MD 246

mlkiye
Konur Sokak No:1 06640 Kzlay / ANKARA Sahibi Mlkiyeliler Birlii Adna Genel Bakan Ali olak Genel Yayn Ynetmeni Nazif Ekzen Yaz leri Mdr Metin zuurlu Dzelti ve Koordinasyon Hatice Ayranc Abone leri Hikmet znar Reklam Sorumlusu Karemedya Haberleme Adresi Konur Sokak No:1 06640 Kzlay / ANKARA Tel:(0312) 418 55 72 - 418 82 98 Faks:(0312) 419 13 73 www.mulkiye.org.tr e-posta: dergi@mulkiye.org.tr Gnderilen yazlar yaynlansn yaynlanmasn geri verilmez. Yazlardaki grler yazarlarna aittir; Mlkiyeliler Birliini balamaz. Yazlar kaynak gsterilerek aktarlabilir. Tasarm Karemedya Tel:(0312) 425 69 24 Bask MBR Tantm Kapak Fotoraf http://www.kcelich.com/kcelich05.htm MLKYELLER BRL UBELER Adana ubesi Cemalpaa Mahallesi 21. Sokak, Park Apt. Zemin Kat ADANA Tel:(0322) 458 83 00 Antalya ubesi Ulusoy Bulvar 810 Sokak Kalayc Apt. No:24/30 ANTALYA Tel:(0242) 243 64 55 Bursa ubesi Kavakl Mah. Kavakl Cad. Kavakl Sokak No:3 Tophane (Burst) BURSA Tel:(0224) 234 63 33 anakkale ubesi Yal Caddesi No:5 ANAKKALE Tel:(0286) 217 28 16 Data ubesi skele Mah. Ambarc Cad. Ambarc Han K:1 DATA Tel:(0252) 712 95 93 stanbul ubesi cadiye Cad. No:7/2 81200 Kuzguncuk skdar / STANBUL Tel:(0216) 342 30 31 - 342 30 42 e-mail: info@mulkiyeistanbul.org www.mulkiyeistanbul.org zmir ubesi 1453. Sokak No:22 Alsancak / ZMR Tel:(0232) 421 16 84 - 422 09 84 Kayseri ubesi Konak Sokak No:6 Sahadiye Mahallesi KAYSER Tel:(0352) 222 14 81 Mersin ubesi Palmiye Mahallesi 529. Sokak Olcay Apt. No:11/1 MERSN Tel:(0324) 327 00 44 Samsun ubesi Cumhuriyet Caddesi Eski Hkmet Kona Kars SAMSUN Tel:(0362) 431 23 27 Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezinin yayn organdr. ayda bir yaynlanr.
mlkiye Cilt: XXIX Say:246
SAYI:246 - CLT XXIX ISSN 1300-2775
mlkiye (ISSN-1300-2775), Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezince Ylda 4 say olarak yaynlanan hakemli bir dergidir. Dergide baslmas nerilen yazlar, derginin biim kurallarna kesinlikle zen gsterilerek hazrlanmal ve deerlendirme srecine girmek zere yazma adresine gnderilmelidir.
Sina AKN - Nesrin ALGAN - Mustafa AYDIN - Korkut BORATAV - Ahmet Alpay DKMEN - Meltem Kayran DKMEN - Blent DURU - Seyhan ERDODU - lter ERTURUL - Zeliha ETZ - Cevat GERAY - Birgl ayman GLERkr Sina GREL - Alpaslan IIKLI - Onur KARAHANOULLARI - Turul KATOLU - Ahmet Haim KSE - Ayla KUTLU - Ouz OYAN - Ahmet NC - ennur ZDEMR - Metin ZUURLU - Abuzer PINAR - Burak zolu POAN - Sinan SNMEZ - Serdar AHNKAYA - Erel TELLAL - Taner TMUR - Oktar TREL - lhan UZGEL - aya R - Erin YELDAN - Filiz ZABCI
indekiler
Kent ve Kltr zerine ....................................................................................... 9 Ruen KELE Osmanlda Kentsellik ve Kentler: Kent Tarihi Yazmnda Kltrelciliklerin tesine Geebilmek .......................................................................................... 19 Sevilay KAYGALAK Alak Pabular, Yksek Topuklar: Kent Tketim ve topya ........................... 37 Ayhan YALINKAYA, Zafer YILMAZ AB Kentsel Politikas ve Trkiye Kentleri zerine.......................................... 59 Blent DURU Neo-Liberal Belediyeciliin elik Zrh: Yerel Kalknma ............................... 77 Ali Ekber DOAN 22 ubat 2005 gn ve 5302 sayl l zel daresi Kanunu zerine ................ 89 Birgl AYMAN GLER Bykehirlerde Belediyeler Aras likilerin Yenilenen Yaps ..................... 121 Arif ERENN Yeni Trk Ceza Kanunu ve evreye Kar Sular .......................................... 133 Turul KATOLU Ankaraya Bakmak: Dou Kenti ve Bat Kenti Kavramlar erevesinden Karlatrmal Bir Deerlendirme Denemesi ................................................. 159 Dnsel DKER, Eren TOPRAK
Antalyann Ynetiminde Kent Vizyonu Etkili Bir Ara Olabilir ............... 185 Glser ZTUNALI KAYIR Yerel Gndem 21den Yerel Eylem 21e: Yerel Gndem 21 Projesinin Temel Hedefleri Asndan Bir Deerlendirme: Malatya Belediyesi Yerel Gndem 21 Uygulamalar................................................................................................... 209 enol ADIGZEL, Muharrem GNE Smrge Tipi Demokrasi ve Geniletilmi Ortadou Projesi .................... 227 Filiz ULHA ZABCI Kitabiyat: Yeni kan Anayasa Yargs ve Vergi Hukuku adl Kitabn Dndrdkleri ............................................................................................. 249 Aziz KONUKMAN
Merhaba,
Editrden
Dergimizin Bahar saysn kentsel politikalara ve yerel ynetimlere ayrdk. Kent ve Yerel Siyasetin Deien Yz adn tayan bu dosyada, kapsaml bir yeniden yaplanma srecinden geen Trkiyenin dnm sanclarnn mekana yansmas ele alnyor. Son dnemdeki btn toplumsal, hukuksal dnm abalarnn odanda bulunan kentler ve yerel ynetimler, bir bakma yukardan alnan soyut nitelikteki kararlarn uygulamaya geirildii, somutlatrld yerleri oluturuyor. Bu adan ynetsel ve hukuksal yapy yeniden dzenleme giriimlerini anlayabilmek iin kentlere ve yerel ynetimlere daha yakndan bakmak gerekiyor. Bu saydaki yazlarn arlkl olarak ana eksen zerinde topland sylenebilir: lk blmdeki almalar, tarihsel, kltrel ve toplumsal ynleriyle kenti ve kentsel yaamdaki dnm ele alyor; izleyen blm, Trkiyede yerel ynetim sistemine ve son dnemde gerekletirilen yeniden dzenleme almalarnn kente ve doal evreye etkisine odaklanyor; son blmdeki yazlarn ortak zellii ise kltr, planlama ve katlm asndan kimi kentler zerine yaplan ayrntl almalar olmas. Kent ve Yerel Siyasetin Deien Yz balkl dosyamz Ruen Kelein Kent ve Kltr zerine balkl yazsyla alyor. Kentsel yaamn, kltr ve demokrasinin geliimindeki yerini sorgulayan hocamz, zgrleme ve kentlileme kavramlar etrafnda kentsel alanlarn uygarlk iin tad nem zerinde duruyor. Yaz, son dnemdeki siyasal gelimeler ve kreselleme srecinin Trkiye kentlerine etkisi zerine nemli deerlendirmeler ieriyor. Sevilay Kaygalak, Osmanl kent tarihinin, Weberyen ya da slam kenti tarihiliinin kltrelci yaklamlarndan farkl biimde, daha evrensel ve maddeci bir yaklamla nasl yazlabilecei sorusuna yantlar aryor. Yazar, geleneksel yaklamlarn snrllklar zerine bir tartma yrterek Osmanl kentlerini Dou-Bat, Bat Avrupa kentlerinin biriciklii, slam kenti gibi kavramlarla deerlendiren kltrelci yaklamlara kar maddeci bir eletiri getirmeye alyor
Ayhan Yalnkaya ve Zafer Ylmaz ise, Murathan Mungann Yksek Topuklar adl romanndan hareketle, stanbul zerinden, bir yandan kent ve tketim kltr arasndaki ilikilere, bu ilikinin nasl bir dnm geirdiine odaklanrken, dier yandan bu dnmn kendini ina eden insann iindeki bir eksiklie, topya yoksunluuna evrindiini ve Murathan Mungan kahramanlarnn tam da, zellikle zaman stne yaklamlaryla, bu yoksunlukla malul olduunu gstermeyi deniyorlar. Say editr kimliinden syrlarak, kent ve yerel siyaset temasna ben de bir almayla katldm. Yazda, kent ynetimi, kentsel yaam ve planlama asndan Trkiye ve Avrupada izlenen politikalar karlatrlarak kentlerimizde izlenen politikalarn AB ltlerine uygunluu tartlyor. Ali Ekber Doan, Trkiyede 1980 sonras belediyeciliindeki dnm noktalarn ortaya koyarak bir dnemletirme giriiminde bulunuyor. Yazda, neo-liberal belediyecilik anlaynn emeki snflarn yaam koullarnda yol at olumsuzluklarn tartlmasn engelleyen yerellikler zerinden kalknma anlay sorgulanyor. Birgl Ayman Gler yazsnda, ynetimi yeniden dzenleme srecinin il zel idareleri boyutuna odaklanyor. Yazda, 1990l yllardan bu yana il zel idareleri iin getirilen yeniden yaplanma nerileri sergilendikten sonra, 2005de yasalaan 5302 sayl l zel daresi Kanununun, bte, personel, rgt yaps, vesayet gibi temel konularda getirdii dzenlemelerin kapsaml bir deerlendirmesine gidiliyor. Arif Erenin, anakent ynetim sisteminin geliimini zmledii yazsnda odak noktas olarak belediyeler aras ilikilerin yeniden belirlenmesini alyor. Ynetimi yeniden dzenleme srecinin bir parasn oluturan bykehir belediyeleri ile ilgili yasay, imar yetkileri ve akal ilikiler asndan inceleyen yazar, yeni dzenlemenin ile ve ilk kademe belediyelerine ilikin hkmlerinin eletiriye ak ynlerine vurguda bulunuyor. Yeniden yaplanma almalar arasnda kentsel yaam dorudan ilgilendiren dzenlemelerden biri de yeni Ceza Kanunu. Yazarmz Turul Katolu evrehukuk ilikisine odaklanarak, evrenin korunmasnda ceza hukukunun ilevi ile Trk hukukunda evre ile ilgili ceza hkmlerini etraflca ele alyor. evreye kar sular iin getirilen yeni dzenlemelerin masaya yatrld yazda yasann uygulama koullar tartmaya alyor. Bu sayda okulumuzdan, Siyasal Bilgiler Fakltesinden, iki yksek lisans 6
rencimizin Ankara zerine yaptklar almaya da yer veriyoruz. Dnsel Diker ve Eren Toprak, Dou kenti-Bat kenti ve geleneksel-modern kavram iftleri ekseninde 1923den gnmze Ankarann yaad kentsel dnm deerlendiriyorlar. Yazda, kentin, doulu niteliini yitirmesinden ve artk batl Trkiyeyi simgelemekten uzaklamasndan kaynaklanan kimlik bunalm ele alnyor. Mevcut toplumsal-ekonomik gstergelerden yola karak Antalyann geliim izgisini sergiledii yazsnda Glser ztunal Kayr, son dnemdeki ekonomik, siyasal ve ekolojik deiimler erevesinde kenti deerlendirerek gelecee ilikin ngrlerini sergiliyor. Antalyann gereksinimlerinin ve beklentilerinin sergilendii yaz, kentin ynetiminden sorumlu olanlar iin bir baucu kitap nitelii tayor. enol Adgzel ve Muharrem Gnein yazs, bizde henz yeterince tannmayan bir ynetim dzeneinin lkemize yansmalarn konu ediniyor. 1992 Rio evre ve Kalknma Konferans metinlerinden biri olan Gndem 21i ve onun yerel boyutunu simgeleyen Yerel Gndem 21in dnyada ve Trkiyede geliimini inceleyen yazarlar, Malatya Belediyesi deneyimini kapsaml biimde deerlendirerek lkemizdeki yeni uygulamalara k tutuyorlar. Bu saymzn son yazsysa dosya dnda bir konuya ynelik. ABDnin Ortadou politikasn konu edinen Filiz ulha Zabc, 2000li yllarda gndeme gelen Geniletilmi Ortadou Projesinden yola karak, uluslararas hukuku hie sayarak blgeyi denetim altna alma abalarnn ilgili lkeler ve zellikle de Trkiye iin douraca sonular deerlendiriyor. Aziz Konukman da bu saynn kitap deerlendirmesinde, ehnaz Gerek ile Ali Rza Aydnn Anayasa Yargs ve Vergi Hukuku adl almalarn ele alyor. Gelecek sayda grmek zere Blent DURU
Kent ve Kltr zerine

Ruen KELE*
Kent ve Toplum
Kentler, bal olduklar ekonomik ve toplumsal dizgelerin birer paras, minyatr, aynasdrlar. Genel yapnn tm zellikleri, gzellikleri ve hastalklaryla birlikte onlara da yansr. Romada talyay, Londrada ngiltereyi, Jakartada Endonezyay, stanbulda Trkiyeyi tm zellikleriyle kolayca bulabilirsiniz. Gideon Sjoberg, Sanayi ncesi Kent (Pre-Industrial City) adl yaptnda kentleri sanayi ncesi, sanayilemekte olan ve sanayi sonras kentler olarak snflandrrken, teknolojiyi belirleyici etmen, bir baka deyile, bamsz deiken olarak kullanmtr. Ondan ok nce, Karl Marx, bu kez ekonomiyi bir belirleyici etmen olarak kullanarak, toplumlar ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist olmak zere bee ayrmtr. Dikkati eken odur ki, Marks retide toplumlarn gelimilik dzeyini belirleyen deiken retim biimi ve retim ilikileri gibi ekonomi arlkl bir lttr. Bu kademelenme iinde, kentin burjuvazi ile birlikte doduu grlr. Feodal toplumlarda bugnk anlamnda bir kentin varlndan sz edilemez. Feodalitede dinsel ve ynetsel ilevler, ekonomik ilevlerin arlk kazanmasna olanak brakmamtr. Feodal dnemin insan yerlemelerinde varlkllar ve sekinler merkezde; yoksullar, aznlklar, istenmeyen eler ise evrede yer almaktadrlar.
Kent , Uygarlk ve Demokrasi

nl kentbilimci Lewis Mumford, Kentlerin Kltr adl yaptnda, Kent, bir topluluun kltrnn ve erkinin younlat yer, zamann bir rn, birikimidir
* Prof.Dr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
der. Gerekten, kentsel yaamla uygarlk arasnda yakn bir iliki olduunu varsayan grler yaygndr. O kadar ki, bu grler, kimi dillerdeki kent ve uygarlk karl szckler arasndaki benzerlii de kant olarak kullanma eilimindedirler. Latin dillerinde uygarlk (civilization) ve kent (city, civitas), Arapadaki medeniyet, medeni ve kent (medine) gibi szckler arasndaki kken benzerlii uygarlklarn kentlerden kaynaklandn dndrmtr. Yunancadaki kent (polis) szcnn de siyaset (politiae) ile ayni kkten kaynakland bilinmektedir. Kentsel yaamn uygarln beii olarak alglanmas, kimi dillerde, kibarlk (civilit) ve grg (urbanit) szcklerinin de kent kknden tretilmelerine yol amtr. Bir baka deyile, kibarlk ve grg kent insanna zg zellikler olarak alglanagelmitir. te yandan toplu yaam kentte siyasallamakta, temsili demokrasi kurumlarnn yan sra, kent dorudan demokrasinin katlmc yntemlerinin de uyguland bir ortam olmaktadr. Bat dillerindeki citizen szc, hem yurtta, hem de kentta (hemehriyi) anlatmak zere kullanlyor. Antik Helen kentlerinin, tarihsel olarak, devletten daha nce gelen kurumlar olmas, kenttalk kavramna yurttalktan daha eski bir kavram gzyle baklmasna yol amtr. Kentin insanlara siyasal bilin kazandran bir ilevi olduunu ne srenler olmutur. Karl Marx, devrimin itici gcn kent proletaryasnda, yani kentlerde grmtr. Mao ve Castro gibileriyse, tam tersine, devrimin kentlerde deil, kr yoksullarnn nclnde gerekleeceini varsaymlardr. Yaznmzn tannm kalemlerinden Fakir Baykurtta, Demirta Ceyhunda, Talip Apaydnda, kentin ve kyn farkl konumlarda tutulduu, farkl deerlendirmelere konu yapld dikkat eker. Pozitif ya da negatif anlamda kent, her zaman katlmn arac, ortam olmutur. Kentin gsteriler ve sokak hareketleri gibi negatif iddet olaylarna sahne olmasna verebileceimiz rnekler o kadar oktur ki... mraniye, Gaziosmanpaa, Kadky olaylar, Adana, Kuadas, Yalva ve Adalarda kent yneticilerine saldrlar bunlardan yalnz birkadr. te yandan kent, insana kent ve evre deerlerine sahip kma bilinci kazandran, kentlilik bilin ve sorumluluu alayan bir olumlu zellie de sahiptir. ster negatif, isterse pozitif anlamda olsun, bu sonular douran bamsz deikenin, salt kentlemenin kendisi mi, toplum yapsnn zellikleri mi, yoksa her ikisi mi olduu konusunda farkl grler vardr. Kentlerdeki siyasal iddet olaylarn incelediimiz bir almada, biz asl belirleyici etmenin toplumdaki greceli yoksunluk olduu sonucuna varmtk. (Kele/nsal, 1982)
Kent ve zgrlkler
Alman atasz, kent havas insan zgr klar diyor (Stadtluft macht Man frei). Gerekten de, tarihsel geliim sreci iinde kentler zgrln doyasya 10
yaand yerler olarak alglanmlardr. Kent tarihi gsteriyor ki, demokrasi bilincini gelitirmenin iki n koulundan biri, insann kentine ait olduunu duyumsamas, ikincisi de, kentin zerinde fiilen sz sahibi olabilmesidir. Kent, demokrasi ve zgrlk temalarn ada bir yaklamla ele alan Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art (1985) ve Avrupa Kentli Haklar art (Mart 1992 ve Mays 2004) da bu dncelerden esinlenerek hazrlanm belgelerdir. Kent havas acaba gerekten insan zgrletiriyor mu? Bir kez, unutmamal ki haklar ve zgrlkler birlikte bir btn olutururlar. Birine saygszlk tekine de saygszlktr. Konumas, yazmas, rgtlenmesi, tepkilerini dile getirmesi yasaklanm bir insan kentte oturuyor olsa da zgr saylamaz. (Kele, 1995) kinci olarak, kentlinin zgrl, paras olduu toplumun zgrlk ve demokratik bir toplum olmasna baldr. Devletin hak ve zgrlkler konusunda duyarl olmad bir toplumda kent insan nasl zgr olabilir? Son olarak da, kresellemeyle krklenen liberalizm ve liberal mantk, kentlemeyi ve kentlerin oluumunu bir yandan zendirirken, bir yandan da tahrip edici sonular yaratmaktadr. Kentlerin sahip bulunduu tarih, mimarlk ve doa deerlerinin tm kentli haklaryla birlikte, gelecek kuaklarn haklar gzard edilerek, tahribi ve gaspedilmesi bu dnya grnn dorudan sonucu gibi grnmektedir. Bu ynden bakldnda, Trkiyede kent havasnn insanlar daha zgr kld sylenebilir mi? Yoksa, kent yaamnn kent insann tutsak yapmakta olduu daha gereki bir deerlendirme midir? Bu sorunun yantlanabilmesi ynnden u saptama nem tamaktadr: Bir kez, kentleme, sanayileme ve kapitalist gelime, tketimi, insanlarn bencilliini, rant aray zlemlerini kamlyor. Bu da, insanlarn birbirleriyle ve yaam ortamlaryla olan ilikilerindeki davranlarn etkilemekten geri kalmyor. nsann evresine ve kentsel deerlerine yabanclamasnn ardndaki temel nedenlerden biri budur. kinci olarak, kent havasnn insan zgr klmas, herkesin her dilediini serbeste yapabilecei yolunda yanl bir san uyandryor. portaclarn belediye kolluk glerinin gz nnde ve ou kez de onlarn korumas altnda, kaldrmlar yrnemeyecek biimde igal etmeleri bu sorumsuzluun ak bir rneidir. Kaseti dkkanlar, gnn 24 saatinde, gelip geenlere, istekleri olmakszn, avaz avaz, kendi tercihleri olan ve grlt dozu ar basan sesler sunabilmektedirler. Ankarada, Gkdelenin yanbandaki bylesine bir grlt kaynan, komusu olan Barolar Birlii Genel Bakannn, tm hukuk yollarn kulland halde, susturamadn kendisinden dinlemitim. Konut sorunlar arsa mafyasnn nclnde zm bekler durumdadr. zgrlklerin bir snr olduu, olmas gerektii dncesi kentlinin kafasnda yer etmemise, hangi zgrlkten
11
sz edilebilir? Bu snr konulamad iindir ki, kente kar ilenen sular kentlerimizde ok sk rastladmz olgular arasnda yer almaktadr. Son olarak, kreselleme denilen olgu, salad teknolojik olanaklar ve kolaylklar yannda, deer dizgelerinde nemli sarsntlara, rmelere yol aabiliyor. Etik kurallara dayanan eski deer sistemlerinin i bitiricilik ve ke dnmecilik gibi kestirme yollardan zengin olmay ngren yeni deer sistemleriyle hzla yer deitirdii alc ortamlarn banda kentler geliyor. Kimi zel radyo istasyonlarnn yaynlarndaki ... factoring; ... paralar trink gibisinden reklamlardan holananlarn says hzla artyor. Deer kalplarmzdaki bu sarsntlar arasnda, hkmetlerin, Hazine topraklarn sata karmas, yabanc uyruklulara toprak satna izin vermesi, nyargl ve snrsz zelletirme abalar, ynetimde tefti ve denetim kartl, kent yaamn dorudan etkileyen gelimeler olarak dikkat ekiyor. Bu erevede, devlet ve siyaset adamlarnn, tpk bir tacir gibi, para, arsa, emlak, villa, otel, motel, irket ortakl, vergi oyunlar gibi ilere giderek daha ok merak sarmalar, devlet ormanlarna el atmalar olaan durumlardan (ahval-i adiyeden) saylr oldu. Grld gibi, kent havasnn insan zgr kld gereini toplum yapsnn genel koullar belirliyor. Olgularn birbirine ball burada da kendisini gsteriyor; boyutlar ister yerel, ister ulusal, ister uluslararas olsun... Cengiz Bektan da dedii gibi, Bir kez kltr kirlendi mi, ondan sonra herey birbirini izliyor. Dpedz syleyeyim isterseniz: Kltr kirlendii iin sular kirleniyor, hava kirleniyor. Toprak kirleniyor ...Silahlanabilmi lkelerin kltrlerini tertemiz sayabilir miyiz? Sular, havalar, topraklar tertemiz olsa da... (Bekta, 1997)
Kentlileemeden Kentlemek zerine...

Grlyor ki, sorun insanlarmzn kentlileemeden kentlemekte olmalarndadr. O halde, kentlerimizi, insan kiiliini her ynden gelitirmeye elverili bir ortam yapmak zorunluluu var. Yoksulluktan ve kyllkten kurtulmaya olanak bulamayan yar kentli yurtta kentliletirebilmek iin bilinli bir eitim seferberliini balatmak zorundayz. stelik, eiticilerin, ynetenlerin eitimine ncelik vererek... nsan davranlarnda kentli olmann, gerek anlamda yurtta olmann gerekli kld deiiklikler olmakszn, kent kltrnden kim szedebilir ki! Bu sorunun yantn yine Cengiz Bektatan bir alntyla aramay srdrelim:
Bu yazy, Kazdann Kuzey ynnde, daha dorusu eteinde yazyorum. Gerek bir cennetteyim. Bu cennete yakmayan insanlar, suyun hemen
12
dibinde et kzarttklar iin, ortalk dumana boulduu ve ok pis olduu iin, elli altm metre uzaktaym. eriye bir adam girdi. Sanki kimse yokmu gibi bara bara bireyler sordu, ileticiye... Szcklerinin arasnda yabanclar da var. Besbelli Almanyaya gitmi. Gitmi de ne olmu ki! Kent grml bir yana brakn, kynn terbiyesini bile yitirmi. Yitirmemi olsayd, bir yere girince, nce ierdekileri yle genelden selamlyacakt. Sonra, sesini, bakalarn duyamayaca, rahatsz olmayacaklar denli ksacakt. Nasl kentli olunurdu ki? nsanlar neden kentli olmular? Nasl olmular? Gerekten, insanlar, neden kenti kurmular? Daha insan olmak iin insann yaratt en karmak ara kent. Ama bugn de, daha da, en iyi insan yaratabilecek dzeye gelemedi kent. Bugn de kimileri yle sanyorlar ya!... Geni yollar, caddeleri, yksek, gzel yaplar, parklar oldu mu bir yerin, kent sayyorlar ya oray... Antik ada da bir yerin tiyatrosu, dinleti (konser) yeri, okulu, kou, yarmalar (stadyum) yeri, tapna, kitapl olmad m, o kentlemeyi kent saymyorlar ya... Siz gelin de yirminci yzylda Sivas kent sayn... sterse gkdelenleri olsun, isterse her yann acl yaplar, parklar kaplam olsun... Sivas nasl kent olabilir? Kendinden baka dnenleri odun yakar gibi yakabilenlerden kentli mi olur? Kentli olmayanlarn oturduklar bir yer kent olabilir mi? Kentli olmayanlarn ounlukta olmad bir yer elbette kent deildir. Sivasta hem azck kentlilemi, hem de devekuu da olmayan insanlar var olsayd, otuz be aydn kii yaklamazd, insanlamam olanlarca... Orada olup bitenler ya da kkrtma var diyebilenler bakan olsalar ne olur ki! in temeli bu. Kent demek, orada insanca var olunabilen yer demektir. (Bekta, 1996)
Bat Avrupann en byk kentlerinde, sokaklarda, metroda, trenlerde, otobslerde, lokantalarda yksek, ama ok yksek sesle konuan, parlamentonun bahesindeki imler zerinde et kzartp transistrl radyosundan etrafa trkler saan kimler varsa, pasaportlarna bakmaa gerek kalmadan, kylln orada da srdren, kentlilemeye kar direnci yksek insanlar olduklarn dnebilirsiniz. Bizde de, metro istasyonlarnda vagonlarn kaplar aldnda yaanan iti kaklar, insanda boa grei yaplan arenalar artrmaz m? Yryen merdivenlerin san solunu geli geie kapal tutmalar, birikmi sularn zerinden tatla geerken, hele de etrafta kadn varsa, gaza basmalar az rastlanan olaylar deil. Kyllk de, demek ki, kamusal alan gibi, mekana bal olmayan, srtta tanabilen birey. Kentteki kylln, uygarlk asndan, insanlk asndan, haklar asndan, kydeki kyllkten daha ciddi sorunlar dourmakta olduuna hi kuku yok.
13
Kltr ve Kent Kltr

Trke Szlkte, kltr, tarihi, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerleri yaratmada, bunlar gelecek kuaklara iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn olarak tanmlanyor. Kltr kavramna, bir topluma zg dnce ve sanat eserlerinin btn, muhakeme, zevk ve eletirme yeteneklerinin renim ve yaantlar yoluyla gelitirilmi olan biimi, bireyin kazand bilgi (tarih, sanat kltr gibi), uygun biyolojik koullarda bir mikrop trn retme, hatta tarm gibi anlamlarn verildii de grlmektedir. Hem davran bilimlerinde, hem de mikrobiyolojide ok sk kullanlan bir kavram olan kltr, iinde canllarn gelitii (nev nema bulduu), yaama sreklilik kazandran ortamlar olarak tanmlayanlar da var. Bu balamda, kltr balkl, kltr ortamnda yetitirilen inci oka duymaa baladmz kavramlardr. Bir Fransz dnrne gre, kltr, Herey unutulduu zaman belleklerde ne kalyorsa, ona verilen isimdir. Burada dikkati eken zellik, kltrn bir birikimin rn olduu, posas atlm, daras dlm deerleri temsil etmekte olduudur. Bu balamda, kent kltrnden neyi anlamak gerekir? Herhalde, tarihin ve doann kente brakm olduu birikimi. Kuku yok ki, bu birikimin temel esi, o kentin kimliidir. Her kentin kimliinde, o kentin sreklilik kazanm olan ayrdedici zellikleri sakldr. Kevin Lynch, Kent mgesi (The Image of the City) adl yaptnda, adlar bulunduklar kentlerin adyla zdelemi imgelerden, elerden sz eder. Eiffel Kulesi Paris ile, San Marco Meydan Venedik ile, Topkap Saray ve Sinann camileri stanbulla, Empire State ve Manhattann teki gkdelenleri New York ile zdelemi simgelerdir. Gazimausann Namk Kemal Meydannda her tarihsel adan arta kalan fiziksel, grsel ve moral elerin oluturduu zengin bir kltrel doku, amzn ok kltrllk idealini haykrrcasna, yars kilise yars minare olan bir yaptla talanmtr. Tolstoyun, Balzacn, Gogoln, Dostoyevskinin, Chopin ve Tchaikovskynin yaznsal ve sanatsal kimlikleri gibi, kentlerin de, mekansal, fiziksel, toplumsal ve kltrel bir btn oluturan, kendine zg kimlikleri vardr. Bir kentin kimliini oluturan onun kltr varl; kltrne katkda bulunan da kentin kimliidir. Her ikisi arasnda ok yakn bir etkileimin bulunduu yadsnamayacak bir gerektir. Bu balamda, kent kltrnn, dar anlamyla, belediyenin tiyatro temsilleri, sergileri, kitap fuarlar, folklor gsterileri ve benzeri sanat ve kltr etkinlikleri olarak alglanmas ve onunla yetinilmesi yanl ve eksik bir kent kltr anlaydr. Aranmas gereken temel lt, kalc kltr elerinin korunmas, deerlendirilmesi ve gelitirilmesidir. Bu adan bakldnda, son 14
yllarda ok kullanlan srekli ve dengeli (sustainable, srdrlebilir) gelime kavramnn, kent kltrnn korunmas asndan elverili, ancak deerlendirilip zenginletirilmesi ynnden yetersiz bir kavram olduu ne srlebilir. Salt koruma aya ar basan, gelime yn eksik bir kavramn, ekonomik, toplumsal ve kltrel ynlerden tutucu uygulamalarla snrl kalabileceinden , gerek gereksinmeye yant vermeyeceinden kayg duyarm.(TSV, 1998)
Kent Kltrnn Aktrleri...

Kent kltrnn olumasnda, elerinin korunmasnda ve gelitirilmesinde trl aktrlere eitli grevler der. Uluslararas topluluk, bunlar arasnda bata saylmas gerekenlerdendir. Kent ve evre deerlerinin evrensellii, uluslararas tzede geni lde benimsenmekte olan bir anlay yanstyor. Tek tek lkelere, uluslara mal edilemiyecek kadar nem tayan kltr, tarih, mimarlk ve doa deerlerine insanln ortak kalt gzyle baklmaktadr. Kln, Strasbourg, Toledo Katedrallerinde, Louvreu, Sistiniyi, Pradoyu, Kahire Mzesini ssleyen, zenginletiren yaptlarda tm insanln hakk vardr. Camiler, hanlar, kervansaraylar ve sivil mimarln en gzel rnekleri, artk insanlk aleminin ortak sahipliinde ve korumas altndadr. Bu nedenle de, bu ortak kltr deerlerinin ortak abalarla korunup gelitirilebilecei kabul edilmektedir. spanyann Barcelona kentindeki Sagrada Familia da, bu bayaptlardan biridir. Bu deerlerin ve kentsel simgelerin uluslararas tzel belgelere gemi olan insanln ortak kalt iinde yer almas, ulusal egemenlik kavramnn bile gcn o balamda yitirmesine yol amtr. Bunlarn silahl atmalarda zarar grmemesi iin karlm uluslararas szlemeler vardr. Ne yazk ki, bu gvencelere karn, Bosnada, Kosovada, Afganistanda, Kuveytde, Irakta ve baka yerlerde, gz dnm sper gler, insanln ortak kalt karsnda gereken saygy gsterebilmi deildirler. Oysa, insanln ortak kaltn korumaya ynelik onlarca uluslararas szleme var onaylam olduklar... Birlemi Milletler rgtnn UNESCO, UNEP ve UNCHS gibi uzmanlk kurulular bu alanda yol gsterici bir ilev gryorlar. Vancouver ve stanbul nsan Yerlemeleri (Habitat I ve II) Konferanslar (1976 ve 1996), Stockholm (1972) ve Rio (1992) evre ve Kalknma Doruklar bu etkinliklerden birkadr. Akdenizin korunmas konusundaki Mavi Plann hazrlanmasna ereve oluturan Barcelona Szlemesi (1976), Amsterdam Bildirisi (1975), Avrupa Kltr Szlemesi (1954), Avrupa Mimarlk Mirasnn Korunmasna likin Szleme (1984), Arkeolojik Mirasn Korunmas Szlemesi (1992) bu uluslararas abalarn rnleridir.(Daha fazla bilgi iin bkz. Kele/Ylmaz, 2003) Devletler, kukusuz, kent kltrnn korunup gelitirilmesinde ba rolde oynayan aktrlerdir. Yerel ynetimlerin yeterince gl, istekli ve bilinli
15
olmad durumlarda, devletler bu alanda nemli roller stlenirler. Antlamalara, szlemelere taraf olsalar da olmasalar da, kltr kaltn korumak iin etik bir sorumluluklar vardr. Bu belgelere taraf olmam olmak, o belgelerde yer alan kurallar inemek iin bir mazeret saylamaz. nc kmede bulunan aktrler yerel ynetimlerdir. Kent ve evre deerlerinin asl sahibi devlet mi, belediye mi olmaldr sorusu her zaman gndemde olmutur. Halka en yakn kurulular olarak yerel ynetimlerin koruma gibi yerel nitelikli konularda asl yetkili olmalar Avrupa Yerel Ynetimler zerklik artnn bir gereidir. Trkiyede, ok yaknda yasalam olan Kamu Ynetimi Temel Yasasndaki dzenleme de bu dorultudadr. Ancak, yukarda da belirtildii gibi, kentlerimizin mimarlk ve kltr kaltnn korunmas gibi konular, yerel nitelikteki igr alanlar gibi grlmekte olsalar da, yakn gemiin deneyimleri, bu konularla ilgili etkinliklerinde yerel ynetimlerin yalnz braklmasnn doru olmayacan dndrmektedir. Kent ynetimleri ve bu arada belediyeler, bu konuda, Avrupa Kentli Haklar artnn kendilerine tand sorumluluklarn gereini yerine getirecek lde g ve bilin kazanmak zorundadrlar. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 8 Nolu Tavsiye Karar (1999), seimle greve gelen yerel ynetim organlarnn, hem yaptklar, hem de yapmay ihmal ettikleri ilerden dolay mali ynden sorumlu olacaklarn belirtmekte, bu sorumluluktan ancak iyi niyetli olduklarn kantlayarak kurtulabileceklerini esasa balamaktadr. Son kmeyi ise, tekilerden daha az nemli olmayan, yurtta ya da kentta oluturur. Bugne dein, yurttan kent ve evre deerleri karsnda daha ok hak sahibi kimlii zerinde durulmu, dev ve sorumluluu gzard edilmitir. Oysa, Immanuel Kantn da vurgulad gibi, haklar ve devler bir btn olutururlar. Demokratik rejimlerde zeksel ve yerel tm ynetimleri halkn zgr istenci ayakta tuttuuna, yle olmas gerektiine gre, kentlerin asl sahiplerinin sorumluluk bilinci gelimi kenttan kendisi olduunu varsaymak yanl olmaz. Bu yurtta tr, Aristotelesin deyii ile, edilgin deil, etkin yurtta trdr.(Brodie, 2000) Bu balamda, kent kltr, kentlinin kltr demektir. Kentinin deerleri, bugn ve gelecei zerinde hak sahibi olan kentta, kentine kar, kentinin kltr birikimine kar su saylabilecek eylemlerden kanmak ykmll altndadr da. Kente kar su kavram eer kullanlabilir duruma gelmi deilse, bunun biri toplumsal, teki teknik nitelikte olan iki nedeni vardr: Birincisi, toplumsal bilin dzeyinin eksiklii, ikincisi de, yasaya dayanmayan su ve ceza olmaz (nullum crimen sine lege, nullum poena sine lege) anlamna gelen genel tze kural yznden kente kar su oluturan eylemlerin kovuturulamamasdr. Rio Bildirgesi (1992) ile getirilen bencillikten uzak kalma 16
ve ihtiyatl davran ykmll, devletler iin olduu kadar ve hatta onlardan da ok, yurtta ve kentta iin de sz konusu olmas gereken bir davran kuraldr.
Kreselleme Olgusundan Kentler de Payna Deni Alyor...

Yeryuvarln kre biiminde olduunu yeni reniyor gibiyiz. Sanki bu buluu geen yzyllarda Kristof Kolomb yapmam gibi. Ama bugnk kresellik anamaln egemenliiyle ilgili bir kresellik. Gnmzde dillerden dmeyen kresellemenin elbette olumlu kazanmlar var. Teknolojik ve snai devrimin insanla a atlatan hamleler yapmay olanakl klan katklar yadsnabilir mi? nternet insanlara geni ufuklar ayor. Toplumlarn yaamnda her alanda dakik, ince hesaplar hzla kaba kestirimlerin yerini alyor. Ama te yandan, kreselleme, kent ve evre deerleri zerinde, deer dizgelerindeki yozlamaya kout olarak, olumsuz etkiler yapmaktan da geri kalmyor. (Bauman, 1997; Robertson, 1999; Orum/Chen, 2003). Sermayenin akm nndeki tm engellerin kaldrlmas, yeryznde lkeler ve blgeler arasnda ticaret zgrlnn tam anlamyla gerekletirilmesi iin uluslararas finans kurulular canla bala alyorlar. ok Tarafl Yatrm Anlamas (MAI) ve Uluslararas Tahkim bu dorultudaki abalardan birkadr. Dnya Bankas, yllk yazanaklarnda devleti kltme nerisini srarla yapmaktadr. Ayrca, plandan ve planlamadan ka, Bankann uzunca bir sreden beri benimsemi ve nermekte olduu bir kalknma yntemi olmutur. Bankann son yaynlarndan birinin balnn Plan Brak, Piyasaya Bak (from Plan to Market) olmas dikkat ekicidir. Oysa, kent ve evre deerlerinin korunmas balamnda, 1972 tarihli Stockholm Bildirisinde (ilke 14-18) temel yaklamn plan yntemi olduu vurgulanyordu. Ortada bir eliki bulunduu aktr. lkemizde, ne yazk ki, kresellemenin olumsuz etkileri gnlk politikalara da yansmakta ve rnein, verimli tarm topraklarna ve ormanlk alanlara yap izni verilmesi, Hazine topraklarnn sat, yabanclara toprak satna izin verilmesi, orman ve mera rejimlerinde deiiklik gibi kent kltrnde mutlak yozlamaya yol aabilecek boyutlar kazanmaktadr. Yanl yapmaktan kanmann doru yapmaktan ok daha nemli olduu unutulmadan, koruma, canlandrma ve gelitirme politikalarnn belirlenmesinde, savunmac, tepkisel ve deime kart anlay terkedilmelidir. Kresellemenin, ok kltrll ok kltrszle dntrc etkilerinden kurtulmak iin elden geleni yapmak zorunda olduumuz bir dnemden geiyoruz.
17
Kaynaka Bauman, Zygmunt (1997), Kreselleme, Ayrnt Yay., stanbul. Bekta, Cengiz (1996), Kenti Savunmak, Kentli Olmak, Cogito: Kent ve Kltr, stanbul. Bekta, Cengiz (1997), Kltrel ve Gzelduyusal Kirlenme, R.Kele (ed.), nsan, evre, Toplum, mge Yay., Ankara, (2.Bas), 99-112. Brodie, Janine (2000), Imagining Democratic Urban Citizenship, I.Engin (ed.), Democracy, Citizenship and the Global City, Routledge, London, 110-128. Kele, Ruen (2004), Kentleme Politikas, mge Yay., (8. Bas), Ankara. Kele, Ruen (1995), Kent nsan, Kentleme ve Dnce zgrl, Edebiyatlar Dernei, Dnceye Sayg: Dnce zgrl Konumalar, Ankara, 24-30. Kele, Ruen ve Artun nsal (1982), Kent ve Siyasal iddet, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Ankara. Kele, Ruen ve Meltem Ylmaz (2003), Doal evre ve Kylarmz, Sanat ve evre: 7. Ulusal Sanat Sempozyumu, Hacettepe niversitesi , Gzel Sanatlar Fakltesi, Ankara, 82-94. Lynch, Kevin (1961), The Image of the City, M.I.T. Press, Cambridge. Orum, Anthony M. ve Xiangming Chen (2003), The World of Cities, Blackwell. Robertson, Roland (1992), Kreselleme: Toplum Kuram ve Kresel Kltr, Bilim ve Sanat Yay., Ankara Trkiye evre Sorunlar Vakf (1999), Srdrlebilir Kalknmann Uygulanmas, Ankara.
18
Kent Tarihi Yazmnda Kltrelciliklerin tesine Geebilmek...

Sevilay KAYGALAK*
Osmanlda Kentsellik ve Kentler:
...tarihiler olarak, bu lkenin dnda ve Bat Avrupann dnda tarihin genileyen ufkunu hesaba katmama kusurumuzla daha ok ilgileniyorum.1
Giri
Max Weberin, kelimenin tam anlamyla bir kentsel topluluun yalnzca Avrupada ortaya km olduu iddiasnn, Trkiyedeki kent tarihilii alanndaki Avrupa merkezci-liberal yaklamn temellerini de atm olduunu sylemek mmkndr. Ortaa sonlarnn siyasal-tzel zerklie sahip kentsel komnlerini, batya zg bir kapitalizm biiminin habercileri olarak gren Weber, kapitalizmin gelimesinde bu denli nemli rol oynadn belirttii gerek kentsel topluluu oluturan elzem unsurlar yle sralamt: alveri ve ticaret ilikilerinin grece hakimiyeti, bunun yannda bir kale, bir pazar, yerel bir mahkeme, kolektif bir kimlik ruhu, ksmi bir zerklik ve seimleri, yerel halkn katlmyla gereklemi olan bir ynetsel yap (2000:91). Avrupa dndaki corafyalarda Avrupadakinin benzeri bir kentsel gelimenin nnde esrarengiz2 engeller tanmlayan ve kenti, Bat Avrupaya zg bir ey olarak kavramsallatran Weberin (2000:114) bu yaklamna kar gelien slam kenti tarihilii, Osmanl kentlerinin incelenmesinde yaygn olarak
* Ara.Gr., A.. Sosyal Bilimler Enstits 1 Carr, E.H. (1996) Tarih Nedir?, ev.Misket Gizem Grtrk, 5.bask, stanbul:letiim, s.176 2 Yazarn kendi szcdr.
19
bavurulan kuramsal ereveyi oluturur. Sz konusu ereve, Webere kar, fakat onun kavramsallatrmasna pek de kart olmayan tarzda, baka bir ideal tip inasna dayal, tarih d ve benzersiz bir slam Kenti tanmn temel alan geni bir literatrn rndr. Bu literatr, Weberin Avrupa merkezci ve kltrelci bir bak asyla ortaya att slam Kenti kategorisini reddetmekten daha ok, onun, (ayrks bir form olarak) gerekte ne olduuna odaklanm ok sayda almay barndrr. Elinizdeki alma, Osmanl kent tarihinin, Weberci ya da slam kenti tarihiliinin kltrelci yaklamlarnn tesinde, corafi ve kltrel eitlilii de ortaya koyacak biimde, daha evrenselci ve maddeci bir yaklamla nasl yazlabilecei sorusuna yantlar aryor. Nitekim Bizans, Seluklu ve Arap gemiinin getirdii deiik kltrleri ve ok geni bir corafyay barndran Osmanl mparatorluundaki kentsellik olgusunu anlamaya ve aklamaya dnk bir aba iin, bu yaklamlarn ne denli snrlayc olduu ortadadr. Bu erevede, sz konusu yaklamlarn snrllklar zerine bir tartma yrterek Osmanl kentini, evrensel tarihin bir paras olarak grmemizi kolaylatracak bir bak as gelitirmeye alacam.
1. Weber ve slam Kentinin Snrlar

1960larda Ira Lapidus, 13. ve 16. yzyllar aras Suriye ve Msrdaki kentsel yaam incelerken slam kentine ilikin ilk genellemeleri yapt (1969; 1970). Albert Hourani ise, M.S. 7. yzyldan gnmzn tekil dnya toplumunun oluumuna dein (spanya, Kuzey Afrika, Msr, Suriye, Anadolu, Irak, ran, Orta Asya ve Hindistan gibi corafyalarda) varln srdren bir slam kentinden sz etmekteydi (1970:10-11). Abu-Lughod, her ne kadar, bir ideal tipletirmeden uzak durarak daha esnek ve geni bir ereve nermi de olsa, slamn bir ideoloji ve pratik olarak eitli corafyalarda kendisini da vuran bir kent anlayna sahip olduunu iddia etmiti (1989:195). Osmanl kentleri zerine yaplan sonraki aratrmalarda da slam kenti kategorisini reddeden bir yaklamla sk olarak karlamyoruz. rnein, Stefan Yerasimos, slam hukuku ve onun kente ynelik blmnn birletiriciliinden yola karak (1996:10), Osmanl kentini bir slam kenti olarak tanmlyor (1996:17). Yine yakn zamanda yaymlanm olan Osmanl Kenti (Yap Kredi Yaynlar, 2001) adl kitabn yazar Maurice M. Cerasiye gre de, dier Mslman kentlerinden ayrt edilmesini salayacak zgn bir biim ve kendine has bir anlam veren elerin says olduka fazla da olsa, Osmanl kenti, sonuta bir slam kentidir (2001: 23). Kukusuz, kentin iinde ekillendii kltrel corafyay oluturan slam, gerek mimari gerekse toplumsal dzenlemeler asndan kentsel biim ve ileyiler zerinde belirgin bir etkiye sahipti. Fakat bu durum, slami kentleri3
3
Metin ierisinde slami kent adlandrmas yeni bir ideal tipletirme iin deil, sadece sz geen kent ya da kentlerin slam zelliine vurgu yapmak zere kullanlyor.
20
Avrupadakilerden daha az kentli yapmamaktayd. Oysa ki, slam kenti kavram etrafnda dnen tartmalar, ak ya da gizil olarak bu tarz bir bak asnn ifadesidir. Avrupallara zg olarak tanmlanan aklcln, bir modern a olgusu olduu ve Ortaa Hristiyan Avrupasnda da dinin kentsel toplumsal yaant zerindeki etkisinin grmezden gelinmesi ise baka bir sorun olarak karmza kar. Bilindii zere, Ortaa kentinde, Hristiyanlk kentin kurumsal, ekonomik ve sosyal karakterinin gelimesinde temel bir rol oynamt. Toplumun kat hiyerarik rgtlenmesi iinde en bata gelen, ekonomik ve ahlaki gc elinde tutan Kilise idi (Pirenne, 1937:12). Bu yzden Henri Lefebvre, Ortaa (ya da feodal) kentsel mekann tanmlarken en nemli fark olarak dinin bu sistem iindeki belirleyici rolne dikkat eker (1994: 236). Din, politik bir mekan olarak beliren Ortaa kentinin temel dzenleyici ilkesiydi (Lefebvre, 1994: 240-241). Her ne kadar Weber, Hristiyanln, slamdan farkl olarak, kabilecilii ykmak yoluyla, modern kent kltrnn oluumundaki katksndan sz etse de, bu, slami kentlerde (geleneksel kolektif dnme ve eyleme biimlerinin tesinde) ayr bir kentlilik bilincinin gelimemi olduu anlamna gelmiyor. Nitekim Osmanl kenti tarihilerinden zer Ergen, daha 16. yzylda Osmanl Anadolu kentlerinden biri olan Bursada byle bir kentlilik bilincinin ortaya km olduunu yazar (yaymlanmam doentlik tezi, 187). Aslnda, Yakn a Avrupas kentleriyle (ki onun da ancak Bats ile snrl kalm olan rneklerden yola karak varlm bir ideal tipletirme ile), kapitalizm ncesi Yakndounun (Ortadou ve Kuzey Afrika) kentlerini, slami bir kimlik altnda toplayarak karlatrrken, Weberin kafas, modern Avrupann aklc, brokratik, endstriyel toplumunun nasl olutuu sorusu ile meguld. Weber, Avrupann bu ynde bir gelime gstermesini olanakl klan zel koullara sahip olduunu iddia ediyor ve dini, geleneksel deerlerden bamsz, zerk ve kendi kendini yneten kentsel birliklerin varln da bunun en nemli kant olarak gryordu. Bu ekilde, kenti, kapitalizmin Bat Avrupada ortaya kma koullarn aklamak zere kullanrken, onu yalnzca Batya zg bir ideal tip olarak kavramsallatrmaktan ve Yakndou kentlerini ise sadece slami zellikleriyle, benzersiz ve deimez olarak tanmlayan olduka kltrelci ve ayn zamanda tarihd bir yaklama girmekten kanmad. Oysa baka bir almasnda, Weber, bu tarz bir yaklamn snrlayclklarnn farknda olarak, onlar aan bir bak as sergilemekteydi. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu balkl almasnda yer alan u satrlar, Onun, modern (kapitalist) kenti ortaya karan koullar, toplumsal ve iktisadi ilikiler dzeyinde aram ve snf terimleriyle aklamaya alm olduunu gstermesi bakmndan ilgi ekicidir:
21
Btn dnyada toptan ve perakende, yerel ve deniz ar ticaret ile uraan tccarlar vardr, ndemesiz satn her tr yaplmaktadr, hi olmazsa bizim [Batnn] 16. yzyldaki bankalarmza benzer ilevleri yerine getiren eitli bankalar vard; deniz kredileri, deniz ticareti ve bunun yol at tr alveri ve birlikler srekli ilikiler olarak yaygnd (1997: 19) ... sivil pazar olanaklar, birlikler, loncalar ve kent ile ky arasndaki her trl hukuki fark her yerde ortaya kt halde, Bat dnda hi bir yerde burjuva ve burjuvazi kavramlar gelimemiti, ayrca snf olarak proletarya da yoktu ve olamazd da nk, hereyden nce zgr emein, bir iletme iinde ussal bir rgt yoktu (1997: 22)4. Tamamen ekonomik adan bakldnda, evrensel bir kltr tarihi iinde ana sorun, kapitalizmin kendini deien biimlerde ortaya koymasdr; yani maceraperest ya da ticari ya da sava, siyaset, iletme ve kazan biimlerine dayal kapitalizm olarak ortaya koymas deildir. Fark, daha ok, zgr emein ussal bir biimde rgtlenmesini ieren ve burjuvaziye dayal iletme kapitalizminin olmamasdr (1997: 22-23). Burada Weberin, Avrupa kentini, kendisiyle aklayan (self-refential) ve onu mutlaklatran bir aklama tarznn tesine geerek, bu kentin varolu koulunu, retim kapasitesini gelitirmeye uyumlu bir toplumsal ilikiler dzeninin kurulmas olarak ortaya koyduuna tank oluyoruz. O halde, kentsellik olgusunun sadece kltrel farkllklarla aklanamayacann Weber de farkndayd. Bunu vurgulamak nemli gzkyor; nk buradan kentsellik olgusunu anlamamza ve aklamamza yardmc olacak en uygun yntem ekillenmeye balar.
2.Genileyen Ufuklar:Kentsellii Tarihsel Balam ve Sreler inde Anlamlandrmak

Bu yntem, kentsellii, tarihin bir annda, belirli bir corafyada ortaya kan zerk (kendi i yasalarnn rn), duraan bir mekansal biime indirgeyerek deil, kendisinin de bir paras olduu tarihsel-toplumsal balam ve srelerle bir i ilikililik iinde kavramaktr. Kentselliin temel niteliklerini aratrmamz salayacak byle nesnel bir zmleme dzeyine ulatktan sonra ihtiyacmz olan kentsellik ve toplumsal sreler arasndaki ilikinin doasna ilikin bir ngrmz olmasdr. Bu noktada, Kentsellik bir toplumsal biim, dier baka eylerin yannda belli bir iblmne ve egemen retim tarzyla genelde tutarl belli bir hiyerarik faaliyet dzenine dayandrlm bir yaam tarzdr. diyen
4
Vurgu bana ait.
22
David Harveyin (2003:187) egemen retim tarzyla, kentselliin biim ve ilemesi arasnda can alc bir iliki bulunduu nermesini (2003:188, 198) dikkate alabiliriz. Byle bir hareket noktas feodal ya da kapitalist ad verilen retim ilikilerinin belli homojenlikler ieren, kendilerine zg egemen bir kentsellik biimi yaratmasn varsayabilmemizi mmkn klar.5 Bu tarz bir snflandrma bir ideal tip kavramlatrmas olmayaca gibi, Bat dndaki kentsellik olgusunu anlamaya engel pek ok speklatif (ya da oryantalist) formlasyonun da sorgulanmasna katkda bulunabilir. Bu tr bir snflandrmaya gitmek asndan Gideon Sjobergin sanayi ncesi kent tipletirmesi, nmze, Weberin modelinden hem ampirik olarak daha deerli hem de kavramsal adan daha yararl olabilecek bir ereve koyar. Avrupa, Latin Amerika, Kuzey Afrika ve Asya blgelerinde yrtt aratrmalar sonucunda buradaki kentsel topluluklar arasnda ekonomik, demografik ve siyasal adan nemli benzerlikler saptayan Sjoberg, sanayi ncesi kentinin genel yapsnn pek ok kent toplumbilimcisi tarafndan anlalmam olduunu yazar (2002: 53)6. Sjobergin de belirttii gibi Weber, Tnnies ve dierleri endstriyel-kentsel (kapitalist) topluluk ile sanayi ncesi (feodal) kenti arasndaki nemli farkllklar zerinde, Batl ve Batl olmayan toplum kenti arasndaki farkllklar vurguladklar kadar kafa yormamtr. Oysa Sjoberg, on yl sren grgl aratrmalar sonucunda bir sanayi ncesi kent tipolojisi oluturabilecek dzeyde, kimi yapsal elerin bu dnemdeki tm kentler iin geerli olduunu gzlemlemitir. Bu kentler, en genel olarak, birer retim oda olmaktan ok dardan alnan gda mallar ve hammmaddelerin dei-tokuunun gerekletii pazar yerleriydi. Siyasal, dinsel ve eitimle ilgili nemli ilevleri vard. Dk nfus art, mahalleler aras keskin toplumsal farkllama, dinsel deerlerin etkisi altnda bir gndelik yaam, yetersiz ulam olanaklar, mekansal hareketliliin dkl dier nemli zelliklerdi. Bununla birlikte i blgeleri sanayi kentlerinde olduu gibi baat bir konuma sahip deildi ve bu konum Ortadouda en byk cami, Ortaa Avrupasndaysa katedrale aitti. Yerel topluluk snrlar iinde faaliyet gsteren eitli meslek rgtleri (lonca), tccarlar, zanaatkarlar ve hatta kleler, dilenciler
5
Korkut Boratavn belirttii gibi, tarihsel olarak bakldnda, tek bir retim ilikisi yerine, ayn toplumda eitli retim biimlerinin bir arada varolduunu saptyoruz. Ancak gei toplumlar iin sz konusu olabilecek bu durumu, ok uzun bir tarihi ve btn toplumlar kapsayacak biimde yorumlamak anlamszdr. Nitekim dier hallerde yanyana varolan retim biimlerinden birinin, egemen retim biimi olmas beklenir. nk toplumsal kuruluun asli unsurlarndan olan st-yap kurumlarnn pekounun (zellikle hukuk ve siyaset), bnyelerinde elikili unsurlar tasalar bile, toplumun tm iin geerli olmak bakmndan eitli retim biimlerinden en az biriyle, yani egemen retim biimiyle uzlama halinde olmas zorunludur (1983:37). Yazar, hakl bir deerlendirmeyle, eer bu genel yapsal eler anlalsa, zgl kltrel sapmalarn da daha anlaml biimde kavranma olanann yakalanabileceine olan inancn da dile getirir (2002: 53).
23
ve giriimcilerin almalarn dzenleyen birimler olarak kent yaamnn nemli bir bileeni idi. Toplumsal devingenliin el alt dzeyde gerekletii bu kentte bir orta snfa rastlanmamakta ve toplumsal rgtlenmenin ynetimsel, dinsel ve/ veya eitimle ilgili kurumlarnda yer alan sekinler ile karlarnda, rettikleri mal ve hizmetleri ounlukla onlarn yararna sunan halk ynlar kentin snfsal dokusunu oluturmaktayd (Sjoberg, 2002:39-44). Osmanl kentlerini konu alan monografilerin ve daha genel aratrmalarn irdelenmesi, bu kentlerin, Sjobergin tanmlad modele ait pek ok zellii barndrdn ortaya koyar. yleyse, Osmanl kentlerinin de, krsal alana dayal ve btnletirilmi bir mekan ekonomisinden yoksun bir retim tarz iinde yerel ve uzun mesafeli ticarette nemli ilevler edinmi, siyasi ve dinsel merkez olma zellikleriyle ne kan Ortaa kentselliinin (Harvey, 2003:228-229) dnda olmad rahatlkla sylenebilir. Osmanl kentlerinden sz etmeden nce, bu toplumun Balkanlar, Anadolu, Ortadou ve Kuzey Afrikay iine alan geni corafyas iinde yer alan kentlerinde, mimari, kltrel ve hatta hukuki bir tekrneklie rastlanamayacan en batan saptamak zorundayz. Muhakkak ki, Osmanl kenti bir sentezdir (Ergen, 1995:48). Nitekim, 14. yzyln balarnda Bizans ve Anadolu Seluklular arasndaki snr blgesinde ortaya kp, iki yzyl iinde Avrupa ve Arap topraklarna yaplan fetihlerle bir dnya imparatorluuna dnen Osmanlnn kent kltr, birbirinden olduka farkl etnik, dini, ekonomik ve politik yaplar zerinde gelimiti7. Ne var ki bu, Osmanllarn kendilerine zg bir kentsel dzen oluturamam olduklar anlamna gelmiyor. Osmanl ynetiminin gerek yeni ehirler kurmak gerekse mevcut olanlar yeniden dzenlemek ynndeki politikalar, olduka geni olan imparatorluk corafyasn temsil edebilecek (slam ve Avrupa kenti tanmlamalarnn tesinde) bir kentsel biim ve ileyiten sz edebilmeyi olanakl klmaktadr.
3. Genel Hatlaryla Osmanl Kentlerinin Ekonomi Politii

Ekonomi politik adan Osmanl kentlerini kavramamza yardmc olacak ekonomik, siyasal ve sosyo-mekansal zelliklerin sistematik bir deerlendirmesine gemeden nce, ynetim merkezi olma temel ileviyle ortaya kan bu kentlerin genel ynetim sistemi ierisindeki konumlanlar zerinde durmak anlaml gzkmektedir.
7
ok farkl zellikler sergileyen bu kentler sayca da olduka yksekti. Szgelimi, Geza Davidin aktardna gre, sadece Ortaa Macaristannn Osmanl blgelerinde 230 ehri bulunuyordu (1999:111).
24
3.1.zerklik bakmndan ynetsel birimler ve kentlerin konumu

Bilindii gibi, klasik Osmanl dzeni iinde en byk ynetsel birim, beylerbeyi tarafndan ynetilen eyaletlerdi. Eyaletler birka sancan bir araya getirilmesiyle oluturulmutu8. Sancak, sancakbeyinin (vali) emrindeki ynetim birimiydi. Sancan altnda yer alan birimler ise kaza ve kylerdi. Hiyerarik bir yaplanma iinde devletin tarm gelirlerini denetimi altna ald bu sistem (timar)9, ancak, Osmanl yasa ve ynetiminin iyice yerlemi olduu blgelerde uygulanabildi. Msr, Badat, Habeistan, Basra ve Elhasa eyaletlerinde bu sistem uygulanmamtr (nalck, 2004:109). Bu eyaletlere ait gelirlerin toplanmas ii, timar sisteminde olduu gibi devletin askeri yneticilerine (sipahilere) verilmeyip, yerel bir yneticinin, btn askeri ve ynetsel masraflar karladktan sonra salyane denen sabit bir miktar vergiyi merkeze gndermesi biiminde yaplmaktayd. Ayrca Dou Anadolu blgesindeki sancaklarn farkl ynetiminden de sz etmek gerekiyor. Dou Anadolunun baz yrelerine Hkmet ad altnda zel bir stat tannmt. Hkmetlerin btn gelirleri, sultann buyruu zerine orduya asker vermek ykmll bulunan airet beylerine aitti. Sultan, bu blgedeki nemli kentlere bir kad atar ve bir yenieri birlii yerletirirdi (nalck, 2004:111). zetle, Osmanl ynetim yaps, timar, salyane ve hkmet uygulamalarna dayanyordu. Bylece imparatorluk iinde dorudan doruya Osmanl ynetiminde olanlardan ayr olarak, birok zerk ynetim birimi bulunuyordu. Bu, timar sistemi iinde kalan kentler baml bir konumda bulunurken, salyane ve hkmet uygulamalarna dahil kentlerin belli bir zerklikten yararlanabilmesi anlamna geliyordu. Salyanenin uyguland vilayetlerde vali, kad ve defterdar gibi devlet yneticileri bulunmakla birlikte, kk ve orta byklkteki kentlerde, ou zaman yrenin Osmanl ncesi etkin olan toplumsal grup ve kiileri etkili oluyordu. Uzun dnemde bu ileyiin, sonradan eyalet merkezi olmu olan Cezayir ve Tunus gibi, zellikle orta byklkteki kentlere tam bir zerklik salad grlyordu (Acun, 2002:262). Salyane eyaletleri ve hkmetlerin yan sra Bodan, Eflak, Erdel, Ragusa (Dubrovnik), Grcistan ve erkezistan ve 17. yzylda Kazak Hetmanlyla, Krm Hanl, Mekke eriflii ve Geylan gibi tabi Mslman beylikler de zerk ynetimlere sahipti (nalck, 2004:111). Nitekim, Traian Stoianovich de, Osmanl ynetiminin, Bizans idaresindeyken nemli yerel ayrcalklarla donatlm ve bu
8
1610a doru imparatorlukta toplam otuz iki eyalet olduu belirtiliyor (nalck, 2004:109). Bu arada yine nalckn yazdna gre eyalet terimi 16. yzyl sonlarndan itibaren kullanlmtr (2004:122). Timar, teorik olarak Sultana ait olan topraklardaki vergi toplama yetkisinin, devlete askeri hizmet salayan ynetici snf yelerine yaam boyu srmek zere verilmesiydi. Kendi iinde e ayrlyordu:Yllk gelirleri 20.000 akeyi gemeyen ve savata yararllk gsteren sipahilere verilen olaan timarlar, yllk gelirleri 20.000 ile 100.000 ake arasnda olan ve merkezde, yksek mevkilerde bulunan ynetici snf yelerine verilen zeamet ve son olarak da yllk 100.000 akeden fazla gelire sahip olup, Sultan ve ailesine verilen haslar.
25
yzden belli bir zerklii bulunan ve savamakszn Osmanl ynetimine girmi olan Balkan kentlerinde, bu ayrcalklar srdrdn yazar. rnein 1430 ylnda Sinan Paa, Yanyada yaayanlara, dinlerinin gereini yerine getirme konusunda tam bir zgrlk tanmt. Paa, ayn zamanda, Yanya piskoposunun hukuki sfatlarn ve Rumlarn kale surlarnda oturmay srdrmelerini kabul etmiti. Ayrca Yanyallar, ocuklarn devirme olarak gndermeye ilikin bir zorunluluk ierisine sokulmamlard ve bu ayrcalklar, 1611deki Celali syanlarna kadar devam etti. Yazar, benzer haklara sahip baka yerlerin de bulunduunu aktaryor (Stoianovich, 1992: 82). 16. ve 17. yzyl Osmanl kentini aratrd Osmanlda Kentler ve Kentliler adl kitabnda (2000, Tarih Vakf Yurt Yaynlar), Suraiya Faroqhi de, Stoianovichin verdii bu bilgiden yola karak, 16. yzyln bamsz Osmanl kentinin giderek yerini yar-baml bir yapya braktna iaret eder ve bu bakmdan, 17. yzyl kentlerinin ayn dnemin Fransz ve spanyol kentleriyle karlatrlabilecei deerlendirmesini yapar. Nitekim, bu dnemde Avrupadaki mutlakiyeti devlet de Ortaan az-ok zerk, bamsz kentlerini ortadan kaldrmt (Faroqhi, 2000:369). Bu bilgiler gsteriyor ki, 17. yzyla kadar Osmanl corafyasnn bir ksmnda zerk ynetimlere sahip kentlere rastlanabiliyordu. yleyse, Dounun kentlerinde, kentte yaayanlarn iradesinin ynetime yansmad varsaym tartmal hale geliyor. Baz aratrmaclarn aktardna gre, kentlilerin ynetimde sz sahibi olma pratii, imparatorluun ynetim sistemindeki farkl uygulamalarla (salyane, hkmet vb.) snrl olmayp bunun tesine de geebiliyordu. zer Ergen (1995:161), timar sistemi iinde kalan (merkezi otoritenin kuvvetle hissedildii) kentlerde bile, ayan ve eraf denilen bir grup kentlinin, kenti ilgilendiren her hususta sz sahibi olduunu belirtiyor. Yazar, 16. yzyl belgelerinde, Osmanl kentlerinde, devlet ve reaya arasndaki ilikileri dzenleyen, hem reayann temsilcisi durumunda bulunan hem de devlet emirlerinin uygulanmasnda resmi grevlilerin yardmcs grnen ehir ileri gelenleri denilebilecek, zengin tccarlardan, esnafn yal ve gngrmlerinden, ulema, imam, hatib gibi tannm din adamlar ve tarikat eyhlerinden olumu bir gruptan sz ediyor. Kentin yneticilerinden biri olan ve devlet tarafndan reayaya yklenen parasal ve hizmet grevlerinin yerine getirilmesi, ykmllklerin kentliler arasnda adil dalmnn yaplmas, ilerin sraya konmas, ykmllklere kar reayann dileklerinin merkeze iletilmesi, kentte darlk ve sknt ekilmemesi gibi grevleri bulunan ehir kethdas da bu grup iinden atanyordu (Ergen, 1982:106-108). Halkn istei ve semesiyle atanan ehir kethdalar, Osmanl kent yneticileri arasnda farkl bir konuma sahipti.
26
Bu alt balkla ilgili olarak, Edhem Eldem, Daniel Goffman ve Bruce Mastersn birlikte kaleme aldklar Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti (Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000) adl almada dile getirilen bir noktaya deinmek yerinde olabilir. Yazarlar, Arap topraklar dndaki Osmanl kentleri zerine alanlarn anahtar bir kaynaktan yoksun olduunu aktarken bunun sz konusu kentlere ilikin yanltc bir izlenime yol am olabileceine iaret ederler. Arap topraklarnda yerli bir sekin snfn varln ok kesin biimde kantlayan kent biyografileri ve vakayinamelerin benzerleri, imparatorluun Anadolu ve Balkanlardaki kentlerinden gnmze pek kalmamtr. (Eldem, Goffman ve Masters, 2000: 10). Yazarlara gre, Anadolu sz konusu olduunda Osmanl hakim snfndan etnik ve dilsel adan farkl bir ileri gelenler grubunun olmamas, belli bir kentli kimlii ve literatrnn olumasna engel oluturmu olabilir. Bu durum, yani biyografi geleneinin yokluu, Anadolu kenti aratrmalarnn neredeyse sadece Osmanl devletinin merkez arivlerinden elde edilen belgelere ve kad mahkemesi kaytlarna bel balamas zorunluluunu beraberinde getirmektedir. Bu koulda yaplan almalar ise, zgn ve yerli gelimeler yerine, Osmanl devletine siyasi ve iktisadi itaate vurgu yapan deerlendirme ve sonular ortaya koymakta ve Osmanl kentlerinin zerklik ve kentlilik bilincinden yoksun olduu konusunda muhtemelen yanltc bir izlenimin daha yaygn biimde kabul grmesine katkda bulunmaktadr (Eldem, Goffman ve Masters, 2000: 10).
3.2. Kent dzeyinde ynetimsel yap

Bilindii gibi, Osmanl ynetim sistemi iinde yer alan eyalet ve sancak, askeri birimlerdi. Bunlar ayn zamanda kaza denilen ve kad tarafndan ynetilen er-i idari birimlerine de ayrlyordu. rfi ve er-i ayrm olarak bilinen bu durum, kentin, hem umera/rfi yneticiler (beylerbeyilik ve sancakbeyliinden en alttaki sipahiye kadar uzanan timar sistemi grevlileri)10 hem de ulema/ilmiye snf olmak zere (kaddan imama varan, yarg, fetva11 ve retim hizmetlerini yerine getirmekten sorumlu grevliler)12 iki ayr grup tarafndan ynetilmesini beraberinde getirmitir. Bunun dnda, ehl-i hirfet denen esnaf ileri gelenleri (ahi, eyh, kethda ve yiitba gibi) ve muhtesibler de kentin yneticileri arasnda yer alyordu. Bunlar, ar ve pazarda satlan mallarn fiyatnn belirlenmesi, kentsel retimin rgtlenmesi, esnafn ve retimi ilgilendiren bir takm standartlarn uygulanmas ve denetimin salanmas gibi grevleri yerine getiriyordu.
10
11 12
Bunlar, beylerbeyi veya sancakbeyi ya da vali ile mtesellim, ayan, ehir kethdas, voyvoda, muhassl, suba, derbenti-yasak-mbair ve bekiden olumaktadr. Sosyal meselelerin eriat asndan yorumlanmas ve zmlenmesi. Ehl-i erde denen, kad/naib, mft, muhzrlar, mahkeme katibi, nakibl-eraf kaymakam Hz. Peygamberin soyundan geldiklerini belgeleyen kimselere/seyyid ve eriflere tannm olan ayrcalklar korurdu-, mderris, imam ve hatipler bunlar iindedir.
27
Tm bu grevliler, merkezi ynetimce atanyor ve kentlerde seilmi ynetici bulunmuyordu. Ancak rfi yneticiler arasnda yer alan ve kentsel topluluk ile devlet arasnda araclk yapan ehir kethdasnn atanmasnda kentte yaayanlarn isteinin dikkate alnmas, Osmanl kent ynetimine zynetimsel bir boyut katyordu denilebilir13. Fakat kent ynetimi asndan en etkin roln, adli, mlki ve beledi alandaki yetkileriyle kadya ait olduunu belirtmekte yarar var. Kad yarglama yetkisinin yan sra kentlerde genel gvenlikten, temizlik ve imar dzeninin salanmasna, yeme, ime, dinlenme yerlerinin ve esnafn denetlenmesine kadar pek ok grevin ba sorumlusuydu. Btn bu grevleri kendisine yardmc olan baka grevliler ve kurumlarla beraber yerine getiriyordu.
3.3.Sosyo-mekansal yap ve ileyi

Kentlerin bu gelikin ynetimsel yaps, nasl bir sosyo-mekansal evreye karlk geliyordu? ncelikle 16. yzylda, hem krsal hem de kentsel nfusun % 40-50 orannda artm olmas ve te yandan dnya ticaretinde gezginci tccarn nemini kaybedip yerleik tccarn ortaya kmasnn, kentin yapsnda nemli bir dnm meydana getirmi olduunu belirtmek gerekiyor (Tekeli, 1996:356). Bu yzyla kadar Osmanl kenti, Ortadou kentlerine benzer biimde bir kale ve kalenin dnda kalan kale alt denen bir ksmdan oluuyordu. Kalenin iinde, ikale ya da hisar denilen yerde yneticiler oturuyor, bunun dnda ise, kentin ileri gelenlerinin oturduu ve zanaat faaliyetlerinin yrtld ksmlar yer alyordu. Bu noktada Osmanl kentlerinde yneticilerin konutlarndan ayr bir iyerleri olmad belirtilmelidir. Yneticiler kendi konutlarnda i grdklerinden, kent merkezinde ynetim ilevli ayr binalar yer almyordu. Kale altnda ise, pazarlar ve yerleik olmayan ticari faaliyetler ile tarmla uraanlar, kervansaraylar, baz tekke ve zaviyeler bulunuyordu. 16. yzyl ile birlikte, kentin bu yaps dnerek, kalenin karsnda yerleik ticaretin yrtld bedesten denen kapal arlar yaygnlat (Tekeli, 1982:20; Tekeli, 1996:357). Bedestenler ounlukla vakflar yoluyla kuruluyordu. Bu noktada, kentlere kamu hizmeti salayarak gelimelerinde nemli rol oynayan bir kurum olan vakflar zerinde durmak gerekiyor. ounluu askeri yneticilerce kurulan ve zerk bir ynetime sahip olan vakflar, kent yaamnn ok nemli bir unsuruydu. Kentsel altyap hizmetleri, dinsel ve sosyal hizmet reten yaplarn inas vakflar tarafndan grlrd. Bedestenin yan sra, cami, aevi, medrese, hastane gibi yaplar ieren klliyeler ile bunlarn bakm iin gerekli dkkan, kervansaray, hamam, boyahane, mezbaha, deirmen vb. yaplar, vakflar
13
ehir kethdalnn, 17. yzylda ayanln olumasyla nemini yitirmeye balad belirtilmektedir (zkaya, 1985:200).
28
tarafndan ina edilir ve korunurdu. Kamu hizmeti sunarak kentlerin gelimesinde dorudan rol alan vakflar ayrca (zellikle byk vakflar) yalnzca kentsel gelire dayanmayp, gelirinin nemli bir ksmn kylerden elde ettiinden, kyden kente srekli bir artkdeer aktarmnn arac olarak da kent ekonomisine ve dolaysyla kentleme srelerini hzlandrmaya katkda bulunmutur (Faroqhi, 2000:56). Vakflar araclyla kurulan ve Osmanl kentine zgn bir nitelik kazandran bu dinsel ve sosyal yap topluluu, 16. yzyldan sonra, kalenin karsnda ikinci bir mekansal odak olarak belirmi ve kentlerin ekirdeini oluturmutur14. Bunlarn evresinde, zaman iinde belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanlaan sokaklar olumu, bu gelimeler de, yeni konut alanlarnn/mahallelerin kurulmasn beraberinde getirmitir (Tekeli, 1996:358).15 Dier slami kentlerde mahalle, etraf yksek duvarlarla evrili, geceleri kapanan kaplaryla dikkat eken, eitli etnik ve dinsel gruplarn kapal bir btn olarak yaad savunma blgesiyken, Osmanl kentinde, devlete kar ykmllklerin yerine getirilebilmesi ve sosyal hizmetlerin daha iyi grlmesini salayan temel birimler olarak ortaya kmtr (Ergen, 1995:159). Bu mahalleler, etnik ve dini gruplar temelinde farkllam, ayn inan ve gelenekten aileler, farkl snflardan da olsalar, ayn mahallelere toplanmt. Mahalleler arasnda yksek duvarlar ve demir kaplarn bulunmamas, dinsel ve etnik gruplar arasnda kat bir ayrlma ve ie kapanmann yaanmadnn gstergesi olarak deerlendirilebilir (Ergen, 1995:50). Bedesten, klliye, ar ve hanlar ieren bir ekonomik ve sosyal yaplar topluluu etrafnda gelien ve Arap kentlerinden farkl olan bu kentsel yapya, 1462 ylnda kurulan, dolaysyla Bizans kltrnden devralnm olduunu varsayamayacamz Saraybosnada da rastlandna gre, onun, Osmanl kentlerinin fiziksel karakteristiini oluturduunu dnebiliriz (Pinon, 1999:168)16.
14
15
16
Osmanl kentinin farkl dinleri ve etnik gruplar barndran ok inanl yapsn ihmal etmeden, kilise ve sinagoglarn da bu yaplar iinde yerini koruduunu belirtmek gerekir. Meropi Anastassiadou, Selanik kentini konu alan aratrmasnda, 19. yzylda, kentteki Yahudi ibadethanelerinin ounun pazar yerinin hemen yaknnda yer aldn belirtiyor (2001:51). Bugn hala bir ok Anadolu kentinde ehre kst olarak bilinen mahalleler bulunmaktadr. En erken 15. yzyln ilk yarsnda Bursada rastlanan ehre kst adlandrmas, 16. yzyln tahrir defterlerinde birok kentte grlen bu isim, bu yzyldaki kentsel gelimeye bal olarak artm ve geleneksel kentin fiziki snrlarn deitiren bu ikinci mekansal odak evresinde kurulan yeni mahalleler iin kullanlm olmaldr (Baykara, 1999:533). Kentteki yaplama srelerinin belli kurallar iinde ilediini de vurgulamak gerekiyor. Devlet yaplarnn Hassa Mimarlar Oca eliyle gereklemesi, kentlerde homojen bir yap anlaynn gelimesine yol amt. zel mlkiyere konu olan yaplar da, inaat esnaf (lonca ii denetim), kad ve ehir mimarnn denetimi altndayd (Tekeli, 1996:358). Ancak Edirne, Bursa ve Kahire hari bakentin dndaki kentlerde bir mimar grevlisinin bulunduu ynnde fazlaca bilginin olmad da belirtilmektedir (Orhonlu, 1984:12).
29
3.4.Ekonomik yap
Ynetim ileviyle ortaya kan kentler, nemli ekonomik ilevler de edinmilerdi. Tarmsal retimin gerekletirildii krla bamllk ilikisi iinde, ticaretin ve zanaat retiminin merkezi olarak beliren kentler, artn topland ve merkeze aktarld yerlerdi. Tarmsal olmayan mal ve hizmetlerin retildii kentin ayn zamanda tarmsal rn iin bir pazaryeri olmas, yakn krsal evresiyle srekli bir alveriin de temelini oluturmaktayd. Fakat pek ok kent, zellikle nemli ticaret yollar zerinde bulunanlar blgesel ve uzun mesafe ticarette de nemli ilevler edinmiti. Bursa, Selanik, Halep, Kahire, Tokat bunun nde gelen rnekleridir. retim ve ticaret, arlkl olarak loncalar halinde rgtlenmi esnaf ve zanaatkar gruplar tarafndan yaplmaktayd. Loncalar kentin ekonomik yaantsnn devlet tarafndan denetlenmesinin en nemli aracyd. eri hukukun uygulaycs kad, lonca dzeninin de denetleyicisi durumundayd. Loncalarn ileyiine ilikin kararlar alan rgtn ba ve bu kararlarn uygulaycs olan kethda, esnaf tarafndan seilmekle beraber, kad tarafndan atanmakta ve karar ve uygulamalarnda ona kar sorumlu tutulmaktayd (Aktre, 1981:48). Hammaddenin salanmasndan fiyatlarn belirlenmesine dek, tm retim srecini ayrntl kurallara balayan lonca sistemi, mevcut retim tarzna zg kstl pazar koullar altnda bir yandan yelerini, kentteki kad ve dier yneticiler araclyla, lonca dndan gelebilecek rekabete kar korurken, dier yandan onlarn kendi aralarnda doabilecek rekabet koullarn ortadan kaldryordu. Loncalarn says, kentin bykl ve refahnn da gstergesiydi. 15. yzylda Bursada altm dolaylarnda lonca bulunuyordu; 17. yzylda Manisada elli lonca vard (nalck, 2004:165). Kentsel pazardaki rnler arlkl olarak loncalar elinden km olsa da, lonca dnda kalan bir retimin (hane/ev ve atlye retimleri) ve krsal sanayinin de bu pazara rn salad belirtilmelidir.17. Faroqhinin aktardna gre, krsal rnn kentsel tketicilere aktarlmasnda eitli yollara bavuruluyordu. Bunlardan biri, 16. yzyldan balayarak saylar artan ky pazarlarndan, rnlerin satn alnarak kentsel pazara aktarlmasyd. Baz durumlarda kentliler kylleri yolda karlayp rnlerini satn alyor ve kentsel pazara getiriyordu. zellikle yenierilerin ve dier
17
Quataert, ok hakl olarak, Osmanl retim (imalat) sisteminin, ou gzlemci asndan, yalnzca kentsel ya da bir lonca rgtlenmesine dayal olarak yapld zaman grnrlk kazanmasn eletirir. Osmanl kent ekonomisindeki loncaya bal olmayan kentsel retimin ve krsal sanayinin rol de mutlaka vurgulanmaldr (1999:15)
30
idari grevlilerin bu ticarette rol oynad durumlarda bu satlar gnll deil, zorla oluyor ve bazen dpedz soygun biimini alyordu (2000:70). Yerel pazarlar kentlilerle kyller arasnda iddetli bir rekabete konu oluyordu (Faroqhi, 2000:71).
3.5.Sosyal yapdaki farkllama ve snflar

Tccar loncalarnn byk bir ksm sadece yerel pazara rn satarken, bir ksm da kervan ticareti ve denizar ticaret yoluyla, rnlerini, imparatorluun dier kentlerine ya da dna pazarlamaktayd. Kentler ve blgeler arasnda youn bir ticari ilikiler ann gelimesini salayan bu uzun mesafe ticareti, kentte ticaretle uraanlar arasnda toplumsal farkllamalara da yol ayordu. Sadece yerel zanaatler ve perakende ticaretle uraan, imalathane ve dkkan sahibi zanaatkarlar esnaf olarak bilinmekte ve toplumsal konum olarak daha aada yer almakta idiler. Bunlar, rnleri zerindeki sk fiyat denetimi (narh) ve dedikleri eitli vergiler nedeniyle sermaye birikimi salayamayan bir kesimdi. Yre ve blgenin rnlerini d pazarlara satan ikinci grup ise, tccar ya da bezirgan olarak adlandrlrd. Esnaf, devletin ihtisab kurallarna bal iken, byk tccara bu kurallar uygulanmazd. Bu da sz konusu grubun (tccar, bezirgan) servetlerini artrmalarnn nndeki nemli bir engeli ortadan kaldryordu. Byk servet sahibi ynetici sekinlerin ve zengin dini vakflarn, nakit paralarn bu tccarlar araclyla ilettii belirtilmektedir (Ergen, 1995:128; nalck, 2004:168). Osmanl kentlerindeki sosyal farkllama, tccarlarn kendi aralarnda ortaya kan bu tabakalamadan ibaret deildi. Buraya kadar anlatlanlarn gsterdii kadaryla kentsel toplum, dorudan doruya Sultan tarafndan atanm yneticiler (Umera, Ulema); zellikle Arap topraklarndaki kentler iin geerli olmak zere, Osmanl dnemi ncesinden yerleik, yerli bir sekin zmre ile tccar ve zanaatkarlardan olumaktadr. Ayrca gebeler, seyyar satclar, hamallar, yoksul kyller, dilenciler, ve isizler de kentsel nfus iinde yer almaktayd. Bu tablo, kentsel yaantda belirgin bir sosyal farkllamaya karlk gelmektedir. Bilindii gibi, Osmanl toplum yapsnda yneten ve ynetilen ayrm iki farkl snf dokusu ortaya karmt. Bunlardan birincisi, Sultana bal (onun otoritesini temsil eden), devlet gelirlerinden pay alan ve vergi demeyen askeri yneticiler ile ulemann oluturduu askeriler; ikincisi ise temel retici toplumsal tabaka olan kyller ile snrl da olsa, tarmsal olmayan mal ve hizmet reten esnaf ve zanaatkarlarn oluturduu reayadr18. Kentlerdeki snfsal yap da bu genel yapnn
18
Boratav, ada brokrasiden farkl olarak Osmanl toplumundaki ynetenleri bir toplumsal snf olarak tanmlamann teorik adan tutarl ve mmkn olduunu belirtir. nk temel retici snf olan kylnn rettii arta vergileme/aar tr bir mekanizmayla el koyma ilikisinin yaratt toplumsal snflar dalitesi iinde askeriler/devlet yneticileri temel snflardan biri olarak karmza kar (1991:9-11).
31
bir yansmasyd. Ancak elbette ki, fiilen ortaya kan kentsel iktidar yaps, bu kadar berrak bir grnm sunmuyordu. Art rn denetleyen esas yneticiler olan askeriler, (eyalet ve sancakbeyleri, dergah- ali avular, kad, naib, mfti, mderris), yerli sekin zmre ve uzun mesafe ticareti yapan byk tccarlarla beraber kentin egemen blounu oluturuyordu. Bu gruplar arasnda zaman zaman geililikler olduu da sylenebilir. Nitekim bir tccarn beyler snfna katlarak sancakbeyliine kadar ykseltilebildiini Ergen aktaryor19. Yeri gelmiken toplumun yatay ynde bir farkllama gsterdiini de belirtelim. Mslman, Rum-Ortodoks, Ermeni ve Museviler, Osmanl toplumunu oluturan milletlerdi. Tebaa y oluturan bu drt milletin dnda kentlerde ticaretle uraan yabanclar da bulunuyordu. rnein Aktre (1981:65), btn 18. yzyl boyunca, Ankarada tiftik ticaretiyle uraan ngiliz, Fransz ve Hollandal tccarlarn yaadn H. J. Van Lennepten aktaryor.
3.6.Osmanl kentlerinin 16.-19 yzyl arasndaki dinamizmi

Genel nitelikleri bakmnda ksaca betimlemeye altmz Osmanlnn bu klasik kent dokusu, 19. yzylda kkl deiiklikler geirdi. Kukusuz buraya kadar izilen resim, 16. yzyldan 19. yzyla deimez bir nitelik sunmuyor. 16. yzyl sonunda devletin fetihler dneminin gelirlerinden (sava gelirleri, gmrk gelirleri) yoksun kalmas genel bir para darlnn ortaya kmasna yol am ve dnya ekonomisinin o dnemde iinde bulunduu bunalm da bu olguyu beslemiti (Aktre, 1981:34)20. Ayrca sava teknolojisindeki deimeler ve ateli silahlarn kullanlmaya balamasyla timarl sipahilerin besledikleri atl askerlerin nemini giderek yitirmesi, timar sistemininin zlmesine ve askeri yneticilerin gelirler zerindeki haklarn kaybetmesine yol at. Art denetleme gcn yitiren askeri yneticiler, rne zorla el koymaya kalknca da Celali ayaklanmalar diye bilinen olaylar patlak verdi (slamolu-nan, 1991:240-241). 17. yzyl balarna uzanan bu karklklar, yneten snf iinde yer alan askeri yneticilerin klasik Osmanl dzeni iindeki toplumsal gcn ve konumunu yitirmesiyle sonuland. Kentler ve byk kasabalara Celalilere kar yenieriler yerletirildi. 1590lardan 1610lara kadar devam eden bu i sava hali, Bat ve Orta Anadoludaki kentlemeyi uzun dnemde olumsuz etkiledi. Kervan yollarnn gvensiz hale gelerek ticaretin ilekliini yitirmesi ve yiyecek ktl ve toplumsal kargaann yol at nfus
19 20
21
Bknz. Ergen, 1995:128. 16. yzyl ortalarndan balayarak ortaya kan bu para darl, faizcilik kurumunun karl bir i olarak douunu balatmtr (Aktre, 1981:36). 15. yzyl sonlarnda ortaya km olan iltizam usul, timar sahiplerinin, vergi toplama iini kendisi veya devlet hazinesi adna mltezim denen bir bakasna devretmesiydi. Mltezimler, vergi toplama iini ihale yoluyla devletten satn alyorlard.
32
kayplar kentsel gelimeyi kesintiye uratt (Faroqhi, 2000:337). Bundan baka nemli bir gelime ise, bu yzylda, iltizamn21 egemen vergilendirme biimi olarak timar sisteminin yerini almasyla, tarmsal artn toplanmasnn el deitirmesi, genellikle yre ya da blge ileri gelenleri/yerel sekinler, ulema ya da ticaret erbabndan gelen mltezimler tarafndan gerekletirilmeye balanmasyd. Mltezimler, zellikle 19. yzylda artan ticari talep karsnda kyllerden daha ok vergi almak ya da devlete daha azn vermek yoluyla artn daha byk ksmna el koymaya baladlar (slamolu-nan, 1991:241-242). Bu durum mltezimlerin ekonomik gcn artrp devlet gelirlerinin dmesine yol aarken, 17. ve 18. yzyllarda, vilayetlerde/kentlerde merkezi ynetimin denetiminden daha zerk politik yaplarn olumasn da beraberinde getirdi. Kentlerin politik yaplarnda gzlemlenen bu deime dnda, 17. ve 18. yzyllar boyunca kentlerin yapsnda nemli bir deiiklik gzlenmedi. 19. yzyl ise, Osmanlnn modernleme ve kapitalistleme evresine girmesiyle hem yerleme sisteminde hem de kentlerin ilevlerinde nemli dnmlerin yaand bir yzyl oldu.
Son Notlar
Avrupa merkezcilik, tarih boyunca, ekonomik hacmi batdan daha yksek ticaret yollar zerinde, byk kentsel yerleimlere sahip olmu olan douyu kentsel gelime asndan tarihsizletirirken, Osmanl kentine dair egemen tarih yazm da, Osmanl toplumunun baty aklayan kavramsal erevelere uymadnda srar eder ve kentlerin tarihini, ekonomik-politik gelime dinamiklerinden ok kltrelci genellemeler iinde anlamlandrmaya younlar. Osmanl tarihini Bat Avrupa kl genel erevelerden ayr tutma eilimi22, bu toplumda ortaya kmas muhtemel elenebilir olgu ve srelerin zmleme d kalmasna yol am olmaldr. Kukusuz dile getirilen bu kayg, bir olgunun Avrupa tarihinde ortaya km olmasnn, bu olgunun, Osmanlda da ya da dnyann baka her yerinde yaanm saylmasn gerektirdii gibi baka trl bir Avrupa merkezcilikten kaynaklanmyor. Bu yaz, Osmanl kentlerini, Weberin at tartma alan iinde Dou-Bat kavram ifti, Bat Avrupa kentlerinin biriciklii, slam Kenti gibi erevelerde deerlendiren kltrelci yaklamlara kar maddeci bir eletiri getirmeye alt. Buraya kadar sylenenler, Osmanl kentlerinin kendisine has/biricik, monolitik ve duraan yaplar deil, corafi ve kltrel eitlilik iinde dinamik, yatay ve dikey eksenlerde tabakalam, tarihsel ve toplumsal srelerle karlkl bir belirlenim ilikisi iinde kendine zg sosyo-mekansal bir yapy ve kentsellii reten mekanlar olduunu gsteriyor.
22
Bu, Avrupa merkezcilie kar gelien tepkisel bir tutum olsa bile, bizi, Osmanl toplumunu dnya tarihi iinde hak ettii yere yerletirmekten alkoyduu oranda, nihai olarak Avrupa merkezcidir.
33
Bu kentleri sanayi ncesi kent, kapitalizm ncesi kent, feodal kent gibi tarihsel kategoriler iinde, basit bir ablonculuk adna deil, sz konusu kavramlarn iini, Bat Avrupa tarihi dndaki deneyimler nda yeniden doldurmak ve evrenselletirmek zere yeniden dnmek analitik bir kent tarihilii iin kanlmazdr. Osmanl toplumundaki kentleme dinamiklerini ve srelerini bu ekilde zmlemeye almak, 16.yzyldan, kapitalizme geiin ilk admlarnn atld 19.yzyla kadar geen srete, bu geiin ou zaman klasik yapnn bozulmas olarak adlandrlan kimi nveleri ve nkoullarnn kentlerin barnda nasl gelitiini ortaya koymak asndan da olduka aydnlatc olabilir.
Kaynaklar Abu-Lughod, J. (1989) What is Islamic About a City?, Some Comparative Reflections iinde, The Proceeding of International Conference: Urbanism in Islam, cilt.1, (der. ve yay. haz.) Middle Eastern Culture Center in Japan, 193-216. Acun, F. (2002)A Portrait of the Ottoman Cities, The Muslim World, 92 (Fall), 255-285 Aktre, S. (1981) 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, 2.bask, Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii Anastassiadou, M. (2001) Selanik, ev. I. Ergden, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Baykara, T. (1999) Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl Ansiklopedisi, c. 5, Ankara Yeni Trkiye Yaynlar, 528-535 Boratav, K. (1991) Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, stanbul:Gerek Yaynevi Boratav, K. (1983) ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, stanbul:Belge Yaynlar Cerasi, M.M. (2001) Osmanl Kenti, cev.A. Atav, 2.bask, stanbul:YKY David, G. (1999) XVI. Yzyl Osmanl Devri Macaristannda ehirleme, Osmanl, cilt 4, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 111-116 Eldem E., D. Goffman ve B.Masters (2000) Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, ev. S.Yaln, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Ergen, . (1995) Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk:XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara:Ankara Enstits Vakf Ergen, . (1982) Osmanl Klasik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Osmanl Aratrmalar, III., 105-118 Ergen, . XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, Yerleimi, Ynetimi, Ekonomik ve Sosyal Durumu zerine Bir Aratrma, baslmam doentlik tezi. Faroqhi, S. (2000) Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. N. Kalaycolu, 3.bask, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Harvey, D. (2003) Sosyal Adalet ve ehir, ev.M. Moral, stanbul:Metis
34
Hourani, A.H. (1970) Introduction: The Islamic City in the Light of Recent Research, A.H.Hourani ve S.M.Stern (der.) The Islamic City iinde, USA:University of Pennsylvania.. nalck, H. (2004) Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev.R. Sezer, stanbul:YKY slamolu-nan, H. (1991) Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul:letiim Yaynlar Lapidus, I.M. (1969), Muslim Cities and Islamic Societies, I.M. Lapidus (der.) Middle Eastern City iinde, California: University of California Press Lapidus, I.M. (1970) Muslim Urban Society in Mamluk Syria A.H.Hourani ve S.M.Stern (der.) The Islamic City iinde, USA:University of Pennsylvania; Lefebvre, H. (1994) The Production of Space, Oxford ve Cambridge:Blackwell Orhonlu, C. (1984) ehir Mimarlar, S. zbaran (der.) Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar iinde (1-26), zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar no:31 zkaya, Y. (1985) 18. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Pinon, P. (1999) Anadolu ve Balkanlardaki Osmanl Kentlerinde Kentsel Dokular Tipolojisi zerine Bir Deneme, N. Akn, A. Batur ve S. Batur (der.), Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl Uluslarst Bir Miras iinde, stanbul: Yem Yayn Pirenne, H. (1937) Economic and Social History of Medieval Europe, New York:Harvest Books Quataert, D. (1999) Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, ev. T. Gney, stanbul: letiim Sjoberg, G. (2002) Sanayi ncesi Kenti, B.Duru ve A.Alkan (der. ve ev.) 20. Yzyl Kenti iinde, Ankara:mge Kitabevi Stoianovich, T. (1992) Between East and West, The Balkan and Mediterranean Worlds, cilt 2, New Jersey: Princeton University Press Tekeli, . (1996) Osmanl mparatorluunda Kent Planlama Pratiinin Geliimi ve Kltrel Mirasn Korunmasndaki Etkileri, V. Akyz ve S. nl (der.) slam Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler iinde, stanbul:lke Yaynlar Tekeli, . (1982) Trkiyede Kentleme Yazlar, Ankara:Turhan Kitabevi Weber, M. (2000) ehir, D. Martindale ve G. Neuwirt (yay. haz.), ev.M. Ceylan, stanbul:Bak Yaynlar Weber, M. (1997) Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.Z. Aruoba, stanbul: Hil Yayn Yerasimos, S. (1996) Tanzimatn Kent Reformlar zerine, P.Dumont ve F. Georgeon (der.) Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri iinde, ev. A. Berktay, stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar
35
36
Alak Pabular Yksek Topuklar:

