Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi
SAYI: 93 / KASIM 2011
GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAYIN YNETMEN YARDIMCILARI
Naln Mahsereci
Baha Okar
DAR LER
Deniz Karaka
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky / stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 75 TL / 6 aylk: 40 TL

(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 60 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 120 Dolar
e-ABONELK KOULLARI
1 yllk: 20 TL / 10 Euro / 15 Dolar
6 aylk: 10 TL / 5 Euro / 8 Dolar

(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ezgi Matbaaclk
Sanayi Cad. Altay Sok. No: 10, obaneme
Yenibosna / stanbul Tel: (0212) 452 23 02

DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama

YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 DL: Trke
TEMSLCLERMZ
ANKARA BRO: Bayndr 1 Sk. 22/16, Kzlay
(0312) 433 00 38
ANKARA: alar Kln / Tel: (0505) 584 63 36 /
caglarkilinc@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
BURSA: Evren Sar / (0533) 526 49 80 /
sarievren360@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
Osman Altun / (0541) 695 19 97
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
GNEY AMERKA: Demircan Pusat /demircanpusat@
gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
ODT TEMSLCS: ule Dede
(0505) 550 61 31 / sule_dd@yahoo.com
HACETTEPE/BEYTEPE TEMSLCS: Selim Eyp Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
9 EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com

stanbul Kitap Fuarndayz

TYAP stanbul Kitap Fuar, 12-20 Kasm tarihleri arasnda gerekleecek. Bilim ve Gelecek, kitaplar ve dergileriyle fuardaki yerini alacak.
3. Salonda 606-C numaral standmzda okurlarmz ve dostlarmzla buluacaz. zellikle 50 Soruda dizisi kitaplarnda fuara zel indirimler
yapmay planlyoruz. Bilindii gibi dizi 10 kitaba ulat. Bu ilk 10 kitap
birlikte alndnda toplam fiyat yzde 40a varan bir indirimle 100 TL
olacak. Bylece okurlarmz 100 TLye kk apl bir bilim ktphanesine
sahip olacaklar.
Fuar sresince standmzda yazarlarmzn imza gnleri de olacak. 50
Soruda dizisi yazarlarndan brahim Semiz, 50 Soruda Grelilik kitabn
13 Kasm Pazar gn 14.00-16.00 arasnda, Deniz ahin 50 Soruda Yaamn Tarihi kitabn yine ayn gn 16.00-18.00 arasnda imzalayacak. 19
Kasm Cumartesi gn ise alar Sunay 50 Soruda Evren kitabn 14.0016.00, Ahmet Doan da Matematik Yaramazdr ve Devrimci Eitim uras kitaplarn 16.00-18.00 arasnda imzalayacak.
te yandan 19 Kasmda saat 18.15-19.15 aralnda, Karadeniz Salonunda Bilim ve Gelecek olarak Trkiyede Bilim Yayncl konulu bir
panel dzenliyoruz. Bilim ve Gelecek Kitapl Yayn Ynetmeni Naln
Mahserecinin ynetecei panele, Cumhuriyet Gazetesi Bilim-Teknik Eki
Yayn Ynetmeni Orhan Bursal, lkemizin nde gelen bilim yaynclarndan Rait Grdilek ve Bilim ve Gelecek Dergisi Yayn Ynetmeni Ender
Helvacolu konumac olarak katlacaklar.
Tm okurlarmz standmza, imza gnlerimize ve panelimize bekliyoruz.
***
23 Ekimde Vanda meydana gelen 7,2 byklndeki deprem ve yzlerce yurttamzn can kayb yreklerimizi dalad. Bir kez daha, bir deprem lkesi olmamza karn, depreme ne kadar hazrlksz olduumuzu,
birer toplu mezar haline gelen apartmanlar, yardm konusundaki aksaklklar grdk ve acmz katland. Hele hele depremin Krt kkenli yurttalarmzn yaad blgede gereklemesi karsnda sosyal medyada ve
hatta televizyonlarda Oh olsun der gibi yayn yapan baz kendini bilmezlerin iren rk sylemlerine isyan ettik.
Tm okurlarmz, Van halknn aclarn bir nebze de olsa hafifletmek
iin ellerinden ne gelirse yardm etmeye aryoruz. nanyoruz ki, insanlk onuru, halkmzn dayanma ruhu ve halklarn kardelii, gerek iktidarn deprem olgusu karsndaki umarszlnn gerekse oven yaklamlarn
stesinden gelecek ve yaanan aclarn tekrarn nleyecektir.
***
dare Mdrmz ve editrmz Baha Okarn da tutuklu yargland
Dzmece Devrimci Karargh davasnn nc durumas 17 Kasm Perembe gn Beikta Adliyesinde grlecek. Duyarl dostlarmz durumaya aryor, Bahaya ve tm tutuklulara zgrlk talebimizi yineliyoruz.
***
Dergimizin ve kitaplarmzn kapaklarn tasarlayan Kolektif Atlye alanlar Deniz Akkol ve Murat Ourlu arkadalarmz 30 Ekim gn hayatlarn birletirdiler. Sevgili Deniz ve Murata mutluluklar diliyor, ama
tam da kitap fuar ncesi iler bu kadar younken kendilerini balayna kmaktan men ediyoruz. Balgn ile idare etsinler artk!
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler
KAPAK DOSYASI
Alp Hamurolu
Reform, Almanyada kyl savalar ve
Hristiyanln Avrupadaki blnmesi....................4
Prof. Dr. Haluk Eyidoan
Trkiyenin diri fay yaps ve
depremsellik zellikleri.................................................26
Deprem srasnda baz binalar yklrken,
bazlar neden yklmyor?............................................35
eviren: Prof. Dr. E. Rennan Peknl
Byk Patlama sylencesi balamnda
bilim sosyolojisi............................................................36

4
Reform mu blnme mi?

KAPAK DOSYASI

Hristiyan Reformu
Alp Hamurolu inceledi

Dr. Niyazi Yk
Astroloji neden bilimsel deildir?.................................44
Afar Timuin ile sylei
Gzel nedir?................................................................49
Prof. Dr. Metin Sarba
Biyoeitlilik Yasa Tasarsnn eletirisi
Biyolojik eitliliin korunmas kimin umurunda?......52
Do. Dr. Firdevs Gmolu
lk kadn matematik profesr
Selma Soysal yitirdik...................................................62
BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele
Steve Jobs: sadece meta reticisi deil,
eytann ta kendisi.................................................65
BLM GNDEM / Deniz ahin..........................70
2011 Fizyoloji veya Tp Nobel dl: nsan
baklk sistemi nasl aktive ediliyor? /
2011 Nobel Fizik dl: Uzak spernova gzlemi
ile genileyen evrenin kefi / 2011 Nobel Kimya
dl: mknsz olarak dnlen ve kat materyal
tanmn deitiren quasicrystals / nsanlar dahil
ou omurgal, altnc duyuya sahip bir canlnn
soyundan geliyor / Bakire doumlarn ardndaki
gizem / Suda yaayan baln evrimsel kara
istilasna atlay / lm an deneyimlerine
bilimsel aklama
EVRENLE SYLELER / Richard T.Hammond
Bir yldz (Gne) ile sylei..................................78
YAYIN DNYASI ................................................80
Naln Mahsereci
50 Soruda Evren kt!
Evrenin uzak kelerine
ksa srede varmak iin..........................82
BR / Ltfi Erdoan..............................................86
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn
Bir dehann ayakst zd problem................87
SATRAN / Bahar Krekli
Grand Slamn ampiyonu Carlsen oldu...............90
FORUM ................................................................92
BULMACA / Hikmet Uurlu ..............................96

Reformasyona giden yol

Yozlamann oda:
Ortaa Kilisesi ve Papalk
Reformun nclleri
Reformasyon ve
Hristiyanln ikinci blnmesi
Avrupa tarihinin en byk
kyl ayaklanmalar
Martin Luther ve Thomas
Mnzer
Reform ve Trkler
Dinlerde reform olur mu?

Van Depremi yeniden anmsatt 26

Prof. Dr. Haluk Eyidoann almas

Trkiyenin diri fay yaps ve depremsellik zellikleri

Deprem srasnda baz binalar yklrken, bazlar neden yklmyor?

36 Prof. Dr. E. Rennan Peknl evirdi

Dr. Niyazi Yk yazd

44

Astroloji
bilim sosyolojisi neden bilimsel deildir?
Bilim alanna

Byk Patlama sylencesi balamnda

Baconistlerden ok
kariyeristler dolutu. Bunlar
gl ve geni bir bilim
tapna yaratt. Kolay
bir biimde kenara itilen
zgr dnrlere bu
rgtlenmede yer yok.

Afar Timuin ile sylei

Bir bebein doum annda, Proxima yldznn bebee

uygulad ktle ekim etkisi, yaklak yarm metre
uzaktan geen karasinein oluturduu ktle ekim
etkisiyle ayndr. Bu durumda, bebek sinek burcu mu?

49 52

Prof. Dr. Metin Sarba,

Biyoeitlilik Yasa Tasarsn eletirdi

Biyolojik eitliliin korunmas

kimin umurunda?

Gzel nedir?
Gzel dediimiz ey bize bir haz nesnesinin varln
dndrr. Daha yaln bir dille sylersek gzel olan bize
haz verendir. Ancak gzelin verdii haz st dzeyde bir
hazdr, bu hazz basit hazlardan ayrmak gerekir.

Tasarnn sermayenin doay ve

doal kaynaklar metalatrmas
ve tahrip etmesi nndeki yasal
engelleri kaldrmak amacyla
hazrlad belli. Tasaryla, mevcut
doal sit alan ilan edilmi alanlarn
stats sona eriyor.
3

Kapak Dosyas

Reform, Almanyada kyl savalar ve

Hristiyanln Avrupadaki blnmesi
Ynetim sorunluydu, imparatorlar yetkesizdi,
din adamlar gnahkrd, kilise fazla
zengindi, Papalk dinden sapmt, kitlelerin
dinden beklentileri deimiti, Hmanizm
hareketi dindeki yozlamann teorisini
rmt, din ve Papalk ngiltere ve Fransada
sorgulanm ve nemli lde etkisizletirilmiti,
btn Avrupada hkmdarlar iktidarlarn
dine ve Papala kar glendirmek
peindeydi, Almanyada ise, ekonomi diye bir
ey kalmamt, sefalet yaygnlam, basklar artmt, zellikle yoksul kitleler kvlcmla
tutuacak kadar kzgnd. Btn bunlar byk olaylarn gerekli ve yeterli koullaryd.
Alp Hamurolu

REFORMASYONA GDEN YOL

Avrupa Hristiyanl,
Papalk ve Avrupa
Kilise babalar, Orta Doudan Avrupaya getirilen Hristiyanl Avrupaya gre yeniden biimlendirmilerdi. Hristiyanl devletin dini yapan
Roma mparatorluu onu kendi ihtiyacna uygun
bir hale getirmi, deitirmiti. Artk yeni bir Hristiyanlk vard. Hristiyanln merkezi olmay kafaya koymu ve siyasal dzlemde de varlk olmaya alan Papalk ise btn dnyay (o zamanlar
dnya Avrupadan ibaretti), merkezinde Romann
bulunduu bir yapya ve yeni Hristiyanla gre
dizayn etmeye alacakt.
Yeni Hristiyanln toplumlar tek-dinli olacakt. Hristiyanlk ise tek-biimli. Din devletindi; insanlar iin dnme, zgrlk, elenme, eitim gerekli deildi; en nemli eyse itaatti.
Dinsel-ideolojik merkez olan Papalk insanlar,
inanlar, toplumlar, hayata ve geree uymasa bile kendine gre yeniden tanmlyordu. Kilise ideolojisi, siyasal ve ekonomik alana tecavz ediyordu.
Orta a Hristiyanl Avrupa insanlarn tabakaya ayrmt; dua edenler, savaanlar, retenler.
Bu ayrmlama farkl ilevlerin yan sra, farkl retim ve farkl pay kategorilerine denk dmekteydi. (1) znde, haklar olanlar ve haklar olanlarn ayrcalklar yatyordu.
Tarih boyunca hep karanlk, banazlk, yasak
ve bask karl olarak dnlecek Orta a,

Avrupann ve Hristiyanlnd. Dmanlk, saldr,

vahet, ilkellik ve gerilik olarak bilinecek olan Orta an en nemli ve en kitlesel olay Hal Seferleri, 11. yzylda balad, yzyllarca srd. (2) 13.
yzylda kurulan ikence ve katliam kurumu Engizisyon Avrupann ve Hristiyanln eseriydi ve ondan kurtulmak iin yzyllar gerekecekti.
Dou Hristiyanlnda (Bizans) devletin -mutlak- denetimindeki din, Avrupa Hristiyanlnda
dinin devleti ynlendirmesi, Kilisenin lkeleri ynetmeye almas ve Romann Avrupann hakimi
olmak istemesi eklinde ortaya knca gerilim ve
mcadele olmas kanlmazd.
Hristiyanln merkezi olan Papalk 11. yzyldan balayarak Avrupa hkmdarlklaryla iktidar
atmalar iine girdi. Sonradan Fransa olacak olan Bat Franklarn ilk kralndan balayarak btn
Cermen hkmdarlar, Romay ve btn olarak
talyay Cermen hakimiyetine aldndan beri, Papaln etkisini ve roln azaltmaya altlar. Bat
Franklar Papal karlarna ve hakimiyetleri altna
almlard, nk bu sayede hem Dou Franklara
gre stnlk kazanyorlar, ne kyorlar, hem de
Almanyaya kar Papal kullanabiliyorlard.
Bat ve dou olarak iki byk paraya ayrlm
Frank imparatorluu, daha paralanmadan nce ktaya yaylm Hristiyanln fiili merkeziydi.
nk Avrupay o Hristiyanlatrmt. Bu bakmdan ideolojik merkez olan Romann siyasal etkin-

Bir Cermen boyu olan Gotlar. Dnemin

talyan aydnlar Cermen sanatn gotik diye
niteleyerek aalamlard.

liini kabul etmemekte ve Papalkla

rekabetinde haklyd. Dinin hem ekonomik, hem askeri, hem siyasal,
hem de nfussal yk imparatorluun stndeydi, btn gerekleri imparatorluka karlanyordu. Ayrca Avrupada Hristiyanln birlii,
Avrupadaki en byk g olan imparatorluun iinde ve imparatorluun merkezinde olduu yapdayd.
Bunlara karlk Papalk, Dou
Franklarn devleti olan Kutsal Roma
Cermen mparatorluu zerindeki
etkisine dayanarak Alman imparatorlarnn lke iindeki piskoposlar
atamalarn nlemek, atamalar kendisi yapmak istiyordu. Baarabilirse
Avrupann btnnde hakimiyeti
mutlaklaacakt. Bunun kavgas (Investiturstreit), papann Kutsal Roma
Cermen mparatoru IV. Heinrichi
(1050-1106) 1077de aforoz etmesine vard. mparatorun otoritesini
sarsmak isteyen prensler bunu frsat
bilerek imparatoru yalnz braknca papa kazanm oldu (Canossagang). mparatorlukla Papalk arasndaki bu sava, 1122de toplanan
Konsilde kararlatrld zere bir
dzene sokuldu. Worms Anlamas yapld. Atama Papalka yaplacak, ancak piskoposlar Papala deil mparatorlua bal olacaklard.
Papalk atamay kendisinin yapmasn dayatmt, nk papann atad grevliler idari yetkilere de sahip oluyordu. Ama Romann atad

din grevlileri o lkede vatanda,

bulunduklar kentte hemeri saylmyordu. ok uzun yzyllar boyunca piskoposlar Papaln atamasna karn Papalk bunun sonucunu
alamyordu. Ayrca Papaln atad
grevliler baka bakmlardan da engelleniyordu. Hkmdarlarla Papalk arasnda bu atama sorunu ve piskoposlarn yetkileri konusu, zaman
zaman atmaya, hatta bazen savaa
varan gerilimlerin konusu olacakt.
12.-14. yzyllarda mparatorlukla
Papalk arasnda yaanmaya balayan
gerginlik ve ztlama ise, sonraki dnemlerin byk atmasnn ve ayrmasnn habercisi ve balangcyd.
Kutsal Roma Cermen mparatorluunun Hohenstaufen Hanedan talya zerinde egemenlik hakk talebinde bulunduu iin 1159-1215
arasnda uzun sreli entrikal ve diplomatik bir sava yaanmt. Daha
sonra 1338de, gene Habsburglar dneminde mparatorluun en nemli
prenslerinin hazrlad bir szleme,
Frankfurt mparatorluk Meclisi tarafndan benimsenerek Frankfurt Pragmatische Sanktion ad verilen belgeye
dntrld. Bu resmi belgeye gre
imparatorluk tacnn kayna Papalk deil Tanryd, ta papadan deil
Tanrdan geliyordu, bylece Papalkla ilikiler koparlm oldu.

Bundan bir sre sonra inisiyatifleri artan imparatorlar Papala reform dayatmas yapmaya baladlar,
Papaln yntemlerini deitirmesini istiyorlard. Avrupann bu en byk devletinin arl arttka artt, 12. yzylda drt Alman pe pee
Papa yapld. Romann kltrel
hkmranlnn Paris tarafndan
ele geirildii Romasz yzyllar
da 13. yzylda balad. Artk Roma,
Cermen devletleri tarafndan iplenmiyordu.
Hal Seferlerini Avrupallar yenilgi olarak deerlendirdii iin, giriimin sahibi Papalk itibar kaybna uramt. Cermen devletleri,
hem Dou, hem de Bat Franklar
baarszlk yznden Romay suluyordu. Bylece, Hal Seferlerinin
hezimetinin Papala kar kanlar cesaretlendirdii, hatta Papalkla
mcadeleyi ateledii ortadayd.
Papalk ile Cermen devletleri arasndaki gerilim aslnda yzyllar
ncesinden geliyordu. Kaynanda
baka olaylar vard. 4. ve 5. yzyllardaki byk Kavimler G dnemlerinde Cermen istilalarna maruz kalan Akdenizdeki topraklar,
yzyllar boyu Cermen kabilelerin
saldrlarna urayan talya, Cermen
yamaclar tarafndan yklan Roma;
btn bunlar, Cermen devletlerine

Endljans, nedamet getiren, gnah kartan kiilere verilen gnah balanmas belgesiydi.
Zaman iinde endljans alan herkesin para vermesi geleneklemi, endljans gelirleri kiliselerin
gelirleri iinde en nemli yeri tutmaya balamt.

Toprak sahibi olmayan valyeler, ordulama ve savama anlay ve uygulamalar ile sava
teknikleri deitii iin saf d oluyor, ilevsiz kalyor ve yoksullayorlard.

Latinler tarafndan iyi baklmamasnn, onlara olumlu yaklalamamasnn nedeni olmaya elbette yeterliydi.
slam ordularn 732de Poitierde
durduran Cermen kral, Almancasyla Karl Martell, Franszcasyla
Charles Martel (688-741), Kilise iin, Hristiyanln ve Avrupann
kurtarcs deil, ordularn kiliselerin ve manastrlarn mallar ve gelirleriyle donattndan dolay kilise
soyguncusuydu. Roma taraf Frank
kraln, Araplara kar zafer kazanan
bir kumandan olarak hibir zaman
grmeyecekti. Papalk asndan onun tek marifeti, Cermenleri eze eze
Hristiyanlatrmasnda, Hristiyanl klla yaygnlatrmasndayd.
Orta aa gelindiinde Cermenlerin saysal stnl yznden
Latinler onlarn aralarna nifak sokmaktan baka bir ey yapamyorlard.
Ellerine her frsat getiinde onlar
ktlemekten ve aalamaktan geri kalmazlard. Cermen devletlerinde ortaya kan sanattan, Romanesk
tarzlardan tremesine karn, talyan
aydnlar tarafndan hep Gotik diye sz edilmiti. Szcn, tretildii bir Cermen boyu olan Gotlarla bir
ilgisi yoktu. Cermen devletleri sanatnn, barbar ve vahi olarak bilinen
ve gsterilmek istenen Cermen boyu Gotlara atfedilerek Gotik diye adlandrlmas aalanmak istenmesindendi. Almanlarn kullanmaya devam
ettii yaz ve alfabe, Rnesansa kadar
btn Avrupada kullanlmasna ramen, 15. yzylda, gene ayn nedenle, talyan nc aydnlarndan ve ye-

niliki sanatlarndan olan Lorenzo

Valla (1407-1457) ve Giorgio Vasari
(1511-1574) tarafndan Gotik yaz
diye adlandrlm ve bu adlandrma
yerlemiti. Sonraki yzyllarda Cermen izleri tayan her ey, dk dzeyli ve anlamsz btn sanat rnleri Gotik snflamasna girecekti.
Ayrca bir Cermen kavmi olan
Vandallardan vahet ve saldrganlk anlamlar verilerek tretilen bir
szck olan Vandalizm, Latinlerin
Cermenleri kt gstermeye almas amacyla srekli tekrarlamalar
sonucu dillerine yerlemiti ve sonradan btn dillere ayn anlam tayarak girecekti.
slamiyetin Akdeniz dnyasn
paralamas, Avrupann siyasal arlk noktasnn Avrupann gney kylarndan Germaniaya doru kaymasna yol at. Artk Ren ve Sen
nehirleri aras ve evresi ile Cermen
devletler her bakmdan ne kmt. Ayaklarnn altndan kayan zemin
Romay Cermenlere daha fazla dman etti.
Cermen tarafndan bakldnda
ise, btn imparatorluk dnemi boyunca yklana kadar Romann Cermenleri barbar olarak grmesi ve
nitelemesi yznden, Romaya ve
Romallara Franklarn ve dier Cermen boylarnn hepsinin dman olmas doald. nsan saylmamlar,
hep aalanmlard. Roma snrlarndan ieri girmeleri bile yasaklanm, belli dnemlerde gizlice girenler
yakalandklarnda acmaszca eziyet
grmler ve ldrlmlerdi.

Ksacas karlkl beenmezlikler

ve kinlenmeler olduka kklyd.
Papaln Cermen siyasal iktidarlara kar gcn kaybetmesi, onun
ayn zamanda mali sorunlarla kar
karya kalmasna yol at. Siyasi ve
kltrel egemenliini kaybediinden sonra mali sorunlar yaamas,
ekonomik belirleyiciliinin ve stnlnn de zayflamasn dourdu. Elbette ok byk bir sknt ve
buhran demekti bu. Bu sknt ve
buhran, yozlamann ve bozulmann
hem habercisi, hem de nedeni oldu.
(3) Papalk rgtlenmesi paraya ynelik bir biim almaya balad. Endljans sat (4), Avrupa ile snrl olarak btn Hristiyan dnyaya
yayld. Kutsal emanetler (5) sata karld. Kardinallikler parayla,
alclar olan prenslere sunuluyordu. Roma, karclk, gsteriilik ve
entrikacln merkezi gibiydi.
Endljans sat uygulamas tepkiler yznden zayflad iin baka
yollar arand. Her yzylda bir kutlanan jbile (kutsal yl demekti; o
ylda Romaya yaplan hac gnahlardan arnma bakmndan ok yararlyd), para toplama yl haline getirildi. Jbile bir sre sonra nce elli
ylda bire, sonra da yirmi be ve on
ylda bire indirilerek yaplacakt.
Papaln kulland dayanaklardan biri Papa Yanlmazl ilkesiydi. Buna gre papalarn yanl olamaz, papalar yanl yapmazd. Uzun
sre etkili olan bu ilke artk skmez
olmutu ama aktan kar klamad iin ounluk asndan geerliliini srdryor, papalara gene de
yararl oluyordu.
Papalk hoa gitmiyordu, kendisini deitirmesi isteniyordu, ama bunlar Papaln da kar mcadeleye girmesini, hem her yntemi
kullanarak kendisini savunmasn,
hem de kartlara en byk zararlar vermesini douracakt. Bundan
en byk zarar gren, en byk blnmelerin yaand feodal
Almanyayd. Papa Almanyadaki
btn prenslerle gryor, anlamalar yapyor, tehdide bavuruyor,
satn alyor ve herkesi kendi safna
ekmeye alyordu. Almanyada i-

mparator V. Karl gsteren bir tablo. Kulak,

burun, parmak, el, kol, ayak, bacak kesmek,
gz oymak, ark ikencesi yapmak, kzgn
demirle dalamak, kerpetenle et koparmak
vb. ikenceler, 1532de yasaya adn da
veren V. Karl tarafndan yaymlanan ve 18.
yzyla kadar yrrlkte kalan Caroline adl
ceza yasasyla meru hale getirilmiti.

se herkes, kandrlmaya, anlamaya

ve satn alnmaya hazrd. Hatta imparator III. Heinrichin (1017-1056)
VII. Gregorius adyla papa yapt
Alman piskopos Hildebrand (6) bile Papalk tarafndan mparatorlua
kar kullanlacakt.
Orta a Alman tarihinin bu en
bunalml dnemi, nceleri, prensler aras, siyasal merkezle prensler
aras, prenslerle Kilise aras ve mparatorlukla Kilise aras atmalarla
uzun sren kanl i savalara yol at, sonralar ise hanedan savalarna
(1125-52) dnt.
Staufer Hanedan dnemi Almanya iin ayn zamanda byk bir deiim dnemiydi. Yava ve belirsiz
bir ekilde de olsa yeni bir snf ortaya kyor, valyeliin ve soyluluun kk topraklara sahip olanlarnn gelien burjuvazi karsnda
gelecekte hibir gce ve gvenceye
sahip olmayaca, olamayaca kendisini gstermeye balyordu.
Almanya varln her bakmdan
hissettiriyor, kendine zg zelliklerini bir bir ortaya karyordu. Gotik
slubun olumas ve yaygnlamas 1250li yllarda herkesin dikkatini ekiyordu. Gotik, yalnzca, kilise mimarisinde, pencere, kemer,

kubbelerin uzamas ve sivrilemesi

demek deildi. Yeni bir sanat anlayyla birlikte yeni bir yaama tarzn ve baka/farkl olma araylarn
da gsteriyordu. Dikey izgileri ne
karma, ar, geni, hantal duvarlara bir kar kt. Ayinlerin tarzlar da buna uygun yenilikler ieriyor,
Meryem Ana klt yeni bir anlam
kazanyordu. Gotiklemeye ve yenilemeye halkn, kiliseye gidenlerin
saysndaki artla ayak uydurduu
ve destek verdii ortadayd ve bu,
sreci besleyen bir olguydu.
Dou Franklar douya doru yayldlar ve yayldka prensliklerin
saylar, byklkleri ve gleri artt. Merkezin, imparatorluun topraklarn denetimi ve kendini glendirmesi ans artk kalmamt.
Papalk 13. ve 14. yzyllar boyunca Alman prenslikleri ve hanedanlar arasnda, kimi zaman bir taraf destekleyici, kimi zaman her iki
taraf birbirine kar kkrtc olarak
atmalarn neredeyse nedeniydi.
mparator seimleri Papalk tarafndan savalara dntrlyordu.

Almanya
14. ve 15. yzyllarda Almanyada,
ekonomi hl esas olarak tarma dayanmakla birlikte, krsal ve feodal
retim yerini yava yava kentsel
lonca sanayisine brakyordu. Kuzey
Denizinden ticarete ynelmi Hansa
Ticaret Birlii bir tekel kurmutu ve

el sanatlar retiminin de iinde olduu retimi pazarlayarak Almanya

topraklarnn kaderini deitirmeye
balamt. Her eye ramen bu gelime, dier Avrupa lkelerinin durumlarndan, zellikle ngiltere ve
Flandrdan ok daha alt bir dzeyde
seyretmekteydi. Tarm, sanayi ve ticaret, ngiltere, Hollanda, Fransa ve
talyaya gre, yani kendinden daha
kk (7) ve gsz btn Avrupal lkelere gre, yani herkese gre hl olduka geriydi.
Ticaret grece de olsa gelitike,
eitli snflarn birbirlerine kar durumlar da deiiyordu. rnein, yeni gelien tccar grubu, en byk
tccarlara ve prenslere kar kendilerini korumak iin esnaf birliklerini kuruyor, zanaatkrlar ise bunlarn
hepsine kar loncalarna sarlyorlard. Bat Avrupadaki Protestanlk ncesi Protestanlar Almanyaya da yansyor, mparatorluk topraklarnda da
benzer etkilere yol ayorlard. Kentlerin genilemesiyle yava yava byyen surlarn iinde, Protestanlkncesi-Protestanlarn (yani kentlerde
oturan tccar burjuvalarn) toplumsal konumlar gittike nem kazand
ve rolleri srekli dinamikleti. Soylular oullarna ata binmeyi, avlanmay
ve dello etmeyi retirken, kentlerde Protestanlk-ncesi-Protestanlar
muhasebe okullar atlar. (8)
Egemenlik esas olarak yksek soyluluktan gelen prenslerin elindeydi.

Hieronymus Boschun Ortaa Avrupasnda kyllerin yaamn yanstan bir tablosu.

Endljans sat Alman Kilisesi tarafndan

da youn olarak yaplyordu. Ama paralar
Romaya gidiyordu.

mparatordan bamsz davranyorlar, ancak imparatorun hakimiyet alanlarnda merkeziyeti oluyorlard.

Keyfilik ve kitleler zerinde insafszlk genel zellikleriydi. Baz tekil
olaylar olmutu ve oluyordu ama
merkeze kar ksalar bile prenslere
dokunulamyordu, prenslikler dokunulmazd ve kaldrlamazlard.
Prenslerin ezdii soylular snf
adeta hncn kitlelerden karyor,
fakat ekonomik bakmdan her gn
daha kt duruma dyordu.
Prensler ve soylular hem birbirleriyle, hem de kendi aralarnda srekli atyorlar, bir tavan altnda
olmamann, bir merkezden ve ynetimden yoksunluun olumsuzluklarn yayorlard. Aralarndaki
rekabet ve ekimeler, korunma giderlerini, atafat ve olaanst gsteri harcamalarn altndan kalklamaz hale getiriyordu. Prenslerin
ulus bilincine sahip olmamalar, d
gler tarafndan birbirlerine kar
kullanlmalarn kolaylatryordu.
Askeri yolla byyen devletin
yeni alanlarnda, askeri zafer kazanan komutanlar, eitli askeri
harektlara katlan valyeler mlkler ediniyorlar, aralarnda serpilenler ve glenenler, beyler, prensler haline geliyorlard. Beylikler
ve prenslikler sayca srekli olarak artyor, paralanmlk hep byyordu. Blnme ve oalma kendini retiyordu.
Toprak sahibi olmayan valye-

ler, ordulama ve savama anlay

ve uygulamalar ile sava teknikleri
deitii iin saf d oluyor, ilevsiz
kalyor ve yoksullayorlard. (9) Ksa zamanda haydut etelerine dnen valyeler yaptklar soygunlarla
btn imparatorlukta huzursuzluk
kayna oldular ve bir dnemin sonunu en belirgin bir ekilde gsteren olgu olarak alglandlar. Ekya
valyeler artk ahlaksz, onursuz ve dzen bozucuydu. Gvenlie ihtiyac olan ticaret, gvenlii salamaktan sorumlu iktidarlar,
hem prensleri, hem de imparatorluu, hakl olarak sktryordu.
Ticaretin belirleyici olmaya balamasyla ekonomik durumu ktleen feodal kesimler, topraklarn ileyen kyllerden aldklar vergi ve
haralar artrd. Tefeci faizlerinin
de etkisinin eklenmesiyle daha da
yoksullaan zgr kyller klelere
dnt.
Smrlen en byk kitle olan
kyller en ar ykn altndayd.
mparatorluun btn resmi snflar kyllerin smrsyle yayordu. Her yerde, nesne olarak, eya
gibi grlen kyllere, bir bykba hayvan gibi ve hatta daha kt
davranlrd. Bir efendiye bal serflerin ise hibir haklar yoktu. Efendisine bir vergi vermeden ne evlenebilir, hatta ne de lebilirdi. Av
hakk efendilere ait olduu iin,
kyller avlanamazlard (cezas ok
ard), rnlerine zarar veren hayvanlara bile dokunamazlard.
Kyllerin ortak meralarna hemen her yerde senyrler tarafndan
el konmutu. Senyrler, mlkiyetlerini kullandklar gibi, kyllerin
karlarn ve kzlarn da keyiflerince
kullanabiliyorlard. Efendilerin gerdek gecesi gelinle yatma haklar (10)
da vard. (11)
Kulak, burun, parmak, el, kol, ayak, bacak kesmek, gz oymak, ark
ikencesi yapmak, kzgn demirle
dalamak, kerpetenle et koparmak
vb. ikenceler, 1532de (yasaya adn
da veren mparator V. Karl tarafndan yaymlanan ve 18. yzyla kadar
yrrlkte kalan) Caroline adl ceza yasasyla meru hale getirilmiti.

