TurgutOzal veTurkDunyasi Abdulvahap Kara PDF

TURGUT ZAL
VE
TRK DNYASI
TRKYE-TRK CUMHURYETLER LKLER 1983-1993
ABDULVAHAP KARA
IQ Kltr Sanat Yaynclk: 454
Aratrma-nceleme Dizisi: 391
Turgut zal ve Trk Dnyas
Abdulvahap Kara
Kitabn tm yayn haklar IQ Kltr Sanat Yaynclk
Uluslararas Tantm Hizmetleri Ticaret Limited irketine aittir.
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.
Yaync Sertifika No: 12446

1. Bask: Ekim 2012 / stanbul
ISBN: 978-975-255-355-2
Genel Yayn Ynetmeni: Adem Sargl
Editr: Yard. Do. Dr. Kenan Ko
Mizanpaj: Fokus Ajans
Kapak Tasarm: Murat Acar
Halkla likiler ve Datm Sorumlusu: Yusuf Sargl
Bask-Cilt: Altan Bas. San. ve Tic. Ltd. ti.
Yzyl Mah. Matbaaclar Sit. No. 222/A
Baclar / stanbul
0212 629 03 74
Copyright IQ Kltr Sanat Yaynclk

Uluslararas Tantm Hizmetleri Ticaret Limited irketi
Copyright 2012, Abdulvahap Kara
IQ KLTR SANAT YAYINCILIK, toplumu

Bilgi Inda Aydnlanmaya aryor, Ama satlar ya da
kr arttrmak deil, yalnzca topluma faydal olmak.
GENEL DAITIM
www.iqkultursanat.com
e-mail: info@iqkultursanat.com
TOPLU ALIMLARDA STEME ADRES

IQ KLTR SANAT YAYINCILIK ve ULUSLARARASI
TANITIM HZMETLER TC.LTD.T.
19 Mays Mah. Osman Gazi Cad. Gnyz Konaklar
C Blok No.1-A Bykekmece-stanbul
Tel: 0212 519 56 83 Belgegeer: 0212 520 91 12
Cep: 0505 226 34 00
TURGUT ZAL
VE
TRK DNYASI
TRKYE-TRK CUMHURYETLER LKLER 1983-1993
ABDULVAHAP KARA
DO. DR. ABDULVAHAP KARA
19 Kasm 1961de stanbulda doan Abdulvahap Kara, Gazipaa lkokulu, Abdlhak Ha-
mit Ortaokulu, Yeilky Ticaret Lisesi, 1982de Boazii niversitesi Elektronik Yksek
Teknisyenliinden mezun oldu. 1982-1985 Yeilky Atatrk Havaliman DHM Elek-
tronik Blmnde grev yapan Kara, 1986 ylnda stanbul niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Tarih blmn bitirdi. 1987-1988 arasnda Osmanl Devlet Arivlerinde g-
rev yaptktan sonra, Almanyann Mnih ehrinde bulunan Hrriyet Radyosunda 1988-
1995 yllarnda Kazak Trkesi yaynlarda editr olarak alt.
1997de Mimar Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Kazakistanda 1986 Al-
mat Olaylarnn yz ve Etkileri balkl teziyle yksek lisans eitimini ve 2002de de
doktorasn tamamlad. Doktora tezi ayn yl Trkistan Atei Mustafa okayn Hayat
ve Mcadelesi adyla yaynland.
Kasm 2006da doent olan Karann Gamal Ha ile Kzlyldz Arasndaki Yazar Cengiz
Dac (stanbul, 2006), Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar (stanbul,
2006), Trk adamlar ve Yatrmclar iin Kazakistan Rehberi (stanbul, 2008), zgr-
ln Snmez Ruhu Nurgocay Baturun Osman Batur Hakkndaki Hatralar (Astana,
2009), Avrasyann Ykselen Yldz Kazakistan (Do. Dr. Okan Yeilot ile birlikte, stan-
bul, 2011) telif ve Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar (2007), Prof. Dr.
Nemat Kelimbetov Trk Dnyasnn Ortak Edebi Eserleri (2010), Hasetlik (2011), Yallk
(2011) ve Oluma Mektuplar (2011) eviri kitaplar ile Trkiye ve Kazakistanda yayn-
lanm ok sayda makalesi bulunmaktadr.
Karann ald dller: Trkiye Yazarlar Birlii Biyografi dl (2002), Almat Valili-
i eref dl (2007), Kazakistan Cumhurbakanl Astana ehri 10. Yl Madalyas
(2008), Kazakistan Kltr ve Enformasyon Bakanl Dil Komitesinin Kazak Trkesi-
ne Hizmet Madalyas (2008), TRKSOY air Kasm Amancolovun 100. Yl Madalyas
(2011), Kazakistan Eitim ve Bilim Bakanl Kazakistan Bilimine Hizmet Madalyas
(2011), Kazakistan Ankara Bykelilii Kazakistan - Trkiye likilerine Hizmet Ma-
dalyas (2011). Kazakistann Jas Kazak ni Gazetesi tarafndan 2010 ylnda Diyaspo-
rada Yln Adam seildi.
indekiler
nsz ............................................................................................................................................................................................. 7
Giri ............................................................................................................................................................................................... 11
Sovyetler Birlii ile likiler ....................................................................................................................... 15

Karadeniz Ekonomik birlii Projesi ........................................................................................ 28
Kazakistanda 1986 Almat Olaylar ............................................................................................... 36
Krm Tatarlarnn Vatana Dnleri .......................................................................................... 48
Karaba Meselesi ....................................................................................................................................................... 58
Ahska Trkleri ............................................................................................................................................................ 77
Gagavuz Trkleri ..................................................................................................................................................... 89
Tataristan ............................................................................................................................................................................... 96
Moskovada 1991 Darbe Giriimi .................................................................................................. 109
SSCBnin Dalmas ve Bamsz
Devletler Topluluunun Kurulmas ......................................................................................... 117
Nkleer G Kazakistan ............................................................................................................................. 130
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri
Arasnda lk Resmi Ziyaretler ............................................................................................................ 140
Yeni Trk Cumhuriyetleriyle Ortaya kan Frsatlar ..................................... 157
Trk Modeli ................................................................................................................................................................... 171
Demirelin Trk Cumhuriyetleri Gezisi .............................................................................. 190
Trk Dnyasnda birliine Ynelik lk Admlar ............................................... 199
Trk Cumhuriyetlerinin lk Zirve Toplants ............................................................. 208
zaln Trk Cumhuriyetlerine Son Gezisi ve Vefat ...................................... 220
Sonu ....................................................................................................................................................................................... 251
Bibliyografya ................................................................................................................................................................ 257

nsz
1991de Sovyetler Birlii kmesiyle Azerbaycan, Kazakistan,

Krgzistan, Trkmenistan ve zbekistan gibi lkeler bamszlk-
larna kavumu ve Trkiye-Trk cumhuriyetleri ilikileri gndeme
gelmiti. Trkiye bata olmak zere dnyada hibir lke Sovyetler
Birliinin Aralk 1991de dalmasn beklemiyordu. Bu sebeple pek
ok lke yeni bamsz cumhuriyetler ile ilikiler tesis etmede ve bu
lkelere ynelik politikalar belirlemede hazrlksz yakalanmlard.
Trkiye de hazrlksz yakalanan lkeler arasndayd. Ancak,
yeni lkeler ile yeni ilikiler tesis etmede, belki de, dnyadaki en
avantajl lkelerden biriydi. Bu sadece eski Sovyetler Birlii coraf-
yasna komu olmasndan deil, ayn zamanda Sovyetler Birliinin
son dneminde Ankarann Moskova ile ok yakn ilikiler tesis
etmesinden de kaynaklanyordu. Bu ilikilerin gelitirilmesinde
Turgut zaln rol bykt. zaln daha sonra bamszlklarn
kazanan Trk cumhuriyetlerine de byk nem verdii gzlendi.
Hatta bu lkelere ynelik 11 gnlk ziyaretinden iki gn sonra 17
Nisan 1993te de vefat etti.
zal Trkiyenin sadece d politikada deil, i politikada da
eitli alanlarda nemli gelime ve ilerlemelerin nn aan etkili
bir devlet adam olarak tarihe geti. Bu sebeple lmnden sonra
hakknda onlarca kitap yazld. Bunlarn hemen hepsi i politikada
yaptklaryla ilgili eserlerdir. Ancak zaln d politikas, zellikle
8 TURGUT ZAL VE TRK DNYASI
d politikada ok byk nem verdii Trk cumhuriyetleri ilgili

almalarna ynelik ciddi bir kitap almasnn bugne kadar
yaplmad dikkatlerden kamamaktadr.
te bu durum bizi bu almann yaplmasna sevk etti. a-
lmann adn Turgut zal ve Trk Dnyas (Trkiye-Trk
Cumhuriyetleri likileri 1983-1993) olarak koymay uygun gr-
dk. Aslnda zaln dorudan d politikay ynlendirdii dnem
babakan olduu 1983-1989 yllar arasdr. Bundan sonra drt
yl, yani 1989-1993 yllar arasnda cumhurbakanl grevi yapa-
caktr. Bu dnemde d politikann aktif ynlendiricisi zal deil,
babakanlk grevlerinde bulunan Yldrm Akbulut, Mesut Ylmaz
ve Sleyman Demireldir. Buna ramen zaln hayatnn son drt
yln da zal dnemine eklemeyi uygun grdk. nk, zal her
ne kadar cumhurbakanl konumunda olsa bile, bazen yetkileri-
ni de aarak Trkiyenin d politikalarn ynlendirmeye alm;
bazen de babakanlarla uyumlu olarak bu politikalara nemli kat-
klar salamtr.
1983-1993 yllarnn Trkiye-Trk cumhuriyetleri ilikileri a-
sndan ok kritik bir dnem olduu muhakkaktr. nk, bugne
yansyan ilikilerin temelinin bu yllarda atldn grmekteyiz.
likilerin bugnn iyi kavrayabilmek iin o yllardaki olaylar
da iyi bilmenin gereklilii ortadadr.
Bu sebeple almamzda, sadece Trkiye-Trk cumhuriyetle-
ri ilikilerini ele almadk. Bu ilikilere etki eden 1983-1991 yllar
arasndaki Trk-Sovyet ilikileri, Sovyetler Birliinde ortaya kan
1991 Austos Moskova Darbesi, SSCBnin dalmas ve Bam-
sz Devletler Topluluunun kurulmas gibi nemli gelimeleri de
ayrntl bir biimde vermeye gayret ettik. Bunlarn eski Sovyet
Trk cumhuriyetlerinin bamszlk srelerinin ve Trkiye ile ilk
ilikilerinin nasl kurulduunun anlalmasnda yararl olacan
nsz 9
dndk. Ayrca zaln bu olaylar karsndaki tepkilerini de

tespit etmeye altk.
zal sadece bamsz Trk cumhuriyetleri ile ilgilenmiyordu.
Ayn zamanda bamsz bir devlet olmayan, ama eitli devletle-
rin bnyesinde zerk cumhuriyet veya topluluk olarak yaayan
Trk halklaryla da yakndan ilgiliydi. Bu sebeple Krm Trkleri,
Gagavuz Trkleri, Ahska Trkleri ve Tataristan gibi zal dnemin-
de sorunlaryla gndeme gelen Trk halklarna da almamzda
yer verdik. Bu konular olmadan zaln Trk dnyasna ynelik
politikalar ve ilgilerini ortaya koymada ve Trk halklar arasn-
daki zala olan byk sevginin anlalmasnda eksiklik olaca
aikrdr.
almamzda dnemin gazete haberlerinden ve ke yazarla-
rnn yorumlarndan bolca yararlandk. 1988-1995 yllar arasnda
Almanyada Hrriyet Radyosunda altm yllarda dnyann nde
gelen birok gazete ve haber ajanslarn yakndan takip etme imk-
nm olmutu. Bu yllarda Trkiye ve Trk Dnyas ilikileri zerine
nemli haber ve yorumlar arivledim. Ayrca bu kitabn yazm
aamasnda Milliyet gazetesinin internet arivinden byk lde
yararlandk. 3 Mays 1950 ile 30 Haziran 2004 tarihleri arasndaki
tm saylarn internette kullancya aan Milliyet gazetesinin ari-
vinde arama motorunun da bulunmas ihtiya hissettiimiz olay ve
gelimelerle ilgili haberlere ulamamz byk lde kolaylatrd.
Bu hizmetinden dolay Milliyet gazetesine mteekkirim.
almamza eitli ynlerden katk salayan herkese, ba-
ta Trkiye-Trk cumhuriyetleri ilikileri zerine aratrmalarda
bulunmam destekleyen ve tevik eden hocam Prof. Dr. Glin
andarloluna, eseri byk sabrla okuyup deerli tavsiyelerde
bulanan Do. Dr. Mesut Aydnere, eserin kapak tasarmn ve say-
fa dzenini byk bir titizlikle gerekletiren Fokus Ajans sahibi
Murat Acara, basmn gerekletiren IQ Sanat Kltr ve Sanat

Yaynevi sahibi Adem Sargle ve nihayet evde rahat bir alma
ortam salayp skntlarma katlanan deerli eim Tahire Kara ile
sevgili ocuklarma teekkr bir bor bilirim.
Abdulvahap Kara
stanbul, 20 Eyll 2012
Giri
Trkiye-Trk cumhuriyetleri ilikilerinde kritik bir dnem olan

1990-1993 yllarn daha iyi anlayabilmek iin Trk cumhuriyet-
leri bamszlk srecini ve onun ncesinde Trkiyenin Moskova
ile gelitirdii ilikilerin tarihini de bilmek gerekir. Bu sebeple 12
Eyll 1980 darbesinden sonra gelimeye balayan Trk-Sovyet ili-
kilerine etraflca baklmas yerinde olacaktr.
Bu adan bakldnda Turgut zaln babakanlk ve cumhur-
bakanl dnemlerini kapsayan 1983-1993 yllarnn Trkiyenin
Trk cumhuriyetleri ile ilikilerinin geliim tarihinde kritik neme
sahip olduunu grrz. Aksi halde bu ilikileri SSCBnin k-
t 1991 ylndan itibaren ele almak birok eyin anlalmasn
zorlatracaktr.
13 Aralk 1983 - 31 Ekim 1989 tarihleri arasnda babakan ve 9
Kasm 1989 - 17 Nisan 1993 tarihleri arasnda cumhurbakan ol-
mak zere on yl lke ynetiminde bulunan Turgut zaln hayatn
ana hatlaryla hatrlamak da yarar var. 13 Ekim 1927de Malatyada
dnyaya gelen Turgut zal, niversite eitimini 1950 ylnda T
Elektrik Mhendisliinde tamamlad.
niversiteden mezun olduu yl Ankara Elektrik leri Ett da-
resinde mhendis olarak almaya balayan zal, ksa bir sre
sonra mesleinde ihtisas yapmak amacyla ABDye gnderildi.
Dndkten sonra ayn kurumda Genel Direktr Teknik Maviri
olarak grev alan zal siyasi hayatta nce hamisi, daha sonra en
byk rakibi olacak olan Sleyman Demirel ile askerlikte tant.
zaln 1959 ylnda yedek subay olarak grev yapmakta olduu
Ankara Ordonat Okuluna o yllarda Devlet Su leri Genel Md-
r olan Sleyman Demirel de geldi. Bylece Trk siyasi hayatnda
nemli izler brakm iki politikacnn tankl balad.
Askerlik grevinden sonra tekrar Elektrik leri Ett daresinde-
ki grevine dnen zal, Devlet Planlama Tekilatnn kurulu
almalarnda aktif rol ald.
1965 seimlerinde Babakan olan Sleyman Demirelin yannda,
nce danman olarak grev alan zal, daha sonra da 1967 ylnda
DPT Mstearlna getirildi. 12 Mart 1971 Askeri Darbesinden
sonra DPTdeki grevinden ayrlan zal Amerikaya gitti. Burada
iki yl kadar Dnya Bankas Sanayi Dairesinde sanayi ve maden
konularnda zel danmanlk yapan zal, yurda dnnde zel
sektrde bankaclk, demir-elik, otomotiv sanayi, tekstil, gda, dv-
me ve dkm alanlarnda ynetici olarak alt.
zaln aktif siyasetle ilk tanmas 1977 Genel Seimlerinde
oldu. Ancak, Milli Selamet Partisi zmir Milletvekili aday olarak
girdii seimleri kaybetti. Daha sonra Madeni Eya Sanayicileri
Sendikas (MESS) Bakan olarak grev yapt. 1979 Kasm aynda
Sleyman Demirel Bakanlnda kurulan aznlk hkmetinde
Babakanlk Mstear ve DPT Mstear Vekillii grevi bulundu.
Trk ekonomisinin liberallemesini hedefleyen 24 Ocak kararlar-
nn hazrlanmasnda aktif grev ald.
12 Ocak 1980 askeri darbesinden sonra kurulan Blend Ulusu
Hkmetinde ekonomik ilerden sorumlu babakan yardmcl-
na getirildi. Bu grevi 22 ay mddetle yrten zal 14 Temmuz
1982de grevinden istifa etti ve 20 Mays 1983te Anavatan Par-
tisini kurdu.
Giri 13
Anavatan Partisi 12 Eyll askeri darbesinden sonra 6 Kasm

1983te yaplan ilk genel seimlerde 211 milletvekili ile Parlamen-
toda ounluu elde ederek iktidar oldu.
Bylece I. zal Hkmeti, Aralk 1983te kuruldu. 1987 ylnda
yaplan genel seimlerde Anavatan Partisi 292 milletvekili kararak
TBMMde ounluu tekrar salad. Trkiye Cumhuriyetinin 47.
Hkmeti olan II. zal Hkmeti Aralk 1987 kuruldu.
31 Ekim 1989da Kenan Evrenden boalan cumhurbakanl
makamna zal meclis ounluu ile seildi ve 9 Kasm 1989da
Trkiye Cumhuriyetinin 8. Cumhurbakan olarak greve balad.
zaldan boalan babakanlk grevini Anavatan Partisi adna
Yldrm Akbulut stlendi ve 9 Kasm 1989 - 23 Haziran 1991 ta-
rihleri arasnda grev yapt.
23 Haziran 1991 - 20 Kasm 1991 tarihleri arasnda babakanlk
grevini 15 Haziran 1991 tarihinde yaplan Anavatan Partisi B-
yk Kongresinde genel bakanla seilen Mesut Ylmaz stlendi.
20 Ekim 1991de yaplan genel seimlerden sonra iktidar de-
iti. Anavatan Partisi muhalefete geerken, Sleyman Demirel
bakanlndaki Doru Yol Partisi ile Erdal nn bakanlndaki
Sosyaldemokrat Halk Partinin koalisyon hkmeti i bana gel-
di. 20 Kasm 1991 - 16 Mays 1993 tarihleri arasnda grev yapan
yeni hkmette babakanlk grevini Demirel, dileri bakanl
grevini Hikmet etin yrtt.
17 Nisan 1993te zaln vefatndan sonra, Demirel 16 Mays
1993 tarihinde, Trkiyenin 9. Cumhurbakan seildi.
Sovyetler Birlii ile likiler
13 Aralk 1983te Turgut zal babakan olarak iktidara geldi-

inde, 62 yllk Trk-Sovyet ilikileri duraan bir dneme girmi
bulunuyordu. 1983ten Sovyetler Birliinin dald 1991 ylna
kadar geen sekiz senede zal iki lkenin ilikilerini olaanst
derecede st seviyelere karmasn bilmitir.
Ankara ile Moskova arasndaki bu yakn ilikiler Trkiyenin
1990-1991de henz Sovyetler Birliine bal olan Trk cumhu-
riyetleriyle zelikle ekonomik ve kltrel alanlarda ilikiler tesis
etmesine olumlu katk yapmtr. Bu sebeple zal dnemi Trkiye-
Trk cumhuriyetleri ilikilerini Trk-Sovyet ilikileri ile balatmak
yerinde olacaktr. Oylarn byk ounluunu alan Turgut zaln
iktidara gelmesinden sonra Moskova her zaman olduu gibi nce
gelimeleri bir sre sessizce izledi. Ancak daha sonra zal ile i-
birlii yaplabilir kanaatine vard.1
te yandan zal ise daha hkmetini kurma aamasndayken
Sovyetler Birlii ile ilikilerini gelitirmeyi aklna koymutu. 1983-
1989 yllar arasnda babakanlk yapt dnemde bunu inanlmaz
boyutlarda baard.
Dostlukla balayan Trk-Sovyet ilikilerinin tarihine baktmz-
da, onun Atatrkn lmnden sonra zala kadar istikrarsz bir
geliim izlediini grrz. Bu dnemde ksa sreli iyi ilikilerden sz
1.Nur Batur, Trk-Soyvet likileri 3, Milliyet, 28.07.1987

edebilir. Oysa zal dneminde ilikiler ok gelimi ve hatta Mos-

kova Ankaraya byk gven duymaya balamt. Ancak, 1991de
Sovyetler Birliinin dalmasyla Trk-Sovyet ilikileri de sona erdi.
Bylece zal, dostlukla balayan Trk-Sovyet ilikilerinin dostluk
ile noktalanmasnn mimar olarak tarihe geti. Bir baka ifade ile
Trk-Sovyet ilikilerinin dostlukla balamasnn mimar Mustafa Ke-
mal Atatrk ve Vladimir li Lenin ise, bozulan ilikileri dzeltip st
seviye tekrar karlmasnn mimar da Turgut zald.
Trk-Sovyet ilikilerinin balangc I. Dnya Savann sonula-
ryla yakndan alakaldr. Osmanl Devleti 30 Ekim 1918de imzalanan
Mondros Mtarekesinden sonra ngilterenin nclndeki tilaf
Devletlerinin kontrol altna girmiti. Yunan ordular da zmire -
kartma yaparak, Anadolu ilerine doru ilerlemeye balamt. Daha
Mustafa Kemal Paa Kurtulu Savan balatmak zere 19 Mays
1919da Samsuna kmadan nce Lenin Trkiyedeki mcadeleye
destek arayna girmiti. nk Lenin, Trkiyenin mcadeleden
yenik kmas halinde, tilaf devletlerinin Rusyadaki Bolevik yne-
timine tehdit oluturacann bilincindeydi. nk 1917de Rusyada
Ekim Devrimini gerekletiren Lenin emperyalist devletlere kar
mcadele bayran atn tm dnyaya ilan etmiti. Dnemin en
gl emperyalist devleti olan ngiltere ise 13 Kasm 1918de stan-
bulu igal eden kuvvetlerin iinde yer alyordu. Sovyet ynetiminin
stratejik hedefi nce Trkiyeden tilaf devletlerinin uzaklatrlmas,
sonra yeni kurulacak devlete sosyalist rejimin ihrac idi. Bylece bir
tala iki ku vurulacakt. Hem Sovyet rejimi iin tehlike arz eden ti-
laf devletleri blgeden uzaklatrlacak, hem de Osmanl Devletinin
yerine Moskovaya bal yeni bir sosyalist devlet kurulmu olacakt.
Mustafa Kemal Paa ise Kurtulu Sava iin askeri ve mali yardm-
lara iddetle ihtiya duyuyordu. Bylece karlkl menfaatler Ankara
ve Moskovay birbirine yaklatrd. ki lke arasnda 16 Mart 1921de
Sovyetler Birlii ile likiler 17
imzalanan Moskova Dostluk Antlamasndan sonra Moskova ta-

rafndan Ankaraya gnderilen silah ve mali yardmlarn Kurtulu
Savann kazanlmasnda nemli rol oldu. Ancak, bu yardmlar
kabul eden Atatrk sosyalist rejimi kabul etmedi. Buna ramen iki
lke arasndaki dostluk II. Dnya Savann sonuna kadar srd.2
II. Dnya Savandan sonra Stalinin Trkiyeden Kars ve Arda-
han talep etmesi ve Boazlardan s istemesi Trkiyenin Sovyetler
Birliini artk dost deil, tehdit olarak grmesine yol at. Khru-
evin iktidara gelmesinden sonra Moskova toprak taleplerinden
vaz getiini belirterek dostluk elini tekrar uzatmsa da, ilikiler
bir daha eski seviyesine kamam ve 1953-1983 yllar arasnda
inili kl bir seyir izlemiti.3 1980lere gelindiinde iki lke ili-
kileri duraan bir dnemde bulunuyordu.
2.Trk-Sovyet ilikilerinin douu ve gelimesi iin bkz. Emel Akal, Milli Mca-
delenin Balangcnda Mustafa Kemal ttihat Terakki ve Bolevizm, stanbul, 2002;
S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, stanbul 1967; Yavuz
Aslan, Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri Trk Sovyet likilerinde Zirve, s-
tanbul 2002; Suat Bilge, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri (1920-
1964), Ankara, 1992; Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, Ankara 1982; Blent
Gkay, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), stanbul, 1997;
Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920 1953), Ankara 1991; Metin z-
demir, Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlarnda Trk-Sovyet likileri
1920 1933, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Trk
nklap Tarihi Enstits, 1986; Selami Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu,
stanbul 1998; Mehmet Perinek, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri Sovyet Ar-
iv Belgeleriyle, stanbul, 2005; A.M. amsutdinov, Mondrostan Lozana Trkiye
Ulusal Kurtulu Sava Tarihi (1918 1923), stanbul, 2010; Stefanos Yerasimos,
Ekim Devriminden Milli Mcadeleye Trk-Sovyet likileri, stanbul 1979.
3.Bu konuda geni bilgi iin bkz. Cenk en, Stalin Dneminde Trk Sovyet
likileri, 1923 1953, (Yaynlanmam Yksel Lisans Tezi), Sleyman Demi-
rel niversitesi, 2006; Raid Tacibayev, Kzl Meydandan Taksime, Siyasette
Kltrde Sanatta Trk-Sovyet likileri (1925-1945), stanbul, 2004; Erel Tel-
lal, Uluslar aras ve Blgesel Gelimeler erevesinde SSCB Trkiye likileri
1953-1964, Ankara, 2000.
Esasen 12 Eyll 1980 Askeri darbesi meydana geldiinde, Sov-

yetler Birlii tek kelime eletiri getirmedi. Bundan Moskovann pek
rahatsz olduu sylenemez, nk darbe lideri Orgeneral Kenan
Evren ilk gn yapt konumalarda Trkiyenin d politikasnda
fazla bir deiiklik olmayacan, uluslararas anlamalarn uygu-
lanmasna devam edeceklerini sylyordu.
Fakat, lke ynetimini elinde tutan, Orgeneral Kenan Evren
Bakanlndaki Milli Gvenlik Konseyi Moskova kar bu kadar
rahat deildi. Darbe ncesi anari ortamnda ar sol gruplarn fa-
aliyetleri ve bu gruplara Moskovann verdii destek Ankaray ciddi
bir ekilde rahatsz etmiti. Bu durum 12 Eyll 1980den sonra da
belli bir dnem Ankara-Moskova ilikilerini olumsuz ynde etki-
lemeye devam etti. Hatta Orgeneral Evren birok konumasnda
Dou Almanyadan Trke yayn yapan ve Trkiyedeki sol g-
leri srekli ibirliine aran Bizim Radyoyu eletirmekten geri
durmad. Bu husustaki rahatszlk 12 Eyll ncesi ve sonrasnda
Moskovaya iletildi. Moskovann yant her zaman Muhatabnz
biz deil, Dou Almanya eklinde oluyordu. Tabiatyla bu cevap
da Ankaray tatmin etmekten uzakt.
Ayrca 12 Eyll dneminde Mu ve Batmana iki havaalan ya-
pmna karar verilmesi de Moskovay rahatsz etti. Bunlardan
Amerikan evik Kuvvetinin yararlanaca endiesi vard. Kremlin
Mart 1982de Dileri Bakan Yardmcs Kornienkoyu ani olarak
Ankaraya gnderdi. Bu husus 1982de Moskovay ziyaret eden Tr-
kiye Dileri Bakan lker Trkmene de sylenmiti. Buna karlk
Trk taraf ise Tiflise havaalan yaplmas ve Kafkas snrna 150
bin kiilik ordu ylmasyla ilgili endielerini dile getirdi.4
6 Kasm 1983 seimlerinden iktidar yetkisi alarak kan Tur-
gut zal hkmetinin Cumhurbakan Kenan Evren tarafndan 13
4.Nur Batur, Trk-Soyvet likileri 3, Milliyet, 28.07.1987

Aralk 1983te onaylanmasndan sonra Sovyetler Birlii ile ekono-

mik ilikileri gelitirme almalarna balad.
zal zellikle iki lkenin ekonomik ilikilerinin gelitirilmesine
nem verdi. Bunun iin nce Sovyetler Birliinden doal gaz sa-
tn alnmasn ve onun baaryla tamamlanmasnn ardndan ok
ynl ibirliini balatabilmek iin Karadeniz Ekonomik birlii
Projesini (KEB) ortaya att. ki proje de Moskova tarafndan des-
teklendi, ancak ikinci projeyi tamamlamaya Sovyetler Birliinin
mr yetmedi. Yine de KEB projesi devam etti ve SSCBnin halefi
Rusya Federasyonu tarafndan imzaland.
Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ticari ve ekonomik ili-
kilerdeki patlama 1984 ylnda Trkiyenin doal gaz almaya karar
vermesi ile balad. Sovyet pazarnda karlalan en byk sorun
lke iinde yaanan byk ekonomik kriz idi. 1980lerde rejimi
zellikle ekonomik alanda tkanan Sovyetler Birlii dviz darbo-
azna girmi, dardan ald mal ve hizmetlere dvizle deme
yapamaz bir duruma dmt. zaln projesine gre, Trkiye
Balkanlar zerinden denecek bir boru hatt ile Sovyetler Bir-
liinden gaz alacak ve karlnda mal ve hizmet verecekti. Bu
Moskovann da iine gelen parlak bir fikirdi.
Sovyetler Birliinden doal gaz alm konusu ilk defa Ocak
1984de gndeme geldi. Moskova Trkiyenin yllk 2 milyar met-
rekp doal gaz isteini olumlu karlad.5 Hazine D Ticaret
Mstear Ekrem Pakdemirli Moskovaya gitti. Hkmetin yrr-
le koyduu son ithalat ve ihracat rejimi kararlar SSCB ile ticaret
ilikilerindeki dviz deme skntsndan kaynaklanan tkankl
aacak nlemleri ieriyordu. Bu durum 150yi akn kamu kuru-
luuyla 15-20 zel kesim firmasnn SSCB ile ticaret yapmasna
5.Milliyet, 02.01.1984.
imkan verecek. Pakdemirli doal gaz karlnda mal ve hizmet

vermeyi Sovyet tarafna nerdi.6
Turgut zal Sovyet lideri Yuri Andropovun cenaze treni iin
gittii Moskovada Sovyet babakan ile 40 dakika grme yapt ve
ekonomik ve ticari konularda ibirliinin balatlmas konusundaki
tekliflerini iletti. Meslektandan olumlu cevap alan zal prensipte
anlatklarn gazetecilere syledi.7
Sovyetler Birliinden doal gaz satn alma fikri ilk olarak Mos-
kova Bykelisi Vahit Halefolundan kt. Halefolu 1982 ylnda
Brejnevin cenaze treni iin Moskovaya gelen Babakan Blent
Ulusuya iki lke arasnda azalan ticaret hacmini arttrmak iin
doal gaz alma fikrini ifade etti. Ancak Ulusu dneminde bu fikir
dikkate alnmad. Daha sonra Vahit Halefolu zal Hkmetinde
Dileri Bakan olunca bu fikrini zala at. Fikir zal tarafndan
benimsenerek hayata geirildi.8
zal stanbulda 15 Eyll 1984de Sovyet D Ticaret Bakan Birinci
Yardmcs Nikolay Komarov bakanlndaki heyet ile grt. Ek-
rem Pakdemirlinin davetlisi olarak gelen heyet ile grmede Devlet
Bakan ve Hkmet Szcs Mesut Ylmaz ve Pakdemirli de hazr
bulundu. Grmede 600 milyon dolar civarndaki ticaret hacminin
ilk yl 1 milyar 200 milyon dolara karlmas planland. lk etapta 1,5
milyar metrekp, daha sonra 5 milyar metrekpe karlacak olan do-
al gazn Bulgaristan zerinden alnmas konuuldu.9 18 Eyll 1984
tarihinde imzalanan Trk-Sovyet Ticaret Protokol ticareti iki katna
karmay ve 25 yl kapsayan doal gaz almn kapsad.10
6.Milliyet, 21.01.1984.
7.Milliyet, 15.02.1984.
8.Milliyet, 23.12.1984.
9.Milliyet, 16.09.1984.
10.Milliyet, 18.09.1984.
3 Ekim 1984 tarihinde Moskovada Trk hra Mallar Sergisi

ald. Al treninde konuan Maliye ve Gmrk Bakan Ahmet
Kurtcebe Alptemoin iki lke arasnda 1986-1991 yllarn kapsaya-
cak uzun vadeli ticaret anlamas hakknda grmelerin srdn
syledi.11 67 firma ve 600 yakn kiiyle alan sergide Trk ihra rn-
leri sergilendi ve defile ve gsterilere ilgi byk oldu. Trk tarafnn
mteahhit firmalarna yurtdnda daha ok i alanlar amay he-
defledii sergi iin Alptemoin Trk firmalar barajlar, fabrikalar,
sulama sistemleri yapyor. Neden Sovyetler Birliinde almasn?
Otel bile yapabiliriz. Bu geli-gidilerde hayat vardr dedi. te by-
lece daha sonra tm Sovyet corafyasnda byk patlama yapacak
olan Trk mteahhitlik ilerinin ilk admlar atlyordu.
Bu anlamalarn NATO lkelerinin tepkisini ekip ekmeyece-
i merak konusu oldu. nk 1979 ylnda Yunanistan SSCB ile
Denizcilik anlamas imzalayp Sovyet gemilerinin Yunan tersane-
lerinde onarm ve bakmn stlenmesi tepki ekmiti. Bu tepkilere
Trkiye Dileri Bakan lker Trkmen de bir demele katlm ve
Atinay NATO ilkelerine aykr davranmakla sulamt.12 Nite-
kim ABD Trkiyenin Moskova ile 6 milyar metrekpe kabilecek
bir anlama yapmasndan memnun kalmadn Ankaraya aka
iletti. Trk sanayiinin Sovyet enerjisine fazla baml olmasnn
sakncal olabilecei ifade edildi. Baz Batl lkeler ise bu kadar
doal gazn Trkiye iin fazla olduu, onu tketecek kadar sanayi
olmadna vurgu yaptlar.13
25 Aralk 1984 tarihinde SSCB Babakan Nikolay Tikhonov
Ankaraya geldi. Tikhonov ziyaretin amacnn 1900li yllarn
11.Milliyet, 4.10.1984.
12.Milliyet, 30.09.1985.
13.Milliyet, 23.12.1984.
banda Atatrk ve Lenin tarafndan temelleri atlan ilikileri

glendirmek olduunu syledi. Tikhonov Trk-Sovyet ilikile-
rinde 1972-1978de imzalanm olan belgeler iyi ilikilerin temelini
oluturmaktadr. Moskova bu ilikilerin devamna byk nem ver-
mektedir. skenderun Demir elik Tesisinin kapasitesi 4 milyona
tona karlmas ve doal gaz boru hatt anlamas mal mbadele-
sini tevik edecektir dedi.
zal Sovyet Babakan Tikhonova Trk-Sovyet ilikilerinde
durgunluun geride kaldn syledi. ki lke arasnda iileri-
ne karmama, toprak btnlne, egemenlie sayg ilkelerinden
hareket edilirse, farkl sistemler arasnda ibirliinin mmkn ol-
duuna vurgu yapt. Tikhonov bu ziyareti srasnda zal resmen
SSCBye davet etti.14
1965 ylnda Ankaray ziyaret eden SSCB Dileri Bakan
Gromikodan sonra en yksek Sovyet yetkilisinin ziyareti olarak
kaytlara geen tarihi ziyaretinde Tikhonov gelecek 10 yl iin d-
zenlenen anlamay imzalad. Anlamalar iki lkenin ticaret
hacmini be ylda 6 milyar dolara karmay ngryordu. zal
Tikhonovun ziyaretiyle ilgili olarak gazetecilere verdii demete
Trkiyenin sadece SSCB ile deil dier COMECON lkeleriyle de
ticari ilikileri karlkl kar ve ihtiyalara gre gelitirmek iste-
diine vurgu yapyordu.
zala gre, bu anlamalar SSCB ile Trkiye arasnda 1960l
yllarda balayan, ancak sonra eitli nedenlerle durgunlua gi-
ren ekonomik ve ticari ilikilere yeni ve canllk getirecek zl
belgelerdir.15
14.Milliyet, 26.12.1984. zal bu daveti kabul edecek ve bir yl sonra, yani

1986 yl Martnda Moskovaya gidecekti.
15.Milliyet, 27.12.1984.
zal Trk-Sovyet lkelerinin iki ayr pakta olmasnn ticari iliki-

lerin gelitirilmesine engel olmad dncesindeydi. Bu konudaki
grlerini 1985 Nisannda Japonyann Yomiuri gazetesinin verdi-
i rportajda dile getirdi. Ticari ilikilerde meydana gelecek artlarn
siyasi gr ayrlklarn giderilmesine yardmc olaca inancnda
olduunu belirten zal Sovyetler ile tek ortak snr olan NATO l-
kesinin Trkiye olduunu ifade etti. Ayrca gazeteye unlar da ifade
etti: Bu bakmdan siyasi adan olmasa bile Sovyetler Birlii ile iyi
ilikiler iinde olmak istiyoruz ve ilikilerimizi bu esasa gre geliti-
riyoruz. Bu lkeden baz eyler alyor ve satyoruz. Halen elimizde,
boyutlar olduka byk olan doal gaz hatt projesi var. Trkiye
gerekten de Dou ile Bat arasnda bir kprdr ve ayn zamanda
slam dnyas ile Bat arasnda bir kilit merkezdir.16
Maliye Bakan Ahmet Kurtcebe Alptemoin 20-23 Austos
1985 tarihlerinde gn sren Moskova ziyaretinde 1987den iti-
baren SSCBden doal gaz alm konusunda prensip anlamasna
varldn syledi. Gaz bedeli ihra mal ve Trkiyeden alnacak
hizmetlerle denecekti.17 Trkiye istediini elde etmiti.
Gelen gaz stanbul ve Ankara bata olmak zere Eskiehir ve
Bursada kullanlacak ileride zmire de gtrlecekti. 1988 kndan
nce Ankara doal gazla snma sistemine geecekti.18
Boru hatt 842 km. uzunluunda olup 292 milyon 400 bin do-
lara mal olacakt.19 Konuyu yakndan takip eden gazetecilerden M.
Ali Biranda gre, doal gaz hatt ilemeye balad andan itibaren
Trk-Sovyet ilikileri yepyeni bir dneme girecekti. Bir zamanlar
16.Milliyet, 15.04.1985.
17.Milliyet, 24.08.1985.
18.Milliyet, 19.07.1986.
19.Milliyet, 19.07.1986.
Stalinin Trkiyeden toprak istekleri Ankaray Moskovadan uzak-

latrp Batya yaklatrmt. Gorbaov dneminin Sovyet yetkilileri
bunun ok hatal yaklam olduunu ve konuyu unutmak ve ze-
rinde konumak istemediklerini sylyorlard. Doal gaz hatt ile
Sovyet piyasas da Trk rnlerine alacakt. Hem de Ortadou pa-
zarlarnn zayflad, Avrupa pazarlarnn kapand bir dnemde.
Ancak Sovyet pazar glklerle doluydu, buna katlananlar kazanl
kacakt. Birand makalesinin sonunda bu yeni dnemi Trk zel
sektr, Trk brokrasisi ve Trk diplomasisi iyi deerlendirebilecek
midir? diye sorgulamaktan kendini alamyordu.20
zal ilk Sovyetler Birlii gezisini 28 Temmuz 1 Austos 1986
tarihleri arasnda gerekletirdi. Ancak Moskovada hayal krkl-
yaad. Sovyetler Devlet Bakan Mihail Gorbaov zal kabul
etmedi. Buradan Takente geen zal zbeklerin scak ilgisiyle
karlat.
30 Temmuz 1986da zal be gnlk Sovyetler Birlii ziyaretinin
Moskovadan sonra ikinci blmnde yer alan Takente ziyaretini
160 kiilik heyetle ve iki uakla gerekletirdi. Takent havaalan-
na varan heyeti zbek Babakan Kadirov karlad. Daha sonra
zbekistan Bakanlar Konseyi ortak toplantsnda konuan zal
rekabetin nemine vurgu yaptktan sonra planlamann nemli ol-
duunu, ancak tek bana her eyi zemeyeceini, zbekistann
da almas gerektiini syledi. zbek ve Trk halklarnn bir-
birine ok benzemesine dikkat eken zal Aradan bin yl gemi
yine de insanlar arasndaki benzerlikler silinmemi. ine gittim,
Uygur blgesinde de ayn scakl hissettim dedi.
Kadirov Trk gazetecilerin zal hakkndaki izlenimlerini sor-
mas zerine Trkiyede yaptklarn duyuyoruz. Konulara son
20.Mehmet Ali Birand, Sovyetlerin Unutmak stedikleri, Milliyet, 29.07.1986.

derece hkim. Ekonomik konular kavrama yetenei ok byk

dedi. Kadirov zal ile sohbetinde zbekistanda Trk filmlerinin
ok beenildiini syledi.21 zal zbekistanda iken, daha nce
baka ortamlarda dile getirdii Trkiye dndaki Trkler ile ilgili
grlerini, zellikle ifade etmedi. Sovyet duyarllklarn iyi bili-
yordu.22 zaldan nce bir babakan olarak Moskovay son olarak
Ecevit 1978de ziyaret etmiti.23
zal Moskovada umduu scak ilgiyi bulamamasna ramen
Sovyet gaz projesi baaryla yrtmeye devam etti. Bu arada
zaln poplaritesi Sovyet corafyasnda artm bulunuyordu.
Sovyet basn organlar zaldan hayranlkla sz ediyorlard. Me-
sela Sovyet Rusyann nde gelen gazetelerinden biri olan zvestiya
zaldan vg dolu szlerle bahsediyordu.
Gazete Trkiyede tam bir ekonomik mucize yaandn yaz-
yordu. Haberde Trkiyenin bu hale gelmesinde Babakan Turgut
zaln nemli rol olduu belirtilmekteydi. Ekonomide 1980den
sonra ortaya kan sramann zal Modeli diye adlandrldna
iaret eden zvestiya retim ve tketimin arttn, tketim malla-
r arasnda yabanc mallar da olmasna ramen, yerli mallarn ba
sray aldn belirtiyordu.24
Doal gaz anlamas Sovyetler Birliinde yaplacak inaatlar
Trk mteahhitlerinin stlenmesini gndeme getirdi. Daha nce
Amerikal, ngiliz, Hintli ve Koreli firmalarla alan Sovyetler Bir-
lii artk Trk inaat firmalarndan teklif alacan aklad. ve
i Bulma Kurumuna Sovyetler Birliinde almak iin en ok
21.Milliyet, 31.07.1986.
22.Mehmet Ali Birand, zal Sovyetler Birliinde Nasld?, Milliyet, 01.08.1986.
23.Sami Kohen, Rusya Seferinden Ne Beklenir?, Milliyet, 29.07.1986.
24.Milliyet, 14.09.1989.
bavurunun SSCBye yakn illerden Erzurum ve Karstan olduu

akland.25
Nihayet ilk defa 1984de gndeme getirilen Sovyet gaz projesi
1987 ylnda tamamlanyordu. Gaz ilk olarak 30 Mays 1987de Ha-
mitabat tesislerine oradan 1988 ylnn ikinci yarsndan itibaren
stanbul sakinlerinin evine ulat.26
Doal gaz Ankarada 9 Ekim 1988 tarihinden itibaren kulla-
nlmaya baland. Ankara Yenimahalle konutlarnda dzenlenen
trende konuan zal Doal gaz Trkiyenin her yerinde yay-
gnlatrmak ve elektrikte olduu gibi Trkiyeyi gaz ebekesi ile
donatmak amacndayz eklinde konutu.27
Sovyet gaz ayn zamanda yabanc irketlerin Trkiyeye olan il-
gisini de artrmt. Yabanc irketler Gorbaov dneminde glasnost
ve perestroyka politikalaryla dnyaya alan Sovyetler Birliinin
kapsndan kolay girebilmek iin kap komusu Trkiyeyi s ola-
rak seiyorlard.28
Soyvet doal gaznn yarataca 5 milyar dolarlk pazar iin ya-
banc irketler Trkiyede retim yapmak iin bavuruda bulundu.
DPT Yabanc Sermaye Bakan Namk Kemal Kln belirtiine
gre, zellikle Japonyadan birok firma gaz boru hattnn ger-
eklemesinden sonra Sovyetlerin Trkiyeden alaca mallar
satmak, ya da bu mallar Trkiyede retmek iin yatrm talebin-
de bulundular.29
Bu arada Attila lhan bu dnemde yazd bir makalesinde
25.Milliyet, 06.06.1987.
26.Milliyet, 20.05.1987.
27.Milliyet, 10.10.1989.
28.Milliyet, 24.09.1988.
29.Milliyet, 16.05.1987.
Sovyet doal gaz projesinin zal hkmetinin ban yiyecei

endiesini dile getirmekteydi. Makalesinde unlar ifade ediyordu:
Boru hattnn Bulgaristandan geecei aklandktan sonra iki
ylda Bulgaristan-Trkiyenin dman kutuplara dnmesi tesa-
df mdr?
1950den beri ayn film Trkiyede seyredilmektedir. Her on ylda
bir Ankarada ynetim ya deiti veya deitirildi. Gelen ynetimler
birka yl Washington ile balay yaadlar. Bu cicim aylarnn
daha ok Washingtona yaradn fark edip are arama balayan
hkmetler Avrupadan (Avrupa Orta Pazar) veya Sovyetler ile
iyi komuluk ilikilerini gelitirmeye ynelince kt kii oldu.
Ne hikmetse lkede i bar bozulur, ya silahl eylem maceras
balar ve eriatlk maceras! Filmin sonunu ezberlemisinizdir.
Menderesin bir kere, Demirelin iki kere yaad ackl bir final
zal ve ynetimi bu hazin kaideye istisna tekil ediyor mu? Pek
sanmyorum. htiyatl gzlemciler Trk-Sovyet yaknlamasnn
snrn Washingtonn hogr snrna balyorlar; Ne dersiniz
bu defa filmi happy/mutlu sonla bitirmemiz mmkn olacak m?
20li, 30l yllarda hep yle bitiyordu da!30
Attila lhan endielerinde haklyd. Ancak, 18 Haziran 1988de
kendisine ynelik suikast giriimi hari tutulursa, zal seleflerinden
farkl olduunu gsterdi ve bu filmi baaryla sonlandrmasn bil-
di. Sovyet ilikilerinde byk gelimeler kaydederken hkmetini
ayakta tutmay baard ve hatta kendisi 1989da cumhurbakanl-
na da seildi. Ama Sovyetler Birlii ktkten sonra, Trkiye ile
Trk cumhuriyetlerinin ilikilerinin gelitirmesiyle ilgili ikinci
filmini mutlu sonla bitirmeye mr yetmeyecekti.
30.Milliyet, 18.07.1987.
Karadeniz Ekonomik
birlii Projesi
Doal gaz projesinin Sovyetler Birlii ile ekonomik ve ticari

ilikileri byk lde gelitirmesinden sonra Trkiyenin kuzey
komusuyla ilikilerin boyutlarn daha da geniletmek iin zal
Karadeniz Ekonomik birlii Projesi adyla yeni bir proje daha
ortaya att. kr Elekda tarafndan ilk dile getirilen bu proje-
ye zaln hemen sahip kmas onun ileri grlln ortaya
koymaktadr. Projeyle ilgili grlerini 25 Austos 1990 tarihinde
Gorbaov ile yapt bir telefon grmesinde de dile getirdi.
Telefonda zal Gorbaova Sovyetler Birliinin Karadenize sa-
hildar cumhuriyetleri ve Karadenizde sahili bulunan dier Balkan
lkelerini ieren bir Karadeniz Ekonomik Blgesi kurulmas husu-
sunda fikirlerini iletti. Gorbaov ise Cumhurbakan Turgut zal
Sovyetler Birliine davetini tekrarlad. zal da bu ziyareti n-
mzdeki yln balarnda gerekletirmeye alacan belirtti.31
Bundan sonra proje zaln gayretleriyle adm adm hayata ge-
irilmeye baland. Proje fikri Bulgaristan ve Romanyaya ilk kez
Birlemi Milletler Kalknma Programnn ayn yl iinde Antal-
yada dzenlenen toplants srasnda ald.
Bulgaristan Bilimler Akademisinden Olga Teneva ile Fernando
31.Milliyet, 26.08.1990.
Karadeniz Ekonomik birlii Projesi 29
Kozovskinin ifade ettiine gre, Trk-Sovyet inisiyatifi olarak

sunulan bu projenin amac sermaye, mal, servis i gc ve bilginin
blge iinde serbest dolamyd. Projenin modeli Avrupa Toplu-
luu (AT) deneyiminden kaynaklanmaktayd.
Hatrlanaca gibi, bu dnemde Trkiyenin ABye yapt aday-
lk bavurusu reddedilmi, Souk Sava sona ermi ve Trkiyenin
corafi neminin erozyona urayaca dnlmt. Byle bir
dnemde bu proje Trkiyeye yeni imkan ve frsatlar sunabilecekti.
Sovyetler Birlii, Bulgaristan, Romen ve Trk heyetleri ara-
sndaki amaca ynelik ilk resmi toplant 19-20 Aralk 1990da
Ankarada yapld Sovyet delegasyonu iinde Azerbaycan, Ermenis-
tan, Grcistan ve Moldovadan temsilciler de yer ald. Toplantnn
balamasndan iki gn nce Trkiye taraflara bir ereve anlama
tasla sundu.
Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi (KEB) konusunda nem-
li gelimeler zaln Sovyetler Birliine 11-16 Mart 1991 tarihinde
yapt ziyaret esnasnda yaand. zal 1986 ylnda yapt ziyaret-
te Gorbaov ile gremezken, bu ziyarette iki politikac arasnda
ok samimi bir havann olutuu gzlendi. zal bu ziyareti srasn-
da hem KEB projesini Moskova nezdinde somutlatrd, hem de
Trk-Sovyet ilikilerinde yeni bir dneme geilmesinin ilk adm-
larn att.
Bir sredir planlanan ziyaretin programna gre, zal 10 Mart
1991de Moskovaya inecek, ardndan birer gnlne Ukrayna, Ka-
zakistan ve Azerbaycan cumhuriyetlerini ziyaret edecekti. Ukrayna
ile ibirliinin arttrlmas yollar aranrken, zaln Kazakistan zi-
yareti de blgede ok sayda Mslman ve Trk asllnn yaamas
sebebiyle nem tayordu. Azerbaycan ziyareti ise zaten ok yakn
olan ilikilerin daha da gelimesine katkda bulunacakt. Bu ziya-
ret esnasnda Bakde Trk konsolosluunu amas bekleniyordu.
Bu ziyaret ncesinde Azerbaycanllar Trk TVsini izlemeye ba-

layacaklard. nk, Trkiye bunun iin Azerbaycana iki uydu
istasyonu hediye etmiti.32
zal Moskovaya geldii 11 Mart 1991 Gorbaovun 1985de KP
Genel Sekreterliine seilmesinin yldnmyd. Ancak Sovyetler
Birliinde onun balatt glasnost ve perestroyka politikalarnn
ilk yllardaki heyecan yoktu. nk reformlar baarl olamam
ve dzeltmeye alt hantal Sovyet ekonomisi neredeyse tmyle
iflasn eiine gelmiti.33
zal ziyaretinin ilk aya olan Moskovada Karadeniz Ekono-
mik Topluluu kurulmasn Sovyet Hkmetine resmen teklif etti.
Karadeniz projesiyle Trkiye SSCB, Bulgaristan ve Romanyay kap-
sayacak ekonomik toplulukta 1. Gmrklerin kalkmas, iilerin
izinsiz, serbeste dolam; 2. veren ve serbest sermayenin ser-
beste yatrm yapmas; 3. Trk liras, ruble, leva ve ley ile snrsz
alveri imkan; 4. Kardeniz s olarak lkeleri birbirine balayan
ulam ann kurulmas ngrlyordu.34
ki gn sren Moskovadaki grmeler sonucunda Sovyetler
Birlii ile Trkiye Stalin dneminden sonra ilk defa birbirlerini
dost ilan etti. anlama imzaland. Bunlardan en nemlisi 20
yl sreli dostluk, iyi komuluk ve ibirlii anlamas oldu. Trki-
ye Almanya, Fransa ve talyadan sonra SSCB ile byle bir anlama
yapan drdnc lke oldu. Anlama ile iki lke arasndaki ticaret
hacmini 1992-1993 dnemine kadar 3-5 milyar dolar, 2000 ylna
kadar 10 milyar dolara karlmas ngrld.
32.Cenk Balam, Cumhurbakannn Moskova Ziyareti Byk lde

Kesinleti, Milliyet, 20.02.1991.
33.Cenk Balam, Cumhurbakan zal, Gorbaovla Sovyet Liderinin 6.
ktidar Yldnmnde Buluuyor, Milliyet, 10.03.1991.
34.Milliyet, 10.11.1990.
zal Rusya Federasyonu Bakan Yeltsin ile de grt. Konu-

masnda zal ven Yeltsin Bize sizin gibi ekonomist bir bakan
gerekiyor dedi. Yeltsin serbest piyasa ekonomisine geilmesi ko-
nusunda nce yanl lkelere baktklarn syledi ve Oysa en gzel
rnek gneyimizde, Trkiyede diye konutu.35
Gorbaov, zaln onuruna verdii yemekte babakan olarak
1986da yapt ziyaretten bu yana geen drt buuk ylda yalnzca
uluslararas ilikiler ve Sovyet toplumunun deil, iki lke ilikileri-
nin ok kkl bir deiimden getiine vurgu yapt. Gorbaov bu
deiimde zaln byk katks olduunu belirtti.36
zaln ziyareti hem Ankara ve hem Moskovada ok baarl
olarak yorumland. ki lke bykelileri Albert erniev ve Vol-
kan Vural geziyi olaanst baarl olarak nitelendirdi. zaln
Gorbaov ile grmesini Milliyete deerlendiren erniev iki
lkenin son dnemde gelien ilikilerini bir uan kalkna ben-
zetti. ki liderin kiisel iletiim kurmay baardklarna iaret eden
Sovyet Bykelisi grmelerdeki olumlu atmosferi yle ifade
etti: Grmelerin balamasyla olumlu hava kendiliinden geliti.
Aka syleyeyim Sayn Gorbaov ile Sayn zal birbirlerinden
holandlar. Bir buuk saat srmesi gereken ilk grme, saate
uzad. ok sakin bir ortam iinde birbirlerini dikkatle ve iyi niyetle
dinlediler. Grme bittikten sonra Gorbaov bana zal iin Ne
kadar sempatik ve akll. Sade ve ayn zamanda konulara felsefe
asndan bakabilen bir insan dedi. unu vurgulamak istiyorum,
bunlar kesinlikle her grmeden sonra sylenen szler deildi. ki
liderin de dnce tarzlar birbirine ok yakn. Ayn duygular pay-
layorlar. Karakter asnda da ok yakn olduklar ortaya kt.37
35.Cenk Balam, Sovyetler Birlii ile Anlama, Milliyet, 13.03.1991.

36.Cenk Balam, Gorbaovdan zala vg, Milliyet, 14.03.1991.
37.Cenk Balam, Ziyaret Olaanstyd, Milliyet, 18.03.1991.
Trkiyenin Moskova Bykelisi Volkan Vural Cumhurba-

kan zaln Gorbaovu nasl deerlendirdiini ise yle anlatt:
Sayn zal ilk grmeden ktktan sonra, olaanst mut-
luydu. Birincisi Gorbaovun ok ak olduunu grd. Yani tm
konular ak yreklilikle konuuldu. kincisi, Sayn Gorbaovun
Trkiye ile ilikilere verdii nemi grd. Bu da zal iin deiik
bir olayd. Gorbaovun ilikilerin gelimesi iin her eyi yapma-
ya hazr olduunu grd. Yani yenilik olarak bakyorsanz bunlar
vard. Tabii bunlar mthi ivme salad. ki lider ak yreklilikle
oturup konutu. En kk bir yanl anlama olmad. Krfez olsun,
ikili ilikileri olsun, tm konular yapc bir ekilde konutular. Ben-
ce mthi bir kiisel iletiim saland. Bu iletiim devam edecek.38
Tamam alt saat sren kimi ba baa, kimi geniletilmi heyet-
lerle geen grmelerin bir yerinde Gorbaov aka Trkiyeyi
yeni yeni kefediyoruz. Ciddi ve gvenilir bir komu ile kar kar-
ya bulunduumuzun bilincindeyiz, dedi. Grmelere katlan
Trk yetkililer zal ile Gorbaovun nemli bir engeli atklarn,
nmzdeki yllarda Trk-Sovyet ilikilerinin ok daha rahatlkla
yrtebileceine zellikle dikkat ektiler.39
Karadeniz havzasndaki lkeler arasnda kurumsal bir ibirlii
nerisini, ilk defa, Emekli Bykeli kr Elekda 9 Ocak 1990
tarihinde, Trk Henkel Firmas tarafndan dzenlenen Dnyada
Deiimler ve Trkiye konulu bir panelde dile getirilmiti.40
Elekda bu gr ilk dile getiriini TBMMde yapt bir ko-
numada yle anlatyordu: Benim Amerikadaki grevimi takiben
38.Ayn yer.
39.M. Ali Birand, zal Kremlinden Sonra imdi de Beyaz Saraya Gidi-
yor, Milliyet, 19.03.1991.
40.kr Elekda, Karadeniz Ekonomik birlii, Yeni Dnya Dzeni ve
Trkiye, stanbul, 1992, s. 204.
emekli olmamn stnden ay gemiti. O tarihte Sovyetler

Birlii henz dalmamt, Varova Pakt da ayaktayd; ama Gor-
baovun politikalar Dou Avrupada bir yumuamann zeminini
hazrlamt. Ancak, Trkiye, gelien yumuama atmosferini he-
nz alglamaktan ok uzakt, Ankara hl Sovyetler Birliini bir
numaral tehdit olarak deerlendiriyor ve d politikas ile gvenlik
politikas bu tehdit zerine bina ediliyordu. Bu bakmdan, toplant-
da, ben, Karadeniz Ekonomik birlii fikrini ortaya attm zaman
salonda bir sessizlik oldu ve herkes emekli Trk Bykelisinin bu
lgn fikri hakknda Sovyet Bykelisinin yapaca yorumu bek-
lemeye balad. Sovyetler Birlii Bykelisi ernievin tepkisi ise
ok olumlu oldu; aynen u ifadelerde bulundu: Sayn Elekdan
fikirlerini ben ahsen ok olumlu buldum; ama Moskova ne der
bilemem.41
Elekda bundan sonra, Karadeniz Ekonomik birlii konusun-
da bir dizi makale de kaleme ald. Bunlardan bir ekilde haberdar
olan Cumhurbakan zal 1990 Mays aynda Harp Akademileri
Komutanlnda yaplan diploma treninde Elekdaa fikrini fevka-
lade beendiini syledi ve konuyla ilgili olarak ayrntl bir rapor
istedi.
Elekdan belirttiine gre, o dnemde, Devlet Planlama Te-
kilat, Karadeniz Ekonomik birliine olumlu bakmyor, Dileri
Bakan da projeye kar kyordu. Bakanlk, souk savan, ar-
tk sona ermek zere olduunu pek alglayamamt. Trkiyeyi,
ufukta beliren yeni bir dnya dzenine uydurmak iin Karadeniz
Ekonomik birliinin bata gelen bir giriim olduu pek kavrana-
myordu. Bakanla gre, Karadeniz Ekonomik birlii zamansz
bir giriimdi.
41.http://sukruelekdag.wordpress.com/2003/02/, Eriim, 25.05.2012.

Ancak zal projenin nemini kavramt. Hkmette ve

devletin eitli kademelerinde projenin olabilirliine phe ile yak-
laanlar olsa bile, zal kararl bir ekilde KEBi hayata geirmek
iin almalarna devam etti.
zal Sovyetler Birlii ziyaretinden sonra KEB konusunda
Moskovada heyetler arasnda nemli bir toplant gerekletirildi.
Trkiye, Romanya, Bulgaristan ve Sovyetler Birlii heyetleri 11-12
Temmuz 1991 Moskova toplantsnda projenin hayata geirilmesi
konusunda niyet bildiren ve potansiyel beklentileri ifade eden bir
belge imzaladlar.
Ayrca bu toplantda KEB ile ilgili anlamann 1991 sonba-
harnda bir zirve toplants ile imzalanmas kararlatrld. The
Wall Street Journal gazetesinde yer alan bir yorumda Trkiyenin
SSCB ktkten sonra Balkanlar ile Kafkasya ve Rusya ile Akdeniz
arasnda kpr rol olma konusundaki tarihi rolne yava yava
dnmekte olduuna iaret edildi.42
Ancak beklenen imza treni hemen gereklemeyecekti. nk
Sovyetler Birliinde 19 Austos 1991 darbesiyle balayan gelime-
ler, 26 Aralk 1991de Sovyetler Birliinin resmen sona ermesiyle
sonulanyordu.
Her eye ramen Karadeniz Ekonomik birlii anlamas, alt
aylk bir gecikmeyle, 25 Haziran 1992 tarihinde raan Saraynda,
11 lkenin devlet ve hkmet bakanlarnn katlmyla, grkemli
bir trende imzaland. mzay Sovyetler Birlii yerine Rusya Fe-
derasyonu atyordu.
2012 ylna gelindiinde Karadeniz Ekonomik birlii rgt
(KEB) kuruluunun 20. yldnmn 25 Haziran 2012de kutlad.
42.Hugh Pope, Turkey Plays Central Role in Black Sea Economic Plan, The
Wall Street Journal, 4.02.1992.
Halihazrda KEBin Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Erme-

nistan, Grcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Trkiye, Ukrayna,
Yunanistan ve Srbistandan oluan 12 ye lkesi bulunmaktadr.
KEB Genel Sekreteri Leonidas Chrysanthopoulos, KEBin geride
brakt 20 yl ve geleceini deerlendirirken unlar sylyordu:
zal Sovyetlerin ktn grd ve kn ardndan bl-
genin ikili atmalara teslim edilmesine izin vermemeye alt.
Ekonomik ibirlii ile savalarn engelleneceini dnyordu. Bu
adan KE ok iyi bir fikirdi. zaln Karadeniz vizyonu Sovyetler
sonrasnda blgesel atmalar byk lde engelledi.43
Sonu olarak 1983-1989 yllar arasnda babakan ve 1989-
1991 yllar arasnda Cumhurbakan olan Turgut zal dneminde
Trk-Sovyet ilikileri devaml gelien bir izgi takip etti. liki-
lerin gelitirilmesinde bu dnemde inisiyatifin Ankarada olduu
grlmektedir. zal iki lke arasndaki ilikilerde gelimeyi temel-
de zamanna gre akllca dnlm Sovyet Gaz Satn Alma
Projesi ve Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi Projesi ile sa-
lamtr. Ancak KEB projesi imza aamasndayken 25 Aralk 1991
tarihinde Sovyetler Birlii dald. Bylece Trk-Sovyet ilikileri
balad gibi, yani Trkiye ile dostane ilikiler iinde bitiyordu.
Ancak bu dostluk ilikileri Sovyetler Birliinin yerine kurulan ba-
msz devletlere miras kalyordu. Dolaysyla bugn Trkiyenin
zellikle Rusya Federasyonu ve Trk cumhuriyetler ile dostane
ilikilerinin temelinde zal dneminde gelitirilen Trk-Sovyet
dostluk ilikilerinin paynn byk olduunu syleyebiliriz.
43.Zaman, 27.06.2012.
Kazakistanda 1986 Almat Olaylar
Sovyetler Birliini oluturan 15 cumhuriyetin 5i, yani Azer-

baycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan Trk
kkenli Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleriydi. Bu lkelerin merkez-
den ayr d politikalar ve d ilikileri yrtme haklar yoktu. Bu
sebeple Sovyetler Birlii dneminde Trkiye ile bu cumhuriyetler
arasnda dorudan ekonomik ve siyasi iliki tesis edilemedi.
Trkiye Cumhuriyeti kurulduu ilk yllardan itibaren Sovyet
dostluuna ihtiyac olmas sebebiyle, Sovyetler Birliinin iilerine
karmak saylabileceinden oradaki Trkler ve onlarn ynetimle-
riyle iliki kurmaktan zellikle kanmt. te yandan Moskova da
Trklerin g birlii etmelerini kendisine tehdit olarak grdn-
den Sovyet Trk halklarnn Trkiye Cumhuriyeti ile yakn ilikiler
iinde bulunmasn istemiyordu. Hatta onlarn kendi ilerinde zel
bir yaknlk tesis etmelerini de sakncal buluyordu. Bu sebeple bu
halklarn kendilerini ayr birer millet olarak alglamalarn sala-
yarak herhangi bir ekilde birbirlerine yaknlk hissetmelerini de
nlemeye alyordu. Eer bu cumhuriyetlerde aydnlardan ve po-
litikaclardan Trk halklarnn ortak kltr ve tarihleri zerine ilgi
duyup almak isteyenler karsa, onlar pantrkist, rk veya
turanc olarak sulanarak ciddi takibata uruyordu.
te yandan Bat ile Dou bloklar arasndaki souk sava
yllarnda Trkiyede de buna benzer bir durum yaanyordu. O
Kazakistanda 1986 Almat Olaylar 37
dnemde Trkiye iin en byk tehdit Sovyetler Birlii ve Ko-

mnizm idi. Bu sebeple Trk vatandalar iin Sovyetler Birlii ve
oradaki Trk soydalar ile iliki kurmak sakncalyd. Byle kim-
seler filenerek takibe alnyordu. Ksacas Trkiyenin Sovyetler
Birliindeki soydalarna Moskova tarafndan rlen demirper-
deye, ikinci demirperde de Ankara tarafndan eklemiti.
Her ne kadar Sovyetler Birliindeki soyda halklarla ilikile-
re ilk ksnty Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal
Atatrk getirmi olsa bile, onun yapt dnemin artlarna gre
bilinli bir tercih idi. Atatrke gre, zaman geldiinde ve artlar
msait olduunda Sovyet Trk halklar ile yakn ilikiler kurmak
elzemdi. nk Atatrk bir konumasnda yle diyordu:
Bugn Sovyetler Birlii, dostumuzdur; komumuzdur, mtte-
fikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan
kimse bu gnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avustur-
ya-Macaristan gibi paralanabilir, ufalabilir. Bugn elinde smsk
tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye
ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir Bizim
bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir z bir kardelerimiz
vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz
o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lazmdr. Milletler
buna nasl hazrlanr. Manevi kprleri salam tutarak! Dil bir
kprdr; nan bir kprdr; Tarih bir kprdr!.. Bugn biz,
bu toplumlardan dil bakmndan, gelenek, grenek, tarih bak-
mndan ayrlm, ok uzaa dmz. Bizim bulunduumuz yer
mi doru, onlarnki mi? Bunun hesabn yapmakta fayda yoktur!
Onlarn bize yaklamasn beklememeliyiz; Bizim onlara yakla-
mamz gereklidir44
44.smet Bozda, Atatrkn Avrasya Devleti, stanbul, 1999, s. 31.