Kent, Tketim ve topya
Zafer YILMAZ* Ayhan YALINKAYA**
I. Her eit snf ilikisi, ayn zamanda bir sululuk ilikisidir. (Mungan, 2002: 270)1 Hayat boala boala azalyor. (s. 203)
En bata belirtmeliyiz ki bu yaz Murathan Mungann roman Yksek Topuklardan hareketle bir zmleme giriimi olsa da Murathan Mungan ya da zel olarak onun romann zmleme amac gtmemektedir. Ancak, yine de romandan hareketle yaplacak olas bir zmlemenin nndeki en byk engellerden birinin bizzat Murathan Mungan olduu da aka belirtilmelidir. nk Mungan, her ne kadar bu kitab insanlar elensinler diye yazdm dese de (Akman, 2002) aslnda insanlarn kitab nasl okumas gerektiine dair bir katla sahip grnmektedir. Daha tesi, belirli okuma biimleri arasnda bir seim yapmann yan sra dorudan okurlar arasnda da bir seimi zorlamakta ve hatta dayatmaktadr. Ben okurumu kendim setim. Ve setiim okur, bir gn yaptm yanl bana syleyecek diye dm kopar (W/ntvmsnbc, 2005) diyen
* Ar.Gr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi ** Yrd.Do.Dr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi 1 Murathan Mungandan yaplan btn alntlar, aksi belirtilmedike, Yksek Topuklar adl romanndandr. Bu nedenle, bundan sonra, bu kitaptan yaplan alntlarda ilgili referans bilgilerinin tmn vermeksizin, yalnzca sayfa saysn belirtmekle yetineceiz.
37
Mungann dn koparann aslnda okurun kendisine yanl yaptn sylemesi deil, tersine setii okurun, seimin kendisine ve yanllna ilikin bir d krkl yaratma ihtimali olduu da sylenebilir. nk kendi setiini syledii okuru rahat brakmaya niyetli olmayan Mungan, bu okurun metnini yalnzca kendi istedii gibi okumasn istemektedir. Ben kendi kafamdaki ideal okur profili iin elimden geleni yaptm. Ama hayat yanl anlayan insanlarn benim kitabm doru anlamasn da bekleyemem zaten diyen Mungan, (Arman, 2002) vurguyu dorudan hayatn anlalmas stne yapmaktadr, hayatn kendisine deil. Mungann sznn ak anlam udur: Hayat okumann doru biimleri vardr. Bu biimleri bazlar becerebilir, bazlar beceremez. Ayn ekilde bir metni okumann da doru ve yanl biimleri vardr ve doru biimleri bazlar becerebilir, bazlar beceremez ve Mungan, kafasndaki, kendi setii ya da ina ettii ideal okurun doru okumay beceren okur olduunu varsaymaktadr. Eer bu okur, yanl okursa, Munganda bir d krkl oluacaktr. Ama ortada ciddi bir sorun vardr: Hayat ya da Mungann romann doru okumak ne demektir, yanl okumak ne demektir? Doruluk ve yanllk neyle kaimdir? Yoksa, doru ve yanl okumalardan ok, farkl okumalardan m sz etmek daha manidardr? zellikle, bir metnin oul okumaya ak bir sistem olduu gzetildiinde, doruluk ve yanllktan te, farkllktan sz etmenin ve farklln da keyfilikten te okurlarn kendi iinde farkl sosyo-politik kendilikler olduunu farketmeyle ilgisi olduunu sylemek daha doru olmayacak mdr? (Eagleton, 2004.) Aksi takdirde, doru okur ve doru okuma sylemi ltlerini yalnzca Mungann ncllerinden tretmek zorunda kalacak, daha ak bir ifadeyle yazarn keyfine (sosyo-politik kendiliine) bal klacaktr okuru. Bu da aktr ki, daha batan yazarn bizatihi kendi metninin potansiyellerine kar gard ald gibi bir sonuca gtrecektir bizi. Bunun farknda olarak metne ya da yazara kar daha batan gard almak yerine, olabildiince snrl bir erevede, metni yeniden okumay deneyeceiz. Bu yeniden okuma giriimini olabildiince iki ayr kanaldan gelitirmeye altk. Grlecei gibi, birinci kanal daha ok kent ve tketim ilikisi zerinden ilerlemekte ve ilkine gre, ksmen youn kuramsal referanslarla beslenmektedir. kinci kanal ise, kuramsal referanslara younlukla bavurmadan roman karakterlerinden biri olan Nermin rneinde farkl olduu savlanan, kiisel bir kent deneyiminin kendini kurma ve hayat anlamlandrma biimiyle karlkl ilikilerini eletirel bir ters yz etme giriimi olarak ilerlemektedir. Bu adan, daha en bata, bu yazda yer yer fark edilebilecek biemsel bir farkllamann varl konusunda okuru uyarmak isteriz. II. 1990 sonras Trk romannda yeni bir kronotop belirdi: Alveri Merkezi. 38
Bakhtinin belirttii gibi kronotop kavram bir yer-zaman bilekesine iaret eder2. Bu balamda bir kronotop olarak alveri merkezinin douu tabi ki toplumsal, ekonomik ve mekansal dnmden bamsz deildir. 1980 sonras, genelde Trkiyedeki byk kentlerin, zelde ise stanbulun geirdii dnm edebiyata yeni bir malzeme salad. stanbulun belirli blgeleri yeni sekinlerin, yeni yaam tarzlarn hayata geirdikleri mekanlar olarak yeniden ina edildiler. 1988de ilk alveri merkezinin almasndan sonra, stanbulda birbiri ardna birok alveri merkezi ald. Mikes ve Paddisonn da belirttii gibi kent, tketici deneyimlerinin ina edildii ve yeniden retildii birincil temel balamdr (Mikes ve Paddison, 1998: 815). Bu balamda, bir tketim mekan olarak yeni yaam tarzlarnn ierisinde deneyimlendii ve kendisi araclyla tketici kimliinin ina edildii alveri merkezi zel bir nem tar. Her ne kadar buradaki tketici terimi homojenletirici bir terim olsa da, metalarn tketim biiminin ve metalarn ierisinde tketildii tketim alanlarnn bizatihi kendisinin, toplumsal olarak farkl gruplar arasnda snr izgileri eken yerler olduunu ve farkl gruplar tarafndan farkl bir biimde deneyimlendiini unutmamak gerekiyor. Kent ierisindeki retim ve tketim mekanlar, i ve yaam alanlar ile kurulan ilikinin nitelii, deiik snf ve snf kesimleri, etnik ve cinsel gruplar asndan nemli farllklar ierir. Kent bu farkllklar tarafndan ina edildii kadar bu farkllklar da ina eden bir yer haline gelir3. Bu yaz Murathan Mungann Yksek Topuklar adl romannda ncelikle yukarda bahsettiimiz kent ve yeni bir tketim alan olarak alveri merkezi ilikisini tartmay hedefliyor. Yksek Topuklar romannn iki temel karakteri olan Tude ve Nerminin kenti ve tketimi deneyimleyi biimleri ve bu deneyimleyi srasnda ne kan mekanlar ayn zamanda 1980 sonras Trkiyenin yaamaya balad dnm ve bu dnmn kentsel tezahrleri asndan da ipular vermektedir. Bu balamda, romandaki temel kent gstergeleri ve bu gstergeleri bu iki karakterin deneyimleyi biimleri zel olarak ele alnacak. ncelikle alveri merkezinin bir kronotop olarak ortaya kn olanakl klan mekansal ve toplumsal dnmn, Harvey ve dier baz kent bilimciler merkeze alnarak, ksa bir aklamas verilecek, daha sonra, romanda Tude karakterinde karmza kan tketim toplumunun yaam mekan alveri merkezine younlalacak.
2
Bakhtin, edebiyatta sanatsal olarak ifade edilen zamansal ve uzamsal ilikilerin ikin balantllna kronotop (harfiyen anlamyla zaman-uzam) adn vermektedir. Kronotop kavram iin daha ayrntl bilgi iin bkz. Bakhtin (2001), s. 315 ve devam. engln belirttii gibi, ...sosyal olann etkisiyle bir sre baladnda, mekan bu sre zerinde bir etki yapma gcne sahiptir ve bu biimde sosyal srelerin sonularn etkileyebilecek bir fark yaratabilecektir. (engl, 2000:125).
39
Yazmzn ikinci temel aksn ise, Nermin karakteri zerinden st-orta snf bir entellektelin kenti deneyimleyii srasnda aa kan kimi gstergelerle birlikte yeni tketim mekanlar ve kltrnn ekillendirdii farkl kendini ina etme biimlerinden birinin rnei olarak, kendini ina giriiminin, zellikle zaman algs ve kavray bakmndan nasl bir topya yoksunluuyla mall olduunu ve bu yoksunluun giderek, kendini farkl ve yeniden ina etmekten te, bu giriim altnda, veri durumla uzlamann ve kendini onaylamann farkl bir ifadesinden teye geemediini gstermeye almak oluturacak. topya yoksunluundan kastettiimiz ey, gelecek zaman okuma biiminden ok, gemi zaman okuma biimiyle ilgili olarak dnlmelidir. Oysa, zellikle gnmzde modern zihniyet biiminin olaan bir devam olarak, topyaclk denildiinde genellikle akla gelecek zaman gelmektedir. nk klasik ya da geleneksel anlamda topyaclk ya da en genel anlamda topyac yazn daha ok mekan vurguludur. Kurucu bir iradenin rn olarak topya, bizimle ya da okurla ayn zaman diliminde yaamaktadr. Ama okur ile topyac irade arasnda mekansal bir farkllk vardr. topyacln tezahr ettii topya lkesi hi kimsenin gitmedii, yalnzca bir gezginin gidip dnd bir corafyada yer alr. Oysa, Aydnlanmayla birlikte ilerleme miti topyacla da damgasn vurur. Her iki anlamda da. Hem, topya lkesi artk bizimle ayn zaman diliminde yer almamakta, bizim zamanmzn ok tesinde, ileride, gelecek bir zamanda kurulmaktadr; hem de gelecek zamanda kurulan bu topya lkesi topyac akl ve iradenin en mkemmel gelimilik dzeyine tekabl etmektedir. Akla ve iradeye duyulan sonsuz gven ve bu gvenle insanln iyiye, gzele doru ilerleyeceine olan inan bu tutumda st ste biner. ncelediimiz romann ba karakterlerinden biri olan Nerminin genlii bu trden bir topyac aba ile rlmtr. Gemie yapt her atf buna ilikindir. Ama topyac gemiiyle hesaplamasn bir trl tamamlayamayan ve tamamlayacak gibi de grnmeyen Nermin, bu tamamlanmamlk lsnde aslnda gelecei de kuramaz. Yapabildii tek ey, imdiki zaman mutlaklatrmak ve bu zaman iindeki kk rastlantlar stne hayal kurmak ve ummaktan ibarettir. Ama br yandan da bu umudun hayatnda hibir yapc, dntrc etkisi yoktur. Rastlantlara bel balamaktan te bir ans yoktur Nerminin. inde bulunduu zaman ar bir biimde eletirerek kendisini ne kadar farkllatrmaya alrsa alsn, aslnda farkllatrma ad altnda kendini ve zamann kutsamaktan baka bir ey yapmamaktadr. topyac tutumun mekan vurgulu karakterinin zaman vurgulu karaktere doru evrilmesi, terimin serveninden de rahatlkla izlenmektedir ki bugn tam karln yer-siz olarak dnebileceimiz topya terimi, yine tam karl olarak zamansz, u-kroniye evrilmitir: Artk topyalar mekan-d olmaktan ok, zaman-ddr. Zaman-dlk zellikle zamann ilgasnda kendini gsterir. Nermin de, roman 40
boyunca, ne kadar zamana ilikin gndermede bulunursa bulunsun, aslnda zaman tarihsizletirmekte, onu olabildiince mekana indirgemeye almaktadr ki bunun pratik sonucu, zamann kendisinin deil, onun kuattklarnn, tarihten karlarak biricikletirilmesi, tikelletirilmesi, herhangi bir tmelle ilikisinin kesilmesi, herhangi bir tmelden hareketle anlalmasnn nne geilmesidir. III. Romanda bir kent mekan olarak alveri merkezi belirleyici bir yere sahip olduu iin, ksaca alveri merkezlerinin sosyo-mekansal geliimine deinmek faydal olacak. David Harvey 1970 ncesi kenti Keynesyen kent olarak tanmlar. Harveye gre Keynesyen kent kapitalizmin krizinin yzeysel grnm olan eksik tketime bir yanttr. Bu balamda Keynesyen kent arz ynl bir kentlemeden talep ynl bir kentleme srecine geie iaret eder. Bu dnemde ar birikim krizine zm bulmak amacyla, ar birikmi olan sermaye fiziksel ve sosyal styap yatrmlarna kaymtr. Harvey, Keynesyen kentte, toplumsal, ekonomik ve siyasi hayatn, devlet destekli bor tarafndan finanse edilmi tketim etrafnda organize edildiini belirtir (Harvey, 1985: 205-206). Buradaki tketim, Keynesci dnem ile birlikte aa kan devlet harcamalarnn nemli bir rol oynad, bireysel tketimden te, toplulua salanan haklarn sonucu olarak elde edilen tketimdir. Yine bu dnemde kentsel siyasetin etrafnda rld tema ise, snfsal problemleri hedefleyen snf ittifaklar deil, tketim, blm ve mekann retimi ve kontroln hedefleyen karlar etrafnda rgtlenmi koalisyonlardr. Merkez lke kentlerini temel alarak gelitirilmi olan bu genel aklamada vurgulanan bir dier nokta, kentler aras ilikileri rekabetin deil, birbirini btnlemenin karakterize ettiidir. Kimi kentler turizm zerine younlarken, dierleri ulusal kalknma plan ya da stratejileri dorultusunda, kendilerine biilmi olan finans ya da retim gibi ilevlere younlamlardr. (Ersoy, 2001) Harvey, Fordist birikim rejiminin zlmesi, esnekleme uygulamalarnn yaygnlk kazanmas gibi nedenlerle 1970 ncesi dnemi karakterize eden kent iletmeciliinin (urban managerializm) yerini kent giriimciliine (urban entrepreneurialism) braktn belirtir (Harvey, 1989). Kent giriimciliinde asl hedef hareketli finans sermayesini kente ekmektir ve bunun iinde kimi finans ve vergi teviklerinin yaratlmas nem kazanr (Mayer, 1994). Bu durum ayn zamanda kentler arasnda birbirini btnleme ilikisinin yerini rekabete brakmas demektir. Akkan sermayenin dnyasnda yaran kentler iin drt olaslktan sz edebiliriz: (a) Uluslararas iblmnde bir konum edinmek; (b) tketim merkezi olarak bir konum edinmek; (c) finansal ya da idari olarak komut merkezi olmay salayacak bir konum edinmek; (d) merkezin datt kaynaklardan daha
41
fazla edinilmesini salayacak bir konum edinmek (Harvey, 1994). Kentler bu seeneklerden sadece biri ile de yetinmek zorunda deildirler. Bu stratejilerin birka tanesinin ayn zamanda uygulamaya konulmas da mmkndr. Bizi burada asl olarak ilgilendiren ise ikinci seenek ve kentlerde tketim mekanlarnn gittike n plana kmasdr. zlenen bu ikinci strateji dolaysyla, modern kentlerin artk retimin deil, tketimin mekan haline geldii vurgulanmaktadr. Kentsel tketim zerindeki yeni vurgu ile birlikte, kitlesel tketimin ve tketici rnlerinin merkezi olmak iin kentler arasnda rekabet artm ve kentler birer tketim merkezine dnmtr (Featherstone, 1996; Zukin, 1998). Kentleri sadece tketim ile ilikilendiren yaklamlar sorunlu olmakla birlikte, Lefebvrein belirttii gibi, ada kentte, tketime ynelik tehir ve tketimin tehiri, gstergelere ynelik tketim ve tketimin gstergeleri vardr (Lefebvreden alntlayan Featherstone 1996:172). Yeni dnemde kent merkezleri abartl elence merkezleri olarak yeniden canlandrlmakta ve kent dndan gelenler iin bir gsteri alanna dnmektedirler (Chaney, 1996: 30). Kent merkezlerinin gsteri alan olarak yeniden dzenlenmesinde alveri merkezi zel bir rol oynar. Alveri merkezi sadece gereksinimlerin giderilmesi anlamnda alveriin ya da bir bo zaman etkinlii olarak alveriin mekan deildir. Featherstoneun da deindii gibi bu blgeler dahilinde alveriin, fayday enoklatrmak iin yaplan ar bir hesaba dayal rasyonel iktisadi i olmas enderdir; burada alveri, ncelikle insanlarn savurganlk ve lks artrmak ya da uzaklardaki egzotik yerlerin armlarn toplamak iin tasarlanm, grlmeye deer hayalin ve gemiteki duygusal uyumlara duyulan nostaljinin arasnda gezinen izleyiciler haline geldikleri bir bo zaman kltr faaliyetidir. (Featherstone, 1996: 171). Gerek alveri merkezlerinin kentlerin gsteri alanna dnmnde oynad rolden dolay, gerek ele alacamz romanda bir tketim mekan olarak ne karlmasndan kaynakl olarak ksaca da olsa alveri merkezilerinin geliimine deinmekte fayda var. Zukin, 1945ten sonra Amerikada toplumsal olarak heterojen tketim mekanlarnn yerini, Galleria ya da Mall olarak adlandrlan, banliylerdeki temiz, grsel olarak homojen alveri merkezlerine braktn vurgular. Bu alveri merkezleri zel ulam aralar ile eriilebilen ve kamusal ulam ann uzanda ina edilmilerdir. Bu merkezler otomobil, i ve aile mahremiyeti zerine kurulu kltrel bir paketi sunarken, ayn zamanda buralara zel olarak ulalabilir olmas yksek bir toplumsal statnn de gstergesidir. 1980 sonras 42
ise alveri merkezleri, homojen bir yerel tketici kitlesine hitap eden mekanlar olmaktan ok, tekrar etnik ve snfsal olarak daha karmak bir grubu davet eden heterojen tketim mekanlar haline geldiler (Zukin 1998). Cheneyin de belirttii gibi kent merkezlerinde alveri ve elence olanaklarnn bir araya gelmesiyle ortaya kan mekanlar balangta sadece orta snfa hitap ediyordu. Her ne kadar yoksullarn gzlerinin ieriye szmamas iin zel gvenlik grevlileri araclyla gerekli nlemler alnmsa da alveri merkezleri bu karlamann tamamen engellenebildii steril yerler olmaktan uzak kaldlar. Alveri merkezlerinin bu ksa tarihinden sonra romandaki ele aln biimine geebiliriz. Yksek Topuklar Nermin isimli kahramann sadece 5 gn iin kendisine emanet edilen Tude adl 5 yandaki bir kz ocuu ile geirdii gnlerin kendi azndan anlatld bir kurguya sahiptir. Roman bu olay rgsnn anlatld 5 temel blmden olumaktadr. Daha sadece 5 yanda olmasna ramen kadnln btn numaralarn renmi, karsndaki ile deil de sanki srekli kameralara kar konuan, tutkulu biimde televizyona kma ve yldz olma istei duyan ve bu uurda ya ile karlatrlamayacak numaralar sergileyen bir kz ocuudur Tude. Ringin kar tarafnda ise sosyalizm, feminizm, anarizm, yoga, Uzak Dou felsefesi, taocu seks, ikebena kurslar, parapsikoloji, salkl beslenme, evre duyarll, yeil politika gibi ok eitli eylere bulam, bir reklam irketinde grafiker olarak alan, kltrel sermayesinin romann ileri blmlerinde tam olduunu grdmz, eski solcu, felein emberinden gemi Nermin durmaktadr. Tudenin hal ve tavrlar ile hayatnda en ok yer kaplayan nesne tuvalet, telefon ve televizyon aslnda 1980 sonras toplumun geirdii dnme gndermede bulunan sembolik arma sahip olan nesnelerdir. Roman boyunca Tude popler kltr (Tude her banyoya girdiinde 20 pop arks sylemektedir) ve grsel olanla (televizyon ve vitrinler gibi) zdeletirilirken, Nermin yksek kltrle (iyi bir plak ve cd koleksiyonuna, opera plaklarna ve klasik mzik bilgisine sahiptir) zdeletirilir. Fakat daha sonra da vurgulayacamz gibi her iki karakteri de ortak kesen nokta aslnda tketimdir. Tude, karmza tketim toplumunun etkisi altnda bir karakter olarak karken, Nermin sadece lks iin tketmez, ayn zamanda zevk sahibidir ve tkettikleriyle farkllk kurmasn ve yaam tarz oluturmasn bilir. Bu balamda roman boyunca Nerminin azndan ve gzlerinden Tudeye ynelen eletiri ve aknlk aslnda tkettikleriyle kendi hayatn sluplatrmay ve estetize etmeyi bilen yeni st-orta snf entellektelin, metann simgesel dilini zemeyen ve onda sadece kaba stat emareleri gren tketim toplumunun tketicisine ynelmi eletirisidir. lki Ataky Galleria olmak zere stanbulda birbiri ardna alveri merkezleri
43
ald. Galleriay stanbulun sekin semtlerinden, Bakrky Levent Ataehir gibi semtlerde, Capitol, Carrefour, Akmerkez gibi alveri merkezleri izledi. Roman ierisindeki kent mekanlarnn en nemlilerinden biri belirttiimiz gibi alveri merkezidir. Nerminin vakit geirmek iin nereye gitmek istersin sorusuna Tude Galleria ya da Akmerkez diye yant verir. Nermin alveri merkezinde iken bir alveri merkezinde deil, bir bilimkurgu filminde uzay gemisini geziyor gibidir. Kendisini vitrin narkozu altnda kalm gibi hisseder. Nermin iin tketim toplumu kavram akademik ieriinin dna km, canlanp hayat bularak soluk alp veren, bir figre, kanrtc bir gereklie dnmtr. Nermin alveri merkezinden duyduu huzursuzluu u szlerle dile getirir: yi ambalajlanm olmasnn btn yanltc olanaklarn kullanan bu dnya tketim sarholuunun alveri krizinin yaralaycl, ldrcln perdeliyordu. Yaptm i bu ambalajn bir parasyd. Bunu grmezden gelemezdim. (s.34). Oysa Tude iin durum bambakadr: Akmerkeze adm atar atmaz Tudeye bambaka bir hava gelmi sanki birka ya birden bymt. Yznde ampul yanmt, gzleri yordu. Mutluluk hap yutmu gibiydi. Dardan bizi grenler kutsal yerleri geziyoruz sanrd. Bir huu! Bir huu! Hemen her vitrinin nnde duruyor, gzel bulduu her ey iin alamakl bir ses kullanan btn nefret ettiim kadnlar gibi gs geirerek ayn sesle bana: Ayy ne gzel di mi?...Kapld heyecan tad enerji gzm korkutmutu. (s.33) Featherstoneun belirttii gibi yeni byk maazalar ve alveri merkezleri etkili birer rya alemidir. Featherstone bizi kulturpessimismus perspektifine hapis olmak yerine endstri ncesi karnavelesk gelenein kimi unsurlarn tketim kltr ve alanlar ierisinde kefetmeye davet etmektedir. phesiz burada karnavalesk eler, Bakhtinin vurgulad gibi toplumsal topografyay ters yz eden temel niteliklerinden syrlmtr. Karnavalesk e devletler ve zel irketler tarafndan gsterii tketime dahil edilmektedir (Featherstone, 1996: 51) Benjamin de Pasajlar isimli bitmemi almasnda dnya fuarlarnn benzeri fantazmagorik niteliini vurgulamtr. Metann deiim deerinin arptlp kullanm deerinin n plana karld dnya fuarlar adna mal denen fetiin ha yerleridir ve insann zaman geirmek iin iine dald bir fantazmagori oluturur. Tam da bu mekanda insanolu ...kendine ve bakalarna yabanclamann tadn karp, kendini byle bir dnyann ynlendirmesine brakm olur. (Benjamin, 1995: 83-84). Fakat bu fantazmagori dnyas tamamyla metann tahakkm altndaki bir gsteri dnyasdr. Burada gsteri, metann toplumsal yaam tmyle igal etmeyi baard andr. Grlebilir olan sadece meta ile kurulan iliki olarak kalmaz ondan baka bir ey de grlemez: Grnen dnya metann dnyasdr. (Debord, 1997: 27). 44
Alveri merkezleri, bu gsterinin sergilendii en nemli tketim mekandr. Ritzer bu mekanlarn insanlar tketime yneltmek, hatta zorlamak zere yaplandrldn ve bu tketim katedrallerinin bir ok insan iin byl hatta bazen kutsal, dinsel bir karaktere sahip olduunu belirtir. Srekli daha da fazla tketiciyi kendilerine ekmek iin bu tketim katedrallerinin tketim iin daha da byl, fantastik, sihirli, ortamlar sunmalar ya da en azndan sunuyor grnmeleri gerekir. (Ritzer, 2000: 26). Bu tketim katedralleri tam da Tudeyi huu ierisinde vitrinlerin byl gsteri dnyasna ekmek iin yaplandrlmlardr. Sorunlu olan, vitrinlere kendini kaptran, ilgisini bir yere ya da belirli bir metaya younlatrmayan Tude deil, bu by ile arasna akl sokan ve vitrinleri bir eit porno sayan Nermindir. Vurgulanmas gereken bir dier nokta da, bylenme ediminin bir disiplin ve denetim a ierisinde gerekletiidir. Alveri merkezlerinin her yannn ileri bir teknolojiyle denetlenmesi bir yana, Featherstoneun da vurgulad gibi, grntler, hazz, heyecan, karnaveleski ve baboluu tahkim edebilir, ama bunlarn yaantlanmas z denetimi gerektirir ve arka fonu denetleyen gvenlik grevlileri ve uzaktan kumandal kameralar pusuya yatm zdenetim yoksunlarn beklemektedir. (Featherstone, 1998: 55). phesiz, alveri merkezinin bys herkesi ayn biimde etkisi altna almaz. Yazar dikkatimizi tezgahtar kzlarn yzlerine eker. Sahip olunamayan metalarn dnyasnda gsteri bir mahrumiyet gsterisi halini alr. Bakalarnda sahip olma hissi uyandran metalar, gelip ortalarna oturduunuzda ve onlarla birlikte belli bir zaman geirdiinizde...Byl bir nesne olmaktan kp herhangi bir eye dnrler. Orada ylece duran, st ste ylm ya da yan yana duran eyler. (s. 61). Her ne kadar alveri merkezleri, st snflardan insanlarn alveri ettii bir yer olsa da kta bir yer isteyen bakalar da vardr. Nermin buraya alveri yapmaya deil de, kendilerinin olmas mmkn olmayan bu dnyaya gsteriyi izlemeye gelenler iin yle der: Nitekim az sonra havuzun evresini alan kalabalk iinde, st ba Anadoludan gelmi olduunu belli eden, buraya gelirken kendince temiz pak giyinmeye zen gstermi, ama gene de tedirgin ve ireti duran birka gariban delikanlya taklyor gzm. Buralardan herhangi bir ey almaya asla paralar yetmeyecek, bir yerde oturup gnl rahatlyla karnn doyuramayacak, bir kahve iemeyecek kadar alt snftan gelme bu kiiler, buraya yalnzca bakmaya geliyorlar. Yalnzca bakmaya.(s. 52-53). Oysa ki Nermin grmektedir. Solcu duyarll ile rahatszlk hissetmektedir. Fakat solculuu, daha bilinli bir edim olan grme edimini st-orta snf kltrel
45
sermayesi ile donanm olan kendisine, daha pasif olan bakma edinimini ise Anadolulu genlere atfetmesine engel olmaz. Peki, gerekten Nermin grmekte midir ya da neyi grmektedir? IV. Adornoya gre, yanl yaam doru yaanamaz (Adorno, 1998: 41). Adeta btn topyac tutumlarn amentsdr bu kabul. Nermin de sanki bunun farknda bir kahraman olarak karmza kar nce. Dnya artk onun iin tmyle yanla kesmi bir dnyadr. Btn srlar dklm bir ayna gibi, hibir ey gstermemekte, yalnzca kendisine ynelende byk bir esneme duygusu uyandrmaktadr. Sorun, ona bakanda deil, bizzat baklandadr. Bizim oktan skldmz bu dnyann onlara [ocuklara] yeniden ve yeniden aklanmas sinirime dokunuyor der, Nermin (s.16). Ancak, bu dnyadan sklmann ne anlama geldiini hibir zaman renemeyiz. renebildiimiz tek ey, Nerminin, Adornonun tersine, srekli negatif bir anlamda da olsa insanlara ynelmesidir. Ben insanlara tahamml edemeyen bir kadnm. Zaten kstl olan sabr rezervasyonum yllar iinde hepten tkendi. nsanlarn ounu lzumsuz buluyorum. Hem hayatta, hem sokakta ok yer igal ediyorlar. ok fazlalar. Nfus en byk derdim. Hele u stanbulda gereinden fazla insan yayor. Yaamakla kalmyor bir de zerinize zerinize geliyorlar. Malthusuluk diye bir ey varsa, ondan olmak istiyorum. (Devrimciyken bile okuyamadm bir kitaba maallah ne inan bendeki) Zaten olmadm bir o kald. (s. 82). Yine Adorno zerinden devam edersek, Adorno zaten ncelikle insan analizin dna atma eilimi gsterir: Bir makinann paralarndan baka bir ey olmayan insanlar, (byle romanlarda) hala zne olarak davranma kapasitesine sahip kiiler gibi sunulmaktadr bize- sanki hl onlarn eylemine bal olan bir ey varm gibi. Yaama bakmz, artk yaam olmad gereini gizleyen bir ideolojiye dnmtr. (Adorno, 1998: 13). Nermin bir yandan insanlara ynelirken, br yandan da srekli onlar dlar. Gerekte onlara ynelmesi kendini onlardan ayrmak iin duyduu gereksinimden kaynaklanmaktadr. Yoksa, gerekte onlara ilikin adeta hibir problemi yoktur. Kalabalktan ne kadar yaknrsa yaknsn, bir kalabalk olarak onlara muhtatr da. Bu yzden, insanlara ynelmesi onda sonsuz bir yorgunluk hissi uyandrrken (Zaten yorgunluk benim genel halim. () u memlekette yaayp da yorgun olmamak mmkn m? () Ben aslnda vatan yorgunuyum! Ruh yorgunuyum, gnl yorgunuyum, hayat yorgunuyum; renmek, bilmek, anlamak, anlam gibi yapmak, dnmek, hissetmek, tanmak, tank olmak () yorgunuyum. Tam da artk bu memlekette hibir ey artamaz beni sanrken, her seferinde yeniden armak yorgunuyum) (s.109), arada bir uyanr gibi grnen duyarlln da 46
hemen bastrr: Her neyse yeniden bakalarn dnecek halim yoktu. Herkes ne hali varsa grsn! Sosyalizm bize bu ktl yapmt ite, kendi gitmi ama bize amansz bir hastalk gibi bakalarn kurtarma dncesini brakmt. (6162). Nermin kimseyi dnmemektedir aslnda, herkes stne dnmektedir. Bu ilk elde olumlu bir nokta olarak grlebilirse de herkes stne gelitirilen dn tmyle veri olan kabullenmeye dnktr. Herhangi bir kurtuluu perspektif iermez. Bu anlamda da olabildiince genelleyicidir Nerminin tutumu. Bir btnlkten ok bir ktle olarak grd imdiki zamandan ve bu zamann insanlarndan tek tek setii hibir ey yoktur. Oysa biliyoruz ki Kurtarln dnyaya sat ktan baka yoktur bilginin; baka her ey kurgudur, tekrardr, sadece tekniktir. (Adorno, 1998: 257). Nermin ise eyleri kurtuluun nda grmekten oktan vazgemitir zaten. Nermin srekli kendini yinelemekten teye gitmemektedir. Yineleme, romanda giderek tam da eletirdii eylere dnmesinden baka bir sonu vermemektedir: Devrimci bir gen kz olduum zamanlardaki kalbimi zlyorum. Belki saftk, toyduk, hamdk, ama iyiydik. yi. () imdi her eit ktln zeka oyunu; her eit aalamann ince alayclk sayld bir aa geldik (s.134). Oysa tam da Nerminin kendisi ince alayclkla kartrlan aalamayla malldr. rnein alveri merkezinde karlatmz Orta Anadolu kkenli olduu dndrlen gen kz batan aa aalanr. Hi kimse onun eletirel gzlerinden kaamaz. Ama yine de ders almay bilmez Nermin. Bir yandan galiba dnyann bir tek byk gereklii var: O da dnyada birok gereklik olduu ve bunlarn bir arada yan yana yaayabilme zorunluluu. (s.226) der ama br yandan buna dnk en kk bir abasna rastlayamayz. rnein, ikayet edip durduu kalabalklayaamay asla denemez. Ya da hibir biimde Orta Anadoludan gelmi gibi duran bir gen kz kabullenmeye yanamaz (s.49). Ryasnda bile bu kz karsna bir kabus olarak kar. Bu kalabalkla arasnda en kk bir ortak nokta olabilecei duygusuna bile katlanamaz. Fakat duyduu ey, kendi zamanndan ve ortamndan bir tiksinti de deildir. stlerine onca dnmesine karn, gerekte tam bir ilgisizlik ve uzak durma abasdr. Oysa balangta Adorno soyundan bir topyac tutumun, yani eitletirici eksenler zerinden deil, farkllatrc eksenler zerinden bir topyacnn inasna uygun bir zemin var gibidir. Nerminin zellikle gemie ilikin tutumu bu zemini besler bir zellik arzetmektedir. Ama burada Adornodan ayrlp Horkheimere ynelmek daha anlaml olacaktr. Gemi adaletsizlikler hibir zaman geri alnamayacak; gemi kuaklarn
47
aclar giderilemeyecek. dealist evrelerde de bir ktmserlik vardr ama, dnyann bugn ve geleceiyle ilgilidir: insanlarn ounluu iin gelecekte dnyevi bir mutluluk olasln reddeder... Oysa maddecinin hzn, gemi olaylarla ilgilidir. (Horkheimer, 1986: 39). Nerminin ktmserlii de tam bu soydan bir ktmserlik gibi grnr nce...Gelecei reddeder; bugn reddeder. Ama ne yazk ki, gemii srekli adeta anl bir gemi olarak yceltmekten kendini geri alamaz. O sszlkta, yalnzca gemiin deil, aydnlk bir gelecein de anlar kald. stanbulun neredeyse her kesi, bizim iin bir gelecek midi tard. Baz hayaller, boa ksalar bile, gcn yaanmlktan alan hatralar kadar canl ve iddetli hatrlanabilirler. Bizler de hatras az, hayalleri ok ocuklardk. Gentik; bizden on yl ncesine bile uzak gemi diyecek kadar gen! stanbul bizi bekliyordu. Hayat bizi bekliyordu. Kitaplarn banda sabahladmz gecelerin tanskmlerinde uykusuz gzlerle stanbulun eitli yerlerindeki sabah kahvelerini dolaarak. Pus iindeki stanbulun uyann seyrederken, halkmzn uyann da mit ediyor, bir gn iinde bizim de olacamz mutlu bir gelecein hlyasna dalyorduk. (s. 134). Nermin iin gemi, gelecee inancn yuvaland zaman dilimi olduunca anlaml ve bir o kadar da hznldr. Dnyorum da () gemie hznlenmek bile, safiyetini yitirip, bir trend oldu nicedir. Nostalji modas deniyor imdilerde; zaman deerlerle tartanlarn sahiden soylu bir i szsyla andklar gemile, gnn modas gerei s bir mazi yardaklyla retilip tketilen nostalji arasndaki derin fark ayrt edilemiyor. Her smkl szlan nostalji sanlyor. Herkesin bir gemii vardr sanlyor. Yazk ki, gemi bile herkesin deildir. Kimileri yalnzca hatrlar. Hatrlayanlar bakadr, mazisi olanlar baka. Mazi edinilir. Mazi de bir ok ey gibi emek ister insandan. Hatrlamak sanld kadar kolay deildir. Yama gre yllarm ve hayatm bunca arlatran eyin, hatrlama gcm olduunu dnyorum.(s. 272). Fakat bu hzn hibir zaman kolektif gelecee ilikin bir inanca dnemez. Gemi kimseye kalmyor. Gemi, gelecekle derdi olanlarn iidir nk. Oysa tam burada unu sylemek mmkn: Gelecek, gemile bir derdi olanlarn ii olmasn? Bu anlamda Nerminin ne gemile, ne gelecekle ilgili bir sorunu var. Nermin yle devam eder: stanbulu yalnzca imdiki zamanlaryla sevenlerle, stanbulu gemi zamanlaryla sevenler arasnda nemli bir fark vardr. Tarih sevmek, zaman sevmektir; zaman sevenlerin hayatlar ok daha fazla eyle doludur. (s. 274) Yani Nerminin hayat! Szm ona btn incelikli savlarna karn Nerminin gemie ilikin tavr kolektif bir gelecee inanca dnemez nk bunun iin gerekli, gemiten kaynaklanan btn kerterizleri (yn gsterici btn dayanaklar ve iaretleme noktalarn) reddetmitir. Kimseleri, hibir deeri, ideolojiyi, hareketi gzetmez. 48
nsanlar bir ktle olarak kabul ettii gibi, denedii cmle ballklar da benzer bir biimde mahkum eder. Kendini hibir ballk ve kolektif iinde tanmlamamaya zen gsterir. Aksine srekli bir farkllama arayndadr: Farkllamak, ayr bir zevk anlay ve ayr bir hayat kurmak iin bunca urarken, baka eit birrneklie srklenmek ne tuhaf. () Srden ayrlaym derken, sonuta baka bir sr yaratmaya yarayan her eit seri retimden kendimce uzak durmaya alrm. (s. 173) Aka grlmektedir ki aslnda Nermin hala bu dnyaya inanmaktadr: Adornonun kansnn aksine bu dnyada hala doru bir eyin olduuna inanmaktadr. Bu doruluun karl, maddi karl ve anlam nedir diye sorulduunda ise aslnda verilebilecek tek bir yant vardr: Nerminin doru dedii ey dorudur! Peki ama Nerminin dier insanlardan fark nedir ki? Nermin kendi farkn olabildiince anmsama zerinden kurmaya alr. Ama burada da hemen kendini ayr bir yere koymay dener. Ona gre, Toplumsal hafza, yalnzca baarmlarn kaydn tutar. Kaybedenlerin hikayesi hi saklanmaz. () Gnmzde kaybetmek, kaybeden biri olmak bile bir baka statnn, bir entelektel statnn simgesi oldu. Ortalk sahte kaybedenlerle kaynyor. Kaybedenlerin mitolojisinden kendilerine macera ve tarih istiyorlar. Yani kaybeden olmann kazanlarn istiyorlar. () Bir dolu sahte tutunamayan Hayatn out ettikleri, kltr dnyasnn inleri olmaya alt. (s.114-115) Peki ya Nerminin fark? Soru hala ortada durmaktadr. Bu ehrin her bir kesini, bir gemi duygusuyla anyorum bir sredir. stanbul bile gemiimiz oldu. Nicedir bakalarnn olmaya balam bir ehirde yayoruz. () Mzmz biri saylmam. imdiye ait olan her eyi kt bulup, gemiteki her eyi iyi hatrlayanlardan deilim. Baz insanlar gemi duygusunu erken yata edinirler. Ben, onlardan biriyim. Yala ilgisi yoktur bu duygunun. Benim erken yata ar bir gemiim oldu. Bazen duygularmz bizden erken yalanr ve bizden hayatn geri kalann alr. Hayatn kendini anlayanlar cezalandrmasdr bu. (s.136) Hayattan ne anlamtr Nermin? Hangi yata edinmitir bu gemii? imdiki zaman okuma biimine dair referanslar var mdr ve nelerdir? Hatrlamak sanld kadar kolay deildir. Yama gre yllarm ve hayatm bunca arlatran eyin, hatrlama gcm olduunu dnyorum. (s.272) Bu yzden mutsuzdur Nermin Hafzas gl olanlarn mutsuz olmalar da kanlmaz. (s.315). Hayat baz insanlarn kalbini daha ok krar. (s.396) Yani Nerminin! Grld gibi, Nermin hatrlay ile mutsuzluk arasnda bir balant kurar. Hatrlay onun iin bir mutsuzluk kayna ve hatta hayatn verdii bir cezadr nk o imdiki zaman iinde bunun bir karln grmediini dnmektedir. O yalnzca hznle anlp geilecektir. Hibir biimde, hibir sabit noktaya
49
balanmaz. Tam baland gibi olduu yerde ise, en kabasndan bir hedonizmden baka bir ey kmaz karmza. Zaman sessizlikte gvdelenir, stanbulun btn tarihini, olanca arlyla ve ok eskilerden kalma diri bir saadet duygusuyla hissettirir. Grltlerin stanbulunda imdiki zaman, sessizliin stanbulunda ise gemiin arln duyarsnz. Ne olursa olsun, stanbul bitmez. At yaralar kapatmasn bilir. () Ne olursa olsun, stanbullu olmak mutluluktur. Her frsatta bundan paym almaya bakarm.(s. 138) Nerminin stanbulunun herhangi bir kolektifle, ortak yaam deneyimiyle hibir ilgisi yoktur. Aksine, kendi imdiki zamannn sszln geriye doru yrtmekte ve gemiin stanbulunu sessizlikle zdeletirmektedir. O stanbul ki sanki meydanlarnda yz binlerce insan sesini brakmamtr. Onlardan hibir iz yoktur. Bu lde de gerek-d, tarihsiz ya da tarihten karlarak ina edilmi bir stanbul mazisidir bu. Bu anlamda, Nerminin gemie doru yry Benjaminin deyimiyle bir kaplann geriye doru sray (Akt. Lowy, 1999: 223) deildir. imdiki zaman kabullenmek iin kendi evresindeki dansdr. imdiki zamandan kopmak zere bir rol stlenmez, gemiin anmsanmas. Bu anlamda, yine Benjamin soyundan bir topyaclkla kolektif deneyimler deposu da deildir. Tersine, bugnk deneyimi Nerminin ne kadar tikelse, gemiteki deneyim de o kadar tikeldir. Gemiin deneyiminin bu negatif kullanmnn en nemli zellii gemi ile bugn arasnda hibir ban bulunmamasdr. Adeta gemi orada dondurulmutur ve gkten zembille bir imdiki zaman indirilivermitir. Bunun en kritik dnm an ise gemie ilikin btn kerterizlerin yadsndna ilikin savdr ve bunu Nermin yine kendi zerindenmi gibi rol yapsa da bakalar stnden yle ifade eder: Bir tek solculuktan vazgemenin yenisi olmuyor. Solculuktan vazgemek kolay hesaplalabilecek bir ey deil nk. Nereye giderlerse gitsinler, solculuun zeki gzlerinin onlar hep gzetlemeye devam ettiini dnyor ve her an savunmada bir hayat yaayarak, iten ie hep onlarla konuuyorlar. Solculuktan caym her kiinin, solcular tarafndan nasl grldne, nasl deerlendirildiine dair dertleri vardr ve ileri, eitli durumlarda, yeri geldike onlara kar kullanlmak zere hazr beklettikleri savunma cmleleri ve yantlarla doludur. Ah, bilmez miyim? (s. 164). Grld gibi, Nermin iin stanbul ve rnein Anadolu ne kadar total bir eyse, solculukta o kadar totaldr ve gemiin bir paras olarak hibir eyi kurtarlarak bugne aktarlmamtr. O, bugnle ilgisiz bir ey olarak geride durur ve hibir ey yapmadan yalnzca kamu vicdan olarak seyreder. Seyretmesi de gerekmektedir. nk bugnn onaylanmas iin onun hep orada, seyirci olarak kalmasna gereksinim vardr. Zaten romanda solculuun neredeyse somut olarak karmza kt tek an, Trk sol hareketinin en karanlk, en yaltlm temsilcileriyle gerekleir. 50
Bununla da yetinmez Nermin. Bizi, imdiki zamann solcu mekanlaryla tantrr. Aslna baklrsa, romandaki Tude karakteri bize ne kadar 1980 sonras Trkiye toplumunun geirdii dnmn, grsel olann televizyon araclyla ar ekilde ne kt, tketimin gitgide nemli bir rol oynamaya balad bir ynne iaret ediyorsa, Nermin karakteri de bir baka ynne gndermede bulunur: 1980 ncesi solcu olmakla birlikte, burjuva kkenden gelen, ne solculukla ne de burjuva kkeni ile tam olarak hesaplaamam, imdi medya ya da reklam sektrnde alan kltrel olarak sekinci elitler. Her iki karakterin de kenti, tketimi ve tketimin gerekletii kentsel mekanlar deneyimleyi tarzlar ve bu deneyim srasnda ne kan mekanlar bize 1980 sonras yaanan dnmn kentsel tezahrlerine dair nemli ipular vermektedir. Daha nce de vurguland gibi romanda ne kan mekanlar daha ok tketimin gerekletii mekanlardr: Tudenin alveri merkezi, ikinci bir Deniz Gezmi olmaya yola kp, sonunda Ortakyde bar sahibi olan Turgayn bar, ki barn mdavimleri de mazilerinde eski solculuk deneyimleri de bulunan, az buuk edebiyata, kltr ve sanata bulam, yeni reklamclar, yeni televizyoncular, yeni medyaclar, yeni borsaclar, yeni saclardr (s. 190); Kakts Bar, restoran vs. Romandaki iki karakter arasndaki kartlk ve bu kartln tketim ediminde aa k biimi kent mekann almlaylarna dair de ipular verir niteliktedir. Tude tketim toplumunun kurbannn romandaki izdmdr. Metalarn kendisi, markalar ve onlar etrafnda yaratlan gsteri onun zel ilgi alanna girer. Nerminin kulland her sabun ve temizlik markasn sorar ve bazlarn cokuyla onaylarken bazlarna dudak bker. Nerminin nar iei arabas, ok saydaki ayakkablar ve ampuan reklamlar zel olarak dikkatini ekmektedir. Nermin alveri yapmay sevmedii gibi Pierre Cardin ve Christian Dior gibi kulland markalarla anlan kadnlara kmseyerek bakar. phesiz Nermin metalarn gizemli diline tketim toplumunun kurbanndan daha vakftr. Tketim basite ihtiyalarn giderilmesi iin metalarn edinimine denk dmez, ayn zamanda bir dizi zerk ekonomik etken sonucunda yerlemi olan farkllklar ifade etmeye deil, sosyal gruplar arasnda farkllklar oluturmaya yarayan bir toplumsal ve kltrel uygulamalar dizisidir. (Bocock, 1997: 71). Nermin gerek metalarn simgesel anlamlarnn retildii bir sektrde alt iin, gerekse snfsal konumundan dolay, metalarn simgesel anlamlar ve deerleri konusunda bir gsteri toplumu kurbanndan daha birikimlidir. ncelikle kendi snfnn kltrel sermayesi ile donanmtr. Sonuta burjuva olmak ayn zamanda metalarn sembolik dilinin de edinilmesini gerektirir. Her ne kadar burjuva halalar tarafndan iyi bir burjuva olmak iin kendisine retilmeye allanlara isyan etse
51
de, onu inkar etmek iin bile olsa o kltr edindiini belirtir: Onlar ve onlarn ahsnda burjuva snfn aalayabilmem, yadsyabilmem, yok sayabilmem iin, onlara ilikin her eyi, hatta onlarn bildiklerinden fazlasn renmem gerektiine inanyordum. Eya, kuma, iek, dnem adlar, mobilya stilleri, nemli tarihler, mutlaka bilinmesi gereken tarihteki mehur ahsiyetler, yabanc adlar, grg kurallar, yanl telaffuz edilen szckler. (s. 408-409). Aslnda reddedilmek istenilen ve metalarn farkllk ina edici sembolik diline vakf olmay gerektiren bu kltrel sermayeyi romandaki analizleri srasnda da bol bol sergiler Nermin: Pamina al, Wenge Masa vs. Yazar, Nermin karakteri zerinden st-orta snf entellektelinin kenti nasl deneyimlediine dair nemli ipular sunar. Nerminin yaad ve romanda ad geen stanbul semtleri st-orta snf kesimlerinin yaad semtlerdir: Nianta, Ortaky ve Boaz. Biraz ileride deineceimiz gibi stiklal Caddesine ktnda ise kendi snfnn huzursuzluu ile birlikte, solcu hislerinin karmaasn dile getirir. Tude ne kadar imdiki zamann bir merkez haline geldii grltnn stanbuluna aitse, Nermin de o kadar sessizliin stanbuluna, gemiin stanbuluna aittir. Nerminin gemi ve imdi karsndaki tutumu ve bunun kentsel tezahr biimine bak en iyi Ortakye olan hislerinde aa kar. Ortakydeki dnm yle dile getirir: Her yann kafeler, gm ve deri satan dkknlar, eski eyaclar, kilimciler, halclar, ak hava tezghlar, frnda patatesiler, gzlemeciler, bfeler kaplad birdenbire ehir, kendi gbeini kefetti. Bodrum bir efsane olduktan sonra, Bodrumdan sonra stanbul iinde bir efsane yaratld. (s. 137) Ardndan Nermin, nostalji ierisinde eski Ortaky anlatr ve eski Ortakyn debdebeden uzak halini betimledikten sonra stanbul sevgisini dile getirir: Eski stanbul nostaljisi, ayn zamanda kentli olmaya dair bir ayrcalk talebini dile getirir (Bali, 2004. 135). Bu kentin deneyimlenme biimi zerinden kurulan ayrcalk talebini zaman ve mekann deneyimleni tarzndan da karsamak mmkndr. Romanda karmza Tude ve Nermin zerinden iki farkl zamanmekn deneyimi kar. Bir tarafta genellikle pencereleri olmayan, yani ieriye zamann iaretlerinin davet edilmedii, yani zaman gstergelerinin yokluuyla zamann bir etken olmad, ya da daha az nemli olduu bir mekn olan alveri merkezinin Tudesi vardr (Ritzer, 2000: 197). Ritzerin belirttii gibi tketim isteini kkrtan gsteri meknnda genel olarak zaman duygusunun yitirilmesi ve uzam ve zamanda kaybolmak nemlidir. Tude hedefine kilitlenmi bir ekilde imdiki zamanda yaar. Oysa ki Nermin meknda zaman grme yetisine sahiptir. 52
stiklal Caddesinde yrrken, cadde tarihe doru uzayarak farkl bir derinlik kazanr. Kalabalk bu caddenin iinden sadece geip gitmekte iken, Nermin ve arkada Sinan caddede sakl olan zaman gstergelerini okurlar. nk Sinan da, Nermin de stanbula bir geni zaman bys yaratan edebiyatn dnyasndan bakmaktadrlar. Edebiyat, Meknn ve zamann aralarndan yeni zamanlar ve meknlar yaratabilmekte ve Nermine zerinde bulunduu caddeye hem iinde yaad zamandan, hem de caddenin btn tarihinden bakma imkann salamaktadr. Tam da zaman ve mekn bu deneyimleyi nedeniyledir ki, iek Pasajnda oturup ikisini ien ve Eski dostlaar, Eski dostlaar diye ark syleyen kalabalktan farkldr Nermin. Aslnda kentli olan, kenti gerekten seven ve onu gemii ile birlikte grebilen Nermindir. Nerminin kenti alglay biimini olanakl klan kltrel sermayesi, kendini bir bireysel tercih biiminde ortaya koyar. Kenti deneyimlerken imdiye hapis olana kar, gemii de arkasna alarak kentli olmaya dair ayrcalk talebi oluturmaktadr kahramanmz. Bu ayrcalk talebi ayn zamanda kanlmaz olarak sekincidir de. Nermin st-orta snf entelektellerin kent mekann deneyimleyi biimlerinin en tipik zelliklerini sergiler. ncelikle kentin nfusundan srekli olarak ikayet eder. Nermin iin kalabalk hep negatif bir eye iaret eder: Her konuda repertuar s olan, kaba, kyc ve yamac bir kalabalktr bu kalabalk. Aslnda Nerminde ifadesini bulan bu st-orta snf kent sekincilii daha kaba ve nyargl bir ekilde, stanbul ve Beyolu sz konusu olduunda ke yazarlar tarafndan oka dile getirildi. 1990 sonrasnda, ke yazarlar ska stanbulun taralamasndan ve kyllerin istilasna uramasndan ikayeti oldular. Balinin belirttii gibi, bu sekincilikte aslnda stanbul sevgisi ile bir arada giden bir kyl nefretivardr (Bali, 2004: 137-139). st-orta snf kent sekincilii en iyi ifadesini bulvar karssndaki yeni tutumda bulur. Berman Kat Olan Herey Buharlayor isimli kitabnda kent ve modernizm ilikisini tartrken, ehrin tmn sakinlerine aan Haussmannn Paris bulvarlarna deinir. 1860larn izlenimcilerinden balayarak be kuak modern ressamlar, yazar ve fotoraflar, bulvarlardan akan hayat enerjisi ile beslenmilerdir (Berman, 1999: 208). st-orta snf entellekteli iin bulvar artk bir karlama yeri olmaktan kmtr. Nermin stiklal Cadde-sinde kesintisiz bir yryn olanakszlndan ikayet eder: stiklal Caddesinin eskisinden farkl olarak artk gnn her saatinde tklm tk olan kalabalnda konua konua ilerlemenin zor olduunu siz de tahmin edersiniz. (s.271).
53
Karsna anket terristleri, dilenciler, rocker grnl modern ve dank genler, kat mendil satmaya alan ocuklar, yoksullar tra eden misyonerler, ask suratl, daha ok barrlarsa, daha ok inandrc olacaklarm gibi, emperyalizmden, kapitalizmden sz ederek ra ra gazete satmaya alan solcu genler, evre korumac genler, Cumartesi anneleri kar. Nermin solcu duyarllklarn tamamen kaybetmedii iin bazlarna sempati ile bakar, fakat yine de onlar caddenin akn kesintiye uratmakta ve kamusal alanda yalnz kalma hakkn gasp etmektedirler. Cadde her zamanki gibi disiplinsizliin her an boy gsterebilecei, zdenetim kodlarnn her an krlabilecei bir kent mekandr ve tam da bu zelliinden dolaydr ki bir st-orta snf iin huzursuzluk vericidir. Oysa ki korunakl alveri merkezleri ve etraf duvarlarla evrili zel gvenlik grevlilerince korunan banliyler daha steril ve kontrol edilebilir yerlerdir. Cadde yine Yoksullarn gzleri ile karlama grevini yerine getirir. Her gz gze gelme annda Nermin sululuk hisseder, nk Her eit snf ilikisi, ayn zamanda bir sululuk ilikisidir... (s. 270) Ama bu sululuk ilikisi bile, aslnda Nermini o byk kalabalktan ayrmaya yetmez. Nerminin romann baka bir karakterine ilikin olarak yapt u saptama, farkl bir biimde kendisi iin de geerlidir: nce beenili, uygar grnl, opera ve sinema seven bu gen adam, kendinden aa snf insanlara kar akld bir nefret duyuyordu. Nefretinde, fkesinde ve onlara kar davranlarnda, bir burjuvadan ok, zalim bir derebeyi havas vard. () Kendini snfsal bir varlk olarak, ancak onlar ezerek duyabiliyordu. (s.126-127) Nermin, bu karakterin kendini snfsal bir varlk olarak nasl duyabildiini eletirirken, aslnda gz ard ettii ey, kendisinin bunu bile oktan kaybetmi olduudur. O, kendisini kurabilmek iin sze dklm ve belirli bir noktadan, bir ltten bir deerler sisteminden g alan bir tutuma deil, tersine bir suskunlua muhtatr. Herkes stne dnen geveze suskunluunu da, her eyin stne kmay baarm bir eda ile zafere dntrmeyi bilir: Herkesin kendi dncesini nesnelliin sesi, kar tarafn grlerini ise at gzl ile bakmann tek yanl deerlendirmeleri olarak grd, son sz sylemi olmann o tartmay kazanmak sanld bir ortamda, an gelir derin bir yorgunlukla susar, ie kapanr ve tamamen geri ekilirsiniz. Gerekten yenilmisinizdir. Tartmadaki taraflardan biri olarak deil, iletiimin hl bir olanak olduunu sanma dncesi karsnda yenilmisinizdir. Tartmalarda gerekten kazanan ve kaybeden varsa, bunlar hibir zaman szckler ya da fikirler deil, hayatlardr. (s.180) Nermin, hayatn farkllatrarak, en azndan farkl kld savyla zaferini ilan etmektedir. Fakat ayn Nermin, ayn zamanda bildik Amerikan filmlerinin en ucuz kalplarna teslim olmaya da hazrdr: Amerikada olsam, ben de bilirdim her sabah komasn... Mutlu bir tesadfn kahraman olmay hangi kadn istemez? (s. 81-82) 54
Roman boyunca karmza yalnzca iki olumlu kadn karakter kar. Bunlardan biri Nermine temizlie gelen Alevi kkenli Gurbet Hanmdr. Dieri ise Nazl. Nermin, Gurbet Hanm olumlamakla birlikte br yandan bu olumlu karakteri ilerde zan altnda brakmaktan da geri kalmayacaktr. Gurbet Hanm yoksulluk iinden kp gelmitir. Ama Nermin, daha sonra Galata Kprsnde dilenen kk bir kz ocuu zerinden neredeyse btn yoksullar mahkum eder. Yoksullarn baka trl bydn unutmuum. (s.234) Bu kk kz ouunun dnyayla ilikisinin dilenmek, istemek, srar etmek zerinden olduunu, ksaca sonu almak zerinden olduunu saptayan Nermin, bunu yoksullarn byme tarzlaryla ilikilendiriverir. Dolaysyla, Gurbet Hanmn nereden ve nasl yetierek olumlu bir kiilik olarak karmza kt bir sr olarak kalr ya da yanl olan, Nerminin bu genellemesidir. Aslnda bunun basit bir yant vardr: Nermin, yoksul ya da zengin, burjuva ya da kyl, kim olursa olsun, mesafeyi kendisi koyduu srece ya da stne dnce gelitirecei nesneyi keyfi olarak giydirebilecei srece hibir sorunu yoktur. Bu yzden keyfince anlatr Gurbet Hanm ve yine bu yzden Galata Kprsndeki yoksul ocua ilikin nefretini saknmaz. nk o kk ocuk buna izin vermez. Hayat onu piirmitir. Nermini umursamaz gerekte. Oysa Nerminin iflah olmaz bir biimde umursanmaya gereksinimi vardr. stnde konumaya, retmeye gereksinimi. O, Beyolunda ders vermeye hazrland, kendisine, mutlak olarak kendisine ve yalnzca kendisine muhta bir ocuk aramaktadr. Dierleri hayatn yollarn renmitir, hayatta kalabilmektedir ama onun arad ve karmaktan korktuu ocuk, henz yolun banda aresiz bir ocuktur. Yalnzca onun gzlerinin farkedebilecei, baka hibir gzn, Nerminin gznden nce stne hibir gzn dmedii bir ocuk. (s. 269) Snfsal vicdan insana snfsal bir utan da ykler, btn hayatnz boyunca sululuunu duyacanz bir utanYoksulluun hibir eidine katlanamayacama da o zaman karar vermi olsam gerek. (s.313). diyen Nermin adeta yoksulluu bir tercih nesnesi ya da konusu olarak konumlandrr. Yoksulluun seilebilir bir ey olduundan hareketle sevilip sevilmemesi, katlanlp katlanlmamas gibi bir durum ortaya kar. Byle konumlandrld srece de elbette seilebilir yoksulluktan, ayn lde seilebilir bir nefrete kolaylkla sranabilmektedir. Yoksulluk Nerminin dmandr ama kimi durumlarda, dmannz uzak tutmaktansa, yannzda tamak iyidir. (s.330). Nermin Gurbet Hanm srekli yannda istedii, ondan vazgeemedii gibi, stiklal Caddesinde de kendisine, yalnzca kendisine ait olacak o ocuu aramaktan vazgeemez. Dier olumlu karakter olan Nazlya gelince Ah, insann iinde neler olup bittiini kim tam olarak bilebilir ki? imizde hem ok ey olur, hem de hibir ey olmaz. (s. 205). Nermin hep biliyor. Hep bilen, her insan, kendi olmas
55
karlnda topluma bir bedel der. Az ya da ok ama mutlaka bir bedel. Kimse bedelsiz kendi olamaz. Bu bedel ou kez yalnzlktr. (s. 235). Hep bedel deyen Nermin iin Nazl bir mola yeridir adeta. nk Nazl, bizzat kocasnn deyiiyle insan bir metres gibi dinlendiren, rahat ettiren bir kadndr (181). Yksek topuklarn hzn kesmedii, bir erkek gibi hzl hzl giden bir kadn. Hzl gidenler, nasl ki dinlenmek iin yavala gereksinim duyarsa, zaman szarak deneyimlendii dndrlen Nerminin de zaman zaman hza gereksinimi vardr. Ama o, bu alanda da kendisini farkl klm, gndelik yaamn adeta apulcu hzna teslim olmaktansa, hzna belirli bir irade atfetmeyi baarm Nazlnn hzn semitir, dinlenmek iin. V. Bu yazda, bir yandan Yksek Topuklar romannn iki temel karakteri olan Tude ve Nerminin kenti ve tketimi deneyimleyi biimleri ve bu deneyimleyi srasnda ne kan mekanlar zerine younlalrken, br yandan zellikle Nermin karakteri zerinden kent-tketim-mekan balamnda bir yeniden ina almasnn kimi zelliklerini gstermeyi denedik. Yukarda da deindiimiz gibi, bu balam ayn zamanda 1980 sonras Trkiyenin yaamaya balad dnm ve bu dnmn kentsel tezahrleri asndan da ipular vermektedir. Roman ierisinde, her ne kadar Nermin ve Tude karakterleri birbirine zt iki dnyann karakterleri olarak sunulsalar da tketimin her iki karakteri de birbirine balayan ortak nokta olduunun altn izmeye altk. Murathan Munganla balamtk, yine onunla ilgili bir noktaya deinerek tamamlayabiliriz: Murathan Mungann romannda kenti farkl deneyimleyi biimlerinin olanakllnn izinin srlp srlemeyecei meru ve yant aranmas gereken bir sorudur. Denebilir ki, Yksek Topuklar tketim toplumunun bir yesinin ve bir st-orta snfn kenti deneyimleyii ile bizi her ne kadar ba baa brakmakta ise de, kenti farkl deneyimleyenler aralardan da olsa ieri szarlar; fakat olumsuz tipler olarak. Bu tiplerin olumsuzluu lsnde, romann ba karakteri Nermin, yldz daha da parlayarak, ne kar ve olumlanr. Roman, adeta Nerminin kendini tmyle onaylamas, kendinden memnuniyetinin merulatrlmas ve hatta doallatrlmasnn bir servenidir. Okur, Nerminin kent iindeki servenini ya da yatay-dey hareketliliini izlerken, ayn zamanda bunun biricik seilebilir (en bata bunun bir seim konusu olduuna inanarak) yol olduuna da ikna olur. Baka bir hayat, baka bir anlam dnyas yoktur. Ne yazk ki beklentisi yksek kadnlarn yalnzl daha koyu olur. Byk laflarn glgesinde geen hayatlar, bir daha iflah olmuyor; geip gittiiyle kalyor zaman, ak, her ey. (s. 424). yleyse bize den, neredeyse uruna koca bir roman yazlan ve kartvizitini bir krmz kta Nermine veren Prensin bir an nce yeniden Nerminin yoluna kmasn dilemekten baka bir ey deildir. 56
Kaynaka Adorno T. (1998), Minima Moralia, ev. O. Koak- A. Doukan, stanbul: Metis Yaynlar. Akman, N. (2002), Hayat Kzlara Bir Gzellik Yarmas Olarak Sunuluyor, M. Munganla Sylei, Zaman, 19.05.2002. Arman, A. (2002), Elimi Hafife Sokup Kadnlarn Kalplerine Dokundum, M. Munganla sylei, Hrriyet Pazar, 06.05.2002. Bakhtin (2001), Karnavaldan Romana, ev. S. Irzk, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bali, R. (2004) Tarz- Hayattan Life Stylea, stanbul: letiim Yaynlar. Benjamin, W. (1995) Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, stanbul: YKY Yaynlar. Berman, M. (1999) Kat Olan Her ey Buharlayor, ev. mit Altu ve Blent Peker, stanbul: letiim Yaynlar. Bocok, R. ( 1997) Tketim, ev. rem Kutluk, Ankara: Dost Yaynlar. Chaney D. (1996) Yaam Tarzlar, ev. rem Kutluk, Ankara: Dost Yaynlar. Debord, G. (1996) Gsteri Toplumu, ev. A. Ekmeki ve Okan Takent, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Eagleton, T, (2004) Edebiyat Kuram Giri, ev. T. Birkan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Ersoy, M. (2001) Sanayisizleme Sreci ve Kentler , Praksis say:2 32-53. Featherstone, M. Postmodern Tketim Toplumu, ev. M. Kk stanbul: Ayrnt Yaynlar. Harvey D. (1994) Flexible Accumulation through Urbanizaiton Reflections on Post-Fordism in the American City, A. Amin (der), Post-Fordism A Reader, Oxford: Blackwell. Harvey, D. (1985) The Urbanization of Capital, Baltimore, Maryland: The John Hopkins University Press. Harvey, D. (1989) From Managerialism to Entrepreneurialism: the Transformation in Urban governance in Late Capitalism in Geografiska Anneler 71 B pp3-17. Horkheimer Max, (1986), Akl Tutulmas, ev. O. Koak, stanbul: Metis Yaynlar. Lowy M. (1999), Dnyay Deitirmek zerine, ev. Y. Alogan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Mayer, M. (1994) Post-Fordist City Politics in A. Amin (der), Post-Fordism A Reader, Oxford: Blackwell. Miles, S. ve Paddison, R. (1998) Urban Consumption: An Historiographical Note, Urban Studies, Vol: 35 No: 5-6. Mungan, M. (2002) Yksek Topuklar, stanbul: Metis Yaynlar. Ritzer, G. (2000) Bys Bozulmu Dnyay Bylemek, ev. en Ser Kaya, stanbul: Ayrnt Yaynlar. engl, T. (2000b) Siyaset ve Mekansal lek Sorunu in Kreselleme, Emperyalizm, Yerelcilik, ci Snf (ed) by A. Tonak, mge Yaynlar. w/ntvmsnbc.com, www.ntvmsnbc.cm/news/152715.asp. 17.05.2005. Zukin S. (1998) Urban Lifestyles: Diversity and Standardisation in Spaces of Consumption, Urban Studies, Vol: 35 No: 5-6.
57
58
Avrupa Birlii Kentsel Politikas ve Trkiye Kentleri zerine

Blent DURU*
Giri
Trkiyenin Avrupa Birlii adaylnn gndeme geldii bugnlerde hemen hergn bir konunun AB ltlerine uygunluu tartmaya alyor. Kamuoyuna daha ok kokorecin yasaklanmas ya da dolmularn kaldrlmas gibi yzeydeki deiikliklerle yansyan bu uyum srecinde gzlerden karlan bir alan var ki aslnda ABye uyum tartmalarnda ba ekmesi beklenirdi: Kentler. ABye giri srecinde kentsel politika ve kentsel yaamn masaya yatrlmas iki adan nem tayor: ncelikle, Trkiyenin kentsel alanda AB ltlerini yakalamasnn, btn politika alanlarnda uyum salamas anlamna geleceini sylemek gerekir. nk, her trl ortak ve toplumsal gereksinimlerin karland, gndelik yaamn kalbinin att kentler, bir anlamda yukardan alnan soyut nitelikteki kararlarn uygulamaya geirildii, can bulduu alanlardr; kentlerde etkisini gstermeyen hibir politika kararna rastlanamaz. kinci olarak kentler, Birleik Avrupa tasarmnda en nemli birletirici unsurlardan birini oluturuyor. Bir uygarlk projesi olarak nitelendirilen ABnin ncelikle uygarln yaratcs ve taycs olan bu alanlarda somutlamasnn beklenmesi bouna deil. Trl dillerde, kent ve uygarlk szcklerinin ayn kkten gelmesinin de gsterdii gibi, uygar bir yaam dzeyine erimede ilk admlarn kentten atlmas gerekmektedir.1
* Dr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi 1 Kent ve uygarln trl dillerde ayn kkten trediini gsteren rnekler iin Ruen Kelein bu saydaki Kent ve Kltr zerine adl yazsna baklabilir.
59
ABde benimsenen temel politikalar erevesinde Trkiye kentlerinin ve izlenen kentsel politikalarn deerlendirildii bu yaznn kaleme alnmasnda ilk etmen yerleim yerlerine ilikin tartmalarn daha ok AB-yerel ynetimler ya da AB-evre sorunlarna odaklanmas, bir anlamda kentsel alann gzard edilmesi olmutur. Bir bakma, AB-Trkiye ilikilerini kentsel politikalar erevesinde inceleyen almalarn azl, ABde bal bana kentsel politikalar ele alan kapsaml tzel belgelerin yokluuna balanabilir. Gerekten de, Birlik, evre ve yerel ynetim politikalarn bamsz bir sorun alan olarak grp bu alanlar iin balayc metinler hazrlarken, ayn abay kentsel politikalar iin gerekli grmemitir.
AB ve Kentler
ABnin kentsel yaam ilgi alan iinde grmesinin ve kentsel politikalarn geliim dorultusunu belirleyecek yol gsterici metinler ortaya koymasnn en nemli nedeni, Avrupann dnyann en kentlemi blgelerinden birini oluturmasdr. Nfusunun yaklak %80i kentsel alanlarda yaayan bir rgtlenmenin kentsel politikalar ilgi alan dnda grmesi beklenemezdi. (Bkz. izelge I-II) Kentsel konularn srekli Birlik gndeminde yer almasnda, kentlerin tarih boyunca Avrupa uygarl iin tad nem de rol oynamaktadr. Bir anlamda, Avrupallk ruhu ancak kentlerde yaatlabilecei, tarihi birikim ve uygarlk ancak kentler araclyla aktarlabilecei iin kentler zel bir ilgi alan oluturmutur, denebilir. Kentsel sorunlarn giderek youn biimde ilgi grmesinin bir dier nedeni toplumsaldr. Son dnemde izlenen ekonomik ve siyasal politikalarn bir sonucu olarak kentsel alanlarda g, isizlik ve konut gibi toplumsal sorunlarn arlamas Birlik apnda ortak dzenlemeler gerekletirilmesini zorunlu klmtr. (Atkinson, 2001:385) Kukusuz bunlara, doal kaynaklar zerindeki basknn art, gndelik yaamn giderek zorlamas ve su, kanalizasyon, trafik gibi yerel sorunlarn arlamas da eklenebilir. (Aldskogius, 2000: 13) Ancak, ABnin kenti ilgi alan iinde grmesinde, btn bunlarn yan sra, ekonomik gdlerin pay yadsnamaz. Avrupa zenginliinin 2/3 ile arasndaki bir blmnn gerekletii (Atkinson, 2001: 386), bymenin itici gcn oluturan ve kresel ekonomiyle balant kanallar konumunda bulunan kentler iin zel dzenlemelere gitme gereksiniminin bu anlamda en nemli etmen olduu sylenebilir.
AB Kentsel Politikas
ABnin kentsel politikasn serimlerken en bata sylenmesi gereken ey, kent ve kent planlamasnn Birliin ana politika alanlarndan biri olarak grlmeyip kapsaml ve balayc dzenlemelere gidilmemesi olacaktr. Bu durum, AB politikalarn ortaya koyan belgelerdeki blm balklarndan da anlalabilir. 60
izelge I: Dnyada Kentsel Nfus

Yl 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Dnya 29.1 30.9 32.9 34.7 36.0 37.3 39.2 41.1 43.2 45.1 47.1 49.2 51.3 53.6 55.9 58.3 60.8 Afrika 14.9 16.6 18.6 20.9 23.2 25.3 27.5 29.6 31.9 34.6 37.1 39.7 42.4 45.1 47.8 50.7 53.5 Okya. L.Amerika Karayipler 60.6 41.9 63.3 45.5 65.9 49.3 68.3 53.3 70.6 57.4 71.7 61.2 71.1 64.9 70.5 68.1 70.1 71.1 71.4 73.3 72.7 75.5 73.3 77.6 73.7 79.4 74.0 80.9 74.2 82.3 74.5 83.5 74.9 84.6 Asya 16.6 18.2 19.8 21.5 22.7 24.0 26.3 29.0 31.9 34.5 37.1 39.9 42.7 45.5 48.5 51.4 54.5 Kuzey Avrupa Amerika 63.9 51.2 67.0 53.9 69.9 56.7 72.0 59.9 73.8 62.9 73.8 66.0 73.9 68.6 74.7 70.2 75.4 71.5 77.3 72.2 79.1 72.7 80.8 73.3 82.3 74.2 83.6 75.3 84.8 76.6 85.9 78.0 86.9 79.6 Trkiye 21.3 25.7 29.7 34.1 38.4 41.6 43.8 52.4 59.2 62.1 64.7 67.3 69.7 71.9 74.0 75.9 77.7
Kaynak: United Nations Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database (http://esa.un.org/unpp)
rnein, AB Anayasasnda kentsel politikaya ilikin herhangi bir hkme rastlamak olanak ddr; yalnzca evreye ayrlan 5. blmde birlik apnda yasal dzenlemeye gidilip ereve yasalar karlacak alanlar listesinde kent ve lke planlamasna da deinilmektedir. (EU, 2005) Buna benzer biimde, aday lkelerin ABye giri srecinde att admlarn deerlendirildii ilerleme raporlarnda yerleim yerleri ile ilgili konular, evre sorunlar ve blgesel gelime asndan ayr bir balk altnda incelendii halde, kent ya da kentsel politikalar balkl bir blme yer verilmemitir. Ancak btn bunlardan, ABnin, yerleim yerlerine ilikin sorunlar btnyle ilgi alan dnda grd sonucunu da karmamak gerekir; tam tersine, Birlik, kent ve kentsel politikalara ilikin ok sayda yol gsterici belgeyi kabul etmi durumdadr. Birliin kentsel politikalarnn olumasnda nemli bir kaynan da kimi lkelerin uygulamalar olduunu sylemek gerekir. ngiltere, Almanya, Fransa ve Hollanda gibi lkelerin belli kentsel blgelere zg izledii politikalar, daha sonraki uygulamalar iin birer rnek oluturabilmektedir. (EC, 1996: 5)
61
AB belgelerinde yerel ynetimler ve evre sorunlarnda olduu gibi bal bana, kente ve kentsel politikaya yer verilmemesini, sz konusu sorun alannn Birliin ilgi alannn dnda kalmasna deil tam tersine sorunun olduka nemsenmi olmasna balamak gerekir. lk bata bir eliki gibi grnebilecek bu durum yle aklanabilir: Kentsel yaamda karlalan sorunlar nitelikleri gerei, btn ekonomik sektrleri etkileyen, btn uralarn odanda bulunan sorunlardr. Szgelimi, salk, eitim, ulatrma, turizm, altyap, enerji gibi alanlarda yaanan skntlar ayn zamanda bir kentsel sorun olarak karmza kacaktr. Bir anlamda, bu alanlarda izlenen politikalarn, ulusal ya da blgesel politikalardan bamsz kalma olana bulunmamaktadr. Bundan dolay, Birlik apnda, yaptrm olan, konular ayrntl biimde ele alan dzenlemelere gidilmemi, yalnzca kentsel politikay ilgilendiren trl sorun alanlar ile ilgili esnek, balaycl olmayan, ynlendirici belgelerle yetinilmitir. Daha ok, kent ve blgelerin genel geliim dorultusunu belirlemeye ynelik olarak tasarlanan ve ayrntl hkmler tamayan bu metinlere, Avrupa Konseyinin kentsel yaam sorunlarna ve kent kltrne odaklanan belgelerini de eklemek gerekir. ABde kentsel sorunlarn bamsz bir politika alan olarak ele alnmaynn sonucu, bu sorunlara kaytsz kalnmas deil, ngrlen nerilerin dier politikalarn iine yedirilmesi olmutur. rnein, evre sorunlar konusunda ABye ye lkelerin izleyecei ortak politikalar belirleyen 6. evre Eylem Programnda kent planlamasna ve kentsel politikalara zel bir yer ayrlmam, bu konular dier balklar altnda, yeri geldiinde ele alnmtr. (CEC, 2001) Bundan dolay ABnin kente ve kentsel sorunlara bak asn doru deerlendirebilmek iin, kent ve blge planlamas ile ilgili ynlendirici belgelerin yan sra yerleim yerlerini baka alardan etkileyen evre, yerel ynetimler gibi alanlardaki politika kararlarn da gz nnde bulundurmak gerekecektir.
AB Kentsel Belgeleri
Yukarda da deinildii gibi, kentler ayr bir sorun alan olarak alglanmad iin yakn zamanlara dein kentsel politikay belirleyecek kapsaml bir dzenlemeye gidilmemi, yerleim yerlerini ilgilendiren sorunlar arlkl olarak yerel ynetimler ve evre ile ilgili tzel erevede deerlendirilmitir. ye lkelerin kentsel politikalar arasnda uyum salamay amalayan belgelerin ortaya konmasysa 2000li yllara denk gelir. evre sorunlarn dzenleyen kimi belge ve giriimlerin ortak kentsel politikalarn oluturulmasnda nemli etkisinin bulunduundan sz edilmiti; bu adan, Birliin kentsel politikasnn balangc, 1986 Avrupa Tek artna kadar gtrlebilir. 1957 Roma Antlamasnda deiiklik yaparak ilk kez evre sorunlarna bamsz bir blmde yer veren Avrupa Tek artnn AB kentsel politikas iin de bir dnm noktas olduu sylenebilir. Birlik apnda evre 62
izelge II: Avrupa Birlii lkelerinde Kentsel Nfus (%)

rl. sp. sv. tl. Kb. Let. Lit. Lux. Mac. Mal. Pol. Por. Slv. Sly. Yun. Tr.
Yl
Alm. Avs. Bel. ek Dan. Est. Fin. Fra. Hol. ng.
1950
71.9 63.8 91.5 40.9 68.0 49.7 32.0 54.3 54.4 79.0 40.9 51.9 65.8 54.3 29.8 51.6 31.1 59.1 39.3 61.2 38.7 19.2 30.0 19.9 37.3 21.3
1955
74.1 64.2 92.0 43.3 69.6 53.6 35.0 58.2 54.1 78.7 43.9 54.2 69.3 56.9 32.6 54.2 35.4 60.6 40.9 65.6 43.2 20.6 31.7 23.8 40.1 25.7
1960
76.1 64.6 92.5 45.8 73.7 57.5 38.1 62.0 53.8 78.4 45.8 56.6 72.6 59.4 35.6 56.9 40.0 62.1 42.6 69.8 47.9 22.1 33.5 28.2 42.9 29.7
1965
77.9 65.0 93.1 48.9 77.0 61.3 43.9 67.1 54.9 77.8 48.7 61.3 77.1 61.8 38.2 59.5 44.7 63.0 45.5 73.9 50.0 23.9 37.0 32.5 47.5 34.1
1970
79.6 65.2 93.8 52.0 79.7 64.9 50.3 71.1 55.9 77.1 51.7 66.0 81.1 64.3 40.8 62.0 49.5 67.8 48.5 77.4 52.3 25.9 41.1 37.0 52.5 38.4
1975
81.2 65.3 94.5 63.7 82.1 67.6 58.3 72.9 56.9 82.7 53.6 69.6 82.7 65.6 45.2 65.4 55.7 73.7 52.8 80.4 55.4 27.7 46.3 42.4 55.3 41.6
1980
82.6 65.4 95.4 74.6 83.8 69.7 59.8 73.3 58.0 87.9 55.3 72.8 83.1 66.6 51.9 68.2 61.2 78.9 56.9 83.1 57.9 29.4 51.6 48.0 57.7 43.8
1985
84.0 65.6 95.9 75.2 84.4 70.8 59.8 73.7 59.0 88.6 56.3 74.2 83.1 66.8 58.6 69.8 65.1 82.9 59.5 85.5 59.3 37.2 54.2 49.7 58.4 52.4
1990
85.3 65.8 96.4 75.2 84.8 71.1 61.4 74.1 60.0 88.7 56.9 75.4 83.1 66.7 65.0 70.3 67.6 86.3 62.0 87.6 60.7 46.7 56.5 50.7 58.8 59.2
1995
86.5 65.8 96.8 74.7 84.9 69.9 61.4 74.9 61.8 88.7 57.9 75.9 83.2 66.9 68.1 68.6 67.3 89.1 63.0 89.4 61.3 50.4 56.8 50.8 59.2 62.1
2000
87.5 65.8 97.1 74.1 85.1 69.4 61.1 75.7 64.3 88.9 59.1 76.3 83.3 67.2 68.8 66.8 67.0 91.0 64.0 90.9 61.7 53.0 56.8 50.8 60.1 64.7
2005
88.5 65.8 97.3 74.5 85.5 69.6 60.9 76.7 66.8 89.2 60.4 76.7 83.4 67.5 69.5 65.9 66.6 92.4 65.9 92.1 62.0 55.6 58.0 50.8 61.4 67.3
2010
89.3 66.3 97.4 75.1 86.1 70.3 61.2 77.8 69.2 89.7 61.9 77.3 83.8 68.2 70.4 65.7 66.8 93.3 68.0 93.0 62.8 58.3 59.4 51.4 63.1 69.7
2015
90.0 67.2 97.5 75.7 86.8 71.4 62.1 79.0 71.4 90.2 63.6 78.1 84.3 69.2 71.6 66.3 67.5 94.1 70.0 93.7 64.0 60.9 60.8 52.6 65.2 71.9
2020
90.7 68.5 97.7 76.3 87.5 72.9 63.5 80.3 73.5 90.8 65.6 79.2 84.9 70.6 73.1 67.8 68.7 94.6 72.1 94.2 65.6 63.5 62.2 54.4 67.7 74.0
2025
91.3 70.3 97.8 76.9 88.2 74.8 65.4 81.7 75.4 91.4 67.8 80.4 85.8 72.3 74.7 69.9 70.4 94.9 74.0 94.6 67.6 66.1 63.6 56.9 70.1 75.9
2030
91.9 72.3 97.9 77.4 89.0 76.6 67.9 83.0 77.2 92.0 70.1 81.7 86.7 74.3 76.5 72.0 72.4 95.3 75.9 95.0 69.9 68.7 64.9 59.8 72.4 77.7
63
Kaynak: United Nations Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database (http://esa.un.org/unpp)
sorunlar alannda gerekletirilen ok sayda dzenlemeyi ve 1986da balatlan, Eurocities Network gibi giriimleri AB kentsel politikasnn ilk admlarndan saymak gerekir. 1990 ylnda yaymlanan Green Paper (CEC, 1990) kentsel politikann genel erevesini belirleyen nc metinlerden biri olmutur. AB dzeyinde mekansal politikaya ise ilk kez 1992 Maastricht Antlamas (m130s) ile yer verilmitir. (Delladetsima, 2003: 159) Bu dnemde ABnin kentsel politikalar iin sz edilebilecek kaynaklardan biri de, 1993 tarihli, kentsel politikaya ayr bir balk altnda yer verilmeyeceini, dier politikalarn iine yedirilerek btnleik bir politika izleneceini ak biimde ortaya koyan White Paperdr. (Atkinson, 2002: 782) Kapsaml bir mekan politikas ilkelerinin belirlenmedii bu dnemde, birbirini izleyen ok sayda konferans, rapor gibi etkinliklerle kentsel sorunlar ve politikalar ele alnmtr. rnein, daha ok, ekonomik btnleme, toplumsal uyum gibi konulara odaklanan ve ilk kez blgesel ve kentsel planlama iin ortak ereve oluturma giriimi olan 1991 tarihli Europe 2000 (Newman/Thornley, 1996: 18) ve ardndan yl sonra, 1994de yaynlanan Europe 2000+ (EC, 1994) adl raporlar bu dnemin rndr. Ayn yl hazrlanan European Sustainable Cities Reportu2 da anmak gerekir. (Delladetsima, 2003: 161) Bu dnemde, en somut proje ise 1994-1999 yllar arasnda, yapsal fonlarca gerekletirilen Community Initiatives Urban3 ve Urban Pilot Projectstir. (Aldskogius, 2000: 8) Bu deneme projeleri daha ok, ekonomileri iin yapsal dnm ngrlen geri kalm blgelere, sanayinin gelimemi olduu alanlara ve isizlie odaklanmt. (Newman/Thornley, 1996: 18) Avrupa apnda giderek arlaan kentsel sorunlara kar alnacak nlemler konusunda daha geni kapsaml giriimler ise 1990larn son dneminde gerekletirilmitir. Bu adan, 1997de Towards an Urban Agenda in the European Union4 (CEC, 1997a) ve 1998de Sustainable Urban Development in the European Union: A Framework for Action5 (CEC, 1998) adyla yaynlanan raporlardan ve yine ayn yl 1998de Viyanada toplanan European Urban Forumdan6 sz etmek gerekir. ABnin ortak mekan politikasnn belirlenmesi srecinde en nemli aama ise 1999da, Almanyada, Postdamda benimsenen European Spatial Development Perspective-ESDP7dir.
ESDP
ABnin kentsel politikalarndan sz edildiinde belki de zerinde en ok durulmas gereken dzenleme, mekan planlamadan sorumlu Bakanlar Konseyi
2 Avrupa Srdrlebilir Kentler Raporu. 3 rnein bu giriim kapsamnda 600 milyon Ecu az gelimi blgeler iin, 200 milyon Ecu ise byk kentlerdeki deneysel projeler iin kullanlmtr. (Newman ve Thornley, 1996: 19) 4 ABde Kentsel Gndeme Doru. 5 ABde Srdrlebilir Kentsel Gelime: Eylem in Bir ereve. 6 Avrupa Kentsel Forumu. 7 Avrupa Mekansal Gelime Perspektifi.
64
toplantsnda kabul edilen (Aldskogius, 2000: 9) ve izlenecek politikalar somut olarak ortaya koyan belgelerden biri olan Avrupa Mekansal Gelime Perspektifidir. ABye ye lkelerin mekan politikalar arasnda bir ba kurmak iin hazrlanan ESDPnin birlik apnda bir planlama arac olarak tasarlanmadn, (Kratke, 2001: 106) tzel adan balaycl bulunmadn, yalnzca gnll eylemler iin bir yol gsterici olduunu en bata belirtmek gerekmektedir. (Richardson/Jensen, 2000: 506) Fiziksel planlamay olduka ayrntl biimde ele alan ESDP temel ilke zerine kuruludur: Ekonomik ve sosyal uyum; doal kaynaklarn ve kltrel mirasn korunmas; rekabetin daha dengeli hale getirilmesi. (EC, 1999) Her ne kadar, yaam kalitesini artrmay amalasa, tarihsel deerleri koruma altna alacak dzenlemeleri ngrse ve doal dengenin korunmasn ncelikli hedef olarak alyor grnse de ESDP son tahlilde ekonomik gelime iin kentsel yaam pazarn isterlerine gre dzenlemeyi ngren bir rndr. Metin incelendiinde, kentin fiziksel geliimini salamann, kentsel altyapy gelitirmenin, doay koruma ynnde nlemler almann hep son kertede ekonomik gelime iin olduu grlecektir. ESDPnin yukarda belirtilen amacnda da bir biimde ekonomik gelimeyi salama gds baskndr. Ama Avrupa kent ekonomilerinin rekabeti bir ortamda gelimelerini salamak ve kresel ekonominin gerekleri dorultusunda biimlendirmektir. rnein, ESDPnin ilk politika nerisi, Avrupada kresel ekonomi ile btnleme blgelerini yksek kalitede kresel ilev ve hizmetlerle donatmaktr. (EC, 1999) Dier politika nerileri de kentlerin ekonomik temellerini glendirmeye, hizmet altyapsn gelitirmeye, ekonomik etkinlikleri eitlendirmeye yneliktir. Bir anlamda kentler, Avrupann kresel ekonomiye alan kaps olarak grlmektedir.
Avrupa Konseyi Dzenlemeleri