(Caroline, daha nceki uygulamalara gre daha hafifti!)

Byk mlkiyet sahibi olmayan
yoksul valyelerle topraksz kyller, sorunlarn, toplumsal gerginliklerin nedeni oldu.
Orta adan miras kalan snfsal
temeller deiiyor, birok snf zlme gsterirken, imparatorluun
snflar ve toplum zerindeki hakimiyeti zayflyordu. mparatorluk
Mahkemesi, verdii hkmleri uygulatabilecek bir mekanizmaya, etkinlie ve gce sahip deildi. Birbirlerini engelleyen ve zayflatan birimlerin
ufalanma ve paralanma sreci, ulam zorluu, ticari soyutlanmlklar,
teknik gerilikler gibi etkenlerle beslenirken imparatorluk, birimler arasndaki ba ve yaptrclk gcn srdremez oluyordu. Bu srecin
demimerkeziyetilii ne karmas
kanlmazd ve her gelime, imparatorluun btn iin merkezka rol
oynamaktayd. 1250 ylna gelindiinde Almanyada merkezi bir otorite
kalmamt. Buna karn Tton valyelerin nderliinde ve hrsl prenslerin giriimciliiyle Almanlar douya
doru yaylmay srdryorlard.
Kutsal Roma Cermen mparatorluu, talyadaki ticaret kent devletlerinin glenmesi karsnda
talyadaki etkisini tamamen kaybetmiti. Bu hakimiyet kayb, talyay,
talyadaki prensleri ve talyan
prensliklerini daha da zenginletirBoschun bir baka tablosu.

mesi ve glendirmesi yannda, kltrel ve siyasal gelimelere de yol

at. Burjuvazi, gvenlik halkalar,
ileri taleplerle siyasal mekanizmalar
oluturuyor, sanatta, bilimde, felsefede ve siyaset teorisinde bululara
ve akmlara damgasn vuruyordu.
talya Almanyadan, Almanya talyadan gittike koptu. III.
Friedrichle (1415-1493) son kez bir
Alman imparatoru Romada ta giydi (19 Mart 1452).
mparatorluun btn derdi, gcn ve varln srdrmeye almak, daha dorusu durumu ve gn
kurtarmakt. mparatorlarn mlklerini bytmek ve oaltmak dnda
glenmek anslar olmadndan,
ya evlilik diplomasisiyle kendilerine k yolu aryorlar, ya da kk
prenslerle yaptklar kk savaklarla toprak kazanmaya alyorlard, ama bu tkanm yol yznden
giderek daha da tkeniyorlard.
mparator da, fakirleen prensler de, zenginleen kentleri yanlarna
ekmek peindeydi. Ayakta kalmann
tek yolu buydu. Ancak bu, ayn zamanda, kentlerle de atmalarna ve
hatta bazen onlarla savamalarna yol
ayordu. Bu nedenle Almanyann
btn zengin ve zenginleen kentleri
bu dnemde surlarla evrildi.
1347de Alman Kral (12),
Pragda Paris rneine gre ilk Alman niversitesini kurdu. Prag niversitesi imparatorluun dn
dnyasnn merkezi olacak, ksa bir
zaman sonra Heidelberg ve Erfurtta
da niversiteler kurulacakt.
Bundan sonra Almanyada araylar siyasal dzlemde de kendini gsterdi.
talya kaynakl modern akmlarla
iliki iinde olmak isteyen, rnein
Hmanizmin ncllerinden Petrarca
(1304-1374) ile mektuplaan imparator IV. Karl, Reichstag adnda, senato ilevi verilmi gibi olan bir kurul
da oluturdu. Almanyadaki zgr
kentler lehine taviz anlamna gelen
bu ve buna benzer baka uygulamalar, imparator seimini yasal ve kurall hale getiren 1356 tarihli Altn
Fermanla (13) birletirilmiti.
Felsefe ve bilimde araylarn ve

1414 ylndaki Konstanz Konsilini betimleyen bir izim. Konsil srasnda Avrupann drt bir
yanndan 1500 akn kadn (bunlarn nemli bir ksm mesleklerinde dorua km baarl
fahielerdi) Konstanza gelmi/getirilmi, konsilin toplant yapt drt yl boyunca mesleklerini
icra ederek byk paralar kazanmlard.

gelimelerin de temeli olan bu dnem, rnein, Kopernikin (14731543) ve Keplerin (1571-1630) neden kuzeyden ktn aklyordu.
mparatorluk snrlar iinde iftilie dayal kyllk ile burjuvaziye dayal kent kltr arasndaki
farkllk, ayr ve birbirine ters araylarn, eilimlerin, siyasetlerin temeli
oluyordu. Tarm kesimi imparatora
ballyla, kent burjuvazisi ise reform talepleriyle kendini gsteriyordu. Kyllk gibi sosyal bakmdan
zayf durumda olanlar, maruz kaldklar zor yaam artlar nedeniyle
dnyann sonunun geldii dncesine kapldklar halde, toplumun
sekin ve burjuva kesimi ne istediini bilen taleplerle bambaka bir
grnt vermekteydi. Ancak bu iki
farkl kesim, byk hareketin en
azndan banda, ksa bir sre iin
de olsa, nderlerin etkinlikleri sonucunda bir arada olacaklard.
Fransa ile yollarn iyice ayrld,
toprak anlamazlklar grnts altnda Fransa ile Avrupada hakimiyet
atmas yaanan bu dnem, imparatorluun daha da bymesiyle sonuland. Hollanday da topraklarna
katm Habsburglar, evlilikler yoluyla
kazanlan olanaklarla spanya tahtna
oturmu, mparatorluu Akdenizde
etkili olacak bir duruma getirmiti.

stanbulun 1453te fethinden

sonra Papaln Trklere kar yeni
Hal Seferleri iin yapt arlar
sonusuz kalm, hatta V. Nikolaus
(1447-55), III. Calixtus (1455-58)
ve II. Piusun (1458-64) defalarca
tekrarlanan arlar ilgi grmemenin tesinde tepkilere bile yol amt ama bunlara ramen yzyln
sonuna doru Hal Seferleri ryas
Avrupada en ok Almanyada grlr olmutu. Kutsal Roma Cermen
mparatorluunun giriimi, nderlii ve ynetimi altnda yaplacak
yeni bir Hal Seferi, Almanyay
her bakmdan ne karacak, Almanlarn bykln gsterecekti. mparator Maximilen Reichstag
bu konuda harekete geirebilmek iin tehlike ve tehdidi abartarak sistemli bir faaliyet yrtt. mparatorun hevesi Alman aydnlaryla da
bulutu. Hal Seferi, ynla aydnn ok sayda konumasna, yazsna konu oldu. Ancak kitlelerin
kandrlmasnn zorluu, meclisin
ve Alman prenslerin ikna edilememesi, giriimlerin havada kalmasna yol at. Zaten 16. yzyl, kyllerin iinde bulunduu kt artlar
yznden byk huzursuzluklar
ve kaynamalarla (ilki 1502de olan
Bundschuh ayaklanmalar) balayacakt. (14)

Ortaa Avrupasnda byk veba salgnlar yaand. Pieter Bruegelin lmn Zaferi adl
tablosu bu salgnlar anlatyor.

Alman Kilisesi
Tccar doldurdu ambarlarn
tka basa,
En deerlisini yllanm araplarn
ayrd papaz efendi.
Kral da btn kprbalarn, yol
azlarn kesti,
Benimdir, dedi, lam cimi yok, benim her eyin onda biri.
F. Schiller,
Yeryznn Bllmesi
Alman Kilisesi, Papaln takipisi
olarak Hristiyanlktaki yozlamann
Avrupadaki en belirgin rneiydi.
Gnah ticareti (endljans sat) yapyor, srekli mal ve servet varln bytyordu. yle lsz bir
soyguna dnmt ki, endljans
satn rgtleyen yan kurumlar
ortaya kt. Avusturyal bankaclar
olan Fuggerler bu sektrn bir ayan oluturdular ve servetlerine servet kattlar. Endljans satma yetkisi
de sata karld. Papalk endljans ticaretini kutsallatrarak merulatrmaya ve gelitirmeye alyordu. 1457de Papa III. Calixtus
(1455-1458), 1477de Papa IV. Sixtus (1471-1484), ruhlarn kurtuluunun, Araftan geebilmenin yalnz
endljansla salanacan akladlar. Quaestor adnda, endljans vaizleri olarak Hal Seferleri dneminde ihdas edilen zel grevlileri
her tarafa yaydlar.

10

Kilisenin zenginlii gz kamatryor, en alt snflardan en ykseine kadar btn toplumun tepkisini zerine ekiyordu. Almanyadaki
sahipli topran te birinden fazlas, tanmazlarn te ikisi Kilisenin
mlkyd. Bu geni mlkiyet olana, yalnz bo alanlarn sahiplenilmesiyle deil, soylularn arazilerinin
de Kilise tarafndan gasp edilmesiyle
ortaya kmt. O dnemde bu geni arazilerin ve retim birimlerinin
sahibi olan yerel kiliseler ve manastrlar en byk iverenler ve reticiler durumundaydlar. Her dalda
ticaret yrtyorlar, hatta genelevlerin bile iletmeciliini yapyorlard. Ve hatta sermayelerin hem rahibe, hem fahie, iletmecilerin veya
altranlarn hem rahip, hem pezevenk olduu genelevler bile vard.
(15) Orta an seks endstrisinden -iin iinde krallar ve prensler
de olmasna karn- en byk kar salayan, en fazla paray kazanan
Kiliseydi. (16)
Kilisenin seks sektrndeki
varln halkn bilmemesi ve renememesi sz konusu olmad gibi, seks lemlerinin yapld kiliseler, cinsel elenceleriyle nlenen
katedraller, halka ak manastrlar (yani mterileri halk olan manastrlar), manastrlarn mtemilat olan resmi genelevler (rnein
Mainzdaki nl Leonhard Manast-

r) hep gzler nndeydi. Yasak olduu iin evlenemeyen din grevlileri cinsellikleriyle ilgili bir sorun
yaamyorlard. Papazlar, bir yandan halka cinsellii yasaklayan ahlak nutuklar atyor, cinsel zevklerin
gnah olduunun propagandasn
yapyor, fahieleri ve onlarn mterilerini tvbekr olmaya davet ediyor, dier yandan kendilerine kar koyamayan btn kadnlar elden
geiriyorlar, istedikleri kadn kapatmalar yapyorlar, Kiliseye ait olmayan genelevleri de belirlenmi aralklar hi sektirmeden grevleri
gerei denetliyorlard. Denetleme
gnlerce srebiliyordu. Hatta rahiplerin bu ziyaretlerinde onlara hizmet sunulmas yannda kendilerine
genelev tarafndan bir cret verilmesi de adettendi.
1414 ylndaki Konstanz Konsili srasnda Avrupann drt bir yanndan 1500 akn kadn (bunlarn nemli bir ksm mesleklerinde
dorua km baarl fahielerdi)
Konstanza gelmi/getirilmi, konsilin toplant yapt drt yl boyunca
mesleklerini icra ederek byk paralar kazanm, bu kadnlar blgeye
getirenler ve alma ortamn hazrlayanlar, rgtleyenler zenginlemi, hamamlarda din adamlar iin
cinsel elenceler dzenleyenler byk servet sahibi olmulard.
Kimse seks ticaretinin gelirlerinin kirli para olduunu dnmyor, meruiyetini de tartmyordu.
O derecede ki, Kilise, bu sektrden
kazand paray atafat iin gstere gstere harcamas bir yana, kentlerin belediye giderlerinin karlanmasnda, niversite kurulmasnda,
btn kamu harcamalarnda, kiliselerin ve dini kurumlarn yeni bina
yapmlarnda gizlemeksizin kullanabiliyordu. Almanya, Avrupa ve Hristiyanlk tarihini etkileyecek olan
Reform, Papala giden para akn
sonradan engelledii iin, Romada
yaplmakta olan byk San Pietro
Bazilikasnn inas srdrlememiti; ama katedral, Katolik Kilisesinin genelev gelirlerinin eklenmesi
sayesinde ve sonradan ancak 1615te
tamamlanabilmiti.

Bu byk rezaletlerin ahlaki ke yol amamas, halk Kiliseden

soutmamas artk dnlemezdi.
Kilisenin ikiyzll itiraz kabul
etmez bir ekilde sergilenmi durumdayd, bozulmann grnts
artk gizlenmesi mmkn olmayan
bir hal almt.
Jean Gerson adl Fransz yazar o
dnemde gzlerinizi iyice an ve
bugnlerde rahibe manastrlarnn
fahielerle dolu genelevlere mi dndn grn diye yazyordu.
Hollandal Erasmus (17) ise hibir disiplinin bulunmad, genelevlerden bile beter manastrlar vardr,
her gn sarho gezen bir din adam,
hem bir sahtekr ve arlatan, hem
de barahiplie layk bir birader olabilir diyordu. (18)
Kendi arasnda iki ayr snfa blnm olan rahipler, matbaa yznden kltr tekelini, eitimin
ortaya kard hukukular ve dnrler tabakas yznden de idari ve sosyal kurumlardaki hakimiyet
tekellerini kaybetmiti. Ancak, artrmaya devam ettirdikleri zenginliklerinin bymesine ramen, rahipler
gereksizlemeye, genel olarak din adamlarnn etkileri ise azalmaya balamt. Ayn zamanda servetleri de
artk ok gze batyordu. Tam olarak yozlamlar ve bata zenginleme ve zel hayatlarn yaama iste-

mi olmak zere kiisellikleri ne

kmt. Utanmazca srdrdkleri
smrnn srmesi iin, dinsel uydurmalar ve hileler yan sra, dorudan iddete de bavuruyorlard. Yerel egemenlerin ayn zamanda din
adam ve piskopos olmas, Kiliseyi
hem siyasi ynetici haline getirmi,
hem de tam olarak dnyeviletirmiti.
Drst ve kar gtmeyen din adamlar srekli eleniyordu. 1348-49
yllarnda (daha geni olarak 13471351 arasnda) yaanan veba salgnnda (19) kiliselerdeki din grevlilerinin byk ounluu baka
yerlere, vebann ulamam olduu
gvenli blgelere kat. Kamayanlarn belki de hepsi ld. Ayrca
karclar drstlerin devaml ayaklarn kaydryorlar, ykselmelerini nlyorlard. Bu yzden kiliseler
ve Kilise tamamen ktlerin eline
geti.
Kilise vergileri, rahiplerin says ve gc, Kilisenin agzll
ve geni rgtlenmesi sayesinde,
Avrupada hibir yerde Almanyadaki
kadar ar, Kilise serveti hibir yerde Almanyadaki kadar byk deildi. (20) Ancak Kilise gelirleri srekli
olarak Romaya gidiyordu. Almanya,
Papalkla atma iinde olmasna
ramen Romann smrsn nleyememiti ve nleyemiyordu. (21)

REFORMUN NCLLER
Din adamlarnn ikiyzllkleri ve ahlakszlklar hemen herkesi
Hristiyan dinine kar hale getirdi.
Knigge (23)
Fransada Pierre Valdo, talyada
Assisili Aziz Francesko, merkezin yozlamas karsnda ilk
Hristiyanlka dnn savunucular oldular ve Papalkla uygulamalar bu ynde deimeye zorladlar
(12. ve 13. yzyl). abalar genel
anlamda sonusuzdu ama sonradan
tarikatlara dnecek gruplar oluturdular.
Floransal Dante Alighieri (12651321), ailesinin siyasi izgisi ze-

Kentlerin grece gelimesi, kentlerde, talepleri ve siyasete mdahaleleri olan gruplarla snflar yaratmt. Bunlar zenginliin topraktan
kente kaymas lsnde zenginleiyor ve etkinleiyorlard.
Toplumun esas smrlen kitlesi, dank olan kyller, esas ounluktu, en kt durumda olanlar
onlard. Hibir haklar bulunmuyordu, bamllk iindeydiler, vergi vermeden yaama haklar yoktu,
efendilerine haber ve bunun iin
ayrca para vermeden ne evlenebilir, hatta ne de lebilirlerdi. Btn smrc snflar kazanlarn
kyl kitlesi zerinden salyordu.
(22) Gelimi tarm teknikleri gelenei ve verimli bir tarm retimi
olmamas, kyllerin zenginlemesinin ve refah iine girmesinin nnde engel olduu kadar, onlarn
dayanma glerinin de zorlanmasna yol ayordu.
Yoksul kitleler arasnda Tanry,
Tanrsal adaleti sorgulama eilimi
Kiliseden beklentileri artryordu.
Ve bu koullarda Kilise hibir ey
demeden duruyor, durumu srdrmekten baka bir ey dnmyor,
bu, sorular ve araylar artrd iin suskunluu bytmekten baka
bir sonu dourmuyordu. Kitleler
ya Tanry yeniden kefetmek ya da
yeni bir Tanr bulmak zorundayd.
Floransal Dante Alighieri (1265-1321),
Papala kar kt ve her yerde Hristiyanln
uygulamalarnn kart olarak bilindi.

rinde politikac olarak sivrildi. inde bulunduu tarafn yenilgisi

zerine Floransadan kat ve gyabnda yaklmaya mahkm edildi. Bunun sonucunda Papala kar kt ve her yerde Hristiyanln
uygulamalarnn kart olarak bilindi. Kendini edebiyat ve felsefeye
veren Dante, 1308de Alman kral olan Luxemburg Hanedanndan
VII. Heinrichin (1269/74-1313)
Alman imparatoru olmasndan
(1312) Floransaya dnebilmek iin yararlanmak istedi. Ona snd.
Papay tacn giydirmeye zorlamak
iin talya zerine yryen imparator, papann Romadan Fransadaki

11

Papala kar sava aan papaz ve filozof

Bohemyal Huss (1372/3-1415), Prag
niversitesi Rektryd.

Avignon kentine kamasna yol at. Ancak Floransay ele geiremedi ve arkasndan ld. Dante ise
Floransaya gidemedi ama yaamn
talyada srdrd. Latince yerine
talyancay kulland eserleri, Papala kar demokratik kurumlar
desteklemesi ve bartan yana olmas yznden talyan ulusuluunun
ilk ad saylmaktadr. 1308de balad ve ldnde yeni tamamlam olduu La Divina Commedia
(lahi Komedya) en nemli eseridir. 1313te yazd De Monarchia
hkmdar-papa ilikisi ve atmasn ele almakta, taraflar uzlatrmaya almaktadr.
Padoval Marsilius (1275/12801343), iyi bir din eitimi aldktan sonra Paris niversitesinde ders
vermeye balad. Bu arada Papala
kar mparatorluktan yana tezleri
olan, Papann dnya ilerine karmasn eletiren ve etkisi dalga dalga yaylan Defensor Pais (Barn
Savunucusu) adnda nemli bir eser yazd (1324) iin 1326da mparatorlua snmak zorunda kald,
Bavyera Kral IV. Ludwigin (12831347) Nrnbergdeki saraynda yaamaya balad. (24) Avusturya hkmdar Friedrich (1286-1330) ile
imparator olma mcadelesi veren IV.
Ludwig, Marsilius yznden papann hmna urad. Papa, Ludwige

12

kar Friedrichi destekledi. Ancak

Ludwig, 1322de Friedrichi ve Papal Mhldorf Savanda yenip
imparator olunca gerilim iyice artt. Papann, imparatorluktan feragat
etmesini, gelip ayaklarna kapanmasn istemesine tepki gsterince Ludwig aforoz edildi. Bunun zerine yaymlanan Sachsenhausen
Bildirisini, Marsiliusun da katld
talya seferi izledi. Romay ele geiren Ludwig yeni bir papa tayin etti.
Marsilius, lene kadar Mnihteki
sarayda yaad ve imparatorluk yetkilerini savunan eserler yazd. (25)
Papaln iktidarnn Tanrsal kkenini reddetmesi savunduklarnn k noktasyd.
1328 ylnda ngiliz Ockhaml
William (1280/1300-1449), mensubu olduu Fransisken Tarikatnn bakan Michele di Cesena
(Franszca ad Fuschi, 1270-1342)
ile uzun bir sredir yaamakta olduu Avignonda Papaln dzenledii bir tartma toplantsnda tant. Kilisenin zenginliine, din
adamlarnn insanlarla paraya bal ilikisine, Papaln din d siyasal etkinliklerine kar kan tarikatn papayla atmasnda, o gnden
sonra William ne kacaktr. ki lider, nce baskya urarlar ve kamak zorunda kalrlar, sonra aforoz
edilirler. Bu atmay deerlendirmek isteyen mparator IV. Ludwig
papay zayflatmak iin kaaklar
Ockhaml William, papann yanlmazl
ilkesini ilk defa sorgulayan ve buna seenek
tanm getiren kiidir.

Din adamlarnn trenlerinin ve kurallarnn

samalklarn ve glnlklerini sergiledii
Delilie vg (1509) adl eseri ile nl
olan Desiderius Erasmus, dnemini en ok
etkileyen Hollandal hmanist dnrd.

himayesine alr. Papa ile imparator

zaten bir iktidar sava iindedirler. William ve Michele, mrlerinin sonuna kadar Mnihte yaarlar.
On yllarca kald Mnihte William Papala kar mcadelenin teorik merkezidir, ok sayda eletirel
metin hazrlar, mparatorluk ise o
dnemde Papaln esas hasm olur.
(26) Ockham, papann yanlmazl ilkesini ilk defa sorgulayan ve
buna seenek tanm getiren kiidir.
nan konularnda, ona gre, ancak
bir btn olarak Kilise yanlgdan
uzak karar verebilirdi.
Oxfortlu John Wycliffe (13201384), ncilin ngilizceye evrilmesinin ve halka gtrlmesinin rgtleyicisi olarak tarihe geti. Din
adamlarnn gereksizliini savunuyor, Kilisenin mlkszletirilmesini istiyordu. Mcadelesi 1381 ylndaki ngiliz kyl ayaklanmasn
ateledi. Kyl kitlelerinin ezilmesi, Hristiyanlkla ilgili zlemleri yok
edemedii gibi, Kilisenin servetine
ve din adamlarna duyulan dmanl daha da glendirdi. Wycliffe,
Romann btn olumsuz ynlerinin
ngilterede bilinmesini salamt.
Ona gre Katolik Kilisesi eytann
Sinagoguydu. (27)
Teolog papaz ve filozof Bohemyal Huss (1372/3-1415), Prag ni-

Oxfortlu John Wycliffe (1320-1384),

din adamlarnn gereksizliini savunuyor,
Kilisenin mlkszletirilmesini istiyordu.

versitesi Rektryd. Ayn zamanda

Almanyaya kar direnmek isteyen
ulusal ek hareketi iinden gelerek
dinde reform hareketinin ncs
oldu. Vaaz verdii kilisede Latince
yerine ekceyi kullanarak bir ilke
imza att. ek soylularnn Alman
imparatoruna geleneksel direnilerinin ulusal talepleriyle rten ve
imparatorluk iinden de kendisine
verilen destekle, Almanyaya, papaya ve Romaya sava at. Papaln
yaad izma bunalm (Byk
Paralanma, birbiriyle mcadele eden birden ok papann varl) sayesinde, mahkm edilmek ve etkisizletirilmek istendii halde uzun
sre yarglanamad. Yazd eletirel
metinler nn artrd. Endljans
ticaretinden kar salamak isteyen
kraln ve yerel egemenlerin yalnz
brakmas sonucu, Konstanzda adil
bir ekilde yarglanaca vaat edilerek kandrld, yakalanarak dzmece bir mahkemeyle, sahte belgelerle ve dinsizlik sulamasyla lme
mahkm edildi ve yakld.
Ayaklanan Hussular 1430 ylna kadar btn uralara ramen
ezilemeyince hem Bohemya Kral Sigismunddan (1368-1437), hem
de Kiliseden tavizler kopardlar. mparatorluk, bataki hanedan ve blgede yaayan Almanca konuanlar
ok byk zarar grd. Cermen asll soylular topraklarn kaybettiler. Bohemyadaki Almanlarn ou
g etmek zorunda kald. Prag niversitesindeki Almanlar, katklar

Leipzigde yeni bir niversite kuracaklard.

Kendisi ldrld ancak Hussun
etkisi yzyllarca devam edecek,
Hussuluk krallarn ve papalarn
korkusu olarak hibir zaman unutulamayacaktr. nk dine ve
ynetime muhalefet eden Hussu rgtler her zaman var oldular;
rnein, 1457de kurulan Moraves
Kardeler Tarikat, Hussu eylemleri sonraki yzyllar boyunca hep
srdrecekti.
Hmanist dinbilimci Jacques Lefvre dtaples (Latince olarak Jacobus Faber Stapulensis,
1450/55-1536), dinsel metinlerin
kaynaklar konusunda almalar
yapt. Papaln uygulamalarna eletirel bakyla her yerde tartmalar yaratt. Sonradan ncilin ilk
kez Franszcaya kazandrlmasn
salayacakt.
Din adamlarnn trenlerinin ve
kurallarnn samalklarn ve glnlklerini sergiledii Delilie
vg (1509) adl eseri ile nl olan Desiderius Erasmus, dnemini
en ok etkileyen Hollandal hmanist dnrd. ncilin yorumlu
evirisinin sahibiydi. 1514te Iulius Exclusus adl kitab ile bir Papalk eletirisi yapt zaman, itibar
artmad ama kurumsal yozlama-

y gzler nne serdi. Tutumuyla Papala tepkileri ynlendirdii

kabul edildi. Sonralar grlerini
Romada savunan kardinaller bile
kacakt. Avrupa aydnlar arasnda nemli bir yeri oldu. Alman hmanizminin o dnemdeki temsilcisi saylan Yahudi asll Erasmusa
Almanyadan da baz hmanistler
eklendi. Johannes Reuchlin (14551522), Yahudi olmamasna ramen braniceden eviriler yaparak
Almanyay sarst.
ngiliz devlet adam hmanist
air Sir Thomas More, Utopiann
yazaryd. zgn dinsel metinlerin
ortaya karlmas almalarna katld. ngiliz kralnn Katolik anlay
ve uygulamalara aykr olan evliliini onaylamad ve kraln ngiltere Kilisesinin ba olmasn doru bulmadn aklad iin idam
edildi.
ngiltere ve Fransada krallarn
papaya, Papala eitli bahanelerle
kar klar, eitli nedenlerle Papalkla atmalar, 14. ve 15. yzyllarn kayda deer olaylar oldular.
Johannes Gutenbergin (14001468) metin ve kitap oaltmay
salayan buluu (1450-1460), elli
yl sonraki byk toplumsal mcadelede ok nemli ve ngrlemeyen bir rol oynayacaktr.

Hussun Pragdaki heykeli.

13

REFORMASYON VE HIRSTYANLIIN
KNC BLNMES
Luther, ballktan gelen klelii, inantan gelen klelii onun yerine getirerek yendi. nancn otoritesine
hayat vererek otoriteye inanc krd.
Laikleri papaz yaparak papazlar laikletirdi. Din duygusunu insann bilinci yaparak insan dardan gelen
din duygusundan kurtard. Yrei
zincire vurarak bedeni zincirlerinden
kurtard. Karl Marx
1493te imparator olan I. Maximilan, sorunlarn biriktii, beklentilerin artt bir dnemde baa
gemiti. mparatorluu kurumlatrmay baaramad, Hal Seferini
gerekletiremedi, askeri seferlerden
eli bo dnd, baarszlklar birbirini kovalad, ekonomi daha da ktye gitti, kiilik olarak gven veremedii iin de yalnz kald. Yapt tek
ey, hanedan olarak Habsburglarn
gcn ve etkisini artrmasyd. Ancak bu da, hanedann kartlarn oaltarak dneminin daha byk bir
buhran dnemi olmasna hizmet edecekti. Prenslerin muhalefetlerinin
dozu ykselecek, itaatsizlikler yaygnlaacak, kitlelerdeki huzursuzluk
byyecekti. mparatorluktaki otorite eksiklii, yerel hkmdarlarn
hem baka glerle, hem de Papalkla ibirliine gitmelerine yol ayordu. Alman prensler papalara hizmet ediyorlar, mparatorlua bal
Martin Luther (1483-1546), Reform
hareketini balatan din adamyd.

14

talyan kentleri ise bamsz davranyorlar, vergilerini vermiyorlard.

Ynetimin ve dinsel iktidarlarn otorite kavgalar ve otorite eksikliklerine Almanyann ekonomik
buhran da eklendi. Almanyann i
ve d savalar retimi yok denecek duruma getirmiti. Ktann en
nemli ekonomik gc Hansa Birlii yklmaya doru gidiyordu. (28)
mparatorluun mali kaynaklar kurumaya yz tutmutu. mparatorluk
ve prenslikler halka yklenmelerini
abartmlard. Kitleler, hi olmad
kadar yoksullamt.
Kitlelerin aresizliinin stne
gelen veba salgnlar, ahlaki k,
umutsuzluu yaygnlatrm, moral
deerleri ortadan kaldrmt. Kilise
ve din adamlar ortadan kaybolmutu. (29)
zetlersek; ynetim sorunluydu,
imparatorlar yetkesizdi, din adamlar
gnahkrd, kilise fazla zengindi,
Papalk dinden sapmt, kitlelerin
dinden beklentileri deimiti, Hmanizm hareketi dindeki yozlamann teorisini rmt, din ve Papalk
ngiltere ve Fransada sorgulanm ve
nemli lde etkisizletirilmiti, btn Avrupada hkmdarlar iktidarlarn dine ve Papala kar glendirmek peindeydi, Almanyada ise,
ekonomi diye bir ey kalmamt, sefalet yaygnlam, basklar artmt,
zellikle yoksul kitleler kvlcmla tutuacak kadar kzgnd vb.
Btn bunlar byk olaylarn gerekli ve yeterli koullaryd.
Artk i, bir bahaneye ve bir ateleyiciye, ncye kalmt. Bahane,
Romada yaplmakta olan San Pietro Bazilikas iin Papa II. Juliusun
(1503-1513) lmeden hemen nce
kard para gnderilmesi emirnamesini, Papa X. Leonun (15131521) 31 Mart 1513te tekrarlamasyd. Mainz Bapiskoposu Albrecht
von Hohenzollern (1490-1545), toplad parann yarsnn kendisinde
kalabilecei izniyle parann toplanmasyla grevlendiriliyordu. (30)

Papa X. Leonun uygulamalar barda

taran damla oldu.