Ancak Atatrkn vasiyet niteliindeki bu szleri zaman iinde

unutulmutu. Atatrkten sonra lke ynetimine gelenler Trkiye
dndaki Trk halklaryla ilgilenenleri bo hayal peinde komak-
la itham ediyorlar ve Trklk-Turanclk yapmakla sulayarak
mahkemeye veriyorlard.
Bu durum Sovyetler Birliinde kat rejimin yumuayp da
almaya balad Gorbaovun glasnost, yani aklk ve pe-
restroyka yani yeniden yaplanma dnemine kadar srd. Artk
Sovyetler Birliindeki Trk halklar bakaldryordu. Dnyaya ses-
lerini duyurmak istiyorlard. zgrce, insanca yaamak istiyorlard.
Demokratik haklarn, lkelerinin yeralt ve yerst kaynaklarn
Komnist Partisinin emrine vermek ve Moskovaya gndermek
yerine, kendi ihtiyalar iin kullanmak ve hayat standartlarn
ykseltmek istiyorlard. Her eyden nemlisi bamszlklarn
kazanarak dnya toplumuna entegre bir biimde hayat srmek
istiyorlard.
Ancak kat Sovyet rejimi her ne kadar glasnost-perestroyka
dneminde esnemi de olsa bu istekleri gerekletirmek ve hatta
dile getirmek kolay deildi. Buna ramen 17 Aralk 1986da ilk is-
yan Kazakistann bakenti Almatda Kazak genleri balatt. Bunu
Krm Trklerinin, Ahska Trklerinin, Gagavuzlarn ve Tataris-
tann kprdanlar takip etti.
Sadece Trk halklar deil, dier Sovyet mahkmu halklar da
artk bamsz olmak, hr iradeleriyle yaamak istiyorlard. Baltk
lkeleri, Grcistan, hatta Slav kkenli Ukrayna ve Beyaz Rusya gibi
Sovyet cumhuriyetleri bamszlk istiyordu. Gorbaovun glasnost
ve perestroyka politikalar baarsz olmu, Sovyet rejiminin sorun-
larna bir zm getirememiti.
te yandan kat Komnist elitler de Sovyetlerin gidiatn iyi
grmyorlar ve Gorbaov ynetimine engel olmann zaman gel-
diine inanyorlard. Bylece 19 Austos 1991de bir darbeyle

ynetimi ele geirdiler. Ancak, gn iktidarda kalabildiler.
Darbe giriimi Sovyetler Birliinin kn durdurmak yerine
hzlandrmt. 8 Aralk 1991de Rusya Federasyonu, Ukrayna ve
Beyaz Rusya Sovyetler Birliini feshederek yerine Bamsz Dev-
letler Topluluunu kurduklarn ilan ettiler. Artk Sovyetler Birlii
diye bir devlet yoktu. Onun yerine bei Trk kkenli, 15 bamsz
yeni devlet ortaya kmt.
Bu olaylar zaln Trkiye Cumhuriyeti babakan veya cum-
hurbakan olduu dneme denk geliyordu. imdi srasyla bu
olaylar ve olaylar karsnda Trkiyenin, zellikle de zaln tep-
kilerini ortaya koymaya alacaz.
Trkiyenin dikkatini Sovyetler Birliindeki Trk cumhuriyet-
leri ve topluluklarna ciddi manada ilk eken olay Kazakistanda
17 ve 18 Aralk 1986 tarihlerinde patlak veren Kazak genlerinin
ayaklanmas oldu.
Tarihe 1986 Almat Olaylar veya Jeltoksan Olaylar yani
Aralk Olaylar adyla geen bu olaylardan nce hibir Sovyet top-
luluunun isyan SSCB dndaki basn organlarna konu olmamt.
Trkiye basnnda Kazak genlerinin bu ayaklanmas Sovyet-
lerde lk Gsteri balyla yer ald. Sovyet Haber Ajans TASSn
verdii haberlere gre, Kazakistan Komnist Partisi lideri Kazak
asll Dinmuhammed Konayevin45 grevden alnarak, yerine Kol-
bin adl bir Rusun atanmas zerine renciler Almatda sokaa
dkldler ve protesto gsterisi dzenlediler. Bu esnada marketleri
ve aralar atee vererek, protestoyu iddet eylemine dntrdler.
TASS, talebelerin, milliyeti gruplar tarafndan ynlendirildikle-
45.Rusa ve Bat dillerinde Dinmuhammed Konayevin soyad Kunayev ola-

rak yazlmaktadr. Bu Kazaka isimlerin Rus diline uygunlatrlarak dei-
tirilerek yazlmasndan kaynaklanmaktadr.
rini savundu. Milliyet gazetesi gzlemcilerin Sovyetler Birliinde

bu tr bir olaya 1920 ylndan bu yana ilk kez rastlanldn belir-
tiklerine dikkati ekti.46
Bu olay sadece Trkiyenin deil, tm dnya kamuoyunun dik-
katlerinin birden Kazakistana evrilmesine sebep oldu. nk ilk
defa bir Sovyet cumhuriyetinde Komnist Partisi kararna ak bir
ekilde ve kitlesel olarak kar klyor ve protesto gsterileri d-
zenleniyordu. Ayrca Moskovann, Politbronun kararna kar
yaplan bir ayaklanma gizlenmiyor, tm dnyaya duyuruluyordu.
Bu da Sovyet tarihinde ilklerdendi.
Sovyetler Birliinde ne oluyordu? Byk bir cesaret isteyen bu
protestonun gerek amac neydi? Kimi hedef alyordu?
Sovyet yayn organlarna baklrsa, gsteriler Kazakistan Kom-
nist Partisi I. Sekreterliinde yaplan grev deiikliini protesto
amac ile dzenlenmiti. Kazakistan Komnist Partisi I. Sekreteri
Kazak kkenli 74 yandaki Dinmuhammed Konayev, hafta ba-
nda yolsuzluklarla ve ekonomide baarsz olmakla sulanarak
grevinden atlmt. Onun yerine Gorbaova yaknl ile tan-
nan Rus kkenli 59 yandaki Gennadi Kolbin getirilmiti. Ayrca
Sovyet Politbro yeliine atanan ilk Trk kkenli Sovyet politi-
kac olarak tarihine geen Konayev bu grevinden de alnyordu.
TASSn haberinde, protesto gsterilerini dzenleyen renci-
lerin, Milliyeti unsurlar tarafndan kkrtld ifade ediliyor.47
Milliyet gazetesinden Sami Kohen ertesi gn kan Rusyada Da
Oluyor balkl yazsnda u tespitlerde bulunuyordu: Sokaklarda
renci gsterileri... Dkknlara, zel arabalara saldrlar... Polisle
atmalar... Sovyetler Birliinde de byle eyler olur mu idi?
46.Milliyet, 19.12.1986.
47.Milliyet,, 20.12.1986.
Olmazd, ama imdi oluyor ite. Hem de lkenin gbein-

de, Orta Asyann stratejik Kazakistan Cumhuriyetinin bakenti
Almatda...
Olayn ilk ilgin ve nemli yan, kukusuz rencilerin Komnist
Partisinin verdii bir karar protesto etmek in, gsteriler dzen-
lemi olmasdr. imdiye kadar SSCBde, partinin blgesel liderinin
deitirilmesine kar bu ekilde klmas, grlm ey deil.
Olayn ikinci enteresan yan gsterilerin ilk kez Sovyet ajans
ve televizyonu tarafndan hem de ayn gn yaynlanm olma-
sdr. Bu, Moskovadaki yabanc diplomatlar ve muhabirler kadar,
Sovyet halkn da artm olsa gerek.
Nihayet olayn dier bir zellii, TASSn da aklad gibi, iki
gn srm olmasdr. Her ne kadar resmi aklamada gsterilerin
serseriler, parazitler ve anti-sosyal unsurlar tarafndan kkr-
tld ne srlyorsa da, bu iin organize bir direni hareketi
olduunu gsteriyor
Kazakistann 15 milyon nfusunun yzde 30u Kazaktr. Fa-
kat yllardan beri srdrlen ruslatrma politikas ynetimde
ikinci plana itilen Kazaklarda honutsuzluk yaratyor. Son zaman-
larda Mslmanlarn youn olarak bulunduu SSCBnin Asyadaki
cumhuriyetlerinde, etnik ve dinsel bilincin ve kimlik duygusunun
yaygnlat da bir gerek.
Almatdaki gsteriler, bu gerei aka Sovyetlerin ve dnya
kamuoyunun szleri nne srm bulunuyor.48
17-18 Aralk 1986da meydana gelen Almat olaylar Moskova ta-
rafndan dnyadan gizlenmemiti. nk, Moskova ynetimi daha
bir yl nce ernobilde meydana gelen nkleer felaketi gizlemek
istemi, ancak baaramamt. Dnya bunu renmi ve Moskova
48.Sami Kohen, Rusyada da Oluyor, Milliyet, 20.12.1986.

zor durumda kalmt. Bu sebeple Sovyet tarihi konusunda dnyaca

tannm Fransz aratrmac Helene Carrere dEncausse erno-
bil nkleer santral felaketinin SSCB tarihini ernobilden nce ve
ernobilden sonra olarak ikiye bldne iaret etmektedir. Zira,
uzun sre gizli tutulamayan ernobil kazas, Gorbaovu glasnost
yani aklk konusunda daha tutarl olmaya zorlamt.49
Sovyetler Birliinin Kazakistan Cumhuriyetinde iki hafta nce
olaylar kt yolunda Bat basnnda ve bu arada Milliyette yer
alan haberler Sovyet basn tarafndan da doruland.
Nitekim Literaturnaya Gazeta adl haftalk yayn organ son
saysnda, Kazakistanda milliyeti marlar syleyen topluluklarn
ellerinde sopalar ve madeni ubuklar olduu halde gsteri yap-
tklarn yazd. Ayn gazeteye gre gsteriler srasnda evredeki
insanlar gstericilerin saldrsna urad, resmi daireler igal edil-
mek istendi.
Kazakistan bakenti Almatdaki karklklarn ayrntlar hak-
knda bilgi veren dergi, olaylarn kimlii belirsiz kkrtclar
tarafndan dzenlediini de ileri srd.
TASS Haber Ajans ise olaylara karan rencilerin saptrlm
milliyetilik kkrtmalar ile batan karldklarn da iddia etti.
Literaturnaya Gazetada Enver Alimcanov imzasn tayan olay-
larla ilgili bir yazda, yredeki toplumsal rahatszlklarn, gemiteki
baz kusurlardan kaynakland da belirtildi.50
Milliyet yazarlarndan Mehmet Ali Birand Kazakistan komnist
partisi lideri Konayevin grevinden alnmasyla balayan ve Kaza-
kistana Otonomi, Moskova Elini ek gibi sloganlarn tand
49.Abdulvahap Kara, Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar,

stanbul, 2006, s. 62-63;
50.Milliyet, 02.01.1987.
gsterilerin Gorbaovun karlat ilk ve en nemli muhalefet

hareketi sayldna dikkati ekerek olayn gerek bir ayaklanma
veya Mslman toplumun tepkisi olmadn ileri srd. Biranda
gre, olaylar Konayevin Kazakistanda yllardr kurduu ve parti
iine yerlemi mafyasnn, genelde kiisel karlar bozulduu iin
dzenledii rgtl gsterilerdi.51
Ne yazk ki, Sovyet Haber Ajanslar arptt gerekler gaze-
teci Mehmet Ali Birand da yanltmt. Kazak genlerinin 17 ve
18 Aralk 1986 tarihlerindeki eylemleri Parti Mafyasnn veya
bir liderin kiisel karlarn kurtarma operasyonu deildi. En az
inli rencilerin 1989da Tienanmen alannda yapt gsteriler
kadar demokratik olan bu olaylarn mahiyeti Sovyet makamlarnca
arptlmt. Gsterilerin esas amac emekliye sevk edilen Kazak
Dinmuhammed Konayevin yerine yine Kazak asll bir politikac-
nn veya en azndan Kazakistanda doup bym ve Kazakistan
bilen bir Rus politikacnn Komnist Partisi I. sekreterliine ge-
tirilmesini dillendirmekti. nk, tayin edilen Gennadi Kolbin
Kazakistan bilmeyen Rusya ilerinden bir politikac idi.
Kazak genlerinin demokratik hareketinin gerei o gnlerde
gizlenmi, Sovyetlerin gl propaganda mekanizmas sayesinde
btn dnyaya alkolik ve esrarke genlerin yapt ar milliyeti
ve Rus kart hareket olarak tantlmt. Maalesef bu yanl tantm
birok lkede tesirini halen devam ettirmekte, Aralk olaylarnn
gerekleri bilinmemektedir. Zamann Sovyet basnnn lanse etti-
i ekilde halen bir ok lkede serseri genlerin Rus dmanl
olarak bilinmektedir.
Kazak genleri 1986 Aralk aynda Komnist Partisi Merkez Ko-
mitesinin kararn protesto etmekle sadece Kazak halknn siyasi
51.M. Al Birand, Rusyada Bir eyler Oluyor 2, Milliyet, 26.01.1987.

haklarn savunmakla kalmam, ayn zamanda SSCBde yaayan

dier milletlerin de gzn amtr. Kazak genleri, tm Sovyet
halklarna Gorbaovun SSCBsinde Komnist Partinin kararlarna
itiraz edilebileceini gstermiti. Bylece Aralk gsterileri SSCB
iindeki tm halklarn uyanmasna vesile olmu ve onlarn milli
hak ve demokratik taleplerini aka ortaya koymasna cesaret ver-
miti. Ancak Aralk olaylarndan sonra, Krm Tatarlar ve Ahska
Trkleri gibi srgn halklar vatanlarna dn hareketini balat-
m, Tiflis, Bak, Erivan ve Baltk bakentlerinde demokratik hak
ve zgrlkler talep eden halk hareketleri patlak vermi ve bunun
sonucunda totaliter Sovyet rejimi kerek, bamsz milli devlet-
ler ortaya kmt.
Kazak genlerinin 1986 Aralk ayndaki ayaklanmas, Kazak hal-
knn asrlar boyu gnlnde yaatt mill bamszlk zleminin
fiiliyata yansmasyd. Olaylar 150 sene evvel 1837-1847 senele-
rinde Kenesar Kasmolunun arlk Rusyasna kar yrtt
mill mcadele hareketinin bir uzants olarak telakki edilebilir.
Sovyet idaresinin Kazak halknn yeni nesillerinden gizlemeye
alt Kenesar hareketini nce, Kazak tarihi E. Bekmahanov
aratrmasyla ortaya koydu. Daha sonra bu eser yasakland. Fakat
. Esenberlin Kenesar Kasmolunu Kahar isimli romannda ele
alarak hatralarda canl tuttu. 1986 Aralk olaylarna katlan genler,
muhakkak ki, bu roman vastasyla Kenesar ve onun hareketini
bilmekteydi. Olaylardan be yl sonra 16 Aralk 1991de Kazakis-
tann bamszln ilan etmesiyle Kazaklarn bamszlk zlemi
de gereklemi oldu.
Kazakistann bakenti Almatda Kazak genlerinin protesto
gsterileri mahiyet itibariyle mill olmasna ramen milliyetilik
deildi. Gsterilere Ruslara kar dmanlk ve milliyetilik sfat,
olaylarn bastrlmasn ve daha sonra Kazak kadrolarn sindirme
tedbirlerini hakl gstermek isteyen Sovyet yetkilileri tarafndan

verildi.
1987de, Kazakistanda 1920 ve 1930 senelerindekine benzer
temizleme kampanyalar, o zamanki gibi youn bir biimde y-
rtld. Aradaki fark, Kazak kadrolarnn temizliinin 1930larda
kanl olarak, 1980lerde ise kansz olarak yrtlmesiydi. Hedef
Kazak Trklerini Kazakistann idar ve yetkili makamlarndan
uzaklatrmakt. Bu yzden bu devreye, halk Kk 37 diye isim
takt. Bilindii gibi, Stalin 1937de Kazakistanda geni apl Kazak
kadrolarn tasfiye harekt yrtm ve binlerce yetimi insan
srgn ve idam cezalaryla yok etmiti.
Ocak 1988de Sovyet Komnist Partisi ve KGB tarafndan yr-
tlen soruturmalarn neticeleri akland. Soruturma sonularna
gre 184 hkim, 18 savc ve 1800 polis iten uzaklatrld. 19 pro-
fesr, dekan ve faklte bakanlar gibi yksekretim grevlileri
sulu bulunarak hapsedildi. Bunlar Almat ayaklanmas ile ilgili
1987de Kazakistanda yaplan tasfiye ve temizlik kampanyasnn
ne derece kapsaml olduunu gstermektedir. Kolbin yapt bir
konumada Ekstremistlerin olduunu biliyoruz, onlarn aresine
baktk. Provokatrler de oldu, onlarn da aresine baktk. Artk,
bizler, hep enternasyonalistler kaldk diyerek Kazak kadrolarnn
tasfiyesinden duyduu memnuniyeti dile getirmiti. Bu szlerden
Almat olaylarndan sonra Kazakistanda yrtlen kadro siyase-
tinin amacnn mill kadrolar sindirmek ve yerlerine Rus veya
enternasyonalist yani mill deerleri nemsemeyen kadrolar yer-
letirmek olduunu ak bir ekilde grmekteyiz.
Almat Olaylar hakknda resm veya gayri resm aratrmalar
yapmak, bu konuda Komnist Partinin getirdii resm yorumlara
ters grler beyan etmek olaylardan hemen sonra yasakland. Bu
sebeple Kazakistanda uzun bir sre Sovyet makamlarnn olaylar
hakknda arptarak verdii bilgi ve yorumlara kar kimse ses -

karamad. Bu yzden 1986 Almat Olaylarnn gerekleri uzun bir
sre kamuoyundan gizli kald.52
17-18 Aralk 1986 tarihindeki olaylarda neler olup bittiinin
aratrlmas yolundaki ilk teebbsler 1989da yapld. Aralk
Olaylar ile ilgili gereklerin konuulmas ve sorumlulardan hesap
sorulmas yolundaki talep ve ifadeler ilk defa yine Aralk olaylar-
nn kahramanlarndan geldi. Aralk olaylarna kartklar iin ceza
alp hapiste yatp kanlar, iten veya okuldan atlanlar veya baka
ekilde hakszla urayanlar haklarn aramak iin Kazak Trk-
esinde Aralk ayn ifade eden Jeltoksan Cemiyetini kurdular.
Aralk olaylar ile ilgili gereklerin aratrlmasn ve hakszlklarn
dzeltilmesini, hapiste hl yatmakta olan Aralk kurbanlarnn
salverilmesini talep etmeye baladlar.53
Kazak aydnlar, sanat ve politikaclar Aralk olaylar ya-
saklarn delmek iin almalara baladlar. Daha sonra air ve
milletvekili Muhtar ahanov, Moskovada SSCB Halk Temsilciler
Meclisinin 1989 Mays ve Haziran aylarnda yaplan ilk toplant-
larnda, Kazakistan Komnist Partisi I. Sekreteri Gennadi Kolbine
ramen gndem d bir konuma yaparak Aralk Olaylar ve ilk de-
mokratik glerin cezalandrlmasn eletirdi. Gvenlik glerinin
olaylar esnasnda iddete dayanan kanunsuz uygulamalarda bu-
lunduunu syledi ve olaylarla ilgili gereklerin ortaya karlmas
iin SSCB Halk Temsilciler Meclisinin bir komisyon kurmasn
talep etti54. A. Saharov, B. Yeltsin, C. Aytmatov, E. Evtuenko, A.
Voznesenskiy, R. Hamzatov ve D. Kugultinov gibi Sovyet insan
52.Kara, Kazakistann Yeniden Douu, s. 84-89.

53.A.g.e., s. 110-115.
54.A.g.e., s. 107-109.
haklar savunucusu aydnlar ahanova destek verdi. Olayn by-

lece tm Sovyet kamuoyuna mal olmas karsnda Gorbaov 16
Aralk 1986da Kazakistana atad Kolbini Haziran 1989da Mos-
kovaya geri armak ve yerine Nursultan Nazarbayevi atamak
zorunda kald.
Bylece, Kazakistan kendisinin doal liderine kavumu oluyor-
du. Bu sayede, Kazakistan 2000li yllarda Nazarbayevin baarl
politikalaryla blge lkeleri arasnda parlayan bir yldz olarak
ortaya kt. Bu srecin baarya ulamasnda yzlerce, hatta bin-
lerce kahramann can pahasna faaliyet gsterdiini syleyebiliriz.
Eer, Aralk Olaylar olmam ve Kolbin grevini devam ettirmi
olsayd, belki de 1991de Kazakistann bamszlk ve bamsz-
lktan sonraki sreci ok farkl bir biimde geliecekti. Byk
ihtimalle, Kazakistan milli ve niter devlet yaps iinde bugnk
parlak baarlarna ulaamayacakt. Bu sebeple, Aralk Olaylarn
70 yllk totaliter Sovyet dneminden sonra, Kazakistann yeniden
douu olarak nitelendirebiliriz.
Krm Tatarlarnn
Vatana Dnleri
Kazakistanda Almat Olaylarnn patlak vermesinden yaklak

bir buuk yl sonra Trk basnnda Krm Tatarlarnn 1944de zorla
srgn edildikleri vatanlarna dn hareketi haber konusu olu-
yordu. 1987 Temmuz aynn sonlarnda yer alan haberlere gre,
yzlerce kadar Krm Tatar, anayurtlar Krma dnp yerlemek
iin Kzl Meydanda gsteri yapyordu.
25 Temmuz 1987de gerekleen gsteride Tatarlar, Kremlin du-
var ile St. Basil Katedrali arasndaki caddede sessizce toplandktan
sonra Kzl Meydana girmek iin yrye getiler. Tatarlarn ey-
lemlerine mdahale etmeyen polis, meydana girii kapatt. Bunun
zerine bir sre, Anayurta, Gorbaov sloganlar atan gstericiler,
sonra yine sessizce daldlar. Gsteri srasnda hibir olay kmad
gibi, polis, gstericileri gzaltna alma giriiminde de bulunmad.
Moskovada toplanan 600 kadar Tatar adna konuan Bekir
merov, 26 Temmuz gn Tatar olan her yerde gsteri yaplacak
dedi. merov, Krm Tatarlarna tm haklarnn iade edildiinin
ilan edilmesini ve bu yolda mcadele verdikleri iin tutuklanan
Tatar eylemcilerin serbest braklmasn istediklerini syledi.
Krm Tatarlar heyeti, bu olaylardan 20 gn kadar nce, 6 Temmuz
1987 gn Politbro yesi Petro Demiev tarafndan kabul edilmi-
ler ve kendilerine en ge bir ay iinde cevap verilecei bildirilmiti.
Krm Tatarlarnn Vatana Dnleri 49
16 Temmuz 1987 tarihinde Sovyet resmi haber ajans TASS, 500

kiilik Krm Tatarlar grubunun gsterisini haber olarak btn
dnyaya geti. Haberde ilk kez Krm Trklerine hakszlk yapl-
d ve Devlet Bakan Gromiko bakanlndaki bir heyetin Krm
Tatarlarnn mracaatlarn inceleyecei belirtildi.
Krm Tatarlar Szcs Bekir merov TASS aklamasn yeter-
siz bulduklarn, haberde Ruslar ve Ukraynallar arasnda da Nazi
ibirlikilerinin bulunduunun belirtilmesi gerektiini savundu.
TASS 1944 srgnn bir blm Tatarn faist igalcilerle ibirlii
sonucunda yapldn, ancak binlerce Tatarn da Nazilere kar sa-
vatndan bahisle yaplan tehcirin haksz olduunu sylemiti.55
Konuyla ilgili olarak Milliyet gazetesi yazar Sami Kohen de yo-
rumlarda bulundu. Kzl Meydan da bir sredir garip eyler oluyor
diyen Kohen unlar yazyordu:
En sonuncusu, Krm Trklerinin drt gn sren gsterisi. D-
nebiliyor musunuz? Kremlinin duvarlarnn dibinde bir grup
gsterici pankartlarla toplanyor. steklerini Gorbaova duyurmaya
alyor, yerli ve yabanc gazetecilere dertlerini anlatyor... Ve KGB
veya Sovyet Polisi hi mdahale etmiyor, adamlar apar topar ieri
atmyor. stelik Sovyet televizyonu olay gsteriyor, gazeteler bu
konuda yazlar yaynlyor...
Stalin mezarndan kalksa herhalde kahrndan bir kez daha lr!
Krm Trklerini ortadan kaldrmak isteyen o deil miydi?
1944te, Sovyet ordular Almanlar geri pskrtmeye baladk-
tan sonra Stalin, 250 bin kadar Krm Trkn Nazilerle ibirlii
yapmakla sulayp Sibiryaya srmt. Bunlardan 110 bini de ya
yolda, ya da Gulagda lmt. Stalin ayrca Krm eritmek iin
o blgeyi Ukrayna Cumhuriyetinin iine almt. Ne gariptir ki,
55.Milliyet, 26.07.1987.
(daha dorusu ne kadar anlamldr ki) savata gerekten Nazilerle

ibirlii yapan Hristiyan kkenli Ukraynallara dokunulmam,
ayrca blgeye Ruslar yerletirilmiti.
Kim derdi ki 43 yl sonra Krml Trkler kendilerine yaplan
hakszlklara kar seslerini ykseltecekler, hem de Kzl Mey-
dandan ve anavatanlarna zerklik verilmesini isteyecekler?56
Londrada yaayan Krml nl yazar Cengiz Dac, Kzl
Meydandaki gsteriler, Ruslarn bizlere yaplan hakszl sonun-
da kabul etmi olmalarnn bir delilidir demekteydi.
Krm Tatarlarnn II. Dnya Sava srasnda ektii ileleri
anlatan Korkun Yllar, Yurdunu Kaybeden Adam ve Onlar
da nsand romanlaryla tannan Dac A.A.ya verdii demete
unlar ifade ediyordu:
1944te Krm Yarmadasndan topyekn srlrken, 100 bin
l veren Krml Trklerin says bugn SSCB iinde yarm mil-
yonu geiyor. Elimizden alnan haklar geri verilse, bize yklenen
vatana ihanet gibi ar ve haksz sulama geri alnsa ve bizlere ana-
yurdumuza tekrar yerleme izni verilse bile bu en az 5-10 yl alr.
nemli olan itibarmzn geri verilmesidir.57
Bilindii gibi, Krm Tatarlar 18 Mays 1944te KGB efi Lavren-
ti Beriyann talimatyla yurtlarndan srgn edilmeye balanmt.
Beriyann emriyle Sovyet askerleri sabaha kar saat 03.00 civarnda
Krm kylerinde evlere silahlaryla girmiler, Krmllar uykula-
rndan uyandrarak dar karmlard. Elleri havada dizilen halka
15 dakika iinde yolculuk iin hazrlann. Elinizde tayabilecei-
niz neyiniz varsa, yannza aln denilmiti.58
56.Sami Kohen, Stalin Mezarndan Kalksa, Milliyet, 28.07.1987.

57.Milliyet, 30.07.1987.
58.Kemal zcan, Vatana Dn Krm Trklerinin Srgn ve Milli Mca-
1966 ylnda yaplan tespitlere gre, bu ekilde aniden ve hibir

hazrlksz insanlk d bir ekilde evlerinden, yerlerinden, yurtla-
rndan srgn edilen Krm Tatarlarnn says 238.500dr.59
Kadn-erkek, gen-yal demeden btn Krm Tatarlarn
hayvan vagonlarna tktlar. Gen erkekler Sovyet ordusunda Al-
manlarla cephede savarken, ou yal kadn erkek ve ocuklardan
oluan Krm Tatarlar haksz bir ekilde srgne, daha dorusu
lme gnderildiler. Krmda tek bir Krm Tatar dahi braklmad.
Her naslsa Arabat isimli kyde unutulan ve srgn vagonlarna
bindirilemeyen Krm Tatarlar bir gemiye bindirilerek Karadeniz
aklarnda batrld ve onlarda bu ekilde imha edildi.
nsanlarn st ste doldurulduu hayvan vagonlar iindeki yol-
culuk ok ar artlarda gerekletirildi. Var noktas Orta Asya
ve Sibiryaya kadar olan asgar 20-25 gnlk yolculuk hemen hi
kaplar almakszn, hi yemek su verilmeksizin, cesetler dahi bo-
altlmakszn gerekletirildi. Analar l ocuklar kucaklarnda
gnlerce yolculuk yaptlar. Bu talihsiz Trk halk Orta Asyadaki
srgn yerlerine vardnda nfusunun yaklak yarsn (% 46,3)
feci ekilde kaybetmi durumdayd. Sa kalanlar da uzun yllar
bombo Orta Asya llerinde, Sibiryada pek ounun galip ka-
mad bir hayatta kalma mcadelesine girdiler.
Aslnda bu srgn veya Krmdaki Trk varlnn imhas sa-
dece Krm Trkleri ile alakal deildir. Bu imha plannn Trkiye
ile de ilgisi vardr. O dnemde ve daha sonra gelecekte Trkiyeyle
bir sava kanlmaz gren Stalin Trkiyeye ball bilinen et-
nik unsurlar Trkiye snrlar civarndan uzaklatrmay, hatta
dpedz yok etmeyi amalamt. Ayn maksatlarla Grcistanda-
dele Hareketi (1944-1991), stanbul 2002, s. 52-53.

59.zcan, a.g.e., s. 65.
ki Ahska Trkleri de srgn ediliyordu. Yani bu insanlar yalnzca

Trk soyundan olmalar ve Trkiyeye duyduklar byk ballklar
sebebiyle yok edilmek istenmilerdi.60
Zulm ve imha sadece Krmllara deil, onlarn vatanlarndaki
kltrel mirasa da yapld. Krmda Tatarlar hatrlatacak her trl
bina, yap ve maddi miras tamamen yok edildi. Baka bir deyile,
Krmda Trklere ait hemen hemen her eser ve 1500 civarnda cami
yok edildi. Krm Tatarlarnn evleri, tarlalar Sibiryadan getirilen
Ruslara datld. Ayrca Krm Tatarlar sanki tarihte hi var olma-
mlar gibi kitaplardan da onlara ait her ey kartld.61
Srgn edilen Krmllarn yurtlarna dnmeleri de yasak edil-
di. Krma dnme teebbsnde bulunan saysz Krm Tatar da
Sovyet dneminde ok ar hapis cezalarna ve ikencelere maruz
kaldlar.62
Stalinin lmnden sonra Sovyetler Birlii Komnist Partisi I.
Sekreterliine seilen Nikita Khruev Stalinin bask ve terr uygu-
lamalarnn yanl olduunu dile getirdi. zellikle 1956da yaplan
XX. Komnist Partisi Kongresinde Stalinin yaptklarn dzeltme
adna Destalinizasyon politikasn balatt. Bu erevede vatanla-
rndan srgn edilen halklara hakszlk edildii kabul edildi. Hatta
srgn halklarndan bazlarna yurtlarna dnme hakk tannd.
Ancak, Krm Trkleri, Ahska Trkleri ve Volga Almanlarna bu
hak tannmad. Sadece srgndeki baz kstlamalar kaldrld.
Krm Trkleri Takentte Teebbs Grubu oluturarak dier
srgn halklar gibi vatanlarna dnlerine izin verilmesini talep
60.Nail Aytar, 18 Mays 1944-18 Mays 2008 Krm Tatarlarnn Krm Ta-
tarlarnn Srgn zerinden 56 Yl Geti, http://www.fikirdebirlik.org/
yazi.asp?yazi=200805001, (Eriim, 27.01.2012)
61.Aytar, ayn yer.
62.Aytar, ayn yer.
etmeye baladlar. Sovyetler Birlii Komnist Partisi bata olmak

zere yksek makamlara mektup ve dilekeler yazld.
Tm bu almalardan ksm neticeler alnd. Sovyet ynetimi
Krm Trklerine Sovyetler Birlii snrlar iinde serbest dolam
ve alma haklarn verirken, onlarn vatanlarna dnme istekle-
rini grmezden gelmeye devam etti.
Krm Tatarlarnn hakl taleplerini dnyaya ilk defa duyuran
Mustafa Cemilolunun63 alk grevi oldu. Cemilolu Krm Trk-
lerinin haklarn savunan eitli eylemlere katld, yaz yazd
ve bildiri datt iin eitli defalar yarglanp mahkm olmutu.
Her mahkmiyet cezasndan sonra mahkmiyeti eitli bahanelerle
tekrar uzatlyordu. yl alma kamplarnda sresini tamam-
lamasnn ardndan 1974 ylnda tekrar tutuklanan Cemilolu bu
defa bir yl iin Sibiryaya gnderildi. Serbest kalmasna gn
kala aleyhinde tekrar dava alarak mahkmiyeti uzatld. Bunun
zerine Cemilolu 30 gndr devam eden alk grevini uzatt ve
bu tam 303 gn srd.64
Bu insanlk tarihin en uzun alk grevidir. Alk grevleri lis-
tesinde ikinci srada silahlanma yarnn son verilmesi talebiyle
218 gn alk grevi yapan, ancak amacna eriemeyen ABDli As-
trofiziki Charles Hyder, ei Yelena Bonnere ameliyat yaplmak
zere yurt dna gitmesine izin verilmesi talebiyle 178 gn alk
grevi tutan ve amacna erien bilim adam Andrey Sakharov, 26
ar hasta mahkumun serbest braklmas talebiyle 133 gn alk
grevi yapan Kbal gazeteci Guillermo Farnas, Vorkuta kampnda
hapis yatan ve 1936 ylnda siyasi mahkmlarla adil sulularn bir
63.Mustafa Cemilolunun ismi eitli kaynaklarda Mustafa Abdlcemil

Krmolu veya Mustafa Abdlcemil Cemilev (Qrmolu) eklinde de
gemektedir.
64.zcan, s. 162-165.
birinden ayr tutulmas, 8 saatlik i gnnn uygulanmas talebiyle

132 gn alk grevi yapan Trokistler yer aldlar.65
Mustafa Cemilolu o kadar uzun sre alk grev tutmutu ki, o
dnemde onun ld yolunda dnya basnnda haberler km-
t. Milliyet gazetesinde konuyla ilgili haberde yle denilmekteydi:
Sovyetler Birliindeki Krm Trklerinin Rusyann i blgelerin-
de yaama ya zorlanmalarn protesto etmek iin alk grevi yapan
Krml Trk Mustafa Cemilolu lmtr. Alk grevi sresince
30 kiloya kadar den Cemilolu, daha nce eitli yerlere srgn
gnderilmiti.66
Krm Tatarlarnn lideri Cemilolu, 1966 - 1986 yllar arasn-
da Sovyet kart faaliyetler gerekletirdii iddiasyla 6 kez hapse
mahkm edilip toplam 17 yl hapis yatyordu.67
1944 srgn srasnda alt aylk bir bebek olan Mustafa Cemi-
lolu, Tatar hareketinin lideri olmasnn yan sra, SSCBde rejime
kar kan muhalif aydnlar arasnda Sakharov kadar nemli bir
isimdir. Sovyetler Birlii gibi kat bir rejimde muhalif grleri ak
bir ekilde dillendirmek herkesin yapabilecei bir i deildir. n-
k Sovyet sisteminde insanlarn tm yaants kontrol altndadr.
Vatandalarnn rejim aleyhindeki en ufak ikyet ve eletirilerini
tespit etmekte mahir KGB herkesin zerinde korku salmt. Bun-
dan dolay Sovyet vatandalar rejim ile ilgili tenkidi grlerini
dile getirmekte ok temkinliydi. Bu sebeple 1980li yllara kadar
65.Krmolu, Tarihin En Uzun Alk Grevini Tuttu,http://qha.com.ua/

kirimoglu-insanlik-tarihinin-en-uzun-aclik-grevini-tuttu-110638tr.html,
(Eriim, 10.05.2012)
66.Srgn Alk Greviyle Protesto Eden Krm Trk Cemilolu ld,
Milliyet, 07.02.1976.
67.http://qha.com.ua/kirimoglu-insanlik-tarihinin-en-uzun-aclik-grevini-
tuttu-110638tr.html, (Eriim, 10.05.2012).
Sovyet rejiminin siyasi yapsn aka eletiren Sovyet aydnlarnn

tespit edilebilenlerinin says 128i gememektedir. Bu 128 muhalif
aydn arasnda ise Trk aslllardan tek isim bulunmaktadr. O da
Mustafa Cemiloludur.68
Cemilolu rejimi kat disiplinin yumuamaya balad Gorba-
ovun dneminde Krm Trklerinin haklarn youn bir biimde
savunmaya devam etmitir. Sakharov ile beraber Glasnost adl bir
dergi karan Cemilolu, Fransann Le Monde gazetesine verdii
bir demete Gorbaovun Krm Tatar Trkleri meselesine olumlu
baktn dolayl olarak kendilerine bildirdiini ancak, daha nce de
Andropovun da byle bir sz verip, tutmadn ifade ediyordu.69
Ancak Gorbaov szn tutacakt. SSCB Yksek Sovyeti 14 Ka-
sm 1989da hakszlklara urayan Sovyet vatandalarnn haklarnn
iade edilecei konusunda bir deklarasyon yaynlad. Bylece Krm
Trkleri ve vatanlarndan srgn edilen dier halklarn vatanlarna
dnmelerinin nnde hibir hukuki ve siyasi engel kalmyordu.70
1990 ylnda Krm Tatarlar Simferepolun merkezindeki mey-
danda byk bir adr kurarak protesto eylemi balattlar. Binden
fazla Krm Trknn katld eylem sonu verdi ve Simferepol
ehir Sovyeti gstericilerle grmeyi kabul etti. Grmeler so-
nucunda, ilk aamada en az 800 parsel arazinin Krm Trklerine
datlmas konusunda ilke anlamas saland.
Krm Trklerinin lideri Mustafa Cemilolu, Interfaksa yap-
t aklamada, Bahesaray ve Sudak kasabalarnda da benzer
eylemlerin balatldn ve bu eylemlerin de toprak datm sz
alnncaya kadar srdrleceini syledi.71
68.http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Soviet_dissidents, (Eriim, 07.01.2012).

69.Mustafa Cemilev Saharovla El Ele, Milliyet, 30.07.1987.
70.zcan, s. 210-211.
71.Milliyet, 20.04.1990.
23 Haziran 1990da Krm Trklerinin 46 yllk zlemi bitti.

Simferepolda bir kyde dzenlenen bir trenle bir grup Tatar ana-
vatanlarna dnd. Bir caddeye smail Gaspralnn ad verildii
kyde Tatarlar kendi imknlaryla 54 ev ina etti.72
Krm Tatarlarnn vatanlarna dnleri 1990 ylndan son-
ra hz kazand. Ancak bata zbekistan olmak zere eitli Orta
Asya lkelerinde yaamakta olan Krm Tatarlar ekonomik imkn-
szlklar ve siyasi engeller yznden Krma dnememektedirler.
Hlen Krma dnebilmi bulunan yaklak 300.000 Krm Tatar
yok edilmek istenen varlklarn ve kltrlerini vatanlarnda tek-
rar kurabilmek iin Mustafa Cemilolu liderliinde olaanst bir
mcadele vermektedirler. Vatanna dnen Krm Tatarlar bata
oturacak ev, yaamn idame ettirecek i bulamama gibi byk so-
runlarla kar karyadr. Vatanda yaamn devam ettiren Krm
Tatarlar anadilleri ile eitim alamamakta dini ve kltrel bir asi-
milasyon politikas ile mcadele etmektedirler.
zal Krm Trklerinin vatanlarna dn mcadelesine her za-
man elinden gelen destei vermeye alt. zal 30-31 Ekim 1992
tarihlerinde Ankarada gerekleen ilk Trk Dili Konuan lkeler
Devlet Bakanlar zirve toplantsnda Krm ve Ahska Trklerinin
sorunlarnn da grlmesini isteyen bir talebe protokol kuralla-
rn hie sayarak destek verdi.
Krm Tatar Mill Meclisi Trkiye Temsilcilii tarafndan ha-
zrlanan ve tarihi zirve toplantsnda iki halkn durumlarnn da
gndeme alnmasna ar yapan dileke toplantya katlan lider-
lere dorudan elden teslim edildi.
Bunda Turgut zaln byk rol oldu. Dilekeyi 30 Ekim 1992
gn TBMM tren salonunda toplant ncesinde okuyan zal
72.Milliyet, 24.06.1990.
umulmadk bir neride bulundu ve Trkiyedeki bir ok sivil toplum

kuruluu tarafndan imzal dilekeyi getiren Krm Tatar Milli Mec-
lisi Trkiye Temsilcisi Zafer Karatay ve Krm Tatar Mili Hareketi
Tekilat Trkiye temsilcisi Dr. Hakan Krmlya kendi elleriyle Trk
Cumhuriyetleri liderlerine, yani Trkiye Cumhuriyeti Babakan
Sleyman Demirel, Trkmenistan Cumhurbakan Saparmurad
Niyazov, Krgzistan Cumhurbakan Askar Akayev, zbekis-
tan Cumhurbakan slm Kerimov, Kazakistan Cumhurbakan
Nursultan Nazarbayev, Azerbaycan Cumhurbakan Ebulfeyz El-
ibeye takdim etmelerini istedi. Bylece devlet protokol alarak
devlet bakanlarndan Krm ve Ahska Trklerinin sorunlarnn
zmne destek istendi. Ancak bu durum bata Kazakistan Cum-
hurbakan Nazarbayev olmak zere baz liderlerin tepkisine sebep
oldu.73 zaln protokol kaidelerini hie sayarak byle bir eye izin
vermesinin, onun Krm ve Ahska Trklerinin ar sorunlarna
gsterdii hassasiyetten kaynakland muhakkaktr.
73.Bamsz Trk Cumhuriyetleri Zirve Toplantsna Trkiyedeki Krm

Trklerinin Mracaat, Emel, Eyll-Ekim, 1992, Say 192, s. 23; Zafer Kara-
tay ile grme, 17 Nisan 2012.
Karaba Meselesi
Karaba meselesi dnyann ve Trkiyenin gndemine ilk

defa 1988 ylnda ubat aynn sonlarna doru geldi. Milliyet
gazetesinde, 22 ubat 1988de Sovyetler Birliinin Ermenistan
Cumhuriyetinde on binlerce kiinin dzenledikleri gsterilerle
Azerbaycann Karaba Blgesinin yeniden Ermenistana balan-
masn istedii yazyordu.
Amerikan Associated Press Ajansnn Moskovadaki muhalif
kaynaklara dayanarak verdii haberlere gre, 22 ve 23 ubat gn-
lerinde en az 100.000 Ermeni, bakent Erivandaki opera binas
nnde toplanarak Karaban yeniden Ermenistana balanarak
bir adaletsizliin dzeltilmesini talep ediyordu.
Gstericiler Ermenistan Parlamentosunun bir an nce toplana-
rak konuyu ele almasn istedi ve bu isteklerinin kabul edilmemesi
halinde genel greve gidecekleri tehdidinde bulundu.74
Gazeteler Ermenistanda milliyeti gruplarn Devlet Bakan
Andrey Gromikoya telgraf gndererek Azerbaycana bal Ka-
raba zerk blgesinin Ermenistana balanmasn istediklerini
yazyordu.75
On binlerce Ermeninin sokaklara dklmesine neden olan Ka-
74.Milliyet, 24.02.1988.
75.Milliyet, 23.02.1988.
Karaba Meselesi 59
raba zerk Blgesi, nfusunun ounluu Ermeni olan 4 bin 400

km2 yzlmne sahip dalk bir toprak parasdr.
Bu blge 1923 ylna kadar Sovyet Ermenistann bir blmn
oluturuyordu. Ancak Stalin, Sovyet cumhuriyetlerinde etnik b-
tnlk olumamas iin Karaba bu tarihte halk Mslman olan
Azerbaycana balad.
En byk iki kentinin eski ad Hankand olan Stepankert ile u-
ar olan Karaba, ok eski dnemlerden bu yana eitli kltrlerin
etkisi altna girdi.76
Erivandaki binlerce milliyeti Ermeninin yapt eylemler
Azerbaycana bal Karaba blgesinde de etkisini gstermekte
gecikmedi. Erivandaki gsterileri destekleyen Ermeniler ile gs-
terileri tepkiyle karlayan Azeriler arasnda atmalarn kt
Trk gazetelerinde yer ald.77
te bylece gnmze kadar srecek Azerbaycan-Ermenistan
gerginlii balyordu. Bu gerginlik sadece Bak ile Erivan arasnda
kalmayacak Trkiyeyi, Trkiyenin Trk Cumhuriyetleri ile olan
ekonomik ilikilerini de etkileyecekti.
Sovyet dneminde bastrlan Ermeni milliyetilii Gorba-
ovun glasnost politikasnn getirdii geveklik ortamnda birden
ortaya kyordu. Gorbaov ve onun politikalarndan g alan Er-
meni milliyetileri, ilk olarak amalarnn Ermenistan ve Dalk
Karabadan Azerileri temizlemek olduunu gsterdiler. Buna tep-
ki olarak Azerilerin de harekete gemesiyle blgede 2000li yllara
kadar devam edecek bir kaos ortam olutu.78
76.Milliyet, 25.02.1988.
77.Milliyet, 26.02.1988.
78.Yakup Hur, Trkiyenin Karaba Politikas, (Yaynlanmam Yksek Li-
sans Tezi), Kahramanmara St mam niversitesi Sosyal Bilimler Ens-
tits, Ocak 2008, s. 13.
Azerbaycan ynetimine bal Karaba blgesinin Ermenistan

ile birletirilmesi konusunu ilk defa Austos 1987de ortaya atld.
Helsinki Antlamalarnn Uygulanmasn Gzetleme Ermenistan
Komitesi yesi Robert Nazaryan nclnde hazrlanan 75 bin
imzal bir dilekede Ermenilerin Karaba ve Nahivann Azerbay-
can deil, Ermeni topraklar olduu ifade edilerek geri verilmesi
talep edilmi ve dileke Sovyet Birliinin en yksek ynetim ka-
demesi Politbronun ideolojik sorunlarla ilgili yesi Mikhael
Serguelevliche gnderilmiti.79
Bundan sonra konuyu uluslar aras platformda dile getiren Sov-
yet Devlet Bakan Mihail Gorbaovun ekonomi danman Abel
Aganbekyan oldu. 18 Kasm 1987de Gorbaovun Fransa ziyareti
esnasnda yannda bulunan Aganbekyan Dalk Karaba Erme-
nilerindir ve bu topraklar Ermenistana ilhak edilmelidir eklinde
deme verdi.80
Oysa Karaba tarih boyunca Trk boylarnn yaad top-
raklardr. Son dnemlere kadar Azerbaycan blgesindeki Trk
devletlerinin de hkimiyet alan iinde yer almt. ranllarn
yenilgiye uradklar Ruslarla 1828de yapt Trkmenay Ant-
lamasyla Karaban da iinde olduu Revan, Nahvan ve Gence
gibi Azerbaycan hanlklar arlk Rusyann eline geti. Bu tarih-
ten sonra Ruslar, ran ve Anadolu Ermenilerini, Kafkas sahasna
getirerek Karabaa yerletirdiler. 1832 ylndaki ilk resmi Rus say-
mna gre Karaba nfusunun % 64 Azerbaycan Trk, % 34
79.Hur, a.g.e., s. 14.

80.Nesrin Sarahmetolu, Azerbaycann Bamszlnn 10. Ylnda Hocal
Olaylarnn Deerlendirilmesi, Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cumhuri-
yetleri, (Editrler E. Grsoy Naskali-E.ahin), Haarlem 2002, s. 462; Nazm
Cafersoy, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas (Haziran 1992 Haziran
1993), Ankara 2001, s. 9.
Karaba Meselesi 61
Ermeni idi. zellikle I. Dnya Sava sonrasnda Ermeni gleri-

nin arttrlmas ve bunlarn Karabaa yerletirilmesi sonucunda
Ermenilerin orann ykseldi. Bylece Azerbaycan sahasnda suni
bir Ermeni blgesi oluturuluyordu.81
Austos 1987den itibaren Karaba blgesinin Azerbaycandan
alnarak Ermenistana balanmas ynnde sistemli bir almann
balad grlecektir. Erivandaki ubat 1988deki kitlesel eylemler-
den sonra Ermeniler toprak taleplerine ulamak amacyla dnyada
Azerbaycan kartln elde etmek iin akla hayale gelmedik ve
insanlk d yollara bavurmaktan ekinmediler.
1 Mart 1988te gazetelerde yer alan haberlere gre, Azerbay-
can Cumhuriyeti snrlar iindeki Karaba blgesinin Ermenistan
Cumhuriyetine balanmas iin Ermenilerin bir hafta kadar sren gs-
terileri, Azerbaycan Cumhuriyetinde tepki yaratmakta gecikmemi,
Azeriler Ermenilere saldrmlard. Milliyet gazetesi Azerbaycann
bakenti Bakye 18 kilometre mesafede, Hazar Denizi kysndaki
Sumgaytta Azerilerin Ermenilere saldrdn yazyordu.82
Sonradan tespit edildii gibi, 2729 ubat 1988 tarihinde Sum-
gaytta meydana gelen saldrlarda 32 kii lm, drt yzden
fazla insan eitli derecelerde yaralanm, iki yz civarnda ev, el-
liden fazla kamu kuruluu ve krk akn otomobil hasar grm,
tatlarn bir ksm ise yamalanarak yaklmt. Devlet, yaklak 7
milyon ruble deerinde maddi zarara uratlmt.83
Dnya basnnda Azerbaycanllar Sumgaytta durduk yere Er-
menilere saldran ve lm olaylarnn sorumlusu olarak gsterildi
81.Mustafa Gke, Yukar Karaba Sorunu ve Trkiye-Ermenistan likileri

zerine Bir Deerlendirme, Turkish Studies, Volume 6/1 Winter 2011, p. 1112.
82.Milliyet, 01.03.1988.
83.http://www.1news.com.tr/roportajveyorumlar/20120302095602698.
html, (Eriim, 11.04.2012)
ve Milliyetilik, Pantrkizm ve Panislamizm ile suland. Rusya,

Avrupa ve ABD basnnda neredeyse Azerbaycan aleyhinde Ha-
l seferleri balatld. Bylece tm dnyada mazlum Ermeniler
imaj yaratlyordu.84
Oysa yllar sonra ortaya kan gerekler bunun hi de yle
olmad, aksine bir avu Ermeni tarafndan planlanan kanl bir pro-
vokasyon olduunu gsteriyordu. Sovyetler Birlii mahkemesinde
grg tanklarnn ifadesinden Sumgayt olaylarn Grigoryan isimli
eli kanl bir katilin olaylar nceden planlad ve bylece Dalk
Karaba olaylarnda Azerbaycandan taviz koparmak amac tad-
ortaya kt. Ancak, Sovyet mahkemesi bu gerekleri dnyadan
gizledi. Bu mahkemede savc olan Azerbaycanl Aslan smailovun
yllar sonra bildiklerini kitap olarak yaynlamasyla gizlenen gerek-
ler ortaya kyordu. Olayla ilgili mahkeme raporlar ise korkun bir
gerei su yzne kartmaktadr. Katliamn banda duran Grigor-
yan, sadece kendisinin dokuz Ermeniyi boazladn anlatrken
amacnn Azerileri btn dnyaya Ermenilere soykrm yapan taraf
olarak gstermek olduunu belirtmektedir. smailov konuyla ilgili
elde ettii tm bilgi ve belgeleri kitap olarak yaynlad.85
Azerbaycanl nde gelen tarihilerden Ziya Bnyadov da olay-
larn Ermeni milliyetiler tarafndan bilerek organize edildiini,
Azerbaycan halkn dnya kamuoyu nnde haksz duruma d-
rmek amacyla tasarlandn ifade etmektedir. Ayrca olaylar
balad zaman dnya haber ajanslarna grntlerin ok hzl
ekilde aktarlmasn da her eyin Ermeniler tarafndan nceden
planlanmasna balamaktadr.86
84.Hur, a.g.e., s. 15.

85.Aslan smailov, Sumgayt SSCBnin knn Balangc, aolu 2010.
86.http://tr.wikipedia.org/wiki/Sumgay%C4%B1t_Pogromu, Eriim, 5
Karaba Meselesi 63
Sumgayt olaylarnn zerinden ok gemeden Ermenistan

Parlamentosu 15 Haziran 1988 tarihinde Karaba blgesini Azer-
baycandan ayrarak Ermenistana balanmas ile ilgili bir karar
tasarsn kabul etti.87
Azerbaycana bal Karaba Ermenileri de 12 Temmuz 1988de
tek tarafl bir karar alarak zerk blge olarak resmen Ermenistana
balandklarn ilan ettiler. Devlet kurumlarna Ermenistan bay-
ra ektiler.88
Karaba Meclisinin blgenin Azerbaycan cumhuriyetinden
ayrlarak Ermenistan Artsah zerk Blgesi adnn konmas y-
nnde ald karar Azerbaycanda tepki ile karland. Azerbaycan
cumhuriyeti meclisi karar anayasa ihlali olarak deerlendirdi ve
Karaba asi ilan edildi.89 SSCB Yksek Prezidyumu Ermeni is-
teklerini redderek zerk Karaba blgesinin Azerbaycana bal
kalmasn kararlatrd.90
Yukar Karabala birleme plannn son aamas olarak 1 Aralk
1989 tarihinde Ermenistan Parlamentosu, Azerbaycana bal Yu-
kar Karaba blgesiyle birleme karar ald. Moskova, Ermenistan
Parlamentosunun ald bu karara tepki gsterdi. Ermenistan Par-
lamentosu, Azerbaycann onay olmadndan bu kararla Sovyet
Anayasasnn 78. Maddesini inemi oluyordu. Ermenilerin att
bu admlar, Azerbaycanda byk tepki yaratt. Ancak Ermenistan
tutumuna devam etti.91
Mart 2012.
87.Milliyet, 16.06.1988.
88.Gke, a.g.m., s. 1114.
89.Milliyet, 14.07.1988.
90.Milliyet, 19.07.1988.
91.Gke, a.g.m., s. 1114.
Ermenilerin ayrlk ve terr hareketleri, Azerbaycanda milli-

yeti hareketlerin artmasnda etkili oldu. 1988 yaznda Azerbaycanl
aydnlar Azerbaycan Halk Cephesi (AHC)nin temellerini attlar.
lke apnda aydnlarn nderliinde ynetime kar gerekletiri-
len eylemler Moskovay tedirgin etti. Dalk Karabada atmalarn
genilemesi, Ermenistan ve Karabada yurtlarndan kovulan Aze-
rilerin saysnn giderek artmas, Sovyet yneticilerinin Ermenileri
aktan aa desteklemeleri Azerileri direkt etkiliyor ve onlar siyasi
mcadeleye sevk ediyordu. Dalk Karaba olaylar artk rgtlen-
meyi bir ihtiya haline getirmiti. ki yzden fazla kurum ve tekilatn
destei ile16 Haziran 1989da Azerbaycan Halk Cephesi oluturuldu.
On be kiiden oluan ynetim kurulunun bakanlna Ebulfeyz
Elibey getirildi. lkeyi Ermenistann saldrlarndan korumak ve
bamszlna kavuturmak isteyen insanlar cephe etrafnda toplan-
maya baladlar. Elibey AHCnin kurulu gayesinin Azerbaycann
toprak btnln, tam egemenliini salayarak Azerbaycan Mil-
li Cumhuriyetini yeniden kurmak olduunu aklamt. Karaba
olaylarnn kontrolden kmas zerine AHC, Karaba zerk Yne-
timinin kaldrlmasn, Azerbaycann egemenlii konusunda kanun
kabul edilmesini, Nahivan ablukada tuttuu ve Azerbaycandan
toprak talebinde bulunduu iin Ermenistan ile tm ekonomik ili-
kilerin kesilmesini ve AHCnin resmiyetinin tannmasn istiyordu.
23 Eyll 1989da Azerbaycan egemenliini ilan etti. 5 Ekim 1989da
Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu AHCyi tand. Azerbaycan hal-
knn ak siyasi tavr ve bamszlk istekleri Moskovay tedirgin
etti. Artk Azerbaycann SSCBden kurtulmasna az kalmt.92 Bu
duruma elbette Moskovann gz yummas beklenemezdi. Mosko-
vann mdahale iin bekledii frsat Ocak aynda ortaya kacakt.
92.Gke, a.g.m., s. 1114; Hur, a.g.e., s. 17.

Karaba Meselesi 65
9 Ocak 1990da Karaba blgesi ekonomik ve sosyal geli-

me plan ile Ermenistan plann birletiren bir karar daha ald.
Blgede yaanan srecin Azerbaycan Trkleri ile Ermeniler ara-
snda atmalara dnmesi zerine Azerbaycan hkmetinin
Karabada olaanst hal ilan etmesi, arpmalar durdurma-
ya yetmedi. Aksine atmalar Azerbaycann dier blgelerine
de srad.93
13 Ocak 1990daki Bakdeki Ermenistan protesto mitinginden
sonra Ermenilerin bulunduu semtlere saldrlar oldu. Saldry
gerekletirenlerin; bir yl nce Ermenistandan ve Karabadan
200 bin civarnda Azerbaycan Trknn tehcir edilmesi srasnda
yaknlar katledilenler olduu belirtilmektedir.94
Bu arada 13 Ocaktan balamak zere Moskova tarafndan Bak
evresine byk bir askeri g yld. Ancak olaylara mdahale
etmek iin Sovyet ordusu alt gn bekledi. Bu arada bir taraftan
AHC Ruslar istiyorlarsa lkemiz onlar iin yeni bir Afganistan
olur tehdidini savururken dier taraftan halk, Kzl Ordunun
kente girmesini engellemek iin barikatlar oluturuyordu.95
Ancak, bu barikatlar yeterli deildi, 19 Ocak gecesi yerel saatle
23.30da Kzl Ordu birlikleri havaalan yolunda ilerlemeye bala-
d. Saat 00.30da ise kara, hava ve denizden balatlan saldrlarla,
Bak sava alanna dnt. Tanklar, nne kan her eyi ezerek
geiyordu. Kurun yamuru ve tanklar altnda ok sayda kii ld.
Resmi aklamalarda l says 82 olarak verilmitir. Azerbaycan
Halk Cephesine gre ise bu rakam 600 idi.96
93.Gke, a.g.m., s. 1114.

94.Gke, a.g.m., s. 1114.
95.Hur, a.g.e., s. 17.
96.Hur, a.g.e., s.,17-18.
Sovyetler Birlii D leri Bakan Eduard evarnadze, Bakdeki

Ermenileri korkutmak iin ordu birlikleri gnderildiini ifade eder-
ken, Gorbaov ise Azerilerin slam Cumhuriyeti kurmak isteini
ve teebbs engellemek iin ordu gnderildiini iddia ediyordu.
Oysa Kzl Ordunun Bakye Ermenileri kurtarmak iin girme-
dii, harekttan bir hafta sonra iyice belli oldu. Harekt yneten
Savunma Bakan Dimitri Yazov, Kudurmu Halk Cephesini ez-
mek iin Bakye girdiklerini sylyordu.97
20 Ocak 1990daki Bakye Kzl Ordunun girmesi ve bir-
ok insann lmesinin sorumlusu olarak Gorbaov grlmtr.
Azerbaycann air ve devlet adamlarndan Bahtiyar Vahapzade,
Gorbaovun zamannda Ermenileri susturarak meseleyi hal-
letmediini ve olaylar, Ermeni lobisine yn veren, onu gl
silahlarla tehiz eden, hatta aka onu savunan ve her mese-
lede Azerileri yalnz brakan Moskovann organize ettiini
sylyordu.
Sovyet otoriteleri ehirde sokaa kma yasa koymu olma-
sna ramen hayatlarn tehlikeye atan binlerce Azeri sokaklara
karak Sovyet igalini protesto etti. Tahminlere gre 380,000
Komnist Parti yesi Azeriden, 100,000 kadar bu gsteriler s-
rasnda parti yelik kimliklerini yaktlar. Gorbaovun plannn
tam aksine, Bak igali milliyetileri sindirmedi, tersine lkede-
ki milli duygular daha da alevlendirdi. Gorbaov, Bakye asker
sokmakla Azerbaycann tamamna hkim olamad gibi Halk
Cephesinin tabannn genilemesine ve direniin trmanmasna
da sebep olmutu.
Bu arada Ermeni milliyetiler, Azerilerin iki cephede birden
mcadele vermek zorunda kalmasndan ve hele Kzl Orduyu
97.Milliyet, 30.01.1990dan alnt Hur, a.g.e., s. 18.

Karaba Meselesi 67
karsna almasndan memnun kalmlardr. Ancak tm bu

olanlara ramen Ermeni milliyetiler Gorbaovu Azerilerden
yana kmakla ve kendilerini korumamakla sulamaya devam
ediyorlard.98
zaln Karaba meselesine yaklam Sovyet dnemi ve sonra-
snda iki farkldr. Sovyet dneminde Moskovann iileri karma
saylabilecek fiil ve szlerden kand, ancak Azerbaycann ba-
mszln kazanmasndan sonra aktif destek vermeye alt
grld. Ocak 1990da zaln Azerbaycanllarn Trklerden ok,
randaki Azerilere yakn olduklarn sylemesi herkesi artt.
ABD ziyaretinin ikinci gnnde International Clubta yapt
konumada Trkiyenin Ermeni-Azeri atmas iine ekilmesi
mmkn m? Azeriler ve Sovyetler Birliindeki dier Trk asll
gruplar, bamszlk talep ederse, Trkiyenin tutumu ne olacak-
tr? Trkiyenin bu konulardaki deerlendirmesi nedir? eklindeki
soruya verdii cevapta Hereyden nce, Azerbaycan bir Sov-
yet Cumhuriyetidir. Aramzda ok ksa bir snr vardr. Sovyet
Ermenistannyla snrmz ok daha uzundur. Azerbaycanla s-
nrmz dorudan dorudan Azerbaycan ile deil, Azerbaycana
bal Nahivan iledir. Bu snrn uzunluu sadece 6-7 kilometre-
dir. Aslnda Azerbaycanllar, Anadoludaki Trk halkndan daha
ok ran Azerilerine yakndrlar, lehelerimiz farkldr. Bir baka
fark daha vardr. Mezheplerimiz ayrdr. Onlar iidir, biz Snniyiz,
Sovyetler Birliindeki Trke konuan ya da Mslman gruplara
karmak istemeyiz. Sovyetler Birliinde sorunlarla karlalmas-
n istemeyiz. Gorbaovun izledii politikalarn dzenli bir ekilde
uygulanmasn arzu ederiz. Ancak, byk deiimlerle birlikte baz
sorunlar olacaktr dedi. Byk bir Trk imparatorluu peinde
98.Hur, a.g.e., s. 18.

deiliz diyen zal Ankarann Sovyetler Birliinin iilerine ka-

rmak istemediine vurgu yapt.99
zaln szlerine Trkiyedeki Azerbaycan Trkleri sert tepki verdi.
Ankaradaki Azerbaycan Kltr Derneinin Bakan Feyzi Ak-
zm Azerbaycanda din faktrnn deil, milliyetilik faktrnn
n planda olduunu belirterek unlar syledi Trkiye Azerbaycan
Trkl iin her eydir, Trkiyenin onlar unutmamasn, sahip
kmasn ve manevi destek vermesini beklemektedirler dedi.
Akzm Milliyet gazetesine yapt deerlendirmede Azerbay-
can Trklnn hibir ekilde Turanclk ya da Pan-Trkizm
peinde komadn, ancak kendilerini manevi olarak Trkiyeye
bal hissettiklerini syledi.100
CHP Genel Bakan Deniz Baykal sert tepki gsterdi ve Sovyet-
ler Birliindeki olaylar derin ve sorumlu bir ilgiyle izliyoruz. Bir
an nce kargaann sona ermesini istiyoruz. zaln yapt akla-
maya gelince, byle bir aklamay bir devlet bakannn azndan
duymak, hepimizi derinden yaralamtr. Uluslararas sorunlara
bu anlayla, bu slupla yaklamann bir sorumsuzluk olduu ka-
nsndaym. Ne demek; Sovyetler Birliindeki bir federasyon bizi
deil, ran ilgilendirdiini sylemek buna gereke diye de, onlar
ii, biz Snniyiz demek. Cumhuriyet hkmetinin, laik Trkiye
Cumhuriyetinin ulusal birlii ve btnl yanstmas gereken
temsilcinin azndan bu szleri duymak ok ac olmutur. Sen ora-
da Misak- milli snrlar iinde yaayan herkesi temsil ediyorsun.
Kimsenin mezhebiyle, inancyla, rkyla dili ile rengi ile uramaya
senin ne hakkn, ne haddin yoktur.101
99.Milliyet, 19.01.1990.
100.Milliyet, 19.01.1990.
101.Milliyet, 22.01.1990.
Karaba Meselesi 69
Mmtaz Soysal olay zaln Azerbaycan konusundaki gaf ola-

cak ey deil diye deerlendirdi. Radyolarnda sabah-akam Azeri
trkleri sylenen, topraklarnda yz binlerce Azeri yaayan, s-
nrlarnn tesinden, ta Bakden Ermeni zulmne kar tarihteki
tek kurtarcmz Trkiyedir diye yal gzlerle baklan bir lkenin
Cumhurbakan, nasl olur da, Onlar ii, biz Snni; bizden ok
ranllara yakndrlar diye konuabilir?
Byle bir konuma, yalnz duygulara ters dmekle kalmaz, hem
Trkiyedeki Alevi-Snni tartmasnn yeniden canlanmasna, hem
de Trkiyenin varlna bel balam milyonlarca insann koyu bir
umutsuzlua dmesine yol aar.102
Trkiyenin d politikasnda d Trkler sorunu da ciddi ve
tehlikeli bir noktaya ulam durumda. Ankara bir yandan d
Trklere sahip kmaya alrken, dier yandan pan-Trkizm
sulamalarna muhatap olmaktan kanyor. Trkiye Bulgaristan
Trklerinin g, Azerbaycan-Ermeni olaylar, Kbrs meselesi ve
Bat Trakya Trklerinin sorunlar gibi konularn st ste gelmesi,
Ermenilerin meseleyi Hristiyan Mslman atmas gibi gster-
meye almas sebebiyle yalnz kalyordu.103
Yukar Karaba sorunu sadece Azerbaycan Trklerinin sorunu
deil, aslnda Trk dnyasnn bir sorunuydu. Ruslar, Azerbaycan
topraklarn igal ettikten sonra Trkiye ile Azerbaycan Trkleri-
nin balantsn koparmak amacyla ran ve Anadoludan getirerek
yerletirdikleri Ermeniler ile amalarna ulatlar. Ruslarn, Azer-
baycanda istikrarn salanmasn nlemek, Hazar petrollerinden
yararlanmaya devam edebilmek iin bu tr politikalar uygulamala-
102.Mmtaz Soysal, Sorumsuzluun Hesab, Milliyet, 29.01.1990.

103.Nur Batur Nilfer Yaln, Ankarann D Trkler Sorunu, Milliyet,
31.01.1990.
rna ramen Trkiye, 1989-1990 tarihlerinde gerekleen olaylarn

Sovyetlerin bir i ii olduunu aklad. Sovyetlerin knden
sonra ise Ermenistan ilk tanyan lkelerin arasnda yer ald.104
Kara Ocak ya da Kanl Ocak olarak ta bilinen Bak Olaylarndan
hemen sonra, Azerbaycan Komnist Partisi birinci sekreteri Ab-
durrahman Vezirov istifa etti, yerine Babakan Ayaz Muttalibov
atand ve Hasan Hasanov babakan oldu. Trkiye olaylar Sovyetle-
rin i ii olarak deerlendirdi, Babakan Mesut Ylmaz Ermenilere
ve Azerilere insani erevede yardm yapabileceklerini ilan etti.105
Btn bu gelimeler olurken Irakn 2 Austos 1990da Kuveyti
igali ile balayan ve 28 ubat 1991e kadar sren Krfez Krizi ve
Sava bir anlamda Ermenistan-Azerbaycan atmasnn dnya
kamuoyunda unutulmasna yol at. Kzlordu, Krfez Savan
bahane ederek Kafkaslar ve Baltk Cumhuriyetlerinde ynaklar
yapt. Haziran ve Temmuz 1991 dnemi yine Ermenilerin Kara-
ba kylerine hcumlar ve birok Azeri Trkn katletmeleriyle
devam etti.
Nihayet 19 Austos 1991de Moskovada SSCB ve Komnist Par-
tisinin 70 yllk mrn bitiren bir hkmet darbesi gerekleti.
Bu kargaa ortamnda Kzlordu ve Sovyet ileri Bakanl Bir-
likleri (OMON) Bakdeki Halk Cephesi Merkezine zorla girerek
Ebulfeyz Elibeyi yaraladlar. Baz Halk Cephesi yeleri tutukland.
Gorbaova kar yaplan baarsz hkmet darbesi, sadece
Gorbaovu ve Komnist Partiyi ykmakla kalmad, ayn zaman-
da 70 yldr Komnist zulm altnda inleyen halklarn ve uluslarn
da kendi topraklarna kendi kiiliklerine ve zgrlklerine sahip
kmalarna sebep oldu. Esasen beklenen bu gelime, ksa sre-
104.Gke, a.g.m., s. 1119.

105.Hur, a.g.e., s. 19.
Karaba Meselesi 71
de etkisini gstermi ve nce Baltk lkeleri, ardndan da teki

lkeler bamsz birer cumhuriyet haline gelmilerdir. Bu kap-
samda Azerbaycan, 30 Austos 1991de bamszln ilan etti.
Trkiye bu yeni Trk devletini 9 Kasm 1991de resmen tand.
Trkiye Azerbaycan tanyan ilk lke oldu. Yeni Kurulan Azer-
baycan Cumhuriyeti 86.600 km, nfusu 7.023.000 idi. lke, Ayaz
Mutalibovun bakanln yapt Komnist Partisi tarafndan ida-
re ediliyordu.106
Bu gnlerde Dalk Karaba blgesinde yaayan Ermeniler, Ka-
rabada bamszlk ilan ederek, adn Arstakl Ermenistan Halk
Cumhuriyeti olarak deitirdiler. Bu karar Azerbaycan Anaya-
sasna aykr olduu iin Azerbaycan Parlamentosu protesto etti.
Azerbaycan parlamentosu bunun zerine Dalk Karaban zerk
statsn kaldrp dorudan Azerbaycana balad. 1991 Eyll ay
ortalarnda Ermeniler yeniden Azerbaycan-Ermenistan snrndaki
kylere (aumyan blgesi) saldrdlar ve birok insan ldrdler.107
Eyll 1991de Karabadaki durumu Karabaa giren Hrriyet
Gazetesi muhabiri yle tasvir ediyordu: Dnyadan saklanan bir
i sava Dalk Karabadaki Ermeni ablukas Namlularn
evrildii Azeri kyleri Yaklan yklan evler Kurunlanan,
bombalanan Azeriler Havada uuan roketler Otomatik t-
fek mermileri Kurduklar barikatlarda kmldamayan Sovyet
tanklar Esirler Yarallar ller Karlan Azeri Trkler
ve dnyann duymad imdat lklar108
Ermenilerin, aumyan blgesindeki kylere saldrmas zeri-
ne Yeltsin ve Nazarbayevin teebbsleri ile sorunun halledilmesi
106.Hur, a.g.e., s. 20.

107.Hur, a.g.e., s. 20.
108.Hrriyet, 25 Eyll 1991den alnt Hur, a.g.e., s. 21.
iin Kafkasyada Jeleznovodsk kentinde, 24 Eyll 1991 tarihinde

iki lke anlamaya vard. Buna gre, atekes salanacak, Ermenis-
tan; Karaban Azerbaycana ait olduunu kabul edecek, blgeye
kendini ynetmek iin bir takm olanaklar salanacakt. Ancak
grmelerin yapld srada bile atmalar devam ediyordu.
20 Kasm 1991 tarihinde ise Azerbaycann atekese uyulmad-
n gstermek amacyla davet ettii Rus ve Kazak gzlemcilerin
iinde bulunduu helikopter, Ermeniler tarafndan drld.
Bu olay Azerbaycan tarafn birtakm nlemler almaya yneltti.
Ermenistana giden demir yolu kapatld. Ayrca Azerbaycan Yk-
sek Sovyeti 26 Kasm 1991 tarihli toplantsnda Dalk Karaba
zerk Blgesinin statsn ortadan kaldrd ve onu oluturan
ileleri direk Bakye balad. Bu gelimeler bar grmelerini
sonusuz brakt.109
1991 Aralk aynn son gnlerinde Karabada kanl olaylar di-
namik bir ekilde devam etti. Ermeniler Hankentini topu atei
altna aldlar. 1992 yl Ocak ay sonunda atmalar iddetle de-
vam ediyordu. Bir Azeri helikopteri Ermeni roketleriyle drld.
Ermenistan Dalk Karaba olaylarna dorudan katldn hep
saklamaya alt. Olayn Azerilerle Dalk Karaba Ermenileri ara-
snda getiini iddia etti. Karabadaki arpmalara Azerbaycan
ve Ermenistan milli ordularnn yan sra Rus ordusunun 81inci
tmeni gizli olarak katlarak Ermenilere askeri destek salyordu.
ubat ay sonuna gelindiinde Karabadaki atmalar uann ci-
varna ve Azerbaycan-Ermenistan snrna kadar yaylmt. 2526
ubat 1992de Ermeniler ar silahlar, makineli tfekler ve toplarla
Hocalya saldrdlar ve gen, yal, kadn, ocuk hi kimseyi ayr-
madan, herkese ate atlar. Tarihe Hocal Katliam olarak geen
109.Gke, a.g.m., s. 1116; Hur, a.g.e., s. 20-21.