ABnin kentsel politikasnn geliim izgisini incelerken zorunlu olarak bir baka kaynaa, kentsel yaam sorunlarna yeni bir bak as getiren ve bir anlamda gelecein kentini tasarlayan belgeleri hazrlayan Avrupa Konseyine de bavurmak gerekiyor. 1949da kurulan ve bugn 46 yeye ulaan rgtn amalar arasnda Avrupada, insan haklarn, parlamenter demokrasiyi, hukuk devletini gelitirmek ve bireylerin toplumsal-hukuksal durumlarn birrnekletirerek bir Avrupallk bilinci yaratmak bulunmaktadr. (CE, 2005a) Bu ama dorultusunda Konsey, kentsel politikay da ilgi alan iinde grerek, kentsel yaam koullar ile ilgili sorunlar insan haklar kavram ile birlikte ele almtr. (CLRAE, 2005) rgtn rn olan Avrupa Kentsel art (CLRAE, 1992) ve Avrupa Kentsel Haklar Bildirgesinin, Avrupada kentsel yaamn ve kentsel politikalarn geliim dorultusunu belirleyen temel belgelerden olduu sylenebilir.
65
Avrupa Kentsel art, 1980-1982 arasnda Avrupa Konseyince dzenlenen European Campaign for Urban Renaissance8 almalar sonucunda oluturulmu bir metindir. Kentsel fiziksel evrenin gelitirilmesine, mevcut konut alanlarnn iyiletirilmesine, kentlerde toplumsal ve kltrel olanaklarn yaratlmasna ve toplumsal kalknma ile halk katlmna dayanan bu kampanya iin almalar 1986dan sonra Avrupa Yerel ve Blgesel Ynetimler Srekli Konferans erevesinde srdrlmtr. Bu kapsamda dzenlenen kongreler, konferanslar, yaynlar gibi etkinlikler Avrupa Kentsel artnn olumasna dayanak oluturmutur. (CE, 2005b) Avrupa Kentsel art, 17-19 Mart 1992 tarihleri arasnda gerekleen Avrupa Konseyi Avrupa Yerel Ynetimler Konferansnda kabul edilmitir. artn ulusal hkmetlerin deil de yerel ynetimlerin imzasna aldn da vurgulamak gerekir. (Yerelnet, 2005) Avrupa Kentsel art erevesinde hazrlanan Avrupa Kentsel Haklar Bildirgesi de, kentte yaayan bireylerin gndelik yaamlarnda karlat sorunlar konusundaki haklarn biraraya getiren bir belge niteliini tamaktadr. Gvenlik, salkl evre, istihdam, konut, salk, trafik, spor, kltrleraras kaynama, nitelikli mimari ve fiziksel evre, katlm, ekonomik kalknma, srdrlebilir kalknma, doal kaynaklar ve deerler, bireysel geliim, belediyeleraras ibirlii, akal kaynak, eitlik gibi konularn ele alnd belge, Avrupa Kentsel artnda ortaya konan ilkelere dayanmaktadr. Bu noktada, Avrupa Yerel Ynetimler zerklik artndan da sz etmek gerekecektir. Yerel ynetimlerle ilgili bir dzenlemeye gidilmesinin ardnda, gelecein Avrupasna giden yolda, demokrasi ve yerel zerkliin ortak bir toplumsal deer olarak kabul edilmesi bulunmaktadr. (Kele, 1993: 50) 1985te Yerel Ynetimlerden Sorumlu Avrupa Bakanlar Konferansnda kabul edilen ve kent ynetimlerinin zerkliine odaklanarak kentsel gelimenin ynetsel ve tzel boyutlarn ele alan art, Avrupa kentleri yerel ynetimlerinin, yerel zerklik, akal kaynaklar, yetki ve sorumluluklar, merkezi ynetimle ilikiler, yerel birimler aras ibirlii, yarg gvencesi gibi konularda dayanaca kurallar ortaya koymaktadr. Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Avrupada kentsel politikann baat ilkelerini belirleyen iki temel belge olan Avrupa Kentsel art ve ESDPnin, nitelikleri gerei, kentsel geliimi farkl alardan ele aldklar sylenebilir. AB organlarnca hazrlanan ESDP kent planlamasna, altyapnn gelitirilmesine, kentsel gelimeye ve kentin ekonomik bir ara olarak dzenlenmesine odaklanrken, Avrupa Konseyince hazrlanan Avrupa Kentsel art daha ok kentsel gndelik yaam gelitirmeye ve kent kltrn dzenlemeye yneliktir. Bir anlamda, ESDP ekonomi, art insan odakldr; ESDP planclar ve yneticilere, art ise yurttaa, kentliye dnktr denebilir.
8 Kentsel Rnesans iin Avrupa Kampanyas.
66
Gelecein Avrupa Kenti

Salk, konut, ulam, katlm gibi btn yaamsal konularda gelecein Avrupa kentinin geliim dorultusunu belirleyen, bir anlamda Avrupa kenti topyasn kuran Avrupa Kentsel art, Trkiye kentleri iin de ulalmas arzulanan dzeyi gstermektedir. Trkiye kentlerinin genel fiziksel, ekonomik durumuna bakldnda artn ngrd ilkelerin hemen hibirine uyulmad aka grlecektir. Bu adan Trkiyede izlenen kentsel politikalarn arta uygunluunu madde madde incelemek ok da anlaml olmayacaktr. Ayr bir yaznn konusunu oluturabilecek kadar kapsaml olan bu abann, Trkiye kentleri bir btn olarak artn gereklerini yerine getirmekten uzaktr biiminde bir deerlendirmeyle sonulanacana kuku yok. Bundan tr, artn belirledii ilkelerden yola karak gelecein Avrupa kentine bakmak yeterli grlmektedir: Gelecein Avrupa kenti, Kent Ynetimi, Koruma, Kentsel evre, Sokak-Mimari, Ulam, Konut, Gvenlik, Dezavantajl Gruplar, Kltr-Sanat ve Kltrleraras Kaynama gibi alt balklarda ele alnabilir: Kent Ynetimi Yerel demokrasiye ve insan haklarna saygl, ynetsel ve akal zerklie sahip yerel ynetimler tarafndan ynetilen Avrupa kenti, bireylerin yerel siyasal yaama etkin biimde katld bir yerleim yeridir. Burada yurttalar, kken, toplumsal konum gibi herhangi bir ayrma bal olmakszn yerel temsilcilerini zgrce seebilir. Halkn, temsilcilerini, zgr ve demokratik olarak belirleme hakkna sahip olduu bu yaam alannda katlm kat stnde kalmaz, bireyler siyasal ve ynetsel yapnn btn dzeylerinde belirleyicidir. Yurttalarn ynetime gerek anlamda katlmn salamak iin yerel ynetim organlar ve halk arasnda gl iletiim kanallar kurulmutur; karar verme srecinin sonucunda ortaya kan politikalar ak ve anlalrdr; kentin geleceini etkileyecek nemli projelerde halka danlr ve genlerin toplum yaamna etkin katlm salanr. Kent planlar, kentin yerel zellikleri dikkate alnarak ve yeterli bilgiye bavurularak hazrlanr; buna kout olarak, yerel siyasal kararlar da, gvenilir verilere gre uzmanlarca hazrlanacak kent ve blge planlar erevesinde alnr. Koruma Kentsel geliim, kentin kendine zg niteliklerinin ve tarihi zelliklerinin korunmasna dayanlarak srdrlr. Bu yolda, kent merkezlerinin Avrupann kltr ve tarihi mirasnn simgeleri olarak koruma altna alnmasna nem verilir. Yerel ynetimler bu konuda nc rol oynar ve kentsel mirasn korunmasn temel bir planlama amac olarak belirler. Koruma dncesi ve bilgisi, yalnzca mimarlar, arkeologlar ve tarihiler arasnda kalmaz, kent planclar, politikaclar, mteahhitler ve i dnyas da bu bilinci paylar. Korunmas ncelikli olan yerler iin kent
67
iinde tarihi koruma blgeleri ve koruma alanlar oluturulur. Eski el sanatlar ve yap tekniklerinin yaatlmasna, canlandrlmas nem verilir. Ancak, koruma almalarnn amac koruma alann bir ak hava mzesine evirmek deil, bu alanlar ada yaamn bir paras haline getirmektir; bir anlamda ekonomik gelimenin kentsel mirasn korunmasyla yoluyla canlandrlmasna allr. Koruma iin zel akal kaynaklar yaratlp, zel iyelikte bulunan ve tarihi mimari deerlerin korunmas iin, bireylerin haklarn ve sorumluluklarn belirleyen dzenlemeler gerekletirilir. Kentsel evre Kentler, bireylerin salkl, gvenli ve gzel bir evrede yaamasna olanak tanyacak biimde dzenlenmitir. Bunun iin atk ynetimi, hava, su, toprak kirlilii, grlt kirlilii, tehlikeli atklar, doal felaketler gibi konularda etkili ve kapsaml bir kentsel evre siyaseti izlenir. Btn kentlilere salkl ve iyi bir evre koulu salanm, temel gereksinim maddeleri gvenilir ve salkl biimde sunulmutur. Spor, elenme ve dinlenme etkinliklerine katlma hakk herkese tannm, spor alanlar salkl ve gvenlikli biimde tasarlanmtr. Salk konusunda halk giriimleri ve katlm desteklenmektedir. Enerji kaynaklar ussal biimde kullanlmakta, doa ve yeil alanlarn korunmas iin programlar uygulanmaktadr. Sokak-Mimari Kentsel grnm gzelletirmek iin mimari yaratclk zendirilir ve yeterince ak alan oluturulur. Sokan toplumsal bir alan olarak yeniden kazanlmasna zellikle nem verilir. Bunun iin yaya kaldrmlar geni tutulur, yaya blgeleri oluturulur, sokaklar iyiletirilir ve trafik akm denetim altna alnr. Toplumsal ve yaayan bir yer olarak sokan neminin azalmasnn dolayl sonularndan birinin gvenlik sorunlarnn giderek arlamas olduu dnlr. Bundan dolay, kentteki ak ve yeil alanlar, kent mobilyalar, yol gsterme iaretleri, heykeller, emeler ve dier tarihi ve kltrel antlar gelitirilip korunur. Ulam Grlt, rahatszlk, ruhsal ve fiziksel tehlikeler, hava kirlilii, evre estetiinin ve toplumsal alanlarn yok olmas gibi sorunlar beraberinde getiren zel aralarn kentleri ve doal evreyi yavaa ldrdnn farkna varlmtr. Bundan dolay, toplu tama aralarna, bisikletlere ve yayalara ncelik tannm; zel yaya ve bisiklet yollar oluturulmutur. Ulam tek bir ara trne baml deildir; trl seenekler oluturulmutur. Gerektiinde zaman ya da mekan asndan trafii kstlayc nlemler alnmtr. Ancak btn bunlara karlk asl zmn, yerleim ve alma alanlarn birlikte ele alan toplu yerleimlerde olduu da unutulmaz.
68
Konut Her birey ve aileye gvenli ve salkl bir konut salanmtr. Yerel ynetimler bu konuda nc rol oynayarak konut sunumunda seenekleri oaltarak ulalabilirlii artrmtr. Toplumsal ve ekonomik olanaklar kstl olan kiilerin konut haklarnn gereklemesi pazar dzeneklerine terk edilmemi, bu kmeler iin zel nlemler alnmtr. Kentin kimi blmlerindeki eski konut blgelerinin yenilenmesi iin zel programlar gelitirilmi, bu ilemin maliyeti burada oturan dk gelirli gruplara yklenmemitir. Gvenlik Kentte gvenliin salanmas iin gerekli yasal, akal ve teknik nlemler alnmtr. Sularn cezalandrlmasndan ok nlenmesine ynelik nlemlere ncelik verilmi, rnein hapis cezasnn yerini alacak, suun yinelenmesini nleyici programlar ve almak zmler gelitirilmitir. Gvenlik gleri ve yerel halk arasnda ibirlii ve gven duygusu salanmtr. Dezavantajl Gruplar Cinsiyet, ya, ulus, fiziksel yetersizlik gibi bir ayrma bal kalmadan herkes btn kentsel hizmetlerden yararlanp toplumsal etkinliklere katlabilmektedir. Kadn, ocuk, yal, hasta ve engelli gibi kmelerin kentsel yaama etkin biimde katlmn salamak iin zel nlemler alnmtr. Bunun iin kent, herkesin her yere erimesini salayabilecek biimde tasarlanmtr. Btn ticari, ynetsel ve kamusal yaplar; toplumsal-kltrel, sportif ve dinsel etkinlikler; caddeler; kamusal alanlar; kltrel ve toplumsal etkinlikler, iinde bulunduu fiziksel ve toplumsal sorunlar ne olursa olsun, herkese aktr. Engelli ve dezavantajl gruplara ilikin politikalar onlar toplumla btnletirici ynde dzenlenir; alnan nlemler ar korumac deildir. zel sorunu olan bu gruplar iin gereken dzenlemeler yaplr; rnein, konut ve iyerleri, tuvalet, ulam ve teknik aralar engelliler gz nnde bulundurularak tasarlanr. Engelliler ve aznlklar temsil eden derneklerle ibirliine gidilir ve dayanma salanr. Ya ve salk durumu ne olursa olsun herkes kamusal alanlarda kendini ev ve iyerinde olduu gibi gvenli ve rahat hisseder. Kltr-Sanat Kltr ve sanat etkinliklerinin gerekletirilmesinde ve kltrel demokrasinin olumasnda yerel ve blgesel ynetimler yaamsal bir rol oynar. Bu kurumlar, kentin kltrel gelenei ve nfuslarnn kltrel zellikleri nda bir kltr politikas belirleme ve uygulama hakkna sahiptir. Mimarlk, dil, sanat, mzik ve yaznn kentin tarihi ve toplu hafzasn oluturduuna, bunlarn ayn zamanda yaam biimlerindeki, toplumsal davran kalplarndaki ve kltrel mirasn
69
oluumundaki deiiklikleri gsterdiine inanlr. Btn kent sakinleri kltrel etkinliklerden serbeste yararlanr; kltrel etkinliklere katlma ayrcalkl ya da sekin bir kmenin tekelinde deildir. Kentlerin kltrel adan geliiminin ekonomik ve toplumsal gelimeye de katkda bulunaca dnlr; kltrel alveri farkl ulus, blgeler ve halklar arasnda gl bir ba olarak alglanr. Kltrel geliim ve gerek bir kltrel demokrasiyi salamak iin, yerel ynetimler, topluluklar, gnll kurulular ve zel sektr dayanma iindedir, bu ama dorultusunda, genler ve gmen gruplar gibi belli zel nfus gruplarnn katklarn salamak ve gereksinimlerini karlamak iin aba gsterilir. Kltrleraras Kaynama Ayrmclk kartl kent politikalarnn temel esi olarak alnr. Dier lkelerden gelen gmen topluluklaryla deiik gelenek, kltr, dil ve dine sahip olan yerel topluluklarn uyumlulatrlmasna nem verilir. Yerel ynetimler btn vatandalarn kamusal alanlara, meslek edindirme kurslarna, okullara, konutlara, kltrel etkinliklere ve kentsel yaamn dier ynlerine eit biimde katlmalar iin ura verir. ok kltrlle dayanan kltr ve eitim politikalar ayrmc deildir, rklk kartdr; aznlk gruplarnn kltrel gereksinimlerini, deiik kltrler ve dinler arasnda iletiim ve deiimi dikkate alr. Farkl kltrlere mensup olanlar i olanaklarndan eit biimde yararlanr. Kltrleraras kaynamay salamak iin gmenlerin yerel siyasal yaama etkin biimde katlm salanm, kentin toplumsal ve fiziksel evresiyle btnlemesi iin nlemler alnmtr.
Trkiye Kentleri ve Avrupa Birlii

Trkiye kentlerinin bugnk durumu gz nne getirildiinde, yukarda ana hatlaryla izilmeye allan gelecein Avrupa kentinden olduka uzakta olduunu sylemek g olmayacaktr. AB ve Trkiye arasndaki ekonomik, kltrel ve toplumsal farkllamann mekana yansmas olan bu dengesizlik durumunu btn eleriyle ortaya koyup zmlemek daha ayrntl bir abay gerektirse de, birtakm genel deerlendirmelerde bulunmak olanaksz deil. En bata, dnlenin tersine, Trkiye kentlerinin ideal Avrupa kentinden en fazla uzaklat alanlarn fiziksel ya da ekonomik deil kltrel ve toplumsal olduunu belirtmek gerekir. Bir baka anlatmla, kentlerimizin yol, su, kanalizasyon, ulam, enerji, salk gibi alanlardan ok, kltrleraras eitlilik, kentsel koruma, dezavantajl gruplar, kltrel etkinlikler gibi konularda Avrupa dzeyine erimesi nemli bir sorun olarak karmzda durmaktadr. nk ilk kmedeki sorun alanlarnda ekonomik, teknolojik gelimelerle ya da ABden gelecek akal destekle bir biimde ilerleme salamak olanaklyken, ikinci kmedekiler iin belli bir ekonomik, teknolojik 70
dzeyin yan sra kentlileme bilinci ve kltrnn de olumasn beklemek gerekiyor. Trkiye kentlerinin gelecein Avrupa kenti ltlerine uygunluunu salkl biimde zmleyebilmek her sorun alanna ilikin ayrntl almalar yaplmasn gerektirse de, kentsel alanlar fiziksel ve ekonomik adan gelitirmek iin son dnemde yrtlen abalar somut verilere dayanarak inceleyen kimi raporlar bir n deerlendirme yapmaya yardmc olabilir. rnein, AB uyum srecinde Trkiyede izlenen kentsel politikalar zmlerken adaylk dneminde ortaya kan iki temel metin, katlm ortakl belgesi ve ilerleme raporu, bu niteliktedir. Daha nce de belirtildii gibi ABnin temel politikalarn ortaya koyan dzenlemelerde dorudan doruya kentsel politikay ilgilendiren bir hkm bulunmamaktadr. Bu durumun doal bir sonucu olarak Trkiyenin katlm ortakl belgesinde ve dzenli olarak yaynlanan ilerleme raporlarnda kentsel politikalar ayr bir balk altnda ele alnmamtr. Buna karlk evre, enerji, ulam gibi konulara ilikin blmlerde kentsel yaamn trl ynlerine ilikin deerlendirmeler bulmak olanakldr. 2003 yl Trkiye in Katlm Ortakl Belgesine bakldnda, kentsel politikalar ilgilendiren konularn, ulatrma, enerji, evre, tketicilerin korunmas ve salk balklar altnda dzenlendii grlmektedir. (DPT, 2003a) Belgede, evre politikasna ilikin genel gzlemler bir yana braklacak olursa, doa koruma, su kalitesi, kirlilik denetimi ve atk ynetimi konusundaki dzenlemelerin i hukuka aktarlp yaama geirilmesi; ED ynergesinin etkili biimde uygulanmas ve srdrlebilir kalknma ilkelerinin dier btn sektrel politikalara egemen olmasndan sz edilmektedir. Ulatrma alannn bir btn olarak AB lnlerine getirilmesi, yarmac bir enerji pazarnn oluturulmas, enerji tasarrufu uygulamalarnn glendirilmesi, enerji bamlln azaltacak, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn artracak bir programn oluturulmas ve yabanc yatrmlarn zendirilmesi de Belgede ele alnan dier konular oluturmaktadr. ABnin Trkiye iin hazrlad 2004 yl ilerleme raporunda (ATK, 2004) ise kentsel politika kapsamnda, hava kalitesi, atk ynetimi, grlt, su kalitesi gibi konulara yer verilmektedir. Raporda, evresel konularn dier politikalarla uyumlulatrlmas gibi genel sorunlarn dnda, hava kirlilii, kara tatlarnn yakt kaliteleri ve atk ynetimi konusunda, nemli yasal dzenlemelerin gerekletirilmesine karn, uygulamada yeterince ilerleme salanamad belirtilmektedir. Buna benzer biimde, su kalitesi ve grlt konusunda henz yeteri oranda gelime kaydedilmedii saptamasnda bulunulmaktadr. AB uyum srecinde gndeme gelen bu belgelerin kentleri yalnzca ekonomik sektrler asndan ele aldn, kentsel yaama ve kent kltrne ilikin bir
71
deerlendirmede bulunmadn belirtmek gerekir. Bundan tr, yukarda da deinildii gibi, raporlarn zmlemelerinden yola karak Trkiye kentleri iin genel deerlendirmelerde bulunma olanana sahip deiliz. Bu noktada, kentlerin fiziksel geliimi, altyap, evre sorunlar ve yaam dzeyinin ykseltilmesine ilikin dzenlemelerin ardnda, sermaye birikimini salamak, serbest pazar oluumu iin gerekli ortam yaratmak ve ekonomik gelimeyi srdrme gdsnn bulunduunu bir kez daha vurgulamak gerekir. Bu bak asn kentsel alana ilikin btn belge ve almalarda bulmak olanakldr; bu adan, sz edilen belgelerde kentsel yaamn toplumsal-kltrel ynlerinin darda braklmas artc deildir.
Sonu
ABnin kentleri ilgi alan iinde grmesinde ve bu alana zg yeni dzenlemeler getirmesinde kentlerin yeni ekonomik dzen iinde kazand greli nemin yeri yadsnamaz. Son dnemde ekonomi, teknoloji ve iletiim alannda yaanan kkl deiimlerle mal, hizmet ve sermaye akmna ynelik ulusal denetimlerin zayflamas sonucunu douran kreselleme sreci Avrupada kentlerin yeniden ele alnmas zorunluluunu dourmutur denebilir. Bir anlamda, ulusal devletlerin ekonomi ve ynetimdeki arlnn bir blmn yerel, blgesel ve uluslararas dzeneklerle sermaye glerine brakmas ve Birliin, ekonomik alanda btnlemek, tek bir ortak pazara varmak amacyla trl nlemler almas kentleri ekonomik yarmann nemli aktrleri haline getirmitir. Kresel sermaye birikimi iin yaamsal neme sahip olan akal gce, ynetici kmeye, nitelikli igcne ve pazara ev sahiplii yapan dnya kenti olarak anlan yerleim yerlerinin arasnda Zrih, Frankfurt, Roterdam, Paris ve Londrann yan sra Brksel, Milan, Viyana ve Madridin adnn gemesi boa deildir. Avrupa apnda pazar birlii ve ekonomik btnl salama abalarnn ilk etkilerini kentsel alanda gstermesi de artc olmayacaktr. nk kentsel politikalarda trdelik salanmas retim ve datmn btn aamalarnda Avrupann her yerinde birrnek koullarn yaratlmasna katkda bulunacaktr. Ancak, srdrlebilir kalknmann salanmas, yaam kalitesinin artrlmas, kresel ekonomiye eklemlenme gibi k sloganlar eliinde gndeme gelen yeni politika nerilerinin uygulamada yaratt sorunlarn ounlukla gzard edildii bilinmektedir. rnein, her ne kadar AB kentsel politikasn ortaya koyan belgelerde, katlmdan, saydamlktan, hesap verebilirlikten sz edilse de, bunlar genelde kat stnde kalabilmektedir. Bunun gibi, ynetiim ya da ok ortakl ynetim ounlukla zelletirme anlamna gelebilmekte; katlm yalnzca belli
9 Bu politikalarn eletirisi iin Bkz. (Atkinson, 2002)
72
bir ekonomik-toplumsal kesimin gr ve istemlerini yanstan gnll rgtlerle snrl kalabilmekte; bu karmak a yaps iindeki karar alma sreleri gerekte kamuya yeterince ak olmayabilmektedir.9 Trkiyede son dnemde ABye giri sreci erevesinde gndeme gelen ynetimi yeniden dzenleme almalarnda da kentsel alan daha ok ekonomik adan deerlendirilmekte, kentleri kresel ekonomiye eklemleyecek nlemler alnmaya allmaktadr. Devletin kltlmesi, kamu hizmetinin pazar dzenekleri iinde zel sektr ve sivil toplum rgtlerinin denetimine braklmas, yerel ynetimlerde zelletirme uygulamalarnn hzlandrlmas, yurtii ve yurtdndan borlanmann kolaylatrlmas, kamunun zel sektr ynetim biimlerini kullanmaya balamas bunlardan ilk akla gelenleri. Kentsel alanlar yakndan ilgilendiren son dnemdeki evre ve yerel ynetimlerle ilgili dzeltim almalarna genel olarak bakldnda, grnrde daha iyi bir yaam dzeyine ulamaya, daha demokratik bir ynetim dzenini salamaya ynelik dzenlemeler getirse de, btn bu abalarn son aamada sermayenin byme gereksinimine yant vermeye ynelik olduu grlecektir.10 Bir bakma, kentler daha ok ekonomik gelimeye katklar orannda ele alnmakta, enerji, ulam, altyap, sanayi gibi alanlarda AB ltlerini yakalamak iin byk aba harcanrken, kentsel yaam ve kent kltr ile ilgili sorunlar ya yerel ynetimlerin kendi abalarna braklmakta ya da ekonomik gerekelerle ertelenmektedir. Kentsel mirasn korunmas, herkese yeterli konut salanmas, salk olanaklarnn gelitirilmesi, engelliler gibi zel kmeler iin gereken dzenlemelerin yaplmas, kent iinde zel aralarn egemenliine son verilmesi, farkl kltrlerin bir zenginlik olarak tannmas gibi konularda henz balang dzeyinde de olsa admlarn atldn sylemeye olanak yok. Trkiye kentlerinden hibirinin henz Avrupa Kentsel artn onaylamam olmas bouna deil.
Kaynaka Aldskogius, Gran (2000), Urban Policy in the Structural Policy of the European Union, Umea University Cerum, Centre for Regional Science, Cerum Working Paper, No. 21, 2000. Avrupa Kentsel art (AK) (1996), ev. Zerrin Yener ve Kumru Arapkirliolu, ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdrl Yayn, Ankara. Avrupa Topluluklar Komisyonu (ATK) (2004), Trkiyenin Katlm Ynnde lerlemesi Hakknda 2004 Yl Dzenli Raporu, [COM (204) 656 Final].
10 Trkiyede AB uyum sreci erevesinde srdrlen yeniden dzenleme almalarnn evresel deerlere etkisi iin Bkz. (Duru, 2005)
73
Atkinson, Rob (2001), The Emerging Urban Agenda and the European Spatial Development Perspective: Towards an EU Urban Policy, European Planning Studies, Vol.9, No.3, 2001, s. 385-406. Atkinson, Rob, (2002), The White Paper on European Governance: Implications for Urban Policy, European Planning Studies, Vol.10, No 6, 2002.,S.781-792. CLRAE (1992), The European Urban Charter, Standing Conference of Local and Regional Authorities of Europe, Council of Europe, Strasbourg. Commission of the European Communities (CEC) (1990), Green Paper on the Urban Environment, Brussels. Commission of the European Communities (CEC) (1997a) Towards an Urban Agenda in the European Union, Communication from the Commission, Brussels. Commission of the European Communities (CEC) (1997b) Communication from the Commission on Promoting the Role of Voluntary Organisations and Foundations in Europe, Brussels. Commission of the European Communities (CEC) (1998) Sustainable Urban Development in the European Union: A Framework for Action, Communication from the Commission, Brussels. Commission of the European Communities (CEC) (2001), Environment 2010: Our Future, Our Choice: The Sixth Environment Action Programme, Luxembourg. Congress of Local and Regional Authorities of the Council of Europe (CLRAE) (2005), European Urban Charter, (http://www.coe.int/T/E/Clrae/_5._Texts/5._Conventions_and _charters/urban.asp). Council of Europe (CE) (2005a), About the Council of Europe, (http://www.coe.int/T/e/Com/about_coe). Council of Europe (CE) (2005b), Congress of Local and Regional Authorities of the Council of Europe, European Urban Charter ,(http://www.coe.int/T/E/Clrae/_5._Texts/5. _Conventions_and_charters/ urban. asp#P49_1425). Delladetsima, Pavlos M. (2003), What Prospects for Urban Policy in Europe?, City, Vol. 7, No.2, July 2003. s.153-166. DPT (2003a), Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi, Ankara, 2003. DPT (2003b), Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2003 Yl lerleme Raporu, Ankara, 2003. Duru, Blent (2005), Kreselleme, Avrupa Birlii ve Trkiye evresi, Birikim, S.191, s. 63-72. European Commission (EC) (1994), Europe 2000 + Cooperation for European Territorial Development, Luxembourg. European Commission (EC) (1996), European Sustainable Cities, Brussels. European Commission (EC) (1999), ESDP-European Spatial Development Perspective: Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the European Union, Postdam. European Union (EU) (2005), Treaty Establishing Constitution for Europe, Official for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. Kele, Ruen (1993), Yerel Ynetimlerde Avrupal Olmak, Kent ve Siyaset zerine Yazlar, IULAEMME, stanbul, s.50-53. Kele, Ruen (2002), Kentleme Politikas, 7. Bask, mge, Ankara. Kratke, Stefan (2001), Strengthening the Polycentric Urban System in Europe: Conclusions from the ESDP, European Briefing, Vol. 9, No. 1, s.105-116.
74
Newman, Peter / Thornley, Andy (1996), Urban Planning in Europe, Routledge, London and New York. Richardson, Tim / Jensen, Ole B. (2000), Discourses of Mobility and Polycentric Development: A Contested View of European Spatial Planning, European Planning Studies, Vol. 8. No. 4, s.503-520. United Nations Population Division (2004), World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database (http://esa.un.org/unpp). Williams, Richard H. (2000), Constructing the European Spatial Development Perspective-for Whom?, European Planning Studies, Vol.8, No: 3, s. 357-365. Yerelnet (2005), Avrupa Konseyi, (http://www.yerelnet.org.tr/uluslararasi/avrupakonseyi anlasma7.php).
75
76
Neo-Liberal Belediyeciliin elik Zrh: Yerel Kalknma

A. Ekber DOAN* Giri
Kent leinde siyasetin ekonomik ve toplumsal olmak zere iki ana ekseni bulunuyor. Bunlardan ekonomik olan, kent mekannn sermaye birikiminin bir arac olarak kullanlmasn salayarak ekonomik gelimenin ileri gtrlmesini desteklemek ve onu ekillendirmektir. Kentsel siyasetin bu ekonomik amacyla oka elien ikinci ekseni (toplumsal ilev) ise bata cretli emekiler olmak zere kentsel alan iinde yaayan nfusun barnma, dinlenme, kolektif tketim ve hizmet gereksinimlerinin karlanmasyla, yani toplumsal refahn arttrlmasyla ilgilidir. Bunlardan hangisinin n plana kaca, basknlaaca sermaye birikim sreleri ve zellikle de bu srelerde etkili olan siyasal-toplumsal aktrlerin mcadeleleriyle belirlenir. Ancak, her yerellikteki sosyo-mekansal gelimeler de, mekanik olarak birikim sreleri dorultusunda yaanan deiiklikler biiminde somutlamaz. Kentler arasndaki mekansal-eitsiz gelime dinamiklerinin yaratt farklar, bu farklardan kaynakl iblmleri, kentlerin iinde barndrd ekonomik ve toplumsal iliki biimleri, toplum kesimlerinin mekan deneyimleme biimleri, kentlerdeki toplumsal aktrlerin mcadelelerinin yol at ittifaklar; ulusal dzeyde birikim srecindeki deiikliklere paralel sosyo-mekansal gelimelere yol aabilecei gibi, ona direnen hatta onun tersi ynde giden (kentsel) gelime dorultularna da neden olabilir1.
* Ar.Gr., A.. Sosyal Bilimler Enstits 1 Bu durum ya sistem ii muhafazakar bir direni ya da radikal ve reformist bir ittifakn direnii olarak ortaya kabilir ama her iki gelime dorultusu herhangi bir tekil kentin birikim srecinin eperlerinde bir yerlere dmesine hatta sistem asndan sorun yaratan bir zellik tamasna yol aar.
77
1980lerin sonu 1990larn bandaki birka yl bir kenara brakrsak, 1984ten bugne Trkiye belediyeciliine hakim olan neo-liberal belediyecilik anlaynn birinci ekseni basknlatrd, ikinciyi ise yalnzca bir riskin kontrol altnda tutulmas ve belli kamusal mekanlarn, kent paralarnn bir temsil projesi erevesinde estetik biimde sunulmas dzeyinde dikkate ald ortadadr. Literatrn zerinde fazla durmaya gerek grmedii, bu yzden de pek popler olmayan neo-liberal belediyecilik anlayn biraz daha amak gerekirse, byk sermayenin kentsellemesine hizmet eden, inaat sektrnn speklatif taleplerine odaklanm, personel giderlerini drmeye, kendisini emek ilikilerinden soyutlamaya alan, kolektif tketim hizmetlerini budayan ve piyasalatran izginin ad olduunu syleyebiliriz. 1984-1989 arasnda ANAPl belediyelerle balayan bu izginin, SHPli belediyeler dneminin sonlarnda (byk kentlerde) yeniden u vermeye balad ve 1994ten sonra baa geen RP-FP izgisinden ynetimlerle birlikte daha kararl biimde uygulanma olana bulduu grlmtr. Bu yzden, kentsel siyaset asndan alternatifi sosyal (demokrat) belediyeciliin, vaatlerini yerine getiremeyerek geri ekildii 1990l yllarn ikinci yarsna neo-liberal belediyeciliin ikinci dnemi diyebiliriz. Sz konusu yllar ayn zamanda, lke ynetim sisteminde yerinden ynetimin arlnn arttrlmas temelinde bir yeniden yaplanmann gerekli olduu fikrinin de sermaye evrelerince srarla vurguland dnemdir. Sz konusu yerellemeyi, merkezi devlet aygtnn ithal ikameci birikimin btnleyeni olarak benimsedii ulusal kalknmac anlayla yklendii ekonomik-toplumsal etkinliklerden arndrlarak, kltlmesi abalarnn bir paras olarak deerlendirmek gerekiyor. Uzunca bir sredir gndemde olan bu yerellemenin ekillenmesinde aslan pay ise ulusal ve uluslararas retim rgtlenmelerinde meydana gelen deiikliklerin rn olarak gndeme getirilen yerellikler zerinden kalknma stratejisine2 aittir. Hatta denilebilir ki, sz konusu stratejiyi incelemeden gnmzn egemen yerel ynetim siyasalarn anlamak mmkn deildir. Yerellikler zerinden kalknma konusu bu makalede, ulusal ve uluslararas sermaye birikim sreleri iindeki anlam, ulusal kalknmaclktan farklar, yerel g dengelerinde, toplumsal ilikilerde yapt etkiler, 1990lardan bugne bu stratejiyle gelitikleri sylenen Anadolu kentlerinin yaad deiimler gibi eitli boyutlarda analiz edilmeye allacaktr. izilen erevede yaplacak bir analizin, neo-liberalizmin yerel siyasette ne kadar kkl bir egemenlik kurduunu gstermek ve bu egemenlie btnsel bir kar kn neleri atlamamas gerektiini ortaya koymak bakmndan yararl bilgiler sunacan varsaymaktayz. Bu strateji
2
Bu arada, yerellikler zerinden kalknma stratejisi, yerel leklerde karmza ounlukla yerel kalknma diye kt iin almamzn kimi yerlerinde bu stratejinin yerel kalknma olarak da anlacan belirtmek gerekir.
78
yerelliklerde o denli etkilidir ki, ona yneltilecek bir eletiri ya da kar koyu kolaylkla yerelliine/kentine ihanet olarak damgalanabilir gibi gzkmektedir. Sosyal adalet, alanlarn haklar, insan ve evre sal gibi konular aklna getirmemesine ramen, kendisini bu ekilde her trl eletiriye kapal tutmay bilen yerel kalknma stratejisinin, yereldeki btn toplumsal ve ekonomik dinamiklerin ayn amaca koulmasn dayatmas nedeniyle otoriter-korporatist bir muhtevaya sahip olduu da sylenebilir. Habitat II Zirvesinden (1996) sonra gelien Yerel Gndem 21ler ve onlarn arkasndaki yerel ynetiim modelini de bu erevede, sz konusu stratejiden kazanl kacak olanlar (irketler ve burjuva katmanlar), yerel ynetimlerle bir araya getirerek bahsettiimiz kentsel korporatizmi retecek esnek mzakere zeminleri olarak deerlendirmek gerekir. Yerellikler zerinden kalknmann saydmz boyutlarna gemeden nce, konumuzun esas k noktas olan neo-liberal belediyeciliin ne olduunu satrbalaryla zetlemek gerekiyor.
Trkiyede Neo-Liberal Belediyeciliin Satrbalar

Belediyelerin 1980li yllardan balayarak igcnn yeniden retimine ynelik hizmetlerden ok, sermayenin bytlmesine hizmet ettii ve kamusal hizmet kurumu niteliinden uzaklap, birer hizmet irketi kimliine brndkleri biliniyor. Yine de bu srecin 1980 sonrasnda geilen birikim modeliyle bakml ileyiinin dz bir izgide ilerlemediini, 1988-1992 arasnda ykselen ii hareketinin etkisi altnda sosyal demokrat vaatlerle 1989da ibana gelen SHPli belediye ynetimleriyle bir kesintiye uradn grmek gerekiyor. Bu anlamda, 1989-1994 yllar arasnda geen sreyi, neo-liberal belediyecilii iki donemde incelememizi gerektiren bir ara dnem olarak deerlendirmemiz gerekir. ANAPl belediyelerle balayan ve 1984-1989 arasn kapsayan ilk dnemde, toplu tketim ve igcnn yeniden retimine ynelik i ve hizmetler yerine, sermayenin arsa, inaat, konut, ticaret, tketim gibi kentsel alanlarda retilen rantlara ynelme eilimine hizmet eden uygulamalara arlk verilmi, belediye hizmetleri piyasalatrlm, kimi nemli hizmet kurumlar irketletirilmitir. Refah Partili kadrolarn Ankara, stanbul dahil 4 bykehir ve 12 kent merkezi belediyesini kazand, zmir ve Adanann yeniden ANAPn eline getii 1994 sonrasn ise rahatlkla neo-liberal belediyeciliin ikinci dnemi diye adlandrabiliriz. Bu dnemi karakterize eden ve bir ksm da ilkiyle sreklilik iinde dnlmesi gerekenbelli bal zelliklerini; slamc kadrolarn birok byk ve orta lekteki kentte ibanda olmas, yerel hizmetlerin zelletirilmesi, personel giderlerinin azaltlmas, yerel altyap finansmannda d borlanmann gelimesi, byk kentsel projelerin gelimesiyle belediyelerin byk harcama kapasitelerine ulamalar, yerel sermayenin kentsel siyasette adeta mutlak bir hegemonyaya sahip bir toplumsal aktr konumuna
79
ykselmesi, belediyelerin ncelikleri arasnda yerellie para ve sermaye ekmenin n plana gemesi biiminde sralamak mmkndr. Refah Partili ynetimlerce, yoksula yardm faaliyetleriyle yaplan bir hayrseverlik motifi eklenerek yeniden hz kazandrlan neo-liberal belediyecilikle birlikte yaanan sreci daha ayrntl biimde zetlemek gerekirse, ilk olarak, belediye personel yapsnda meydana gelen deiimden sz etmek gerekir. Yksek personel giderlerinin yaratt yklerden kurtulma diye ifade edilen siyasann yaama geirilmesinde atlan ilk adm; dorudan iten atma, emekliye ayrma, istifaya zorlama gibi yollarla toplam personel saysn hzla azaltma olmutur. Balarda Kathane, Gebze, Ankara, Sakarya, Mersin gibi pek ok kentte ciddi bir direnle karlasa da iten atlanlar, eitli nedenlerle3 arkalarndaki toplumsal destei geniletemedikleri iin baaryla uygulanan bu siyasann, daha sonra zelletirme ve taerona i yaptrma gibi daha teknik denilebilecek piyasac neoliberal aralarla srdrld grlmtr. Bunun yannda, hizmet retimi sreci zel ellere verilmi olsa da belediye bnyesinde kalan kimi ilerin yrtlmesi iin gerek duyulan yeni elemanlarn kadrolu deil, geici veyahut szlemeli personel statsnde ie alndklar ve personelin siyaseten iverene (belediye ynetimine) yakn ii ve memur sendikalarna ye olmaya zorlandklar grlmtr. Bu nedenle, RPli ve ANAPl belediye ynetimlerinin 1994 sonrasnda izledikleri sz konusu personel siyasasnn, zelletirme ve taeronlatrmayla da birleerek, belediyeleri kentsel hizmet retiminde emek ilikilerinden ve bu ilikilerin ykledii kamusal sorumluluklardan soyutlamay getiren bir stratejiye denk dtn syleyebiliriz. Bu stratejiyle, 1989-1994 aras dnemde lkedeki genel cret artlarnda birer motor ilevi de grm belediye emekilerinin kazanm ve rgtllklerine ciddi darbeler vurulduu grlmektedir. Belediye emekilerinin bu strateji karsnda urad yenilginin, Trkiyedeki ii hareketinin 1990larn ikinci yarsnda yaad gerilemede ve emek piyasasndaki dengelerin emekiler aleyhine bozulmasyla, cretlerin gerilemesinde nemli lde pay sahibi olduu sylenebilir. Bu lde nemli bir baarya imza atan neo-liberal belediyecilik, belediye btesindeki personel giderlerinin orann 1994te % 35,5ten 3-4 yl gibi ksa bir srede %30 seviyesine4 ekerken btede dardan mal ve hizmet
3
Bunlar arasnda, ii sendikalarnn hatalarnn yannda, yeni belediye ynetiminin seim baarsnn verdii moral stnl de kullanarak, alanlarn maalarnn yksekliiyle adeta ayrcalkl bir kesime dnt, direnenlerin nceki dnemde partizanca ie alnan siyasi insanlar olduu ve bunlarn ounun almad halde belediyeden maa ald ynndeki olumsuz propagandalarn bunda ciddi pay bulunmaktadr Belediyelerin kesin hesaplarna gre, personel giderleri 1997de 1960lardan beri tarihinde grd en dk seviyelerden biri olan % 29,5ye gerilemitir -benzer bir durum 1985te % 28,5a dmesiyle yaanmtr-. Bir yl sonra ise bu oran hafif bir ykselile % 30,9a kmtr (http://www.die.gov.tr/ IstTablolar/24ml395t.xls).
80
satn almlarna ve ihale yoluyla mteahhitlere yaptrlan byk altyap projelerine ayrd paylar arttrmtr5 (DE). Bu artn yalnzca oransal bir deiim anlamna gelmediini, kolaylatrlan d borlanma yoluyla artan harcama kapasitesiyle de parasal deer asndan da ciddi bir art yaandn belirtmek gerekmektedir. Belediye ynetimlerinin bir hizmet irketinin iletmecisi gibi hareket ettii sz konusu dnemde, kent halknn gndelik yaantsn nemli biimde etkileyen kolektif tketim mal ve hizmetlerinin eitleri azaltlm (yani belediyece sunulmamaya balanm), sunulanlar da birer piyasa mal gibi fiyatlandrlmtr. Yan sra, sz konusu neo-liberal belediyelerin, kentsel toprak rantn ar kr biimi altnda mlk edinme aray iinde olan, orta ve byk sermayenin arayna yant vermeye endekslenmi, kenti ulusal ve kresel sermaye iin bir cazibe merkezi yapmaya dnk yatrm ve hizmetlere ncelik veren bir kentsel gelime siyasasn izledikleri de grlmtr. Ksa bir literatr taramas, zetlediimiz neo-liberal belediyecilik anlaynn, yalnzca Trkiyede deil, deiik biim ve derecelerde olmak zere, dnyann pek ok lkesinde 1980lerden bu yana hakim anlay olduunu gstermektedir6.
Yerellikler zerinden Kalknma

Trkiyede 24 Ocak Kararlarndan (1980) beri geerli olan da ak, ihracat tevik eden birikim modelinin, 1990larda mekansal farkllklar nemli klan yeni bir rota zerine oturtulmaya alld grld. Bu rota, lkeye yabanc sermaye ekmek ve ihracat arttrmak iin ekonomik gelime potansiyeli tayan yerelliklerin (kent ve blgelerin) nnn almas biiminde zetlenebilir. Yerel sermayenin de kendi yerelliinin snrlarn yeni bamllk ilikilerine girerek amasn salayan bu srecin arkasnda, sermayenin yeni uluslararaslama biimi olan neo-liberal kresellemenin yatt biliniyor. Byle bir genel ereve iine oturtabileceimiz yerellikler zerinden kalknma stratejisini tanmlamak gerekirse, onun yerelliklerin gelimek iin toprak, emek, sermaye asndan sahip olduklar avantaj ve potansiyellerini harekete geirerek, ulusal ve uluslararas byk sermayeyi yrelerine ekme abas anlamna geldiini syleyebiliriz. Bu avantajlar da yenilerde kendi apnda nemli bir sanayileme
5
Dardan veya zel sektrden ihale ve altszleme ilikileri (taerona i grdrme) yoluyla mal ve hizmet almlarnn belediye giderleri iindeki pay 1994te % 12,2 iken, 1998de % 14,8e ykselmi, 1994-1998 arasnda %22,5tan %34,9a ykselen yatrm giderlerinin geleneksel olarak en byk kalemi olan yap, tesis ve onarm giderlerinin oran da ayn srete belediye giderlerinin %18,4nden % 30,9una kmtr. Neo-liberalizmin kentsel siyasalar dzlemindeki izdmlerinin dnya, Trkiye ve Mersin leklerinde ayrntl biimde ele alnd bir alma olarak, A. Ekber Doan 2002ye baklabilir.
81
srecine girmi kent ve blgelerin sahip olduu, ounlukla -ucuz, itaatkar ve rgtsz emek, ya da dk kiralar, evre standartlar ve denetiminin gz ard edilmesi, ucuz hammadde gibi- azgelimilikle balantl eylerdir. Yani, ulusal kalknmaclk sylemi ardnda azgelimi lkelerin bir ounda sz konusu olan baskc, anti-demokratik rejimler ve ekonomik bamlln yol at onca insani ve evresel sorunun, Pierre Bourdieunun sonsuz smrme topyas dedii neo-liberalizmin egemenlii koullarnda yerel kalknma adna daha da vahim biimde, yerel dinamikler, toplumsal gler de devreye sokularak yaand grlmektedir. Bu stratejinin model mekan (corafyas) ise; en dk cretlerle, en ar alma koullarnn hkm srd, sosyal gvenlik, insan sal ve evre korumaya dnk dzenlemelerin bulunmad, kadn ve ocuk emeinin umarszca smrld terleme atlyeleriyle karakterize olan indir. Yerellikler zerinden kalknmann; ulusal kalknmacln ithal ikameciliin tkanmasyla terki, 1970lerin krizinin sreklilii, dnya ekonomisinin yeni bir byme evresine girememesi, retim srecinin paralanmas ve baz ksmlarnn azgelimilikten dolay ucuz emek ve hammadde havuzlar olan yerelliklere kaydrlmas gibi gnmz sermaye birikim sreciyle ilikili nedenleri olduundan daha makro leklerdeki sermayelerin kimi talepleriyle rtmeleri bulunduu grlmektedir7. Bu yzden de Dnya Bankas gibi nemli bir kredi kurumu kentleri kalknmann gnmzdeki yeni motor gleri olarak lanse etmektedir. Btn bunlar, yerellikler veya kentler zerinden kalknmann, hem tek tek kapitalist devletler, hem de uluslararas sermaye evreleri arasnda olduka gl olan bir siyasa tercihi olduunu gstermektedir. Bu dorultuda merkezi devletin temel ynelimlerinden biri, yerelin nn aarak kresel rekabet ortamnda baarl olmasn kurumsal olarak tevik etmeye almakt. Bu da esasen devletin kltlmesi, ekonomik ve toplumsal boyutlarn trpleyecek biimde yeniden yaplandrlmasn savunan piyasac,
7
Alt szleme ilikilerinin, fason retimin, para ba iin nemli yer tuttuu yerel kalknmada, ulusal kalknmaclk dneminden daha sklam bamllk ilikileri erevesinin geerli olduunu da belirtmek gerekir. Bu, ulusal ve uluslararas sermayeye adeta szlemeli reticilik yapan yerelliklerin krizler karsndaki ar krlganlklarn anlamak bakmndan nemlidir. 1994 Ylndan bu yana yaanan ulusal ve uluslararas krizlerin arkasndan yaanan youn iflaslarn ortaya koyduu bu krlganlktan kalkarak denebilir ki, kresel ve ulusal byk sermaye haprdnda, yerel zatre olmaktadr. Bu krlganlk durumunun yol at iflaslar, yutma operasyonlar, birlemeler ortamnn byk sermaye asndan sunduu mlkszletirme yoluyla birikim olanaklar, yerelliklerde yaanan ilkel birikimden alnan deerlerle 1970lerden beri iinden kamad uzun vadeli krizin etkilerini hafifletmesi anlamna geldii de sylenebilir. Dnya kentinden balayarak her mekansal lein altndakini daha youn biimde smrmesini getiren bu mlkszleme yoluyla birikim oyununun ne kadar tekrarlanaca, dnya (kapitalist) ekonomisinin ve uluslararas sermayenin birikim sorunlarna ne kadar deva olaca tartmaldr.
82
neo-liberal yaklamn 1970lerden beri sren kriz koullar ve kapitalizmin reel sosyalizm karsnda kazand zaferle kurduu hegemonyann sonucunda gelien bir stratejiydi. Dolaysyla, yerellikler zerinden kalknma stratejisinin mantksal sonucu, ynetsel adan da bir yerellemenin yaanmasnn gerekli olduu fikridir. Bu fikir dorultusunda 1990larn ikinci yarsndan beri gndemde olan yerel ynetim reformu, 2004 sonbaharnda ok daha kapsaml bir deiim (yeniden yaplandrma) paketi olan Kamu Ynetimi Temel Kanununun iinde TBMM gndemine getirilmitir8. Kalknmaya ne lde katks olduu tartmalysa da kentler/yerellikler bu strateji erevesinde dnyada neo-liberal politikalarla daha rahat dolama, uluslararaslama olana yakalayan yabanc sermayeyi kendilerine ekebilmek iin yaracaklardr. Bu iin parlak yznde, gelikin sanayi altyapsn hinterlandna yayarak greli anlamda sanayisizleen, bir yandan da uluslararas tekeller iin gelikin finans ve hizmet altyaps sunarak yeni sermaye ekmeye alan dnya kentleri bulunurken, karanlk yznde ar alma koullar, dk cret, ocuk emei, igcnn paras olan kesimleri yoksullatrma ve yoksula yardm ieren enformalitenin gelimesi bulunmaktadr9. Daha da tesi, sermayenin uluslararas dolam hzland koullarda azgelimi lkelerde yeni sanayi odaklar olarak gsterilen belli yerelliklerde kimi dnemlerde yakalanan bymeyle salanan deerlerin krizler sonrasnda byk lde darya aktarld da ok sk rastlanan bir durumdur. Bu, tm ana akm kentleme uzmanlarnn ve ve bitiremedii yerel kalknmann, The Economist dergisi editr Tim Hindlenin yakn dnemde yaymlanan 1990lar Trkiyesiyle ilgili raporunda ekonominin performansyla ilgili yapt yo-yo byme tanmlamasna ok daha fazla uyduunu10 dndrtmektedir (2005: 14).
Anadoluda Yerel Kalknma Stratejisiyle Geen 10 Yl (?)

Yaran kentler sylemiyle desteklenen yerellikler zerinden kalknma stratejisi sayesinde, kimi kentlerin yerel sermayesi kamusal yatrm tevikleriyle de desteklenerek, ucuz emek havuzlar niteliindeki organize sanayi blgelerinde, dokumaclk bata olmak zere emek youn ikollarnda alt szleme ilikileri ierisinde para ba, fason iler yaparak sanayiye yneldiler.
8
10
Paketin yasalama sreci, Cumhurbakan geri evirdii iin para para kartlan yasalarla devam etmektedir. Kentlerin turistik niteliklerini ne kararak gelien turizm pastasndan pay alarak refahn arttrma abalar da sosyal ve kltrel hizmetlerin ve altyapnn gelimesine hizmet ettii iin hayrl da denebilecek- yereldeki emekiler iin daha fazla smr ve yoksulluk getirici kalknmann elma ekerleri gibi grnmektedir. Aslnda yerellikler zerinden kalknma gibi zelde uluslararas sermayeyi genel olarak da byk sermayeyi glendiren stratejinin bamllk ve krlganlklar arttrd iin ulusal dzeyde geerli olan yo-yo bymenin msebbiplerinden biri olup olmad da dikkatle aratrlmas gereken bir konudur.
83
Ulusal ve uluslararas byk sermaye asndan meta retiminde ara aamalar Trkiye sanayi yapsnda nicel olarak arlk tayan kk reticilere yaptrmak, aslnda emek maliyetlerini, ii mcadeleleri ve eylemlerinin yaratt maliyet risklerini srtndan alan sk bir emek kontrol rejimi gelitirmek anlamna gelmitir. Bir yanyla, eski fabrika sisteminde ustaba ve formenlerin yapt ii kk retici taeronlara yaptrmak, ayn zamanda igcnn grece ucuz olduu, ii snfnn rgtlenme gelenei gl olmad yerelliklere kaydrlmas biiminde yaanmt. Bu zaten ucuz emee dayal, en nemli avantaj ucuz igc olan retim kollar zerinden ihracata ynelen neo-liberal ekonomi siyasalarna paralel bir durumdur ve bu yerelliklerin uluslararas balantlar da zaten bu tr ucuzluklar sayesinde mmkn olabilmitir. Byk irketlerin art deere el koyma srecinde bir dolaym olarak taeronlar kulland alt szlemeli retimin en nemli avantajlarndan biri, konjonktrel ekonomik kriz dnemlerinin maliyetlerini bu taeronlarn stlenmi olmalardr. Krizin etkileri azalmaya balaynca, yeni kk giriimciler zerinden yeni alt szlemeler yaplmakta ve dng yeniden balamaktadr. Yerelliin kimi orta ve byk sermayedarlar ve/veya byk toprak sahiplerinin de bu retim rgtlenmesinden byme ynnde yararlandklar ve ulusal lekteki holdinglere dntkleri grlmtr (Sanko, Boydak, Yimpa, Kombassan). Bu srete, yurtdndan Konya, Kayseri, Yozgat gibi kentlere slami Bankaclk, faiz yerine kar pay sistemiyle giren nemli miktardaki gurbeti dvizinin payn da vurgulamak gerekmektedir (Bulut, 1999).
Yerellikler zerinden Kalknma Kimlerin karna?: Yerel Sermaye ve slamcln Kentsel Siyasette Glenen Hegemonyas
Trkiye kentlerinin sosyal ve ekonomik yaantsnda yerel sermayenin egemenliiyle, emeki snflarn gszl bugn iin zerinde fazla bir aratrma yaplmadan grlebilecek bir husus. Bunun, Trkiyedeki sermaye birikimi sreleri ve her kent ya da blgeye zg tarihsel birikimler (yerelliklerdeki kapitalist gelimenin zgllkleri, sermaye ve ii snflarnn oluum sreleri, siyasal merkezle ve ekonomik merkezlerle ilikiler, snfsal ve daha genel olarak toplumsal mcadeleler gemii) kadar nemli, yakn dnemli ve makro nedenleri de bulunmaktadr. Bu nedenlerden ilki, 1950-1960 dnemi dnda, 1980lere kadar, sermaye birikim srelerini, daha da tesi modernleme ve kapitalistleme srelerini tkayaca dncesiyle kentsel siyasetteki etkinlii hep kontrol altnda tutulmaya allan, ar glenmesine izin verilmeyen geleneksel yerel kk sermayenin nnn 12 Eyll darbesi sonrasnda ok eitli siyasal ve ekonomik gerekelerle almasdr. Yerel sermayeyi glendiren sz konusu sre, sermayenin darbe 84
ncesindeki gl radikal sol muhalefetle ve ii hareketinin gelimesinde sorumlu tuttuu 1960 sonras mttefiki reformist brokrasiyi dlamas, bu dlamann habercisi olan Milliyeti Cephe hkmetleri srasnda byk sermaye (AP) ve geleneksel kk burjuvazinin siyasal temsilcileri (MHP, MSP) arasnda yaanan yaknlamayla (yerel sermaye de bu iki siyasal grup arasnda bir yerde durmaktadr) balam, byk sanayi sermayesinin ulat byklkle meta retimi asndan gerilettii, mlkszleme tehlikesiyle kar karya braktklar anlan kk burjuva katman bayilikler, yan sanayi ve tamir bakm alaryla kendisine balamas gibi gelimelerle ete kemie brnmtr. pazar genilemesiyle elitii iin ii snf ve tarmdaki yaygn kk reticilii karsna alan ihracat tevik eden bir birikim modeline geilmesinin de byk sanayi sermayesiyle-geleneksel kk burjuvazi-yerel sermaye (arlkla tccar ve KOB sahipleri) arasnda 1980 sonrasnda oluan snfsal ittifakn harcnda imento ilevi grd ortadadr. Bu snfsal ittifakla, sermayenin kentsel rant alanlarna yzn dnmesinin ortaklaa rn olan 1980 sonrasnn yerel ynetimler alanndaki yasal dzenlemelerinin de mali ve ynetsel anlamda glendirdii belediyeler zerinden yerel sermayeyi glendiren gelimeler olarak deerlendirilmelidir11. Yerel sermayenin kentsel siyasetteki hegemonyasnn artnn ardndaki ikinci nemli gelime ise, neo-liberalizmin piyasacl dorultusunda izlenen zelletirme ve kamuya yeni sanayi yatrm (KT) yaptrmama siyasalarnn, kamusal giriimleri geriletirken yerellikteki zel sermayeyi kent ve blgelerin sosyo-ekonomik geliiminde daha merkezi bir konuma getirmesidir. Devletin, sanayi retiminden aamal biimde ekilmesi daha nce belediyeler zelinde szn ettiimiz, kamunun emek ilikilerinden ve onun getirdii sorumluluklardan uzaklamasnn balangc saylmaldr. Bu anlamda, emek piyasasnn esnetilerek, ii snfnn pazarlk gcnn geriletilmesi ve 1990larn ikinci yarsnda derinleecek yoksullama srecinin zeminini deyen sz konusu uzaklama bir takm zel uygulamalarla gelitirilmitir. Bunlar: Yeni sanayi yatrm yaplmamas, kamuda istihdamn drlmesi, kar eden KTlerin zelletirilmesi, zarar edenlerin kapatlmasyla devletin ekonomideki arlnn drlmesi olarak sralanabilir. Yerel sermayenin bunlarla, yerelliklerin ekonomik ve toplumsal yaamnda merkezi bir konum kazanmasnn, yerellemenin bugnk anlamn almasnda da nemli pay sahibi olduu grlmektedir12. Yerellikte bu srete en nemli kamu kurumu durumuna
11
12
Burada ksaca anlatlan, 1970 ve 1980lerde kentsel siyasette snf ittifaklarnn geliimi konusunun daha geni ele alnd bir yaz iin baknz Doan, 2005. Tersinden, devletin meta retimi ve emek ilikilerinden nemli lde ekilmesi anlamnda yaad klmenin, yerel ynetimleri merkeze gre glendirme eiliminin, gerek sermaye kesimleri tarafndan bu denli arzulanan bir ey olmasnda, gerekse de hkmetler nezdinde bir yaklam olarak uzunca bir sredir kabul grmesinde nemli lde pay sahibi olduu sylenebilir.
85
gelen belediyeler de bu srete personel, bte ve mal-hizmet retimi-sunumu bakmndan neo-liberalizmin gerekleri dorultusunda yeniden yaplandrlmasn tamamlamtr. Bu arada, tarmn 1980lerde yaad gerilemenin kimi Anadolu kentlerinde tarma dayal ticaret ve kk retimin nemini azalmasyla, yine ayn ehirlerde -1990larda ulusal ve uluslararas sermayeyle kurulan eitli alt szleme ilikileri iinde- Organize Sanayi Blgelerinde younlaan ve devlete etkin biimde desteklenen ksmi sanayileme srelerinin yol at kabuk deiiminin de yerel sermayeyi glendiren nemli bir dinamik olarak kaydetmek gerekiyor. Yerel sermayenin en nemli mttefiki ise bu srete siyasal slam olmutur. Nasl ulusal kalknmaclk kimi sosyal adaleti vaatler de iermekle birlikte, bir ulusalclk barndryorduysa, yerel kalknmann ideolojik gdas da yerel kltr ve kimlikler olmaktadr. Bu durumdan da Trkiye gibi halkn ounluunun Mslman olduu azgelimi lkelerde en karl kanlar toplumsal boyutta dini ve etnik cemaatler, siyasal dzlemde ise deien toplumsal kodu en kolay zen, onun diline kendisini kolaylkla uyarlayabilen slamclar olmaktadr13. slamc siyasetiler bu dnemde, radikal veya reformcu olmalar fark etmeden, zellikle geri kalm/azgelimi yerelliklerde kapitalist-modernleme srelerinin, etkisini zaman zaman trplese de ok fazla dntremedii, tasfiye edemedii bilakis byk kentlerin kenar mahallelerinde geerli olan geleneksel-kltrel iliki alarnn glenmesiyle sahip olduklar iyeri (OSBler ve Sanayi Siteleri bunun temel lekleridir) ve mahalle dzeyinde sahip olduklar taban ilikilerini ve rgtllklerini gelitirmeyi bilmilerdir. slamclarn bu sreteki en belirgin katklar ise; hem geleneksel-kltrel iliki ve deerleri poplerletirdii iin szn ettiimiz kalknma stratejisinin yerellikteki en nemli aktr olan yerel sermayenin kentsel siyasette sahip olduu hegemonyay kltrel-ideolojik boyutta glendirmesi, hem de sahip olduklar ilikiler ve parti, belediye, dernek, vakf gibi ok eitli rgtlenmelerle, -dsal bir iliki14 olarak rd- yoksula yardm
13
14
Gelir dalm adaletsizliinin 1994ten beri yaanan krizlerle ciddi anlamda derinletii Trkiyenin byk kentlerinde ayn zamanda mreffeh bir Belika da barndrd iin etnik ve dini aznlklara ynelik neo-faist bir siyasal izginin de kolay alc bulabildii grlmektedir. likinin dsallna ilikin vurgumuz, slamc siyasetin aktrlerinin dayand toplumsal tabann burjuva ve daha ziyade kk burjuva kesimler olduuna vurgu yapmak ve slamclarn varolara nfuz ettii ynndeki entelektel dnyada olduka yaygn olan kabuln bir ar yorum olduuna dikkat ekmek iindir. Bunlarn da bugnk AKPnin de ynetici kadrolarnda yoksul, emeki kesimlerden gelen kimsenin bulunmad, gemite halktan yanaym gibi yaplan poplist mtericiliin yerini, daha sac bir ideolojik ierik tayan yoksullarn hayrsever hamileri olarak doldurmaya altklar, yani yoksullarn mobilize edilse de hala bu siyasi harekete eklemlenmi tekiler olduklar ortadadr. rnein Ahmet idem, Yoksulluk ve Dinsellik balkl yazsnda (2002: 134-163) bu grmz destekleyen u tespiti yapmtr: Milli Nizam Partisinden beri bir orta snf hareketi olan Milli Gr izgisinin yapt i, merkez sa ve solun yoksul mahallelerde bugne dek kullana geldii poplist sylemin gnmz koullarna gre ilevsel kullanlmasdr.
86
almalaryla neo-liberalizmin ulusal ve yerel lekteki uygulamalarna kar ii snfnn isiz, yoksul, dlanan alt kesimlerinde ykselecek honutsuzluklar kontrol edebilmeleri, Dnya Bankasnn diliyle, sosyal riski azaltmalardr.
Sonu Yerine: Yerel Kalknmay Sorgulamann Zorunluluu

Yerellikler zerinden kalknma stratejisi belediyelerin grevlerinin en bana, yerelliin kalknmas iin ihtiya duyulan sermaye veyahut yatrmn ekilme iine nclk yazlyor. Bu ekilde, yerelliin kolektif kapitalisti kimliine sktrlan belediyelerin ayn srete, dier toplumsal ve ekonomik ynlerinin neo-liberal siyasalarla ksmen budand ksmen de taliletii konuya ilikin literatrde oka zerinde durulmayan bir husus. Yerelliklere ekonomik kalknma vaadinde bulunan yerellikler zerinden kalknma stratejisi, yerel zerklik ve demokrasinin gelimesini vaat eden yerel ynetiim modellerinin parltsndan da yararlanarak, neoliberalizmin kent yaamnda emeki kesimler aleyhine yol at ykmlar tartma d brakt grlyor. Halbuki Latin Amerikadan Avrupaya pek ok lkede neo-liberal belediyecilie, onun uygulamalarna kar byk eylemler yaplp, hatta Stokholm gibi kimi kentlerde belediyelerin yarmac yerellik dorultusundaki siyasalarna, yaanan deiim srelerine cepheden kar kld grlmektedir (Stahre, 2004). Bu nedenle, yerelliklerde bugn yeterince sorgulanmadan kabul edilen ve adeta birer tabuya dntrlm olan yerellikler zerinde kalknma ve (yerel) ynetiimin, bugnk tarihsel srete nereye oturduunu, kime ve neye hizmet ettiini ve bir btn olarak neo-liberal belediyecilikle ilikisini eletirel biimde sorgulamann vakti gelmitir. Bu ayn zamanda, yerellikteki btn maddi ve toplumsal glerin yerel sermaye ve onun baml olduu sermayelerin karlar iin birer kalite emberi beine dntrld korporatist yerellemecilik anlaynn, emeki snflarn sosyo-ekonomik haklar zerinde yaratt baskcln sorgulanmas anlamna gelmektedir. Sonu olarak, sosyal adalet ve blm konularn yerel ve ulusal leklerin toplumsal gndeminden karan bir yerellemeyi ortaya karan yerellikler zerinden kalknma anlay ve onun korporatizm talebiyle rten yerel ynetiim modeli, neo-liberal belediyeciliin 1990lardaki geliimi ve yerel sermayenin kentsel siyasette neredeyse mutlaklaan hegemonyasnda oynad rolden dolay daha ayrntl byk lekli almalar, aratrma projelerini hak eden bir konudur. Makalemiz bu dorultuda yaplacak yeni almalar iin gerekli olan akademik ve/veya siyasal ilgiyi uyarabilmise amacna ulam olacaktr.
87
Kaynaka Bulut, F. (1999). Yeil Sermaye Nereye?, Su Yaynlar: stanbul. idem, A. (2002). Yoksulluk ve dinsellik, iinde (Der. N. Erdoan) Yoksulluk Halleri, 134-163, WALD-Demokrasi Kitapl: stanbul. DE, http://www.die.gov.tr/IstTablolar/24ml395t.xls Doan, A. Ekber (2004). Sosyal demokrat vaatlerden neo-liberal rvanla: 1990lar Ankarasnda belediyecilik, Praksis, 12, 103-128. Doan, A. Ekber (2001). Birikimin Hamallar: Kriz, Neo-liberalizm ve Kent, Donkiot Yaynlar: stanbul. Hindle, T. (2005). A promising start, The Economist, 19 Mart 2005 Says. Stahre, U. (2004), City in change: globalization, local politics and urban movements in contemporary Stockholm, International Journal of Urban and Regional Research, 28.1, 68-85.
88
22 ubat 2005 gn ve 5302 sayl l zel daresi Kanunu zerine

Birgl Ayman GLER*
l zel idarelerini yeni batan dzenleyen AKP yasa tasla, 24 Haziran 2004 gn TBMM tarafndan kabul edildi. 5197 sayl l zel daresi Kanunu, Cumhurbakan tarafndan 10 Temmuz 2004 gn, yeniden grlmek zere parlamentoya geri gnderildi. Metin ok az deiiklikle yeniden grld ve 22 ubat 2005 gn yeniden kabul edilerek bu kez 5302 sayyla yasalatrld. Cumhurbakanl Anayasa Mahkemesine bavurma yetkisini kulland; 5302 sayl l zel daresi Kanunu anayasal ilkelere aykrl hemen her hkmnden belli olarak yarg srecine girdi. Cumhurbakanlnn itirazlar, yrrlkteki Anayasann balang blmnde yer alan temel maddeler ile genel olarak ynetimi, merkezi ynetimi ve yerel ynetimleri dzenleyen 123, 126 ve 127. maddeleri durduka, il zel idaresi yasasyla kurulan mantn yasal geerlie sahip olamayacan gstermektedir. Bu yasa yrrle girdiinde, etkisini ilk bir ay iinde, vali il genel meclisi dengesindeki deiiklikte gsterecektir. l genel meclisleri kendi bakanlarn seecek ve (geici madde-1) valinin meclis bakanl unvan decektir. Yasann can alc zellii bu dzenlemedir; il zel idarelerinde subsidiarite olarak bilinen yerellik ilkesi uygulamasnn dier mekanizmalar, zel idare organlar arasnda g dalmndaki bu deiiklie gre saf tutmaktadrlar. Yasann hedefleri, gerekte ilk olarak, il zel idaresi yasasnda 1987 ylnda yaplan kapsaml saylabilecek deiiklikle gndeme gelmitir. Ancak bu
* Prof.Dr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
89
deiikliin balca hkmlerinin Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi, yerellik esasna dayal srecin hzn kesmiti. Buna karn giriimler kesilmemi, 1990l yllar, 1987 ylnda verilmi numarasyla 3360 sayl l zel daresi Kanununda topyekun deiiklik amalayan eitli giriimlere sahne olmutur. 1998 Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda grev blm ve hizmet ilikilerinin esaslarnn dzenlenmesi kanun tasars. 2000 Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda grev blm ve hizmet ilikilerinin esaslarnn dzenlenmesi hakknda kanun hkmnde kararname tasla * 2002 Mahalli dareler Kanunu Tasars (Tasla) * 2003 a) Yerel Ynetim Yasa Tasarlar (H. rn Taslaklar) l zel daresi Kanun Tasars * 2003 b) l zel daresi Kanunu Tasars Tasla * 2004 l zel dareleri Kanun Tasars (2003-b taslann tasarlam hali) 2004 Tasars, Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasars1 temelinde ilerleyen devlet reformu erevesinde, kamuoyuna 7 Kasm 2003 tarihli taslak olarak malolmutur. l zel daresi Kanun Tasars Tasla adn tayan metin, Bakanlar Kurulunca 25 ubat 2004 gn kabul edilerek 3 Mart 2004 gn TBMM Bakanlna sunulmutur. ileri, Avrupa Birlii, Plan ve Bte Komisyonlar tarafndan grlen tasar, 73 ana madde ve geici 2 maddesiyle toplam 75 maddeli bir metin olarak, Haziran 2004 ortasnda TBMM Genel Kurul grmesi aamasna gelmitir.2 Genel Kurul grmelerinde 24 Haziran 2004 gn geici madde says e ykseltilen tasar, iki gn iinde Cumhurbakanlna gnderilmitir. Cumhurbakanlnn veto yazsna kar iktidar szcleri, TBMMnin Ekim 2004te almasyla birlikte yasay aynen kabul ederek onaya gndereceklerini aklamaktadrlar. Net olan nokta, yasann Anayasa Mahkemesinin gndemine gireceidir. Yasa, kurulmak istenen dzenin en temel zellikleri bakmndan Anayasaya ak aykrlklar tamaktadr. Yasann yrrlk sreci, iptal ilemiyle kar karya kalnarak nemli lde gecikecek grnmektedir. Bu duruma kar, iktidar yetkililerinin anayasay deitirmek forml zerinde duracaklar tahmin edilebilir.
1
Bu metnin ad, TBMM Genel Kurul grmelerinde Kamu Ynetiminin Temel lkeleri ve Yeniden Yaplandrlmas Hakknda Kanun olarak deitirilmitir. TBMM, l zel dareleri Kanunu Tasars ile ileri, Avrupa Birlii ve Plan ve Bte Komisyonlar Raporlar (1/767), S.Says: 583, Dnem 22 Yasama Yl: 2, 119 sf.
90
Yasann Tarihsel Temeli

l zel idaresi, 1913 ylnda Osmanl dneminde karlm kanun hkmnde kararnameyle varlk kazanm bir kamu idaresidir. 13 Mart 1913 tarihli darei Umumiyei Vilayet Kanunu Muvakkati adl bu kararname gnmze dek nemli deiikliklere uramsa da, adndan hukuksal trne kadar deimeden yrrlkte kalmtr. 1987 ylnda karlan 3360 sayl yasayla3 dzenlemenin hem ad hem tr deitirilmi, dzenleme l zel daresi Kanununa dntrlmtr. l zel idaresi, Osmanl Devletinin smrgeleme srecinde, modernleme odakl Tanzimat reformlaryla birlikte belirmi bir yapdr. Glhane Fermannn hemen ardndan, 1840 ylnda Muhassllk Meclisleriyle, 1842de Memleket Meclisleriyle balayan sre, 1849da Eyalet Meclisi ve Sancak Meclisi uygulamasndan sonra 1856 Islahat Fermannn itmesiyle daha kkl bir ynetim deiikliine uzanmtr. 1864 ylnda eyalet rgtlenmesinden vilayet rgtlenmesine geii dzenleyen Tekil-i Vilyet Nizamnamesi ile birlikte, il zel idaresi yaps, bugnk yapya benzer zellikleriyle belirmeye balamtr. Her ilde vali bakanlnda mslman ve mslman olmayan kesimlerin temsil edildikleri meclisli yap, 1871 ylnda dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesiyle Vilayet Umumi Meclisinin grme konular geniletilerek yeniden dzenlenmitir. llerde Vilayet dare Meclisi ile Vilayet Umumi Meclisi olmak zere iki meclis kurulmutur. Bunlardan ilki sekiz yesiyle bir kurul grnmndedir ve bir mfetti, defterdar, mektupu, hariciye mdr ile iki mslman ve iki mslman olmayan temsilciden olumutur. Sancak, kaza merkezlerinde de buna birer idare meclisi oluturulacak, kylerde muhtarn yansra 3-10 kiilik bir ihtiyar meclisi kurulacaktr. l dzeyindeki meclislerden ikincisi, sancaklardan gelen ikisi mslman, ikisi mslman olmayan drder temsilciden oluacak, ylda bir kere 40 gn sreyle toplanacak, il bayndrl, sanayi, ticaret alanlarnda grmeler yapacak, bu grler hkmete bildirilecek, Meclisi Valada grlp ngrlen ilerin yaplp yaplmayacana karar verilecektir.4 1876 ylnda ortaya kan Kanuni Esasi, illerin ynetimine anayasal ilkeler getirmitir. Bu dzenlemeyle illerin ynetimi tevsii mezuniyet ve tefriki vezaif ilkelerine balannca, illerde biri genel, dieri zel (yerel) ikili bir yapnn temeli atlmtr. 1877 Berlin Anlamasyla vilayetlerde uygulanacak
3
13 Mart 1913 Tarihli darei Umumiyei Vilayet Kanunu Muvakkatinin Adnn ve Baz Maddelerinin Deitirilmesine, Bu Kanuna Baz Maddeler Eklenmesine Dair Kanun, No: 3360, Kabul Tarihi: 16.5.1987. RG: 26.5.1987, 19471. Nizam nen, Cenk Reyhan, Ynetim lkelerinin Geliimi Aratrmas, Yaymlanmam alma, Ankara Ekim 2003.
91
yasalar inceleyip yeniden yapacak bir komisyon kurulmu, bu komisyon idari ademimerkeziyet esas dairesinde bir tasar hazrlam, mevcutlar esasndan deitiren bu layiha tatbik olunmadndan 1871 Tz 1864 dzenlemesinin baz hkmleriyle birlikte deimeden yrrlkte kalmtr. Ama Berlin Anlamas imtiyazl eyaletlerin zerk, merkeze bal eyaletlerin de imtiyazl duruma getirilmesini salamay baarmtr.5 Anayasa ile birlikte, illerdeki kurul tipli meclis tevsii mezuniyet kavramnn, genel meclis ise tefriki vezaif kavramnn organlar olarak biimlenmitir. 1864-1871 yaps, kinci Merutiyet dneminde tasar taslaklarna konu olmu, 1910 ylnda hazrlklar hemen hemen tamamlanan bir tasar, ancak 1913 ylnda bir Hkmet kararnamesi olarak yrrle koyulmutur. Sonuta, 19. yzylda tek bnyede varlklarn srdren iki organ birbirlerinden ayrlm; Vilayet dare Meclisi genel ynetimin il idare heyetine dnrken, Vilayet Umumi Meclisi yerel ynetimin (zel idarenin) il genel meclisi olarak yaamn srdrmtr. Vilayet Umumi Meclisinde, bugnk deyile il genel meclisinde temsilin mslimgayrmslim olarak ayrlmasna bu tarihte son verilirken, Vilayet dare Meclisinde, bugnk deyile valilik sistemi iinde yer alan il idare kurulunda ruhani reislerin temsiline hukuken 1926 ylnda son verilmitir. 1913 tarihli kararnamenin ilk 74 maddesi ilin genel ynetimini (idarei umumiyei vilayet), bir baka deyile il ve ilelerdeki mlki sistemi dzenliyor, son 75 maddesi ise ilin yerel ynetim rgt olan (idarei hususiyei vilayet) il zel idaresine ilikin hkmleri ieriyordu. lk blm 1929 ylnda yrrlkten kaldrlm, illerin genel ynetimi 1426 sayl Vilyet daresi Kanunu ile batan sona yeniden yaplandrlmtr. kinci blm iin ise byle bir yola bavurulmam, ancak baz temel hkmlerin deitirilmesiyle yetinilmitir. 1921den gnmze 30 kez deiiklie urayan bu blm, en kapsaml deiiklii 1987 ylnda, metnin adn l zel daresi Kanunu olarak deitiren 3360 sayl yasayla yaamtr. Gnmzde il zel idaresini yeniden dzenlemek, 3360 sayl l zel daresi Kanununu deitirmek anlamna gelmektedir.
1998den Bu Yana Tasarlar

1998 ylndan bu yana kamuoyuna malolan eitli taslak ya da tasarlar olmutur. Bu tasarlarn irdelenmesi, 5197 sayl yeni yasann hkmlerini anlama bakmndan son derece yararldr.
5
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi 8. Cilt. , s. 324.
92
1998 Tasars. Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda grev blm ve hizmet ilikilerinin esaslarnn dzenlenmesi ve eitli kanunlarda mahalli idarelerle ilgili deiiklikler yaplmas hakknda kanun tasars, TBMM Dnem : 20, Yasama Yl: 3, S. Says 719. Bu tasar, TBMMne 24 Mart 1998 gn Babakan Mesut Ylmaz imzasyla gnderilmi ve ileri ile Plan ve Bte komisyonlarnda grlmesi tamamlanmtr. Tasar toplam 35 maddeden olumaktadr. Bu ksa gvde iinde merkezi yerel ynetim grev blm yaplm; nc blmde il zel idareleri, drdnc blmde bykehirler ile belediyeler ele alnm; beinci blmde mali blme ilikin temel hkmler getirilmitir. eriin geniliine ve madde saysnn azlna baklarak, taslan gnmzde kamu ynetimi temel kanunu tasla iin sylendii zere bir ereve dzenleme olarak tasarland grlmektedir. 1998 Tasars ile getirilen balca hkmler unlar olmutur: a) Milli Eitim, Bayndrlk, Salk, Tarm, Sanayi ve Ticaret, Kltr, Turizm, evre bakanlklar ile Ky hizmetleri ve Genlik ve Spor genel mdrlklerince yrtlen mahalli ve mterek nitelikteki hizmetlerin personel, tanmaz, denekleri il zel idarelerine devredilir. Devir ilemleri 1 Ocak 2000e kadar tamamlanm olacaktr. (geici madde-1) b) c) l genel meclisinin ad il meclisi olmutur, l zel idare mdrl sistemi genel sekreterlik ile deitirilmitir,
d) Memur ve ii kadro ihdas ve istihdam, merkezi mlki ynetim karar ve onayyla deil, dorudan il meclisi kararyla yaplacaktr. (ek madde 14-a) e) st dzey yneticiler ile salk, teknik, avukatlk hizmetlerinde szlemeli istihdam yaplabilecektir. (ek madde 14-b) f) Sresi mali ylla snrl olmak zere meclise uygun grlecek imalat, bakm, etd, plan, tama, temizlik ve benzeri hizmetler ihale yoluyla grdrlebilir. g) l zel idarelerinin ulusal bteden aldklar (%1.70 olan) pay %5e karlmtr; ancak her yl bte yasalaryla bu birimlere devredilecek grevler gznnde tutularak, zel idare pay %25e kadar ykseltilebilir. (madde 26) h) Ky Yasasyla valiliklere/il idare kurullarna verilen yetkiler il zel idarelerine devredilmitir. (ek madde 2) Bu hkm, il idare kurulu yetkilerinin zel idarelere devredileceini temsil etmesi nedeniyle nemlidir.
93
Bu Tasarya CHP karoyu belediyeleri gzard ettii, il zel idarelerini glendirerek aslnda atanmlar glendirdii, bu nedenle yerel demokrasi hedefinden uzak olduu, ileri Bakanln sper bakanla dntrd noktalarnda toplanmtr. RPden gelen muhalefet erhi ise, Tasarnn merkezi yetkileri yeterince, beklenen, zlenen dzeyde bir yerinden ynetime yol aacak gte devretmedii grne dayanmaktadr. Buna gre 1950 ylna kadar devam eden devleti ve baskc anlaya kar 1950 sonras demokratik gelimeler erevesinde hak ve hrriyetler genilerken mahalli idare ve sivil kurulularn da glenmitir. Bugn gelinen merhale itibariyle mahalli idarelerin glendirilmesi kanlmaz hale gelmitir Tasar yetersiz, ama nemli bir admdr. Yeterli bir Tasar haline gelmesi iin, yirmi maddede sralanan neriler arasnda unlar vardr. (1) Vali zel idarelerin banda olmamal, il meclisleri il parlamentosu haline getirilmelidir. (2) Eitimde yalnzca mfredat merkeze braklmal, eitimin planlama ve ynetimi devredilmelidir. (3) Salkta yalnzca tehis ve tedavi hizmetleri deil, koruyucu hizmetler de yerele braklmaldr. (4) Din hizmetleri yerele braklmaldr. (5) Yerel ynetime grev devri, 3046 sayl bakanlklar yasasnn da deitirilmesini ve merkezi ynetimi dzenlemeyi gerektirir. (6) Yerele ayrlan paylarn artrlmas yeterli deildir; zgelirlere ilikin olarak yerel ynetimlerin zerkliklerini geniletici deiiklikler yaplmaldr. Tasar Genel Kurulda grlemeyerek dm, yasalaamamtr. 2000 Tarihli Kanun Hkmnde Kararname. Hkmet, 29 Haziran 2000 tarih ve 4588 sayl yetki yasasna dayanarak, 2000 ylnn ikinci yarsnda bir kanun hkmnde kararname hazrlamtr. Metnin tam ad yledir: Merkezi idare ile mahalli idareler arasnda grev blm ve hizmet ilikilerinin esaslar ile mahalli idarelerle ilgili eitli kanunlarda deiiklik yaplmasna dair kanun hkmnde kararname. Toplam 52 ana maddeden oluan bu metin, 1998 Tasarsnn merkezi ynetime verdii grevleri olduu gibi korumutur. Ancak, nceki metinlerden 94
baz farkllklar vardr: Birincisi, hizmetlerin devir sreci bolukta braklmtr. Kararname, hangi hizmetin ve hangi kadrolarn devredilecei konusunu adeta uygulamaya terk etmi grnmektedir. kincisi, il geliim plan adn verdii bir alma aracna srarl vurgu tamaktadr. ncs, ile ky birlikleri rgtlenmesine ilikin ayrntl hkmlerle donatlmtr. Drdncs, il zel idaresinin organlar ve bunlarn vali encmen meclis ilikileri bakmndan hibir deinmede bulunmamtr. Deimeyen taraf zelletirme ve szlemeli personel istihdam maddeleridir denebilir. Kararname taslak olarak kalm, hukuksal varlk kazanamamtr. 2002 Tasars. 2002 yl sonunda, Mahalli dareler Kanunu (Tasars) adyla toplam 240 maddeli bir metin ortaya kmtr. Metin, TMMOB Mimarlar Odas tarafndan, grleri toplamak zere odalara gnderilen bu taslan resmi olmayan kanallardan temin edilmi olduu belirtilerek, bu durum iktidarca reform olarak nitelendirilen bir almadan ancak bu ekilde bilgileniyor olmamz bal bana bir olumsuzluktur diye eletirilmektedir.6 2002 Mahalli dareler Kanunu Tasars, 1998 Tasarsna benzer biimde, nce merkezi yerel ynetim grev blmn yapm, sonra tm yerel ynetimleri ayr blmlerde ayrntl biimde dzenlemitir. Tasarda farkl olan, bu kez grevlerin Almanya Federal Anayasasndaki manta benzer bir mantkla paylatrm olmasdr. Birinci grupta, merkezi ynetimin adalet, savunma, din hizmetleri gibi mnhasran yerine getirecei grevleri vardr. kinci gruptaki tarm, eitim, salk, tapu gibi iler merkezi ynetim tarafndan yerine getirilecektir, ancak bunlar sorumluluk merkezi idarede kalmak zere belirli koullarla yerel ynetimlere devredilecektir. nc grupta dorudan yerel ynetimlerce grlecek hizmetler vardr, bunlar yasalaryla yerel ynetimlere verilen imar, altyap, toplu konut, evre sal gibi hizmetlerdir. l zel idaresi yaps genel olarak korunmutur; hem meclisin hem encmenin bakan validir. Ancak, meclis-encmen-vali alma sistemi ve ilikileri, belediye organlarnn alma sistemine benzer bir yapya dntrlmtr. Sonuta, vali meclis karsnda daha gsz bir konuma ekilmitir. Meclis kararlarnn yrrle girmesi iin vali onay gerei kaldrlm, kararlar kendiliinden yrrle girer gte saylmtr.
6
TMMOB Mimarlar Odas, 2.2.2003 gn ve 04/120 sayl styaz eki olarak Mahalli dareler Kanunu (Tasla), 60 sf.
95
Vali, il meclisi tarafndan gensoru ile grevden drlebilir hale getirilmitir. Bu metin zerinde kim yada hangi kurum tarafndan hazrlandna ilikin herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. 2003 rn Taslaklar. 2003 ylnda spiral cilt olarak bir araya getirilmi belediye, bykehir, il zel idaresi ve gelirler ile ilgili yasa tasars hazrlklar, nszde yaplan aklamalar temel alnarak kamuoyunda ksaca Halil rn Taslaklar olarak adlandrlmtr. Bunlardan il zel idaresi ile ilgili olan taslak toplam 20 maddeli ve madde gerekeleri de yazlm olan metindir. Bu metin, bykehir belediyesi snrlar ile ilin snrlar ayn olmayan yerlerde, somut olarak stanbul dndaki illerde kurulacaktr. Taslak stanbul ilini bykehir belediyesinin ynetimine terk etmitir. (madde 2) l zel idarelerinde valilik kaldrlmtr. Organlar ikiye indirilmi, il encmeni ve il meclisinden ibaret iki organ braklmtr. (madde 3) l meclisi, imdi olduu gibi ileleri temsil eden yelerden oluacak, ama imdi olduundan farkl olarak, semenler belediye snrlar dnda oturan il halk olacaktr. Belediye halknn katlm, meclisin doal yesi saylan il ve ile merkezindeki belediyelerin bakanlar eliyle salanacaktr. Meclis kendi iinden bir bakan ile iki bakan vekili seecek, meclis yetki alannda karar alma ve bunlarn uygulamasn salama amal yaptrmlar kullanabilecektir. Ylda iki kez, 30ar gn sreyle toplanmas ngrlen meclisin bu taslakta dzenlenmeyen dier alma ilkeleri, belediye meclisleri iin ngrlen hkmler dorultusunda gerekletirilecektir. l meclisinin bakan, il encmeninin de bakandr. Encmen, meclis tarafndan ve kendi iinden enaz 5 enok 7 yeli olmak zere seilecektir. Bakan ile encmen arasnda bir uyumazlk karsa, sorun meclis tarafndan kesin karara balanacaktr. Brokrasi, bata genel sekreter bulunan ve rgtlenme biimine il meclisince karar verilen bir yap olarak kurulacaktr. Gl bir genel sekreterlik, her il zel idaresinin kendi ihtiyalarna uygun genilikte kendinin karar verecei bir personel ve rgtlenme sistemi ngrlmektedir. Ayrca dzenlenmemi olmakla birlikte, bu hkm gstermektedir ki, personel kadrolarnn yaratm ve istihdam koullarna karar vermek, dorudan il zel idaresine braklmtr. Personel sistemi yerelletirilmitir.
96
Taslak, ilelerde birer ile zel idare rgt kurulmasn ngrmektedir. l zel idaresinde valinin varln ortadan kaldrmasna kout olarak, bu rgtlerin bana kaymakam getirilmemektedir. le zel idaresi rgtlenmesinin bana il encmeni tarafndan atanacak bir mdr getirilmektedir. le zel idare birimlerinde altrlacak personel kadrolar ise il meclisi tarafndan karara balanacaktr. Valilik kaymakamlk hizmetleri ile il-ile zel idare hizmetleri arasndaki egdm gerei, ayda bir toplanacak olan l-ile Koordinasyon Kurulu tarafndan karlanacaktr. Kurulun sekretaryas ilde zel idare genel sekreteri, ilede zel idare mdr tarafndan yaplacak, bu kurullarn kararlar tavsiye nitelii tayacaktr. l zel idarelerinin ulusal bteden aldklar pay %20ye karlmaktadr. Taslak il zel idaresine, bugn var olmayan bir yetki tanyarak zabta rgtlenmesi yetkisi vermekte, ayrca bu kurumlarn doal ve kltrel alanlarla sit alanlarnda grevlendirmek zere zel gvenlik rgt kurabilecekleri hkmn getirmektedir. 2003 Taslaklar. Yasalama srecine giren taslaklar, rn Taslaklarndan farkl metinler olarak ortaya km ve hazrlklar Mart 2004te TBMM gndemine girmitir. Bu taslaklar, yasama organ kararlarna dnt iin zerinde ayrca durmaya gerek yoktur. Aada, bu taslaklarn yrrle giremese de yasalam olan biimleri ele alnmaktadr. Yrrle Giremeyen Yasalar: 5197 ve 5302. l zel idaresi sistemini deitirmeyi hedefleyen admlar, 2004 yl Mart aynda yasama aamasna ulatrlmtr. Ancak yasama sreci, gerek toplumsal gerek parlamento ii ve gerekse Cumhurbakanl muhalefeti karsnda uzun ve tartmal bir sre olmutur. Tasar nce 5197 sayyla yasalamtr. TBMM Bakanlna 3 Mart 2004 gn gnderilen l zel dareleri Kanun Tasars, toplam 73 maddeden olumaktadr. Tasary gren ileri Komisyonu 6 maddede, Avrupa Birlii Uyum Komisyonu 9 maddede, Plan-Bte Komisyonu ise 21 maddede deiiklik yapmtr. Tasar, TBMM Genel Kurulunda 24 Haziran 2004 gn, CHP milletvekillerinin red ve yalnzca iktidar milletvekillerinin kabul oyuyla 5197 sayl l zel daresi Kanunu haline gelmitir. 5197 sayl yasa, onaylanmas ve yaymlanmas iin 26 Haziran 2004 gn Cumhurbakanlna gnderilmi, ancak Cumhurbakanl 13 ana maddeyle
97
bir geici maddede (md: 3, 6, 7, 10, 11, 13, 15, 18, 25, 35, 45, 47, 52 ve geici 1.) yeniden grme isteinde bulunarak metni 10 Temmuz 2004 gn geri gndermitir. Hkmet, geri gnderilen metni ok az sayda deiiklik yaparak TBMM srecine yeniden sokmu ve metin 22 ubat 2005 gn Genel Kurulda yeniden kabul edilmitir. kinci kabulde metin 5302 saysn almtr. Cumhurbakanl bu kez Anayasa Mahkemesine bavurma yoluna gitmitir. Anayasa Mahkemesinden toplam 13 madde iin (md: 3., 7., 10., 11., 13., 15., 18., 25., 35., 45., 47., 51. ve 52.) yrtmenin durdurulmas ve iptali istenmitir. Cumhurbakanlnn Anayasa Mahkemesine bavurusuna konu olan maddeler, 5302 sayl yasann dorudan btnn etkileyen temel maddelerdir. Bu maddelerin iptali, yasay btn olarak uygulanamaz hale getirecektir. ptali istenen maddelerin konular ksaca yledir: 3. madde: il zel idarelerini yerellik ilkesine gre tanmlamakta ve Anayasa d bir statye oturtmaktadr. 7. ve 10. maddeler: statye bal olarak biimlenen il zel idaresi tzelkiilii ile bunun tek karar organ il genel meclisinin grev, yetki, imtiyazlar yerellik ilkesine gre dzenlenmekte, idari vesayet kurumuna son vermektedir. 11, 13, 15, 18, 25. maddeler: il genel meclisi sistemiyle, il genel meclisi valilik encmen arasndaki ilikilerde arlk sralamas deitirilmektedir. Valinin il genel meclisi bakanl sfatna son verilmekte, devletin ve hkmetin temsilcisi sfatndan doan arl ortadan kaldrlmakta, il genel meclisinin denetiminde alan st dzey ynetici haline getirilmektedir. 35. madde: il zel idaresinin rgtsel yapsna ilikin kurallar konu almakta; valide bulunan il encmeni bakanl vali yardmclarndan genel sekretere kaydrlarak bylece il zel idaresi valiliin -mlki amirlik sisteminin- tmyle dna kaydrlmtr. rgtsel kurulu, vesayet sisteminin dna karlmtr. 45 ve 47. maddeler: bte ve kesin hesaplarn kesinlemesinde vesayet kurumunu kaldrmakta; devletin hemen tm grevleri kaydrlan zel idareler bte ve kesin hesap bakmndan bamsz hale getirilmektedir. 51. madde: serbeste borlanma hkmlerini iermekte; borlanmaya getirilen snrlamalar, borlarn asl ksmn oluturan d kredili byk yatrm projeleri hesap d braklarak denetlenemez klnmaktadr. 98
52. madde: zel idareleri birer ticari kiiye dntrmenin balca arac olan irketleme yetkisini onay ve denetim d bamsz yetkiye dntrmektedir. Cumhurbakanl, yasann 5197 sayl metnini TBMMne yeniden grlmek zere gnderdiinde, itiraz maddeleri arasnda bunlara ek olarak 6. madde de bulunuyordu. l zel idarelerinin grevlerini dzenleyen bu maddeye bir genel bir de dorudan maddeye zel iki itirazda bulunulmutu. Madde, il zel idaresine verilen grevler arasnda eitim grevine de yer vermiti; bu szck 5302 sayl metinde maddeden karlmtr. Ancak, maddeye dnk genel itiraz dikkate alnmamtr. Buna gre Cumhurbakanl, mevcut anayasal sistemin yerel ynetim grevlerinin saylmasn gerekli grm; grevlerin hizmet alanlar biiminde iaret edilmesini doru bulmamtr. Anayasa Mahkemesine bavuruya konu olan maddeler arasnda bulunmuyorsa da, 5302 sayl metnin 6. maddesi, anayasaya aykr konumunu srdrmektedir.
STAT: Subsidiarite yerellik yada idari federalizm

l zel idaresinin tanmlan, bu birimin ne tr bir btnn hangi zelliklere sahip paras olduunu ortaya koyar. darenin btnl ilkesi, yerinden ynetimi kabul eder; gerekli sayar; kurar. Ancak bu usuln idarede btnln salanmas bakmndan yaratt sakncalar nemli grr; bu nedenle sistemi yerel zgrlklerin snrlarn belirleyen vesayet kurumu yardmyla kurar. darenin btnl ilkesi, bu birimlerin konumunu merkezi ynetimle ilikisine, bir baka deyile snrlarna gre tanmlamay gerektirir; ilkeyi uygulamaya geirme yntemi grevleri sayma-snrlandrmadr. Bu grte belirleyici nokta, merkezi ynetimin durumu ve yetkileridir. Kurulan sistem, yukardan aaya yetki salma yoluyla gerekleen idari ademi merkeziyet, idari yerinden ynetim, idari desantralizasyondur. Yerellik (subsidiarite) ilkesi ise, konum belirleme ileminde tam tersine, yerel birime tannan zgrlk alanndan hareket eder. Bu grte belirleyici nokta, yerel zgrlk alandr. Snrlar, bu zgrlk alanna gre izilir. lkenin uygulamaya geirili yntemi, yerel alandaki grevlerin genelliidir. Genel yetkili olan yerel birimdir; grevi saylp snrlandran ise merkezi ynetimdir. Bu grte belirleyici yada birincil olan yerel paradr; bunun birincil olma zellii kendisine idari ve mali zerklik tannarak gerekletirilir. Kurulan sistem, aadan yukarya yetki paylama yoluyla gerekleen idari federalizmdir. Trkiyede 1913 doumlu ve 3360 sayl il zel idaresi yasasndaki tanm ile, 5197-5302 sayl yeni yasalarn tanmlar arasndaki farkllk, bu iki sistemin hukuk
99
dilinde ifade ediliini ak biimde gstermektedir.