Ateleyici de Martin Luther

(1483-1546) olacakt.
Luther, Reform hareketini balatan bir din adamyd. Yirmi iki yandayken yakaland ve iinde kald
bir frtna, onu ok etkilemi, bunalma girmesine yol am, bunalmn ise Augustinus Tarikatna girerek
zmt. Bu yzden pek salkl
deildi ama salkszl, dneminde
nemli bir rol oynamasn kolaylatrmt. Etkileyici bir hatipti.
Banda savunduklar, otoritenin kaynann Kutsal Kitap, Kutsal Yazlar olmas gerektiiydi. Bu
ise aslnda Hussun savunduklaryd. Kendisine kar kanlarla birlikte kendisi de bunu hemen fark eden
Luther, farknda olmadan Hussun
grlerini savundum ve rettim,
hepimiz bilmeden Hussuyuz
itirafnda bulunacakt. (31) Ancak
baz hkmdarlarn kendisini desteklemesi onun ansyd ve bu yzden kaderi Husstan tamamen farkl oldu.
Lutherin yapmak istedii, teolojik bir tartma gerekletirmek,
Tanr ile kul arasndaki Kilisenin gereksizliini dndrmek, Kilisenin
fazla zenginliine dikkati ekmekti.
Ne endljansa, ne Papala karyd.
Ona gre endljans istismar ediliyordu ve Papa yanl bilgilendirilen
bir insand.
Romaya gitti, Hristiyanln merkezinin ihtiam, sefahati ve yozlaml onda byk bir hayal krkl

Reformu balatan metin Doksan Be Tez.

yaratt. Artk merkeze gveni yoktu.

Ekim 1517de, rakibi olan Tetzel adndaki papazn (32) Wittemberg ve evresinde gnahtan kurtulma belgelerini aka ve verimli bir
ekilde pazarlamaya kalkmas karsnda Luther, bu konuyu din adamlaryla tartmak istedi. Hazrlad
kar k belgesini Wittenbergdeki
kilisenin kapsna iviledi (31 Ekim
1517). Bu aslnda hibir yenilii olmayan ve her zaman yaplan olaan
bir eydi. Azizler Yortusu ncesinde
yaplmasna ramen etkili olaca da
dnlmyordu. Reformu balatan bu metindeki Doksan Be Tez,
halkn anlayabilecei bir dzeyde
yazlmam olduu gibi Almanca bile deildi. Luther, ben onlar bile
bile kapal ve anlalmaz bir ekilde
formle etmitim. Ve yle bir ekilde yazmtm ki, kamuoyu anlamasn, anlayamasn demiti. (33) ki
yl kimse ne olduunu anlamad. Alman yetkilileri ve Papalk suskundu.
Durumdan haberdardlar, gelimeleri izliyorlard ama grmezden ve
duymazdan gelmeyi setiler. Hatta
Luther 1520 ylna kadar dnceleri yznden hi sulanmad, 1521
ylna kadar da aforoz edilmedi, kovuturmaya uramad ve kanun kaa saylmad.
Saksonya Elektr Prens Johann
Friedrichin (1468-1532) Luthere,
gizlenen ama herkese bilinen bir
destek gstermesi, sessizliin nedeniydi. Ancak iki yl sonra Tezler Almanca olarak ve oaltlarak
(matbaada baslarak) yaylnca olayn rengi deiti. Tezleri tartmann yerellii (Wittembergle snrll) ve elitlii (Papaln ve din
grevlilerinin st dzeyi) ortadan
kalkt. Almanyann sknts Tez-

ler zerinden Papala kar byk

Luther, Papaln uygulamalarna,
bir tepki ekline brnd. Her yer- Hristiyanln yozlamasna, rahipde bilinir, tartlr ve desteklenir ol- lerin saltanatna, inanlarn bulankdu. Tezlerin grd ilgiyi Luther lamasna kar karak, nce halkn
amalamamt ve beklemiyordu. n- sonra soylularn desteini ald. Siyasi
sanlarn onlar anlayabilmesini akl hedefler belirledi. Giriimi nceleri
almyordu. Matbaann devreye gir- prenslere karyken, saflar ayrmamesi yaylmay kolaylatrmt, ama ya balaynca ve mcadele kznca
papann tepkisi (Lutheri sapkn burjuvaziyi, soylular ve halk terk eolarak aforoz eden bir emirname derek prenslerin yanna gitti.
gndermi ve yazl propaganday
Prensler Luther hareketini, Kilisemiti) (34), bu tepkiye karlk se mlklerine gzlerine diktikleri iolarak Lutherin yapt gsteri (Pa- in desteklediler. Kilisenin ve mapann emirnamesini bir trenle ve nastrlarn iletmeleri ve arazileri
gsterili bir ekilde halkn nnde itah kabartyordu. Luther baaryakmt), Lutherin ve Tezlerinin ya ularsa btn bunlara belki de
iyice nlenmesini, ok yerde savunu- el konulabilirdi. Ayrca prenslerin
lur hale gelmesini salad. Baz baka bazlar, konumalarn grkemprenslerin de destei olay bytt, li Tton halkndan, yce Alman
Lutherin mparatorluk diyeti nne ulusundan sz ederek ssleyen
karlmas ve sonra da yarglanmas Lutherin fikirlerinden gerekten de
ise Lutherin yldzn iyice parlata- etkileniyordu.
cakt. Almanca olarak yazd risaleArtk ounluk, dinsel taleplerle
ler, kitapklar ve kitaplar, dnyann birlikte, Romaya kar kn yaratilk en ok satanlar oldular.
t ulusal talepleri de benimsemiti.
Romann Luthere tepkisinde,
Almanyadaki, Lutherin KatoAlmanyadaki endljans satlar- lik Kilisesi ile uyumazln doru
nn aniden durmas nemli rol oy- grmeyen ve kabul etmeyen Papalnamt. Papaln Almanya rgt- a bal kesimler bile, Lutherin faann aratrmasnda sorumluluun liyetlerini Hristiyanlkta bir reform
Luthere ait olduu ortaya kmt. salayacak bir hareket olarak grByk bir gelir kayna kesiliyordu. meye balamt. Bunlarn beklenArtk Luther affedilemezdi.
tisi, Lutherin Katolisizmi biraz dLuther
Saksonya
Prensi zelterek Katolik kalaca ve Avrupa
Friedrichin korumas altnda yl- Hristiyanl iinde dinsel barn
larca Eisenach yaknlarnda Wart- ortaya kaca yolundayd.
burg atosunda sakland. O dnemGelimenin lehine olduunu gde ncili de Almancaya evirdi.
ren Luther cesaretlendi, yeni giriPapann saldrya gemesi zeri- imlerde bulundu, sivrilme dozunu
ne, papann yanlmaz ve yanlsz artrd, etkisi daha da artt. Sonralar,
olduu ilkesi onun iin de artk ge- endljansa cepheden kar kacak,
erli olmaktan kacakt.
Luther, Papaln uygulamalarna, Hristiyanln
Ama boyutlar byd. yozlamasna, rahiplerin saltanatna, inanlarn
kar karak, nce halkn sonra
talyann hor grd, alay bulanklamasna
soylularn desteini ald.
konusu yapt Cermenlik, talyan din adamlarnn ve
soylularnn hayvandan farkl
grmedikleri Almanlar, artk
Latinlerden cn alacakt.
Luther bu yzden sylemine sonradan Cermenlii bulatracak, Reformu Cermenlikle sarmalayacakt. Papann
aforoz etmesinden sonra Luther srekli Cermenizme ar yapt.

15

Luther ncili de Almancaya evirdi (1534).

din grevlilerinin evlenme yasan

topa tutacak, yasan delinmesi iin
kkrtc olacak, bizzat kendisi bir
rahibeyle evlenecek, ok ocuk yapacak (35), hatta bir prensin iki karl olma isteini bile olumlayp meru
klmaya alacak, ama ileri gittike itibar daha da ykselecekti.
Lutherin biemi o derece iddetlendi ki, uursuz ykm retmenlerine, papalara, kardinallere, piskoposlara ve Roma Sadomunun btn
gruhuna niin saldrmayalm, niin onlar asarak, keserek, yakarak
cezalandrmayalm, niin ellerimizi
onlarn kanlaryla yakamayalm diyordu. (36)
Papalk yllar boyunca hibir eye
zm bulamad iin bu olumsuz
durum karsnda Trklere kar yeni bir hal seferi icat ederek durumu kurtarmay planlad. (37) Alman
prenslerini bu sefere raz ederek,
hem yeni vergiler toplamak, hem de
Lutherin kn unutturmak niyetindeydi. Ancak Almanyadaki ulusal ykseli buna olanak vermedi.
Prensler Roma egemenliine kar
birletiler ve neriyi ciddiye bile almadlar.
Papalk tarafndan Avrupada
en fazla istismar edilen lke
Almanyayd. 1450de Papa, smrsn mazur gstermek iin
Almanyann dnyann en zengin lkesi olduunu, bugne kadar hibir devirde imdi olduu kadar zengin ve parlak bir hayat srmediini
sylemiti. (38)
Bu soyma hrs yznden Almanya, Papala, Romaya, talyaya kar kmaya zaten hazrd. 16. yzyla varmadan, daha 1457de Mainz
Bapiskopusu Martin Mair yazd bir mektupta Romann Alman

16

ulusunu dilenci haline getirdiini

yazmt. Herkesin gz Romaya
giden paralardayd. Aslnda kimse Kiliseye para vermek istemiyordu ama mutlaka bir para verilecekse bu verme Roma iin ve Romaya
olmamalyd. Alman paras Alman Kilisesine deyiinin sylenmedii yer yoktu. Gene o yllarda
kuzey Almanyallar Romadaki Saint Peter (San Pietro) Katedralinin
Almanyadan giden paralarla yapldn konuuyor ve buna isyan
ediyorlard. Romann btn kiliseleri, saraylar ve kprleri bizim
paramzla yaplyor. Biz Almanlar oralara gidemeyeceimize gre,
kendi zavall kiliselerimiz mahvolacana, Saint Peter hi yaplmasa
bizim iin daha iyi olur diyorlard.
Luther de bu sylemleri u noktalarda seslendirmekten ekinmedi:
Roma, yeryznde gelmi gemi
ve hatta gelebilecek en byk hrsz ve hayduttur.
Franz von Sickingen ve Ulrich
von Hutten (39) nderliindeki kk toprakl soylular 1522-23te ayakland, valyeler Sava diye anlan bu hareket, byk feodal
beyler ve prensler tarafndan bastrlacakt. Ancak kargaa byd ve iki yl sonra bu ayaklanmay
1518den beri dalga dalga byyen
byk kyl ayaklanmalarnn birbirleriyle birlemesi ve merkezilemesi izledi. Von Hutten Alman soyluluunun kuramcs, von Sickingen
ise soyluluun askeri ve siyasal temsilcisiydi. Almanyann paralanmlnn sorumlusu olan prensliklerin
kaldrlmas gibi ok kktenci taleplerle imparatorluun reformunu istiyorlard. Romaya balln yok
edilmesi ve Alman Kilisesinin gcnn krlmas ynndeki programlar, Lutherin ve kentlilerin giriimleriyle rtyordu. Kyller iin
hibir vaatlerinin olmamas ve kyllerin kendilerini smren soylular genel olarak dman grmesi yznden, kyllerle birlemeleri sz
konusu deildi. Soylular birlii, hayata uymayan arlklar ve kitlelerden kopukluk yznden yenilmeye
mahkmdu.

Mcadelenin genilemesini ve kyl kitleler iinde yaylmasn salayan

ve bir halk nderi olan din adam teolog Thomas Mnzer (1490-1525),
aslnda Reform hareketinin ideolojik merkeziydi. Grleri o derece ileriydi ki birok sylemi bugn bile
radikal bulunabilir. rnein, tm
yaratklar mlkiyete dntrlm,
sudaki balklar, havadaki kular, yerdeki bitkiler - yaratklar da zgrlemek zorunda diyordu. (40) Ayrca Tanr Krallnn hibir snf
ayrcalnn, zel mlkn ve devlet
iktidarnn olmad bir toplum olduunu ileri sryordu. Lutherin ilk
sylemleri, daha nce belirtildii gibi, Mnzerin savunduklaryd. Hatta
Mnzer, Lutherin ncili Almancaya
evirmesinden ok daha nce, ayin
ynettiinde dualar Almanca okuyor, henz Lutherin aklna Latinceye
kar kmak gelmemiken, vaaz verdii kilisede Latinceyi hibir ekilde
kullanmyordu. Lutherin Reform hareketini balatt kabul edilen Doksan Be Tezi bile Latince olarak kaleme alnm ve ilknce Latince olarak
yaymlanmt.
Bu bakmlardan Mnzer, reformcudan ok devrimciydi. Yapacaklar
ise, baarya ulasayd, reform deil
devrim olurdu.
Kald ki, Lutherin dncelerinde de kyller zaten yoktu, ortaya
attklar, manastrn drt duvar arasnda tasarlanmt ve kitlelerin ihtiyalar dorultusunda fazla bir anlam tamyordu.
Martin Lutherin Berlindeki heykeli.

AVRUPA TARHNN EN BYK

KYL AYAKLANMASI
Alman halknn da kendi devrimci gelenekleri vardr. Engels (41)
Huss hareketinin bastrlmasndan elli yl kadar sonra kyller arasnda filizlenen devrimci anlayn
ilk belirtileri kendini gsterdi. (42)
Almanyadaki ilk kyl ayaklanmas 1476da Wrzburgda Hussularca
balatld. Niklashausenli Hans Bhm
(Behem olarak da bilinir, 1458-1476)
adl mziki bir obann, Kavalc
Jeann nderliinde 40 binleri geen kylnn silahlanp topland
giriim ezilince, yirmi yl kadar sakin kalan Almanya, yzyln sonuna
doru gizli kurulan kyl dernekleri
tarafndan yeniden hareketlenecekti. Bundschuch gizli rgtlenmesi,
Trkesiyle arkllar hareketi ortaya kt. Daha ortada bir ey yokken, henz hibir eylem yaplmamken, rgtlenmeden haberdar olan
mparator Maximilien o kadar korkmutu ki, talimatlar gereince katliamlar ve her trl iddeti ngren
bir dizi buyruk hazrland. Yoksul
Konrad adl gizli kyl rgt heyecana heyecan katt. Joss Fritz (14701525) adndaki mthi yetenekli bir
stratejist ve rgt, kyl hareketJon Huss, Konstanzda adil bir ekilde
yarglanaca vaat edilerek kandrld,
yakalanarak dzmece bir mahkemeyle, sahte
belgelerle ve dinsizlik sulamasyla lme
mahkm edildi ve yakld. Bu olay gsteren
bir izim.

lenmesine kentlileri, zanaatkrlar,

dilencileri, asker kaaklarn ve kaak
askerleri de sokarak Bundschuchu olaanst gelitirdi. Yardmcs Freiburglu Stoffel (?-1513) ile birlikte gece gndz dolaan Untergrombachl
Fritz, blgeye neredeyse tam hakim
olacakken, baz acelecilikler ve propaganda almalar srasndaki baz
boboazlklar yznden gizli rgt
aa kt. Buna iki rgt yesinin ihaneti eklenince ne yapacan bilen
askeri birliklere direnme olana kalmad. 1513 ylnda hareket kt, ikenceleri idamlar izledi. Kurtulabilen
nderler, bir yl sonra kyllerin yeniden ayaklanmasn salad. Ancak
bask ve haklar verir gibi davranarak
oyalama taktikleri kullanan prenslerin kandrmacalar sonucu bunlar da
birer birer datld.
Lutherin kndan sonra on binlerce ezilen kyl, smrye kar
kan kentli gruplarn Hristiyanln
temizlemesine ynelik toplumsal reform nerilerine sarld. Eski dnemlere oranla ok yava da olsa ykselen yaama ltlerinden aldklar
kk pay daha da artrmak isteyecek kadar bilinli hale gelmi kyllerdi ayaklananlar. Bakaldr merkezi, serfliin hi eksilmeksizin ve
azalmakszn srd dou ve kuzey
blgeleri deil, kyllerin toprak sahibi ifti statsne hi deilse yeni
girmeye balad gneybat kesimleriydi. Papazlarn seme hakk gibi
dinsel istekleri de olan kyller hibir bakmdan dikkate alnmadklar
iin harekete katlm yz binlere vard. Ayrca dalga dalga yaylarak btn Almanyay kaplayacakt.
Schwaben kyllerinin 12 maddelik talepleri (ubat-Mart 1525),
biraz insaf edilmesini, bize bu
kadar ok eziyet yaplmamasn,
merhamet gsterilmesini istiyoruz,
bundan byle efendi kyly zora komamal, sktrmamal, kylye yklenmemelidir ifadeleriyle
bitiyordu.

Mcadelenin genilemesini ve kyl kitleler

iinde yaylmasn salayan ve bir halk nderi
olan din adam teolog Thomas Mnzer
(1490-1525)

Hi dikkate alnmadklar iin

kyller on yllardr birikmi fkeleriyle 1518den balayarak manastrlara, atolara ve baz kentlere saldrd. Franken, Schwaben, Alsace,
Yukar Ren, Pfalz, Tirol ve Tbingen
blgelerinde ynetimler sarsld. Byk bir cephe kurulmas umudunu
yaratan birlemeler, prenslerin glerini birletirmeleri ile oluan ordularla kar karya geldi ve 1525
Hazirannda
Frankenhausendaki
yenilgiyle her ey tersine dnd.
Mttefikler de ihanet etmiti.
Almanyann geri kalml kendini Alman Kyl Savanda da
gsteriyordu. (43)
Kald ki, yan yana olabilecek gler zaten bir araya gelememiti. mknszd ama valyeler
Bundschuchla birlemeli, soylular
kyllerle ittifak yapmalyd.
Kyller ilk ayaklandnda bu
mcadeleye nderlik edebilecek durumdaki Luther, nce arabulucu rolne soyundu, ynetimlere saldrd,
halk ezdikleri iin ayaklanmadan
hkmetlerin sorumlu olduunu
sylyordu. Onlara kar ayaklananlar kyller deil, bizzat Tanrnn kendisiydi. (44) Kylleri ise
yattrmaya alt.
Sonra Luther, btn Almanyay
saran bu ayaklanmalardan kar salayacak en nemli kesim olan kent
burjuvalarnn da kararszl yznden, nce kk soylular ve val-

17

Joss Fritz (1470-1525) adndaki mthi

yetenekli bir stratejist ve rgt, kyl
hareketlenmesine kentlileri, zanaatkrlar,
dilencileri, asker kaaklarn ve kaak
askerleri de soktu.

yeleri kaderleriyle ba baa brakt, sonra farkl snflarn karlarn

temsil ettiklerinden dolay Mnzerle
yollarn tamamen ayrd. Anlamazlk yaratarak mcadeleyi nce bld,
sonra amalarndan tavizler vererek
zayflatt, daha sonra da savunduklarn inkr ederek hareketi rayndan
kartt. Mnzerin vaaz vermesini,
vaazlarnn da baslmasn yasaklad.
Alman tarihinin en nemli halk hareketi olan ve Lutherin hareketine
eklemlenen Mnzer nderliindeki
Kyller Savan kertmek iin elinden gelen her eyi yapt. Kylleri
yattrarak sndrmek iin 1525te
kaleme ald Bara Tevik adl
yazsndaki tutumunu tersine evirmiti. Kandrlamayan kyllerin dalmalarn salamak amacyla saldMnzer hareketini gsteren bir tablo.

18

rya geti, Kyllerden Oluan Katil

ve Hrsz Srlerine Kar ve Ekya ve Cani Kyl etelerine Kar adl, kylleri ktleyen ve onlara saldrlmasn salayan kitapklar
yazd. Kyllerin yenilmesi iin belirleyici roller stlendi.
Kyller, hem gizlice, hem de
herkesin gzleri nnde kudurmu kpekleri gebertir gibi, boazlanmal, kesilmeli, para para
edilmeliydi. Efendilerim, onlarn
kafalarn kopartn, gebertin, boun,
burasn ve orasn kurtarn! Bu mcadelede lseniz de bundan daha
kutsal bir lm olmaz. (45)
Burjuvalar ve prensler, soyluluk
ve rahipler, Luther ve Papa, yamac ve katil kyl etelerine kar birlemilerdi. (46)
Kutsal kitab Almancaya evirmekle, Luther, halk hareketinin eline
gl bir silah vermiti. Kendi evirdii ncilden kyllerin bulduu eyler Lutheri ileden karyordu.
o an feodallemi Hristiyanlnn
karsna ilk yzyllarn alakgnll
Hristiyanl dikilmiti. (47)
Lutherin kyl ayaklanmas dolaysyla sergiledii dzen yanls tutum, devrimci olmayan reformcu grleri yannda, byk
soylularla kurduu ilikilerden ve
onlardan grd destekten kaynaklanyordu. Bu yzden mcadele, yerli prenslerle merkezi iktidar
arasnda bir kavgaya dnt. Lut-

her ayn zamanda, ideolojik ve teolojik olarak da egemen snflarn izgisindeydi. taat (pasif itaat) ve
otorite-dinsellik ilikisinde prenslikler konusundaki grleri egemen snflara hizmet etmekteydi.
Prenslere dinsel roller ykleyerek
iktidarlarnn salamlamasna alyordu. Halkn grevi itaat olmal,
prensler ayn zamanda dini otoriteler olarak itaat zneleri saylmalyd.
Hkmdarlarla birlemek Lutheri
iktidar yapmt. Gericilemesinin
altndaki temel de buydu.
nceleri Luthere ve Reforma olumlu yaklaan, Reformun olumasnda katklar bulunan dneminin
en nemli aydnlarndan Erasmus,
Lutherin egemen snflardan yana olmas ve dinci-imanc grleri
yznden Lutherle arasna mesafe
koydu. Lutherin Hristiyanln temizlemesini salayamayacan, insanlar ve zihinleri zgrletiremeyeceini anlamt. Luther de zaten
hem Erasmusa kar bir tutum alyor, hem de antihmanist eilimler
sergiliyordu.
Kyllere verilen szler tutulmad, yaplan anlamalara uyulmad,
tam tersine, gafil avlamak amacyla
atekesler imzalanp saldrlara geildi, teslim olunduunda yaplan
af dilemeler, yalvarmalar unutuldu,
verilen vaatler inendi. Tavizler
hep zaman kandrmaya ve kazanmaya ynelikti. Kyller ihanetlere
uradlar, aldatldlar ve gven duyduklar ve drst olduklar lde kandrldlar ve onulmaz zararlar
grdler.
Dmanlarnn manevralar ile kandrlan kentli halk ve kyllk, yerel karlar yznden
paralanmt. O gnk toplumsal yapnn btn ykn tamasna karn, ne zgl karlarnn
bilincindeydi, ne de kendiliinden
olmayan eylemlere giriebilecek
durumdayd. Burjuvazi henz tarihsel grevi hakknda ak bir bilin edinmemiti, hl feodal ideolojinin tutsa kalan ve doal
mttefiklerinin kimler olduunu
bilmeyen, oluum halinde bir snft. (48)

Joss Fritzin heykeli.

Sonunda kyller, prenslerin paral asker birlikleri veya birleik ordular tarafndan zalimce ezilmi oldu.
Marxn deerlendirmesiyle, Alman tarihinin en kkl olay olan
kyl sava, tanrbilim engeli karsnda baarszla urad. Ama gene de ilk Alman devriminden sz edilecekti.

Ancak hkmdarlar ve
Hristiyanlk intikam duygularyla yle saldrya gemiti ki vahetin snr kalmad. Yenildikleri ve aman
diledikleri halde kyller insafszca katledildiler.
Yz binin zerinde kyl
ldrld. Binlercesinin
elleri, kollar, ayaklar kesildi. Saldrlardan ocuklar bile kurtulamad. On
binlerce kyl ocuunun Kyl ayaklanmalarn betimleyen izimler.
gzleri oyuldu, dilleri koparld. Bu yzden hkmdarlarn katlmlarla glendi. Fransa ile yaok uzun sre kr ve dilsiz uyrukla- anan gerginlik yznden imparator
1544e kadar saldrya gemedi. mr olacandan sz edilecekti. (49)
parator, birliin Fransa kralyla birSchmalkalden Birlii,
likte hareket edeceinden ekinmisava, makalesi
ti. 1547deki balatt savata stn
Lutherci prensler ve kentler, im- gelince birlik dald.
paratorun saldraca kaygsyla
Ancak birliin etkisi kendini Papa1531de Schmalkaldende bir bir- ln zerinde bile gsterecekti. Papalik oluturdular. nderler Hessen- lk Reform hareketini deerlendirmek
li Philipple (1504-1567) Saksonya zere bir konsil toplanmasn kabul
Elektr Friedrichti. Braunschwe- etti. Luther 1545de toplanabilen bu
ig, Anhalt, Magdeburg, Bremen, L- konsil iin (Trento Konsili) 1546da
beck, Strassburg, Ulm ve Mansfeld bir makale kaleme ald. Schmalkalgibi kentler ve prenslikler kurucu- den Makalesi olarak anlacak bu melar ve katlmclard. Alt yl iin ku- tin bir yl sonra Schmalkaldende din
rulan birlik, sonradan on yl daha u- adamlar ve hkmdarlarn iinde olzatld. Bu sre iinde srekli yeni duu kurulca onayland.

LUTHER VE TRKLER
REFORM VE TRKLER
15. yzyl, Osmanl devletinin
Balkanlarda, batda yaylma yzylyd. Osmanllarn kuzeydoudaki snr Tuna Nehrinin kuzeyine
varnca Kuzey Avrupann Karadeniz ve Akdenizle ticaretinin btn
nemli liman ve antrepolar Trklerin eline gemiti. 1520de tahta geen Kanuni Sultan Sleyman
(I. Sleyman, 1494/5-1566) bir yl
sonra Belgrad alp Macaristana dayand. Trkler, yalnz Macarlar deil, Almanlar da dndryordu.
Macaristan Kutsal Roma Cermen
mparatorluunun paras saylrd. mparator V. Karl, hem Macar
kralndan gelen talep (50) zerine,
hem de kendi gvenlii iin Papalkla birlikte hareket etmeyi doru

grm ve sava hazrl yapmt.

Ancak Fransa ile atma ortaya knca Osmanlya kar ordu gnderme olana bulamad. 1526da Osmanllar Macar ordusunu Mohata
iki saatte datarak Macaristana girdi. Transilvanya Trklerin oldu. Bunun zerine Almanlar ne yapp edip
Osmanl ilerlemesinin durdurulmas
gerektiini dndler. Ama mdahale iin ge kalnmt. mparatorluun sonradan yapt askeri seferi
Trkler kolayca pskrtt ve Viyana Kuatmas balad (1529).
mparator aresizdi, ran ahna mektup yazarak onunla ittifak
yapmak istedi, sfahanda grevlendirdii eliler ranllara yalvarp
durdu. Savat Fransa kralna bi-

le din dmanlarna kar birlikte savamay nerdi. Hibir giriimi

sonu vermeyecekti. (51) Bunun zerine, Osmanl ordusu tekrar geldiinde Kanuni ile anlamaya alt, eliler gnderdi. Ama anlamak
iin de ge kalmt, Kanuni huzuruna kabul ettii elilere, daha banda artlarna raz olmadklar iin fetih hakkn kullandn ve
bar yapamayacan syledi. stelik imparatorun elilerine ayn dnemde oraya gelen Fransz elileri
onuruna yaplan treni seyrettirdi.
Tarihte Alman Seferi olarak anlan dnemin sonunda, Kanuni, ylda 30 bin altna karlk ekildii
yerlerdeki Alman egemenliini kabul edecekti. (52)

19

Kanuninin Moha zaferini gsteren bir

tablo.

Trk dmanl
Trk dmanl, Avrupada Hal Seferleriyle 11. yzylda balad.
Dmanlk esas olarak Cermen lkelerinde kendini gsterdi. nk
Trk dmanl propagandasyla bu
Frank lkelerinde Trk savana,
Trk savalarna (Trkenkrieg)
hazrlk yaplyordu. Hal Seferlerinin gvdesini oluturacak kalabalk,
Cermen kitlelerden oluturulacakt.
Avrupadaki en byk nfus arl Cermen kkenliydi ve en sava
zellikler Cermenlerdeydi. 15. yzylda Osmanllarn stanbulu fethi
btn Avrupada Trk korkusunu
yaratt. (53) Trklerin Avrupada ilerlemesi, Avrupallarn Trkleri kt gstermeye almasna yol at.
Dmanlk Trk vaheti propagandasyla el ele yrd. Trk vergisi ile toplanan paralarla Trklere
kar direniler rgtlendi, ordular
kuruldu. Devreye kiliseler sokulduu iin ayinler missa contra Turcas (Trk vaazlar, Trklere kar vaazlar) ile yaplmaya baland.
Trk dualar ile yrtlen btn
dinsel trenler Trkleri, Trk kavramn kafalara kmamak zere akyordu. (54) Hedef kitleler Frank
devletlerinde olduu iin esas faaliyet buralarda yrtld, yaplanlar buralarda sreklileti ve yerleti.
Trklere kar alnan anlar en ok
Almanyadayd. (55) Almanya merkezdi. Trk balar (56) en ok
Almanyada toplanyordu.

20

16. yzylda Almanyada d tehlike, Trk tehlikesiydi.