Karaba Meselesi 73
bu hadisede yzlerce Azeri Trk ldrld. Saldrda 600den fazla

sivil ldrld. Bunlardan 63 ocuk, 106s kadn, 70i yal idi.
Ayrca 487 kii Ermenilerce rehin olarak gtrld. 1.275 kii ya-
raland, 150 kiiden ise hi haber alnamad. Rus taraf saldrlarla
alakasnn olmadn aklad. Fakat daha sonra Dalk Karabada
366. Motorize Piyade Alaynda grev yapan ve olaydan sonra firar
eden drt Rus askeri basn aklamas yaparak Azerilere kar kutsal
grev olarak atmaya tevik edildiklerini itiraf etti.
Muttalibovun her eye ramen Rusya ile ayn kulvarda yr-
me politikas Rusya ordusunun 366. Alaynn 26 ubat 1992de
Hocal katliamnda aktif rol almasyla kmt. Hocal Katliam
Azerbaycanda byk bir infiale sebep olmu ve oklar Muttalibova
evrilmiti. Muttalibovu istifaya gtren yolda barda taran son
damla Hocal Katliam olmutu. Basklar zerine Muttalibov ba-
kanlktan istifa ettiini aklad.
Muttalibovdan sonra seimlere kadar devlet bakanln gei-
ci olarak Yakup Mehmedov yrtt. 7 Haziran 1992 gn yaplan
Azerilerin ilk ve tek serbest seimlerini Azerbaycan Halk Cephe-
si Lideri Ebulfeyz Elibey kazanarak cumhurbakanl grevine
balad.110
Ebulfeyz Elibeyin Cumhurbakan seilmesinden sonra
Azerbaycan birliklerinde belirli bir toparlanma grld. Hatta kay-
bedilen topraklarn bir ksm geri alnd. Ancak bu durum uzun
srmedi. Ksa bir zaman sonra Ermeni birliklerinin iddetli saldr-
lar balad. Ermeni birlikleri Mays 1992de Nahivana saldrmaya
balad. 9 Maysta Karaban son kalesi olan Suaya tank, top ve
roketlerle saldrdlar. 11 Maysta Sua da dt. 12 Haziranda Aze-
riler Karaba Ermenistandan geri almak iin ciddi bir saldrya
110.Hur, a.g.e., s. 22.

getiler. Bu saldr Haziran ay sonuna kadar srd. 15 Haziranda

15 ky Ermenilerden kurtarlmt. Her defasnda atekesi bozan
Ermeniler bu defa atekes istemeye baladlar. Oysa 4 yldr s-
ren ve 2000 kiinin lmne sebep olan bu savata atekesi hep
Ermeniler bozmutu. Ancak Azerilerin stnl uzun srmedi.
1993 ylna gelindiinde Karaban tamamnn yan sra bir ksm
Azerbaycan topraklar da Ermenilerin eline gemiti.1993 ylnda
Azerbaycanla Ermenistan arasndaki problemleri zmek ama-
cyla AGK erevesinde 11 yeli bir Minsk Grubu oluturuldu.
Bu grup Romada bir bar plan hazrlad. stenenler unlard: ...
srekli bir atekes salanacak, Ermeni kuvvetleri gal ettii Dalk
Karabadan ekilecek, Azerbaycann Dalk Karabaa uygulad
ambargo kaldrlacak, AGK gzlemcileri blgeye gelecek ve Minsk
grmeleri sonulandrlacak ancak bu giriim de bir sonu
vermedi.
Azerbaycanda i karklklarn kmas ve hzla trmanmas
durumu Azerbaycan aleyhine deitirmitir. Ermenistan taraf
karklklar frsat bilerek sreci tkad ve bunu yaparken, Azer-
baycanda gerek iktidarn kim olduu belli deil, kimi muhatap
alacamz bilemiyoruz bahanesini ileri srdler. Tm bu olay-
larda Rusyann blgeye barn erken gelmesini istememesinin de
nemli pay vard.
Nisan ay bandan itibaren Ermeniler ani bir saldryla bir defa
daha Azerbaycan topraklarna girerek Kelbecer ehrini ele geirdi-
ler. Bu arada Ermenistan Savunma Bakan Vekili Vazgen Manukyan
Snrlarn deimezlii ilkesini tanmadklarn, Karaban Azeri
topra kalamayacan aklad ve Kelbecerin igaline katldk-
larn itiraf ettikten sonra Bugnk siyasi gerekler karsnda
Trkiye, Ermenistana saldramaz eklinde meydan okudu. Baz
aratrmaclara gre, Ankara mdahale edip etmeme konusunda
Karaba Meselesi 75
karaszlk iinde bocalarken Azerbaycann ars zerine Rus-

yann devreye girmesiyle, Trkiye 24 saat iinde devre d kalm
ve inisiyatif Rusyann eline gemitir.
Kelbecerin igaliyle Ermeniler, daha nce Ermenistan-Karaba
arasnda atklar Lin koridorundan sonra ikinci bir koridoru
da am oldular.111
Azerbaycan lideri Elibeyin 2 Nisan 1993 tarihinde Kelbecerin
Ermeniler tarafndan igali srasnda blgedeki sivilleri karmak
iin istedii 2 helikopteri, yine dnemin Ankara hkmeti bu tr
mdahalelerin Rusya ile kar karya gelmeye neden olaca ge-
rekesiyle reddetti.112
Ermenilerin, Hocalda yaptklar katliamlar ve arkasndan Kel-
becer blgesinde gerekletirdikleri saldrlar ile birlikte Trkiye,
Ermenistan politikasnda deiiklie gitti. Trkiye, Azerbaycan ile
Ermenistan arasndaki atmalarda Azerbaycan tarafn destek-
leyerek 1993 ylnda Ermenistan snrn kapatma karar ald.113
3 Nisan 1993te Kelbecerin Ermenistan tarafndan tamamen i-
gal edilmesinden sonra Trkiye yine Ermenistana ynelik, igalden
vazgeme arlarn srdrm, bu arada ilikileri de kademeli
olarak snrlandrmaya balamtr. Ermenistann igalci tavrn
srdrmesi zerine Trkiye, Ermenistan ile olan snrn kapatt.
15 Nisan 1993te dnemin Cumhurbakan Turgut zal ile birlikte
Trkistan Cumhuriyetleri gezisine katlan Dileri Bakan Hikmet
etin, basna yapt aklamada, Ermenistann Azerbaycana son
saldrlarndan sonra Trkiye zerinden gemekte olan tm insan
yardm uularnn da durdurulduunu, hibir uua izin verilme-
111.Hur, a.g.e., s. 23.

112.Gke, a.g.m., s. 1120.
113.Gke, a.g.m., s. 1120.
yeceini, buna ramen gemek isteyen uaklarn gerektiinde ate

alarak indirileceini ifade etti.114
26 ubat 1992deki Hocal Katliam sonras Turgut zal Azeri-
Ermeni sorununun vard boyutu grerek politikasn deitirmi,
zellikle Batnn gnderdii yardmlarla Ermenistana gizlice silah
sevk etmesini fark etmesi bunda etkili olmu olabilir. Ancak onun
sert tutumu Dileri Bakan etin tarafndan destek grmedi.
114.Hur, a.g.e., s. 55.

Ahska Trkleri
Karaba meselesinin ubat 1988de Trkiye ve dnya gndemi-

ne gelmesinden yaklak bir buuk yl sonra Sovyetler Birliinin
eitli blgelerinde vatanlarndan uzakta srgn hayat yaamakta
olan Ahska Trkleri trajik olaylarla haber konusu oluyordu. Haber
ajanslar zbekistanda meydana gelen etnik atmalarda Mesket
Trkleri de olarak adlandrlan Ahska Trklerinin ldrldk-
lerini bildiriyordu. lk haberlerde zbeklerle aznlktaki Mesket
Trkleri arasndaki iddet olaylarnda l saysnn 50ye ykseldii
ve 500den fazla kiinin yaraland ifade ediliyordu.
Milliyet gazetesi iddet olaylarnn zellikle Fergana kentinde
oka yaandn, fkeli zbeklerin Mesket Trk av balattkla-
rn yazyordu. ki taraftan da birok kiinin lmesine kadar varan
iddet olaylarnn, Ferganadaki bir pazar yerinde iki taraf arasnda
balayan tartmadan kaynakland belirtiliyordu.
Komnist Partisi yetkililerine gre, zbeklerin fkesi apulcu-
luk boyutlarna kmt. ntikam amacyla kaplar krarak evlere
giren zorba zbekler Mesket Trk aradklarn sylyorlard.
Sovyet basnnda yer alan haberlerde 500den fazla sarho zbek
gencinin, ellerinde sopalar, demir ubuklar ve molotof kokteylle-
ri olduu halde sokaklara dklp, evleri yamaladklar ve atee
verdikleri yer alyordu.
Sovyet lideri Mihail Gorbaov, iddetin trmanmas zerine,
itidal ars yapyordu. Sovyet ileri Bakan Vadim Bakatin, olay-

larn birileri tarafndan kkrtldn, ancak bunlarn kimlikleri
konusunda henz bir bilgileri olmadn syledi. Bakatin, geri-
limin artmas zerine, ileri Bakanlna bal 6 bin kiilik bir
birliin zbekistana gnderildiini ve blgede yeterli miktarda
gvenlik kuvveti bulunduunu aklad.115
Milliyet gazetesi birka gn sonra gelimelerle ilgili verdii
haberde ise, 3 Haziranda Ferganada. bir pazar yerinde kk bir
kavgadan sonra balayan atmalarn zbekistann dier kentle-
rine de sradn ve son olarak Hokand kentinde 5 binden fazla
zbekin kente dehet satn yazyordu. zbek gstericilerin
hkmet binalarna ve zellikle karakollara saldrdklar, evleri,
aralar taladklar, yaktklar haberde yer alyordu.
Sovyet televizyonu olayn bastrlmas iin blgeye 9 bin kiilik
takviye gvenlik kuvveti gnderildiini bildirirken, yaplan yorum
da, zbekistanda polisin iddeti durdurmada yeterli gce sahip ol-
madn, olaylar karsnda aresiz kaldn ak ak ifade etti.116
Gazetelere bu ekilde yansyan ve 3-11 Haziran 1989 tarihle-
rinde yaanan olaylar, daha sonra yaplan tespitlere gre, binden
fazla evin yaklp yklmas, 300den fazla gnahsz insann lm,
binlerce kadna, ocua ve yalya yaplan ikenceler ile sonu-
lanyordu. Bu dehet verici olaylar sebebiyle 20 bini Fergana
Blgesinden olmak zere zbekistandan 100 bine yakn Ahska
Trk koparlarak baka lkelere deyim yerindeyse tekrar srgn
ediliyordu.117
115.zbekistanda Trkler Boaz Boaza, Milliyet, 07.06.1989.

116.Milliyet, 11.06.1989.
117.http://www.ahiskaturkleri.com/ahiska-ve-ahiskalilar/1989-fergana-soy-
kirimi/
Ahska Trkleri 79
Sovyet rejiminde srgn hayat geiren Ahska Trkleri hep

dlanm ve ok zor artlar altnda yaam mcadelesi vermiler-
dir. 1944-1956 yllar arasnda pasaportsuz ve kimliksiz yaadlar.
Ayrca milli benliklerini unutturmak iin Siz Mesketsiniz, Grc
halknn parassnz, Trk deilsiniz, Grc Mslmanlarsnz
gibi telkinler yapld. Ahska Trkleri, kendilerine yaplan tm bu
bask ve hakszlklara ramen Trklklerini, rf-adetlerini ve ge-
leneklerini korumay baardlar.118
Bilindii gibi, Grcistanda yaamakta olan 120 bin Ahska
Trk 15 Kasm 1944 tarihinde bir gecede, Stalin tarafndan snr
gvenlii gerekesiyle, insanlk d metotlarla yerlerinden yurt-
larndan srgn edilmiti. Bunlar yk vagonlarnda 8-10 aileden
olmak zere Orta Asya blgesi dnda Rusya Federasyonu ve Si-
biryaya datlmt. Bu yolculukta, Ural dalarnn souk havas
birok insann hayatnn sonu olmutur. Bir buuk ay sren yolcu-
luk sonunda Ahska Trkleri Orta Asyaya, daha ak bir ifadeyle
zbekistan, Krgzistan ve Kazakistana yerletirilmitir. Bu d-
nemde Ahska Trklerinden nemli bir ksm yolculuk esnasnda
souk vagonlarda (20.000), bir ksm vardklar yerde hastalk ve
alktan (30.000) lmtr. Bunlarn yarsndan ou (70.000 kii)
zbekistana yerletirilmitir.119
Haziran 1989da zbekistanda yaanan ac olaylara ahit
olan air ve yazarlarndan Muhammed Salih hatralarn kale-
118.Ali Paa Veyselolu, Ahska Trklerinin Dram, Ankara, 1999, s. VII;

Seferov, a.g.m., s. 400.
119.Rehman Seferov Ayhan Ak, Sovyet Dneminden Gnmze Ahs-
ka Trklerinin Yasadklar Cografyaya Glerle Birlikte Genel Bir Baks,
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Gz 2008, Say 24, s. 399; Orhan Uravel-
li, Sovyet Resmi Belgelerinde Ahska Srgn, http://www.ahiska.org.tr/
wp_pdf/sayi16/parcali/09_sayi16.pdf, Eriim 25 Mart 2012.
me ald Yolname zgrlk Mcadelesi isimli eserinde unlar

yazmaktadr:
Olaylar kh alevlenerek, kh azalarak bir hafta devam etti. Ho-
kantta ve Namanganda bir ok kimse tutukland. Halka ate ald,
birka kii ld. Kavgann son merhalesinde Ahska Trklerinin
ounluu Ferganadan oktan tahliye edilmilerdi. Bu, biz zbek
aydnlar iin, bilhassa Trk topluluklarnn birbiriyle yaknla-
ma mecburiyetini yaymaya alan aydnlar iin, utan verici bir
durumdu.120
1944ten 1989lara kadar Ferganada kardee yaayan zbek
Trkleri ile Ahska Trkleri 1989a gelindiinde niin bir atma
iine girmiti? Aralarna kim, niin ve nasl nifak sokmutu?
Aradan yllar getikten sonra yaplan aratrmalar ve tespitler
bunun KGB tarafndan gerekletirilen bir provokasyon olduunu
ortaya koymaktadr. KGB zbekler ile Ahska Trkleri arasnda
etnik atma meydana getirmekle birok hususta Moskova yne-
timi asndan yarar salyordu. ncelikle 1989lara gelindiinde
atrdamaya yz tutan Sovyet rejiminde onlarca yl bask gren
zbeklerde Ruslara kar gittike artmakta olan dmanlk Ahska
Trklerine yneltiliyordu.
Bunda 1986-89 yllarnda zbekistandaki pamuk yetitirmedeki
yolsuzluklar hakknda soruturma yapmak iin Moskovadan gelen
zel mfettiler Ermeni asll Telman Gdlyan ve Nikolay vanovun,
binlerce zbek Trkn tutuklayp ceza evlerine gndermesinin
rol bykt. Aslnda bu Yuri Andropov deminde balatlan ve
Gorbaov dneminde devam ettirilen geni apl zbek politikac-
lar temizleme harektndan baka bir ey deildi. Sovyet ynetimi
1982-1988 yllar arasnda zbekistan Komnist Partisi elitlerini
120.Muhammed Salih, Yolname zgrlk Mcadelesi, stanbul, 2002, s. 166.

Ahska Trkleri 81
merkeze tam sadakatle hizmet edeceine inanlan grevlilerle de-

itirmiti. 1983te zbekistan Komnist Partisi I. Sekreteri eref
Raidov grevden alnarak yerine namcan Osmanhocayev tayin
edildi. 1986da Osmanhocayev de grevden alnarak, yerine Refik
Nianov greve getirildi. Deiiklik ile parti tekilatlar kadrola-
rna varncaya kadar geni apl yrtlmt. Pamuk yolsuzluu
Moskova tarafndan istenmeyen kadrolarn temizlenmesi iin bir
ara olarak kullanlmt. Bu durum zbekistandaki toplum iinde
aznlklara kar zellikle Ruslara ve Ermenilere kar dmanla
varan fkeli hislerin domasna yol amt.121
1989 Maysnda Ahska Trklerine kar ak dmanlk yapl-
maya baland. zellikle krsal kesimdeki halk Ahska Trklerine
kar kkrtlyordu. Onlara deniyordu ki:
- Ahska Trkleri zaten sulu olduklar iin zbekistana srl-
mlerdir, derhal kendi yerlerine dnmelidir,
- Ahska Trkleri zbekistandaki Ruslar ve dier milletlerle
anlaarak zbeklerin bamszlna engel olmak istiyorlar,
- Moskovann destei ile Ahska Trkleri yasa d yollarla z-
bekistanda servet sahibi olmulardr.122
Her yerde Ahskallar tehdit ediliyordu. u gne kadar zbe-
kistan terk edeceksiniz deniyordu.123
Olaylarn grg tan Muhammed Salih o dnemin artlarnda
halkn bilinsizce saldrlarda bulunduunu u szlerle ifade ediyor:
Bu insanlar ne yapmakta olduklarn bilmiyorlard. Yllar boyun-
121.John Staples, Soviet Use of Corruption Purges as a Control Mechanism:

The Uzbekistan Case, Pass Perfect, Vol. 2, 1993, s. 29-48; http://www.ahiska-
turkleri.com/ahiska-ve-ahiskalilar/1989-fergana-soykirimi/
122.Seyfeddin Buntrk, Rus Trk Mcadelesinde Ahska Trkleri, Ankara,
2007, s. 338.
123.Buntrk, a.g.e., s. 251.
ca bask altnda tutulan insiyaklarn yularn biraz gevetmilerdi.

Bu skntlara isyan vard. Bunun ne ve kime kar olduunu da
hakkyla idrak edemiyorlard. Ahska Trkleri sebeplerden sadece
birisiydi. Bu da muhtemelen KGB tarafndan tezghlanan sebep idi.
Aslnda, bu uzun yllar boyunca hak ve hukuklar inenen
insanlarn kr intikamyd. Kan dkme, evleri atee verme istei
onlarn uuraltnda olgunlaan zehirli meyveydi.124
zbek Trkleri ile Ahska Trkleri arasnda etnik atma -
karlmasnn bir dier sebebi o dnemde vatana dn iin byk
bir mcadele veren ve bunda nemli sonulara ulam olan Ahs-
ka Trklerinin Sovyetler Birlii iin stratejik neme sahip Ahska
blgesine geri dnlerini nlemek ve onun yerine Rusya Federas-
yonunun Orta Volga blgesinde ihtiya duyduu tarm blgesine
iskn etmekti.
Grcistann Trkiye ile snr blgesinde yer alan Ahska blgesi
gerekten de sadece Moskova deil, ayn zamanda Tiflis ve Erivan
iinde stratejik neme haizdi. Ayrca Rusyann askeri bir ssnn
de olduu blgede rejimin gvenmedii topluluun bulunmas teh-
likeli ve sakncal bulunmaktayd.125 Bu sebeple Sovyetler Birliinin
baka snr blgelerinde tampon ve gvenlik blgelerinin genilii
birka yz metre olduu halde, Ahska blgesinde 78 kmye kadar
karlarak Ahska yasak blge ilan edilmiti. SSCBnin kne
kadar bu blgeye girmek iin Sovyet vatandalar bile izin ve vize
almak zorundayd.126
Blgenin bu stratejik neminden dolay 28 Nisan 1956 tarihinde
SSCB Yksek Sovyeti Prezidyumu Balkar, een, ngu, Karaay
124.Salih, a.g.e, s. 165.

125.Buntrk, a.g.e., s. 379.
126.A.g.e., s. 228.
Ahska Trkleri 83
ve Kalmuk gibi srgn halklarna vatanlarna dn izni verirken,

Ahska Trkleri ile Krm Trklerine bu izni vermiyordu.127
Bu sebeple vatan zlemi ile yanp tutuan Ahska Trkleri
1956dan sonra ancak vatanlarna yakn olan Azerbaycan ve Ka-
bartay Balkar blgelerine g etmek zorunda kalyorlard.128
Ancak yine de ylmadlar. Ahskaya dnme umutlaryla Mosko-
va ynetimine devaml mracaatta bulundular. Sadece 1957-1967
yllar arasnda Kremline 3.500 dileke, bavuru ve mektup
gnderdiler.129
ubat 1961de Takentte bir araya gelen Ahska Trklerinden
600 delege Milli Haklar Korumak in Trk Birlii isimli bir
komite tekil ettiler. Bu komite Moskovaya 125 kiilik bir heyet
gndererek isteklerini iletmeye altlar. Bu komite 1964 ylndan
itibaren kendileriyle ayn kaderi paylaan Krm Trkleri ile ortak
bir kurultay dzenlediler ve ortak hareket etme karar aldlar.130
1985te Mihail Gorbaovun Sovyetler Birlii Komnist Par-
tisi I. Sekreterliine seilmesi ve aklk, yeniden yaplanma
politikalarn uygulamaya koyarak halka daha ok hak ve zgrlk
vermeye balamasyla, Ahska Trkleri vatana dn iin faaliyetle-
rini younlatrdlar. ve d basnda sorunlar yer almaya balad.
Grcistan Hkmeti de 1987de Ahska Trklerinin anavatanlar-
na dnmelerine izin vereceini, bunun iin ilk olarak 300 ailenin
yerletirilmesi iin hazrlklar yaplacan kararlatrd. Ancak bu
hazrlklar hi bir zaman bitmedi.131
127.A.g.e., s. 227.
128.A.g.e., s. 228.
129.A.g.e., s. 234.
130.A.g.e., s. 233.
131.A.g.e., s. 244.
1988lere gelindiinde Ahskallar vatanlarna dn konusun-

da nemli mesafeler almlard. 28-31 Mays 1988de iinde Ahska
Trklerinin bulunduu Moskova ve Tiflis ynetiminin bir devlet ko-
misyonu kurulmu, Ahska blgesinde incelemelerde bulunmutu.
28 Temmuz 1988de Ahska Trklerinden bir grup temsilci Mos-
kovaya giderek Sovyetler Birlii Komnist Partisi Politbro yesi
Demiev ile grerek Ahska Trklerinin haklarnn iade edilmesi
ve anavatanlarna dnme talepleri iletildi. Demiev konuyu SBKP
I. Sekreteri Gorbaov ve dier yetkililere aktaraca sz verdi.
Temsilcilerin Ahskallar ilgili basn yasa ve sansrn kaldrl-
mas talebini ise annda telefonla yetkililere talimat vererek zd.
Grmeden sonra ilk kez Moskova Televizyonu Ahska Trkle-
ri ilgili 4-5 dakikalk haber program yaynlad. 18 Austos 1988de
ise zvestiya gazetesinde ilk defa Ahska Trklerinin srgn tarihi-
ni anlatan Yllar Arasndaki Kpr isimli bir makale yaynland.
Bundan sonra Sovyet basnnda Ahska Trkleri ile ilgili yazlar
ska kmaya balad.132
1989 yl balarna gelindiinde Ahska Trklerinin mcadele-
si doruk noktasna ulam bulunuyordu. Haklarna kavumalar,
vatanlarna dnmeleri an meselesiydi. Bu durum karsnda Sovyet
yetkilileri zor bir durumla kar karyaydlar. Moskovann dnya
toplumuna entegre olma abalar ve uluslararas anlamalar Ahska
Trklerinin problemlerine zm bulmasn gerektiriyordu. Yani
artk Moskova Ahska Trklerini taleplerini gz ard edemeyecek
bir duruma gelmiti.133
te bu aamada zbekistanda zbekler ile Ahskallar arasnda
kacak bir etnik atma Moskovay bu kmazdan kurtarabilirdi.
132.A.g.e., s. 248-250.
133.A.g.e., s. 323.
Ahska Trkleri 85
Nitekim, Fergana olaylarndan bir ay sonra 74 bin Ahskalnn

zbekistandan Grcistan dnda farkl Sovyet lkelerine iskan et-
tirildii grlmektedir. Bu nfusun 40.000i Azerbaycana, 17.500
Kazakistana, 16.000i ise Rusyann gneyindeki Krasnodar ve
Rostov Blgesine, Kurs, Belgorad, Tula ve Smolensk ehirlerine
yerletiriliyordu.134
Bylece Fergana olaylar sayesinde Moskova bir tala iki deil,
ku birden vurmutu. lk olarak, Pamuk Soruturmas dolaysyla
ortaya kan Ruslara ve Ermenilere kar zbek fkesi Ahskallara
ynlendirilmiti. kincisi bu olaylarla can derdine den Ahskal-
lar anavatanlarna dnme taleplerini askya almak zorunda kalm
ve baka blgelere datlmt. ncs Moskova Rusyann baz
tarm blgelerinin ihtiyac olduu gmen ihtiyacn temin etmi
oluyordu. 1986 ylnda Sovyetler Birlii Hkmeti ald gizli bir
kararla Rusyann Orta Volga boyunda kmekte olan tarm sekt-
rn gelitirmek iin zbekistandan 100 bin kadar gmeni buraya
iskn etme karar almt. Ancak yllar gemesine ramen bu ka-
rar hayata geirilememiti. Tersine kyden ehre olan aknlarla bu
blgenin nfuzu daha da azalmt. Fergana olaylarndan sonra ise
16.000 Ahskal buraya yerletirilerek terk edilmi Rus kylerine
insan gc gtrlyordu.135
Muhammed Salihe gre Fergana olaylar Refik Nianovun ba-
lanlktan alnmasyla bitiyordu. Halk arasndaki dedikodulara gre,
Nianovun grevden alnma sebebi Fergana olaylar idi. Fakat Salih
bu gre katlmamaktadr. Ona dncesine gre, Gorbaovun
gvenilir adamlara ihtiya duyduundan onu SSCB Yksek Sov-
yeti Bakan Yardmclna tayin ederek yanna almt. Gorbaov
134.A.g.e., s. 393; Seferov, a.g.m., s. 401.

135.Buntrk, a.g.e., s. 327.
onun yerine hi kimsenin tanmad, Komnist Partisi Kakaderya

Vilayeti I. Sekreteri slam Kerimovu atamt.136
Srgn yllarnda Ahska Trklerinin en byk arzusu Trki-
yeye gitmek oldu. Onlarn bu konuda devaml suretle Moskovaya
yaptklar mracaatlar 1989da kabul edildi. Sovyet yetkilileri Trki-
yenin kabul etmesi halinde glerine izin verilebileceini ilettiler.
Onlarn bu istei 1989da Bulgaristan Trklerinin Trkiyeye yo-
un glerinin yaand bir dneme denk geldiinden Ankara
tarafndan reddedildi.
Ancak Ahskallar srarlarndan vaz gemediler. Moskova Trk
Bykelilii nezdinde mracaatlarn devam ettirdiler. 1990 y-
lnda Moskova Bykeliliinin konunun tekrar deerlendirilmesi
yolunda gr bildirmesi zerine, Cumhurbakan Turgut zaln
talimatyla, ilgili Devlet Bakanlnca muhtemel bir g iin al-
malar yeniden balatld.137
Ahska Trkleri, zaln 11 Mart 1991de Moskova ziyaretinde
Trkiye Bykeliliine gelmesinden saatler nce konutun nnde
Trk bayraklaryla topland. Gstericiler. Ho geldin Turgut zal,
Trkiye bize atabeylik yap, anayurda dnek, Ahska Trklerini
acele kabul edin ve u ilgin pankart tad: Biz bir kk Os-
manlyz, vatanmz severiz, zaman gelir snrlar gezeriz, Trk
iyemize hor bakanlar ayamzla ezeriz.
100 kadar gsterici, zal, geliinde alk yamuruna tuttu.
Cumhurbakan bunun zerine baheden karak temsilcilerini
ard. Ahska Trkleri liderlerinden brahim Mecitolu zaldan
Trkiyeye g etmelerine izin verilmesini istedi. zal da bu konuy-
la ilgileneceini syleyerek Ahskallara umut verdi.138
136.Salih, a.g.e., s. 167.

137.Buntrk, a.g.e., s. 423-425.
138.Cenk Balam, zal Trk Modelini nerdi, Milliyet, 12.03.1991.
Ahska Trkleri 87
zal Moskovadan sonra Kazakistann bakenti Almatya geti-

inde buradaki Ahskallarla da grt. zal Trkiyeye dndkten
sonra Babakanlkta 27 Mart 1991de yaplan toplantda Ahska
Trklerinin Trkiyeye kabul edilmesi durumunu incelendi.139
20 Ocak 1992de Moskovaya gelen Dileri Bakan Hikmet
etin, Trkiyeye gitmek iin ylardr bekleyen Ahska (Mesket)
Trklerine, g mjdesi verdi. Moskovada Azerbaycan, Krg-
zistan, Kazakistan gibi lkelerde zor koullarda yaayan Ahska
Trklerinden bir grubu kabul eden etin Trkiyeye ilk grubu
hemen alacaklarn, dierlerinin de aamal olarak g edeceini
syledi. Ancak Dileri Bakan, ilk grupla ka kiinin g etmesine
izin verileceine deinmedi.
Milliyet gazetesinin belirttiine gre, Trkiyeye g etmek iste-
yen Ahskallarla ilk ilgilenen Cumhurbakan Turgut zal oldu.
zaln giriimleriyle, g edecek grubun Urfann Ceylanpnar
blgesine yerletirilmesi kararlatrld. Ancak, Trkiye ve blgede
yaanan hzl gelimelerle, bu konu bir sredir rafa kaldrlmt.140
zal Nisan 1993te Almatya tekrar geldiinde yine Ahskal-
larla grmeyi ihmal etmedi. O gn zal ile gren Ahskallar
arasnda bulunan Ali Paa Veyseyolu o gn yle anlatyor:
Rahmetli Cumhurbakan Turgut zal, 1993 senesinde Alma-
tya geldi. Ahska Trklerinden 50 kiilik bir heyeti kabul buyurdu.
Konumasnda yle demiti. Cmlenize merhaba aziz soydala-
rm. ki yl nce de Almatya gelmitim, o geliimde sizin deerli
airiniz Ali Paa Veyselolu bana bir mektup takdim etmiti. Mek-
tupta Ahskal Trklerin kim olduu, ne zulmlere duar olduklar
etrafl bir ekilde yazlmt. Ahska Trkleri bizim de bildiimiz
139.Buntrk, a.g.e., s. 425.

140.Cenk Balam, Mesketlere G Edebilme Mjdesi, Milliyet, 22.01.1992.
gibi, Dou Anadolu Trkleridir. Kendilerini Osmanl Trk olarak

gryor ve Trkiyeye gmek istiyorlar. Hali hazrda Trkiyeye
g meselenizi hallettik.
T.B.M.M. karar alarak 1993 ylnda 100.000 Ahska Trknn
Trkiyeye g etmesini uygun grd. Trkiyede iklimi iyi olan
ehirlere, kasabalara sizleri yerletireceiz. Bundan sonra soy-
dalarnzla birlikte hibir zulme uramadan mutlu bir ekilde
yaayacaksnz. Allah yardmcnz olsun.
Ahska Trkleri, bu szler zerine sevinten gklere kt. Va-
tanmza, yllardr acyla kvranarak hayal ettiimiz topraklara
kavuuyoruz diye sevinmeye balamtk. Nice yal insan, Tr-
kiye Trkiye diye sayklayarak ld. len insanlarn gzlerinde
cennet vatann hasreti okunuyordu. Fakat bize de o vatana kavu-
mak nasip deilmi...
Atalar bo yere dememi, Fukaraya ta yokuta ular. Bizim
kara bahtmz byleymi. Bir hafta sonra o cennet mekn insan,
Turgut zal Allahn rahmetine yrd. Rahmetlinin lmnden
nce 65 aileyi havaalanndan sevin gzyalaryla yola vurmutuk,
bir daha da Trkiyeden haber gelmedi. Turgut zaln vefatndan
sonra Ahska Trkleri, Trkiyeye gtrlmedi. Aclara, straplara,
tecavzlere, toplu katliamlara urayan Ahska Trkleri, imdi Asya
corafyasnda yapayalnzdr.141
141.Veyselolu, a.g.e., s.216-217.

Gagavuz Trkleri
1989 Haziran ay balarnda zbekistanda iddetli saldrlara

maruz kalan Ahska Trklerinin dnya gndemine gelmesinin ze-
rinden daha ay gemeden Sovyetler Birliindeki bir baka Trk
halk da sorunlaryla dnya basnna konu oluyordu. Moldovada
sorunlarnn zm iin Kiinev ynetiminden olumlu bir ce-
vap alamayan Gagavuz Trkleri dnya basnnda haber oluyordu.
Milliyet gazetesinin 31 Austos 1989 gnk nshasnda yaynla-
nan Cenk Balamn Moskovadan gnderdii imdi de Gagavuz
Trkleri balkl yazsna gre, Moldova Cumhuriyetinde yaayan
Trk asll Gagavuzlarn sorunlar yava yava Moskovadaki gaze-
telere yansmaya balamt.
Dil tartmas nedeniyle Moldova ile Moskova arasnda
gerginleen ilikileri inceleyen Moscow News gazetesi, ayn cum-
huriyetle yaayan Hristiyan Gagavuzlarn sorunlarnn gz ard
edilmesini eletiriyordu.
Moscow News gazetesine gre, Moldova ynetiminin sorun-
larna kaytsz kalmas nedeniyle Gagavuzlar Kiinevden ok
Moskovaya, Moldovallardan ok Ruslara gveniyordu. Bu sebep-
le gazete Moskovann zerklik isteyen Gagavuzlar iin bir yardm
program oluturmas arsnda bulunuyordu.
Gagavuz szc bir gre gre Gk Ouzdan, bir baka g-
re gre ise Keykavus adndan kmtr. 1064 ylnda Asyadan
Avrupaya gemilerdir. Kuzeyden geldikleri de ileri srlmekte-

dir. XI. yzylda Hristiyan olmular, bir dnemde Ruslatrmaya
hedef olmular, ancak baarl olmamt.142
Dnyadaki nfuslar 250.000den fazla olduu tahmin edilen
Gagavuzlarn byk bir ounluu eski SSCB topraklarnda ya-
amaktadr. 1989 nfus saymna gre, bunlarn 152.000ilikileri
bugn Gagavuzya diye anlan Gney Moldovada, 40.000 kadar
Ukraynann Odessa ve eski Besarabya topranda, kalanlar ise
Kabardino Balkar, Kazakistan, Trkiye, Yunanistan ve Romanyada
yaamaktadr.143
1989 Austos aynda Gagavuz Trklerini Sovyet basn ve do-
laysyla Sovyet Hkmetinin desteklemesi sebepsiz deildi. Bu
dnemde Moldovada SSCBden ayrlma ve Romanya ile birleme
ynndeki taleplerde art olmaktayd. Bu sebeple Moldova H-
kmeti ile sorunlar yaayan Gagavuzlara kar Moskova destek
veriyordu. Dier taraftan Gagavuzlar Moldova ile Romanyann
birleme ihtimaline kar tavr almalar iin kkrtlyordu. Byle
bir durum gerekletii takdirde, Byk Romanyaya dhil ola-
caklar, ellerindeki topraklarnn alnaca ve romenletirilecekleri
ifade ediliyordu. Ksacas 1989da Gagavuzlarn zerklik talebi gibi
Moldova Hkmetini zayflatacak her trl isteklerinin desteklen-
mesi Moskovann yararna grlyordu.
Oysa, Gagavuzlarn romenletirileceklerini syleyerek Moldo-
va Hkmetine kar kmalarn tleyen Moskova uzun yllar
onlar ruslatrmaya almt. Bu sebeple Gagavuzlar Gorbaov
dneminde uygulanan aklk ve yeniden yaplan politikalar er-
142.Cenk Balam, imdi de Gagavuz Trkleri, Milliyet, 31.08.1989.

143.Gnden Peker, Gagauz zerklik Sreci: Dn ve Bugn, Avrasya Etd-
leri, Yaz 1995, s. 37.
Gagavuz Trkleri 91
evesinde ortaya kan ksm zgrlklerden yararlanarak milli

haklarn kazanma mcadelesine giritiler. 1988de Komratta
toplanarak Gagavuz Halk ismiyle bir milli hareketi balatan
Gagavuzlar 10 ubat 1988de Kiinevde Komnist Parti binas
nnde gsteri yaparak zerklik talebinde bulundular. Ancak
gstericiler tutuklanarak mahkeme sevk edildiler ve para ceza-
larna arptrldlar.144
Ancak bundan ylmayan Gagavuz Halk hareketinin mensup-
lar 21 Mays 1989da ilk kongrelerini dzenlendiler. Kongrede
Gagavuz Otonom Cumhuriyetinin Kurulmas Hakknda isimli
beyanname hazrland. Otonom taleplerine Moskovadan destek
alnmas kararlatrld. Oluturulan 60 kiilik bir heyet 1989 Ma-
ys aynda Moskovaya gitti ve SSCB Milletler Yksek Komitesinin
Bakan Anatoliy Lukyanovla grt. Mesele Sovyet Parlamento-
suna aksetti. 1989 Austosunda heyet tekrar Moskovaya gelerek
Lukyanov ile tekrar grmelerde bulunmutur.145
te bu grmeler neticesinde yukarda Milliyet gazetesinin
haberine konu olan Moskova gazetelerinin Gagavuzlara destek ta-
lep eden yazlar yaynlanmaya balad. Sovyetler Birlii Merkez
Ynetimi 1989-1991 yllar arasnda Moldova Hkmetine kar
hep Gagavuzlarn yannda yer alacakt.
Gagavuz Halk Hareketi 12 Kasm 1989da Kiinev yaknlarnda-
ki Komrat kentinde bir kongre dzenlendi. Bu kongrede delegeler
coku iinde Gagavuz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini
ilan ettiler. Ancak gn sonra Gagavuzlarn cokusu yarm kald.
nk Moldova Yksek Sovyeti (Parlamento), bu karara kesinlikle
144.Roman Velev, Moldovada Ulusal Aznlklar ve AGTin Rol: Gagauz r-

nei, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), 2007, s. 122-123.
145.Velev, a.g.e., s. 123.
kar kt. Gereke ise, kararn Sovyet ve Moldova anayasalaryla

elimesiydi.146
Gagavuzlar zerklik isteklerini aklamalarndan sonra youn
bir tehdit kampanyasna maruz kaldlar. Gagavuz Trkleri-
nin zerklik istemine kar kan, bata Moldova Halk Cephesi
olmak zere, eitli gruplarn balatt anti-Gagavuz kampan-
yas erevesinde, rktc baz bildirilere de rastland haber
verilmekteydi.147
Tm tehdit ve basklara ramen 22 Temmuz 1990da Komratta
toplanan ikinci Gagavuz Kongresinde Gagavuz otonomisine destek
beyan edildi. Bunun yan sra bir devlet niversitesinin kurulmas
karar alnd ve Gagavuz zerk Devletinin turas, mar ve bayra
belirlendi. Gagavuz bayrann ak mavi ortasnda beyaz yuvarlak
iinde dz bakan kurt ba bulunuyordu. Bu bayrak tm devlet bi-
nalarnda be seneye yakn bir sreyle dalgaland. 1995 senesinde
kurt bal bayrak deitirildi, yerine mavi, beyaz ve krmz renk-
lerinden oluan yeni bayrak kabul edildi.148
Moldova Parlamentosu 1990 Austos balarnda tekrar Gaga-
vuz meselesini ele ald ve otonomi kararn geersiz sayarak iptal
etti. Moldova Parlamentosunun Gagavuz otonomisini tanma-
makta srar eden tavrn sert bir ekilde protesto etmek isteyen
Gagavuzlar 19 Austos 1990da SSCB iinde kalmak artyla, Mol-
dovadan bamszlklarn ilan ettiler. Ayrca Gagavuz istihbarat
birimi ve ilk Gagavuz askeri gc Bucak Batalyonu kurul-
maya baland. Moldova Hkmetinin bamszlk ilann askeri
146.Velev, a.g.e., s. 124; Cenk Balam, Hristiyan olan 200 bin Gagavuz
Trk, Milliyet, 28.11.1989.
147.Gagavuzlara Tehdit, Milliyet, 21.12.1989.
148.Velev, a.g.e., s. 125-126; Harun Gngr Mustafa Argunah, Gagauz
Trkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyat, Ankara, 2002, s. 51.
Gagavuz Trkleri 93
g kullanarak bastrma teebbs Moskovann ordu birliklerini

sevkiyle nlendi.
Yeni Gagavuz devletinin parlamentosu iin milletvekili seimle-
ri 25 Ekim 1990da yapld. Parlamentonun 31 Ekim 1990da yaplan
ilk oturumunda devlet bakanlna Stepan Topal, meclis bakan-
lna Mihail Kendigelen seildi.149
Trkiye Cumhurbakan Turgut zal Gagavuz Trklerinin yeni
devlet oluumuna destekledi. zal 11 Mart 1991 tarihinde Mosko-
vaya yapt ziyaret esnasnda Trkiye Bykeliliinde Gagavuz
Cumhurbakan Stefan Topal ile Cumhurbakanl Sekreteri Georgi
Ratkolu bakanlndaki Gagavuz heyetini kabul ederek grt.
Basna kapal olarak yaplan bu grmede, zal siyasi, ekonomik
ve kltrel yardm isteyen Gagavuzlara destek sz verdi.
Ayrca zaln Gorbaov ile yapaca grmede Gagavuzlara
Moldovada uygulanan basklar da gndeme getirecei basnda
yer ald.
Gagavuz temsilcileri, grmeden sonra zala zerinde kurt
ba olan bayraklarn hediye ettiler.150
zal, Trkiyeye dndkten sonra da Gagavuzlarla ilgisini
kesmedi. Moldovadan kendisine mektup yazan Dimitri Uzunu
Trkiyeye artm ve Trakyada bir iftlikte arlam ve Gaga-
vuz Trklerinin sorunlarn dinlemiti. Dimitri Uzun bu grme
esnasnda Gagavuzlarn sorunlar ve zm yollar ile ilgili olarak
hazrlad bir dosyay da zala takdim etmiti.151
Gagavuzlar Moldava Hkmetine kar kendilerini destekle-
dii iin her zaman Sovyet ynetiminin yannda yer aldlar. Bu
149.Velev, a.g.e., s. 128-129; Gngr, a.g.e., s. 45; Milliyet, 02.11.1990.

150.Cenk Balam, zal Trk Modelini nerdi, Milliyet, 12.03.1991.
151.Derya Sazak, Afrikadaki zal, Milliyet, 10.12.1991.
sebeple 27 Mart 1991de SSCB apnda yaplan SSCBnin birlik

anlamasn destekleyip desteklemediklerini soran referanduma
Gagavuzyada % 91 gibi gl bir destek kyordu. Ayrca Gagavuz
devleti SSCByi glendirmek adna 19 Austos 1991 yaplan Ko-
mnist Askeri Darbesini de destekleyip kutlama telgraf ekiyordu.
Bu arada Sovyetler Birliinde baarsz darbe sonras yaanan
hzl gelimeler, Trk Dilerini harekete geiriyordu. Trkiye
Dileri Bakanlndan temsilciler Orta Asyadaki Trk Cumhu-
riyetlerinin yan sra, Gagavuzyay ziyaret ediyordu.
nce bakent Kiinevde, Moldova ynetimi ile grmeler ya-
pan bakanlk heyeti, daha sonra Gagavuzlarn yaad Komrat
kasabasna geti. Heyette Babakanlk Badanman Oan Soysal,
Babakanlk Daire Bakan Eftal Yurday, Dileri Bakanl Kltr
leri Genel Mdr Bykeli smet Birsel ve Moskova Bykel-
ilii Mstear Tark Yalva yer ald.
Heyet yeleri, Gagavuz liderlerinden Cumhurbakanl Sekre-
teri Georgi Ratkoolu ve Belediye Bakan Andrey Byklinin de
aralarnda bulunduu 35 kiilik bir grupla, yaklak iki saat grt.
Gagavuzlara, Moldova ynetimi ile olan anlamazlklar g-
rmeler yoluyla zme arsnda bulunan, ayrca ekonomik
ve kltrel yardm sz veren heyet Karadeniz Ekonomik bir-
lii Projesine Ukrayna ve Moldovann da katlacan, bu proje
erevesinde Trkiyenin Gagavuzlara da, ekonomik yardm ya-
pabileceini belirttiler.
Ancak gazetelere yansyan haberlere gre, Dileri temsilcileri
Ankarann Moldova Hkmeti ile Gagavuzlar arasndaki sorunlara
mdahale etmek istemedii, ancak Trklere kar zor kullanlma-
sna da sessiz kalmayaca mesajn verdi.152
152.Cenk Balam, Gagavuzlara Yardm Sz, Milliyet, 24.09.1991.

Gagavuz Trkleri 95
25 Aralk 1991de SSCBnin kmesi Gagavuz bamsz devleti-

nin de sonu anlamna geliyordu. Bu durum Trk dnyas asndan
ilgin bir paradoksu ortaya karyordu. SSCBnin kyle Azer-
baycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan gibi
yer alt ve yer st kaynaklaryla gl Trk lkeleri bamszlkla-
rna kavuurken, Gagavuzlar bamszlklarn kaybedecekleri bir
srece giriyorlard. nk, SSCBnin kyle Gagavuzlar en g-
l koruyucularndan mahrum kalyordu. SSCBden bamsz olan
Moldova devleti iktidarda Moldovan milliyetilerinin bulunmas
sebebiyle Gagavuz devletini tanmad.
1994de Moldovada iktidar deiip Kyl Partisi seimleri ka-
zanana kadar Gagavuz Trkleri zor gnler geirdi. Yeni Hkmet
Gagavuzlara daha scak yaklayordu. Yine de bamszlk vermek
niyetinde deildi. Gagavuz Trklerinin 1991-1994 yllar arasnda
bamszlklarn korumak iin uluslararas alanda destek arayla-
r, aba ve gayretleri sonu vermedi. eitli grmelerden sonra
23 Aralk 1994de Moldova Parlamentosunda kabul edilen kstl
siyasi zerklii kabule mecbur kaldlar.153
153.Gngr, a.g.e., s. 47-50; Velev, a.g.e., 131-138.

Tataristan
1990l yllarn sonunda Trk basnna SSCBde yaayan Trk

topluluklarndan, Rusya Sovyet Sosyalist Federasyonuna bal Ta-
taristan Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyetinden Trkiye ile
dorudan ekonomik ve ticari ilikiler kurma istei yansyordu.
Milliyet gazetesinin 1990 Aralk ayndaki haberlerine gre,
Tataristan Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyetinin Babakan
Muhammed Sabirov 25 Aralk 1990da Trkiyeye yapt ziyarette
Volga nehri araclyla Trkiye ile bir ulam balants kurulmasn
teklif etti. Bu yolla gemilerin Tataristandan Trkiyeye iki haftada
gelebileceini syledi. Babakan ayrca gelecek sene, yani 1991
ylnda Trkiyenin Tataristandan 2 milyon ton ham petrol alma-
sn ieren ekonomik ve ticari ibirlii protokoln imzalyordu.154
Gazetenin bir hafta sonraki baka bir haberinde de, Tataristann
Ankaradaki Sovyet Bykeliliinde bir temsilcilik amak iin gi-
riimde bulunmay kararlatrd ifade ediliyordu.155
Bu olaan d bir durumdu. Sovyetler Birliini oluturan 15
birlik cumhuriyeti merkezin aracl olmakszn bir baka lke
ile dorudan ilikilere giremezken, 15 birlik cumhuriyetinden biri
olan Rusya Sovyet Sosyalist Federe Cumhuriyetine bal bir oto-
154.Milliyet, 26.12.1990 ve 27.12.1990.

155.Milliyet, 05.01.1991.
Tataristan 97
nom cumhuriyet olan Tataristann byle ilikiye girmek istemesi

normal bir durum deildi.
Fakat Gorbaovun ynetiminde Sovyetler Birliinde her ey
hzl deiiyor ve umulmadk gelimeler oluyordu. Byle geli-
melerden birisi de 30 Austos 1990da yaanm ve Tataristan
Parlamentosu egemenliini ilan etmi, otonom cumhuriyet stat-
sn birlik cumhuriyeti statsne ykselterek kendisini SSCBnin
16. Cumhuriyeti ilan etmi ve Tataristan Sovyet Sosyalist Otonom
Cumhuriyeti ismini de Tataristan Cumhuriyeti olarak deitirmiti.
imdi bu kararna paralel olarak Trkiye ile her alanda diplomatik
iliki kurmaya hazrlanyordu.156
Aslnda dnya Sovyet Cumhuriyetlerinin egemenliklerini ilan
etmelerine almt. Baltk lkelerinin egemenliklerini ilan etme-
lerinden sonra dier cumhuriyetler de ilan etmiti. Egemenlik ilan
etme kervanna eenistan ile Tataristan da katlyordu.
SSCB Devlet Bakan Mihail Gorbaov SSCBden birer kopmak-
ta olan cumhuriyetleri tekrar merkeze balamaya alrken, Rusya
Federasyonuna bal zerk cumhuriyetler de bamszlk yolunda
somut admlar atmaya balamt.
Rusya Federasyonu 89 idari birimden oluuyordu. Bu 89 idari
birimden 21i cumhuriyet, 6s megablge (kray), 49u vilayet (ob-
last), 2si federal statde kent, 1i zerk blge ve 10u zerk yre
(okrug) statsndeydi.
21 zerk cumhuriyetten yedisini Trk halklar oluturuyordu.
Bunlar Tataristan, Bakurdistan, uvaistan, Saha (Yakutistan),
Tuva, Hakasya ve Altay zerk cumhuriyetleriydi. ki zerk cum-
huriyette ise Trkler erkez topluluklar ile ortak cumhuriyetleri
oluturuyordu. Bunlar Karaay-erkez ve Kabardino-Balkar zerk
156.Milliyet, 05.01.1991.
cumhuriyetleriydi. Ayrca Dastan zerk cumhuriyetinde Kumuk

ve Nogay Trkleri de yaamaktadr.157
zerk cumhuriyetler arasnda Tataristan zengin petrol ve doal
gaz yataklar ve gelimi sanayisi ile dikkatleri ekmektedir. Petrol
ve doal gaz Elmet, Leninogorsk, Alabua, Mendeleyev ehirlerin-
de karlmaktadr. karlan petrol boru hattyla Moskova, Perm,
Gorkiy, Kuybiev, Yaroslavl, Rezon ve Bakurdistandaki rafineri-
lere gnderilir. Petrol ve doal gaz sanayisinin yannda kimya ve
petrokimya sanayii de gelimitir. Kimya fabrikalarnda polietilen,
aseton, sentetik kauuk, film gibi drt bine yakn kimyevi madde
imal edilmektedir. Ayrca Kazanda uak, bilgisayar, kamyon ve di-
zel motor fabrikalar faaliyet gstermektedir.158
Ancak, Tataristan halk Sovyet dneminde bu zenginliklerden
hibir ekilde istifade edememekteydi. Mesela, Tataristandan -
karlan ham petroln satndan gelen gelirin % 85i dorudan
Kremline gitmekteydi. Bu sebeple lke zenginliini topluma yan-
smamakta ve Tatarlar dk gelir standardyla yaamak zorunda
kalmaktayd. Tatar aydnlar zengin topraklarda yoksul yaama
elikisinden kurtulmann tek aresinin milli egemenlik ve siyasi
bamszlkta yattn fark ediyorlard.
Aydnlar Sovyetler Birliinde kn belirtileri grlmeye
baland 1990lara gelindiinde milli egemenlik elde etme frsa-
tnn da olutuunu grdler. Aslnda onlara bu frsat, SSCBnin
kmekte olmasndan ziyade, SSCB Devlet Bakan Mihail Gor-
baov ile SSCBnin en gl yesi Rusya Sovyet Sosyalist Federe
Cumhuriyeti Devlet Bakan Boris Yeltsin arasndaki iktidar eki-
157.http://www.rusya.ru/SiyasiveIdariYapi.htm. Eriim, 25 Mart 2012; Ali

Yiit, Rusya Federasyonunda Yaayan Trk Topluluklarnn Anadillerini
Kullanma Oranlarndaki Blgesel Farkllklar, s. 2.
158.http://tr.wikipedia.org/wiki/Tataristan, Eriim, 25 Mart 2012.
Tataristan 99
mesi yaratyordu. 1990-1991 yllar arasnda bu iki lider arasndaki

siyasi stnlk mcadelesi hem SSCB genelinde, hem Rusya Fe-
derasyonunda yllarca bask altnda tutulan Tatar ve een gibi
halklarn milli haklarn talep eden seslerini ykseltmelerine uygun
zemin hazrlyordu.
zellikle Yeltsin stat bakmndan kendisinden bir st konumda
bulunan Gorbaovu zayflatmak amacyla cumhuriyetlerin mer-
kezden bamszlklarn tevik edici bir tutum sergiliyordu. Hatta
Yeltsin Nisan 1990da Tataristann bakenti Kazana yapt bir zi-
yarette Tataristan gibi otonom cumhuriyetlere kaldrabilecekleri
kadar milli egemenlik almalarn tavsiye ediyordu. 11 Haziran
1990da Yeltsinin kendisi Rusya Federasyonunun SSCBden ege-
menliini ilan edecek ve Rusya kanunlar ile anayasasnn her eyin
stnde olduunu ve SSCBnden ayrlma hakkn sakl tutacan
ortaya koyacakt. Bu durum Tataristan gibi otonom cumhuriyet-
lere egemenliklerini almalarn cesaretlendirecekti.159 te tm bu
gelimelere paralel olarak Tataristan Parlamentosu 30 Austos 1990
gn Rusya Federasyonundan egemenliini ilan ediyordu.
Rusya Federasyonunda bakanlk sistemine geen Yeltsin ilk
devlet bakanl seimleri iin 12 Haziran 1991 tarihini belirle-
diinde Tataristandan ilgin bir tepki alyordu. Tataristan Rusya
Federasyonuna bal olmadklar gerekesiyle bu seimlere katl-
mayacaklarn, onun yerine ayn tarihte Tataristan Cumhuriyeti
Devlet Bakanl seimlerini gerekletireceklerini aklyordu. 12
Haziranda yaplan seimlerde Yeltsin Rusya Federasyonu devlet
bakan seilirken, Mintimer aymiyev Tataristan devlet bakan
seiliyordu.160
159.Katherine E. Graney, Of Khans and Kremlins, New York, 2010, s. 24.

160.A.g.e., s. 24-25; Deniz Yaln, Federal Bargaining In Post-Soviet Russia:
Yeltsin devlet bakan seildikten sonra otonom cumhuriyetlere

daha ok zgrlk ve siyasi hak almalarn tevik eden tutumu-
nun aksi politikalara ynelerek, onlar Rusya Federasyonu merkez
ynetimine balamaya alt. Ancak Tataristann Yeltsinin bu po-
litikalarna boyun emeye niyeti yoktu.
Tataristan ile Rusya Federasyonu arasndaki ilk nemli anla-
mazlk 12 Mays 1991de Moskovada Yeltsin ile zerk cumhuriyet
yneticileri arasnda yaplan toplantda aka ortaya kt. Yeltsin
federasyonda yer alan zerk cumhuriyet yneticilerini SSCBnin
yeni birlik anlamasn grmek zere Moskovaya davet etmi
bulunuyordu. Toplantya 16 zerk cumhuriyetin yneticisi katld.
15 ynetici yeni anlamay uygun bulduklarn, Rusya Federas-
yonunun bir paras olarak anlamay imzalayacaklarn ifade
ederken, Tataristan Devlet Bakan aymiyev ise anlamay Rus-
ya Federasyonunun ats altnda deil, SSCByi oluturan bir
cumhuriyet olarak dorudan ve eit bir taraf olarak imzalamak
istediklerini bildirdi. Ancak, Yeltsin zengin petrol yataklarna sahip
Tataristann kendine bal olarak kalmasn istiyordu.
Bu konuyu gndeme getiren Milliyet gazetesi sorunun, nasl bir
uzlamayla zleceinin bilinmediini kaydeden siyasi evrele-
rin, kartt 34 milyon ton petroln sadece 1 milyon tonunu
kendi adna satabilen Tataristan uyand eklindeki yorumlarna
dikkati ekiyordu.161 Yeni birlik anlamasna Tataristann Rusya
Federasyonunun bir paras olarak m, yoksa SSCBnin dorudan
bir paras olarak m imza ataca meselesiyle ilgili sorunun nasl
zme kavuturulaca hibir zaman renilemeyecekti.
A Comparative Study On Moscows Negatiotions With Tatarstan And Bash-

kortostan, Ortadou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yayn-
lanmam Yksek Lisans Tezi), 2005, s. 66-67., s. 66-67.
161.Kazan Trkleri Kazan Kaldrd, Milliyet, 14.05.1991.
Tataristan 101
nk, 19 Austos 1991de Moskovada Gorbaova yaplan

darbe giriimi SSCBnin yeni birlik anlamasna imza atlmasna
imkan vermedi.
Moskova darbesi srasnda Tataristan darbecilerden yana oldu.
aymiyev yapt radyo konumasnda darbe gerekelerinin Rusya
Federasyonu hkmetinin Tataristanda hibir hukuki statsnn
olmadn ortaya koyduunu syledi. Ancak darbe bastrldk-
tan sonra aymiyevin bu tutumu Yeltsin ve Rus demokratlar
tarafndan sert bir ekilde eletirilerek tutucu Komnist ve Tatar
milliyetisi olmakla sulanmasna yol at. Ayrca aymiyevin g-
revinden derhal istifa etmesi istendi.162
Artk Tataristan ile Rusya Federasyonu arasnda kprler atl-
m bulunuyordu. Tataristan Cumhuriyeti Parlamentosu 24 Ekim
1991de bamszl ilan etti. Tataristan Parlamentosunun bam-
szlk ilanna ilikin ald kararda, geen yl kabul edilen egemenlik
bildirisine atfta bulunularak, Rusyann ve SSCB merkezi devletinin
Tataristann yeni Birlikin eit taraflarndan biri haline gelmesi-
ne olanak tanmad hatrlatld. Kararda, ayrca Tataristana yeni
Yksek Sovyette temsil hakknn da tannmad belirtildi ve Bu
gerekler karsnda Tataristann bamszlk ilan etmekten baka
yolu kalmad ifade edildi. Ayrca, halkn bu karar destekleyip
desteklemediinin belirlenmesi iin halkoylamasna gidilmesi
amacyla gerekli hazrlklarn en ksa srede tamamlanaca da
akland.163
Siyasi hak ve zgrlkleri geniletme politikalarn SSCB
Merkez Ynetimi ile Rusya Federasyonu Hkmeti arasndaki e-
kimelere temellendiren Tataristan 25 Aralk 1991den itibaren zor
162.Yaln, s. 67-68.
163.Tataristan Bamsz, Milliyet, 26.10.1991; Yaln, s. 68.
durumda kalyordu. nk bu tarihte Yeltsinin banda bulundu-

u Rusya Federasyonu bu ekimedeki stnln ilan ediyordu;
Yeltsinin basklar Gorbaovu Devlet Bakanlndan istifa etmek
durumunda brakyor ve SSCB resmen ortadan kalkyordu. Artk
Tataristan Rusya Federasyonu ile kar karya kalyordu.
Tataristan ile Rusya Federasyonu arasndaki dorudan ilk atma
bamszlk referandumu ile yaand. Moskova ynetimini telalan-
dran, bamszlk referandumunda sadece Tataristan nfusunun %
52lik kesimini oluturan Tatarlar deil, Tatar olmayan halklar, hatta
Ruslarn bile evet oyu kullanacan fark etmi olmasyd.
Bu sebeple bu referandumun nlenmesi Moskova asndan
nemliydi. Bundan dolay Rusya Federasyonu Devlet Bakan Yar-
dmcs Aleksandr Rutskoy Yeltisine olaanst hal ilan etmesini ve
Tataristan igal etmesini tavsiye etti. Babakan Yardmcs Sergei
Shakhray ise referandumu bir darbe olarak nitelendiriyordu. Rus-
ya Federasyonu Anayasa Mahkemesi de hem 1990 milli egemenlik
bildirisi, hem bamszlk konusunda gerekletirilecek referan-
dumun Rusya Federasyonu Anayasasn ihlal olduu konusunda
hkm karyordu.164
Ancak Tataristan kararlyd. Moskovadan gelen tehdit ve ikazla-
ra boyun emeden referandum hazrlklarn srdrd. Tataristan
Parlamentosu 20 ubat 1992 tarihinde halk oylamasna gitme ka-
rar ald.165 Bu arada Tataristann bakenti Kazanda ubat 1992de
yaplan Kurultayda bamszla destek karar kt.
164.Yaln, s. 69-70.
165.Roza Kurban, 21 Mart 1992 Tarihinde Tataristanda Yaplan Refe-
randum ve Sonras, http://www.turkocagi.org.tr/index.php?option=com_
content&view=article&id=3503:21-mart-1992-tarihinde-tataristanda-yap-
lan-referandum-ve-sonras&catid=113:yazarlar&Itemid=249, Eriim, 25
Nisan 2012.
Tataristan 103
Ayrca Kurultay, Birlemi Milletlere yelik bavurusunda

bulunulmas karar alrken, tm lkelerin Parlamentolarna Tata-
ristann bamszln tanma arsnda bulunuyordu.166
Referendum ncesinde bir radyo konumasna yapan Tataris-
tan Devlet Bakan Mintimer aymiyev halktan referandumda evet
oyu kullanmalarn istedi.
aymiyev Referendumda, topraklarmzdaki zenginliklerin
bize mi, yoksa gemiteki gibi merkeze mi ait olacana karar
vereceiz. Bu nedenle hayr oyu kullanmamalyz eklinde
konutu.
aymiyev, 1990 yl Austos aynda Tataristann egemenliinin
ilan edilmesinden sonra, ekonomik ve sosyal alanlarda olumlu ge-
limeler salandn, bamszlk sonras Rusya ve dier lkelerle
ilikilerini yeniden dzenleyeceklerini syledi.167
20 Mart 1992 tarihinde Tataristanda halk Moskovann uyar-
larn hie sayarak sandklara kotu ve bamszlk ynnde oy
kulland. Referandum sonularna gre, oy verme hakkna sahip
halkn % 82isi sandk bana gitmi % 61.4 evet ve % 37.2si
hayr oyu kullanmt. Bu sonular sadece Tatarlarn deil, Ta-
tar olmayanlarn, zellikle Ruslarn da bamszl desteklediini
ortaya koyuyordu. Ruslarn ounlukta olduu ehirlerde bam-
szla % 58.7 destek oyu kmt.168
Milliyet gazetesi referandum sonularyla ilgili haberinde un-
lar yazyordu:
Moskova, bamszlk yanls oylarn yzde 50yi amas duru-
munda, Tataristann Rusyadan ayrlaca endiesiyle referanduma
166.Tatarlar Da Bamsz, Milliyet, 03.02.1992.

167.Cenk Balam, Tataristan Kararl, Milliyet, 21.03.1992.
168.Yaln, s. 70.
kar kyordu. Rusya Bakan Boris Yeltsin de son dakikada dev-

reye girerek referandumun iptalini istemiti.
Tataristan liderleri ise, federasyondan ayrlmay dnmedik-
lerini, ancak bundan sonra Rusya ve dier lkelerle eit ilikiler
kurmak ayrca, cumhuriyet topraklarndaki doal zenginliklere
sahip kmak islediklerini sylyorlar.
Rusya Federasyonu yesi dier cumhuriyetlerin tersine gl
bir ekonomiye sahip olan Tataristan, nemli bir petrol reticisi.
Bu sonularla Moskova ile Kazan arasndaki ilikilerin biraz
daha gerginlemesi kanlmaz grnyor.
Geen yln sonlarnda, yine Rusyaya bal een Cumhuriye-
tinin bamszlk ilan etmesi zerine Yeltsin, olaanst durum ilan
etmi ve bakent Groznyye asker sevk etmiti. Ancak halkn bari-
katlara komas zerine Yeltsin geri adm atmak zorunda kalmt.169
Halkoylamasndan bamszlk iin halk desteini arkasna alan
Tataristan Devlet Bakan aymiyev referandum hemen ardndan
yapt aklamada Rusya ile yeni federasyon anlamasn imzala-
mayacan aklyordu.
aymiyev, Rusyann kendisine bal zerk cumhuriyetlerle ay
sonunda imzalayaca anlamann, Kazann istedii yetkileri ier-
mediini sylyordu.
aymiyev, bal olduklar Rusya Federasyonundan ayrlmay
dnmediklerini yinelerken Ama, sz. konusu anlamay imza-
larsak, bamsz niteliimizden uzaklarz demekteydi.
Rusyann btnlne zarar vermek istemediklerini belirten
aymiyev, federasyon anlamas yerine Kazan-Moskova ilikilerini
yeniden dzenleyen ve referandum sonularn da yanstan ikili bir
anlamadan yana olduklarn ifade etmekteydi.
169.Cenk Balam, Tataristan Bamsz , Milliyet, 23.03.1992.

Tataristan 105
Rusya liderleri ise, dier cumhuriyetler gibi Tataristann da

federasyon anlamasn imzalamasnda srar ediyordu. Milliyet
gazetesindeki haberden anlaldna gre, birka gn kalmasna
ramen 31 Martta imzalanacak anlamaya hangi cumhuriyetlerin
katlaca kesinlik kazanmamt.170
aymiyevin aklamalarndan fark edildii gibi, Tataristan
SSCBnin dalmasnn ardndan bamszlk taleplerinin ierii-
ni yumuatmakta ve Rusya Federasyonu dnda deil, iinde yer
alacaklarn ama bir takm siyasi ve ekonomik haklarna da sahip
kacaklarnn mesajn vermekteydi.
Bu da anlalr bir durumdur. nk, Tataristan Hkmeti
bamszlk ilanndan sonra geen srede uluslar aras toplumun
Rusyann onaylamad bir bamszl tanmayacaklarn tecrbe
etmiti. Ayrca Rusyann boru hatlar ve rafinerileri olmadan Ta-
tar petrol deersizdi ve kamyon ile helikopter gibi gelimi sanayi
rnlerinin de Rus mterilerine ihtiyac olduu bir gerekti.171
te yandan SSCBnin dalmasndan sonra Yeltsin kendisini
Rusya Federasyonu ile zerk cumhuriyetler ve dier idari blgeler
arasndaki gelir paylam ve siyasi yetkilerin snrlar ve dalm
konusundaki mcadelenin iinde buldu. Bunun iin yeni bir Rus-
ya Federasyonu anayasasna, ondan nemlisi yeni bir federasyon
anlamasna ihtiya vard. Nitekim Yeltsin birka hafta iinde yeni
bir Federasyon Antlamas hazrlatt ve bunun imza tarihi olarak
31 Mart 1992 tarihini belirledi.172
Bu tarihte Moskovada yaplan trende Rusya iinde yer alan 20
170.Cenk Balam, Tatarlar Rest ekti, Milliyet, 25.03.1992; Yaln, s. 70-

71.
171.Yaln, s. 71.
172.Yaln, s. 71-72.
cumhuriyetin 18i, alt blge ve 45 ilin bakanlar anlamay im-

zalarken eenistan ve Tataristan cumhuriyetleri anlamaya imza
koymad.173
Tataristan bundan sonra 1992 yl iinde ekonomik ve siyasi
haklarn pekitirme yolunda iki nemli adm att. nce Mays
1992de lke snrlar iindeki tm vergi gelirlerini kendi kontrol
altna alarak Moskovaya otomatik demelerin durdurulduunu
ilan etti. Ayrca 6 Kasm 1992de 1990 ylndaki milli egemenlik
bildirisi temelinde yeni bir anayasa kabul etti.174
Bu arada aymiyev Trkiyeden bamszlklarna destek istedi. 28
Haziran 1992 gn yaynlanan Milliyet gazetesinde kan demecin-
de Tataristan Cumhurbakan Mintimer aymiyev Austos aynda
Trkiyeye bir ziyaret yapacan syledikten sonra, Milyonlarca Ta-
tarn gnlnde yatan, Trkiyenin Tataristan tanmasdr dedi.175
Ancak, bu ziyaret Austos aynda deil, Ekimde gerekleti.
Tataristan Cumhurbakan aymiyev TOBBnin davetlisi olarak
Trkiyeye geldi. Cumhurbakan zal ve Babakan Demirel ile
grt.176
Rusya Federasyonu Devlet Bakan Yeltsinin zerk cumhuri-
yetler ile ilgili politikalar Sovyet dnemi ve Sovyet sonrasnda
birbirine zt bir nitelik arz ediyordu. Sovyet dneminde otonom
cumhuriyetlerine kaldrabileceiniz kadar siyasi hak ve zgrlk
istemekten ekinmeyin diyen Yeltsin, Sovyet sonrasnda onlarn
hak ve zgrlklerini kstlama yoluna gitmiti. Bu durum zerk
cumhuriyetleri halklarnn Yeltsine olan gvenlerini sarsmt.
173.Cenk Balam, Rusyada Trk Prz, Milliyet, 01.04.1992.