3360da: Vilayet : Madde 75- Vilayet, emvali menkule ve gayrimenkuleye mutasarrf ve ibu kanun ile muayyen ve mahdut [bu yasa ile belirlenmi ve snrlanm] vezaifi hususiye [yerel grevler] ile mkellef bir ahs manevidir. Emvali hususiyei vilayet mahfuziyet ve masuniyet itibariyle emvali umumiyei devletten maduttur. [saylr] 5197de: Madde 3/a) l zel idaresi, ilin ve il snrlar iindeki halkn mahalli mterek nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan, idari ve mali zerklie sahip kamu tzel kiisini b) l zel idaresinin organlar: l genel meclisini, il encmenini ve valiyi ifade eder. 5302de: Madde 3. Bu Kanunun uygulanmasnda; a) l zel idaresi: l halknn mahall mterek nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan, idar ve mal zerklie sahip kamu tzel kiisini, b) l zel idaresinin organlar: l genel meclisini, il encmenini ve valiyi ifade eder.
5197de yer alan, zel idareleri hem il hem il halk iin i grmekle yetkili klma tercihi, il ve ilin halknn ayr ayr belirtilmesi, son derece nemli bir ifadedir. Anayasann 126. maddesinde, ilin ihtiyalarn karlayacak ynetim ilevleri, illerin ynetimi yetki geniliine dayanr hkmyle il genel ynetimine verilmitir. Buna gre il ynetimi merkezi ynetimin tara rgtne, somut olarak valilik sistemine aittir. Bu adan yerel ynetimler, Anayasann 127. maddesi gereince, il... halknn mahalli mterek ihtiyalarn karlamak zere... kurulacak birimlerdir. l, merkezi ynetimin tara kademesidir; dolaysyla illerin ynetimi ilevi genel - yerel diye ayrtrlamaz. Byle bir ayrtrma yaplp illerin ynetimi zel idare kapsamnda saylrsa, hkm aka illerin idaresi zerklik yada idari vesayet esasna dayanr denmi olur. Tasar bu ifade ile, il genel ynetimi sistemini il yerel ynetimi sistemine kaydrm ve Anayasaya aykr bir dzenleme yapmtr. Bu yazm biimi, yrtlmeye allan kamu reformlarnn gerek hedefini aa koymas bakmndan nemlidir. Yrrlkteki politika, lke ynetiminde tara genel ynetiminin kaldrlmasn amalamaktadr. Bilindii gibi Kamu Ynetimi Temel Kanunu ile tara genel ynetimi, alt bakanlkl dar bir alana sktrlmtr. Gerekte bu alan ikibuuk bakanlkla snrl braklacaktr: Alt bakanlktan ikisi, Adalet ve Milli Savunma Bakanlklar idare dndadr; Milli Eitim Bakanl tara rgtnn zel idarelere devredilmek istendii bilinmektedir; 2004 sonbaharnda yasalatrlmas tasarlanan Gelirler daresi Bakanl ile, bu alt bakanlktan biri olan Maliye Balanlnn defterdarlk sisteminin gelir 100
boyutu blge dzeyine ekilecektir. l genel ynetimi emrinde kalacak bakanlk rgtleri alma, ileri ve gelirlerden deil harcamalardan sorumlu bir alana skm Maliye Bakanlndan ibarettir. alma Bakanlnn tm illerde rgt yoktur; ileri Bakanl valilik bnyesinde erimi yada valilii oluturan ana ekirdektir; defterdarlktan gelir boyutu ekilip alnmsa bu bakanln da il rgt erimi saylr. 5197 sayl yasa, ildeki yerel ynetim birimini, il genel ynetiminin eritildii bir zeminde, yalnzca il halknn yerel ortak ihtiyalar iin deil ayn zamanda ilin ynetimi iin yetkili klarak reformlarn hedefini aa vurmutur. Hedef, il dzeyinde ynetim yetkisinin merkezi ynetimden alnmas ve il meclislerine devredilmesidir. Bu, devlet rgtlenmesinde merkeziyetilik esasnn ortadan kaldrlmas ve devlet kuruluunun yerellik idari federalizm esasna gre gerekletirilmesidir. Deiikliklerin hedefi idari federalizmdir; bu hedefi aa vuran 5197, ald tepkiler ve Cumhurbakanl itiraz karsnda geri ekilmitir. TBMMnce yaplan ikinci grmede ilin... szc metinden karlmtr. Son iki tanmn, br ksmlar ayndr. Bunlarn yrrlkteki tanmdan en nemli fark, yasa ile belirlenmi ve snrl zel grevler ile ykml tzelkiilik zelliinin idari ve mali zerklik niteliiyle deitirilmi olmasdr. Bylece Trk yerel ynetim sisteminde ve Anayasada tanmlama, zerklik deil vesayet kavram zerinden yaplmtr. Yasa, yerel ynetim zerkliini merkezi ynetimle ilikileri, bir baka deyile snrlar bakmndan deil; birimlerin kendilerine ait zellii ve bu zelliin ierii bakmndan tanmlayarak yerel ynetimleri subsidiarite olarak bilinen yerellik ilkesine gre kurmaktadr. Bylece, sistemin kuruluu merkeze ve merkezin yetkilerine gre deil, yerele ve yerel olann ayrcalklarna gre gerekletirilmektedir. zerklik vurgulu tanm sayesinde il zel idareleri, yasa-benzeri kurallar koyma ve uygulama yetkilerini, merkezi ynetimin herhangi bir onay ya da denetimine balanmadan kullanma gc kazanmaktadr.
ALIMA USUL: Piyasaclk - Ticarilik

dari ve mali zerklie sahip klnan, varlklar snrlar bakmndan deil ayrcalklar bakmndan tanmlanan il zel idaresi, kamu idaresi olma niteliini piyasa aktr olarak kullanacak biimde yetkilendirilmitir. l zel idareleri, merkezin izni ve onay gerekmeksizin; * Bte-kesin hesabn; personel alm-istihdamn; rgtsel yaplanmasn yapabilir. (md.45-47)
101
* Her trl faaliyette bulunabilir; gerek ve tzelkiilere izin ruhsat verebilir, (m.7-a) * Ynetmelik karabilir, emir verebilir, yasaklar koyup bunlar uygulatabilir, (m.7-b) * Tanr-tanmaz mal alm-satm, kiralamas, takas, zerinde ayni hak tesis edilmesi ilemlerini yapabilir, (m.7-c) * ve d bor alabilir, (m.7-d) * irket kurabilir, (m.52) * mtiyaz verebilir, yap-ilet ve yap-ilet-devret kararlar verebilir, (m.10-i) * zelletirmeye karar verebilir, (m.10-i) * Yurtd yerel ynetim ve birlikleriyle iliki kurabilir (m.10-n) * Yurtii ve yurt d kamu ve zel kesim ile sivil toplum rgtleriyle ortak hizmet ve projeler yrtebilir (m.43-l) l zel idaresinin dorudan kendi organlarnn kararlaryla kullanabilecekleri bu yetkiler, piyasa mantn gvence altna alan iki nemli dzenlemeyle glendirilmitir: Mallarn devlet mal saylmamas. zel idare mallarnn devlet mal saylmas hkm tanm cmlesinden karlm ve baka bir yerde de dzenlenmemitir. Yasa, yalnzca su ilenmesi durumunda zel idare mallarn devlet mal sayarak, ceza kurallarn ngrmekle yetinmitir. (m.7-sondan bir nceki prgf) Haciz sisteminin tannmas. zel idarelerin vergi, projeye bal bor, artl ba gelirleri dnda kalan her trl geliri haczedilebilecektir. Buna gre iletme gelirleri, tarifelendirmeyle elde edilen gelirler, cret gelirleri, cezalar... hacze aktr. Benzer biimde, fiilen kamu hizmetlerinde kullanlmayan mallar da haciz ilemine ak tutulmaktadr. (m.7-son prgrf) l zel idaresi, piyasa sistemi kurallarna gre hareket etme ve irket gibi piyasa aralar kullanma bakmndan zerktir; bu tr hareketinde merkez ile hibir temas szkonusu deildir. (m.52) Buna karn, bir kamu mekanizmas kurmak anlamna gelen bte ii iletme kurmak szkonusu olursa, bu durumda zerklik snrlanmaktadr. Kamu idaresini greli olarak kamu mant ile almaya yakn tutan bu esneklikten yararlanma, ileri Bakanl iznine bal tutulmutur. (m.53) Yasa asndan zel idarenin zerklii piyasaya aklk kouluna uygunluk saland srece deerlidir; idarenin kamusal genilemesi sz konusu ise zerklik feda edilen ilkelerdendir.7
7
irket ve bte ii iletme kurmada farkl tutum, Belediye Yasasnda da vardr. TBMM Genel Kurul grmelerinde Milletvekili Mustafa GAZALCI sorunu gndeme getirdiinde, ilgili bakan irket kurmann ilgili mevzuat gereince Bakanlar Kurulu kararna bal olduunu dile getirmitir. Bu aklamaya kar anlan milletvekili ilgili mevzuatn zelletirme Kanunu olduunu, bunun ne yerel ynetimler ne de irketler konusunda temel yasa olmadn, konunun burada aka belirtilmesi gerektiini, bu ynde verdii nergenin desteklenmesini istemitir. Ne var ki nerge, iktidar milletvekillerince reddedilmitir. TBMM, Belediye Kanunu madde 70-71 grme tutanaklar.
102
zel sektr unsuru gibi alma bakmndan merkezin denetimi dnda ve her trl karar ve faaliyetinde idari-mali zerklik sahibi bulunan zel idare, mallar devlet mal saylmayan ve hem gelirleri hem mallar zerinde haciz ilemine ak tutulan yapsyla, bir piyasa unsuru olarak ina edilmektedir. Bu unsurun tek eksii, iflas sistemi iine ekilmemi olmasdr; nmzdeki yllarda bu dzenlemenin de gndeme gelecei beklenmelidir.
GREV SAYIMI YERNE HZMET ALANLARI

Yerellik idari federalizm ilkesinin gerei olarak, il zel idaresi, yerel ilerden saylp snrlandrlm olanlar yapan bir idare olmaktan karlmtr. Bunlar yerel ilerin genel yetkilisi haline getirilmitir. l apndaki ilerin genel yetkilisi olan bu birim, 5302/m. 6ya gre, mahall mterek nitelikte olmak artyla iki tr grev alanna sahiptir.
l geneli hizmet alanlar: Belediye snrlar dnda hizmet alanlar [Eitim Cumh. tirazyla listeden kt] Salk mar Tarm Yol Sanayi ve ticaret Su, kanalizasyon l evre dzeni pln Kat atk (p) Bayndrlk ve iskn evre Topran korunmas Acil yardm ve kurtarma Erozyonun nlenmesi Kltr Sosyal hizmet ve yardmlar Turizm Yoksullara mikro kredi verilmesi Genlik ve spor ocuk yuvalar ve yetitirme yurtlar Orman kylerinin desteklenmesi lk ve orta retim kurumlarnn arsa temini Aalandrma binalarnn yapm, bakm, onarm ile Park ve bahe tesisi dier ihtiyalarnn karlanmas hizmetleri
Bakanlklarn yerelletirilmesi. Saylan hizmet alanlar (1) Salk, (2) Tarm, (3) Sanayi ve ticaret, (4) Bayndrlk ve skan, (5) evre ve Orman, (6) Kltr ve Turizm olmak zere alt bakanln yerelletirilmesi anlamna gelmektedir. Bunlara ek olarak, (1) Karayollar, (2) DS, (3) ller Bankas, (4) Ky Hizmetleri Genel Mdrl, (5) Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu, (6) Genlik ve Spor, (7) Orman Genel mdrl gibi byk yatrmc kurulularn da tmyle yada ksmen yerelletirme ilemine tabi tutulmaktadrlar.
103
OSB istisnas. Hizmet alanlarnn genelliine tek istisna vardr; il zel idareleri organize sanayi blgelerine ait konularda hibir grev ve yetkiye sahip klnmamtr. Hizmet ncelikleri kural. Grevlerin karara balanmas ve yerine getirilmesinde, uyulmas istenen ilkelere gelince, yasa bu konuda da bir hayli zgrlkdr. l zel idarelerine rnein hizmetlerin il apnda eitsizlikleri giderme amacna odaklanmas, nceliklerin bu amaca gre rnein alt gelir gruplarnn gereksinmelerine tannmas gibi balayc ilkeler getirmemektedir. Yasa hizmetlerin yerine getirilmesinde ncelik sras, il zel idaresinin mal durumu, hizmetin ivedilii ve verildii yerin gelimilik dzeyi dikkate alnarak belirlenmesini istemektedir. Nfusun dezavantajl kesimleri hizmetlerde ncelik unsuru deildir; bu kesime ilikin hassasiyet hizmet sunumunda zrl, yal, dkn ve dar gelirlilerin durumuna uygun yntemler uygulanmasyla snrldr. ki seilmi idare ilikisi. l zel idarelerinin tm il ve belediye hari il alannda hizmet grmesi, yerel ynetim kademeleri arasnda imdiye dek yaanmam yeni bir iliki zemini amaktadr. Yalnzca merkezi ynetimin bakenti ve tara mdrlkleriyle iliki iinde olan belediyeler, bundan byle karlarnda, kendisi de seilmi olan bir hizmet datm mercii bulacaklardr. Belediyeler, her belediyenin kendi snrlar iinde hizmet-harcama dalm bakmndan il genel meclisi, il encmeni ve zel idare brokrasisiyle imdiye kadar hi tanmadklar ve alkn olmadklar bir siyasal-ynetsel pazarlk atma ibirlii sistemi iine gireceklerdir. leleri temsil eden il genel meclisi yeleri, yeni sistemde, saylan hizmet alanlarnda hangi belediye ve kyn ne miktar kaynak ve hizmet alacana karar verme gc kazanmaktadrlar. Hi kukusuz bu g, iller dzeyinde yerlemeler aras dengeleri dorudan etkileyecek byklktedir. Arl A partisinde olan bir il genel meclisinin, Z partisinden belediye ynetimine sahip bir kente kar kaynak tahsisinde hasis davranmas durumunda sorunun nasl zlecei olduka ilgin bir sorudur. l zel idaresi belediye ilikisi sorunu, madde 6da dzenlenen u fkrayla, zerinde pek durulmam zorlu konulardan biri olacaktr:
l evre dzeni plan; valinin koordinasyonunda, bykehirlerde bykehir belediyeleri, dier illerde il belediyesi ve il zel idaresiyle birlikte yaplr. l evre dzeni plan belediye meclisi ile il genel meclisi tarafndan onaylanr.
l evre dzeni plan yapma grevi il zel idarelerine verilmitir. Bu durumda il zel idaresi, il iindeki tm belediyeler ve kylerin konumlarna yn verme 104
gc kazanmaktadr. G, il genel meclisiyle illerde olduka kk bir corafyay kaplayan il merkezi belediyelerine verilmitir. Oysa bir ilin iinde il merkezi kentin belediyesinden baka, ilelerin merkezindeki kentlerin belediyeleri ve belde yada kasaba belediyesi olarak bilinen belediyeler yer alr. evre dzeni plannda, kendi geleceklerine yn verecek olan kyler, belde ve ile merkezi belediyeler kendilerine yer bulamayacaklardr. Bu dzenleme, nemli bir atma alan yaratacaktr. te yandan, tara genel yneticisi olarak rgt, kaynak ve yetkilerini yitirmi, il genel meclisinin emrine verilmi bir valilik kurumunun, il iindeki yerlemeler aras egdm iini ne denli etkili yapabilecei soru iareti yaratan bir durumdur. Nihayet, il evre dzeni planlarnn komu illerin planlarna uygunluunu salama sorunu da ortada kalm grnmektedir. Gerekte il evre dzeni plan bu maddede skp kalmtr. Ayr bir maddede tanmlanmam, ayrntlar iin baka bir yasaya gnderme yaplmam, ilk plann yrrle girmesi konusu iin geici maddelerde yaplabilecek bir yn gsterme hkm ngrlmemitir. DAR-MAL ZERKLK: YABANCI DNYA LE LKLERE KOLAYLIK l zel idareleri, yurtdnda eitli taraflarla anlama ve ortak i yapabilir hale getirilmilerdir. Bu geni yetki, konuyla ilgili hkmler farkl maddelere dank yerletirilerek tannmtr. Gerekte, dorudan yurtd ilikileri ieren bir madde vardr; ancak yetkinin gerek kapsam bu madde ile snrl deildir. Yurtd ilikiler, ayr bir maddede (m.62) dzenlenmitir. Burada, uluslararas teekkl ve organizasyonlara yelik; bunlarla ortak i yapma szkonusudur. Belirtilen rgtlere hem yelik hem de bunlarla ibirlii, ileri Bakanl iznine balanmtr.
Yurt d ilikileri Madde 62.- l zel idaresi, il genel meclisinin kararna bal olarak grev alanyla ilgili konularda faaliyet gsteren uluslararas teekkl ve organizasyonlara, kurucu ye veya ye olabilir. l zel idaresi, bu teekkl ve organizasyonlarla ortak faaliyet ve hizmet projeleri gerekletirebilir. Birinci ve ikinci fkra gereince yaplacak faaliyetlerin, d politikaya ve uluslararas anlamalara uygun olarak yrtlmesi ve nceden ileri Bakanlnn izninin alnmas zorunludur.
Ne var ki, yurtd ilikiler maddesinde belirtilmeyen ve iki farkl maddede yer alan hkmlerle, il zel idarelerinin yurtd iliki ve etkinlikleri geniletilmi ve her trl izin-onaydan bak tutulmutur.
105
l genel meclisinin grevleri ile ilgili madde 10da (n) fkrasna gre, il genel meclisi ...yurt dndaki mahalli idareler ve mahalli idare birlikleriyle karlkl ibirlii yaplmasna karar vermek yetkisine sahiptir. Bunlar m.62de yer alan uluslararas teekkl ve organizasyonlar deildir. rnein Almanya, ABD yada Ermenistan, Irakn illeri yada birlikleri ile ibirlii szkonusudur. Byle ibirlikleri iin il genel meclislerinin karar yeterli olacaktr. Oysa Belediye Kanunu Tasarsnda (m.18-p) belediye meclisinin grevleri bal altnda yaplan ayn dzenlemede, ileri Bakanlnn izniyle yurt dndaki belediyeler ve mahalli idare birlikleriyle karlkl ibirlii yaplmasna... denerek merkezi ynetim izni gerekli saylmtr. Eer bu durum kt yasama rnei olarak unutkanlk eseri deilse, ulalmas gereken sonu, d dnyayla btnleme bakmndan il zel idarelerinin belediyelere oranla daha zgr brakldklardr. l zel idaresinin giderleri ile ilgili madde 43n (l) fkrasna gre, zel idareler ... yurtd kamu ve zel kesim ile sivil toplum rgtleriyle birlikte yaplan hizmetler ve dier proje giderleri iin denek ayrmaya yetkilidirler. Harcamalar dzenleyen bu madde ile, dorudan yurtd ilikilere ayrlm maddede ad gemeyen yeni yabanc aktrlerle ortak i yapma mmkn hale getirilmitir. Yine merkezi ynetimden izin-onay yoktur; bu tr ortaklklarda d politikaya uygunluk koulu yoktur; kalknma planlarna ballk benzeri baka bir lt szkonusu deildir. Yeni yasa, ilin ynetiminden genel sorumlu olacak kadar grev ve yetkiyle donatt il zel idarelerini, d dnyann zel sektr irketleri ve para kurumlaryla; d dnyann dernek, vakf, oda, merkez, think-thank, enstit ... gibi her trl sivil toplum kurumuyla; baka bir devletin merkezi yada yerel her kademeden kamu kurumuyla birlikte i yapabilir hale getirmitir. Bu tr balantlar ve ortaklklar iin de izin-onay gerekmemekte, d politika vb ltler gerekli grlmemektedir. Kullanlan datc yasama tekniiyle, zel idarenin yurtd ilikiler bakmndan gerek boyutlarn bir btn olarak grmek olduka g bir hale gelmitir. Byle bir gln yaratlmas, eer danklk zensizlikten kaynaklanmamsa, yerel ynetimlerin ulusal snrlar aan varlk ve rolne ilikin politika deiikliinin gizlenmesinden baka bir sonu yaratmaz.
dari zerklik: VALLK MECLS DENGES

Yrrlkte bulunan yasada nce vali, sonra meclis, sonra encmen dzenlenirken, yeni yasa bu sralamay deitirmitir. nce meclisi, sonra encmeni, en son valiyi ilemitir. Organlarn nem ve arlklar, sralamadaki bu farkllamaya kout olarak deimitir. 106
Yrrlkteki 3360 sayl yasaya gre; Madde 77-Vilayete mevdu bilcmle umur ve vezaifi hususiyede selahiyeti icraiye mnhasran valiye aittir; ve yrtme ilevi vali tarafndan, zel idare mdrl ile merkezi idarenin ildeki rgtleri eliyle yrtlr.8 Yeni yasa ise, valinin yrtme organ olarak konumunu belirleyen bu gl vurguyu ortadan kaldrmtr. Getirilen tanm olduka gszdr:
Yeni yasa m.29: Vali, il zel idaresinin ba ve tzel kiiliinin temsilcisidir. Ve elbette yeni sistemde vali, meclis ve encmen kararlarn zel idare rgt eliyle grecektir.
Bu tanma ek olarak, valinin br organlar karsndaki konumu aadaki gibi deitirilmitir: * l genel meclisi bakanl validen alnmtr. (m.11)
* Meclis bakanl kurumu getirilmitir. Meclis bakan, il genel meclisi tarafndan ve kendi iinden seilecektir. (madde 11,12) * Meclis gndemini hazrlama yetkisi validen alnarak meclis bakanna verilmitir. (m.13) * Her ye gndeme alnmas iin madde nerebilir; toplantda hazr bulunanlarn ounluu (imdiki durumda tam saynn ounluudur) kabul ederse nerilen konu gndeme alnabilir. (m.13) * Gnmzde meclis ylda iki kez 40 gn sreyle toplanrken, yeni yasa il genel meclisini her ay toplanan srekli organa dntrmektedir. (m.12) Meclis kararlar, imdi olduu gibi, valinin [zel idarenin ba sfatyla deil, mlki amir sfatyla] kabul ile kesinleecektir. Ancak sre ve denge meclisten yana deimitir. Gnmzde vali meclisin bir kararn uygun grmyorsa Dantaya bavurarak iptalini ister; Dantay karar kesindir. Yeni dzenlemeye gre ise, vali hukuka aykr bulduu karar yeniden grmek zere meclise gnderir; meclis kendi kararnda tamsaynn salt ounluuyla srar ederse vali karar idari yargya gnderir. Yarg yeri Dantay deil idari yarg olarak belirlenmi, uyumazlk zm de yerelletirilmitir. (m.15)
8
1987 ylnda Madde 87 - (Deiik: 16/5/1987 - 3360/7 md.) bu hkme bir de, yllk program dnda yaplacak iler valinin teklifi ve ilgili bakann onay ile yrrle girer hkm eklenmiti. Anayasa Mahkemesi bu eklemeyi yerinden ynetim ilkesine aykr bulmu, program d ilerin geniletilmesiyle genel ynetimin il zel idaresinin yerine geme anlamna gelebilecei gryle hkm iptal etmitir.
107
imdiki durumda vali (zel idarenin ba sfatyla), meclis tarafndan, meclise sunduu yllk faaliyet raporunun grlmesi yoluyla denetlenmekte, meclis bunu kabul etmiyorsa durum ileri Bakanlna bildirilmektedir. Geerli hkme gre ileri gereini yapar. Yeni yasa bu ileyii korumakta, ye tamsaysnn yetersizlik verirse kararn ileri Bakanlna gerei yaplmak zere gnderilmesini ngrmektedir. (nceki taslaklarda bu sre, vali der/istifa etmi saylr diye dzenlenmitir) (m.18) Gnmzde il encmeni tmyle seilmilerden, meclis yelerinin iinde bir yllna grevlendirilenlerden olutur. Kasm tasla9 encmeni tmyle atanmlardan kurarken, yeni yasada encmen be seilmi be atanmtan oluturulmaktadr. Atanmlar arasnda mali iler birimi amiri saylm, dierlerinin hangi birim yneticileri olaca zel idarenin kendisine braklmtr. (m.25) Encmenin bakan validir; valinin bulunmad zamanlarda bu konum, yeni yasa ile yaratlan zel idare genel sekreterince yrtlecektir. (m.25/2) Bugnk dzenlemeye gre valinin yokluunda bu grev, vali tarafndan grevlendirilen bir vali yardmcs tarafndan stlenilmektedir.10 Tasar, zel idarelerde vali yardmcl kurumuna hi yer vermemitir. Yrtme gcnn temsili nitelii, profesyonel yneticilik sistemi lehine gten drlmtr. Organlar arasndaki ilikiler, meclis lehine ve vali aleyhine bir dengeye yerletirilmitir. Vali, genel sekreterlik rgtlenmesiyle birlikte, bykehir belediye bakan statsne benzer bir konuma ekilmitir. Buna karn, belediyelerde bakanlar meclise de bakanlk ederken, valiye il genel meclisine bakanlk yapma yetkisi verilmemitir. Bu zellii ile vali, belediye bakanlarna gre meclis karsnda daha geri bir konuma ekilmitir. nceki tarihlerde hazrlanan taslaklar gz nnde bulundurulursa, yeni yasann valiyi il zel idaresinin ba olarak grmeme tercihini imdilik ertelemi bir metin olarak deerlendirmek gereki bir bak olur. Valinin il zel idaresinin ba olarak etkisiz bir konuma sahip olaca, valilik kurumunun gerek gcn kazand tara genel ynetiminin ba olma niteliindeki zayflama nedeniyle aktr. Kamu Ynetimi Temel Kanun Tasars, il genel ynetiminin zerinde ykseldii bakanlk il mdrlklerinin ounu ortadan
9
10
Kasm 2003 Taslanda encmenin yaps yle tanmlanmt: Vali yada grevlendirirse genel sekreter bakanlnda, eitim, salk, tarm, bayndrlk ve iskan, hesap ileri, insan kaynaklar birim bakanndan oluur. Kadro karl szlemeli yeler denek almaz; dier yelere aylk deme yaplr. Madde 141- (Deiik: 16/5/1987-3360/16 md.) l daimi encmenine vali veya yerine grevlendirecei vali yardmcs bakanlk eder. Olaan toplantlar dnda encmen, gerek grldke vali tarafndan toplantya arlabilir. l daimi encmeni bakan tarafndan havale edilmeyen konular gremez.
108
kaldrm ve zel idarelere devretmitir. te yandan Haziran 2004te ortaya kan Gelir daresi Bakanl Kanun Tasla da defterdarlk sistemini deitirmekte, bu kurumun gelir tahakkuk ve tahsilat ilemlerini ilden blge kademesine ekmektedir. lde, il genel ynetiminde kalan defterdarlk ilevleri harcamalara dnktr; bu kurumun asl anlamn veren gelir ynetimini iermemektedir. Dolaysyla, devletin ve hkmetin temsilcisi olarak valilik, gerekte il genel ynetiminin sorumlusu olma konumunu fiilen yitirmektedir. Tara genel yneticisi yetkilerinde doan erozyon valinin zel idare iinde zayflayan konumuyla birleince, ortaya kan sonu illerin ynetimi yetki geniliine dayanr biimindeki anayasal ilkenin yerini, illerin ynetimi yerel zerklik ilkesine dayanr ilkesine brakmasndan ibarettir.
dari zerklik: BROKRAS ve PERSONEL

l zel idaresinin rgtlenmesi madde 35, personel sistemi ise madde 36da dzenlenmitir. rgtlenme, il genel meclisi kararna braklm konulardandr. Yasal kurallar ok snrl braklm, rgtlenme yapsna ilikin kararlarda merkezin onay ngrlmemitir. Tasarda belirtilen kurallara gre; (1) rgtn en st yneticisi, vali adna alan genel sekreter olacaktr. Genel sekreterler bir - drt arasnda yardmc ile glendirilebileceklerdir. (2) Genel sekreterlik, mali iler, salk, tarm, imar, insan kaynaklar, hukuk ileri kurulmas zorunlu birimlerdir; dier birimlerin kurulmas kaldrlmas il genel meclisi kararyla yaplacaktr. (3) Birimler, bykehir olan illerde daire bakanl-mdrlk, br illerde mdrlk kademeleri biiminde kurulacaktr. Personel sistemi bakmndan her zel idare kendi norm kadro almasn kendisi yapacaktr. Merkezi ynetimin rol yalnzca, ileri Bakanl ve Devlet Personel Bakanlnca hazrlanacak norm kadro ilke ve standartlarn belirlemekten ibaret olacaktr. Bu durumda, istihdam planlamas yerel birime braklm yetkilerden biridir. Karar gcnn zn oluturan kadro ihdas, iptal ve deiiklii yetkisi il genel meclisine, bu kararn yrtlmesi anlamna gelen atama ilemi yetkisi valiye verilmitir.11
11
Personel atamasnn vali tarafndan yaplmas, Plan ve Bte Komisyonu yesi Emin Bilgi (Isparta) tarafndan itiraz edilen bir dzenlemedir. Bu ayrk oya gre, zellikle anahizmet birim yneticilerini atama yetkisinin kendisi de atanm ve siyaseten sorumsuz valiye braklmas ok yerinde bir uygulama olmayacaktr... zellikle ynetici daire mdrlerinin atanmasnn tmyle valiye braklmas, amaladmz yerelleme ilkesinden uzaklaarak belki de daha fazla merkezileme sonucu dourabilecektir.
109
Yeni yasaya gre zel idareler uzman ve teknik personeli szlemeli altrabilecektir. Hkmet tasars szlemeyi yllk idari hizmet szlemesi olarak tanmlamken, hkm Plan-Bte komisyonunca sreden kurtarlm ve bu szlemelerin 657 4-B szleme stats olaca hkme balanmtr. Szlemeli istihdam yaplmsa, bu ilere ilikin memur kadrolarna atama yaplamayacaktr. Szlemeli cretlerinin tavan her yl bte yasalarnda belirlenecek, snrlar Bakanlar Kurulunca tayin edilecek, tam tutar il genel meclislerince kararlatrlacaktr. Bunlara, cretleri dnda ayni-nakdi hibir ek deme yaplamayacaktr. Tasar, kamu hizmeti retmeye olanak tanyan bte ii iletmelerde olduu gibi, personele yaplacak demelerde de tabana deil tavana duyarlk gstererek personel giderlerinin dk tutulmas iin nlem almakta, bir baka deyile kamu hizmeti ve alan yararna olabilecek konularda zerklik savunusundan hemen vazgemektedir. Trkiyede memur ve ii istihdam, merkezi snav sistemiyle gerekletirilmektedir. Yeni yasada bu konuda herhangi bir hkm yoktur. Ak olan, istihdam tr ne olursa olsun, tm alanlar iin atama yetkisinin il zel idaresine valiye- braklm olmasdr. Hkmet tasarsnda, kamu kurum ve kurulularnda alan memurlarn il zel idaresinde grevlendirilmesi yolu almken, Plan-Bte komisyonunda bu dzenleme il zel idarelerinin birim mdr ve st ynetici kadrolarnda grevlendirme ile snrlanmtr. Bylece, grevlendirme gerekesiyle uygulanabilecek srgn etme uygulamalar olasl grece azaltlmtr. nceki taslaklarda yer bulan performans deerlendirme, kadro karl szlemeliler ve dier szlemeliler gibi ayrnt hkmler temizlenmitir. Pekok tartma yaratan bu tr hkmler, ayrca hazrlanmakta olan personel rejimi taslana havale edilmi grnmektedir
Mali zerklik: BTE ve KESN HESAP

Madde 45, ak bir hkm olarak belirtilmemise de, bte denklii ilkesinin geerli sayldna ilikin bir hkm iermektedir. Bu hkm, yerel ynetimlerin bte sistemlerine zg geleneksel bir ilkedir. Anlam, bte hazrlanrken nce giderlerin [ihtiyalarn] deil, gelirlerin [olanaklarn] belirlenmesidir. Oysa devlet btesi yada merkezi ynetimin odakta olduu ulusal btenin ilkesi tam tersine iler. nce giderler [ihtiyalar] belirlenir, sonra gelirler [olanaklar]. Bu, devlet olmann gereidir; devlet hizmetleri olanaklara gre deil toplumun ve lkenin ihtiyalar neyse ona gre verilmek zorundadr. Yorgan, vergilendirmeyle yada devlet zoru uygulanarak uygun grlen herhangi bir meru yolla ayaklara gre uzatlacaktr. 110
Balca kamu hizmetlerinin yerel ynetimlere devredilmesinde belki de en can alc sorun burada kendini ele vermektedir. Yerel ynetim olarak il zel idaresi, eitim ve salk gibi balca devlet hizmetlerini, bte gelirlerinin hacmine gre tanmlamak zorundadr. Bylece yerel bte sistemi, mali disiplin peinde koan istikrar programlarna uygun olarak, sosyal devlet hizmetlerini kstlamak iin elverili bir ara oluturmaktadr. yllk bir dilim iin hazrlanacak btenin ita amiri validir. Bte de kesin hesap da il genel meclisi kararyla kesinleecektir. Yani bte ilde kesinleir; ne ileri Bakanlna ne de baka bir makama gnderilecektir. Oysa gnmzde bte, yasada tek tek saylm olan alt konuda dzeltme yapma yetkisiyle snrl olarak, ileri Bakanl onayyla kesinlemektedir.12 Daha geriye gidersek, bte onaylama yetkisinin srekli bir rtbe am yaadn grrz. Sistem 1913 ylnda kurulduunda zel idare btelerinin onay Padiah iradesine balanm, Cumhuriyetin ilanyla yetki Cumhurbakanna verilmi, daha sonra Bakanlar Kuruluna, nihayet ileri Bakanlna braklmt. Yeni yasa bu sreci ilerleterek, merkezi ynetimi tmyle devreden karmtr. l zel idaresi bteleri ileri Bakanlnn onay ile kesinlik kazanmakla birlikte, uygulamada bakanln onama yetkisini kullandn ileri srmek gtr. Merkezde bu i iin dzenli ve srekli bir uzman ileyi kurulabilmi deildir. Bu esnek yaklamn nedeni, il genel meclislerinin valilik kurumunun almalar iin adeta bir danma meclisi, zel idare btesinin ise yine valilik harcamalar iin serbest kumbara ilevi grmesi olmutur. Uygulamaya baklarak zaten ileri Bakanl bteler zerinde inceleme dahi yapmyordu, onay yetkisinin kaldrlmas birey deitirmez tr bir yargya varlabilir. Ancak, yeni yasa, il zel idarelerinin yapsn ve ynetim sistemindeki arln tmyle deitirmitir.
12
Yrrlkteki durum yledir: Madde 86-(Deiik: 16/5/1987-3360/6 md.): l genel meclisince grlp kabul edilen bte o yla ait program da eklenerek, vali tarafndan toplantnn sona ermesinden itibaren en ge 15 gn iinde ileri Bakanlna gnderilir. Bte ileri Bakanlnca 30 gn iinde onaylanr. Bu sre ierisinde onaylanmayan bte kendiliinden onaylanm saylr. ileri Bakanl; 1.Btedeki mevzuata aykr madde ve deyimleri dzeltmeye, 2.l zel idaresinin tahsile yetkili olduu halde bteye konmam gelirlerini koymaya ve noksan konulanlar kanuni hadde karmaya, 3. l zel idaresinin tahsile yetkili olmad gelirleri tahakkuk etmemi tanr ve tanmaz mallarn sat gelirleriyle gereklememi borlanma gelirlerini karmaya, kanuni yetki ve tarife stndeki gelir tahminlerini kanuni hadde indirmeye, 4.Yaplmas il zel idaresi grevlerinden olmayan hizmetler iin konulmu denekleri karmaya, 5.Bteye konulmas kanunen zorunlu iken konulmam denekleri koymaya veya kanuni hadde indirmeye, 6.Kesinlemi ilam, istikraz, tahvil kredi, anlama ve szleme hkmlerine gre anapara ve faiz demelerini karlamaya yetecek kadar denek koymaya, mevcutlar bu amala yeteri kadar artrmaya yetkilidir. Bu sebepler dnda ileri Bakanlnca btede deiiklik yaplamaz.
111
Bu yasaya gre il genel meclisi srekli bir karar organna dntrlm, valiliin zel idare ilerini dorudan idare personeli eliyle yrtmesi ngrlm, il genelinde harcama gc valilikten zel idareye kaydrlmtr. Ek olarak, Kamu Ynetimi Temel Kanunu ile devlet cari ve yatrm harcamalarnn byk blm il zel idarelerine kaydrlmakta, zel idareler i-d borlanma bakmndan serbestletirildii iin bor demelerini ieren transfer harcamalarnn da allagelmi yapdan ok farkl byklklere erimesi gndeme gelmi bulunmaktadr. Byle bir sistemde bte ve kesin hesabn kesinleme srecini tmyle ve yalnzca yerel meclise brakmak, yerel(ci)lik ilkesinin somut gstergelerinden biridir. Bte ve muhasebe ilemleriyle ilgili konularda, yeni yasa, Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gnderme yapmamtr. Ancak, btenin yllk yaps, mali kontrol yetkilisi unvannn anlmas ve anlan yasann kapsam maddesinde il zel idarelerinin de saylm olmas, zel idarelerde mali ynetimin nasl dzenleneceini anlamak iin zel idare yasas ile yetinmemk gerektiini gstermektedir. Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu, dier kamu kurumlar gibi il zel idareleri iin de, mali ynetimi bakmndan kurucu yasa olma zellii tamaktadr. Bu yasadaki hkmlerin il zel idarelerinde nasl uygulanaca ise ynetmelik konusu saylm durumdadr. Ksacas, zel idareleri mali ynetimi bakmndan deerlendirebilmek, sz edilen ynetmelik karlmadka olanak ddr. br yerel ynetim yasalar gibi, zel idare yasasnn da en karanlk yn gelir yaps ve mali ynetim sistemi olmaya devam etmektedir.
Mali zerklik: BORLANMA

Borlanma, il zel idareleri iin nemli bir sorun alan deildir. Ancak yeni yasa, il zel idarelerini bu sorunla yzyze getirmeye hazrlk nitelii tamaktadr. Yeni yasann 51. maddesine gre, il zel idareleri i ve d borlanmaya gidebilirler; tahvil ihra ederek borlanabilirler; ller Bankasndan yatrm kredisi ile nakit kredi kullanabilirler. Borlanmay il zel idaresi yapabilecei gibi, bunun bal kurulular ve irketleri de gerekletirebilir. D borlanmada uyulacak ilkeler farkl bir yasaya ballkla olacaktr: Bu, 4749 sayl Kamu Finansman ve Bor Ynetimi Kanunudur. D borlanma, yalnzca Yllk Yatrm Programnda yer alan projeler iin yaplabilecektir. D kaynak gerektiren projeler iin Hazine gr alnmas gerekli saylmtr. Tahvil ihrac da, yalnzca Yllk Yatrm Programnda yer alan projeler iin yaplabilecektir. zel idarelerin kamu kredisi kullanabilecei tek kaynak ller Bankasdr; yeni yasa ller Bankasn her isteyen zel idareye kredi vermeme ilkesiyle donatm, 112
Banka deme plann doyurucu bulmazsa kredi isteini reddetme yetkisine sahip klnmtr. ller Bankasnn piyasa faiz oranlaryla alt son on yllk uygulamalar gz nnde bulundurulunca, il zel idarelerinin gerek anlamda bir kamu kredi kaynana sahip olmadklarn sylemek daha doru olur. borlanma karar, %10luk bir baraja gre, tutar bundan azsa il genel meclisinin kararyla, oksa meclis ye tamsaysnn saltounluklu karar ve ileri Baknal onay ile alnabilecektir. Yzde 10, borlanacak birimin en son kesinleen bte gelirinin yeniden deerlemesiyle belirlenen tutarnn yzde 10udur. zel idarenin i ve d bor toplam, enok, son kesinleen bte gelirinin yeniden deerlemeye tabi tutulmu tutar byklnde olacaktr. Ancak, bu snra iki nemli istisna getirilmitir: Birincisi, ilde bykehir belediyesi varsa snr 1,5 kat olabilecektir. kincisi, proje DPT nerisiyle Bakanlar Kurulunca kabul edilmi, ileri teknolojiye dayal ve ok kaynak gerektiren bir ise, bu borlanma st snr hesabna alnmayacaktr. Bu hkmler, grev ve zerklik yetkisiyle glendirilen zel idareler iin, borlanmann temel finansman biimi olarak gelitirildiini yeterince ak biimde gstermektedir. Borlanmada arlk, d kaynakl olanlara verilmitir. nmzdeki gnlerde, il genelinde zellikle p yatrmlaryla ortaya kacak yabanc para hareketine, p su kanalizasyon yatrmlarnda belirecek il lekli yap-ilet imtiyazlarna tank olacamz imdiden belirtilmelidir. Krsal ve kentsel alanlarda su kanal p evre irketleri zerinden yaanacak toprak, su kayna, tehlikeli atk ticareti ve eski teknolojili iletimi g iletme sorunlar, yakn gelecein balca sorunlar olacaktr. l zel idarelerinde grev yapacak olanlarn Antalya Bykehir Belediyesinin su imtiyaz skandal, eme - Alaat su ve kanal imtiyaz sorununu, zmit baraj imtiyazyla doan zarar, Trabzon - Rize Kat Atk Birlii yksn, Bandrma kat atk imtiyaz srecini imdiden incelemeye balamalarnda ve bu deneyimden yararlanarak hem il halkn hem lkeyi kapdaki byk tehlikeden koruma basireti gstermeye hazrlanmalarnda byk yarar vardr.
DENETM YAPISI: Vesayet Denetiminin Kaldrlmas

Vesayet denetimi kalkmtr 5197 sayl l zel daresi Kanunu, merkezi ynetimin idari vesayet denetimi yetkisini kaldrmtr. Vesayet denetimine hibir maddede yer verilmemi, farkl maddelerde yer alan dzenlemelerle bu denetim tr geersiz hale getirilmitir:
113
(1) Tanm (m.3-a) maddesinde il zel idareleri zerklii bakmndan tanmlanm, zerkliin snrlarn belirleyen vesayet yetkisine ise yer verilmemitir. (2) Bte ve kesin hesap zerinde (m.44-49) merkezin onay yetkisine son verilerek, bte zerinden vesayet denetimi ortadan kaldrlmtr. (3) Personel alm ve istihdamnda (m.36) merkezi ynetimin izin-onay yetkisine son verilerek personel zerinden vesayet denetimi ortadan kaldrlmtr. (4) zel idarenin i ve ilemleri zerinde gerekletirilen merkezi izin-onay yetkileri [bte ii iletme kurmak ve uluslararas rgtlere ye olmak iin ileri izni gibi] ok az sayda, istisna olarak kalmtr. (5) l zel idaresinin meclis kararlarnn vali onay ile yrrle girmesiyle (m.15) gerekleen kararlar zerinden vesayet denetimi, veto sistemi ve valinin yerel yargya bavurusu ile zayflatlmtr. (6) Merkezi ynetimin denetiminde en u nokta olan mdahale yetkisi, yalnzca hizmetlerde aksama durumu (m. 40) ile ilgili olarak geerli saylmtr. Ancak bu mdahale de, yetkili yerel mahkeme hizmetler aksamaktadr karar verirse mmkn olabilecektir. Bylece yeni yasa, merkezi ynetimin idari denetim yetkisini, yarg denetimi kouluna balayarak kstlamtr. dari ve mali zerklik odakl yeni tanm, vesayet denetimini zerkliin snrlar olarak kabul etmekten tmyle uzaklama anlamna gelmektedir. Meclis komisyonuyla mali denetim denetim, meclisin brokratik mali hesaplar denetlemesi olarak, madde 17de konu edilmitir. Buna gre il genel meclisi her yl kendi iinden enaz enok be yeli bir denetim komisyonu kuracaktr. Komisyon, bir nceki yln gelir gider hesaplarn incelemek, raporunu Mart aynn onbeine kadar meclis bakanlna sunmak ile ykmldr. Raporda su unsuru saptanmsa, yetkili makamlara su duyurusu yaparak harekete geme yetkisi meclis bakanlna tannmtr. Ancak bu, meclisin idareyi denetlemesidir; i idari denetim nitelii tamamaktadr. ve d denetim iin ayr yasa l zel idareleri asndan denetim rehberlik etmek; lmek; deerlendirmek; raporlamak ilerinden ibaret bir sre olarak (m.37) tanmlanmtr. Saylan etkinlikler arasnda inceleme ve soruturma fiilleri yer almamakta; ksacas ngrlen ilev tefti olarak tanmlanmamaktadr. Rehberlik amal raporlama 114
olarak denetim i ve d olarak ikiye ayrlmtr. denetimin nasl bir rgtlenmeyle yaplaca, yeni yasada dzenlenmemitir. rnein, zel idare brokrasisini konu edinen m. 35te, denetim ilevine ilikin herhangi bir birimden sz edilmemektedir. Hukuka uygunluk denetimi, mali denetim, performans denetimi olarak yrtlecei belirtilen i ve d denetim ilevi, 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu13 hkmlerine gnderme yaplarak dzenlenmitir. denetim 5018e gre (m.63) i denetim i denetiler tarafndan yaplr. Bu, performans denetimi ile mali denetim ierikli bir danmanlk faaliyetidir. denetiler grevlerini (m.64) Denetim Koordinasyon Kurulu14 tarafndan belirlenen ve uluslararas kabul grm kontrol ve denetim standartlarna uygun ekilde yerine getirir. denetiler raporlarn st yneticiye (valiye?) sunacaklar, bu raporlar ile rapor zerine yaplan ilemleri ieren bilgi st ynetici tarafndan anlan Denetim Koordinasyon Kuruluna gnderilecektir. denetiler, Kurul tarafndan eitime alnm, eitimi baaryla tamamlam sertifika sahipleri arasndan st ynetici (vali?) tarafndan atanacaktr. Eitimin nasl yaplaca Kurulca hazrlanp Maliye Bakanlnca karlacak; i deneti saylaryla alma usul ve esaslarna ilikin konular ise Kurulun hazrlayaca, Maliye Bakanlnn nerecei ve Bakanlar Kurulunun karaca ynetmelikle belirlenecektir. Bu ynetmeliklerde il zel idareleri ile ilgili ayr dzenlemeler olup olmayaca belirsizdir. deneti olarak alan personelin grev ve etik kurallarn belirlemek ve st ynetici ile dlebilecek uzlamazlklar zme balamak, Koordinasyon Kuruluna verilmi grevlerdir. Tm devlet ynetimi iin getirilmi olan bu sistemin, il zel idareleri iin nasl kurulaca da henz karanlktadr. D denetim 5018e gre d denetim harcama sonras Saytay tarafndan yaplan mali denetimdir; (m.68) baka bir mekanizma ngrlmemitir. Bu denetimde de genel kabul grm uluslararas standartlara dayallk temel saylacaktr. Gelir, gider ve mallara ilikin mali denetim, hukuka uygunluk ve performans lm temelinde yaplacaktr. Saytay raporunu TBMMne sunacaktr. Bu raporda il zel idarelerinin yer alp almayaca, bunun hangi ayrnt dzeyinde olaca belirsizdir. leyi, Saytay Kanunu ile bu kurumun mevzuatnda dzenlenecektir. Yasann
13 14
5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu, RG. 24 Aralk 2003, 25326. 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu, Resmi Gazetede 24 Aralk 2003te yaymlanmtr. Bu yasann Geici Madde 8 dzenlemesi, Denetim Koordinasyon Kurulu bakan ve yelerinin iki ay iinde atanmasn ngrmtr. Gnmzde Kurulun almalara balam olmas gerekir.
115
bu hkm, (geici m.10) yerel ynetimlerde ve bu arada il zel idarelerinde Ocak 2006 ylndan balayarak yrrle girecektir. Kamu Ynetimi Temel Kanunu ile tara rgtleri kaldrlarak il zel idaresi yada belediyelere devredilmi olan bakanlklar, kendi grev alanlar ile ilgili konularda, il zel idareleri zerinde herhangi bir ynlendirme gcne sahip grnmemektedirler. rnein tarm, bayndrlk, salk gibi bakanlklarn, hizmet alanlaryla ilgili ulusal politika ve ilkeleri il zel idaresi ve belediyelere nasl, hangi mekanizmalarla tayacaklar konusu bolukta kalmtr. Hizmetler bakmndan ulusal ve yerel dzeyler birbirinden kopmu durumdadr.
lek Zorlamalar zerine Bir Not: Birlikleme

Son yllarn yerel ynetim yasa deiiklii giriimlerinde gze arpan ortak zelliklerden biri de, ynetim - hizmet leinde byme salayacak forml araylardr. Bu arayn bir ucu blge ynetimi kademesi yaratma niyetine uzanrken, bir ucu da yerel ynetimlerce yrtlen hizmetlerin birlikler yoluyla daha byk lee tanmasna ynelik gayretlere almtr. Blge ynetimi forml, gnmzde Blge Kalknma Ajanslar kurmay amalayan yasa tasarsnn TBMM gndemine girmesiyle epeyce yol almtr. Birlikler forml ise, olduka gel-gitli bir sre iinde ilerlemi, byk lde de gzlerden uzak kalmtr.15 Oysa birlik kurumu, yerel ynetim sisteminin yaplanmasnda bir yandan zelletirmeye, bir yandan da lek byterek blgesellemeye hizmet edecek aralardan biri olarak grlmtr.16 rnein, Kamu Ynetimi Temel Kanunu metninde, kamu hizmetlerini topluca zelletirmeyi salayan nl 11. madde, birlikleri, kamu hizmetlerinin ticariletirilmesi iin etkili aralardan biri olarak deerlendirmitir:
KYTK m.11: Kamu hizmetlerinin daha etkili ve verimli olarak yerine getirilebilmesi amacyla, merkezi idare ile mahalli idareler, kendilerine ait hizmetlerden yetkili organlarnn karar ile uygun grlenleri, ilgileri itibariyle niversitelere, noterlere, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularna, hizmet birliklerine, zel sektre ve alannda uzmanlam sivil toplum rgtlerine grdrebilir. Bu durumda idarenin sorumluluuna ilikin hkmler sakldr.
rn Taslaklar arasnda yer alan Belediyeler Kanun Tasars Taslann ise sekizinci blm Yerel Ynetim Birliklerine ayrlm ve bu maddede birlikler blgeselleme arac haline getirilmitir:
116
rn/Belediyeler Kanun TT- Madde 95: -Belediyeler ve dier yerel ynetimler lke, blge ve yerel dzeyde zerlerine den bir veya birden ok hizmeti ortaklaa yerine getirmek, ortak sorunlarna zm bulmak, ortak hak ve yararlarn korumak amac ile kendi aralarnda birlik kurabilir, kurulmu olanlara katlabilirler.
Oysa, 1982 Anayasasnn 127. maddesine gre mahall idarelerin belirli kamu hizmetlerinin grlmesi amac ile, kendi aralarnda Bakanlar Kurulunun izni ile birlik kurmalar... kanunla dzenlenir... Anayasal hkm, 1580 sayl yasada dzenlenmi, il zel idareleri de ilgilendiren bu yapya gre yerel ynetimlere birlik kurma yetkisi bir yada birden ok hizmeti deil, bir yada birka [belirli] hizmeti grmek zere verilmitir.
1580/md 133 -Belde ve kyler, vilayet idarei hususiyeleri, kendilerine kanunlarla verilen mecburi veya ihtiyari vazifelerin bir veya birkan mterek tesisat ve idare ile ifa iin birlik tesis edebilirler. ... Md.138 Birlikler hkmi ahsiyeti haiz amme messeseleridir.
Anayasal ve yasal yapya karn, son dnem tasarlarnda beliren genel eilim, yerel ynetim trnn il zel idaresi, belediye, ky-, kendi aralarnda yada birbirleriyle, yalnzca yerel lekte deil ayn zamanda blge ve lke leinde, yalnzca bir deil birden ok hizmeti grmek zere (demek ki zel amal deil ayn zamanda genel amal) birlikler kurmalarna olanak vermek ve bunlarn kuruluu iin merkezi ynetim iznini kaldrmak olmutur. 5302 l zel daresi Kanunu, il zel idarelerine dier mahall idarelerle birlik kurulmasna, kurulmu birliklere katlmaya tam yetki vermitir. Bu konuda karar il genel meclisi verecektir. (5302/10-n) Karar zerinde ayrca bir onay izin mekanizmas ngrlmemitir. Birlikler konusu ayr bir yasal hazrla konu edilmitir; bu nedenle yerel ynetim birlikleriyle ilgili hkmler toplu olarak konuya ilikin yasada yer almaktadr. Bu yasa ayrca incelenmelidir. Ancak burada, il zel idarelerinin su, kanalizasyon ve p hizmetleri bata olmak zere [rnein TRAB-R-KAB, Trabzon-Rize Kat Atk Birlii gibi] kuracaklar yada katlacaklar altyap birlikleri eliyle bu sektrlerin imtiyaza verilmesine, yap ilet devret uygulamalarna konu edilmesine, ksaca zelletirilmesine zemin oluturacaklarna iaret etmek gerekir.17
15
16
Mahalli dare Birlikleri Kanunu Tasars ve ileri Komisyonu Raporu (1/798) (S. Says: 819), Datma tarihi: 02.03.2005. Deniz Sayn, Kamu ynetiminde Yeniden Yaplanma, TMMOB MO Ankara Blten, 2003/12, s. 20-27.
117
Valilik sistemini bolua dren reformlar, ile ynetimlerinin kaymakamlk rgtlenmesini tam bir kntye uratacaktr. Bu nedenle, gnmzde sayca ok ve kullandklar kaynaklar bakmndan hatr saylr bir varlk sahibi olan kylere hizmet gtrme birlikleri biimindeki yaplarn hzla nitelik deitireceklerini grmek gerekir.18 Bunlar daha imdiden, kimi yrelerde, rnein byk zel st irketlerinin kylden st toplamasna araclk etme ilevine sktrlm yaplardr. Hizmet birlikleri, il zel idarelerinin sanayi-ticaret kesimini krsal alana tayacak ve tamann aliyetini de kamudan karlayacak aralar olmaya aday haldedir. Kald ki, gnmzde Avrupa Birlii istei gereince yrtlen blge programlar, yerel ynetim birlii modeli eliyle yrtlmektedir. Bu ilevi yklenen birlikler, kalknma birlikleri ad altnda belirmilerdir.19 Kalknma birlikleri, lkede 26 ayr Blge Kalknma Ajansnn ncleri ilevi grmektedirler.20 Mahalli dare Birlikleri Kanununun TBMM ileri Komisyonu grmelerine ilikin u haber ilgiye deerdir:
Komisyon toplantsnda, Marmara ve Ege Mahalli dare Birliklerinin temsilcileri, mahalli idare birliklerinin irket kuramayaca ve kurulmu ticari ortaklara katlamayacaklarna ilikin maddenin tasardan karlmasn istediler. Milletvekilleri de mahalli idarelerin baz hizmetlerinin bu irketler tarafndan yapldn belirttiler. ileri Bakanl temsilcisi Kayhan Kavas, mahalli idare birlikleri tarafndan kurulmu yzlerce irket olduunu belirterek, ``irket kurmak iin mahalli idare birlikleri kuruluyor. irket kurulacaksa belediyeler veya il zel idareleri kursun`` dedi. Komisyonda, hkmet temsilcisinin kar gr bildirmesine ramen, milletvekillerinin
17
18
19
20
Yaplan Mahalli dare Birlikleri Kanunu dzenlemesine gre, altyap yatrmlar szkonusu olunca, bunlarn blgesel lekte yaplmas, eer yerel ynetimler bundan uzak duruyorsa katlmlar Bakanlar Kurulunca zorunlu hale getirilebilecektir. Su, atk su, kat atk ve benzeri alt yap hizmetleriyle evre ve ekolojik dengenin korunmasna ilikin projelerin zorunlu klmas durumunda, Bakanlar Kurulu, ilgili mahalli idarelerin, bu amala kurulmu birlie katlmasna karar verebilecektir. zelletirmenin gerektirdii lein salanmas szkonusu olunca, yeni sa anlayn dokunulmaz yerel ynetimcilii hzla geri ekilebilmektedir. Mahalli dare Birlikleri Kanunu, ky hizmetlerinde de lek bytmektedir. Valilik ve kaymakamln geri ekildii yeni sistemde, kylere kurulacak birliklere katlma zorunluluu getirilmektedir. Buna gre, ilelerde kylere ait hizmetlerin yrtlmesinde yardmc olmak, tarm rnlerinin retim ve pazarlanmas hari, gerektiinde bu hizmetleri bizzat yapmak ve krsal kalknmay salamak zere, tm kylerin katlmyla o ilenin adn tayan ky birlii kurulabilecektir. Bu tr drt birlik vardr: Orta Anadolu Kalknma Birlii (Kayseri, Sivas, Yozgat); Serhat lleri Kalknma Birlii (Ar, Ardahan, Idr, Kars); Dou Anadolu Kalknma Birlii (Bingl, Elaz, Malatya, Tunceli); Konya ve Karaman lleri Kalknma Birlii (Karaman, Konya). Kalknma Ajanslarnn Kuruluu, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanun Tasars, 19 Ocak 2005 gn TBMM Bakanlna gelmi; 28 Ocak 2005 gn AB Uyum Komisyonu, ileri Komisyonu, Adalet Komisyonu ve esas komisyon olarak Plan ve Bte Komisyonunun listesine girmitir.
118
verdii bir nergeyle, tasardan bu birliklere irket kurma yasa getiren madde tasardan karld.21
Yerel ynetim birlikleri boyutundan baklnca, 5302 sayl yasayla yerellik yada idari federalizm esasna yerletirilen il zel idarelerinin, bir st kademe blgeleme bakmndan bereketli bir zemin oluturduklarn grmek mmkndr. Bu bereket birlik sisteminin irketleme ve ticarileme bakmndan sunduu olanaklardan g almaktadr.
Deerlendirme
24 Haziran 2004 gn 5197 sayyla ve daha sonra 22 ubat 2005 gn 5302 sayl yasayla TBMMnden kan l zel daresi Kanunu, Prens Sabahattinin ademi merkeziyet ve hr teebbs felsefesinin, ttihat Terakki izgisiyle Cumhuriyet felsefesine kar zafer ilandr. 5302 sayl yasa, ynetim ve denetimi il genel ynetiminden il zel ynetimine aktararak, devlet sisteminde yetki geniliinde somutlanan merkeziyetilik ilkesi yerine yerel(ci)lik ilkesini uygulamaya geirmektedir. Kurulan yap ynetsel federalizmdir. l kademesinde ynetsel federalizm, il zel idarelerini merkezi sisteme kar zerk klarken, kurduu borlanmaya ve ihale-imtiyaza dayal alma sistemiyle kresel mali merkezlere ve imtiyaz arayclara baml klmaktadr. Bu zellik, kreselleme srecinin ancak yerelleme ile yryebileceini oktan ilan etmi olan kreselci reform transfercileri tarafndan oktan aklanm zelliklerden biridir. 5302 ile ortaya kan model, yerel halka gven modeli deildir; kresel mali odaklara gven ve gvence verme modelidir. zellikle gnmzde, kresellemenin paralayc ve zayflatc etkilerini bertaraf ederek kalknabilmenin, Trkiye gibi azgelimilik emberini kramam lkelerin tek k yolu, ynetim sisteminde merkeziyetilik sistemini kurmak ve glendirmekten gemektedir. Merkeziyetilik, gl bir merkez - tara ve gl bir yerel ynetim gerektirir. Kt lke kaynaklarn, kalknma ve demokrasi yolunda gelitirerek kullanmann baka yolu yoktur. Merkeziyetilik ilkesini, grlm kt uygulama rnekleriyle bir saymaktan vazgemek ve ulusun toplumsal birliini salayacak biricik mekanizma olarak devlet rgtlenmesinin temeline yerletirmek gerekmektedir.
21
Mahalli dare Birlii irketleri Direkten Dnd, 16 ubat 2005, http://www.is.net.tr/channels/haber/ allnewsdetail.aspx?ID=39196&Type=0
119
Dnya genelinde ticaretin drtte n elinde tutan ulus-tesi irketlere bakmakta yarar vardr. Bunlar, tm yerelleme ve esnekleme arlarnn ortasnda, dnyada bir rnei daha ok g bulunabilecek merkeziyeti yaplardr. Merkeziyeti yaplar sayesinde dnya ticaretine hkmetme gcne erimiler, standart kalite kontrol aralaryla her alt, kk, yerel unsuru kendi paralarna dntrebilmilerdir. Kendileri dnya leinde merkezileen yaplarn yerelleme basklar, kresel iktidar kurabilmeleri iin ykselttikleri taleplerdir. Bu bask karsnda yerel(ci)lik ilkesine sarlarak yerellemek, ulusal ve toplumsal varl koruyacak iktidardan uzaklamak anlamna gelecektir. Cumhurbakanlnn 5197 sayl yasay geri gndermesi, il zel idaresi dzenlemesini ve br kamu reformu taslak, tasar, yasa metinlerini gzden geirmek iin bir frsatt. Ancak iktidar bu uyarlar dikkate alp deerlendirmek yerine, ayn metni birka deiiklikle yetinerek TBMMne yeniden sunmay uygun grd. imdi, 5302 sayl metin Anayasa Mahkemesindedir. Mahkemenin yapaca deerlendirme, lke ynetim yapsnn ve elbette lkenin gelecei bakmndan kritik neme sahip hale gelmitir.
120
Bykehirlerde Belediyeler Aras likilerin Yenilenen Yaps

Arif ERENN*
I.
Giri
Metropoliten ynetim sreleri, ulusal siyasi ve kurumsal sistemlerin etkisi altnda, farkl tercihler erevesinde biimlenirken, merkezileme ve yerinden ynetim arasnda bir dengeleme abas olarak iki kademeli ynetim ne kmaktadr. Bylece, ynetimin seilen unsurlarnn metropoliten alanda merkeziletirildii, dierlerinin yerel lekte kald bir yap olumaktadr. Metropoliten alan genileyip daha karmak hale gelirken, iki kademeli yapnn st kademesinin yetki alann, ilevlerini ve sorumluluklarn artrd gzlenmekte (Barlow, 1993: 134), ilevsel ve alansal olarak btnleme glenmektedir. Bu erevede, 1984ten gnmze metropoliten alan ynetimi incelendiinde, Trkiyede de iki kademeli metropoliten ynetim modelinin tercih edildii grlmektedir. ki kademeli bykehir belediye sistemi, balangta bykehir belediyelerine nemli gelir kaynaklar salanmas ve kent planlamas ile ilgili yetkilerin merkezden bu ynetimlere aktarlmas nedeniyle yerinden ynetimci bir yaklam olarak nitelenmitir (Kele, 1985: 82).
* Yrd.Do.Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, ..B.F. Kamu Ynetimi Blm
121
Ancak, zellikle uygulamann sonularnn gzlenmeye balamasyla, hizmet sorumluluklarnn bykehir belediyesi ve alt kademe belediyeler arasnda paylamnda izlenen yntemin, byk ehirlerde etkili bir ynetimi gerekletiremedii grlmtr (Erkip, 2000: 374). Bu konudaki tartmalarda, sorunun tercih edilen modelin yapsndan deil de, modelin dzenleni biiminden kaynakland ynnde bir fikir birlii bulunmaktadr. Byk ehirlerde metropoliten nitelikli hizmetlerin yerine getirilmesi sz konusu olduunda, bunlarn bykehir belediyesi tarafndan stlenilmesi ve alt kademe belediyelerin yrtecekleri bu tr hizmetler zerinde bykehir belediyesinin vesayet yetkisini kullanmas modelin bir zelliidir (TSAD, 1995: 78). Ancak, bykehir ynetiminde belediyeler arasnda grev, yetki ve kaynak paylamnda greli bir denge salama arayndan uzaklalarak, bykehir belediyesinin stnlnn esas alnmas ve bir tr hiyerarik ilikinin ngrlmesi (Kalabalk, 1999: 344) ve bykehir belediyesine metropoliten nitelikte grev ve yetkilerin yan sra ayrntya inen ve alt kademe belediyeleri tarafndan yrtlebilecek grevlerin yklenmesi (Eke vd., 1999: 8) iki kademeli ynetim modelinin zne aykrdr. zellikle, Byk ehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda 3030 Sayl Kanunun Uygulanmas ile lgili Ynetmelik (12.12. 1984 gn ve 18603 sayl Resmi Gazete) ile belediyeler aras ilikileri dzenlemede bykehir belediye bakanna verilen yetkiler, bykehir ynetiminin gl bakan-yetkileri kstl meclis modeli olarak adlandrlmasna neden olmutur (TOBB, 1996: 124). 1984 ylnda 3030 sayl Byk ehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun (9.7.1984 tarih ve 18453 sayl Resmi Gazete) ile oluturulan ve yirmi yllk bir deneyim ile 16 bykehirde uygulanr durumda bulunan sistem, 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanununun (23.7.2004 tarih ve 25531 sayl Resmi Gazete) yrrle girmesiyle, nemli saylabilecek deiikliklerle yeniden dzenlenmitir. Bu almada, Trkiyenin bykehir belediye sisteminin temel sorunlarndan bir tanesi olan belediyeler aras ilikilerin, 5216 sayl Kanun ile ald yeni biim; genel olarak grev ve yetkilerin paylam ve belediyeler aras ilikileri aklamak zere zel rnekler olan imar ve bte konusundaki yetkiler erevesinde deerlendirilecektir. Ancak, ncelikle metropoliten ynetimle ilgili genel bir deerlendirme yaplacaktr.
II. Metropoliten Ynetim

Metropoliten ynetimle ilgili siyasi-kurumsal tartmalar, esas itibariyle, metropoliten alanda merkeziyeti ya da yerinden ynetimci yaklamlarn tercih edilmesinin yarataca sonular bakmndan ortaya kmaktadr. nceden belirlenmi baz ltler erevesinde metropoliten saylan bir corafi alanda; kamu hizmetlerinin eit biimde sunulmas, kaynaklarn eit biimde tahsisi, 122
lek ekonomilerinin yakalanmas, hizmetlerin etkin ynetimi ve metropoliten topraklarn planlanmas ile kamu politikalarnn oluturulmasnda btnsellik ihtiyac merkezi bir ynetimin gerekeleridir. Vatanda katlmnn salanmas, halka yaknlk, nemli lde farkl niteliklere sahip olan nfusun ihtiyalarna ve tercihlerine cevap verebilme ve yerel topluluun karlarn koruma ise, yerel demokrasiyi ne karan, nispeten kk yerel ynetimlerin temel dayanaklardr (Barlow, 1993: 133). ABDde metropoliten alanlarn rgtlenmesi ile ilgili olarak, klasik kentsel reform yaklam ve yeni reform yaklam arasnda yaanan tartma, bu konunun en bilinen rneidir. 1900lerin balarnda gelitirilen klasik kentsel reform yaklamna gre, ABDnin metropoliten alanlarnda idari sistem ar paralanm bir yapya sahiptir. Bu sorunun stesinden gelmek iin, her bir metropoliten alanda idari birim saysnn azaltlmas, mmknse bire indirilmesi gerekmektedir (Lyons ve Lowery, 1989: 533-534). Bylece, yerel hizmetlerde tasarruf ve etkinlik ile birlikte siyasi sorumluluk da gerekleebilecektir (Zimmerman, 1970: 532). Kamusal tercih okuluna dayanan yeni reform yaklam ise, metropoliten alann btn ynetmek zere oluturulmu tek birimin vatandaa daha uzak ve daha brokratik olduunu, bu durumun vatandalarn yerel ynetimin vergi ve hizmet paketi hakknda yeterli bilgi sahibi olmasn engellediini ve bu ynetimde hakim olan brokratik sorumsuzluun vatanda iin gvensizlik yarattn ileri srmektedir (Ostrom vd., 1961; Tiebout, 1956). Buna gre, yerel ynetimin lek olarak bykl ile vatanda katlm ve sunulan hizmetlerin vatandan beklentilerini karlama dzeyi arasnda olumsuz bir iliki vardr. zm, her bir vatanda iin kendi ihtiyalarna en uygun vergi ve hizmet paketi tercih etme olanan gerekletirmek zere, her bir kentsel alanda ok sayda yerel ynetim birimi olmasn salamaktr. Metropoliten alanda blnm sistemler, daha sorumlu ve daha etkin hizmet retmeyi salayacak bir rekabet ortam yaratma gcne sahiptir. Sonu olarak, yeni reform yaklam; ok sayda ynetim biriminden oluan, lek ekonomilerini salayan ve kamusal hizmetlerde retim ve sunumun birbirinden ayr birimlerce gnll ibirlii iinde gerekletirildii farkl bir kent rgtlenmesi nermektedir (Lefvre, 1998: 11). Bu genel tartma erevesinde, kentsel gelime ve hizmet ihtiyalar nedeniyle, mevcut belediye snrlarnn ve hizmet retme imkanlarnn yetersiz kalmas durumunda metropoliten alanlarn ynetiminde seenekler (mevcut sistemin srdrlmesi, yani hibir ey yapmama ile belediye snrlarn aan ilevlerin tmnn ya da bir ksmnn zelletirilmesi seeneklerini tartmann dnda brakrsak) alt balk altnda zetlenebilir (Bourne, 1999: 12). lk seenek, mevcut yerel ynetime, bata merkezi kenti evreleyen yeni kentsel gelimeyi ve ina
123
edilmi alanlar olmak zere, onu evreleyen blgeleri katma uygulamasdr. kinci seenek, kent ve kenti evreleyen yeni kentsel gelimenin veya iki ya da daha fazla komu kentin birletirilmesidir. nc seenek, hizmet sunumu iin blgesel idarelerin, kurullarn ya da birimlerin oluturulmasdr. Bu seenekte, kurulan blgesel yapya blge iindeki yerel ynetimlerin katlm gnll olabilecei gibi, zorunlu da klnabilir. Ayrca, kurulan blgesel yap ok ilevli tek bir idare ya da her bir ilev iin zel amal eitli idareler biiminde dzenlenebilir. Drdnc seenek, blgesel hizmetlerin yerine getirilmesi iin birlik biiminde rgtlenmedir. Birlik; yerel ynetimler arasnda, yerel ynetim ve varsa orta kademe ynetimler (rnein, eyalet ynetimi) arasnda ya da yerel ynetimler ve zel kurulular arasnda gerekletirilebilir. Beinci seenek, yetkinin ve hizmet sunumunun merkeziletirilmesidir. Bu durumda, ilevler ya orta kademe ynetimlerin sorumluluuna ya da yerel ynetim sisteminin dnda yer alan hizmet birimlerine verilir. Altnc seenek ise, iki kademeli bir ynetim yapsnn kurulmasdr. Bu yapda, alt kademe yerel ynetim biriminin karar organlar yerel seimle, st kademenin karar organlar atama ile greve gelebildii gibi, her iki kademe, dorudan veya dolayl biimde, seimle de oluabilir. Metropoliten alanlarda iki kademeli ynetim uygulamas, metropoliten sorunlarla ilgili olarak, alann btn iin tek bir ynetim oluturulmasnn, zellikle politik koullar nedeniyle, mmkn olamad durumlarda bavurulan bir zm yolu olarak grlmektedir. Bu durumda baz ilevler st kademe ve alt kademe ynetimler arasnda paylatrlrken, baz ilevler ise iki kademe tarafndan ortaklaa yerine getirilir.
III. Grev ve Yetkilerin Paylalmas

Bykehir belediyesi ile ile ve alt kademe belediyeleri arasnda grev ve yetkilerin paylamnda belirsizlik, metropoliten olarak kabul edilen kentsel alanda, iki kademeli bir ynetim biimi oluturulmas halinde ortaya kabilecek sorunlarn banda gelmektedir. zellikle, st kademenin yetkileri geni tutulduunda ve alt kademeler zerinde st kademenin d idari denetim ya da i idari vesayet olarak adlandrlacak biimde (Dnmez, 1993: 47) yetkilere sahip olmas ngrldnde konunun nemi daha da artmaktadr. Trkiyede, bir ok almada bu sorunun; hizmetlerin hzl ve etkin biimde yerine getirilmesini engellediine, belediyeler arasnda srtmelere ve kaynak israfna neden olduuna iaret edilmi, bykehir belediyesi ile ile ve alt kademe belediyeleri arasndaki grev ve yetki paylamnda hizmet etkililiini kstlayan konularn yeniden dzenlenmesi, nerilmitir (DPT, 1994: 115; CDDK, 1996: 53; DPT, 2000b: 37; Babakanlk, 2003: 93). 124
5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanununda bykehir belediyesinin grevleri 7. maddede 23 bent halinde saylmtr. Bu dzenleme, 3030 sayl Kanunun 6. maddesindeki dzenlemeyle karlatrldnda, alt kademe belediyeleri ile ilgili nemli bir deiiklik sz konusu deilken, bykehir belediyesinin grevleri detaylandrlm ve eitli eklemeler yaplmtr. Bylece, bykehir belediyesi ile ile ve ilk kademe belediyeleri arasnda grev ve yetki paylamnda sorunlar nlenmeye allrken, metropoliten alanlarda yaanan temel hizmet retme sorunlarnn leine ve vatandalarn beklentilerine cevap vermek yerine, bykehir belediyelerinin yetki ve grevlerinin geniletilmesinin tercih edildii grlmektedir. Yetki ve grev paylamna bykehir belediyesinin bak asyla yaklalmakta, yetkiler tek elde toplanmakta ve bu merkezileme eilimini frenleyecek demokratik almlara yer verilmemektedir (TMMOB ehir Planclar Odas, 2004a: 2). Bykehir snrlar iinde belediyeler arasnda grev ve yetki paylamn dzenleyen 7. maddede, bykehir belediyesinin stratejik plan, yllk hedefleri, yatrm programn ve bteyi hazrlarken, ile ve ilk kademe belediyelerinin grlerini alaca ngrlmtr. Bunun yannda, bykehir belediyelerine 5216 sayl Kanun ile verilmi olan grevlerden bir ksmn, bykehir belediye meclisinin karar ve bykehir belediye bakannn uygun grmesi zerine ile ve ilk kademe belediyelerine devredebilecek veya onlarla birlikte yapabilecektir. le ve ilk kademe belediyeleri ise, yasalarla bykehir belediyesine verilen grev ve yetkiler dnda kalan grevleri yapabilmekte ve yetkileri kullanabilmektedir. Grev ve yetki paylam konusu ile balantl olarak, 3030 sayl Kanunda olduu gibi, 5216 sayl Kanunda da bykehir belediyesi, snrlar iinde bulunan belediyeler arasnda uyumu ve egdm salamakla grevli klnm (3. ve 27. maddeler), ayrca, bykehir belediyesinin kendisine verilmi grevleri, mali ve teknik imkanlar erevesinde, nfus ve hizmet alanlarn dikkate alarak, dier belediyeler arasnda dengeli olarak yrtmek zorunda olduu ngrlmtr (27. madde). Ayn dzenlemede, bykehir kapsamndaki belediyeler arasnda hizmetlerin yrtlmesi srasnda ortaya kacak ihtilaflarn, bykehir belediye meclisinin ynlendirici ve dzenleyici kararlaryla giderilmeye allaca da belirtilmitir. 3030 sayl Kanunda bykehir belediye meclisinin bu tip kararlarnn ilgili belediyeleri balayc olduu ngrlmt (24. madde). 5216 sayl Kanunun dzenlemesinde ise, bykehir belediye meclisinin hizmetlerde egdm ve btnl salamaya ynelik kararlarna uyma zorunluluu ngrlmeyerek alt kademe belediyelerinin zerklikleri bir lde korunmutur. Bykehir snrlar iinde yer alan ile ve ilk kademe belediyelerinin zerkliklerini koruyucu nitelikte bir baka dzenleme de, bu belediyelerin meclislerinin alm olduu kararlarn
125
kesinlemesi konusunu dzenleyen hkmdr (14. madde). Buna gre, kararlar, 3030 sayl Kanunda da olduu gibi (14. madde), bykehir belediye bakanna gnderilecek, bykehir belediye bakan bu kararlardan ancak hukuka aykr grdklerinin (3030 sayl Kanunda byle bir snrlama sz konusu deildir) ilgili meclislerde tekrar grlmesini isteyebilecek, geri gnderilen kararlarn kesinlemesi iin ilgili belediye meclisinin ye tam saysnn mutlak ounluunca aynen kabul edilmesi yeterli olacaktr. Bylece, ilgili belediye meclisinin kararnda srar edebilmesi iin 3030 sayl Kanunda aranan te iki ounluk art, ile ve ilk kademe belediyeleri bakmndan olumlu saylabilecek biimde, ye tam saysnn mutlak ounluuna indirilmitir. Ancak, bu olumlu dzenlemelere ramen, 5216 sayl Kanunun, belediye ilevleri zerinde temel bir belirleyicilie sahip olan imar ve bte ile ilgili ile ve ilk kademe belediye meclisi kararlar ve bykehir belediyesinin ile ve ilk kademe belediyelerinin imar uygulamalarn denetleme yetkisi konularnda getirdii hkmler incelendiinde, alt kademe belediyelerinin zerkliini koruma yerine, bykehir belediyesinin alt kademe belediyeleri yok sayacak dzeyde stnlnn hedeflendii grlmektedir.
IV. mar Yetkileri

Bykehir belediyesinin, 3030 sayl Kanunda dzenlenen (6. madde) ile ve ilk kademe belediyelerinin, bykehir belediyesi tarafndan hazrlanan nazm imar planna uygun olarak yapmak zorunda olduklar uygulama imar planlarn ve plan deiikliklerini aynen ya da deitirerek onaylama ve uygulamasn denetleme yetkisi 5216 sayl Kanunda da (7. madde) yer almaktadr. Bu genel kuraln ardndan, imar konusunda, bykehir belediyesi ile ile ve ilk kademe belediyeleri arasndaki ilikiler bakmndan 5216 sayl Kanunun getirdii ilk deiiklik, ile ve ilk kademe belediye meclislerinin imara ilikin kararlarnn kesinlemesinde grlmektedir (14. madde). Buna gre; ile ve ilk kademe belediye meclislerinin imara ilikin kararlar bykehir belediye meclisince ay iinde nazm imar planna uygunluu ynnden incelenecek ve aynen veya deitirilerek onaylanabilecektir. mar konusunda kararn geri gnderilmesi ve kararda srar edilerek aynen kabul edilip yrrle girmesi sistemi kabul edilmemitir. Bykehir belediyesinin ile ve ilk kademe belediyelerinin imar uygulamalarn denetleme yetkisi ise ayr bir maddede (11. madde) dzenlenmitir. Buna gre, denetim yetkisi; konu ile ilgili her trl bilgi ve belgeyi istemeyi, incelemeyi ve bunlarn rneklerini almay iermektedir. Denetim yetkisi kullanlrken, kamu kurum ve kurulular, niversiteler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan yardm alnabilecektir. Denetimin ardndan saptanan eksiklik ve aykrlklar ilgili belediyece ay iinde giderilmedii takdirde, bykehir belediyesi eksiklik ve aykrlklar gidermeye yetkili olacaktr. Bu yetki, 3194 sayl mar Kanununun 32. 126
maddesinde dzenlenen inaatn durdurulmas, ruhsatn iptali veya ykm ile 42. maddesinde dzenlenen para cezas verme konularn da iermektedir. 3.3.2004te Babakanlk tarafndan TBMMne gnderilen Bykehir Belediyeleri Kanun Tasars ve Gerekeside (TBMM, 2004) bu dzenlemenin; bykehir snrlar iinde belediyeler arasnda imar yetkilerinin paylamnda aklk bulunmamas ve bykehir belediyelerine kaak yaplama ile mcadele konusunda etkin ve uygulanabilir yetkiler verilmemi olmas nedeniyle ortaya kan imar sorunlarnn zmn salayaca vurgulanmaktadr. Bykehir ynetiminde belediyeler aras ilikilerde, imar konusunun bylesine sk bir denetim yetkisine konu olmasnda, 1984ten gnmze imarla ilgili olarak gndeme tanm eletirilerin nemli bir rol bulunmaktadr. Trkiyede metropoliten alan planlamasnn kurumsallaamad, 3030 sayl Kanun erevesinde, bykehir belediyesi snrlar ierisinde st plan yapma ve onama yetkisi bykehir belediyesinde olmasna ramen, ile belediyeleri ve belde belediyelerinin st plana uymadan plan yapma ve onama yetkisinin bulunmasnn, metropoliten alan iinde bykehir belediyesinin ana plan kararlarnn uygulanmasn etkisiz kld gzlenmitir (DPT, 2000a: 146-147). 1996 ylnda ileri Bakanl tarafndan hazrlanan Mahalli darelerin Yeniden Yaplandrlmasna Dair Kanun Tasarsnda bykehir belediyesi ile ile ve alt kademe belediyeleri arasnda yaanan imara dayal ilikilerde; uygulamada sorunlara neden olan, imara aykr ilemlerin giderilmesinin zorlatran ve imar btnlnn zedeleyen durum u ekilde belirtilmektedir: Bykehir belediyelerinin ile ve alt kademe belediyelerinin imar uygulamalarnn mevzuata uygunluunu denetleme, kontrol etme, bu ilemlere ilikin her trl bilgi ve belgeyi isteme, usulsz ilemler dolaysyla ilgililer hakknda kanuni takibatta bulunma yetkileri bulunmasna ramen, denetim srasnda tespit edilen usulszlklerin giderilmesi, imar mevzuatna aykr i ve ilemlerin ortadan kaldrlmas, geri alnmas ve deitirilmesini isteme yetkisi bulunmamaktadr (ileri Bakanl, 1996: 141-142). Dolaysyla, 5216 sayl Kanunda getirilen dzenlemelerle, ile ve ilk kademe belediyelerinin imar ile ilgili kararlar ve uygulamalar zerinde hiyerarik bir iliki olarak nitelendirilebilecek dzeyde denetim yetkisi ile bykehir belediyesinin mutlak belirleyiciliinin imarla ilgili sorunlar zebilecei varsaylmaktadr. Ayrca bykehir belediyesinin, nazm imar plan yrrle girdii tarihten itibaren bir yl iinde, uygulama imar planlarn ve parselasyon planlarn yapmayan ile ve ilk kademe belediyelerinin bu planlarn yapmak veya yaptrmak yetkisi de vardr (7. madde). Bu yetki de 3030 sayl Kanunda bulunmamakta idi.
127
Bykehir belediyelerine imarla ilgili olarak verilen bir baka yetki ise, grev ve hizmet alanlarna dahil olan proje, yapm, bakm ve onarm faaliyetleriyle ilgili her lekteki imar planlarn, parselasyon planlarn ve her trl imar uygulamasn yapabilmesi ve ruhsatlandrabilmesi ve 775 sayl Gecekondu Kanununda belediyelere verilen yetkileri kullanabilmesidir (7. madde). Bylece, bykehir belediyesi ile ve ilk kademe belediyelerinin yerine gemekte, esasen bir uygulama birimi olmayan bykehir belediyelerine uygulama plan niteliinde plan yapm yetkisi verilmekte, bykehir belediyesi temel ilevlerinden uzaklamaktadr (TMMOB ehir Planclar Odas, 2004b: 2). Son olarak, 5216 sayl Kanunda, 3030 sayl Kanunun ayn konuyla ilgili dzenlemesinde olduu gibi (7. madde), Alt Yap ve Ulam Koordinasyon merkezlerini dzenleyen hkmlerde (8. ve 9. maddeler) ile ve ilk kademe belediye bakanlarnn, yalnzca kendi belediyelerini ilgilendiren konularn grlmesinde bu merkezlere ye olarak katlaca ngrlmtr. Dolaysyla, ile ve ilk kademe belediyeleri, ehrin altyap ve ulam ile ilgili kararlarnda ancak kendi belediyeleri ile ilgisi orannda sz sahibi olabilmektedir. Bu durumun nemli bir katlm eksiklii anlamna geldiinin de gzden karlmamas gerekmektedir.
V. Bte ve Mali ler

Bykehir ile ile ve ilk kademe belediyelerinin bteleri zerindeki denetim konusunda, 3030 sayl Kanunda bykehir belediyesinin btesinin denetlenmesinde valinin yetkisi 5216 sayl Kanun ile kaldrlrken, ile ve ilk kademe belediyeleri zerinde bykehir belediye meclisinin denetimi srmektedir. 3030 sayl Kanunda (20. madde) olduu gibi, 5216 sayl Kanunda da (25. madde) ile ve ilk kademe belediyelerinden gelen bteler, bykehir belediyesinin btesi ile birlikte bykehir belediye meclisine sunulmakta ve bykehir belediye meclisinde, yatrm ve hizmetler arasnda btnlk salayacak biimde aynen veya deitirilerek kabul edilmektedir. Bykehir belediye meclisi, ile ve ilk kademe belediyelerinin btelerini, mevzuata uygunluk ve kesinlemi borlar ile ortak yatrmlar iin bteye konulmas gerekli denekler bakmndan denetlemektedir. Dolaysyla, ile ve ilk kademe belediyeleri asndan bte zerindeki denetimde 5216 sayl Kanun herhangi bir deiiklik getirmemekte, bykehir belediyelerinin ile ve ilk kademe belediyelerinin bteleri zerindeki vesayet denetimi srdrlmektedir. 5216 sayl Kanunda, bykehir belediyesinin gelirlerini dzenleyen 23. maddede ise, 3030 sayl Kanunda olduu gibi (18. madde), genel bte vergi gelirleri tahsilat toplam zerinden ile ve ilk kademe belediyelerine verilen paylardan, Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenecek orandaki ksmnn bykehir 128
belediyesi iin ayrlaca ngrlmtr. Ayrca, ayn maddede, bykehir belediyesi tarafndan tahsil edilen ve mterek bahislerden gelen elence vergisinin yzde ellisinin bykehir belediyesine, yzde yirmisinin mterek bahse konu olan yarlarn yapld yerin belediyesine ve yzde otuzunun da dier ile ve ilk kademe belediyelerine nfuslarna gre datlaca belirtilmektedir. Benzer bir yaklam, otoparklarn iletilmesinden elde edilecek gelirin yzde ellisinin bykehir belediyesine, kalan yzde ellinin de nfuslarna gre ile ve ilk kademe belediyeler arasnda paylalmasnda grlmektedir. Son olarak, bykehir belediyesinin alt kademe belediyelerine mali yardm 3030 sayl Kanunda genel bir biimde dzenlenmiken (7. madde), 5216 sayl Kanun bu konuyu baz koullara balamaktadr (27. madde). Buna gre, bykehir belediyesinin ile ve ilk kademe belediyelerine mali ve ayni yardm; yardm miktarnn bte gelirinin yzde n amamas, yardm iin btede denek ayrlmas ve yardmn ilgili belediyenin yatrm programnda yer alan projelerin finansmannda kullanlmas halinde mmkn olacaktr.
VI. Sonu
1980lerin sonundan gnmze, metropoliten kurumlarla ilgili tartmalar, ynetsel etkinlik ve demokrasi balamnn tesine uzanan, kentsel alanlarn mekansal genilemesi, yeni bilgi ve iletiim teknolojilerinin geliimi, Avrupann btnlemesi ve kreselleme gibi farkl srelerin etkisi altnda, daha ok idari esneklik ihtiyac, blgesel olarak egdmlenmi iktisadi kalknma ve kresel mekanlar aras iddetli rekabet zerinedir. Trkiyede de artk metropoliten gelimeleri sadece metropoliten alan snrlar iinde kalarak aklamak ve yorumlamak mmkn gzkmemektedir. Ancak, bu yaklamlar, ynetsel yap zerindeki deerlendirmelerin btnyle ulusal tesi gelimeler erevesinde ele alnmasn zorunlu klmaz. Kurumsal yeniden dzenlemeler, d kaynakl baarl uygulamalardan etkilenmekle birlikte, esas itibariyle, tarihi birikimin yaratt ynetsel-siyasal kltrn izdii snrlar iinde olumaktadr. Trkiyede bykehir belediyelerinin yeniden dzenlenmesi sonucunda ortaya kan yapy da, isel dinamiklerden soyutlamadan deerlendirmek gerekir. 5216 sayl Kanun ile getirilen yeni bykehir belediyesi sisteminin belediyeler aras ilikilerin dzenleni biimi yannda eletiriye ak bir ok yan bulunmaktadr. Bu almann kapsam ierisinde ele alnan bykehir ile ile ve ilk kademe belediyeleri arasndaki ilikilerin dzenleni biiminde ise ne kan temel olumsuzluk, Kamu Ynetimi Reformunu oluturan kanun ve tasarlarda
129
temel vurgulardan birisi olan yerinden ynetimin glendirilmesi iddiasnn, bykehirlerde ile ve ilk kademe belediyelerini kapsamamasdr. Ulusal dzeyde yetki, grev ve sorumluluklar merkezden yerele aktarlrken, bykehir stats tannan alanlarda yerel ynetimler zerinde oluturulmu olan farkl merkezin daha da glendirilmesiyle, gerek yerel ynetim dlanmakta, metropoliten alanlarda ilevler stlenen farkl aktrler arasnda ibirlii, paylam ve katlm mekanizmalarnn gelitirilmesi yerine gelimeler bykehir yneticilerinin inisiyatifine braklmaktadr.
Kaynaka Barlow, Max (1993); Large City Reforms, iinde Robert J. Bennett (ed.), Local Government in the New Europe, Belhaven Press, London and New York, s. 130-143. Babakanlk (2003); Deiimin Ynetimi in Ynetimde Deiim, Kamu Ynetiminde Yeniden Yaplanma 1, Ankara. Bourne, Larry S. (1999); Alternative Models for Managing Metropolitan Regions: The Challenge for North American Cities, International Forum on Metropolization, Santa Cruz, Bolivia, March 11-12, s.1-34, www.urbaninternational.utoronto.ca/pdf/metro-bourne, Eriim Tarihi: 30.07.2004. CDDK (1996); Yerel Ynetimlerin Sorunlar, zm nerileri, Cumhurbakanl Devlet Denetleme Kurulu Bakanl, Ankara. Dnmez, Zuhal (1993); 3030 Sayl Kanuna Tabi Belediyelerin lemleri zerinde dari Vesayet, ada Yerel Ynetimler, C.2, S.6, Kasm, s. 47-53. DPT (1994); Yedinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu: Mahalli dareler ve Bykehir Ynetimi, DPT: 2364 K: 431, Ankara. DPT (2000a); Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu Raporu, DPT: 2502 K: 523, Ankara. DPT (2000b); Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Kamu Ynetiminin yiletirilmesi ve Yeniden Yaplandrlmas zel htisas Komisyonu Raporu, DPT: 2507 K: 527, Ankara. Eke, Feral; Erol, Demet ve Armatl, Bilge (1999); Metropoliten Planlama ve Ynetim Deneyimleri, iinde Hseyin Cengiz (Der.), Metropolitan Alanlar: Planlama Sorunlar, I. Sempozyum Bildirileri, YT Mimarlk Fakltesi, ehir-Blge Planlama Blm, 15-16 Ekim 1998, YT Basm Yayn Merkezi, stanbul, s. 1-13. Erkip, Feyzan (2000); Global Transformations Versus Local Dynamics in Istanbul: Planning in a Metropolis, Cities, 17(5), s. 371-377. ileri Bakanl (1996); Mahalli darelerin Yeniden Yaplandrlmasna ve Bu darelerle lgili eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars ve Gerekeleri, Mahalli dareler Genel Mdrl, Yayn No:8, Ankara. Kalabalk, Halil (1999); Metropolitan Alan Ynetim Modelleri erisinde Trkiye Metropolitan Ynetimlerinin Yeri ve Yasal erevesi, iinde Hseyin Cengiz (Der.), Metropolitan Alanlar: Planlama Sorunlar, I. Sempozyum Bildirileri, YT Mimarlk Fakltesi, ehir-Blge Planlama Blm, 15-16 Ekim 1998, YT Basm Yayn Merkezi, stanbul, s. 322-345.
130
Kele, Ruen (1985); Trkiyede Anakent Ynetimi, Amme daresi, C.18, S.2, Haziran, s. 69-82. Lefvre, Christian (1998); Metropolitan Government and Governance in Western Countries: A Critical Review, International Journal of Urban and Regional Research, 22(2), s. 9-25. Lyons, W.E. ve Lowery, David (1989); Governmental Fragmentation Versus Consolidation: Five PublicChoice Myths About How to Create Informed, Involved and Happy Citizens, Public Administration Review, 49(6), Nov/Dec, s. 533-543. Ostrom, Vincent, Tiebout, Charles ve Warren, Robert (1961); The Organization of Government in Metropolitan Areas: A Theoretical Inquiry, American Political Science Review, 55, Dec., s. 831-842. TBMM (2004); Bykehir Belediyeleri Kanun Tasars ve Gerekesi, www2.tbmm.gov.tr/d22/1/1-0768. pdf, Eriim Tarihi: 09.11.2004. Tiebout, Charles (1956); A Pure Theory of Local Expenditure, Journal of Political Economy, 64, Oct., s. 416-435. TMMOB ehir Planclar Odas (2004a); 5216 Sayl Yasa Hakknda Basn Aklamas,26.07.2004,www. spo.org.tr/5216_Sayili_Yasa_Hakkinda_Basn_Aiklamasi.htm, Eriim tarihi: 10.08.2004. TMMOB ehir Planclar Odas (2004b); Bykehir Belediyesi Kanunu Hakknda TMMOB ehir Planclar Odas Grleri, 26.07.2004, www.spo.org.tr/5216_Sayili_Yasa_Hakkinda_Oda_Gorusler. htm, Eriim tarihi: 10.08.2004. TOBB (1996); Mahalli darelerin Yeniden Yaplandrlmas, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, Aydodu, Ankara. TSAD (1995); Yerel Ynetimler: Sorunlar, zmler, Ajans Medya Reklamclk, stanbul. Zimmerman, Joseph (1970); Metropolitan Reform in the U.S.: An Overwiev, Public Administration Review, 30, Sept/Oct, s. 531-543.
131
132
Yeni Trk Ceza Kanunu ve evreye Kar Sular