Trkler Luther iin, Tanrnn
cezas, eytann arac, inan
dman, deccald, Tanrnn fkesi sonucu Tanr tarafndan kendilerine ceza olarak gnderilmilerdi. (57) nk o dnemde Trkler
Avrupada ilerliyordu, Lutherin ifadesiyle Trkler otuz yl ierisinde ylesine bymt ki, her yere hakim olmulard. Yenilmezdiler.
Herkes gibi Luther de rkmt ama iin asl, vahet edebiyatyla dinleyici bulmak kolay oluyor, korku
sayesinde taraftar kazanlyordu.
Luther ise dikkati ekmek, nemli olmak iin her eyi yapmaya hazrd.
Papal ve papay
sulamak isteyen Luther, en ktden daha
kt olduklarn belirtmek amacyla onlara Trklerden daha
kt diyor, bu sylemiyle Trklerden yararlanyordu. Papa da
deccaldi. Beden ve
ruh nasl bir btn
oluturuyorsa Papalk
ve Trkler de ayn ekilde bir btn oluturuyorlard. kisi de
inancn ve Hristiyanln dman olarak
birbirlerine yakndlar.
Papa deccaln ruhu,
Trk ise deccaln bedeniydi. Papalk
Hristiyanlarn ruhlarn, Trkler Hristiyanlarn bedenlerini ldryordu. Papalk bunu yanl retilerle,
Hristiyanla aykr sylemlerle yaparken, Trkler kl kullanyordu.
Luthere gre Trklerin ve papa yandalarnn birbirleriyle savaarak ayn eyi elde etmeye almalar, deccaln muazzam stratejisinin
kantdr. Deccal iki cepheden de
Hristiyanlara saldrmaktadr. Luther bu nedenle hibir ekilde deccaln gleriyle anlamaya varmay
dnmemektedir. Papann saldrlar nedeniyle Trklerin himayesine
gemeyi dnmedii gibi, Hristiyan Avrupay tehdit eden Trkler-

den dolay da Papa ile sahte bir bar

anlamas yapmay aklna getirmemektedir. (58) Hristiyanln dmanlaryla el skp bar yapmamak gerekir, nk bunun anlam
eytana el uzatmaktan baka bir ey
deildir.
Luther ly karmakta o kadar lszdr ki, baz hkmdarlar ve derebeylerini Trk vergisi vermemekle ve bylece aslnda
Trklerle ibirlii yapm olmakla
sular. Byle ibirlikleri, ona gre,
dualarn etkinliinin azalmasna sebep olabilmektedir. (59)
Lutherdeki Trk dmanl ve
korkusu o derecededir ki, Osmanllarn askeri baarlarna dayanarak,
kendisi ldkten bir sre sonra (hatta tarih verir, 1600 ylnda), Trkler Almanyaya
gelecek, o gn kyamet
gn olacaktr diye yazar.
(60) Luther ve Almanlar
(ve hatta btn Avrupa
Hristiyanl) Trk dmandr ama o dnemde Almanyada Trklere olumlu bakanlar, hatta
Trklerin Almanyay ele
geirmesini isteyenler bile vardr. Osmanlnn din
basks yapmamas, zellikle dini Papalktan farkl deerlendirenler (yani
sapknlar), Hristiyanl sorgulayanlar ve Hristiyan olmayanlar iin bir
kurtulu gibi grlyordu. Dinsel
basklardan kurtulma istei, Trk
umuduna yol amtr.
Ayrca Trk umudu tayan
pek ok umutsuz ifti ve kylnn
1520li yllarda Osmanl topraklarna g ettii, 14. ve 18. yzyllar arasnda Avrupadaki toplumsal
korkularn tarihinde yazlmt.
(61) nk Osmanl mparatorluu ve dzeni, iftilere, kyllere,
zanaatkrlara ve askerlere ok ekici geliyordu. Vergiler belirlenmiti
ve sabitti (deiken deildi ve keyfilik sz konusu olmuyordu), zorunlu alma yoktu, yama nlenmiti,
tarm dzeni ve hasat gvenlii vard ve hepsinden nemlisi sosyal s-

Duboisnin Fransadaki Protestanlarn katledildii Bartelemy katliamn gsteren tablosu.

nf atlama olanandan sz edilebilirdi. Kyller tccar olabilir, hatta

Mslman olmu Hristiyanlar devlet katnda grevli, memur, vali, vezir olabilirdi ve hatta bazlar sadrazamlk bile yapabilirdi. (62)
Almanyann zorla askere alma
gelenei, bunun iin yapl ve boylu kyllere yaplan srek avlar,
zor askerlik artlar, insafsz disiplin zorlamalar, askerliin lene kadar bitmemesi, btn bunlar, asker avlarndan kaanlarla asker
kaaklarn srekli Osmanl topraklarna ve ordularna itiyordu.
Trkleri imparatora kar ittifak
gc olarak grmek isteyen prenslerin dnda da birok Lutherci prens
Romaya kar mcadelede Trklerle
dayanma yaplabileceini dnyordu. Hatta Reformasyonun nemli
adlarndan olan Ulrich von Hutten,
yozlaan, bozulan Romay Alman
prenslerle birlikte Trk ordusunun
dzeltebileceini sylyordu.
Luther, bu yzden, Osmanlnn
yalnz Almanyaya geleceini ve blgeye hakim olacan deil, Trklerin Almanyann feodal toplumsal
dzenini de tehdit ettiini kavram
olarak Trkleri olumlu grenlere,
Osmanlya snmak isteyenlere kar da sava verilmesini istedi. (63)
Luther, Trklerin hakimiyeti altnda yaayan Hristiyanlarn dinsel
hogr sayesinde basklara maruz
kalmamasn hibir zaman dikkate almayacak, bundan hibir zaman
sz etmeyecektir. nk bu [zel-

likler], sembolik anlamlar ykleyerek yorumlad Trklerle rtmez.

Onun apokaliptik dnce sistemi
dorultusunda Hristiyanlarla Mslmanlarn anlamas ve yaknlamas mmkn deildir. (64)
Lutherin Trk dmanl yalnzca duygusal ve siyasal nedenlerden kaynaklanmyordu. Ona gre
Trklerle yaplan sava, baarya ulatrmaya alt mcadelenin nnde bir engeldi. Trklere kar
btn gcyle savamak isteyen imparator, Hristiyanlk ii mcadeleyi
gz ard etmekte, kendisine destek
verememektedir! Bylece Lutherin
Hristiyanlna ve Almanyaya zarar veren Trkler, dman olmay zaten hak etmektedirler. stelik
Luther Trklerin bunu bilerek yap-

tklarn, Almanyadaki Luther mcadelesinin baarsz olmas iin

Almanya snrlarna ordu gnderdiklerini dnmektedir. Oysa dnemin Osmanl padiah Luther hareketinin baarl olmasn temenni
ediyor, hatta Avrupa siyasetlerini
buna gre belirliyordu. AlmanyaFransa atmasndan yararlanmakta olan Kanuni Sultan Sleyman,
Hristiyanln blnmesini de istemekte ve beklemekteydi. Hristiyanln Avrupada paralanmasnn
Osmanl karlar asndan yararl olaca oktan anlalmt. mparatorun Trklerle savamas ise,
Lutherin dncelerinin tam tersine, Lutherin ezilmemesini salyordu. mparator Trkler yznden
Luthere destek olmuyor deil, bir
yerde, Trkler sayesinde Luthere
saldramyordu. Trk dmanlndan gz dnm Luther, kendisini
mahkm eden, imkn olsa asacak/
yakacak olan imparatoru bile kendisinden yana olarak dnmeye ve
gstermeye alyordu. Lutherin
aklamalarna dayanak yapt bu
yanl ve tutarsz siyasi tahlillerin,
yalnz znellikten, insann kendisini kaybetmekten kaynaklanmad, gerekleri ve siyaseti zorlama ve
arptma olduunu da grmek gerekir. nk Luther, imparatorun
Macaristan topraklarnda Osmanlyla yaad gerginlii ve atmay istismar bile etmi, durumu bile-

Jon Hussu yaklmaya gtrlrken resmeden bir tablo.

21

ngiliz devlet adam hmanist air Sir Thomas

More, Utopiann yazaryd. zgn dinsel
metinlerin ortaya karlmas almalarna
katld. Krala kar kt iin idam edildi.

rek bundan yararlanma politikalar

retmiti. Protestanln tannmas
konusundaki dayatmalarn sonucu
ortaya kan btn uzlama ve anlamalar (Speyer, Nrnberg, Cadan,
Frankfurt, Regensburg, Passau vb.)
Osmanl taarruzunun olduu ve
Habsburglarn zor duruma girdii
dnemlerdedir. (65)
Luther, Trk dmanlndan
yararlanmaya almakla birlikte,
Trklerle sava taraftar da deildi. (66) Trk dmanl, gereki politikann gerekleri bakmndan
eyleme dntrlmek zorunda deildi!
Btn bunlara ramen olaya imparatorluk asndan bakldnda
ise mparator V. Karln, tehdit durumunda olan Osmanllarla ba edebilmek iin Protestanlara da ihtiya
duyduu, en azndan ayn dnemde Luthercilerle de savamamak zorunda olduu ortadadr. Bu yzden
Protestanl askeri glerle bastrmak yerine, ou zaman [onlarla]
uzlama salamaya alt bilinmektedir. (67)
Lutherin Trk dmanlna
ve gerein tam tersi siyasal deerlendirmelerine karn Trklerin
Protestanln ortaya kmasnda
katklar bile sz konusudur.
Osmanllarn, yrttkleri savalar
dolaysyla, [Protestanla] en byk katky yaptndan bile sz edilebilmektedir.

22

Reformasyon dneminin Avrupadaki en nemli lkeler aras olay Fransa-Almanya savayd. Luther
bu atmadan yararlandn biliyordu ve Fransa kralyla gizli mttefik olduunun farkndayd. Luthere
dolayl olarak siyasal destek veren
Fransa, Lutherci bankerler tarafndan destekleniyordu. Hem bu dayanma yznden, hem de Habsburglarn Fransa karsnda zor duruma
dmesini istediinden Fransa dmanl onun konusu olmad, ama
bunun yan sra din motifinin her
eyin nnde seyrettii o dnemde
kitleleri etkilemek iin Fransa dmanl yapmann fazla yarar salamayaca da ortadayd.
ngiltere ve Fransa gibi lkelerde Trk dualar olduunu bilmiyoruz.
Trk dmanl, esas olarak Alman topraklarnda yrtld ve
buralarda kk sald iin Lutherin
mcadelesinde bu dmanln propagandas kitlelerin etkilenmesinde nemli rol oynad. Ama Papalk
da Trk dmanl propagandasnda geri ve etkisiz durumda deildi.
Papalkla Luther arasnda Trk dmanl ve bunun propagandasn
yapma konusunda adeta bir yar
vard. Papaln bununla, Luther ve
Reform gelimeleri bakmndan amac, Avrupa Hristiyanln kendi
merkezi etrafnda tutmaya almak,

Trk dmanlyla Avrupa Hristiyanlnn birliini Romadan salamakt.

Genel anlamda sonu

Avrupadaki g dengeleri asndan bakldnda Reformla uluslararas alanda Almanya g ve etkinlik
kaybetti. Bu yzden Marx, Reformun
sonularn deerlendirirken, tek
tek prensler arasndaki ve bu prenslerle merkezi imparatorluk iktidar
arasndaki elimeler haline dnerek soysuzlaan ve amalarndan uzaklaan mcadelenin Almanyay
Avrupann siyasal bakmdan etkin
uluslar listesinden tam iki yzyl
sildiini syleyecekti. (68)
Reform ncesinde Romann en
sadk klesi olan Almanya bir bamllktan kurtuldu ama Almanya
iin demokratik bir gelimenin arac
olabilecek Reform hareketi, prenslere terk edildii ve Kilise rgtlenmesine hapsedildii iin, yeni bir
mezhep olan Protestanln ortaya
kmasndan ve Hristiyanln Avrupa iinde blnmesinden, bylece nc Hristiyanlk yaratmaktan baka bir sonu vermedi.
Marxn deerlendirmesiyle Protestanlk, gerek bir zm olmadysa da, sorunun doru bir biimde ortaya konmas oldu. Artk sz
konusu olan, laik insann kendi dnda olan papaza kar mcadele-

Reformasyon sonras endstrinin gelitiini betimleyen bir tablo.

si deil, ama kendi iindeki papaza

kar, kendi papaz niteliine kar
mcadelesiydi. (69)
Gelecek sayda reform hareketinin neyi ne kadar deitirdiini analiz etmeye alacaz.
GELECEK SAYI

REFORM NEY,
NE KADAR DETRD?
DPNOTLAR
1) Mehmet Ali Klbay, Cumhuriyet ya da Birey Olmak, mge
Kitabevi, Ankara 1994, s.343 vd.
2) Avrupa Hristiyanlnn zellikleri ve o dnemde
yaptklar konusunda geni bilgi iin bkz. Alp Hamurolu,
Hal Seferleri, Bilim ve Gelecek, say 82, Aralk 2010,
s.36-63; say 83, Ocak 2011, s.46-63; say 85, Mart 2011,
s.41-47.
3) Fernand Braudel, Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, Aa
Yaynclk, stanbul 1991, s.88.
4) Latince, ngilizce ve Franszcasnn indulgence,
Almancasnn Abla olduu endljans, kiliselerde
grevli rahipler tarafndan bir maddi karlk olmakszn,
nedamet getiren, gnah kartan kiilere verilen gnah
balanmas belgesiydi. Belgeyi alan isterse gnll
olarak kiliseye para banda bulunabilirdi. lk uygulama
2. yzylda Aziz Cyprianus tarafndan yaplmt. Zaman
iinde endljans alan herkesin para vermesi geleneklemi,
endljans gelirleri kiliselerin gelirleri iinde en nemli yeri
tutmaya balamt. nk tevik edilmi, eitlendirilmi ve
olabilecei kadar yaygnlatrlmt. Endljans, srekli ya da
geici olabilir, kiiye ve toplulua verilebildii gibi llere
de verilebilirdi! Luther dahil o dnemdeki btn Hristiyan
dnya endljans para karl satlan belge olarak
gryordu. Roma gelir salamak iin bunu savunuyor,
Romann etkinliini ve egemenliini istemeyenlerse buna
kar kyordu. Endljanslar karma yetkisi papannd ve
papa, bu yetkiyi kardinal ve piskoposlara devredebiliyordu
(yani satabiliyordu). Endljansn soygun arac haline
gelmesi, Hal Seferleri dneminde balad. Seferler iin
para toplanmasnn yannda seferlere katlmayanlar
(sann askerlerinin giderlerinin karlanmas iin) parayla
endljans edinebiliyorlar, bu sayede seferlere katlmaktan
kurtulduklar gibi seferler de kutsallatrlm oluyordu.
(Jacques G. Ruelland, Kutsal Savalar Tarihi, letiim Yaynlar,
stanbul 2004, s. 74-75)
5) sann sa, sakal, gmlei, Kudsten geldii ileri srlen
ta, toprak, su, azizlerin eyalar vb. kutsal emanetlerdi.
6) Hildebrand (1020-1085), 1073ten lmne kadar
papa olarak nemli etkinliklerde bulundu. lk nemli reform
denemeleri ona aittir. Ancak baarl olamad
7) 16. yzyla kadar ngiltere 3,5 (skoya ve rlanda
ngiltereden bamszd), spanya 9, Fransa 14 milyonken,
ayn dnemlerde Almanyann nfusu 20 milyondan
fazlayd.
Ayrca Almanya yzlm bakmndan da Avrupann en
geni topraklara sahip lkesiydi.
8) Carlo M. Cipolla, Neeli ykler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2008, s. 71.
9) En arpc uygulamay yapan mparator I. Maximilian
(1459-1519), valyelerin tamamen isiz ve (dolaysyla)
gelirsiz kalmalarna yol amt. 1493te iktidara geldiinde
Augsburglu zengin tccar Jacop Fuggerin finanse ettii bir
paral asker ordusu kurmutu. Bu ordu, valyelerin sonu,
valyeliin bitii oldu. Btn savalarnda imparatorun
mali destekisi Fugger bunun karlnda imparatordan
imtiyazlar istiyor ve alyordu. Fugger o derece glendi ki,

mparatorluk seimini belirleyebiliyordu. V. Karl olarak tahta

geen Maximiliann torununun imparator olmasn parasal
gcyle o salamt.
Cermen imparatoru ve Habsburg Hanedannn mensubu olan
Trkede Franszcasyla arlken (Charles Quint, spanyada
I. Carlos, Sicilyada IV. Carlo, 1500-1558) olarak bilinen V.
Karl, Almanca ve spanyolca bilmezdi. Anadili Franszcayd
ve Flamanca da konuurdu. Sonradan Latince rendi.
10) Bakire kzlara dkn senyrlerin aksatmadan yzyllar
boyu srdrd ilk gece hakk (jus primae noctis), Avrupa
feodalitesi tarihindeki dikkate deer bir uygulamayd.
11) Engels, s.57-58.
12) 1355te IV. Karl olarak mparator olan Lksemburg
Hanedanndan Bohemya Kral Karl (Wenzel, 1316-1378).
13) Goldene Bulle, anayasaya benzeyen bir belgeydi.
Alman imparatorunun zel ayrcalklar olan ve yeryz
hkmdarlar anlamndaki domini terrae olarak
adlandrlan yedi elektrce (seiciyle) belirlenmesini ama
onlarn stnde yer almasn ngryordu. Almancada
Kurfrst denilen yedi elektrn din adam, drd
Matbaay gelitiren Johannes Gutenbergin
prensti. Sonradan bunlara elektrlk daha eklendi.
(1400-1468) Mainzdeki heykeli.
14) A. Fisher Galati, Trk Cihad ve Alman Protestanl /
1551-1555, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul
tamamen durmutu. Bu yzden baz kaynaklar ngilterenin
1992, s. 17-18; Stephen A. Fischer-Galati, 1959, s. 15.
gelimesinin bu sayede gerekletiinden -en azndan bu
(Kaynaklarda gsterdiimiz Stephen A. Fischer-Galati,
sayede yksek ekonomik yatrm olanaklar doduu iin
Ottoman Imperialism and German Protestantism / 1521-1555
gelimenin kolaylam olduundan- sz ederler.
Fransa ise, daha 10. yzyldan nce Romaya para
adl nemli almann Trkesi olan bu kitab, kt
gndermeyi kesmiti.
evirisi, hatalar, yanllar ve tutarszlklarla dolu yazlm
22) Almanyann bu dnemdeki toplumsal, snfsal,
ve zensiz basm yznden kaynaklar listesine almadk.
ekonomik ve siyasal durumunun anahatlarn ok iyi anlatan
Trke basmn kapandaki kitap adnda kullanlm tarih
ve artlar ok iyi zetleyen kaynak, F. Engelsin Kyller
bile yanl yazlmtr. Ancak okurlarn eserin Trkede
Sava adl kitabnn birinci blmdr; bkz. [Almanyann
bulunduunu bilmeleri gerektiini dnerek ve gerekirse
Ekonomik Durumu ve Toplumsal Yaps], s.46-59. Btn
bakabileceklerini gz nne alarak alnty -ve baka
belirlemeleriyle son derece nemli olan bu blm aktarmak
alntlar- Trke baskdan verdik.)
isterdik, ama uzunluu dolaysyla yapamadmz iin
15) Kilisenin Almanyada Mainz, Frankfurt, Straburg gibi
yazyla birlikte okunmasn neririz.
kentlerde altrd genelevler iin bkz. Lujo Bassermann,
23) Yazar Adolf Freiherr von Knigge (1752-1796),
The Oldest Profession - A History of Prostition, New English
dneminde btn nemli aydnlarn iinde olduu Illuminati
Library, 1969, s.97; akt. Fsun ve Tun Tayan, Dnyada
adl aydnlanmac rgtn yneticilerinden biriydi.
ve Trkiyede Tarih Boyunca Kadn, Tan Kitap-Yayn, Ankara
24) Avrupada vicdan zgrlnn ilk nemli savunucusu
1981, s.62-63; August Bebel, Kadn ve Sosyalizm, nter
olarak tarihe geen Marsilius ayn zamanda direnme
Yaynlar, stanbul 1991, s.101-103; Jess Wells, Kadn
hakknn da mucididir. Hayatn hkmdarn saraynda
Gzyle Bat Avrupada Fahieliin Tarihi, Pencere Yaynlar,
gven altnda tamamlamasna ramen, iktidar sahiplerinin
stanbul 1982, s.27.
halkn karlarna aykr yasalar yapamayacaklarn, iktidar
16) Kilisenin genelev altrmas Avrupann btn byk
bu konuda yanl iinde olursa halkn yneticileri devirme
kentlerinde geerliydi. Ayrca yalnz yerel merkezlerin deil
hakk olduunu ileri sryordu. Bu yeni hak, 350 yl
Papaln da genelev yatrmlar, mlk olarak genelevleri
sonra Amerikan Bamszlk Beyannamesinde (1776), sonra
vard. Geni bilgi iin bkz. Nickie Roberts, Bat Tarihinde
da Byk Fransz Devrimi tarafndan nsan ve Yurtta Haklar
Fahieler, Sabah Kitaplar, stanbul 1998, s.78-80.
Evrensel Bildirisinde ifade edilecek ve doal ve temel haklar
arasnda yerini alacakt. (Bkz. Emcet Olcaytu, Padoval
17) Rotterdaml Desiderius Erasmus (asl ad Gerhard
Marsilyus ve BOP Ebakanl, Aydnlk, Say 1165, 15
Gerhards, 1466/9-1536), Rnesansn yaratclarndan
Kasm 2009, s. 19)
hmanist bir din adam bilgindi. Dinsel metinler derledi,
eviriler yapt. ngiltere, talya ve svirede de
yaad. Uzun yllar yannda kald Thomas Martin Lutherin yazmalarndan bir rnek.
More (1477-1535) ile yaknln dnsel
ortaklklar yznden hayatnn en nemli
ilikisi olarak deerlendirmiti.
18) N. Roberts, s.78, 76.
19) Bu salgn yle korkun zararlar verdi ki,
Avrupa nfusunun te biri iki yl iinde yok
oldu.
20) Engels, s.53.
21) Oysa dier nemli ve byk Avrupa devletleri
Romay zenginletirmekten vazgemiler,
gelirlerini lke karlarna hizmet edecek ekilde
kullanmaya balamlar, soygunu nlemilerdi.
rnein, ngiltere, Tudor Hanedan dneminin
(1485-1603) ilk yarsnda Papalkla ilikisini
kesmi, ngiltereden Romaya giden para ak

23

REFORMASYONDA ZAMANDZN
1054

Hristiyanlk Bat-Latin ve Dou-Yunan

Kiliseleri olarak ikiye ayrld
1348-1352 Kara lm: Avrupadaki ilk byk veba salgn
1378-1417 Byk izma: Birbirine kart papalar
dnemi
1415
Konstanz Konsili Wyclif ve Hussu
mahkm etti
1453
Fatih Sultan Mehmet Konstantinopolisi
ald
1492
spanyada slam hakimiyeti sona erdi,
Mslmanlar ve Museviler spanyadan atld
1493
Christoph Colombus Amerikay kefetti
1498
Vasco de Gama Hindistana ulat
1509-1511 Rotterdaml Erasmus Encomium moriaeyi
(Delilie vg) yazd
1512-1517 Romada 5. Lateran Konsili: Hristiyanlktaki ilk reform denemesi
1515
Luther Augustin Tarikatna girdi
1517 Ocak Tetzelin byk sat kampanyas
31 Ekim Luther 95 Tezi aklad
1518
Heidelberg Tartmalar

Romada Luther sapkn olarak yarglanmaya baland
1519 12 Ocak mparator I. Maximilien ld
Temmuz Karl imparator oldu
1519
Leipzig Tartmalar
1520
Lutherin Reform yazlar ( yaz)

Gnlk Almancayla yazlan Alman Ulusunun Hristiyan Soylularna [Bir Sesleni]

Papalk Lutherin yazlarndaki 41 cmleyi mahkm etti ve yasaklad
1521
Luther, Papa X. Leo tarafndan aforoz edildi
Wormsda mparatorluk Meclisi toplants

Mnzer nderliinde ilk kyl ayaklanmalar balad

mparator V. Karl ile Fransa Kral I. Franois atmas

Luther Wormsta mahkm edildi, karld ve sakland
1522
valyeler ayaklanmas

Luther eytana sava at

Devlet ve Kilise Lutherin yannda
1524
Hessende Reform
1525
Kyl Sava balad, kyllerin 12 Maddelik Talepleri

24

1526

1527-1529
1529

1530
1531
1532 Juni

1533
1534

1536
1537
1540
1542
1542-1544
1543
1545-1564
1546
1546/7
1548
1552
1555
1558
1560
1562-1598
1572

1598
1614-1648

Luther Cani Kyller yazlarn yazd

Pavia ve Frankenhausenda kyl kymlar, Mnzer yakaland ve idam edildi
Luther, Rotterdaml Erasmusa kar De
servo arbitrio (zgr rade zerine) adl yazsn yazd
Paracelsus derslerinde ve yazd tp kitaplarnda Almancay kulland.
Baden Tartmalar
Osmanllar Mohata zafer kazand
Almanya-Fransa sava
Kanuni Sultan Sleymann Viyana kuatmas
Protestation: Lutherci prensler ve kentler
Katolikleri knadlar
Augsburgda mparatorluk Meclisi toplants ve Confessio Augustana
Schmalkald Birlii kuruldu
Nrnberg Anstand: Protestanlarla imparator arasnda silah brakmas
Protestanlk resmen tannd
Papa VII. Clemens Katolik Karreformunu balatt
Wrttembergde Reform ve bar
ncilin tam Almanca evirisi yaymland
Luther Schmalkald makalesini yazd
Makale onayland ve yaymland
Cizvit Tarikatnn Almanya kolu kuruldu
Engizisyon yasalat
Almanya-Fransa sava
Osnabrckte Reform
Trento Konsili toplantlar: Protestanlk
red ve mahkm edildi
Lutherin lm
Schmalkald Sava, Birlik teslim oldu ve
dald
Augsburg Interimi
Prenslerin bakaldrs, Passau Anlamas
Augsburg din bar
Almanyada kitlesel okuma-yazma seferberlii balatld
Protestanln Yeni alma Ahlak
Fransada din savalar
Fransada Protestanlarn yok edilmesi olarak planlanm Saint Bartelemy katliam
Nantes Ferman: Protestanlk Fransaa
kabul edildi
Otuz Yl Savalar: lk Dnya Sava

25) Marsiliusun k, bu kn kolaylatrd ve

hzlandrd Papalkla Almanyadaki yerel birimler olan
prenslikler arasnda iliki ve yaknlamalar, Kilise-senyrler
ittifakn dourdu. Engizisyonun Almanyadaki ap, iddeti
ve dinsel cezalandrma kurbanlarnn saysnn Almanyadaki
olaanst ykseklii, bu ittifakn sonucudur ve ancak bu
ittifakla aklanabilir.
26) Williamn felsefedeki yeri bakmndan Trkede bir
kaynak iin bkz. Aytun Altndal, Kltr Savalar I, Birharf
Yaynlar, stanbul 2005, s.102-114.
27) A. J. Grant, A History of Europe / 1494-1610, Bl. 1;
akt. Lee, s.62.
28) nk 1) Alman prenslikleri (ve devletleri), Hansa
limanlarnn zenginliklerine kar bamsz kent
statsn zayflatmaya, kendilerine bal kentler stats
rmeye balamlard, 2) mparatorluk, kendisine hibir
hayr dokunmayan kuzey zenginliinden yararlanmak,
bu zenginlikten sebeplenmek iin giriimlerde bulunuyor,
kuzeye ykleniyordu, 3) ngiltere, Hansay kertecek
byk bir ticaret filosu (ayn zamanda sava filosu) kurmu,
Hansann kapasitesini de neredeyse stlenir olmutu, 4)
dnyann bilinmeyen yerlerine yolculuklar Kuzey Denizi
ticaretini okyanuslar ticaretine, Avrupa ticaretini dnya
ticaretine evirmekteydi.
29) Byk ve hzl bir tepki haline gelecek olan Lutherci
dnce ve hareketlenmenin az da olsa, vebadan
etkilenmemi olmas olanakszdr. (Tolga Ersoy, Ortaa
in Bir Salgn, Tp Tarih Metafor, teki Yaynevi, Ankara
1996, s.76)
30) Toplayaca parann yarsnn bapiskoposa
braklmasnn nedeni, Mainzl din adamnn bapiskopos
olmak iin verdii para yznden hibir ekilde
deyemeyecei kadar borlanm olmasyd.
31) L. von Ranke, Reform Devrinde Alman Tarihi - I, MEV
Yaynlar, stanbul 1953, s.312. Yukardaki Trke alnt
iin bkz. M. A. Aaoullar - L. Kker, Tanr Devletinden KralDevlete, mge Kitabevi, Ankara 1997, s.98.
32) Endljans sat iin Papalka yetkilendirilmi olan
Johann Tetzel (1460-1519), daha nce San Pietro
Bazilikasnn yapm iin para topladndan dolay Lutherin
kar kt bir karcyd. Byk paralara sahip olduunu
herkes biliyordu.
33) Forte, s.72.
34) Papa arka arkaya ayr metin hazrlad, bu metinlerin
hepsi kitap olarak basld ve Papaln giriimiyle btn
Avrupada datld. Alman Ulusunun Hristiyan Aristokrasisine,
Kilisenin Babillilerce Zaptedilmesi ve Hristiyan Mminin
zgrl adl bu kitaplar, Lutherin itibarn artrmaktan
baka bir eye yaramad. Kitaplar, Papaln en bilinen ve
her yerde bulunabilen yaynlar olmakla birlikte, Latince
olduu iin ierikleri halk tarafndan renilemiyor, papaya
yandalk salayamyordu.
35) Rahibe Katerina von Bora (1499-1552) ile evlenen
Luther kz, olan alt ocuk sahibi olmutu.
36) W. Zimmermann, Allgemeine Geschichte des Grossen
Bauernkrieges, 1. Blm, s.364-365; akt. Engels, s.68.
37) 1529da Osmanl ordusu ilk kez Viyana nlerine
gelmiti.
38) Gerhard Khnen, Dnya Ekonomi Tarihi / Balangcndan
Bugne, stanbul 1965, s.73.
39) Von Sickingen (1481-1523) valyeydi ve dnemine
gre olduka ileri dnceleri vard. Hmanist air ve yazar
von Hutten (1488-1523), Lutherle ayrlklar olmasna
karn Reformun yannda yer ald.
40) L. von Ranke, akt. Marx, Yahudi Sorunu, Sol Yaynlar,
Ankara 1997, s.49.
41) Engels, s.45.
42) Engels, s.65.
43) Sargut ln, Trke eviriyi Sunarken, bkz. Forte,
s.10.
44) Engels, s.72.

45) Zimmermann, 3. Blm, s.373; ayn yerde.