174.Yaln, s. 73.
175.Gnl Pultar, Tataristan Cumhurbakan Geliyor, Milliyet, 28.06.1992.
176.Milliyet, 13.10.1992.
Tataristan 107
Bunun belirtileri Yeltsinin Ekim 1992de Rusya Federasyonu

apnda kendisine halkn gvenini len referandumda ortaya -
kyordu. zellikle Trk halklarnn yaad zerk cumhuriyetler
ortalamann ok altnda destek oyu vererek, Yeltsine olan krgnlk-
larn gsteriyorlard. Milliyet gazetesinin bildirdiine gre, Yeltsin
kendisine gvenle ilgili soruda, sandk bana gelen semenlerin
yaklak yzde 60ndan destek ald.
Ancak, bu oran Rusya Federasyonunda yaayan Trk asll halk-
lar arasnda yzde 38 civarnda kald.
Yeltsin, Yakutistan dndaki Trk asll zerk cumhuriyetlerde,
yzde 50nin zerinde oy alamad. Yakut Trklerinin yaad Saha
Yakut cumhuriyetindeki semenler ise lke ortalamasnn da ze-
rine karak Rusya liderine yzde 68 destek verdi.
Kazan Trklerinin yaad Tataristanda ise katlm oran yz-
de 21 olarak gerekletii iin buradaki referandum iptal edilmesi
bekleniyordu.
Kumuk, Nogay Trklerinin yaad Dastanda Yeltsine gven
duyduunu syleyen semenler yalnzca yzde 14,5. Bu ayn za-
manda u ana kadar gelen en dk sonutu.
Karaay Trkleri, Yeltsine yzde 25,9, Balkarlar yzde 35.8, u-
valar yzde 36.3 ve Bakurtlar da yzde 39,6 orannda destek verdi.
Genel olarak referandum sonularna bakldnda 1992de Rus-
ya Federasyonu ats altnda yaayan yaklak 10 milyon Trk
asll semen arasnda Yeltsine destein ortalama yzde 37,7 civa-
rnda kald grlyordu.177
Federasyon Antlamasn imzalamayan Tataristan ile Yeltsin
ikili grmeler yaparak orta yol bulma yoluna gitti. 1992 ylnda
balayan grmeler iki yl srd. Nihayet 15 ubat 1994de taraflar
177.Cenk Balam, Trkler Yeltsine Krgn, Milliyet, 28.04.1993.

Yetki Paylam Antlamasna imza attlar. Bu antlama iin iki ta-

raf da bir takm tavizler vermek zorunda kalmt. Ancak Tataristan
egemenlik haklarndan vaz gemek zorunda kalmt. nk ant-
lama egemenlik haklarn tanmyordu ve ekonomik bamszl
iptal ediyordu. Rusya Federasyonu iinde ortak stats verilen
Tataristan Rusya Federasyonu anayasasna tabi klnyordu.178
Bylece Yeltsin 1994 ylna gelindiinde Tataristan 1990da bi-
raz da kendi tevikleriyle balatt bamszlk mcadelesinden
vaz geirip Rusya Federasyonuna tabi klmakla baarya ulamt.
Aslnda Tataristanda skntl gnler Yeltsinden sonra Rusya
Federasyonunda devlet bakanlna seilen Vladimir Putin d-
neminde balayacakt.
Tatar Milli Hareketinin nderlerinden Roza Kurbana gre, 26
Mart 2000de yaplan seimlerde Putinin Rusya devlet bakan se-
ilmesi sadece Tatarlarn deil, gayri Rus tm halklar iin sonun
balangcdr. nk Putin, Rusyada tek devlet, tek millet, tek dil,
tek din yaratma siyasetini takip etmektedir. Bu siyasetin amac,
Kurbann ifadesiyle, byk Rus Devleti, byk Rus milleti, Rus
dili ve Hristiyan dinini Rusyada egemen klmaktr.179
178.Yaln, s. 79-80.
179.Roza Kurban, 21 Mart 1992 Tarihinde Tataristanda Yaplan Refe-
randum ve Sonras, http://www.turkocagi.org.tr/index.php?option=com_
content&view=article&id=3503:21-mart-1992-tarihinde-tataristanda-yap-
lan-referandum-ve-sonras&catid=113:yazarlar&Itemid=249, Eriim, 25
Nisan 2012.
Moskovada 1991 Darbe Giriimi
19 Austos 1991 sabah Sovyetler Birlii Komnist Partisinin

tutucu yelerinin darbe yaparak ynetimi Gorbaovdan devral-
dklar haberi tm dnyada yankland. Haberi Cumhurbakan
Turgut zal tatil yapmakta olduu Marmariste rendi. Neler olu-
yordu? Sovyetler Birliinde yaplan tm reformlar, Bat ve Trkiye
ile tesis edilen iyi ilikiler, KEB Projesi ne olacakt? Tekrar souk
sava gnlerine mi dnlecekti? Darbeyi gerekletirenlerin ni-
yetleri ne idi?
Tm bu ve buna benzer sorular cevaplayabilmek iin zaln
bulunduu Marmaris Okluk Koyundaki Devlet Konukevinde yo-
un bir telefon trafii yaanmaya balad. Bu telefonlardan biri zal
ABD Devlet Bakan George Bush arasnda gerekleti. zal olay
yakn takibe almaya alyordu. Daha sonra tatilini yarda keserek
Ankaraya dnmeye karar verdi. Cumhurbakanl szcs Kaya
Toperi basna yapt aklamada zaln Sovyetler Birliindeki
gelimeleri kayg ile yakndan izlediini ve tatilini yarda keserek
21 Austos sabah Ankaraya dnmeye karar verdiini syledi.180
Moskovada yaanan olaand gelimeleri Trkiyenin nde
gelen siyasi liderleri de yakndan izliyordu. DYP lideri Sleyman
Demirel Darbenin yeniden Sovyetler Birliini Bat dnyasndan
180.Milliyet, 20.08.1991.
koparmas, mitlerin yok olmas anlamna gelip gelmeyecei me-

huldr. Dnyada rahatszlk yaratan bu olay Sovyetler Birliinin
yeniden tehdit haline gelebilmesi ihtimalinden domaktadr. Bu
durum bizi ok yakndan ilgilendirir. 45 yllk souk savan fatu-
rasn herkes demitir ama Trkiye byk bir fatura demitir.
Kalc bar ihtimallerinin belirdii bir dnemde bunlarn bir se-
raba dnmesi insanlk iin ok byk bir kayp olur eklinde
dncelerini ortaya koyuyordu.181
DSP Genel Bakan Blent Ecevit ise basna verdii demete
unlar sylyordu: Sovyetler Birliinde alt yldr gereklemeyen
perestroyka hayalinin yerini Komnist Parti - Kzl Ordu - KGB
ls kat gerei alyor. Gorbaov ncesinde arklar yar korku
ve yar inanla dnen Sovyetler Birliinde Gorbaov dneminde
korku da, inan da kalmad. imdi bu l korkuyu geriye getirebi-
lir, ama ideolojik inanc geri getirebilecei ok kukulu. Gorbaov
dzeninin kalc kazanm Dou Avrupa lkelerinin bamszl
ve zgrle kavumasdr. Ancak Bat gerekli yardm salamaz-
sa bu lkelerde de eskiye dn zlemleri canlanabilir. Trkiye
Sovyetler Birlii ile iliki ve ibirliini gelitirme abalarn yeni
ynetim dneminde de srdrmek iin elinden geleni yapmal.
Trk ve Mslman arlkl Sovyet Cumhuriyetlerinin son yllarda
kavutuklar zgrlklerin devam iin byk komusuna, kar-
lkl gven ortam iinde dosta telkinlerde bulunmaldr.182
ABD Bakan George Bush darbeyi yanl ve yasad bir ey-
lem olarak niteleyip Gorbaovun grevine geri dnmesini istedi.
SSCBye yaplan tm ekonomik yardmlarn kesileceini ifade eden
Bush SSCBde anayasaya aykr g kullanlmasn knyoruz ve
181.Ayn yer.
182.Ayn yer.
Moskovada 1991 Darbe Giriimi 111
durumdan derin rahatszlk duyduumuzu kaydediyoruz. Bu yanl

ve yasad eylem Sovyet anayasasn olduu gibi Sovyet halknn
beklentilerini de inemektedir, diyordu.183
Darbe Gorbaov greve gelmesinden sonra byk bir patlama
gsteren iki lkenin ekonomik ilikileri erevesinde KEB projesinin
geleceinin ne olaca sorusunu gndeme getirdi. Proje Trkiyenin
youn almalar sonucunda imza aamasna gelmiti. Dileri
Bakanl ok Tarafl Ekonomik likiler Genel Mdr Yardmcs
Yaman Bakut Moskovada Temmuz aynda bir araya gelen Sovyetler
Birlii, Bulgaristan, Romanya ve Trkiye Dileri Mstearlarnn
KEB projesinin ereve anlamas zerinde mutabakata vardklarn
hatrlatt ve imza iin Sovyetler Birliindeki Birlik Anlamasnn
nihai sonuca varmasn bekliyorduk. Birlik anlamasyla sadece
merkezi ynetimin mi, yoksa dier cumhuriyetlerin mi katlp ka-
tlmayacann kesinletirilmesi asndan bekleniyordu dedi. Darbe
birlik anlamasnn imzalanmasndan bir gn ncesine rastlamt.184
Darbenin Sovyetler Birliinin yeni birlik antlamasnn bir gn
ncesine rastlamas tesadf deildi. nk darbeyi gerekletiren
Sovyetler Birliinin tutucu yneticileri SSCBni ortak devlet baka-
n, d politikas ve ordusu olan bamsz devletler federasyonuna
eviren yeni birlik antlamasnn lkeyi dalmaya srkleyecein-
den endie ediyorlard. Ayrca Gorbaov tarafndan 1985 ylndan
beri yrtlen reform politikalar sorunlara bir zm reteme-
miti. 1991lere gelindiinde lke hala ar siyasi ve ekonomik
krizlerle boumaktayd. lkede yokluk hkm srmekteydi. Halk
en temel ihtiya maddelerini bile satn almak iin uzun kuyruk-
larda saatlerce beklemek zorundayd. Devlet Bakan Yardmcs
183.Milliyet, 21.08.1991.
184.Barn Yinan, Karadeniz Projesi Ne Olacak? Milliyet, 21.08.1991.
Gennady Yanayev ve KGB efi Vladimir Kryukovun liderlik ettii

darbecilere gre artk bu duruma dur demenin zaman gelmiti.
Darbe iin en uygun zaman olarak Gorbaovun yeni birlik an-
lamasnn imzalanaca 20 Austos 1991de Moskovaya dnmek
zere Krmdaki yazlna 4 Austosta tatile kt dnem seil-
miti. Ancak darbeden nce Gorbaova son bir ansn verilmesi
ihmal edilmedi.
18 Austosta darbecilerden bir grup Krma giderek Gor-
baovdan olaanst hal ilan etmesini veya grevi yardmcs
Yanayeve brakmak zere istifa etmesini istediler. Ancak Gorbaov
onlarn taleplerini kesin bir dille reddetti. Darbeciler Gorbaovun
yazlndan fkeli bir ekilde eli bo ayrldlar. Ancak Gorbaovun
KGB tarafndan kontrol edilen tm iletiim hatlar kesildi ve evin
evresi KGBye bal gvenlik gleri tarafndan kuatld.
Grubun Krmdan Moskovaya dnmesiyle darbe planna son
ekli verildi ve sekiz kiiden oluan Olaanst Hal Devlet Komi-
tesi oluturuldu. Bu komitede u isimler yer ald.
Gennady Yanayev (Devlet Bakan Yrd.)
Valentin Pavlov (Babakan)
Vladimir Kryuchkov (KGB Bakan)
Dmitriy Yazov (Savunma Bakan)
Boris Pugo (ileri Bakan)
Oleg Baklanov (Sovyet Savunma Konseyi Bakan Yrd.)
Vasily Starodubtsev, (Sovyet ifti Birlii Bakan)
Alexander Tizyakov (Devlet letmeleri ve Ar Sanayi, Ula-
trma ve Haberleme Dernei Bakan)
19 Austos sabah altdan itibaren kilit noktalar radyo, televiz-
yon ve basn kontrol altna alan darbeciler sabah 7den itibaren
radyo ve televizyonlardan bildiri yaynlayarak ynetimi Olaanst
Hal Devlet Komitesinin ele aldn duyurmaya balad. Moskova
sokaklarnda zrhl birlikler dolamaya balad. nemli politika-

clar tutukland. Tutuklanacaklar listesinde Yeltsinin de ismi yer
alyordu. Ancak bilinmeyen bir sebeple tutuklanmamt. Bu dar-
becilerin en byk hatas olacakt.
Yeltsin sabah 9da Parlamento Binas nne geldi ve darbenin
kanund olduunu ilan eden bir bildiri okudu. Orduyu darbeye
destek olmamaya ard. Halk da Gorbaovun halka hitap et-
mesine izin verilene kadar genel grev yapmaya davet etti. Yeltsine
destek veren Moskova sakinleri Parlamento binas nnde toplan-
maya ve bina etrafnda barikatlar oluturmaya balad.
Olaanst Hal Devlet Komitesi Bakan saat 16.00da Mos-
kovada skynetim ilan etti. Saat 17.00de dzenledii basn
toplantsnda Gorbaovun hasta olduunu ve iyilemek iin din-
lenmesi gerektiini syledi.
Bu arada darbeciler tarafndan parlamento binasn kuatmakla
grevlendirilen Tamanskaya Askeri Birliklerinin Komutan Binba
Evdokimov Yeltsin tarafna geti. Yeltsin tanklardan birinin zerine
karak halk darbeye kar durmaya ard. Onun bu grnts
devlet televizyonlarnn akam haberlerinde yer ald.
Ertesi gn, yani 20 Austosta le zeri Yanayevin Mosko-
vaya askeri komutan olarak atad General Kalinin 20 Austos
tarihinden itibaren geerli olmak zere Moskovada sokaa kma
yasa ilan etti. Bu parlamento binasna Beyaz Saraya saldrnn
yakn olduunun iareti olarak yorumland.
Beyaz Sarayn ou silahsz savunucular herhangi bir saldrya
kar hazrlk yapmaya balad. Evdokimov ynetiminde tanklar
akam Beyaz Saraya konuland. Beyaz Sarayn savunmasn ayn
zamanda parlamentoda milletvekili olan General Konstantin Ko-
bets stlendi.185
185.Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, stanbul, 2010, s. 1127-1129;

Bu arada 20 Austosta Marmaristen Ankaraya dnen zal

MGK yelerini olaanst toplantya ard. Toplantnn tek gn-
dem maddesi Sovyetler Birliindeki darbe idi. Ankara bir ordu
mdahalesiyle kar karya kalan Sovyetler Birliinin bir i savaa
srklenmesinden kayg duyuyordu. Bir st dzey dileri yetkilisi
Durum ylesine belirsizlik iinde ki, istikrar ve skn da byk
bir kargaa da olabilir dedi.
Milliyet gazetesine yorum yapan diplomatik gzlemciler Trki-
yenin SSCB ile corafi konumu ve dier ilikilerini dikkate alarak
bu gl komusuyla Batllar arasnda balayabilecek yeni bir so-
uk savaa katlmama karar alabileceine iaret ediyorlar.186
Moskovada ortam leden sonra iyice gerginlemiti. Olaa-
nst Hal Devlet Komitesi parlamentoya saldr karar ald. Bunun
iin eitli birlikler ve emniyet glerine hazrlk yapmalar emri
verildi. Saldr gece yars getikten sonra 21 Austosta saat 02de
gerekleecekti. Ancak ordunun baz generalleri ise parlamento
binasn savunanlar tarafnda yer almt. Onlar ayn zamanda sal-
dr hazrl yapan komutanlara ok kan dklecei uyarsnda
bulunarak saldrdan vaz gemelerini tavsiye ediyorlard. Saldr
saati geldiinde baz ordu birliklerinin saldr emrine itaat etmedii
grld. Bunun zerine Savunma Bakan Yazov orduya ehirden
ekilme emri vermek zorunda kald.
Sabah saat 8den itibaren ordu birlikleri Moskovadan ekildi.
Savunma Bakanlnda toplanan darbeciler aknd, ne yapacak-
larn bilmez bir haldeydiler. Darbecilerin bir ksm Krma giderek
Seweryn Bialer, The Death of Soviet Communism, Foreign Affairs, Winter

1991-92, 177-179; 1991 Soviet Coup Dtat Attempt, http://en.wikipedia.org/
wiki/1991_Soviet_coup_d%27%C3%A9tat_attempt, Eriim, 30 Mart 2012.
Nilfer Yaln, MGKnn Gndemi Gorbaova Darbe, Milliyet,
186.
21.08.1991.
Gorbaov ile grme karar aldlar. Ancak Gorbaov onlarla g-

rmeyi reddetti. Moskova ile iletiim balantlar tekrar kurulan
Gorbaov Olaanst Hal Devlet Komitesinin ald tm kararlar
geersiz sayd, darbecilerin hepsinin grevlerinden azledildiini
bildirdi. Bu arada SSCB Ba Savcs darbecileri hakknda soru-
turma balatt.
22 Austos sabah saatlerinde darbeciler tutuklanmaya balad.
Tm darbeciler birka gn iinde ele geirilerek tutuklanrken,
ileri Bakan Pugo karsyla birlikte intihar ediyordu.
Darbeciler ylsonuna kadar tutuklu kaldktan sonra, tutuksuz
yarglanmak zere serbeste brakld. Rusya Yksek Mahkemesi
Askeri Blm 14 Nisan 1993te Olaanst Hal Devlet Komitesi
yeleri ve onlara yardmc olan yksek dzey kamu grevlilerin-
den oluan toplam 12 kiiyi iktidar ele geirmeye alarak vatana
ihanet etmekle yarglama karar ald.187 Bu karar dorultusunda
duruma 14 Nisan 1993te balad. Ancak, 23 ubat 1994te Rusya
Parlamentosu ald af kararyla tm darbeciler ve ibirlikilerinin
serbest kalmasn salad.188
22 Austos 1991de darbenin baarszla uratlmasndan
sonra zal Gorbaov ve Yeltsine birer kutlama mesaj gnderdi.
zaln Yeltsine hitaben yazd kutlama mesajnda u szler yer
ald: Demokrasinin temelinde yatan insana saygy ve hukukun
stnln somut bir gereklik haline getiren ve iinde yaad-
mz bar, demokrasi ve dayanma dneminin geri dndrlemez
bir sre olduunu kantlayan byk cesaretinizi, tarih en erefli
sayfalarndan birinde kaydedecektir. ahsm ve Trk halk adna
187.Will Englund, Defeated Soviet Coup Plotters to Stand Trial For Trea-
son, Baltimore Sun, 27.01.1993.
188.1991 Soviet Coup Dtat Attempt, http://en.wikipedia.org/wiki/1991_
Soviet_coup_d%27%C3%A9tat_attempt, Eriim, 30 Mart 2012.
tarihi baarnz en kalbi hislerimle kutlarm. Ayrca zal Yeltsini

Trkiyeye davet etti.189
Bu arada Milliyet gazetesi ilgin bir ankete yer verdi. 12 Eylln
yldnmnde yaplan ankette Trkiyede bir darbe olmas halin-
de Sovyetler Birliinde Boris Yeltsinin yapt gibi buna kim kar
kar sorusuna denekler Ecevitten sonra ikinci isim zaln ad
verdiler. 21-40 ya arasndaki denekler Boris Yeltsin roln ilk s-
rada % 27,6 ile Ecevite verdiler. kinci sray % 17.5 ile zal, daha
sonra % 11.1 Mesut Ylmaz, % 7.5 SHP Genel Bakan Erdal nn
ve % 7.3 ile Demirel yer ald.190
Gorbaov zala darbe srasnda taknd tavr iin teekkr
etti. Kremlindeki bir kokteylde bu konudaki teekkrn Trkiye
Moskova Bykelisi Volkan Vurala ileterek Sayn zal bizdeki
darbe giriimi sonrasnda Bakan Bushu arad ve darbeye kar
tavr alnmas gerektiini syledi, sonradan rendim Bundan
duyduum memnuniyeti anlatamam size Sanyorum, bu tavr bi-
zim ileride ikili ilikilerimizi nemli lde etkileyecektir dedi.191
189.Milliyet, 23.08.1991.
190.Milliyet, 15.09.1991.
191.Yaln Doan, Gorbaovdan zala Mesaj, Milliyet, 20.09.1991.
SSCBnin Dalmas ve
Bamsz Devletler
Topluluunun Kurulmas
19 Austos 1991 darbesinden sonra Sovyetler Birliinin dal-

ma sreci hz kazand. Devlet Bakan Yardmcs Gennady Yanayev
ve KGB efi Vladimir Kryukovun liderliindeki darbeciler nce-
likle Krmda tatil yapmakta olan Sovyetler Birlii Devlet Bakan
Mihail Gorbaovu gz hapsine almlard. Gorbaovun dnya ile
ilikisini salayabilecek tm iletiim hatlar kesilmiti. lk gnden
itibaren darbecilere kar kan Rusya Federasyonu Devlet Bakan
Boris Yeltsin oldu. Yeltsinin cesur klar sayesinde darbe baa-
rszla uruyordu ve Gorbaov gz hapsinde tutulduu yerden
kurtarlyordu.
Geri darbe nlenmiti, ama SSCB Devlet Bakan Gorbaov,
Yeltsinin yannda ikinci plana dmt. Zaten ikili arasnda uzun
sredir iktidar ekimesi yaanyordu. Hatta Yeltsin 12 Haziran
1990 tarihinde Gorbaova tabi olmamak iin Rusya Federasyo-
nunun anayasa ve kanunlarnn SSCB anayasa ve kanunlarndan
ncelikli olduunu bildirerek Rusya Federasyonunun egemenliini
ilan etmiti. imdi ise darbecilerden tm SSCByi kurtaran politi-
kac vasfyla sadece Rusya Federasyonunda deil, tm SSCBde en
gl adam konumuna ykseliyordu. Ayrca lke genelinde halk
arasnda Komnist Partisi kartl ykseliyordu. Bu gelimeler-
den sonra Gorbaov 24 Austos 1991de Sovyetler Birlii Komnist

Partsi I. Sekreterliinden istifa ettiini aklad.
Gorbaov ayrca Parti Merkez Komitesinin de feshedilmesini
ve parti mal varlna el konulmasn istedi. Komnist Partinin
darbe srasnda hibir ey yapmadn, bu koullarda parti genel
sekreterlii grevini yrtmede bir fayda grmediini syleyen
Gorbaov yaynlad bir kararnameyle Komnist Partinin devlet
iletmeleri, ordu, Gizli Polis Tekilat KGB ve dier devlet gvenlik
kurulularndaki almalarn yasaklad. Bylece yaklak 70 yl-
dr Sovyetler Birliini demir yumrukla idare eden Komnist Parti
iktidar son buluyordu.192
Gl Komnist Parti ynetiminin lavedilmesi Sovyetler Bir-
liinde bahar aylarnda bamszlk ilanlaryla balayan zlmeyi
hzlandrd. Litvanya (11 Mart 1990), Grcistan (9 Nisan 1991),
Estonya (20 Austos 1991) ve Letonya (21 Austos 1991 Fiilen)
devletlerinin ardndan Gorbaovun Komnist Parti Merkez Ko-
mitesini feshetmesiyle Moskovadan bamszlk ilanlar pe pee
geldi.
nce Ukrayna (24 Austos 1991), ardndan Beyaz Rusya (25
Austos 1991), Moldova (27 Austos 1991), Azerbaycan (30 Aus-
tos 1991), Krgzistan (31 Austos 1991), zbekistan (1 Eyll 1991),
Tacikistan (9 Eyll 1991), Ermenistan (21 Eyll 1991) ve Trkme-
nistan (27 Ekim 1991) bamszlarn ilan ettiler. Ekimin sonunda
Kazakistan ve Rusya Federasyonundan baka 15 Sovyet Cumhuri-
yetinden bamszln ilan etmeyen lke kalmamt.
Tm bu olumsuz olaylara ramen Gorbaov Sovyetler Birliini
192.John Miller, Mikhail Gorbachev and the End of Soviet Power, New
York 1993; s. 148; Cenk Balam, Gorbiden Komnizme Elveda, Milliyet,
25.12.1991.
SSCBnin Dalmas ve Bamsz Devletler Topluluunun Kurulmas 119
dalmaktan kurtaraca midini kaybetmemiti. Bamszlklarn

ilan eden devletleri daha esnek, siyasi ve ekonomik zgrlklere
daha ok imkn tanyan bir birlik anlamas etrafnda toplamaya
alyordu. Balangta bu almalarnda aama kaydetti. Kasm
aynn ortalarnda Baltk lkelerinin dndaki Sovyet cumhuriyet-
leri byle bir anlamaya eilim gsterdi.
Ancak 25 Kasm 1991de Moskova yaknlarndaki Novo Ogar-
yovada bu birlik anlamasnn imzalanmas ile ilgili toplantda
anlama salanamad. Toplantya 7 cumhuriyetin ilgilileri katlr-
ken, Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan, zbekistan ve Ukrayna
toplantya hi temsilci gndermemiti. Gorbaovu yeni birlik
zerinde anlama salanamamasndan daha ok Rusya Federas-
yonundan sonra Sovyetler Birliinin ikinci byk cumhuriyeti
Ukraynann grme masasna bile oturmaya yanamamas en-
dielendiriyordu. 193
Bamszlk yolunda kararl admlarla ilerleyen Ukrayna Mos-
kova ile her ne suretle olursa olsun bir birlik anlamas imzalamak
niyetinde deildi. 24 Austosta parlamento tarafndan ilan edilen
bamszlk kararn daha da perinlemek iin 1 Aralk 1991de
bu konuda halk oylamas karar da almt. ABDnin halk oylama-
sndan bamszlk kararna destek kmas halinde Ukraynann
bamszln tanyabileceini aklamas yaplmas Moskovay
daha ok endielendiriyordu.194
Gorbaov kadar Yeltsin de Ukraynann bamszlndan rahat-
szd. Hatta referandum ncesinde zvestiya gazetesine aklamada
bulunan Yeltsin Ukraynaya bamszlk karar almamas ynn-
de tehditkr mesajlar veriyordu. Ukraynann bamszlk karar
193.Cenk Balam, Cumhuriyetlerden Gorbiye ok, Milliyet, 27.11.1991.

194.Milliyet, 30.11.1991.
almas durumunda bunu Rusyaya kar bir tavr olarak yorumla-

yacaklarn ve gereken nlemleri alacaklarn sylyordu.195
Ancak, Ukrayna bu tehditlere boyun emedi ve sandk bana
koan halk ezici bir ounlukla bamszla evet dedi. Ayrca re-
ferandumla birlikte devlet bakanl seimleri iin de oy kullanan
halk bamszlk iin mcadele eden lke lideri Leonid Kravuku
% 60 oyla alt aday iinden devlet bakan seiyordu.
Referandumdan sonra Ukraynann bamszln Polonya ve
Macaristan tanm, Almanya, Danimarka ve ABD gibi lkelerin
de tanmas an meselesiydi. Bugne kadar Baltk lkeleri dnda
bamszlk ilan eden lkelerden sadece Azerbaycan Trkiye tara-
fndan tannmt. Baka hibir lke iin tannma yoktu. Ukrayna
bamszlnn ABD ve Almanya gibi dnyann nemli lkelerinin
tanmasnda bu lkede nkleerin silahlarnn bulunmasyla alaka-
l olduu muhakkaktr. Sovyet ynetiminin kontrolnden kan
ve Bat tarafndan da reddedilen bir lkenin oluturaca tehdit
bu lkelerin uykularn karabilirdi. Bu sebeple Bat lkeleri b-
yk bir ihtimalle Ukraynay dlamak yerine yanlarna ekmeyi
yelemilerdi.196
Ukraynann bamszlk konusundaki kararl admlar SSCBnin
artk ke yakn olduunu hissettirmeye balamt. Dnyann
eitli blgelerinde uluslararas toplantlarda ve yemek masalarnda
bu konu konuuluyordu. zaln iinde bulunduu masa ba soh-
betlerinin birinde de bu konu gndeme geldi. 9-11 Aralk 1991de
K zirvesi iin Senegalin bakenti Dakarda Trkiye Bykelisi
Nusret Aktann yemeinde Dileri Bakan Hikmet etin, Kaza-
kistan Dileri Bakan, Azerbaycan Cumhurbakan Yardmcs,
195.Cenk Balam, Sovyetlerin Kader Gn, Milliyet, 1.12.1991.

196.Cenk Balam, Batdan ifte Standart, Milliyet, 05.12.1991.
skee Mfts, Yunanistan Parlamentosunda milletvekili Sadk

Ahmetin olduu masada Gorbaovun illegal olarak nitelendirdii
Sovyet cumhuriyetlerinin bamszlk ilanlar ve bunlarn tann-
mas mevzu bahis olunca zal nmzdeki aylarda 5-6 Trk
cumhuriyeti olursa, fena m olur? Biz bir imparatorluun bakiye-
siyiz. ok daha aktif d politika izlemeliyiz. Byk oynamazsanz,
byk olunmaz diyerek Trk cumhuriyetlerinin bamszlklarnn
desteklenmesi iin aktif politikann gerekliliine iaret ediyordu.
zal ayrca Dileri Bakanl btesine teknik yardm ad
altnda fonlar konarak Sovyetlerde Slavlardan kopacak Trk cum-
huriyetleriyle ilikilerin gelitirilmesi, bu yolla destek salanmas
gerektiini savunuyordu.197
Ukrayna Rusya iin kritik bir neme sahipti. Gerek Gorbaov ve
Yeltsin Ukraynasz bir Rusya dnemiyordu. Milliyet gazetesinden
Cenk Balam eer ok deil birka ay ncesine kadar Gorbaova
Ukraynann yer almad bir birlik dnlebilir mi? diye sorulsa,
aka m yapyorsunuz, isterse btn cumhuriyetler ayrlsn, ama
Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna beraber olsun eklinde cevap ve-
rirdi eklinde bir yorum ile Moskova iin Ukraynann nemine
vurgu yapyordu.198
Balamn szleri sanki bir kehanetti. nk Ukraynay teh-
ditlerle yola getiremeyeceini, hatta Rusyaya dman yapacan
anlayan Yeltsin tavr deitirerek Ukraynann bamszln tand.
Ve Cumhuriyetlerin yetkilerini elinden alacak merkezi bir yapya
kesinlikle kar olduunu syleyen199 Kravuku acele ve ani bir
kararla Rusya ve Beyaz Rusya ile bir birlik kurmaya ikna etti. By-
197.Derya Sazak, Afrikadaki zal, Milliyet, 10.12.1991.

198.Cenk Balam, Gorbaov Artk Kremlin Beyi, Milliyet, 5.12.1991.
199.Cenk Balam, nat Gorbaov, Milliyet, 7.12.1991.
lece sadece Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusyadan oluan Bamsz

Devletler Topluluu adyla yeni bir oluum dnyaya geliyordu.
Bu birlie isterse Kazakistan da katlabilecekti.
Yeltsin 9 Aralk 1991 Pazartesi gn Kremlinde gazetecilere
yapt aklamada bundan byle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii isminde bir devletin olmadn, onun yerine Pazar gn
Beyaz Rusyada Brest ehrinin 70 km kuzeyinde yer alan Belaveja
ormanlarnda Ukrayna Devlet Bakan Leonid Kravuk ve Beyaz
Rusya Devlet Bakan Stanislav ukevi ile birlikte Bamsz Dev-
letler Topluluunu kurduklarn aklad. lider burada iki gn
sren grmelerin neticesinde Bamsz Devletler Topluluunun
kuruluuyla ilgili protokol imzalamlard.
lnn imzalad protokole gre, yeni birlik, d politika ve
savunma konularnda ortak siyaset izleyecek, her cumhuriyet-
te de bulunan nkleer silahlar da ortak denetim altnda olacakt.
Yeni topluluk ats altnda buluacak lkede yaklak 210
milyon kiinin eit hak ve zgrlklere sahip olaca ve yeni olu-
umun Sovyetler Birliinin uluslararas ykmllklerine de bal
kalaca bildirildi. Ancak, Sovyet yasalar ve organlar topluluk
yesi lkelerde geerli olmayacakt. Yeni birliin koordinasyon
merkezi olarak Beyaz Rusyann bakenti Minsk seildi.
Her ne kadar Gorbaov lke liderinin kararnn geer-
siz olduunu sylese de, Yeltsin, Kravuk ve ukevi resmen
SSCByi lavederek Gorbaovu lkesiz devlet bakan konumuna
dryordu.
Gorbaov, Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusyann Bamsz Devlet-
ler Topluluu kurma kararnn Geersiz olduunu syledi. Ona
gre, Halka ve parlamentolara sorulmadan kapal kaplar ardnda
alnan bu karar geerli deildi.
Ayrca Gorbaev, Yeltsini yeni oluum hakknda kendisinden
nce ABD Bakanna bilgi vermekle eletirdi. Gorbaev Bu utan

verici bir durumdur. ABD Bakan ile greceksiniz, fakat ken-
di lkenizin bakan ile grmeyeceksiniz. Bu ok irkin. Bu bir
ahlak meselesi dedi.
Ancak, lkenin parlamentolar bu kararlar ok gemeden
onaylyordu.
Belavejaya Ormanlarnda alnan yeni oluum kararnn ertesi
gn, yani 9 Aralkta Gorbaov, Yeltsin ve Nazarbayev Krem-
linde bir araya geldiler. Burada Yeltsin ve Nazarbayev Gorbaovu
grevinden istifaya ikna etmeye alt. Ancak Gorbaov kolay
istifa edecek gibi deildi. Bu arada Nazarbayevin Kremlindeki
toplantdan d krklna urayarak kt basnda yer alyor-
du. Nazarbayev Belaveja ormanlarndaki toplanty ertesi gn
Kremlindeki toplantya kendisini davet eden Yeltsinden ren-
miti. Yeltsin, ayrca Nazarbayeve Kazakistann da yeni birlie
katlabileceini iletmiti.200
Yeltsinin bamszln ilan eden Ukraynay Rusyann yanna
ekebilmek iin yangndan mal karr gibi Beyaz Rusyann da d-
hil olduu Bamsz Devletler Topluluu adnda sadece Sovyetler
Birliinin Slav devletlerinden oluan bir oluum kurmas tm dn-
yada Slav Devletler Topluluu kuruluu olarak algland. Oluum
liderleri daha sonra bu topluluun tm eski Sovyet cumhuriyetle-
rine ak olduunu ifade etse de balangtaki bu alg deimedi.
Orta Asyann be cumhuriyetinin liderleri Minsk giriimi
200.John Lloyd, Commonwealth With Little In Common, Financial Times,

10.12.1991; Elizabeth Shogren, Gorbachev Insists He Will Not Resign, Los
Angeles Times, 11.12.1991; Francis X. Clines, Five Central Asian Republics
To Join Commonwealth, New York Times, 14.12.1991; Cenk Balam, Sov-
yetler Birliinin lm, Milliyet, 10.12.1991; Cenk Balam, Gorbaov
Gle Maya alyor, Milliyet, 11.12.1991.
olarak da adlandrlan yeni oluumu deerlendirmek zere Trk-

menistann bakenti Akabatta 12 Aralk 1991de bir araya gelerek
iki gnlk toplant yaptlar. Toplantda Bamsz Devletler Top-
luluuna eit ve kurucu ye statsnde katlm karar kt. Bu
konuda yaynlanan Akabat Deklarasyonunda Orta Asya Cum-
huriyetlerinin 1990 Almat ve 1991 Takentte yaptklar istiare
toplantlarnn devam olarak bir araya geldikleri ve durum deer-
lendirmesi yaptklar ifade edildi.
Liderler Beyaz Rusya, Rusya ve Ukrayna liderlerinin ye devlet-
lere hibir hak ve hukukun verilmedii Sovyetler Birliinin yerine
Bamsz Devletler Topluluunu kurma kararn anlayla karla-
dklar, ancak bu kararn kendilerine srpriz olduu belirtildi. Orta
Asya devletlerinin katlm artlarnn maddeler halinde belirtildii
deklarasyonda Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev,
Krgzistan Devlet Bakan Askar Akayev, Trkmenistan Devlet
Bakan Saparmurat Niyazov ve zbekistan Devlet Bakan slam
Kerimov imzas yer ald.201
Uluslararas birok gzlemci Akabat Toplantsndan Beyaz
Rusya, Rusya ve Ukraynann Slav Birliine kar Trk Birlii karar
yerine Bamsz Devletler Topluluuna katlm kararnn kmasn
olumlu karlad. Bir zbek resmi yetkilisi bir gazeteciye verdii
201.Declaration of Ashkhabad Meeting, Turkmeninform-Tass, 13.12.1991;

Justin Burke, Soviet Central Asians Weigh Status Outside Slav Commonwe-
alth, Christian Science Monitor, 12.12.1991; Francis X. Clines, Five Cen-
tral Asian Republics To Join Commonwealth, New York Times, 14.12.1991;
David Ljunggren, Five Republics Ready To Join Commonwealth, Criticise
Gorbachev, Reuter, 13.12.1991; James H. Noren Robin Watson, Interre-
publican Economic Relations After the Disintegration of the USSR, Soviet
Economy, 1992, Volume 8, No: 2, s. 101-103;Martha Brill Olcott, Central
AsiaSovyetler Post-Empire Politics, Orbis, Volume 36, Number 2, Spring
1992, s. 255.
rportajda Orta Asya cumhuriyetlerinin en azndan imdilik Rusya

ve Ukrayna ile birlik olmak zorunda olduklarn, nk bu lkelere
ekonomik adan birok balantlarnn olduunu syledi. Onun
belirttiine gre, zbekistan tm yakt ihtiyacn Rusyadan ve t-
ketim maddelerinin % 60n Slav cumhuriyetlerinden karlyordu.
Ksa bir zaman diliminde zbekistann bu ihtiyalarn baka l-
kelerden karlamasna imkn yoktu. Washington Post gazetesinin
yazarna gre, Orta Asyada tek Trkistan devleti veya federasyonu
olmasn hararetle savunan milliyetiler ve slamc hareketler olma-
sna karn, blge halklarnn kendi aralarndaki i ekimelerden
dolay byle bir birliin kurulmas, onlarn bamszlklarn ka-
zanmalarndan daha zordu.202
Bu arada 16 Aralk 1991de Rusya Federasyonundan sonra
eski Sovyet Cumhuriyetlerinde bamszln ilan etmemi ikinci
cumhuriyet olan Kazakistan Parlamentosu ald bir kararla ba-
mszln ilan ediyordu. lkedeki yzde 40lara yaklaan Rus
nfusu ve Rusya ile snrda olmas dolaysyla Kazakistan Kazaklar
ile Ruslar arasnda herhangi bir atmaya yol amamak iin ba-
mszlk ilan iin en uygun an bekliyordu. Bunun iin Akabat
toplants ile bu toplantda Orta Asya devletlerinin aldklar Slav
cumhuriyetlerinin Bamsz Devletler Topluluuna katlma ka-
rarn uygulamaya geirecekleri ikinci toplant arasndaki zaman
aralndan daha uygunu bulunamazd. Byle bir zamanda kabul
edilecek bir bamszlk ne Kazakistandaki Ruslar, ne de Rusyay
tedirgin ederdi. Nitekim yle oldu. Kazakistann bamszl l-
kede hibir huzursuzlua sebep olmad.
Bu srada Trkiye de Sovyetler Birliinden bamszln ilan
202.James Rupert, Independence of Turkic States Evolving, Washington

Post, 14.12.1991.
eden karde Trk cumhuriyetlerinin bamszlklarn tanmak iin

Kazakistann bamszln beklemekteydi. Kazakistan Parlamen-
tosunun bamszlk ilannn zerinden daha iki saat gemeden
Trkiye dier Sovyet cumhuriyetleriyle birlikte yeni Trk Cumhu-
riyetlerinin bamszln tanyordu. Bakanlar Kurulunun ald
bu tarihi karar deerlendiren Trkiye Dileri Bakan Hikmet
etin unlar sylyordu:
Trkiye bu karar ile gerekten kuzeydeki tm lkelerle kom-
u olmann sorumluluu iinde ve olaya btnlk iinde bakarak
son derece olumlu ve tarihi bir tutum izlemitir. Bu kararda hi-
bir ayrm gzetmeden, devletlerarasnda dmanlk olmayaca
varsaymndan hareketle, Kafkasyadan Orta Asyadan, Slav ve Bal-
tklara kadar tm Sovyet cumhuriyetlerini tanma karar almtr.
Bu erevede siyasi iliki kurulacak ve diplomatik misyonlar
alacaktr.203 Trkiyenin hibir lkeyi dlamadan ald bu ta-
nma karar zellikle Trk Cumhuriyetleri iin byk bir destek
olmutur. Trkiyenin tanmasndan sonra dier devletler de tan-
ma kararlar almtr. Trk Cumhuriyetleri kendilerini ilk tanyan
lke olmas hasebiyle Trkiye Cumhuriyetine minnettarlklarn
her zaman dile getirmektedirler.
Slav devletleri ile Trk devletlerinin Bamsz Devletler Top-
luluu ats altnda birlemesi 21 Aralk 1991de Kazakistann
bakenti Almatda gerekleti. 11 devletin imzalad anlama
Bamsz Devletler Topluluunu ynetecek Devlet Bakanlar Kon-
seyi nin kurulmasn ngrd. Anlama tm devletlerin bugnk
snrlarn tanyor ve Birlemi Milletler Gvenlik Konseyindeki
Sovyetler Birliinin yeliinin Rusyaya gemesini kabul ediyor-
du. Bu anlama ile Sovyetler Birliinin varlna son veriliyor ve
203.Hrriyet, 19.12.1991.
Gorbaova hibir yneticilik vasf tannmayarak emekliye sevk

ediliyordu.204
Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, zbekistan, Erme-
nistan, Azerbaycan, Tacikistan ve Moldovann daha nce Beyaz
Rusya, Rusya ve Ukrayna tarafndan kurulan Bamsz Devletler
Topluluuna kurucu ye sfatyla katldklarn belgeleyen anlama
daha sonra tm taraflarn parlamentolar tarafndan onaylandktan
sonra yrrle girecekti.
Almat Zirvesinde bir araya gelen 11 cumhuriyetin liderleri
Boris Yeltsin (Rusya), Leonid Kravuk (Ukrayna) Stanislav Suske-
vi (Beyaz Rusya), Nursultan Nazarbayev (Kazakistan), Rahman
Nabiyev (Tacikistan), Saparmurad Niyazov (Trkmenistan), Ayaz
Muttalibov (Azerbaycan), Leon Terpetrosyan (Ermenistan) ve
Mirca Snegur (Moldova) ayrca baka bir belgeye, Almat Dekla-
rasyonuna da imza attlar.
Deklarasyonda toplulua ye devletlerin, hukukun stnlne
dayal demokratik devletler olaca belirtilerek, cumhuriyetlerin
egemenlie ve birbirleriyle eit statye sahip olacaklar vurguland.
Devletlerin self-determinasyon hakkna sahip olduklar da kay-
dedilen deklarasyona gre, ye devletler, birbirlerinin i ilerine
karmayacaklar ve birbirlerini tehdit etmeyeceklerdi. Ekonomik
yollardan veya baka ekilde birbirlerine bask yapmama taahh-
dnde bulunan cumhuriyetler, btn atmalarn bar yollardan
zlmesini de benimsediler.
Topluluun insan haklarna ve zgrlklerine sayg ilkesini te-
mel alaca, uluslararas hukuka uyaca ve SSCBnin uluslararas
ykmllklerini yerine getirecei de belirtilen deklarasyonda, Ba-
204.Carey Goldberg, Eleven Former Soviet Republic Agree To Join Com-

monwealth, Los Angeles Times, 22.12.1991.
msz Devletler Topluluunun uluslararas hkmi ahsiyeti (tzel

kiilii) olmad da vurguland.205
Almat zirvesine davet edilmeyen Gorbaovu, toplantya katlan
cumhuriyet liderleri kendisine sunulacak emeklilik ve dier haklar
kabul ederek erefiyle istifa etmeye davet ettiler.
Bamsz Devletler Topluluu kurulu anlamasnn imza-
lanmasnn tarihi bir olay olduunu Rusya Federasyonu Devlet
Bakan Yeltsin temel prensip merkezsiz ve diktasz her lke-
nin bamsz olmasdr dedi.206
25 Aralk 1991de Moskovada dzenledii bir basn toplants
ile Gorbaov tm grevlerinden istifa ettiini aklad ve yedi yllk
iktidarna son noktay koydu.
Bamsz Devletler Topluluunun kurulmasndan sonra gre-
vini srdrmesinin bir anlam kalmadn syleyen Gorbaov, 13
dakika sren konumasnda, daha ok gemiin deerlendirmesini
yaparken, gelecee ilikin olarak hem kaygl hem de umutlu
olduunu syledi.207
Gorbaov ile Yeltsin arasnda nceden yaplan anlamaya gre,
merkezi hkmet kurumlar 1 Ocak 1992ye kadar almalarn
sonlandracak ve Kremlinin zerinde dalgalanan orak ekili kzl
bayrak yerini beyaz, mavi ve krmz renklerden oluan Rus bay-
rana terk edecekti.208
205.Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, stanbul, 2010, s. 1130; Cenk
Balam, Sovyetler Birlii Bitti, Milliyet, 22.12.1991; Peter Kenez, A History
of The Soviet Union From the Beginning to the End, New York, 2006, s. 275-277.
206.Elisabeth Rubinfien, Russia, 10 Other Republic Settle Historic Part-
nership, The Wall Street Journal (European Edition), 23.12.1991.
207.Cenk Balam, Gorbaovdan Buruk Veda, Milliyet, 26.12.1991: Ar-
maolu, a. g. e., s. 1131; Fen Montaigne, Gorbachev, A President Without A
Country, Expected To Resign Wednesday, Knight Ridder, 25.12.1991.
208.Elisabeth Rubinfien, Gorbachev, Yeltsin Say Soviet Union Will No
Sami Kohen Sovyet imparatorluunun kavgasz grltsz da-

ln konusunda unlar yazyor: Tarihte bir imparatorluun
veya byk bir devletin k hi bu kadar yumuak olma-
mt. Gerekten SSCBnin son bulmas savasz, ihtilalsiz, kansz
meydana geldi. Gorbaov TVde istifasn aklad Kremlinden
orak-ekili kzl bayrak indirildi Enternasyonal mar son kez
alnd O kadar!
Bununla koca Sovyetler Birlii tarihe kart. 74 yllk bir d-
nem kapand.209
Demirelin SSCBnin k ile ilgili yapt yorumda Sovyet-
ler Birlii bizatihi nemli bir olayd. kmesi de ok nemli bir
olaydr. Sovyetler Birlii bizim iin zaman zaman rahatsz edici
olmutur. kmesinden sonra ortaya kan belirsizlik de rahatsz-
lk vericidir. Ama biz Sovyetler Birliinin kmesine zlmeyiz.
Terr ve enflasyondan sonra Trkiyenin en ok zaman ayrd
konu bu cumhuriyetlerdir. Hkmetimize ok tarihi bir grev d-
yor dedi.
Marksist ekonomi ve komnist rejimin ktn, ancak bu-
nun kapitalizmin ve demokrasinin zaferi saylmayacan syleyen
Demirel Sovyetlerin knden sonra Trkiye ve Trk dnyas-
nn nne ok kymetli frsatlar ktn yineledi ve Sevinliyim.
Bu frsatlar deerlendiririz diye. Endieliyim, deerlendiremezsek
sonu neye varr diye konutu.210
Longer Exist As Of Jan. 1, The Wall Street Journal (European Edition),

23.12.1991.
209.Sami Kohen, Belirsizlikler Dnemi, Milliyet, 28.12.1991.
210.Fikret Bila, Demirelden Busha 2. Mektup, Milliyet, 01.05.1992.
Nkleer G Kazakistan
Sovyetler Birliinin kmesinden sonra, topraklarnda konu-

lanm 1.700 kadar atom balkl stratejik fzeleri miras olarak alan
Kazakistan dnyann en byk drdnc nkleer gc olarak or-
taya kt. Batl lkeleri iin SSCBnin kmesinden sonra ortaya
kacak endie verici neticelerden biri buydu. Daha Sovyetler Bir-
liinin k gereklemeden nce bu konu tartlyor, Sovyetler
Birliinde mevcut 27.000 civarndaki atom silahlarnn dmesi
zerinde ka parman olaca soruluyordu.211
Batl lkelerini kayglandran sadece Sovyet atom silahla-
r zerindeki kontroln birden fazla lkeye yaylmas deil, ayn
zamanda bu lmcl silahn retiminde alm uzmanlarn Sov-
yetler Birlii dna karak Ortadou ve blgeye komu lkelere
bu teknolojiyi transfer etmesiydi.
Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan
ve Krgzistan gibi lkelerdeki atom silahlar uzmanlarnn bu si-
lahlar retmek iin milyonlarca dolar harcamakta olan Irak, ran,
srail, Pakistan ve Libya gibi lkelerin cazip tekliflerine kaplmas
211.Christy Campbell, The New Fingers on the Nuclear Button, The Sun-
day Telegraph, 15.12.1991; Michael Evans, Fears Grow on Nuclear Control,
The London Times, 10.12.1991.
Nkleer G Kazakistan 131
iten bile deildi.212 te yandan bu en ok srail ve Hindistann

aleyhine olabilirdi.213
Bu arada Rusya Federasyonu Devlet Bakan Boris Yeltsin, Ara-
lk 1991de resmi ziyaretle Moskovaya gelen ABD Dileri Bakan
James Baker ile yapt ortak basn toplantsnda Sovyet toprakla-
rndaki tm nkleer silahlarn Rusya Federasyonu snrlar iine
tanacan ifade etti.214
Her ne kadar Yeltsin bu silahlarn kontrolnn Rusyada olmas
gerektiini sylese de, dier lkeler ellerindeki silahlarn Rusyaya
ait olmadna iaret ettiler. Kendilerinin bilgi ve rzalarnn dnda
bu silahlarn yerlerinin deitirilmesine veya imha edilmesine izin
vermeyeceklerini syleyen Ukrayna, Kazakistan ve Beyaz Rusya
bu silahlar zerinde haklar olduunu ve Rusyay Sovyetlerin tek
nkleer mirass olarak tanmayacaklarn belirttiler.215
Nazarbayev de Yeltsinin nkleer silahlar konusunda kendi l-
kesinin dndaki lkeler adna konuamayacana, Kazakistann
en az Rusya kadar atom silahlarn elinde bulundurma hakk oldu-
una iaret etti. Nazarbayev ABD Dileri Bakan Baker ile yapt
grmede Yeltsinin nkleer silahlar konusunda tek sz sahibinin
Rusya olduu konusundaki grlerini kabul etmediini vurgula-
212.John J. Fialka, Asian Republics Have Nukes, Links with Volatile Lands,
The Wall Street Journal, 17.12.1991; The Two Nuclear Problems (Editorial),
The Washington Post, 20.12.1991.
213.Rajan Menon Henri J. Barkey, The Transformation of Central Asia:
Implications for Regional and International Security, Survival, Volume 34,
Winter 1992-1993, s. 83.
214.Susan Bennett, Yeltsin Says Nuclear Weapons Will Be Moved to Rus-
sia, Under Joint Control, The Knight-Ridder, 17.12.1991; Michael Dobbs,
Yeltsin Will Assume Nuclear Control After Gorbachev, The Washington
Post, 25.12.1991.
215.Arbatov, a.g.m., s. 23.
d. Kazakistan Cumhurbakanl basn szcs Seyitkazy Matayev

de Kazakistann da Ukrayna gibi nkleer silahlar imha edebile-
ceini, ancak Rusyann bu konuda tek sz sahibi olmasn kabul
etmeyeceklerini ifade etti.216
Matayev bir gazeteciye verdii beyanatta Kazakistan byk bir
lkedir. in ve Rusya gibi iki lkenin arasnda silahsz ayakta kala-
maz. inin bir milyar nfusu var ve gelecekte iktidara kimin geecei
mehuldr. Rusya da ise i durum istikrarszdr eklinde konutu.
Matayev Kazakistann taktik nkleer silahlar Rusyaya verdiklerini,
fakat stratejik nkleer silahlarn Kazakistanda kalacana iaret etti.217
Sovyetler Birliinden nkleer silahlar miras olarak alan drt
lke bulunuyordu. Bunlar Rusya, Ukrayna, Kazakistan ve Beyaz
Rusya idi. Miras alnan silahlarn miktar da az da deildi. Bunlar-
la atom silahlar asndan Ukrayna dnyada nc, Kazakistan
drdnc ve Beyaz Rusya beinci srada yer alyordu. Bylece Ka-
zakistan nkleer silahlar asndan Fransa, in ve ngilterenin de
nne geiyordu.
1991 yl sonu itibaryla dnyada bilinen nkleer silah olan
lkeler sahip olduklar nkleer balkl ktalararas stratejik fze
saysna gre yle sralanyordu.
1. ABD (19.000)
2. Rusya (17.500)
3. Ukrayna (4.356)
4. Kazakistan (1.690)
5. Beyaz Rusya (1.222)
6. Fransa (621)
216.David Fairhall, Kazakhstan Refuses to Give Up Nuclear Arms, The

Guardian, 19.12. 1991.
217.Vincent J. Schodolski, Kazakhstan Plans to Keep Strategic Nuclear We-
apons, Chicago Tribune, 10.04.1992.
7. in (400)
8. ngiltere (300)218
Kazakistann elindeki 1.690 nkler balkl Ktalararas Balis-
tik Fzeler (ICBM) 148 siloda muhafaza edilmekteydi. Her fze
7,6 metrik ton nkleer balk tamakta ve 12.000 km mesafedeki
hedefi vurabilmekteydi.219
Kazakistandaki nkleer silahlar ile ilgili tartmalara Trkiye de,
hem yurt iinde, hem yurt dnda, bir ekilde ilikilendirildi. Bu
konu yurtdnda, zellikle Trk cumhuriyetleri ile ilikilerini ge-
litirmek isteyen Trkiyeden rahatszlk duyan evrelerin Ankaray
nkleer silahlarn peinde komakla sulamasna yol at. zellikle
Rus ve Yunan basnn bu sulamalara yer verdikleri grld. Baz
Rus evreleri Ortadouda liderlie oynayan Trkiyenin blgesel
g olmann tesinde nkleer bir devlete dnme planlar yapt-
n, bu sebeple Ankarann Orta Asya cumhuriyetleri ve Kazakistan
ile olan ilikilerini hzla gelitirmeye altn ileri srdler.220
Yunan basnnda ise Trk atom uzmanlarnn Kazakistanda
olduu ve Trkiyenin nkleer silah edinme ihtimali zerine yo-
rumlar kt. Yunan gazetelerine gre Trkiye 2000 ylnda nkleer
bir g olabilirdi.221
Trkiye iinde ise daha ok Kazakistandaki nkleer silahlarn
imha edilip edilmemesi tartma konusu oldu.
218.Alexei Arbatov, The Mysteries of the Nuclear Button, New Times, Janu-
ary 1992, s. 22 (20-23); Where the Weapons Are, The Bulletin of the Atomic
Scientist, Kasm 1991.
219.Nursultan Nazarbayev, Kazakhstans Nuclear Disarmament, A Global
Model for A Safer World, http://www.diplomatictraffic.com/debate_archi-
ves.asp?ID=589, Eriim, 25 Mart 2012.
220.Cenk Balam, Rusyada Nkleer Trkiye Korkusu, Milliyet,
08.01.1992.
221.Milliyet, 21.09.1992.
Babakan Demirele gre, Kazakistann nkleer silahlar kullan-

mas mmkn deildi. Bu hususta Demirel gazetecilere Kazaklar
ne yapacak? Bana? Kime atacaklar Yani yle bir ey ki, ondan
sonra nereye koyacaklarn arrlar. Bu nkleer silahlar yle bir
hale geldi ki, tam ba belasdr dedi.222
DSP Genel Bakan Blent Ecevit ise farkl dnyordu. Kaza-
kistann Rusyaya taktik nkleer silahlar vermesini, ama stratejik,
yani uzun menzilli nkleer silahlar vermeme konusundaki kara-
rn yerinde bulmaktayd. Ecevit Kazakistann elinde bu silahlarn
bulunmasn Rusyay dengelemek iin gerekli olduu grn
yle aklamaktadr. Kazakistandaki stratejik nkleer silahlar
ele geirmesi durumunda Rusya ok byk bir nkleer g olmaya
devam edecektir ve eer gelecekte Sovyetler Birlii ve arlk m-
paratorluu yeniden dirilecek olursa, merkezi ynetimin elinde
byle bir nkleer gcn bulunmas bir yandan Orta Asyadaki Trk
cumhuriyetlerini, bir yandan da Trkiyeyi ve btn dnyay ar
tehdit altnda brakacaktr. Oysa Kazakistandaki stratejik nkleer
silahlarn kalmas durumunda byle bir tehlike byk lde n-
lenmi olacaktr.
Ben haftalardan beri bu konuyu Trkiyenin gndemine ge-
tirmeye ve Trk hkmetini bu konuda ak ve kesin bir tavr
almas iin ikna etmeye alyorum. Belirttiim gerekler ve ola-
slklar vurgulanrsa, ABDnin de bunu makul karlayacana
inanyorum.223
Ancak, gelimeler Ecevitin beklentisinin tersineydi. Yani Kaza-
kistann stratejik nkleer fzeleri elinde tutmasna destek olmaya
222.Turan Yavuz, Demirel ok Memnun, Milliyet, 13.02.1992.

223.Fikret Bila, Ecevitten Ermenistana Uyar, 27.02.1992; Trklerin de
Artk Atom Bombas Var, Trkiye, 11.04.1992.
Trkiyenin ABDyi ikna etmesi yerine, ABD Trkiyeyi elindeki

stratejik nkleer fzelerden kurtulmas iin Kazakistana telkinde
bulunmaya ikna etti.
Zaman gazetesi bayazar Fehmi Koru ABD gezisi dnnde
Bush-Demirel grmesiyle ilgili olarak yazd makalesinde Tr-
kiye tarafndan ABDye sunulan ibirlii erevesi iine, metinde
yer almayan nkleer silahlarn teslimi konusunda ilgili cumhuri-
yetleri ikna da giriyor mu? eklinde bir soru ortaya att.224
Bu konu TBMMde Vehbi Dinerler tarafndan tartmaya al-
d. Dinerler Demirele Kazakistann elindeki nkleer silahlarn
Rusyaya iadesine dnk bir grevi bulunup bulunmadn sordu.
Demirel Meclis krssne gelerek konuyla ilgili verdii cevapta
27 bin fzenin nasl kullanlaca konusunda endieler var. Ayr-
ca fze almlar var. Bunlar baka lkelere giderse, dnyann bana
bela olmasndan korkuluyor dedi. 225
Kazakistan Mays ayna gelindiinde kararn nkleer silahsz
bir dnyadan yana koydu ve kendi isteiyle nkleer silahlardan
vaz geti. Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayev byle bir ka-
rar ncesinde Trkiyenin de grlerinden yararlanmaya byk
lde nem verdi. 23 Mays 1992 tarihinde nkleer silahsz bir
Kazakistan iin Lizbon Protokol imzasndan nce Nisan 1992de
Kazakistana ziyarette bulunan Babakan Demirel ile geni apl
fikir alveriinde bulundu.226
23 Mays 1992de Kazakistan Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya ile
birlikte START I (Stratejik Nkleer Silahlarn ndirimi Anlamas)
Lizbon Protokolne imza att. Bu anlama ile Kazakistan, Ukrayna
224.Derya Sazak, Mektup Aklansn, Milliyet, 20.02.1992.

225.Ayn yer.
226.Milliyet, 05.05.1992.
ve Beyaz Rusya NPTye (Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlen-

mesine likin Antlama) mmkn olan en ksa zamanda nkleer
silahsz devletler olarak katlacaklarn taahht ettiler.227
Kazakistan Parlamentosu 13 Aralk 1993te NPT anlamasn
onaylad. 5 Aralk 1994te Budapetede gerekleen AGT Zirve
toplantsnda ABD, Rusya ve ngiltere Devlet Bakanlar tarafndan
NPT anlamasn imzalayan devletlere gvenlik teminat verildi.
1995 ylndan itibaren Kazakistandaki nkleer silahlarn sklmesi
ve imhas balatld. 1996 Eyll ayna gelindiinde Kazakistanda-
ki tm stratejik nkleer fzeler sklm ve imha edilmek zere
Rusyaya gnderme almalar tamamlanmt.228
Kazakistann tm avantajlarna ramen nkleer silahlardan vaz-
gemesi yerinde bir karard. Bu her eyden nce insan sal ve
ekoloji iin alnmas gereken bir karard. Byle bir kararn gerek-
liini Kazaklar en iyi ekilde bilecek ac tecrbeye sahipti. nk
Kazak toplumu Sovyetler Birliinin hrsl bir ekilde devam ettir-
dii nkleer silah imalinden byk zarar grmt. Moskovann
1949dan 1989a kadar 40 yl boyunca yapt 456 deneme Kazak
topraklarnda gerekletirmiti.
227.Nuclear Non-Proliferation
Chronology of Key Events, http://www.iaea.org/Publications/Factsheets/
English/npt_chrono.html; Douglas Townsend, The Path Towards Kazak-
hstans Nuclear Non-Proliferation Policy:
Convergence of US-Kazakh Interests, http://www.acus.org/files/publicati-
on_pdfs/7631/012712_ACUS_Kazakhstan_Townsend.pdf, Eriim, 30 Nisan
2012; Kazakhstan Nuclear Chronology, http://www.nti.org/media/pdfs/ka-
zakhstan_nuclear.pdf?_=1316466791.
228.Abdulvahap Kara, Avrasyann Ykselen Yldz Kazakistan, TO Yayn-
lar, stanbul, 2011, s. 51; Nursayn arip, Prezident Kni: Yadrolq Qaruv-
dan Azat Alemge Jol, Soltstik Qazaqstan, 15.09.2012, http://soltustikkaz.
kz/index.php?option=com_content&view=article&id=4434:2012-09-14-11-
16-43&catid=15:2011-08-11-05-01-16&Itemid=24.
Stalin ABDnin 1945te Hiroima ve Nagazakiye atom bomba-

s atarak kesin bir zafere ulamasndan sonra, KGB efi Lavrenti
Beriyay ararak ne pahasna olursa olsun atom bombas imal
etmesi talimatn vermiti. Bu talimat zerine drt yl iinde
SSCB ilk atom bombasn imal etmeyi baarmt. Ancak ilk
atom bombasnn deneme alan olarak Kazakistann Semey
blgesi (Semipalatinsk) seilmiti. Bylece 29 Austos 1949da
hem de ak havada ilk atom denemesi Kazak topraklarnda
gerekletirildi.229
SSCB Savunma Bakanlnn bilgilerine gre, 1949dan 1963e
kadar Semey Poligonunda gc birka tondan 100 kilotona kadar
113 atom bombas denemesi ak havada yapld. Denemeler an-
cak 1964ten sonra yer altnda yaplmaya baland. 19 Eyll 1989a
kadar gc birka tondan 150 kilotona kadar 343 deneme yapl-
d.230 Bunlarn evre ve insan salna zararlar ok byk oldu.
Blgede 1949 ylndan beri yapla gelen atom bombas denemeleri
sebebiyle atmosfere yaylan radyasyon neticesinde ortalama insan
mr 10 ya ksalmt. Kazakistan Onkoloji ve Radyoloji Enstits
Bakan yardmcs Prof. Dr. Saim Balmukanovun aratrmalarna
gre, Semeyde 1969-70 yllarnda 68.6 olan ya ortalamas, 1979-80
yllarnda 58.8e gerilemiti. Ayrca 1980li yllarda dnyaya gelen
bebeklerde zihn ve beden zrler artmt. Kadnlar arasnda ane-
mi (kanszlk) vakalar oalmt. Daha birok hastalklar ortaya
kmt.231 ki binli yllara geldiimizde atom denemelerinin zararl
etkisi hala devam etmektedir.
229.David Holloway, Stalin and the Bomb, New Heaven London 1994, s.
100; Kara, Kazakistann Yeniden Douu, s. 36-37.
230.Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar (ev. Abdulvahap
Kara), stanbul, 2007, s. 467.
231.Kara, Kazakistann Yeniden Douu, s. 36-37.
Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayevin lkesi 25

Ekim 1990 tarihinde egemenlik deklarasyonu yaynladktan yak-
lak bir yl sonra krk yldr atom denemelerinin yapld Semey
Poligonunu kapatt.232 29 Austos 1991 tarihinde alnan bu karar
atom silahlarn deneme alanlarn kapatma konusunda dnyada
alnan ilk karar olarak tarihe geti. Daha sonra ABD, Rusya, Fran-
sa ve ngiltere gibi lkelerde insanlk ve tabiat iin byk zararlar
olan bu denemeleri yasakladlar. Artk gnmzde hibir lke atom
bombas denemeleri yapmamaktadr.
Nazarbayev atom bombas denemelerini yasaklanmasyla il-
gili olarak 18 Haziran 2009 tarihinde yapt konumada unlar
sylemekteydi:
Bundan tam 20 sene nce bugn dnyann en byk atom
bombas deneme alan olan Semey Poligonunda son defa atom
bombas denemesi yapld. kardm kararname ile Semey de-
neme alannn kapatldn biliyorsunuz. Fakat bu kolay olmad.
Bunu halkmzn kararll, azmi, birlik beraberlii ve yllar sren
etkili almalar sonucunda gerekletirdik. Poligonun kapatlma-
sn bamszln sayesinde salad.
Bylece yarm asr boyunca atom denemelerinden zarar g-
ren Kazakistan topraklarnda nkleer silah denemelerine son nokta
konuldu. Dnyann gelimi lkeleri bizim gvenliimize ve bar
yoluyla kalknmamza teminat verdi. Bu durum medeniyet yolunda
gelimeye, halknn refah seviyesini ykseltmeye ynelen Kazakis-
tan iin byk bir baar idi.
Poligonun zararlarn gren, nkleer silahlardan dolay ar
232.Kazakh President Nazarbayev Closes Down Semipalatinsk, AFP,

29.08.1991; Serge Berg, Semipalatinsk Nuclear Test Centre Closing Down,
AFP, 30.08.1991.
skntlar eken halkmz bu hedefi byk bir memnuniyetle be-

nimsedi. Bizim bu kararmz dnyann bar ve huzur isteyen
milyonlarca insanna mutluluk getirdi. Onlardaki nkleer silah
denemelerini durdurmann mmkn olduu yolundaki inancn
domasna yol at.233
Kazakistan sadece lkesini dnyann drdnc nkleer gc
yapan silahlardan vazgemekle yetinmedi. Ayn zamanda gn-
mzde nkleer silahsz bir dnya iin de nclk etmektedir.
Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayevin bu konudaki nemli
bir giriimi Birlemi Milletler nezdinde kabul grd ve BM Genel
Kurulu, 2009 ylnda ald bir kararla, 29 Austos tarihini, btn
dnyada nkleer silahlara kar eylem gn olarak kabul etti.234
Bylece Kazakistan Sovyetler Birliinin kmesinden sonra dn-
yann drdnc byk nkleer g unvann, dnyann nkleer
silahsz, nkleer adan gvenlikli bir dnya olmasna en ok aba
sarf eden lider lke unvanna deitirmi bulunmaktadr. Trkiyede
birok yazar ve akademisyen nkleer silahsz bir dnya konusun-
daki abalarndan dolay Nazarbayevin Nobel Bar dln hak
ettiine inanmaktadr.
233.Abdulvahap Kara, Atom Denemelerin lk Yasaklayan lke Kazakistan,

http://www.aktuelgazete.com/yazar/atom-denemelerini-yasaklayan-ilk-ul-
ke-kazakistan-42.html, Eriim, 30.04.2012.
234.Marat Tajin, Nkleer Silahlardan Arndrlm Bir Dnyaya Doru,
Zaman, 28.08.2009; Osman Metin ztrk, N. Nazarbayevn Dnya Ba-
rna ve Tm nsanla Olan Katks, http://www.turansam.org/makale.
php?id=1853, Eriim, 5 Mays 2012.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri
Arasnda lk Resmi Ziyaretler
Sovyetler Birliinin dalmasn nlemek iin yaplan ancak

baarszla urayan Austos 1991 darbesi aksi bir sonu verdi ve
Sovyetler Birliini oluturan cumhuriyetlerin pe pee bamsz-
lklarn ilan etmelerine sebep oldu.
Darbeden nce Sovyet cumhuriyeti, ismen zikretmek ge-
rekirse Litvanya (11 Mart 1990), Letonya (4 Mays 1990 Hukuki
adan) ve Grcistan (9 Nisan 1991) zaten bamszlklarn ilan
etmilerdi. Darbe srasnda ona tepki olarak Estonya (20 Austos
1991) ve Letonya (21 Austos 1991 Fiilen) Moskovadan bam-
szlk karar ald.
Yukarda ismi geen lkeler gibi jeopolitik konumlar Mosko-
vaya kar bir bamszlk kararn savunmaya elverili konumda
olmayan, ancak bamszlk ilan iin tetikte bekleyen lkeler dar-
benin yaratt kargaa ortamn deerlendirmekte gecikmedi.
nce Sovyetler Birliinde Rusya Federasyonundan sonra ikinci
gl lke konumunda bulunan Ukrayna (24 Austos 1991), ardn-
dan Beyaz Rusya (25 Austos 1991), Moldova (27 Austos 1991),
Azerbaycan (30 Austos 1991), Krgzistan (31 Austos 1991), z-
bekistan (1 Eyll 1991), Tacikistan (9 Eyll 1991), Ermenistan (21
Eyll 1991) ve Trkmenistan (27 Ekim 1991) bamszlarn ilan
ettiler.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri Arasnda lk Resmi Ziyaretler 141
Bylece Rusya Federasyonu ile Kazakistan hari tm Sovyet

cumhuriyetleri bamszlklarn kazanm bulunuyorlard. Rusya
ile hassas dengelere sahip Kazakistann Cumhurbakan Nursul-
tan Nazarbayev bir bamszlk ilan ile lkede Kazaklar ile Ruslar
arasnda etnik bir atmaya sebep olmak istemiyordu. Rusya Fe-
derasyonu ile dnyann en uzun snrna sahip (7,500 km) ve 1989
nfus saymna gre % 39,7 Kazak ve % 37,8 Rus nfusu ile hassas
demografik yaps olan Kazakistan bamszln dier cumhu-
riyetlerden aylar sonra, 16 Aralk 1991de ilan edecekti. Bylece
Kazakistan Sovyetler Birliinden bamszln en son ilan eden
lke olarak tarihe geecekti. Ancak, lkede bu siyasi deiimden
dolay hi kimsenin burnunun dahi kanamasna yol verilmeyecekti.
Aslnda bamszln ge ilan etmekle Kazakistann uluslara-
ras alanda pek fazla bir ey kaybettii sylenemez. nk, Baltk
lkeleri hari hibir lkenin bamszl belli bir sre uluslar aras
alanda tannmad. Azerbaycan 9 Kasm 1991den itibaren sade-
ce Trkiye tarafndan tannd. Kalan lkelerin bamszlklarnn
tannmas ise 16 Aralk 1991de Kazakistann bamszln ilan
etmesinden sonra gerekleti. Trkiye Kazakistann bamszl-
n ilan ediinden iki saat sonra dier cumhuriyetlerin bamszl
ile birlikte tand.
Sovyetler Birliinin mirass konumundaki Rusya Federas-
yonunun bamszlk ilanna ihtiyac yoktu. Zaten 70 yl boyu
Sovyetler Birliini Ruslar ynetmiti. Sadece 1990-1991 yllarnda
Gorbaov Yeltsinin iktidar ekimesinden dolay meydana gelen
Sovyetler Birlii ve Rusya Federasyonu ynetimleri arasndaki bir
rekabetten sz edebiliriz.
Buna ramen Rusya Federasyonu iin bir bamszlk ilan ta-
rihi vermek gerekiyorsa, kaytlarda bu tarih 24 Aralk 1991 olarak
gemektedir. nk bu tarihte, Yeltsin Rusya Devlet Bakan ola-
rak BMye BDTnin kurulu belgesi olan Almat Protokolne gre