Turul KATOLU*
Giri
Sadece kapsam deil yrrlk tarihine ilikin deiikliklerle de gndemi igal eden 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu doal ve kentsel evreyi koruyan, grlt kirliliini ceza meyyidesi tehdidi ile yasaklayan yeni su tanmlarn iermektedir. Dolaysyla sadece doal evrenin cezaen korunduunu sylemek mmkn deildir. Yaznn balnda yer alan evreye kar su deyimi, Kanunda cezai koruma konusu yaplan doal, kentsel evre kavramlarn kapsar biimde geni anlalmaldr. almann konusu yeni Trk Ceza Kanununda yer verilen evre sular ile snrlanmtr. zel kanunlarda yer alan ve doal, kentsel, tarihsel evrenin korunmasna ynelik cezai dzenlemeler bu yazda ele alnmamtr. Bu kapsamda, ceza hukukunun evrenin korunmas bakmndan ilevi ve nemi konusu ksaca deerlendirilecek, ardndan yeni kanunun konuyla ilgili dzenlemeleri aklanmaya allacak son olarak da ceza meyyideleri ile idari yaptrmlarn bir arada uygulanmasna ilikin kimi tartmalar aktarlmaya gayret edilecektir. Son birka on yldr, ceza hukuku alannda toplumsal sorunlar ile kout olarak nemli tartmalar yaanmtr. Bu tartmalar ceza kanunu zerinde younlam, yeni bir ceza kanunu hazrlanmas konusu daima gndemde olmutur. 5237
* Yrd. Do. Dr., Bilkent niversitesi Hukuk Fakltesi
133
sayl kanunun ksa geliim serveni ana hatlaryla ylece zetlenebilir. Temel Kanunlarda almalar Yapmak zere Kurulacak Komisyonlarn Kurulu ve alma Usullerine likin Ynetmelik gereince 1985 ylndan itibaren ayr komisyon kurulmutur. 1989, 1997, 2001 Trk Ceza Kanunu Tasarlarn hazrlayan komisyonlar. 1989 tasarsnda yer alan kimi hkmler 1990 ylnda 765 sayl TCKna alnmtr. Daha sonra ilk tasar metni ikinci komisyon tarafndan, yneltilen eletiriler dorultusunda tekrar ele alnm ve 1997 Tasars oluturularak yasama organna gnderilmitir. 1999 ylnda seimlerin yenilenmesi zerine Tasar, Hkmet tarafndan yeniden gzden geirilmek zere geri ekilmitir. ncelikle bu metin ilgili kurulular ve niversitelere gnderilerek gr istenmitir. 2001 Tasarsnn genel gerekesinden anlald kadaryle 24 gnlk bir alma ile bu grler deerlendirilerek 2001 Tasars oluturulmu ve Adalet Bakanlna sunulmutur. 1997 Tasarsnn ayrntlarna girmeden bu Tasarya ynelik gr ve eletirilerin esasen 24 gn iinde deerlendirilmesiyle oluturulduu anlalan 2001 Tasarsna yaplan deiiklik ve eklemelerle son ceza kanunu tasars Bakanlar Kurulu tarafndan 14.04.2003 tarihinde karara balanarak Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna 12.05.2003 tarihinde gnderilmitir. Genel Kurulun kabul ettii biimiyle 5237 sayl Kanun 12 Ekim 2004 tarihli resmi gazetede yaynlanmtr. evre sularna 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn topluma kar sular balkl nc ksmnda yer verilmitir. Ksaca evre sular ya da evreye kar sular olarak adlandrlabilecek bu fiiller dzenlenmekle, sadece doal evrenin deil kentsel evrenin de cezaen korunmas amalanmaktadr. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanunu 1 Nisan 2005 tarihinde yrrle girecekken yrrlk tarihi ani bir tasarruf ile 1 Haziran 2005 tarihine ertelendi. Bu yaz kaleme alnrken Kanun henz yrrle girmemiti. Bununla birlikte Kanunun imar sular ile igili 184. maddesi yine Kanunun yayn tarihi olan 12 Ekim 2004 tarihinden itibaren yrrlktedir. Doal evrenin korunmas amacyla sevkedilen 181 ve 182. maddeler ise, Kanunun yaym tarihinden itibaren iki yl sonra yrrle girecektir.
1. evrenin Korunmasnda Ceza Hukukunun levi

Bugn gelimi ve gelimekte olan lkeler zellikle insan davranlarnn dorudan sonucu olan evresel zararlarla mcadele etmektedir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 3; Toroslu, 1982: 9). Doal evre, kentsel evre, tarihsel evrenin artan tehdit ile kar karya olduu son birka on ylda kamunun ve ceza hukukunun mdahalesi giderek younlamtr. Sanayilemi lkeler arasnda Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa Birlii lkeleri bakmndan gerekletirilen bir karlatrmal almada bu lkelerde evre koruma amacyla benimsenmi para cezalar, ruhsat iptali gibi zengin ve eitli idari yaptrm kataloglarnn mevcudiyetinin yan sra 134
ceza ve ceza muhakemesi hukuku aygtlarndan da etkin biimde yararlanldna dikkat ekilmektedir (Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 577-580). Farkl gelimilik dzeyinde ve farkl ktalardaki eitli lkelerdeki doal evre koruma aygtlarn inceleyen bir almada evrenin cezaen korunmas anlayna ancak bir srecin sonunda ulalabildii dile getirilmektedir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 1). Gerekten de ceza hukukunun bakaca kollektif varlklar bakmndan salad koruma, doal evre sz konusu olduunda sahneye biraz gecikerek kmtr (Toroslu, 1982: 9). nceleri idare hukuku ile zel hukuk aygtlarnn bu alandaki temel hukuksal korumay oluturduu grlmektedir (Turgut, 2001: 613). Bu erevede ilk balarda kirliliin, sanayilemenin doal, kanlmaz bir sonucu olarak kabul edildii yani kanksand, bununla birlikte zaman iinde evresel zararn bir trajediye dnmesi karsnda hukuksal deerlendirmelerin de deitii tespit edilmektedir. zellikle gelimi lkeler ceza hukukunun bu alana mdahalesini ilk kabul edenler arasnda olmulardr (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 1). te yandan, idarenin idari yaptrmlar uygulamakta yeterince kararl davranmamas da bu alanda ceza hukuku aygtlarna ynelme nedenlerinden bir bakasn oluturmutur (Turgut, 2001: 613). Bugn dnyada genel eilim evrenin korunmasnda ceza hukukundan yararlanlmas, mevcut ceza meyyidelerinin arlatrlmas, daha da ileri giderek tzel kiilerin ceza sorumluluunun kabul edilmesi yolundadr. Bu alanda gerekli ulusal ve uluslararas hukuksal dzenlemelerin yaplmasn neren ya da taraf devletlere ykleyen farkl niteliklerde uluslararas metinler bulunmaktadr (Turgut, 2001: 614 vd; en, 1994: 137, 138). Doal evre bakmndan hukuksal koruma ncelikle insan merkezli bir grnm sergilemitir. Doal evrenin korunmasndan ok insann korunmas esas alnmtr. Daha ok insann yaam hakk ve saln korunmas alarndan soruna yaklald iin hukuksal ve zel olarak cezai koruma da insan merkezli bir anlay zerine yerlemitir. Bu erevede daha ok bir dolayl koruma sz konusu olmaktadr. Saln ve toplumsal, iktisadi yaamn srdrlebilmesi bakmndan kaynaklarn korunmas dolaysyla evre de bir lde korunabilmitir. Ancak yirminci yzyln ikinci yarsndan sonra sanayi faaliyetleri sonucu kirliliin giderek byk bir tehdit oluturmas ile birlikte dorudan evresel varlklar esas alan bir koruma anlaynn glendii grlmektedir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993:. 5-7; bu konuda ayrca Turgut, 2001: 622 vd.; Almanya Federal Cumhuriyeti bakmndan nver, Nuholu, 1999: 25, 26). Doal evre bakmndan ceza hukuku farkl aamada koruma salayabilir. Kirletici madde retimi, saklanmas gibi faaliyetleri kapsayan ilk aamada, kirletmeyi nlemeye ynelik tedbir kurallarnn ihlalini dikkate alan ikinci aama ve nihayet kirletme fiillerini bastrmaya ynelik n aamada ceza hukukunun devreye irdii grlmektedir (Toroslu, 1982: 13, 14; en, 1994: 82).
135
Kimi yazarlarn evrenin korunmas bakmndan ceza hukuku aygtlarna yer verilmemesini savunduklar grlmektedir (Bkz. en, 1994:7 3; Bkz. Turgut, 2001: 616 vd.). Ceza hukukunun hi mdahale etmemesini savunanlar, daha ziyade idari para cezalar ile yetinilmesi gerektii kansndadrlar. lkemizde de bir zamanlar ska dile getirilen ve aslnda anlam da bir trl berraklaamayan ekonomik sua ekonomik ceza slogannda olduu gibi daha ok i evrelerine yakn olanlar bu grten yana olmulardr (Gr iin bkz. Turgut, 2001: 616). Ceza hukuku aygtlarndan yararlanlmas konusunda da iki genel eilim mevcuttur: Bir yanda evre alannda ceza meyyidelerine son seenek (extrema ratio-ultima ratio-ultimum remedium) olarak bavurulmas, br yanda ceza hukukunun bu alana bamsz olarak mdahalesinin kabul (en, 1994: 73 vd; Turgut, 2001: 617). lk eilim erevesinde deerlendirilebilecek ve ceza hukukuna idari yaptrmlara gre tamamlayc bir ilev tannmas yolunda grler mevcuttur. evrenin korunmas ncelikle nleyici nitelikteki idari dzenleme ve tedbirler ile salanmal, ancak bunlarn belirledii koul ve zeminde ceza hukukunun yardmndan yararlanlmal, yani ceza meyyidelerine bavurulmaldr (Bkz. en, 1994: 74, 75; Turgut, 2001: 617, 618)1. Bununla birlikte ceza hukuku bakmndan idare hukukuna bamllk mutlak olmayp greceli bir nitelik tamaktadr (Turgut, 2001, s. 619). Bu erevede, evresel idari dzenlemelerin ceza meyyidesi gvencesine baland durumlarda, herhangi bir idari tasarrufa gerek kalmakszn, rnein uyarda bulunmakszn ceza meyyidelerinin uygulanabilmesi sz konusu olacaktr (Turgut, 2001: 619). kinci eilim ceza hukukunun zerklii tartmas ile yakndan ilgilidir. Gerekten bugn ceza hukukular, ceza hukukunun zerk olduunu ve salt meyyidelendirici ceza hukuku anlaynn gemite kaldn savunmaktadrlar. Ceza normlar, bakaca hukuk dallarnn meyyidelendirilmesi amac ile sevkedilmez. Ceza normlar ayrca zerk ve zgn bir deerlendirme de ierir. Emir ve yasaklarn bnyesinde bu deerlendirme erimitir (Bkz. Antolisei, 1994: 49, 50). te yandan ceza meyyidesinin son seenek olmas mutlaka ceza hukukunun ikincil, tamamlayc ya da salt meeyidelendirici bir ilevle tanmlanmas sonucunu dourmayacaktr. Ceza meyyidesinin son seenek olarak nitelendirilmesi, sadece evrenin korunmas ile ilgili bir tartma deildir. ada ceza hukuklar bakmndan ceza meyyidesinin son seenek olarak kabul edildii, yani sadece evrenin
1
Trk retisinde Bayraktar, 1981 ylnda yaynlanan bir makalesinde ceza hukukunun evrenin korunmas bakmndan ikincil ya da tamamlayc bir ileve sahip olmas gerektiinin savunmutur. Bununla birlikte, makalenin yazld ve yaynland dnem zerinden uzun zaman getii ve bu konudaki genel deerlendirmelerin zaman iinde deitii unutulmamaldr (Bkz. Bayraktar, 1981: 78).
136
korunmas bakmndan deil, genel olarak ceza meyyidesinden yararlanlmas ile ilgili olarak son seenek anlaynn etkili olduu grlmektedir. Ceza hukuku aygtlarnn mesih gibi kabul edilmesi elbette yanltr. Ceza meyyidesinin ancak son seenek olarak kabul edilmesi ada ceza hukuklarnn genel ve temel bir ilkesi olarak anlalmaldr. ada ve zgrlk ceza hukukunun temel bir ilkesi, ceza hukukunun sosyalletirilmesidir (Mantovani, 2001: XXXVII-XLVI). Salk, kltr ve tabiat varlklar, i gvenlii gibi topluma ait kollektif varlk ve menfaatlerin korunmas bakmndan ceza meyyidesine bavurulmas mmkndr. ada bir hukuk dzeni ceza meyyidesini son seenek olarak grmekle birlikte zellikle kollektif varlk ve menfaatler ile insan hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas bakmndan ceza meyyidesine bavurabilir hatta bavurmaldr. Anayasal bir ceza hukuku, anayasada gvence altna alnan varlk ve menfaatlerin koruyucusu olmaldr. Esasen genel olarak ceza meyyidesine ancak zorunlu durumlarda bavurulmaldr. Ceza meyyidesi uygulanmas suretiyle feda edilecek varlk veya menfaat ile cezaen korunan varlk ve menfaat arasnda oran bulunan ve ceza meyyidesi dnda kalan, rnein idari, hukuki, mesleki meyyideler ile koruma salanamayan durumlarda bu zorunluluun bulunduu kabul edilmelidir (Mantovani, 2001: XXXVII-XLVI). Bu erevede evrenin korunmas bakmndan ceza hukukuna bavurulmas yerindedir (Toroslu, 1982: 9; en, 1994: 91, 92). Bu yaplrken elbette hukuk dzeninin btn dikkate alnacak, sadece son seenek olarak ceza meyyidesine bavurulmas, ceza hukukunun zerkliine de kanmzca bir snrlama getirmeyecektir. Ceza meyyidesine bavurulmas ilkesel olarak son seenek kabul edilmekteyse de (Turgut, 2001: 621), bu durumun evrenin korunmas bakmndan eskisi kadar belirgin olmad da grlmektedir. Baz yazarlara gre, evrenin korunmas amacyla ceza hukuku zel bir neme sahip olup neredeyse ilk adresi oluturmaktadr (Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 579-581; Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 1). Avrupa Birlii yesi kimi lkelerde nceleri yetinilen grece hafif ceza meyyideleri (hafif para cezalar ve ksa sreli hrriyeti balayc cezalar) evresel zararn nne geilmesinde zaaf olarak deerlendirilmektedir (Deketelaere, Faure/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 1999: 105). Doksanlarn balarndan itibaren Belikada ceza miktarlar arlatrlmtr (Deketelaere/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 76, 77). Doksanl yllarn ortasnda Finlandiyada ceza kanununa evre sular eklenmitir (Vihervuori/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 168, 169). Fransada evrenin korunmas bakmndan ceza hukukunun nemini artrd ve evresel varlklarn korunmasnda en etkili aracn ceza meyyidesi olarak kabul edildii grlmektedir. Fransz Ceza Kanununun yan sra zel kanunlarda da evre sularna yer verilmitir (Auby/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 196). Yine Fransz Ceza Kanununda tzel kiilerin ceza sorumluluu da kabul edilmitir. Almanya Federal Cumhuriyeti Ceza Kanununda 1980 ylnda yaplan deiiklikle
137
evre sular metne dahil edilmi, 1994 ylnda bunlarn kapsam geniletilmi 1998 ylnda ksmi deiiklikler sz konusu olmutur. Bu lke bakmndan da ceza meyyidesinin son seenek olarak vurgulanmasna karn cezai dzenlemelerdeki art dikkat ekicidir (Rodi/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 242, 243; nver, Nuholu, 1999: 18). talyada 349/86 sayl Kanunun 18. maddesi evre rgtlerine evre sular dolaysyla alan ceza davalarna mdahil olarak katlma yetkisi vermektedir (Montini/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 307). Hollandada Ekonomik Sular Kanununda evre sularna da yer verilmitir. te yandan evre sular bakmndan zel hukuk tzel kiilerinin ceza sorumluluu kabul edilmitir (Seerden, Heldeweg/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 390, 391). ngiltere, Danimarka ve sve, Amerika Birleik Devletleri, Japonya ve Gney Korede de tzel kiilerin ceza sorumluluu kabul edilmitir (Karlatrmal bir genel deerlendirme iin bkz. Turgut, 2001: 626-634; en, 1994: 134-137). Gerekten de evre sz konusu olduunda dier bastrc hukuk dallar ile nlemlerin yannda mutlaka ceza hukukunun korumasndan yararlanlmaldr (Toroslu, 1982: 13). evrenin korunmasnda ancak ar ve zel baz fiiller iin ceza meyyidesine bavurulmas bunlar dnda kural olarak idari meyyideler ile yetinilmesi yolundaki eilimler bugn arln yitiriyor grnmektedir (Seerden, Heldeweg/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 390). zgrlk ve ada bakla son seenek olarak deerlendirilen ceza meyyidesi, evre sz konusu olduunda akla ilk gelen adreslerden biri olmak zeredir. ngiltere, Belika ve spanyada evre sularnda zel kiilerin ceza kouturmalarn tahrik edebilmelerine ynelik zel dzenlemelere yer verilmi, Belikada evre rgtlerine bu ynde yetkiler tannm, Amerika Birleik Devletleri ve spanyada evre sular bakmndan zel savclk tekilat kurulmutur (Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 579). Amerika Birleik Devletleri evre ceza hukukuna ilikin bir deerlendirmede bu alanda ceza meyyidelerinin zel bir yeri bulunduu, bir ok ihlal aslnda idari meyyidelerle karlanmakla birlikte mahkumiyet kararnn tehir edici zelliinin evrenin korunmas bakmndan ok nemli olduu dile getirilmektedir (Morrison, 2000: 798, 799). Farkl hukuk dzenleri incelendiinde doal evrenin korunmasna ilikin ceza hkmlerine, genel ceza kanunlarnn yan sra zel evre kanunlarnda da yer verilebildii grlmektedir. Yine farkl hukuk dzenleri dikkate alndnda evre sular bakmndan para cezalarnn yan sra hrriyeti balayc cezalara da yer verilmekte olduu dikkat ekmektedir. Para cezalarnn caydrc gce sahip olmas ayrca nemlidir. Para cezalarnn miktarlar belirlenirken, bunlarn, giriimcilerin maliyet fayda analizi yaparak rahatlkla gze alabilecekleri bir riskten ibaret kalmamas gereklidir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 1). Aksi taktirde, sua 138
ve suluya soyut olarak yaklaan ve fiilin ihlal ediciliini, tehlikeliliini dikkate almayan Klasik Okula 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yneltilen eletirilerin bir hayalet gibi aramzda gezinmesi kanlmazdr. Gerekten de Klasik Okul, su ve suluya tamamen masa bandan ve nsel olarak yaklamtr. Cezalarda biimsel eitlik, ceza kanunlarn faillerin adeta maliyet fayda analizi yapabilecekleri su tarifenamelerine evirmitir (Saleilles, 1927: 53, 54). Etkili para cezalarnn yan sra hrriyeti balayc cezalarn da yaygn olarak kullanld tespit edilmektedir. Fiilin tehlikeliliine ya da ihlalin vehametine gre mrboyu hapis cezas da dahil olmak zere farkl dzenlemeler benimsenmektedir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 10).
2.Trk Hukukunda 5237 sayl kanun dnda kalan ve evrenin korunmas ile ilgili ceza hkmleri
5237 sayl kanunun kentsel evreyi korumaya ynelik 184. maddesinin Kanunun yaym tarihinde yrrle girdii sylenmiti. evrenin kasten ve taksirli kirletilmesini cezalandran 181 ve 182. maddeler ise, daha nce de deinildii gibi Kanunun yaym tarihinden itibaren iki yl sonra yrrle girecektir (5237 s. k. m. 344). 5237 sayl kanunun yrrle giren ya da girecek hkmleri dnda Trk hukuk dzeninde doal ve kentsel evrenin korunmasna hizmet eden cezai dzenlemeler arasnda, 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanununun 282., 2872 sayl evre Kanununun 26., 1380 sayl Su rnleri Kanununun 36. maddeleri saylmtr (en, 1994: 97). Bunlara 6381 sayl Orman Kanununun ceza hkmlerini eklemek yararl olur. Yine bu erevede 765 sayl TCKnun 369. maddesinde yer alan binalar, sair inaat, mahsullleri, hububat, erzak yn ve ambarlarn kasten yakmak suu; ayn kanunun 394. maddesinde dzenlenen halkn ieei sular ile yiyecei veya iecei eylere zehir katma suu ve 399. maddede yer verilen 394. maddedeki fiilin taksirli biimi bu kanunda evrenin korunmasna hizmet eden fiiller olarak deerlendirilmitir (en, 1994: 97, 98). 765 sayl TCKnun sz konusu hkmleri ile ilgili bu deerlendirmeye katlmak gtr. Kanmzca bu hkmler ile farkl hukuki konular yani hukuki varlk ya da menfaatler korunmaktadr. zellikle 369. maddedeki cezai korumann evre bakmndan ancak ok dolayl bir etkisi olduu dnlebilir. 394. maddede ise genel salk merkezli (Turgut, 2001: 625) bir koruma sz konusu olup yine kanmzca evresel varlklarn hukuki konu olarak deerlendirilmesi zordur. evre bakmndan ok dolayl bir koruma getrimekte olan bu hkmn evre suu olarak deerlendirilemeyecei kansndayz. Doal evre, tarihsel evre ve kltr mirasnn korunmas bakmndan 2863 sayl Kltr ve Tabiat varlklarn Koruma Kanunu da ayrca zikredilmelidir. Doal, tarihsel, kentsel evrenin korunmas amacna ynelik idari yaptrmlar ngrlm olduu da anmsanmaldr. Bu erevede zellikle yukarda
139
deindiimiz evre Kanununun yan sra, 3194 sayl mar Kanunu, Kltr ve Tabiat Varlklar Kanunu, Umumi Hfzshha Kanunu bu alandaki balca dzenlemeler arasnda saylabilir.
3. 5237 Sayl Kanun ile Getirilen Dzenlemeler

evre sular 5237 sayl yeni TCKnda ikinci kitabn nc ksmn oluturan topluma kar sular arasnda yer verilmitir. evreye kar sular bu durumda topluma kar su olarak kabul edilmekte, doal ve kentsel evre toplum dolaysyla korunmaktadr. Bununla birlikte zel nemi dolaysyla bu sularn ayr bir ksm altnda dzenlenmesi savunulabildii gibi, insanla kar sular arasnda yer verilmesinin isabetli olaca yolunda grler de dikkat ekmektedir (ztrel, 2004: 108). Nitekim insanlk bakmndan zel nemi nedeniyle evre sularnn faillerinin yarglanmas iin bir uluslararas evre mahkemesi kurulmas yolundaki eilimler de dikkat ekicidir (Turgut, 2001: 659)
a. Ceza Kanunlarnn Yer tibariyle Uygulanmasnda Evrensellik lkesi ve evre Sular

Kural, ceza kanunlarnn devletin lkesinde ilenen fiiller bakmndan uygulanmasdr. Uyrukluuna baklmakszn devletin deniz, kara, hava lkesinde su ileyen herkes lkesellik ilkesi gerei ceza kanunlarnn muhatab olacaktr. Bununla birlikte cezai korumann yeterli lde salanabilmesi iin yer itibariyle uygulama bakmndan kimi tamamlayc ve istisnai ilkelere yer verilmektedir. Kiisellik, koruma ve evrensellik ilkeleri kural olan lkesellik ilkesine gre tamamlayc niteliktedir. Bunlar iinde evrensellik ilkesi failin uyrukluuna, fiilin lkede ilenip ilenmediine baklmakszn her halde cezalandrlmasn ngrmektedir. nsanln nemli ortak varlk ve menfaatlerinin cezaen korunmas sz konusu olmaktadr. Bu erevede, 5237 sayl Kanunun 13. maddesinin birinci fkrasnn (d) bendinde ayn kanunun 181. maddesinde dzenlenen evrenin kasten kirletilmesi fiillerinin vatanda veya yabanc tarafndan, yabanc lkede ilenmesi halinde Trk kanunlar(nn) uygulanaca yolundaki hkmn evrensellik ilkesi kapsamnda deerlendirilmesi mmkndr. Buna gre bir Trk ya da yabanc Trkiye Cumhuriyeti Devleti lkesi dnda evrenin kasten kirletilmesi suunu iledikleri taktirde Trk Kanunlar uyarnca cezalandrlabilecektir. eitli uluslararas kurulularn ve retinin deerlendirmeleri arasnda, kimi kastl evre sularnn uluslararas kamu dzenini ihlal ettiinin kabul ile evrensellik ilkesi uyarnca mutlaka cezalandrlmas nerileri yer almaktadr (Turgut, 2001: 614, 615). Bu nedenle 5237 sayl Kanunun 13. maddesindeki ilgili dzenlemenin ada eilimlere bu ynyle uygun olduu belirtilmelidir. 140
b. evrenin Kasten Kirletilmesi Suu (m. 181)

evrenin kasten kirletilmesi kenar bal altnda evrenin kasten kirletilmesi ve atk veya artklarn izinsiz olarak lkeye sokulmas olmak zere esasen iki farkl su tipine yer verilmitir. aa. evrenin Kasten Kirletilmesi Suu evrenin kasten kirletilmesi suu, 5237 sayl kanunun 181. maddesinin ilk fkrasnda dzenlenmitir. evreye kar sular arasnda yer alan evrenin kasten kirletilmesi suu, yeni ceza kanunu ile getirilen yeni su tiplerindendir. 765 sayl kanunda byle bir su tipi bulunmamaktayd. 181. maddenin birinci fkrasnda lgili kanunlarla belirlenen teknik usullere aykr olarak ve evreye zarar verecek ekilde, atk veya artklar topraa, suya veya havaya kasten veren kii, alt aydan iki yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr dendikten sonra ve drdnc fkralarda cezann arlatld hallere yer verilmitir. 181. maddenin 3 ve 4. fkralarna gre, atklarn ya da artklarn doada kalc zellik gsterdii durumlar ile birinci fkrada yasaklanan fiillerin neslin devamn tehlikeye sokmas, insan ve dier canllarda tedavisi g hastalklara yol amas gibi durumlar cezay arlatc nedenler olarak kabul edilmitir. 181. maddenin 1. fkrasna gre, atk veya artklarn ilgili mevzuat hkmlerine aykr biimde topraa, suya veya havaya verilmesi ile maddi unsur gereklemektedir. O halde evre koruma mevzuatna uygun biimde atklarn rnein temizlenip ilenerek doaya verilmesi durumunda 181. maddenin 1. fkrasnda yer alan suun ilendiinden bahsedilmesi mmkn olmayacaktr. te yandan birinci fkrada yasaklanan davranlarn evreye zarar vermeye elverili davranlar olduu unutulmamaldr. Tketilen bir gda maddesi ambalajnn p yerine doaya atld rneklerin says ne yazk ki fazladr. Bununla birlikte madde ile yasaklanan fiillerin evresel zarar yaratmaya elverili fiiller olduunu kabul etmek gerekir. evrenin kasten kirletilmesi, kanunun benimsedii ifadeden de anlalaca zere kastl bir sutur. Fiil su saylmakla evrenin kasten kirletilmesi cezalandrlmaktadr. Atk veya artklarn topraa, suya veya havaya bilerek ve istenerek verilmesi ile kast oluur. Genel kastn varl yeterlidir. Ayrca fail tarafndan evresel zararn gereklemesi amacyla hareket edilmesi aranmamtr. Dzenleme, doal evre bakmndan ceza hukukunun mdahalesinin sz konusu olduu nc aamaya karlk gelmektedir. Kirletme fiillerinin bastrlmasna ynelik olan nc aamada ceza meyyidesinin devreye girdii grlmektedir.
141
bb. lkeye zinsiz Atk Sokulmas Suu 181. maddenin 2. fkrasnda ise, izinsiz olarak lkeye atk sokulmas cezalandrlmaktadr. Fkrada Atk veya artklar izinsiz olarak lkeye sokan kii, bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr hkmne yer verilmitir. Bu erevede ilgili mevzuat hkmlerine aykr ve izinsiz biimde lkeye atk sokulmasnn cezalandrlmas sz konusu olmaktadr. Hkmn ihlal edilmesi ancak lkeye izinsiz ve hukuka aykr biimde atk sokulmasna baldr. lgili mevzuat erevesinde lkeye atk sokulmas durumunda bu hkmn uygulanamayaca aktr. Suun tamamlanmas iin atklarn lkeye izinsiz olarak sokulmas yeterlidir. Ayrca evresel bir zararn domu olmas gerekli deildir. lke deyiminden devletin kara, hava, deniz lkesinin btn anlalmaldr. lkeye izinsiz atk sokulmas suunun ilenebilmesi iin genel kastn varl yeterlidir. Failin bakaca amalarla hareket etmesi aranmamtr. Failin rnein ayrca evresel zarar yaratmak ya da maddi yarar salamak gibi amalarla hareket etmesi aranmamaktadr. Maddenin dzenlenii, cezai korumann, kirletici maddelerin saklanmas, depolanmas gibi faaliyetlere ilikin ilk aamada devreye girmesini sonulamaktadr. cc. Arlatc Nedenler Biraz yukarda belirtildii gibi, birinci ve ikinci fkralarda belirtilen atklarn nc fkra uyarnca toprakta, suda, havada kalc zellik gstermesi durumunda, atklarn bu nitelii gerei ceza artrlacaktr. Yine drdnc fkra uyarnca birinci fkrada belirtilen trde fiillerin, insan ve hayvanlar asndan tedavisi zor hastalklarn ortaya kmasna, reme yeteneinin krelmesine, canllarn doal zelliklerini deitirmeye elverili atklarn verilmesi suretiyle ilenmesi durumunda ceza arlatlmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta bu tr bir zararl neticenin ortaya kmasnn gerekli olmaddr. nemli olan atn niteliklerinin bu tr bir zararl neticeyi oluturmaya elverili kabul edilebilmesidir. Yani bu tr bir zararl netice ortaya kmam olsa dahi, atn bu tr bir neticeyi dourmaya elverili olduunun tespit edildii durumlarda cezann artrlmas yoluna gidilecektir. 181. maddenin 5. fkrasnda ise, ayn maddenin iki, ve drdnc fkralarndaki fiiller bakmndan Kanunun 60. maddesinde dzenlenmi bulunan tzel kiilere 142
zg gvenlik tedbirlerine hkmolunaca belirtilmektedir. Bu konuya tzel kiilerle ile ilgili alt balkta deinilecektir. 181. maddenin ilk fkrasnn yrrlk tarihi bakmndan ayr bir dzenleme yaplmtr. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun yrrlk ile ilgili 344. maddesi uyarnca 181. maddenin ilk fkras hkm, kanunu yaym tarihinden itibaren iki yl sonra yrrle girecektir.
c. evrenin Kirletilmesinden Taksirli Sorumluluk (m. 182)

5237 sayl kanunun 182. maddesinde evrenin taksirli biimde kirletilmesi ceza meyyidesine balanmaktadr. 765 sayl TCKnda bu ynde bir dzenlemeye yer verilmemiti. 5237 sayl kanunun 181. maddesinde dzenlenen evrenin kirletilmesi suunun bu sefer taksirli biimi cezalandrlm olmaktadr. 182. maddenin birinci fkrasnda evreye zarar verecek ekilde, atk veya artklar topraa, suya veya havaya verilmesine taksirle neden olan kii, adli para cezas ile cezalandrlr denmek suretiyle sadece evrenin taksirli olarak kirletilmesinden bahsedilmi, bununla birlikte taksirli sorumluluu tanmlayan herhangi bir ifadeye yer verilmemitir. Dolaysyla 5237 sayl kanunun 22. maddesi ve taksirli sorumlulua ilikin genel ilkelerden hareketle taksirli sorumluluun kapsam ve unsurlar tayin olunacaktr. te yandan ayn fkra hkmnn son cmlesinde atk veya artklarn evreye taksirli olarak verilmesinin ayrca evrede kalc olumsuz etkiler brakmas durumunda adli para cezas yerine hrriyeti balayc ceza verilmesi ngrlmektedir. 182. maddenin 2. fkrasnda ise bir baka arlatc neden ngrlmtr. 181. maddede olduu gibi, atk ya da artklarn nitelii dolaysyla cezann arlatlmas yoluna gidilmektedir. nsan ve hayvanlar asndan tedavisi zor hastalklarn ortaya kmasna, reme yeteneinin krelmesine, hayvanlarn veya bitkilerin doal zelliklerini deitirmeye neden olabilecek niteliklere sahip atk veya artklarn evreye braklmas durumunda bir yldan be yla kadar hapis cezasna hkmedilebilecei belirtilmekle ceza arlatlmaktadr. evrenin kirletilmesinde taksirli sorumluluu kabul eden 182. maddenin ilk fkras, 5237 sayl kanunun 344. maddesi uyarnca, Kanunun yaym tarihinden itibaren iki yl iinde yrrle girecektir.
. Grltye Neden Olma Suu (m. 183)

evreye kar sular arasnda yer alan bir baka dzenleme grlt kirlilii ile mcadeleye yneliktir. 5237 sayl TCKnun 183. maddesinde lgili kanunlarla
143
belirlenen ykmllklere aykr olarak, baka bir kimsenin salnn zarar grmesine elverili bir ekilde grltye neden olan kii, iki aydan iki yla kadar hapis veya adli para cezas ile cezalandrlr hkmne yer verilmitir. Rahatlkla grlecei gibi burada insan salnn korunmas temel kaygy oluturmaktadr. Grlt kirliliinin cezaen nlenmesi amacna ynelik hkmde ilgili mevzuat hkmlerine aykr biimde kiilerin salklarn bozmaya elverili ykseklikte grlt yayanlarn cezalandrlmas ngrlmektedir. Suun maddi unsuru, ilgili grlt kirliliini nleyici mevzuat hkmlerine aykr biimde grlt yaylmasdr. Bununla birlikte bu hkmn ihlal edildiinden bahsedilebilmesi iin grltnn insan saln bozmaya elverili dzeyde olmas gerekmektedir. Gece evinde yksek sesle televizyon seyreden bir kimsenin fiilinin herhalde bu madde kapsamnda ele alnmas yanl olacaktr. Genel kastla ilenen bir sutur. nsan saln bozmaya elverili grlt yayldnn bilinmesi ve istenmesi yeterlidir. Failin ayrca sala zarar verme amacyla hareket etmesi gerekli deildir. Suun tamamlanmas iin belli bir kimsenin ya da kimselerin salnn zarara uramas gerekli deildir. nemli olan sal bozmaya elverili dzeyde grlt yaplmasdr. O halde zarar gereklemese dahi cezalandrma mmkndr.
d. mar Kirliliine Neden Olma Suu (m. 184)

5237 sayl yeni TCKnun, yaym tarihinde yrrle giren 184. maddesi evreye kar sular arasnda dzenlenmitir. 765 sayl kanunda byle bir su tipine yer verilmemiti. Yeni ceza kanununun 184. maddesi bir yenilik olarak karmza kmaktadr. Kentsel evrenin korunmas amacna ynelik maddenin birinci fkrasnda Yap ruhsatiyesi almadan veya ruhsata aykr olarak bina yapan veya yaptran kii, bir yldan be yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr hkmne yer verilmitir2. 184. maddenin 2. fkrasnda imar mevzuatna aykr biimde balatlan inaat antiyelerine elektrik, su ya da telefon balants yaplmasna izin veren yetkililerin cezalandrlmas yoluna gidilmektedir. Ayn maddenin 3. fkrasnda ise, yap kullanma izni alnmam binalarda herhangi bir snai faaliyet yrtlmesine izin veren yetkililer cezalandrlmaktadr. Yeni Trk Ceza Kanununun Adalet Alt
2
TBMM Genel Kurulunda madde metnin grlrken verilen deiiklik nergesi ile Adalet Alt Komisyonu metninde iki yl olarak kabul edilen hapis cezasna ilikin alt snr bir yla indirilmitir (Bu konuda bkz. zgen, 2004: 288.).
144
Komisyonu tarafndan kabul edilen metninde sz konusu fiiller 186. maddede dzenlenmiti. O haliyle 186. maddenin 3. fkrasnda ayrca Yap kullanma izni alnmam binalara elektrik, su, telefon veya gaz balants yapan ya da bunlara izin veren kiiler de cezalandrlmaktayd. Genel Kurul tarafndan kabul edilen metinde bu su tipine yer verilmemitir3. 4. fkrada, 184. maddede dzenlenen hkmlerin uygulama snrlarna yer verilmektedir. Gereke metnine gre, bu maddede dzenlenmi hkmler, ancak belediye snrlar iinde ya da organize sanayi blgeleri gibi zel imar rejimine tabi blgeler ile ky snrlar iinde kalsa dahi snai rnlerin retiminin yapld tesisler asndan da bu madde hkmleri uygulanabilecektir. Maddenin 5. ve sonuncu fkrasnda Kiinin, ruhsatsz ya da ruhsata aykr olarak yapt veya yaptrd binay imar planna ve ruhsatna uygun hale getirmesi halinde, bir ve ikinci fkra hkmleri gereince kamu davas almaz, alm olan kamu davas der, mahkum olunan ceza btn sonularyla ortadan kalkar denmektedir. Sz konusu maddenin yap ruhsat alnmakszn ya da ruhsata aykr bina ina etmek veya ettirmek suunu dzenleyen 1. fkras ile bir etkin pimanlk hkm olarak nitelenen (zgen, 2004: 288) sonuncu fkras ele alnmaldr. Gerekede belirtildiine gre 184. maddenin 1. fkrasnda dzenlenen su, yap ruhsat alnmakszn ya da ruhsata aykr bina ina etmek veya ettirmek ile oluacaktr. Ruhsat olmakszn ya da ruhsat bulunsa bile imar mevzuatnda
3
Bu deiikle ilgili olarak zgen u bilgileri vermektedir: TBMM Genel Kurulunda madde hakknda yaplan grmeler srasnda (26.9.2004), iktidar Partisine mensup Milletvekilleri tarafndan, tekrir-i mzakere yntemiyle, sz konusu madde ile ilgili olarak bir deiiklik nergesi verilmitir. Bu nerge zerine, TBMM Adalet Komisyonunda Kabul edilen nc fkra hkm, madde metninden karlmtr... Kamu hizmet binalar da dahil, lkemizdeki binalarn byk ksmyla ilgili olarak henz yap kullanma izni alnmamtr. Bu durum, sz konusu fkra hkmnn madde metninden karlmasnda etkili olmutur. Bu hkmn madde metninde muhafazas, bu binalarda elektrik, su, telefon veya gaz gibi hizmetlerden yararlanlmasna msaade eden herkesin bir anda sulu konumuna getirecekti. (zgen, 2004: 288, (22) numaral dipnot) Genel Kurulda yaplan deerlendirmeler hi kukusuz tartmaya aktr. Kentsel evrenin korunmas bakmndan kaak binalara hizmet gtrlmesinin engellenmesi dncesi hi de yabana atlr bir deerlendirme deildir. Siyasal kazanlar salama olana veren ve kaak binalarda yaayan semenleri honut etmeye ynelik hizmet gtrlmesinin de nne gemeye elverili bir hkmn metinden karld dnlmelidir. Birden bire birilerinin sulu konumuna drlmemesi iin pekala geici hkmler sevkedilebilirdi. imdiki haliyle Kanun kaak antiyeye hizmet gtrlmesini yasaklam ancak binalar bakmndandan hibir ceza meyyidesi getirmemitir. Byle bir seimin sadece su politikas tercihi ile aklanmas pek de kolay deildir. Yerel siyasetin bu konuda etkili olduu izlenimi domaktadr.
145
ngrlen koul ve usullere aykr bina ina etmek ya da ettirmek fiillerinden birinin gerekletirilmesi suun maddi unsurunun olumas iin yeterlidir. Suun kastl bir su olarak dzenlendii aktr. Suun unsurlar fail tarafndan bilinmeli ve istenmelidir. Genel kastn varl yeterlidir. 184. maddenin 1. fkrasnda fkrada ..bina yapan ya da yaptran.. ifadesi yer almaktadr. Gerekede yapan ya da yaptran deyimlerinden, binay ina eden yklenici, alt yklenici (taeron), usta veya kalfann yan sra inaatn sahibinin de anlalmas gerektii belirtilmektedir. Yine bu tr ina faaliyetlerine kontrol ve denetim hizmeti verenlerin dahi suun faili olarak kabul edilecei belirtilmektedir. Madde gerekesinde bu fiilin faili olabilecekler saylrken usta ya da kalfaya da yer verildii grlmektedir. Ayrca bir yklenici, alt yklenici ve inaat sahibi bakmndan ceza sorumluluunun kabul anlalabilirken bunlarn yan sra ve bunlarla birlikte ayrca herhangi bir ruhsat aratrmas yapmam ustalarn da bu suun faili olarak kabul edilmesi kanmzca adil olamayacak kadar ardr. Bunlar ancak byle bir inaat, herhangi bir yklenici ile iliki iinde olmakszn tek balarna ina ettikleri zaman fail olarak kabul edilebilmelidir. mar kirliliine neden olma fiiline topluma kar sular arasnda yer verilmitir. Kentsel evre ve yerleim alanlarnn imar hkmlerine uygun gelimesine ilikin toplumsal menfaat korunmaktadr. Maddenin son fkrasnda ruhsatsz ya da imar mevzuatnda yer alan esaslara aykr olarak yapt veya yaptrd binay imar plan ya da ruhsata uygun hale getirmesi durumunda bir ve ikinci fkra hkmlerine gre kamu davas almayaca, alm olan kamu davalarnn drlecei, mahkum olunan cezalarn ise tm sonular ile kalkaca hkme balanmaktadr. mar kirliliine neden olma fiillerinin Adalet Alt Komisyonu tarafndan hazrlanan metnin 186. maddesinde yer ald daha nce sylenmiti4. O haliyle metinde etkin pimanlk hkmne yer verilmemiti. TBMM Genel Kurulundaki grmeler srasnda byle bir hkmn madde metnine eklendii anlalmaktadr (zgen, 2004: 288). Bu dzenlemenin af nitelii tayp tamad tartlm ve kentsel evrenin korunmas bakmndan zaaf yarataca ynnde kayglar kamuoyuna yansmt. Bu erevede af kurumu ile etkin ya da eylemli pimanlk kurumuna ilikin zelliklerin ortaya konmas ve bu iki arasndaki farklarn belirlenmesi yararl olacaktr (Keyman, 1965: XIII). Af siyasi deerlendirmelerin egemen olduu bir tasarruf olarak karmza kmaktadr. Atfet muamelelerine hemen btn hukuk
4
Bkz. yukarda imar kirliliine neden olma suuna ilikin genel bilgiler ve (2) numaral dipnot.
146
dzenlerinde yer verilmitir (Keyman, 1965: XIII). Devletin cezalandrma yetkisini kullanmaktan ya da cezann infazndan vazgemesi olarak da deerlendirilen (Keyman, 1965: XIII; Toroslu, 2005: 300) af kurumunun lehinde ya da aleyhinde deerlendirmeler bulunmaktadr. Bu tartmalar bir yana brakarak sadece konumuz bakmndan gerekli olduu lde af kurumunun ayrdedici zelliklerinin sralanmas yoluna gidilecektir. Yeni Trk Ceza Kanununun 65. maddesinde iki tr af kabul edilmitir: Genel ve zel af. Genel af, kanundaki tanma gre, devam etmekte olan bir kamu davas varsa bu davann dmesi sonucunu douran, hkmolunmu cezalar da tm sonular ile ortadan kaldran aftr. O halde kesin hkm ncesi yrrle giren genel af kanunu hkmn yerine getirilmesine engel olmakla kalmaz ceza mahkumiyetinin tm sonularyla ortadan kalkmasna yol aar (Toroslu, 2005: 302; Demirba, 2005: 612). Genel af ceza mahkumiyetini tm neticeleriyle ortadan kaldrd iin kiinin daha sonra iledii fiil bakmndan dier koullarn da varl halinde erteleme ehliyeti geri kazanlr. Genel affa uramas dolaysyla mahkumiyet hkm tekerrre esas oluturmaz. zel af ise, 65. maddenin 2 ve 3. fkralarnda dzenlenmitir. kinci fkra hkmne gre, hapis cezasnn infaz kurumunda ektirilmesine son veren ya da infaz kurumlarnda ektirilecek ceza sresini ksaltan veya hapis cezasn para cezasna eviren af zel aftr. nc fkrada ise, zel affn ceza mahkumiyetinin sonular bakmndan etkisi hkme balanmtr. Buna gre zel af, cezaya bal olan ya da hkmde belirtilen hak yoksunluklarna engel oluturmayacaktr (Toroslu, 2005: 198). Etkin ya da eylemli pimanlk kurumuna gelince. Bilindii gibi, suun tamamlanmasndan sonra bu suun zararl ya da tehlikeli etkilerini ortadan kaldrmak amacyla gerekletirilen davranlar etkin pimanlk olarak deerlendirilmektedir. Bu ynyle etkin pimanlk, Yeni Trk Ceza Kanununun 36. maddesinde de tanmlanan ve suun tamamlanmas ya da neticenin gereklemesini nlemek amacyla icra hareketlerinden vazgeilmesini ifade eden gnll vazgemeden ayrlr (Toroslu, 2005: 198). Suun tamamlanmasnn ardndan gerekletirilen ve etkin pimanlk olarak deerlendirilebilecek olan davranlar yeni kanunda kimi zaman cezay azaltan kimi zaman ise, cezay tamamen ortadan kaldran hkm ve sonular dourmaktadr. Bu erevede, 5237 sayl TCKnun 184. maddesinde dzenlenen imar kirliliine neden olma suu bakmndan kabul edilen etkin pimanlk ipotezlerinde cezann, tm sonularyla birlikte ortadan kaldrlmas yoluna gidilmektedir. Kanunkoyucu, etkin pimanlk dzenlemesine yer verdii 110 ve 293. maddelerde sadece ceza indirimini kabul ederken, 274. maddenin 1. fkrasnda ve 316. maddenin 2. fkrasnda hi ceza verilmemesi yoluna
147
gitmitir (Toroslu, 2005: 198). Hi ceza verilmemesi yolu alan 274. maddenin 1. ..cezaya hkmolunmaz denmekle yetinilmitir. 316. maddenin 2. fkrasnda ise, sadece ..ceza verilmez ifadesi tercih edilmitir. Buna karlk 184. maddenin son fkrasnda etkin pimanlk kurumunun snrlarnn dna tap tamad sorgulanabilecek bir biimde ..mahkum olunan ceza btn sonularyla ortadan kalkar hkmne yer verilmitir. Maddenin son fkrasnda yer alan hkm af olarak nitelendirmeyenler, ceza kanunlarnn zaman itibariyle uygulanmasna ilikin esaslardan hareket etmektedirler. Buna gre, imar kirliliine neden olma suunu dzenleyen 184. madde hkmlerinin yrrle girecei tarihten sonra ilenecek fiillere uygulanacak olmas karsnda son fkradaki dzenlemenin af olarak nitelendirilmesi mmkn deildir. Af kanunlar, bu kanunlarn yrrlnden nce ilenmi bulunan fiillere uygulanabilecektir. Buna karlk, imar kirliliine neden olma suuna ilikin hkmlerin ancak bu maddenin yrrlk tarihinden sonra ilenen fiillere uygulanabilmesi dolaysyla bu tarihe kadar ilenmi fiillerden tr cezalandrma yoluna zaten gidilemeyecektir (zgen, 2004: 289). Aksi taktirde ceza kanunlarnn gemie uygulanmas ve anayasal gvence altnda bulunan su ve cezalarda kanunilik ilkesinin ihlali sz konusu olacaktr. Ceza kanunlarnn zaman itibariyle uygulanmas ile ilgili sylenenlere katlmakla birlikte, maddenin son fkrasnda yer verilen etkin pimanlk dzenlemesinin hkm ve sonularnn genel affn hkm ve sonularna e etkiler dourduu belirtilmelidir. Kiinin, ruhsatsz ya da ruhsata aykr olarak yapt veya yaptrd binay imar planna ve ruhsatna uygun hale getirmesi halinde, bir ve ikinci fkra hkmleri gereince kamu davas almaz, alm olan kamu davas der, mahkum olunan ceza btn sonularyla ortadan kalkar denmekle genel affn hkm ve sonularndan farksz bir dzenleme yaplm olmaktadr. Nihayet belirtilmesi gereken nemli bir nokta da 184. maddenin yrrle giri tarihine ilikindir. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununun yrrlk konusunu dzenleyen 344. maddesinin birinci fkrasnn (a) bendinde 184. maddenin bu kanunun yaym tarihinde yrrle gireceine hkmedilmitir. Anmsanaca gibi, 5237 sayl Trk Ceza Kanunu 12 Ekim 2004 tarih ve 25611 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr.
4. 5237 Sayl Kanun ve evrenin Kasten Kirletilmesi Sularnda Tzel Kiiliin Hukuksal Konumu
5237 sayl Kanunun 181. maddesinin iki ve drdnc fkralarnda dzenlenen fiiller bakmndan gvenlik tedbirine yer verildii grlmektedir. 148
Kanunun tzel kiiler bakmndan temel felsefesi ve 181. madde ile ilgili uygulama olaslklarna aada deinilecektir.
a. Genel Olarak
Karlatrmal hukukta tzel kiilerin ceza sorumluluunun kabul konusunda giderek glenmi bir eilim olduu yukarda eitli kereler dile getirildi5. Hatta tzel kiilerin ceza sorumluluunun kat biimde reddedildii dzenlerde dahi bu konularn tartld anlalmaktadr. Bu erevede Alman Dzene Aykrlklar Kanununda ticaret irketi ynetici ya da temsilcisinin iledii sutan tr bu kiiye ynelik olarak verilen msadere kararnn irkete doru geniletilebileceinin dzenlendii dile getirilmektedir (nver, Nuholu, 1999: 19; en, 1994: 136, 137). Nihayet uluslararas toplantlarda, uluslararas rgtlerin metin ve kararlarnda evrenin korunmas bakmndan tzel kiilerin durumuna dikkat ekilmitir (Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Turgut, 2001: 627 vd.; en, 1994: 137). Trk hukukunda tzel kiilerin ceza sorumluluunun genel bir ilke altnda kabul edilmemi olmasna karn 765 sayl TCKnun 220. maddesinin yan sra Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu, Sermaye Piyasas Kanunu gibi eitli zel kanunlarda tzel kiilerin ceza meyyidelerinin muhatab olarak kabul edildii grlmektedir. 5237 sayl yeni Trk Ceza Kanununda ceza sorumluluunun ahsilii ilkesinden hareketle tzel kiilerin ceza sorumluluunun kabul edilmedii grlmektedir. Kanunun 20. maddesinin birinci fkrasnda ceza sorumluluunun ahsilii ilkesine yer verildikten sonra ikinci fkrada tzel kiilere ceza meyyidesi uygulanamayaca, ancak Kanunda ngrlen fiiller bakmndan gvenlik tedbirlerine bavurulabilecei hkme balanmaktadr6. Yeni Trk Ceza Kanununa ilikin tasar metni hkmet tarafndan Meclise sunulduu biimiyle tzel kiilerin ceza sorumluluunu belli hallerde kabul etmiti. Alt komisyonda bu dzenlemelerin karld ve tzel kiilerin ceza sorumluluunun benimsenmedii grlmektedir. Trk hukukunda son durum bu olmakla birlikte tzel kiilerin ceza sorumluluu konusu evre sorunlarnn yan sra yolsuzlukla mcadele bakmndan da hep gndemde olmutur. Uluslararas rgtler bnyesinde hazrlanan szlemelerin
5 6
Bkz. Yukarda 1. evrenin Korunmasnda Ceza Hukukunun levi bal altndaki aklamalar. Bu yaznn asl konusu tzel kiilerin ceza sorumluluuna ilikin tartmalarn aktarlmas olmamakla birlikte Anayasa Mahkemesinin 16.06.1964 tarihli kararnda tzel kiilerin ceza sorumluluunun ahsi sorumluluk ilkesi ile atmad yolunda karar verdiinin anmsanmasnda yarar vardr.
149
yan sra yine bu rgtlerin ilgili organlar tarafndan saptanan ilkelerde de tzel kiilere dikkat ekilmitir. Bu erevede OECD bnyesinde hazrlanan Uluslararas Ticari lemlerde Yabanc Kamu Grevlilerine Verilen Rvetin nlenmesi Szlemesinin ngrd ykmllklerin yerine getirilmesi amacyla 4782 sayl kanun ile TCKnun 4, 211, 213 ve 220. maddelerinde ve 4208 sayl Karaparanin Aklanmasnn nlenmesi Kanununda gerekli deiiklikler yaplmtr. 4782 sayl Ulusalararas Ticari lemlerde Yabanc Kamu Grevlilerine Rvet Verilmesinin nlenmesi in Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile yaplan bu deiiklikler sonucunda yabanc kamu grevlilerine rvet verilmesi su saylm, rvet sular bakmndan tzel kiilerin ceza sorumluluu da kabul edilmitir. Trkiyenin de taraf olduu Avrupa Konseyi Yolsuzlukla Mcadeleye Dair Ceza Hukuku Szlemesinde7 belirlenen ykmllkler arasnda tzel kiilerin ceza sorumluluunun kabul ve bu ynde dzenlemeler yaplmas da yer almaktadr. Szlemede yer verilen bu ykmllkler dolaysyla hazrlanan Yolsuzlukla Mcadele Kanunu Tasarsnn nc maddesinde zel hukuk tzel kiilerinin cezai sorumluluuna yer verilmiti. Kanun kapsamna giren sular bakmndan, ancak sz konusu fiillerin, tzel kiilii temsile, tzel kiilik adna karar almaya ya da denetim yetkisini icra etmeye yetkili kiiler tarafndan ve tzel kiilik yararna ilendii taktirde tzel kiinin de cezaen sorumlu tutulmas hkme balanmaktayad. Taraf olunan bir uluslararas szleme ile tzel kiilerin ceza sorumluluunu kabul ykmll altna girildikten sonra bu tr bir dzenlemenin yaplmasnn eitli gerekeleri olabilir. Ancak Trkiyenin uluslararas taahhtleri bakmndan bu dzenlemenin, hem de Szlemenin uygun bulunmasndan sonra yaplmasnn skntlar yaratmayacan sylemek mmkn deildir.
b. 5237 Sayl TCKnun 181. Maddesi ve Tzel Kiilik

Daha nce de belirtildii gibi 5237 sayl TCKnun evrenin kasten kirletilmesi fiillerini dzenleyen 181. maddesinde evreye kar sular bakmndan tzel kiileri ilgilendiren bir dzenleme bulunmaktadr. 5237 sayl kanunun 20. maddesinin 1. fkrasnda Ceza sorumluluu ahsidir. Kimse bakasnn fiilinden dolay sorumlu tutulamaz dendikten sonra 2. fkrada
7
(Strazburg, 27.01.1999) Trkiye 27.09.2001 tarihinde imzalam, 5065 say ve 14.01.2004 tarihli kanun ile kabul etmitir.
150
Tzel kiiler hakknda ceza yaptrm uygulanamaz. Ancak, su dolaysyla kanunda ngrlen gvenlik tedbiri niteliindeki yaptrmlar sakldr hkmne yer verilmitir. te yandan bu gvenlik tedbirleri ancak kanunda aka ngrlen durumlarda tzel kiilere uygulanabilecektir (m. 60/f. 4). 5237 sayl kanunun 60. maddesi uyarnca tzel kiilere zg gvenlik tedbirleri izin iptali ve msadere ile snrldr. 60. maddenin ilk fkrasnda iznin iptali tedbirinin uygulanabilmesi baz koullara balanmtr. ncelikle tzel kiiye kamu kurumunca verilmi faaliyet izni bulunmaldr. Sonra tzel kiinin organ ya da temsilcisinin itiraki ile tzel kii yararna kastl bir su ilenmi olmaldr. Nihayet bu su kamu kurumunun verdii iznin ktye kullanlmas suretiyle ilenmelidir. zel hukuk tzel kiisinin organ veya temsilcilerinin itirakiyle ve bu iznin verdii yetkinin ktye kullanlmas suretiyle tzel kii yararna ilenen kastl su ifadesinin baka trl anlalmas mmkn deildir. O halde iznin iptali tedbirinin uygulanabilmesi iin sadece tzel kiiye hukuka aykr menfaat salanmas yeterli deildir. Ayrca bunun, iznin ktye kullanlmas suretiyle salanmas gerekir. 60. maddenin gerekesinde ilenen sula verilen iznin kullanlmas arasnda nedensellik ba bulunmas gerektii belirtilerek, uyuturucu parasnn peelenmesi iin dviz brosu iletilmesi rnek olarak verilmektedir. Halbuki 60. maddenin 1. fkrasnda tzel kii lehine ilenen sutan bahsedilmektedir. rnekte ise tzel kii lehine ilenen bir fiil yoktur, tzel kii paravan klnarak ilenen bir su vardr. Gerekten de 60. maddenin ilk fkrasndaki iznin ktye kullanlmas suretiyle ifadesi sknt yaratmaya elverilidir. te yandan iznin ktye kullanlmas koulu bir faaliyetin icras iin resmi makamlarca verilecek izne gereksinimi olmayan tzel kiiler yararna ilenen sularla mcadelede de zaaf yaratacaktr. 5237 sayl kanunun 181. maddesinin 5. fkrasnda, ayn maddenin iki il drdnc fkralarnda yer alan fiiller bakmndan tzel kiilere zg gvenlik tedbirlerine hkmedilecei ngrlmtr. kinci fkrada atklarn izinsiz olarak lkeye sokulmas fiillerinin cezalandrlmas, nc fkrada atk ya da artklarn suda, havada kalc zellik gstermesi, drdnc fkrada ise, evrenin kasten kirletilmesi fiillerinin insan ve hayvan nesli bakmndan vahim sonular yaratmaya elverili olduu durumlarn cezalandrld yukarda belirtilmiti. te bu fkralardaki fiiller bakmndan tzel kiilere zg gvenlik tedbirlerine de bavurulabilecei anlalmaktadr. Tzel kiilere gvenlik tedbiri uygulanmas konusu 181. maddenin ikinci
151
fkrasnda yer alan lkeye izinsiz atk sokulmas fiili ile bu fiilin nitelikli halleri bakmndan ayr, evrenin kasten kirletilmesi suunun nitelikli halleri bakmndan ayr deerlendirilmelidir. lk olarak evrenin kasten kirletilmesi suunun nitelikli biimde ilendii hallerde tzel kiiye gvenlik tedbiri uygulanmas ipotezleri ele alnacaktr. Bir tzel kiinin evre mevzuatna aykr biimde atklarn rnein denize vermesi ve bu atklarn kalc zellik gstermesi durumunda 60. maddede belirtilen gvenlik tedbirlerinin uygulanmas sorunu gndeme gelebilecektir. Tedbir uygulamasnn sz konusu olabilmesi iin 60. maddede belirtilen iznin ktye kullanlmas koulunun gereklemesi zorunludur. Bir iznin ktye kullanlmas, bu iznin verili amac dnda kalan amalar iin kullanlmasdr. Bu fkra ile ancak evreye atk verilmesinin paravan olarak kurulacak ve ancak kamu kurumunun verdii izne dayal olarak faaliyette bulunan zel hukuk tzel kiilerine tedbir uygulanmas mmkn olabilecektir. Zira iznin ktye kullanlmas koulu baka trl gereklemeyecektir. te yandan bunun dnda kalan ipotezlerde msadereye konu herhangi bir deer de bulunmadndan bu tedbirin de uygulanmas yolu kapal olacaktr. Atklarn lkeye izinsiz olarak sokulduu durumlarda gvenlik tedbiri uygulanmas daha kolay grnmektedir. Buna gre 181. maddenin 2. fkrasndaki tanma uygun olarak bir tzel kii tarafndan lkeye izinsiz olara atk sokulan ve bundan bir menfaat salanan hallerde 60. maddede yer alan tedbirlerin uygulanmas yolu aktr. Yeni ceza kanununda tzel kiilerin ceza sorumluluu kabul edilmediine gre, hi deilse gvenlik tedbirlerinin uygulanmasn salamak bakmndan bu konudaki dzenlemelerin gzden geirilmesi zorunludur.
5. Ceza Meyyideleri ile dari Yaptrmlarn Birlikte Uygulanmas Sorunu

Kamu dzenini korumak, topluluk halinde yaamn huzurlu ve gvenli biimde devamn salamak amacyla idarenin yrtt faaliyetler kolluk faaliyetleri olarak adlandrlmaktadr. darenin kolluk ilemlerine uyulmas ise, adli cezalarn yan sra idari yaptrmlarla karlanabilir (Gnday, 1997: 191). Anayasa Mahkemesi idari yaptrmlar idarenin, bir yarg kararna gerek olmakszn yasalarn aka verdii bir yetkiye dayanarak dare Hukukuna zg yntemlerle, dorudan doruya bir ilemi ile uygulad yaptrmlarla, verdii cezalar olarak tanmlamtr (23.10.1996, E. 1996/48-K. 1996/41 Bkz. Gzbyk, Tan, 2004: 707). Anayasa Mahkemesi baka bir kararnda, idari para 152
cezalar iin toplumsal dzene aykrlk oluturan eylemler nedeni ile yasann aka izin verdii durumlarda idarenin yarg organna bavurmadan kendisinin bizzat uygulad ve bir miktar parann alnmas biiminde gerekletirilen mali nitelikli yaptrmlar tanmna yer vermitir (23.10.1996, E. 1996/48-K.1996/41Bkz. Gzbyk, Tan, 2004: 708). 5237 sayl TCKnun evrenin korunmas ile ilgili hkmlerinin yrrle girmesiyle birlikte, kimi fiiller bakmndan hem bu kanunda ngrlen ceza meyyidesi ya da meyyideleri hem de ilgili zel kanunlardan kaynaklanan idari yaptrmlarn uygulanmas sz konusu olabilecektir. Hukukumuzda, idari yaptrmlarn ceza meyyidesi ile birlikte uygulanmasna engel oluturan bir dzenleme bulunmamaktadr. Tam aksine birlikte uygulamay gvence altna alacak kanuni dzenlemeler bulunmaktadr. evre Kanununun 27. maddesinde Bu kanunda yazl fiiller hakknda verilecek idari nitelikteki cezalar, bu fiiller iin dier kanunlarda yazl cezalarn uygulanmasna engel olmaz hkmne yer verilmitir. Bununla birlikte zel kanunlarda yer verilen idari para cezalarnn yksek meblalara karlk gelen adli para cezalar ile birlikte uygulanmas olasl gerekleirse, devlet hazinesine ok ykl bir miktarn denmesi gndeme gelebilecektir. mar Kanunu uygulamas bakmndan da benzer olaslklar dikkate alnmaldr. evrenin korunmas bakmndan ceza hukukunun mdahalesi gerekli grlmekle birlikte, cezai dzenlemelerin hukuk dzenleri bakmndan eitli skntlara yol at da tespit edilegelmitir. Bu erevede zellikle ayn fiillerle ilgil olarak hem idari hem de cezai meyyidelerin ngrld durumlarda gerek yetkili makamlarn ilikileri gerekse ayn trdeki meyyidelere birden ok bavurulmas dolaysyla skntlar doduu, para cezalarnn ok arlat dile getirilmitir (Alvazzi del Frate, Norberry, 1993: 11). Konu, aslnda idari yaptrmlarn belirlenmesi ve uygulanmasnda dikkate alnmas gereken temel ilkelerin saptanmasna ilikindir. Bu erevede Fransann da dahil olduu eitli lkelerde idari yaptrmlarn belirlenmesi ve uygulanmasnda temel ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukuku ilkelerine uyulmas gerektii kabul edilmektedir (Gzbyk, Tan, 2004: 713; Moderne, 1997: 10 vd.; Ribs, 2000: 2; bu yndeki Anayasa Konseyi Karar bakmndan ayrca Brisson, 1999: 848). Fransada, idari yaptrmlarn kanunilii, gemie uygulanmazlk ve orantllk ilk bakta dikkat eken temel ilkelerdir (Gzbyk, Tan, 2004: 714; Moderne, 1997: 10; Ribs, 2000: 2; Brisson, 1999: 854). dari yaptrm ieren kanunlarn biribirini izlemesi durumunda sonraki lehe kanunun gemie uygulanmas da kabul edilmektedir (Moderne, 1997: 12; Ribs, 2000: 2). Ne bis in idem kural ile ilikili olarak ayn fiil dolaysyla hem idari para cezas hem de adli para cezas
153
uygulanamayaca ilkesi Fransz Anayasa Konseyinin bu ynde karar verdii 1996 ylndan beri etkisini srdrmektedir (Moderne, 1997: 15; ilke bakmndan Ribs, 2000: 2; Pauliat, 1998: 141, 142). Karara gre, temel hak ve zgrlkleri gvence altna almaya ynelik anayasal hkmler, idari para cezalar ile akal ceza hukuku meyyidelerinin ayn fiil dolaysyla bir arada uygulanmasna engel tekil etmektedir. Bu deerlendirme Fransz Dantaynn ayn yndeki kararlar ile pekimitir. Eilimin, bu iki para cezasnn birlikte uygulanamayaca yolundaki ilkenin (non cumul) anayasal bir ilke olarak kabul edilmesi ynnde olduu anlalmaktadr (Moderne, 1997: 15, 16). spanyada 30/1992 sayl kanun ile ceza meyyidesi tayin olunan bir fiil iin ayrca idari yaptrmlara da karar verilemeyecei hkme balanmtr. Ceza meeyidelerine, idari meyyidelere gre stnlk tannmaktadr (Aguilera Vaqus/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 427). Ayn fiillere ynelik idari para cezalar ile adli para cezalarnn mevcudiyeti konusunda yetkili organlarn belirlenmesi bakmndan eitli rneklere baklabilir. Avusturyada evre hukuku hkmlerinin ihlali durumunda mahkemeler ya da idari merciler ceza kararlar verebilmektedir (Weber/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 30; Moderne, 1997: 5) Bu noktada Avusturya idari mevzuatnn ceza hukuku ile yaknlama iinde olduu belirtilmitir (Moderne, 1997: 5). Sadece ar meyyideler sz konusu olduunda meyyide tayin yetkisi mahkemelerin tekelindedir. dari merciler tarafndan meyyide tayin olunan hallerde ayrca mahkemelerin bu ynde bir hkm tesis etmesine gerek kalmamakla birlikte idarenin bu tr kararlarna kar bavuru ve yargsal denetim yolllar bulunmaktadr (Weber/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 30). Hollandada 2000lerin banda yeni bir uygulamann denenmeye baland grlmektedir. Kimi evre sularnda idari mercilere ve zellikle belediyelere, fail ile uzlamaya gitmek yetkisi tannmtr. Hollanda ceza muhakemesinde esasen ceza davas almasnn nne gemek amacyla savclk makamna tannan bu yetki deneme amal olarak baz evre sular iin sz konusu idari mercilere verilmi olmaktadr. retide bu uygulamann, ceza yarglamasnn salad gvenceleri zaafa urataca yolunda kayglar dile getirilmitir (Seerden, Heldeweg/ Seerden, Heldeweg, Deketelaere, 2002: 392). Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de Avrupa nsan Haklar Szlemesinin dil yarglanma hakkn dzenleyen 6. maddesinin idari yaptrmlarn tayini bakmndan da uygulama alan bulduu grndedir. (Gzbyk, Tan, 2004: 713; Delvolv, 2001: 18 vd.; Brisson, 1999: 847 vd.; Ribs, 2000: 5). nsan Haklar Mahkemesi, eski dzenlemeye gre nsan Haklar Divan, Szlemenin 6. maddesindeki su itham kavramn, Szlemedeki dier kavramlarda olduu gibi (Glckl, 1994: 154
203) ulusal deerlendirmeler ve nitelemelerden otonom biimde tanmlam, idari ihlaller bakmndan da 6. maddenin uygulanabileceini hkme balamtr (Costa, 2004: 31) Dantay da adil yarglanma hakknn gzetilmesini aramaktadr8. Trk hukukunda idari yaptrmlarn kanunilii bakmndan temel bir sorun bulunmamakla birlikte dari para cezalar ile adli para cezalarnn bir arada uygulanmalar konusunda bir kayg duyulmad grlmektedir. Bununla birlikte ceza muhakemesinin temel bir ilkesi olan ne bis in idem kuralnn idari para cezalar bakmndan da dikkate alnmas konusu er ya da ge gndeme oturacaktr. Bu erevede ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukukundan kaynaklanan temel gvencelerin idari yaptrmlarn belirlenmesi ve uygulanmasnda da dikkate alnmas gerekecektir.
Sonu
Ceza kanunlarnda dorudan evrenin korunmas amacna ynelik zel su tiplerine yer veren lkeler arasna Trkiye Cumhuriyeti de katlmtr. te yandan ceza kanunlarnn yer itibariyle uygulanmas bakmndan tamamlayc zellikteki evrensellik ilkesinin kapsamna evrenin kasten kirletilmesi fiilleri de dahil edilerek bu konuda uluslararas toplumun duyarllklarna uygun bir dzenleme yaplmtr. Yeni Trk Ceza Kanununda zellikle doal evrenin korunmas amacna ynelik olarak dzenlenen su tanmlar esasen kirletme fiillerini bastrmaya yneliktir. Bu ynyle, cezai korumann sz konusu olabildii aamadan sonuncusu olan kirletme fiillerinin bastrlmasnn ngrld dzeyde ceza hukuku mdahale edecektir. Bununla birlikte 181. maddenin 2. fkrasnda kirletici maddelerin izinsiz lkeye sokulmasn cezalandran hkmn kirletici maddelerin depolanmas ya da saklanmas gibi faaliyetlerin izlendii ilk aamaya ilikin olduu dnlebilir. evre Kanununun 26. maddesinde yer verilmi olan ceza meyyideleri ise, esasen idari tedbir kurallarnn ihlalini oluturan fiillerin cezalandrlmasna yneliktir. Tzel kiilere ilikin dzenlemelerin ise, karlatrmal almalarn iaret ettii genel eilimlere uygun olduunu sylemek gtr. Mevcut haliyle gvenlik tedbiri uygulamas ngrlen hkmlerin de elden geirilmesi ayrca gvenlik tedbiri trlerinin artrlmas zorunludur. evresel varlklarn korunmas, kuaklararas ve zaman boyutunda bir dayanma anlay erevesinde dnlmektedir. Henz domam olanlarn dahi evre
8
darenin yaptrm uygulamasndan nce sann isnad renme hakknn gerei yerine getirilerek savunma yapmasna frsat verilmesi gerektii, aksi taktirde adil yarglanma hakknn ihlal edilecei yolunda 1997 ylnda verdii karar iin bkz. Gzbyk, Tan, 2004: 717.
155
zerinde menfaati vardr. Bu erevede ceza hukukunun evrenin korunmasndaki rol son derece nemlidir. Ceza meyyidesine bavurulmas bakmndan ada dzenlerde kabul gren orantllk ve cezann son seenek olmas gibi temel ltler dikkate alnarak ceza hukukunun korumasndan yararlanlmaldr. te yandan evrenin ceza meyyidesi sevkedilerek korunmasnda ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukukunun gvence salayan temel ilkeleri gzetilmeli, evre sular ile mcadele srasnda da temel hak ve zgrlklerle ilgili genel esaslara gereken sayg gsterilmelidir.
KAYNAKA Alvazzi del Frate, Anna; Jennifer Norbery (1993), Environmental Crime, Sanctioning Strategies and Sustainable Development, United Nations Interregional Crime and Justice Research Institute-Australian Institute of Criminology, Rome/Canberra. Bayraktar, Kksal (1981), evrenin Korunmas ve Trk Hukuku, Seha L. Meraya Armaan, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, ss. 68-78, Ankara. Brisson, Jean-Franois (1999), Les pouvoirs de sanction des autorits de rgulation et larticle 6/1 de la Convention europenne des droits de lhomme, AJDA, 20 Novembre 1999, ss. 846-860. Costa, Jean-Paul (2001), Le point de vue de la Cour Europenne des Droits de LHomme, LPA, 17 Septembre 2001, ss. 29-33. Delvolv, Pierre (2001), Le pouvoir de sanction et le controle du juge, LPA, No. 185, ss. 18-28. Deketelaere, Kurt; Michael G. Faure (1999), Environmental Law in Belgium, Environmental Law in Europe, (ed. N.S.J. Koeman), Kluwer, ss. 65-114, London. Glckl, Feyyaz (1994), Avrupa nsan Haklar Szlemesinde Adil Yarglama, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 49. No. 1-2, Prof. Dr. lhan ztrak Armaan. ss. 199-234, Ankara. Gzbyk, eref; Turgut Tan (2004), dare Hukuku. C. 1. Genel Esaslar, Gncelletirilmi 3. b., Turhan Kitabevi, Ankara. Gnday, Metin (1997), dare Hukuku, Gzden geirilmi ve geniletilmi 2. b., maj, Ankara. Keyman, Selahattin (1965), Trk Hukukunda Af, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn, Ankara. Mantovani, Ferrando (2001), Diritto Penale. Parte Generale, 4. ed., CEDAM, Padova. Moderne, Franck (1997), Le pouvoir de sanction administrative au confluent du droit interne et des droits europens, RFDA, 13(1), janv.-fvr. 1997, ss. 1-43. Morrison, Fred L. (2000), Changing Approaches to Environmental Law, International, Regional and National Environmental Law, (ed. Fred L. Morrison, Rdiger Wolfrum), Kluwer, ss. 803-819, The Hague. zgen, zzet (2004), Gerekeli Trk Ceza Kanunu, Sekin, Ankara.
156
ztrel, nder (2004), Tasardaki evreye ilikin Dzenleme Hakknda, Trk Ceza Kanunu Tasars. Trk Ceza Hukuku Dernei Toplants. Kurumsal Raporlar-Toplantlara Sunulan Raporlar-Bilimsel Raporlar, stanbul Barosu-Galatasaray niversitesi ortak yayn, ss. 107-113, stanbul. Pauliat, Hlne (1998), Le pouvoir de sanction des autorits administratives indpendantes, Bamsz dari Otoriteler, Alkm Yaynlar, ss. 135-144, stanbul. Ren J.G.H. Seerden, Michel Heldeweg, Kurt R. Deketelaere (Eds.) (2002), Public Environmental Law in the European Union and the United States. A Comparative Analysis, ss. 517-581, The Hague. Ribs, Jacques (2000), Lactualit des sanctions administratives infliges par les autorits administratives indpendantes, Gazette du Palais, 28-29 juillet 2000. Saleilles, Raymond (1927), Individualisation de la Peine, Flix Alcan, Paris. en, Ersan (1994), evre Ceza Hukuku. (Ceza Hukuku Asndan Salkl ve Dzenli Bir evrede Yaama Hakk), Kazanc Hukuk Yaynlar, stanbul. Toroslu, Nevzat (2005), Ceza Hukuku, Sava Yaynevi, Ankara. Toroslu, Nevzat (1982), Ceza Hukuku ve evre, Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn, Ankara. Turgut, Nkhet (2001), evre Hukuku, Yenilenmi ikinci bas, Sava Yaynevi, Ankara. nver, Yener; Aye Nuholu (1999), Federal Almanya evre Ceza Hukuku, Beta Yaynevi, stanbul.
157
158
Dou Kenti ve Bat Kenti Kavramlar erevesinden Karlatrmal Bir Deerlendirme Denemesi*
Dnsel DKER,** Eren TOPRAK***
Ankaraya Bakmak;
Ankara bir dler kentidir. Kentin kendisi insanlar dler dnyasna tadndan deil: insan Ankarada d kurmadan yaayamaz da ondan. Ya ynetimle ilgili bir dnz olmal, ya mutlulukla ilgili, ya iyi insanlkla ilgili bir dnz olmal ya da iyi sanatlkla ilgili. Dlersiz yaanamaz Ankarada: nk ufuklar snrldr dalarla, geni bir ufuk dmz yoksa: nk dereler sdr ve denetim altndadr, gsmzde yreimiz bir alayana kaynak oluturmuyorsa. nk kale terkedilmi gzkr uzaktan, iimizde taht kuran / hkm sren ast astk / kestii kestik, ama srasnda kendisini de kesen bir ynetim yoksa. nk ilikiler khnemi, memurin ve hesapldr, yaptnz her eyi karlksz yapmyorsanz. Onun iin de Ankara bir dler yatadr, onun orak bir lke, tozlu bir kent, ksr bir yaam ve enisiz bir toprak olduu bir yana braklrsa Ali Cengizkan1
Giri; Kavramlar ve Yntem