46) Ayn yerde.
47) Engels, s.73.
48) E. Bottigelli, Giri (1973), Engels, Kyller Sava
iinde, s.14.
49) Forte, s.251.
50) Macarlarn yan sra Hrvatlar da Trklere kar
yardm istemilerdi, ama Trklerin tehdidi altnda bulunan
milletlerin temsilcilerinden oluan bir komisyonun Viyanada
toplanmas karar dnda herhangi bir sonu ortaya kmad
(bkz. A. Fisher Galati, 1992, s.28).
51) A. Fisher Galati, 1992, s.23 vd.
52) Bu dnemde Almanyada Trklerle ilgili deerlendirmeler
konusunda geni bilgi iin bkz. zlem Kumrular, Kanuninin
Bat Siyasetinin Bir zdm Olarak Trk maj, zlem
Kumrular (der.), Dnyada Trk mgesi, Kitap Yaynevi,
stanbul 2005, s.109-128.
53) Almanlarn Trklere tepkisi ile ilgili olarak nemli bir
kaynak, R. Ebermann, Die Trkenfurch, Halle 1904; akt. A.
Fisher Galati, 1992, s.25.
54) Papa IV. Piusun 1571de Trklere kar dualar
okunmasn emretmesi zerine bu dualar yaygnlat ve
yerleti. Ancak bu dua metinlerine yalnzca Alman dinsel
literatrnde raslanabiliyor. 1686da Nrtlingenli Johann
Schmidt derledii Trk dualar koleksiyonunda 89 Alman
kentinden 117 farkl dua bulunmaktadr (Carl Johannes
Cosack, Zur Literatur der Trkengebete in 16. und 17. Jahrhundert.
Geschichte der evangelischen ascetischen Literatur in Deutschland,
Basel-Ludwigsburg 1871, s.236; akt. Spohn, s.33).
55) stanbulun fethinden sonra Papa III. Calixtus 29 Haziran
1456da Avrupadaki btn kiliselerde len vakti Trklere
kar an alnmas emrini vermiti (Georg Schreiber, Das
Trkenmotiv und das deutsche Volkstum, Volk und Volkstum
adl yllk iinde, 3, Mnchen 1938, s.30; akt. Spohn,
s.31). Ancak bu emir en iyi ekilde Almanyada uyguland
ve sonradan Trk tehlikesinden kurtulunduu iin kran
anlar olarak devam edecekti (Spohn, s.31; kaynak olarak
bkz. Barahip Clestin Knigshoferin Vaaz / 1797;
Spohn, s.159).
56) Trkiyedeki Hristiyan kleler ve savalarda esir
alnan Hristiyanlar kurtarmalklarla zgrlklerine
kavuturulabiliyordu. Tarifsiz aclar iinde olduklar
sylenerek acndrlan kle ve esirler iin Trk ba ad
altnda paralar toplanyordu. Bu faaliyeti rgtleyen zel
kurulular ortaya kt, tantan kitaplar yaymland. (Spohn,
s.38)
57) Luthere gre, Almanlar Hristiyanlarn en sulu ve
en gnahkr olanlaryd, Almanlar yabani, vahi bir
halk[t], yar eytan, yar insan[d] (Hans Pfeffermann,
Die Zusammenarbeit der Renaissanceppste mit den Trken,
Mondial Verlag AG, Winterthur 1946, s. 14; akt. Spohn,
s.27). Tanrnn fkesi sonucu Trklerin Tanr tarafndan
kendilerine bu yzden ceza olarak gnderildii yolundaki
dahiyane buluu ok yararl bulunacak, btn Hristiyan
dnya iin papalar tarafndan dne dne tekrarlanacak (ilk
olarak 1571de Papa IV. Pius tarafndan), Hristiyanln
Avrupadaki temel sylemleri arasnda yzyllar boyu
deimez bir ekilde yer alacaktr (Spohn, s.32).
58) Coan, s.49.
59) Coan, s.69.
60) Ayn yerde.
61) Jean Delameau, Angst im Abendland, Band II, Reinbeck
bei Hamburg 1985, s.399; akt. Spohn, s. 26.
62) 1453 ile 1623 arasnda Osmanl mparatorluundaki
48 vezirden en az 33 Mslmanla dnm
Hristiyanlard. Gney talyal balk Occhialinin Hac
Ali olarak Cezayir Kral olmas gibi ykler kulaktan kulaa
dolayordu. (Spohn, s.26)
63) Pfeffermanndan akt. Spohn, s.27.
64) Coan, s.273.
65) A. Fisher Galati, 1992, s.133.

66) Ayn yerde, s.26.

67) Michael Klein, Geschichtdenken und Stndekritik in
apokalyptischer Perspektiv. Martin Luthers Meinungs-und
Wissensbildung zur Trkenfrage auf dem Hintergrund der
osmanischen Expansion und im Kontext der reformatorischen
Bewegung, 2004, s.255-258; akt. Coan, s.273.
68) Marx ve Engels, Oeuvres, cilt XVI, blm II, s. 296; akt.
Uluslararas likiler Tarihi 1, s.218.
69) 1843 sonu - 1844 Ocak, Fransz-Alman Yllklar.

SELM KAYNAKA
- Roland H. Bainton, Martin Luther, Deutsche BuchGemeinschaft, Berlin-Darmstadt-Wien 1967 (Here I stand. A
life of Martin Luther, USA).
- Max Beer, Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Tarihi /
Drdnc ve Beinci Kitap, stanbul 1965.
- H. Boockmann, H. Schilling, H. Schulze, M. Strmer,
Mitten in Europa - Deutsche Geschichte, Sammlung Siedler,
Berlin 1992.
- Leyla Coan, 16. Yzylda Almanlarn Trklerden Korunmak
in Yazd Dualar / Tanrm Bizi Trklerden Koru, Yeditepe,
stanbul 2009.
- Rolf Decot, Kleine Geschichte der Reformation in Deutschland,
Herder, Freiburg 2005.
- Dr. Nevide Akpnar Dellal, Tanrnn Cezas ve Gazab:
Trkler!, Bilim ve topya, Ocak 2001, say 79, s.70-76.
- Georges Duby, Ortaa nsanlar ve Kltr, mge Kitabevi,
Ankara 1995.
- Friedrich Engels, Kyller Sava (Der deutsche Bauernkrieg,
1870), Payel Yaynevi, stanbul 1978.
- Stephen A. Fischer-Galati, Ottoman Imperialism and German
Protestantism / 1521-1555, Harvard University Press,
Cambridge 1959.
- Dieter Forte, Martin Luther ve Thomas Mnzer ya da
Muhasebenin Balangc, Kaynak Yaynlar, stanbul 1983.
- Die Geschichte der Deutschen - Von den Germanen bis zum
Mauerfall, Stern, Nr.45-52, 2.11.2006 - 11.11.2006.
- Ludwig Hagemann, Martin Luther ve slam Anlay, Dokuz
Eyll Yaynlar, zmir 2000.
- Harold James, Deutsche Identitt, 1770-1990, Campus
Verlag, Frankfurt/Main 1991.
- Martin H. Jung, Die Reformation / Theologen, Politiker,
Knstler, Vandenhoeck&Ruprecht, Gttingen 2008.
- Onur Bilge Kula, Alman Kltrnde Trk mgesi - II, Gndoan
Yaynlar, Ankara 1993.
- Thomas Kaufmann, Reformatoren, Vandenhoeck&Ruprecht,
Gttingen 1998.
- Jrgen Kuczynski, Geschichte des Alltags des deutschen
Volkes, 5 Bnde, Pahl-Rugenstein Verlag, Kln 1981-1982.
- Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler / 1494-1789, Dost
Kitabevi, Ankara 2002.
- W. H. McNeill, Dnya Tarihi, Kaynak Yaynlar, stanbul
1985.
- Barrington Moore Jr., Diktatrln ve Demokrasinin
Toplumsal Kkenleri / ada Dnyann Yaratlmasnda
Soylunun ve Kylnn Rol, Verso Yaynlar, Ankara 1989.
- Ylmaz ztuna, Devletler ve Hanedanlar / 4. Cilt - Avrupa
Devletleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.
- Henri Pirenne, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
Alan Yaynclk, stanbul 1983.
- Henri Pirenne, Ortaa Kentleri / Kkenleri ve Ticaretin
Canlanmas, Dost Kitabevi Yaynlar, stanbul 1982.
- Leopold von Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der
Reformation, Phaidon, Wien (?).
- Margret Spohn, Her ey Trk i / Almanlarn Trkler Hakknda
500 Yllk (n)Yarglar, YKY, stanbul 1996.
- Werner Stein (hrsg.), Die wichtingsten Daten der Weltgeschichte
/ Der Kultur Fahrplan, Herbig Verlagbuchhandlung, Mnchen
1998.
- Friedrich Stieve, Geschichte des Deutschen Volkes, Verlag von
R. Oldenbourg, Mnchen und Berlin 1941.

25

Trkiyenin diri fay yaps ve

depremsellik zellikleri
Afrika Levhasnn bir paras durumunda olan Arap Levhas, Avrasya Levhasna
doru kuzeye ilerlemekte ve Dou Anadoluyu sktrmaktadr. Anadolu Levhas
bu sktrmann etkisiyle, Kuzey Anadolu Fay (KAF) ve Dou Anadolu Fay (DAF)
zerindeki kaymann getirdii kolaylkla, batya doru hareket etmektedir. (5)
Benzer ekilde, ran Levhas da kuzeydouya yer deitirerek, Arabistan Levhasnn
neden olduu sktrmay aa karmaktadr.
Prof. Dr. Haluk Eyidoan

26

23 Ekim Pazar gn Vanda 7,2 byklnde bir deprem meydana geldi. Bu, 1999 Marmara
Depreminden sonra 12 yldr lkemizde meydana gelen en iddetli depremdi. Yzlerce can kaybna neden oldu. Vann merkezinde, ilelerinde ve
kylerinde birok yap yerle bir oldu. Bir kez daha Trkiyenin bir deprem lkesi olduunu, depreme kar bilimsel yntemi kullanarak, bilinli,
planl ve kararl bir mcadele vermek gerektiini
toplumca anmsadk. Gelecek saylarmzda Van
Depremini uzmanlarn almalaryla ayrntl olarkiye ve yakn evresi, Alpin Sradalar Kua iersinde yer almaktadr. (1) Kuzeyde Avrasya (Avrupa Asya) ve gneyde Afrika Arabistan Levhalar
(plaka) arasnda kalan lkemizin jeolojisi, bu iki
levhann sregiden hareketlerine ve bu levhalar arasnda yer alan Eski ve Yeni Tetis Okyanusunun
jeotektonik evrimine bal olarak gelimitir. Alpin daoluum dnemi, ortalama 70-80 milyon
yl evvel balam ve Trkiye topraklarnda bugn
gzlemlediimiz jeolojik olgularn biimlenmesinde belirleyici olmutur. Bu dnemde, kuvaterner devresi (2 milyon yl, my) dnda kalan tm
jeolojik tabakalanma serileri -paleozoik (184-342
my), mezozoik (66-183 my) ve tersiyer (2-63 my)
yal formasyonlar- daoluum aamalarndan
gemiler, dolaysyla birka kez kvrlm, krlm ve ileri derecede biim
deimelerine uramlardr. rnein, Trkiyede
neojen yal (2-23 my) tabakalar, Alpin kuanda
bulunan dier lkelerdeki
rneklerine kyasla daha az
biim deiikliklerine uram olmakla birlikte, yer
yer krlm (faylanm) ve
kvrlmtr.

rak inceleyeceiz. Bu sayda okuyacanz dosyada

ise, lkemizin nde gelen deprem uzmanlarndan
Prof. Dr. Haluk Eyidoann kaleme ald Bilim ve Gelecek Kitaplnn 50 Soruda dizisinden kan 50 Soruda Deprem kitabndan aldmz iki sorunun yantn okurlarmza sunuyoruz:
Trkiyenin diri fay yaps ve depremsellik zellikleri nelerdir? ve Deprem srasnda baz binalar yklrken bazlar neden yklmyor? Acmz
byk ve hl ok scak; ama bilimi elden brakmamak gerekiyor.

Genel jeolojik ve tektonik zellikler

Bir blgenin jeolojisini incelerken, gzlenen jeolojik unsurlarn yalar dikkate alnarak, paleo-tektonik
(yal tektonik) ve neotektonik (gen tektonik) dnemler iinde snflamak geleneksel bir yaklamdr.
Trkiyedeki paleo-tektonik birlikler, da kuaklarnn gelimesi srecine dayal olarak kuzeyden gneye doru drt birimle snrlanmtr. (2, 3)
Bunlar srasyla:
1) Kuzey ve Kuzeybat Anadolu Sradalar
Pontidler,
2) Anadolu Sradalar Anatolidler,
3) Gney ve Dou Anadolu Sradalar - Toridler (Toroslar),
4) Gneydou Anadolu Sradalar Kenar Kvrmlar Blgesidir.
Anatolid/Torid platformu
ile gneydeki Arabistan Levhas arasnda ge kretaseden
nce (60-70 my) Yeni Tetis
adl bir okyanus yer almaktayd. (4) Bu okyanus ge kretasede kapanmaya balam,
orta miyosende (12 my) Arabistan Levhas bugnk Bitlis
Bindirme Kuann (Zonu)
kuzey kanad boyunca Avras-

Levhalarn hareket dee- fazla i ekil deitirmeleri yapmarini lmek iin gnmzde dan dier snrlara tam olarak iletuzaydaki uydu teknolojisiy- tikleri tezi (kinematik kuram) le alan ve jeodezi bilimi- zerine kurulmutur. Bu nedenle,
nin bir aratrma alan olan kat levha tektonii kuramyla DoKresel Konumlama Dze- u Akdenizde gzlenen gerek teknei (KKD veya GPS) kulla- tonik hareketlerin ve deprem mekanlmaktadr. Bu lm d- nizmalarnn tm ayrntl olarak
zenei hzla gelimekte, aklanamaz. Dou Akdenizdeki
uzaydan konumlama deer- tektonik birliklerin ok deikenlileri milimetre derecesinde i, okyanusal ve ktasal yaplar ok
duyarlk kazanmaktadr. Ge- karmak bir biimde iinde bulunekil 1. Trkiye ve evresindeki jeolojik ve tektonik
etkinlikte nemli rol oynayan levhalar, hareket zellikleri
lien
teknoloji, uzaydan ger- durmas ve biraz da jeolojik yapve bu hareketlere bal olarak gelien tektonik snr
ve blgeler. A-CB, Adana-Kilikya havzasdr. (5) Belli
ek zamanda yeryznde- nn gerek doasndan kaynaklanan
bal levhalar Afrika, Arabistan, Avrasya ve Anadolu
ki hareketleri izleme olana jeolojik nedenler kaynakl olabilir.
Levhalardr. Arap ve Afrika Levhalar kuzeye doru
hareket ederek Bitlis Bindirme Kua (Zonu) zerinden
yaratmtr. Bu dzenek yar- Trkiyenin levha tektonii taslaAnadolu Levhasn sktrr ve batya iterler. Anadolu
dmyla yaplan aratrmalar, zerinde tartrken, levha snrLevhas ylda 2,5 cm hzla Egeye doru hareket eder.
Bu hareket Kuzey Anadolu Fay ve Dou Anadolu Fay
jeoloji ve deprem bulgular- larn, belirli bir genilii olan snr
zerinden gerekleir.
n onaylamaktadr. Anado- blgeleri olarak alglamak daha gerya Levhasna arpmtr. Bu arpma lu Levhasnn ylda 2,5 cm gibi bir eki olacaktr. Levha kenarlarndan
sonucu Dou Anadolu kuzeygney hzla KAF ve DAF zerinden batya levha ilerine tanan depremleri ve
ynnde skm ve tm Anado- doru hareket ettii bulunmutur. tektonik deformasyonlar, kat levha
lu Levhas zerinde neotektonik (ekil 2) KKD aratrmalarna gre, tektonii kuramyla aklamak biraz
devre balamtr. Bugn lke a- 2000 itibaryla, lkemizde llen zorlama olacaktr.
pnda gzlemlediimiz tm gen KKD yllk yer deitirme deerleriYapsal ve yer tabakalarnn deforve etkin tektonik hareketler, krk nin doudan batya ilerledike hem masyon zelliklerine baklarak, Trkuaklar, diri faylar ve deprem et- byd hem de gneybatya y- kiye, miyosenden bu yana (~12 my)
kinlii, ortalama 12 my nce ba- neldii anlalmaktadr. Egeye do- gelien ana neotektonik blgeye
layan ve bugn de sren arpma ru yer deitirme vektrleri gney- ayrlmtr. (4) Bu blgeler Dou Aolaynn rndr. Ayrca, bugn- bat ynn almakta ve deerler 4 nadolu Skma Blgesi, Bat Anadok Dou Akdeniz, ince ve okyanu- cm/yl deerlerine ulamaktadr.
lu Alma Blgesi ve Orta Anadolu
sal kabuk zelliini ve Anadolunun
Levha tektonii kuram, levha- Ovalar Blgesidir. Bu blgeler, galtndaki mantonun iine dalma s- larn kendi iinde tam kat olmala- nmzdeki etkin depremsellii berecini koruyan Yeni Tetisin gney r ve snrlarndaki deformasyonlar, lirleyen diri faylar, bindirmeleri ve
kolunun, henz kapanmam bir
ekil 2. Trkiye ve yakn evresinde karada yaplan GPS lmleriyle bulunan yerkabuu
kalntsdr. Ktasal arpma sonra- yatay yer deitirme hareketinin vektrel olarak gsterimi. Ylda 20 mm (2 cm) hza karlk
s oluan ve kinematik kurallar er- gelen vektrel lek eklin sa alt kesinde verilmitir. Doudan batya doru gittike Anadolu
Levhas kuzeydou ynl hareketini giderek gneybatya doru dairesel bir yrnge izleyerek
evesinde hareket ederek, bugnk ve bu yrngeyi Kuzey Anadolu Fayna paralel tutarak srdrmektedir. Ege Denizine doru
deeri hzla bymekte ve gney-gneybat ynelimini almaktadr. Hareket 31-36
Anadolu ve evresinin levha tekto- hareket
derece boylam arasnda skmal bir yanal hareketi srdrrken, 31 derece boylamnn
nii taslan belirleyen levhalar ve batsnda ekme-gerilmeli gncel tektonik mekanizmaya dnmektedir. (19)
bu levhalar arasndaki snrlar ekil
1de gsterilmitir. Buna gre, Afrika Levhasnn bir paras durumunda olan Arap Levhas, Avrasya
Levhasna doru kuzeye ilerlemekte ve Dou Anadoluyu sktrmaktadr. Anadolu Levhas bu sktrmann etkisiyle, Kuzey Anadolu
Fay (KAF) ve Dou Anadolu Fay
(DAF) zerindeki kaymann getirdii kolaylkla, batya doru hareket etmektedir. (5) Benzer ekilde,
ran Levhas da kuzeydouya yer
deitirerek, Arabistan Levhasnn
neden olduu sktrmay aa karmaktadr.

27

knt havzalarn (her iki kenarnda yer alan faylarn oluturduu

uzun ve geni havzalara verilen genel ad) iermektedir. Trkiye depremleri haritasyla karlatrldnda (ekil 3), deprem episantrlarnn
bu etkin neotektonik blgeler ve
krk kuaklaryla ilikili olduu
blgesel dzeyde bile olsa grlebilmektedir. Sz edilen bu etkin
deprem kuaklar unlardr:
a) Kuzey Anadolu Fay kua
(Karlova-Saros Krfezi aras)
b) Marmara evresi ve Gneybat
Anadolu Graben Havzalar.
c) skenderun Krfezi ve Amik
Ovas kenarlar.
d) Gneybat Anadolunun Ege
kylar ve Ege denizi.
e) Antalya Krfezi aklarKbrs
kua.
f) MalatyaKarlovaVartoKars
zerinden Kafkaslara doru
uzanan kuak.

Depremler ve neotektonik
blge ilikisi
Depremler neotektonik hareketlerin anlalmasnda ok deerleri
bilgiler sunar. Bu nedenle depremlerin yer ierisindeki dalm ve zamandaki geliim zelliklerini ne
kadar doru izleyebilirsek, yerkabuunun gncel hareketlerini ve jeolojik sreci o kadar duyarl renebiliriz. Trkiye ve yakn evresinde,

1973-2009 arasnda bykl 4 ve daha byk olan

depremlerin d-merkez (episantr) dalmna bakldnda, tektonik bakmdan
daha aktif olan blgeler aka ortaya kmaktadr.
(ekil 3) Deprem bakmndan aktif olan bu alanlarda
depremler, saha jeolojisi almalaryla bulunan birok
aktif fayla rtmektedir.
Bugn gelien deprem istasyon a
ile mikro-deprem olarak adlandrlan ufak depremlerin yld baz
alanlarda, sahada fay belirtisi olmamakla birlikte, bu blgelerin zaman
zaman olduka fazla sayda deprem
rettii gzlenmektedir. Bu nedenle
diri fay almalaryla deprem analizi birlikte yrtlmelidir.
Trkiyenin bykl 5 ve daha
byk deprem listesi incelendiinde zaman zaman byk deprem etkinliinin arttn grmekteyiz. En
gvenli veritaban olan 1900 sonras
deprem kataloglar bize belirgin bir
dnemsellik (periyot) gstermez.
Ancak 1970-1980 gibi baz dnemlerde nedenini bilemediimiz bir
duruma bal olarak Trkiyede 7 ve
daha byk deprem etkinlii artmtr. 1980-1990 aras daha sakin gemi, 1990-2000 aras iki adet 7 ve
daha byk deprem olmu, 20002010 arasnda 5 adet 6 ve 6,4 aras

ekil 3. 1973-2009 arasnda Trkiye ve yakn evresinde olmu ve bykl M 4,0 olan
depremlerin d merkez konumlar. Veriler USGS (57) adresinden indirilmi ve haritalanmtr.
ekildeki corafik alanda yer alan ve bykl M 4,0 olan depremlerin says 4104dr.
Ak renkli daireler odak derinlii 33-70 km olan depremleri, koyu renkli daireler 150 kmden
daha derin depremleri, gri renkli olanlar ise 0-33 ve 70-150 km derinliklerde olan depremleri
gsterir.
25

30

35

40

0
-33
-70

45

-150

40

40

-300

-500

35

35
25

28

30

35

40

45

-800

deprem olumu, 7 ve daha byk

bir deprem yaanmamtr. nemli bir deprem kua zerindeki lkemiz iin bu sismik boluk dnemi zellikle birinci ve ikinci dereceli
deprem tehlike blgelerindeki kent
yneticileri tarafndan dikkatle deerlendirilmelidir.
lkemizde ska karlatmz
ykc depremlerin zelliklerini daha
iyi anlayabilmek asndan, Trkiye iin nerilen ana neotektonik
blgenin tektonik ve deprem ilikilerine (sismotektonik) biraz daha
ayrntl deinmekte yarar var.

Dou Anadolu
Skma Blgesi
AvrasyaArabistan Levhalarnn
arpmasndan sonra Dou Anadolu son 10 milyon yldan bu yana kuzey-gney ynnde ortalama
yzde 40-60 orannda daralm ve
yerkabuu kalnlam ve ykselmitir. Dou Anadolu blgesini batda Kuzey Anadolu Fay ve Dou
Anadolu Fay snrlamaktadr. (ekil 4, ekil 5) Bu blgede ve kuzeyde Kafkaslarda kuzeygney ynl
skma hareketi 30 mm/yl olarak
bulunmu ve buradaki deformasyonun yzde 10-40nn depremlerle ilikili olduu belirtilmitir. (6)
Deformasyonun nemli bir blm bu blgenin batdaki Anadolu
Levhas ile snrn oluturan Dou
Anadolu Fay zerinden gemektedir. (ekil 4 ve ekil 5) Skma;
blgede dalar aras knt havzalar, yanal atml faylar, alma
atlaklar, kvrml-bindirmeli alanlar ve pliyo-kuvaterner (2 my) yal volkan pskrmeleri oluturmutur. (7)

dr. Bu kuan gney blmnn

1200, 1482 ve 1859 yllarnda Erzurum evresinde nemli kayplara
neden olan depremleri oluturduu
belirtilmektedir.

Bat Anadolu
Alma Blgesi

ekil 4. Dou Anadolu Skma Blgesindeki belli bal faylarn dalm ve ilikili olduklar
byk depremlerin tarihleri. (19)dan yalnlatrlarak alnmtr.

Gney Anadolu blgesinde bindirme hareketleri ile oluan ters faylanmalarn etkin olduu grlmektedir. (8) Bu blgenin tarihsel (MS
1900 ncesi) ve aletsel deprem kayt dnemlerinde (MS 1900 sonras)
deprem bakmndan olduka etkin
olduu anlalmaktadr. ounlukla
s (10-15) derinliklerde oluan bu
blge depremlerinin byk olanlar
(Ms=6,0), yeryznde fay krklar
oluturmaktadr. Arivlere gre (9,
10, 11), Gneydou Anadolu Bindirme Kua iinde depremlerin s
olmalar ve blgedeki geleneksel yap trnn depreme dayankl olmamas nedeniyle, bykl Ms=5,5
olan depremler hasar ve kayplara
neden olmaktadr.
Dou Anadolu Fay (DAF) dnda, bu blgede rastlanan belli bal etkin faylar ve tektonik unsurlar
unlardr: (ekil 4)
ekil 5. Dou Anadolu Skma Blgesinde
1973-Mart 2010 arasnda olan ve
byklkleri 3,0den fazla olan depremlerin
d merkez dalmlar. (57) Daire renk
tonlaryla ilgili aklamalar ekil 3de
verilmitir.
38
42

39

40

41

42

43

44

45
42

41

41

40

40

39

39

38
37
38

38
39

40

41

42

43

44

45

37

0
-33
-70
-150
-300

-500

-800

Narman-Horasan Fay: 110 km uzunluunda olduu belirtilen bu fay

zonunun (12) kuzey blm 30 Ekim 1983 Narman depremini oluturarak etkinliinin derecesini ortaya
koymutur. Sol yanl dorultu atml
bir faydr. Yer yer 5 km genilie varan kesme kuaklarnn olutuu grlr.
aldran Fay: 1976 aldran
depremiyle ortaya kan bu fay, sa
ynl dorultu atmldr. Ortalama
50 km uzunluunda bir yzey kr
olumutur.
Balkgl Fay: Ortalama 90
kmlik blm Trkiye snrlar iinde konumlanan bu fay, douda ran
snrlar iine girmektedir. Balkgl blmnde normal faylar ieren
kuak, gln gneydousuna doru belirgin olarak sa ynl dorultu
atml fay niteliini kazanmaktadr.
1840 Ar depreminin bu fayla ilgili
olduu belirtilmitir. (13)
Tutak ve Karayaz Fay: Hava fotoraflarnda ve sahada belirgin olarak grlen Tutak Faynn 90 km
uzunluunda ve etkin olduu belirtilmitir. (14) Karayaz Fay, Tutak
Fayna 15-20 km uzaklkta kout
olarak konumlanmaktadr. Her iki
fay, sa ynl ve dorultu atmldr.
Erzurum Fay: Sol ynl dorultu atml ve yer yer ters faylanma
belirtileri gsteren bu fayn etkin
olduu anlalmtr. (12) Kuak boyunca kesme atlaklarnn kaplad
alann genilii 10 kmye varmakta-

10 milyon yl nce balayan neotektonik dnemde, Bat Anadolu

ve zellikle Ege Blgesi, youn bir
kuzey-gney ynl gerilmeye uramtr. Bat Anadolu ve Egedeki
graben (knt) sistemleri, Dou Anadolu Skma Blgesi gibi
Avrasya-Arabistan arpmasnn bir
yan rndr ve Dou Anadoludaki
skma hareketinin Kuzey Anadolu
Fay ile batya tanmas sonucu olumutur. (5) Gnmzde de srmekte olan alma ve gerilme hareketleri sonucu, Bat Anadoluda birbirine
kout (DB, KBGD dorultulu) pek
ok graben, kk apl havzalar
ve yanal atml faylar olumutur.
Bu blgedeki byk apl grabenler olarak Byk ve Kk Menderes Vadileri, Saros, Edremit, Kerme
(Gkova), Gemlik, zmit Krfezleri,
znik Gl ve Marmara Denizinin
byk bir blm saylabilir. Bat Anadoluda yerkabuu 2530 km
kalnlktadr. Egede hemen hemen
doubat ynnde uzanan grabenlerin kenar faylarnn derinlere doru eimlerinin 3035 dereceden 510
dereceye kadar azalan listrik (krek
biimli) normal faylar olarak davrand belirtilmitir. (15) Bu tr bir
hareket mekanizmasnn, Ege graben
ekil 6. Bat Anadolu Alma Blgesi, Trakya
ve Marmara Blgesinde 1973-Mart 2010
arasnda ve byklkleri 3,0den fazla olan
depremlerin d merkez dalmlar. (57)
25

30

40

40

0
-33
-70
-150
-300

-500

35
25

35
30

-800

29

blgesinde ok geni alanlara yaylan kuzey-gney ynl bir almaya neden olduu tahmin edilmektedir.
Bat Anadolu ve Ege Blgesi tarihsel ve aletsel dnemlerde ok etkin bir deprem blgesi
karakterini korumu, depremler
gemi birok uygarlklarda iz
brakan nemli bir olgu olmutur. Bat Anadoludaki byk
depremler genellikle yeryznde deprem fay izleri oluturmutur.
S olan Bat Anadolu depremleri,
Rodos ve Antalya Krfezi aklarnda 90 km derinliklere kadar yer alabilmektedir. (16) (ekil 6) Ege
Blgesindeki graben sistemleri ok
sayda kk deprem kmeleri oluturmaktadr.(ekil 6) Ayrca, jeotermal kaynak iletme alanlarnda
yeraltndan ar scak su ekme ve
geriye basma nedeniyle blgede ok
sayda kk deprem tetiklendii
gzlenmitir.
Byk depremlerin fay dzlemi
zmleri ve sismik momentleri kullanlarak yaplan bir almada (17),
Gneybat Anadolunun ylda 13,5
mm hzla kuzeygney ynnde ald ve 0.5 mm/yllk bir hzla inceldii bulunmutur. ncelemeler Bat
Anadoluda depremlerin yerkabuunun en stteki 810 kmlik krlgan
blmnde yer aldn, bunun altnda yerkabuunun daha snek bir
yapda bulunmas olaslnn yksek olduunu gstermektedir. (17)
Son yllarda yaplan GPS lmleri,
Bat Anadoluda yerkabuunun ylda
3-4 cm hzla kuzeybatya doru hareket ettiini gstermektedir.
Bat Anadoluda belli bal etkin
fay kuaklar ve krklar unlardr:
Eskiehir, Sultanda, Byk Menderes, Alaehir, Gediz, Simav, Demirci, SomaAkhisar ve Kerme Faylar
ile Aksu Bindirmesidir. Bu byk
faylarn nndeki grabenlerde ve
knt havzalarnda, ok sayda ufak depremlerin ve art sarsntlarn
tetiklendii anlalmaktadr. Blgede dik eimli ve dorultu atm bileeni byk faylar ise grabenler iinde ana normal fay kuaklarna al
olarak konumlanmtr. Ancak bu

30

faylarn byk depremler oluturmad belirtilmitir.