Sovyetler Birliinin halefi olduunu bildiriyordu.235
Sovyet dneminde herhangi bir Trk Sovyet cumhuriyetinin
Trkiye ile dorudan ilikiye gemesi mmkn deildi. Zaten Sov-
yet cumhuriyetlerinin Moskovadan bamsz bir d politika veya
uluslararas ilikiler politikas yrtmesi dnlemezdi.
Bu sebeple Sovyet rejiminin kat kurallarnn esnemeye balad-
1990 balarnda Azerbaycan Komnist Partisi I. Sekreteri Ayaz
Muttalibovun ziyaretini saymadmzda Trkiyeye Trk Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetlerinden resmi ziyaret olmad. Muttalibov da
ziyaretinde Trkiye Azerbaycan arasnda mal alm satm dnda-
ki konulara girmemiti. rnein Trkiyenin Azerbaycandan petrol
almas konusu resmi grmelerde gndeme gelmemiti. Ayrca
tm grmelerde Ankaradaki Soyvet Bykelisi Albert erniev
hazr bulunmutu.236 Bir gazeteciye verdii rportajda Moskovann
Azerbaycana daha ok siyasi ve ekonomik zgrlk vermesi, dn-
yadaki dier devletlerle ve hatta insanlarla daha yakn ilikiler
kurulmasna imkn tannmas hususunda altklarn sylemiti.237
Trk Sovyet Cumhuriyetlerinin eskiye gre daha serbest ve
zgr yurtd ilikilere girebilmesi Moskovadaki Austos 1991
darbesinden sonra mmkn olmaya balamt.
Bu konuda ilk adm, zellikle Trkiyeye ilk resmi ziyaret ko-
nusunda Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev att.
Austos darbesinden sonra Nazarbayev sadece Trk cumhuri-
yetleri devlet bakanlar deil, tm Sovyet liderleri arasnda n
plana kyordu. Siyasi gzlemciler Eyll ayndan itibaren yaptk-
235.Dissolution of the Soviet Union, http://en.wikipedia.org/wiki/Disso-

lution_of_the_Soviet_Union, Eriim, 30 Mart 2012.
236.Milliyet, 7.01.1990.
237.Nilfer Yaln, Azeriler Ermenilerle Savamaz, Milliyet, 11.01.1990.
lar yorumlarda Nazarbayevin Sovyet politikasnda en etkili isim

olduunda hemfikirdiler.238
Nazarbayevi Sovyet politikasnda n plana karan onun uzak
grl fikirleri ve fikirlerini hayata geirmek iin cesur ve karar-
l admlar atmasyd. Sovyetler Birliindeki deiimlerin uzlama
ile gerekletirilmesinden yana olduu iin Gorbaov ile Yeltsin
arasndaki uzlamazlklarda ve Kremlin ile birlik cumhuriyetleri
arasndaki gelecekteki ekonomik ve siyasi ilikilerin belirlenmesi
konularnda arabulucu rol oynamaktayd ve bu konudaki fikirlerini
Sovyet Parlamentosunda aka dile getirmekten ekinmemekteydi.
Ayrca Sovyetlerin bir merkezden ynetilen kat ekonomik sistemi-
nin gnn artlarna uygun hale getirilmesini ifade ediyordu. Bir
baka deyile Nazarbayev hem Gorbaov ile Yeltsin arasnda, hem
eskimi Komnist sistem ile yeni ve ilevsel bir ekonomik sistem
arasnda kpr rol oynuyordu.239
Ayrca Nazarbayev Sovyet Cumhuriyetleri iinde zelletir-
me politikalaryla lkesini Komnist ekonomik sistemden piyasa
ekonomisine dntrmede somut admlar atmaktayd. Ekonomik
konulardaki danman radikal piyasa ekonomisi grleriyle ta-
nnan ekonomist Grigory Yavlinsky olan Nazarbayev Gney Kore,
Singapur ve Trkiyeyi kendine model olarak almt.240
238.O dnemde bu konuda yazlan u yorumlara baklabilir. Alison Smith,

Thatcher Praises Kazakhstan Chief , Financial Times, 2.09.1991; Helen Wo-
mack, Kazakh Leader Emerges As Champion of Change, The Independent,
4.09.1991; Bryan Brumley, Nazarbayev Wields A Powerful Influence In So-
viet Politics, Associated Press, 08.09.1991; Michael Parks, Kazakhstan Lea-
der Emerging As Key Force In Soviet Politics, Los Angelos Times, 15.09.1991;
Terry Atlas, Leaders Visibility Makes Kazakhstan New Soviet Crossroads,
Chicago Tribune, 16.09.1991.
239.Terry Atlas, ayn yer.
240.Michael Parks, Kazakhstan Leader Emerging As Key Force In Soviet
Politics, Los Angelos Times, 15.09.1991.
Nazarbayev, Austos 1991 darbesinden sonra oluan zgrlk

ortam ve bir politikac olarak Sovyet siyasetinde ykselen itiba-
rndan dolay artan z gveni ile 25 Eyll 1991de be gnlk resmi
ziyaret iin Trkiyeye geldi.
Aslnda Nazarbayev ve dier Sovyet Trk Cumhuriyetlerinin li-
derleri 1990 ylnn ortalarndan itibaren Moskovadan bamsz bir
ekilde yurt d seyahatlerini gerekletirebilirlerdi. nk, Azer-
baycan Komnist Partisi I. Sekreteri Ayaz Muttalibovun Trkiyeye
yapt Ocak 1990 tarihindeki ziyaretten sonraki alt ay iinde nem-
li siyasi deiimler olmu, Haziran ayndan itibaren Trk Sovyet
Cumhuriyetleri milli egemenliklerini ilan etmilerdi. Nitekim, Na-
zarbayev, Turgut zaln Mart 1991de Kazakistana yapt ziyaret
esnasnda bir gazeteciye verdii rportajda, 25 Ekim 1990da ilan
ettikleri egemenlik [gazeteci hatal olarak bamszlk olarak yazm]
deklarasyonu sayesinde, Trkiyenin de dhil olduu tm yabanc
lkelerle her alanda bamsz iliki kurabileceklerini sylyordu.241
Sovyet cumhuriyetlerinin Moskovadan egemenliklerini kazan-
malarna Gorbaov ile Yeltsin arasndaki yetki paylam kavgas
uygun ortam hazrlamt. Rusya Parlamentosu 12 Haziran 1990da
Rusya Federasyonu anayasa ve dier kanunlarnn Sovyet ka-
nunlarnn stnde olduu ynnde karar kabul ederek Rusya
Federasyonunun SSCB Ynetiminden egemenliini ilan etmiti.
Daha sonra bunu dier cumhuriyetlerin egemenlik ilanlar izle-
miti. Bylece baz tarihilerin ifadesiyle bir nevi egemenlik ilan
geit treni ortaya kmt.
Daha nce egemenliklerini ilan eden Azerbaycan (23 Eyll
1989)242, Grcistan (9 Mart 1990), Litvanya (11 Mart 1990), Es-
241.Cenk Balam, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev

Trk Halkna Seslendi Kklerimiz, Kltrlerimiz Ayn, Milliyet, 14.03.1991.
242.Azerbaycan tm Sovyet Cumhuriyetlerinden nce egemenliini ilan
tonya (30 Mart 1990), Letonya (4 May 1990) dndaki lkeler

Rusyann 12 Haziran 1990da egemenliini ilan etmesinden son-
ra bu frsat deerlendirmekte gecikmediler. nce zbekistan (20
Haziran 1990), bunu takiben Moldova (23 Haziran 1990), Ukrayna
(16 Temmuz 1990), Beyaz Rusya (27 Temmuz 1990), Trkmenis-
tan (22 Austos 1990), Tacikistan (25 Austos 1990), Ermenistan
(23 Austos 1990), Kazakistan (25 Ekim 1990) ve Krgzistan (12
Aralk 1990) egemenliklerini ilan etti. Bu lkeler artk her ne ka-
dar Sovyetler Birlii iinde yer alsalar da, birok konuda bamsz
hareket edebileceklerdi.243
25 Eyll 1991de Trkiye ziyaretine balayan Nazarbayevin an-
tasnda, iki lke arasndaki ilikilerin her alanda glendirilmesini
hedefleyen ok sayda neri bulunuyordu. Nazarbayevin nerileri,
stanbul-Almat uak seferlerinin balamasndan tketim mallar
retimi iin ortak yatrmlar kurulmasna kadar bir ok eyi kap-
syordu. Kazakistan Devlet Bakan Almatdan ayrlmadan nce
Milliyete yapt yazl aklamada piyasa ekonomisine gemeye
altklar bu dnemde, Trkiyenin kalknma, yabanc yatrmlar
ekme ve ada kadrolar yetitirme deneyiminden yararlanmak
istediklerini syledi.244
Bu ziyaretin balangcnda Trkiyeye ilk defa gelen Nazarbayev
ile zal arasnda ilgin bir diyalog yaand. Nazarbayevin ua
etmesine ramen bunu fiilen kullanamamaktayd. Nitekim, daha nce be-

lirttiimiz gibi egemenlik ilanndan 3 ay sonra Ocak 1990da Trkiyeye yap-
t ziyarette ikili ilikilerde Moskovadan bamsz hareket edememekteydi.
Egemenlik haklarn birok cumhuriyet Austos 1991 darbesinden sonra
tam anlamyla kullanmaya balayacaklard.
243.Collapse of the Soviet Union - 1989-1991, http://www.globalsecurity.
org/military/world/russia/soviet-collapse.htm, Eriim 30 Mart 2012.
244.Cenk Balam, Nazarbayev Trkiyeye Gelmeden nce Milliyete Ko-
nutu, Milliyet, 26.09.1991.
inmek zereyken Kazakistan Cumhurbakann karlamak iin

Ankara Esenboa havaalannda bulunan Trkiye Kazaklarnn tem-
silcilerinin yanna gelen zaln makam ofr onlardan Kazaka
ark kasetleri istedi. Bunu zal, Nazarbayevi makam aracna aldk-
tan sonra arabann kasetalarna koydurtacakt. Nitekim yle oldu.
Nazarbayev araca oturduktan sonra ofr kasetalarn dmesine
bast. Aracn iinde ho Kazak nameleri alnnca, Nazarbayev
gayri ihtiyari Ben Ankaraya geldiimi zannediyordum, ama sanki
Almatda gibiyim dedi. Bunun zerine zal Tabii, buras da sizin
yurdunuz, yabanc bir lkede deil, kendi z vatannzdasnz di-
yerek Nazarbayeve karde Trkiyeye geldiine vurgu yapyordu.245
zal bu grnde haksz saylmaz. nk 1917-1918de Tr-
kistan Muhtariyeti Babakanl grevi yaptktan sonra 1921-1941
yllar arasnda Fransada Trkistandaki Sovyet hkimiyetine kar
fikri mcadele veren Mustafa okay her d Trkn iki vatan var-
dr. kincisi Trkiyedir diyordu. Bu sze gre, Trkiye gerekten
de Nazarbayevin de vatanyd.
Milliyet gazetesinin haberine gre, o dnemde Sovyetler Bir-
liinin nc gl adam saylan Kazakistan Cumhurbakan
Nursultan Nazarbayevin ziyaretine Trk ynetimi byk nem
verdi. Haberin devamnda unlar ifade ediliyordu:
Cumhurbakan zaln bizzat havaalanna giderek Kazakis-
tan Cumhurbakann karlamas, verilen bu nemin ilk arpc
ynyd...
ki gndr Nazarbayev, Ankarada hem hkmet hem de mu-
halefet partileriyle en yksek dzeyde grmeler yapt.
245.O gn Ankarada Nazarbayevi karlayanlar arasnda bulunan ve bu

anekdotu zaln ofrnden dinleyen Kazak temsilcilerinden Abdlhaluk
Yiit ile 17 Mays 2012de stanbulda grme.
imdiye kadar Trkiyeyi ziyaret eden Sovyetler Birlii ynetici-

leri muhalefet partilerinin liderleriyle grmezken, Nazarbayevin
Demirel ve nnyle bir araya gelmesi dikkat ekici...
Gazeteye gre, Trk ynetiminin Nazarbayevin ziyaretine ver-
dii nem birka nedenden kaynaklanyor.
Her eyden nce, askeri darbe karsnda demokrasi yannda se-
sini ykselterek, Nazarbayevin Sovyetler Birliinde nc gl
adam konumuna oturduu dnlyordu.
Bunun yan sra, Trkler ile Kazaklar arasndaki dil, din, kltr
ve tarih balar mevcuttu.
Bu unsurlarla birlikte Kazakistan Sovyetler Birliinin en byk
Cumhuriyetlerinden biriydi ve bu sebeple Trkiye ile Kazakistan
arasndaki ekonomik ve ticari balarn arttrlmas nemliydi.
ki gnlk grmeler sonunda zal ve Nazarbayev tarafndan
imzalanan mutabakat zapt, Kazakistan ile Trkiye arasndaki ti-
cari ve ekonomik ilikilerde byk bir hareketlenme dneminin
balayacann bir iareti olarak deerlendirildi.
Trkiye ile Kazakistan arasndaki tama hizmetlerini gelitir-
mek iin Hazar Denizi, Volga, Don kanallar, Karadeniz arasndaki
balant olanaklar aratrlmak zere bir ortak alma grubunun
da kurulmas planland. Ayrca demiryollar balantsnn geliti-
rilmesi olanaklarn aratrma konusunda da anlama saland.246
Nazarbayevten sonra Trkiyeyi ziyaret eden Trk Sovyet cum-
huriyetlerinden st dzey yetkili Azerbaycan Babakan Hasan
Hasanov idi. talyaya yapt ziyaretten lkesine dnerken Anka-
raya urayan Hasanovun tek amac 30 Austos 1991de ilan edilen
Azerbaycann bamszlk kararnn tannmas idi. Hasanov bu ko-
nuda gazetecilere verdii beyanatta unlar sylyordu:
246.Milliyet, 27.09.1991; Egemen Qazaqstan, 02.10.1991.

Biz isteriz ki bizi Trkiye de, btn dnya da tansn. Trkiye,

Iran bizi tanmazsa dnyann hibir lkesi bizi tanmaz. Ben bi-
liyorum ki Avrupann en byk lkelerinden biri olan talyann
Babakan ile Azerbaycann Babakan grme yapyorlarsa, bu
talyann Azerbaycan tanma yolunda olduunu gsterir. Eer tal-
ya tanma yolunda gidiyorsa, Trkiyenin de bizi tanmas Allah
tarafndan buyrulmutur.247
Hasanovun bu muhtevadaki grleri Babakan Mesut Ylmaz
zerinde etkili olacaktr. Trkiye bu konudaki kararn beklen-
medik bir biimde erkene alarak 9 Kasm 1991de Azerbaycan
tandn dnyaya ilan etti.248
Ancak, Trkiyenin tanma karar, ilk aamada, sembolik bir
nitelik tayacak, fiiliyata gemesi Sovyetler Birliindeki tm
cumhuriyetlerin bamszlk kararlan karsnda, nasl bir prose-
dr uygulanacana, bu kararlarn ne ekilde birlii etkileyeceine
bal olacakt.
Buna gereke olarak yaplan aklamada Sovyetler Birliinde
birok cumhuriyetin bamszlk karar alm olmasna ramen
tam manasyla bamsz devlet zelliklerini tamamas gsterildi.
Hkmetten gazetelere yaplan aklamada hibir cumhuriyetin
kendi vatandalar iin ayr pasaportu olmad, bamsz bir devlet
gibi gmrk kaplarnda ilem yapmad, Sovyetler Birlii ats
altnda kalmaya devam ettikleri ifade edildi. Bu sebeple bu devlet-
lerin ilan ettikleri bamszlklarn da bugnk tabloda sembolik
nitelik tadna iaret edildi.249
Trkiyenin tanma karar Azerbaycanda bayram havas estirdi.
247.Milliyet, 4.11.1991.
248.Milliyet, 10.11.1991.
249.Nur Batur, Azerbaycan Tanma Sembolik, Milliyet, 7.11.1991.
Muttalibov Trkiyenin bu cesaretli kararndan sonra, baka devlet-

lerin de kendilerini tanyacaklarndan umutlu olduklarn syledi.
Babakan Hasan Hasanov da, ksa bir sre nce Trkiyeden dn-
dn ve ziyareti srasnda, Azerbaycann tannaca sz aldn
ifade ettikten sonra Bu benim iin beklenen bir mjdeydi dedi.
Hasanov, Trkiye zerinden dnya ekonomisine almakta kararl ol-
duklarn, artk bu yolda hibir engel kalmadn da szlerine ekledi.
Halk Cephesi liderlerinden Tevfik Kasmov Bu zor zaman-
mzda, Trkiye bizi tand. Biz de karde Trk halkndan bunu
bekliyorduk, bizim iin tarihi bir gn dedi.
Bilimler Akademisi Bakan, parlamenter Eldar Salayev de,
Karde, kardee zor gnde yardm eder. Biz, her zaman, arkamzda
60 milyonluk Trkiyenin bulunduunu biliyorduk diye konutu.250
ABD Trk cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliinden bamsz-
lklarn ilan etmelerine ve onlar Trkiyenin tanmasndan honut
olmad. Washington Baltk lkeleri dnda kalan Sovyet cumhuri-
yetlerinin bamszlklarn ilan etmelerine scak bakmyordu. Bu
cumhuriyetlerin bir sre daha Moskovann kontrolnde kalma-
sndan yanayd. Bunun bir sebebi Washingtonnun Sovyet lideri
Gorbaova kar yeni bir darbe giriimlerinin yaplabilecei endie-
siydi. Bu sebeple Trkiyenin Azerbaycann bamszln tanmas
Bush ynetiminde ok olumlu karlanmad.
Washingtonda bir grup Trkiyenin bu cumhuriyetlere verdi-
i destekle problem karmasn, Gorbaovu zayflatmasn
istemiyordu. Fakat ABDde bir baka grup ise Trkiyeyi bu politi-
kasnda desteklemekte ve Ankarann Sovyetler Birliindeki Trk
kkenli cumhuriyetler ile ABD arasnda bir kpr vazifesi gre-
bileceini savunmaktayd.251
250.Milliyet, 11.11.1991.
251.Turan Yavuz, Washington Dikkatini imdi De Kbrs, Krtler ve Orta
Azerbaycandan sonra Trkiyeyi ziyaret bir dier lke Devlet

Bakan Saparmurat Niyazovun ynetimindeki Trkmenistan idi.
Bamszln ilan edilmesinden sonra ilk resmi ziyaretini snrda-
olan ran yerine Trkiyeye yapan Niyazov 2 Aralk 1991de 70
kiilik bir heyetle, 4 gnlk resmi bir ziyaretle Trkiyeye geldi. Anka-
rada yapt aklamada Trkmenistann zenginliklerini beraberce
paylamak istiyoruz diyen Niyazov Cumhurbakan zala Trk-
menistann mehur Akalteke atlarndan birini hediye getirdi. Trk
halklarnn eski vatan Trkmenistandan Trkiyeye selam getirdiini
syleyen Niyazov yle konutu: Biz Trkiyenin dnyann gelimi
lkelerinden biri olduuna ok seviniyoruz. Buraya, Trkiyede yap-
lanlar renmeye ve Trkmenistana bu bilgileri tamaya geldik.252
Ziyaret ncesinde kan haberlerde Trkiyeden resmen tannma
talebinde bulunup bulunmayaca kesinlik kazanmayan Niyazov
Trkiyeden resmen tannma talebinde bulundu. Ancak Niyazov
bu talebini Sovyet Bykelisinin Albert ernievin hazr bulun-
duu resmi grmelerde dile getirmek yerine, Cumhurbakan
zal onuruna verdii yemekte bir mektupla iletmeyi tercih etti.253
Trkmenistann tannma talebinde bulunduunu dorulayan
Dileri Bakan Hikmet etin talebin bakanlka deerlendirme-
ye alndn ifade etti. Ancak Sovyetler Birliinde hzl gelimeler
yaandna dikkat eken etin bu gelimeleri tek tek cumhuri-
yetler baznda deil, Sovyetler Birlii genelinde bir btn halinde
ele almak istediklerini syledi. Cumhuriyetlerin tannmalarnn
da hemen gereklemeyeceini, bir btnlk iinde deerlendiri-
leceini, bundan olay hemen tannma olmayacana iaret etti.254
Asyaya eviriyor, Milliyet, 08.11.1991.

252.Milliyet, 3.12.1991; Trkiye, 5.12.1991.
253.Milliyet, 5.12.1991.
254.Milliyet, 05.12.1991.
te yandan bamszln ilan etmesinden ok ksa bir sre

sonra Azerbaycan tanyan Trkiye aralarnda zbekistan ve Er-
menistann da bulunduu dier cumhuriyetlerin resmen tannma
talepleriyle kar karya kald. Ancak bu taleplerin hemen karlan-
mayaca ifade edildi. Azerbaycana gsterilen farkl uygulamann
ise Trkiye ile Azerbaycan arasnda bulunan tarihi ve kltrel
balarn dier cumhuriyetlere gre daha youn olmasndan kay-
nakland belirtildi.255
Doan Heper Trkiyenin Sovyetler Birliindeki karde lkele-
rin bamszlklarn tanmada gereinden fazla temkinli ve yava
davranmasna ramen, Sovyet gazetelerinin Ankarann karde
cumhuriyetlerle olan ilikilerinden rahatszlklarn dile getir-
diklerine dikkat ekmektedir. Mesela bir Sovyet gazetesi byk
devletlerin Sovyet cumhuriyetleriyle ihtiyatl ilikiler kurmaya a-
lrken, Trkiyenin bu konuda ok ileri gittiini iddia ediyordu.256
te yandan ngilterenin The Guardian gazetesi ise Trkiyenin
SSCBnin kne sebep olmakta eletirilmemek iin tanmalarda
ok ihtiyatl olduuna vurgu yapyordu. Gazeteye gre, Sovyet-
ler Birliindeki Trk cumhuriyetleri Trkiyeye gz dikmekte,
ancak Trkiye cumhuriyetleri tanyor grnmemek ve SSCBnin
dalmasna sebep olmakla sulanmamak iin dikkatli davranmak-
tadr. Yunanistan gazeteleri ise Trkiyeyi yaylmaclk yapmakla
sulamaktaydlar.257
zbekistan Devlet Bakan slam Kerimovun Trkiyeye 16 Ara-
lk 1991de yapt ilk resmi ziyaret ilgin bir dneme denk geldi. Bu
dnemde artk SSCB diye bir devlet fiilen yoktur. 8 Aralk 1991de
255.Barn Yinan, Ankara Tanmada htiyatl, Milliyet, 02.12.1991.

256.Doan Heper, Ge Kalmadan, Milliyet, 09.12.1991.
257.Milliyet, 09.12.1991.
Minsk ehrinde toplanan Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya liderleri

Sovyetler Birliini feshettiklerini ve yerine Slav Devletler Toplulu-
unu kurduklarn deklare eden bir anlamay imzalamlard.258 Bu
anlama 12 Aralkta lke parlamentolar tarafndan da onaylanm ve
bu tarihten itibaren Sovyetler Birlii ismi var olmakla, birlikte kendisi
mevcut olmayan bir devlete dnmt. Gorbaov da o tarihten
grevlerinden resmen istifa edecei 25 Aralk 1991 tarihine kadar
lkesiz devlet bakan gibi garip bir konuma dm bulunuyordu.
te bu ekilde Sovyetler Birliinin tarihe kart gnlerde
Trkiyeye gelen zbekistan Devlet Bakan Kerimovun resmi
grmelerinde Gorbaovun kaderini paylaan Sovyetler Birlii
Ankara Bykelisi Albert erniev oldu. zbek Trk grme-
lerine katlmak isteyen lkesiz Bykeliye Kerimovun tepkisi
sert oldu. Onun bu tepkisini Yaln zer yle dile getirmektedir:
kili toplantlara ve ankayadaki yemee Sovyetler Birlii An-
kara Bykelisi ernievin katlmas, imdiye kadar detti. Ama
bu sefer Kerimov, ernievi kesin bir dille reddetti. Kerimov, er-
nieve unlar sylyordu:
Siz bu grmelere kimi temsilen katlacaksnz? Eer Sovyet-
ler Birliini temsil ettiinizi sylyorsanz, byle bir birlik; byle
bir devlet yok artk... Hem siz bu toplantlarla ilgili tutacanz ra-
poru kime vereceksiniz? lkenizde byle bir raporu eline alacak
bir merci de yok.
erniev bu szlere cevap veremiyor, ban nne eiyordu.
Kerimov bunlarla da yetinmedi. Sovyet Bykelisinin Rusyadan
maa bile gelmiyordu. Kerimov bunu da ernievin yzne vur-
du. Ortada byk bir tarih dnm yaanyordu.
258.John Lloyd, Commonwealth With Little in Common, Financial Times,

10.12.1991.
Moskovada Gorbaov ne durumda idiyse, Ankarada da er-

niev oydu.259
zere gre, zbeklerin bu tavrn ho karlamak gerekiyordu.
nk zbekler 70 yllk Rus esaretinin iinden geliyorlard. s-
telik z devletleri saydklar Trkiyede bulunuyorlard.
Ayrca zer iki Cumhurbakannn salona girilerinin grlme-
ye deer bir manzara olduunu syleyerek unlar ifade ediyordu:
Salonda (ilk defa olarak) Trkiye Cumhuriyeti Bayra ile Bam-
sz zbekistann hillli ve 12 yldzl bayra yan yana aslmt.
Orak-ekili kzl bayrak yoktu. Salonda ilk defa Sovyetlerin En-
ternasyonal Mar alnmad. zbek ve Trk marlar alnd.260
Kerimovun ziyareti ayn zamanda Trkiye Dileri Bakanlnn
Sovyetler Birliindeki Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn
tannmas meselesini grtkleri bir gne tesadf etmiti.
Kkte iki cumhurbakannn grmeleri devam ederken
ve Dilerinde iki taraf heyetleri arasnda grmeler srerken
Bakanlar Kurulu toplantsnda da Sovyetler Birliinden bamsz-
lklarn ilan etmi olan Trk cumhuriyetlerinin tannmas konusu
mzakere ediliyordu. Bakanlar Kurulu toplants sona erdiinde,
bata zbekistan olmak zere, bamszlk ilan eden btn cum-
huriyetlerin tannmas kararlatrlmt.261
Daha sonra bu karar zal tarafndan Kerimov ve heyetine hi-
taben yapt konumada akland ve Trkiyenin zbekistan
resmen tand ilk defa bildirildi. zbekler bu konumay ayaa
kalkarak alkladlar.
259.lk rfan, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, stanbul, 2008, s. 309-
308; Yaln zer, ankayada Tarihi Gn, Trkiye, 19.12.1991; Ayrca bak-
nz: ankaya Protokolnden Orak eki karld, Hrriyet, 19.12.1991.
260.Yaln zer, ankayada Tarihi Gn, Trkiye, 19.12.1991.
261.Yaln zer, ayn yer;
Yaln zerin Kerimovun ok duygulu anlar yaadn ve

elindeki kttan okuyarak heyecanl bir konuma yaptn, konu-
masnn bir yerinde kd brakarak u szleri irticalen sylediini
ifade etmektedir:
Allah Tela bana mr verdike bu gn unutmayacam.
Artk biz sizin yolunuzdayz. Mevlana Celaleddin Rumiler, Ali ir
Nevailer (Ahmed Yeseviler) bize yol gstersinler.262
Dileri Bakanl Trk cumhuriyetlerini tanma karar alrken,
ayn zamanda o lkelerle diplomatik ilikileri bir an evvel tesis etmek
iin bykelilikler ihdas edilene kadar bakonsolosluklar amay
da kararlatrd. Bu konsolosluklar bykelilik gibi alacakt. Her
cumhuriyetteki bakonsolosluk, Trkiyenin Moskova bykeliliine
deil, dorudan Ankarada Dileri Bakanlna bal olarak alacak.
Bylece bu konsolosluklar zamanla bykelilie evrilecekti. Bunun
dnda Trk cumhuriyetlerini tanmayan lkelerde onlarn diploma-
tik temsilciliklerini de stelenecekti. Bu uygulama baladnda eer
bir ABD vatanda Bakye gitmek istiyorsa, Trkiyenin New York
konsolosluundan Azerbaycan vizesini alabilecekti.263
Sovyetler Birliinden bamszln kazanan be Trk cum-
huriyetinden Trkiyeye ilk ziyaretini gerekletiren son lke
Krgzistan oldu. Cumhurbakan Turgut zaln davetlisi olarak
22 Aralk 1991de drt gnlk resmi ziyaret iin Trkiyeye gelen
Krgzistan Cumhurbakan Askar Akayev Trkiye, Trke konu-
an lkeler iin yol gsteren oban yldzdr dedi.
Trk ve Krgz heyetleri arasnda ankaya Kknde yaplan
grlmelerde, heyetlere, Cumhurbakan Turgut zal ve Devlet
Bakan Askar Akayev bakanlk ettiler.
262.Ayn yer.
263.Hrriyet, 19 Aralk 1991.
Grmeler sonunda imzalanan, Dostluk ve birlii Anlamas

ile Ekonomik ve Ticari birlii Anlamasn ve ibirliinin geli-
tirilecei ncelikli sahalar saptayan, mutabakat zaptn zal ve
konuu Akayev mzaladlar.
zal, imza treninde yapt konumada, mutabakat zaptnda,
iki lke arasndaki ticaretin serbest dviz esasna dayal olarak ge-
litirilmesi ve en ksa zamanda almalara balamak zere bir i
konseyinin kurulmasnn ngrldn kaydetti.
Cumhurbakan zal konumasna yle devam etti:
Ortak bir kltrel mirasa sahip olduumuz Krgz Cumhuriyeti ile
bu alandaki balarmzn yeniden canlandrlmas zerinde durarak,
eitim sahasnda ibirlii yaplmas, Krgz genlerine burs yoluyla
Trkiyede eitim imknlar salanmas gibi hususlar ele aldk.
Krgzistan Cumhurbakan Akayev de yapt konumada,
imzalanan protokollerin baarl olacana inandn, Trkiye ile
yllarca nce koparlan ilikilerin yeniden gelimesine imkn sa-
lamas asndan bu protokollerin byk nem tadn belirtti.264
Bu grmelerde SSCBnin Ankara Bykelisi Albert erni-
evin de hazr bulunmas dikkatlerden kamad. Bir hafta nce
zbekistan Cumhurbakan Kerimov tarafndan resmi gr-
melere kabul edilmeyen erniev Akayevin isteiyle tm resmi
grmelerde hazr bulundu. SSCBnin devlet olarak ortadan kalk-
masyla grevini tanmlamakta sknt eken erniev, Akayevin
isteiyle grmelerde hazr bulunduunu sylemek yerine, SSCB
yerine kurulan Bamsz Devletler Topluluu adna katldn ifa-
de etmeyi tercih ediyordu.265
Geri Akayevin Trkiye ziyaretinin balamasndan bir gn
264.Tercman, 25.12.1991; Milliyet, 24.12.1991.

265.Nilfer Yaln, erniev Grevini Kendini Belirledi, Milliyet, 25.12.1991.
nce, yani 21 Aralk 1991de Kazakistann bakenti Almatda 11

bamsz devlet tarafndan Bamsz Devletler Topluluu kurul-
mu bulunuyordu. Ancak, bu yeni oluum SSCB gibi tek parti, tek
ordu ve tek bykelilik gibi her eyin merkezi ynetimin kontrol
altnda olduu kat bir sistem deildi. smi stnde bamsz dev-
letlerin oluturduu gevek bir federasyon sistemiydi. Her devletin
kendi d politikas ve bykelisi olacakt.
Son birka ayda Trkiye tm bamsz Trk cumhuriyetlerinin
ilgi oda olmutu. SSCB zellikle 1991 Austos darbe giriiminden
sonraki geen drt ay zarfnda beklenmedik bir biimde yok olu-
a gitmiti. Btn dnya nefesini tutmu bu gelimeleri izliyordu.
Hilmi Bengi bu gelimeleri u ekilde zetliyor:
Dnyann kalbi, eski Sovyet topraklarnda atyor. Oradaki
Trklerinki de Ankarada... Ankaradan Almatya, Bakye, Ta-
kente, Buharaya, Frunzeye [Bikekin Sovyet dnemindeki ismi
A. K.] kpr kuruluyor. Gnl kprs... Artk engeller kalk-
m... Sovyet mar, Sovyet bayra yok... erniev Rus Bykelisi
sfatyla katlyor grmelere. Mesele gnl kprsn gelitirip,
akla, salkl birliine dayal yeni kprler kurabilmek...266
266.Hilmi Bengi, Ankara Notlar: Mbarek Toprak, Tercman, 25.12.1991.

Yeni Trk Cumhuriyetleriyle
Ortaya kan Frsatlar
Sovyetler Birliinin kmesinin ardndan ortaya kan Trk

Cumhuriyetleriyle ortak tarih ve kltr balar olan Trkiyenin
yakn ilikiler iinde olmas Ankarann uluslararas alandaki ar-
ln arttrd. zellikle Bat basnnda Trkiyenin blgede sper
g olaca eklinde yorumlar kmaya balad. talyan Il Giornale
gazetesinde Trkiyenin Avrupa ve Asyada yeni g olarak kt
kaydedildi.
talyan Il Giornale gazetesinde yer alan yorumda ekonomik
alanda cce olarak nitelenen Trkiyenin siyasi alanda dev ha-
line geldii savunuldu. Yazda SSCBnin dalmasyla Almanya ve
Trkiyenin yeniden dirildiini, ancak Almanyann aksine bugne
kadar Trkiyeden daha az sz edildii ifade edildi.267
Batdaki bu grlerin benzerlerini Babakan Demirel ve
Cumhurbakan zal da paylayordu. Demirele gre, Sovyetler
Birliinin dalmasyla Trkiyenin snrlarnn sabit kalmasna
karn bymt. Bir ucu Adriyatik Denizinde, bir ucu in Sed-
dinde olan bir Trk dnyas ortaya kmt.268
Demirel yukardaki grlerini sarf ettikten sonra Trk
267.Milliyet, 17.02.1992.
268.Milliyet, 24.02.1992.
dnyasnn liderleriyle toplu halde ilk bulumay Davosta ger-

ekletiriyordu. Babakan Demirel Davosta Azerbaycan Bakan
Muttalibov, zbekistan Bakan Kerimov ve Kazakistan Bakan
Nazarbayev ile kahvalt srasnda fotoraf ekilirken, Yz yldr
beklenen manzara bu. Bu fotoraf 100 yl nce ekilmeliydi di-
yordu. Kerimov ise bu bulumada kk sand lider adna
takdim ederek Bu sandkta size kalplerimizi sunuyoruz. Ne zaman
isterseniz an aln diyerek Trkiye Cumhuriyetine olan sevgi ve
gvenlerini heyecanl bir dil ile ifade ediyordu. Trkiyeyi kendile-
rine model olarak setiklerini de syleyen Kerimov Kltr, dili,
dini bir olan bizleri birbirine yaklatrd iin Babakan Sley-
man Demirel Aabeye teekkr ederim eklinde konuuyordu.
Bu bulumada Demirel yz sene iinde ele geen bu frsatn iyi
deerlendirilmesi gerektiini de belirtti.269
Ancak Trkiyenin bu frsat iyi kullanp kullanamayaca tartma
konusuydu. Nitekim gazeteci Nur Batur yazsnda Trkiye ve Orta
Asya Trk cumhuriyetleri dnya sahnesine yeni bir sper g olarak
kmaya aday m? Trkler tarihleri boyunca belki de nlerine kan
bu en byk frsat ne lde kullanabilecekler? diye sorguluyordu.270
Turgut zal ise Washington Times gazetesine yazd makalede
Trkiyenin bir istikrar adas olduuna iaret etti. zal yeni bamsz
Sovyet cumhuriyetlerinin demokrasi, insan haklar ve serbest rekabet
yolunda byk umutlar tadklarn, Trkiyenin de Trk cumhuri-
yetleri ile olan balarn en iyi biimde kullanacan syledi.271
Dnya Ekonomik Forumunun kurucusu ve Bakan Kla-
us Schwab Trkiyenin iki kutuplu dnyadan ok kutuplu yeni
269.Sami Kohen, Demirel Trk Liderleriyle Bulutu, Milliyet, 03.02.1992.

270.Nur Batur, Trkiye Sper G Olabilir, Milliyet, 07.03.1992.
271.Milliyet, 22.01.1992.
Yeni Trk Cumhuriyetleriyle Ortaya kan Frsatlar 159
dnya dzenine giderken bu yapya biim verecek alt lkeden

biri olduuna iaret ediyordu. Ona gre bu lkelerin ABD, Rus-
ya, Japonya, in, Hindistan ve Trkiye eklinde ortaya kmas
bekleniyor. Bu beklentiye yol aan etmen de g tanmna ok
kutuplu Yeni Dnya Dzeninin getirdii deiikliktir. Yeni ta-
nmda artk askeri g eski arln koruyamyor, bunun yerini
lkelerin ekonomik gc ve an az bunun kadar nemli bir dier
faktr olan bir blgede etki kullanabilme yetenei alyor ek-
linde gr bildiriyordu..
Schwaba gre, gelecekte iletiim kanallarnn kesitii yerlerde
merkezi bir konumda bulunan lkeler en gl lkeler arasnda
yerlerini alacaklar. Trkiye corafi konumu nedeniyle bu tanm-
dan yola kldnda gerek Trk cumhuriyetler zerindeki, gerekse
yeni kurulan Karadeniz Birliindeki ynlendirici konumu, Avrupa
ile btnleme eilimi, slam lkeleriyle iyi ilikileri ve ABDnin
yllardr mttefiki olmas sebebiyle dier devletlerden ayrcalkl
bir konuma kavuacakt.272
Ancak baz yorumcular Trkiyenin yeni Trk cumhuriyetle-
riyle bir g odana dnecei grlerine Batnn Trkiyeyi
kullanmak iin kasti olarak ortaya att fikirler gzyle baktlar.
Mesela, Trkiyenin Kafkas ve Orta Asya cumhuriyetlerine yo-
un ilgisini yersiz bulan Doan Heper Trkiye Batnn oyununa
gelmektedir. Aslansn, aabeysin diye gururu okanan Trkiye Sov-
yetlerden kopan bu devletlerle uramaya itilmektedir. Trkiyenin
nne bir oyuncak atlmakta, Trkiye adeta avutulmaktadr. Oysa,
Trkiyenin menfaati Batdadr. Hedefi ATtr. Baka hedeflerle oya-
lanacak zaman yoktur diyordu.273
272.Milliyet, 30.06.1992.
273.Doan Heper, Nimet ve Klfet, Milliyet, 02.03.1992.
Mehmet Ali Birand da bu grtedir. Trkiyenin gereksiz bir

yara itildiini syleyen Birand unlar dile getiriyordu: Sanki biz
bir an nce harekete gemez ve Trk Mslman cumhuriyetler-
de herkesten nce bayrak gstermez, demeler vermez, elilikler
amazsak buralarda ran ve Suudi Arabistan etkinlik kuracakm
gibi bir ortam yaratlyor
Aceleyle hareket edip sadece gsterite kalarak beklentileri
boa kartp hayal krkl yaratmamz, ileride Trkiyenin altn-
dan kalkamayaca sorunlar karabilir..
D evrelerin de istedii budur.274
te yandan Trkiyenin Sovyetler Birliinin dalmasndan son-
ra Orta Asya, Kafkasya, Ortadou ve Balkanlarda oluan boluu
doldurarak gl bir devlet haline dnecei ihtimali Osmanl
mparatorluunun veya pantrkizmin douu olarak olumsuz de-
erlendirmelere yol ayordu.
Fransann etkili gazetelerinden Le Figaroda kan bir yazda
1993 ylnn Trk yl olacan ileri srlyordu. Helene Carrere
dEncausse imzasyla kan yazda Trkiyenin Karadeniz blgesin-
de ve Orta Asyada Osmanl mparatorluu kadar olmasa bile yine
de byk bir g haline gelecei vurgulanmaktayd.275
Batdaki baz gazete ve dergilerde yer alan Trkiye iin Yeni
Osmanl mparatorluu douyor eklindeki yaktrmalara sevinme-
mek gerektiini syleyen Sami Kohen unlar ifade ediyordu: Aksine
onlara gerekli cevap verilmelidir. nk bu benzetmelerin arkasndan
Trkiyenin yaylmac politikalar peinde olduu veya pantrkizm
yoluyla blgeye hakim olmak istedii iddialar gelebilirdi.
Bunun byle olmad dnyaya beyan edilmelidir. Trk d po-
274.M. Ali Birand, Batnn Tuzana Dyoruz, Milliyet, 04.01.1992.

275.Milliyet, 03.01.1992.
litikasnn bugnk hedefinin teki Trk cumhuriyetleri zerinde

hegemonya kurmak ve yeni bir imparatorluk yaratmak olmad
imdiden herkese iyice duyurmaldr.276
Aslnda, ortaya kan yeni durum Trkiyenin her hangi bir
ekilde Osmanly canlandrma arzusundan ziyade, SSCBnin
knden sonra Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlar blgesinde de-
ien konjonktrn bir sonucuydu. Ankarann Sovyetler Birliinin
knden nce gelimeleri doru okuyabilmi ve bu dorultu-
da d politikalar retebilmi olmasnn Trkiyeye kazandrd
kazanmlard. Nitekim yllar sonra bu kazanmlar deerlendiren
gazeteci Yasemin ongar zaln Krfez Savana ramak kala Sov-
yetleri dndn, sraile almaya alrken Arap dnyas ile
ilikilerini glendirmeye altna vurgu yapmaktadr. ongarn
belirttiine gre, 2000li yllarn banda Trkiyenin Orta Asyada,
Kafkaslarda Balkanlarda oynad rol ilk defa zal tarafndan ta-
sarlanmt ve Osmanlclk diye eletirilmiti. Hakikatte ise bu,
dnyann bugnk konjonktrnde zaten kanlmaz hale gelen
bir corafi ufuk genilemesinden ibaretti.277
Trkiyenin zellikle Trk cumhuriyetleriyle ilikilerini ge-
litirmeye almas baz yerli ve yabanc uzmanlar tarafndan
Turanclk olarak eletiri ald. Trkiyenin Azerbaycann ba-
mszln tanyan ilk lke olmas, hemen ardndan Orta Asya
cumhuriyetleri ve Kazakistan ile ilikilerini glendirmesi ve bu
lkelerin liderlerini pe pee Ankarada arlamas bu yorumlarn
ortaya kmasnn balca sebebiydi.
Avusturya basn zal iin atalarnn askerler ve ideoloji ile yap-
may baaramadn bugn zal yapmak istiyor diye yazmaktayd.
276.Sami Kohen, Frsatlar ve Skntlar, Milliyet, 27.02.1992.

277.Yasemin ongar, ok Kulvarl D Politika, Milliyet, 10.01.2000.
Gazete yorumunda Politikaclar ve ekonomistler aylardan beri

birbirlerinin ard sra Trkiyenin kapsn andrmaktalar. Bunlar
Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan ve Krgzistandan gelmek-
te ve antalarnda yksekten uan planlar, umut projeleri ve Trk
kardelerinden bir dizi istek getirmektedirler. Cumhurbakan zal
bunlara seve seve btn kaplar amaktadr. zal gneydeki BDT
lkelerinin gelecek vaat ettiklerini kefetmitir ve lkesi iin blgede
yeni bir byk g olarak ykselme ans sezmektedir.
Trklerin hayalini kurduklar potansiyel 145 milyon kiidir. Ta-
cikler haricinde hepsi de dilleri Trkeye yakn olan Trk halklardr.
Efsanevi fatih Timurlenk dahi zbek ehri Semerkant byk bir
Trk mparatorluunun bakenti yapmtr. Enver Paa da I. Dn-
ya Sava srasnda Douya ynelerek Adriyatik ve in arasnda
btn Trkleri kapsayan ebedi imparatorluk kurmak istemitir.
Atalarnn askerler ve ideoloji ile baaramadklarn, zal,
kuvvetli argmanlar ile baarmaya almaktadr. zal, lkesi-
ni, Avrupaya alan kap, demokrasi modeli, ekonomik ynden
potansiyel bir ortak Pazar ekonomisini camilerin yannda da ger-
ekletirebileceinin canl bir delili olarak gstermektedir.278
Eski SSCB Bakan Mihail Gorbaovun kurduu Siyasi Ara-
trmalar Enstits Orta Asya blgesinin Trkiyenin etkisi altna
gireceini ileri sryordu. Moskova Haberleri dergisinde yaynla-
nan uzun analizde Orta Asyada halen ekonomik pantrkizm ile
ekonomik panislamizm akmlarnn yartna iaret etti. Anali-
ze gre, birinci akm Orta Asya iin bir Japonya olarak nitelenen
Trkiye modelini benimserken, ikinci akm Suudi Arabistan ser-
mayesine bel balyordu.279
278.Adriyatikten in Seddine Byk Trkiye, Milliyet, 30.04.1992.

279.Milliyet, 27.02.1992.
Uur Mumcu Trkiyenin Sovyet sonras dnemde herhangi bir

ekilde turanclk yapmamas konusunda uyaryordu. Ona gre,
byle bir dnemde ve byle bir dnyada Turanclk eriilmesi ola-
naksz bir dtr. Buna dnya izin vermeyecek ve Trkiyenin hem
Krt sorunu sebebiyle Gneydouda, hem Azeri Ermeni atmas
sebebiyle Nahivanda scak savalarn iinde bulmas artc olma-
yacaktr. O zaman Bat dnyas Ermenilerden yana tavr alacaktr.
Ayrca Turanclk siyasetinin Alman ve Amerikan damgal
bir byk stratejinin arac olduunu savunan Mumcuya gre, I.
ve II. Dnya Savanda Almanyann taraftar olan turanclar, So-
uk Sava yllarnda Amerikanc siyasetlere balandlar. Dnn
Almanclar, bugnn Amerikanclar oldular.280
Ancak, birok yazar Trkiyenin karde cumhuriyetlerle ilgi-
lenmesinin doal olduunu, bunun Turanclk saylmayacan
savunuyordu. Mesela, Ali Sirmen SSCBden bamszlklarn kaza-
nan Orta Asya toplumlarnn kendilerini Trk olarak grdklerine
vurgu yapyordu. Sirmene gre, kendi aralarnda kendi dilleriyle
anlaabiliyorlar ve birbirlerini karde kabul ediyorlar. Ama bu tu-
ranclk deildi.
zbekistandaki Erk Hareketinin nderi Muhammed Salih ile
gren Sirmen ondan ald u cevab aktaryor: Alman Alman
kollaynca Pan-Germanizm olmuyor, Fransz Fransz kollayn-
ca Pan-Frankizm olmuyor, ngiliz ngilizi ya da Amerikaly
kollaynca Pan-Anglikanizm olmuyor da Trk Trke yaknlk
hissedince Pan-Trkizm mi oluyor? Bu konuda Sirmene gr
aktaran Askar Aytmatovun ise Hepimiz Trk, hepimiz kardeiz.
Ama hepimizin ayr devleti olacak. Bunun turanclk ile ne ilgisi
var? dediini aktaryor.
280.Uur Mumcu, Yeni Turanclk, Milliyet, 27.02.1992.

Ancak, Sirmene gre, iki eyden kanmak gerekir. Biri Tu-

ranclk tutkusu, ikincisi Turanclk kompleksi. Eer aman bana
turanc derler diyerek z zmze, yz yzmze, sz s-
zmze benzeyen kardelerimizle ekonomik, kltrel ve siyasal
ilikileri, ada laik bir izgide srdremezsek o zaman bu bo-
luu baka gler doldurur.281
Demirel Trkiyenin pantrkist politikalar izlemediini frsat
bulduka yabanc basna da ifade etmeye alt. Washington Post
gazetesine verdii bir demete Pantrkist deiliz. Btn isteimiz,
bu lkelerin ayaklar zerinde dikilmesi. Son bin ylda Orta Asya
halklar tek devlet ats altna girmedi. Hepimizin ayr hkmeti
olsun ve ayn kltr, ayn dili paylaalm. O zaman hepiniz mutlu
oluruz diyordu.282
Demirel bu szlere benzerini bir ay kadar sonra katld Trk
BDT i konseyleri toplantsnda dile getirerek Trkiyenin pan-
trkizm peinde olmadn u szlerle ortaya koymaktayd: Hi
kimse bizim pantrkizm peinde kotuumuzu sanmasn. Yklan
SSCB de oldum olas pantrkizmden ekinmiti. Trk cumhuri-
yetlerini idare etmek gibi bir amacmz da yok. Bizim kocaman
sorunlarla dolu bir lkemiz var. Biz, kendi lkemizi idare ederken
bile sknt ekiyoruz.
Bu lkelere yardm yapmann, ayakta tutmann Trkiyenin e-
ref borcu olduunu syleyen Demirel Trkiye bu cumhuriyetlere
baz szler verdi. Bu szlerin bir ksmn ben vermemi olsam bile,
bu szleri tutmak zorundaym demekteydi.283
Ayrca Demirele gre, pantrkist olmamak, karde devletlere
281.Ali Sirmen, Ne stiyorlar Ne Yapabiliriz?, Milliyet, 02.02.1992.

282.Milliyet, 23.03.1992.
283.Milliyet, 23.04.1992.
hepten de ilgisiz kalmak demek deildi. Trkiyenin bu devletlere

ilgisi kardelikten kaynaklanyordu.284
Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev de Trk
cumhuriyetlerinin kendi aralarndaki yaknlama abalarna pan-
trklk olarak baklmamas gerektiini u szlerle anlatmaya
alyordu: Biz tm Avrupann bir araya gelme abalarna nasl
olumlu bakyorsak, Trk cumhuriyetlerinin ibirliine de herkesin
olumlu bakmasn bekliyoruz.285
Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Catherine Lalumiere de bu
ibirliinin bir pantrkizm olmad fikrindeydi. BDT lkelerine
yapt alt gnlk gezisini tamamladktan sonra yapt konu-
mada Lalumiere Trkiyeden pantrkizm tehlikesi grmediini
belirterek Aksine Trkiyenin Orta Asya cumhuriyetlerine kar
sorumluluklar vardr, ilgilenmesi doaldr. Kaytsz kalrsa ele-
tirilirdi diyordu.286
Lalumiereye gre, Trkiyenin blgedeki etkinlii yaylmacl
artran bir pantrkizm deil, aksine bir siyasi, kltrel ve eko-
nomik ibirlii politikasyd.287
zala gre, Trkiyenin yaylmaclk peinde komas sorunlar
oaltmaktan baka bir ie yaramazd. Washingtonda bir gazete-
cinin Orta Asyadaki gelimeler Trk mparatorluunun yeniden
domasyla sonulanabilir mi? eklindeki soruya glmseyerek
zal Mmkn deil, ne kadar topranz varsa, o kadar proble-
miniz var demektir eklinde cevap veriyordu.288
284.Fikret Bila, Kmz cen Demirelin Di Ars Gemedi, Milliyet,

29.04.1992.
285.Fikret Bila, stanbulda Trki Liderler Zirvesi, Milliyet, 30.04.1992.
286.Sema Emirolu , Batya Anlaml Mesaj, Milliyet, 20.07.1992.
287.Taha Akyol, Trkiye Modeli, Milliyet, 21.07.2012.
288.Milliyet, 30.04.1992.
Trkiyenin Trk cumhuriyetleriyle ile ilikilerde n plana k-

mas batan beri Rusyada rahatszlk yaratyordu. Ankarann Trk
cumhuriyetlerini tanmakta abuk davranmas, bu cumhuriyet
liderlerinin birbiri ardna Trkiyeye gelileri buradaki yneti-
ci kadrolarda ciddi kukulara sebep oluyordu. Rusya Trkiyenin
SSCB dalma srecine girdikten sonra politika deitirdiine ve
pantrkist bir yaklamla Mslman Trk cumhuriyetlerini bir it-
tifak iinde toplama abasna girdiine inanyordu.289
Bu sebeple baz yetkililer ve basn organlar Trkiyeye kar bir
kampanya am bulunuyordu. Bu evreler Ankaray yaylmac bir
siyaset izleyerek KKTCden Azerbaycan ve Orta Asyaya kadar uza-
nan bir Trk birlii kurmaya almakla suluyordu. Ankarann
Mslman cumhuriyetlerde bulunan nkleer silahlara ulaarak
blgede sper lkeye dnme ve Rusyann nn kesme plan-
lar yaptn ileri sryordu. Bu yetkililer Trkiyenin blgedeki
etkinliinin azaltlmas iin ran ve Arap lkeleriyle ibirliinin
glendirilmesini istiyordu.290
Rusyann rahatszlnn farkl bir sebebi de Trkiye ile olan
ilikilerin artmasnn Orta Asya devletlerindeki Trklk uur ve
kimliini kuvvetlendirmesiydi. Bunun bu lkeler arasnda siyasi
ve iktisadi alanda ibirliinin glenmesine yol amasndan kayg
duyuyordu. nk, bu cumhuriyetlerle ayr ayr ikili ilikiler y-
rtmeyi tercih eden Moskovann byle bir gelimeyi karlarna
uygun grmedii muhakkakt.291
Rusyann rahatszl zellikle SSCBnin knden sonra D-
ileri Bakanl eski Sovyet kadrolarnn iten el ektirilip yerine
289.M. Ali Birand, Rusya Bize Ters Bakmaya Balyor, Milliyet, 03.01.1992.
290.Cenk Balam, Yanl Anlamay Dzeltme Gezisi, Milliyet, 21.01.1992.
291.kr Elekda, etin-Kozyrev birlii Yrr M?, Milliyet, 14.03.1993.
deneyimsiz yeni insanlarn getirilmesinden sonra gzle grlr

bir biimde artmt.
Mehmet Ali Biranda gre, arlk dnemine geri dn nostal-
jisi iinde bulunan bu yeni kadrolar Rusyann blgede egemenlik
kurmasna tek engelin eskiden Osmanllar olduuna, imdi de
Trkiyenin ayn rolde nlerine kmaya hazrlandna, Orta
Asya cumhuriyetleriyle birlikte ittifak kurmaya hazrlandna
inanyorlard.
Bundan dolay eski SSCB diplomatlarnn birikimleri ve Trki-
yenin politikalarna baklaryla bu yeni gelenler arasnda dalar
kadar fark vard. Artk Ankaraya eski anlayl yaklam yoktu.
Yerine kuku ve kayg gelmiti.292
Ankara Rusyann bu rahatszlklarnn farkndayd. Bu sebeple
hkmet Rus yetkililerle her frsatta grerek kayglar gidermeye
alyordu. Dileri Bakan Hikmet etin 20 Ocak 1992de Mosko-
vaya yanl anlamalar dzeltmek iin bir resmi ziyaret yaparken,
Babakan Demirel Ankaraya gelen Rusya Federasyonu Dileri
Bakanl Andrey Kozyreve Orta Asyadaki Mslman cumhuri-
yetler ile ilikilerde Pantrkizme de, slami kktendincilie de
karyz gvencesi veriyordu.293
Ancak, zal Rusya Dileri Bakan Kozyrev ile grerek Rus
Hkmetindeki nyarglar dzeltmenin mmkn olmad kana-
atini tayordu. zala gre, hkmette fazla etkisi olmayan Kozyrev
ile grmeler bir netice vermekten uzakt.294
Demirel ve etinin grmeleri Kozyrev zerinde etkili oldu.
Orta Asyada Trkiye ile yaramayz diyen Kozyrev Orta Asya
292.M. Ali Birand, Rusya Bize Ters Bakmaya Balyor, Milliyet, 03.01.1992.
293.Cenk Balam, Trk Rus Ortakl, Milliyet, 07.02.1992.
294.Sami Kohen, Kritik Seyahat Balyor, Milliyet, 13.04.1993.
cumhuriyetleri ve Kazakistann Trk Mslman dnyasna

ynelmesini olumlu karladklarn syledi. Kozyrev bu cum-
huriyetlerin Trkiye dnda ran ile de yakn balar kurmasn
olumlu karladklarn, ancak sz konusu olan rekabet deil, kar-
lkl karlar temelinde ilikiler kurulmas olduuna vurgu yapt.
Kozyrev Trkiye ile ran kast ederek Rusyann Orta Asyada etki
alan yaratma, ya da rekabete girme niyeti tamadn da ilk kez
aklyordu.295
Ancak, Cenk Balama gre, Kozyrevin bu grleri Rusyann
gerek grlerini yanstmyordu. Rusya st dzey ynetiminde
bulunan baz evreler srarla Sovyetler Birliinin dalmasn-
da Trkiyenin pay olduunu ileri sryordu. Bu evrelere gre,
Ankarann Azerbaycann bamszln tanyan ilk lke olmas
Sovyet mparatorluunun paralanmasn hzlandran nemli ge-
limelerden biriydi. Bu sebeple Moskovada Kafkas ve Orta Asya
cumhuriyetlerindeki Trk ilerleyiinin durdurulmas gerektiini
dnenlerin says hi de az deildi. Kozyrevin Rusyann sz
konusu blgeyi gzden kard mesaj inandrc bulunmad.
Moskovann blgedeki karlarnn yan sra sz konusu cumhu-
riyetlerde hala ok sayda Rusun yaamas sebebiyle Orta Asyann
gzden karlmasnn imkansz olduunu belirtiyorlar.296
Demirel Kafkas ve Orta Asya cumhuriyetleri ile ilikilerde Rusya
Federasyonuyla ilikilerde souklua meydan vermek istemiyordu.
Baka bir deyile, Demirel Rusyay kstrmeden tm eski Sov-
yet cumhuriyetleriyle balar glendirmeye ve bunu Avrupa ile
ilikilerde glendirici bir unsur olarak kullanmaya alyordu.297
295.Cenk Balam, Rusya: Trkiye ile Yaramayz, Milliyet, 28.04.1992.

296.Cenk Balam, Komular Tedirgin Eden Gezi, Milliyet, 28.04.1992.
297.Nur Batur, Demirel, rann nn Kesiyor, Milliyet, 09.05.1992.
Demirel 25 Mays 1992de Moskovaya yapt ziyarette zellikle

Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Moskovada glenme-
ye balayan Trkiye ile ilgili yanl anlamalar ve kukular
gidermeye alt. Demirel orada Trkiyenin yaylmac bir siya-
set izlemediine Yeltsini iknaya alacakt. Bu ziyaretin Kafkas
ve Orta Asya cumhuriyetlerine yaplan gezilerin hemen ardndan
gerekletirilmesi de Rusyaya bir mesaj olarak yorumlanyordu.298
Trkiye Rus ilikilerinde Moskova anlamas Demirelin ziya-
reti srasnda imzaland. Demirel Rusya Federasyonu iindeki Trk
halklaryla ilgili olarak Bugn Rusya Federasyonu iinde de ortak
dil ve kltr deerlerini paylatmz halklar vardr. Bu halklarn
demokrasi ve insan haklar erevesinde, layk olduklar yaama
kavuacaklarna inanyoruz. Nfuz sahas aramyoruz. Kimseyle
rekabet iinde deiliz. Bu devletlerin kendi kendilerini idare et-
mesini, ayaklar zerinde durmasn istiyoruz eklinde konutu.
Demirel Trkiyenin dil, tarih ve din gibi ortak deerlerden
gelen yaknl nedeniyle Orta Asya cumhuriyetlerine gsterdii
ilginin hi kimsede rahatszlk yaratmamas gerektiine de iaret
etti. Ortak bildiride Trkiyenin Kafkas ve Orta Asya cumhuriyetleri
ile ilikilerinin Moskovadaki baz evrelerde yaratt tedirginli-
in yersiz olduuna Yeltsini ikna ettii u szlerden anlalyor:
Taraflar, Trk ve Rusyann bata Orta Asya lkeleri olmak ze-
re bamsz devletler topluluu ile olan ilikilerinin ekonomik ve
sosyal gelimelerine katkda bulunma ve birlikte hareket etme ko-
nusundaki arzu ve temennilerini dile getirmilerdir.
Zirvenin siyasi alandaki baars ekonomiye de yansd ve iki
lke u anda iki milyar dolar olan ticaret hacmini 2000 ylndan
nce 10 milyar dolara karma karar ald. Demirel Trkiye ve
298.Cenk Balam, Demirelden Srprizler, Milliyet, 25.05.1992.

Rusya kadar birbirlerini tamamlayan iki komu ve dost lke bul-

mak zordur diyerek ekonomik ibirlii ve karlkl yatrmlarn
arttrlmas arsnda bulundu.299
Rusyann kayglar zaln lmne kadar devam etti ve Rusya
bu rahatszlklarn zaln cenazesiyle ilgili olarak ortaya koydu.
Cenaze trenine Yeltsinin yardmcs Aleksandr Rutskoy, Parla-
mento Bakan Ruslan Hasbultov, Babakan Viktor ernomirdinin
yerine, ksa bir sre sonra grevden alnaca ynnde sylenti-
ler ayyuka km olan Savunma Sanayiinden sorumlu Babakan
Yardmcs Georgi Hija gnderildi. Yeltsin onu Nisan aynn ortala-
rnda grevden ald. Ayrca Rusya Devlet TVsinin zaln lmn
Ksa Haberler blmnde 20. Srada vermesi de, basit bir deer-
lendirme, ya da habercilik hatasnn tesinde bilinli bir tutum
olarak deerlendirildi.
Trkiyenin Moskovaya yeni tayin edilen Bykelisi Ayhan
Kamel Nisan aynda gven mektubunu vermek iin Devlet Ba-
kan Yardmcs Rutskoy tarafndan kabul edildi. Oysa Yunanistan
Bykelisi on gn sonra Yeltsinin kendisi tarafndan kabul
ediliyordu.300
299.Cenk Balam hsan Akdemir Vladimir Jarov, Trk Rus Bahar

Havas, Milliyet, 27.05.1992.
300.Cenk Balam, Rusyadan Garip Tavr, Milliyet, 18.05.1993.
Trk Modeli
Neo-osmanlclk veya pantrklk gibi olumsuz yorum-

lara ramen ABD baka olmak zere Bat lkeleri ve hatta zaman
zaman Rusya Trkiyenin Trk cumhuriyetlerle ilikilerini geli-
tirmesini destekliyordu.
Bunda bamszlklarn kazandktan sonra uluslararas iliki-
lerini gelitirmenin yan sra iinden ktklar eski Sovyet rejimi
yerine yeni rejim aray iinde olan Trk ve Mslman cumhuri-
yetlerin rann modelinde din temelli bir rejime ynelmelerinden
duyulan endie nemli rol oynuyordu. Onlarn ran yerine de-
mokratik ve laik Trkiye modeline ynelmeleri tercih ediliyordu.301
Ayrca Trk kkenli yeni cumhuriyetlerin slamc radikal akm-
larn etkisi altna girme ihtimali de bulunmaktayd. Byle bir
durumun ortaya kmas halinde Orta Asyadan Krfeze ve daha g-
neyde Kuzey Afrikaya kadar uzanacak militan kktendinci akmn
bu blgeleri altst edecek tehlikeli atmalara yol amas tehlike-
si ciddi Bat gazete ve dergilerinde pe pee yaymlanan yazlarda
301.Scott Sullivan Sami Kohen, The Turkish Model on Display, Newswe-

ek, 3.02.1992, s. 23-25; Rajan Menon Henri J. Barkey, The Transforma-
tion of Central Asia: Implications for Regional and International Security,
Survival, Volume 34, Winter 1992-1993, s. 77-78; Paul B. Henze, Turkestan
Rising, The Wilson Quarterly, Summer 1992, s. 57; Nikolai Andereyev, Cen-
tral Asia Looks Towards the East, New Times, September 1992, s. 22; George
J. Church, Across the Great Divide, Time International, 19.10.1992, s. 31-35.
srekli dile getirilmekteydi. Bu tehlikeye kar slami inanlarla

oulcu demokrasiyi ve laik devlet yapsn badatran Trk mo-
delinin bu lkelere rnek olmas gerektii vurgulanmaktayd. En
ilginci bu Batnn bu deerlendirmelerini Rusya Federasyonu da
paylamaktayd.302
Wall Street Journalda Sovyetlerin dalmasnn hemen ardndan
kan yazda Trkiyenin yeni imajnn Ortadoudaki eitli lke-
ler ile BDTdeki baz cumhuriyetler iin rnek oluturduu ifade
ediliyordu. Be Trk cumhuriyeti heyetlerinin Trkiyeye gelerek
Ankarann ekonomi ve siyasi politikas hakknda bilgi aldklar ha-
trlatlarak bu cumhuriyetlerin Trkiyenin politikasn daha radikal
slami etkileri olan rana tercih ettikleri belirtiliyordu.303
SSCBnin kne tm dnya gibi ABD de hazrlksz yakalan-
m, bamszlklarn kazanan cumhuriyetler, zellikle Orta Asya
Trk cumhuriyetleri ile ilgili politikalarn henz belirleyememiti.304
Baz yorumculara gre, Bush ynetimi SSCBnin dalma sre-
cinde Orta Asyay ihmal etmi, sadece Kazakistan Cumhuriyetinin
petrolyle ilgilenmiti. New York Timesin 31 Aralk 1991 saysnda
yaynlanan Duke niversitesi retim yelerinden Prof. Martha
Brill Olcott yorumunda ABDnin BDTde btn nemi Rusya
Federasyonuna verdiini ve Orta Asyadaki cumhuriyetlerini gr-
mezden geldiini belirterek, eer zamannda hareket edilmezse
302.kr Elekda, Byk Snav, Milliyet, 05.01.1992; Boris Z. Rumer,

The Gathering Storm in Central Asia, Orbis, Volume 37, Number 1, Win-
ter 1993, s. 89-90.
303.Milliyet, 02.01.1992.
304.Alexander Dallin, Americas Search for a Policy toward the Former
Soviet Union, Current History, October 1992, s. 321-326; Congerssional
Hearing: United States Policy Toward Central Asia April 28, 1992, Central
Asia Monitor, 1992, No: 2, s. 21-31.
Trk Modeli 173
Orta Asyadaki cumhuriyetlerin blgedeki komu Mslman lke-

lerin etkisi altna gireceini ifade ediyordu. Olcott yazsnda ABD
ynetiminin Orta Asyadaki bu cumhuriyetlere dorudan ve geni
lde teknik yardm gndermesi gerektiini de vurguluyordu.305
ABD Orta Asya politikasn ekillendirene kadar ilk etap-
ta rann blge zerinde nfuz kurmasn nlemeyi amalad.
Washington ayrca blgede rann m, Trkiyenin mi daha etkili
olacan yakndan takip ediyordu. Bush ynetimi balangta bu
konuda fazla bir endie duymuyordu. Yetkililer Trkiyenin blge-
deki etkinliinin daha fazla olduunu ve slam karn doyurmaz
dncesi ile bu lkelerin rann etkinlik alanna kayabileceine
fazla bir olaslk vermiyordu.
Ancak rann blgeye ynelik almalarna hz vermesi Tr-
kiyenin bu mcadelede yenik debilecei ihtimalini de ortaya
kard. New Yorkda yaynlanan Newsday gazetesine deme veren
bir ABD Hkmet yetkilisi Trkiyenin bu lkeler ile ilikilerini
ilerletmekte yava davrandn, atak olaca yerde bu lkelerin
Ankaraya gelmesini bekledii yolunda serzenite bulunuyordu.306
ABD Dileri Bakan James Baker ubat aynn ortalarnda k-
t Kazakistan, zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistan kapsayan
Orta Asya gezisinde bu lkelere ran tr rejimlerden uzak durun
mesaj veriyordu.307
ABDnin Orta Asyada ran kart politikalar yrtmesi Tah-
rann tepkisini ekmekte gecikmedi. ran Hkmeti Washingtonun
Orta Asya cumhuriyetleriyle ilgisini knayarak blgeden elini ek-
mesini istedi. ran Yksek Yarg Bakan Ayetullah Muhammed
305.New York Timestan alnt iin bkz. Milliyet, 01.01.1992.