Herhangi bir kent zerine sosyal bilimler referansl bir bak asnn elde edecei sonular, bakan znenin bulunduu konuma ve zaman dilimine gre farkllk gsterecektir. Onun iin zellikle gnmzde yaplacak bir analizin, kentin bugn ne anlam ifade ettii zerine gerek tarihsel, gerekse yapsal
* Yazarlar, almann ilk halini okuyup hata paynn azalmasna katkda bulunan, Prof. Dr. Can Hamamcya teekkr ederler. ** A.. SBE, Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi (Kent ve evre Bilimleri), yksek lisans rencisi. *** A.. SBE, Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi (Siyaset Bilimi), yksek lisans rencisi. 1 Bkz. (Ataba - Cengizkan 1998; 198).
159
anlamda karlatrmal bir bak as sergileme ans bulunmaktadr. Tarihsel srekliliin sonucunda varlan noktada incelenen nesnenin ne anlam ifade ettii o konjonktrdeki yap zerinden deerlendirilebilir. Bu almada da tarihsel geliimi gz ard etmeyen yapsal bir bak asyla Ankara kenti incelendiinde karlalabilecek olan grnmler ifade edilmeye allacaktr. Trkiyede modernliin tarihinin bu kentle varolan koutluunun bir dzlem tekil edecei almada, kentin modernliin rgtl yznn zlmeye balamas ile birlikte eliik bir ifade arz ettii ve dolaysyla bu durumun net olmayan bir nitelii anlamlandrd iddia edilecektir. Bunun iin elikiyi anlamlandracak iki kanat olarak dou ve bat kavram ifti kullanlacaktr. zellikle Trkiyede modernliin eitli ikili kartlklar zerinden ilerledii dnldnde Ankara zelinde bu ikili kartlklarn dou-bat zerinden ilerledii ifade edilebilir. Bu ifadeyi glendirmek adna alma, ncelikle dou ile gelenek; bat ile modernlik arasnda bir koutluk olduunu anlamlandracak, daha sonra kentleme zerinden Ankaray ifade edecek, ardndan da teorik kartlkla, pratik nesne olan bu kenti karlatrmal bir analize tabi tutacaktr.
Dou-Gelenek ve Bat-Modernlik Koutluklar ve Farkllamalar zerine: Kavramlar, Trkiye ve Kentleme zerinden Deerlendirme
Genel erevesi yukardaki gibi ifade edilen bir dnce pratiinde batan koyulan bir ihtiyatn yinelenmesinde fayda bulunmaktadr. Dou ile gelenei, bat ile modernlii e tutmak farkl kltrlere olumlu ve olumsuz bir anlam yklemek erevesinden deerlendirilmemelidir. Aslnda burada bat-modern ile dou-gelenek kavram setleri zerinden konuulduunda dou ve bat arasnda ayrmn veri olarak kabul edildii ortadadr fakat olaya zaman ve mekan boyutu dahil edildiinde yukardaki ikili setler daha net biimde kavranabilir. Zira erken modernizmin ortaya kt zamanlar ncesinde zaten modern ve gelenek arasnda bir ayrmn sz konusu olmad belirgindir. te yandan mekan erevesinden dnld anda neye ve kime gre modern veya geleneksel sorular n plana kmaktadr. ncelikle belirtmekte fayda var ki modern olan bizatihi geleneksel olan ile bir farkllk zerine bina edilmitir. Daha dorusu, ilerleme ve rasyonalite zerinden kurulan bir dncenin zamanla toplumsal ve siyasal formasyonlara sirayet etmesiyle birlikte farkllaan durumu ve kullanm yerindeyse klasik ile yeni olan arasndaki ayrm ifade etmek zere gelenek ve modern arasndaki ayrmn ilk tohumlar atlmtr. Bu noktadan bakldnda ise gerek dounun gerekse batnn gelenei farkldr. Kald ki modernlik tecrbeleri de bu erevede farkllamaktadr. Bata ifade edilen tespiti salamlatrmak adna devam edilirse, yukardaki ikili setleri, zellikle 20. yzyl iin farkl eklektik srelere adapte olmaya alan corafyalarda ortaya kan birtakm eliik durumlarn kuramsal ifadesi olarak sunmak daha doru grnmektedir. Dolaysyla bu tespiti, belirtilen 160
zaman diliminin tesine gtrmek de eitli sorunlara yola aabilmektedir. Bu noktaya gelindiinde ise kavramlarn anlam dnyalarnn tanmlanmas sorunu olumaktadr. Yani gerek dou-bat gerekse gelenek-modern ayrm konusunda ksa bir aydnlatma gereklidir. Modern olma konusunda kavramsal anlamda ok derine inmenin pek gerei yoktur. Zira, 18.yzylda Avrupadaki toplumsal deiimin ncelerinde zellikle sanatla balayan ve daha sonra makro lekli boyutlara ulaan klasik ile yeni olan arasndaki ayrmn anlamlandrd bir durum sz konusudur. Fakat dier tarafta duran dou ile bat arasndaki ayrm modern ile gelenek arasndaki ayrm kadar net deildir ya da modern gelenek ayrm kadar sosyal bilimler erevesinde zerine ok sz sylenmemitir. Bu konuda eitli ayrmlar olduu belirgin ise de bu ayrmlar temel kategoride incelemek daha uygundur. Bu erevede ilk olarak corafi ayrmlar ifade edilebilir. Tarihsel olarak dnldnde genelde kta zerinden hareket edilmi ve Asya ile Afrikann yannda oluan bir Avrupa kurgusu ayrmn ilk temellerini oluturmutur.2 Yani batnn Avrupa ktas ile corafi anlamda rttn sylemek mmkndr ancak Avrupann kendi konumlan da tartmaya ak noktadr. Tarihsel olarak eitli farkllamalar gsterse de Avrupann belirgin olarak dnlmesi Hristiyanlk ile yakn bir iliki ierisinde olmutur. rnein, batl Avrupa tarihilerinin ou Trklerle Bizans arasnda Ortaa boyunca oluan izgiyi Avrupa snr olarak tantmlardr. Yani corafi snr da politik ve kltrel anlamdan farkl dnlemez. Hristiyanln ve daha laik dnemde batnn modern kavramlarla tanmlanmaya balanmas kltrel olarak ortaya kmtr. zellikle zneye atfedilen nem, dou ile bat arasndaki ayrm belirginletirmek adna nemlidir (otuksken, 2001;4753). Sonraki dnemlerde douyu daha toplumcul baty ise bireysel erevelerde tanmlamak ska bavurulan bir yntem olmutur. Son olarak vurgulanan bu nokta politik ayrma giden yolda nemli bir farkllk olarak gze arpmaktadr. Dou ve batnn politik anlamda ayrmnn tarihsel arka plan fazlaca tartmaya yol aabilecek noktalardan bir tanesidir. zellikle rasyonel kapitalizmin kurgulanmas srecinin ncesinde retim biimlerinin karlatrlmas ve iktisadi farkllklarn politik karlklarnn yorumlanma biimi temel ayrm noktasdr. rnek vermek gerekirse, feodalitenin batya zg bir kavram olduu ska vurgulanmtr. Bu anlamda dou daha merkeziyeti olarak kurgulanmtr. Hatta, totalitarizmin kkenlerini aklamak adna dou devletlerine ve dncesine atf yapmak bavurulan yntemlerden bir tanesidir.3 Ancak, dou ve bat arasnda corafi ve kltrel anlamda izilen izgilerin politik anlam erevesinde dier iki dzlem kadar belirgin olmadnn da ifade edilmesi gerekir.
2 3
Avrupa fikrinin dier ktalar ile karlatrarak corafi anlamda nasl olutuunun bir derlemesi iin bkz. (Boer,2000; 22 34). Bu fikirler de oryantalist yanlglara dmeye son derece msait duran tespitlerdir. zellikle 11 Eyll olarak kavramsallatrlan sre sonras dou ve batnn politik ayrmnda bu duruma batl siyasal aktrler tarafndan ska atf yaplmaktadr.
161
Bu alma erevesinde daha zele inmek gerektiinde yukardaki durumun Trkiye zelinde deerlendirilmesi de gereklidir. Dou ve bat arasndaki gerilimli iliki, Trkiye iin ska zerine dnlm bir ikiliktir. zellikle ilk batllama hareketleriyle birlikte doal olarak muhafazakar bir tepki ortaya km ve bunun sonrasnda dou ve bat kltrlerinin bir atmasndan ska sz edilmitir. yle ki bu durum, politik durumlardan ziyade, edebi yazna, gndelik hayata kadar modern Trkiyenin her alannda kendini hissettirmitir. Dikkat edilirse, ortaya kan muhafazakarlk temelli batclk eletirileri veya daha sonraki dnemde ulus kavramnn soyut duruuna atfla yaplan eletiriler Trkiyenin tarihsel anlamda doulu bir toplum olduunu veri kabul etmektedir. Keza bu durum batllama taraftarlar tarafndan gerek zmni gerekse dorudan dile getirilen bir durumdur. Doulu bir toplumun zelliklerini barndrmann artk ok da gerekli olmad ve batllamann Trkiyenin nndeki en ciddi ve rasyonel hedef olduu dile getirilen bir grtr. Osmanl modernlemesinde, Jn Trk hareketinin batc karakteristii bunu en ciddi biimde ifade eden ilk dncelerden bir tanesidir. zellikle Abdullah Cevdet gibi salt batc grler, dou kltrnn memlekete artk hibir ey veremeyeceinden ve daha mreffeh bir toplumun yolunun sadece garpllamaktan getiinden bahsetmilerdir. Madalyonun teki yzne ise daha ok islami motifler tayan grleri yerletirmek mmkndr. Bu tip muhafazakar-islami akmlar her zaman batllamann tam karsnda yer almlardr. Ancak, zellikle 1923, yani modernlemenin bir politik kurucu iktidar tarafndan kurumsallatrlmas sonrasnda bat ve dou arasnda dnsel anlamda bir ortayol bulma dncesinin hakim olmaya balad gzlemlenmektedir. Bu erevede en uygun rneklerden bir tanesi Ziya Gkalp dncesidir. Garpllamak mmknken garba teslim olmamak gerek Gkalp gerekse modern Trkiye devletinin resmi ideolojisinde belirgin bir damardr. Dolaysyla, bu dnce sonsuz bir eklektisizme ak bir noktada konumlanmaktadr ve eklektik yap sonraki srete eitli elikiler yuma zerinden politik yorumlarn yaplmasn dourmutur.4 Tam da bu politik yorumlarn temelinde bata vurgulanan dougelenek ve bat-modern koutluunun yattn ifade etmek mmkndr. nk zellikle Trkiye erevesinde gelenek doudan beslenmekteyken modernlik fikri bat merkezlidir. Bu anlamda da Trkiyede dou ve bat arasndaki elikiyi yorumlamak, gelenek ve modernlik arasndaki elikiyi yorumlamaktan gemektedir. Belki de dou ve batnn genel kuramsal ayrmna benzer biimde Trkiyede gelenek gll, merkeziyetilii, brokrasi de patrimonyalizmi ve siyasal anlamda hkmetin hikmetini artrmaktadr. Din, gerek kltrel gerekse ideolojik olarak gelenein biimlenmesinde merkezi neme sahiptir. te yandan, Trkiyenin modernlik tahayyl, bir ilerleme metaforu zerine
4
Modernleme tarihinin balangc ve erken cumhuriyet dneminin dnsel ve siyasal analizi iin bkz. (Mardin, 1996), ve Faroz Ahmad, (1993).
162
kurulmutur. Eskinin yerine yeni bir durumu ina abas kendisini belli etmektedir. Batl anlamda brokrasi rgtlenmesi, bireye nem atfedilmesi ve bunlarn st grnm olarak hukuk devletine ska atf yaplmaya balanmas sz konusu modernlik grnmlerindendir. Ancak, bata da belirtildii zere, modernlik ve gelenek arasndaki geililik Trkiyede asl eliik-kartlk erevesinde yorumlanan durumdur. Bu bahisle ilgili genel bir deerlendirme yapmadan nce belirtmek gerekir ki, Trkiye modernlemesinde, modernlik gelenek ile kurucu deil ykc bir ba kurmutur. Yani daha ziyade gelenek ile kurulan, koparc ve dlayc bir modernlik tasavvuru baskndr. Dolaysyla Trkiye ve Bat arasnda modernleme anlamnda bir deneyim farkllndan sz ediliyorsa eer, bu durumun en nemli ayaklarndan bir tanesi yukarda bahsedilen saptamadr.5 Kahramana gre erken 20. yzyln estetik modernizmi geleneksel olanla kurucu bir iliki olutururken, sosyalist, faist ve Kemalist siyasetler geleneksel olan srekli dlama eilimindedirler ve bu durumu somutlatrmak iin de her siyaset de geleneksel olan klasik ve tarihsel olanla amaya almtr (2002;31). Bu eklemlenmenin olaan, sorulma ilikisidir. Gelenei ve moderni kendi iinde ve dnda yaayp iselleyici bir eklektisizm kurmak, modernitenin teorisinin de ifade ettii bir durumdur. Oysa Trkiyede cumhuriyetilik dncesinde yzn yalnzca batya eviren dou kltrnn muhakemeci anlayn pozitivist bir rasyonalizmle amaya alan bir tutum sz konusudur. Byle bir modernleme projesinin de kendi geleneini dlamas son derece normal grlmektedir. Ancak, gerek Kahramann bu kuramsal aklamalar gerekse erif Mardinin (2000) tarihsel perspektiften yapt merkez-evre ilikileri kkenli zmlemeler, bu durumun ciddi gerilimler yarattn gstermektedir. Gelenek, tanm gerei belirli davransal norm ve deerleri benimseyip alayan gerek ya da hayali bir gemile sreklilik gsteren ve genellikle yaygn biimde benimsenen riteller ya da baka sembolik davran biimleriyle ilikili toplumsal pratik kmesi olarak ifade edilir (Marshall, 1999; 258). Dolaysyla herhangi bir yapsal deiimin ardndan bu, toplumsal pratikler kmesini dlama eiliminin ierisine girilmesi en bata pratikte daha sonraki srete yapsal olarak eitli sorunlarn ba gstermesini douracaktr. rnein cumhuriyet tarihi boyunca resmi ideoloji ancak Kemalizm erevesinde bir muhalefete scak bakmtr. Bu erevenin d her zaman vatan hainlii ve benzeri ithaflara maruz kalmtr. Dolaysyla tartmal olsa da Kemalizmin hegemonik bir yapya kap amas ve zaman zaman tarihsel olarak bunu dorular ekilde pratik eylemlere girmesinin altnda bu gibi nedenlerin yattndan bahsedilebilir. Ancak yle ya da byle yeni yapnn birok farkllk getirdiini ifade etmek gereklidir. Yeni yap kukusuz modernite kaynakldr ve batllama ekseninde gelimektedir. Bu durumun sonular balnda ksaca birka noktaya nem verilebilir. Ulus devletin inas srecinde resmi ideoloji tarhiyatnn yaplmas ve kemalizmin
5
Bu konuyla ilgili zellikle bkz. (Kahraman, 1999; 125-144) ve (Kahraman, 2002; 30-58).
163
doktrinlemesi ve doal olarak cumhuriyetilik dncesinin yerlemesi dile getirilebilir. Tanzimatla birlikte balayan hukuk devleti kullanm modernlik erevesinde en nemli deiimlerden bir tanesidir. Bir dier farkllama ise burada dou-bat farkllamas erevesinde ska dile getirilen- sosyal alann arlk merkezini ifade etmesi anlamnda, toplum-birey ikileminde bireye arlk verilmesidir. Dolaysyla, bu farkllama yeni bir vatanda yaratma projesini birlikte getirmitir. Gerekten de modern Trkiye devletinin zerinde en ok politika yrtt meselelerden bir tanesi yurtta yaratma projesidir. Bu yeni birey zerine yaplacak en temel tanmlama, cumhuriyetin yurtta olabilme yolundaki yeniden retim srecidir. Bu birey, batllama dncesini zmsemi ama batnn tutsa olmam, Atatrk ilke ve devrimlerinin bilincinde ve onu yayma-yaama azminde, milliyeti, ilerlemeci bir kimlik atf erevesine oturtulabilir. Hatta, bu yeni bireyin bir baka zellii lkede yalnz olmadnn bilincinde olmasdr. Yani yukarda saylan zellikleri barndrmayan bireylere yurtta sfatnn yklenmesi mmkn deildir ve bu d kategoriye yerletirilen eski- bireylerle mcadele cumhuriyet yurttann en nemli edimlerinden bir tanesidir. Burada ifade edilen hukuk devleti kullanmndan birey yaratma projesine btn alanlarda dou - bat kartl zerine kurulan gerilim kendisini hissettirmektedir. rnein, hukuk devleti batl anlamda kendisini gsterse de hikmet-i hkmet dncesi siyaset tarihinde srekli yer bulmutur veya yurtta resmi ideolojiye eklemlendii srece o sfat kaldrabilecektir. Trkiye zelinde tartlan bu gerilimli durumun kentleme erevesinden yorumlanmas gerektiinde, modern olan kentle geleneksel olan kentin geriliminden bahsetmenin mmkn olduu sylenebilir. Ancak kentleme denildii anda batl bir kavramdan bahsedildiinin ncelikli olarak belirilmesi gerekir.6 Dolaysyla, geleneksel kent ile modern kent arasnda birtakm farkllklar olduunu vurgulamak gerekir. Belirtildii gibi modern kenti batl anlamda okumak, zellikle bata ifade edilen koutluklar ekseninde, dou kenti ile gelenekseli zdeletirmeyi mmkn klmaktadr. Ancak hemen bir ekince koymak gerekirse batnn modern ncesinde yaad geleneksel kent ile bugnk douyu ifade etmek zere kullanlan geleneksel kent farkldr. te yandan buradaki tercih, daha ok kltralist veya politik bir ifade iin kullanlmaktadr. Aksi takdirde zellikle kreselleme ile
6
Bu nokta tartmal grnmekle birlikte kastedilen, modern anlamda endstriyel retimin merkezi olan ve sosyal ilikilerin de buna gre dzenlendii ve ilk kkenlerini 19. yzylda almaya balayan kenttir. te yandan kentin otonom bir kavram olarak Mezopotamya blgesinde ilk kez ortaya kt ve ilkel toplumdan uygar topluma geile birlikte asl ilevini kazanmaya balad, toplumsal artn retilip, bu artnn politik gler aras mcadeleye neden olduu bir yeri anlamland da belirtilmelidir. te yandan bu iktisadi-politik gelimelerin yan sra zellikle Antik Yunan kent devletlerinin dncenin yaylmasnda ne denli nemli olduu vurgulanmaldr. Ancak burada ve bu almann btnnde atf yaplan kent kavram daha ziyade kentleme kavramnn inceleme alan olarak kenttir. Bkz. (Kele 2002; 21-85)
164
birlikte gerek Ortadou gerekse Uzakdou kentlerinin iktisadi dnm gz ard etmi olunur. Yani dou ve bat kenti arasnda ayrm 21. yzyl banda genel itibariyle kltrel ve bunun biimlendirdii politik ereveden yorumlanacaktr. Kent kavramnn anlatlmaya balanmas ve zerine dnlmesinin genel itibariyle batl bir eylem olduu dnldnde dou kentinin zellikleri konusunda, en azndan batl rneklerle kyaslandnda, ok fazla belgenin bulunmadn sylemek mmkndr.7 zellikle demografik anlamda bat kentinden ayrt balamlarda dou kenti zerine konumak gerekirse, ncelikli olarak kent merkezinin evresinde daha fazla krsal nfus barndrd sylenebilir. Dolaysyla kentleme sonucunda oluan g hareketleri merkeze doru gelen nfusu da buralardan ekmektedir. Bylelikle kentsoyluluktan ziyade st tabakalarda toprak soyluluk daha yaygndr. Toplumsal tabakalamann alt kesimleri iin ise durum farkl deildir. Orada da geleneksel deerlerin batl alt tabakaya gre daha fazla sahiplenilmesi sz konusudur. Tam da bu noktada bat ve dou kenti arasndaki fark vurgulamak iin gecekondu kavram ile batdaki slum kavram karlatrlabilir. Kelein tespitlerinden hareketle (2002; 542) bu iki kavram arasndaki en nemli koutluk ikisinde de dar gelirli kiilerin ikamet etmesidir ancak slumlarda yaayan kiiler kentli olarak nitelendirmeye daha aktr, kentin kenarlarnda deil merkezlerinde yaarlar ve yaadklar yerler ok katl mekanlardr. Doal olarak slumlarda yaayanlarn kente adapte olmas daha kolaydr. Kentsoyluluk batlla atfedilirse dou gelenekselliinin daha fazla topraksoylu olduu sylenebilir. Buradan hareketle, geleneksel dou kentinde toplumsal ilikiler daha birincildir. Bireyden ziyade topluma daha fazla atf yaplmaktadr ve insanlar sosyal gruplarna daha fazla ballk bilinci gstermektedirler.8 Bunun ortaya kard bir dier sonu da, geleneksel deerlerin bu topluluk mant iersinde daha fazla baskn durmasdr. Belki de dou-gelenek koutluunun kurulmasna olanak veren en nemli elerden bir tanesi de budur. Zira klasik modernizasyon paradigmalar, modernleme ile birlikte gelenein lineer tarih ierisinde aama
7
Bu genelleme iin baz Arap ve zellikle 19. yzyl Osmanl kentleri istisna oluturmaktadr. zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan balanarak tutulmu olan salnameler (resmi yllklar) dou kentinin tanmlanmas adna nemli kaynaklardr. Burada dile getirilen dou ve bat kentleri arasndaki ayrmn daha ok kapitalist dnme entegrasyon ile yakndan ilikili olduunu vurgulamak gerekir. Yani, aslnda dou toplumlarna hasredilen toplumculuk, bir aradalk, akrabalk ilikilerine atf modern batl ve kapitalist deerleri iselleme konusundaki adaptasyonlar erevesinde deerlendirilmektedir. Bkz. (Goode, 1968) Bu durum phesiz ki yaanan yer ne olursa olsun kltrel aidiyetle de yakndan balantldr. rnein bat Afrika kentleri zerine yaplan bir alan aratrmasnda ortaya kan sonular bu adan ilgiye deerdir. Kentleme dzeyi ne olursa olsun ve bu amaca ynelik kamu politikalar nasl ekillenirse ekillensin, aile yaplar geleneksel deerleri yanstmaya devam etmektedir. (Hanna-Hanna,1969). Onun iin dou ve bat kenti zerine yaplan bir ayrmda sosyolojik boyutun nemi, zerinde dikkatle eilmeyi gerektirecek kadar byktr.
165
aama kalkacan ve zamanla gndelik yaamdan bile ekileceini savunmutur. Oysa dou toplumunda geleneksel deerlerin halen belirleyiciliini korumas, klasik modernleme anlay erevesinde aklanamayacak bir durumdur. Aslnda geleneksel dou kentine bakmann daha kolay bir yntemi bat kentinden ayrld noktalar ifade ederek bulunabilir. Bat kenti, daha nce de ifade edildii zere, sanayi devrimi ile yakn iliki iersindedir. retimin daha seri ve batnn modern aklna uygun hale gelmesi ile birlikte insanlarn kent merkezlerinde toplanma ihtiyacnn domas ilk dile getirilmesi gereken durumdur. Yani i bulma ve istihdam olanaklarnn caziplii kente doru akmann en nemli gerekesidir. Ancak azgelimi lkelerde bu durum batda olduu gibi sonular dourmam ve zellikle 20. yzyln ortalarnda batl kentleme adna birok olumsuz durum ortaya kmtr.9 Sonraki srete batl kent, kreselleme ile farkl bir dnme girmitir. zellikle, finans merkezli kapitalizmin kresel lekte yapsal farkllamaya gidip, pazar bykln arttrma abalar kenti dorudan etkilemitir. Bu balamda ortaya atlan kavramlardan bir tanesi de dnya kentidir. Bu kavram ilk defa 70lerde gndeme gelmitir ve zellikle Tokyo, Paris, Londra ve New Yorkun dnyann iktisadi dnmndeki ald yeni rol ve bu kentlerin konumunun yeniden tanmlanmas sorununa atfedilen nem kavramsallatrmay dourmutur.10 phesiz ki kentin bu dnm, sosyolojik anlamda da ok farkl grnmler ortaya karmtr. Dnya zerindeki kentlerin ounun sz edilen nfus toplanmasna beklenildii biimde yant verememesi zellikle kent sosyolojisi balamnda dnldnde birok olumsuz sonu ortaya koymutur. rnein kentlerde marjinal sektr11 olarak nitelendirilen bir kategorinin ortaya kmas tam da bu dneme tekabl etmektedir. Dolaysyla olaan yaamn eleri de bu durumdan ska etkilenmektedirler.12 Trkiyenin kentleme srecinin ise yukarda belirtilen genel kuramsal aklamalarla yakndan balantl olduunu vurgulamak gerekmektedir. Geleneksel anlamda Trkiye kentlerinin, dier alanlarda olduu gibi, batllama ile birlikte modern dnme girdiini belirtmek gerekmektedir. Hatta, Trkiyedeki
9 10
11
12
Bu tarihsel srele ilgili ksa bir zet iin bkz. (Doan, 2002; 67-81). Dnya kenti kavramnn ne anlam ifade ettiinin tarihsel ve gncel deerlendirmeleri iin bkz. (AldersonBeckfield, 2004; 811-851). Marjinal sektr veya daha genel bir ifadeyle marjinal sosyal gruplar olarak nitelenebilecek olan toplumsal kategori, aslnda ileri kapitalist toplumun kentsel geliim srasnda ortaya kmasn salad bir olgudur. Bu kesim; topraktan yeni kopmu, kentsel mekana entegre olmaya alan veya retimin yapsal bir deiime girmeye balamasyla birlikte ekonomik olarak krsal alanda gereksinim duyulmayan ve sosyal kategoriler balamnda net olarak hi biryere dahil bir toplumsal grup olarak da ifade edilebilir. Bu durum zerine derin analizler yapmaktan ziyade kastedilenin gnmz Trkiyesinde de kendisini ska zellikle byk kentlerde hissettiren ve kapka ve benzeri olarak nitelendirilen su kategorilerdir. Salt Trkiye zelinde deil btn dnya kentlerinde buna benzer sorunlarn olduunu vurgulamak gerekmektedir. Bkz. (Ruggierro, 2003; 45-55).
166
modernleme hareketinin en nemli ayaklarndan bir tanesini kentleme oluturmaktadr. Kamusal mekann yeniden retilmesi dier btn lkelerdeki deiimler gibi Trkiyede de kentleme srecinin en nemli uzantlarndan birisidir.13 te yandan tarihsel olarak kentlemeyi farkl dnemlere ayrp incelemek mmkndr. Bu dnemselletirmeler farkllasa da tek parti dnemi, 50-60, 60-80 ve 80 sonras dnemselletirme de kullanlacak en ideal ltler olarak durmaktadr. Trkiyenin kentleme tarihi ve dinamikleri zerine konumak ayr bir almann konusu olacak kadar uzundur ancak ad geen bu sreci Ankara kenti zerinden okumak hem zellikle Trkiyede ki modernleme srecinin getirilerini kavramak adna yararl grnmektedir.
Ankara zerine; Kent, Sosyal, Siyasal Yap Hakknda

Ankara kentinin yerleim yeri olarak varl tarih ncesi dnemlere kadar gider (Alemdar, 1984;97). Uzun bir toplumsal ve kltrel gemii bulunan Ankara kenti, pek ok devletin egemenliine girmi; ok kereler yklarak yeniden imar grmtr. Anadolunun en eski kentlerinden birisi olarak, corafi konumu gerei pek ok kavmin, topluluun ya da devletin gei yollar zerinde yer almtr (nar, 2002; 133). Ankarann tarihi Osmanl mparatorluundan bu yana alp incelenirse, kentin 16. yzyldan 19. yzyl sonlarna kadar nceleri sancak sonralar ise eyalet merkezi olarak blgenin ynetiminde nemli bir yer tuttuu grlebilir. mparatorluun geirdii evrelere uygun biimde zaman zaman ekonomik ve siyasal stnln kaybetmekle beraber, her dnemde geni bir blgeye merkezlik yapmtr (adrc, 1984; 94). mparatorluun son yllarnda da Ankara, mtevaz bir kent olarak deerlendirilebilir. Seluklular ve Osmanl mparatorluunun ykseli devrindeki ticari roln yitirmi, bir ticaret merkezi olmaktan kmtr (Akgn, 1984, 224). Cumhuriyet ncesinin Ankarasna bir gz atldnda grlmektedir ki; ehrin fiziksel yaps demiryolu (ehre 1892de gelmitir), su (ehre 1890da ulamtr) ve civardaki ba evleriyle snrldr. Halkn rgtlenmesi loncalar, ahilik ve Hac Bayram Veli Tarikat evresinde olumutur.
13
Mekann kamusal anlamda yeniden retilmesi, zellikle modernite balamnda zerine ska konuulan bir konudur. Ancak belirtilmesi gerekir ki, mekann bu dnm erevesinde ele alnmas ok eski bir eylem deildir. Liberal sylem, bu duruma hi eilmemitir. Genelde Marksist evrelerin aratrma nesnesi olan kamusal mekan genelde 1960lar sonrasnn alan aratrmalarna konu olmutur. zellikle 19. yzylda mekann dnmnn bat kapitalizminin geliimi ile yakndan ilgili olduu vurgulanmaya balanmtr. Emek sermaye elikisi, toplumsal artn eitsiz paylam gibi meselelerin merulatrma yeri ve arac olarak modern mekanlar grlmeye balanmtr. Bu gibi iktisadi-politik zmlemelerin dnda sosyolojik anlamda Tonniesin yapt cemaat-cemiyet dnmnde kentsel mekann deiimine de atf yaplmtr. Buradaki en nemli karsanacak yn, sanayilemi toplumda kentsoylularn (burjuvalar) yannda kentlilerin de ayr bir grup olarak olumaya balamasdr. te bu kentli kimlii, modern kentin ve mekann anlamlandrd bir kimliktir. Dolaysyla, modern kent zerine dnrken bu dnm(ler)e atf yapmak son derece nemlidir.
167
Nfusu az ve ekonomisi kendine zgdr. Stma, yangnlar ve harap kentsel evre ehrin grntsn irkinletirmektedir (Cantek, 2003; 41-42). Kurtulu Sava yllar Ankarasnn konutlarnn ou da ky evleri tipinde, damlar dz, toprak ve tuladr.14 Yar ahap evler de bulunmaktaysa da, ta binalar, ancak birka resmi yapdr. Sokaklar dar ve aaszdr (Akgn, 1984; 225). Ancak yine bu yllarda, bir tara kasabas olarak Ankarann 20ler ve 30larn ortalarna dein, cumhuriyetin kurucu kadrosuna sunabilecei pek fazla bir zenginlii yoktur. Fakat, kentin sadakat ve bakirlii buna istisna saylabilir (Cantek, 2003; 49). Belki de srf bu iki sebepten dolay Ankara genel ordu karargah konumuna gelmitir ve savan sonunda da belki de bu sadakat dllendirilmitir bir anlamda. Ama elbette ki Ankarann bakent oluunun ardnda baka sebepler de vardr. Zaten tarihsel olarak da endstri devrimi sonrasnda dnyann birok lkesinde yeni bakentlerin imar gndeme gelmitir15 ve Ankara da kimilerince bu rzgarn bir paras olarak kabul edilir. Bu yeni bakentlerin imar giriimlerinin ortak noktalarndan birisi, acl ilkeler dorultusunda yeni bir devlet dzeninin kurulmas srecinde lke halkn ortak deerler erevesinde bir araya getirecek politik ve ekonomik iklimi yaratabilecek mekansal ortam salayabilme abasdr. Uluslama srecinde, yeni bir bakentin yeni ilkeler dorultusunda imaryla simgesel btnlemenin salanmas amalanmtr (nar, 2002; 102). 20. yzylda bakent deitirme giriimlerinde ortak olan noktalardan bir bakas ise yeni bakentlerin kyda yer alan eski bakentlerin aksine lkenin daha ierilerinde, i pazar oluumuna olanak verecek bir konumda imar edilmeleridir (nar, 2002; 103). te tm bu ve benzeri sebeplerden dolay Ankara; o ky grnml, kasaba benzeri Ankara, ncesinde de fiili bakentlik ettii bu lkeye 13 Ekim 1923 tarihinde resmen bakent olmutur. Bu tarihten itibaren de grnmyle, insanlaryla, mekanyla, sokak isimleriyle, hijyeni simgeleyen fskiyeleri, havuzlaryla, havasyla, yeiliyle bambaka bir Ankara imar balad sylenebilir. Ankara, bu anlamda, sadece bir bakent deil btn Anadolunun imar iin bir okuldur. Yaplamas, alt yaps ve aalandrmas ile nc bir rnektir
14
15
Ancak burada gz nnde bulundurulmas gereken bir nokta da Ankara ve evresinin kendine zg bir ev yaps olduu ve dnemin dier mimari yaplarndan bu kendine zglkten dolay ayrlddr. Geleneksel Ankara evleri iklim ve sosyal yaam koullarna gre uzun yllarn deneyim ve gereksinimleriyle olumu plan ve yap zellikleri tarlar. Aa ve kerpi gibi ksa mrl malzemelerden yapldklarndan gnmzde ok fazla rnei kalmamtr. Ankara evleri ile ilgili daha ayrntl bilgi iin T.C. Kltr Bakanl internet adresinden bkz. http:// www.discoverturkey.com/yeni/ankara/ankara.html (05.02.2005). 20. yzylda zellikle gelimekte olan lkeler olarak tanmlanan baz lkelerde bakentlerin yerleri deitirilmitir. 20. yzylda srasyla Avustralya, Trkiye, Brezilya, Pakistan, Belize, Nijerya, Tanzanya, Malawi, Fildii Sahili ve Arjantinde hkmet yeni bir bakent kurup bunu finanse etmitir. (nar, 2002; 83). ABDde Washington, Avustralyada Canberra, Brezilyada Brasilia ve Pakistanda Islamabad 20. yzyln bahsi geen yeni bakentlerine rnek olarak verilebilir.
168
(Tankut, 1984; 303). Batl kent kltr, ekonomisi, yaam tarz bir anlamda nce bakente, sonrasnda da tm lkeye tanmaya, yaylmaya allr. Bu dnemde yaratc ykm niteliinde bir ina hamlesi mevcuttur. Temsil edilen deerler; yenilenme, modernleme ve ilerlemedir.16 Aslnda Ankarann bakent olmas her eyden nce sembolik bir karardr. Dnemin siyasetileri iin lkenin kurtuluu ya da Mustafa Kemalin hedef olarak belirledii ada medeniyet seviyesine ulama ideali yeni oluturulacak kltr ile mmkndr. Bu kltr phesiz ki, stanbuldakinden farkl olacaktr. te bakent Ankara, cumhuriyet asndan bu kltrn yaratlaca ve dier kentlere yaylaca bir merkez zellii tamaktadr ve bir ilim, irfan ve kltr merkezi olarak tasarlanmtr (Sarolu, 2001; 31). Kimilerine gre ise Ankara, cumhuriyetin modernite projesinin topyas olarak, baskc ve tepede inmeci bir modernlemenin gstergesidir.17 Ancak farkl yorumlar olsa da Ankara bakent oluundan itibaren tamamen bir modernleme akmna kendisini kaptrmtr. Bakentin Ankara olarak kabul edilmesini izleyen aylarda ve yllarda, bakanlklar, nemli devlet daireleri birbiri ard sra ynetici elitin batl anlamda bir bakent yaratmak iin tm glerini harcadklar bir Ankaraya tanmlardr (nar, 2002; 205). Bu da tahmin edilebilecei zere Ankaraya ynelik ani ve hzl bir nfus art anlam tamaktadr.18 Tabii ki bu nfus artnn kimi farkl alanlarda farkl yansmalarnn olmas da kanlmazdr. Ancak ilk olarak, ehre yeni g edenlerin barnak sorunu ortaya kmtr. Bir de ilk g edenlerin byk ounlukla stanbul gibi bir dnemin en gl imparatorluklarndan birisine bakentlik yapm, bir dnemin sanat ve kltrnn merkezi saylm bir kentten geldikleri dnldnde yeni bakentin kurucularnn karlatklar sorun daha rahat anlalabilir. Bu nedenledir ki Ankarann bakent kararnn hemen ardndan kentte hummal bir antiye sreci balam ve hem resmi kurumlarn, hem yabanc lkelerin elilik binalarnn hem de stanbuldan getirilen asker ve brokratlar ile ailelerinin barnabilecei konutlarn yapm modern bir ehrin inas anlamnda balamtr. Bu ilk konutlarda ki ounluu eski Ankarann alk olduu ky evleri tipinin tesinde ok katl apartmanlardr- oluturulmak istenen kimi nitelikler vardr. rnein bu mekanlar en bata modern bir ailenin barnabilecei bir nitelikte olmaldr. stanbul kkenli devlet memurlarnn ve yine stanbul kkenli elerinin, ailelerinin Bat anlayyla paralel giden yaam
16 17 18
Saylan bu deerlere istendii kadar ekleme yaplabilir ancak gze arpan ilk zellik bu deerlerin cumhuriyetin kuruluunda ve halen gnmzde birebir Batyla zdelemi olarak alglanmasdr. (Cantek, (2003; 128). 1927de tarm kesimi dnda Ankarada alan nfusun yaklak %50sini cumhuriyetten sonra tayin edilen askeri ve sivil brokratlar oluturuyordu. 1920lerin sonunda Ankara nfusunun hemen yarsn oluturan asker sivil brokratlar dnemin greli olarak iyi kazanan bir kesimi oluturuyorlard (Nalbantolu, 1984; 258).
169
tarzlar bu apartman katlarna yanstlmaldr. Ancak ama stanbulun silik bir kopyasnn inas olmad iin Ankarann tamamen kendine has bir karakter edinmesi gerekmektedir. Bu da btnyle modern, ilevsel ve Batl bir kent imaj yaratlmasn gerektirmektedir ki bu imajn gerei olarak artk apartman hayat, Noel partileri, dansingler, klasik Bat mzii konserleri, kbik sluplu banka binalar, at yarlar stanbullu Ankara sakinlerinin ounun bile ilk kez karlat yenilikler (Cantek, 2003; 88 - 89) olarak gze arpmaktadr. Yani dneme egemen olan adalama ideolojisi gnlk yaantda daha ok Batnn tketim normlarn benimseme biiminde kendini gstermekte, batda eitim grm aydnlar ve stanbul ticaret burjuvazisinin yaam kalplar yeni bir yaam biiminin ncleri olmaktadr (Nalbantolu, 1984; 359). Bu arada elbette ki bu yeniden balamann plansz programsz olmas dnlemez. nk Yeniehirin kendisi her eyden nce siyasi bir iddia19, bir meydan okumadr ve byle bir meydan okumann temelsiz, stnkr olmas beklenemez. Bu nedenle cumhuriyetin kuruluunun ardndan Ankara iin bir imar plan yaplmas kararlatrlmtr ve Ankarann ilk imar plan stanbul mar Komisyonu yesi Berlinli mimar Dr. Carl Ch. Lrcher tarafndan yaplmtr. Lrcher ilki 1924 ylnda eski Ankara kesimi iin, dieri 1925te Yeniehir kesimi iin olmak zere iki plan yapmtr. Bu planlar Lhler planlar20 olarak bilinir. 1927 ylna gelindiinde ise Ankara imar plann yapmak zere yarma iin yabanc mimar21 Ankaraya davet edilir. Yarmay Berlinin yeniden imar srecine de imzasn atan H. Jansen kazanr. Jansenin raporu kentsel estetik, ekonomi ve salk, kent arazisinin kullanm ve ulam, ehrin bymesi iin yedek alan ve younluklar iermektedir (Sarolu, 2001; 58). Jansen, aslnda apartman tr konut yapmna karyd ve yaplarn en fazla 3 katl olmasn istiyordu.22
19 20
21
22
Bu siyasi iddia bahsiyle ilgili olarak zelikle bkz. (Batuman,, 2002; 42). Lhler planlar yapl itibariyle ayr ayr dnlmlerdir. Balangta Ankarann gelimesinin eski ehrin etrafnda olmas istenmi, ilk plann ortaya kmasndan ksa bir sre sonra muhtemelen siyasi verilerin ve kararlarn deimesiyle Yeniehir iin, zellikle yeni konut ve ynetim yaplarnn geliimini ynlendirmek zere ek bir plan yaplmtr. Bkz. Mehmet Sarolu, (2001; 31). Planlarn tarihlerinin bu denli erken oluu da bize cumhuriyetin kurucularnn, siyasi kadrolarn Ankarann ulus inasnn simgesi olmasna ne kadar nem verdiklerinin bir gstergesidir. Berlindeki Mhendislik Yksek Okullarnn hocalar olan J. Brix ve daha nceden de Berlin mar Plan Yarmasn kazanm olan H. Jansen ile Fransa hkmeti ba mimar L. Jausseley yarmaya arlan isimlerdir. lk iki isim Prof. Ludwig Hoffmann tavsiyesi zerine arlmtr. Ankarann imar konusunda ncelikle yabanc mimarlara plann yaptrlabilmesi iin yarma dzenlenmesi bir anlamda Trkiyenin batya almnn da bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Ankaradaki apartmanlama olgusunun nce kullanclar iin modern cumhuriyet yaantsnn simgesi iken daha sonra kanlmaz bir sre haline dnt sylenebilir. Nitekim, 1920lerde Ulus blgesindeki ilk apartmanlar prestij simgesi iken daha sonra Yeniehir villalar gzde konut biimleri olmutu (Nalbantolu, 1984; 64). Bu adan deerlendirildiinde Jansenin gerekten iinin uzman ve ileri grl bir planc olduunu da rahata syleyebiliriz.
170
Jansen plan, seeneklerin iinde dnemin siyasi ve ekonomik konjonktrne en uygun imar plan olarak deerlendirilmitir. Plan, hem Kaleyi23 ve eski kent kesimini merkez alarak muhafazakar bir yaklam, hem de yeni kent kesimlerine doru genilemesi, sanayi kesimine, ii mahallesine, devlet mahallesine, modern bir metropolde olmas gereken salk koullarna, elenme ve dinlenme ihtiyacna verdii nem ile dnemin siyasi evrelerinin modernist eilimlerine denk dmektedir (Sarolu, 2001; 64). Plan ncesinde bakent Ankarann en nemli mekan Ulustur. Ancak Jansenin plannn uygulanmasnn ardndan otuzlarn ortasnda Ulus ikinci plana drlr. Yeni planla bakent, Dou Bat aksnda blnr ve kent omurgas ile kesitii noktada kavak meydanlardan biri yani Kzlay ortaya kar. Aslnda tm bu abalarn tek bir amac vardr: Modern Trkiyeye yarar modern aydn, bir anlamda yeni insan ortaya karmak24. Zira, ilerici bir snfn yeni toplumsal dzeni rgtlemek iin ihtiya duyduu kitle aydnlardr (Cantek, 2003; 46 - 49). Yani bir anlamda cumhuriyetin kurucularn esas gereksinimi, bir aydn kimlii yaratmaktr. nk cumhuriyet aydn belli bir kamu iin ve o kamu adna bir mesaj, gr, tavr, felsefeyi ya da kany temsil etme, cisimletirme,ifade etme yetisine sahip birey demektir ve imparatorluktan cumhuriyete geite ok doaldr ki ilk ara olarak kullanlacak olan da bu cumhuriyet aydndr ve ilk aamada cumhuriyet aydnnn yaratlmas gerekmektedir. Ayrca, cumhuriyet muhaliflerince zellikle de muhafazakar kesimce - zaten Ankarann bakent seilmesi, stanbul gibi bir kentin ikinci plana atlmas hata olarak grlmektedir. Bakent seildii tarihte25 Ankara, modern Trkiyeyi temsil edebilecek bir grnm arz etmemektedir. Sevimsiz, harap, kaynak yoksunu olarak grlmektedir. Bu anlamda da Ankarann yeniden imar ok byk nem tamaktadr. Ama yepyeni bir kent yaratmaktr ve bu yeni
23
24
25
Jansen, ehrin merkezini Ankara kalesi olarak grmek, fiziksel ve grsel bir merkezle yetinmekte ve fonksiyonel bir ehir merkezini adeta dlamaktayd. Jansen, Ankara kalesini ehrin tac olarak nitelendiriyor ve Kalenin ehrin her yerinden grlebilmesine ayr bir nem veriyordu (Sarolu, 2001; 58 - 60). Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte amalanan yeni insann yaratlmasnn vurgusunu dnemin edebi eserlerinde de grmek mmkndr. rnein Ankarann hem kentsel hem de siyasal dnmn Sakarya Sava ncesinden itibaren ele alan Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara eserinde yeni insan yle tanmlar: yeni insan, eski insan gibi kendi eliyle kendine ikence yapmayacak kadar uura ve hadiselerin tesirine esir yaamayacak kadar hrriyete ermitir. Eski insann ektii straplarn byk bir ksm bizzat kendi icat ve ihtiradr.[buluudur] Melankoli, i sknts, tamah, hrs, kskanlk, iptila gibi eylerin tahakkmnden kurtulmak bizim daima elimizde olan bir kudrettir. Fakat biz, kendi ruhumuz stnde hakim olamak kudretini daima aksine kullanm, hatta bazen, btn bu dertleri bamza kendi elimizle amzdr. (Yakup Kadri Karaosmanolu; (2004), Ankara, stanbul, letiim.) Ayn vurguyu Adalet Aaolu (lmeye Yatmak), Sevgi Soysal (Yeniehirde Bir le Vakti) gibi dnemi anlatan dier eserlerde de grmemiz mmkndr. Bakent kararnn tartld dnemde stanbul, Bursa, Eskiehir gibi farkl kentlerin zerinde de dnlmtr. Ancak son seim Ankara zerinedir.
171
ehrin oda olarak grlen Yeniehir gen ulusun iradesini ve ideallerini temsil etmektedir (Batuman, 2002; 43). Kentin ekonomik yapsna bakldnda da 1920 ncesinde tarma ve bir miktar da ticarete dayanan bu yapnn yani kentin sosyal ve iktisadi bnyesinin bakent oluuyla ve zellikle de yeni imar planyla hzl bir biimde deimeye balad grlmektedir. Yukarda da ksmen deinildii gibi, bakent olmann getirdii ykmllkle bakanlklarn, meclisin, cumhurbakanlnn, genel mdrlklerin, eliliklerin ve daha birok zel ve tzel teekkln bakente tanmas beraberinde bu tekilatlarda alan byk bir memur kitlesinin de Ankaraya gelmesine sebep olmutur. 1923 ylndan itibaren Ankara Trkiye Cumhuriyetinin siyasi bakenti olmas ve devlet kadrolarnda grevli memur kesiminin hzla artmas neticesinde bir memur ehri grnmn almaya balamaktadr (Sarolu, 2001; 74). lk bata bu grnm tahmin edilebilecei zere, amaland ekildeydi. Bunun belki bir sebebi de ilk g dalgasnn stanbuldan gelmesi ve bir anlamda orta ve st snf temsil etmesidir. Ancak ehrin zamanla bir ekim merkezi olmas her yerden byk bir nfus akmna yol amtr. Bankaclar, gazeteciler, retmenler ve yksek okullarn almasyla retim yeleri ve deiik mesleklerden birok kii Ankaraya g etmitir (Sarolu, 2001; 79). Bu ikinci g dalgas olarak nitelendirebileceimiz artan nfus da aslnda bir eit orta snftr ve doal olarak ehrin memur ehri sfat devam etmektedir. Ancak zamanla, bakentin dier tm kentlere ve hatta stanbula gre ekonomik g olarak lanse edilmesi kente sadece kentle ii olanlarn deil isizlerin de g etmesine sebep olmutur. Bu da doal olarak en bata mevcut konut arznn talebi karlayamamasna yol amtr. Bunun da iki ayr sonucu olduunu syleyebiliriz. Konut talebi, arz ok at iin, konut alan zel kesim yatrmclar asndan da nemli bir yatrm konusu olarak alglanm ve yksek kar oranlar, mteebbisleri de bu yne sevk etmitir (Kongar, 2002; 560). Ancak tahmin edilebilecei zere, zel sektrn ie girmesi fiyatlarn ykselmesi anlamna gelmektedir ve konut arz edenlerin tamamnn bu yksek fiyatlar karlayamamas ise dengesiz kentleme ve kaak yaplama ekseninde gecekondu sorunun ortaya kmas sonucunu dourmutur. Ankara nfusunun 32 senede (1918 1950) 14.3 kat artt dnldnde (Sarolu, 2001; 79) yaanan konut sorununun nitelii daha rahat anlalabilir. Ancak zellikle de II. Dnya Sava dneminde, 1945 1950 yllarndaki yap deiikliinin emek youn ileme dzenindeki nfusun nemli bir kesimini kente itmesine karn, sava ekonomisine gre dalan yatrmlardan fazla bir pay alamayan kentler bu igcn kabule hazr deildir. Kr itmekte ama kent
26
Kentlemenin itici ve ekici kavramlar iin bkz. (Kele, 2002).
172
zellikle ekmemektedir.26 Krdan gen bu deneyimsiz ve becerisiz tarmsal igcn istihdam edebilecek i kollar yoktur. Bu nedenle, gelen gruplar hem ekonomik hem de fiziksel adan kentlerin marjinlerinde kald. Beceri ve deneyim istemeyen marjinal i kollar ile inaat ileri onlara ak tek istihdam alanlardr (enyapl, 2004; 124). Yani artk nfus artnn yaratt tek sorun konut yetersizlii deildir. Kentteki tm nfusu barndrabilecek kadar ok sayda salkl konut yaplabilse bile kente gen marjinal kesim bu konutlarn maddi bedelini salayamayacak ve yine kendi konutlarnn yapmn gerekletirecektir. Hatta bazen kente genlerden uzun bir mddet i bulamayan ve dolaysyla gecekonduyu dahi karlayamayan kiiler ve aileler olabilmektedir. Bu durumda bu ailelerin/ kiilerin kentin knt mekanlarnda yaad ya da 3 4 ailenin bir hanede yaad grlmektedir. enyapl, kente gen ve gecekondu nfusunu oluturan kesimi grupta deerlendirmektedir: Birinci grupta kentin alt gelir kesimi memurlar, lkenin farkl yrelerinden sava, doal afetler ya da imar ilemleri nedeniyle genler ve kent evresindeki kylerden gen ve kentin iinde imar ya da afet gibi nedenlerle yerinden oynatlan nfus vardr. Bu grubun zellii konut iin ok az da olsa belirli bir deme gcne sahip olmalardr. kinci grupta ise civar kylerde yaayan ve belirli zamanlarda kente almaya gelenler vardr. Bu kesimin konutlar, birinci gurubun konutlarna oranla daha derme atma, genelde toplama malzeme ve konut sahibinin emeini koymas ile gerekleen yaplardr. nc grupta ise krdan, toplumdaki yapsal deiiklikler sonucu gelenler vardr. Bu kesim kentte isiz ve parasz kald iin kendisine para demeden barnak bulmak zorundadr. Tm bu gelimeler sonucunda ve toplumsal tepkimeler nedeniyle hkmetin de sonuta gecekondulama olgusu ile yz yze olduunu kabul etmesi gerekiyordu ki bu da 1948 ylnda karlan bir yasa ile gereklemitir. 5218 sayl ilk yasann ardndan ayn yl 5228 sayl ikinci yasa da karlmtr. Bu iki yasaya ynelik ciddi eletiriler vardr ancak bunlarn en nemlisi iki yasann da varolan gecekondular yasallatrmaktan teye gidememesi ve gecekondu sorununa kalc bir zm bulamamasdr. 1950 1960 dnemine bakldnda ise g alma sralamasnda birincilii bu sefer stanbulun kapt grlmektedir. Bu dnemde Ankara kenti, stanbuldan sonra ikinci byk g ekim merkezini oluturmaktadr. Ankarann hem bakent hem de metropol zellii tamas istihdam olanaklarn ve bu olanaklara ilikin beklentileri arttrmakta, ayn oranda gelen g de yaygnlamaktadr. statistikler Ankara kenti nfus art hznn 1975 ylna dek Trkiye ortalamalar zerinde olduunu gstermektedir. Bu orann en fazla artt yllar 1950 1955 dnemidir (enyapl, 2004; 126 - 179). Sonuta, cumhuriyetin kuruluunun mekansal boyutta temel kaygs olan aydn yaratma ideali amacndan sapmak zorunda kalmtr. Zaten arsa
173
speklasyonu sebebiyle Jansenin plannn bir anlamda artk uygulanabilir bir yan da kalmamtr. Jansenin amaladnn tersine kentin neredeyse tamam ok katl apartmanlarla evrilmitir. nceleri, kent merkezi orta ve st snfn cazip grd mekan iken; artk orta ve st snf daha ziyade kentin yanlara doru genilemesi sonucu ortaya kan uydu kentleri tercih etmeye balamtr. Yani, cumhuriyet dneminin toplumun geneline rnek ve nc olmas beklenen ve zerine den bu grevi laykyla gerekletiren aydn kesim artk halk dk, ucuz, basit grmekte ve lke kreselleip batya kaplarn atka orta ve st snf kendi kaplarn toplumun geri kalanna kapatmakta ve kentin merkezi ise giderek marjinal i sektrlerinin mekan haline gelmektedir. 80li yllardan itibaren ise, Trkiye ulusal devletin yapsal dnmne sahne olur. Devletin, yapsal, siyasal, kurumsal ve mekansal rgtlenmesindeki deiim sreci ulusal devletin zelliklerini ortadan kaldran bir erevede gerekleir. Bu srete, bakent Ankara, ulusal devlet erevesinde geerli deerleri kkten ortadan kaldrmaya girien siyaset adamlarnn zei haline gelir (nar, 2002; 223). 80li yllarla birlikte Ankara, ulusal ve kresel dzey dnda kentsel dzeyde de, Batl lkelerde ortaya konan politikalarn etkisinde kalr. Modern Trkiyenin simgesi olan modern Ankara ailesi ve modern Ankara aydn, bireyinden geriye pek de bir ey kalmaz. Kalanlar ise yukarda bahsedildii zere, ehrin dndaki kendilerince daha gvenlikli ve da kapal, alveri merkezlerinden sinemalarna, pastanelerine dek ve hatta eitim ile salk sektrlerine dek tam teekkll bir kent kimliine brnen yeni yerleim alanlarnda kent merkezine inmeden ve kentle btnlemeye gerek duymadan yaamaya balarlar. Cumhuriyetin kurulu yllarnda gelien, Ankarallk olarak simgeletirilen deerler, yerel ve merkezi ynetim dzeyinde siyasetiler tarafndan kresel sermayenin ve onun ulusal dzeydeki eklemlenicisi olan sermaye snflarnn istemleri dorultusunda kkten biimde ortadan kaldrlmaya allr (nar, 2002; 224). Gnmzdeki Ankaraya bakldnda da tablonun deimedii grlmektedir. Kentin merkezi artk gvenli olarak addedilmemektedir. Toplumun farkl kesimlerince farkl sebeplerle kent merkezi terk edilmekte ve kentin da doru alm bylece devam etmektedir. Kente bak as ncesinin eitim ve kltr merkezi olma niteliinin tesine gemi ve ehrin brokratik oyunlarn merkezi olarak alglanmasna yol amtr. Eskinin kibar Ankara beyleri, k Ankara hanmlar sadece romanlarda kalan karakterlerdir. Artk mekansal dzenlemeler insanlarn birbirinin yzne bakmamasn salamak amaldr. Herkesin acelesi vardr. Herkesin yetimesi gereken bir yeri ya da yetitirmesi gereken bir ii vardr. Ulam da buna bal olarak hzlandrlmtr. Ancak ilgin bir biimde saat tam da gece yarsn vurduunda kent merkezinin dier semtlerle, zellikle de yukarda 174
bahsi geen uzak semtlerle ulam kopmaktadr. Belki de bu, o yerlerin ancak kiisel imkanlarla gidilebilecek, maddi gc gerektiren yerler olduunu hatrlatmak amaldr ya da belli bir saatten sonra eskisi gibi sokaklarda dolamann yerine gvenlik adna insanlarn eve hapsedilmesi gerektii insanlara hatrlatlmaktadr. ehrin amblemi yani simgesi bile 1923ten bu yana ok deimitir. Eskinin Hitit Gnei yerini yeni bir ambleme brakmtr. Ama Ankarada 1923ten beri deimeyen bir nitelik vardr ki Ankara her zaman ki gibi belki de her zamankinden ok bir memur ehridir nk Ankara halen bakenttir.
Dou ile Bat Arasnda Ankaray Tanmlamak

Ankaray tanmlamak kendi tarihi, kltr ve kentsel rgtlenmesi anlamnda farkl nitelikler yklenebilecek bir eylem olsa da, st blmlerde ifade edilen kavram setleri zerinden hareket etmek, zellikle Trkiye Cumhuriyeti tarihi ierisindeki Ankaray anlamak iin daha isabetli bir eylemdir. Bu anlamda, dou-gelenek ve bat-modernlik koutluklar model alnarak yaplacak bir analiz daha berrak sonular ortaya koyabilir. Dou ve Bat arasnda Ankara erevesinde bu modeli referans alan bir tartma yaplacaktr. Bunun iin, temel eksen gsterilebilir. lk olarak siyasal, daha sonra sosyo - kltrel ve en son olarak da kentbilimsel anlamda Ankaraya ynelik olarak dou kenti veya bat kenti kavramlar erevesinde bir deerlendirme yaplacaktr. lk analiz dzeyi olan Ankarann siyasal konumlan asndan 1950li yllar bir deiim srecinin balangc olarak alrsak; bu tarih ncesinde Ankarann Trkiye iin bir anlamda tek byk kent27 kuramn akla getiren bir kent olduu sylenebilir. Cumhuriyetin ilan ile birlikte bakent olan Ankarann hem siyasal hem ekonomik hem de kltrel anlamda lkenin geneli iin bir merkez ve bir model olmas amalanmtr. 1950 ise Trkiyede resmi ideolojinin otoriter pragmatizminin krld bir dnemecin balangc olarak kabul edilebilir. Bu durumun Ankara balamnda kentlemeye yansmas ise lkede sra byklk kent kuramnn ortaya kmasnda kendisini gsterir. rnein 1950 sonrasnda stanbul zerinden bir dnya kenti vurgusu yaratlr. te yandan Ankarada bakent olduktan sonra kentlemenin gereklemesinden dolay, yani memur kenti olmann getirdii bir zellik olarak, sanayi geliiminden ziyade ynetsel-brokratik anlamda gelimenin olduu sylenebilir. Klasik bat kentlerinin finans merkezli
27
Tek byk kent kuram ksaca lkede nfusun bir ya da iki merkezde toplanmas, lkenin kaynaklarnn bu merkezlerce emilmekte olmas gzlemine dayanr. Mark Jefferson, John Friedman gibi kentbilimcilerin zerine dnd bu kuram daha ziyade gelimekte olan lkeler iin teorize edilmitir. te yandan bu teorinin koutu olarak sra byklk kural da kullanlmaktadr. Bu kural, kentlerin bykl ile byklk sralar arasnda bir bant bulunduunu varsayar. Ayrnt iin bkz. (Kele, 2002; 129 130).
175
kapitalizmin geliimine kout deiim gsterdii dnldnde Ankarann bu zellii bnyesinde barndrmad yorumu yaplabilir. Ankarada daha ziyade gze arpan mimari yapdan kentsel mekann kurgulanna ve kullanlna dek brokratik rgtlenme farkedilmektedir. Geri bu durum batl bakentlerin ounda da byledir ancak Ankarann zellikle kat merkeziyetilii vurgulayan bir havasnn olmas nemlidir. Her ne kadar 80 sonrasnda kentin dna doru byk alveri merkezleri ve birtakm sanayi yaplar yer almaya balasa da bu durum hibir ekilde Marmara blgesiyle kyaslanacak duruma gelememitir. Ekonomik erevede yaplabilecek bu yorumlarn yan sra salt siyasal balamda dnldnde Ankarann brokrasinin merkezi olmas anlamnda kazand itibar, zerine dnlmesi gereken bir noktadadr. zellikle erken cumhuriyet dneminde Trkiyede gelenek-modernlik eklemlenmesinin kurucu deil ykc bir ba zerine ina edildii dnldnde modernliin yani batllamann siyasal bir hedef olarak Trkiyenin en nemli hedefi olduu iddia edilebilir. Tam da bu anlamda yeni Trkiyenin Osmanl mirasn reddettii kolaylkla sylenebilir. Bu anlamda Ankarann zellikle erken cumhuriyet dnemindeki kentsel yaplar hibir ekilde Osmanly yanstmamas anlamnda nemlidir. zellikle devletin batllamasn ifade eden bir dier kavram olan hukuk devleti fikri (ki bunun sonular devlet iktidarnn snrlandrlmasn anlamlandrr) Ankara brokrasisi iin nemli bir konumdadr. 1923 sonrasndaki kentsel planlamann hukuksal temellere dayanmas ve planlarn dnemin brokratlar tarafndan gerekletirilmesi yukardaki erevede deerlendirilebilir. te yandan cumhuriyetle birlikte kentin eitli yerlerine yerletirilen heykeller ve kentin merkezini oluturmas amalanan Kzlay meydannn inas bir anlamda kenti paylaan insanlara devletin her yerde olduunun hatrlatlmas amacyladr. Bu durum da aslnda bir nevi cumhuriyetin otoriter yapsnn kentsel mekana yansmasdr.28 Burada bir dier rnek olarak ehre 1892de gelen demiryollarnn bir siyasal proje olarak kullanlmas da verilebilir. Demiryollar zaten ehrin bakent seilmesi iin de bir art deer tamaktayd ve cumhuriyetin kuruluuyla beraber bakentin bir btn olarak demiryoluyla kuatlmas amalanmaktayd. Bu, dnemin ilkelerinden devletilik ile de dorudan balantldr. Demiryollarnn yaygnlatrlmas tamamen lkenin kendi i ekonomisine ynelik bir uygulamadr. Ancak 1950 sonrasna baktmzda lkenin genelinde demiryollarnn bir anlamda kaderine terk edildii sylenebilir. kinci plana atlan demiryollarnn yerini karayolu alr ve karayolu yapm doal
28
Devletin otoriter olmas anlamnda 1950 ncesi ve zellikle 30lu yllar nemlidir. zellikle cumhuriyetin yurtta yaratma projesi, hukuk devletinin devletin hukuku eklinde yaygnlk kazanmas ve kentlemenin kimi ayaklar bu anlamda deerlendirilebilir. Burada kast edilen kamusal otoritenin siyasal tercihlerinin zorunlu olarak toplum nezdinde kabul grmesidir. rnein, dnemin bireylerinin kemalist doktrinle yetimi ve o eitimi alm cumhuriyet bireyi olmaktan baka alternatifleri yoktur. Yukarda ifade edilen otoriterlik sfat da bu durumu ifade etmektedir. Ayrnt iin bkz. (nsel, 2001).
176
olarak da lkeyi da baml hale getirir. Bu uygulamann kentsel mekana yansmas ise tat saysnn hem bireysel hem de toplu tama anlamnda artmas ve ehrin merkezlerinin de buna bal olarak tat trafiinin akna uygun olarak dzenlenmesi olarak karmza kar. Jansen plannn Kzlay ile 2005 ylnn Kzlay29 kubak olarak karlatrldnda da bu deiim kendini gsterir. Sosyo-kltrel eksende Dou ile Bat arasnda Ankaray konumlandrmaya altmzda da ilk gze arpan zelliin g olgusunun dourduu olumsuzluklardan biri olan gecekondulama olduunu grrz. Gecekondunun gelimekte olan lkelerin ortak bir zellii olduu ve gecekondu blgelerinde yaayanlarn genellikle tolumun dar gelirli ve yoksul kesimini oluturduu kabul edilir.30 Ankara asndan incelendiinde de bakent olmann getirdii bir ekim merkezi olmann sonucunda kent 1923ten itibaren youn bir nfus akmna sahne olmutur. lk gelenlerin merkezi tekilatn gerektirdii insan kaynan oluturduunu iddia edebilsek de daha sonraki g dalgasnn bu denli kaliteli olduunu syleyemeyiz. ehre i bulma amacyla g eden bu insanlar kentte bir anlamda umduklarn bulamadklarndan dolay kentte kendilerine zg bir yaam biimi oluturmak durumunda kalmlardr. ehrin ayn zamanda enformel hizmet ihtiyacn da karlayan bu insanlar yani marjinal sektrn alanlar kentin mekansal kullanmnda da marjinal bir tutum sergilemilerdir. Bu nedenle kentte gecekondu ve gecekondulu insan saysnda hzl bir art yaanmtr.31 Ancak burada sosyo - kltrel adan nem tayan nokta, Batl yurtta yaratmay amalayan cumhuriyetin bakentinin insanlar arasnda krsaldan kente g eden ancak krsalla olan ban koparamad iin bir trl kentlileemeyen yurttalarn varldr. Aslnda krsalla ban koparamama konusunu sadece gecekondu blgeleri ile snrlamak yanl bir deerlendirmedir. ehrin orta snfn oluturan nfusta da krsalla irtibatn maddi anlamda devam ettirenler bulunmaktadr. Bunun sebebi manevi aidiyet duygusunun oluturulmasnn yannda ekonomik adan da ayakta durabilmektir. Ankarada halen birok hane krsaldan en azndan erzak anlamnda destek grmektedir. Krsala kar duyulan bu bamllk hissiyat, kiilere tam da kentlilik kltrnn istedii birey kimliini kazandramamaktadr. Kii kendini tek bana yeterli grmemekte ve ait olabilecei bir sosyal grup arayna gitmektedir. Geri bu durum Trkiyedeki kentleme olgusunun genel problematii olsa da Ankarann corafi konumu gerei bunu daha net yaayan kentlerden bir tanesi
29
30 31
Burada hatrlatlmas gereken bir ayrnt da Kzlay Meydannn 1923ten bu yana kez tamamyla yklp yeniden ina edilmesidir. Her seferinde Meydan biraz daha insana yani yurttaa kapatlm ve her seferinde kentsel rant sebebiyle kat ykseltisi kullanlmtr. Gecekondu ile ilgili daha ayrntl bir analiz iin bkz. (Karpat, 2003). zellikle Ankaradaki gecekondulama olgusunun tarihsel geliimi zerine ayrntl bir analiz iin bkz. (enyapl, 2004).
177
olduu iddia edilebilir. zellik hemehrilik erevesinde oluan bu sosyal grup olgusu siyasal tercihler alanna da sirayet etmektedir. Bireylerin siyasal tercihlerinin belirlenmesinde daha ok kendisini gsteren bu tespit Ankarada zellikle yerel siyaset asndan nemli sonular douran bir olgudur. Klasik bat kentlerinde bireylerin daha zgr siyasal tercih yapabilmesinin, en azndan hedeflenen bir ama olduu gz nne alndnda, Ankarann bu zellii, son yllarda, cumhuriyetin ilk balarndaki klasik izginin dna kldnn bir gstergesidir.32 Yukarda belirtilen zellikler Ankarann modernden ziyade gelenekselin anlamlandrd unsurlar olarak deerlendirilebilir. te yandan cumhuriyetin kuruluunda amalanan bat tipi toplumun yaratlmasnda kullanlacak aralardan birisi de kltr olarak karmza kmaktadr. Bu adan dnldnde, cumhuriyetin ilann takiben kurulan eitli kamusal nitelikli kurumlar Ankarann batl anlamda bir kentin barndrmas gereken kltrel eleri iermesi anlamnda nemlidir. Bu anlamda Ankarada ilk olarak ekonomik bir giriim olarak Bankas kurulur. Ardndan, bat tipi aile portresine yakr bir mesire yeri olarak ve bir anlamda da baarlamaz denilen hedeflerin baarldnn gstergesi olan Atatrk Orman iftlii alr. Ankara Radyosunun faaliyete gemesinin yan sra fabrikalar, okullar, mzeler, barajlar, hastanelerin de yapm btnlk bir politikaya hizmet eder. Tm bunlar cumhuriyetin temel iddias olan yurtta yaratma projesini destekler niteliktedir. Ayrca 1925te Hukuk Mektebinin ve Ankara Tp Fakltesinin, 1926da imdiki Gazi niversitesinin temeli olan Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitsnn ve 1945te de Kz Teknik retim Olgunlama Enstitsnn kurulmas yukardaki yargy destekler niteliktedir.33 te yandan 1936da da Osmanl modernlemesinde kilit rol oynayan eitim kurumlarndan bir tanesi olan Mlkiye Mektebinin ad Siyasal Bilgiler Okuluna dntrlerek Ankaraya Atatrkn istei ile tanmas Ankarann brokrasinin merkezi olmas anlamnda da nemlidir. Genel itibariyle burada belirtilen politikalar klasik bat demokrasilerinde kentin siyasal anlamda rgtlenmesinde ifade edilen argmanlarla koutluk iermektedir. Geri burada dile getirilmesi gereken bir baka nokta da, bahsi geen bu modernleme politikalarnn Ankarada hitap ettii kitlenin niteliidir. Daha nce ifade edildii zere cumhuriyet bir yurtta yaratma projesini de iermektedir ve Ankarann batl anlamda bir kltr ve sanat kenti haline gelmesinin hitap ettii kitlenin tam da bu cumhuriyet yurttalar olmas nemlidir. Aslnda Ankarann genel itibariyle bir memur ve renci kenti olmas da yukardaki tespitlerden bamsz dnlemez. Zira, Ankaray anlamlandran bu yeni kesim, eitim ve kltr politikalarnn yneldii
32
33
Yerel sosyalleme alarnn siyasal tercihleri belirlemesi anlamnda Ankara rneinde tespitler yapmann mmkn olduunu gsteren, yakn zamanlarda yaymlanm bir alma iin bkz. (Kurtolu, 2004). Ankaradaki kltrel geliimin kronolojisi iin bkz. http://www.ankara-bld.gov.tr/ankara/kronoloji. htm. (05.02.2005)
178
kitledir. Ancak, bu durumun 1980 sonras ayn ekilde varln koruduunu sylemek pek mmkn deildir. Daha nce dile getirilen gecekondulama sreleri ve bunun dourduu sosyal sonular Ankarann homojen anlamda bir memur ve renci kenti olmaktan kmaya baladn gstermektedir. Bu tespiti, zellikle g sonras kente gelen ama krsal kimliini de yannda getiren gruplarn kendi sosyal rgtlenmelerini yaratmalar da desteklemektedir. Dolaysyla bu durum, bu iki grup arasnda bir farkllama oluturduunu sylemeyi olanakl klmaktadr. Bu farkllamay mekansal boyutta da gzlemlemek mmkndr. Bunun iin ikili bir ayrma gidilebilir. Bunun birinci ayanda Ankarann nispeten erken kentlemi blmleri olan ankaya gibi ilelerin iinde bulunduu ve memurlarn, rencilerin veya batl anlamda kent yaantsn srdren bireylerin yaad yerler saylabilir. kinci olarak yukarda bahsi geen g dalgalar sonucu oluan krsalla ban devam ettiren hanelerin yer ald gecekondu blgelerinden bahsedilebilir. Bu yerleim yerlerine Mamak, Altnda gibi blgeler rnek tekil edebilir. Ancak her ikili snflandrmada olduu gibi burada da ara bir ayak olduu sylenebilir. Yani, Ankarada halen enformel sektrlerde bulunmasa bile sosyal anlamda krsalla ban aidiyet ihtiyacndan dolay devam ettiren hanelerden sz etmek de mmkndr. zellikle kamu sektr tarafndan 80 sonrasnda snflandrmann ikinci ayan oluturan gecekondular nleme adna oluturulan Eryaman, Fatih, Batkent ve Portakal iei Vadisi gibi yerleim birimleri bu rnee dahil edilebilir. Bu snflandrmann Ankara rneinde topluma etkisi bir farkllama yaratmas erevesinde deerlendirilebilir. rnein ankayadaki bir ailenin sosyal yaam, siyasal tercihleri ve phesiz ki bunlarn belirleyicisi olan ekonomik dzeyi ile Mamaktaki bir ailenin bu zellikleri benzer deildir. Dolaysyla bu durumun toplumsal anlamda da bir ikilie yol at sylenebilir.34 Bu ikilik kentbilimsel anlamda da ortaya kmaktadr. lkede genel anlamda II. Dnya Sava sralarnda ortaya kan gecekondu blgeleri plansz yaplamalar olarak deerlendirilebilir. Ancak bu gecekondu blgelerinin batnn slumlar gibi ehrin merkezini evrelediini ne srmek mmkn deildir. Ankarada gecekondu blgeleri ehrin zeinin bir paras niteliindedir ve batnn tam aksi bir durum olarak Trkiyenin genelinde olduu gibi Ankarada da giderek artan bir biimde, kent merkezinin uzana doru yaylan bir planl kentleme abas mevcuttur. Trkiyedeki bu sorunlu kentlemenin sebebini sanayileme ile arasnda kurulmaya allan ancak kurulamayan ilikide aramak mmkndr. Dnyadaki
34
Bu duruma bir rnek olarak Ankara ilelerindeki yerel seim sonular bir fikir vermesi asndan nemlidir. rnein uzun yllar Mamak ve Altndan sa grl belediye rgtleri tarafndan ynetilmesi ama buna ramen ankaya ilesinin Trkiyenin en nemli sosyal demokrat blgesi olmas gsterilebilir. te yandan, burada snflandrmann ara blm olarak ifade edilen Eryaman, Batkent gibi blgelerde oylarn dengeli dalm yukardaki yargy destekler niteliktedir.
179
genel tarihsel gelimenin aksine Trkiyede ve tabii Ankarada g eden igcn emebilecek byklkte ve yeterlilikte bir sanayi sektr olmad iin g edenler yukarda da deinildii gibi ncelikli olarak hizmet sektrnde yer almaya alm ve en son aamada da denekilik, iportaclk olarak rneklendirilebilecek olan marjinal sektr yaratlmtr. Gnmzde ise bu sektr eskisine oranla daha da bymesinden teye bir anlamda yerel bir mafya niteliine brnmtr denilebilir. Bu sektr kendi alannda byk bir rant yaratmtr. Yani marjinal sektr eskisi gibi kente akan igcnn geici istihdam alan olmaktan km ve yeni bir igc kolu yaratlmtr. G eden nfusun planl bir ekilde emilememesi de Ankara zelinde en bata konut sorununu yaratmtr. Bu sorunu zmek amacyla da daha cumhuriyetin ilk yllarnda konut kooperatifiliinin temeli atlmtr. Bu anlamda 1923 1945 yllar arasnda Bahelievler Konut Kooperatifi gerekletirilmitir ve bu deneyim daha sonraki yllarda da rnek olarak ele alnmtr. Yine de bu planl kentleme abalar bakentin ald gn konut sorunu zebilmek iin yeterli olmamtr. Marjinal sektrn alanlar kendilerine yine marjinal yerleim yerleri yaratmlardr ve bu gecekondulama beraberinde kentsel arsa speklasyonu ve siyasal yozlama olgularn getirmitir.35 Konut sorununun yaratt bu gelimelerin gnmzdeki yansmalarn Ankara ekseninde incelediimizde kentin bir anlamda gettolatn ne srebiliriz. Yksek gelir dzeyine sahip gruplara hitap eden, geni gvenlik emberi iinde ina edilen sitelerin yannda ayn kentte dk gelir gruplarnn hemehrilik, akrabalk gibi balarla oluturduklar yerleim yerleri de mevcuttur. Ksacas, Ankara kentlemesi incelendiinde de ak bir ikilik gz arpar.
Sonu Yerine: Ankarann ki Arada, Bir Deredelii zerine Bir Sonsz

Trkiye corafyasnn geneline bakldnda kr ve kent arasnda geni bir kltrel farkllama olduu gze arpmaktadr.36 Bu farkllamann Ankara zelindeki oluumu ve nitelii ile gnmzdeki durumu almann ana amacdr. almann geneli boyunca dou ve bat kavramlarnn corafi balarndan kopuk bir eklide ele alnd bir eksende, Ankarann 1923 itibariyle geliimi ele alnmtr. Bir anlamda dou bat ve gelenek ile modernlik arasnda bir koutluk olduu nkabulyle Ankarann Lhler planlarndan itibaren yaad kentsel dnm deerlendirmeye alnmtr. zellikle de son blmde Ankarann yaad tarihsel deneyimin gnmzdeki yansmalar incelenmitir.
35
36
Gecekondulama, arsa speklasyonu ve siyasal yozlama, birbirini destekleyen ve glendiren sre olarak, bugn artk lkenin genel kentsel dokusunu, bu doku araclyla da genel yapsn etkiler duruma gelmitir. (Kongar; 2002; 564) Anadolu kyleri ile stanbuldaki bireylerin snfsal bak alar zerine yaplm bir alan aratrmas Trkiyedeki yukarda deinilen kartl ifade etmesi asndan nemlidir. Bkz. (Boratav, 1995).
180
almann banda da belirtildii gibi Ankara tamamen yeni bir kent iddiasyla kurulmutur. Burada yeni iddias sadece kentle snrl deildir. Oluturulmaya allan olgulardan birisi de modern insann yani yurttan yaratlmasdr. 37 Bu amala kentin eski dokusu, rnein Ulusta tamamen korunmaya allm ancak Kzlaydan itibaren yeni kent dokusu hzla ina edilmeye balanmtr.38 Buraya kadar bahsedilen tarihsel geliim tam da cumhuriyetin kurucu kadrosunun amalad gibi batl bir gelimedir. Eski Ankarann ehresi aydnlanrken, elit kadro da cumhuriyetin kurulmasyla birlikte hzla teknik kadro ile beraber Ankaraya tanr. Ancak g eden nfusun ilk iki dalgas olmasa da daha sonraki dalgalar gelimeye balayan her kentin yaad bir deneyim olarak vasfsz insanlardan oluur. Gnmz Ankarasnn gecekondu blgelerinin ekirdeini oluturan bu g dalgalarnn kente zellikle de modern Ankaraya - eklemlenmesi amaland gibi kolay olmam aksine gnmzde de halen devam eden sancl bir sre balamtr. zellikle ky temelli glerde memleketle olan balar hibir zaman kopmam, aksine hemehrilik balar kentsel yerleim yerlerinin seilmesinden i imkanlarnn bulunmasna dek gcn hissettirmitir. Bu durum da bakentin amaland gibi batllk zelliini yava yava eriten bir olgu olarak almada ele alnmtr. Ancak salt bu hemehrilik balarnn gcnden dolay Ankaray dou eksenine oturtmak da mmkn deildir. Sonuta bir bakent olmann getirdii memurin kenti olma nitelii zellikle kentin batl deerlerinin korunmasnda etkili olmutur. Ayrca Ankara memur kenti olmakla beraber lkenin geneli iin bir renci ehri olarak da deerlendirilmektedir ki bu nitelendirme, yannda kltr ve eitim politikalarnn da uygulanmasndaki kararll glendirmektedir. Yine de kentsel mekanlarn zellikle yerleim yeri olarak deerlendirilmesinde karmza kan ikili durum, yani bir anlamda yksek ve dk dzeydeki kent gruplarnn kendi gettolarn yaratmas iki kutbun ancak kamusal mekanlarda ve ikincil ilikilerde etkileime gemesine yol amtr. Sonuta, alma boyunca ele alnan bulgular nda Ankaray deerlendirdiimizde ilk bata ortaya konan dou bat ve gelenek ile modernlik koutluunda; Ankarann zel bir yere sahip olduunu grrz. Bir anlamda Ankara, amalanan modern cumhuriyeti, batl Trkiyeyi simgelemekten uzaklam; ancak cumhuriyet ncesi Ankara gibi doulu bir nitelie de brnmemitir. Bu deerlendirme erevesinde Ankarann artk bir iki arada bir derede kalml simgelemeye balad ne srlebilir.
37
38
Ankarann bu iddiasna atf yapan Ankara Marnda da Yoktan var edilmi ilk ehir sensin/Varolsun topran tan Ankara denirken burada Ankarann planl imar sreci vurgulanmakla beraber kente paralel olarak ina edilmeye allan modern insana yani yurttaa da bu yeni ehrin benimsetilmesi abas gze arpmaktadr. Bu nedenledir ki, 1923 1945 yllar Ankara ve Ankarallar iin tam bir antiye havas tar.
181
Kaynaka ALDERSON, Arthur S.-BECKFIELD Jason, (2004), Power and Position in World City System, American Journal of Sociology, Volume: 9, Number: 4. AHMAD, Feroz, (1993), The Making of Modern Turkey, London-NewYork, Routledge. AKGN, Seil, (1984), Kurtulu Savann Mekansal Stratejisi ve Ankarann Bakent Seilmesi Kararnn erii, Tarih inde Ankara Eyll 1981 Seminer Bildirileri, Ankara, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii. ATABA, Hseyin-CENGZKAN Ali, (1998), Ankara Rzgar, Ankara, ankaya Belediyesi Kltr Yaynlar BATUMAN, Blent, (2002), Mekan, Kimlik ve Sosyal atma: Cumhuriyetin Kamusal Mekan Olarak Kzlay Meydan, Ankarann Kamusal Yzleri, stanbul, letiim Yaynlar. BORATAV, Korkut (1995), stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. CANTEK, . Funda enol, (2003), Yabanlar ve Yerliler Bakent olma Srecinde Ankara, stanbul, letiim Yaynlar. ADIRCI, Musa, (1984), Ynetim Merkezi Olarak Ankarann Geirdii Evrim, Tarih inde Ankara Eyll 1981 Seminer Bildirileri, Ankara, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii. INAR, Tayfun, (2002), Dnyada ve Trkiyede Bakentlik Sorunu, Ankara, A SBE Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi (Kent ve evre Bilimleri) ABD Yaymlanmam Doktora Tezi. OTUKSKEN, Betl, (2001), Avrupa: znenin Doum Yeri, Dou Bat, Say14. DEN BOER, Pim, (2000), Europe to 1914; The Making of an Idea, The History of the Idea of Europe (iinde), London-New York, Routledge. DOAN, Ali Ekber, (2002), Birikimin Hamallar: Kriz, Neo-Liberalizm ve Kent, stanbul, Don Kiot Yaynlar. GOODE, William J., (1968), World Revolution and Family Patterns, Urbanism in World Perspective (iinde), ed. Sylvia Flevis Flava, New York, Crowell Publications. HANNA, William John HANNA Judith Lynne, (1969), Polyethnicity and Political Integration in Umuahia and Mbale, Comperative Urban Research: The Administration and Politics of Cities (iinde), ed. Robert T. Daland, California, Sage Publications. HARVEY, David, (1996), The Condition of Postmodernism, Oxford, Blackwell. NSEL, Ahmet, (2001), Siyasal, ktisadi Bir Btn Olarak Devletilik, Trkiye Toplumunun Bunalm (iinde), stanbul, Birikim Yaynlar. KAHRAMAN, Hasan Blent, (1999), Trkiyede Kltrel Sylem Kurgular; Koputan Eklemlenmeye ve Geleneksizliin Gelenei, Dou Bat, Say:9. KAHRAMAN, Hasan Blent, (2002), Modernite ve Postmodernite Arasnda Trkiye: 1980 Sonras Trkiyede Yapsal, Zihinsel, Siyasal Dnm, stanbul, Everest Yaynlar. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri; (2004), Ankara, stanbul, letiim. KARPAT, Kemal, (2003), Trkiyede Toplumsal Dnm, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar. KELE, Ruen, (2002), Kentleme Politikas, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar.
182
KONGAR, Emre, (2002), 21. Yzylda Trkiye: 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul, Remzi Kitabevi. KORKMAZ, Alemdar, (1984), Seyahatnamelerde Ankara, Tarih inde Ankara (Eyll 1981 Seminer Bildirileri), Ankara, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii. KURTOLU, Aya, (2004), Hemehrilik ve ehirde Siyaset: Keiren rnei, stanbul, letiim Yaynlar. MARDN, erif, (1996), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul, letiim Yaynlar. MARDN, erif, (2000), Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez evre likileri, Trkiyede Toplum ve Siyaset (iinde), stanbul, letiim Yaynlar. MARSHALL, Gordon, (1999), Sosyoloji Szl, ev: Osman Aknhay-Derya Kmrc, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynevi. NALBANTOLU, Glsm, (1984), 1928 1946 Dneminde Ankarada Yaplan Konutlarn Mimari Deerlendirmesi, Tarih inde Ankara (Eyll 1981 Seminer Bildirileri), Ankara, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii. RUGGIERRO, Vicenzo, (2003), Fear and Change in the City, City, Vol:7, No:1. SAID, Edward, (1995), Orientalism: Western Conceptions of the Orient, London-New York Routledge. SARIOLU, Mehmet, (2001), Ankara: Bir Modernleme yks (1919 1945), Ankara, T.C. Kltr Bakanl. ENYAPILI, Tans, (2004), Barakadan Gecekonduya Ankarada Kentsel Mekann Dnm: 1923 1960, stanbul, letiim Yaynlar. TANKUT, Gnl, (1984), Jansen Plan Uygulama sorunlar ve Cumhuriyet Demokrasisinin Kent Planna Yaklam, Tarih inde Ankara (Eyll 1981 Seminer Bildirileri), Ankara, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii. WEBER, Max, (2000), ehir; Modern Kentin Oluumu, stanbul, Bak Yaynlar. Elektronik Kaynaklar http://www.ankara-bld.gov.tr/ankara/anktarih.htm http://www.ankara-bld.gov.tr/ankara/kronoloji.htm http://www.discoverturkey.com/yeni/ankara/ankara.html
183
184
Antalyann Ynetiminde Kent Vizyonu Etkili Bir Ara Olabilir

Glser ZTUNALI KAYIR*
Deiim yaamn temel ve zorunlu koulu. Kentler de bu koulun dinamiklerinin yaratld alanlardr. Kresel lekte gelimi ya da gelimekte geri braktrlm tm lkeler; son derece kkl deiim sreleri iine girmi bulunmaktadr. Dolaysyla her yenilik deiim ve dnm, lkemizi ve kentlerimizi de yakndan etkilemektedir. Bir kentin vizyonu belirlenmeye allrken kresel, ulusal ve yerel deiim dinamiklerini dikkate almak gerekmektedir. Ekonomik, sosyal, siyasal, teknolojik, ekolojik ve demografik deiimler giderek daha da nem kazanmaktadr. Bu almada kent vizyonu kavram balamnda Antalya kenti ynetiminin gelecekte hangi konularda, alanlarda, nasl younlaabilecei ve neleri dikkate alabilecei irdelenmeye allmtr. Aratrmann snrllklar asndan birka noktann belirtilmesi nem tamaktadr. Antalya kenti zerine aratrma yapmak iin ncelikle kente ait salkl verilere ulaabilme sorunuyla karlalmtr. Aratrmay AB kentsel gstergelerine ynelik yapmaya altysak da salkl verilere ulalamamtr. Kullanlan veriler eitli kaynaklardan derlenerek elde edilebilmi, zaman zaman da farkl kaynaklarda ayn lm veya kategoriler iin ok farkl veri ve kavramlarla karlalmtr. Bilimsel adan sakncalarn da bilincinde olarak kentsel genel hatlar izilmi ve genel verilere yer verilmi, yllar itibariyle, dier kentler ve farkl gstergeler aras iliki kyaslamalar yaplamam ve ncelikli olarak ulusal kaynaklar dikkate alnarak Antalya kentine zg dinamikler deerlendirilmeye allmtr.
*
Do.Dr., Akdeniz niversitesi ..B.F. Kamu Ynetimi Blm.
185
I - Kent Vizyonu Kavram ve Kresel Dnm Kent Vizyonu kentsel deiimin izlenebilmesi, denetlenebilmesi ve kentin genel ynetimi iin etkili bir ara olabilir. Kent vizyonunu, kentin geleceinin kurgulanmas yolunda gelitirilecek olan, kresel, ulusal, yerel lekte deiimleri, yeni dinamikleri ve gelecek kuaklar dikkate alan, temel kentsel ihtiyalarn karlanmasnn yan sra yaam kalitesinin ykseltilmesi, gelecee ynelik gelime stratejilerinin saptanmas, sosyal, kltrel, ekonomik ve ekolojik zenginliklerin yaratlmas ve bunlarn adil dalmnn salanmas, kenttalar bata olmak zere tm ortaklarn bir araya gelerek ortak amalarda birlemeleriyle oluturacaklar, esnek ve yaratc politikalar, programlar, projeler, nlemler ve yatrmlar btn olarak tanmlayabiliriz. Kanadann Ottawa Kenti Yaayanlar Bizlerin yeni kent ideali: kadn ve erkek hepimizin salkl, gvenli ve hakkaniyet iinde yaamasn gvence altna almak amacyla, topluluun kaynaklar ve hizmetlerini birlikte kullanmak, gelitirmek ve iletmek iin alma kapasitesine sahip olmak ve her tr frsattan en iyi ekilde yararlanmaktr(ottawa.ca/2020) diyerek, gelitirici, eitliki, adil ve toplumsal cinsiyet duyarllna sahip kenttalar olarak taleplerini iletmektedirler. Avrupa ehirciler Konseyi tarafndan ortak bir Avrupa Kentleri A Vizyonu gelitirilmi ve 20 Kasm 2003 tarihinde Yeni Atina art oluturulmutur. Bu vizyon Balak Kentler dncesine dayanmakta, kentlerin; sosyal alanda, ekonomide, zamanda, uzamda, ekolojik alanda, birbirine bal ve uyumlu olmasn hedeflemektedir. Balak Kentler Vizyonunda dile getirilen taahhtler unlardr (ceu-ectp.org/f): Kentler; 1. 2. Tarihten gelen eitlilii ve kltrel zenginlii koruyacaklar, levler ve ierikler asndan birok a ile birbirlerine balanacaklar,
3. Her alanda ve her dzeyde egdm ve tamamlaycl yakalamaya alrken yaratc ve rekabeti kalacaklar, 4. Kent sakinlerinin ve genel olarak da kentten yararlananlarn refahn kararl bir ekilde salayacaklardr. Bu taahhtler Avrupa kentlerinin gelecekte birbirlerine bal ve baml, ortak hareket edebilen, her alanda dayanma iinde olabilme abalarn gstermekte ve gelecekte kentlerin tek balarna kalmamalar gerektiini de vurgulamaktadr.
186
Dnyadaki yeni deiim dinamikleri kreselleme sreciyle paralel gitmekte, buna bal olarak kentlerin vizyonlarnn, rollerinin ve ilevlerinin deimesi de kanlmaz hale gelmektedir. Kentler kart srelerin e zamanl olarak iledii alanlar olarak tarih iinde, ulus-devletleme, ussallama, brokratikleme ve kapitalistleme srelerinin temel faktr iken, bugn kentler kreselleme, yerelleme, demokratikleme, bireyselleme, sivilleme; bilinlenme-kltrlenmergtlenme sreci ve bir yaam biimi veya toplumsal rgtlenme modeli olarak da kabul edilen (Duru,Alkan,2002:77-106) kentlileme gibi hem olumlu; hem de yoksullama, yabanclama, insanidlama, ekolojik bozulma, saldrganlama gibi saylarn arttrabileceimiz olumsuz srelerin itici gc haline gelmitir. Baka deyile, kentleri ve onlarn geleceklerini derinden etkileyen kreselleme, hem kent ii, hem de kentler aras farkllk alanlarn deitirmekte, paralanmay younlatrc bir rol oynamaktadr (Aslanolu,1998:153). Kresel dzeyde deiimin dinamiklerini, bak asna gre farkl boyutlarda ele almak olanakldr. Aktann (1999:79-81) snflandrmasndan yola karak oluturduumuz kresel deiimin Antalya kenti iin de geerli olabilecek ieriklerini yle zetleyebiliriz: 1. nsani Alanda Deiim: Toplumlar, dolaysyla da kentsel yaam insan haklarna saygl olmayan, yoksulluk, alk, evsizlik, susuzluk gibi insan yaamnn temel gereksinimlerinin karlanmad ve grmezlikten gelindii, sosyal devlet anlayndan uzaklald, sosyal, duygusal, derinlikli, dayanmac ilikilerin yerini asosyal, rekabeti, egemenlik ilikilerinin ald, para ve birikim mantyla ileyen bir kreselleme sreci iindedir. nsanlarn salk, eitim, konut, su, kanalizasyon gibi temel hizmetlere ulaamad, zenginlerin daha zengin, fakirlerin daha fakir olduu bir ekonomik, sosyal ve siyasal bir sistem hkm srmektedir. Yoksulluun alkla e anlaml kullanld ve bir ok boyutunun grmezden gelindii bir dnemi yayoruz. Yoksulluk kt yaama ve barnma koullar, hastalk, cehalet, saldrganlk, paralanm aileler, zayflayan toplumsal balar, gelecek yokluu ve verimsizlik gibi boyutlar da olan bir durumdur (Bauman,1999:85). Kentsel yoksulluun artmas makro ekonomik arlkl kent ve tarm politikalarna baldr. te yandan, resmi sosyal politikalar tek zm olamamakta, yerel dzeyde de insani zmlere gereksinim gstermektedir. Kent, insann yaratt yaplar ynn deil de, zgrlk ve zbilin olarak insanln potansiyelleriyle ilgili en ileri kavramlarmz hayata geirebilen yeni bir nsan Kent kavrayn ortaya karmaldr (Bookchin,1996:181). 2. Ekonomik Alanda Deiim: Dnya kreselleirken, ekonomide serbestleme, zelleme, blgeselleme, gnllleme ve nfusun byk bir
187
ounluu iin yoksullama, kk bir kesimi iin de zenginleme sz konusu olmaktadr. Dnyada ticaret ve sermaye, bilgi, bilim ve teknoloji, mekan ve zaman daralmas gibi srelerle ulus-devlet snrlar almaktadr. Dnya ekonomisinde ulusar irketler hakimiyetlerini kurmaktadr. Bu balamda kentler nemli ve yeni ilevler yklenmektedirler. Dnya kentleri kresel sermayenin, mallarn, bilginin birikiminin, denetiminin ve datmnn yapld ve kaytsz ekonominin yerletii merkezlere dnmektedir. Kreselleme bir yandan, yeni olanaklar yaratrken dier yandan yoksulluk asndan ciddi ykmlara neden olmaktadr (Aslanolu,1998:124). 3. Sosyo-kltrel Alanda Deiim : Bu deiim kentleme, bireyselleme, yerelleme ve dinselleme zellikleri gstermektedir. Giderek daha fazla sayda insan kentlerde yaamaktadr. 2025 ylnda dnya nfusunun % 70nin kentlerde yaayaca tahmin edilmektedir. Dnya nfusu artm, yoksulluk, isizlik ve g gibi deikenler temel belirleyiciler olmaya balamtr. Nfusun homojenlii daha da azalm, benzeme yerini farkllamaya brakmtr. Kentlerde sosyal soyutlanmann, iddetin ve suun artt, bireyin rekabet dnyasnda yerini alabilmek kaygsyla sosyal balarnn zayflad, kenttalarn kendilerini komularndan uzak tuttuu, kendini soyutlad gzlemlenmektedir. 4. Siyasal Alanda Deiim: Demokrasinin ierii yeni haklarla srekli genilemektedir. Dnya bir yandan demokratik katlm ilkelerinin geerli olduu sreleri yaarken dier yandan ulus-devletten uluslararaslaan oulcu bir devlete gei gndeme gelmekte, yerel milliyetilikler ortaya kmaktadr. Ulus devlet snrlar ortadan kalkmakta, sosyal devlet zayflamaktadr. Devlet karsnda bireyin glenmesiyle dnya vatanda olma eilimi ykselmekte, kentsel yerel katlm sorunlarn da beraberinde getirmektedir. Porto Alegre ve Lyon kentleri rneklerinde olduu gibi, genel gelime emalar oluturulurken halkla beraber kentin gelecei konusunda ortak almalar gerekletirilmekte, birlikte karar verme, renme, katlmc bte ve gelecee ynelik vizyon oluturulmaktadr (WALD,1997:80, 1998:37). 5. Teknolojik Alanda Deiim: Bilgi toplumu; bilgisayar, hzl haberleme, robotlama, sanallama, standartlama zellikleri gstermekte ve insan faktrnn nemi sorgulanmakta, maddi sermayeden ok; eitimli, bilgili, becerili ve tecrbeli insanlara olan gereksinim, eitimi n plana karmaktadr. letiim ve bilgisayar teknolojilerindeki gelimeler insan ilikilerini ve kentin kullanmn da derinden etkilemektedir. Her trl i iin sokaa kmak zorunda olmayan, kentin sokaklarn, sahilini, bankasn, mzesini artk evlerinde ekran karsnda bir tula gezen insanlarn oalmas sanal kentlerin ortaya knn gstergeleri olmaktadr (Art,1998:62-63). 188
6. Ekolojik Alanda Deiim: Bugn, kresel snma, iklim deiiklii, erozyon, lleme, doann ve evrenin kirlenmesi, biyolojik eitliliin tahribi, dolaysyla da beslenme gvenliinin giderek azalmas yaplan aratrmalarn ortaya koyduu gereklerden bir kadr. Ekolojik deiim yalnzca doal srelerdeki deiim deildir, ayn zamanda sosyal doku, mekansal yerleimler ve gler gibi birok . deiimi de iermektedir. Artk ekolojik bak asyla kent ve kr ayrm yaplmamakta, tersine krla kentin zelliklerinin birletirilmesiyle kentlerde ekolojik planlama ne kmaktadr. Ekolojik planlama, bir yntem olmann yan sra yeni bir ynetim anlayn ifade etmekte ve Tarlet tarafndan Belirli bir teknikten ok bir dnce biimi olarak, plan ve emalarn sadece kalknma temelli ekonomik verilerinden yola kmak yerine onlara paralel olarak, iklim, su, toprak, flora, fauna, peyzaj, evre kirlenmesi ve bunlarn yarataca olas zararlar ve dier evre faktrlerinin hesaba katlarak kentsel arazi dzenlemelerinde biyofiziksel evre eleri arasnda entegrasyonu salama kaygs olarak tanmlamaktadr (Tarlet,1985:33). Bugn artk, srdrlebilir kentler, kentsel yaam kalitesi, ekolojik etki, kentin biokimyasal deiimlerini, madde ve enerji akmlarn len kentsel metabolizma, gibi kavramlar gndeme gelmektedir. rnein Herbert Girardet hava kirlilii, atklar, rnleriyle Londra Metropolnn metabolizmasn saysal olarak hesaplamtr (1996:43). Kentlerin srdrlebilir hale dntrlmesi insanln birincil ncelii olarak grlmekte ve Srdrlebilir Kentler Simlasyon Programlar gelitirilmektedir. Kent vizyonunun belirlenmesinde, kresel lekte deiimlerin izlenmesi ve yerel lekte kentsel dinamiklerin, sorunlarn ve gereksinimlerin saptanarak bu deiimlerle birlikte deerlendirilmesi nem tamaktadr. Antalyann ynetiminde kentin kendine zg dinamikleri, sorunlar ve nceliklerini belirlemek kent vizyonu iin temel olacaktr.
II Antalya Kenti Deiim Dinamikleri ve Sorun Alanlar

Antalya Kent Vizyonu deerlendirmelerini bu kresel deiimler erevesinde yaptmzda kent iin yantlanmas gereken sorulardan birka unlardr: Antalyann deiim dinamikleri ve kentin ncelikleri nelerdir? Kent iin gelecekte ulalmas hedeflenenler nelerdir ve nasl elde edilebilir?
1.
Antalya Kenti Deiim Dinamikleri :
a) Nfus Dinamikleri: Antalya kentinin bugn iin deiim dinamiklerinin banda demografik zellikler gelmektedir. Antalya, kentler aras byklk sralamasnda 7. srada yer almaktaysa da, toplam kent ve kent merkezi nfus art hz asndan birinci srada bulunmaktadr. Aadaki tabloda da grlecei
189
gibi 10 yllk srede kentsel krsal nfus oran kentsel nfus lehine ykselmitir. Nfusun srekli ve hzla deiecei Antalyada alnacak nlemlerin de uzun erimli olmasn gerektirmektedir. g olarak byk ehirlerden, gney dou ve i kesimlerden; d g olarak Almanya bata olmak zere, son yllarda Bamsz Cumhuriyetlerden yasal ve yasal olmayan yollarla nfus almakta, Trkiye ortalamas olan binde 26.98in ok zerinde yllk binde 42lere varan nfus art hzna ulamaktadr. zgn salk ve kentsel hizmet gereksinimleri olan engelliler 29.154 ile azmsanamayacak saydadr. Konutlar yaanabilir barnma koullarna asndan olumsuzluklar iermektedir. 2000 ylnda hala tuvaleti konutun dnda olan 383.339 ve hi tuvaleti bulunmayan 2.066 konutun olmas turizm kenti Antalya iin kentsel yaam kalitesini yakndan ilgilendirmektedir. Bu tr demografik veriler hem, alt yap, konut, salk, gvenlik gibi temel kentsel hizmetler, hem de sosyal doku ve ilikiler asndan gereksinimlerin saysnn ok, ynetsel eksikliklerin yksek olduunu ve kentin nemli deiimlere ak bulunduunu gstermektedir.
Tablo 1: Antalya li Demografik Verileri

1990 Genel Toplam ehir toplam Ky toplam Merkez toplam Nfus younluu Engelliler toplam Hane halk Says Tuvalet konutun dnda Tuvalet yok 1.132.211 602.194 530.017 448.773 55 v.y 225.016 v.y v.y 2000 Nfus Art Hz (binde) 1.719.751 41.79 936.330 44.13 783.421 39.07 714.129 46.44 72 29.154 383.339 38.625 2.066
Kaynak: DE, 1990 ve 2000 Genel Nfus Saymlar
b) Sosyo-ekonomik Dinamikler : Irklarn lkesi anlamn tayan Pamfilya antik kenti ile Antalyann tarih iinde de farkl etnik gruplara barnak olduu ve ortak tarihi oluturduunu grmekteyiz (Tre,2002:107). Bugn de Antalyada eitli topluluklarn varl srmektedir. Kreselleme srecinde bilgi ve teknolojik gelime olanaklarna ulaabilmek, hogrl, demokratik bir toplum olabilmek iin eitim dzeyinin arttrlmas birincil derecede nem tamaktadr. sizlik ve gelir dalm dengesizlikleri, aile yapsndaki deiimler sosyal yardma olan gereksinimi artrmakta, sosyal gvenlikten yoksun nfusun 190
artmas da demografik ve ekonomik dinamiklerle paralel gitmektedir. Antalyada krl ve kentli ayrmlar ok kesin izgilerle gzlemlenebilmektedir. Bu durum, snflar aras farkllklarn ve eitsiz dalmn keskin olduunun gstergesidir. Yeniliklerin getirilmesi ve kentlilik bilincinin gelitirilmesi, baka kentlerde eitim alm veya byk kentlerden gelerek yerlemi olanlar tarafndan salanmaktadr. Byk arazi sahipliinden 10-15 katl apartman sahipliine gei toplumsal iliki parametrelerini deitirmektedir. Apartman sahiplii tek bana kentlileme gstergesi olmad halde yle alglanmaktadr. Antalyaya zg yeni toplumsal tabakalama biimleri ortaya kmakta, su oranlarn artmasna neden olmaktadr. Baz gruplarn kamusal mekandaki varolular ile eylemleri; tehlikeli ve sakncal olabilmektedir. Tinerciler, sarholar, evsizler, seks iileri, uyuturucu kullananlar, yankesiciler, sokak ocuklar, tehlikeli srcler, eteler vb. olumsuzluklarn saylarnn artmas sosyal adan olumsuz dinamikler yaratabilmekte, hem turistler iin hem de kenttalar iin gvensizlik kayna olmaktadr. c) Ekonomik Dinamikler : Ekonomik adan refahmz ulus-devlete deil kentlere bal gelimitir. retim ve refah gelitirme kamu alannn bir paras haline gelebilir ve ekonomik politikalar yerel halk tarafndan kentlilerin genel karlar, ihtiyalar ve kullanmlar dorultusunda oluturulabilir. Yerel ekonomik dzen bylece yaam iin gerekli olan mal ve hizmetlere zgr ve demokratik bir biimde eriebilmeyi, maddi yoklua kar bir garantiyi, kentlilerin ortaklaa paylamlarn salayacak bir sisteme dnm getirebilir. Kreselleme srecinin bir yandan da yerel ekonomilerin kresel ekonomiyle etkileimini salamakta olduu ve karlatrmal stnlkler temelinde rekabetin yerel uzmanlamay artrd gzlenmektedir. Antalya kenti turizm ve tarm sektrndeki uzmanl yakalamtr, rn eitliini salayarak dnya ekonomisi iinde karlatrmal stnlkler elde edebilir. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken ulustesi irketlerdir ve yerel dzeyde alan kazanma abalar kentsel ekonomiyi olumsuz etkilemektedir. Antalyada suyun ulusar yabanc iletmeler tarafndan datm ve sat buna bir rnektir. Turizmin her ey dahil sistem gibi salt kitlesel biimden karlp, doaya kar yumuak, ekonomik ynden daha verimli, sosyal ynden sorumlu olan eko-turizme ynelmesi; yerel dzeyde istihdam yaratc, yerel zgn rnlerin, tarihsel kltrel zenginliklerin deer artn salayc zellikleriyle daha yksek gelir ve kltrel birikime sahip turiste hizmet verebilir hale gelmesi salanabilir. E. Mishan tarafndan getirilen eletirilerin banda kitle turizminin yaylmasnn gerekte bir seyahat
191
Tablo 2: Antalya Kenti Genel Sosyo-Ekonomik Verilerinden Baz rnekler