Orta Anadolu Ova Blgesi

Dou Anadolu Skma Blgesi ile Bat Anadolu Alma Blgesi arasnda kalan Orta Anadolu Ova Blgesi, kuzeyde Kuzey Anadolu Fay
(KAF) ve gneyde ise Toros Sradalar ile snrlanr. (ekil 7) Blgenin en belirgin yzey ekli yapsn (morfolojik) simgeleyen Konya
ve Tuz Gl Havzalarnn Bat Anadolu graben sistemine aamal olarak gei gsterdii belirtilmitir.
(18) Blgede belirlenen tipik yapsal unsurlar, bazlarnn varlklar
geen yzyldan beri bilinen, kabaca KDGB ve KBGD ynl byk
faylardr. (rn. Tuz Gl Fay, Ecemi Fay) Bu faylarn yanal atml
olduklar belirlenmitir. (18) Cumhuriyet dneminde kayda geen az
hasar yapc depremlerden birka Tuz Gl yaknlarnda olmutur.
Bunun dnda blgenin deprem
ekil 7. Orta Anadolu, Karadeniz ve Kbrs
blgesinde 1973-Mart 2010 arasnda ve
byklkleri 3,0den fazla olan depremlerin
d merkez dalmlar. (57) Daire renk
tonlaryla ilgili aklamalar ekil 3de
verilmitir.
35

40

40

0
-33
-70
-150
-300

-500

35

35
35

-800

tehlikesini arttracak bir etkinlie rastlanmamtr. Ancak, blgede yakn deprem istasyonlarnn olmamas, ufak depremlerle
ilgili bilgilerimizin eksik olmasn sonulamaktadr. Son yllarda Ankara-Bala blgesinde youn kk ve orta byklkte
depremler olumutur. Ankara
linin gneybatsna den bu
blgenin deprem-tektonik yaps ayrntl incelenmelidir.
Yukarda tektonik ve depremsellik zellikleri ksaca aklanan ana neotektonik blgeden baka dier ufak neotektonik blge de,
AvrasyaArabistan Levhas arpmas ve yaklamas sonucu gelien
Karadeniz ky blgesi, Trakya Blgesi ve AdanaKilikya Havzas ve Isparta as sistemleridir.
KAFn kuzeyinde kalan Karadeniz ky blgesinin deprem etkinlii
azdr. Bu blgenin KAFa yakn olan
blgelerinde oluan depremler, bu
faya balantl ikincil faylanmalarla ilikili olabilir. (rn. 1968 Bartn
Depremi)
AdanaKilikya Havzas ve Isparta
as sistemlerinin tarihsel ve aletsel
dnemde eitli depremlerle etkinlik kazandklar yaplan almalardan anlalmaktadr.
Ege Blgesi ve Dou Anadolunun
baz blmlerinde depremler dank ve belirli bir alanda kmelenme
biiminde ortaya kmaktadr. Bu
tr depremler, ya ksa uzanml etkin faylar zerinde veya bu faylarn
tavan ve taban bloklarndaki deformasyonlarla ilgili olmaktadr. Ancak, baz neotektonik blgelerin ayrmn salayan ve levha paralarn
snrlayan fay kuaklar vardr ki,
bunlar zaman zaman lke apnda
olmakta ve depremlerle ilgili almalarda nemli bir yer tutmaktadrlar. te, Trkiyede bu anlamda ele
alnabilecek nemli iki ana fay kua vardr. Bunlar, Kuzey Anadolu
Fay ve Dou Anadolu Faydr. Bu
blmde ncelikle Kuzey Anadolu
Fay ve Dou Anadolu Fay ile ilgili
temel bilgiler aktarlacak ve bu faylarn sismotektonik zellikleri konu
edilecektir.

Kuzey Anadolu
Fay Kua (KAF)
Kuzey Anadolu Fay (KAF) ortalama 1500 km uzunlukta ve sa
ynl yatay hareket gsteren dorultu atml ve diri fay topluluu
barndran bir kuaktr. (ekil 8)
Kuak iindeki krklar veya fay paralar kademeli veya birbirlerine az
ok kout olarak sralanr. Bu krklar, kuak boyunca ortalama 5001000 m, baz kesimlerde birka kilometre, ovalk blgelerde ise 8-10 km
genilikte bir alana salm biimde yer alr. Fay kua, ounlukla
bir rift (srt) morfolojisi gsterir. Bu
fay kua ierisinde ezik kayalardan olumu tepecikler, glckler,
srtlar, scak su kaynaklar, telenmi dere yataklar bulunmaktadr.
KAF, batda en az iki kola ayrlm
olarak yer almaktadr. Bu kollardan biri Biga Yarmadasndan balayarak, Yenice-Gnen-Manyastan
gemekte, Bursa ve Yeniehir zerinden Sakarya Nehrine ulamaktadr. Kuzeydeki dier kol ise Saros Krfezinden balayp
Tekirda-Mrefte-arky zerinden
Marmara Denizinin kuzey blmn izleyerek zmit Krfezinden Sakarya Nehri evresinde Kuzey Anadolu Faynn gney Marmaradaki
dier koluna kavumaktadr. KAF
buradan Mudurnu Suyu Vadisini
izleyerek Abant Glne varmakta ve daha sonra Bolu yakn gneyinden Gerede ierisinden, erkeIlgaz kuzeyinde Destek Boazna ve
oradan Yeilrmak izleyerek Niksar
yakn gneyinde Kelkit Vadisine ulamaktadr. (1) Bu vadi boyunca,
Readiye, Koyulhisar, Suehri ve Refahiye kuzeyinden geerek Erzincan
Ovasna varmakta ve oradan Sansa
Boazn ve Frat keserek gneydou dorultusunda Elmal Deresini
izleyerek Karlova yakn kuzeyinden
stnkran-Varto deprem blgesine
ulamaktadr.
Sa ynl hareketin baskn olduu KAF zerinde, miyosen veya pliyosenden (13-14 my) bu yana 25 ile
120 kmye kadar deien byklkte
yer deitirmeler gzlenmitir. (19)
KAF zerinde, bu dzeyde gzlenen

ekil 8. a) Trkiyenin en belirgin ana fay kuaklarndan biri olan Kuzey Anadolu Fay.
1939da Erzincan yresinden balayan deprem etkinlii batya doru hareket etmi ve en son
1967 Adapazar depremiyle kendini gstermitir. b.c.d) Fayn eitli dnemlerde etkin duruma
geen blmleri. Oklar arasndaki uzaklk, ilgili deprem srasnda oluan krn boyunu
gstermektedir. (12)

yer deitirmenin doudan batya

doru gittike azald vurgulanm
(20), dier bir aratrmada ise doudan batya deformasyon alannn giderek geniledii gsterilmitir. (19)
Aletsel dnem ierisinde 19391999 arasnda, bykl 7 ile 8 olan sekiz byk depremin,
Erzincan-Yalova
arasnda
batya doru g ederek byk deprem faylar oluturduu gzlenmitir. (ekil 8a,b,c,d) Buna benzer bir
etkinlik dnemselliinin daha nce 994-1045 ve 1667-1668 arasnda
da olduu ileri srlmektedir. (19)
1939-1999 arasndaki deprem etkin-

liinin doudan batya doru 50 km/

yl gibi bir hzla ilerledii saptanm
(21), depremlerin bu fay kua zerinde zaman iinde durayl olmad, zaman zaman artt ve azald
anlalmtr.
Jeolojik gzlemler KAF zerindeki yer deitirme deeri iin 0,5-0,8
cm/yl dzeyinde deerler verirken
(22, 23, 24), sismolojik incelemeler
1-11 cm/yl arasnda deien yer deitirme deeri vermektedir. (21, 25,
26)
KAFn Erzincann dousunda
rana doru ilerleyip ilerlemedii
konusu tartmaldr. Fayn Karlova

31

ekil 9. Kuzey Anadolu Faynn (KAF) Marmara Blgesine yaklam. KAFn kuzey
Marmara Denizindeki kolu NAF-N, gney kolu ise NAF-S olarak gsterilmitir. (31) Aletsel
dnemde (>1900 yl) olmu ve bykl 7,0 ve daha fazla olan depremler byklkleriyle
gsterilmitir. 17 Austos 1999 ve 12 Kasm 1999 depremlerini oluturan faylar krkl izgiyle
gsterilmitir.

zerinden Varto-Malazgirt-aldran
dorultusunu izleyerek rana doru
yneldii tezi de nerilmekle birlikte, gnmzde bu konuda bir bulgu
yoktur. (1) 1966 Karlova ve Varto
depremlerinin fay dzlemi zmlerine baklacak olursa (26), fayn bu
blmnn Dou Anadolu skma
blgesinin etkisinde kald anlalmaktadr.

Marmara Blgesinin
gncel tektonik ve
diri fay yaps
Marmara Blgesinin gen tektonik aktivitesini belirleyen en nemli
tektonik olgu KAFn Adapazarnn
batsnda Marmara Blgesine girmesidir. Ancak bu noktadan itibaren
KAFn Marmara Blgesinde nasl
bir kimlik kazand, davran biiminin ne olduu ve fay trlerinin
nasl snflanabilecei olduka tartmaldr.
Marmara Blgesine doudan 31,0
derece dou boylamna kadar belirgin ve dar bir kuak iinde yaklaan
KAF, bu boylamn batsnda birbirine paralel dallara ayrlarak Marmara
Blgesine girer. (27) (ekil 8) Marmara Blgesi miyosen sonras hem
dorultu atml sa ynl KAFn
hem de Bat Anadolunun kuzeygney dorultulu genileme tektonii etkisinde kalmtr. (19) KAFn
Marmara Blgesinde ka kola ayrld konusu olduka tartmaldr.
Birok yaynda ana daldan (zon-

32

dan) bahsedilmektedir. Bunlar srasyla kuzey, orta ve gney kol olarak adlandrlr. Kuzey kol Sapanca
Gln geer ve zmit Krfezine
girer. 17 Austos 1999 depreminin episantr fayn zmit Krfezine
girdii yerdedir. Fayn buradan daha batya devam ve fayn kimlii,
1999 Glck depreminden nce ve
sonra, yerbilim camiasnn giderek
artan tartmal konularndan biri
olmutur ve bu tartmalar srmektedir. (28, 29, 30) Kuzey Marmara
Denizindeki ana ukur (basen)
kuzey kolla ilikilendirilmektedir.
Bu kolun Tekirda-arky civarnda Saros Krfezine devam ettii ve
hafif bir yay izerek belirgin biimde gneybat dorultusunda Ege

Denizinden Yunanistan karasna eritii belirtilmitir. (29, 31) Dier

bir gr de (30), KAFn Marmara
Blgesinde iki ana daldan olutuu
ifade edilmi, bu dallar kuzey ve gney dal olarak adlandrlmtr. (ekil 9)
Marmara Blgesinde, zellikle
Marmara Denizi ierisindeki aktif
fay zonlarnn geliimini aklayan
eitli jeolojik ve tektonik modeller
nerilmitir. (32) Marmara Denizi
ierisindeki faylanma ve deformasyon modellerini inceleyen yaynlar
derlenmi ve fay yerleme ve trlerine gre modelleri snflanmtr.
Bunlar srasyla a) KD-GB ek-ayr
modelleri, b) Faylarn atlamalar yaparak alt modeller, c) Tek fayn
Marmaray kat ettii modellerdir.
Bugne kadar birok aratrma
sonucu alnm olmasna ramen,
varl ve biimi hl tartlan Kuzey Marmara Faynn (KMF) Marmara Denizini boydan boya getii olasln ilk savunan kii Nuriye
Pnardr. (33) Daha sonra dier baz
yazarlar (4, 19, 34, 35) KAFn kollarndan biri olduu belirtilen KMFnn
Marmara Denizi boyunca nasl uzandn tartmtr. 1990larda yaplan
baz deniz almalaryla (36, 37) olduka fazla sayda tek-kanall sismik
yansma verisi elde edilmi ve bu fay
hattnn yapsal zellikleri tartlmaya balanmtr. Fay zonunun, ksa
uzunluklu (ortalama 50 km), srekli

ekil 10. Marmara Denizindeki aktif fay hatlarnn konumu. zmit Krfezi k ve Mrefte
arasnda uzanan ve Kuzey Marmara Fay (KMF) olarak adlandrlan fay zonunu, deniz
ukuru kesmektedir. KMFnin dou-bat dorultusunda kesintisiz ve tek trde olup olmamas
halen tartlmakla birlikte, yerbilimciler arasndaki genel kanaat stanbulu etkileyecek byk
depremin bu fay zerinde olacadr. TB: Tekirda ukurluu, CB: Merkezi ukur; B:
narck ukuru. (19)
27,2
41,2

40,8

40,4

27,6

28

28,4

28,8

29,2

29,6

ekil 11. Marmara Denizi ve evresinin topografik, batimetrik ve aktif fay zellikleri iin Armijo
modeli. (30) Harita zerinde aletsel dnemde olmu byk depremlerin (M>6,0) ilikili olduklar
fay hatlar gsterilmitir. 1912 depremi faynn 28 derece boylamna kadar eritii nerilmitir.
1900 sonras depremlerin ilikili olduklar fay hatlar ince siyah renkli izgilerle belirtilmitir.
Marmara Denizi iersindeki koyu gri blgeler Marmara ukurlarn gsterir. Denizdeki ukur
havzalarla Kuzey Marmara Faynn ilikilerine dikkat ediniz. Bu fay LePichon fay modeli ile
karlatrldnda, deprem potansiyeli asndan ok farkl olmadklar sylenebilir.

olmayan (kademeli) dorultu-atml

fay dilimlerinden ve aralarnda dalm ek-ayr havzalarndan (Tektonik hareketler srasnda, zellikle
dorultu atml fay paralar arasnda gelien knt havzalar) olumu belirgin ukurluk ierdii ileri srlmtr. Baz aratrmaclar
(38) ise, btn Marmara Denizini
kapsayan tek-kanall sismik yansma
verilerine dayanarak son derece karmak trans-tansiyonel iek yapsnn bu tektonik yapy izah ettii sonucuna varmtr. Varlan noktadan
daha ileri gitmek ve bu karmak fay
sistemindeki yaplarn srekliliinin
belirlenmesi iin yksek sismik nfuz derinliine sahip ve yksek ayrml derinlik verisi gerekli olduu
anlalmtr.
Marmara Denizindeki aktif faylarn belirlenmesi ihtiyac dorultusunda 1997den itibaren Maden
Tetkik ve Arama Genel Mdrl
(MTA), stanbul Teknik niversitesi
(T), Cambridge niversitesi ibirlikleri ve TBTAK desteinde okkanall sismik yansma almalarna
balanmtr. (39, 40) ubat 1999da,
Alman aratrma gemisi Meteor,
Marmara Denizinde ilk ok sismik
nl (multi-beam seismic) derinlik
almasn gerekletirmitir. Bat Marmara srtn kapsayan bu aratrma, srtn gney blm boyunca D-B dorultulu bir izin varln
gstermi ve Marmara Denizinin
batsnda bulunan dorultu-atml

Ganos Faynn dousunda devam

ettiini ortaya koymutur. Ayrca bu
yarn iinden metan gaznn kt gsterilmi ve bu gaz k, fayn aktif olduunun bir iareti olarak yorumlanmtr. (41) Kocaeli
Depreminden sonra, 1999un sonlarnda, TC Deniz Kuvvetleri Komutanl Seyir Hidrografi ve Oinografi
Dairesi (SHOD)-Tnn ibirliiyle derin Marmara ukurluunu rtecek ekilde ok sismik nl derinlik almas yaplmtr. (39) Eyll
2000de Fransz aratrma gemisi Le
Suroit ile olduka nemli bir veri
grubu (ok nl derinlik, tek-kanall
sismik yansma, salma, yandan taraycl sonar, dipten ekmeli sismik
yansma ve yksek frekansl chirp
verisi) oluturulmutur. Sonuta, bu
verilere dayanlarak ve ok kanall aratrma sonularyla karlatrlarak Marmara Denizini boylu boyunca kesen srekli bir fayn varl ne
srlmtr. (29, 42, 43) Bu fay, zmit Krfezinden Ganos Fayna kadar KAFn devamnn bir izi olarak
yorumlanm ve Kuzey Marmara Fay (KMF) olarak adlandrmtr. (ekil 10)
Konuyla ilgili olarak yaplan aratrmalarn bir blm u ekilde deerlendirilmitir:
Marmara Denizinin faal (diri)
faylarla ilikili nemli derinlik
unsurlar (maksimum 1200 m
derinlikli), doudan batya doru,
yaklak narck Havzas, Orta

Marmara Srt, Orta Marmara

ukurluu, Bat Marmara Srt
ve Tekirda Havzasdr. nceki
tahliller de deerlendirildikten
sonra, Marmara Denizi havzalarnn
u anda Marmara Fay diye
adlandrlan tek bir dorultu-atml
fay sistemi tarafndan kesildii
sonucuna ulalmtr. Tm bu fay
dizisi, zmit Krfezinin dousu ile
Ganos Da arasndaki izgiyi takip
eden tek bir sa yanal makaslama
alanna baldr ki, bu alan yukarda
da ifade edildii zere, bu sistemin
telenme alan olarak tanmlanr. Bu
alann geliiminde son aama olan
Marmara Faynn oluumu dikkate
alndnda, fayn Marmara Denizi
ierisindeki havza ve srtlar kesip
sa yanal teledii sonucuna varmak
mmkndr. Bat Srt zerinde
Marmara Fay (KMF) boyunca
meydana gelmi olan yaklak 4 km
uzunluundaki sa yanal telenme,
Anadolunun ylda ortalama 2
cmlik gnmzdeki batya ka
ile beraberce dnldnde,
Marmara Fayn oluturan bu krn,
gnmzden 200.000 yl nce tm
bu srt ve havzalar kesmeye balam
olduunun belirlenmesi yukardaki
yorumun en nemli saysal desteini
oluturur. Bugnk tektonik yap
ek-ayr yaps deildir. Ayrca,
Marmara Denizinin kuzeyin-deki
bu havzalarda nemli derecede
faal normal faylanma delilleri
bulunamamtr. (44)
Blgede yaplan sismolojik almalar (45, 46) narck Havzas kuzey yamacnn gnmzde bir
dorultu atml fay tarafndan denetlendiini gstermitir. Yazarlar sonu olarak unu da ifade etmilerdir:
... fayn derinliklerdeki yaps
hakknda bir delil mevcut deildir.
Aslnda havzalarn derin yaplar
hakknda da deliller yoktur. Ancak
derin penet-rasyonlu boyutlu
sismik almalardan gelebilecek bu
tarz deliller, Marmara Denizinin
oluum biiminin ve ilgili fayn
ve onun zamansal evriminin
anlalmasnn
salanmas
iin
gereklidir. (44)

33

Xavier LePichonun aratrmac

grubu, yaptklar aratrmalara dayanarak Kuzey Marmarada hibir
yerde faal ek-ayr yaps olmad tezini savunmaktadr. Ayn proje
grubu ierisinde olmalarna ramen,
Rolando Armijo grubu ise, ek aratrmalardan elde ettikleri verilere
dayanarak, Le Pichon grubunun tezinin aksi bir tezi ne srmektedir.
Armijo grubu, Le Pichon grubunun
tezinin aksine, Marmara Denizinin,
alma ve dorultu atml hareketleri karmak biimde bnyesinde tutan ve dnyann sayl aktif ek-ayr
tektonik alanlarndan biri olduunu savunmaktadr. 1912 Mreftearky depremi fay zonu ile 1999
depreminin fay zonunun konumlar ve zerindeki dorultu atml sa
ynl hareketler iaret edilerek, bu
iki fay zonu arasnda tektonik
ukurlu kuzey Marmara havzasnn
70 km genilikteki basamak (step
over) mekanizmas ile olutuu ne
srlmtr. (30) 1200 m derinliklere kadar ulaan bu ukurlar batdan douya doru Tekirda, Merkez
ve narck ukurlar (havza) olarak adlandrlmaktadr. (12, 30, 37,
40, 47, 48) Marmara Denizinin genilemeli- basamakl tektonik geliiminin gnmzde de srdn,
GPS verilerine gre dorultu atml
hareketin 18-20 mm/yl, genilemenin (almann) ise 8 mm/yl dzeyinde olduunu ve 1912 Mreftearky depremine neden olan fayn

Tekirda aklarna kadar uzand belirtmitir. (30) (ekil 11) Karmak bir genilemeli-basamakl hareket nedeniyle bu alandaki kayma
dalmnn farkl leklerde gelitii grlmektedir. (49) (ekil 12)
Marmaradaki depremlerin fay
dzlemi zmlerinin gerilme analizi yapldnda, genel olarak Marmara Blgesindeki fay kuaklar ve krklarn KAFn etkisi altnda olduu
ve dorultu atm bileenlerinin daha byk deerler verdii bulunmutur. (50) Ancak normal faylanma tr depremlerin de yer ald
bu blgede (rn. 6.10.1964 Manyas
depremi, 18.9.1963 narck depremi) dey hareketlerin de nemli
deerde olduu anlalmaktadr.

Dou Anadolu Fay Kua

Ortalama 500 km uzunlukta ve
Trkiyenin sayl diri fay kuaklarndan biri olan Dou Anadolu Fay
(DAF), Karlovadan balayp Kahramanmara zerinden Akdenize kadar uzanmakta ve sol ynl bir hareket gstermektedir. (ekil 2 ve
ekil 12) Arap Levhas ile Anadolu
Levhas arasndaki hareketin bir blm bu fay zerinde olumaktadr.
Uzay fotoraflar DAFn morfolojisini belirgin biimde ortaya koymaktadr. (26) DAF, l Deniz Fay
ve Kbrs Yaynn doudaki uzants arasnda karmak tektonik ilikilerin zellikleri, gnmzde daha
ok incelenmesi gereken bir sorun

ekil 12. Dou Anadolu Fay (DAF) ve aletsel dnemde olmu (1900 sonras) depremlerin
konumlar. (12)

34

olarak gncelliini korumaktadr.

DAFn kinematik zellikleri bu iki
tektonik kuak zerindeki hareketlerle dorudan ilikilidir.
ekil 12den de grlecei gibi, DAF kuanda fay izgisellii zaman zaman dnmeler ve sramalar iermekte, fay glleri (Hazar
Gl) ve knt havzalar bulundurmaktadr (Boran ve Hazer havzas gibi) Fayn ya pliyosendir. (2-3
my) (51) Jeolojik gzlemler sonucu fay zerinde Gynk evresinde
18-22 km, Hazar Glnn gneybatsnda Frat Nehrinin yatanda 15 kmlik sa ynl yer deitirme saptanmtr. (5) Jeolojik veriler
bu fay zerinde 0.5 cm/yl dzeyinde bir hareket deerini vermektedir.
Ancak bu hz, DAFn elenii olan
KAF zerindeki hareket deerinden
iki kat daha azdr. Aratrmalar, Dou Anadoludaki hareketler nedeniyle Avrasya-Suriye (Arap Levhas
ucu) arasndaki hareketin ancak ufak bir blmnn KAF ve DAF zerinden aa ktn ortaya koymutur. (52)
Aletsel kayt dnemi ierisinde DAF boyunca M>6,0 byklnde birka deprem olmutur.
Tarihsel olarak incelendiinde fay
boyunca iddeti IoVIII olan birka deprem grlmektedir. (53,
54) DAF ve KAFn her ikisi de MS
100-1700 arasnda etkin olmutur.
(55) MS 0-500 arasnda KAF etkinken, DAF sakin grnmektedir. MS
500-1100 arasnda etkinlik tam tersine olumutur. Aletsel dnem iersinde KAF, DAFa kyasla daha
etkin gzkmektedir. Bu kyaslama
yolu ile yaklarsak, DAFn bu yzyl iinde daha etkin duruma geecei olasl arlk kazanmaktadr.
DAF boyunca yaplan bir incelemede (12), Gen-Hazar Gl aras ve
elikhann dousunda deprem oluturma potansiyelinin yksek olduu ne srlmtr. (ekil 12)
DAFn Glba-Trkolu arasndaki blm aletsel dnemde orta ve
byk depremler asndan ok sakin bir durumdadr. Bu ise bu blgeyi gelecekte byk depreme aday
yapmaktadr.

DAF kuanda 1964-2004 arasnda olmu ve bykl Ms=5,5 drt

depremin (14.6.1964, 22.5.1971,
5.5.1986 ve 5.6.1986, 1.5.2003 depremleri) kaynak deitirgenlerinin
incelenmesi sonucunda, fayn bu
dnem iersinde 3,4 cm/yl dzeyinde bir kayma hzyla hareket ettii ve bu kuak zerindeki byk
depremlerin kayma vektrlerinin
DAFn dorultusu ile ilikili olduu
bulunmutur. Ayrca, fayn evresindeki ikincil faylarn (Srg Fay,
Sudn Fay gibi) etkin olduu
ve hasar yapc deprem potansiyeli ierdikleri anlalmaktadr.

Bitlis Bindirme ve
Kvrml Kua
Orta miyosende Arabistan Levhas ile Avrasya Levhasnn arpmasnn rn olan Bitlis-Zagros
Bindirme ve Kvrml Kuann
(BBKK) Trkiye snrlar iersinde
kalan blmdr. BBKK genellikle Dou Toros Dalarnn gney eteklerini izleyerek dou-bat dorultusunda uzanmaktadr. Mara ve
Adyaman evresinden balayan bu
kuak, ng-Ergani-Lice-KulpSason-Kozluk ve Pervariden geerek randa Zaros Kuana birleir. (ekil 4)
Blgede deprem istasyonlar saysnn 2006ya kadar az olmas nedeniyle bu kuan gncel deprem
etkinlii konusunda ayrntl bir sonuca varmak olas deildir. Ancak,
6 Eyll 1975 Lice depremi (56) ve
baz saha gzlemleri (51), bindirmenin tarihsel ve aletsel dnemde
yer yer etkin olduunu gstermek-

tedir. 6 Eyll 1975 Lice depreminin nemli bir zellii, BBKK zerinde gnmzde ters faylanmann
etkin olduunu gstermesidir. Bindirme hareketine sol yanl dorultu
atm bileeninin de elik etmesi dier nemli bir noktadr. BBKKnn
gneyini oluturan kvrml kuak
depremsellik asndan son 80 yllk
dnem iersinde sakin grnmektedir. Depremler daha ok bindirme
izgisine ok yakn yerlerde ve kuzeydedir.
DPNOTLAR
1) Ketin, ., 1983, Levha tektonii kavramndan nceki
balca tektonik hipotezler, Levha Tektonii, (Ed.) Cantez,
N., TBTAK-T Maden Fak. Jeoloji-Jeofizik Lisansst Yaz
Okulu, ss.9-31.
2) Ketin, ., 1966, 6 Ekim 1964 Manyas Depremi esnasnda
zeminde meydana gelen tansiyon atlaklar, T.J.B, 10, 1-2,
44-51.
3) Ketin, ., 1966, Tectonic units of Anatolia, Bull. Min.
Res. Expl. Inst. Turkey, 66, 23-24.
4) engr, A. M. C., 1979, The North Anatolian Transform
Fault: Its Age, Offset and Tectonic Significance, J. Geol.
Soc., London, 136, ss.269-282.
5) engr, A. M. C., Grr, N. ve arolu, F.; 1985, Strikeslip faulting and related basin formation in zones of tectonic
escape: Turkey as a case study, In Biddle, K. T. ve ChristieBlick (eds), Strike-slip faulting and basin formation, Society
of Econ. Paleont. Min. Spec. Pub., s.37.
6) Jackson, J. ve McKenzie, D. P., 1988, The relationship
between plate motion and seismic moment tensors, and the
rates of active deformation in the Mediterranean and Middle
East, Geophys. Journal, 93:45-73.
7) Boazii niversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem
Aratrma Enstits, Ulusal Deprem zleme Merkezi,
engelky, stanbul.
8) Eyidoan, H., 1983, Levha snrlarnn kinematik
zellikleri- Sismoloji, Levha Tektonii, Cantez, N. (Ed.),
TUBTAK-T Jeoloji- Jeofizik Lisansst Yaz Okulu, Maden
Fak., ss.211-264.
9) Ergin, K., Gl, U. & Aksay, G.; 1971, Trkiye ve
dolaylarnn deprem katalogu, T Maden Fak. Arz Fizii
Enst., Yaym, no:28, stanbul.
10) Eyidoan, H., Gl, U., Utku, Z. ve Deirmenci, E.;
1991, Trkiye byk depremleri makrosismik rehberi
(1900-1988), T, st., 199 s.

11) Alsan, E., Tezuan, L. ve Bath, M.; 1975, An earthquake

catalogue for Turkey for the interval 1913-1970, Kandilli
Observatory Seismological Institute, Report No 7-75.
12) Barka, A., and K. Kadinsky-Cade, 1988, Strike-slip fault
geometry in Turkey and its influence on earthquake activity,
Tectonics, 7:663-684.
13) Ambraseys, N. N. ve Melville, C., 1982, A history of
Persian earthquakes, Cambridge University Press.
14) arolu, F. ve Gner, Y., 1981, Dou Anadolunun
jeomorfolojik geliimine etki eden eler: Jeomorfoloji,
tektonik, volkanizma ilikileri, Trkiye Jeol. Kur. Bl., 24,
2, ss.39-50.
15) Eyidoan, H. ve Jackson, J., 1985, Seismological
study of normal faulting in the Demirci, Alaehir and Gediz
earthquakes of 1969-70 in Western Turkey: Implications for
the nature and geometry of deformation in the continental
crust, Geophys. J. Roy. Astr. Soc., 81:569-607.
16) Jackson, J. ve McKenzie, D. P., 1984, Active tectonics
of Alpine Himalayan Belt between western Turkey and
Pakistan, Geophys. J. Roy. Astr. Soc., 77:185-264.
17) Eyidoan, H., 1988, Rates of crustal deformation
in western Turkey as deduced from major earthquakes,
Tectonophysics, 148, 83-92.
18) engr, A. M. C., 1980, Trkiyenin neotektoniinin
esaslar, Trkiye Jeoloji Kurumu, Ankara.
19) engr, A. M. C, Tysz, O., mren, C., Sakn, M.,
Eyidoan, H., Grr, N., LePichon, X., and Rangin, C.; 2005.
The North Anatolian Fault: A New Look, Annu. Rev. Earth
Planet. Sci., 33:37-112.
20) Barka, A. ve Glen, L., 1987, Age and total displacement
of the North Anatolian Fault zone and its significance for the
better understanding of the tectonic history and present day
dynamics of the Eastern Mediterranean region, Abstracs in
Melih Tokay Geology Symposium, Middle East Tech. Univ.
Geol. Depart., Ankara, Turkey, s.57-58.
21) Toksz, M. N., Shakal A. F. ve Michael, A. J., 1979,
Space-time migration of earthquakes along the North
Anatolian fault zone and seismicity gaps, Pure Appl.
Geophys., 117:1258-1270.
22) Tokay, M., 1973, Kuzey Anadolu fay zonunun Gerede
ile Ilgaz arasndaki ksmnda jeolojik gzlemler, Kuzey
Anadolu Fay deprem kua sempozyumu, Maden Tetkik ve
Arama Enstits Dergisi, 12-29.
23) Seymen, ., 1975, Kelkit vadisi kesiminde Kuzey
Anadolu Fay zonunun tektonik zellii, Doktora tezi, T
Maden Fakltesi.
24) Barka, A., ve Hancock, P. L., 1984, Neotectonic
deformation patterns in the convex-nortwards arc of the
Eastern Mediterranean, Geological Society of London, Special
Publication No.17, ss.763-774.
25) Brune, J. N. M., 1968, Seismic moment, seismicity
and rate of slip along major fault zones, J. Geophys. Res.,
73:777-784.
26) McKenzie, D. P., 1972, Active tectonics of the
Mediterranean region, Geophys. J. Roy. Astr. Soc., 30:109185.
27) Barka, A., 1999, 17 August 1999 Izmit earthquake,
Science 258, ss.18581859.
28) Hubert-Ferrari, A., Barka, A., Jacques, E.., Nalbant, S.
S., Meyer, B., Armijo, R., Tapponnier, P. and King G. C. P.;
2000, Seismic hazard in the Marmara Sea region following
the 17 August 1999 Izmit earthquake, Nature, Vol 404,
ss.269-272.
29) Le Pichon, X. ve di., 2001, The active main Marmara
fault, Earth Planet. Sci. Lett., 192:595-616.
30) Armijo, R., Pondard, N., Meyer, B., Uarku, G., Mercier
de Lepinay, B., Malavieille, J., Dominguez, S., Gustcher,
M., Schmidt, S., Beck, C., aatay, N., akr, Z., mren, C.,
Eri, K., Natalin, B., zalaybey, S., Tolun, L., Lefe`vre, I.,
Seeber, L., Gasperini, L., Rangin, C., Emre, O. ve Sarikavak,
K.; 2005, Submarine fault scarps in the Sea of Marmara

35

pull-apart (North Anatolian Fault, Implications for seismic

hazard in Istanbul), Geochemistry, Geophysics, Geosystems,
An Electronic Journal of the Earth Sciences, Published by AGU
and the Geochemical Society, V.6, Number 6.
31) Seeber, L., O. Emre, M.-H. Cormier, C. C. Sorlien, C.
McHugh, A. Polonia, N. Ozer, and N. Cagatay; 2004, Uplift
and subsidence from oblique slip: The Ganos- Marmara
bend of the North Anatolian Transform, western Turkey,
Tectonophysics, 391, 239-258.
32) Yaltrak, C. ve Alpar, B., 2002, Kinematics and
evolution of the Northern Branch of the North Anatolian
Fault (Ganos Fault) between theMarmara Sea and the Gulf
of Saros, Marine Geology, 190 (1-2), 351-366.
33) Pnar, N., 1943, Marmara denizi havzasnn sismik
jeolojisi ve meteorolojisi, Fen Fak. Monografileri, A7, 64 s.
34) Ketin, ., 1968, Trkiyenin genel tektonik durumu ve
balca deprem blgeleri arasndaki ilikiler, M.T.A. Enst.
Derg., No:71, s.129-134.
35) lhan, E., 1971, Earthquakes in Turkey, Proceedings,
Petroleum Exploration Society of Libya, Tripoli, 431-442.
36) Ergn, M. and zel, E., 1995, Structural relationships
between the Sea of Marmara basin and the North Anatolian
fault zone, Terra Nova 7, s.278-288.
37) Wong, H. K., T. Ldman, A. Ulug, and N. Grr; 1995,
The Sea of Marmara: A plate boundary sea in an escape
tectonic regime, Tectonophysics, 244:231-250.
38) Aksu, A. E., Calon, T. J., Hiscott, R. N., Yaar, D.; 2000,
Anatomy of the North Anatolian fault zone in the Marmara
Sea. Western Turkey: Extensional basins above a continental
transform, GSA Today 10(6), 1-2.
39) Demirba, E., 2000, Multi-channel seismic and Multibeam Acoustic Surveys in the Marmara Sea for Exploration
of Active Faults: A Review of the Methods and Results,
(abstract), in NATO Advanced Research Seminar: Integration
of Earth Sciences Research on the 1999 Turkish and Greek
Earthquakes and Needs for Future Cooperative Research, N.