306.Milliyet, 10.02.1992.
307.Ayn yer.
Yezdi 14 ubat 1992 tarihinde Tahran niversitesinde Cuma na-

mazndan sonra verdii vaazda, Orta Asya halklar 70 yldr btn
basklara direnerek dinlerine sahip olmulardr. Komnistlerin,
bu halklar slamdan uzaklatrma abalar boa kmtr. Bu in-
sanlarla ilgilenmek rann grevidir ve ran da bu grevi yerine
getirecektir. Mslmanlar ABDnin tuzana dmeyecektir ek-
linde bir konuma yapyordu.308
ubat ayna gelindiinde Trki cumhuriyetler iin Trkiye mo-
deli slogan tutmutu. ABDde ve Avrupada bu modelin - rakip
modellere kar - hararetle desteklenmesi lehinde demeler veri-
liyor, yaynlar yaplyordu.309 te yandan Bat basnnda kan bu
tip yaynlar, yani Trkiyenin Orta Asya iin role model, bir ba-
ka deyile rnek lke gsterilmesi Trk psikolojisini okuyordu.310
Gerekten de Trkiye modeli yeni bamsz cumhuriyetlerde
kabul grm. Gazeteci Nur Baturun belirttiine gre, Orta Asya
cumhuriyetlerinin yneticileri, adeta btn insiyatifi Trkiyeye b-
rakm grnyorlard. Hepsi zaln yap-ilet-devret modelini
teklif ediyorlard. Baturun tespitine gre, her ne kadar komnist
partilerin eski yneticileri ibanda olsalar da, yeni devleti Trkiye
modeli zerine kurmak istiyorlard.311
zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov Demirelin Takente
ziyareti vesilesiyle yapt konumada Bizi ilk tanyan Trkiyedir.
Biz Trk modelini setik diyordu.312
308.Milliyet, 16.02.1992.
309.Sami Kohen, Frsatlar ve Skntlar, Milliyet, 27.02.1992.
310.Cengiz andar, Deimekte Olan Dnyada Trkiyenin Bamszln
Kazanan Yeni Trk Cumhuriyetleriyle likileri, Yeni Dnya Dzeni ve Tr-
kiye, stanbul, 1992, s. 135.
311.Nur Batur, Trkiye Sper G Olabilir, Milliyet, 07.03.1992.
312.Fikrat Bila, Orta Asya Ayakta Durabilmeli, Milliyet, 28.04.1992.
Trk Modeli 175
Orta Asya Cumhuriyetlerine yapt gezide Avrupa Konseyi Ge-

nel Sekreteri Lalumiereye Kazak, zbek ve Krgz liderleri Trkiye
modelini setiklerini aka ifade ediyorlard. Sadece iktidardakiler
deil, muhalefet liderleri de Lalumiereye ayn eyi sylyorlard.313
Sami Kohene gre, Trkiyenin Trk cumhuriyetleri tarafndan
model alnmasnn temel sebebi vard:
1. oulcu demokratik sistemi. 74 yl komnist totalitarizmden
sonra, bu cumhuriyetlerin zlemini ektii sistem buydu.
2. Serbest piyasa ekonomisi. Bu da yllarca uygulanan ve ba-
arszl imdi apak ortada olan ar merkeziyeti ve devleti
dzenden sonra gidilmek istenen sistemdi.
3. Modern anayasal dzen. Bunun da balca unsuru laiklik ve
Atatrkn gerekletirdii (alfabeden kadn haklarna kadar) e-
itli inklaplard.
Rusya dhil, dnya basn imdi bu modeli hem vyor, hem
de bu lkelere hararetle tavsiye ediyordu.314
Trkiyenin Trk kkenli eski Sovyet cumhuriyetlerine model
olabilecei Ankarada da benimsendi. Dileri Bakan etin Mos-
kovaya yapt ziyarette Rus meslekta Kozyrev ile grmesinden
sonra gazetecilere verdii beyanatta, insan haklarna dayal demok-
ratik ve laik ynetimi, ekonomik kalknma deneyimi ve gelimilik
dzeyiyle Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetleri iin
salkl bir model olduunu ve bunu Moskovann da ok iyi gz-
lediini sylyordu.315
zal Trkiyenin Orta Asya cumhuriyetlerine laik ve demokrat
model olurken, ran ile de ilikileri iyi tutmann gerekliini savunu-
313.Taha akyol, Trkiye Modeli, Milliyet, 21.07.2012.

314.Sami Kohen, Deerimizi Bilelim, Milliyet, 17.01.1992.
315.Milliyet, 23.01.1992.
yordu. Trkiyenin Orta Asya lkelerine model olma konusundaki

stnln ve avantajl yanlarn sralarken ran ile ilikilerini
de canl tutmas gerektiini u szlerle ortaya koyuyordu: ran
ile iyi geinmemiz lazm. Herkesin rejimi kendisine aittir. Trk
cumhuriyetleri bizi model almak istiyorlar, ama bunu yaparken
bakalarnn gururlarn da krmamamz lazm. ran nemli bir
lkedir. Bu lke arkamzda, biz ne bakyoruz. Bir mesele karsa
arkanzda neler olur farknda olmayabilirsiniz. Osmanl tarihinde
bunun rnekleri ok fazladr.316
Fransz Haber Ajans AFP Trkiyenin Washingtonun da te-
vikiyle geen yln sonundan bu yana Orta Asyadaki Mslman
Trk cumhuriyetlerinde ran Suudi Arabistan ve Pakistan ile etki
mcadelesine girdiini ve bu blgede zellikle ran slam Cumhuri-
yetinin puan kazanmasn engellemeye altn ne sryordu.317
Acaba Trkiyeye Sovyetlerin dalmas zerine Orta Asya
cumhuriyetlerinde ABD tarafndan verilmek istenen rol, sresi
ve sonular nceden belli bir taeronluk muydu? Kamuoyunda
tartma konusu olan bu soru 19 ubat 1992 tarihinde ANAP szc-
s Vehbi Dinerler tarafndan Meclis oturumunda dile getirildi.318
ABD yetkililerine gre, Washington tarafndan Orta Asya cum-
huriyetleriyle ilgili olarak Trkiyeye hibir rol verilmemiti. Aksine
Trkiye kendi inisiyatifiyle blge lkeleriyle ilikilerde bulunmak-
tadr. ABDnin Trkiyeye Kafkasya ve Orta Asya blgesinde yeni
bir rol vermek istemediini syleyen Dileri Bakan yardmc-
larndan William Rope Trkiye roln kendi seer ve belirler.
Nitekim olaylarn da geliimiyle Ankara giderek blgede nemli
316.Derya Sazak, Demirelden Gelen Telefon, Milliyet, 16.02.1992.

317.Milliyet, 13.04.1992.
318.Derya Sazak, Mektup Aklansn, Milliyet, 20.02.1992.
Trk Modeli 177
bir rol stleniyor. Biz bu rol gerek Trkiye, gerekse bu cumhuri-

yetler asndan ok olumlu gryoruz. Bu konuda ABD ile Trkiye
arasnda tam bir gr birlii var. Biz Trkiyenin bu roln des-
tekliyoruz diyordu.319
Trk Modeli, Trkiyenin kendi belirledii ve setii bir rol olsa
bile, Batnn bu modele olan hararetli destei, onun Sovyet sonra-
s dnemin ilk zamanlarnda ok konuulur ve popler olmasn
salamt.320
ubat 1992de Washingtona resmi bir ziyarette bulunan Demi-
rel ABD Bakan Busha Kafkasya ve Orta Asya iin 13 maddelik
bir plan verdi. Bu lkelerin Bat dnyasna katlmasn, de-
mokratik, laik ve serbest piyasa ekonomisine dayal bir dzene
gemesine yardmc olunmasn amalayan plan ABD, Japonya ve
AT lkelerinin de katlmyla oluturulacak bir komitenin blgeye
yardmn organize etmesini ieriyordu. Demirel planla ilgili ola-
rak verdii bilgide Bu lkelerin Batnn yardmna ihtiyac var.
Ancak bu ykn altndan tek bamza kalkamayz. Bunun iin
ABD-Japonya gibi lkelerin de katlaca uluslararas bir proje
nerdik dedi.321
Ancak, Busha takdim edilen bu plan Demirelin koalisyon orta
ve Babakan Yardmcs nn ve Cumhurbakan zaln grleri
alnarak hazrlanm bir plan deildi. Plan Ankaradan Washin-
gtona uarken uakta yazlmt. Bu plan hakknda gazetecilere
bilgi veren etin unlar sylyordu: Biz bu konuda Ankarada
iken neler yapabileceimizi srekli konuuyorduk. Tartyorduk.
319.Sami Kohen, Ziyaretin Ardndan, Milliyet, 17.02.1992.

320.dris Bal, Trk Cumhuriyetleri Politikas, 1980-2003 Trkiyenin D,
Ekonomik, Sosyal ve dari Politikalar, (Editrler T. Gks, H. H. evik, A.
Bahariek, Ali en), stanbul, 2003, s. 62.
321.Fikret Bila, Demirelin Orta Asya Plan, Milliyet, 15.02.1992.
Sonra bunlar oturup bir metin haline getirelim diye dndk ve

oturup uakta yazdk.322
Yeni bamsz Trk cumhuriyetlerine model lke olma Trki-
yeye ayn zamanda yeni grev ve sorumluluklar da yklemekteydi.
zellikle devlet yaplanmasnda eski Sovyet rejiminden demokratik
modern bir sisteme gemelerinde Orta Asya ve Azerbaycan cum-
huriyetlerinin Trkiyenin yardmlarna ihtiyalar vard. nk
Sovyetler Birliinin devlet yapsn olduu gibi devralan Rusya Fe-
derasyonu hari, dier tm eski Sovyet cumhuriyetlerinde devletin
ilemesini salayan temel kurulular olmad gibi karar mercileri
de ou zaman belli deildi. Dahas piyasa ekonomisinin ileyi
tarz, kurulular ve temel koullar da bu lkeler iin havsalann
alamayaca kadar yeniydi.
Bu alanlarda zellikle Trk cumhuriyetler asndan Trkiyeye
byk grevler dyor. Bu cumhuriyetlerin devlet yaplarnn
gelitirilmesi, mevzuatlarnn hazrlanmas, kamu grevlilerinin
yetitirilmesi, serbest piyasa ekonomisine gei srecinde ban-
kaclk, sigorta, d ticaret, bte ve vergi sistemi gibi alanlarda
kapsaml yardmlara ihtiyalar bulunmaktayd. Bu amala Di-
leri Bakanl bnyesinde ekonomik, kltrel ve Teknik ibirlii
Bakanl kuruluyordu. Bu kurum btn bu saydmz alanlar-
da Trk cumhuriyetlerine uzmanlar gnderecek, kapsaml teknik
yardm program uygulayacak ve verecei burslarla bu lkelerden
gelecek yneticilerin niversitelerimizdeki eitimlerine nezaret
edecekti. Bu faaliyetlerin srdrlmesi iin bakanla 400 milyar
liralk yllk bir bte tahsisi ngrlmekteydi.323
Trk diplomasisi Sovyetler Birliindeki dalm srecine salkl
322.Fikret Bila, Plan Sknt Yaratt, Milliyet, 16.02.1992.

323.kr Elekda, Trk kltr Kua, Milliyet, 26.01.1992.
Trk Modeli 179
tehisler koymada ve gerekli kararlar zamannda almada baarl

oldu. Baz evrelerin hayali Rus fobisi yaratarak kar kmalar-
na ramen Trkiyenin ran ok gerilerde brakarak Azerbaycan
tanyan ilk devlet olmasnn ne kadar yerinde ve yararl olduu
ksa srede anlald. Dier cumhuriyetlerin tannmalarnn za-
manlamasnda da Trkiye ayn isabetli yaklam ortaya koydu.324
imdi Trkiyenin hedefi bamszlklarn tand bu lkele-
rin gerek anlamda bamsz ve gelimi devletler haline gelmesini
salamakt. Bu saland takdirde Trkiye de gcn ve prestijini
arttracak, dnyada Trk lkelerinin bir arl olacak, nihayette
21. yzyl Trklerin yzyl olacakt. Rusya Trkiye ekonomi ve
ticaret birlii (Rosturk)un kurucusu Gntekin Kksala gre, dev-
let yapsn Adan Zye kadar kurma ve devleti ynetecek kadrolar
yetitirme durumunda olan Trk cumhuriyetlerine yaplacak en
iyi yardm onlara kapsaml uzman destei salamakt.325
Gerekten de Trk cumhuriyetlerinin bamsz devletlerini
ynetecek kadrolar yetersizdi. Mesela, Kazakistan Ocak aynn
sonuna kadar 60 devlet tanmt, ama Dileri Bakanlnda sa-
dece 50 diplomat grev yapyordu. Ordu birlikleri hala SSCBye ait
birliklerdi. lkelerin kendi milli ordular henz yoktu. Kazakistan
Milletvekili Sultan Sartayolu Sartayev Yeltsin ordu mensuplarn-
dan Rusya Federasyonuna ballk and imesini istiyor. Biz byle
bir eyi kabul edemeyiz. Eer Yeltsin byle devam ederse, biz kendi
ordumuzu kurarz. diyordu. Durum dier Orta Asya cumhuriyet-
lerinde de aynyd.326
324.Ayn yer.
325.kr Elekda, zmir ktisat Kongresi ve Trk Cumhuriyetleri, Mil-
liyet, 21.06.1992.
326.Ali Sirmen, Devlet Olmann Glkleri, Milliyet, 28.01.1992.
Trkiye bu lkelerin devletleme yolundaki reformlarna katk

salamak iin ihtiya grlen alanlarda kadrolara eitim destei
vermede vakit geirmeden almalara balad.
Mesela, 1992 Haziranda Trk cumhuriyetlerinden 28 diplomat
ile 20 kadar iktisat uzman Trkiyede eitimini srdrmekteydi.
Ayrca Bankalar Birliinde 100 kadar bankac Eyll aynda staja
balayacak, ayrca tp doktorlarndan da bir grup gelecekti.327
Dnya ekonomik forumuna katlan Askar Akayev Orta Asya
cumhuriyetleri bugne kadar ilgi dnda kalmlardr. Cumhuri-
yetlerimizdeki ekonomik reformlarmza sadece Trkiye yardm
etmektedir. Bundan dolay Trk halkna, Sayn Cumhurbakan
zala ve Babakan Sleyman Demirele Krgz halk adna teek-
kr ediyorum. Sayn Babakan toplantda yapt konumada bizim
sorunlarmz bizden ok daha iyi dile getirmi ve dnya ekonomik
topluluunun Orta Asya Gzn amtr. Sayn Babakan De-
mirele gsterdii yardm ve bu ilerin itici gc olduu iin tekrar
teekkr ediyorum eklinde konutu.328
Mays aynda Orta Asya gezisini tamamlayp yurda dnen
Babakan Demirel Trkiyenin amacnn Orta Asyadaki Trk
cumhuriyetlerini ynetmek olmadn, byk zorluklarla ba-
mszlklarna kavuan cumhuriyetlere kardelik balardan dolay
istikraszla dmelerini engellemek olduunu sylyordu.329
Trkiye yeni Trk cumhuriyetlerinin geliip kalknmasnda sade-
ce kendi imknlaryla deil, uluslararas toplumun da bu konudaki
desteklerini salayarak katk bulunuyordu. Demirel Almatda Na-
zarbayevin onuruna verdii yemekte yapt bir konumada Orta
327.Milliyet, 28.06.1992.
328.Sinan Toros, Dostlara Scak Uurlama, Milliyet, 02.07.1992.
329.Fikret Bila, Trke Demirelin Szcs m?, Milliyet, 04.05.1992.
Trk Modeli 181
Asya cumhuriyetlerinin geri dn olmayan bir gei dneminde

olduunu belirterek unlar sylyordu: Bu gei dneminde Tr-
kiye cumhuriyeti devleti sizinle beraberdir. Dalan SSCBnin Trk
asll cumhuriyetlerini Trkiyenin yalnz kendi gcyle deil, bu
byk davay baka lkelere anlatarak da desteklemektedir. Daha
sonra Demirel Nazarbayeve hitaben Baarmaya mecbursunuz Sa-
yn Cumhurbakan, baaracaksnz da. Adnz, Kazakistann, en
byk Trk camiasnn tarihine altn harflerle yazlacaktr dedi.330
Trkiyenin karde cumhuriyetlere uluslararas toplumun kat-
klarn salamada nemli lde baarl olduunu syleyebiliriz.
Bu belki de Trkiyenin bu lkelere yapt en byk katkyd.
ABDde Ocak 1992de BDT lkelerine yardm konulu yaplan
iki gnlk konferansta Trkiye ihmal edilmekte olan Trk cum-
huriyetlerine yardm edilmesinin gndeme alnmasn salad.
Toplantda Batl lkelerin Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin adn
azlarna almamalar Trk diplomatlarnn dikkatini ekti. 47 lke
temsilcilerinin katld toplantda Batl lke yetkililerinin eski
Sovyet cumhuriyetlerinden bahsederken Rusya, Ukrayna, Erme-
nistan ve dierleri demeleri Trkiyenin szl harekete gemesine
sebep oldu. Devlet Bakan Gkberk Ergenekon ve Bykeli z-
dem Sanberk bata olmak zere Trk yetkilileri yardmn adil ve
objektif bir ekilde datlmasn ve dini ayrmlara girilmemesi-
ni dolayl yollardan anlattlar. ABD Dileri Bakan James Baker
ABDnin 10 ubat tarihinde BDT lkelerine ynelik kurulacak hava
kprs ile yardmlarn gnderileceini syledi.331
Eski Sovyet cumhuriyetlerine yardm 10 ubat 1992de Trkiye
zerinden balad.332

331.Turan Yavuz, Trkiyeye Aktif Rol, Milliyet, 25.01.1992.
332.Milliyet, 10.02.1992.
Ayn ekilde ABDnin Azerbaycan tanma karar almasn-

da Trkiye etkili oluyordu. Demirel ABD Bakan Busha eski
Sovyet lkelerine yaplacak yardmlarda Slav ve Hristiyan cum-
huriyetler ile Trk Mslman cumhuriyetler arasnda ayrm
yaplmas halinde, Trk halklarnn dostluunun kaybedilece-
ini ve blgeye nifak tohumlarnn ekileceini hatrlatyordu.
ABDnin Ermenistan tanyp Azerbaycan tanmam olmas
isabetsiz bir yaklamd. Bu sebepten ABDnin Kafkasyada den-
geli bir politika ortaya koymas kritik neme haizdi. Bu konuma
yaplrken Orta Asya cumhuriyetlerinde gezide bulunan Dileri
Bakan Bakerin bir gn sonra gezi programnda yokken ani-
den Bakye gitmesi ve burada Azerbaycann ABD tarafndan
tanndn aklamas Demirelin deerlendirmelerinin Bushu
etkilediini gsterir.333
Trkiye uluslararas tekilatlara karde cumhuriyetlerin ye ol-
masnda da byk aba sarf etti.
Dalan Sovyetler Birliinden sonra ortaya kan lkelerin
yeliklerinin grld AGTin 30-31 Ocak 1992de Pragda-
ki toplantsnda tm eski Sovyet cumhuriyetlerinin ye alnmas
gerektiini Trkiye savundu. Bu konuyla ilgili grmeler iin An-
karaya gelen ABD heyetine SSCB AGK yesiydi, imdi onun
yerine kaim olan yeni cumhuriyetlerin de hibir ayrma tabi tu-
tulmakszn, bu en kapsaml ve etkin Avrupa kuruluunun doal
yeleri olarak kabul edilmelidir gr iletildi. nk, ABD
ve baz Batl yetkililer ise AGK yelii iin baz n koullarn
aranmas tezini ne sryorlard. Demokratik rejime gei, insan
haklarna sayg vb. gelimelerin aranmasndan yana bir tavr ko-
yuyorlard. Ancak byle bir ayrmcln Avrupada gereklemesi
333.kr Elekda, Washingtondan Gzlemler, Milliyet, 16.02.1992.

Trk Modeli 183
ngrlen AGK ruhunun ve uygulamalarnn daha gecikmesi ve

devletler aras farkllamalarn artmasna sebep olaca anlal-
d. Bunun zerine bamszln yeni ilan etmi olan eski Sovyet
cumhuriyetlerine birer resmi yaz yazlarak AGKe katlma daveti
karlmas kararlatrld.334
Reuter Haber Ajans 1992 ylnn Ocak aynda getii bir haber-
de Orta Asya cumhuriyetlerinin AGTe ye olmalarnn nemini
ilk kavrayan lkenin Trkiye olduunu belirtiyordu.335
Trkiye Orta Asya cumhuriyetlerinin AB ile ilikiler tesis
etmesine de araclk etti. Avrupa Konseyi yetkililerinin yeni ba-
mszlklarn elde etmi lkelerin yneticileriyle tanmalarn
kolaylatrmak amacyla Dileri Bakan Hikmet etin Temmuz
1992de Avrupa Konseyi Genel Sekreteri Catherine Lalumierenin
alt gnlk gezisine elik ediyordu. Ukrayna, Grcistan, Kazakistan,
Krgzistan ve zbekistan kapsayan geziden etin ve Lalumiereye
yerli yabanc kalabalk gazeteci ordusu da katld. Yabanc gazete-
ciler arasnda ngiliz The Guardian, spanyol El Pais, Fransz Le
Monde ve svireden Neue Zrcher Zeitung ile AFPnin bir temsil-
cisi bulunuyordu. Dileri Bakanl yetkilileri bu gezi ile Avrupa
Konseyi yetkililerinin yeni bamszlklarn elde etmi lkelerin
yneticileriyle tanmalar, demokratikleme, insan haklar ve hu-
kuk devleti alanlarndaki gereksinimlerinin yerinde belirlenmesi
ve lkelerdeki sz konusu alanlarda Avrupa Konseyinin ne ekilde
yardmc olabileceinin aratrlmas amalanyordu.336
Trkiye yeni bamsz cumhuriyetlerin kendi ayaklar zerinde
durmas, uluslararas alanda geni kabul grmesi ve kalknmalar
334.Nilfer Yaln, BDTnin AGK yelii Tartlyor, Milliyet, 26.01.1992.

335.Milliyet, 29.01.1992.
336.Milliyet, 13.07.1992.
iin nemli almalara imza atarken yatrm, ticaret ve dier i

alanlarnda d krklklar yayordu.
Bunun temel sebebi Trkiyenin ekonomik ve teknolojik im-
knlarnn tm bu cumhuriyetlerin yatrm gereksinimlerini
karlamakta ok yetersiz kalmasyd. Ayrca Trkiyenin brok-
ratik dokusu ve zihni muhtevas yeni konjonktre hazr ve uygun
deildi ve yeniden tanzimi gerektirmekteydi.337
Ankarada Trk cumhuriyetlerle ilikilerde dzen yerine karma-
a hakimdi. Blgeye ard ardna heyetler gidiyor ve her giden heyet
altndan kalklamayacak vaatlerde bulunuyordu. Ankarann bu l-
kelerle ilikilerinde ne temel bir politika, ne bir koordinasyon vard.
Her biri ayr bir bakanlk ve kurulutan giden heyetler geri dndk-
lerinde merkezi bir planlama bulunmad iin ne kadar iyi niyetli
davranm olurlarsa olsunlar vaatlerini yerine getiremiyorlard.338
Bu sebeple Trkiyenin itibar Trk cumhuriyetleri yneticilerinin
gznde azalmaya balamt. Blgede yatrm ve ticaret alanlarnda
Trkiyenin ge kald Japonya, Almanya, Gney Kore ve Fransa
gibi lkelerin ileri derecede balantlara girdikleri ifade ediliyordu.339
D Ekonomik likiler Kurulu Bakan Prof. Dr. elik Kurdolu
Blge lkeleri ile ilikilerde baz lkelerin Trkiyeden ileride oldu-
unu ve bunlardan birin Gney Kore olduunu ifade etmektedir.
rnein Gney Kore Kazakistanda bizden nce vard. Bunun d-
nda Gney Korenin paras daha ok, zengin bir lke, ayrca bu
konularda bizden daha dinamik atak davranyor demekteydi.340
337.kr Elekda, zmir ktisat Kongresi ve Trk Cumhuriyetleri, Mil-

liyet, 21.06.1992.
338.M. Ali Birand, Batnn Tuzana Dyoruz, Milliyet, 04.01.1992.
339.Zlfikar Doan, Orta Asyada almaya Baladk, Milliyet, 15.06.1992.
340.Milliyet, 24.08.1992.
Trk Modeli 185
Milliyet gazetesinin Austos 1992deki Biz Tren Yapyoruz,

Onlar Yatrm balkl haberine gre, Trkiye tarihi ve kltrel
ilikilerinin olduu Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerine somut
bir yatrm yapamazken, Avrupa lkeleri Dou Bloku ve eski Sov-
yet cumhuriyetlerine para aktyordu.341
Trkiyenin blge lkelerine verilen kredi taahhtleri de tica-
reti olumsuz ynde etkilemekteydi. Trkiyenin kredi vaadi ve bu
vaadi yerine getirmekte gecikmesi Trk iadamlarna kstekleyici
ilev gryordu. Bu lkeler kredi gelecek diye ticaret yapmyorlard.
Trkiye bize u kadar milyon dolar kredi sz verdi. Ben Trki-
yeden ithalat o kredi ile yapacam diyor. Bylece kredi szmz
ticareti daraltm oluyor.
adamlar Kredi vaat etmezsen buday, pamuk, granit gibi sa-
tacak bir dolu maln var. Madem krediyi verdin bir an evvel ilet o
krediyi. Tkensin kredi. Tkensin ki, ticaret yolu alsn diyordu.342
Yaln Doan Kasm 1992de yazd makalesinde unlar syl-
yordu: Moskovaya ve Trk cumhuriyetlerine giden Avrupallarn
syledikleri tek ey var. Trkiyenin bu lkelerde akl almaz bir
etkinlii var. Trkiyeye kar bu lkelerde akl almaz bir ilgi var.
Ama Trkiyenin bu lkelerde tek bir projesi yok!.. Herkes Trki-
yeden sz ediyor, ortada Trkiye yok!..
Aylardr vurgulanan bir gerek var. Trkiye her alanda nem-
li frsatlar karyor. Hem siyasal adan, hem ekonomik adan
stne deni yapmad gibi sadece laf retiyor. Bakalarnn
nnde takla att frsatlar, Trkiye elinin tersiyle itiyor. Neden
byle yapyor, kim bu kadar atalet iinde davranyor, bunun man-
tk neresinde, buna yant verebilen de yok!..343
341.Milliyet, 30.10.1992.
342.Milliyet, 24.08.1992.
343.Yaln Doan, Trkiye Milyarlar Karyor, Milliyet, 12.11.1992.
Trkiyenin bu lkeler zerine proje ve politika retememesi

sermaye ve teknolojik yetersizlii ile birlikte blgeyi iyi tanma-
masndan da kaynaklanyordu. Souk sava dneminde Sovyetler
Birliini kendisine tehdit gren Trkiye orada yaayan Trk lke-
leri ve halklar dhil Sovyetlerle ilgili her eye kstlama getirmiti.
Moskovann Sovyet Trk haklar ile Trkiye arasnda ektii demir
perdeye, ikinci bir demir perde de Ankara tarafndan eklenmiti.
Dolaysyla, 1991de Sovyetler Birlii dalp Trk cumhuriyetleriyle
geni kapsaml ilikiye geilince blgeyi bilen yetimi uzmanlar
yoktu.
Ancak, Souk savan lider lkesi ABDde byle bir kstlama
yoktu. Aksine Sovyetler Birlii zerine aratrmalar o kadar ok
gelimiti ki, ortaya Sovyetoloji adnda bir ilim dal kmt. Bu
ilim dalnn mensuplar olan Sovyetologlarn bir ksm bamszlk-
larn kazanmalarndan sonra aratrmalarn Trk cumhuriyetleri
zerine younlatrmt. Trkiyede ise ihtiya olmasna ramen,
yetimi akademisyen bulunmadndan niversitelerde blge ile
ilgili almalara rastlanmyordu.
Sami Kohen bir yazsnda bu duruma u szlerle vurgu yap-
yor: Gn gemiyor ki, Washingtonda, New Yorkta veya ABDnin
baka bir yerinde Orta Asya konusunda bir toplant yaplmasn,
bir konferans verilmesin, hatta bir kitap kmasn. u sra ABDde
Orta Asya ile ilgili olarak youn almalar yaplyor. Orta Asya
ile ilgilenenler artk ktphanelerde istemedikleri kadar malzeme
bulabiliyorlar
Bunlar grnce, bizim bu konuda ne kadar ge kaldmz
znt ile fark ediyoruz. Orta Asyada yeni Trk cumhuriyetlerinin
douu, herkesten ok Trkiyeyi sevindirmitir. Bu karde lke-
lerle olan kltrel, dinsel, etnik yaknlk, Trkiyeyi herkesten daha
avantajl duruma da getirmektedir. Ancak bu avantaj, sk ilikiler
Trk Modeli 187
kurmak iin kullanabilmenin yolu, onlar her yn ile daha iyi tan-
maktr. Bu da bilimsel almalara geni yer vermekle mmkndr.
Karlkl ziyaretler var ama yetersiz. nk her eyden nce bu
uluslar, dn ve bugn ile kltrleri ve ekonomileri ile potansi-
yelleri ve sorunlar ile henz iyi tanmyoruz. En azndan Batllar
kadar tanyabilsek bari
Hangi niversitemiz de bu lkelerin dil ve tarihini reten zel
blmler var? Hangi akademisyenimiz ve aratrcmz bu lkele-
rin siyasal, ekonomik, sosyal veya kltrel durumlar ile ilgili bir
alma yapyor veya eser veriyor? Hangi enstitmz veya bilim
kuruluumuz bu alana yneliyor? Hangi yaynevimiz bu konular-
da kitap basyor?
Orta Asyadaki uluslar kardetir; biz onlar ok severiz, onlar da
bizi ok sever demekle fazla mesafe kat edemeyiz. Eer bu lkeler-
le salam ilikiler kurmak istiyorsak, onlar iyi tanmamz, bunun
iin de gerek devlet, gerekse zel sektr olarak vakit kaybetmeden
ciddi almalara ynelmemiz gerek.344
Trkiyenin Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinde itibarnn
zedelenmesinde iadamlarnn yanllar da olumsuz ynde kat-
k yapyordu. hracat Genel Mdrl Daire Bakan Hseyin
Dnmezin belirttiine gre, Trk cumhuriyetleri ile yaplan ithalat
ve ihracatta baz ahs ve firmalar ykmllklerini yerine getir-
memekteydi. Bu sebeple Trkiye bu pazar kaybetme noktasna
gelebilirdi. Trk cumhuriyetlerinden baz frsatlar ithalat yapma-
larna karn getirdikleri mallarn karln gndermiyorlard.345
Bu sebeple Babakan Demirel Trk iadamlarna uyarda bu-
lunarak Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinde devleti mahcup
344.Sami Kohen, Ge Kalyoruz, Milliyet, 12.11.1992.

345.Milliyet, 06.09.1992.
edecek davranlardan kanmalarn istiyordu. Trk cumhuri-

yetleri ile yaplan ilerde ksa vadeli karlln gzetilmemesini ve
cumhuriyetlerin menfaatlerinin de korunmasn gerektiine iaret
eden Demirel unlar sylyordu: nemli olan Trk giriimcisinin
itibardr. Elinde bond antal adamlar geldi. Biz Trkz, Trkiye-
liyiz deyip bir sr yanl i yapp gittiler dedirtmeyin.346
Trkiyenin blgeye dorudan ulam imknlarnn kstl olma-
s bir baka olumsuz faktrd. rann avantajl konumuna karlk
Trkiyenin Trk cumhuriyetleriyle kara balantsnn olmamas
ticarete olumsuz etki yapt. Ulam iin nakliye vastalarnn Er-
menistan, Grcistan ve ran gzerghlarndan birini kullanmalar
gerekiyordu. Bozuk ilikilerden dolay Ermenistan hi kullanla-
mazken, ran Trk aralarna zorluk karyordu. Grcistan yolu ise
gvenli deildi. Tm bunlar daha pahal olan hava yolunun tercih
edilmesine sebep oluyordu.347
Tm bu olumsuzluklara devletin tepe noktasndaki iletiim-
sizlik ve kavga da ekleniyordu. Babakan Demirel binlerce kii ile
grme yaparken, Cumhurbakan Turgut zal ile haftalk olaan
grmelerini reddediyordu.348 Bu iletiimsizlik sonucunda Cum-
hurbakan ile Babakan en hayati konularda bile birbiriyle eliir
durumlara dmekteydiler. Doan Heper hakl olarak byle eli-
kiler yaanrken, Trkiye blgede etkinlik ve byklk gsterebilir
mi? diye soruyordu.349
Blgenin gerek artlarn renen Bat da, Trkiyeye ihtiyac
346.Milliyet, 23.04.1992.
Bahariek, Ali en), stanbul, 2003, s. 67.
348.Milliyet, 01.09.1992.
349.Doan Heper, Snav, Milliyet, 14.04.1993.
Trk Modeli 189
olmadn anlaynca, bir d politika arac olarak grd Trk

Modelini desteklemekten vaz geti. Bylece Bat ile Trkiye ara-
sndaki Trk Modeli erevesindeki ibirlii kayboldu. Ayrca
1993 ylnda zaln vefat ve ynetimdeki kiilerin deimesi, Rus-
yann 1993 sonrasnda blgede etkinliini arttrmasyla Ankara
daha ekingen bir politika izlemeye balad. Bylece Trkiye So-
uk Sava dneminin hemen ardndan yakalad avantajlar frsata
dntrme abalarnda bir hayal krkl dnemine girdi. Trk
cumhuriyetleri artk Trk d politikasnda ncelikler sralamasn-
da daha gerilere dyordu.350

Bahariek, Ali en), stanbul, 2003, s. 62-66.
Demirelin Trk
Cumhuriyetleri Gezisi
Babakan Demirel 27 Nisan 1992 tarihinde 220 kiilik kalabalk

heyetle Kafkas ve Orta Asya cumhuriyetlerinin tmn kapsayan
resmi geziye kt. Demirel bu ziyaretle tm Trk cumhuriyetle-
rine gezi dzenleyen ilk Trk lideri olarak tarihe geti. Listedeki
Moolistan ise son anda kartlarak Kazakistandaki kal sresi
uzatld.351
Demirel Ankaradan gezisinin ilk dura Takente utuu saat-
lerde Tacikistann bakenti Duanbede Trkiye kart gsteriler
meydana geliyordu. ran tarafndan tevik edildii tahmin edilen
slami hareket yanllarnn gsterilerinde laik bir cumhuriyetin
babakann grmek istemedikleri belirtiliyordu. Duanbeden ge-
len haberlerde Demirelin gvenliinin salanmasnda glkler
olduu bildirildi.352 Bu sebeple gezi programndan Tacikistan -
karlmak zorunda kalyordu.353
zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov Demirelin Takente
ziyareti vesilesiyle yapt konumada Bizi ilk tanyan Trkiyedir.
Biz Trk modelini setik. Trkiye Babakan Demirelin bizi des-
351.Cenk Balam, Orta Asyada Demirel Heyecan, Milliyet, 25.04.1992.

352.Yaln Doan, Demirelin Gezisine Tahran Dinamiti, Milliyet, 29.04.1992.
353.Milliyet, 28.04.1992.
Demirelin Trk Cumhuriyetleri Gezisi 191
teklemek zere Takente gelmi olmasndan ok mutluyuz dedi.

Babakan Demirel biz sizi idare etmek istiyor deiliz. Kendinizi
idare ediniz. yi idare edin. Ancak Marksist ekonomiye ve kom-
nist rejime dnemezsiniz, dedi.
zbekistan Cumhurbakan Kerimov da parlamentoda yapt
konumada zbekistann bamszln kendi bamszl gibi g-
ren tek lkenin Trkiye olduunu vurgulayarak zbeklerin bunu
hi unutmayacaklarn syledi.354
Demirel Takentte Trk Bykeliliini trenle at. zbekis-
tan ile sekiz anlama imzaland. Her iki lkenin yzde 50 katlm
ve Ziraat Bankasnn giriimiyle Trk-zbek Bankas kuruldu.
ki bin renci Trk niversitelerinde okuyacak, Harp Okulunda
kontenjanlar verilecekti. Trk cumhuriyetlerinin ncelikle kendi
ilerini yoluna koymalar ve lkelerini an gereklerine gre teki-
latlandrmalar gerektiini vurgulayan Demirel bu lkelerin istikrar
iinde kendilerini ynetmeleri gereine iaret etti ve ibirliinin
ondan sonra geleceini ifade etti.355
Bikekte Demirel Kimse buralar Trkiyenin eyaleti gibi gr-
mesin. Bamszlk onurlu bir bir itir. Biz pantrkist deiliz. dedi.
Onun bu mesaj Trkiyede bu ynde oluturulan yanlla vurgu,
Orta Asya cumhuriyetleri yneticilerini rahatlatma ve Moskovaya
mesaj olarak algland.356
Bikekte stanbulda aralarnda Tacikistann da olduu bir Trk
zirvesinin yaplmas karar alnd. Ayrca BM Genel Kurul top-
lantlar ncesinde danma toplants yapmalarnn benimsendii
akland.357
354.Fikrat Bila, Orta Asya Ayakta Durabilmeli, Milliyet, 28.04.1992.

355.Fikret Bila, Siyasi Birlik Erken, Milliyet, 29.04.1992.
356.Fikret Bila, Kmz cen Demirelin Di Ars Gemedi, Milliyet, 29.04.1992.
Kazakistan ile Trkiye 17 deiik anlama ve protokol imzalad.

Ziraat bankasnn itirakiyle Trk Kazak bankas kuruldu. Di-
er cumhuriyetlerle olduu gibi Kazakistan ile de karayollar, hava
yollar, otomatik telefon, TV yayn, 2 bin burslu renci okutul-
mas gibi konularda anlama saland. Dier hususlar Kazakistan
bat taraflarnda Trk firmalarnca petrol kuyular almas, Aktu-
binskte elektrik santrali yaplmas, Manglakta petrol rafinerisi
yaplmas ve tamiri, Aktavda liman yapm, Kazak mallarnn nakli-
yesi ve Akdeniz ve Karadenizdeki serbest blgelerde pazarlanmas,
Trkistandaki Ahmet Yesevi niversitesine Trkiye-Kazakistan
uluslararas niversite stats kazandrlmas idi. Kazakistan Cum-
hurbakan Nursultan Nazarbayev Demirel tarafndan teklif edilen
Trkiyede bir Trke Konuan lkeler Cumhurbakanlar zirve
toplantsna katlmay kabul etti.358
Milliyet gazetesinde yer alan habere gre, Demirel ile Nazar-
bayev arasnda grlen nemli konulardan biri Kazakistandaki
stratejik nkleer silahlarn gelecei oldu. Nazarbayevin bu hu-
susta Demirelin grlerine byk nem verdii belirtildi. Baz
diplomatlar Nazarbayevin Demirele Baykonur uzay ssn gez-
dirdikten sonra ste kurulan bir Kazak adrnda verilen yemekte
saat boyunca nkleer silahlar meselesini grtn belirttiler.
Nazarbayevin zellikle ABD Bakan Bush ile 15 Maysta yapaca
grme ncesinde Demirelin deneyimlerinden yararlanmak iste-
dii yorumu yapld. Nazarbayevin bir nkleer g sahibi bamsz
devlet olarak dnya politikasnda arln arttrmak istedii, Rus-
yann glgesinden karak bamsz politika izlemeyi hedefledii
ifade edildi.359
358.Fikret Bila, Trkmenlerle Doal Gaz Pazarl, Milliyet, 02.05.1992.

359.Milliyet, 05.05.1992.
Demirelin Orta Asya gezisinin Kazakistandan sonraki Trk-

menistan ayanda, Trkiye ile Trkmenistan arasnda Trkmen
gaznn Trkiye zerinden datlmas amacyla 30 yllk bir pro-
tokol imzaland. Protokolde doal gazn ran zerinden Trkiyeye
ulatrlmas ynnde bir hkm nerisi Trkiye tarafndan kabul
grmedi.360
zbekistan ve Kazakistanda da blgedeki gazn Trkiye ze-
rinden Avrupaya ulatrlmas konusu tartld. Trkiye taraf
boru hattnn Hazar Denizinden geirilerek Trkiyeye ve oradan
Avrupaya geirilmesini nerdi. zbekistan ve Kazakistan ise bu-
nun iin Trkmenistan ile uzlalmas gerektiini savundu. Ancak
Trkmenistann boru hatlarnn ran zerinden geirmeye meyilli
olduu, randan 150 milyon dolar kredi ald ve bu sebeple rana
yaknlat belirtiliyor.361
3 Nisan 1992de Demirel gezisinin son dura Azerbaycann
bakenti Bakye geldiinde Azerbaycan devlet bakanl makam
botu. nk Azerbaycan Devlet Bakan Ayaz Muttalibov bir ay
nce, 6 Mart 1992de Karabadaki atmalarda halk korumaya
ynelik tedbirler almad iin yaplan youn protesto gsterile-
ri sonucu grevinden istifa etmek zorunda kalmt. Bu sebeple
Demirel 7 Haziran 1992de yaplacak seimlere hazrlanan devlet
bakan adaylar ile grt.
nce Azerbaycan Halk Cephesi merkezine giderek adaylar-
dan Ebulfeyz Elibey ile gren Demirel Trkiyenin byk
Trk dnyasnn temsil grevini artk devrettiini syleyerek
dnyada tek bamsz Trk devletinin Trkiye olmadna vur-
gu yapt. Elibeyin Azerbaycann bamszlk davasna verdii
360.Fikret Bila, Trk Doal Gaz Kprs, Milliyet, 03.05.1992.

361.Fikret Bila, Trkmenlerle Doal Gaz Pazarl, Milliyet, 02.05.1992.
hizmetleri takdirle karladklarn bildiren Demirel daha son-

ra teki adaylar da kabul etti. Grmelerinde Demirel seimin
tartmasz, demokratik ilkelere uygun ve zgr bir ortamda yapl-
masnn Azerbaycann sorunlarn amasn salayacana iaret
etti. Ayrca Azerbaycan halkn birlik ve dirlie aran Demirel
Azerbaycannn ilk lideri Mehmet Emin Resulzadenin szlerin-
den esinlenerek Bir kere ykselmi olan Azerbaycan bayrann
bir daha inmeyeceini syledi.362
Gezisinin sonunda Bakde gazetecilere bir deerlendirme
yapan Demirel Buralar grdke hibir ey bilmediimizi d-
ndm. Dnte kafam ok kark olacak dedi.363
Orta Asya gezisini tamamlayp yurda dnen Babakan Demi-
rel Esenboa Havaalannda gvde gsterisine dnen bir trenle
karland. Demireli Babakan Yardmcs Erdal nnnn yan
sra kalabalk bir vatanda topluluu karlad. Havaalan yolunda
uzun bir ara zinciri olutu. Konvoy izdiham yznden zorlukla
ilerleyebildi.364
Babakan Sleyman Demirelin Kafkas ve Orta Asya cumhuri-
yetlerine ynelik yapt gezi d basnda ilgiyle izlendi. zvestiya
gazetesi yazar Viktor Rolodin Demirelin Orta Asya cumhuri-
yetlerinde hararetle karlandn ve Trkiyenin nfuzunu in
snrna kadar yaygnlatrmasnn akld bir ey olarak grl-
mediini syledi ve bu konuda NATOdaki ortaklarndan destek
grdn ne srd.365
Belikann Flamanca de Standaard gazetesi Trkiyenin yllardan
362.Milliyet, 04.05.1992.
363.Fikret Bila, Trke Demirelin Szcs m? Milliyet, 04.05.1992.
364.Bila, ayn yer.
365.Milliyet, 09.05.1992.
beri ilk kez Batnn karsnda daha gl durumda bulunduu-

nu yazd. Demirelin Orta Asya cumhuriyetlerine yapt ziyaretle
ilgili yorumda Trkiyenin artk Baty memnun etmek zorunda
olmadn belirtti. Gazete Trkiyenin Orta Asya cumhuriyet-
leri zerinde etki salama giriimleri, Batda byk bir dikkatle
izleniyor. Yllardan beri ilk kez ayn anda Bat ve Douya bakan
merkezi bir lke konumunda diye yazd.366
Rus gazeteci Yakov Boroyov i politikada baarsz olan De-
mirelin d politikada baarl olduunu savundu. Ekonomik
zorluklarla mcadelede baar salayamayan, Trk parasnn de-
erinin dmesini nleyemeyen, i ve d borlar ile bte aklar
byyen Demirel d politikada baarlaryla sokaktaki vatandata
gurur duygusunu geri getirdi. Onun Orta Asya ve Kafkasya Trk
cumhuriyetler ile ilikileri glendirme politikas sonucu Trk dn-
yas gibi bir unsur ortaya kt.
Demirelin Batl teknoloji, ada slam ve eski kltr gibi
l karsnda bu cumhuriyetlerin Trkiyeye ilgisiz kalamayaca
tezini gereki bulmayan Boroyov Demirelin milliyetilik kozunu
kullandn sylyor. Ona gre, bu politika laik ve demokratik
Trkiyenin geleceinde ykc bir etki yapabilir. Milliyetilik cinini
lambadan karmak kolay, sokmak zordur.367
ngiliz Independent gazetesi 27 Nisan 1992 gnk saysnda Tr-
kiye ile Orta Asya arasndaki ilikilerde grlen gelimeler Berlin
Duvarnn yklna benzetildi.368Gazete bylece Sovyet dnemin-
de Trkiye ile eski Sovyet Trk cumhuriyetleri arasnda ilikiler
366.Ayn yer.
367.Yakov Boroyov, Rus Gazeteci Gzyle nn Ar Aydn, Milliyet,
29.05.1993.
368.Milliyet, 28.04.1992.
kurulmasna ynelik gemite oluturulan siyasi ve ideolojik en-

gellerin ortadan kalktna iaret ediyordu.
Gerekten de gezide Trk dnyasnda ibirlii konusunda ok
nemli admlarn atld grlyordu. En nemlisi bu gezide tm
Trk dnyasnn siyasi liderlerinin bir araya gelerek zirve toplants
yaplmas karar alnyordu.
Gezide Demirelin cumhuriyetlerin liderlerine bir zirve top-
lants yaplmas teklifini yaparken, muhalefet partilerinden MP
Genel Bakan Alpaslan Trkein de Cumhurbakanlar ve Ba-
bakanlar Konseyi oluturulmasn nermesi dikkatleri ekiyordu.
Basnda Trkein Babakan Demirelin Orta Asya gezisine ka-
tlmas tartma konusu oldu. Demirel ve Trkein farkl grler
aklamalarna karlk yaptklar temaslarn birbirini tamamlamas
Acaba devlet politikas gerei Demirelin sylemediklerini ve ya-
pamadklarn Trke mi yapyor? sorusunu gndeme getirdi.369
Bu soru yersiz deildi. nk Trk dnyas liderlerinin bir kon-
seyinin olmas yolundaki ilk teklifi ubat aynda Dileri Bakan
Hikmet etin ilk defa dile getirmiti.
Bu teklifi 28 ubat 6 Mart 1992 tarihinde 140 kiilik b-
yk bir heyetle 7 bakente ynelik zel uakla yapt gezinin
dnnde dile getirmiti. Uan hibir kentte 24 saatten fazla
kalmad maraton niteliindeki ve srasyla Bak, Akabat, Du-
anbe, Almat, Bikek, Takent ve Kievi kapsayan gezinin temel
amacnn Trk kkenli bu cumhuriyetlerle, gelecekte, Amerika-
ngiltere rneinde olduu gibi gl balar kurabilmek olarak
aklanmt.370
369.Fikret Bila, Trke Demirelin Szcs m?, Milliyet, 04.05.1992; Fik-

ret Bila, Siyasi Birlik Giriimi Yok, Milliyet, 28.04.1992.
370.Nur Batur, Trkiyeden Gvde Gsterisi, Milliyet, 28.02.1992.
Dileri Bakan Hikmet etin Orta Asya gezisinden dndkten

sonra bir Trk Konseyi kurulmas gerektiini ifade etmiti. Cum-
huriyetlerin nderleri bu konseyde bir araya gelerek ibirliinin
ilkeleri ve dinamiini greceklerdi.371 Bilindii gibi Trk Kon-
seyi fikri ancak 18 yl gibi uzun bir sre getikten sonra 3 Ekim
2010da Nahivanda yaplan Trk Cumhuriyetleri Devlet Bakanla-
r Zirvesinde Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayevin
teklifiyle hayata geecekti. Bylece Trke Konuan lkeler birlii
Konseyinin merkezi stanbulda 2011de grev yapmaya balyordu.
Demirel Orta Asya gezisinde ayrca tm yeni bamsz cumhu-
riyetlere birer anayasa tasla hediye ediyordu. Bu konuda Demirel
unlar ifade ediyordu: Buraya ok tedarikli geldik. Gelmeden nce
sayfalarca rapor okudum. niversitelerle, hocalarla irtibat kurduk
ve birer anayasa rnei getirdim. nk bu cumhuriyetlerin ana-
yasalar yok. Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Saytay gibi
kurumlardan haberleri yok. Bu nedenle bir anayasa tasla getirip
verdik.372
Demirelin Orta Asya gezisi srasnda Eximbankn Orta Asya
cumhuriyetlerine at 610 milyon dolarlk kredinin mal karl-
deneceinin, kredinin garantisi olmad ve lkeler arasndaki
iyi niyet esasna gre verildii de bildirildi.
Babakan Sleyman Demirelin Orta Asya cumhuriyetlerine
yapt gezi srasnda Eximbank, zbekistana 250, Kazakistana
200, Krgzistana 75, Trkmenistana 75 ve Nahivana 10 milyon
dolarlk kredi at.
DEK Bakan Nihat Gkyiit Orta Asya cumhuriyetlerinden
gda arlkl rn talebi geldiini, ancak bu lkelerin asli amacnn
371.Talat Halman, Trk Cumhuriyetleri Kurulu, Milliyet, 16.03.1992.

372.Fikret Bila, Demirelden Busha 2. Mektup, Milliyet, 01.05.1992.
ihtiya duyulan rnleri retebilecek tesisler kurmak olduunu

kaydetti.373
Gezi srasnda aklanan en nemli projelerden biri de Byk
renci Projesiydi. Bu proje kapsamnda Azerbaycan ile Orta Asya
cumhuriyetlerinden Austos aynda 10 bin renci gelecek oldu.
Bunlarn yllk maliyeti 15 milyar buluyordu. Her lkeye ayrlan
2 bin renci kontenjannn 1400i lisans, 600 ise lisansst ei-
time ayrld ifade edildi. Lisans rencileri iki aylk, lisansst
rencileri aylk Trke dil kurslarndan sonra renimlerine
balayacaklard.374
373.Rdvan Akar, Kardeler Kt Niyetli karsa, Milliyet, 27.06.1992.

374.Milliyet, 28.06.1992.
Trk Dnyasnda birliine
Ynelik lk Admlar
1991de Sovyetler Birliinin kmesiyle Azerbaycan, Kaza-

kistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetleri
bamszlklarna kavutu ve Trk Dnyas kavram ortaya kt.
Aradan geen yirmi yl zarfnda Trk Cumhuriyetleri birok saha-
da ibirlii gelitirdiler.
Birok aba ve gayretlerin sonucunda gnmzde Trk Dn-
yasnda ibirlii konusunda tekilatlar balcalar unlardr:
Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyi, TRKSOY, TrkPA
(Trke Konuan lkeler Parlamenter Asamblesi), Trk Akademi-
si, Aksakallar Konseyi, Trk Dnyas Belediyeler Birlii gibi birok
tekilat hayata geirilmi bulunmaktadr.
birlii konusunda ilk almalarn kltr alannda ortaya kt-
grlmektedir. zellikle dilbilimciler Trk dnyasnda zellikle
dil ve alfabe birliinin olumas ynnde giriimlerde bulundular.
Bu hususta ilk toplant 18-20 Kasm 1991de stanbulda ger-
ekleti. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits
Bakan Prof. Dr. nci Enginn tarafndan dzenlenen toplantya
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan ve Trkiyeden
28 dilbilimci katld. gn devam eden ada Trk Alfabeleri
konulu toplantnn sonu bildirgesinde tm Trk halklarnn 34
harften oluan Latin temelindeki ortak alfabeye gemeleri gerek-

tii ifade edildi. Ayrca bu toplantda 34 harfli alfabe hazrlanarak
kabul edildi.375
Bu konudaki ikinci toplant 8-10 Marta 1993te Ankarada ger-
ekleti ve alt Trk Cumhuriyetinden bilim adamlar katld. Bu
toplantda Kazakistandan gelen Prof. Dr. Abdlveli Haydarov
Trklerin ortak alfabesi konusunun ilk defa 1926da Baku Trko-
loji Kurultaynda ele alndn ve Trklerin birbirlerini anlamasn
salayacak ortak alfabenin hazrlanmasnn gerekliliine iaret
edildiini syledi. Bu toplantda Latin alfabesine geilmesi kara-
r alnd. Bu karar dorultusunda 1920li yllarn sonuna kadar
Azerbaycan Trkleri, Kazaklar, Krgzlar ve Uygurlar gibi Sovyet
Trk halklarnn Latin alfabesine getiklerini syleyen Haydarov
Atatrkn de 1928de Trkiyeyi Latin alfabesine geirdiini dile
getirdi. Ancak Trklerin birbirleriyle anlamalarndan ekinen Sov-
yet ynetimi ok gemeden kendisine bal Trk halklarn Latin
alfabesinden Kiril harflerine geirdi.376 Haydarovun belirttiine
gre, Ankaradaki toplantda 34 harflik Trklerin ortak Latin alfa-
besini bilim adamlar titiz bir ekilde hazrlamlardr. Zaten Latin
alfabesinde olan Trkiye ise kendisinin 29 harflik alfabesine 5 harf
375.Trklere Yeni Alfabe, Milliyet, 23.11.1991; Bekir Trkmenolu, Dil-

de, de, Fikirde Birlik lks Artk Gerekleiyor, Tercman, 20.11.1991;
Trke Konuup Trke Yazalm, Tercman, 22.11.1991.
376.Sovyet Trk halklarnn Kiril alfabesine geirilmesi konusu iin bkz.
Metin Karars, Trk
Cumhuriyetlerinde Ortak Bir Yaz Diline Doru, Trk Dnyas Aratrma-
lar Dergisi, Say:
88, s. 140; Elif Yksel Oktay, SSCB Dneminde Trk Cumhuriyetlerinde
Uygulanan Dil Politikalarnn
Bamszlktan Sonraki Etkileri ve Dile Ynelik Reformlar, Trk Dnyas
Aratrmalar
Dergisi, Say: 172, s. 181-182.
Trk Dnyasnda birliine Ynelik lk Admlar 201
daha eklemeyi kabul etmitir.377 Ancak dilbilimcilerin aldklar bu

kararlar hayata geirilmedi. Azerbaycan, zbekistan ve Trkme-
nistan daha sonra Latin alfabesine getiklerinde ise bu 34 harflik
sistemi deil, kendilerine gre hazrladklar farkl harfleri kabul
etmilerdir. Bu da Trk halklarnn birbirlerinin yazlarn rahat
bir ekilde okumalarna engel tekil etmektedir.
Bu yzden tm Trk dnyas Latin harflerine farkl bir ekilde
hazrladklar alfabelerle deil, dilbilimcilerin bundan 20 yl nce
tespit ettikleri ortak Latin alfabe sistemiyle geecek olurlarsa veya
gemi bulunduklar Latin alfabelerine gerekli deiiklikleri ya-
parlarsa, Trk halklar arasndaki ibirliinin daha byk bir ivme
kazanaca muhakkaktr. Trk halklar birbirlerinin yazdklarn
kolayca okuyabilirlerdi. Mesela, be milyonluk Trkmenistan ba-
snnn yazdklarn 250 milyonluk Trk dnyas okuyabilirdi.
Bunun gibi ok nemli olan dier bir mesele ortak dil meselesi-
ne gelirsek, bu elbette alfabe meselesinden ok daha girift ve uzun
yllar gerektiren bir konudur. Tm Trk dnyasnn anlayabilece-
i bir ortak dil nasl gelitirilebilir? Bu hi de kolay bir i deildir.
Yine de bu konuda u grler ortaya atlmaktadr:
1. Esperanto gibi Trk dnyasna ortak bir suni dil retmek.
2. 30 kadar Trk lehelerindeki en ok kullanlan ve hepsine
anlalr olan kelimeleri tespit ederek bir ortak dil oluturmak. Bu
konuyu zellikle 1993 senesinden beri zbek bilim adam Prof.
Dr. Bahtiyar Kerimov ne srmekte ve 30 lehenin karlatrmal
szln yapmay ve sonra matematik hesaplamalarla tm Trk
halklarna ortak szleri tespit etmeyi nermektedir.378 Hatta bu 30
377.Egemen Qazaqstan, 19.03.1993; Alfabe 34 Oluyor, Tercman, 12.03.1993.

378.B. Karimov Sh. Mutalov, Average Languages: An Attempt to Solve the
World Language Problem, Tashkent, 2008.
lehenin gramer kurallarn da karlatrmay ve onlarn iinde en

ok kullanlan kurallar da ortak Trk dilinin gramerini olutur-
may da tavsiye etmektedir.
3. Trk dilleri iinde bir dili Trk dnyasnn ortak Trkesine
dntrmek ve Trk dnyasnda iletiim dili olarak kullanmak.
Bunun iin iki dil nerilmektedir:
a. Trk leheleri iinde tm leheler iin en anlalr olan Krm
Tatarcasn ortak Trkeye dntrmek.
b. Trk dnyasnn en kalabalk nfusa sahip ve gelimi dille-
rinden Trkiye Trkesini kabul etmek. Bu hususta 13-14 Mays
2011 tarihinde Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Kazak Trk ni-
versitesinde gerekleen IV. Uluslararas Trkoloji Kongresinde
Prof. Dr. Rahmankul Berdibayev byle bir teklifte bulundu.
Dilbilimcilerden sonra Trk cumhuriyetlerinin kltr bakan-
larnn ibirlii iin bir araya geldiklerini gryoruz. Bu konuda
ilk grme olan Trke Konuan lkeler Kltr Bakanlarnn
toplants Haziran 1992de stanbulda gerekleti. 19-20 Haziran
1992 tarihinde stanbulda gerekleen toplantya Azerbaycan, Ka-
zakistan, Krgzistan, Trkiye, Trkmenistan, zbekistan ve Kuzey
Kbrs Trk Cumhuriyeti Kltr Bakanlar katld. Bu toplantda ilk
defa resmi olarak ortak dil ve alfabe meselesi gndeme geldi. Ayrca
Trk Dnyasnda ekonomik, siyasi ve kltrel ibirliinin nemi
tartld. Milliyet gazetesi muhabiri Namk Koak Trk Dnyas
Kltr Bakanlarnn stanbulda ilk defa bir araya geldiklerini, an-
cak birbirlerinin dillerini anlamadklarna dikkati ekti. Bu sebeple
toplantda Trk Cumhuriyetlerinde konuulan Trk lehelerindeki
300-500 kadar ortak kelimeyi tespit etmek ve bylece bir Esperan-
to gibi bir dil yaratma fikrinin gndeme geldiini belirtmektedir.379
379.Namk Koak, Trklere evirmen, Milliyet, 20.06.1992.

Kltr Bakanlarnn ikinci toplants 30 Kasm 2 Aralk 1992

tarihinde Bakde yapld. Bakanlarn Almatda 9-14 Temmuz
1993de gerekleen nc toplantsnda Trk Dnyas kltr ve
sanat alannda ibirlii konusunda nemli bir adm atld ve Trk
Dnyasnn UNESCOsu gibi ilev grecek olan ve ksaca TRK-
SOY olarak adlandrlan Trke Konuan lkeler Kltr ve Sanat
Ortak Ynetimi dnyaya geldi.
Bu tarihi anlamaya Azerbaycan Kltr Bakan Polat Blblo-
lu, Kazakistan Kltr Bakan Erkegaliy Rahmadiyev, Krgzistan
Kltr Bakan Danyal Nazarmatov, zbekistan Kltr Bakan Za-
fer Hakimov, Trkiye Kltr Bakan Fikri Salar ve Trkmenistan
Kltr Bakan Geldimurat Nurmuhammedov imza att. Daha son-
ra bu tekilata gzlemci statsyle Rusya Federasyonuna bal
Altay, Bakurdistan, Hakas, Saka (Yakutya), Tataristan, Tuva ve
Moldovaya bal Gagavuzya ile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
katld.380
Trk Dnyasnda ibirliinin gelitirilmesi amacyla ayrca sivil
toplum tekilatlar ile bilim, kltr, sanat ve i dnyasnn temsil-
cileri de birok toplant ve etkinlikler dzenlediler.
Bunlarn iinde en nemlilerinden biri Trke Konuan Dev-
let ve Topluluklar Dostuk, Kardelik ve birlii Kurultaylar idi.
Trkiye Cumhuriyetinin nde gelen siyasi liderlerinden Alpas-
lan Trkein giriimleriyle Mart 1993te Trk Dnyasnda ilk geni
apl kurultay Antalyada gerekleti. Bu daha sonra gelenekselleti.
1993 senesinde Trk halklarnn ulu gn Nevruzda, yani 21-22
Mart gnlerinde dzenlenen bu tarihi kurultaya Balkanlardan ine
kadar olan corafyada yer alan tm Trk halklarnn sivil toplum
380.http://www.turksoy.org.tr/TR/belge/1-73743/tarihce.html, (Eriim,
15.04.2011)
rgtlerinin temsilcileri, yazarlar, bilim adamlar ve politikacla-

rndan oluan 800 kii katld.
Trk halklarnn birbirlerini anlamas ve ibirliinin gelimesin-
de ok nemli bir yere sahip bu kurultaya Azerbaycan, Kazakistan,
Krgzistan, Trkiye, Trkmenistan ve zbekistan gibi bamsz
Trk Cumhuriyetlerinin Cumhurbakanlar, baz bakanlar, siyasi
partilerin liderleri, bilim adamlar ve yazarlarn yansra Bakur-
distan, Tataristan, Gagavuzya, Karaay, Malkar, Dastan, Altay,
Tuva, Hakas, Saka, Tofa, Tolga, or, Irak Trkmenleri, Bulgaris-
tan Trkleri, Bat Trakya Trkleri, ran Trkleri, Suriye Trkleri
gibi zerk cumhuriyetler veya Trk topluluklarnn da temscil-
cileri davet edildi. Bylece Trk halklarnn temsilcileri dnya
apnda tarihte ilk defa toplandlar. Uzun yllardan beri ilikileri
kopmu halklar bu kurultay ile bir araya geldiler ve kendilerinin
kltrel ve siyasal zellikleri hakknda bilgi vermek iin alma
yaptlar. Bu almalar be komisyon halinde gerekletirildi: 1.
Dil ve Alfabe Komisyonu, 2. Kltr Komisyonu, 3. Eitim ve Bi-
lim Komisyonu, 4. Ekonomi ve Teknoloji Komisyonu, 5. Siyaset
ve Hukuk Komisyonu.381
Kurultayn amac hakknda bilgi veren Dzenleme Komitesi
Bakan Abdulhaluk ay temel hedeflerinin Trke Konuan l-
keler ve Topluluklarnn temsilcilerini bir araya getirmek olduunu
syledi. Ayrca unlar ifade etti: Bu kurultay Trke Konuan
lkeler ve Topluluklar arasndaki dostluk, kardelik ve ibirliini
gelitirmek, karlkl ilikilerde devamllk salamak ve bu lke-
lerin bamszlk, demokrasi, laiklik, hukukun stnl, din ve
381.Antalyada Trk Kurultay, Milliyet, 22.03.1993; Trk Dnyasnn Li-

derleri Antalyada Buluuyor Trklk Kurultay!, Yeni Dnce, 26.02.1993;
Sebahattin nkibar, Trk Dnyas Kurultay, Trkiye, 18.03.1993; Fahir
Armaolu, Trk Birlii Byk Bayram, Tercman, 19.03.1993.
inan zgrl gibi temel deerlerin en ksa zamanda gelimesine

yardmc olmak amacyla dzenlenmektedir.382
lk kurultaydan sonra da kurultaylar devam etti. Bugne kadar
11 kurultay gerekletirildi. Bunlar srasyla sayarsak:
1. Antalya, 21-23 Mart 1993
2. zmir, 20-23 Ekim 1994
3. zmir, 30 Eyll 2 Ekim 1995
4. Ankara, 24-26 Mart 1996
5. stanbul, 11-13 Nisan 1997
6. Bursa, 20-22 Mart 1998
7. Denizli, 2-4 Austos 1999
8. Samsun, 14-25 Mart 2000
9. stanbul, 21-23 Aralk 2001
10. Antalya, 16-18 Eyll 2006
11. Baku, 17-19 Kasm 2007
Bu kurultaylar Trk Dnyasnda bilim adamlar, yazarlar, air-
ler, sanatlar ve politikaclar arasnda gr alverii yaplmasnda,
halklarn birbirlerini tanmasnda byk rol oynad.
Trk dnyasnda kltr alannda yaknlamay salayan bir di-
er etkinlik Nevruz lenleriydi. 1995 ylndan itibaren Trkiyede
Trk Dnyasnn byk bayram Nevruz geni apl kutlanmaya
baland. O sene Trkiyede Nevruzu kutlamak zere Trk Cumhu-
riyetleri Kltr Bakanlar davet edildi. Azerbaycan Kltr Bakan
Polat Blblolu, Kazakistan Kltr Bakan Talgat Mamaev, Krg-
zistan Kltr Bakan olpanbek Bazarbayev, Trkiye Kltr Bakan
Timuin Sava, Tataristan Kltr Bakan Marsel Mazgazovi, Ba-
382.Trk Dnyas iin Grkemli Kurultay, Tercman, 15.03.1993; Serdar

Alptekin, Dostluk Mnasebetlerini Pekitirmesi Bekleniyor zal Orta As-
yaya Gidiyor, Zaman, 4.04.1993.
kurdistan Kltr Bakan Halyaf smuratov Abantta bir araya

gelerek dostluk ve barn sembol olarak Nevruz ateini yaktlar.
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti bu seneden itibaren Nevruzun
resmi olarak kutlanacan ilan etti. Bilindii gibi Trk halklarnn
bu milli bayram XX. Yzyln ilk eyreinde eitli sebeplerden do-
lay kutlanamaz olmutu. Bu bayram Orta Asya lkelerinden 1988,
Trkiyede ise 1989 ylndan itibaren tekrar kutlanmaya baland.
Ancak Nevruzu tm Trk halklarnn birlikte kutlamaya bala-
mas yukarda bahsettiimiz gibi 1995 ylnda balad. Ayrca ayn
yl Ankarada Trk Kltrnde Nevruz Uluslararas Sempozyum
gerekletirildi. eitli Trk lkelerinden birok bilim adam katl-
d. Daha sonra Nevruz Sempozyumlar gelenekselleti. Byle drt
sempozyum daha gerekletirildi.
1. Ankara, 1995
2. Ankara, 1996
3. Elaz, 1999
4. Sivas, 2001
5. Diyarbakr, 2002
Bu sempozyumlarda genelde Nevruz bayramnn tarihi, kl-
trel zellikleri, onun hangi Trk halknda nasl kutland ortaya
konuldu. Bu Nevruz lenlerinde sunulan bildiriler ayrca kitap
olarak basld.383 Bu faydal bilimsel lenler kendini gelitiremedii
ve tek dze devam ettii iin olsa gerek 2002 ylndan sonra devam
383.Trk Kltrnde Nevruz Uluslararas Bilgi leni (Sempozyumu) Bildiri-

leri (Ankara, 20-22 Mart 1995), Ankara 1995; Trk Kltrnde Nevruz kinci
Bilgi leni Bildirileri (Ankara, 19-21 Mart 1996), Ankara 1996;
Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslararas Bilgi leni (18-20 Mart 1999,
Elaz), Ankara 2000; Trk Dnyasnda Nevruz Drdnc Uluslararas Bilgi
leni Bildirileri (21-23 Mart 2001,Sivas), Ankara 2001; Trk Kltrnde
Nevruz V. Uluslararas Bilgi leni Bildirileri , (15-16 Mart 2002, Diyarba-
kr), Ankara 2003.
ettirilmedi. Oysa bunun yeni muhtevada devam etmesi yararl ola-

bilirdi. Mesela, Trk halklarnn yeni ylnn ba saylan Nevruzda
yaplan bu lenlerde gemi ylda Trk Dnyasnda tm bilim ve
sanat alanlarndaki baarlar gzden geirilip en nemli grlenleri
dllendirilebilirdi. Bylece Trk Dnyasndaki baarl gelime-
lerden haberdar olunurdu. Bunun geleneksellemesi de hem ilgin
ve hem de faydal etkinliklerin dzenlenmesine vesile olabilirdi.
Trk Cumhuriyetlerinin
lk Zirve Toplants
Trk dnyasn oluturan alt bamsz cumhuriyetin cum-

hurbakanlar seviyesindeki ilk zirve toplants 30-31 Ekim 1992
tarihinde Trkiyede gerekleti. Cumhurbakanlar bir gn n-
cesinden Ankaraya gelerek Trkiyenin Cumhuriyet Bayram
trenlerine de katldlar. Zirve yzyllar boyunca birbirinden uzak
kalm, birbiri aleyhine kkrtlm Trkleri tarihte yeniden bir
araya getiren ok nemli bir gelime olarak deerlendirildi.384
Belki de ilk olmas sebebiyle bu tarihi toplantda baz nemli ak-
saklklar yaand. Ankara tarafndan toplant sonunda imzalanacak
sonu bildirgesinin nceden dier cumhuriyetlerin bakentlerine
gnderilerek onay alnmamas sonucunda gr ayrlklar yaand.
Bu, zirveye glge dren bir ayrnt olarak eletirilere sebep oldu.
Ancak, bu zirveyi zaln m, yoksa Demirelin mi aaca ko-
nusunda kamuoyunu megul eden soru385 bir orta yol bulunarak
KEBin ilk toplantsnda olduu gibi krgnlklara meydan ve-
rilmedi. Buna gre zirvenin al konumasn Cumhurbakan
zaln yapmas kararlatrld. Buna karlk Trk heyetine Ba-
bakan Demirelin bakanlk etmesi uygun grld. Yaynlanacak
384.Milliyet, 29.10.1992.
385.Nur Batur, Yine Zirveyi Ama Sknts, Milliyet, 12.10.1992.
Trk Cumhuriyetlerinin lk Zirve Toplants 209
siyasi bildiriyi Trkiye adna zal, icraatla ilgili bildiriyi ise

Demirel imzalayacak oldu.386
Ankara zirvesi iin Ankaraya Azerbaycan Cumhurbakan
Ebulfez Elibey, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazar-
bayev, Krgzistan Cumhurbakan Askar Akayev, Trkmenistan
Cumhurbakan Saparmurad Niyazov, zbekistan Cumhurba-
kan slam Kerimov geldiler. Davet edilmesine ramen Tacikistan
Cumhurbakan Akbarah skenderov lkesindeki i sava sebe-
biyle katlamad.387 Her nedense baz glerin Tacikistann Trk
cumhuriyetleriyle yakn ilikiler iinde olmasn istemedii anlal-
maktadr. nk, Babakan Demirel 27 Nisan 1992de Tacikistan
da kapsayan Orta Asya gezisine ktnda, Tacikistann bakenti
Duanbede Trkiye kart gsteriler meydana geldiinden, bu lke
gezi programndan karlmak durumunda kalnmt.
Bu toplant ncesinde yazd makalesinde Fahir Armaolu ilk
Trk Milletleri toplantsnn, Trkiyenin teebbs ile gerek-
letirilmi olmasna iaret etmekteydi. Bunun yannda ok daha
mhim bir noktann ise, tarihte ilk defa byk bir Trk kitlesinin
bir araya gelmesi olduuna dikkati eken Armaoluna gre, bu bir
Turan Toplants deildi. Onun dncesine gre, turan, bir ideal
olmakla beraber, esas itibar ile bir topra, Trk milletlerinin ze-
rinde yaad topraklar hedef almtr. Ankara toplants ise, her
biri bamsz ve egemen olmu, mill ve siyas kiiliini kazanm
Trk milletlerinin, dnyann yeni artlar ierisinde, Trk varln
gerekletirmek ve bu varl yceltmek iin bir araya gelmeleridir.
Bu toplant, egemen ve eit Trk devletlerinin, dnya politikasn-
daki arlklarn vurgulamann yollarn aramak ve bulmak iin
386.Taha Akyol, Tarihi Dneme, Milliyet, 1.11.1992.