Eitim * Okuma yazma bilmeyen toplam* Bilen toplam* lkokul bitirmeyen toplam lkokul bitiren toplam stihdam * 12 ya ve zeri igc toplam stihdamda olan toplam gcnde olmayan toplam siz cretsiz aile iisi Ziraatte istihdam Ticarette istihdam Toplum,sosyal, kiisel hizme.istihdam Sosyal gvenlii olan nfus ** Su Oranlar**** Yaralama toplam Gasp soygun toplam Hrszlk toplam ldrme toplam Kltrel Antalya Mzesi Faaliyetler ve Ktphane Halkn Katlm** Sinema 4 Tiyatro,opera ve bale Sanatsal sergi Arazi ** Kentin Yzlm Toplam tarm arazisi Toplam rtl alan letme says(1991) Turizm** Toplam Tesis says Toplam Yatak Kapasitesi Turist girileri Serbest Blge Net Parsel Alan Faaliyetleri ** letme Says ve stihdam Ticaret hacmi toplam Boaltma faaliyeti Ykleme faaliyeti Yabanc bayrakl gemi TC bayrakl gemi GSYH cari fiyatlarla (1987 fiyatlaryla)*** GSYH Kii Bana (1987 fiyatlaryla)*** 122.653 Kii 1.321.367 Kii 284.105 Kii 611.250 Kii 1.372.668 Kii 760.514 Kii 543.704 Kii 64.845 Kii 251.239 Kii 377.656 Kii 131.276 Kii 109.519 Kii 439.212 Kii 456 Kii 138 Kii 5.646 Kii 42 Kii 238.925 Ziyareti 485.418 Okuyucu 1.800.000 izleyici H80.000 zleyici 4.997 zleyici 20.591 km2 4.150.160 Dekar 133.366 Dekar 105.676 Adet 803 Adet 203.987 Adet 1.758.732 Kii 371.025 m 94 firma 1266 Kii 176.152.652 Dolar 19.221 Ton 29.080 Ton 30 Adet 12 Adet 2.814.530.000 TL. 1.757.983 TL.
192
hracat , thalat, hracat Toplam 137.273.000 Dolar Yabanc Sermaye ** Sebze Meyve 55.148.503 Dolar Teksil, Deri, Hal 54.927.896 Dolar iek 13.052.140 Dolar thalat Toplam 205.930.000 (sanayi rnleri pay %93.4) Dolar Yatrm Tevikli Yabanc Sermayeli 241 Adet Firma Toplam Yatrm tutar 54.137.000 Dolar stihdam 479 Kii lin Mali Verileri** l Konsolide Bte Gelirleri 158.224 Milyar TL. l Konsolide Bte Giderleri 188.639 Milyar TL. l zel daresi Konsolide Bte Gelirleri 14.016 Milyar TL. l zel daresi Konsolide Bte Giderleri 12.776 Milyar TL. Toplam Vergi Tahsilat 153.850 Milyar TL. 114.865 mkellef Tm Belediyelerin Gelirler Toplam 57.735 Milyar TL. Tm Belediyeler Giderler Toplam 61.303 Milyar TL.
* DIE 2000 Genel Nfus Saym verilerinden derlenmitir. ** ATSO 1999 Ekonomik Rapordan 1999 yl verileri alnarak derlenmitir. ***llere ve Blgelere Gre eitli Gstergeler, DPT, Austos 2002, s.6-12., **** www.egm.gov.tr/asayis/istatistik 2000
demokratiklemesi yaratmamas ve ziyaret edilen yerleri yok eden bir yanlsama olduu ynndedir (aktaran Urry,1999:184). Tarihsel perspektifte Antalya karadan ve denizden da alan bir liman kentidir. Deniz ticareti ile kentin tarihteki yerini tekrar kazanmasn salayacak yatrmlarn yaplmas ekonomik dinamikleri deitirerek geliri artrabilir. A.B. yelii ve Akdeniz ekonomilerine entegrasyon srecinde Antalya kenti, havza baznda da nemli hale gelmitir. Serbest Blge araclyla Akdenizde blgesellemenin bir gerei olarak, dier Akdeniz lkeleriyle ilikilerin gelitirilmesi, liman kenti zelliklerinin yeniden kazandrlmas yeni dinamikler yaratacaktr. Balklk ve deniz rnleri retimi de ayr bir ekonomik katk salayabilecek bir alandr. Enerji teknolojilerinin gelitirilmesi ve uluslar aras arenada yerini almas, kent ekonomisinin nemli bir esi haline gelmesi salanabilir. Bu almann amac kentler aras ve ulusal dzeyde karlatrmal stnlkler saptamak olmad iin Tablo 2de yer alan saysal veriler Antalya kentinin farkl, zayf ya da gl olabilecei alanlardan baz verilere gz atmak amacyla oluturulmu ve 1999-2000 yllar arasnda kalmaya zen gsterilmitir.
193
DPT tarafndan 2003 ylnda yaplm olan aratrmadan baz veriler de Tablo 3te verilmitir. llerin sosyo-ekonomik gelimilik sralamasnda Antalya 10. srada ve 2. derecede gelimi iller iinde bulunmaktadr. Salk sralamasnda 8. srada ve eitim sektr gelimilik endeksi sralamasnda ise 9. srada yer almaktadr. Ayrca Tablo 3te Antalya ili Ekonomik ve Sosyal gstergelerin Tablo 2de verdiimiz verilerle kyaslanabilmesi asndan birkana dikkat ekmek yararl olacaktr. Tablo 2de eitim asndan 2000 ylnda Antalya kenti eitim dzeyinin; nfusunun yarsndan ou hi okul bitirmeyen, hi okuma yazma bilmeyen ya da sadece ilk okul bitirenler asndan dahi deerlendirildiinde son derece dk olduu grlmektedir. Oysaki Tablo 3e bakldnda kentlerin gelimilik gstergelerinde Antalya kenti eitim asndan olumlu yanstlmtr. stihdam ynnden, ziraatn 377.656 ile nde gittii her iki tabloda da grlmektedir. Sosyal gvenlie ise istihdamda olan kesimin tamam yerine, yaklak yarsndan biraz fazlas sahiptir. Bu aratrmada sosyal gvenlik, gstergelerden biri olmad gibi, cretsiz aile iisi 250 binin zerindedir, isiz says ise 65 bine yaklamaktadr. Kltrel faaliyetler ve halkn katlm da snrl kalmakta sinema seyircisi en yksek dzeydedir. Sanat sergi izleyicisi ise 5 bine dahi varamamaktadr. Dier byk kentlerle kyaslandnda geni bir araziye sahip olan Antalya kenti giderek artan oranda tarm arazilerini imara amaktadr. Turizm tarmla birlikte en nemli gelir kaynadr azmsanamayacak oranda, 200 binin zerinde yatak kapasitesine, 800 aan tesis saysna ve 2 milyon civarnda turist giriine sahiptir. Serbest blge ise snrl bir kapasite ile ok yksek olmayan gelir getirisiyle ancak gelimeye ak gzkmektedir. Narenciye, iek, tekstil ihracat ile 137 milyon dolarn zerinde gelir salamakta ise de ithalatn en yksek pay sanayi rnlerine ayrlmakta ve 206 milyon dolara yaklamaktadr. Mali adan ise pek parlak bir durum sergilememekte, vergi gelirleri 153 trilyon 850 milyar TL. tahsilat ile dk kalmaktadr, zira bir ok turizm iletmesinin merkezi kent dnda byk ehirlerde olduundan vergisini Antalyaya yatrmamaktadr. Yabanc sermayeli firma says da 241 ile azmsanamayacak bir dzeydedir ve yerel deerlerin yabanclarn yararna ve kullanmna aldn gstermektedir. Yabanclara mlk edindirme yasasnn da bu kullanm hzla ykseltmesi kanlmazdr. Antalya li Ekonomik ve Sosyal Gstergelerj Trkiye ortalamas ile kyaslandnda ehirleme oran, sanayide alan oran, bebek lm oran, onbin kiiye den hastane says, kii bana den gelir, yeil karta sahiplik oran, kii bana elektrik tketimi alarndan dk kalmaktadr. Tarmsal retim deeri Trkiye ortalamasna yaklamakta, asfalt oran, otomobil says, tarm i kolunda alanlarn oran, yllk ortalama nfus art hz ortalamann zerindedir. Kentlerin sosyo-ekonomik gelimilikleri asndan su oranlar, kadn erkek cinsiyet farkllna dayal gstergeler, gelir dalm eitsizlikleri, yoksulluklar gibi saylarn oaltabileceimiz gstergelerin de yer almas kent vizyonunu belirlemede nemli ltlerdir. 194
Tablo 3 : 2000 Yl Antalya li Ekonomik ve Sosyal Gstergeleri*

Birim Kii Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Yzde Deiken Antalya Trkiye Demografik gstergeler Toplam nfus 1.719.751 67.803.27 ehirleme oran 54.45 64.90 stihdam Gstergeleri Tarmda alanlarn toplam istihdama oran 49.66 48.38 Sanayide alanlarn toplam istihdama oran 5.50 13.35 Ticarette alanlarn toplam istihdama oran 18.May 9.67 Eitim Gstergeleri Okur-yazar nfus oran 91.86 87.30 niversite bitirenlerin 22 zeri ya nfusa oran Kas.72 8.42 kokullar okullama oran 99.29 98.01 Lliseler okullama oran 40.09 36.92 Salk Gstergeleri Bebek lm oran 32.00 43.00 Onbin kiiye den hekim says Ara.83 Ara.70 Onbin kiiye den hastane yata says 16.42 23.Nis Tarm Gstergeleri Krsal nfus bana tarmsal retim deeri 1.040 1.124 Tarmsal retim deerinin Trkiye iindeki pay 03.May 100 naat Gstergeleri Daire Says 456.371 16.235.830 Borulu su tesisat bulunan daire oran 97.54 96.60 Mali Gstergeler GSYH iindeki pay ub.50 100 Fert bana GSYH 1.813 1.837 Fert bana genel bte gelirleri 178 464 Fert bana sinai, ticari ve turizm kredileri miktar 216 392 Altyap gstergeleri Krsal kesimde asfalt yol oran 54.38 45.23 Yeterli imesuyu gtrlen nfus oran 86.16 84.98 Dier Refah Gstergeleri Onbin kiiye den zel otomobil says 885 652 Fert bana elektrik tketim miktar Oca.41 Oca.43 Yeil karta sahip nfus oran Kas.17 14.93
Binde
Milyon TL. Yzde Adet Yzde Yzde Milyon TL. Milyon TL Milyon TL. Yzde Yzde Adet Mws Yzde
* Kaynak : DPT, llerin ve Blgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas (2003), Yayn No. DPT: 2671,Ankara, Mays 2003, s.161 gstergelerden nemli birka seilmitir.
195
Tablo 4 : Antalyann ehirlerin Fonksiyonel Snflandrlmasndaki Yeri

lke Yerleme Merkezleri Sistemindeki Deerlendirme sonucu Hizmet 28.5 naat Merkezi naat 28.7 naat+Ziraat Merkezi Ticaret 36.5 ehir(Sanayi 9.0) Hizmet 33.7 ehir (Ziraat 12.6) Hizmet 32.5 Hizmet Ticaret Merkezi Ziraat 53.4 Ziraat Merkezi Ziraat 66.2 Ziraat Merkezi Ziraat 56.6 Ziraat Merkezi Ziraat 81.2 Ziraat Merkezi Ticaret 35.3 Ticaret-Hizmet Merkezi Ticaret 47.7 Ticaret Merkezi Hizmet 28.9 ehir (Sanayi 13.0) Ziraat 67.3 Ziraat Merkezi Ticaret 37.7 ehir (Hizmet 13.5 Sanayi Ziraat 28.2 ehir (sanayi 13.0)
196
Nfus1990Ziraat Dnda kalan nfusun toplam alanlara oran kademelenmesiBirinci srada kan fonksiyon ve oran % Merkez 378.207 89.6 Yresel Merkez Akseki 11.023 75.9 lk Kademe Kentsel Merkez Alanya 52.460 93.4 lk Kademe Kentsel Merkez Elmal 12.384 87.4 lk Kademe Kentsel Merkez Finike 6.700 82.0 lk Kademe Kentsel Merkez Gazipaa 13.697 46.6 lk Kademe Kentsel Merkez Gndomu 4.554 33.8 Ky Grubunda Ticaret ve Hizmet Merkezi brad 4.215 43.4 Ky Grubu Ticaret ve Hizmet Merkezi Kale 13.793 18.8 lk Kademe Kentsel Merkez Ka 4.560 89.9 lk Kademe Kentsel Merkez Kemer 8.449 92.7 Ky Grubunda Ticaret Merkezi Korkuteli 13.381 78.0 lk Kademe Kentsel Merkez Kumluca 17.166 32.7 lk Kademe Kentsel Merkez Manavgat 38.498 84.0 lk Kademe Kentsel Merkez 7) Serik 23.106 76.9 lk Kademe Kentsel Merkez
Kaynak : Trkiyedeki ehirlerin Fonksiyonel Snflandrlmas, DPT, 2000, s.81-107 *Nfusu 10.000 ve zeri yerler ehir kabul edilmitir. **Parantez iindeki oranlar ilk 3 sradaki fonksiyondan baka 4.fonksiyonun oranlardr.
d) Kltrel Dinamikler : Antalya kenti kendine zg; sanatsal, folklorik zellikleri, farkl dilleri, yemekleri, mzikleri, tarihsel karakteristikleri olan bir kenttir. Sanatsal gsteriler, sergiler, konferanslar, bilgilendirmeler, mze, ktphane, sinema, tiyatro etkinlikleri ile uluslar aras kltrel yeni almlara olan taleplerin artt gzlemlenmektedir. Son yllarda yaplan, jazz mzii konserleri, uluslar aras resim festivali ve kongreler gibi rneklerin oalmasna gereksinim vardr. e) Kentsel Dinamikler : Antalya metropolitenleme sreci iindedir ve metropoliten planlamann yaplmas gerekmektedir. Isparta, Burdur, Konya gibi komu kentlere de sunulan bir ok hizmet gz nne alndnda blgesel geliim sreci iindedir. Ancak metropoliten alan olarak planlanmas, metropol ve yerel zellikteki hizmetlerin ayrlmasn ve egdm iinde fakat ayr ynetilmesini de gerektirmektedir. Kentsel topraklarn oluumunda siyasal kayglar, planlama, ulam, alt yap sorunlar, kentsel mekansal yenilikler, gecekondulama, kylarn deiimi, tarm alanlarnn imara almas, doal afetler ve bu konulardaki yasal deiiklikler kentsel dinamiklerin bir kadr. Kentsel rantn toplumsal tabakalar arasndaki dalm ve paylam biimi de kentsel dinamikler asndan olumlu yada olumsuz etki yapabilmektedir. Kentlerin ilevleri ; ne kan retim alanlaryla belirlenmekte ve bu balamda farkl merkezler olumaktadr. ehirsel fonksiyon olarak ehrin varln ve geliimini mmkn klan, hayatiyeti iin gerekli kaynaklar salayan faaliyetler esas alnmtr (DPT,2000:8). Antalya kentinin ilevsel snflandrlmasnda lke yerleim merkezleri asndan yerini ve ne kan uzmanlam olduu ilevlerini aadaki tablolarda grmekteyiz. Tablo 4 deerlendirdiimizde, Ziraat fonksiyonunda % 81.2 ile Kale birinci sradadr, onu % 67.3 oranyla Kumlucann izledii grlmektedir. Ticaret ilevinde ise alanlarn oran ve ticaret merkezi olarak Ky Grubunda Kemer % 47,7 oranyla lke apnda birinci sradadr. Hizmet ilevinde Elmal % 33.7 alan oranyla birinci sradadr. Akseki ise inaat alanlar oranyla nde gelmektedir. Tablo 5: ehirlerin Fonksiyonel Snflamas Asndan Antalya Kenti
Snflama Ticaret ehirleri ehrin ad Manavgat Alanya Ziraat ve Hizmet eh. Korkuteli Serik Hizmet ve Ticaret eh. Antalya Merkez Hizmet ehri Elmal Sralamadaki Yeri srada srada 2. srada 12. srada 7. srada 76. srada alanlarn Toplam Nfusa alanlara oran% 38 Ticaret 37 Ticaret 61 Ziraat 51 Ziraat 50 Hizmet ve Ticaret 38 Hizmet
Kaynak : Trkiyedeki ehirlerin Fonksiyonel Snflandrlmas, DPT, 2000, s.156-193 tablolarndan oluturulmutur.
197
Tablo 4 ve 5 birlikte deerlendirildiinde ise, ulusal dzeyde Antalya kentinin kentsel ilevsel sralamasnda a) ziraat ve hizmet b) ticaret ehirleri iinde ilk sralarda olduu grlmektedir. Hizmet ehirleri, toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetlerini, ticaret ehirleri kategorisi ise, banka, sigorta, gayrimenkul sat, toplam ve perakende ticaret, oteller ve restoranlar kapsamaktadr. Dolaysyla turizm ticaret ilevine dahil edilmekte sosyal ve hizmet boyutu dlanmaktadr. Antalya, Sanayi ve Ziraat ehirleri, Maden ehirleri, Ziraat ehirleri, Sanayi ehirleri, Sanayi ve Hizmet ehirleri iinde yer almamakta, yalnzca Hizmet ehirleri iinde 76. srada Elmal bulunmaktadr. f) Ekolojik Dinamikler : 20.591 kilometrekarelik yzlmne sahip olan Antalya, ilk alardan bu yana ikiyz akn kente sahipti, Pamfilya, Likya, Psidya bunlarn en nemlileridir. lka kentlerinin hemen hepsinde gnmzde bile hayranlk uyandran kentsel mimari yaplarla birlikte, su sorununun da alacak bir teknik ve ustalkla ele alnp zldn gsteren su yaplar kalntlar grlebilmektedir (Bykyldrm,2000:17). 2000li yllarda dahi kentsel su hizmetleri ynetimi milattan nceyi yakalayabilmi deildir. Dalar, kumsal, travertenleri, akarsular, elaleleri, kltrel, tarihsel deerleri, flora ve faunasyla Antalya kenti eitli ekosistemlerin bir arada bulunduu, ekolojik zenginlii ok yksek kentlerden biridir. Bu zelliini korumayabilmesi gelecekte zgnln, farkllklarn, esiz deerlerini gelecek nesillere aktarabildiini ortaya koyabilen bir dnya kenti olmasnda ok nemli bir rol oynayacaktr. Doal, kltrel, tarihsel deerlerin korunmas, 40 metre yksekliinde ky falezlerine sahip olan Antalyann uluslar aras ekolojik deerini korumas gerekir. Sosyal boyutu da yok saylan plerin geri dnm, yenilenebilir enerjilerin kullanm Antalya kenti iin de hem ekonomik hem de ekolojik deerlerin korunmasn salayacaktr. Rzgar enerjisi asndan 3. srada yer alan (en,1996:26), gne alma sresi en yksek olan kentlerden biri olan Antalya gne ve rzgar enerjisinden yararlanarak otoenerjetik olarak adlandrlan kendi enerjisini reten bir kent haline gelebilir. g) Siyasal-Ynetsel Dinamikler : Mevcut olumsuz koullar bugnk kent ve yerleim kavramlarnn yeniden gzden geirilmesi iin uyarc niteliktedir. Kentler yaayan organizmalardr ve dokularnda; yaplar, aalar, mzeler, ktphaneler, spor alanlar, yeil alanlar ve saylarn oaltabileceimiz bir ok varln yan sra; insanlarn yaamlklarnn, almlklarnn ve kiisel tarihlerinin izlerini de tarlar. Kentlerin artk yalnzca finansal mekanizmalarla ve basit sorunlara indirgenerek; kent planlamasnn geleneksel yntemlerini kullanarak ynetilemedii kanlmaz bir gerekliktir. Belediyeler, merkezi idarenin veya zel sektrn 198
Tablo 6 : Antalyann Genel Ekolojik Deerleri

Yzlm Orman kaynaklar Tarma elverili toprak Su Kaynaklar Yer st Yer alt toplam kapasite Toplam su yzeyi Sulama alan toplam Hidrolik enerji potansiyeli Gnelenme sresi Yllk ortalama Yaz aylar yllk ortalama Maden kaynaklar Barium Slfat rezervi -grnr -muhtemel (inko, kurun, demirta, aliminyum, gm, kurun yataklarna da sahiptir) Sit alanlar 20.591 km 2.056.427 ha 415.016 ha 15.846 hm/yl 365 hm/yl 5.207.9 ha 205.956 ha 4.299Gwh/yl 8 saat 35 dakika/gn 12 saat 41 dakika/gn 2.090.430 ton 2.163.240 ton
Flora ve Fauna endemik Antalya zel evre Koruma Alanlar Milli Parklar
4 adet Kentsel sit 80 adet Arkeolojik ve Tarihsel sit 23 adet Doal sit lke genelinde yaklak 3000 bitki trnden ortalama 500 snrlar iindedir. Kekova, Belek, Patara Gllk Da (Termossos) Beydalar (Olimpos) Kprl Kanyon Altnbeik 114.272 ha alan iinde
Antalya li evre Durum Raporu 2000, Antalya Valilii evre l Md., Antalya 2000 verilerinden derlenmitir. 2001 Yl Program ve Bte Raporu, DSI VIII.Blge Md.,Antalya, 2000,s.1-4,1-8 verilerinden derlenmitir. Akbiyom, Akdeniz niversitesi Biyolojik eitlilik Aratrma ve Uygulama Merkezi verileri.
199
gdmnde olarak kenti ynetemezler. Kentler sadece yaam maddi olarak kuran deil, kamusal yaam glendiren niteliklerle ve insan leinde olmaldr. Yerel ynetimler zellikle de belediyeler, nfusun rgtlendii bir alan olan kentte yaayan bireylerle ortak yaam ilikisiyle varolmaktadrlar (Duru,Alkan,2002). Bu adan bakldnda kentli yurtta, yalnzca semen anlamna gelmez. Gnmzde kentta; salanan mal ve hizmetlerin edilgen alclar konumuna, vergi mkellefi semen statsne yerletirilmitir (Bookchin,1999:37). Oysaki kentta, bir kentte domu, bym ya da yaam olan, o kentle kiilii arasnda, tarihsel, ekinsel, duyusal balar bulunan, bu kimlikle kimi kent haklarndan yararlanmaya hak kazanm olan ve ayn zamanda kentine kar kimi toplumsal sorumlulukluk ve ykmllkler altnda olan kiidir.(Kele,1998:84). Gerek anlamda kenttalk, kiiliin srekli olarak gelitirilmesini, eitimini, kamu sorumluluu duygusunun glendirilmesini gerektirir; birlikte yaam ve insan topluluunu oluturan etkin yurttal anlaml klan bu zelliklerdir. Konuan, dnen bireylerden oluan bir toplumun varl ve gr alveriine dayal hassas bir kamu alanna gereksinim duyan zgr bir toplumun bileenleri bireysel deil toplumsal nitelik tar (Bookchin,1999). Bu anlamda Antalya iin ynetsel adan Avrupa Kentsel artnn nerdii kentli haklar yol gsterici olabilir (Avrupa Konseyi,1996). Antalyaya kurulmasna karar verilmi olan NASA Robotik Radyoteleskop Sistemi kente yeni jeopolitik bir ayrcalk salayacaktr. Bu gelimenin de uluslararas boyutta bilimsel, ekonomik, siyasal ve stratejik anlamda Antalyann dnya kentleri arasnda yer almasn hzlandraca aktr.
2) Antalya Kentinin Sorun Alanlar

Sorun alanlarn ksaca aadaki balklarda toplamak mmkndr: 1. mar: Planlama, yerleim ve imar hatalar, klimle uyumlu olmayan kentleme, gecekondulama, ky alanlarnn yanl ynetimi, topraktan yararlanma biimlerindeki sorunlar 2. 3. Kentsel alt yap Ulam
4. Kent Ekolojisi : Kentsel yaam kalitesi, tarihsel, kltrel ve evresel ykmlar 5. Toplumsal : Demokratikleme, g, kentleme ve kentlileme, ekonomik, sosyal, eitimsel, toplumsallama sorunlar 200
6. 7. 8.
Ynetsel : oulcu, katlmc, effaf, demokratik ynetim Sosyo-kltrel : Bilimsel, sanatsal, sportif etkinlikler Kresel: zgn bir dnya kenti nitelii kazanma
Kentin sorun alanlarnn saptanmas kent vizyonunun zmler retme, kentsel gelimeyi salama ve katlm arttrma yolunda temel almas gereken verilerdir. Sorunlara getirilecek zmler iin de ncelik sralamas gerekmektedir.
III - Antalya Kentinin ncelikleri ve Ynetimden Beklentiler

Kent vizyonu gelitirmenin temel koullarndan biri kent iin nceliklerin ve beklentilerin saptanmasdr. ncelikler neye veriliyorsa kentin geliimi ve deiimi de o ynde olacak ve gelecek kuaklar da derinden etkiyecektir. Kukusuz farkl ncelik sralamalar yaplabilir ancak bir kentin olmazsa olmazlar olarak insan, toprak ve retim tarz temel alndnda Antalya kenti iin sralamay; eitim, ekolojik ve ekonomik ncelikler biiminde yapabiliriz.
1) Antalya Kentinin ncelikleri :

a)Eitim ncelii: nceliklerin saptanmasnda temel ilke gelecee ynelik ve srekliliin salanmas olmaldr. Antalya eitim dzeyinin en dk olduu kentlerden biridir. Nfusun yarya yakn ilkokul mezunudur. Tablo no.2 de grld gibi eitim dzeyi yetersizdir. Bunun iin de Antalya kentinde birincil ncelik eitime verilmelidir. Eitimli, bilgi ana ayak uydurabilen, uzmanlklar kazanm, kentlilemi, demokrasiyi iselletirmi, katlmc bir nfus; kentsel gelimenin, sosyal btnlemenin, ekonomik kalknmann temel kaynadr. b)Ekolojik ncelikler: Antalya kendine zg ekolojik zenginliklere sahiptir ve bu deerlerin ykma uramas tehlikesiyle kar karyadr. Tarihi ykmayan bir yenileme, gelecei gz nne alan bir koruma olmaldr. Antalya, kentsel ve krsal alanlar i ie gemi bir kenttir. Kentsel yaplanmann yannda seralar, tarm alanlar yer almaktadr ve yeni kent planlamalarnda kentsel alanlarn tarm alanlaryla birlikte iie planlanmas, ekolojik planlama yaklamna uygun den bir zelliktir. Kentsel ekolojik niteliini kaybetmemesi, gelecekte Antalyay dier kentlerden farkl olarak besin gvenliini salam ve hatta ihracatyla ne gemi, yeilini korumu, kr-kent btnlemesini salam hale getirecektir. Dolaysyla, tarm alanlarnn hzla imara almasnn nlenmesi, tarihsel, kltrel ve ekolojik zenginliklerine sahip klmas, nceliklerden biri olmaldr. Gne kentleri kurma abalar tm lkelerin gndemindedir. Antalyann yl boyu yksek oranda gnelenme sresine sahip olmas nedeniyle Gne Kent e dntrlmesi
201
ncelikli bir hedef olabilmeli, gne ve rzgar enerjisini kullanan mimarisiyle, dier yenilenebilir enerji kullanm biimleriyle kent, gereksinim duyduu enerjiyi kendi retir hale gelebilmelidir. c) Ekonomik ncelikler : Ekonomik nceliklerin saptanmas kentsel ynetimin temel kouludur. Antalya kenti iin siyasal ve ekonomik riskler tayan bir sektr olarak turizm tek ekonomik ara olarak grlmemelidir. Tarm, turizmle birlikte dnlmesi gereken bir sektrdr ve gda ihracatna daha fazla ynelerek gelitirilmelidir. Tarihsel ve kltrel mirasn korunmas ve gelitirilmesi ekonomik ve ekolojik zenginlie katk getirecek elerdir. Kentsel yoksulluun azaltlmas yerel ekonominin ihtiyac olan igcnn salanmasnda nemli bir rol oynayacaktr. Avrupa Birlii yesi lkeler, GATS 2000 erevesinde Dnya Ticaret rgtHizmetler Ticareti Konseyine; 2010 ylnda evre hizmetleri piyasasnn 640 milyar Dolara karak, bilgi teknolojileri ve ila sanayi seviyesine geleceini, dolaysyla A.B. iin ticari engellerin kaldrlmasn nermektedir(WTO,2000:4). Bu denli byk ve hzl bir ekonomik gelimeye ak olan evresel hizmet sektrnde Antalyann yer edinebilmesi iin gerekli ekolojik alt yapya sahip olduu sylenebilir.
2) Antalya Kent Ynetiminden Beklentiler :

Ortaya koymaya allan tm dinamikler erevesinde kentin ncelikleri belirlendikten sonra kent vizyonunu uzun, orta ve ksa vadede gelitirmek iin tarihsel, kltrel, ekolojik zellikleri dikkate alan bir deerlendirmeye gereksinim vardr. Kent kimlii bu noktada nemli bir ilev grr ve tarihsel, kltrel, sosyolojik, grntsel (peyzaj), mimari, folklorik zellikleriyle, kenttalarn kentte bulduklar deerler, amalar kmesi, kente ykledikleri idealletirmeler gndeme gelir. Kentler kendine zg, ne kan karakterleriyle bu kimlii uzun bir srete kazanrlar. Kentin tarihsel kimliinde elaleler, falezler, portakal baheleri, dut aalar ve ipek bcekilii belirginken, bugn Antalya ok farkl niteliklerle gndeme gelmektedir. Kent kimliinin zaman iinde deimesi doaldr ancak bu, kentin genel karakterini deitirmeye ve yok etmeye ynelmeyen bir deiim olmaldr (Gven,1990.18). Kentlerin gelimesinde dikkat edilmesi gereken baz kstllklar vardr ve bu snrlarn almamas nem tar. Oysaki idari, ekonomik ve ekolojik snrlar; siyasi tercihler ve ekonomik zorlamalar sonucunda alabilmektedir. Ancak doal snrlarn; su kaynaklarnn koruma alan snrlar, ime suyu kaynaklar ve takn alanlar snrlarnn kesinlikle almamas yaamsal zorunluluktur. Jeolojik zellikleri asndan ok farkl zelliklere sahip olan Antalyada yap yapma snrlamalarnn getirilmesi, kynn zgnl nedeniyle ekolojik tama kapasitesi snrlarnn denetlenmesi ve almamas, imara almas dnlen alanlarn toprak verimlilik zelliklerine dikkat edilmesi nem tar. 202
Antalyada kenttalarn kent ynetiminden talep ve beklentileri Gndem 21 Kent Konseyi alma gruplarnn toplantlarda aldklar kararlarla iletilmektedir. Ancak, ne derece dikkate alnd ve karar mekanizmalarna yanstld tartmaldr.
3) Antalya Kentsel Geliim ve Deiiminde Ortaya kabilecek htiyalar :

Antalya kenti bilgilerinin toplanmas, salkl arivlenmesi, sunulmas ve deerlendirilmesi iin, nfus bilimciler, sosyologlar, ekonomistler, siyaset bilimciler, psikologlar, evrebilimciler, kentbilimciler, mimarlar, jeologlar, corafyaclar gibi disiplinler aras almalara yer verilmesi, Kent veri tabanlarnn ve envanter modelinin oluturulmas, istatistik programlarnn hazrlanmas, kent bilgi sisteminin kurulmas, Antalyann yalnzca bir turizm kenti olduu saplantsndan karak tarmyla da ne kmas gerektiinin kabul. Bu ayn zamanda kentsel ve krsal balaklk zelliine sahip olan Antalya iin bir anstr ve sosyal btnlemeyi salayc bir ilev de grr. Antalya ayn zamanda bir liman kentidir ve tarihinde bu zellii ile yer almtr. Antalya kentinin liman kenti olarak geliiminin salanmas ve denizden yararlanarak ekonomisinin ynlendirilmesi, Kentsel Gstergelerin saptanmas : Antalya Kentinin geliiminin izlenebilmesinin temel koulu kendine zg kentsel gstergelerinin saptanmasdr. Birlemi Milletler nsani Kurulular Merkezinin Gstergeler Program (CNUEH) tarafndan belirlenen 46 gsterge Yaanabilir Kentler iin sosyal, ekonomik ve evresel ltler belirlemitir. Bir baka rnek, Avrupa Komisyonunun 1998 ylnda kentlerin durumlar hakknda bir deerlendirme yapmak ve ehirler arasnda bilgi alveriini kolaylatrmak, dier Avrupa kentleri hakknda karlatrmal bilgi edinmek amacyla kentsel gstergeler oluturmu olmasdr. Tablo 7deki kentsel gstergelerin Antalya kent ynetiminde dikkate alnarak gelecek vizyonu iin yol gsterici olabilmesi, Antalya Kent Anayasasnn oluturulmas: oulcu demokratik katlm iin kent anayasas etkin bir yol olabilir ve metropoller iin bu kanlmaz hale gelmitir. Kentliler ve kent yneticilerinin uymalar gereken ilkelerin saptanmas, kenttalarn bilinli hareket etmelerini salar. Kent Anayasas, kentlilerin ve ynetimlerin karlkl yerine getirmek zorunda olduklar ilkeler, amalar ve sorumluluklar btndr. Kenttalarn haklarnn korunduu, bedensel, duygusal ve sosyal gereksinimlerinin karland, alma ve dinlenmenin uyumlatrld ortamlarn oluturulmas, btn elden karmadan, parac yaklamlarn terk edilmesi ile olanakldr (DPT,2001:121).
203
Tablo 7: Avrupa Birlii Kentsel Gstergeleri

Sosyo- Ekonomik Gstergeler 1. cinsiyet ve ya dalmyla toplam nfus 2. ev halknn yaps 3. kii bana GSMH 4. ev halknn gelirleri ve aralarndaki farklar 5. ulusal yoksulluk snfnn altnda yaayan nfus 6. evsiz insan says 7. sosyal gvenlii olanlarn says 8. barnma cretleri: gelirlerle karlatrmal olarak kiralar 9. ev sahibi- kirac oran 10. yabanc uyruklularn, gmenlerin, AB yesi olan ve AB yesi olmayan lke vatandalarnn oran 11. doumda yaama ans 12. su oran 13. endstri sektrnden kazan salayan aktif nfusun yaps 14. alan nfusun toplam nfusa oran 15. i gelime oran 16. alan ve isiz olanlar dnda kalanlarn says 17. emek piyasasna kadnlarn katlm derecesi 18. en son yaplan yerel seimlere katlm oran 19. oy kullanma yeterlilii olmayan sakinlerin oran 20. yerel bazda seilen kadn temsilcilerin derecesi 21.ilk ve orta dzeyde okul terk oran 22. cinsiyetlere ayrarak, nfusun eitim dzeyi 23. niversitelere ve\veya yksek eitim kurumlarna yaknlk 24. okul ncesi eitimin kapasite oran 25.Avrupa standartlarna gre hava ve su kalitesi, grlt dzeyi 26.enerji ve su kaynaklar tketimi 27.kat ve sv atk geri dnm 28.trafik , (yolcu seyahatleri) zel ve kamusal tama 29.yeil alanlarn oran 30.nfus younluu 31.bir yldaki tiyatro temsillerinin ve film gsterimlerinin says 32.mzelerin ve bir yl iinde gelen mze ziyaretilerinin says 33.spor alanlarnn ve binalarnn says
Yurttalk Grevlerine Katlm Gstergeleri
Eitim Dzeyi Gstergeleri
evre Gstergeleri
Kltr ve Aktivite Gstergeleri
Kaynak: Avrupa Komisyonu, inforegio.cec.eu.int/urban/audit/, europa.eu.int/comm/regional_policy
204
nsan yerleimleri planlama ve ynetimi : nsan yerleimlerinin sosyal, ekonomik ve evresel kalitesi ile tm insanlarn, kentsel ve krsal kesimdeki yoksullarn yaam ve alma koullarn iyiletirmek; ynetimlerin ncelikli konulardr. Habitat Zirvesi (B.M.,1996) ilkeleriyle, herkes iin yeterli barnma, arazi kullanm planlamas ve ynetiminin salanmas, su, evre sal, atk ynetiminin planlanmas ve gelitirilmesi, haka, sosyal adan olanakl ve istikrarl insan yerleimlerinin zendirilmesi; kentsel ynetimin temel eleri haline gelmitir. Yoksulluk, evsizlik ve yetersiz konut dahil olmak zere; istihdam, geim olanaklar, ekonomik frsatlardan eit olarak yararlanamama, eitim ve salk gibi temel sosyal hizmetlere ulaamama gibi olumsuzluklarn ortadan kaldrlmasnn yan sra; frsatlarn arttrlmas, kaynaklara, istihdama ve gelir kaynaklarna eriebilme, kendilerine bakamayacak olanlara sosyal koruma salanmas, kadnlarn kentsel alandaki gereksinimlerinin karlanmas ve becerilerinin tannmasna ihtiya vardr. Antalyann gereksinimlerini tanmlayarak ya ve cinsiyete duyarl analizler, sosyal ve evresel etki deerlendirmesi yapmak, , yerel ekonomik bymeyi ve istihdam yaratlmasn ieren aratrmalar yapmak ve bulgular ynetim sistemlerine dahil etmek gerekmektedir. Konut stratejilerini saptama, insan yerleimleri gelimesinde kaynak oluturma, kaynaklardan zamannda yararlanma, saydamlk ve hesap verebilme kapasitesi, sorunlarn ve nceliklerin belirlenmesi, hedeflerin konmas, yasal haklarn kullanlmasnda, hizmet standartlarnn tespitinde, kaynaklarn seferberliinde, politika, program ve planlamann uygulanmasnda etkin olan bir ynetim sisteminin gelitirilmesi gereksinimi vardr.
4) Antalya Kent Ynetiminde Nasl ve Neler Yaplabilir? a) Temel lkeler :

1. Kentin canl bir sistem bir metabolizma olarak kabul edilmesi,
2. Kentsel geliimin mekan zerinde siyasal, sosyal, ekonomik birok deiimi kapsadnn iyi kavranmas ve bunun kamuoyu tarafndan da anlalmasnn salanmas, 3. Antalya kentinin kendine zg zelliklerinden yola karak kentsel gstergelerinin saptanmas ve ortak kent vizyonunun oluturularak kentin ynetimi iin bir ara olarak kullanlr hale getirilmesi.
b) zlenebilecek Yntem:
Yukardaki 3 temel ilkeye dayal olarak
205
1. 2. 3.
Gelecek iin hedeflerin ve snrllklarn izilmesi, Kentsel deiim dinamiklerinin saptanmas, Kentsel gelime potansiyellerinin belirlenmesi,
4. Yerel yenilik ihtiyalarnn analizinin yaplmas, kent gelime planlarnn hazrlanmas, 5. Kentleme, kentlileme, sosyal btnleme, ekonomik ve ekolojik gelime sreleri arasndaki geililikleri ve rtmeleri dikkate alan kent bilgi sistemlerinin kurulmas, 6. Ekolojik deerlerin ve biyolojik eitliliin korunmas iin snrllklarn belirlenmesi, tama kapasite ltlerinin oluturulmas, 7. Planlama emberleri, kent ynetiminin denetiminde ve gzetiminde alan yurtta kurullar, gelecek atlyeleri gibi kenttalarn gerek katlmn salayacak rgtlenmelerin desteklenmesi,, 8. Eylem planlarnn oluturulmas ve uygulamaya konulmasnn salanmas,
9. Kenttalarn kendilerini ifade edebilecekleri yalnzca protesto iin deil gsteri, festival, sergi gibi kltrel ve sanatsal etkinliklerde de bulunabilecekleri yeterli genilikte kentsel meydanlarn oluturulmas, 10. Kente g eden yasal ve/veya yasal olmayan gmen, snmac, kaak ii gibi nfusun tespiti ve sosyo-ekonomik zelliklerinin takibini salayacak bir kayt sisteminin oluturularak kent bilgi sistemine dahil edilmesi, 11. Yerel dzeyde gerek bir oulcu demokratik katlm kolaylatrmak zere, dezavantajl gruplarn, yallarn, kadnlarn ve genlerin ynetime katlmlarnn tevik edilmesi, bunun iin gerekli kurumsal ve yasal erevenin oluturulmas, 12. Kenttalardan gelecekte kentlerini nasl grmek istediklerini belirleyecek almalarn belirli aralklarla yaplmas ve deerlendirmeye alnmas, 13. Btn bu bilgiler erevesinde Antalya Kent Logosunun yeniden gzden geirilmesi, izlenebilecek yntemler iinde ncelikli olanlardr. Antalya kent vizyonu oluturulurken, kentin zgnlklerinin ortaya 206
karlabilmesine, geleceinin doru ve yaratc bir ekilde kurgulanmasna ihtiya vardr. nk Antalya yalnzca turizm asndan deil ekolojik, sosyal ve tarihsel adan da zenginlikler kentidir. Kent vizyonunun kenttalarla birlikte oluturulmas ve uygulamaya konmas kentin ynetim aralarndan biri haline getirilmesi oulcu demokratik ynetimin bir gereidir. Antalya bir nsan Kente dntrlebilir, bu da insani olana ncelik verilmesiyle olanakldr.
Kaynaklar : Aktan, okun Can, (1999), Yeni Deiim Dinamikleri ve Devletin Rol, Trkiye Gnl,No.56. Art, Selda, (1998). Gelecein Kentleri, Bilim Teknik, Say 362. Aslanolu, Rana, (1998), Kent Kimlik Kreselleme, Asa, Bursa. Avrupa Komisyonu, http://inforegio.cec.eu.int/urban/audit/ Avrupa Konseyi,( 1996), Avrupa Kentsel art, Mahalli dareler Gn.Md. Yayn No.10, Ankara. B.M. nsan Yerleimleri Konferans (1996), Habitat Gndemi ve stanbul Deklarasyonu, Hedef ve lkeler, Taahhtler ve Kresel Eylem Plan, stanbul., Bauman, Zygmunt, (1999), Kreselleme, Ayrnt Yaynlar, Istanbulstanbul. Bookchin, Murray, (1996), Ekolojik Bir Topluma Doru, Ayrnt Yaynlar, Istanbul. Bookchin, Murray, (1999), Kentsiz Kentleme, Ayrnt Yaynlar,stanbu. D.P.T.,(2000), Trkiyedeki ehirlerin Fonksiyonel Snflandrlmas, Ankara. D.P.T.,(2001), Yerel Ynetimler, zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. D.P.T.,(2003), llerin ve Blgelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas, Yayn No. DPT:2671, Mays. DIE (2003), 2000 Genel Nfus Saym, Ankara. Duru, Blent, Alkan, Ayten,(2002), 20.Yzyl Kenti, mge Kitabevi, Ankara. Dnya Ticaret rgt, World Trade Organization (WTO) (2000), Council for Trade in Services Special Session, GATS 2000 Environmental Services, S/CSS/W/38, 22 December. Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi, WALD (1997), Yerel zerine Bir Tartma, stanbul. Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi, WALD, (1998), Porto Alegre, zgn Bir Belediyecilik Deneyimi, stanbul. Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi, WALD, (1997), Yerel zerine Bir Tartma, Istanbul. europa.eu.int/comm/regional_policy Galip Bykyldrm,(2000), Antalya Blgesi Sular, Tarihsel Su Yaplar; Cumhuriyet Bilim Teknik, Say 712. Girardet, Herbert, (1996), Revisiting Carrying Capacity: Area-based Indicators of Sustainability, Population and Environnement, No.2,.
207
Gven, Bozkurt, (1990), Kentlerin Kimlii ve Antalya rnei zerine Notlar, neriler, rnekler,Antalya Kent Merkezi iinde Kalekaps ve evresi Kentsel Tasarm Yarmas Bilgi Kitab, Antalya Belediyesi, Antalya. Kele, Ruen, (1998), Kentbilim Terimleri Szl, mge Kitabevi, Ankara. en, Zekai, (1996), Enerji Meteorolojisi ve Yenilenebilir Kaynaklar,T Vakf Dergisi, Say 18. Tarlet, Jean, (1985), La Planification Ecologique, Economica, Paris. Tekeli, lhan, (2000), Modernite Alrken Kent Planlamas, mge Kitabevi, Ankara. Tre, Teslim, (2002), Birey, Toplum,Sistem ve Globalizm, Alan Yaynclk, stanbul. Urry, John, (1999), Mekanlar Tketmek, Ayrnt Yaynlar, Istanbul. Ville Ottawa Ottawa (2004), ottawa.ca/2020/bb, Conseil de Planification Sociale dOttawa-Carleton, www.egm.gov.tr/asayis/istatistik 2000
208
Yerel Gndem 21den Yerel Eylem 21e: Yerel Gndem 21 Projesinin Temel Hedefleri Asndan Bir Deerlendirme
Malatya Belediyesi Yerel Gndem 21 Uygulamalar
enol ADIGZEL* Muharrem GNE**
1. Giri
1992 ylnda Birlemi Milletler (BM) Rio evre ve Kalknma Konferansnn bir rn olan Gndem 21, srdrlebilir gelime ye ynelik bir eylem plandr. 21. yzyln gndemini oluturmay amalayan Gndem 21, tm insanlarn temel gereksinimlerinin karlanmasn, yaam standartlarnn iyiletirilmesini, ekosistemlerin korunmasn ve daha gvenli bir gelecee giden yolun yap talarnn denmesini hedeflemitir. Yani ncelikli hedeflerinden birisi de evre ve yaam kalitesinin gelitirilmesidir. Dnya evre Doruu olarak da adlandrlan konferansta benimsenen Gndem 21 Bildirgesi ile evresel ve kentsel deerlerin korunup gelitirilmesinde yurttaa ya da kenttaa den grevler nemle vurgulanmtr (Geray,1998:15). Dnya evre Doruunda, Gndem 21 ile benimsenen temel hedefleri gerekletirebilmek amacyla Dnyadaki tm yerel ynetimlere, beldelerinde katlmc bir sreci balatmalar ve kendi kentlerinin Yerel Gndem 21(YG 21)ini oluturmalar ynnde kresel bir ar yaplmtr. Yine bu Bildirge ile lkelerin evre ve insan yerlemeleri sorunlaryla
* Ar.Gr., nn niversitesi, BF Kamu Ynetimi Blm. ** Yrd.Do.Dr., Mustafa Kemal niversitesi, BF Kamu Ynetimi Blm.
209
ilgili olarak Ulusal Eylem Planlar hazrlamalar istenmitir. Ayrca bu eylem planlarnn uygulanabilirliinin salanabilmesi iin de yerel leklerde YG 21 Eylem Planlarnn hazrlanarak, yaama geirilmesi ngrlmtr (IULAEMME,2002a:2). 1992 Rio Zirvesi srasnda kabul edildikten sonra, ksa bir sre ierisinde dnyann en tannm belgelerinden biri durumuna gelen Gndem 21, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 170 lke tarafndan benimsenmitir. (IULAEMME,2002b:2). Rio Zirvesinden bu yana geride kalan on yllk sre ierisindeki YG 21 uygulamalarnn deerlendirmesi Johannesburg Zirvesinde yaplm ve YG 21in daha etkin olarak uygulanmas amacyla balatlmas ngrlen Yerel Eylem 21 sreci tartmaya almtr (IULA- EMME,2002b:4). almamz, on yllk YG 21 uygulamalar sonrasnda Yerel Eylem 21 (YE 21) uygulamalarnn balatld srete, YG 21in temel hedefleri erevesinde Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarn irdelemeyi ve deerlendirmeyi amalamtr.
2. Yerel Sorunlarn Uluslararaslamas ve Kresellemesi

Gndem 21, yukarda da vurguland gibi 1992 ylnda Rioda toplanm olan BM Rio evre ve Kalknma Konferansnn bir rndr ve Rionun temelleri 1972 ylnda, ilk kresel evre toplants olan ve 113 lkeyi bir araya getiren BM Stockholm evre Konferansnda atlmtr. Bilindii gibi Stockholm Konferans, evre sorunlarnn yerellikten kresellie gemesi ve bu sorunlarn zm arac olan evre yneltilerinin de ulusallktan uluslararas boyuta doru kaymas sreci sonrasnda ortaya kan ilk somut oluumdur. evre sorunlarnn yerellikten kresellie gemesi sreci sonrasnda ortaya kan uluslararas oluumlar ksaca irdelemekte yarar vardr. Sanayi Devrimi sonrasnda zellikle de 1900l yllarn bandan bu yana endstrinin yaygnlamas ve teknolojinin gelimesine kout olarak, dnya apnda evrebilimsel dnglerin bozulduu, yani evre kirliliinin artt gzlenmektedir. evre kirliliinin yan sra, uluslararas topluluk asndan nem tayan btncl evre sorunlar arasnda, dnya nfusunun ar bir ekilde art, beslenme sorunlar, enerji ve doal kaynaklarn ynetimi de yer almaktadr (Hamamc, 1997:398). nsan-doa ilikilerinin ulat nokta 20. yzyl insann evre sorunlar konusunda yeniden dnmeye yneltmitir. Sorunsaln irdelenmesi gstermitir ki, dnyada yalnzca belli noktalarda, yerlerde ve blgelerde bozulma, yok olma ile karlalmaz, eer bir evre sorunu varsa, bu sorun dnyann tmn ayn anda ve ayn lde ilgilendirir. Dnyann tm ayn evrebilimsel koullara baldr. 210
Bu nedenle, dnyann tek bir gelecei vardr ve tm insanlar bu ortak gelecei birbirleriyle paylaacaklardr (Kele ve Hamamc, 1997:147). Sorunun kresellii, zm yolunun da kresel olmasn gerektirmi, evre sorunlar yerellikten kresellie geerken, bu sorunlarn zm arac olan evre yneltileri de ulusallktan uluslararas boyuta doru kaymtr. Bu aamada evre, yalnzca bireylerin, devletlerin mal olmaktan km, uluslararas kurulularn ve uluslararas uzmanlk kurulularnn temel ura alanna dnmtr (Kele ve Hamamc,1997:147,148). te bu aamada uluslararas topluluun tmn kapsamaya ynelik ilk ve en nemli adm BM tarafndan atlm ve 5 Haziran 1972 ylnda aralarnda Trkiyenin de bulunduu 113 lkenin bir araya gelmesi ile BM evre Konferans toplanmtr. Konferans sonunda yaymlanan bildirgede insan-evre ilikilerine, lkelerin ekonomik gelime sorunlarna, yaam koullarnn gelitirilmesine, uluslararas rgtlere ve hukuka deinilmi ve zellikle uluslararas ibirlii ve dayanmann alt izilmitir (Hamamc, 1997:401). Yine bu Konferans ile birlikte BMin dorudan evre ilerini ynetmekten sorumlu kurumu, BM evre Program (UNEP) yaama geirilmi, 1983 yl BM genel kurulu karar ile de Dnya evre ve Kalknma Komisyonu kurulmutur. Bu komisyon Ortak Geleceimiz adl bir yazanak hazrlamtr (Kele, 1996:452). Ortak Geleceimiz, insanlarn i ve gnlk yaamlarnda birok eyi deitirmeleri gerektii, aksi taktirde dnyann kabul edilemeyecek lde sefalet ve evre tahribat ile kar karya kalaca ynnde uyarda bulunmutur. Yazanaa gre, insanlk, kalknmay srdrlebilir klma zelliine sahiptir. 1989 ylnda BM, srdrlebilir kalknmaya nasl ulalacan tartmak amacyla, evre ve kalknma konusunda bir konferans planlamaya balad. Bu kapsamda, gnll kurulular, i, eitim, kadn gruplar ve dier kesimlerden binlerce insan 1992 ylnda Rioda toplanacak olan evre ve Kalknma Konferans hazrlklarna katldlar (Keating, 1993:10,11).
3. Gndem 21den Yerel Gndem 21e

1992 ylnda Rioda toplanan (BM) evre ve Kalknma Konferans dnya apnda srdrlebilir kalknma konusunda iki uluslararas anlama, iki bildiri ve bir ana eylem gndemi ortaya karmtr. Bu be belge unlardr: 1) BM klim Deiiklii ereve Anlamas, 2) Biyolojik eitlilik Anlamas, 3) evre ve Kalknma Rio Bildirgesi, 4) Ormanlarn Ynetimine, Korunmasna ve Srdrlebilirliine likin Bildiri, 5) Gndem 21 (Kele, 1996:453). 1992 Rio Zirvesinde kabul edildikten sonra, ksa bir sre ierisinde dnyann en tannm belgelerinden biri durumuna gelen Gndem 21in ana temas, yoksul
211
insanlarn srdrlebilir ekilde kalknmalar iin, ihtiya duyduklar kaynaklara daha ok ulamalarn salayarak, yoksulluu ortadan kaldrmaya almaktr. 170 lke tarafndan benimsenen Gndem 21i kabul eden sanayilemi, zengin lkeler, evre kirliliini giderme konusunda, nispeten daha az kirlilie yol aan yoksul lkelerden daha byk bir rol sahibi olduklarn fark etmilerdir. Ayrca bu zengin lkeler, evreyi daha az tahrip eden dier lkelere daha fazla ekonomik kaynak salama sz vermilerdir (Keating, 1993:12). 1992 Rio Zirvesinden balayarak, 1996 stanbul Habitat II Kent Zirvesine uzanan kresel BM konferanslar ve dier zirveler, kresel ortaklk ilkelerinin yerel izdmleri olan YG 21lerin tm dnyada kabul grmesini ve yaygnlatrlmasn salam ve bu srecin gl uluslararas dayanaklarn oluturmutur (yerelgundem21.org.tr/tur, 2003). 21 yzyln gndemini oluturmay amalayan Gndem 21, tm insanlarn temel gereksinimlerinin karlanmasn, yaam standartlarnn iyiletirilmesini, ekosistemlerin daha iyi korunmasn ve daha gvenli bir gelecee giden yolun yap talarnn denmesini hedeflemektedir. Ayrca Gndem 21 ile dnyadaki tm yerel ynetimlere, beldelerinde katlmca bir sre balatmalar ve kendi kentlerinin YG 21lerini oluturmalar ynnde kresel bir ar yaplmtr (IULA-EMME, 2001:2). Yerel ynetimlerin demokrasi ve demokratikleme erevesinde bir ara ilevi grebilmeleri, topluluk yelerinin, ncelikle yaam evrelerinden balamak zere tm toplumsal evre ve sorunlar konusunda siyasal bilin, siyasal olgunlama ve etkin siyasal katlma davran gsterebilmelerine nemli lde katk yapabilme gizil glerinin olduu dnld iindir (Varol, 2000: 206). te bu gizilgcn Gndem 21in nerileri dorultusunda ortaya karlmas Ulusal Eylem Planlar kapsamnda hazrlanacak yerel eylem planlar ile gerekleecektir. te bu nedenle Gndem 21in en nemli nerisi, Ulusal Eylem Planlarnn oluturulmasnda temel tekil edecek olan yerel eylem planlarnn hazrlanmasdr (Karaman,1998: 348). Hi phe yok ki byle bir neri, rgt ve evreleri arasna skm yerel yneticileri de (Gne, 2000) eylem srecinin bir paras yapacaktr. Rio Zirvesi sonrasnda Gndem 21, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 170 lke tarafndan benimsenmitir (IULA- EMME,2002a:2). Bu lkelerin yzden fazlasnda Gndem 21in nerileri dorultusunda, Ulusal Eylem Planlarnn oluturulmas sreci ierisinde yerel ynetimler, beldelerinde ve kentlerinde katlmc bir sre ieren YG 21 uygulamalar balatmlardr. YG 21, on yldan bu yana bata Avrupa lkeleri olmak zere birok lkenin binlerce kentinde uygulanmaktadr (IULA- EMME,2002b:2). 212
4. Gndemden Eyleme Yerel Gndem 21

Bilindii gibi 1992 ylnda Rioda dzenlenen BM Dnya evre ve Kalknma Konferans, Srdrlebilir Gelimeyi tm dnyada yerel, ulusal, blgesel ve uluslararas dzeylerde ulalmas gereken temel hedef olarak belirlemitir. Zirvede, srdrlebilir gelimeye nasl ulalabilecei konusunda somut bir adm atlm ve Gndem 21 balkl kresel bir eylem plan benimsenmitir. 21. yzyln gndemini oluturmay hedefleyen Gndem 21, iermekte olduu 40 blm ile 21. yzylda evre ve kalknma sorunlaryla baa klmasna ve srdrlebilir gelimenin gerekletirmesine ynelik eylem planlarn tanmlamaktadr (IULA- EMME,2002b:2). 1992 Rio Zirvesinden gnmze kadar geen on yllk srenin deerlendirildii BM Dnya Srdrlebilir Gelime Zirvesi, 26 Austos-4 Eyll tarihleri arasnda Gney Afrikann Johannesburg kentinde dzenlenmitir. Srdrlebilir Gelime balnn ilk kez bir konferansta kullanld bu Zirve, Rio+10 zleme Konferans adyla da anlmaktadr. Bu Zirvede, Rio Zirvesinin kts olan Gndem 21 balkl eylem plannn uluslararas ve ulusal leklerde ne lde yaama geirildii deerlendirilmi ve alnan kararlar ile srdrlebilir gelime hedefine ulalmasnda tm aktrlerin rollerinin glendirilmesi amalanmtr (IULA- EMME,2002b:2). Rio Zirvesinden bu yana geride kalan on yllk sre ierisinde dnyada Gndem 21 uygulamalarnn deerlendirildii Johannesburg Zirvesinin temel belgeleri arasnda yer alan Yerel Ynetimler Diyalog Raporu, Srdrlebilir Gelimenin Hzlandrlmas: Dnyay Yerel Hareket Srklyor! balyla, YG 21 hareketinin dnya leinde kazand ivmeyi ve salad baarlar ortaya koymu bulunmaktadr. Zirvede, Rionun ana kts olan Gndem 21in sorgulanmas yerine, srdrlebilir gelime konusundaki taahhtlerin yenilenmesine ve uygulama dzeneklerine ilerlik kazandrlmasna ynelik bir eylem plan zerinde uzlama salanmas hedeflenmekteydi. Oysa Rio+10 hazrlk sreci, Zirveden beklentilerin dk tutulmasna yol aan bir grnm sergilemi, ilk New Yorkta, sonuncusu da Balide yaplan Hazrlk Komitesi toplantlarnda temel metinler zerinde uzlama salanamamas nedeniyle, Johannesburg Zirvesinin sonusuz kalaca endiesi olduka yaygnlamt. Buna karlk, Zirve boyunca sren sancl mzakereler sonrasnda, neredeyse son dakikada salanan uzlama ile nemli ktlar salanmtr (IULA- EMME,2002b:2,3). Johannesburg Zirvesinde iki temel kt olarak, Uygulama Plan ile Johannesburg Srdrlebilir Gelime Bildirgesi benimsenmitir. Uygulama
213
Plan, Rioda kabul edilen temel konularn yaama geirilmesini kolaylatracak bir eylem erevesi sunmaktadr. Zirveye katlan tm hkmetlerin imzalad, 11 blmden oluan Uygulama Plan, yoksulluun azaltlmas bata olmak zere, tketim, doal kaynaklar, salk, uygulama aralar ve kurumsal ereve gibi konular kapsamaktadr. Zirvenin dier temel kts olan Johannesburg Srdrlebilir Gelime Bildirgesi ise 6 blmden olumakta ve Bildirgede, Riodan Johannesburga uzanan sre zetlendikten sonra, karlalan skntlara ve darboazlara dikkat ekilmekte ve srdrlebilir gelimeye olan kresel taahht yinelenmektedir. Ayrca ok-taraflln ve ortaklklarn nemi dile getirilerek, uygulamann glendirilmesi gerei vurgulanmaktadr (IULA- EMME,2002b:3).
5. Trkiyede Yerel Gndem 21

Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de toplumun kentsel ve evresel sorunlarna duyarl kesimleri, Riodan ykselen kresel ar dorultusunda harekete gemilerdir. Bu kresel arya Trkiyede ilk yantlar kamu kesiminden nce, yerel topluluklardan, yerel ynetimlerden gelmitir. Trkiye, 1992 Rio Doruunda benimsenen kararlar dorultusunda Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plann, uzun hazrlklar sonucunda ancak 1998 yl Mays aynda yaymlayabilmitir. Buna karn, 1992 Rio Doruunda lkelere yaplan Yerel Gndem 21 oluturmalar ynndeki kresel ar dorultusunda, IULAEMMEnin koordinatrl ve UNDPnin desteiyle yrtlen Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Teviki ve Gelitirilmesi Projesi 1997 ylnda balad (IULAEMME, 2001:2). Bu proje dorultusunda, Bursa ve zmit Bykehir belediyeleri bata olmak zere, anakkale ve Urla gibi evre duyarl kimi belediyeler, Yerel Gndem 21 almalarn, Ulusal Eylem Plan hazrlanmadan ok zaman nce balatmlardr (Geray, 1998:15). Bylece, evre ve kentsel sorunlara en yakn ynetimsel birimler olarak belediyeler, bu sorunlardan en ok etkilenen yerel halkn duyarllklarn da arkalarna alarak, sorunlarla mcadele konusunda yeni yntemler gelitirmilerdir. UNDPnin 50den fazla lkede desteklemekte olduu benzer programlar arasnda en kapsamls ve en baarls seilen Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Teviki ve Gelitirilmesi Projesi, 1999 yl Aralk ay ierisinde sona ermitir. Bu projenin ikinci aamas olan Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, 2000 yl Ocak ay ierisinde balatlmtr (IULA- EMME, 2001:2 ). 1998 yl Ekim ay ierisinde anlamas yaplan ve 8 ubat 1999 tarihli T. C. Resmi Gazetede yaymlanan ikinci aamann be temel hedefi bulunmaktadr. Bu be temel hedef unlardr: 1) Yerel Gndem 21 projesine katlan yerel ynetimlerin saylarnda art salanmas ve yeni proje orta kentlerde katlmc srelerin oluturulmas, 2) Yeni proje orta kentlerde eylem planlar hazrlanmasnn salanmas, 3) Halkn 214
bilgilendirilmesine ve uluslararas tantma ynelik kampanyalar dzenlenmesi, 4) Yerel Gndem 21 srecinin uzun dnemli srdrlebilir destek grmesinin salanmas, 5) Marmara depremi sonrasnn yeniden yaplanma srecinde YG 21in nemli bir ilev grmesi (Gktrk ve Kavili, 2000: 242). Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, 10u bykehir belediyesi olmak zere 45 belediye ve 3 il zel idaresi olmak zere toplam 48 yerel ynetim rgtnn katlmyla yrtlmektedir. Ayrca proje orta 48 kentin yan sra 6 belediye birlii de projenin dier ortaklardrlar. Proje orta belediye birlikleri, ye belediyelerin kendi eylem planlarn gelitirmeleri ynnde tevik edilmesi ve desteklenmesi asndan esiz bir konumda bulunmaktadrlar (yerelgundem21. org/tur., 2003). Projenin balangcndan bu yana hibir aba gstermeyen ya da almalarn durduran 8 Belediye ile 1 l zel daresinin ortaklnn, ilgili etkinliklerin balatlmasna kadar, askya alnmas kararlatrlmtr (IULA-EMME, 2002b:15). Proje orta kentlerde, katlmc sreler, her kentin kendine zg koullarnn, deerlerinin ve nceliklerinin sergilendii yaplar ve yntemlerle yrtlmektedir. Farkl byklkteki ve zellikteki birok proje orta kentte oluturulan Kent Konseyleri, Kent Kurultaylar ya da benzeri sivil rgtlenmeler, deiik kurumlarn temsilcilerini ve kent sorunlarna duyarl kenttalar ortak amalar dorultusunda, dzenli olarak bir araya getiren etkin ve katlmc mekanizmalar olarak ilev grmektedirler.
6. Uygulamada Yerel Gndem 21 Sreci Nasl lemektedir?

YG 21 sreci, gnlllk ilkesi dorultusunda gevek bir yaplanma ierisinde rgtlenmi, bir sivil inisiyatif hareketidir ve hibir resmi kuruma bal deildir. Yerel demokrasinin yaama geirilmesi, YG 21 srecinin temel amalarndan birisi olduundan, bu amac gerekletirmek balamnda, YG 21 ile ilgili almalar tm kentlilere aktr. Bu amac gerekletirmede bir ara olan Kent Kurultay, Kent Konseyi gibi rgtlenmeler, kentte bulunan tm kamu kurum ve sivil toplum rgtleri temsilcilerinin ve Kurultaya ye olan tm kentlilerin katlmlaryla gerekletirilmektedir. Ayrca bu toplantlar, btn vatandalara ak olarak yaplmaktadr (Adgzel,2002: 48). Proje orta kentlerde katlmc sreler, her kentin kendine zg koullarnn, deerlerinin ve nceliklerinin sergilendii yaplar ve yntemlerle yrtlmektedir. Farkl byklkteki ve zellikteki birok proje orta kentte oluturulan Kent Konseyleri, Kent Kurultaylar ya da benzeri rgtlenmeler, deiik kurumlarn temsilcilerini ve kent sorunlarna duyarl kentlileri ortak amalar dorultusunda, dzenli olarak bir araya getiren etkin ve katlmc mekanizmalar olarak ilev grmektedirler (yerelgundem21.org.tr/tur, 2003).
215
YG 21 srecinde, almalar genellikle u dizge ierisinde yrtlr: Kentle ilgili sorunlara duyarl her kesimden kentta, YG 21 srecine katk yapmak iin gnlllk ilkesi erevesinde bir araya gelirler. ncelikle, YG 21 ierisinde kentin tm sorunlarn kapsayc nitelikte alma Kozalar (Gruplar) oluturulur. Gnll olarak bir araya gelen kenttalar, oluturulan bu alma Kozalarnda kendi ilgi alanlar dorultusunda beklenirler. alma Kozalarnda alan kenttalar arasnda, kamu kurumlarnda grdmz trden ast-st ilikisi grlmez. Ancak her kozada almalarn verimli ve egdm ierisinde yrtlmesini salayan bir egdmc vardr. Uygulamalar gstermektedir ki bu alma Gruplarndan bazlar kendi ierisinde de Alt alma bekleri oluturarak, almalarn daha verimli olabilecek bir yntemle ve egdm ierisinde yrtme yolunu semektedirler (Adgzel, 2002: 48). alma ve Alt alma Gruplarndan, kenti ilgilendiren tm sorunlarla ilgili olarak, sorunlar giderici ya da en aza indirgeyici, kentin ada bir kent olmas anlamnda katk salayc, somut projeler retmeleri beklenmektedir. Ortaya kacak somut ve uygulanabilir projeler, ncelikle alma grubunda kabul grdkten sonra, belirli aralklarla toplanan Kent Kurultaylar (ya da Kent Konseyleri) gndemine getirilip grlr ve tartlr. Kurultayca da uygun bulunacak projeler, Belediye Meclisi karar ile hayata geme ve uygulanma olanana kavuurlar. Bu projelerden, ada bir kent oluumu ve evre sorunlarnn en aza indirilmesi anlamnda katk salayabilirlii ve uygulanabilirlii Birlemi Milletler Kalknma Programnca (UNDP) da uygun grlen projeler, UNDPnin kredi desteini de salayacaktr.
7. Malatya Belediyesi Yerel Gndem 21 Uygulamalar

Malatya Belediyesi, 2001 yl Ocak aynda YG 21 Projesine ortak olmakla, yerel demokrasinin yaama geirilmesi anlamnda blgesindeki dier kentlere rnek oluturabilecek bir yaplanma ierisine girmitir. Malatya Belediyesi bu kapsamda, ncelikle tm almalar egdmleyecek olan YG 21 Sekreterliini oluturmu ve 19 Nisan 2001 tarihinde de Yerel Gndem Tantm Toplantsn gerekletirerek, projeyi yerel kamuoyuna tantmtr. Yaplan almalar sonucunda ncelikle, YG 21 Projesi kapsamnda gnll olarak almak isteyen duyarl kenttalarn almalarn yapabilecekleri mekanlar, bu almalara yardmc olacak personelle birlikte hizmete sunulmutur. Yine bu erevede Malatya Belediyesi, Malatyadaki kurumlarn ve sivil toplum rgtlerinin temsilcilerinin ve ye olmalar durumunda kentlilerin, Malatya ile ilgili ncelikli sorunlar tartmaya aabilecekleri bir platform olan Kent Kurultaylarn toplamtr (Adgzel, 2003a). Kent Kurultayna kimlerin ye olabilecei konusunda Bursa Belediyesi uygulamalar rnek alnm, bu dorultuda Malatya Kent Kurultay bileimini 216
Malatya Valisi, Malatya Belediye Bakan, Malatya Milletvekilleri, Baro Bakan, Siyasi Parti l Bakanlar, Mecliste Grubu Bulunan Partilerin Merkez le Bakanlar, Belediye Meclisi yeleri, Eski Valiler, Eski Milletvekilleri, Eski Belediye Bakanlar, nn niversitesi Rektr, nn niversitesi Faklte Dekanlar, Enstit ve Yksek Okul Mdrleri, Aratrma Merkezleri Mdrleri, Kamu Kurum ve Kurulularnn Blge ve l Mdrleri, Meslek Kurulular Bakanlar, Kays Birlik Genel Mdr, Mahalle Muhtarlar, Sendika Temsilcileri, Sivil Toplum rgtlerinin Temsilcileri, Malatya Belediyesi Daire Mdrleri, alma Gruplar Temsilcileri ve Kent Kurultay Yrtme Kurulunca yelii kabul edilen kenttalar oluturmaktadr (Malatya Belediyesi,2001: 2). Halkn da katlmna ak olan Kent Kurultaylar bugne dek be defa toplanmlardr. Bu kurultaylarn ilki 17 Ocak 2002, ikincisi 6 Nisan 2002, ncs de 4 Temmuz 2002, drdncs 10 Ekim 2002, beincisi de 31 Ocak 2003 tarihinde Belediye Konferans Salonunda toplanmtr. Ksa sre ierisinde Malatya ile ilgili sorunlara duyarl her kesimden kentta, YG 21 srecine katk yapmak iin gnlllk ilkesi erevesinde bir araya gelmiler, ncelikle Malatya YG 21 ierisinde Malatyann tm sorunlarn kapsayc nitelikte on dokuz alma Kozas oluturulmu, daha sonra Eitim-retim Kozasnn da oluturulmasyla, toplam alma Kozas says yirmiye ulamtr. (Malatya Belediyesi,2002b: 2). Bu alma kozalar unlardr: 1) letiim ve Paylam, 2) Salkl evre, 3) Kadn, 4) Engelliler, 5) Genlik, 6) Spor, 7) Kat Atk, 8) Salk, 9) Tketici Haklar, 10) Alternatif Olanaklar, 11) Emekliler, 12) ocuk, 13) Arama Kurtarma, 14) Dinlenme Alanlar, 15) Tarihi Eserler, 16) Tantm, 17) Zararl Alkanlklar, 18) ehircilik ve mar, 19) Nemrut Turizmini Gelitirme, 20) Eitim-retim (malatya 21.net., 2003). Malatyada YG 21 Projesi erevesinde oluturulmu olan alma Kozalarna son rakamlara gre toplam 300 kii ye olmutur. Bu yelerden 108i niversite mezunu, 61i niversite rencisi, 72si lise mezunu, 18i lise rencisi ve 36s da ilkretim mezunudur ( Adgzel, 2003a).
7.1. Malatya Belediyesi Uygulamalar Srecinde Yrtlmekte Olan almalar

Malatya Belediyesi uygulamalarnda alma Kozalar, bir yandan kendi alanlaryla ilgili almalara girimiler, bir yandan da ak oturumlar, toplantlar dzenleyerek, afi, kitapk gibi tantm aralarndan yararlanma yoluna giderek, kendi alma alanlarna giren konularda yapm olduklar etkinlikleri halka duyurabilme abas ierisine girmilerdir.
217
YG 21 erevesinde Malatyada yaplm ve yaplmakta olan almalar zetle u ekilde sralayabiliriz (Malatya Belediyesi,2002a: 2,3): 1) Tketicileri Bilinlendirme alma Kozas, 15. 03. 2002 tarihinde Avrupa Birlii Srecinde Tketicinin Korunmas konulu bir ak oturum dzenleyerek, Malatyadaki tketicilerin bilinlendirilmesi anlamnda katk salamay amalamlardr. 2) Genlik, ocuk ve Kadn alma Kozalar, ortaklaa, htiya Fazlas Giyecek Toplama Kampanyas balatmlar, toplanan giysi ve ayakkablarn gerekli temizlii ve tleme ilemleri yaplarak ihtiyac olan ailelere sunulmutur. Daha sonra, bu kampanyann kapsam geniletilerek kentin kenar semtlerinde yaayan insanlara ynelik olarak, Okul Eyas ve Krtasiye Toplama Kampanyas balatlm ve kampanya kapsamnda 334 renciye okul eyas, 200 renciye ayakkab, 700e yakn renciye de gda yardm yaplmtr. 3) ocuk Kozas tarafndan balatlan eitim almalar erevesinde pilot blge olarak seilen Yeiltepe semtinde maddi durumu iyi olmayan ailelerin ocuklarna hafta sonlarnda Trke ve Matematik derslerini ieren kurslar verilmitir. 4) l Salk Mdrl ile yakn ibirlii ierisine giren ocuk ve Kadn alma Kozalar, kenar semtlerde yaayan kadnlara, zellikle de annelere ve ocuklara ynelik Anne ve ocuk Sal ile ilgili almalar balatmlardr. 5) Engelliler alma Kozasnn destei ile Ruhsal Hastalklarla ilgili bir konferans dzenlenmitir. 6) Arama Kurtarma alma Kozas yeleri yaklak olarak drt ay sren Sivil Savunma, lk Yardm, Depremden Korunma, Yangn Sndrme gibi konular kapsayan bir kursa tabi tutulmulardr. Koza daha sonra da olas bir doal ykm olay karsnda annda mdahalede bulanabilecek bir Arama-Kurtarma Ekibi oluturmutur. 7) Genlik alma Kozas tiyatro ve mzik gruplar oluturularak, eitim almalarna balamlardr. 8) Salkl evre Kozas, Malatyann daha yaanabilir bir kent ve evre ortamna kavuabilmesine ynelik olarak projeler gelitirmi ve bu projeler zerinde almalarn srdrmektedir. Bu projelerden ikisi zerinde almalarn younlatran Koza, bu projelerin Kent Kurultaylarnn gndemine de alnmasn salamtr. Salkl evre Kozas, Aalandrmaya Uygun Bo Alanlarn 218
Aalandrlarak Deerlendirilmesi Projesini 10 Ekim 2002 tarihinde yaplan drdnc Kent Kurultay gndemine alnmasn salamtr. Kurultayda tartlan proje geniletilerek Beydann Aalandrlmas Projesi ad altnda gelitirilmi ve uygulanmas srecine girilmitir. Bu proje kapsamnda, Kent Kurultaynca oluturulan alma Komitesi karar ile 2003 yl Mart ayndan itibaren yl ierisinde iki yz bin aa dikilmesi planlanmtr. Salkl evre Kozas, gelitirmi olduu Yeri simlerinin Trkeletirilmesi Projesi kapsamnda yapm olduu almalar ile projenin, 31 Ocak 2003 tarihinde yaplm olan beinci Kent Kurultay gndemine alnmasna katk salamtr. Salkl evre Kozas, Malatyann kent ve evre sorunlaryla ilgili olarak gelitirmi olduu farkl projeler zerindeki almalarn srdrmektedir. Bu projelerden bazlar unlardr: a) Akpnar Meydannn Yeniden Dzenlenmesi, Geniletilmesi, Yeillendirilmesi ve Dinlenme Alanlarnn Oluturulmas Projesi, b) Kent Merkezinde nsan Saln ve Can Gvenliini Tehdit Eden Akaryakt stasyonlarnn Kent Dna Tanmas Projesi, c) Malatya Kent Mimarisinde zel Yeri Olan Cami ve Antlarn n Grnm ve evre Dzenlemesi Projesi, d) Malatya linin Su Varlklar Envanterinin Oluturulmas Projesi, e) Kapal ar st Mekannn Toplumsal Kullanm Amal Dzenlenmesi Projesi, f) Kent inde Trafie Kapal Toplumsal Alanlar Oluturulmas Projesi. 9) Tarihi Eserler ve Kervansaray Kurtarma alma Kozasnn balatm olduu bir alma ile Battalgazi ilesinde bulunan ve 1637 ylnda yapld sanlan Silahtar Mustafa Paa Kervansaray turizme kazandrlacaktr. Bu konuda YG 21 olarak Vakflar Genel Mdrlne bavurulmu ve bavuru olumlu karlanmtr. En az iki trilyonluk bir yatrm gerektiren proje ile ilgili olarak, YG 21in bavurusu Belediye Meclisine teklif olarak gtrlm, Meclis de bu konuda Belediye Encmenine yetki verilmesini kararlatrmtr. Belediye Encmeninin olumlu karar sonrasnda restorasyon almalarna balanlacaktr.
7.2. Malatya Belediyesi Yerel Gndem 21 Uygulamalarnn, Yerel Gndem 21in Temel Hedefleri Asndan Deerlendirilmesi
Daha nce de vurguland gibi, Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Teviki ve Gelitirilmesi Projesi, 1999 yl Aralk ay ierisinde sona ermi, projenin ikinci aamas olan Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, 2000 yl Ocak ay ierisinde balatlmtr. Projenin ikinci aamann be temel hedefi bulunmaktadr. Bu be temel hedef unlardr: 1) Yerel Gndem 21 projesine katlan yerel ynetimlerin saylarnda art salanmas ve yeni proje orta kentlerde katlmc srelerin oluturulmas, 2) Yeni proje orta kentlerde eylem planlar hazrlanmasnn salanmas, 3) Halkn bilgilendirilmesine ve uluslararas tantma
219
ynelik kampanyalar dzenlenmesi, 4) Yerel Gndem 21 srecinin uzun dnemli srdrlebilir destek grmesinin salanmas, 5) Marmara depremi sonrasnn yeniden yaplanma srecinde YG 21in nemli bir ilev grmesi. YG 21 Projesinde Malatya Belediyesi uygulamalarnn balang tarihinden bu yana yaklak olarak iki yllk bir sre gemitir. Bu sre ierisinde, yerel ynetim uygulamalarna ve karar alma srelerine katlm ve bu katlm dizgeleriyle srdrlebilir kentsel yaama katk salamay amalayan YG 21 uygulamalar, Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesinin temel hedeflerine ulalmas asndan istendik baary yakalayabilmi midir? YG 21 ile ilgili olarak Malatya Belediyesinin iki yl bulan uygulamalar dneminde, uygulamalarn ierisinde olan bir kentta gzyle, Projenin temel hedeflerini gerekletirebilmesi erevesinde ulalan sonular ve bu srete karlalan sorunlar u ekilde zetlemek mmkndr: 1) Projenin birinci hedefi olan, Yerel Gndem 21 projesine katlan yerel ynetimlerin saylarnda art salanmas ve yeni proje orta kentlerde katlmc srelerin oluturulmas hedefi erevesinde Trkiye ve Malatya YG 21 uygulamalarn deerlendirdiimizde yle bir sonu ortaya kar: Trkiyede YG 21 uygulamalar 1997 yl sonunda, Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Teviki ve Gelitirilmesi Projesi ile ivme kazanmtr. IULA-EMMEnin koordinatrlnde ve UNDPnin destei ile yrtlen Proje, balangta yalnzca 9 kenti kapsamaktayd. Birinci yln sonunda alnan baarl sonular zerine yaplan proje revizyonu ile kent says 23e karlmtr. YG 21in uygulamalarnn baars zerine UNDP, Projenin ikinci aamasna da destek vermi ve Projeye ye olan yerel ynetim says gittike artmtr. Son rakamlara gre, Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, 10u bykehir belediyesi olmak zere 45 belediye ve 3 il zel idaresi olmak zere toplam 48 yerel ynetim rgtnn katlmyla yrtlmektedir. Ayrca proje orta 48 kentin yan sra 6 belediye birlii de Projenin dier ortaklardrlar (yerelgundem21.org/tur.,2003). Ayrca Projenin balangcndan bu yana hibir aba gstermeyen ya da almalarn durduran 8 Belediye ile 1 l zel daresinin ortaklnn, ilgili etkinliklerin balatlmasna kadar, Proje Ynetim Kurulu karar ile askya alnmas kararlatrlmtr (IULA-EMME, 2002b:15). Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, birinci hedefi dorultusunda proje orta yerel ynetim saysn srekli olarak artrm ve Projenin lke leinde yaygnlatrlmas salanmtr. Ayrca Proje dorultusunda proje orta kentlerde katlmc srelerin balatlmas salanm, bu ynde aba gstermeyen yerel ynetimlerin ortaklklar askya alnmtr. Katlmc srelerin oluturulmas amacyla Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar erevesinde de saylar 300 bulan gnll kenttan katlmyla 20 alma Kozas oluturulmu 220
ve iki yl bulan uygulama dnemi ierisinde 5 Kent Kurultaynn toplanmas salanmtr. 2) Projenin ikinci hedefi olan, Yeni proje orta kentlerde eylem planlar hazrlanmasnn salanmas erevesinde, Proje orta kentlerde, kentlerin daha yaanabilir klnmasn salamak amacyla gelecee ynelik eylem planlarnn hazrlanmas salanm, bu ynde aba gstermeyen yelerin ortaklklar askya alnmtr. Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar sreci ierisinde oluturulmu olan 20 alma Kozas almalarn srdrmekle ve 5 kez Kent Kurultay toplanmakla birlikte, Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarn ynlendirecek gelecee ynelik kapsaml bir eylem plannn eksiklii hissedilmektedir. Bu anlamda Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar, Projenin ikinci hedefinin gerekletirilmesi kapsamnda istendik baary salayamamtr. 3) Projenin nc hedefi olan, Halkn bilgilendirilmesine ve uluslararas tantma ynelik kampanyalar dzenlenmesi hedefi erevesinde, Trkiye leinde baarl uygulamalar ierisine girilmekle birlikte, Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar iin ayn eyleri sylemek mmkn deildir. Gerekten de Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi erevesinde Trkiye leinde yaplan almalar IULA-EMMEnin nclnde hazrlanm geni kapsaml bltenler ile halka duyurulmaya allmakta ve internet ortamnda verilen hizmetler ile de tantm sorunu almaya allmaktadr. Ayrca Johannesburg Zirvesinde Trkiyedeki YG 21 Programlarnn uluslararas tantm kapsamnda ok baarl almalar yaplm, bu kapsamda Trkiyedeki en iyi uygulamalar tantmaya ynelik kitapklar ve Projeyi eitli ynleriyle tantan CD, bror, poster ve eitli tantm ve promosyon malzemesi hazrlanmtr. Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar erevesinde de blten, afi ve posterlerle uygulamalarn tantlmasna ynelik almalar yaplmaktadr. Ayrca Malatya YG 21 uygulamalarnn internet ortamnda da tantm almalar yrtlmektedir. Ancak saylar 20yi bulan alma Kozalarnda Malatyann yerel sorunlar konusunda emek veren gnll says 300de kalyorsa ve iki yllk sre ierisinde yaplm olan be Kent Kurultaynda da katlm sorunu yaanyorsa, Projenin nc hedefi dorultusunda Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarnn istendik baary yakalayamad gerei ortaya kar. 4) Projenin drdnc hedefi olan, Yerel Gndem 21 srecinin uzun dnemli srdrlebilir destek grmesinin salanmas erevesinde, Trkiye leinde Projeye ulusal ve uluslararas eitli kurumlar tarafndan uzun dnemli srdrlebilir destekler verildii gzlemlenmektedir. Proje ulusal lekte, hkmetlerden, Cumhurbakanl makam ve uygulanmakta olduu yerel ynetim
221
rgtlerinden nemli destekler grmektedir. Uluslararas lekte ise IULA-EMME ve UNDPnin Projeye srdrlebilir destekleri vardr. Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar ierisinde ise Belediyenin kurumsal destei ile Proje uygulamalar yrtlmeye allmaktadr. Ancak gerek Malatya YG 21 uygulamalar kapsamnda tantm sorununun alamamas, gerekse STnin kendilerinden kaynaklanan nedenlerle Projenin henz yerel kamuoyuna mal olamad gzlemlenmektedir. Malatya YG 21 uygulamalar ierisinde oluturulan alma Kozalarna katlm, ortaklaa alma ve Kent Kurultaylarna katlm konularnda STnden istendik destekler salanamamtr. Bu nedenle Projenin drdnc hedefi olan, Yerel Gndem 21 srecinin uzun dnemli srdrlebilir destek grmesinin salanmas konusunda Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar beklenilen baary yakalayamamtr. 5) Projenin beinci hedefi olan, Marmara depremi sonrasnn yeniden yaplanma srecinde YG 21in nemli bir ilev grmesi hedefi deprem blgesi kapsam ierisinde deerlendirildiinde, deprem ykm ile kar karya kalan blgeden Projeye ortak olma noktasnda youn talepler gelmi olduu gzlemlenmektedir. Deprem ykm ile kar karya kalm blgedeki yerel ynetimlerden 4 bykehir belediyesi olmak zere toplam 10 belediyenin ve ayrca Marmara ve Boazlar Belediyeleri Birliinin Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesine ortak olduklar grlmektedir (IULA-EMME, 2002b:15). Bu noktada, deprem sonras yeniden yaplanma sreci ierisinde blge yerel ynetimlerinin, YG 21 uygulamalar kapsamnda, YG 21lerin nemli bir ilevi olduunun bilinci ile bu Projeye ortak olduklar aktr. Marmara depremi sonras yeniden yaplanma sreci ierisinde YG 21in nemli bir ilev grmesi, Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar ierisinde de yansmasn bulmutur. Bu dorultuda Arama Kurtarma alma Kozas, kendi yelerine ynelik olarak yaklak drt ay sren Sivil Savunma, lk Yardm, Depremden Korunma, Yangn Sndrme gibi konular kapsayan bir kurs amtr. Koza, daha sonra da olas bir doal ykm olay karsnda annda mdahalede bulanabilecek bir Arama-Kurtarma Ekibi oluturmutur. Dolaysyla, Projenin beinci hedefi olan, Marmara depremi sonrasnn yeniden yaplanma srecinde YG 21in nemli bir ilev grmesi hedefi Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar kapsamnda da yank bulmu ve bu hedefe ulalmaya allmaktadr.
8. Malatya Belediyesi Yerel Gndem 21 Uygulamalarnn Genel Deerlendirmesi