Grr, Ed., TBTAK, stanbul, s.62-63.

40) Okay, AI., Kaslilar-Ozcan, A., Imren, C., BoztepeGuney, A., Demirbag, E. and Kuscu, I., 2000. Active
faults and evolving strike-slip basins in the Marmara Sea,
northwest Turkey: a multichannel seismic reflection study.
Tectonophysics, 321 (2), 189-218.
41) Halbach, P., Kuscu, I., Inthorn, M., Kuhn, T., Pekdeger,
A.ve Seifert, R., 2002, Methane in sediments from the deep
Marmara Sea and its relation to local tectonic structures. In:
N. Grr, Editor, Integration of Earth Science Research on the
Turkish and Greek 1999. Earthquakes; NATO Science Series,
I Earth and Environmental Sciences vol. 9, TBITAK, Istanbul
(2002), pp. 71-85
42) mren, C.,X. Le Pichon, C. Rangin, E. Demirba, B.
Ecevitolu ve N. Grr, 2001, The North Anatolian fault
within the Sea of Marmara: A new evaluation based on
multichannel seismic and multibeam data, Earth Planet. Sci.
Lett., 186, 143158.
43) Rangin, C., Demirbag, E., Imren, C., Crusson, A.,
Normand, A., Le Drezen, E. and Le Bot, A., 2001, Marine
Atlas of the Sea of Marmara (Turkey), 11 plates and 1
booklet, Special publication by Ifremer Brest Technology
Center, France. ISBN: 2-84433-068-1.
44) mren, C., 2003, Marmara Denizi faal tektonizmasnn
sismik yansma ve derinlik verileri ile incelenmesi, T, Fen
Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 233 sayfa.
45) rgl, G. ve Aktar, M., 2001, Regional Moment Tensor
Inversion for Strong Aftershocks of the August 17, 1999
zmit Earthquake (Mw=7.4), Geophysical Research Letters,
28/2, 371-374.
46) zalaybey, S., M. Ergin, M. Aktar, C. Tapirdamaz, F.
Bicmen, and A. Yrk, 2002, The 1999 Izmit earthquake
sequence in Turkey: Seismological and tectonic aspects, Bull.
Seismol. Soc. Am., 92(1), 376386.
47) Hirn, A., ve di., 2003, Elements of structure at crustal
scale under the Sea of Marmara from multichannel seismics

of the SEISMARMARA survey, Geophys. Res. Abstr., 5,

abstract 13126.
48) Carton, H., 2003, Structure of the Cinarcik Basin
(eastern Marmara Sea) from densely-spaced multi-channel
reflection profiles, Lithos Science Report, pp. 6976, Bullard
Lab., Univ. of Cambridge, Cambridge, UK.
49) Flerit, F., R. Armijo, G. C. P. King, B. Meyer, and A. Barka
(2003, Slip partitioning in the Sea of Marmara Pull-Apart
determined from GPS velocity vectors, Geophys. J. Int., 154,
17
50) en, A. ve Eyidoan, H., 2009, Analysis of seismotectonic
characterististics of Marmara Region by using mechanism
solutions and stress tensor, International Earthquake
Symposium Kocaeli 2009 , 17-19 August 2009, Prof. Dr.
Baki Komsuolu Congress Center, Umuttepe, Kocaeli-Turkey
51) Arpat, E. ve arolu, F., 1975, Some recent tectonic
events in Turkey (in Turkish), Bull. Geol. Soc. Turkey, 18,
91-101.
52) Dewey, J. F., Hempton, M. R., Kidd, W. S. F., arolu, F. ve
engr, A. M. C.; 1986, Shortening of continental lithophere:
the neotectonics of eastern Anatolia-a young collision zone,
In Collision Tectonics, (Ed.) Coward, M. P. ve Ries, A. C., Geol.
Soc. Spec. Publ. 19, London, s.1-36.
53) Ergin, K., Gl, U. ve Uz, Z.; 1967, Trkiye ve civarnn
deprem katalou (MS 11-1964), T Maden Fak., Arz Fizii
Enstits Yay. No:24, st.
54) Soysal, H., Sipahiolu, S., Kolak, D. ve Altnok, Y.;
1981, Trkiye ve evresinin tarihsel deprem katalou, TBAG
341.
55) Ambraseys, N. N., 1971, Value of historical records of
earthquakes, Nature, 232:379-397.
56) Eyidoan, H., 1983, Bitlis-Zaros ktasal arpma
kua boyunca etkin s deformasyonlar ve depremler
arasndaki ilikiler, Deprem Aratrma Blteni, 43, 63-99.
57) http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eqarchives/
epic/epic_rect.php

Bilim ve Gelecek Kitaplndan

Haluk Eyidoan, 50 Soruda Deprem adl bu kitapta,
topraklarmzn deimez gerei deprem olgusunu
bilimsel olarak kavramamza ve deprem kayplarn
en aza indirebilmemize hizmet eden bir ereveyle
dolamdaki yalan yanl bilgileri dzeltiyor, blk prk
bilgileri yerli yerine oturtuyor. Yazarn Ulusal Deprem
Konseyi Bakanl'ndan da gelen birikimle, birok bilim
daln ilgilendiren deprem konusunu geni bir balamda
ele alrken izledii kimi sorular yle:

Deprem
Haluk Eyidoan

36

Yeryznde hissedilen titreim ve sarsntlar

oluturan olaylar nelerdir? Fay nedir, nasl oluur?
Volkanlar deprem yaratr m? Nkleer patlama
depremi tetikler mi? Depremlerin birbirini tetiklemesi
olas mdr? Ay, Gne ve dier gezegenler depreme
neden olur mu? Kk depremler byk depremin
enerjisini salarak olumasn nler mi? Bir blgede
uzun sre deprem olmazsa veya deprem etkinlii
artarsa, byk deprem iin olaslk artyor mu? Dnyada
deprem says artyor mu? Deprem erken uyar sistemi
nedir, nasl alr? Deprem nceden bilinebilir mi?
Trkiye'de deprem tehlikesinin genel durumu nedir?
Kylarmzda tsunami olasl nedir? stanbul iin
deprem tehlikesi nedir? Kayplarn boyutu ne olacak?

Deprem srasnda baz binalar

yklrken, bazlar neden yklmyor?

epremin herhangi bir uzaklkta ve konumda neden olduu

yer hareketlerinin zelliklerini belirleyen etmenlerin says olduka
fazladr. Deprem kayna, deprem
bykl, deprem dalga fazlar,
deprem kayna ile alglanan nokta
arasndaki yer yaps, alglama noktasndaki zeminin ve yapnn karlkl etkileimi, yapnn biimi, yapnn donat unsurlarnn durumu
(kolon, kiri, perde duvar, temel),
beton kalitesi ve standard, iilik,
denetim vb. gibi zellikler deprem
srasnda yapnn hasar karakterini
belirleyen unsurlardan bazsdr.
Ayn byklkteki ve uzaklktaki depremden ve ayn tr zemin zerinde bulunan yaplarn etkilenme
ve hasar grme derecesi, o yaplarn
biimine, trne, uygulama projesine ve yap salnm periyotlarna gre
deimektedir. Yap trlerini, beklenen en az hasar derecesinden en ok
hasar derecesine gre, hafif elik, beekil 2. Yaplarn deprem yer hareketlerinde
maruz kalacaklar titreimlerden en
az etkilenmelerini salayacak mimari
geometrilerden doru ve yanl olanlarnn
snflanmas. Yaplarn giri katlarndaki
dolgu duvarlarnn kaldrlmas durumunda,
zayflam yumuak kat* ortaya kar ve
deprem srasnda bu tr giri katlar yklarak
tm binann yklmasna neden olur. Yaplar
arasnda belirli bir mesafe braklmazsa,
deprem srasnda binalar birbirine arpar
ve hasar oluur. Simetrik olmayan binalarda
deprem srasnda burulmalar ortaya kar
ve hasar oluur. L, T, U ve kare biimindeki
binalarda bina uygun sayda dikdrtgen
binalara ayrlmaldr.
YANLI

DORU

yetersiz

1 bina

1 bina

yeterli

2 ayr bina

4 ayr bina

YANLI

DORU

ekil 1. Bina plannda yanl ve doru

donat yerleimleri. Binalarda d eklin
nemi kadar, binann kolon-kiri ve perde
duvar gibi donat unsurlar da simetrik
dzeni burulmay oluturmayacak biimde
yerletirilmelidir. Eimli parsellerde temellerin
ayn dzeyde kalaca ev dzenlemeleri
yaplmaldr.

tonarme demeli elik, betonarme,

ahap, kgir ve kerpi yma yaplar
(Yapya etkiyen dey ve yatay yklerin sadece duvarlar ile tand yaplara yma yaplar denir) biiminde
bir snflamaya sokabiliriz.
Hafif elik yaplarda zemin problemleri olmad srece, deprem hasarna daha az rastland bulgular
vardr. elik iskelette deformasyonlara rastlanlsa bile, yapnn tmyle kmesi beklenmemektedir. Betonarme yaplar depreme iyi dayanr,
ancak yapm hatalar, temelin ve zeminin yetersizlii nedeniyle nemli
hasarlara uradklar da gzlenmitir (rn. 17 Austos 1999 Glck
depremi). Ahap yaplar, byk
depremlerde eilme ve katlar arasnda kayma gstermekle birlikte, orta
byklkteki depremlerde iyi davranr. lkemizdeki geleneksel ahap
yaplarn yatay etkilere direnleri
fazla deildir. Kgir ve kerpi yma
yaplar, depreme en az diren gsteren yaplardr. zellikle kt iilik
ve malzemeyle yaplm kerpi yma yaplar, ortann altnda saylabilecek (M<5) byklkteki depremlerde dahi yklmakta ve lmcl
olmaktadrlar.
ekil 1, ekil 2 ve ekil 3, binalarda
yaplan doru ve yanllar basit
izimlerle sergilemektedir. Binann
mimari ekli simetrik ve dzenli
olduunda, deprem srasnda binada

oluacak kuvvet dalmlar da dzenli

olur. Bylece burulma ve eilmeler
en az dzeye iner ve titreimler de
binann tayc unsurlarna (temel,
kolon, kiri, perde duvar) eit dalr.
Toptan gme tr kayplarn says
lkemizde maalesef ok fazladr.
ekil 3. Binada kolonlar kirilerden
daha gl olmaldr. Ksa kolonlar
kullanlmamaldr. Duvarlar yarm
braklmamal veya ksa duvarlarda duvarkolon arasnda boluk braklmaldr.
Ar at ve toprak at kullanlmamaldr.
Kolon ve kirilerin birleim yerlerine yakn
noktalarda etriyeler sklatrlmaldr.
Binalarda dey dorultuda dzensiz ekiller
kullanlmamaldr. ie gemi binalarda
boluk (derz) kullanlmaldr.
YANLI
gl
kiri
dzeni

DORU
ok

yeterli
kiri
gl
kolon

ksa
kolon
veya

etriyerler
[8/5-7 cm gibi]

37

Byk Patlama sylencesi balamnda

bilim sosyolojisi
Bilim alanna Baconistlerden ok kariyeristler dolutu.
Bunlar gl ve geni bir bilim tapna yaratt.
Kolay bir biimde kenara itilen zgr dnrlere bu
rgtlenmede yer yok. Bu ortamda zgr aratrma
abas olduka strapl ve hemen hemen ortadan
kalkt. Eer yeni bir bilimsel devrim gerekleecekse
bu Avrupada (eer ABDyi yknme drtsne
direnebilirlerse) veya dnyann dier lkelerinde
(Hindistan/in? Latin Amerika?) balayacak.

eviren: Prof. Dr. E. Rennan Peknl

009 yl Galileonun teleskopla evreni gzlemeye
balad 1609 ylnn 400. yldnmyd. 2009
yl bu nedenle Uluslararas Gkbilim Yl olarak
kutland. O yl yaplan eitli etkinliklerden birisi,
evrenbilimin byk sorunlarna ynelik tartmalar bir kitapta toplamak oldu. Editrln Mauro DOnofrio ve Carla Buriganann yapt bu kitap
Questions of Modern Cosmology - Galileos Legacy ad altnda Springer yaynevi tarafndan basld. Kitabn bilim sosyolojisini ilgilendiren blmnde
editrler evrenbilim alannn eitli uzmanlarna
sorular yneltmi ve yantlarn almlar. Bu yaz
kitabn ilgili blmnn evirisidir.

Kariyeristler ve Baconistler
Sevgili Jack (Sulentic), insanlar bilimsel etkinlikler yapyor. Biliminsanlarnn karakterlerinin ve inanlarnn bilime yaklamlarn etkileme olasl
var. Bu tr etkilemeler Galileonun yaad dnemde olduu gibi gnmzde de oluyor. Standart evrenbilimin vizyonunun baarsnda bu etkilemelerin
ksmen katks olduuna inanyor musun? Senin bu
konudaki kiisel deneyimin ve fikrin nedir?
Bu sorunun yant bilim sosyolojisi balamnda
verilebilir. Gkbilim ve zellikle evrenbilim gibi
yalnzca zel bilgisi olanlar tarafndan anlalan bir
konuda uzun deneyim sahibi olunca, bu tr etkinliklerde bulunan insanlarn sosyal davranlarna
ilikin gr sahibi oluyorsunuz. Kiinin bilimin
nasl yapldna, fikirlerin nasl karlkl sunulduuna ilikin balangtaki safl ok abuk bir biimde ortadan kalkabiliyor. niversite rencisiyken zt dncelerin savat alanlarda aratrma

38

yapmak bana heyecan verici bir ura olarak grnd. Ancak, kii zt dncelerin savat alanda aratrma yaparken, dmanlk ve kiilerden kukulanmaya ne gerek var? Chip Arp Doppler kaymas
olmayan krmzya kaymalar ve Byk Patlama paradigmasna seenek modeller zerine almak zere beni Pasadenaya davet ettiinde, insanlarn
benimle ilikilerini kesebilecei uyarsnda bulunmutu. Bilim alanndaki duruluun yitirilmesinde
kendisini gsteren bir baka etmen, bu alanda gerek bir entelektel ilikinin olmaydr. Belki hep
byleydi, bilimin nasl yapld konusunda benim
idealist bir yaklamm vard.
Bu alanda bir sre altktan sonra bilimsel etkinlikte bulunan deiik tr insanlarn varln
anladm; bu kiilerin deiik gdleri ve amalar
vard. Albert Einsteinn Max Planck ansna yazd yazy okuyunca her ey aydnla kavutu.
yle anlalyor ki Einstein da fizik konusundaki
aratrmalarda deiik tr insanlarn varln duyumsamt. Einstein fizie bilimin tapna derdi.
Einsteina ve ayn zamanda bizim saptamamza gre, bilimsel etkinliklerde kariyeristler ve de gerei aratrclar var. Kariyeristleri gden etmen kariyerlerinde ykseltilmedir; gerei aratranlarnsa
daha karmak ve gereki olmayan amalar var
(rnein, bilim ak). Gerei aratranlarn ayaklar yere salam basamyor. Gerei aratranlara Baconist diyelim (Bilimsel yntemin atas veya deney/gzlem tutkunu olarak adlandrlan Sir
Francis Bacon isminden esinlenmi bir niteleme).
Bacon, Galileonun aclyd. Pasadenada birden
ok derste, 1970li yllarda Baconist olunamayaca

konusunda sylemler duydum. Ve

bu saptamay yal bir biliminsanndan duyduumda yaadm aknlm hi unutamyorum.
Einstein gerei aratryordu ve
konumasnda Max Planckn da bir
Baconist olduuna deinmiti. Kukusuz, btn Baconistler Einstein
veya Max Planck denli zeki olamayabilir, ancak ayn gdyle bilimsel
aratrma yapyorlar. Bu sylediklerimden kariyeristlerin yetenekli biliminsan olmadklar anlam karlamaz. Aslnda kariyeristlerin teknik
konulardaki yetenekleri ou gerek
aratrcsndan daha iyidir. Bu iki
tr arasndaki fark, kariyeristler kariyerlerini u anki paradigmada geerli olan teknik konulardaki yetenekleri zerine kuruyorlar.
Kariyeristler gnmz paradigmasna ynelik tehlikeleri, paralarna, dllerine, yeliklerine ve byk teleskoplara ulama yolunda
karlaacaklar tehlikeler olarak alglyor. Ben, paradigmann tm cephelerini snamann ve sorgulamann
biliminsan olmann temel sorumluluu olduuna inandm. Ancak bu
felsefenin kariyeristler tarafndan
benimsenmediini rendim.
Evrenbilim alanndaki tartmal sorunsallara kariyeristlerin yant, bu sama bir dncetartlacak bir ey yokbu dnce
rtld biiminde oluyor. Tartmak bir yana tartmal konular
aratrmak bile gereksiz grlyor.
Bu durumu anlamak zor deil. Giderek daha byk ve yksek znrl aygtlar retiyoruz, ancak bu
uydular, teleskoplar, vb. g ve utkunun simgeleri, evrenbilimin standart modelini snama amal retilen aygtlar deil! Eer bu aygtlar
gvenilmeyecek aratrmaclarn
eline geerse, bu uydular, teleskoplar, vb. sonsuza dek srecek aratrmalara balayacaklar. Gkyzne ilikin bitmez tkenmez taramalarda
yeni bir bulgu ortaya kmyor. Eer
biraz yeni bir ey bulunsa, bilimsel
bildirilerin zet ksmnn son tmcesi daima, bu bulgu evrenbilimin
standart modelini destekliyor biiminde oluyor. Bu arpk bir durum,

ancak ne yazk ki gnmzde bilimsel kurumlarda ska karlayoruz. Byk teleskoplarda krmzya
kaymas byk (ne denli bykse
o denli iyi) olan kaynaklarn dk
sinyal/grlt gzlemleri iin zaman alabiliyorsunuz. Bu gzlemlerden elde ettiiniz sonular yksek
belirsizlik ierdiinden model iin
tehlike oluturmuyor (bilimsel olarak yanllanabilir deildir). Ancak
dk krmzya kaymal kaynaklarn yksek sinyal/grlt gzlemleri iin size zaman vermiyorlar. nk sonular standart Byk Patlama
modelinin temellerini sarsar. Dier
yandan, gncel olmayan bir konuda teleskop zaman isteminize olumlu yant almak hemen hemen
imknszdr. renciler bu durumun farknda, ancak evrenbilimin
standart modelini sorgulamak yerine ona inanmay rendiler.

grmeniz kolay, eer sosyal evrenin iindeyseniz bu olumsuz davranlar grmeniz imknsz. Kariyeristler gkbilimi sosyalletirdikleri
iin vg alrlar, Baconistler ou
zaman yalnzdr. Eletirel olmayan
onamaya bir rnek olarak Baldwin
etkisini ele alabiliriz. Bu etki, 5 elektronunu yitirmi olan karbon elementinin 1549 Angstrm dalga boyunda alglanan tayf izgisinin (CIV
1549) yeinliiyle kuazarn tmas arasnda iliki olmadn (anticorrelation) gsteren etkidir.

Bilim kuku duyma kltr

deil miydi?
Kariyeristlerin standart modele olan adanmlna rnek bulmak ok
kolay. Standart modeli destekleyen
herhangi bir kant eletirel olmayan
bir biimde hemen onadklar gibi,
modeli desteklemeyen kantlar da
yine eletirel olmayan bir biimde
yadsrlar. Eer kendinizi kariyeristlerin oluturduu sosyal evrenin (i
dnyasnda buna network denir)
dnda tutarsanz bu davranlar
Bilimsel yntemin atas veya deney/gzlem
tutkunu olarak adlandrlan Sir Francis
Baconn heykeli.

CIV1549 izgisi lmleri Hubble Uzay

Teleskopu ile alnmtr. Yatay eksende
tma, dikey eksende de durgun konsay
dzeneinde CIV1549 izgisinin genilii
var. Bylesine byk salma gsteren
noktalar ekildeki doru ile temsil etmek
olanaksz. Nokta says arttka ilikisizlik
daha da belirginleti.

Bu etkinin bulgusunu duyuran

bilimsel almada gzlenen az saydaki kuazar yukarda sz edilen iki fiziksel nicelik arasnda ok gl bir iliki sergiledi. Yazar doru
bir bilimsel yaklamla ilikinin doruluu konusundaki kukusunu dile getirdi. Sonraki yllarda, Baldwin
etkisini snamak iin gzlenen kuazar saysnda art olurken, iliki giderek zayflamasna karn, standart
Byk Patlama modelini savunan
kariyeristler tarafndan modeli destekledii savyla gklere karld. likinin gerek olduunu dorulama
amacyla verilerde oynadlar ve sonunda bu etki her yerde bulundu.
Baldwin etkisi ak o denli glendi
ki kariyeristlerin sosyal evresinin
iinde bulunan az saydaki aratrmac bu etkinin geerliliini sorgulama yrekliliini gsterdi. Ancak
bu kukucular poplerliklerinin anszn dne tank oldular! im-

39

di kuazarlar hakknda tayfsal adan

biraz daha fazla bilgi sahibiyiz ve biliyoruz ki, kuazarlarn ayn zelliklere sahip olduuna ilikin izlenim
sryor olmasna karn, kuazarlar
ayn zellikleri sergilemiyor. Bugnk bilgilerimiz nda Baldwin etkisi kaynaa zg bir etkidir ve ilikide gzlenen u deerler deiik
evrim aamalardaki kuazarlar simgeliyor. Daha basit sylersek, Baldwin etkisi krmzya kaymalar veya
tmalar birbirine yakn deerlerde
olan bir avu kuazarlar iin geerli.
Bu bulgu, Baldwin etkisinin kaynaa zg olduuna, kozmolojik bir
etki olmadna, evrenin genilemesi veya boyutlaryla ilgisi olmadna
iaret ediyor. Richard Feynman, bilim kuku duyma kltrdr demiti. Baldwin etkisinin braklmas
ve Standart Inm kayna olarak
kuazarlar toplantsnn rgtlenebilmesi ve 20 yldan fazla bir srenin gememesi iin biraz daha fazla
kukuya gereksinim vard.

Kopernik ve Galileo anda gzlem

yapan ve bu gzlemleri aklamaya alan, gerein peinde olan az
sayda aratrmac vard. O dnem,
kesinlikle kantlanan Kopernik paradigmasnn ykseliine tank oldu. Yine o dnemin almalar geni lde deneysel ve gzlemseldi:
Galileonun lmnden sonra Newton bilim sahnesine kt ve Galileo/
Kopernik gzlemlerini aklamak iin gerekli olan fiziksel yasalar ve
matematiksel yntemleri gelitirdi.
Yksek erke (enerji) fiziinde
gkbilim aratrmalarnn geleceini
belirleyen eilim, gelecein bilimsel
devriminde ncelii yakalamak biiminde geliiyor. Eer saptama doruysa, bu bilinaltndaki bir sretir.
Yksek erke gkbilim aratrmalarna kar yrtlen iddetli tartma bende derin bir izlenim brakt.
Yksek erke gkbilim almalarn
ancak kariyeristler sevebilir. Getiimiz 30 yl boyunca birok gen ve
zeki kiinin gkbilim aratrmalarn
terkettiklerine tank oldum. YukarGkbilim brokrasisi
da szn ettiim iddetli tartma,
Jack, sence, astrofizikte tamamen geni bir ekiple aratrma yapma eyansz ve deneysel/gzlemsel al- iliminin gelimesi ve baskn ynmalara yer var m? Veya, bilimsel tem olmas yaratc bireyleri bilimsel
almalarmzda etkili ancak henz almalardan uzaklatryor biikantlanamam paradigmalar var minde bir sav gelitiriyor ki, bana
m; bunlar bizi yanl zmlemeler gre bu sav doru. Bu eilim dev teyapmaya zorluyor mu?
leskoplarn gelimesi eilimiyle daYantm yansz almalara ku- ha da artacak. 100 metrelik bir tekusuz yer var biimindedir. Ancak leskop, 10 veya 20 tane 4-6 metrelik
bu ok kolay olmayacak; nk a- teleskoplardan daha iyi deildir. mzdaki bilimsel almalarn ya- kinci seenek, 4-6 metrelik telesplnda byk deiiklikler oldu. koplarla yaplan bilimsel almalar
birok birey ve grubun deney100 metrelik teleskop zamann kimin hak ettiine
nasl karar verilecek? Standart Byk Patlama modelini sel/gzlemsel almasna izin
destekleyen projeler mi?
verecei iin beyin gcn en
iyi kullanmay salayacaktr.
100 metrelik teleskop zamann kimin hak ettiine nasl
karar verilecek? Bu karar ok
kiiden oluan teleskop zaman ayrma komitesi ve standart Byk Patlama modelini
destekleyen projeler verecektir. Dier yaratc bireyler bu
tr alma yntemini skc
bulduklar iin ya aratrmay brakacaklar veya gkbilim
brokrasisine katlacaklar.