387.Yurtsay Mholu, Summit Set to Boost Turkeys Ties in Central Asia,
Azerbaijan, AFP, 30.10.1992.
yaplmaktadr. Ksacas, etkin ibirliinin tedbirlerini tesbit etme

amacna yneliktir.388
Armaolunun dncesine gre, bu toplantnn ikinci nem-
li zellii Trk dnyasnn rgtlenmeye gitmesidir. Armaolu
Dorusu aranrsa, iki yldr soyda cumhuriyetlerimizle mnase-
betlerimizi biraz gtr bir ekilde idare ettik. Tabii bunda,Trk
cumhuriyetlerinin bamszlnn, birdenbire, hatt bir srpriz
eklinde ortaya kmasnn byk etkisi olmutur. Lkin imdi sra
rgtlenmeye gelmitir diyordu.389
Trk zirvesinin Cumhuriyet bayramna denk gelmesi tesadf
deildi. Bir st dzey yetkili, bu konuyu yle yorumluyor:
Bu olayn byk sembolizmi inkr edilemez. Bugne kadar
bu karde lkelerden Cumhuriyet Bayramnda bir kutlama mesaj
bile gelmezdi. Trkiye ha vard, ha yoktu. imdi ilk defa, Anadolu
Trklerinin 69 yl nce verdikleri Bamszlk Savan ve onun
sonucunda kurulan Cumhuriyeti bizimle birlikte kutlayacaklar.390
29 Ekim 1992de Trkiyeye gelmeye balayan liderler Ankarada
Atatrk Kltr Merkezi tren alannda Cumhuriyetin kuruluunun
69. yldnm dolaysyla dzenlenen trene katldlar ve byk
resmi geidi ilgiyle izlediler.
Cumhuriyet Bayram birlikte kutlandktan sonra Ankarada
Kazakistan ve Trkmenistan bykelilikleri trenle ald. Ertesi
gn Krgzistan, bir sonraki gn de zbekistan bykeliliklerinin
al trenleri gerekleti. Azerbaycan bykelilii daha nceden
alm bulunuyordu. Bylece, Trk cumhuriyetlerin hepsi ilk b-
ykeliliklerini Trkiyede am oluyorlard.391
388.Fahir Armaolu, Trklk Toplants, Milliyet, 31.10.1992.

389.Ayn yer.
390.Nilfer Yaln, Trk Birliine Doru, Milliyet, 30.10.1992.
391.Taha Akyol, Trki Trafii, Milliyet, 31.10.1992; Tercman, 31.10.1992.
zbekistan ve Krgzistann bykeliliklerinin al treninde

konuan Cumhurbakan Turgut zal iki lkenin bykelilikleri-
nin ilk defa Trkiyede almasndan dolay duyduu memnuniyeti
dile getirdi. Cumhurbakan zal, Bylelikle bamszlklarnz te-
yit ve tescil edildi. Ankara semalarnda dalgalanacak bayranzn
bir daha hi inmemesini temenni ediyorum dedi.
Krgzistan Cumhurbakan Askar Akayev ise bykelilik
binasnn alnda yapt konumada, Ankarada bulundukla-
r sre ierisinde tarihi olayn gerekletiine dikkat ekti, ilk
olarak Krgzistan halk adna Trkiye Cumhuriyetinin kurulu
yldnm trenlerine katldklarn hatrlatan Akayev, Karde
Trk halknn sevincini paylatmz iin mutluyuz dedi. Askar
Akayev, kinci tarih olay, Trkiye yneticilerinin gayreti ile ilk
defa Trk kkenli alt cumhurbakannn bir araya gelmesidir.
ncs ise, burada Krgzistann Ankarada lk bykeliliinin
almasdr. Bu hadise, Krgz halk iin byk nem tamakta-
dr diye konutu.
Krgzistan Bykeliliinin almasndan sonra, zbekistan
Bykelilii de faaliyetine balad. zbekistan Devlet Bakan s-
lam Kerimov, Trkiyenin tecrbelerinin kendileri iin iyi bir rnek
tekil edeceine dikkat ekerek, Dnyada elbette Trkler, Trklere
yardm edecek dedi.
ki lke arasndaki kardelik ve dostluk balarnn ebedi olma-
s temennisinde bulunan Kerimov, Trkiyenin baarlarndan da
bahtiyar olduklarna deinerek, Mstakil zbekistanmza yapl-
m ve yaplacak olan yardmlarn en nemlisi, Trkiyenin zbek
taleplerini kucaklayp, bizim iin zbekistann gelecei iin deerli
kadrolarn hazrlanmasna yardmc olmasdr.392
392.Zaman, 2.11.1992.
Ertesi gn 30 Ekim 1992 tarihinde Azerbaycan, Kazakistan,

Krgzistan, Trkiye, Trkmenistan ve zbekistan Cumhurba-
kanlarnn zirve toplants gerekleti. Ancak toplant sonunda
imzalanacak Ankara Bildirisinde yer alacak hususlarda anla-
mazlk kt.
Bildiride Karaba, Afganistan, Tacikistan, Bosna-Hersek ve
Kbrs konularnn zirvede grld ifadesi yer ald. Ancak
bu ifadeyi mahzurlu bulan Kazakistan Cumhurbakan Nazarba-
yev bildiriye imza atmaktan imtina etti. Nazarbayevin bir baka
itiraz konusu ise Trk Ortak Pazarnn kurulmas idi. Esasen so-
nu bildirgesinde anlamazlk Ankarann toplantdan nce bildirge
metnini bakentlere gndererek onay alnmas hususundaki diplo-
matik teaml ihmal etmesinden kaynaklanyordu.
Nazarbayevin itirazn Trkmenistan Cumhur bakam Niya-
zovun tereddtleri izledi. Bunun zerine ilk bildiri geri ekildi ve
balaycl olmayan ikinci bir metin ortaya konuldu. kinci me-
tinde birinci metinde yer alan ibirliine ynelik somut sonular
yerine, ibirlii konusundaki niyetlerle yetinildi.393
lk bildiride yer alan ve konuk cumhurbakanlarna Yeniden
Sovyet modeline mi dnyoruz? endiesi yaatt anlalnca me-
tinden karlan baz maddeler yleydi:
Azerbaycan, Karalatan, Trkmenistan, zbekistan petrolnn
Trkiye ve skenderun zerinden Akdenize ve buradan Avrupaya
sevk edilmesi.
Doal gazn Trkiye zerinden Avrupaya nakledilmesi.
Blgesel imar ve Kalknma Bankas kurulmas.
Gmrklerin armonize edilmesi Gmrk duvarlarnn
kaldrlmas.
393.Tercman, 1.11.1992; Zaman, 2.11.1992.

tirazlar zerine yeniden kaleme alnan ikinci ve 11 maddeden

oluan sonu bildirgesinde, devletlerin birbirleriyle ilikilerinde
iilerine karmama ve eitlik ilkesinin gzetilecei; demokrasi,
laiklik sosyal adalet ve piyasa ekonomisi ilkelerinin esas alnaca-
vurguland. Bildiriye gre, lkeler arasnda ticari ve ekonomik
alanlarda alma gruplar oluturulacak; kltr kurumlar arasnda
ibirlii salanacak; alt lkenin dileri bakanlar ylda en az bir
kez toplanacakt. Bildiride ayrca ikinci zirvenin 1993 Ekim aynda
Azerbaycann bakenti Bakde yaplaca ifade edildi.394
Daha sonra ortak basn toplantsna geilerek liderler kendile-
rine yneltilen sorulara cevap verdiler. Sorulara en fazla muhatap
kalan lider ise zald. zal kendine yneltilen sorulara u cevap-
lar veriyordu:
Alt karde lke arasnda yaplan zirve, lkelerimiz arasndaki
ibirliini iermektedir. Kimseye kar olmad gibi dnya bar-
na katk abasdr. Trkiye daha nce de, Rusya bata olmak zere
etrafndaki lkelerle KEB anlamasn imzalamtr. Trkiye ve
karde lkelerin daha iyi bir hayat seviyesine ulamaktan baka
arzusu yoktur. Bugnk dnyada bundan baka iyi bir arzu da
herhalde olmaz.
Sadece etrafmzdaki lkelerle deil, bize yakn olanlarla iyi
ilikilere giriyoruz. ada dnya prensipleri iinde herkesle iyi ge-
inmek istiyoruz. Trkmenistann da ayr nemi var. Tarih, kltr
ve dil birliimiz var. likilerimizin scakl tabiidir.
Dillerimiz ayn kkten geliyor. Ama zamanla farkllklar ortaya
km. Ksa sre iinde intibak zorluu yok. Ortak lisan zamanla
olur. Ama biraz zaman alr. Sovyetlerin yklacana kimse ihti-
mal vermiyordu. Ancak, ykld. Bamszlklarn kazanmam
394.Zirvenin Tad Kat, Hrriyet, 2.11.1992.

soydalarmz dnyann eitli lkelerinde hl vardr. nancmz,

bamszlklarn kazanmam soydalarmzn durumu Cenab-
Allahn yardmyla daha iyi hale gelecek.395
Basn toplantsna gazeteciler Kazakistan Cumhurbakan Na-
zarbayeve zellikle bildiri metninde yer alan Trk ortak pazarna
muhalefet etmesinin sebebini sordular. Buna verdii cevapta Na-
zarbayev Toplant tesadfen olmamtr. Beraberlik ynndeki
niyetimizi gsterdik. BDTye taahhtlerimizi zedeleyecek eyler
olmaz. Ekonomik topluluk fikrine de bu adan bakyoruz. Eski
Sovyetler geriye dnmez. Siyasetlerin ve iktisatlarn birbirine yak-
lamas eklinde siyaset yrtyorum. Blgede kan dklmemesi
ynnde kendime byle bir rol yklyorum eklinde konutu.
Karaba konusunda ise Nazarbayev, Azerbaycan-Ermenistan
arasndaki bu sorunun herkesi kayglandrdn belirterek z-
lyoruz. Ermeni ve Azerileri dinliyoruz. Bilimsel yaklam gerekli.
Bu militanlarn kavgas olmamal. Mcadele Trklerin birlemesi-
ni gerektirmez. Olaya nc devletler karmamal. ki devletin
diyalouyla halledilmeli diye izahatta bulundu.396
te yandan zirvede, i ihtilaflarn yaand Tacikistan ko-
nusunun zirvede ele alnd ve Tacikistanda kan dklmesinin
durdurulmasyla bu lkeye insan yardmda bulunulmas ynnde
gr birliine varld belirtildi.397
Bir soru zerine Kerimov, cumhuriyetlerin ortak bir alfabeye
gemeleri gerektiini syledi.398
395.Egeden ine Trk Birlii, Tercman, 2.11.1992.

396.Zaman, 2.11.1992; Egeden ine Trk Birlii, Tercman, 2.11.1992.
397.Ayn yer.
398.Zaman, 2.11.1992; lk rfan, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, s-
tanbul, 2008, s. 318.
Resepsiyondan sonra Babakan Demirelin konutunda cumhur-

bakanlarna verdii yemekte ok duygulu anlar yaand. Kazakistan
Cumhurbakan Nazarbayev, o duygulu atmosferde, Hepimiz elle-
rimizi st ste koyarak kardeliimizi pekitirelim dedi. Bylece
btn cumhurbakanlar dostluk and imi oldular.399
Elibey bu zirve toplantsnn nemini u szlerle ortaya koydu:
Tarihte ilk defa Ouz ve Kpak Trkleri bir araya geliyor. Ouz
Trklerinin medeniyet kabiliyeti ile Kpak Trklerinin zorluklarla
mcadele kabiliyeti birleince Trklerin ve btn Asyann baht
deiecektir.400
Nazarbayevin Taha Akyola zirve ile ilgili syledikleri manidard.
Timur ve Yldrm Beyazt savamasalard tarihin ak farkl olurdu.
imdi bu kardelik ve ibirlii duygusunu btn Asya milletlerini
kapsayacak ekilde kurumlatrmamz lazm. Ben bu amala ASGK
(Asya Gvenlik ve birlii Konferans) nerisinde bulunuyorum.401
Ankarada gerekleen tarihi zirvedeki anlamazlk ile ilgili ya-
plan yorumlarda Ankarann nceden zirveye katlmc devletlere
bilgi vermemesini byk bir hata olarak grld.
Bu yorumlardan birinde, Nazarbayeve hak vermemek elde deil
diyen Fatih ekirge unlar ifade ediyor: Dnn bir kere; cum-
hurbakanlar imzalayacaklar bildiriyi zirvenin ikinci gnnde
gryorlar. Yani Dileri Bakanl, bylesine tarihi bir zirve iin
ortak metin oluturulmasnda, bu Trk cumhuriyetlerine nceden
hibir bilgi vermemi. Ne oradaki bykeliliklerimiz imzalanacak
metnin konularn iletmiler ne de gelen Trk cumhurbakanlar-
nn isteklerini sormular. Sonu:
399.Taha Akyol, Tarihi Dneme, Milliyet, 1.11.1992.

400.Ayn yer.
401.Ayn yer.
- lk metin deiiyor ve ierii boaltlm bir bildiri ortaya

kyor. stelik Dileri Bakanl, Hazine ve D Ticaret Mste-
arlyla kavgal olduu iin bir tek konuda yardm istememi.
Mstear Altnok bu zirveye, misafir heyet mensubu gibi katlm.
Dahas da var... Misafirler, Trkiyenin potansiyelini gstermek a-
sndan hibir tesise de gtrlmediler.
Ne yazk!...
Oysa biz, bu tarihi toplantyla kklerini kaybetmi bir aa-
cn, asrlar sonra, o muazzam gvdesine yeniden su yryeceini,
dallarnda iekler aacan dlemitik. Yine yanlmz... Yine
yanlmz...
Ciddiyetsiz brokratlar yznden, kimse Nazarbayeve
kzmasn...402
Hrriyet gazetesinden Oktay Eki Trkiyenin zirve toplantsna
ciddi bir hazrlk yapmadna u szler vurgu yapyordu:
Bilindii gibi Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetleri, Trkiye
henz byle uluslararas bir ibirlii organizasyonunu gerekletir-
meye ve zellikle kendisine yakn bir devletler topluluuna liderlik
yapmaya hazr deilken karmza kt.
Oysa Trk Cumhuriyetlerinin cumhurbakanlar, Ankaraya
Cumhuriyetin 69uncu yldnm trenlerine katlmak iin mi,
yoksa Ankara Zirvesi denen bir toplantda hazr bulunmak iin
mi geldiklerini anlayamadan, kendilerini bir masann etrafnda
buldular.
Kendi halkna kar sorumluluk tayan bir cumhurbakan,
byle, altyaps hazr olmayan, neye mal olaca, yarar m zarar m
salayaca ilk bakta grlemeyen bir tabloya evet diyebilir mi?
402.Fatih ekirge, Beceriksiz Diplomatlar ve Trk Zirvesi, Hrriyet,

2.11.1992.
Ve Ankara Zirvesi Trkiye Cumhuriyetinin baar salaya-

mad bir grme olarak bitti.
Dorusunu isterseniz biz yi ki yle oldu demek eilimindeyiz.
nk bu olay, Trkiye Cumhuriyetinin stlenmeye zorland
blgenin nemli devleti rolne henz yeterince hazr olmad-
n gsterdii iin, lkemizi ynetenlere ders tekil edeceini
sanyoruz.403
Zlf Livaneli ise Nazarbayevin itiraznda hakl olduuna iaret
ettii makalesinde unlar sylyor:
Ankaradaki Trk Cumhuriyetler zirvesi tatsz bitmi. Zirveden
sonra liderlerimiz, iinde bol bol kardelik, atalarmz, Adriyatik
Denizi ve in eddi geen hamasi konumalar yapmlar.
Bu naif yaklamlara katlmayan bildiriye ve kendi katks
olmadan hazrlanan bildiriye ekinceli yaklaan Kazakistan Cum-
hurbakan Nursultan Nazarbayev ise oyunbozan olarak grlyor.
lk olarak unu hatrlatalm:
Bizim anl anl liderimiz kusura bakmasnlar ama Nursultan
Nazarbayev, dnya sahnesinde onlardan daha nemli bir liderdir.
Dnya apnda bir stratejinin gvensiz sularnda ihtiyatla ilerleyen
bir gemi komutan gibidir.404
Ankara doruunun en arpc kiilerinden birinin Kazakistan
Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev olduunu ifade eden Vehbi
Sargn Ankara Bildirisinin imzalanmasndan sonra, teki liderler
gibi bir basn toplants dzenleyerek bu toplantda gazetecilerin
sorularn yantlayan Nazarbayevin sylediklerine aynen katld-
n belirtiyordu. Sargn makalesinde u cmlelere yer veriyor:
403.Oktay Eki, Ankara Zirvesi mi, Zrvas m?, Hrriyet, 1.11.1992.

404.Zlf Livaneli, Buyrun Nursultan Sofrasna, Milliyet (Avrupa Basks),
3.11.1992.
Nazarbayev, Etnik ve dini temele dayal gruplamalardan yana

deiliz diyor.
Yani, yaplmas arzulanan ibirliinin salt ulusalclk (Trklk)
ya da salt dincilik (Mslmanlk) temelleri zerine oluturulma-
snn yanl olduunu sylyor.
Buna katlmamak mmkn m?
Ulusalclk ve dincilik uluslararas ilikilerde temel lt olsay-
d, ne ran-Irak sava yaanr, ne de dnyann eitli lkelerinin
tarihleri i savalarla lekelenirdi.
Evet, Ankara doruunun meyvelerini ksa srede derlemek el-
bette mmkn deil.
Ama aklc bir temel zerine kurulacak salkl bir yap da asla
d deil.405
Sargn ayrca Trk Ortak Pazarnn bugnden yarna hemen
kurulacak bir i olmadna Avrupa Ortak Pazarnn bugnk ha-
line 25 ylda gelmesini rnek gsteriyor.406
Sonu bildirgesinde ikinci zirve toplantsnn Azerbaycann ba-
kenti Bakde yaplmas kararlatrlmasna ramen, o sene zaln
vefat ve Elibeyin iktidardan uzaklatrlmas sebebiyle yapla-
mad. Bir yl sonra stanbulda gerekletirebildi. 2009 ylna kadar
zirve toplantlarnn dzenli yaplmadn gryoruz. 2009 ylnda
Nahivanda yaplan 9. Zirvede bu toplantlar dzenli olarak ya-
plmasn salayacak ve alnan kararlar takip edecek bir kurum,
yani Trke Konuan lkeler birlii Konseyi karar alnd. By-
lece Trk lkeleri bir tekilata kavumu oldu.
lk zirveden 2012 ylna kadar 10 zirve daha gerekleti. Bunlar
srasyla ifade edersek:
405.Vehbi Sargn, Kolay Olmayacak Ama!.., Milliyet (Avrupa Basks),

3.11.1992.
406.Ayn yer.
1. Ankara Zirvesi, 30 Ekim 1992

2. stanbul Zirvesi, 20-21 Ekim 1994
3. Bikek Zirvesi, 28 Austos 1995
4. Takent Zirvesi, 21 Ekim 1996
5. Astana Zirvesi, 9 Haziran 1998
6. Baku Zirvesi, 8 Nisan 2000
7. stanbul Zirvesi, 26 Nisan 2001
8. Antalya Zirvesi, 17 Kasm 2006
9. Nahvan Zirvesi, 2-3 Ekim 2009
10. stanbul Zirvesi, 15-16 Eyll 2010
11. Almat Zirvesi, 20-21 Ekim 2011.
12. Bikek Zirvesi, 22-23 Austos 2012.
Zirve toplantlarnn Trk Dili Konuan lkeler Devlet Ba-
kanlar Zirvesi Ekim 2011deki Almat Zirvesinden itibaren Trk
Dili Konuan lkeler birlii Konseyi tarafndan dzenlendii iin
Trk Dili Konuan lkeler birlii Konseyi Zirvesi veya ksaca
Trk Konseyi Zirvesi olarak deitirildi. Bylece Ekim 2011deki
Almat zirvesi Trk Konseyi I. Zirvesi, Austos 2012deki Bikek
zirvesi ise Trk Konseyi II. Zirvesi olarak adlandrld.
Bikek Zirvesinde alnan nemli kararlar arasnda n plana -
kan ve tarihe geecek olan karar ise Trk Konseyinin bayrann
belirlenmesiydi. ye drt devletin bayraklarndan alnan renk ve
sembollerden oluan bu bayra ayn zamanda Azerbaycan, Kaza-
kistan, Krgzistan ve Trkiyeyi sembolize eden ortak bir bayrak
olarak grmek de yanl olmayacaktr.407
407.Abdulvahap Kara, Trk Konseyi Bikekte Tarihte Bir lki Gerekletir-

di ve Trk Devletlerinin Ortak Bayran Belirledi, http://www.usgam.com/
tr/index.php?l=807&cid=1190&konu=0&bolge=13, Eriim, 10.09.2012.
zaln Trk Cumhuriyetlerine
Son Gezisi ve Vefat
Cumhurbakan Turgut zal 4-15 Nisan 1993 tarihinde Azer-

baycan ve Orta Asya cumhuriyetlerine ynelik geni kapsaml bir
gezi gerekletirdi. Bu onun son yurtd gezisi oldu. Bu geziden
geldikten iki gn sonra, 17 Nisan 1993te vefat etti.
zal 4 Nisan 1993de youn bir programla Trk cumhuriyetle-
ri gezisine balad. Programa gre, Ankaradan nce zbekistana
uacak olan zal oradan 7 Nisanda Krgzistan, 9 Nisanda Ka-
zakistan, 11 Nisanda Trkmenistan ve son durakta 13 Nisanda
Azerbaycan ziyaret edecek. Bylece be cumhuriyeti kapsayan
gezisini tamamlayacak olan zal, 15 Nisanda yurda dnecekti.408
Aslnda zal bu geziyi bir sene nce, SSCBnin knn he-
men ardndan 1992 yl balarnda yapmay istiyordu. zal 1992
Ocak aynda yurtd gezilerini planlarken Trk cumhuriyetlerine
gitmeye byk nem verdiini belirtmiti. Ancak, bunu Babakan
Demirel ile koordine edilmesi gerekiyordu.409 Bu koordinasyon ne-
408.Tercman, 5.04.1993; Sami Kohen, zaln Trk dnyas karmas,

Milliyet, 04.04.1993; zal Besucht Alte Verwandte, Frankfurter Rundschau,
7.04.1993; Die Vision Turkestan Verblasst, Die Welt, 10.04.1993; Ankara
Baut Wirtschaftliche Brcken Nach Zentralasien, Handelsblatt, 7.04.1993.
409.Yavuz Donat, Sahibini Bekleyen Koltuk, Milliyet, 15.01.1992.
zaln Trk Cumhuriyetlerine Son Gezisi ve Vefat 221
ticesinde 1992de Demirelin gezisi gerekleti. zal bylece gezisini

bir yl ertelemek durumunda kalyordu.
Geziye zal ile birlikte Dileri Bakan Hikmet etin bata
olmak zere, eitli bakanlklarn st dzey yetkililerinin, yk-
sek rtbeli genelkurmay mensuplarnn ve yze yakn iadamnn
oluturduu 221 kiilik bir heyet katld. Sami Kohen zaln Trk
dnyasna yapaca bu karmay, Ankarann d politikasnn
son yllarda gerekletirdii en nemli hamlelerden biri olarak
nitelendiriyordu.410
Blgede ve bu arada Rusyada nemli olaylarn meydana geldii
bir zamana rastlayan bu gezi blgedeki istikrarszlk ve gerginlik-
lerin giderilmesini amalyordu. Sami Kohene gre, Trkiyenin
gerek kar buydu. Trkiyenin Trk cumhuriyetleriyle her alan-
da sk balar kurmas, bu amaca hizmet edecekti. Trkiyenin
Orta Asyaya alma politikasn yaylmac niyetlere balayanlar
veya bu abalardan rahatsz olanlar yanlmaktayd. Cumhurba-
kan zaln Orta Asya-Kafkasya seferi yakn komulara ve
dnyaya, bu konuda doru mesajlarn verilmesi iin de bir frsat
oluturuyordu.411
zbekistanda bir yabanc diplomat zaln bu gezisinin blge
lkeleri cumhurbakanlar ile kiisel ilikilerini gelitirmesine yar-
dmc olacana iaret ediyordu. Onun fikrine gre byle ilikiler
Trkiyenin blgedeki prestijini arttraca gibi, Orta Asya lkele-
rinin kalknmalarnn kritik dneminde yatrmlarn artmasna ve
ticaretin gelimesine de katk salayacakt.412
410.Sami Kohen, zaln Trk dnyas karmas, Milliyet, 04.04.1993;

Zaman, 4.04.1993.
411.Sami Kohen, zaln Trk dnyas karmas, Milliyet, 04.04.1993.
412.Turkish President Begins Key Central Asian Tour, Reuter, 04.04.1993.
Cumhurbakan Turgut zaln Orta Asya Trk cumhuriyetleri

gezisinin ilk dura olan zbekistanda yaplan resm grmelerde,
arlkl olarak iki lke arasndaki ekonomik ilikiler zerinde du-
ruldu. Grmelerde, Azerbaycan-Ermenistan ihtilaf, Tacikistan
ve Afganistandaki durum ile Rusyadaki son gelimeler de ele alnd.
Gazetelere yansyan haberlere gre, iki lke cumhurbakannn
yaptklar grme, samimi bir hava ierisinde ve olumlu geti.
zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov, grme srasnda
Trk zel sektr ile ibirliinden son derece memnun olduklar-
n belirterek, devletle olan ilemlerin hzlandrlmasndan mutluluk
duyacaklarn kaydetti.
Rafineri ve imento fabrikalar ile pamukta ortak teebbslerde
bulunulmas konusunda mutabakata varlan grmeler srasnda,
petrol ve doalgaz konusu da ele alnd.
Grmelerde, iadamlarnn bugn iki cumhurbakannn ba-
kanlndan toplanarak, meselelerini dile getirmeleri kararlatrld.
ki cumhurbakannn grmesinde, uluslararas konular ze-
rinde de duruldu. Azerbaycan-Ermenistan ihtilafnn genel olarak
ele alnd grmeler srasnda, Tacikistan ve Afganistandaki
durumun bir an evvel istikrara kavumasnn nemi belirtildi. Keri-
mov, bunun iin Trkiyenin arln koymasn istedi. Rusyadaki
son gelimelerle ilgili gr teatisinde de bulunan iki cumhurba-
kan, Orta Asya ibirlii zerinde de durdu.413
Takent grmelerinde deinilen dier bir konu da, Orta Asya-
Kafkasya ve Trkiye arasnda bir ekonomik ibirlii tekilatlann
kurulmas fikridir, zal dn, meclisteki konumasnda bu fikirden
hararetle bahsetti. Zamanla, bu sayede blgeyi batanbaa kaplaya-
cak otoyollarnn, boru hatlarnn, demiryolu ve telekomnikasyon
413.Tercman, 6.04.1993.
ebekelerinin kurulabileceini syledi. imdilik bu fikir, zbek-

lere biraz uzak veya fazla iddial geliyor gibi... Onlar, bu aamada
ikili ilikiler zerinde durmay ve baz yardmlar koparmay tercih
ediyorlar.
Aslnda, zbekistan ve dier Orta Asya lkeleri iin o gnler-
de ncelik, kendi ekonomisini dzeltmek, kendi siyasal dzenini
kurmakt. Daha geni blgesel balar en azndan o gn iin blge
lkelerinin gndeminde deildi.
zal, meclisteki konumasnda olduu gibi, Kerimov ile gr-
mesinde de kalknma konusundaki Trk tecrbelerinden sz etti.
Bu konuya zbeklerin byk ilgi gsterdii fark edildi. nk,
serbest piyasa ekonomisini, demokratik dzeni, laiklii, reformu,
da almay ieren Trk modeli bir ilham kayna durumundayd.
Sami Kohenin fikrine gre, ite ve dta bu modelin yaratt
gzel imaj bozacak iler yaplmazsa, zbekistan ve dier Trk
cumhuriyetleri ile ilikiler rahatlkla geliebilecektir.414
zbekistanda geziye katlan iadamlarndan Cefi Kamhi
bir gazeteciye verdii rportajda geen sene sadece duygular ve
heyecanlarla hareket ettiklerini, artk somut olarak hangi ileri ya-
pabileceklerinin aray iinde olduklarn sylyordu.415
Gazeteci Fehmi Korunun belirttiine gre, zaln gezisi s-
rasnda Takentte 20 kadar bykelilik alm bulunuyordu.
Bunlardan biri olan Almanyann bykelisi gen bir diplomat
Koruya, Takentte Trk heyeti erefine yaplan hazrlklarn ola-
anst olduunu sylyor ve Baarl bir gezi tanmlamasn
yapyordu. Alman diplomat bu konumadan sonra katld ziyafet-
414.Sami Kohen, zbeklerin Derdi Baka, Milliyet, 06.04.1993.

415.James Kynge, Behind Fanfare Turkey Central Asia Romance Fades,
Reuter, 7.04.1993.
te grdklerinden daha da etkilenmi olmalyd. nk, Korunun

deyimiyle, kendilerini pek fazla beenen, etraflarna fazlaca iyi gz-
le bakmayan zbeklerin Trkiyeden gelenlere gsterdikleri hsn-
kabul gerekten dikkat ekiciydi.416
Korunun anlattklarna baklrsa, zbekistanda kalabalk Trk
heyetini hayrette brakan bir olay, gezinin ikinci gn akam, bir
restoranda yaand. slam Kerimovun verdii yemek srasnda
eitli halk dans gruplar gsteriler yapt, arkclar hnerlerini
sergiledi. Hayret edilen, baz arkclarn Trke ark sylemesi
ve setikleri paralard. Biri, brahim Tatlsesin nlendirdii Ak
Oldum parasn terennm ediyor, bir dieri ise Sezen Aksunun
inanay nakaratl arksn cokuyla seslendiriyordu.417
Cumhurbakan Turgut zal, gezinin ikinci gnnde zbe-
kistann tarihi kenti ve slam dnyasnn nemli merkezi Buhara
ehrini ve zellikle Nakibendi tarikatnn kutsal meknlarn, ay-
rca baz medreseleri gezmek istemiti.
Tasavvufa meyilli olan Turgut zaln Buharaya gitmek isteme-
sinin sebebi, orada bulunan tasavvuf merkezlerini ziyaretti. Ksa
gn boyunca, Nakibendi Klliyesi ile birlikte Mir Arap Medresesi
ve Trbesini de gezdi, Buhara hanlarnn yazlk ve klk sarayla-
rn da grd.418
Cumhurbakan zal, ei Semra zal, Dileri Bakan Hikmet
etin ve Orta Asya gezisine katlan kalabalk heyetin bir ksm ile
Buhara Havaalanna varnda, ok renkli ve scak bir trenle, halk
arklar ve danslaryla ve dostluk dvizleriyle karland.
Buharada Trk heyetine gsterilen ilgi Takentten kat kat
416.Taha Kvan, Takentten zlenimler, Zaman, 08.04.1993.

417.Kvan, ayn yer; Fehmi Koru, Buhara-i erif , Zaman, 08.04.1993.
418.Taha Kvan, Buharada Huzur, Zaman, 09.04.1993.
fazlayd. Ancak bu ilgiyi heyetin ancak bir ksm grebildi. a-

damlarndan yalnzca be kii ve bir avu kadar basn mensubu
Buharada zala elik ediyordu. nk ehrin havaalan byk
uaklarn inebilecei byklkte olmad iin kk Rus ua
kullanlmt.419
Buharaya yaplan bu 10 saatlik ekspres gezinin en nemli b-
lmn, Nakibendinin trbesini ziyaret oluturdu. Burada zal
karlayan mam Hac Muhtar Abdullah, bu kutsal yerin komnist
rejim srasnda kapal kaldn, yl nce aldn ve onarma
muhta olduunu syledi. mam Nakibendi mezhebinin temel
grlerini anlatrken zal, gazetecileri gstererek Bunlara anla-
tn, yoksa yanl anlarlar diye akalat...
zal, Nakibendiyi slam tasavvufunun en by olarak ni-
telendirdi ve bu trbeyi, dnya Mslmanlarnn bundan sonra
byk saylarda ziyaret edebileceini syledi.
Nakibendi trbesinin bulunduu ve eski bir medreseyi kap-
sayan yaklak yedi asrlk kutsal yerde onarm ileri iin Trk
iadamlarndan 45 bin dolarlk bir yardm hemen topland.
Turgut zal, yannda zbekistan Cumhurbakan slam Keri-
mov olduu halde mam Abdullah ile birlikte camii de ziyaret etti
ve orada le namazn kld.420
Buhara gezisinde Ahska Trklerine rastland. Buharadaki Ahs-
kallarn nde gelenlerinden Kamil Sleymanolu, hem zala hem
de Kerimova gnl alacak gzel szler sylyordu: Duam u. Al-
lah bana 40 yl daha mr balasn, yirmisini zala, yirmisini
de Kerimova vereyim de baladklar gzel ileri srdrsnler. Bu
419.Sami Kohen, zaldan Nakibendi Ziyareti, Milliyet, 07.04.1993; K-

van, ayn yer.
420.Sami Kohen, zaldan Nakibendi Ziyareti, 07.04.1993; Kvan, ayn yer;
Halit Esendir, ah- Nak Bendi Diyar, Zaman, 09.04.1993.
szlerden sonra birer kalpak hediye etti. Ardndan, iki cumhur-

bakannn elerine de birer zbek baln, Sizler kocalarnzn
baarlarnn sebebisiniz, hak ediyorsunuz diyerek Semra zal ile
Tatyana Ekberovaya giydirdi. zbek liderin ei Rus asll. Zaten,
ba korumas da bir Rus... Buharada huzur dolu bir gn geirdik.421
Heyet zbekistandaki temaslarn tamamladktan sonra, Krg-
zistann bakenti Bikeke geti. Fehmi Koruya gre, mesafe olarak
Trkiyeden ok uzakta yaamalarna ramen, Krgzlar, bu blgede
kendilerini Trkiyeye en yakn hisseden insanlardr. Cumhurba-
kan Turgut zaln havaalannda karlanmas daha cokulu, ev
sahibi lkenin lideri Asker Akayevin misafiri iin kulland sz-
ler ok itendi.422
Krgzistann bakenti Bikekte temaslarn srdren Cumhur-
bakan Turgut zal onuruna, Krgzistan Cumhurbakan Asker
Akayev tarafndan ikametghna ayrlan Alara Devlet Konuke-
vinde akam yemei verildi.
Krgzistan Cumhurbakan Akayev, Krgz sanatlarnn Ada
Vapuru Yandan arkl ve skdara Gider ken arklarn da
syleyerek renk kattklar yemekte Cumhurbakan zala vg
dolu szler syledi.
Akayev, Cumhurbakan Turgut zal Bizim Hzrmz diye
tantt. Akayev, zaln kendileri iin baharn mjdecisi Hzr Aley-
hiselam olduunu bildirdi, Biz ateimizi yakp sizi bekledik. Bizim
buraya gelen, Hzr Aleyhisselamdr dedi.
zal, Akayevden gelen bu vgler karsnda, daha nce diplo-
matik dilde hazrlanan yemek konumasn deitirmek zorunda
kalyordu.423
421.Kvan, ayn yer.

422.Fehmi Koru, ki Tarz- Siyaset, Hrriyet (Avrupa Basks), 09.04.1993.
423.Hrriyet, 9.04.1993; Milliyet, 09.04.1993.
Fehmi Koru Takent ve Bikek ynetimleri arasndaki farka da

iaret ediyor. Koruya gre, Takentteki ynetim, hl komnist
dnemin sk kurallaryla alyor. Kendini teslim etmek bir tara-
fa, amak niyetinde bile deil. Trkiyeye zel nem verildii belli
oluyor, ama bu nemi daha teye gtrmek gibi bir anlay yok.
Krgzistan ise farkl; o Trkiyeyi gerekten bir dost, hatta karde
biliyor, yaknlamay bir hedef halinde tutuyor.
ki ynetim arasndaki farkn iki lkenin liderlerinin siyasi ki-
iliklerinden kaynaklandna iaret eden Koru Akayevin, Sovyet
dneminde siyasetle uramayan yalnzca bir retim yesi ol-
duuna, Kerimovun ise o dnemde de siyasetin tepe noktasnda
zbekistan Komnist Partisi I. Sekreteri olduuna dikkati ekiyor.
Koru szlerini yle tamamlyor: Akayevi Bikeke arp zgr
seimler sonucu lke idaresini eline teslim ettiler. Kerimovun da-
vete ihtiyac olmad gibi, gitmeye de niyeti yok. Akayev, lkesinin
da almasn, katlmc bir sisteme sahip olmasn istiyor. Keri-
movun en ok korktuu da bu...424
Bu arada, iki cumhurbakannn bakanlndaki heyetler aras
grmelerde imzalanmas ngrlen ekonomik, kltrel ve teknik
ibirlii anlamasnn geniletilmesine karar verildi.
ki cumhurbakan, heyetler aras grmelerin tamamlanma-
snn ardndan ortak bir basn toplants dzenlediler. zal basn
toplantsnda, Krgzistann Orta Asya lkeleri arasnda bulunduu
konum ve doal kaynaklarndan dolay zel bir yeri olduunu, bu
nedenle de zel bir destee ihtiya bulunduunu belirterek, Bunun
bilinci ierisindeyiz, Trkiye ile Krgzistan arasndaki ilikilerde
nmzdeki dnemde nemli gelimeler olacan imdiden sy-
leyebilirim dedi.
424.Fehmi Koru, adr ve At, Zaman, Zaman, 10.04.1993.

Krgzistandaki Ahska Trkleri ile Afganistandan Trkiyeye gel-

mi Krgz Trklerinin sorunlarn yakndan bildiklerini kaydeden
zal, bunlarn zm iin elden gelen her trl gayretin gste-
rileceini syledi. zal, Ahska Trklerinin belli bir zaman iinde
Trkiyeye getirilebileceini belirtti. Krgzistan Cumhurbakan Aka-
yev ile grmelerinde blgesel ve uluslararas sorunlar zerinde de
durulduunu anlatan Turgut zal Bosnadaki trajedinin bir an evvel
sona erdirilmesi ve Ermenistann byk Ermenistan hayali ile Azer-
baycan topraklarn igal etmesinin kabul edilemez olduu konusunda
Cumhurbakan Akayev ile ayn grn paylaldn ifade etti. zal
Kbrs konusunda da bir gr ayrl bulunmadn kaydetti.
Krgzistan Cumhurbakan Akayev de Bosna, Karaba ve Kbrs
konusunda Trkiye ile fikir birlii ierisinde bulunduklarn belir-
terek, Ekonomik ve siyasi alanda bugn olduu gibi gelecekte de
ayn grleri paylaacaz mesajn verdi.
Trkiyeyi Orta Asya cumhuriyetlerine yol gsteren bir de-
niz feneri ne benzeten Akayev, Cumhurbakan zaln, 21. asrn
Trk asr olmas iin yakn ibirlii iinde bulunulmas gerektii
grne katldn syledi. Akayev, Sadece gemiimiz deil,
geleceimiz de ayndr eklinde konutu.
Cumhurbakan zal ve ei Semra zal, Krgzistan Devlet
Opera Balesinde kendileri iin verilen zel konser, bale ve dans
gsterilerini de izlediler.425
Gazetelerde yer alan yorumlarda iki gnlk ziyarette, Tr-
kiyenin Krgzistana, Krgzlarn da Trkiyeye byk sempati
besledii ifade edildi.
Akayev, bunun nedenini anlatrken; iki ulusun ayn kkten gel-
diini, ayn dili, dini ve kltr paylatn, ancak bunlarn yan
425.Milliyet, 09.04.1993.
sra demokrasi, laiklik ve pazar ekonomisi konusunda Trkiyeyi

kendi deyimiyle klavuz kabul ettiini belirtti.
Gazetecilerin belirttiine gre, Krgzlarn Trkiyeye sevgisi ve
hayranl, her haliyle belli oluyordu. Basn toplantsnda Krgz
gazetecilerinin zala byk hayranlkla Siz lkenizde reformla-
r nasl gerekletirdiniz? gibi sorular sormas bunun somut bir
gstergesiydi.426
zal ikinci gn Krgz Parlamentosunda yapt konumada,
ksaca ekonomik konulara ve iki lke arasndaki ilikilere deindi.
Konumasnda Biz atayurt olarak Orta Asyay, anavatan olarak
Trkiyeyi biliyoruz szleri uzun uzun alkland.427
zal, parlamentoda yapt konumasnda zellikle Trkiyenin
tecrbelerine odakland. Krgzlara sabrla ok almalar gerek-
tiini syledi. Bunu vurgulamak iin de eski bir Krgz ataszn
K cro cro tzeledi, bala oynovoy onoymoyd, yani G
yrye yrye dzlr; ocuk oynamadan bymez nakletmesi
byk alk ald.428
zal, parlamentodaki konumasnda Trk cumhuriyetlere ol-
duu kadar d dnyaya da nemli bir mesaj verdi.
Cumhurbakannn ifadesi ile, Trkiye ve Orta Asya lkeleri
arasndaki balar geliirse Dnyaya ile entegrasyon iin daha fazla
alternatif imkanlar alacak. zala gre blgedeki ibirlii Rusya,
in, Hindistan, Pakistan ve ran da kapsayabilirdi.
Kohen bunun aslnda gerecee dnk bir vizyon olduuna
iaret ediyordu.429
426.Sami Kohen, Krgzistan ile zel likiler, Milliyet, 11.04.1993; Halit

Esendir, Alada Eteklerinde, Zaman, 11.04.1993.
427.Esendir, ayn yer.
428.Kohen, Krgzistan ile zel likiler, Milliyet, 11.04.1993; Esendir, Ala-
da Eteklerinde, Zaman, 11.04.1993.
429.Kohen, Krgzistan ile zel likiler, Milliyet, 11.04.1993.
Krgz parlamenterler, zal geli ve gidiinde ayakta alkla-

yarak karladlar. Meclis Bakan iki lkenin, dini, dili, milleti bir
olduunu ve birbirine daima destek olacan anlatt ve zala Ala-
da manzaralar bulunan byk bir tablo hediye etti.
zala Krgz Bilimler Akademisinde Trkiyede son 10 ylda
yapt ekonomik reformlardaki baarsndan dolay doktora un-
van verildi. Ve Bilimler Akademisinin eref yeliine kabul edildi.
Krgz profesrlk cbbesi ve kalpan giyen zal, ksa bir teek-
kr konumas yapt.
Krgzlarn ok nem verdii Manas destanndan baz husus-
lar anlatt. zaldan sonra konuma yapan Asker Akayev, zal
vc konumasnda ekonomi hamlelerini ve Avrupadaki Tr-
kiye kitabndan rendiklerini anlatt. Krgz halknn zal ve
Trkiyeyi rnek alacan ve kendisinin zal byk lider olarak
grdn syledi.430
Cumhurbakan Turgut zal Krgzistandan 11 gnlk Orta
Asya gezisinin nc dura olan Kazakistann bakenti Alma-
tya geti. zal, Almat Havaalannda Kazakistan Devlet Bakan
Nursultan Nazarbayev tarafndan resm trenle karland.
Cumhurbakan zal, havaalan knda kendisini bir grup
Ahska Trknn beklediini grd. Cumhurbakan Nazarbayev ile
birlikte bu grubun yanna giden zal, Ahska Trklerinin problemle-
rini bildiklerini belirterek, bu problemlerin peyder pey zleceini
kaydetti. zal, Ahska Trklerinin Trkiyeye alnacan bildirdi.
Kazakistana gelir gelmez zal youn ve hzl bir programla gr-
melere balad. Almat Camisinde Cuma namazn kld.431
430.Esendir, Alada Eteklerinde, Zaman, 11.04.1993.

431.Zaman, 11.04.1993; Sami Kohen, Boru Hatt in lke Anlamas, Mil-
liyet, 10.04.1993.
Bu zaln iki yl nce, 1991 Mart ayndaki ziyaretinden sonra

Kazakistana ikinci geliiydi. ki geli arasndaki farka Fehmi Koru
dikkat ekiyor. nce bakentin adnn 1991de Alma-Ata, yani el-
mann atas olan ismi tarihi ismi olan ve elmann ok yetitii
elmal manasnda Almatya dnm olduunu syledikten
sonra szlerine yle devam ediyordu:
ki yl arayla fark edilen bir dier deiiklik buradaki cami;
nceki yl Cumhurbakan Turgut zaln Sovyetler Birliinin son
gnlerinde yapt resm ziyaret erevesinde Kazakistana geldi-
imizde, burada harabe halinde bir cami bulmutuk, tek tk de
cemaat... imdi cami temiz hale gelmi, etraf dzenlenmi, tamirat
devam ediyor; cemaat ise hem sayca artm, hem de genlemi...432
zal Cuma namazn Almat Camisinde eda etti. Avluya taan
cemaat arasndan geen zal caminin en n safna geti. Cami ima-
m zaldan cemaate hitap etmesini istedi. Caminin mihrabnda
ayakta yapt ksa konuma, annda Kazakaya evrildi. Konu-
masnda en nemli iki nokta unlard: slm dini hepimizin ortak
dinidir. slm renmeliyiz. Ancak dini renirken arlklara
kamamalyz. nk slm dini orta yoldur dedi. Dier nem-
li nokta ise, Bizler Ahmet Yesevnin torunlaryz. Ahmet Yesev
Orta Asyada slm yayd gibi mritleri Anadoluya gelerek slm
Anadoluda yaymlardr dedi. Ayrca Sovyetlerin ateist ideolojisi-
nin ar basks altnda slm unutmaya yz tutan Orta Asyann
Trk halklarna Anadoludan gelen Ahmet Yesevinin torunlarnn
slm anlatarak borlarn deyeceklerine iaret etti. Cuma nama-
z knda hocalarla, talebelerle ve cemaatle gren zal halkn
alklamalarna eliyle selam verdi.433
432.Fehmi Koru, Bu Kadar Uzaktan, Zaman, 11.04.1993.

433.Fehmi Koru, Orta Yol slam, Zaman, 12.04.1993.
Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev ile ba baa

gren zal daha sonra yapt basn toplantsnda eitli dnya
sorunlarnda iki lke arasnda bulunan gr yaknlna deindi.
Azerbaycan-Ermenistan sorunu ile ilgili olarak da Ermenile-
rin toprak igalinden duyulan endieyi dile getirdi. Nazarbayev ise
Azeri-Ermeni atmasndan direkt olarak sz etmeden, iki lkenin
d politikalarnn ayn dorultuda olduunu syledi.
Kazakistann aslnda Azeri-Ermeni anlamazlnda kendine
zg bir tavr olduuna deinen Kohen bu konuda unlar dile
getiriyordu: imdiye kadar Kazakistan hkmetiyle Azeri halk
arasnda sempatiye ramen, bu sorunda aktif tarafszlk politi-
kas uygulamay yeledi, hatta baz durumlarda arabuluculuk da
yapt. eitli nedenlerle ve Almatnn Moskova ile sk balar (ve
bamll) nedeniyle Nazarbayev ynetimi imdi de grmeler-
de ifade ettii kayg ve zntye ramen kendini angaje edecek bir
tutum almaktan kanyor.434
Trk taraf, tasarlanan Bak-Ceyhan petrol boru hattnn Ka-
zakistana kadar uzatlmas fikrini gndeme getirdi. Konu, BOTA
ve TPAOnun da dhil olduu teknik elemanlara havale edildi. a-
damlar ile yaplan toplantda Nazarbayev, Trk firmalarnn ciddi
projelerle birlikte finansman olanaklarn da salamalarn istedi.435
Cumhurbakan Turgut zaln gerekletirdii iki gnlk gezisi
her seviye ve ynden gerek Trkiye, gerekse karde lke Kazakis-
tann lehinde ok faydalar salad. zaln zellikle Mecliste ve
cuma namaz kld mescitte yapt daha ziyade tavsiye ve tecrbe
mahiyetindeki arlkl konumas hem Kazakistan milletvekille-
ri hem de Kazak halk tarafndan byk bir coku ile karland.
434.Sami Kohen, Boru Hatt in lke Anlamas, Milliyet, 10.04.1993.

435.Kohen, ayn yer..
Mecliste yetkililere hitaben yapt konumada Bamsz

Devletler Topluluunun zellikle ekonomi alanndaki sknt-
larn ok iyi bildiklerini ve yakndan takip ettiklerini belirten
zal, Trkiye ekonomisinin daha nce ayn skntlarla kar
karya olduunu vurgulayarak, Ama son 15 yl iinde serbest
piyasa ekonomisi alannda ok iyi durumdayz. Bu da eitli fe-
dakrlklarla gerekleti. Ben, Kazak kardelerimizin de Sayn
Cumhurbakan Nursultan Nazarbayevin byk tecrbe ve gay-
retleri bakanlnda bu fedakrl sergileyerek gstereceklerine
kalbimle inanyorum dedi. Turgut zal, Trk cumhuriyetlerin
kapal rejimden ak rejime ve serbest piyasa ekonomisine geme-
sinin zorluklarna deinerek, fedakrln ve azmin bu zorluklar
aacan belirtti.
zal, konumasna yle devam etti: Kazakistann altyaps ve
ekonomiyi kalkndrc zenginlik kaynaklar msait. Bizim, kar-
de cumhuriyetlere yardm etmemiz ve tecrbelerimizden istifade
ettirmemiz manev ve siyas bir grevimizdir. Ulatrma, haber-
leme, kltr ve eitimde karlkl olarak ok eyler yaptk. Siyas
alanda da mnasebet ierisinde her trl fedakrl gstereceiz.
Ama nemli bir konunun altn izmek istiyorum. Bir lke ile iyi
ilikiler ierisinde olma, o lkenin iilerine karmama karlkl
menfaatler gzetme ve karlkl diyalog ierisinde olmak gerek.
Sayn Nazarbayev ile yaptmz ikili grmelerde fikirlerimizin
birbirine ok yakn olduunu mahede ettik. unu iyi bilmemiz
gerek ki: Her seviyede yaplan ilikiler, ziyaret ve temaslar, renci-
ler hakknda meydana gelen gelimeler, ulam, telekomnikasyon,
haberleme gibi olaylar aramzdaki balar daha da kuvvetlendirip
ilikileri glendirecektir.436
436.Zaman, 12.04.1993.
Daha sonra Parlamentoda Nazarbayev, makamna otururken

zal Meclis Bakannn yannda oturttu. Meclis Bakan ve Mec-
lis yeleri zaln konumasn tamamladnda uzun sre ayakta
alkladlar. Almatdaki en scak alka Parlamentodaki milletve-
killerinden geldi, zal konumasnda ekonominin yan sra ata
yurdumuzun Orta Asya, ana yurdumuzun Anadolu olduunu vur-
gulad. Ahmet Yesevden Hoca Nasreddine, Farabiye kadar birok
byk limlerimizin olduunu ifade etti. Ayn din, dil ve millet-
ten olduumuzu bilhassa anlatt ve gelecek asrn Trk halklarnn
olacan syleyince szleri alklarla kesildi. Basn ve iadamlar
otelde beklerken zal ve Nazarbayev Trkistanda Ahmet Yesev
Hazretlerini ziyarete gittiler.437
Fehmi Koru Kazakistanda dkkan raflarn ssleyen eit eit
ithal mallar arasnda Trk mallarn grememenin aknln u
szlerle ortaya koyuyor:
Sovyet sistemi yklp yerini bamsz cumhuriyetler alal
yl oldu. Kendi balarna kalan cumhuriyetler, bu srede, byk
dnmn okunu tam atlatamadlar. Yllarca esir milletler kav-
ramyla byyenlerimiz dhil, bizde de, Demir Perde inince ortaya
kocaman bir Trk Dnyas kmasnn aknl yerini saduyulu
ve mantkl bir deerlendirmeye brakmad.
Bu durum en iyi buralara gelince anlalyor. O kadar grlt
ve reklamdan sonra bir arpa boyu bile yol alnamadn grmek
gerekten artc.
Oysa, hayat, hem burada yaayanlar hem de bizler iin dinamik,
srekli hareket halinde. zbekinden Azerisine, bu blge insan-
nn acil ihtiyalar belli. Bunlarn bir blmn, devlet ve i alemi
olarak, Trkiyenin karlayabilecek durumda olduu da...
437.Fehmi Koru, Orta Yol slam, Zaman, 12.04.1993.

Birer yl arayla kez gezdiimiz cumhuriyetler var. Bunlarda,

her yl nemli deiiklikler yaandn kendi gzmzle gr-
yoruz. yl nce, Kazakistan ine iplie muhtat. Geen yl bu
zamanlarda yolumuz den Krgzistanda, bir tandmz, dk-
knlarda tra ba bile bulamadndan yaknmt. Bugn, her
iki cumhuriyette de maazalar, daha nce ktl ekilen mallarla
dolu. Henz kalite yok, ama her trl mal var. Daha da ilginci, bu
mallarn ou yabanc markalar tarken, Trk mamullerinin bun-
lar arasnda bulanmamas...438
Korunun dncesine gre, Trkiyenin buraya mal satamamas
iin grnrde bir sebep yok. Yokluu ekilen her mal Trkiyede
retiliyor, ancak Trk sanayicisi ve iadam, zaten pamuk iplii-
ne bal kendi dengesini dnp, riskli grd bu piyasadan
uzak durmay tercih ediyor. Devlet ise, lafn bolca ettii ibirlii
alanlarnn banda gelen ticaret konusunda, iadamnn riskini
gsleyebilecek bir mekanizma kurmu deil. Bunu salayan l-
kelerin mallar Bikek ve Almatdaki maazalarn raflarn sslyor.
Kazakistann en byk kapal al veri maazalar olan Sum ve
Gum eskisiyle kyaslanamayacak biimde, temel ihtiya mallar
yannda lks saylabilecek rnlerle de doluydu.439
Cumhurbakan Turgut zal, Orta Asya gezisinin drdnc
dura olan Trkmenistana Almatdan gzel bir uurlama ile iki
saat sren uak yolculuu sonunda ulat. Trkmenba Saparmu-
rad Niyazov, zal gerekten ok scak karlad. Niyazovun bu
samimi karlamas zal ok memnun etti.
Cumhurbakan zal ile Niyazov ba baa yapt grmeden
sonra iadamlar arasnda yaplan grmelere bakanlk ettiler.
438.Fehmi Koru, Tren Kayor, Zaman, 12.04.1993.

439.Koru, ayn yer.
zal toplantda yaplan konumalar bizzat kendisi ynetti. zal

daha sonra Akabatta 4-5 tane tekstil ve ocuk mamas fabrika-
snn temelini att. Siemensin Trkiyeden getirdii ve gnde
kurulup faaliyete balayan milletleraras, 2500 hatl telefon san-
tralinin aln yapt.440
zal Akabattan 45 dakikalk bir uutan sonra tarihi ehir
Merve geldi. zal havaalannda Merv Valisi ve kalabalk bir top-
luluk karlad. Trkmen genleri zala gsteri yaptlar.
Halit Esendir Mervdeki cokun karlamay u satrlarla ifade
ediyor: Merv ehrinin giriinden kna kadar en az 5 kmlik
yol boyunca insanlar tarafndan tezahrat ve alklarla karlandk.
Gerekten grlmeye deer manzaralard.441
Fehmi Koru da tm gezi boyunca zala en cokulu karlama-
nn Buhara ve Merv ehirlerinde yapldn u szlerle belirtiyor:
Bu gezinin iki duranda muazzam bir karlama grdk; ikisi
de lkelerinin bakenti deildi: zbekistanda Buhara, Trkmenis-
tanda Merv... Buharallar Trkiyeden gelen misafirlerini gerek bir
cokuyla karlamlard; 120 bin nfuslu Mervde ise evde kimse
kalmamacasna bir kalabalk yollara dklmt; saatlerce yer-
lerinde kaldlar, hem giderken hem de dnerken heyeti sevgiyle
selamladlar.442
zal baz ziyaretlerden sonra Seluklularn son sultan Sultan
Sencerin kabrinin bulunduu Bayram Ali ehrinin yanndaki eski
Seluklu baehrine gitti.
zal, burada tamirat devam eden trbe hakknda bilgiler ald,
fatiha okudu daha sonra Ankara eski Belediye Bakam Mehmet
440.Halit Esendir, Cumhurbakan zaln Son Orta Asya Yolculuu 5,

Zaman, 29.04.1993.
442.Taha Kvan, Trkmenistan Notlar, Zaman, 15.04.1993.
Altnsoyun Efendim Yasin-i erif okuyalm m? sorusuna uzun

olmaz m cevabn verdi. Altnsoy sadece ilk sayfay okumay teklif
etti. zaldan onay alnca Mehmet Altnsoy yksek sesle Yasin-i
erifin ilk sayfasn okudu. Herkes gibi zal da ok duyguland.443
Trkiye, 13. yzyldan kalma bu trbe ve onu kapsayan tarihi an-
tn onarm iin 2.5 milyar TL verecek oldu.444
zal ok yaknda bulunan Yusuf Hemedani Hazretlerinin kab-
rini de ziyaret etti. Restoresinin byk bir ksm tamamlanan bu
klliyede bu sefer zal, Mehmet Altnsoyu ararak Yasin oku-
masn istedi. Bu ziyaretlerden sonra Mervden Akabata dnld
ve daha sonra akam yemei Ayna Restoranda btn davetlilerin
katlm ile yenildi. zal genelde gezi boyunca bol bol yemek yedi
bu konuda salna hi dikkat etmedi.445
Cumhurbakan Turgut zal ve yanndaki heyet bugn leden
sonra Trkmenistan ziyaretini tamamlayarak, Orta Asya seyahati-
nin en nemli ve kritik blm olan Azerbaycana geti.
26 ubat 1992de Hocaldaki son Ermeni saldrlar nedeniyle,
Azerbaycan ziyareti, dier Trk cumhuriyetlerine yaplan geziden
farkl zellikler tayordu. Bu sebeple Bakdeki grmelerin ar-
ln da Azeri-Ermeni krizi ve bundan sonra izlenecek politikalar
hususunda gr alverii oluturacakt.
Orta Asya seyahati srasnda, zaln verdii sert demeler,
Bakdeki grmelerde Trk tarafnn alaca tavr konusunu da
gndeme getiriyordu.
Trkiyenin dardan ok daha byk grldn belirten
zal, ierdeki gr ayrlklar ve tartmalar nedeniyle bunun

444.Sami Kohen, Kritik Seyahat Balyor, Milliyet, 13.04.1993.
Trkiyede fark edilmediini syledi ve Byk lke olmak iin

byk dnmek gerek. Oysa biz kendimizi kk gryoruz
diye konutu.
zal, son demelerine ite ve dta gsterilen tepkilerden
duyduu znty ifade ederken, Azerbaycan konusunda Ya-
pabileceimiz tesir varken artk yapamaz hale geldik dedi.
Cumhurbakan, snrdaki ynan dahi bu tr konumalar ne-
deniyle artk etkisiz hale geldiini belirtti.
Babakan ile seyahate ktndan beri bu konuda herhangi bir
telefon grmesi yapmadn da bildiren zal, Hkmet Meclise
kar sorumludur. Bunu Meclis sorar eklinde konutu.
zal Dileri Bakannn Rusya ile grerek zm aradn
syledi fakat bunun Kozyrevin fazla etkisi olmadndan do-
lay netice vereceine inanmadn da belirtti. Bylece zaln
tutumunun, tam Bakye yaplacak ziyaret ncesi, Dilerinin ve
hkmetin politikasndan farkl olduu ortaya kyordu.446
zaln Azerbaycan ziyaretinin gndeminde nemli bir konu
da Azerbaycan petrollerinin Trkiye zerinden dnya pazarlarna
ulatrlmas meselesiydi. Bu saland takdirde Trkiye, imdiye
kadarki tketici konumundan syrlacak ve petrol reticisi olmasa
bile, petroln datmna arac olabilecekti. Bylece Trkiye ayn
zamanda enerji meselesinde stratejik bir nem de kazanacakt.
Bu sebeple Azerbaycan ile imzalanan petrol boru hatt szleme-
si Trkiyeye nemli avantajlar salyordu. Ylda yaklak 40 milyon
ton ham petroln Ceyhan limanna aktlmasn ngren proje,
gerektiinde hacmin yllk 65 milyon tona karlmas dnle-
rek oluturuldu. 1060 kilometre uzunluundaki boru hattnn 1.4
milyon dolara gerekletirilmesi ngrld.
446.Kohen, ayn yer.

Trkiye asndan kurulacak boru hattnda Azerbaycann ba-

kenti Baknn ara terminal, Ceyhann da nihai terminal olmas
dnld. Bylece sadece Azerbaycann deil, Kazakistan ve
Trkmenistann da Hazar kylarndaki petrol sahalarnn kap-
sanmas planland. Kazakistandaki Tengiz ve Novizen sahalar
ve Bat Sibirya petrolnn Ceyhana balanmasyla petrol boru
hatt byk bir neme haiz olacakt.
Grmelerde Bakden yollanan petrol ilk etapta Midyata in-
dirilmesi, oradan Botaa ait 540 kilometre uzunluundaki boru
hatt araclyla da Ceyhana ulatrlmas ifade edildi.
Boru hattnn isletilmesi ise bir irket araclyla yaplacakt.
irkete boru hattnn getii lkelerin, yani Trkiye, Azerbaycan
ve rann yan sra petrol irketleri ve finansr kurulular ortak
olabilecekti.
1996 ylnda Ceyhana aktlmas dnlen bu petroln yan
sra Irak hatt da aldnda Trkiye ylda 13 milyar dolarlk petrol
pazarnn olutuu bir merkez haline gelecekti.
Milliyet gazetesinden Rdvan Akarn belirttiine gre, Trki-
yenin petrol pazarndaki yeni konumu yle olacakt:
Trkiye Iraktan yllk 70 milyon ton civarnda bir petrol Cey-
hana aktyordu. Bu petrolden yaklak 350 milyon dolar pompaj ve
gei creti alan Trkiye Azerbaycan ile yaplan anlamaya gre ge-
i ve pompaj creti olarak yaklak 300-400 milyon dolar alacakt.
Trkiyenin yllk 17 milyon tonu bulan petrol alm, kaliteli
Azeri petrolnn Trkiyeye aktlmasyla bu blgeye kayacak. By-
lece Trkiye ylda 140-150 milyon dolar civarnda dedii nakliye
harcamalarndan kurtulmu olacakt.
Trkiye Akdenizin en byk datm terminaline sahip
olacakt. Orta Asya borsas Trkiyede olacak ve hatta Krfez pet-
rolnn Uzakdou ve Dou Amerikaya yolland dikkate alnrsa
rann Avrupa ve Bat Amerika pazarna dnk Akdeniz petrol

iin Ceyhan limann da dnmesi gndeme gelecekti.447
Grld gibi Cumhurbakan Turgut zaln Orta Asya gezi-
sinde Kazakistan ve Trkmenistanda yapt grmelerin nemli
bir blm, petrol ve doal gaz boru hatlaryla ilgili projelere ay-
rlmt. Bu projelerin nemli bir ksm gnmzde hayata gemi
bulunmaktadr. Bylece Trkiye Azerbaycan ve Orta Asya lkeleri
ile Avrupa arasnda bir enerji kprsne dnm bulunmakta-
dr. Bu bir yandan Trkiyeye stratejik nem kazandrrken, dier
yandan karde cumhuriyetlere enerjilerinin pazara ulatrlma-
snda bir lkeye baml olmaktan kurtarp enerji yolu eitlilii
salamaktadr.
Seyahat boyunca zaln yannda bulunan Enver Altayl, bu
gezinin zalda yeni ufuklar atn ve Trkiye ile Trk cumhu-
riyetlerinin g birlii ettii takdirde dnyada yeni kresel gce
ulaacaklarna kanaat getirdiini sylemektedir.448
zal ne yazk ki, bu yorucu geziden dndkten iki gn sonra,
17 Nisan 1993de ani bir eklide vefat etti. Yaplan resmi akla-
mada kalp krizinden ld belirtildi. lm dnyada zntyle
karland. Trkiyede ve Trk dnyasnda pek ok kii onun iin
yas tuttu.
21 Nisan 1993te yaplan cenaze treni byk bir kalabalk hazr
bulundu. TBMMde sabah yaplan trene lke iinden ve dndan
ok sayda devlet adam ve diplomatlar katld. Bir gn ncesinden
TBMMye getirilerek katafalka konan zaln naa nnde halk
sabaha kadar sayg geiinde bulundu. Sabah saat 08den itibaren
447.Rdvan Akar, Ceyhan Dnya Petrol Merkezlerinden Biri Oluyor, Mil-

liyet, 11.04.1993.
448.lk rfan, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, stanbul, 2008, s. 419-
420.
yabanc konuklar, misyon efleri ve bykelilik temsilcileri sayg

duruunda bulunduktan sonra, zaln naa askerlerin omuzlarn-
da devlet treninin balayaca TBMM binasnn nne getirildi.
Devlet treni saat 10.30 tren ktasnn hareketi ile balad. Ko-
catepe Camisine doru yaplan yryte zaln naann hemen
arkasnda ailesi bulundu. zal ailesinin arkasnda ise Cumhurba-
kan Vekili Hsamettin Cindoruk ve yabanc devlet bakanlar,
onlarn ardndan Babakan Demirel ve konuk babakanlar yrd.
Cenaze TBMMden caddeye karken yaklak bin kiilik toplu-
luun ellerinde pankartlar tuttuu ve tekbirler getirdii grld.
Pankartlarda Demokrat Cumhurbakan, Sivil Cumhurbakan,
Dindar Cumhurbakan, Mekann Cennet Olsun gibi ifadeler
yer almaktayd. Bilkent rencileri tarafndan alan bir pankart-
ta ise 21. Yzyl Trklerin Yzyl Olacaktr. Sana Sz Veriyoruz
yazs dikkati ekiyordu.
Cenaze trenine katlan devlet adamlar arasnda Azerbaycan
Devlet Bakan Ebulfeyz Elibey, Kazakistan Devlet Bakan Nur-
sultan Nazarbayev, KKTC Cumhurbakan Rauf Denkta, Almanya
Cumhurbakan Richard von Weizsaecker, Grcistan Devlet Baka-
n Eduard evardnadze, Ukrayna Devlet Bakan Leonid Kravuk,
rlanda Cumhurbakan Marry Robinson, Yunan Babakan Kons-
tantin Miotakis, Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter Petrosyan,
Avrupa Topluluu Konsey Bakan Yardmcs Hans van Derbrug
bulunmaktayd.449 Merutiyet Caddesi boyunca Nazarbayev, Eli-
449.Milliyet, 22.04.1993; Cenaze trenine devlet adam ve temsilcilikler d-

zeyinde katlan tm lkeler unlard: Cumhurbakanlar: Moldova, Kaza-
kistan, Arnavutluk, Azerbaycan, KKTC, rlanda, Grcistan, Ukrayna, Al-
manya, Ermenistan, Gambiya (Yrd.).
Meclis ve parlamento bakanlar: Hrvatistan, ek, Pakistan, Avustralya,
Trkmenistan, Krgzistan, Romanya, spanya, Portekiz, Polonya, talya,
Maldivler, zbekistan, Tacikistan (Yrd.), in (Yrd.), Belika (Yrd.).
bey ve Denkta birlikte yrdler. Halkn Trk Cumhuriyetlerinin

liderlerine sevgi gsterisinde bulunduklar gzlendi. Kocatepe Ca-
miinde le namazn mteakip klnan cenaze namazndan sonra
zaln naa uakla stanbula gnderildi.450
Turgut zaln byk nem verdii ABDnin st dzey bir tem-
silci ile cenazeye katlmamas dikkatler kamad. ABD Bakan Bill
Clinton zaln cenazesine katlmad gibi st dzey bir temsilci
yerine eski Dileri Bakan James Bakerin katlmasn kararlatr-
d. Washingtondan Ankaraya yaplan aklamada, cenazeye nce
Bakan Clinton gelmek istedi; ancak Washingtondan ayrlamad.
Bakan Yardmcs Al Goreun da bte oylamalar dolaysyla gele-
medii ifade edildi. Clintonn zel temsilci olarak eski ABD Devlet
Bakan George Bushun trene katlmasn nerdii, ancak Bushun
da kendi adna ina edilecek bir ktphanenin al dolaysyla
gelemedii kaydedildi.451 20 Ocak 1993te ABD bakanl gre-
vine balayan Clinton, zal vefat ettiinde grevinde daha yeni
olduu dikkate alnrsa, cenazeye katlmamas makul karlana-
Babakanlar: KKTC, Tunus, Yunanistan, Bulgaristan, Rusya Federasyonu

(Yrd.), Kuveyt (Yrd.), Nahvan, Acaristan, Dastan (Yrd.).
Bakanlar: ran, Kenya, Fas, Msr, Kanada, Katar, Hrvatistan, Suudi Ara-
bistan, Belika, Kazakistan, Azerbaycan, Finlandiya, Pakistan, Romanya,
Hollanda, Grcistan, Slovenya, Hindistan, Bosna-Hersek, rdn, Bahreyn,
Norve, zbekistan (Yrd.), Fransa, srail, ngiltere, ABD (Vekili), in (Yrd.),
Ermenistan, BAE, Danimarka, sve, Malezya.
Dierleri: rdn, BAE, Japonya, G. Kore, Makedonya, ABD, Avrupa NATO
Mttefikleri Kara Kuvvetleri Komutan Yardmcs, AT Komisyon Bakan
Yardmcs, Kamerun, Endonezya, zlanda, Afganistan, Nijerya, NATO Ge-
nel Sekreter Yardmcs, Avrupa Konsorsiyumu Genel Sekreter yardmcs,
BM Protokol efi, Filistin, Arjantin, Pakistan, svire, Malezya, KO Genel
Sekreter Yardmcs. Milliyet, 22.04.1993.
450.Milliyet, 22.04.1993.
451.ABDnin Ayb zaln Cenazesine Eski Bakann Gnderiyor, Milliyet,
21.04.1993.
bilir; ancak, 2 Austos 1990da Saddam Hseyinin Kuveyti igal

etmesiyle patlak veren Krfez Krizinden itibaren zaln yakn
ilikide bulunduu eski ABD Bakan Bushun cenazeye gelmesi
bir vefa rnei olabilirdi.
Cenaze srasnda Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayev
zaln vefatn Trk Dnyasnn byk kayb olarak deerlen-
dirdi.452 Ayn yl iinde Kazakistann bakenti Almatda bir caddeye
Turgut zaln ismi verildi. Bu konuda bilgi veren Almat Belediye
Bakan Yardmcs Asen Baspayeva unlar sylemektedir: Turgut
zal Orta Asya halkn, zellikle Kazaklar ok seven bir liderdi. Ve
bamszln kazanan Kazakistana ilk defa gelerek bizleri tebrik
eden, moral veren ve Kazak halkn barn basan Turgut zal Ka-
zaklarn gnlnde taht kurdu. Nazarbayev ile kucaklaan, gnlden
sarlan ve atamz Ahmet Yesevi Hazretlerinin trbesine giderek
ziyarette bulunan Turgut zaln bundan sonra da insanlarmzn
kalbinde yerini korumas ve gnllerimizde devaml yaamas iin
ismini bir caddeye verdik.453
zal ile ilgili olarak dnyann nde gelen gazetelerinde yorum-
lar yapld. 19 Nisan 1993de yaynlanan nshasnda Financial Times
gazetesi zal Trkiyedeki Atatrkten sonraki ikinci reformcu ola-
rak deerlendirdi. Gazetenin yorumunda Atatrkn Bat yanls
ve laik bir Trkiyenin sosyal ve siyasi temellerini att, zaln ise
lkenin ekonomik canlanmasnn mimar ve Avrupa Topluluuna
katlm politikasnn itici gc olduu belirtildi.454
The Wall Street Journal gazetesi zaln vizyon, karizma ve ye-
tenekleriyle lkesinin hem i, hem d meselelerinde deiimler
yapabilmi ender liderlerden olduuna vurgu yapt. Gazete ay-
452.Taha Akyol, zala Sayg, Milliyet, 22.04.1993.