Yerel dzeyde ynetim uygulamalarna ve karar alma srelerine katlm ve bu katlm dizgeleriyle srdrlebilir kentsel yaama katk salamay amalayan Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar, Trkiyede Yerel Gndem 21lerin 222
Uygulanmas Projesinin temel hedeflerine ulalmas asndan henz istendik baary yakalayamamtr. Gzlemler ve YG 21 Sekreterlii personeli ile yaplan grmeler (Adgzel,2003b), Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar sreci ierisinde katlmn hem saysal olarak yeterli olmadn hem de varolan katlmn ilevsel bir katlm olmadn ortaya koymaktadr. Proje kapsamnda oluturulmu olan 20 alma Kozas ierisindeki gnll katlm says 300 kadardr. Ayrca iki yllk uygulama sreci ierisinde be kez toplanm olan Kent Kurultaylar da katlm sorunu ile kar karyadr. Toplam 398 yesi olan Malatya Kent Kurultay ierisinde yaanmakta olan katlm sorunu, ncelikle Kurultayn kentsel sorunlarn zm konusunda bir bask grubu olarak katk salama ve yerel kamuoyunu ynlendirme ilevini gerekletirme olanan ortadan kaldrmaktadr. Katlmn istendik dzeyleri yakalayamamasnda, YG 21 srecinin tm kent leinde yeterince tantlamam olmasn ve zeksel ynetimin ildeki uzantlar olan birimlerin ve STnin konuya gereken ilgiyi gstermedeki ekingen tutumlarn temel nedenler olarak ortaya koyabiliriz. ki yl bulan alma sreci boyunca Malatya YG 21 uygulamalar ierisinde etkinliklerde bulunan alma Kozalarnda kentin yaam kalitesini iyiletirici ynde kent ve evre sorunlaryla dorudan ilikili somut projeler retilememitir. alma Kozalarnda bu ynde projeler retilememi olmas, alma Kozalar ierisinde emek veren kenttalarn ierisinde kent ve evre sorunlaryla ilgili uzman saysnn ok az olmas gerei ile aklanabilirken, Dnya Bankas Kredileri ve bu kredi srecinin ulus-devlet dizgesini zayflatan unsurlar ierdii tartmalarnn srmesi ve bu konuda oydamn olmamas somut projelerin ortaya karlmas srecini zayflatmaktadr. Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarnda alma Kozalarnn yntemli bir alma dizgesi oluturamadklar gzlenmitir. alma Kozalarnn bir ounda, yrtlmekte olan etkinlikler ve yaplmas gereken iler genellikle birka kiinin zerine yklm durumdadr ki bu durum, alma Kozalar ierisinde i blm ve egdm salayacak olan bir alma dizgesi noksanlnn bir belirtisidir. Bu eksiklik, alma Kozalarnn hem verimli almasn ve somut projeler retmelerini engellemekte hem de varolan ye saysnn da erozyona uramasna neden olmakta ve Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarnn ilevlerini zayflatmaktadr.
9. Sonu Yerine
Srdrlebilir gelime ve katlm salama hedefine ulaabilmek ynndeki en nemli mekanizmalardan biri olarak kabul edilen YG 21 srecinin daha etkin olarak
223
uygulanabilmesi amacyla balatlmas ngrlen Yerel Eylem 21 kampanyasnn gndemde olduu gnmzde, on yl bulan uygulamalar sreci gstermitir ki dnyadaki ve Trkiyedeki YG 21 uygulamalar, uyguland belediye, il zel ynetimi ve belediye birliklerinde STnin ve kenttalarn ynetimsel karar srelerine katlmlarn salayc bir yerel ynetim dizgesinin olumas ynnde ok byk katklar salamaktadr. Gndem 21in temel amalarndan en nemlisi olan katlmc ve ok ortakl bir ynetim anlaynn, uygulama srelerinde gereklemesi yolunda arpc admlar atld da bir gerektir. YG 21 srecinin uyguland yrelerde ve kentlerde sorumluluk yklenen yurttalar ve kenttalar, sorunlarn sahiplenilmesi ve zm yolunda uygulanabilir projelerin ortaya konulmas erevesinde umut verici abalar ierisine girmilerdir. Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesinin temel hedeflerine ulalmas erevesinde Trkiye leinde istendik baar dzeyi yakalanmtr ki bu nedenle Trkiye uygulamalar, UNDPnin 50den fazla lkede desteklemekte olduu benzer programlar arasnda en kapsamls ve en baarls seilmitir. Trkiyede 1997 ylnda balatlm olan Trkiyede Yerel Gndem 21lerin Uygulanmas Projesi, yerel ynetimsel dizgede eksiklii hissedilen katlmclk sorunu konusunda yeni almlar salamaktadr. Malatya Belediyesi de beldelerinde katlmc bir sreci balatmalar ve kendi kentlerinin YG 21lerini oluturmalar ynnde yaplan kresel arya 2001 yl Ocak aynda yant vermi ve YG 21 Projesine ortak olmutur. Balangta ok byk istek ve beklentiler erevesinde yrtlmeye allan Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar srecinde be kez de Kent Kurultay toplanm ve bu platformlarda Malatyann yerel sorunlar tartmaya alm, zm yollarnn retilmesi konusunda STnin ve halkn grleri alnmaya allmtr. Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalarnda, bata kent ve evre sorunlar olmak zere tm sorunlara duyarl ve yerel demokrasiye inanan kenttalarn beklendii alma Kozalarnda gnll ye says 300e ulamtr. Ancak bu say nfusu yarm milyonu gemi, bykehir belediyesi aday bir kent iin yeterli deildir. YG 21 uygulamalar sreci ierisinde katmn arttrlamad, alma Kozalarnda varolan katlmclarn ilevsel bir g haline getirilemedii ve alma Kozalar ve Kozalar ierisinde egdm eksiklii gibi sorunlar da su yzne kmtr. Dier yandan Malatya Belediyesi YG 21 uygulamalar sreci ierisinde, YG 21 uygulamalarn ynlendirecek gelecee ynelik kapsaml bir eylem plan hazrlanamamtr. Bu nedenle bata bu projeye Malatya Belediyesini ortak etmekle byk bir yerel demokrasi atlm yapm ve Malatyaya prestij kazandrm olan Malatya Belediyesine, yerel kamu kurumlarna, STne ve tm duyarl kenttalara, projenin tantlmas, yaygnlatrlmas, yerel halka benimsetilmesi ve daha ilevsel hale getirilmesi noktasnda ok byk grevler dmektedir. YG 21 uygulamalarnn istendik 224
baary yakalayabilmesi iin ncelikle bu srecin yerel halka tantlmas sorunu almaldr. Malatya YG 21 sreci uygulamalarnda zellikle eksiklii hissedilen srecin tantm sorunu aldnda ok daha baarl uygulamalar ierisinde olunacaktr. Tantm sorunu YG 21 Sekreterlii, niversite, Yerel Basn ve STnin yapacaklar egdml bir ibirlii ile alabilir. Ayrca Malatya Belediyesinin mahalle muhtarlklarnda kurmu olduu Belediye rtibat Brolarnda YG 21 srecini tantc masalar oluturulabilir. Bu sorunun almas, daha fazla gnll yurttan ve kenttan yerel sorunlarn zm srecine katlmlarn, yerel kamuoyunun sorunlar sahiplenmesini salayacak ve bu gelimeler, katlmc bir yerel demokrasinin yerlemesinde ve gelimesinde hzlandrc bir ilev grecektir. Ayrca, bir tartma konusu olan alma Kozalarnda gelitirilerek, olgunlatrlacak olan somut projelere Dnya Bankas kredisi salanmas konusunda bir oydam salanmas amacyla bu sorunun Kent Kurultay gndemine alnarak tartlmas gereklidir. Bu konuda en ussal zm, Malatya Belediyesinin bor deme kapasitesini zorlamayacak lekte projelerin retilmesi ya da yerel kaynaklarla ve yerel kaynaklarn bir araya getirilmesi sonucu oluturulacak olan akal olanaklarla stesinden gelinebilecek projelerin gndeme alnmasdr.
KAYNAKA ADIGZEL, enol, (2002), Yerel Gndem 21 ve Yerel Ynetimler, Belediye Dergisi, Cilt:7, Say: 3-4, Esen Basn Yaynclk, Ankara, s.46-51. ADIGZEL, enol, (2003a), 20.01.2003 Tarihinde Malatya Yerel Gndem Genel Sekreteri ile Yaplan Grme. ADIGZEL, enol, (2003b), 22.01.2003 Tarihinde Malatya Yerel Gndem Genel Sekreterlii Personeli ile Yaplan Grme. GERAY, Cevat, (1998), Belediyeler ve evre, Kent Kooperatifilii, Trkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birlii Yaynlar, Say: 99- 102, Ankara, s. 15-20. GNE, Muharrem (2000), Belediye rgt evre ve Belediye Bakanlar, ada Yerel Ynetimler, Cilt 9, say 3, Temmuz 2000, s. 44-57. GKTRK, Atilla ve Kavili Sultan, (2000), Yerel Gndem 21 ve Katlm...!, Yerel Ynetimler Sempozyumu Bildirileri, TODAE Yerel Ynetimler Aratrma ve Eitim Merkezi, Ankara, s. 237-249. HAMAMCI, Can, (1997), evrenin Uluslararas Boyutlar, nsan evre Toplum, (Der. Ruen Kele), mge Kitabevi, Ankara, s.394 412. (http.//www. Malatya21.net., 15.01.2003). IULA- EMME, (2001), Projenin Tantm, Blten 9, Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii, Dou Akdeniz ve Ortadou Blge Tekilat Yayn, Ankara.
225
IULA-EMME, (2002a), Dnyada Yerel Gndem 21, Blten 12, Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii, Dou Akdeniz ve Ortadou Blge Tekilat Yayn, Ankara. IULA-EMME, (2002b), Dnya Zirvesi Gndemden Eyleme, Blten 13, Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii, Dou Akdeniz ve Ortadou Blge Tekilat Yayn, Ankara. KARAMAN, TOPRAK, Zerrin, (1998), HABTAT II ve Yerel Gndem 21 Sorumluluu, Trk dare Dergisi, ileri Bakanl Yaynlar, Say: 426, Ankara, s. 107-119. KEATING, Michael, (1993), Yeryz Zirvesinde Deiimin Gndemi, Gndem 21 ve Dier Rio Anlamalarnn Popler Metinleri, UNEP Trkiye Komitesi Yayn, Ankara. KELE, Ruen, (1996), Kentleme Politikas, mge Kitabevi, Ankara. KELE, Ruen ve Hamamc Can, (1997), evrebilim, mge Kitabevi, Ankara. MALATYA BELEDYES, (2001), Malatya Yerel Gndem 21 Tantm Blteni, Say:1, Malatya. MALATYA BELEDYES, (2002a), Malatya 3. Kent Kurultay Toplant Tutanaklar, Yerel Gndem Sekreterlii, Malatya. MALATYA BELEDYES, (2002b), Malatya 4. Kent Kurultay Toplant Tutanaklar, Yerel Gndem Sekreterlii, Malatya. VAROL, Muharrem (2000), Yerel Temsilden Katlma: Kuram ve Gereklik, Yerel Ynetimler Sempozyumu Bildirileri, TODAE Yerel Ynetimler Aratrma ve Eitim Merkezi, Ankara, s. 205-209. (yerelgundem21.org/tur/yg21/yg21.htm, 21.01.2003).
226
Smrge Tipi Demokrasi ve Geniletilmi Ortadou Projesi

Filiz ULHA ZABCI*
Giri
ABDnin 2000li yllarda gelitirdii ulusal gvenlik stratejisi dorultusunda, silahl gce dayanarak, tek tarafl ve uluslararas hukuk alannda meru bir gerekeye snmakszn Ortadouyu denetimi altna almaya alt bilinen bir gerek. Ve yine ok iyi biliniyor ki 11 Eyll 2001 tarihi, Bush ve etrafndaki yeni muhafazakr klik tarafndan nleyici sava stratejisini balatmak iin esiz bir frsat yaratt. ABDnin belirlemi olduu kendi deyimleriyle yol haritasnn balang noktasn Ortadou oluturdu ve hl oluturmaya devam ediyor. Afganistan ile balayan askeri igal, Irak ve en nihayetinde rana ynelmi diplomatik tehditler. Kukusuz, ABD bu lkelerle kendini snrlamayacak, uzanmak istedii bir Suriye var ve belki de Suudi Arabistan. Bu lkeler ise balarna gelecekler konusunda ngrsz deiller. Neden Ortadou ya da daha ok yinelenen bir soru ile neden Irak? ABDnin kendi gerekelerinden yola kacak olursak, bunlardan birincisi, Bushun deyimiyle btn zgr dnyay tehdit eden terrizm tehdidine kar koymaktadr. kincisi, kitle imha silahlarnn yaratt tehdittir.1 ncs ve en ok kullanlan gereke
* Yrd.Do.Dr., A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi 1 Bunun bir yalan olduu gerek ngilterede yaanan Dr. Kelly olayndan sonra gerekse ABDli uzmanlarn yapm olduklar aratrmalar ile birlikte ortaya kt. ngiliz hkmeti, istihbaratn Iraktaki nkleer silahlarla ilgili raporunu abartarak basna yanstmt. ABDli uzmanlarn yapt aratrma ise, Irakta konvansiyonel olmayan silahlarn varlna rastlanmadn gsteriyordu (Douglas ve Miller, New York Times, 25 Eyll 2003).
227
ise, Ortadouda demokrasinin kurulmas ve yaygnlatrlmasdr. Gerek Irak igali boyunca gerekse igalden sonra yaanan sancl srete hem Irak halk hem de Arap ve dnya halklar bu gerekelerin gerek niyetlerle ilgisi bulunmadn biliyordu. Hi kukusuz ABDnin Ortadouya ilikin politikalarnn balang tarihi ne Irak igalidir ne de Geniletilmi Ortadou Politikasdr; tarih, Birinci Dnya Savann sonlarna kadar gitmektedir. ngiliz hkimiyetinin Ortadouda krld 1950lerden sonra, zellikle de 1960larda, ABD blgenin denetimini ngilizlerden almtr. Amerikan irketleri petrol rezervleri zerindeki denetimlerini arttrmlar, ngilizler artk daha aza raz olmak durumunda kalmlardr. 70e kadar ekonomik arln blgeye koyan ABD, bu tarihten sonra askeri varl ile de blgeye hkim olmutur (Ar, 2004: 179-181; Harvey, 2003: 18-19). Souk savan sona ermesinden sonra ABD, ortaya kan daha karmak bir dnyay ynetebilmek ve yeni ittifaklar, blgesel gleri dengeleyebilmek sorunuyla kar karya kalmtr. Belki de bazlarnn iddia ettii gibi, ABDnin souk sava sonrasnda izleyecei ana planlar dahi bulunmuyordu (Barnett, 2005: 9-10). Ayn ey Ortadou politikalar iin de sylenebilir. Souk sava dneminde Sovyetler Birlii ve sosyalizm tehdidini dengeleyecek bir yeil kuak projesi bulunuyordu. Bu proje ile ABD slamc akmlara ve rgtlere parasal ve askeri destekte bulundu hatta bazlarn bizatihi kendi yaratt. Ancak, Sovyetlerin kmesi bu projeyi geersiz bir hale getirdi ve ABD bir sre sonra kendisine ynelmi bir yeil silah ile kar karya kald. Sorunun bir yn, kendisine ynelmi olan bu silaha, g kazanan ve Ortadoudaki iktidarlara tek gerek muhalefet potansiyeli tayan siyasal slama bir zm retmektir. Birinci Krfez sava, ABDnin blgeye askeri olarak hkim olmasn da beraberinde getirdi. 90l yllar boyunca da ABD blgeye askeri ynak yapmaya devam etti. Irak igali, ABDnin blgeyi tek tarafl ve askeri olarak elinde tutma isteinin net bir ifadesiydi (Harvey, 2003:18-19) Neden Ortadou?2 sorusunu yantlarken, bu blgenin kresel kapitalist sistem iindeki yerini ve jeopolitik konumunu gzden geirmek gerekir. Ancak
2
Aslnda Irakn igalinin ve Ortadouda hedeflenen kontroln gerek nedenleri konusunda birbiriyle uyumayan pek ok senaryo sz konusudur (Bunun iin bkz. Trkcan, 2004; farkl jeopolitik teoriler iin bkz. Harkavy, 2001). Elbette ki, konunun daha geni bir ereve iinde yeni emperyalizm zmlemesinin bir boyutu olarak ele alnmas daha iyi olurdu (Yeni emperyalizme ilikin bak alar iin bkz. Foster 2002; Panitch ve Gindin, 2004). Ancak senaryolar ya da yeni emperyalizme ilikin yaklamlar gzden geirmek bile bal bana bir yaz konusu olabilir.
228
burada genie yapabileceimiz bir ey deil bu. Sadece u noktalar belirtmekle yetinelim: Ortadou, bilinen petrol rezervlerinin en bol olduu blgedir. Bununla da kalmaz, Ortadouyu denetlemek demek petrol datm hattn da byk lde elde tutmak demektir ki bu da en az petrol rezervleri kadar nemlidir (Harvey, 2003: 19). Yaplan baz almalar, dnyada petrol rezervlerinin gitgide azaldn ve yirmi otuz yl ierisinde birok rezervin tkeneceini belirtiyor. Ayrca, Ortadoudaki petrol rezervlerini denetlemek, ABDye rakip g olabilecek ve Ortadounun petrolne belli llerde baml blgeleri, rnein Japonya, Gney ve Dou Asyay etkilemek ve hegemonyay onlara kaptrmamak asndan da nemli bir hale geliyor. Bir baka etken, ykselen blgesel bir g, in olabilir. Uluslararas dengelerin ve kresel kapitalist ekonominin gidiat konusunda alma yapanlar, ABDnin gelecekte en byk rakibinin in olaca konusunda gr birlii iindeler. Belki in kresel bir g olma zellii kazanamayacak; ama en azndan blgesel bir g olaca konusunda kimsenin kukusu yok.3 in, 1,3 milyar nfusu ve 1,4 trilyonluk ekonomisiyle blgede pek ok alanda ykselen bir lider (Cody, Washington Post, 26 ubat 2005). ABDnin son zamanlarda indeki insan haklar ihlallerini bu denli gndeme getirmesini herhalde bu lkenin ekonomik olarak ykselmesi gerei ile birlikte deerlendirmek gerekir. ABDnin nl devlet danman Brzezinski, 1997de yazm olduu Byk Satran Tahtas adl kitapta ABDnin dnya apnda soyunduu liderlik arzusunu ykma uratacak ya da sper g statsn tehlikeye sokacak blgesel ittifaklarn ortaya kabileceini ve ABDnin ncelikli sorununun bu blgesel koalisyonlara nasl cevap verebilecei olduunu vurguluyordu. in, Rusya ve belki de ran koalisyonu bunlarn en tehlikelilerinden biri olabilirdi.4 ABDnin Ortadou zerinde bu denli gayretli olmasnn nedenlerinden biri de (bir dieri kukusuz ekonomik nedenlerdir) hegemonik gcn sarsntya uratc yeni blgesel ittifaklar engellemektir. ABDnin sa entelektelleri tarafndan hazrlanan Yeni Amerikan Yzyl Projesinde de Amerikann u an iin kresel bir rakibinin olmad, gvenlik ve savunma stratejisinin asl amacnn bu durumu olabildii kadar ileri bir tarihe kadar srdrmek olduu ifade ediliyordu.5 Bu nedenle
3
inin askeri olarak Rusyadan daha gsz olmasnn ve ekonomik genilemesini sosyal alana yayma becerisini gsterememesinin kresel bir g olmasn engellediini ve ksa dnemde byle bir olasln sz konusu olmadn gz nnde bulundurmak gerekir. Uluslararas dzlemde hegemonik bir g olmak iin ekonomik, askeri, siyasi ve ideolojik bir yaylma ve belirleyiciliin sz konusu olmas gerekir ki, ABD bu alanlarda bir sper g olarak son zamanlarda de gemi olmasna ramen, karsnda hlihazrda baka bir rakip bulunmamaktadr. Bu koalisyonun dnda Brzezinski (1998) in-Japon ya da Avrupa-Rusya ittifaklar olaslndan sz etmektedir. Bkz. Rebuilding Americas Defense: Strategy, Forces and Resources For a New Century (September 2000). http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf
229
Iraktan sonra ran hedef tahtas yapmaya balamasn gz nne getirirsek, ABDnin yeni g bloklarnn olumasn kaba iddete dayanarak nlemeye almaktan vazgemeyeceini syleyebiliriz. ABD souk sava sonrasnda nasl bir plan ya da strateji ile olursa olsun Bat dnyasnn ve en sonunda da dnya kapitalist sisteminin lider lkesi konumuna soyunmutur ve Ortadouya doru uzanmak bu amacn nemli bir parasdr.6 kinci nemli paras ise, Orta Asya ve Kafkaslara kadar denetimi yayma ve bu amala Rusyann evrelenmesi giriimidir. Ancak, ABDnin Irak igalinde yaad kmaz ile birlikte ne gibi politik ve stratejik tercihler zerinde durduu ve bunun belli bir sreklilik gsteren politikalarnda ne gibi deiikliklere yol at, hangi yeni ortaklklarn ve ittifaklarn gndeme geldii konusunda dnmek bizim iin ok nemli. Sadece Trkiyenin yeni politikalar iindeki yerini grebilmek asndan deil; ayn zamanda ksa zaman aralklar iinde deien ve hep yeniden biimlenen lkeler aras ittifak ve cephelemeye dayal dengeleri grebilmek ve hatta ngrebilmek iin Bu soru, yani ABDnin jeopolitik stratejisinde bir deiiklik ve yeni ittifak araylar var m sorusu bizi hemen yeni ABD hkmetinin son dnemde, zellikle de Bushun ikinci kez iktidara gelmesinden sonra Avrupa ile gelitirdii ilikilere gtrecektir. ABD, Avrupay Geniletilmi Ortadou Projesine ve Ortadoudaki gelecek dzenlemelere ortak etmek istemektedir. Geniletilmi Ortadou Projesinin en nemli aya, ABDnin bu lkelerdeki ynetimleri deitirme isteidir; ya da baka bir adlandrmayla rejim deiikliidir. Aslnda unu hemen belirtmek gerekir ki, sanldnn aksine yeni dnya dzeninin kurulmas noktasnda; yani en geni ve en temel ama ierisinde ABD ile AB arasnda bir atma sz konusu deildir. ABDnin ahin ve gvercin kanatlar arasnda enikonu bir ayrm olmadan gzettii genel politik kayg, kendisinin liderliini yapt bir Bat cephesinin ve tabii ki kresel kapitalizmin dnyay olabildiince fethetmesidir. Ve yine bu en genel ama ierisinde ABD ile AB arasnda da ciddi bir farkllk yoktur. ABD, Avrupann birlemesini desteklemitir ve kresel liderliini paylaabilecei tek g olarak grmtr.7 Ortadou politikalarn ele aldmzda, Atlantikin bu her iki yakasndaki siyasi gler iin ama asndan deil, yntem olarak bir farkllk bulunduunu kolayca sezinleyebiliriz. ABD, Bushun baa gemesinden sonra daha kestirme ve silahl mdahaleye dayal yntemleri tercih etmeye balamtr; AB ise uzun erimli deiimleri ve daha yumuak, iknaya dayal giriimleri benimsemektedir. Ama sonuta aralarnda byk bir ortaklk vardr: u veya bu yntemle olsa da smrgeletirme devam etmelidir. te, ABD hkmetinin nce Dileri Bakan C.
6
ABDnin amac petrol sorunu ile snrl olsayd, herhalde, Iraka kadar gitmek yerine yan bandaki Venezuelaya askeri mdahaleyi yelerdi. Bkz. M. T. Akad (2004), Brzezinski (1998: 54).
230
Rise ardndan Bushun kendisinin balatt Avrupa ile temaslarndan, yntemsel olarak da bir uzlamaya varldn; Ortadouda darboaza giren ABDnin, gerek NATOnun Ortadoudaki varlnn artrlmas gerekse ran ve Suriyeye yaplacak diplomatik basklar iin Avrupann desteini aldn syleyebiliriz. ABD, Ortadouyu, Avrupann da karn gerekletirecek biimde denetim altnda tutmaya niyetli ve bu konuda Avrupay ikna etmi grnyor. Bata Almanya ve Fransa olmak zere Avrupa Birlii, ABDnin Ortadouda gdml bir demokrasi yaratma ve ran ile Suriye zerinde bask kurma konusunda anlam gzkmektedir. ABD, bir yandan Avrupaya birleme ve tek ses olma ars yaparken, te yandan Trkiyeyi kska altna alma politikas gtmektedir. Bunun, AKPnin Amerikadan bamsz politika retme gibi bir hava ierisine girmesinden Trkiyede ivme kaydeden Amerikan kartlna veya ABDnin Trkiyedeki sleri kullanmaya acil ihtiya duyuundan Trkiyenin ran ve Suriye ile ilikilerine kadar birok nedeni vardr. Ama anlalan odur ki, ABD ve Trkiye ilikileri de yeni bir rotaya doru kaymaktadr: AKP hkmeti, ABDden bulduu destein ve bunun tattrd siyasi, ekonomik rahatln son demlerini yayor gibi grnmektedir.
A. Deimeyen Taktik: Gdml Demokrasi ve Geniletilmi Ortadou Politikas

ABDnin Geniletilmi Ortadou Politikasn (GOP) nasl anlamlandrabiliriz: Bir meruluk salama giriimi mi sadece, yoksa uzun dnemli hedefler gzetilerek giriilmi, Avrupann da desteini salayarak Ortadouyu denetleme ve dzenleme program m? GOPun her ikisini birden kapsadn syleyebiliriz. lk olarak, ABDnin Irak igali ile birlikte szde demokrasiyi getirme misyonunu yklenmi olduu lafz artk kimse iin, zellikle de Ortadoudaki halklar iin ikna edici deildir. stelik BBCnin yapm olduu aratrmann ve pek ok kamuoyu yoklamasnn da gsterdii gibi, ABD, Trkiye bata olmak zere birok lkede sevilmeyen devlet konumundadr. Hatta Trkiyede Amerikan kartlnn gittike ykselie getiini syleyebiliriz. Ayrca, Bushun Avrupa gezisinde yaplan protesto gsterileri, Avrupallarn en azndan bir ksmnn ABDye kar scak duygular beslemediini gstermitir. kinci olarak, ABD, dnyada gittike batmakta olan gcn silahl zora dayal olarak yenileyecek ve srdrecek olana olmadn anlamtr. Bunu, Avrupann kar kn ve Asyadaki lkelerin tepkilerini dikkate almak istemeyen ve dikkate almayacak kadar gl olduunu zanneden Bush ve etrafndaki ahinler de yeterince anlam gzkmektedir. Geniletilmi Ortadou Politikas, ABDnin
231
yeni teknikler ve ittifaklar iinde hegemonik liderliini srdrebilme senaryosudur. imdi bu henz bitmemi senaryonun ayrntlarna geebiliriz.
1.
Geniletilmi Ortadou Politikas Balatlyor
GOP, aslnda Amerikann Afganistan igali ile balamt. ABD, 22 lkeyi kapsayan ve geniletilmi olarak adlandrd bu blgeye ilikin planlarn ve yerletirmeye alt ekonomik ve siyasal sistemleri en bandan belirlemiti. Ekonomik sistem asndan serbest pazara dayal, yabanc sermaye giriine ak, uluslararas finans merkezleriyle eklemlenmi bir ekonomi; siyasal sistem olarak ise grnte serbest seimlere dayal, ancak ABD yanls parti ve liderlerin iktidara getirildii yapay bir siyasal liberalizm. Aslnda bu plan, 11 Eyllden ncesine kadar gidiyordu. Sovyetler Birliinin ve Dou Avrupadaki reel sosyalist rejimlerin kmesinden sonra, ABDnin liderliindeki serbest pazarn yaylmasnn nnde pek bir engel kalmamt. Artk sorun, bunun hangi yollarla yaplacana karar vermekteydi: Avrupann benimsedii yumuak g politikasyla m yoksa askeri gce dayal bir zor politikasyla m? Kukusuz, ABDnin ksa srede ok adm atma ihtirasnn bir rn de olarak, ikincisi tercih edildi. Ancak, beklenen gereklemedi. Irak, ABD iin geri k hi kolay olmayan bir lke haline geldi. ABDnin nnde, Dou Avrupa lkelerini, yklan Sovyetler Birliini ve Balkanlar yeni dnya dzeni ile btnletiren, bu lkelerin kapitalist dnya sistemine ve dolaysyla ABnin etki alanna ekildii Helsinki sreci duruyordu. GOP, Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi adyla, ABDdeki bakanlk seimlerinden nce dile getirilmeye baland. Kasm 2003te Bakan Bush yapm olduu bir konumada ileri bir zgrlk stratejisi balatldn ve bunun Orta Doudaki lkelerde ciddi reformlar beraberinde getireceini duyuruyordu.(Whitehouse, ubat 2004) 13 ubat 2004 tarihinde, Londrada kan ve liberal Araplarn grlerinin yansmasn bulduu gnlk yayn Al-Hayat G8-Geniletilmi Ortadou Ortakl [G8-Greater Middle East Partnership] balkl bir working paper yaymlad. Bu alma Washington tarafndan, Haziran aynda Sea Island, Georgiada bir zirvede buluacak olan G8 liderlerine daha nce yollanmt. Aslnda sz konusu alma Afsed (Arab Fund for Social and Economic Development) ve UNDPnin (United Nations Development Programme) blgesel brosunca hazrlanm olan 2002 ve 2003 Arap nsani Gelime Raporlarna dayanyordu. (Achcar, 2004). Raporlar, Arap lkelerinde ekonomik ve sosyal tehlike anlarnn almakta olduunu haber veriyordu. Sz konusu lkelerde gelir dalmndaki bozukluk, yoksulluk, okuma yazma bilmeyenlerin oran, isizlik, gler ve su oranlar hzl bir biimde 232
artmaktayd. Raporda ayrca birbirinden farkl gibi gzken Avrupa-Akdeniz Ortakl (Barcelona sreci) ve ABDnin Ortadou Ortaklk Giriimi birbirini tamamlayc yaklamlar olarak sunuluyordu. (Achcar, 2004). Aslnda bu gr, sadece sz konusu Raporda belirtilmiyordu. rnein, German Marshall Fund of United States tarafndan desteklenen ve kendilerini bir trans-Atlantik grubu olarak adlandran yazarlarn International Herald Tribunede, 15 Mart 2004te yaymlanan makalelerinde Birleik Devletlerin ve onun Avrupal mttefiklerinin, iinde demokratik deiimin kolaylkla gerekleecei d gvenlik evresi ve blgesel ortam yaratmaya yardm etmeleri gerektii belirtilerek, birbirlerine rakip demokratikleme stratejileri izlemelerinin Avrupa ve ABD iin gerek bir tehlike oluturaca vurgulanmaktayd. Ayn makalede, en pratik yollardan biri olarak, yerel hkmet d rgtlere ve demokrasi taraftarlarna daha fazla mali destek ayrmak neriliyordu. (Ahlin ve dierleri, International Herald Tribune, 15 Mart 2004). Ortadou konusunda trans-Atlantik ittifaknn gerekliliini vurgulayan raporlar ve gazetelerde yaymlanan makaleler, Haziran 2004te gerekleecek G8 zirvesi iin bir tr n hazrlk niteliini tayordu. ABD kl veya eksenli dnce kurulularnn bu konuda gl bir kamuoyu almas yapm olduklarn da burada eklemek gerekir. Georgiadaki G8 zirvesi, Geniletilmi Ortadou Giriimi iin Avrupa Birlii ve NATO yesi lkelerden resmi bir onay alma giriimi olarak grlebilir. ABDnin Irakta karlat durum, askeri olarak Avrupann desteine gereksinimi olduunu gsteriyordu. Bu, ABDnin NATOnun Ortadouya mdahil olmasn talep etmesi anlamna geliyordu. Ancak, taraflara ve basna sunulan belgede, NATO ya da gvenlik sorunu yer almyordu. Bu zirve sonunda aklanan bildirge u ad tayordu: Geni Ortadou ve Kuzey Afrika Blgesi ile lerleme ve Ortak Gelecek in Ortaklk. Bildirge, diplomatik bir ton tayordu ve tmyle ABD perspektifini benimsemi gibi gzkmyordu. Ancak, zirvenin yaplm olmas dahi, gelecekte Ortadou blgesi ve sorununun uluslararas jeo-politika asndan vazgeilmez bir neme sahip olacan ve Amerika ile Avrupa arasndaki ilikileri derinden etkileyeceini gsteriyordu (Perthes, 2004: 85). Bildirge zet olarak u noktalar ele alyor ve yaplacaklar belirtiyordu: G8 lkelerini ve blgenin (Orta Dounun) d ileri, ekonomi ve dier bakanlklarn, sivil toplum rgtleri ve i dnyasnn temsilcileriyle dzenli olarak biraraya getirecek bir Gelecek in Forumun kurulmas. Yeni giriimlere yardmc olacak bir Destek Plannn benimsenmesi. Demokratik kurumlar glendirmek, demokrasi programlarn koordine
233
etmek ve paylamak, yeni demokrasi programlarn ve destekleyicilerin deiimini gerekletirmek iin demokrasi vakflarn, sivil toplum gruplarn ve hkmetleri bir araya getirecek Demokrasi Yardm Diyalogunun oluturulmas. [Trkiye, Yemen ve talyann Demokrasi Yardm Diyalogunun destekleyicileri olaca belirtilmektedir]. Yoksulluk sorunu erevesinde iki milyon giriimciye mikro finans giriim kredisi verilmesi. 2009a kadar 100 bin retmenin eitilmesini ieren bir okuma-yazma giriimi. zellikle kadnlar kapsayan 250 bin gen giriimciye yardm amacyla ve Giriimcilik Eitimi projesi. Kk ve orta lekli giriimleri desteklemek zere verilecek 100 milyon dolar iin Uluslararas Finans irketinde zel Giriimi Gelitirme Olanaklarnn oluturulmas. Kalknma enstitlerinin ve uluslararas finans kurulularnn almalarn egdmlemek iin Fonlar Ann oluturulmas. (Whitehouse, Haziran 2004) Bush, zirvede, 9 Haziranda yapm olduu konumada, Ortadou iin bunun yeni ve ileri bir politika olduunu belirtiyordu.(Whitehouse, Haziran 2004) Genel olarak ele alndnda, Dnya Bankasnn herhangi bir kalknma raporunu artran bu bildirge, blgenin ekonomik ve siyasal adan liberalletirilerek kresel kapitalizme balanmas program olarak ortaya kyordu. ABD, askeri yaylmann elbette yeterli olmadnn bilincindedir ve bu program ile ekonomik, siyasi ve ideolojik bir genileme stratejisi uygulamaya geirilmektedir. Hem de Avrupa lkelerinin ve NATOya ye lkelerin onay dahilinde Beklenecei gibi baz Arap lkeleri, zellikle Msr ve Suudi Arabistan, bu projeyi, ABDnin Bat deerlerini kendilerine dayatmaya altn dile getirerek protesto ettiler. Irak, Yemen, rdn, Cezayir, Bahran, Afganistan ve Trkiye zirveye katlm olmakla birlikte plan tmyle onayladklar sylenemez. Aslnda, zirveden hemen nce Geniletilmi Ortadou Giriiminin metninin basna szdrlmas zerine Msr ve rdn, Mart aynda Avrupa turuna balam ve Avrupa liderlerine Amerikay desteklememesi arsnda bulunmulard.(Steele, The Guardian, 29 Mart 2004). Arap liderlerini en fazla rahatsz eden konulardan biri de, srailin bu plann tamamen dnda tutulmasyd. stelik Arap liderler, Filistin ve srail sorunun zlmeksizin liberallemenin olanakl olmadn ne sryorlard (Washigton Post, 10 Mart 2004). Bu dnceler, Mays aynda 234
Tunusta gerekletirilen Arap Birliinde gl bir biimde dile getirilmiti. Arap liderlerinin bu plana tepkilerinin sadece yntemsel olarak ABDnin stratejisini yanl ve Arap onuruna aykr bulmu olmalarndan kaynaklanmyordu. GOPun reform olarak adlandrd srecin siyasal ayanda, gl yerel liderlerin ve siyasi elitlerin kap dar edilmesi amac vard. Avrupa asndan bakacak olursak, ABD ile gr ayrlnn tamamen ortadan kalkm olduu sylenemezdi. Tpk Arap lkeleri gibi Avrupann zellikle Fransa ve Almanya gibi iki gl lkesi Amerikann dnyann hkimi rolnden rahatszlk duymaktayd ve plan kendi alarndan bir dayatma olarak alglamaktaydlar. Fransa Cumhurbakan Jacques Chirac, NATOnun Iraka mdahil olmasnn ne zamanlama asndan uygun olduunu ne de makul olduunu belirterek Arap lkelerinin projeyi protesto etmelerinden hakl olduklarn aka ifade ediyordu. Chirac srarla, dier lkelerde demokrasiyi gerekletirmek iin hazr formller olmadn, demokrasinin bir yntem deil, bir kltr olduunu, eer Arap lkelerinde demokrasi kurulacaksa bunun bir Arap demokrasisi olacan vurguluyordu. (Elliott ve Teather, The Guardian, 10 Haziran 2004). ABDnin Ortadou politikasna genellikle Fransann ses ykseltmesi dier lkelerin bu politikay btnyle benimsedikleri anlamn tamamaktadr. Aslnda Avrupann 2003 Barcelona sreci ile daha net bir biimde ortaya koyduu, ancak tarihi daha eskilere dayanan bir Ortadou plan vard. Farkl bir adan bakldnda, yeni gler ve ittifaklar aray iindeki ABDnin yaptnn bu plana yaklamak olduunu syleyebiliriz. Aslnda, GOP, ABDnin Avrupadaki ittifak araylarnn bir rn olarak Barcelona yaklamn u ya da bu ekilde deiiklie uratarak Avrupann nne yeniden srmesiydi. Hem ABD hem de Avrupa, Arap dnyasnn kendi ifadeleriyle demokratik bir dnm geirmelerinden yana olduklarn ak bir biimde ifade etmekteydiler. Zaten, Avrupann (ABnin ve lkelerinin) GOPtan epeyce nceki bir tarihte 1995te balattklar bir dnm program bulunmaktayd. Ksa adyla Barcelona sreci ya da Avrupa Akdeniz Ortakl olarak bilinen bu program, George Bushun aklad GOPla byk bir benzerlik tamaktadr: Demokrasiyi ina etmek, sivil toplumu desteklemek, hukuk devleti ve kadn haklarn gerekletirmek. Avrupa iin bir siyasi ve gvenlik erevesi oluturmay hedefleyen Barcelona srecinin de asl amac Ortadou olarak tanmladklar belgede iten reformlar yoluyla demokrasinin gerekletirilmesidir. Yani belli nkoullar, maddi destek ve diyalog yoluyla, lke iindeki reform yanls glerin desteklenmesi ya da var olan rejimlerin reforma yneltilmesidir. Ama, eitimde, ynetim politikalarnda ya da ekonomik politikalarda gerekletirilen kk reformlar yoluyla adm adm ilerlemektir. (Perthes, 2004: 86) Ama asndan ABD ile AB arasnda bir farkllk yoktur. Ancak daha ok ince ayrmlarda ortaya kan farkl yaklamlar sz konusudur.
235
rnein, Ortadou Blgesinin tanmlanmas konusunda. ABDnin bir G8 zirvesi iin 2004 ylnda hazrlad bir n alma metninde Ortadou, Arap lkeleri yannda srail, Trkiye, ran, Pakistan ve Afganistan da iine alacak bir ekilde tanmlanmtr. Hatta zaman zaman Orta Asya ve Kafkaslar da bu corafyann iine sokulmaktadr. Grnen odur ki, ABD klasik corafi tanm deitirmi ve Ortadounun snrlarn geniletmitir. Avrupa ise, rnein Trkiyenin Ortadou iinde olup olmad konusunda soru iaretleri tamaktadr. Bir NATO yesi ve belki de potansiyel bir AB yesi olan Trkiye nasl olur da Ortadou corafyasnn iine girer? Avrupaya gre Ortadou, Arap lkeleri, srail, ran ve Afganistan ile snrldr (Perthes, 2004: 88). kincisi, Avrupa, ABDnin cezalandrc ve ou zaman iddete dayanan yntemleri yerine ikna edici, diyaloga dayal ve adm adm ilerleyen yntemleri yelemektedir. Bununla balantl olarak Avrupa tek tarafllk yerine ok tarafll nemsemektedir. Ayrca, Ortadoudaki tm lkeleri kapsayacak tek bir reform programnn olamayaca, lkelere kendi renklerine gre farkl modellerin uygulanmas gereklilii ne karlmaktadr. ncs, kukusuz Avrupann hl birbirleriyle karlar ou zaman elien farkl lkelerden oluan bir blge olmasndan, belirlenmi tek ve yekpare bir Ortadou program bulunmamaktadr. Avrupa, deien ve birbirleriyle balantl birok program setine sahiptir. Bunlardan ikisi, 2003 ylnda ekillendirilen Geniletilmi Avrupa Komuluk Program (Wider Europe-Neighbourhood Programme) ve Avrupa Gvenlik Stratejisidir (European Security Strategy) (Perthes, 2004, 90) GOP ile ABD, Avrupa ve G8 lkeleriyle daha fazla ibirliine dayanan bir yaklam ortaya koymaktadr. Zaten Amerikann teden beri mttefiki olan ve askeri adan ABDye baml olan Avrupann Ortadou konusunda farkl bir tavra sahip olduunu sylemek doru olmaz. Yeni Bush kabinesi, kresel jeopolitik karlar gerei, Avrupay daha fazla, kendi mdahalelerine ve dzenlemelerine ortak etme amac iindedir. Avrupa ise, Bat kapitalizminin ya da baka bir ifadeyle kresel kapitalist dnya dzeninin yaygnlatrlmasnda ABDnin liderliini kabul etmitir. Ancak, Geniletilmi Ortadou projesine koyduu erh daha ok u anlama gelmektedir: Bu paylamda Avrupaya da iyi bir hisse ayrlsn.
2.
GOP Devam Ediyor: Bu Kez Avrupa ile
2829 Haziran 2004te stanbulda yaplan NATO zirvesinde ABD bu kez, GOPun ekonomik ve sosyal boyutlarndan ok, askeri boyutunu gndeme getirdi. ABD bu zirvede Ortadouya NATOyu sokma konusunda srarlyd ve istediklerini az da olsa koparabilmiti. Zirvenin sonu bildirgesinde, terrizme kar yrtlen mcadelede NATO askerlerinin kullanlabilecei ve NATOnun istihbarat yaplarnn glendirilecei yer almaktayd. Iraktaki igal ynetiminin yeni kabineye devrinin gerekletii gnlere denk getirilen zirveden ABDnin 236
almak istedii sonulardan biri de Irak ordusunun eitimine NATOnun katksn salamakt. ABDnin amac Irak igaline kar kan ve bu yzden ABDli muhafazakrlar ve Bush tarafndan yal Avrupa olarak adlandrlan Fransa ve Almanyann direncini krmakt. NATOnun Irak ordusunun eitimine katk salanmas konusunda gr birliine varlm olmasna karn, Chiracn Georgiadaki G8 zirvesinde NATOyu Ortadouya bulatrmama konusunda sergiledii tutum stanbul zirvesinde de belirleyici oldu ve ABD istediini tam olarak alamadan zirve son buldu. kinci Bush ynetiminin de en nemli gndem maddeleri arasnda Avrupann Ortadou politikalarna daha fazla dhil edilmesi gelmektedir. Bunu gerekletirmek iin Bush, ubat aynda gerekletirdii Avrupa gezisinde, Fransa, Almanya ve Rusya olmak zere ilikilerinin en kt olduu lkelerle grmeleri ne ald. Bushun gezisine Brksel ile balamasnn sembolik bir anlam da vard: Brksel, Avrupa Birliinin ve NATOnun kurumsal merkezi. Kendisiyle yaplan bir grmede Bush, Avrupa ile ortak deerleri paylatklarn; bu deerlerin insan haklar, insan onuru, hukuk devleti, aznlk haklar ve kadna sayg olduunu; bu deerleri birlikte (Avrupa ile birlikte) dnyaya yaymann; zellikle de ran, Suriye ve Lbnan gibi bunlardan mahrum ve sorun iindeki lkelere yaymann temel misyonlar olduunu belirtmektedir (Borger ve Watt, The Guardian,19 ubat 2005). Bu szler, Bushun gezisindeki en kritik noktann Ortadou sorunu olduunu gstermektedir. ABDnin ksa vadede kendi yararna belli admlar atlmasn istedii temel konu vard Ortadou ile ilgili olarak.
Irak
Fransa ve Almanyann Irak igaline gsterdikleri tepki ve askeri destek vermemesi, burada hem yeniden yaplanma srecini hem de Irak gvenlik glerinin eitimini zorlatrmtr. ABDnin Irakta nnde duran en nemli sorunlardan biri gvenliktir. Bununla balantl olarak, ABD askerlerini Iraktan ekmekte son derece yava ve isteksiz davranmaktadr. Ancak bu kez Amerikann iinden sesler ykselmektedir; stelik sadece savaa kar olan kesimlerden deil bizatihi Amerikal siyasetilerden Iraktaki seimlerden hafta nce, Kongrede, Pentagonda hatta Beyaz Sarayda Amerikan glerinin nasl ve ne zaman Iraktan ekileceklerine dair hararetli bir tartma balad. Irakn ABDye bir aylk maliyeti 4.5 milyar dolar. Bushun bu tartmalara katlmamak iin zen gstermesinin ardnda, ABD askerlerinin yerlerini brakacaklar Irakl gvenlik glerinin henz eitilmemi olmas yatyordu kukusuz. (Sanger ve Schmitt, New York Times, 10 Ocak 2005). Iraktaki gvenlik glerinin eitimi, btn bu nedenlerle, zellikle Fransa ile yaplan grmelerde nemli konu balklarndan
237
birini oluturdu. 22 ubatta gerekletirilen Brkselde gerekleen NATO zirvesinde, Bushun youn lobicilii meyvelerini verdi ve 26 lkenin hepsi de u veya bu ekilde Irakl gvenlik glerinin eitimine katkda bulunmay kabul ettiler. Bu konudaki anlama, Fransann, NATO emsiyesi altnda yer almay reddetmekten vazgemesinden sonra ortaya kabildi. Fransa, Iraktaki asker ve polis eitimi iin 660 bin dolar fon ayrmay taahht etti. (Sciolino, New York Times, 23 ubat 2005). Hemen unu belirtmek gerekir ki 22 ubatta gerekleen zirvede her lke az ya da ok katk yapmay taahht etmi olsa da8 alt NATO lkesi, Fransa, Almanya, Belika, Lksemburg, Yunanistan ve spanya, Irakn iinde askeri eitime katlmayacaklarn belirtmi durumdalar. Irakta 150 bin asker bulunduran ve bunlarn en azndan bir ksmn ekmek zorunda olan ABD iin bu sonu pek de doyurucu olmasa gerek. nk parasal katklar sembolik olarak kalyor; birok lke de askerlerini Irakl gleri eitmek iin olsa da gndermek istemiyor. Ancak sonu olarak NATOnun Irakta gerekletirecei asker ve para yardmlarna ABnin katlm Avrupa Konseyinde de kabul edilmi oldu.
ran
Bush, Avrupa gezisinde liderlerle yapt grmelerde, rana askeri bir mdahalenin imdilik gndemlerinde olmad belirtti; ancak bunun gndemlerinde hi olmad ynnde ak bir ifade kullanmad. Avrupa, ran ABDnin kucana atmak gibi bir tavr iinde deildi ve her zamanki gibi yumuak yntemleri kullanmaktan yana bir tavr sergiledi. Avrupann ran ve Suriye ile ticari ilikileri bulunuyor ve hatta AB, rann Dnya Ticaret rgtne katlmas konusunu mzakereye amak iin ABDnin itirazn kaldrmasn istiyordu (Cornwell ve Castle, Independent, 19 ubat 2005; Tistall, The Guardian, 25 ubat 2005). 9 Bush ncelikle diplomatik basklarla rann nkleer silahlanmasnn engellenmesi iin Avrupadan destek istedi. Bu destei alm grnyor. nk AB, rann uluslararas toplumdan izole edilmesi ynnde ABD ile ortak davranacak. Rus lideri Putin ise, ran konusunda ABDyi destekleyici bir tavr sergilemedi. Bush ve Putin grmesinin ncelikli konusu, rann nkleer program, Suriye ve Irak konular oldu. Bush, Putinden Rusyann rana nkleer yakt, Suriyeye de hava savunma fzeleri satmamasn istedi (Cumhuriyet, 26 ubat 2005). Bush
8
rnein zirveye katlan Erdoan, Trkiyenin 100 bin Euro vereceini aklad (Cumhuriyet, 23 ubat 2005) Bush, daha sonra (11 Mart ) ran nkleer silahlanmay durdurmas halinde Dnya Ticaret rgtne girmesi ynndeki itirazn kaldracan aklad.
238
toplant sonrasnda yapm olduu aklamada, rann ve Kuzey Korenin nkleer silahlara sahip olmamas konusunda Putinle anlatklarn belirtti (Cumhuriyet, 26 ubat 2005) Ancak, Rusyann rana bundan sonra souk bir tutum almasnn pek gereki olmad sylenebilir. nk Rusya, randa nkleer tesisler kurmakla kalmyor; yzlerce ranl bilim insann lkesinde eitiyor ve rana materyal ve bilgi transferi yapyor (Walsh ve Borger, The Guardian, 19 ubat 2005) Ancak Putinin Bushla grmesinin hemen ardndan, Rusyann ranla nkleer programa ilikin imzalad anlamann hem gecikmeli olarak gereklemesi hem de rann beklentilerini karlamam olmas nemli ve Putinin daha ihtiyatl davrandnn bir gstergesi. Anlama, Rusyann Buehrde ina ettii nkleer santralin retimi iin gerekli olan nkleer yakt iadesi zerine. ran, Rusyadan alp santralde kullanaca yaktn atn, nkleer silaha dntrme olana kalmadan geri yollayacak. Ayrca, nkleer santralin alnn 2006nn Ocak ayna ertelenmesi ise ranllar kzdrm durumda (Radikal, 28 ubat, 2005).
Suriye
Bush, Suriyenin Lbnandan askerlerini ekme konusunda Avrupann bask yapmasn istedi. ABD, rann yannda Suriyenin de uluslar aras topluluktan dlanmasn amalyor. Putin ile yapt grmede Bushun gndeme getirdii bir dier konu ise, Rusyann Suriyeye yapt uak savar satlarn engellemek idi. Bush, Rusyann Suriyeye uak savar fzesi satmamas gerektii yolunda nazik uyarlarda bulundu. Sadece bununla kalnmad, her iki lke arasnda uaksavar fzelerin yaylmasnn denetlenmesi konusunda bir anlama imzaland. Bu anlama gerei, fzelerin satna bir yasak getirilmesi sz konusu deil; ancak bu silahlar sadece ABD ve Rusya rettii iin her iki lke birbirini bilgilendirecek (Walsh ve Borger, The Guardian, 19 ubat 2005; Cumhuriyet, 26 ubat 2005) Grmelerde ele alnan in ve Kyoto Protokol konularnda ABD ve Avrupa Birlii arasnda gr ayr sryor. Avrupa, ABDnin itirazlarna ramen ine uygulad silah ambargosunu kaldrmak istiyor. imdiye kadar her iki taraf da in konusunda uzlamaya hazr olmadklarn gsterdiler. Kyoto Protokol konusunda ise, Avrupa Birlii, Protokoln sonlanaca 2012 tarihinden sonra neler olabilecei konusunda ABD ile bir diyaloga girmek istemektedir (Cornwell ve Castle, Independent, 19 ubat 2005). srail konusuna gelince, Avrupa, srailin bir an nce Gazzeden ekilmesini ve uluslararas alanda belirlenmi yol haritasn izlemesini istemektedir. Ancak, ABDnin Ortadoudaki en nemli mttefiki, bilindii gibi, sraildir ve ABDnin Ortadou politikasnn nemli bir aya da srailin Ortadoudaki varlnn
239
glendirilmesi ve gvenliinin salanmasdr. Bu konuda da, Avrupa ve ABD arasnda gr birliinin salanmas zor bir olaslk olarak grnyor. Ancak, daha nce belirtildii gibi, Bushun bu gezideki temel amac, Ortadou sorunu ile ilgili grmelerde bulunmak ve AByi diplomatik planda geliecek basklar iin yanna almakt. Avrupa, ABD ile Ortadou konusunda ibirlii yapmak iin anlam gzkmektedir. Bu ibirlii ise zellikle demokratikleme olarak adlandrdklar sre ya da rejim deiiklii konusunda gerekleecek gibi grnyor. Bush, Rusyadan Dnya Ticaret rgtne ye olmas iin destek vermesi karlnda ran ve Suriye konusunda dnler koparabilmitir. Henz tam netlik kazanmam olsa da, AB ve Rusya ile salanan bu greli ibirlii Ortadoudaki dengeleri belirleyecek gibi gzkmektedir. Her eyden nce, ran ve Suriyenin zerindeki basklar-askeri bir mdahale imdilik sz konusu olmasa da- artacaktr. zellikle Rusya ile ran ve Suriye arasndaki ilikilerin bundan sonra eskisi gibi olamayaca bir gerek. En azndan grnen sonu odur ki, ABD Ortadoudaki gcn ve varln bu grmelerden sonra daha salamlatrmtr. Kukusuz, ABDnin kendisini salama almas, blgenin daha karanlk bir gelecee doru srklenecei ngrlerini glendirmektedir. ABDnin Ortadou politikasnda ve elbette ki GOP ierisinde nemli bir yeri olan Trkiye, bu son gelimelerin dnda kalm gzkmektedir. Her eyden nce ABD, bu gezileri iinde Trkiyeye fazla yer vermemi hatta Erdoan ile grmeye bile gerek grmemitir. Ancak, bundan Trkiyenin ABD iin tad jeopolitik neminin ortadan kalkt varsaymn gelitirmek doru olmayacaktr. Bunun iin ksaca Bushun Avrupa gezisi ncesinde ve bu gezi srasnda Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerin nasl gelitiine bakmak gerekir.
B. Trkiyeye Biilen Rol

ABD, Geniletilmi Ortadou Projesinin temel iddiasn oluturan Ortadounun demokratikletirmesi program iin Trkiyeyi Mslman dnyaya bir model olarak sundu. Bu sadece Amerikal siyasal karar alclarn ya da stratejistlerinin bir dncesi olmakla kalmad, akademisyenlerin de iinde olduu belirli bir evrenin yaklamyd.10 Elbette, Trkiyenin bu tr bir model olarak iaret edilmesini kolaylatran etmenlerden biri, iktidar partisi olarak AKPnin politik slama dayanan gemii ve hl slamc bir tabana dayanyor olmasyd. Hatrlanaca zere, eski Bakan Yardmcs Colin Powell 2004 Nisan aynda yapt bir konumada Trkiyeyi slami Cumhuriyet biiminde tanmlamt. Kimilerine gre bu ABDnin Trkiye zerine gizli niyetlerini aa karyordu ve bu yzden de byk bir tepkiyle karlanmt.
10
Bkz. Graham Fuller (2004)
240
Avrupa ya da AB asndan bakldnda, Trkiye yine bir model olarak gsterilmektedir: Bu kez Avrupann Ortadouya yaklamndaki yntem farkn dorulayacak bir rnek olarak. Avrupa, zellikle Amerikann Iraktaki yntemlerini eletirirken ve kendi yumuak g (soft power) ynteminin geerliliini gstermeye alrken Trkiyeyi iaret etmekte ve Trkiyenin ABye adaylk srecinde yapm olduu reformlarn bu yntemle gerekletirildiini vurgulamaktadr. AB, Trkiye rneinden hareket ederek, ABDye uluslararas ilikilerde zor yerine ikna ve raz etme yntemlerinin daha etkili olduunu gstermek istemektedir (Center for European Reform, 2004). Sz gelimi Bushun son Avrupa ziyaretinde, Avrupa Parlamentosu Sosyalist Grubu Bakan Martin Schulz, Avrupa Birliinin Trkiyeye uygulad yumuak g politikasn, ABDnin Irakta uygulamas gerektiini ifade etmektedir (Hrriyet, 22 ubat 2005). Trkiyenin Avrupa Birliine adaylk tartmas, Irak igalinden sonra ABD ile AB ilikilerinin kan kaybetmeye balad bir dnemde gndeme gelmitir. ABD, Trkiyenin AB adayln desteklemitir; hatta bu ynde Avrupaya bask yapmaktan geri durmamtr. Trkiyenin AB yoluyla Bat ile ya da baka bir ifadeyle kresel kapitalizm ile btnlemesi, ABDnin uzun erimli jeopolitik karlar asndan nemlidir. Trkiye, srailin yannda ABDnin Ortadoudaki en nemli mttefiki olmutur. Kukusuz ABD, Trkiyedeki sleri Krfeze ve Ortadouya yapaca operasyonlar iin vazgeilmez nemde grmtr ve bugn de byle grmeye devam etmektedir. lk Krfez savanda ABD ncirlik ssn kullanmakla kalmam, sava sonrasnda Kuzey Irak zerinde uu olup olmadn izlemek iin de buradan yararlanmtr. AKP iktidar ne kadar tersini iddia ediyor olsa da son zamanlarda ABD ve Trkiye arasnda ilikilerin incelme noktasna gelmi olduuna dair birtakm iaretler bulunuyor. ABDnin sadk orta, ya da hkmetin deyimiyle stratejik orta Trkiye son aylarda hem birka yerden bask altna alnd hem de artk eskisi kadar ABD iin nem tamad izlenimi verilmeye alld. ABD Dileri Bakan C. Risen gezisinden nce Amerikann st dzey grevlileri bir bir Trkiyeyi ziyaret ettiler. nce, ABD Dileri Bakan Powelln yardmcs Armitage geldi. Onu ABD Avrupa gleri ve NATO komutan General Jones, arkasndan da Byk Ortadoudan sorumlu Merkez Kuvvetleri Komutan General Abizaid izledi. Tm bu ziyaretleri yeni Dileri Bakan Ricen ziyareti talandrd. Bu arada Irak savana giderken sahte istihbarat reten blmn bakan, sonra da bir danman hakknda devlet srlarn sraile verdii iin soruturma alan, bu yzden grevi brakmak zorunda kalan Douglas-JINSA-Feith de geldi. Kolunda Pollack ile birlikte (Yldzolu, Cumhuriyet, 23 ubat 2005).
241
lgin olan gelimelerden biri de, Bushun Avrupa ziyareti ncesinde Amerikann hem sa hem de gl gazetelerinde Trkiye hakknda korkutucu ya da sopa gsteren yazlarn yaymlanmasyd. Bunlardan en fazla etki ve kayg11 yaratan Wall Street Journalda (16 ubat 2005) Robert Pollack imzasyla yaymlanan Avrupann Hasta Adam-Tekrar balkl yazyd. Yazda, AKPnin iktidara gelmesinden ve Trkiyenin Iraka asker gndermemesinden sonra bir darboaza girdii belirtiliyor ve Trk basnnn, zellikle de slamc ve sol evrelerin son zamanlardaki Amerikan kart havas eletiriliyordu. Dier bir yaz ise Washington Posttan (16 ubat 2005) geldi. Richard Holbrookeun Romantizmin Sonu balkl yazs esasen ABD-Rusya ilikilerini zmlyor, ancak Trkiye-Rusya yaknlamasnn ABD iin byk bir tehlike oluturduunu belirtmekten uzak durmuyordu. Yine ayn gnlerde, ABD Hava Kuvvetleri istihbarat uzman Jonathan Fisher, rann nkleer bir g haline gelmesinin en fazla Suudi Arabistan ve Trkiyeyi etkileyeceini; ancak Trkiye hkmetinin nkleer silahlarla donanm bir ran karsnda nasl tepki vereceinin bilinmediini ve bu konuda MGK ile AKP arasnda ileride derin bir gr ayrlnn, hatta i atmann doabileceini belirtiyordu. Ayrca belirtilmesi gereken nemli bir nokta da, Feiserin, Trkiyenin ABye girebilmesinin ran konusunda gelitirdii tavra bal olacan vurgulamasyd. (Cumhuriyet, 17 ubat 2005). Her ne kadar Feiser, Trk Silahl Kuvvetlerinin rana saldrmas gibi safdil bir dnceyi dile getiriyor ve szlerini fantastik senaryolarla bitiriyor olsa da, bu dnceler ABDnin Trkiyenin karmak tavrndan duyduu rahatszln bir iareti olarak da okunabilir. Brkselde 22 ubatta dzenlenen NATO Transatlantik doruuna katlan Erdoan ile Bush arasnda grmenin olmamas; daha dorusu, Avrupann nemli liderleri ve Rusya ile gren Bushun Trkiyeyi atlam olmas da ilikilerin krlganlnn baka bir belirtisi olarak grlebilir. Trk basn da, Trkiyedeki ABD kartlnn ve ran konusundaki kafa karklnn ABDyi rahatsz etmesinden dolay baya znt iine girmi olacak ki, Bush ve Erdoan arasndaki 8 dakikalk Erdoann olu hakknda yaptklar sohbet bir mutu olarak byk basnn (bkz. Milliyet, Hrriyet, 23 ubat 2005) sayfalarnda yer ald. Aslnda ABD ile Trkiye ilikilerinin gerilmesi, bilindii zere 1 Mart tezkeresi ile balamt. Iraka kar ikinci bir cephe amak iin birliklerini Trkiye topraklarna yerletirme isteinin Mecliste reddedilmesi ABDnin muhtemelen
11
Kimi gazeteciler ve ke yazarlar bu yazy yorumlarken ABDnin artk Trkiyeye yeterince ilgi gstermeyecei korkusuna kaplverdiler.
242
beklemedii bir gelimeydi.12 Bu gelimenin yaratt hayal krkl ABDyi cezalandrc bir tutuma yneltmi olmal ki Sleymaniye baskn yaplmakla kalmad bir de Irakta Trk askerlerinin bana uval geirildi. Erdoann son zamanlarda srailin politikasn eletiren demeler vermesi de iin tuzu biberi oldu. ABD ve Trkiye ilikilerinin karmak hale gelmesinin bir nedeni de, Iraktaki Krt varl ve PKK konusunda ABDnin hem cezalandrc bir tutuma girmesinden hem de srailin karlar asndan Trkiyenin isteklerini dikkate almamasndan kaynaklanmaktadr. ABD Savunma Bakanlnn numaral ismi Douglas Feithin Trkiyeye ziyaretinde yapt bir aklamada, (Hrriyet, 3 ubat 2005) her iki tarafn Irak konusunda birbirini anlayamad [ya da anlamamak istedii] gr ok da gerek d deildi. ABD Trkiyeden istediklerinin gereklemesini beklerken, Trkiye de Iraktaki PKKnn varl konusunda ABDnin parman oynatmadndan yaknyordu. Feith aka, PPK sorununun kolay zlemeyeceini belirtiyordu. Ayn gn ayn gazetede (Hrriyet, 3 ubat 2005) baka bir haber yer alyordu. Bir ABD yetkilisinin Trkiye Irakn sahibi deildir ifadesi, Feithin Trkiyenin beklentilerinin karlanmayacan aa kartan ifadeleriyle birleiyordu. Ancak ABD, ncirlik hava ssn lojistik merkez olarak bildirimsiz kullanma konusundaki isteini Trkiyeye aka bildiriyordu. Pentagonun ana unsurlarn hz ve esneklik olarak tanmlad yeni stratejisinde, ncirlik hava ssne ilikin yasal bir dzenleme gerekletirmek gerekiyor. ABDnin yeni kresel savunma stratejisinin mimarlarndan Feith, Trkiye ziyaretinde bunu aka talep ediyordu. Feithin ele ald bir dier konu ise, kitle imha silahlarnn nlenmesinde Trkiyenin nc bir rol oynamasyd. (Cumhuriyet, 2 ubat 2005). Kukusuz, burada temel odak rana nkleer silahlanmay bahane ederek yaplan baskyd. Amerikan Dileri bakan C. Risen Trkiye ziyaretinde de ele alnan balca konular, ran ve ncirlik hava ssnn kullanlmas ile PKK/Kongra-Gelin tasfiyesi ve Kerkkteki Krt yaplanmasyd. Rice, Irak topraklarnn blnmeyecei konusunda gvence verirken, Kerkk konusunda Trkiyenin grlerini duymazlktan geldi ve PKK konusunda ise alyoruz gibi belirsiz bir ifade kulland (Hrriyet, 6 ubat 2005). Son dnemde ABD basnnda Trkiye hakknda yazlan olumsuz ve gz korkutan yazlar, st dzey ABD yetkililerinin son ziyaretleriyle yaratlan bask, ABDnin Trkiyenin blgedeki karlarna ilgisizlii, ABDdeki yeni muhafazakrlarn seimlerden nce destek vermeye balad AKPye kar ihtiyatl bir tutum sergilemeye balad eklinde yorumlanabilmektedir13. Ancak
12
Bu karar ABD o kadar kaldramam olmal ki ubat aynn banda bir aklama yapan Rumsfeld, 4. Piyade Tmeninin Trkiye zerinden Iraka girememi olmasnn, Kuzey Iraktaki Sunilerin savatan etkilenmemesi sonucunu dourduunu, Iraktaki direnii yaratanlarn da bu kiiler olduunu belirterek, Trkiyeyi sorumlu tutuyordu (Cumhuriyet, 6 ubat 2005).
243
ABDnin sadece AKP iktidarna deil, Amerikan kartlnn gitgide yerletii Trkiyeye sopa gstermek gibi bir niyeti var grnyor. Unutmamak gerekir ki, 1 Martta Mecliste alnan kararda CHPnin de byk bir etkisi vard. ABD, Feithin grmesinde aka belirttii gibi, ncirlik ssn kullanmak istiyor ve bunun iin yasal bir dzenleme yaplmasn bekliyor. ABDnin bir daha 1 Mart olay yaamak istemedii ok ak.
Sonu
Reformun bir gecede gereklemeyeceini biz de kabul ediyoruz Yine de Rusyaya zgr bir basn, gerek bir muhalefeti, gler ayrl ve hukuk devletini srekli hatrlatmalyz-ve Birleik Devletler ile Avrupa lkeleri, Rusya ile kurduklar diyalogun merkezine demokratik reformu yerletirmelidir (Bumiller, New York Times, 22 ubat 2005) Bu szler kolaylkla tahmin edilebilecei gibi Busha ait. Bushun Putin ile grmesinde de Rusyada demokrasiyi yerletirme konusu arlkl olarak konuuldu; daha dorusu Bushun dillendirdii bir konu oldu. ABDnin karlarnn krkledii pervaszlkla corafi alann genileterek Kafkaslara kadar uzatt Ortadou iin ve pek tabii ki Rusya iin temel sorun demokratiklemek Busha bakarsnz. Bu yzden de zerinde Amerikan Basksnn younlat Suriyenin Lbnandan ekilmesi ve Suriye yanls hkmetin istifas gndeme geldi. Buna ise Sedir Devrimi adn takt ABD. Tpk Grcistandakine Gl, Ukraynadakine turuncu, Iraktakine mor devrim adlarnn taklmas gibi. Yine Grcistanda ve Ukraynada olduu gibi Lbnanda da bir halk hareketi ortaya kt. Hariri suikastndan sonra muhalefet birden (nasl olduysa!) harekete geti ve hkmetin istifasn, Suriye askerlerinin ise ekilmesini istemeye balad. Tarihin garip tecellisi, hep Ekim devrimini artrd iin devrimlerden korkmu olan ABD ve Pentagon imdi sadece demokrasi deil, devrim havarilii de yapmaya balad. Ortadounun bir baka lkesinde, Msrdan ise artk pek artc olmayan bir haber var: Yirmi drt yldr iktidarda bulunan Hsn Mbarek, serbest seimlerin yaplmas iin parlamentoya bir nerge sundu (MacFarquhar, New York Times, 27 ubat 2005) Bilindii zere, Msr 50 yldr tek parti ile ynetiliyor. Hsn Mbarek, anlalan bir halk hareketinin ardndan gelen bir pembe ya da smbl devrimiyle birlikte gitmek istemedi.14 imdi bakalm Putin ne yapacak?
13 14
Bkz. smet Berkan, Neo-Conlar AKPyi izdi mi?, Radikal, 28 ubat 2005; H. etinkaya, AKPyle Nereye Kadar?, Cumhuriyet, 9 Mart 2005. Bu yaz bitirildii srada (2005 Mart aynn ortalarnda) Krgzistanda bir devrim patlak verdi. Sar m yoksa pembemi (limon mu ya da lale mi)eklinde adlandrlaca konusunda bir trl karar verilemeyen ayaklanma, Akayevin iktidardan drlmesi ile durulmad. Hemen arkasndan (27-28 Mart) Moolistan ve Belarusta da kprdanmalar oldu. Muhalifler, bakentlerde toplanmaya, gsteri yapmaya ve hkmet binalarn kuatmaya baladlar.
244
Btn bunlara, Irakta nitelii sorgulanabilir olsa da yaplan seimleri, Suudi Arabistandaki ynetimin gelecek yerel seimlere kadnlarn katlmnn salanaca ynndeki aklamasn ve Arafatn lmnden sonra Filistinde Ocak aynda yaplan seimlerle Mahmut Abbasn Bakanla gelmesini ve srail-Filistin anlamazlnn yeni rotaya ekilmek istenmesini eklemek gerekir. Lbnandaki son gelimeler ise bizi ok daha farkl bir boyuta ekiyor. Suriyenin Lbnandaki askerlerini Lbnan-Suriye snrna doru aamal olarak ekmeyi kabul etmesinden sonra, Suriye kart muhalefetin yannda yer almayan Hizbullahn lideri Hasan Nasrullah sessizliini bozdu ve yabanc glerin mdahalesine kar kmak iin btn Lbnanllar gsteri yapmaya ard. Lbnanda silahl 25 bin militana sahip olan Hizbullah iilerin desteini arkasna alm durumda. 8 Martta yaplan gsteriye yarm milyon kii katld ve ABD kart sloganlar atld.15 Hizbullah rgt gerek sraile kar giritii mcadele gerekse halka salad birok salk ve sosyal hizmetler sayesinde geni bir kitle tabanna sahip (Fattah, New York Times, 7 Mart 2005). Filistinde Hamas rgt, Msrda ise Mslman Kardeler iktidara muhalefet odaklarn oluturuyor. (rnein, Mbarek, bu yzden Mslman Kardelerin bakanlk seimlerinden aday karmasna izin verilemeyeceini belirtmiti) Suudi Arabistan monarisine tek muhalefet ise El Kaide ve benzeri cinsten rgtler (Yldzolu, Cumhuriyet, 7 Mart 2005). Ortadou kukusuz Grcistan ya da Ukraynaya benzemiyor. Tek tek lkeler asndan bakldnda dinsel ve etnik yap olduka paral ve gittike artan gen bir nfus var.16 ABDyi Ortadouda bekleyen en nemli sorunlardan biri de, gen ve isiz nfusun nasl radikal slama kaymadan ABD yanls siyasal liderlere ve partilere ynlendirileceidir. stelik farkl dinsel ve etnik gruplar arasnda tarihten gelen dmanlklar bulunuyor. Sadece Lbnana baktmzda, bu lkede drt etnik ve dinsel grup yayor: Hristiyanlar, Suniler, iiler ve Drziler. Hristiyan topluluk iinde ise Maronitler ile dier Hristiyan mezhepler arasnda dmanla varan ayrlklar var. Bunlara, 3,7 milyon nfusu olan lkenin yaklak yzde 10unu oluturan Filistinli snmaclar da eklemek gerekir. Amerika ve pek tabii ki srail Lbnan nfusunun kolaylkla Suriyeye kar olanlar ve onu destekleyenler biiminde iki kampa blnebileceini dnyor. Diyelim ki bu gerekleti ve ABDnin istedii trden seimler yapld. Bu durumda, nfusun yaklak yzde krkn oluturan iilerin iktidara gelme olaslklar ok yksek. Sonular ve yeni oluan hkmet dier gruplar iin acaba kabul edilebilir olacak
15 16
http://www.ntvmsnbc.com.tr/news/312791.asp#BODY, (8 Mart 2005) Ortadounun demografik zellii pek ok ABDli aratrmacnn almalarna konu olmu durumda. ABDnin, bilinen snrlarn genileterek Ortadou olarak nitelendirdii blgedeki toplam nfus 280 milyon. Bu rakamn 25 yl sonra 450 milyona ykselecei ngrlyor (Uzgel, 2004: 15-17)
245
m yoksa ok daha fazla dmanlk ve atmay krkleyecek yeni bir i sava m pei sra getirecek? Ayrca, ABD, kendi karlar asndan uygun olmayan, diyelim ki, radikal milliyeti ya da anti-emperyalist bir partinin seimleri kazanmas durumunda iktidar onlara brakacak m? Hemen arkasndan u soruyu sorabiliriz: ABD, Irakta bir rejim deiiklii gerekletirseydi ve istedii trden bir kii ya da parti iktidara gelseydi igalden vazgeer miydi? ABDnin Ortadouda ve dnyann dier blgelerinde imdiye kadar genellikle otoriter rejimleri, diktatrlkleri ibana getirdii ve destekledii biliniyor. Bush ynetimi de demokrasiyi umursamamaktadr. Sz gelimi, Suudi Arabistan, Tunus ve Msr gibi lkeleri henz ok fazla zorlamamaktadr. Ayrca, genel olarak Arap kesiminin ifade ettii gibi, Filistinlilerin haklarnn salanmas sz konusu olmadan Ortadouda demokrasinin glgesinden bile sz etmek mmkn olamayacaktr. imdi Avrupann da icazetini alm olan Geniletilmi Ortadou Projesinin ana hatt olan rejim deiiklii ve demokratik mekanizmalarn oluturulmas ABDnin hegemonik amalarndan biri olan lml slamn reetesi gibi durmaktadr. Birleik Devletlerin Amerikan kart, radikal slamc hareketin lml bir mecraya aktlmas, yumuatlmas gibi bir ama gtt sylenebilir. AKPnin iktidarda olduu Trkiyenin lml slam modeli olarak gsterilmesi bu adan baknca bouna deildir. Btn bu i ie gemi ve karmaklam sorunlar zerinden bakldnda, Ortadouda olabilecekleri imdiden ngrmek zor; ancak ABDnin istikrar ve demokrasi adna giritii mdahalelerle, blgede daha derin, daha yakc sorunlar ve atmalar yerletirecei ngrsnde bulunmak zor deil.
Kaynaka Abramowitz, Morton ve Burt, Richard (20 Austos 2004) High Stakes for Turkey and the West, Washington Post. Achcar, Gilbert (2004) Greater Middle East: The US Plan, Le monde diplomatique (ngilizce), Nisan, http://mondediplo.com/2004/04/04world. Ahlin, Urban ve dierleri. A Joint Plan to Help the Greater Middle East, International Herald Tribune, 15 Mart 2004. Akad, M. Tanju (2004) Sovyetler Birlii Karsnda CIA Avrupada Ne Yapt?, Popler Tarih, Kasm, ss. 56-62. Ar, Tayyar (2004) Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti. Barnett, Thomas P.M. (2005) Pentagonun Yeni Haritas: Yirmi Birinci Yzylda Sava ve Bar (ev. C.
246
Kk), stanbul: 1001 Kitap. Berkan, smet (28 ubat 2005) Neo-Conlar AKPyi izdi mi?, Radikal. Borger, Julian ve Watt, Nicholas (19 ubat 2005) His Father Went to Germany to Topple a Wall-Now Bush Arrives to Mend Fences, The Guardian. Brzezinski, Zbgniew (1998) Byk Satran Tahtas, Ankara: Trk Dnyasnda Demokrasiyi Gelitirme Vakf Yay. Bumiller, Elisabeth (22 ubat 2005) Bush Says Russia Must Make Good on Democracy, New York Times. Center for European Reform (2004) An Asset But not a Model : Turkey, the EU and the Wider Middle East, www.cer.org.uk/pdf/essay_turk_everts.pdf (eriim tarihi Ocak 2005). Cody, Edward. (26 ubat 2005) Chinas Quiet Rise Casts Wide Shadow, Washington Post. Cornwell, Rubert ve Castle Stephen (19 ubat 2005) Bushs Visit to Brussels is Vital Opportunity for Reconciliation, Independent. etinkaya, Hikmet ( 9 Mart 2005) AKPyle Nereye Kadar?, Cumhuriyet. Elliott, Larry ve TEATHER, David (10 Haziran 2004) Bush Opens New Rift Over Middle East Plan, The Guardian. Fattah, Hassan M. (7 mart 2005) Hezbollah Backs Syria, Challening Lebanese Opposition, New York Times. Foster, John B. (2002) The Rediscovery of Imperialism, Monthly Review, Kasm 2002, http://www. globalpolicy.org/empire/analysis/2002/02rediscovery.htm (eriim tarihi 17 ubat 2005) Fuller, Graham (2004) Turkeys Strategic Model: Myths and Realities, The Washington Quarterely. Cilt 27, Say 3, ss. 51-64. Haris, Paul (20 ubat 2005) Bush Calls for Europe and Akerica to Unite, The Observer. Harkavy, Robert (2001) Strategic Geography and the Greater Middle East, Naval War College Review, Bahar Says, ss. 37-58. Harvey, David (2003) Yeni Emperyalizm, (ev. H. Gld), stanbul: Everest Yaynlar. Holbrooke, Richard (16 ubat 2005) The End of Romance, Washington Post. Larrebee, Stephen American Perspectives on Turkey and Turkish-EU Relations www.aicgs.org/c/ larabee-turkey.shtml (eriim tarihi 20 Ocak 2005). MacFarquhar, Neil (27 ubat 2005) Mubarek Pushes Egypt to Allow Freer Election, New York Times. MacFarquhar, Neil (6 Mart 2005) Unexpected Whiff of Freedom Proves Baracing fort he Mideast, New York Times. Panitch, Leo ve Gindin, Sam (2004) Kresel Kapitalizm ve Amerikan mparatorluu, Gnmzde Emperyalizm, Yeni Emperyal Tehdit, (ed. L. Panitch ve C. Leys), Socialist Register 2004 (Trke Basks), ss. 13-55. Paton, Nick ve Borger, Julian (19 ubat 2005) Putin Defends Iran and Eyes up Nuclear Fuel Deal, The Guardian. Perthes, Vlker (2004) Americas Greater Middle East and Europe: Key Issues for Dialogue, Middle East Policy, Vol. XI, No: 3, ss. 85-97. Pollock, Robert L. (16 ubat 2005) The Sick Man of Europe-Again, The Wall Street Journal.
247
Rebuilding Americas Defense: Strategy, Forces and Resources For a New Century (September 2000). http://www.newamericancentury.org/RebuildingAmericasDefenses.pdf. Sanger, David E. Ve Schmitt E. Hot Topic: How U.S. Might Disangage in Iraq, New York Times, 10 Ocak 2005. Sciolino, Elaine (23 ubat 2005) NATO Agrees on Modest Plan for Training Iraqi Forces, New York Times. Steele, Jonathan (29 Mart 2004) The Middle East Needs Its Democracy Home-grown, The Guardian. Tisdall, Simon (25 ubat 2005) The Good Luck of Traumatised Afghanistan, The Guardian. Trkcan, Ergun (2004) Komplo Teorileriyle Stratejik Modellerin Gvenilirlikleri Hakknda Bir Deneme, Mlkiye, Cilt 28, Say 244, ss.59-89. Uzgel, lhan (2004) ABD Hegemonyasnn Yeniden nas, Ortadou ve NATO, Mlkiye, Cilt 28, Say 243, ss.7-21. Washington Post (10 Mart 2004), Editrn yazs. White House ( 4 ubat 2004) President Bush Discusses Importance of Democracy in Middle East, www. whitehouse.gov/news/release/2004/02/20040204-4.html (eriim tarihi Ocak 2005). White House (9 Haziran 2004) Fact Sheet: Broader Middle East and North Africa Initiative, www.whitehouse.gov/news/release/2004/06/20040609-32.html (eriim tarihi Ocak 2005). Yldzolu, Ergin (23 ubat 2005) Haydi Hayrls, Cumhuriyet. Yldzolu, Ergin (7 Mart 2005) Demokrasi Bahar zerine eitlemeler, Cumhuriyet.
248
Kitabiyat
Yeni kan Anayasa Yargs ve Vergi Hukuku Adl Kitabn Dndrdkleri

Aziz KONUKMAN*
Yazmzn konusu getiimiz gnlerde yaymlanan Anayasa Mahkemesi raportrleri ehnaz Gerek ile Ali Rza Aydn tarafndan hazrlanan Anayasa Yargs ve Vergi Hukuku adl kitap1. Kitap iki blmden oluuyor. Vergi, resim, har ve benzeri mali ykmllk kavramlarnn anlam ve kapsamlaryla balayan birinci blmde; muaflk, istisna ve indirimler, kamu giderlerinin karlanmas, mali g, genellik ve eitlik, vergi yknn adaletli ve dengeli dalm, verginin kanunilii, Bakanlar Kurulu yetkisi, Maliye Bakanl yetkisi, kamu yarar, ekonomik koullar ve hakl neden, hukuk devleti, sosyal devlet, vergi aff, vergi ynetimi ve denetimi, vergi ve bte yasalar ve sayamadmz daha ok sayda konu ayrntl bir ekilde deerlendiriliyor. Anayasa Mahkemesi tarafndan vergi, resim, har benzeri mali ykmllk saylan kamu gelirleri ile saylmayan gelirler de ayrca inceleniyor. almann karar arama ve kararlara gnderme klavuzu, Esas says olarak seilmi. Kitapta , her konunun sonunda konuyla ilgili Anayasa Mahkemesi kararlarnn gsteren tablolar yer alyor. Bylece, incelenen konu ile kararlar arasnda balant kurularak, kararlar konulara gre snflandrlyor. Kitabn ikinci blmnde ise, tm kararlarn Esas Saysna gre sraland, karar gn ve saylarn, anayasal denetime tabi tutulan yasalar ve maddeleri,
* Do.Dr., Gazi niversitesi, BF ktisat Blm 1 ahnaz GEREK-Ali Rza AYDIN, Anayasa Yargs ve Vergi Hukuku, Sekin Yaynclk, Ankara 2005
249
anayasal denetimin, Anayasann hangi maddeleri ynnden yapldn ve sonucunu, karar nisabn, varsa yrrln durdurulmas bilgilerini, gerekeli kararn yaynlad Resmi Gazete ve Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergilerinin gn, say ve sayfalarn gsteren genel bir tablo veriliyor. Ayrca, okuyucuya arama kolayl salamak amacyla Karar Saysna gre bir yardmc tablo da hazrlanm. Temel vergi yasalaryla birlikte, dier yasalarn vergi ile ilgili kurallarnn, anayasal denetimi ve bu denetimin sonular, yasalara gre ayr ayr tablolatrlm. Okuyucu, bu tablolardan anayasal denetime tabi tutulan yasalar ve maddeler baznda aratrma yapabilecek. Aratrma kolayl bakmndan, yasalarn kitap iindeki yerleri de, yasa ad ve saylarna gre ayr ayr gsterilmi. Kitapta iki ayr kavram dizini yer alyor. Birinci dizinde, kitap dizinlerindeki klasik yntem kullanlarak, kavramlarn kitap iindeki sayfalarna yer veriliyor. kinci dizin ise, ayn kavramlarn Anayasa Mahkemesinin hangi kararlarnda yer aldn gsterir ekilde hazrlanm. Ayn kavramlar, yasa adna gre denetimin yapld tablolarda da, incelenen her bir kural iin ayr ayr gsteriliyor. Bu tablolarda, denetimi yaplan kurallarn metinlerde de yer verilmesi, okuyucuya baka kaynaklara bavurmadan aratrma kolayl salyor. Kitap ele ald konular itibariyle hem bir ders kitab hem de yeni almalara kaynak olabilecek bir aratrma raporu niteliinde. Ayrca, bu kitab farkl klan bir dier zellik seenek de sunabilmi olmasdr. Kitapta, dier tm alanlarda olduu gibi, vergi alannda da yasama, yrtme ve yarg organlarnn denetimlerinin toplumsal denetim ile tamamlanmas gerektiine dikkat ekiliyor. Ardndan ekleniyor: Aksi halde, egemenliin sahibi olan ulus, hem vergiyi derken hem de bu verginin karln kamu hizmeti olarak alrken, sahip olduu egemenliin el deitirmesine engel olamayabilir, ortaya kan adaletsizlik ve dengesizlikler giderilemeyebilir. Vergi ve benzeri mali ykmllklerin asl kaynann toplumun kendisinin olduu unutulmamaldr. Ne dersiniz? Toplumsal denetimden yoksun bir ekonominin bana neler gelebilecei bundan daha veciz bir ekilde nasl ifade edilebilir. Yazarlarn szn ettii tehlikeleri bu toplum yaamad m? 80li yllar hatrlaynz. O dnemde IMF-DB patentli arz ynl iktisat politikalar izlenmitir. Bu politikalar setinin en nemli ayan oluturan vergi politikas anlaynda, vergi oranlar drlerek vergi gelirlerinin artrlaca ngrlr. Ancak bu beklenti, ne ABDde ne lgilterede, ne de Trkiyede gereklemi ve sonuta adeta sermaye kesimlerinin ulufe gibi datlan istisna ve muafiyetler nedeniyle vergi sistemi mali fonksiyonunu yerine getiremez hale gelmitir. Sonuta, vergi alma yerine borlanma tercihine dayal bir kamu harcama modeli ortaya kmtr. Bu tercihin sonucunda fonlanabilir kaynaklar hzla erimi ve kamu hizmetlerinin gerekletirilmesine 250
ynelik kamu harcamalar giderek daralmtr. Bylece, Trkiyede vatandalar dedikleri vergilerin kendilerine kamu hizmeti olarak geri dnmediini yaayarak renmitir. Vergi haftalarnda aslan dvizlerde (pankartlarda) yer alan ey vatanda dediin her kuru vergi sana yol, su, elektrik vb. hizmetler olarak geri dnecektir ifadesinin bo bir slogandan teye gitmedii anlalmtr. Bu sre hala devam etmektedir. Bu srecin durdurulmas isteniyorsa, mutlaka toplumsal denetimin her alanda olduu gibi vergi alannda da oluturulmas gerekiyor. Byle bir oluumun gerekletirilmesini hkmetler nezdinde zorlayabilecek biricik g ise, emekiler ve onun rgtl temsilcileridir. Aksi halde ne mi olur? Sylemeye gerek yok, Yazarlarmzn fotorafn verdii mevcut yap byle srp gider. Kitapta toplumsal denetim rneinde olduu gibi, daha ok sayda nemli saylabilecek saptamalar yaplmaktadr. Bunlarn kimilerinde adeta hukuk dersi (vergi ykmllnn, hukukla birlikte ekillendirilerek merululatrlmas ve kurumsallatrlmasnn temelinde Anayasann bulunduunun hatrlatlmas) verilmekte, doyurucu hukuksal bilgiler (vergide kanunilik, mali g, genellik ve eitlik, vergi yknn adaletli ve dengeli dalm gibi konulara ilikin) sunulmakta, Yazarlarn kendi incelemelerinin sonular (vergi konusu sadece Anayasann 73. maddesindeki ilkeler dorultusunda deil; eitlik, hukuk devleti, hukuk gvenlii, geriye yrmezlik, devletin temel ama ve grevleri, vergi cezas, vergi aff, vergi ynetim ve denetimi, bte yasalar ve vergi gibi deiik konular ynnden de incelenmekte ve ayrca vergi dzeniyle ska oynamann sonularna deinilmekte) ortaya konmakta; kimilerinde ise, hkmetlere ve Meclise rtk bir ekilde eletiriler (Anayasa Mahkemesinin yllardr iptal ederek uyarmasna ramen, bte yasalarna, bteyle ilgili olmayan dier konularda olduu gibi, vergiyle ilgili konularn da bte yasalaryla dzenlemeye devam edilmesi nedeniyle) yneltilmekte ve ayrca Anayasa Mahkemesinin bizzat kendi kararlarna ynelik eletiriler (Anayasa Mahkemesinin vergi ve mali ykmllklerle ilgili bakndaki farkl ve elikili yaklamlarnn gz nne serilmesi nedeniyle) de yaplmaktadr. Kitapta ayrca Anayasaya gre nasl bir gelir idaresi olmas gerektii konusunda nemli bilgiler sunulmaktadr. Vergi, kaynan toplumdan ve Anayasadan alan bir ykmllktr. Bu balamda, vergi politikasnn oluturulmas ve gelir idaresi araclyla vergi toplanmas devletin temel (asli) grevlerinden biridir. Gelir idaresinin zerk hale getirilmesi, devletin bu asli grevini bu zerk kuruma devretmesi anlamna gelir. Hatrlanacaktr, daha nce para politikas Merkez Bankasnn zerk hale getirilmesiyle devre d kalmt. imdi, oluturulmas dnlen zerk gelir idaresi ile vergi politikas da devre d braklmaya allyor. Gelir idaresinin yeniden yaplandrlmas ve zerk bir idare kurulmas almalarnn yapld bugnlerde, bu oluuma kar kanlara Kitapta sunulan
251
konuya ilikin bilgiler alternatif bir gelir idaresi nerisi iin nemli ipular vermektedir. Kitapta bir yandan bu saptamalar sralanrken; bir yandan da hem ele alnan konularda yeni aratrma alanlarna iaret edilmekte hem de ele alnan baz konularn sosyal bilimlerin baka alt disiplinlerince ( kamu ynetimi ve sosyal politikalar gibi) de ayrca incelenmesi nerisi yaplmaktadr. Biz de bu nerilere katlarak, yeni almalarn bu Kitab rnek alarak tez elden balatlmasn bekliyoruz. Dantay nc Dairesi ve Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu Tetkik Hakimlii (ahnaz GEREK) ve Saytay Uzman Denetilii (Ali RIZA AYDIN) deneyiminden gelen ve bu deneyimlerini Anayasa Mahkemesi Raportrl ve aratrmaclk deneyimlerinde birletirerek, kaynakas Anayasa ve Anayasa Mahkemesi kararlar olan bu almay gerekletiren Yazarlar, zgn katklarndan dolay kutluyoruz.
252
Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine ar

Trk Sosyal Bilimler Dernei, Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresini 07-09 Aralk 2005de, Ankarada, ODT Kongre ve Kltr Merkezinde dzenlemeyi kararlatrmtr. Bilindii gibi, TSBD tarafndan dzenlenen Ulusal Sosyal Bilimler Kongreleri bilimsel tartma ve iletiim ortamn zenginletirmek amacyla oluturulmu ve zellikle gelimekte olan niversitelerimizdeki gen retim elemanlarnn bilimsel rnlerini sunmalarna olanak salamtr. Dokuzuncu Kongrenin lkemizdeki sosyal bilim dnce geleneine katk salayacak biimde yine youn bir katlmla gerekleeceine inanyor ve tm bilim insanlarnn katklarn bekliyoruz. Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine, her zaman olduu gibi, sosyal bilimlerin eitli disiplinlerinde bildiriler sunulabilecektir. Katlmclar kendi uzmanlk alanlar iinde herhangi bir konuyu semekte serbesttirler. Bu temel ilkeyle birlikte, Dokuzuncu Kongrede Trkiye toplumunun, ekonomisinin ve iinde bulunduu uluslararas ortamn gelime dinamiklerine tarihsel bir perspektiften bakan, uzak ve yakn gemii sorgulayan, olas gelecek izgileri zerine tasarmlar gelitiren bildirilerin de sunulmas arzu edilmektedir. Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine bildiri sunmak isteyenlerin en ok 250 kelimelik bildiri zetlerini en ge 1 Haziran 2005e kadar Derneimizin t.s.b.d@superonline.com adresine elektronik postayla gndermeleri gerekmektedir. Kongre Dzenleme Kurulu tarafndan yaplacak deerlendirilmenin sonular bildiri sahiplerine elektronik postayla bildirilecek ve TSBDnin web sayfasnda da duyurulacaktr.
Trk Sosyal Bilimler Dernei
253
Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine sunulmas kararlatrlan bildiri metinlerinin 30 Eyll 2005e kadar, Derneimizin t.s.b.d@superonline.com adresine elektronik postayla gndermeleri gerekmektedir. Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi ile ilgili gncellenmi bilgilere http://www.tsbd.org.tr adresinden ulalabilir. Tm sosyal bilimcilere duyurur, Dokuzuncu Ulusal Sosyal Bilimler Kongresine yaygn bir katlmn salanmas iin ilgi ve desteinizi bekler, sayglarmz sunarz.
Trk Sosyal Bilimler Dernei Ynetim Kurulu
254
1966 ylndan bu yana dzenli olarak kmakta olan milkiye dergisi, 1999 ylndan balayarak Hakemli Dergi statsnde ve ylda 4 say (K, Bahar, Yaz, Gz) olarak yaynlanmaktadr. mlkiyeye gnderilen yazlar baka bir dergide yaynlanmam ya da yaynlanmas iin baka bir yayna iletilmemi olmaldr. Yazlar yaynlanmak zere kabul edildii takdirde, mlkiye, btn yayn haklarna sahiptir. Gnderilen yazlar, Dergimizin yayn izgisi ve ilgi alanlar erevesinde Yayn Kurulunca n deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. n deerlendirmesi yaplan yazlar hakeme/hakemlere gnderilmekte, hakem/hakemlerden gelen rapor nda ilemler yaplmaktadr. Yaznn ilk sayfasnda u bilgiler olmaldr: (a) yaznn bal, (b) yazar(lar), (c) yazarlarn bal bulunduklar kurulular. Ayn sayfadaki bir dipnotunda, iletiim kurulacak yazarn ad, adresi, telefon ve faks numaralar ve e-posta adresi belirtilmelidir. Yazda dier kaynaklara yaplacak gndermeler, ana metin iinde uygun yerlere parantez iinde yazarn soyad, yayn tarihi ve sayfa numaras belirtilerek yaplmaldr. Metin iinde kaynaklara tekrar gnderme yapldnda da ayn yntem uygulanmaldr. Eer yazarn ad metin iinde geiyorsa, yalnzca yayn yln parantez iinde vermek yeterlidir; rnein Boratavn (1988) belirttii gibi... Eer yazarn ad metin iinde gemiyorsa, hem yazarn hem de atfta bulunulan kaynan yayn tarihi parantez iinde verilmelidir, rnein (Ikl, 1998). Eer sayfa numaras vermek gerekli ise, yazarn ad ve yayn tarihinden sonra iki nokta st ste konulmal ve sayfa numaras ya da numaralar yazlmaldr, rnein (Akin, 1987:36-39). Eer atfta bulunulan kaynak iki yazar tarafndan kaleme alnm ise, her ikisinin de soyadlar kullanlmaldr, rnein (Dornbusch ve Fischer, 1987:51-57). Eer yazlar ikiden fazla ise, ilk yazarn soyadndan sonra vd ibaresi kullanlmaldr, rnein (Boratav vd. 1993:45). Eer atf yaplan eserler birden fazla ise yazarlarn soyadlar ve yayn tarihleri, aralarnda noktal virgl olacak ekilde sralanmaldr, rnein (Berksoy, 1986; Keynes, 1936; r, 1999). Burada yaplacak sralama, yazar soyadnn alfabetik dizinini esas almaldr. Tablo ve ekiller balk ve sra numaras verilmeli, balklar tablo ve ekillerin zerinde yer almal, kaynaklar ise altna yazlmaldr.
Yazarlara Duyuru
255
Ana metinde ve dipnotlarda atfta bulunulan tm eserler, yaznn sonuna eklenecek Kaynakada yer almaldr. Kaynakada sadece yaz btnnde atfta bulunulan eserler yer almal ve bu eserler yazarlarn soyadna gre alfabetin olarak sralanmaldr. Kaynakada yer alan yabanc dildeki eserler Trke olarak da yaynlanm ise parantez iinde mutlaka gsterilmelidir. mlkiyeye yaynlanmak zere gnderilen yazlar, yukardaki standartlara uygun olarak A4 katlara 1,5 aralkla yazlmal ve en az iki kopya ve bir bilgisayar disketi (Word 6.0 ya da 7.0 formatnda) ile birlikte aadaki adrese gnderilmelidir. mlkiye dergisi: Konur Sokak No:1, 06440 Kzlay / ANKARA
Gelecek saylarn temalar: 247. say: Siyasal egemenlik ve meruiyet
256

MD 246

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MD 246

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mlkiye

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

SAYI:246 - CLT XXIX ISSN 1300-2775

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Kent ve Kltr zerine

Kent , Uygarlk ve Demokrasi

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Kentlileemeden Kentlemek zerine...

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Kltr ve Kent Kltr

Kent Kltrnn Aktrleri...

Kreselleme Olgusundan Kentler de Payna Deni Alyor...

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Kent Tarihi Yazmnda Kltrelciliklerin tesine Geebilmek...

Osmanlda Kentsellik ve Kentler:

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

1. Weber ve slam Kentinin Snrlar

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

2.Genileyen Ufuklar:Kentsellii Tarihsel Balam ve Sreler inde Anlamlandrmak

Vurgu bana ait.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3. Genel Hatlaryla Osmanl Kentlerinin Ekonomi Politii

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.1.zerklik bakmndan ynetsel birimler ve kentlerin konumu

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.2. Kent dzeyinde ynetimsel yap

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.3.Sosyo-mekansal yap ve ileyi

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.5.Sosyal yapdaki farkllama ve snflar

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

3.6.Osmanl kentlerinin 16.-19 yzyl arasndaki dinamizmi

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Alak Pabular Yksek Topuklar:

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Avrupa Birlii Kentsel Politikas ve Trkiye Kentleri zerine

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

izelge I: Dnyada Kentsel Nfus

izelge II: Avrupa Birlii lkelerinde Kentsel Nfus (%)

Alm. Avs. Bel. ek Dan. Est. Fin. Fra. Hol. ng.

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Avrupa Konseyi Dzenlemeleri

mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Gelecein Avrupa Kenti

mlkiye Cilt: XXIX Say:246