453.Kazaklardan zala Vefa Borcu: smi Caddeye Verildi, Zaman, 14.11.1993.
454.Reformer Who Built on Atatrks Legacy, Financial Times, 19.04.1993.
rca zaln vefatnn Trkiyenin uluslararas alandaki rolnn

imdiye kadar grlmedik bir biimde nemli olduu bir dne-
me rast geldiine dikkat ekildi. Balkan sorunlar, Ermenistan
ve Azerbaycan arasnda Karaba anlamazl, Orta Asyann acil
ekonomik ve siyasi liberalleme ihtiyac, Suriye, ran ve Irak gibi
komularndaki olumsuzluklar gibi meseleler Ankarada gl bir
liderin bulunmasn gerektirmektedir.455 Gazetenin bu yorumunu
destekler mahiyette Alastair Bruton da ifade etmektedir. Onun
fikrine gre, Cumhurbakan zaln ani vefat Trk siyasi haya-
tnda henz birok kimsenin fark edemedii byk bir boluk
oluturmutur.456
Milliyet gazetesinden, d politika yazar Sami Kohene gre,
zaln d politika anlaynda byk dnmek ve cesur dav-
ranmak en nemli kriterler idi. Kohen yorumunun devamnda
zaln bunu Trkiyede ok tartlan Krfez krizinde aka sergi-
lediini, bu tip aktif bir politika ile Bosna-Hersek ve Azeri-Ermeni
atmasnda da uygulanmas gerektiini inandn belirtti.457
Sami Kohen ertesi gnk yazsnda ise zaln Trkiyenin
dardan byk grndn, ancak yurt iinde gereksiz tart-
malarla bunun fark edilemediini Orta Asya gezisinin sonlarna
doru gazetecilerle sohbet ederken u szlerle ifade ettiine dikkati
ekmekteydi: Hatamz Trkiyeyi olduundan ufak grmemizdir.
El lem bizi 3-4 misli byk gryor. Blgemizde byk bir g
olarak sayyor. Biz ise aksine kendimizi kk gryoruz. Bir trl
meseleler karsnda birlik kuramyoruz.458
455.The Modern Ataturk, The Wall Street Journal, 19.04.1993.

456.Alastair Bruton, Who Will Carry the Torch Now the President Has
Died?, The European, 22-25.04.1993.
457.Sami Kohen, zaln D Politikas, Milliyet, 20.04.1993.
458.Sami Kohen, lem Bizi Daha Byk Gryor, Milliyet, 21.04.1993.
The Wall Street Journal gazetesinde yer alan makalesinde Alte-

mur Kl zaln nihai hedefinin XXI. yzyl bir Trk yzyl
yapmak olduuna iaret etti. Kl, zaln bunun eski Sovyet Trk
halklarn ekonomik ibirlii ve telekomnikasyon hatlaryla bir-
birlerine yaklatrarak baarlacana inandn belirtti.459
Kln makalesinde deindii bu nokta zaln en byk eme-
liydi. Mehmet Barlasa yazdrd anlarnda Trkiyenin en zor ve
yokluklarla dolu gnleri geride braktn ve artk herkesin XX.
Asr nasl Trk Asr yaparm diye dnmesi gerektiini, bunun
iin altyapnn hazr olduunu sylyordu.460
Aratrmac Glistan Grbeye gre, zaln ekonomi merkezli
aktif d politikasnn ayrlmaz bir paras Trk Birlii idi. zala
gre, bu Orta Asya Trk cumhuriyetleri ile Trkiyenin blgesel i-
birlii anlayyla bir araya getirilmesiyle baarlacakt. Ayrca Orta
Asya ile Balkanlar birletirecek teknolojik ve siyasal bir hat vard.
Trkiye bu iki hattn arasnda merkez olacak ve Rusya ile de iyi
geinilmesine zen gsterilecekti.461
Zeynel Abidin Erdem AB modeline gre Trk Birliinin ku-
rulmas iin zaln son gezisinde byk aamalar kaydettiine
iaret etmektedir. Gezi esnasnda zal ABnin 40 senede kat ettii
aamay gz nnde bulundurarak Azerbaycan, Kazakistan, Kr-
gzistan, zbekistan ve Trkmenistan devlet adamlaryla protokol
imzalad. Trk Birlii kurulmas iin nce ticari anlamalar ve si-
459.Altemur Kl, Remembering Ozal: A Visionary and A Friend, The

460.Mehmet Barlas, Turgut zaln Anlar, stanbul, 2000, s. 162; Glistan
Grbey, zaln D Politika Anlay, Kim Bu? zal Siyaset, ktisat, Zih-
niyet, stanbul, 2003, s. 291-292; zal Trk Asr ve Trk cumhuriyetleri ile
ilikiler konusundaki grlerini 16 Ekim 1992de Marmara Kulb toplan-
tsnda da ifade etmektedir. Barlas, a.g.e., s. 353-354.
461.Grbey, a.g.e., s. 298.
yasi anlamalar yaplacakt. Daha sonra ABDnin emsiyesi altnda

stratejik ve askeri anlamalar gerekletirilecekti.462
zaln ba danmanlarndan Can Pulak da zaln vefatndan
nce Trk cumhuriyetleri konusundaki almalarn hzlandrma-
ya gayret ettiini sylemektedir. Byk skntlar iinde bulunan
cumhuriyetlere Trkiyenin her trl yardm yapmasn istiyordu.
mknlarn Trkiyeye tanmasn, Trkiyede rafine edilmesini ve
Trkiye adyla darda pazarlanmasn uygun gryordu.463
zala danmanlk yapan bir baka kii, Enver Altayl da onun
son gnlerinde Trk Birlii projesi zerinde youn bir biimde
altn ifade etmektedir. zaln hedefi Trkiye, Azerbaycan ve
Orta Asya cumhuriyetlerini iine alan kresel yeni bir g olutur-
makt. zal son Orta Asya gezisinin dn yolunda Bak-Ankara
arasnda uakta, Altaylya bu birliin kurulmasnn nndeki en-
gelleri ve atlmas gereken admlar konusundaki dndklerini
ifade etti. Altayl zaln ani lm vuku bulmad takdirde
gn sonra buluacaklarn belirtmektedir.464
Can Pulak zaln Trk dnyasna ok byk nem verdiini u
szlerle anlatyor: zaln kafasnda ok byk bir Trk dnyas
vard. Buna gizli gizli seviniyordu. te byk Trk dnyas yeniden
geliyor! diye dnyor ve bunu kolaylatrmak iin elinden geleni
yapyordu. 200 milyon Trk artk dnyann karsnda ezik, boynu
bkk dolamayacak ve Trk insannn yaratcln, alkanln,
becerikliliini btn dnyaya ispatlayacakt. te Trkln eline
byle bir frsat geiyordu. Buna gerekten sevinmiti.465
462.Uur, Fatih, zlenen Demokrat Turgut zal, stanbul, 2012, s. 49.

463.Mehmet Akyol, Beni ok Ararsnz, Ankara, 2000, s. 361.
464.rfan lk, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, stanbul, 2008, s. 420.
465.Mehmet Akyol, Beni ok Ararsnz, Ankara, 2000, s. 359.
Grevi banda vefat eden Cumhurbakan zaln lmnn

doal olup olmad tartmaldr. zellikle yaknlar zaln ak-
land gibi bir kalp krizi sonucu doal bir lm ile deil, verilen
zehir neticesinde ldrld iddia etmektedirler. Bu tartmalar
sebebiyle, Cumhurbakan Abdullah Gl, Devlet Denetleme Kuru-
luna 1 Ekim 2010 tarihinde, konunun ayrntl biimde incelenmesi
talimatn verdi.
13 Mays 2012de incelemesini tamamlayan Devlet Denetle-
me Kurulu zaln lmnn pheli olabilecei kanaatine vard.
Kurulun tavsiyesiyle mezarnn alarak naann incelenmesi gn-
deme geldi.466
Adli tp uzmanlar 20 yla yakn bir zaman getikten sonra
zaln naa zerinde, zellikle bir zehir verildiini kantlayacak
maddelerin varln tespite alacaklar. Zehir verilmi bile olsa,
20 yl sonra naatan geriye kalan kemik ve sa kalntlarndan bunu
tespit etmek belki de mmkn olmayacaktr. Ancak, yine de p-
helerin giderilmesi asndan bu incelemeyi yapmak gereklidir.
Eer zala herhangi bir ekilde suikast yaplm ise, buna ni-
in ihtiya duyulmu olabilir? zaln ldrlmesi hangi karlara
hizmet edebilir? Bu konuda eitli sebepler ileri srlmektedir. a-
lmamz ilgili olduu iin biz burada sadece Trk dnyas ynelik
olarak ortaya atlan iddialara deinmek istiyoruz.
zaln yaknnda bulunan baz politikaclar ve danmanlar
onun lmnde Trkiye ile Trk dnyasnn entegrasyonuna en-
gel olmak isteyen evrelerin parma olduunu ileri sryorlar.
Bu iddialardan birini Zeynel Abidin Erdem dile getirmektedir.
zaln son dnemlerde Trk Birlii kurma almalar iinde
466.DDK, Turgut zal Raporunu Aklad http://www.cnnturk.com/2012/

turkiye/06/13/ddk.turgut.ozal.raporunu.acikladi/664886.0/index.html, Eri-
im, 15.08.2012.
olduunu syleyen Erdem, Son Orta Asya seyahatinde bu ynde

nemli bir protokole imza atmt. Onun kuraca birlikten rken
baz gler buna frsat vermeden zal ldrd demektedir.467
Enver Altayl da ayn grtedir. zaln bir cinayete kurban
gitme ihtimalinin yksek olduunu belirten Altaylya gre, zal
ile Demirelin uyum iinde izledikleri Adriyatikten in Seddi-
ne Kadar ve Tek Millet, ok Devlet eklinde sloganlaan Trk
dnyasna ynelik politikalar Trkiye ve Trk cumhuriyetlerinin
Avrasyann kalbinde bir kresel g oluturmalarna ynelik bir
siyasetti. zaln zamansz vefat ve Demirelden sonra babakanlk
yapanlarn bu konulardaki yetersizlii ve heyecanszl byk bir
frsatn karlmasna sebep olmutur.468
te yandan zaln lm, her ne kadar baz lke veya g
odaklarnn karlarna uygun dmse de, doal bir lm de
olabilir. Kalp rahatszl olan zal son Orta Asya gezisinin yo-
un programnn olumsuz etkilemi olduu muhakkaktr. zal
bu geziden yorgun ve bitkin bir ekilde dnd ifade edil-
mekte, evresindekiler gezinin son duranda Azerbaycandaki
katliamlardan dolay byk znt duyduuna da dikkati
ekmektedirler.469
Geziden nce de zal bitkin ve benzi atm bir grnmdey-
di. Hatta bu sebeple kendisine geziyi iptal tavsiyesinde bulunanlar
oldu. Ancak zal bu gezinin nemli olduunu, zellikle Dalk
Karaba meselesinden dolay Azerbaycanllarn yannda olmas
gerektiini ifade ederek bu tavsiyeyi kabul etmemiti.470
467.Zaman, 15.04.2007.
468.rfan lk, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, stanbul, 2008, s. 421.
469.Mehmet Ali Birand Soner Yaln, The zal Bir Davann yks, s-
tanbul, 2001, s. 553-556.
470.Fatih Uur, zlenen Demokrat Turgut zal, stanbul, 2012, s. 54.
Orta Asya gezisi srasnda da programn younluunu hafiflet-

me yolunda tavsiyeler olmusa da, zal bu tavsiyelere de uymad.
Mesela, gezide bu konuda uyarda bulunan Zeynel Abidin Erdeme
Ben ne yaptm biliyorum. Bunlar srdrmek zorundaym ve
srdreceim de. Bu neye mal olursa olsun, olmas gereken eyleri
yapyorum. Trk milletinin bu morale, bu llere ve bu deer-
lere ihtiyac var. Bunlar Trktr. Bunlar biz arkamzdan bir yere
gtrmek zorundayz. Biz bunlarla bir kpr kurup gemiteki
kaybettiimiz 70 senenin acsn kapatmak zorundayz diye ce-
vap vermiti.471
zal bir yerde Trk dnyas iin saln hie saymt. Koruma
Mdr Musa ztrkn ifadesiyle kendisi adeta Trk dnyas iin
feda etmiti. Son Orta Asya gezisinde yannda bulunan ztrk bu
konuda unlar ifade etmektedir: Seyahat 12 gnlk bir seyahatti.
Ramazandan da kmtk, yorucu bir seyahatti. En son duramz
15 Nisanda Azerbaycand. Ama iin asl kendisini Bosna Hersek
ve Azerbaycan iin feda etti Yorgundu ama Trk dnyas iin
Mslman dnyas iin maalesef salna fazla dikkat etmedi.472
Aslnda zal bu gezide fazla yaamayacan hissetmi gibiydi.
Gezi srasnda yaanan bir olaydan byle bir sonu karlabilir.
zal, Buhara ehrindeki ah- Nakibendi trbesine gelindiin-
de gazeteci Servet Kabakldan annesi ve Trkiyedeki Nakbendi
eyhlerinden Mehmed Zahid Kotkunun mezarlarna koymak zere
toprak almasn rica etti. Daha sonra yannda zbekistan Cumhur-
bakan slam Kerimov olduu halde trbenin iekliinden toprak
471.Mehmet Ali Birand Soner Yaln, The zal Bir Davann yks, s-
tanbul, 2001, s. 553-554.
472.NTV zal ldrld M? Dosyasn At, http://www.gazeteciler.
com/medya-kosesi/ntv-ozal-olduruldu-mu-dosyasini-acti-25508h.html,
Eriim, 18.08.2012.
almakta olan Kabakly gren zal Olum toprak aldn m? Biraz

fazla al, lazm olacak dedi.473 Burada zaln lazm olacaktan kast
ettii, byk ihtimalle kendi mezaryd.
473.Servet Kabakl ile grme, 20.09.2012; Bu olay farkl azlardan da ifade

edilmektedir. Bkz. Mehmet Ali Birand Soner Yaln, The zal Bir Davann
yks, stanbul, 2001, s. 553-556. Semra zal bu olay anlatrken ah-
Nakibendinin trbesini Kazakistann Trkistan ehrindeki Hoca Ahmet
Yesevinin trbesi ile kartrmaktadr. Zaten Semra zal, Zannederim Ah-
met Yesevi trbesi olacak diye hangi trbe olduundan emin olmadna
iaret etmektedir.
Sonu
Genel olarak bakldnda Turgut zaln 1983-1993 yllar

arasndaki siyasi faaliyetleriyle Trkiyenin Trk cumhuriyetleri
ilikilerinin ilk yllarn ekillendirdiini syleyebiliriz. Bu ili-
kilerin Sovyetler Birliinin knden ve bu cumhuriyetlerin
bamszlklarn kazanmalarndan nce balad grlmektedir.
te bu durum, Trkiyenin Sovyet sonras dnemde Trk cumhu-
riyetleriyle hzl bir biimde ilikiler tesis etmesini kolaylatrmtr.
zellikle onun 1984-1991 yllar arasnda Bu sebeple zaln 1980li
yllarda Trk-Sovyet ilikilerini duraan vaziyetten kartarak en
st seviyelere kartmas byk neme haizdir. Atatrk ve Lenin
tarafndan tesis edilen Trk- Sovyet dostluu II. Dnya Savandan
sonra Stalinin Trkiyeden toprak ve s talepleriyle bozulmu ve bir
daha istikrar kazanamamt. Trk-Sovyet ilikileri Stalinin l-
mnden sonra Khruevin iktidara gelmesiyle Moskova tarafndan
toprak taleplerinden vaz geildii belirtilerek dostluk eli tekrar uza-
tlmsa da, ilikiler bir daha eski seviyesine kamam ve 1953-1984
yllar arasnda inili kl bir seyir izlemiti.
te yandan Stalinin tehditleri Trkiyeyi Bat lkelerine yak-
latrmt. Moskovann Trkiyeye kar dmanlk politikalarn
deitirmesinden sonra, Ankarann zaman zaman Sovyetler Birlii
ile ilikilerini gelitirmek istemesi ise Batl mttefiklerince ho kar-
lanmamtr. Hatta Trk siyasi tarihinde demokraside kesintiler
yaatan darbelerin sebeplerinden biri olarak politikaclarn Trk-

Sovyet ilikilerini gelitirmek istekleri gsterilmektedir. Gerekten
de 27 Mays 1960, 12 Mart 1971 Muhtras ve 12 Eyll 1980 dar-
besi ncesinde iktidarda bulunan liderlerin Moskova ile ilikileri
gelitirmeye altklar gzlemlenmektedir.
Turgut zal Kasm 1983te seimleri kazanarak iktidara geldii
gnden itibaren Sovyetler Birlii ile ilikileri gelitirme yoluna git-
ti. Bunu aklc ve ekonomi merkezli politikalarla baard. 1983te
duraan vaziyetteki Trk-Sovyet ilikilerini 8 yl iinde Atatrk ve
Lenin dnemini aratmayacak bir dostluk seviyesine kard. Bunu
iki temel proje ile salad. lki 1984 ylnda ortaya att Sovyetler
Birliinden doal gaz satn alma ve karln mal ve hizmetlerle
deme projesiydi. zellikle Gorbaovun glasnost yani aklk ve
perestroyka yani yeniden yaplanma politikalarnn yrtld
dnemde Sovyetler Birlii byk bir dviz sknts iinde ithal mal-
lara deme gl ekmekteydi. Byle bir dnemde Trkiyenin
doal gaz satn alma teklifi Moskova iin de cazipti.
Bylece 1987 ylna gelindiinde zaln bu projesi hayata ge-
iyor ve Trkiye Bulgaristan zerinden denen borularla doal
gaza kavuuyordu. Bu ayn zamanda Trkiye ile Sovyetler Birlii
arasndaki ticaretin canlanmasn da salyordu. Hatta bu ibirli-
i sonucunda Trk mteahhitleri Sovyet inaat sektrnde geni
apl yer almaya da baladlar.
Bunu ikinci proje takip etti. Sovyetler Birlii ve evre lkele-
riyle ekonomik ilikilerin tesinde geni bir ibirliini ngren bu
proje Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi (KEB) adn tayor
ve Karadenize kys olan lkelerle yakn ibirliini amalyordu.
1990 ylnda ortaya atlan bu proje zaman iinde blge lkeleri ta-
rafndan destek grd. KEB projesinin 1991de tm blge lkeleri
tarafndan imzalanarak yrrle girmesi beklenirken Sovyetler
Sonu 253
Birlii dalyordu. Ancak proje devam etti ve anlamaya 1992de

Sovyetler Birliinin yerine Rusya Federasyonu imza atyordu.
Tm gelimeler esnasnda zal Sovyet lideri Gorbaovun
gvenini kazanyordu. Trk-Sovyet ilikileri zaln politikalar
sayesinde duraanlktan aktif dostluk ilikilerine dnyordu. Bu
durum 1991 ylndan itibaren gelimeye balayan Trkiye-Trk
cumhuriyetleri ilikilerine olumlu katk yapyordu. Ankara-Mos-
kova arasndaki dostluk ilikileri Sovyetler Birlii daha dalmadan
Sovyet Trk cumhuriyetleri ile ilikilerin temelinin atlmasna im-
kn salad. nk, aksine bir durumda, yani Trkiye ile Sovyetler
Birlii arasnda souk ilikilerin olduu bir ortamda Moskova tara-
fndan Ankarann Trk cumhuriyetleriyle ilikilerini gelitirmesine
sert tavr almas kanlmazd.
Bu adan bakldnda, Trkiyenin Sovyetler Birliinin dal-
masna en hazrlkl lke olduunu syleyebiliriz. nk, hibir
NATO yesi lke o dnemde Sovyetler Birlii ile bu kadar yakn
ilikiler iinde olmamt. Hatta, Trkiyenin Moskova ile yakn
dostluk ilikiler iinde bulunmas baz Bat lkelerinin tepkisine
de sebep oluyordu.
Moskova ile yakn ilikiler iinde olmasna ramen, Trkiye
Sovyetler Birliine bal Trk cumhuriyetleri ile ilikilerinde daima
temkinli oldu, Sovyetler Birlii iilerine mdahale saylabilecek
giriimlerden zenle kand.
Bu sebeple Sovyetler Birlii son dneminde birbiri ardna ba-
mszln ilan eden dier cumhuriyetlerle birlikte bamszln
ilan eden Trk cumhuriyetlerinin bamszln hemen tanmakta
acele etmedi.
Moskovada Austos 1991 darbe giriiminden sonra hzla ke
doru giden Sovyetler Birliinden 30 Austos 1991de Azerbaycan,
31 Austos 1991de Krgzistan, 1 Eyll 1991 zbekistan ve 27 Ekim
1991de Trkmenistan bamszlklarn ilan ediyordu. Bu cumhu-

riyetleri gelen talep ve isteklere ramen Trkiye hemen tanmad.
Bunun tek istisnas, ok yakn tarihi ve kltrel balar olmas se-
bebiyle, 9 Kasm 1991de bamszl tannan Azerbaycandr.
8 Aralkta Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Beyaz Rusya Ba-
msz Devletler Topluluu kurduklar ve Sovyetler Birliini
feshettiklerini akladktan ve 16 Aralk 1991de Kazakistan da
bamszln ilan ettikten sonra Trkiye tm eski Sovyet cum-
huriyetlerinin bamszlklarn tand.
Yeni bamsz ve eski sosyalist rejim yerine yeni rejim araylar
iinde olan Trk cumhuriyetleri tarafndan Trkiye demokratik,
ada ve laik idaresiyle bir model lke olarak benimsendi. Bu rol
Trkiye benimsedii gibi, Bat lkeleri de destekledi.
Orta Asya Trk cumhuriyetleri ile Azerbaycann dini temelli ran
modelinde bir yaplanmaya gitmelerinden endie eden Bat bu lke-
ler zerinde Trkiyenin etkili olmasn tercih ediyordu. Ancak ksa
sre iinde Trkiyenin bu cumhuriyetlerin beklentilerini karlaya-
mad grld. Bu konuda ska dile getirilen Trkiye hazrlksz
yakaland eklindeki sebebin geersiz olduunu dnyoruz. n-
k sadece Trkiye deil, Sovyetler Birliinin kne tm dnya
devletleri hazrlksz yakalanmt. Trkiye de hazrlksz yakalan-
makla birlikte Sovyetler Birlii ile gelitirdii iyi ilikiler sayesinde
dier devletlere gre bu srece bir adm nde girmiti. stelik ran
devletinin blge lkelerinde etkili olmasn istemeyen Bat lkele-
rinin de model lke olma yolunda desteklerini alm bulunuyordu.
Bu avantajlarna ramen, Trkiyenin bu blgede baarsz olmas-
nn temel sebebi Trk cumhuriyetlerine ynelik politika ve stratejiler
retememesi olmaldr. ABD de Sovyetler Birliinin kne ha-
zrlksz yakalanmt. Fakat ksa srede yeni durum karsndaki
deerlendirmelerini yaparak etkili politika ve stratejiler rettiler.
Sonu 255
Trkiyenin o dnem iin yeni bamsz Trk cumhuriyetleri-

ne ynelik politikalar belirlemesi zaten mmkn deildi. nk,
1990l yllarn banda blgeyi tanyan bilen uzmanlar neredeyse
Trkiyede hi yoktu. Trkiye Souk Sava yllarnda Sovyetler Birli-
ini kendisine en byk tehdit grdnden Sovyetler Birlii ve ona
bal lkeler ile ilgilenmeyi kstlamt. Hatta Rusa renmek bile
sakncal hale getirilmiti. Oysa Batda, zellikle ABDde Sovyetler
Birlii aratrmalar zel bir neme haizdi. Hatta Sovyetoloji is-
minde Sovyet aratrmalar yeni bir bilim dal olarak ortaya kmt.
te bu sebeple ABD Sovyetler Birlii daldktan sonra, sovyetoloji
uzmanlar sayesinde blgeye ynelik etkin politikalar retmekte
gecikmedi. Trkiyenin ise aradan 20 yldan fazla bir zaman gemi
olmasna ramen halen etkin bir Trk cumhuriyetleri veya bir Trk
dnyas politikasnn izilmemi olmas dndrcdr.
Trkiyenin Trk cumhuriyetlerine ynelik avantajlarn verimli
kullanamamasnn dier sebepleri arasnda o lkelerin ilk yllarn-
da acil olarak ihtiya duyduklar sermaye ve yatrm ihtiyalarn
karlamada snrl imknlarnn oluu da vard. Buna karlk Bat
ve Uzakdounun bu alanlarda gl imknlara sahip devletleri
kolayca blgede sz sahibi oluyordu.
Bu adan bakldnda Trkiye Trk modeli olarak rann
blgeye nfuzunu snrlandrarak Batl lkelerin blgeye yatrm
yapmalarna ve ekonomik avantajlar ele geirmelerine hizmet et-
mi grnyor.
Trkiyenin model lke olmada baarszlnn bir baka sebebi
de devletin tepe noktasnda, Cumhurbakan zal ile Babakan De-
mirel arasndaki uyumsuzluktur. ki lider en hayati konularda bile
zaman zaman bir araya gelmekten, birbirlerini bilgilendirmekten
kand. Bu da Trkiyenin sadece Trk cumhuriyetleri ile ilgili de-
il, tm d politikay olumsuz ynde etkileyen nemli bir faktrd.
te yandan Trkiyenin en baarl olduu nokta, karde Trk

cumhuriyetlerinin bamszlklarn pekitirme, uluslararas top-
lumda yer edinme ve devletleme srelerine inanlmaz boyutlarda
katk saladdr. Trkiye bamsz Trk cumhuriyetlerini dn-
yada ilk tanyan lkedir. Ordudan turizm sektrne, eitimden
ticaret sektrne kadar birok dalda uzmanlarn Trkiyede eitil-
mesine imkn salad. Bunlar yeni bamsz olan devletler iin ok
nemli katklardr. nk Sovyetler Birliinin kmesi ile her ey
bitmemiti. Bu lkelerin devletleme ve uluslararas toplumda hak
ettikleri konumlar da almalar gerekiyordu. Bu hususta Trkiye
elinden geleni esirgemedi.
Ayrca Trk cumhuriyetleri arasnda dayanma ve ibirliinin
de bulunmas bu lkeler ve Trkiye iin ok nemliydi. Bu konuda
da nc rol Trkiye stlendi. 1992de Ankarada tarihte ilk defa
birden fazla Trk devletinin yneticisi bir araya gelerek ibirlii
imknlarn grt. Bu ilk zirve toplantsnda baz aksaklklar ya-
anm olsa bile bu konuda bir zemin hazrlam ve bu toplantlar
gnmze kadar devam ede gelmitir.
Sonu olarak d politikada dinamik olmay ve risk almay
benimseyen zaln 1983-1993 yllar arasndaki Trkiye-Trk
cumhuriyetleri ilikilerinde nemli bir yeri olduunu syleyebili-
riz. zellikle onun Sovyetler Birlii dalmas ncesinde Moskova
ile gelitirdii iyi ilikiler bu konuda Ankaraya avantaj salamtr.
zaln Trk cumhuriyetlerine de ynelik nemli almalar yap-
mak istemesine karn, 1991 Kasmndan itibaren babakanlktan
cumhurbakanlna geiiyle d politikada tesiri azald. 17 Nisan
1993te vefat eden Turgut zal Trk dnyasna ynelik zel ilgisi,
samimiyeti ve sevgisiyle bilinmekte ve sevilmektedir.
Bibliyografya
Kitap ve Makaleler
ABDnin Ayb zaln Cenazesine Eski Bakann Gnderiyor, Milliyet,
21.04.1993.
Akal, Emel, Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal ttihat Terakki
ve Bolevizm, stanbul, 2002.
Akar, Rdvan, Ceyhan Dnya Petrol Merkezlerinden Biri Oluyor, Milliyet,
11.04.1993.
________, Kardeler Kt Niyetli karsa, Milliyet, 27.06.1992.
Akyol, Mehmet, Beni ok Ararsnz, Ankara, 2000.
Akyol, Taha, Tarihi Dneme, Milliyet, 1.11.1992.
________, Trki Trafii, Milliyet, 31.10.1992.
________, Trkiye Modeli, Milliyet, 21.07.2012.
________, zala Sayg, Milliyet, 22.04.1993.
Alptekin, Serdar, Dostluk Mnasebetlerini Pekitirmesi Bekleniyor zal
Orta Asyaya Gidiyor, Zaman, 4.04.1993.
Alptemoin, Ahmet Kurtcebe, zall Yllar Bir Ryann Ardndan (Editr-
Sylei: Semra Topu), Ankara, 2008.
Andereyev, Nikolai, Central Asia Looks Towards the East, New Times, Sep-
tember 1992, s. 19-22.
Aralov, S. ., Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, stanbul 1967.
Arbatov, Alexei, The Mysteries of the Nuclear Button, New Times, January
1992, s. 22 (20-23).
Armaolu, Fahir, Trk Birlii Byk Bayram, Tercman, 19.03.1993.
________, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, stanbul, 2010.
________, Fahir, Trklk Toplants, Tercman, 31.10.1992.
Aslan, Yavuz, Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri Trk Sovyet likile-

rinde Zirve, stanbul 2002.
Ataman, Muhittin, zalist D Politika: Aktif ve Rasyonel Bir Anlay, Bilgi,
(7) 2003 / 2, s. 49-64.
Atlas, Terry, Leaders Visibility Makes Kazakhstan New Soviet Crossroads,
Chicago Tribune, 16.09.1991.
Aytar, Nail, 18 Mays 1944-18 Mays 2008 Krm Tatarlarnn Krm Tatar-
larnn Srgn zerinden 56 Yl Geti, http://www.fikirdebirlik.org/
yazi.asp?yazi=200805001, (Eriim, 27.01.2012).
Bamsz Trk Cumhuriyetleri Zirve Toplantsna Trkiyedeki Krm Trk-
lerinin Mracaat, Emel, Eyll-Ekim, 1992, Say 192, s. 23.
Bal, dris, Trk Cumhuriyetleri Politikas, 1980-2003 Trkiyenin D, Eko-
nomik, Sosyal ve dari Politikalar, (Editrler T. Gks, H. H. evik, A.
Bahariek, Ali en), stanbul, 2003, s. 49-77.
Barlas, Mehmet, Turgut zaln Anlar, stanbul, 2000.
Balam, Cenk Akdemir, hsan Jarov Vladimir, Trk Rus Bahar Ha-
vas, Milliyet, 27.05.1992.
________, Batdan ifte Standart, Milliyet, 05.12.1991.
________, Cumhurbakannn Moskova Ziyareti Byk lde Kesinle-
ti, Milliyet, 20.02.1991.
________, Cumhurbakan zal, Gorbaovla Sovyet Liderinin 6. ktidar
Yldnmnde Buluuyor, Milliyet, 10.03.1991.
________, Cumhuriyetlerden Gorbiye ok, Milliyet, 27.11.1991.
________, Demirelden Srprizler, Milliyet, 25.05.1992.
________, Gagavuzlara Yardm Sz, Milliyet, 24.09.1991.
________, Gorbaov Artk Kremlin Beyi, Milliyet, 5.12.1991.
________, Gorbaov Gle Maya alyor, Milliyet, 11.12.1991.
________, Gorbaovdan Buruk Veda, Milliyet, 26.12.1991:
________, Gorbaovdan zala vg, Milliyet, 14.03.1991.
________, Gorbiden Komnizme Elveda, Milliyet, 25.12.1991.
________, Hristiyan olan 200 bin Gagavuz Trk, Milliyet, 28.11.1989.
________, nat Gorbaov, Milliyet, 7.12.1991.
________, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev Trk Halkna
Seslendi Kklerimiz, Kltrlerimiz Ayn, Milliyet, 14.03.1991.
________, Komular Tedirgin Eden Gezi, Milliyet, 28.04.1992.
Bibliyografya 259
________, Mesketlere G Edebilme Mjdesi, Milliyet, 22.01.1992.

________, Orta Asyada Demirel Heyecan, Milliyet, 25.04.1992.
________, zal Trk Modelini nerdi, Milliyet, 12.03.1991.
________, Rusya: Trkiye ile Yaramayz, Milliyet, 28.04.1992.
________, Rusyadan Garip Tavr, Milliyet, 18.05.1993.
________, Sovyetler Birlii Bitti, Milliyet, 22.12.1991.
________, Sovyetler Birlii ile Anlama, Milliyet, 13.03.1991.
________, Sovyetler Birliinin lm, Milliyet, 10.12.1991.
________, Sovyetlerin Kader Gn, Milliyet, 1.12.1991.
________, imdi de Gagavuz Trkleri, Milliyet, 31.08.1989.
________, Trk Rus Ortakl, Milliyet, 07.02.1992.
________, Yanl Anlamay Dzeltme Gezisi, 21.01.1992.
________, Ziyaret Olaanstyd, Milliyet, 18.03.1991.
________, RusyadaNkleer Trkiye Korkusu, Milliyet, 08.01.1992.
Batur, Nur Yaln, Nilfer, Ankarann D Trkler Sorunu, Milliyet,
31.01.1990.
________, Azerbaycan Tanma Sembolik, 7.11.1991.
________, Demirel, rann nn Kesiyor, Milliyet, 09.05.1992.
________, Trkiye Sper G Olabilir, Milliyet, 07.03.1992.
________, Trkiyeden Gvde Gsterisi, Milliyet, 28.02.1992.
________, Trk-Soyvet likileri 3, Milliyet, 28.07.1987
________, Yine Zirveyi Ama Sknts, Milliyet, 12.10.1992.
Bengi, Hilmi, Ankara Notlar: Mbarek Toprak, Tercman, 25.12.1991.
Bengin, Tunca, zalla Sylei, Milliyet, 25 Mays 1983.
Bennett, Susan, Yeltsin Says Nuclear Weapons Will Be Moved to Russia,
Under Joint Control, The Knight-Ridder, 17.12.1991.
Berg, Serge, Semipalatinsk Nuclear Test Centre Closing Down, AFP,
30.08.1991.
Bialer, Seweryn, The Death of Soviet Communism, Foreign Affairs, Winter
1991-92, s. 166-181.
Bila, Fikret, Demirelden Busha 2. Mektup, Milliyet, 01.05.1992.
________, Demirelin Orta Asya Plan, Milliyet, 15.02.1992.
________, stanbulda Trki Liderler Zirvesi, Milliyet, 30.04.1992.
________, Kmz en Demirelin Di Ars Gemedi, Milliyet, 29.04.1992.

________, Orta Asya Ayakta Durabilmeli, Milliyet, 28.04.1992.
________, Plan Sknt Yaratt, Milliyet, 16.02.1992.
________, Siyasi Birlik Erken, Milliyet, 29.04.1992.
________, Siyasi Birlik Giriimi Yok, 28.04.1992.
________, Trk doal gaz Kprs, Milliyet, 03.05.1992.
________, Trke Demirelin Szcs m? Milliyet, 04.05.1992.
________, Trkmenlerle Doal Gaz Pazarl, Milliyet, 02.05.1992.
________, Ecevitten Ermenistana Uyar, Milliyet, 27.02.1992.
Bilge, Suat, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri (1920-1964),
Ankara, 1992.
Birand, Mehmet Ali Yaln, Soner, The zal Bir Davann yks, stan-
bul, 2001.
Birand, M. Ali, Batnn Tuzana Dyoruz, Milliyet, 04.01.1992.
________, zal Sovyetler Birliinde Nasld?, Milliyet, 01.08.1986.
________, Rusya Bize Ters Bakmaya Balyor, Milliyet, 03.01.1992.
________, Rusyada Bir eyler Oluyor 2, Milliyet, 26.01.1987.
________, Sovyetlerin Unutmak stedikleri, Milliyet, 29.07.1986.
________, zal Kremlinden Sonra imdi de Beyaz Saraya Gidiyor, Mil-
liyet, 19.03.1991.
Boroyov, Yakov, Rus Gazeteci Gzyle nn Ar Aydn, Milliyet,
29.05.1993.
Bozda, smet, Atatrkn Avrasya Devlet, stanbul, 1999, s. 31.
Brumley, Bryan, Nazarbayev Wields A Powerful Influence In Soviet Politics,
Associated Press, 08.09.1991.
Bruton, Alastair, Who Will Carry the Torch Now the President Has Died?,
The European, 22-25.04.1993.
Buntrk, Seyfeddin, Rus Trk Mcadelesinde Ahska Trkleri, Ankara, 2007.
Cafersoy, Nazm, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas (Haziran 1992
Haziran 1993), Ankara 2001.
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, Ankara 1982.
Clines, Francis X., Five Central Asian Republics To Join Commonwealth,
New York Times, 14.12.1991.
Congerssional Hearing: United States Policy Toward Central Asia April 28,
1992, Central Asia Monitor, 1992, No: 2, s. 21-31.
Bibliyografya 261
Church, George J., Across the Great Divide, Time International, 19.10.1992,
s. 31-35.
andar, Cengiz, Deimekte Olan Dnyada Trkiyenin Bamszln
Kazanan Yeni Trk Cumhuriyetleriyle likileri, Yeni Dnya Dzeni ve
Trkiye, stanbul, 1992, s. 133-142.
ankaya Protokolnden Orak eki karld, Hrriyet, 19.12.1991.
ekirge, Fatih, Beceriksiz Diplomatlar ve Trk Zirvesi, Hrriyet, 2.11.1992.
ongar, Yasemin, ok Kulvarl D Politika, Milliyet, 10.01.2000.
Dallin, Alexander, AmericaSovyetler Search for a Policy toward the Former
Soviet Union, Current History, October 1992, s. 321-326.
DDK, Turgut zal Raporunu Aklad http://www.cnnturk.com/2012/
turkiye/06/13/ddk.turgut.ozal.raporunu.acikladi/664886.0/index.html,
Eriim, 15.08.2012.
Declaration of Ashkhabad Meeting, Turkmeninform-Tass, 13.12.1991.
Demirel, Ahmet Cenk, Modern Dnya Sistemi inde Turgut zal (1927-
1993), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), 2004.
Dobbs, Michael, Yeltsin Will Assume Nuclear Control After Gorbachev,
The Washington Post, 25.12.1991.
Doan, Yaln, Demirelin Gezisine Tahran Dinamiti, Milliyet, 29.04.1992.
________, Gorbaovdan zala Mesaj, Milliyet, 20.09.1991.
________, Trkiye Milyarlar Karyor, Milliyet, 12.11.1992.
Doan, Zlfikar, Orta Asyada almaya Baladk, Milliyet, 15.06.1992.
Donat, Yavuz, Sahibini Bekleyen 2213 Koltuk, Milliyet, 15.01.1992.
________, Yavuz Donatn Vitrininden zall Yllar 1983-1987, Ankara, 1987.
Duman, M. Zeki, Trkiyede Liberal-Muhafazakar Siyaset ve Turgut zal,
Ankara, 2010.
E. Graney, Katherine, Of Khans and Kremlins, New York, 2010.
Eki, Oktay, Ankara Zirvesi mi, Zrvas m?, Hrriyet, 1.11.1992.
Elekda, kr, etin-Kozyrev ibirlii Yrr M?, Milliyet, 14.03.1993.
________, zmir ktisat Kongresi ve Trk Cumhuriyetleri, Milliyet,
21.06.1992.
________, Karadeniz Ekonomik birlii, Yeni Dnya Dzeni ve Trkiye,
stanbul, 1992, s. 203-216
________, Trk Kltr Kua, Milliyet, 26.01.1992.
________, Byk Snav, Milliyet, 05.01.1992.

________, Washingtondan Gzlemler, Milliyet, 16.02.1992.
Emirolu, Sema, Batya Anlaml Mesaj, Milliyet, 20.07.1992.
Englund, Will, Defeated Soviet Coup Plotters to Stand Trial For Treason,
Baltimore Sun, 27.01.1993.
Esendir, Halit, Alada Eteklerinde, Zaman, 11.04.1993.
________, Cumhurbakan zaln Son Orta Asya Yolculuu 5, Zaman,
29.04.1993.
________, ah- Nak Bendi Diyar, Zaman, 09.04.1993.
Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar, (ev. Abdulvahap Kara),
stanbul, 2007.
Evans, Michael, Fears Grow on Nuclear Control, The London Times,
10.12.1991.
Fairhall, David, Kazakhstan Refuses to Give Up Nuclear Arms, The Guar-
dian, 19.12. 1991.
Fialka, John J., Asian Republics Have Nukes, Links with Volatile Lands, The
Fuller, Graham E., Central Asia: The Quest for Identity, Current History,
April 1994, s. 145-149.
Goldberg, Carey, Eleven Former Soviet Republic Agree To Join Commonwe-
alth, Los Angeles Times, 22.12.1991.
Gkay, Blent, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923),
stanbul, 1997.
Gke, Mustafa, Yukar Karaba Sorunu ve Trkiye-Ermenistan likileri ze-
rine Bir Deerlendirme, Turkish Studies, Volume 6/1 Winter 2011, p. 1112.
Gkmen, Yavuz, zal Sendromu, Ankara, 1992.
Gngr, Harun Argunah, Mustafa, Gagauz Trkleri Tarih-Dil-Folklor ve
Halk Edebiyat, Ankara, 2002, s. 51.
Grbey, Glistan, zaln D Politika Anlay, Sezal, hsan Da, h-
san (Editrler), Kim Bu? zal Siyaset, ktisat, Zihniyet, stanbul, 2003,
s. 285-305.
Grn, Kamuran, Trk-Sovyet likileri (1920 1953), Ankara 1991.
Halman, Talat, Trk Cumhuriyetleri Kurulu, Milliyet, 16.03.1992.
Henze, Paul B., Turkestan Rising, The Wilson Quarterly, Summer 1992,
s. 48-58.
Bibliyografya 263
Heper, Doan, Ge Kalmadan, Milliyet, 09.12.1991.

________, Nimet ve Klfet, Milliyet, 02.03.1992.
________, Snav, Milliyet, 14.04.1993.
Holloway, David, Stalin and the Bomb, New Heaven London 1994, s. 100.
Hur, Yakup, Trkiyenin Karaba Politikas, Yaynlanmam YL Tezi, Kah-
ramanmara St mam niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ocak
2008, s. 13.
smailov, Aslan, Sumgayt SSCBnin knn Balangc, aolu 2010.
Justin Burke, Soviet Central Asians Weigh Status Outside Slav Commonwe-
alth, Christian Science Monitor, 12.12.1991.
Kanmaz, Gnay, Turgut zal Dnemi Trkiye Kronolojisi (Aralk 1979 Nisan
1993), Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi
Ana Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), 2004.
Kara, Abdulvahap, Avrasyann Ykselen Yldz Kazakistan, TO Yaynlar,
stanbul, 2011.
________, Kazakistanda 1986 Almat Olaylarnn yz ve Etkileri, Yksek
Lisans Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, 1997.
________, Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar, stanbul, 2006.
________, Atom Denemelerin lk Yasaklayan lke Kazakistan, http://www.
aktuelgazete.com/yazar/atom-denemelerini-yasaklayan-ilk-ulke-kazakis-
tan-42.html, Eriim, 30.04.2012.
Karars, Metin, Trk Cumhuriyetlerinde Ortak Bir Yaz Diline Doru, Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 88, s. 140.
Karimov, B. Mutalov, Sh., Average Languages: An Attempt to Solve the
World Language Problem, Tashkent, 2008.
Kazakh President Nazarbayev Closes Down Semipalatinsk, AFP, 29.08.1991.
Kazaklardan zala Vefa Borcu: smi Caddeye Verildi, Zaman, 14.11.1993.
Kenez, Peter, A History of The Soviet Union From the Beginning to the End,
New York, 2006.
Kl, Altemur, Remembering Ozal: A Visionary and A Friend, The Wall
Street Journal, 26.04.1993.
Kl, Selami, Trk Sovyet likilerinin Douu, stanbul 1998.
Krmolu, tarihin en uzun alk grevini tuttu, http://qha.com.ua/kirimog-
lu-insanlik-tarihinin-en-uzun-aclik-grevini-tuttu-110638tr.html,(Eriim,
10.05.2012)
Kvan, Taha, Buharada Huzur, Zaman, 09.04.1993.

________, Takentten zlenimler, Zaman, 08.04.1993.
________, Trkmenistan Notlar, Zaman, 15.04.1993.
Kocabaolu, Uygur Berge, Metin, Bolevik htilali ve Osmanllar, letiim
Yaynlar, stanbul 2006.
Koak, Namk, Trklere evirmen, Milliyet, 20.06.1992.
Kohen, Sami, Belirsizlikler Dnemi, Milliyet, 28.12.1991.
________, Boru Hatt in lke Anlamas, Milliyet, 10.04.1993.
________, Deerimizi Bilelim, Milliyet, 17.01.1992.
________, Demirel Trk Liderleriyle Bulutu2, Milliyet, 03.02.1992.
________, Frsatlar ve Skntlar, Milliyet, 27.02.1992.
________, Ge Kalyoruz, Milliyet, 12.11.1992.
________, Krgzistan ile zel likiler, Milliyet, 11.04.1993.
________, Kritik Seyahat Balyor, Milliyet, 13.04.1993.
________, zaldan Nakibendi Ziyareti, Milliyet, 07.04.1993.
________, zbeklerin Derdi Baka, Milliyet, 06.04.1993.
________, Rusya Seferinden Ne Beklenir?, Milliyet, 29.07.1986.
________, Rusyada da Oluyor, Milliyet, 20.12.1986.
________, Stalin Mezarndan Kalksa, Milliyet, 28.07.1987.
________, Ziyaretin Ardndan, Milliyet, 17.02.1992.
zaln Trk Dnyas karmas, Milliyet, 04.04.1993.
________, zaln D Politikas, Milliyet, 20.04.1993.
________, lem Bizi Daha Byk Gryor, Milliyet, 21.04.1993.
Koru, Fehmi, Bu Kadar Uzaktan, Zaman, 11.04.1993.
________, adr ve At, Zaman, 10.04.1993.
________, ki Tarz- Siyaset, Hrriyet (Avrupa Basks), 09.04.1993.
________, Orta Yol slam, Zaman, 12.04.1993.
________, Tren Kayor, Zaman, 12.04.1993.
Kurban, Roza, 21 Mart 1992 Tarihinde Tataristanda Yap-
lan Referandum ve Sonras, http://www.turkocagi.org.tr/
index.php?option=com_content&view=article&id=3503:21-mart-
1992-tarihinde-tataristanda-yaplan-referandum-ve-
sonras&catid=113:yazarlar&Itemid=249, Eriim, 25 Nisan 2012.
Kynge, James, Behind Fanfare Turkey Central Asia Romance Fades, Reu-
ter, 7.04.1993.
Bibliyografya 265
Lainer, Sedat, zal Dnemi Trk D Politikas, 1980-2003 Trkiyenin D,

Ekonomik, Sosyal ve dari Politikalar, (Editrler T. Gks, H. H. evik,
A. Bahariek, Ali en), stanbul, 2003, s. 25-48.
Livanelli, Zlf, Buyrun Nursultan Sofrasna, Milliyet (Avrupa Basks),
3.11.1992.
Ljunggren, David, Five Republics Ready To Join Commonwealth, Criticise
Gorbachev, Reuter, 13.12.1991.
Lloyd, John, Commonwealth With Little in Common, Financial Times,
10.12.1991.
Menon, Rajan Barkey, Henri J., The Transformation of Central Asia: Imp-
lications for Regional and International Security, Survival, Volume 34,
Winter 1992-1993, s. 68-89.
Mholu, Yurtsay, Summit Set to Boost Turkeys Ties in Central Asia,
Azerbaijan, AFP, 30.10.1992.
Miller, John, Mikhail Gorbachev and the End of Soviet Power, New York 1993.
Montaigne, Fen, Gorbachev, A President Without A Country, Expected To
Resign Wednesday, Knight Ridder, 25.12.1991.
Mor, Hasan, Trk D Politikasnda Belirleyici Faktrler Ekseninde zaln D
Politika Konsepti, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu
Hukuku Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), 2002.
Mumcu, Uur, Yeni Turanclk, Milliyet, 27.02.1992.
Mustafa Cemilev Saharovla El Ele, Milliyet, 30.07.1987.
Nazarbayev, Nursultan, Kazakhstans Nuclear Disarmament, A Global Model
for A Safer World, http://www.diplomatictraffic.com/debate_archives.
asp?ID=589, Eriim, 25 Mart 2012.
Noren, James H. Watson, Robin, Interrepublican Economic Relations Af-
ter the Disintegration of the USSR, Soviet Economy, 1992, Volume 8,
No: 2, s. 89-129.
NTV zal ldrld M? Dosyasn At, http://www.gazeteciler.com/
medya-kosesi/ntv-ozal-olduruldu-mu-dosyasini-acti-25508h.html, Eri-
im, 18.08.2012.
Oktay, Elif Yksel, SSCB Dneminde Trk Cumhuriyetlerinde Uygulanan
Dil Politikalarnn Bamszlktan Sonraki Etkileri ve Dile Ynelik Re-
formlar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 172, s. 181-182.
Olcott, Martha Brill,Central AsiaSovyetler Post-Empire Politics, Orbis, Vo-
lume 36, Number 2, Spring 1992, s. 253-268.
________, Central Asias Catapult to Independence, Foreign Affairs, Volu-

me 71, Number 3, Summer 1992, s. 108-130.
________, The Future of Central Asia, The Harriman Institute Forum, Oc-
tober 1992, Volume 6, Number 2, s. 1-10.
nkibar, Sebahattin, Trk Dnyas Kurultay, Trkiye, 18.03.1993.
zcan, Kemal, Vatana Dn Krm Trklerinin Srgn ve Milli Mcadele
Hareketi (1944-1991), stanbul 2002.
zdemir, Metin, Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlarnda Trk-
Sovyet likileri 1920 1933, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara
niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits, 1986.
zer, Yaln, ankayada Tarihi Gn, Trkiye, 19.12.1991.
ztrk, Osman Metin, N.Nazarbayevn Dnya Barna ve Tm nsanla
Olan Katks, http://www.turansam.org/makale.php?id=1853, Eriim, 5
Mays 2012.
Parks, Michael, Kazakhstan Leader Emerging As Key Force In Soviet Poli-
tics, Los Angelos Times, 15.09.1991.
Peker, Gnden, Gagauz zerklik Sreci: Dn ve Bugn, Avrasya Etdleri,
Yaz 1995, s. 36-46.
Perinek, Mehmet, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri Sovyet Ariv Belgele-
riyle, stanbul, 2005.
Pope, Hugh, Turkey Plays Central Role in Black Sea Economic Plan, The
Reformer Who Built on Atatrks Legacy, Financial Times, 19.04.1993.
Rubinfien, Elisabeth, Gorbachev, Yeltsin Say Soviet Union Will No Longer
Exist As Of Jan. 1, The Wall Street Journal (European Edition), 23.12.1991.
________, Russia, 10 Other Republic Settle Historic Partnership, The Wall
Street Journal (European Edition), 23.12.1991.
Rumer, Boris Z., The Gathering Storm in Central Asia, Orbis, Volume 37,
Number 1, Winter 1993, s. 89-105.
Rupert, James, Independence of Turkic States Evolving, Washington Post,
14.12.1991.
Salih, Muhammed, Yolname zgrlk Mcadelesi, stanbul, 2002, s. 166.
Sargn, Vehbi, Kolay Olmayacak Ama!.., Milliyet (Avrupa Basks), 3.11.1992.
Sarahmetolu, Nesrin, Azerbaycann Bamszlnn 10. Ylnda Hocal
Olaylarnn Deerlendirilmesi, Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cum-
huriyetleri, (Editrler E. Grsoy Naskali-E.ahin), Haarlem 2002, s. 462.
Bibliyografya 267
Saylgan, Aclan, Trkiyede Sol Hareketler, stanbul, 2009.

Sazak, Derya, Afrikadaki zal, Milliyet, 10.12.1991.
________, Demirelden Gelen Telefon, Milliyet, 16.02.1992.
________, Mektup Aklansn, Milliyet, 20.02.1992.
Schodolski, Vincent J., Kazakhstan Plans to Keep Strategic Nuclear Wea-
pons, Chicago Tribune, 10.04.1992.
Seferov, Rehman Ak, Ayhan, Sovyet Dneminden Gnmze Ahska
Trklerinin Yasadklar Cografyaya Glerle Birlikte Genel Bir Bak,
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Gz 2008, Say 24, s. 399.
Sezal, hsan Da, hsan (Editrler), Kim Bu? zal Siyaset, ktisat, Zihni-
yet, stanbul, 2003.
Shogren, Elizabeth, Gorbachev Insists He Will Not Resign, Los Angeles
Times, 11.12.1991.
Sirmen, Ali, Devlet Olmann Glkleri, Milliyet, 28.01.1992.
________, Ne stiyorlar Ne Yapabiliriz? Milliyet, 02.02.1992.
Smith, Alison, Thatcher Praises Kazakhstan Chief , Financial Times,
2.09.1991.
Soysal, Mmtaz, Sorumsuzluun Hesab, Milliyet, 29.01.1990.
Staples, John, Soviet Use of Corruption Purges as a Control Mechanism: The
Uzbekistan Case, Pass Perfect, Vol. 2, 1993, s. 29-48.
Sullivan, Scott Kohen, Sami, The Turkish Model on Display, Newsweek,
3.02.1992, s. 23-25.
Srgn Alk Greviyle Protesto Eden Krm Trk Cemilolu ld, Mil-
liyet, 07.02.1976.
amsutdinov, A.M., Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Ta-
rihi (1918 1923), stanbul, 2010.
arip, Nursayn, Prezident Kni: Yadrolq Qaruvdan Azat Alemge Jol, Sol-
tstik Qazaqstan, 15.09.2012.
en, Cenk, Stalin Dneminde Trk Sovyet likileri, 1923 1953, (Yaynlan-
mam Yksel Lisans Tezi), Sleyman Demirel niversitesi, 2006.
Tacibayev, Raid, Kzl Meydandan Taksime, Siyasette Kltrde Sanatta Trk-
Sovyet likileri (1925-1945), stanbul, 2004.
Tajin, Marat Nkleer Silahlardan Arndrlm Bir Dnyaya Doru, Za-
man, 28.08.2009.
Tellal, Erel, Uluslar aras ve Blgesel Gelimeler erevesinde SSCB Trkiye
likileri 1953-1964, Ankara, 2000.
The Modern Ataturk, The Wall Street Journal, 19.04.1993.

The Two Nuclear Problems (Editorial), The Washington Post, 20.12.1991.
Toros, Sinan, Dostlara Scak Uurlama, Milliyet, 02.07.1992.
Townsend, Douglas, The Path Towards Kazakhstans Nuclear Non-Proli-
feration Policy: Convergence of US-Kazakh interests, http://www.acus.
org/files/publication_pdfs/7631/012712_ACUS_Kazakhstan_Townsend.
pdf, Eriim, 30 Nisan 2012.
Yavuz, Turan, Demirel ok Memnun, Milliyet, 13.02.1992.
Trk Dnyasnda Nevruz Drdnc Uluslararas Bilgi leni Bildirileri (21-
23 Mart 2001,Sivas), Ankara 2001.
Trk Dnyasnda Nevruz nc Uluslararas Bilgi leni (18-20 Mart 1999,
Elaz), Ankara 2000.
Trk Kltrnde Nevruz kinci Bilgi leni Bildirileri (Ankara, 19-21 Mart
1996), Ankara 1996;
Trk Kltrnde Nevruz Uluslararas Bilgi leni (Sempozyumu) Bildirileri
(Ankara, 20-22 Mart 1995), Ankara 1995;
Trk Kltrnde Nevruz V. Uluslararas Bilgi leni Bildirileri , (15-16 Mart
2002, Diyarbakr), Ankara 2003.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri Arasndaki Anlamalar / 90-92, Azerbaycan,
Kazakistan, (Haz. Bilal imir), Cilt 1, TOBB Yaynlar, Ankara 1993.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri Arasndaki Anlamalar / 90-92, Krgzistan,
zbekistan, Trkmenistan, ok Tarafl, (Haz. Bilal imir), Cilt 2, TOBB
Yaynlar, Ankara 1993.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Yaplan
Anlamalar, likiler ve Faaliyetler I (Birinci Kitap: Trkiye le Trk Cum-
huriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Tek ve ok Tarafl Olarak Yaplan
Toplant Tutanaklar, Protokoller, Mutabakat Zabtlar, Anlama Metin-
leri, Szlemeler 1990 1992), Milli Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye
Kurulu Bakanl, Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Dairesi
Yayn No: I/1, Ankara 1993.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Yaplan Anla-
malar, likiler ve Faaliyetler I (kinci Kitap: T.C. Milli Eitim Bakanlnn
Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklaryla lgili Olarak Yapm Olduu
almalar 1990 1993), Milli Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu
Bakanl, Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Dairesi Yayn No:
I/2, Ankara, 1993.
Trkiye le Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar Arasnda Yaplan
Anlamalar, likiler ve Faaliyetler I (nc Kitap: eitli Kurum ve
Bibliyografya 269
Kurulularn Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar le lgili Olarak

Yapm Olduklar Anlamalar ve Faaliyetleri 1990 1992), Milli Eitim
Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, Trk Cumhuriyetleri ve
Trk Topluluklar Dairesi Yayn No: I/3, Ankara, 1993.
Trklerin de Artk Atom Bombas Var, Trkiye, 11.04.1992.
Trkmenolu, Bekir, Dilde, de, Fikirde Birlik lks Artk Gerekleiyor,
Tercman, 20.11.1991;
Uur, Fatih, zlenen Demokrat Turgut zal, stanbul, 2012.
Uravelli, Orhan, Sovyet Resmi Belgelerinde Ahska Srgn, http://www.
ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi16/parcali/09_sayi16.pdf, (Eriim 25 Mart
2012).
lk, rfan, Byk Oyundaki Trk Enver Altayl, stanbul, 2008.
Velev, Roman, Moldovada Ulusal Aznlklar ve AGTin Rol: Gagauz rnei,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), 2007.
Veyselolu, Ali Paa, Ahska Trklerinin Dram, Ankara, 1999.
Where the Weapons Are, The Bulletin of the Atomic Scientist, Kasm 1991.
Womack, Helen, Kazakh Leader Emerges As Champion of Change, The
Independent, 4.09.1991;
Yaln, Deniz, Federal Bargaining In Post-Soviet Russia: A Comparative Study
On Moscows Negatiotions With Tatarstan And Bashkortostan, Ortadou
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), 2005.
Yaln, Nilfer, Azeriler Ermenilerle Savamaz, Milliyet, 11.01.1990.
________, BDTnin AGK yelii Tartlyor, Milliyet, 26.01.1992.
________, erniev Grevini Kendini Belirledi, Milliyet, 25.12.1991.
________, MGKnn Gndemi Gorbaova Darbe, Milliyet, 21.08.1991.
________, Trk Birliine Doru, Milliyet, 30.10.1992.
Yaman, Filiz, 1945 1980 Dnemi Trk-Sovyet likileri, (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1988.
Yavuz, Turan, Trkiyeye Aktif Rol, Milliyet, 25.01.1992.
Yavuz, Turan, Washington Dikkatini imdi De Kbrs, Krtler ve Orta As-
yaya eviriyor, Milliyet, 08.11.1991.
Yerasimos, Stefanos, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye Trk-Sovyet li-
kileri, stanbul 1979.
Yinan, Barn, Ankara Tanmada htiyatl, Milliyet, 02.12.1991.

________, Karadeniz Projesi Ne Olacak? Milliyet, 21.08.1991.
Gazeteler
Die Welt. Milliyet.
Egemen Qazaqstan. New York Times.
Financial Times. Tercman.
Frankfurter Rundschau The Wall Street Journal.
Handelsblatt. Trkiye
Hrriyet. Washington Post.
Los Angelos Times. Zaman.
nternet Siteleri
1991 Soviet Coup dtat Attempt, http://en.wikipedia.org/wiki/1991_Sovi-
et_coup_d%27%C3%A9tat_attempt, Eriim, 30 Mart 2012.
Chronology of Key Events, http://www.iaea.org/Publications/Factsheets/
English/npt_chrono.html.
Collapse of the Soviet Union - 1989-1991, http://www.globalsecurity.org/
military/world/russia/soviet-collapse.htm, (Eriim 30 Mart 2012).
Dissolution of the Soviet Union, http://en.wikipedia.org/wiki/Dissoluti-
on_of_the_Soviet_Union, (Eriim, 30 Mart 2012).
Kazakhstan Nuclear Chronology, http://www.nti.org/media/pdfs/kazak-
hstan_nuclear.pdf?_=1316466791.
http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Soviet_dissidents, (Eriim, 07.01.2012).
http://qha.com.ua/kirimoglu-insanlik-tarihinin-en-uzun-aclik-grevini-tut-
tu-110638tr.html, (Eriim, 10.05.2012).
http://sukruelekdag.wordpress.com/2003/02/, (Eriim, 25.05.2012).
http://tr.wikipedia.org/wiki/Sumgay%C4%B1t_Pogromu, (Eriim, 5 Mart 2012).
http://www.1news.com.tr/roportajveyorumlar/20120302095602698.html,
(Eriim, 11.04.2012).
http://www.ahiskaturkleri.com/ahiska-ve-ahiskalilar/1989-fergana-soykiri-
mi/, (Eriim, 25.04.2012).
http://www.turksoy.org.tr/TR/belge/1-73743/tarihce.html, (Eriim, 15.04.2011).

TurgutOzal veTurkDunyasi Abdulvahap Kara PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TurgutOzal veTurkDunyasi Abdulvahap Kara PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TURGUT ZAL

Yaync Sertifika No: 12446

Copyright IQ Kltr Sanat Yaynclk

IQ KLTR SANAT YAYINCILIK, toplumu

TOPLU ALIMLARDA STEME ADRES

Sovyetler Birlii ile likiler ....................................................................................................................... 15

Sonu ....................................................................................................................................................................................... 251

Bibliyografya ................................................................................................................................................................ 257

1991de Sovyetler Birlii kmesiyle Azerbaycan, Kazakistan,

d politikada ok byk nem verdii Trk cumhuriyetleri ilgili

dndk. Ayrca zaln bu olaylar karsndaki tepkilerini de

Murat Acara, basmn gerekletiren IQ Sanat Kltr ve Sanat

Trkiye-Trk cumhuriyetleri ilikilerinde kritik bir dnem olan

Anavatan Partisi 12 Eyll askeri darbesinden sonra 6 Kasm

13 Aralk 1983te Turgut zal babakan olarak iktidara geldi-

1.Nur Batur, Trk-Soyvet likileri 3, Milliyet, 28.07.1987

edebilir. Oysa zal dneminde ilikiler ok gelimi ve hatta Mos-

imzalanan Moskova Dostluk Antlamasndan sonra Moskova ta-

Esasen 12 Eyll 1980 Askeri darbesi meydana geldiinde, Sov-

4.Nur Batur, Trk-Soyvet likileri 3, Milliyet, 28.07.1987

Aralk 1983te onaylanmasndan sonra Sovyetler Birlii ile ekono-

imkan verecek. Pakdemirli doal gaz karlnda mal ve hizmet

3 Ekim 1984 tarihinde Moskovada Trk hra Mallar Sergisi

banda Atatrk ve Lenin tarafndan temelleri atlan ilikileri

14.Milliyet, 26.12.1984. zal bu daveti kabul edecek ve bir yl sonra, yani

zal Trk-Sovyet lkelerinin iki ayr pakta olmasnn ticari iliki-

Stalinin Trkiyeden toprak istekleri Ankaray Moskovadan uzak-

20.Mehmet Ali Birand, Sovyetlerin Unutmak stedikleri, Milliyet, 29.07.1986.

derece hkim. Ekonomik konular kavrama yetenei ok byk

bavurunun SSCBye yakn illerden Erzurum ve Karstan olduu

Sovyet doal gaz projesinin zal hkmetinin ban yiyecei

Doal gaz projesinin Sovyetler Birlii ile ekonomik ve ticari

Kozovskinin ifade ettiine gre, Trk-Sovyet inisiyatifi olarak

Bu ziyaret ncesinde Azerbaycanllar Trk TVsini izlemeye ba-

32.Cenk Balam, Cumhurbakannn Moskova Ziyareti Byk lde

zal Rusya Federasyonu Bakan Yeltsin ile de grt. Konu-

35.Cenk Balam, Sovyetler Birlii ile Anlama, Milliyet, 13.03.1991.

Trkiyenin Moskova Bykelisi Volkan Vural Cumhurba-

emekli olmamn stnden ay gemiti. O tarihte Sovyetler

41.http://sukruelekdag.wordpress.com/2003/02/, Eriim, 25.05.2012.

Ancak zal projenin nemini kavramt. Hkmette ve

Halihazrda KEBin Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Erme-

Sovyetler Birliini oluturan 15 cumhuriyetin 5i, yani Azer-

dnemde Trkiye iin en byk tehdit Sovyetler Birlii ve Ko-

44.smet Bozda, Atatrkn Avrasya Devleti, stanbul, 1999, s. 31.

Ancak Atatrkn vasiyet niteliindeki bu szleri zaman iinde

diine inanyorlard. Bylece 19 Austos 1991de bir darbeyle

45.Rusa ve Bat dillerinde Dinmuhammed Konayevin soyad Kunayev ola-

rini savundu. Milliyet gazetesi gzlemcilerin Sovyetler Birliinde

Olmazd, ama imdi oluyor ite. Hem de lkenin gbein-

48.Sami Kohen, Rusyada da Oluyor, Milliyet, 20.12.1986.

zor durumda kalmt. Bu sebeple Sovyet tarihi konusunda dnyaca

49.Abdulvahap Kara, Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar,

gsterilerin Gorbaovun karlat ilk ve en nemli muhalefet

51.M. Al Birand, Rusyada Bir eyler Oluyor 2, Milliyet, 26.01.1987.

haklarn savunmakla kalmam, ayn zamanda SSCBde yaayan

tedbirlerini hakl gstermek isteyen Sovyet yetkilileri tarafndan

hakknda arptarak verdii bilgi ve yorumlara kar kimse ses -

52.Kara, Kazakistann Yeniden Douu, s. 84-89.

haklar savunucusu aydnlar ahanova destek verdi. Olayn by-

Kazakistanda Almat Olaylarnn patlak vermesinden yaklak

16 Temmuz 1987 tarihinde Sovyet resmi haber ajans TASS, 500

(daha dorusu ne kadar anlamldr ki) savata gerekten Nazilerle