40

Yeni bir bilimsel devrim

ABD dnda gerekleecek
ada bilim 20. yzyla damgasn vuran ABD tarafndan ok gl bir biimde ekillendi. Bu kltrde, uzman olma kariyerin ve
zellikle para kazanmann yeermesini salad. Bu kltr ayn zamanda ar rekabeti bir kltr. Para
g demektir ve para kazanmak g
salamaya yaryor. kinci Dnya Savandan nce bilimsel aratrmalar
az sayda elit okullarda yaplyordu.
Ancak Sputnik her eyi deitirdi
ve bilim alanna binlerce kii, Baconistlerden ok kariyeristler dolutu. Bunlar gl ve geni bir bilim
tapna yaratt. Kolay bir biimde kenara itilen zgr dnrlere
bu rgtlenmede yer yok. Bu yeni
evrede zgr dnrlerin varln srdrmesi kolay deil. Bazlar, zgr dnme yeteneklerinin
krlenmemesi iin bu modann ortamna uyup iyi almalar retebiliyor. Ancak bu ortamda zgr aratrma abas olduka strapl ve
hemen hemen ortadan kalkt. Eer
yeni bir bilimsel devrim gerekleecekse bu Avrupada (eer ABDyi
yknme drtsne direnebilirlerse) veya dnyann dier lkelerinde (Hindistan/in? Latin Amerika?) balayacak.
Galileonun gkyzn gzleme
amacyla kulland ilk teleskoptan
400 yl sonra dev teleskoplarn yapldna ve daha byklerinin sraya girdiine tank oluyoruz. Eer gnmzdeki eilim srerse bu
teleskoplarn hibiri bulgu amal kullanlmayacak. Bu teleskoplar,
ou kii iin bir dinsel inan durumuna gelmi olan gnmz evrenbilim paradigmasn desteklemeye
adanacak. Bugn, Byk Patlama
evren paradigmasn ykacak herhangi bir gzlem dlemek zordur.
Bu paradigma ok ekici; ben bile,
igdlerime ters olmasna karn
bu paradigmann ekiciliini duyumsuyorum! Byk Patlama paradigmas karmak bir tapnak -karmakln kalesi. Bu paradigmay
ya olduu gibi onayacaksnz ya da,
eer yanllarn gstermek istiyor-

Karanlk erke sorunsal

karsnda gkbilimciler ve
parack fizikiler

sanz, ok derinlemesine girip onu

anlamaya alacaksnz. Kendi deneyimimden biliyorum, bu kalenin
herhangi bir tulasn kazmaya balarsanz sorunlarla ve tutarszlklarla karlayorsunuz. Ancak Byk
Patlama paradigmas acmasz bir
kurulutur, bu lgnca kaz iine
ancak bir Baconist giriebilir. Eer
bilimsel aratrmalarda olumlu gelimeler olursa, gelecek 100 yl iinde birok yeni ve temel bulgulara tank olabiliriz. Yukarda szn
ettiim gkyz taramalar, Yer konulu ve uzay teleskoplarn tekeli altna almaya devam edecek olsa
da bu almalarn yararl bir yan
var. Elde edilen veriler arivleniyor, kamuya alyor ve sanal gzlemevlerine iletilebiliyor. Kiilerin
bu arive girip verileri (dikkatli bir
biimde) kullanma olasl var. Bu
verilerde kariyeristlerin dikkate almad, almak istemedii altn deerinde noktalar var!
Gnmzde insan d krklna uratacak eilimler var: 1) yaynlanm olan ou makalelerde tek
yanllk var ve 2) tm dnya apnda seminerlere katlmn dm olmas. Kii, kendi almasna ilikin
veya yakn konulardaki seminerlere
katlarak kariyerinde ilerleme yapabilir. Bu katlmlar olmazsa, yaratc muhalefet bastrlm olur, byk
veya kk apl bilimsel devrimler
byk olaslkla gereklemez.

larsa, ortaya kacak olan durum

astrofizii olumsuz etkileyecek, gnmzdeki olaanst canlln,
geniliini ve eitliliini kstlayacak ve genel olarak kamunun, zel
olarak da parlak ve istekli gen neslin astrofizikten uzaklamasna neden olacaktr.
Einstein 90 yl nce, evreni zamanla deimeyen, dier bir deyile durgun yapmak iin kozmolojik
sabit ad verilen terimi denklemine
ekledi. Aradan geen sre boyunca
ortaya kan eitli evrenbilimsel sorunsallar aklamak iin bu kavram
sk sk ya ortadan kaldrld ya da
hortlatld. Son zamanlarda evrenin
genileme hznn arttnn gsterilmesi byk bir srprizle karland.
Bu ivmeli genilemeyi aklamaya
ynelik nerilerden birisi Einsteinn
Genel Grelilik kuramnn deitirilmesi ynndeydi. Genel Greliliin matematiksel denklemlerindeki
dorusal olmayan terimlerin varl ve beklenmeyen etkileri ve etkin
olan skaler alan, ekim ile kuantum
mekaniinin daha yksek fiziksel
boyutlu sicim kuramnda birletirilmesini gndeme getirdi. Bu gelimeler, kendisini yalnzca evrenin en
genel evriminde gsterecek olan yeni bir fizii gerektirdi.
Benim bu gelimelerden karacam sonu udur: Hal denklemi
parametresine kstlama getirme amacyla yaplan deneyler yerine, Karanlk erkeyi aratracak gzlemevleri tasarlamamz gerekiyor. Gzlem
aygtlarmzn elde ettii verilerin
gvenilir olmas, yalnzca evrenin
genilemesi tarihesine deil, ayn

Sevgili Simon (White) sen son zamanlarda, gkbilimin ve parack fiziinin evrenbilime olan yaklamlarn ilgin bir biimde karlatrdn.
Bu almanda Karanlk erke sorunsalna younlam olan kuramsal ve
deneysel abalarn ve daha genel konuursak, temel fizikle ilikili konularn gkbilim almalarna tehlike
oluturacandan sz ettin. Bu grn zetler misin?
Parack fizikileri ve astrofizikiler ortak ilgi alanlarna ilikin konularda uzun zamandr retken bir
ibirlii iindeler. Bu ibirliinin nemli sonularn yle sralayabiliriz: 19. yzyln sonlarnda Gnete
helium elementinin bulunmas; yldzlarda ve Byk Patlama annda
gerekleen ekirdek tepkimelerinin
aklanmas; ok youn zdein hal
denkleminin aratrlmasnda ntron yldzlarn kullanlmas; Gne
ntrino sorunsal ve ntrinolarn
ktlelerinin saptanmas; axionlarn
doas ve ktlesine ilikin astrofiziksel kstlamalar; en kk spersimetri modelinin (Minimal Supersymmetric Model) parametreleri
zerine yaplan snrlamalarn, Karanlk zdek (madde) kmelerinde
gerekleen zdek-antizdek yok etmesi (matter-antimatter annihilation) sonucunda aa kan nmla gereklemesi; parack fiziinin
kulland istatistiksel ve veri zmleme yntemlerini kullanarak,
ekimsel mikromercekleme aratrmalarnda elde edilen veri tabannn
zmlemeleri. Bu karlkl gelime ok yararl oldu, parack Karanlk madde/enerji sorunsal konusunda
parack fizikileri ve astrofizikiler uzun zamandr
fizii ve astrofizik alanlarnda retken bir ibirlii iindeler.
yeni aratrma kollarnn almas saland. Bu yardmlama
kukusuz srecek.
Karanlk erke sorunsal hem
evrenbilimcileri hem de yksek
erke fizikilerini bylyor, ancak bu sorunsal nceki dnemde gerekleen disiplinleraras
yardmlama desenine uymuyor. Eer farkllklar anlamada
ve uygulamada baarl olamaz-

41

zamanda ok saydaki gkbilim sorunsallarna da yant verebilmelidir.

Karanlk erke balamnda en arpc baar yks, son on ylda mikrodalga ardalan nm deneylerinde
elde edilen sonulardr. Bu yk, ou evrenbilimciyi gereki olmayan
beklentilere sokmutur. Bu beklentiler, kozmik genileme ve gkada kmeleri, gkada sper kmeleri gibi
yaplarn evrimini belirleme abamz, gzlemlerde ortaya kan sistematik belirsizliklerin deil, istatistiksel
belirsizliklerin snrlayaca ynndedir. Kozmik mikrodalga ardalan nmnn astrofizikte zgn bir yeri
vardr. Bu alandaki bilgiler, son derece basit bir dizgede ortaya kan dorusal tedirginliklerden tretilebiliyor.
Ayrca, ardalan nmndaki scaklk dalgalanmalarn kirletme olasl bulunan nalan gkcisimlerinden
kaynaklanan nm bolanabilecek
dzeydedir. Ancak, SNe spernovalarn, gkadalar veya gkada kmelerini uzaklk lei olarak kullanma
abamzda ansmzn bu denli yksek olma olasl ok dk. Yksek
erke fizikilerinin devasa niceliklerde
birikmi olan hzlandrc verilerinin
iindeki gerek sinyalleri yapay sinyaller ve grltler iinden ayklama
ii, samanlkta ine aramaya benziyor. Parack fizikilerinin bu abadaki uzmanlklar, karanlk erkeye
ilikin olduu dnlen verilerin
zmlemesinde kukusuz iimize
yarayacak.

Astrofizik frsatlar alandr

Varolan parasal kaynaklar bu iki
aratrma alanna uygun bir denge iinde datmak m gerekiyor, yoksa
bu disiplinler yntemsel olarak birbirinden farkl olduu iin kaynaklarn datmnda birisi avantajl durumda m?
Yksek erke fiziinin deneysel
cephesi birka yldr ok dar bir alana kstland. rnein, ou aratrmac tarafndan protonun i yaps
nkleer fizik olarak dnlyor.
Bu alann alanlar, ok az saydaki hzlandrclarda yaplan devasa aygtlarda daha ok aratrmac
ieren gruplarda rgtlendi. Aratr-

42

ma programlar az saydaki Byk

Sorulara yant bulma amacnda. Bilim dnyasnn ve parasal destekilerinin Byk Hadron arptrcsnn
(LHC) ardlna para bulup bulamayaca belli deil. LHCde alan her
bir aratrma grubunda 1000den fazla fiziki bulunuyor. Bu kapsamdaki
bir organizasyonun yaklamlar endstriyel dzeyde olmal; bu alma alannn gelecekte nasl ilerlikte
olaca ak deil. Giderek artan saydaki fiziki, karanlk czdek gibi aratrma alanlarna, astroparack
fiziine kayyor.
Oysa ki astrofizik daima frsatlar
alandr, birok cephede e zamanl ilerlemeler yaplabiliyor. Astrofizikteki i blm yksek erke fiziindekine benzemez. Yksek erke fiziinde
gzlemevlerini ve aygtlar yapanlarla onlar kullananlar farkl ekiplerdir, bu nedenle, en nemli sorunlar
saptayan kk gruplarn olumasna izin verir. Gnmzde ynetimin
bir sayfalk zetinde bile gkbilimin
ok geni bir ncelikli aratrma alan vardr: Karanlk erke ve karanlk
zdek; gkadalarn, yldzlarn ve gezegen dizgelerinin kkeni ve evrimi;
karadeliklerin doas; u koullarda fizik; erken evren; ekimsel dalgalar ve ntrino gkbilimi; yaamn
kkeni Astrofizikteki bu eitlilik,
merakl gen aratrmaclarn kendilerine uygun bir alan bulmasna ve
henz yksek lisans, doktora veya
doktora sonras aratrmacyken bamsz, uluslararas dzeyde tannan
biliminsan olmalarna izin veriyor.
Astrofizik gkbilimin geni halk kitlelerinde poplerlemesinden de ks-

men sorumludur. Popler ve amatr

gkbilim dergi saysn yksek erke
fiziindekilerin saysyla veya gazetlerde her iki alana ilikin yaynlanan
haber saylarn karlatrn, astrofiziin baskn olduunu greceksiniz.

Gen bireylerin yeni ve

devrimci ngrleri
Gkyzn tarama gkbilimi
bizim alanmzda aratrma yapan ekiplerin saysnda dev bir arta neden oldu. Yksek erke fiziindeki
rgtsel yapdan daha zayf olmasna
karn bu ekipler hzlandrclarda
alan ekiplerin moral deerlerini
benimsemilerdir. Byk leklerde
yaptmz karanlk erke taramalarna yksek erke fizikileri de katld iin ok sayda aratrcyla alma eilimi artt. Bu durumun etkisi,
rnein atf alma istatistiklerinde
kendisini aka gsteriyor. ok sayda atf alan aratrmaclar bu konuma, yazar listesi ok kabark olan
ancak bireysel katks belli olmayan
makalelere verilen atflarla ykseliyorlar. Bylesi ekiplerde hiyerarinin nemi var. Yal biliminsanlar
asistanlar iin referans mektubu yazar ve bu genleri tanmayan bir kii ya da kurum iin gvenilecek tek
kaynak bu mektuplardr. Bu byk
ekiplerde alanlar ayrca ekip biliminsan sfatyla kredi salyorlar,
oysa ki bunlarn ekipteki grevleri
yaratc biliminsanlndan ok ynetsel oluyor. Bu yntem, yazarlk
listesini aratrmaya katk dzeyine
gre dzenleyen geleneksel gkbilim uygulamasndan daha az eitliki ve daha az effaftr.
Bana gre, yetenekli gen biliminsanlar iin byk ekip bilimi
geleneksel gkbilim aratrmasndan
daha az ekicidir; ikincisinde kk
sayda aratrmac ieren ekipler gelikin gzlem aygt olan ulusal veya
uluslararas gzlemevlerine projeler sunar. Baz projeler, rnein karanlk erke taramas, ok sayda biliminsannn katksn gerektiriyor.
Eer bu tr projeler gkbilim aratrma alannda baskn olursa bu gelime gkbilimi zayflatr. Gkbilimdeki ilerlemeler, byk ekiplerin

planlanm programlarndan ok,

yaratc ve esin kayna yksek bireylerden geliyor. nanyorum ki karanlk erkeye ilikin bilgilenmemiz,
tpk 100 yl nce Merkr gezegeninin enberi noktasnn sistematik olarak kaymas rneinde olduu gibi,
doru lmler yapan endstriyel gce sahip kampanyalarla deil,
gen bireylerin yeni ve devrimci ngrleriyle olacak.

yi rgtlenmi gruplarn
nemi
Sevgili Gerard (tHooft), getiimiz son 20 ylda fizik ve astrofizik alannda aratrma yntemleri

ok deiti. Gkbilim ve fizik alanndaki yeni nesil aratrmaclar,

bu yzylda artan rekabet ve i olanaklar erevesinde yetiiyorlar.
Bilimin baz alanlarnda, gelimelere yalnzca byk sayda aratrmac ieren ok iyi rgtlenmi gruplar
damgasn vurabiliyor. Bu durum,
bireysel aratrmada ok uzmanlamay gerektiriyor. Bylesi bir rgtlenmenin gelecekte bilim zerine etkisinin olumsuz olacan dnyor
musun?
Ben byk apl ve iyi rgtlenmi aratrma gruplarnn sorun karacana inanmyorum. Gnmzn bilimsel sorunlarnn ouna
ancak, yetenekleri ve kaynaklar en
byk lde olan ve ortak abada iyi rgtlenmi olan gruplar yant bulabilir. Bilimsel aratrmalardaki byk giriimlerimizi, rnein,
teleskoplar ve dier algalar uydularla atmosfer dna karma, devasa hzlandrclar yapma konusunda
kamudan ve politikaclardan aldmz destek beni ok mutlu ediyor.
Biliminsanlar olarak bizim grevimiz, kamunun bize verdii bu des-

tein karl olarak onlar gelimelerden haberdar etmektir. Eer ilgi

ekici yeni bir bulgu yapamazsak
o zaman sorun balar ve kamunun
desteini yitiririz.
Bilimsel almalarn hepsi yukarda deindiimiz yntemle olmuyor. Hl kk leklerde sren yntemlerimiz var. Ucuz ve orta
dzeyde znrle sahip aygtlarmzla gzlem ve deney yapyor,
kuramsal yntemlerle zmlemeleri gerekletiriyoruz. Bu yntemle
yaplan almalarda, kendisini bilime adam aratrmaclarn maalarndan fazla bir masrafa gerek kalmyor. Bilimi ilerleten ey, elimizin
altndaki tm yntemleri birletirmektir. Bu da bizim kendimizi olduka st dzeyde uzmanlatrmamz gerektiriyor. Bazlarmz hl
her konuda sz sahibi olan entel
olmay srdryor. Tm enteller
ve uzmanlar genel olarak bilimin zel olarak da bizim bilim alanmzn
gelimesine katkda bulunuyor.
Kaynak: Questions of Modern Cosmology, Galileos Legacy,
eds. Mauro DOnofrio & Carlo Burigana, Springer - Verlag,
Berlin Heidelberg, 2009.

43

Astroloji neden bilimsel deildir?

Bir bebein doum annda, Proxima yldznn bebee
uygulad ktle ekim etkisi, yaklak yarm metre uzaktan
geen karasinein oluturduu ktle ekim etkisiyle
ayndr. Yine, bir bebein doduu anda douma yardm
eden yaklak 1 metre uzaktaki, 80 kglk bir doktorun
uygulad ktle ekim kuvveti Marsn uygulad kuvvetten 10 kat daha byktr.
Yani bu durumda, bebek doktor burcu mu oluyor? Yoksa sinek burcu mu?
Dr. Niyazi Yk
Fiziki, Sinop niversitesi

ezegen ve yldzlarn devinimlerine bakarak gelecee ilikin ngrlerde bulunan astrolojinin, binlerce yllk bir gemii vardr. Yaadmz yzylda, dnya nfusunun byk bir ksm astrolojiye
inanyor ve yakndan takip ediyor. Hemen tm gazetelerin gnlk astrolojik fal stunlar var. Astroloji, internet siteleri, tv programlar ve mterilerini bekleyen daha birok simgesel rn sayesinde
milyarlarca dolarlk dev bir sektr durumunda. Bu
makalede, astrolojinin evreni sabit bir deimez olarak deerlendirdii, fakat gerekte evrende her
olgunun ve hareketin deiim iinde bulunduu
bilimsel kantlaryla gsterilmeye ve astrolojinin snd limanlar, bilimsel kantlar araclyla yklmaya alld. Astrolojinin k noktas ve tarihsel
geliim sreci verilerek astrologlarn bilimsel olmayan bilgilerle insanlar nasl kandrd, tm insanlar nasl 12 kiilik zelliiyle snrlad, maddi
ve manevi adan nasl smrd, tekiletirdii, tepkisizletirdii ve nasl savaa, kin ve nefrete
ynlendirdii anlatld.
Babilli krallar, tanrlar adna Ziggurat olarak anlan byk
basamakl kuleleri ina ettirdiler. Ziggurat, astronomik gzlemler
iin de kullanlyordu. Tabloda nl Babil Kulesi.

44

Astrolojiye kar bir bildiri

Astrolojinin bilimsel olmadn gstermeye ynelik zmlememize, astrolojinin rtldn, bilim olmadn, insanl yanltan byk bir
aldatmaca olduunu beyan eden bir bildiriden alntyla balamak yararl olacak. Bu alnt, 2009 ylnda stanbul Kltr niversitesi tarafndan Trkeye evrilerek baslan Astroloji rtld isimli
kitapta yaymlanan ve 19 tanesi Nobel dll olmak zere toplam 192 bilim insannn imzasnn
bulunduu Astrolojiye kar bilimsel k isimli
blmden alnmtr. Yaptta uyarc bir dille yle
denilmektedir:
Deiik bilimsel alanlarda alan bilim insanlar astrolojinin dnyada artan yaygnlndan kayg duyuyor. Aada imzas bulunan biz gk bilimciler, astrofizikiler ve dier alanlarn bilim insanlar,
kamuyu, astrologlarn zel veya basn yayn araclyla verdikleri salklar ve ngrleri sorgulamadan
onamamalar konusunda uyarmak istiyoruz. Astrolojiye inanmak isteyenler, astrolojik retilerin hibirinin bilimsel temelinin olmadn bilmelidirler.
Gnmzde, dnya ile dier gezegen ve yldzlar
arasndaki uzaklklar bilindiinden, uzak gezegenlerin ve ok daha uzaktaki yldzlarn ekimsel ve dier
etkilerinin ne denli kk olduunu biliyoruz. Doum
annda gezegen ve yldzlarn uygulad kuvvetlerin
geleceimizi ynlendireceini sanmak basit bir yanlgdan baka bir ey deildir. Uzak gk cisimlerinin
konumlarnn, belli gnleri veya dnemleri, belli ileri yapmak iin uygun kld veya belli iaretler altnda domu olmann, o kiiyi dier kiilerle uyumlu veya uyumsuz klaca da doru deildir. Artk astroloji
arlatanlarnn aldatc savlarna iddetle ve dolaysz
olarak kar kma zamannn geldiine inanyoruz.
uras aka bilinmelidir ki, astrolojiye inanmaya devam eden kiiler, bunu, inanlarnn bilimsel temelinin olmadn ve aslnda astrolojiye kar gl kantlarn olduunu bile bile srdryorlar
demektir.

Astroloji tarihine
ksa bir bak
Genellikle birok kii Astronomi (Gkbilimi) ve Astroloji (Yldz
Falcl) kelimelerini kartrmaktadr. Fakat grld zere ikisi de
ok farkl iki kavramdr. Ayrca, astronom, gkbilimci demek iken, astrolog ise kelimenin tretildii Eski
Yunancada yldzlardan haber veren
anlamna gelmektedir.
Eski alarda, astroloji ile astronomi i ie gemi durumdayd.
nk o zamanlar neyin ne kadar
bilimsel olup olmad snanamyordu. Aslnda, astrologlar bazen bulgularyla gkbilimine katkda bulunurken, bazen de astronomlarn
bulduklar astrolojiye yeni alanlar
aarak katk salamaktayd. Astronomlar izledikleri yldzlar ve dier
gk olaylarn haritalar yapmada,
mevsimsel takvimler oluturmada
kullanrken, astrologlar bu bilgilere
baka mistik anlamlar da ykleyerek
insanlarn ve toplumlarn geleceklerini tahmin etmede ve kehanetlerde
bulunmada kullanyorlard. ok zaman gemeden, astrologlarn bu kehanet ynleri eski a krallarnn da
dikkatini ekti. Bu krallar, astrologlar yanlarnda gvence altna aldlar
ve onlardan halkn krallarna balln artrmak, buyruklarna itaat
M 2. yzylda yaam olan Batlamyusun
(Claudius Ptolemy) yazd Tetrabiblos
adl yapt ilk astroloji kitabdr ve gnmz
astrolojisinin temellerini oluturur.

Rnesans dnemi, Avrupada astrolojinin en ok yayld dnemlerden biriydi.

etmek iin salklar vermelerini, tehdit edici kehanetlerde bulunmalarn istediler. M 2500 yllarnda Babilli krallar, tanrlar adna Ziggurat
olarak anlan byk basamakl kuleleri ina ettirdiler. Ziggurat, astronomik gzlemler iin de kullanlyordu. Zigguratlarn bu kadar yksek
ina edilmesinin nedeni, o kentin
tanr veya tanralarnn insanlarla konuabilmesi iin yeryzndeki temas noktas olarak dnlmesiydi. Babilde, astrolojik i tapnak,
Zigguratlarn tepesinde bulunurdu.
M 2000 yllarnda, Babilli kitleler
Marduk (Jpiter), Bibbu (dier gezegenler) ve dier gk yelerini kzdrmaktan korktuklar iin onlarn
yerdeki temsilcileri olan astrologlar
dinliyorlard.
Babilde iki tr by vard, birincisi sakatat okuma (zellikle de karacier) ikincisi de gezegen ve yldzlard. Sakatat okuyucusunun
(astroloun), kendisine getirilen
hayvandan alnan kesik cierde kullanaca ekil says azd ve sakatat
sahibine kiilii ve gelecek yazgs hakknda syleyecekleri de kstlyd. Oysa ayn ii yldzlar ve gezegenlerin farkl konumlarna gre
yapmak daha kolay ve ucuzdu. M
6. yzylda Msrda, M 5. yzylda inde, MS 800de Maya uygarlnda, MS 1400de Aztek uygarlnda da benzer astrolojik uygulamalar
grlmektedir.

M 6. ve 5. yzyllarda Yunan
uygarlna gelen astroloji, burada
gelimekte olan evren modellerine
girmeye balad. Yunan kozmolojisinde hem gizem hem bilim, hem
fantezi hem de gerek vard. M 2.
yzylda yaam olan Batlamyusun
(Claudius Ptolemy) yazd Tetrabiblos adl yapt ilk astroloji kitabdr ve gnmz astrolojisinin temellerini oluturur.
Astroloji Romaya M 1. yzylda girmitir. Roma imparatoru Domitian, MS 96 ylnn 18 Eyll gn
sabah saatlerinde imparatorluk horoskopunun ngrd gibi suikastlar tarafndan banyo yapmaya hazrlanrken ldrld. Domitiann
kendisi de ynetime gelirken, doum horoskopunun ngrd gibi
kendi annesini ldrmt. Bunlar,
astrologlarn salklaryla ilenmi
ilk cinayetlerdendir. MS 400 ylnda, Kutsal Roma kilisesinin barahibi St. Augustinenin bir arkadann
karsyla kle bir kadn ayn zamanda hamile kalm, doumlar da ayn
zamanda olmutu. Dolaysyla, bu iki ocuun ayn yazgy paylamayacak olmas Batlamyus astrolojisine
byk bir darbe vurmutu.
Romallardan sonra ke geen
astroloji, Hint, ran ve Yunan kltrnn etkisiyle Araplar tarafndan
yeniden canlandrld ve Rnesans
Avrupasna da Araplardan yaplan
eviriler araclyla geti. Rnesans

45

Avrupas (14-15. yzyl) alkantl bir zamand, alk, ktlk, salgn

hastalk, hrszlk kol gezmekteydi.
te bu koullar altndaki insanlar iin astroloji snlacak bir liman gibiydi. Bu yzden bilim tarihilerinin
de syledii gibi, Rnesans dnemi,
astrolojinin en ok yayld dnemlerden birisiydi.
Evrenin merkezine Gnei yerletiren ve Yer merkezli astrolojinin
kn balatan Copernicus idi.
Ardndan, Galileo, Kepler ve Newton almalaryla bunu desteklediler. rnein, Johannes Keplerin
(1571-1630) yaad dnemde her
trl falclk, batl inan ve astroloji toplumun byk bir kesiminde
kabul gryordu. Buna inanmayanlar haliyle hain ilan ediliyordu. Bu
yzdendir ki, Kepler bile New Astronomy kitabn yazncaya kadar astrolojiye inand.
Almanlar 1. Dnya Savan kaybetmenin karamsarln yayordu
ve astrolojiye sarlmlard. Adolf
Hitler (1889-1945), 1920-1930 aras
astrolojinin glenmesi iin elinden
geleni yapt. Bylece, astrologlar araclyla tm rk fikirlerini topluma dayatabilecekti.

Takmyldzlar

Zodyak (Burlar Kua)

Takmyldzlar
Gnein grnd Zodyak
(burlar kua) zerinde gerekte
12 deil 13 takmyldz vardr (Tablo 1). Gnein burlara kar olan
durumunun deimesi yznden,
bugn burlardan hibiri kendi adyla anlan blgede bulunmamaktadr. Ancak ne ilgintir ki, bugn
astrologlar, halen Batlamyustan kalan verileri kullanmaktadr.

Astrologlarn
(yldz falclarnn)
by yntemleri
Astrologlarn yldz haritasnda 12 Bur, 12 Ev ve 10 Gezegen vardr. Kiinin doum annda
ufukta ykselmekte olan bur (takmyldz) ise ykselen olarak kabul edilir. Astrologlarn benzerlikler yasas olarak adlandrdklar
denk gelme ilkesi tm bylerin
ardndaki temel varsaymdr. rnein, ilkel insanlar iin Marsn kzl
grnm, kan, sava ve saldrganlk simgesiydi. Demir de savalarda
kullanlrd. Bylece demir, Mars,
sava tanrs, krmz renk arasnda
canlarnn istedii gibi iliki kurdular. Bu durumda, bir kii doduun-

Takmyldz,
gkyznn Tablo 1. Zodyak Takmyldzlar
blnd 88 alandan her biAstrologlarn Tarihleri
rine verilen isimdir. Bunlarn Takmyldz
48 tanesi Batlamyus tarafndan
21 Mart - 20 Nisan
adlandrlmtr. 16. yzyldan 1) Ko (Aries)
18. yzyla kadar birok ye- 2) Boa (Taurus)
21 Nisan - 20 Mays
ni takmyldz kefedildi. 1928
21 Mays - 21 Haziran
ylnda Uluslararas Astrono- 3) kizler (Gemini)
mi Birlii tarafndan resm ola- 4) Yenge (Cancer)
22 Haziran - 23 Temmuz
rak 88 takmyldz kabul edildi.
24 Temmuz- 23 Austos
Yani, gkyznde belirli grup- 5) Aslan (Leo)
lar halinde hareket eden baz 6) Baak (Virgo)
24 Austos - 23 Eyll
yldzlarn bir hayvan figrne
7) Terazi (Libra)
24 Eyll - 23 Ekim
veya baka bir eye benzetilmesi gkbilimsel aratrmalar iin 8) Akrep (Scorpius) 24 Ekim - 22 Kasm
faydal olmaktadr. Bilimin bu9) Yay (Sagittarius)
23 Kasm - 22 Aralk
na itiraz yoktur, fakat bu bilgilerin 192 bilim insannn gr- 10) Olak (Capricornus) 23 Aralk - 20 Ocak
n ieren Astroloji rtld
adl yaptta da sylendii gibi, 11) Kova (Aguarius) 21 Ocak - 19 ubat
astrolojik ngrlerde ve kii- 12) Balk (Pisces)
20 ubat - 20 Mart
lik tespiti yaplmasnda kulla13) Ylanc (Ophiuchus)
nlmas bilime aykrdr.

46

Bilimsel Devrimin nclerinden Kepler bile

New Astronomy kitabn yazncaya kadar
astrolojiye inanmt.

da gkyznde Mars varsa, astrologlar bu kiinin saldrgan, sabrsz

ve sava olacan sylediler. Ayn
mantkla Dnyadan en parlak grnen gezegen Vens ise ak, gzellik ile ilikilendirilmitir. Oysa
o zamanlardaki astrologlar, bugn
bilindii gibi Vensn atmosferindeki slfrik asitten dolay gezegenin ortalama 463 C0 scaklkta bir
cehennem olduunu bilseler acaba
yine de byle gzel yaktrmalar
yaparlar myd? Gnee yakn olduu iin plak gzle zor grnen
Merkrden yola klarak tanrlarn ne zaman nerede olaca
bilinmez fikri oluturulmutur.
NASA verileri
Babilliler ve Yunanllar Jpiteri
(Gerek say ve tarihler)
yava devinmesinden dolay,
19 Nisan - 13 Mays
tanrlarn yneticisi olarak grdler. Bu durumda doanlar
14 Mays - 19 Haziran
da ansl, gl, yakkl vb. o20 Haziran - 20 Temmuz
larak deerlendirdiler.
21 Temmuz - 9 Austos
10 Austos - 15 Eyll
16 Eyll - 30 Ekim
31 Ekim - 22 Kasm
23 Kasm - 29 Kasm
18 Aralk - 18 Ocak
19 Ocak - 15 ubat
16 ubat - 11 Mart
12 Mart - 18 Nisan
30 Kasm - 17 Aralk

Astrologlarn
sahtekrlk sanat
Astrologlar, sahtekrlk sanatlardr. nk bilimsel
verileri ve bilimin sylediklerini
deitirip, mterilerine satarlar. Bu falclar, mterilerinden
bilinli veya bilinsiz ipular
alrlar ve burcunun szde zelliklerine kanm mterilerine
parayla salk vermeye balarlar.
Astrologlar, mterilerinin beklenti, korku ve hassas noktalarn ustalkla kullanrlar. Astrolo-

un verdii herhangi bir salk, kafa

karkl iindeki bir mterinin
fikirlerinden iyidir. Astrolojik salk
arayan mterilerin ou, evlilik
ve aile ii sorunlarna zm arayan kadnlardr. Astrolojik fikir ne denli belirsiz, anlalmaz
ve romantikse, mistik modelin
baars o denli yksek olur.
Atrologlar, mterilerine gerektii kadarn verir ve seanslar dzenlerler. nk salklarn bir kerede satacak kadar aklsz
deildirler. Astrolojinin ii karanlk
ve gizlidir. Bylece o, iindeki entrika ve arlatanlklar gizlemektedir.
Astrolojik taklar, simgeler, oymalar, kartlar vb. kendisine satlacak
zengin mterisini beklemektedir.
Astrologlar uratklar iin gerek
olup olmadyla hi ilgilenmediler.
Onlar ilgilendiren ey, kitleleri etkileyip kullanmada yardmc olacak
bir dizgenin retilmesiydi.

Astrolojinin boa kan

baz ngrleri
15. yzylda Pico della Mirandolann yazd 10 ciltlik Disputationes astrolojiye kar yazlm ilk
kitaptr. Pico, astrologlarn k mevsimlerindeki hava ngrlerini denetledi ve toplam 130 ngrnn
sadece 7 tanesinin doru olduunu
gsterdi.
Avrupal astrolog Toledolu John,
1186 ylnda bilinen gezegenlerin
Terazi burcunda bir araya toplanacan ngrd. Tm Avrupa byk
bir korkuyla 1186 yln beklemeye
balad, erzaklar hazrland, tneller
kazld. Ancak, 1186 yl frtnasz,
felaketsiz geti.
1651 ylnda William Lily, astroloji kitabnda Londrada yangn kacan ngrd, 15 yl sonra Londrada ciddi bir yangn oldu.
Parlamento Lilyi yangnn sebebi olduu gerekesiyle savunmaya ard. O zamanlar, Londrada motorize
yangn sndrme ekipleri yoktu ve
en basit yangn ok byk zararlar
verebiliyordu. Bu durum, gnmzde, fay hatt zerindeki bir yerde
deprem olacan sylemekle ayndr.

san Miller Fiyaskosu balkl haberi aynen yle: Geen haftalarda

Trkiyeye gelen nl astrolog Susan
Miller, Trkiye ile ilgili iddialarda
bulunmu ve zellikle 21 Aralk
2010 tarihinde Trkiyenin sarsc olaylar yaayabileceini ileri srmt. Ancak hibir ey
olmad. Trkiye, siyaset, ekonomi ve gvenlik asndan en
sakin gnlerinden birini yaad.

Bilimin
astrolojiye verdii dersler

Gnein burlara kar olan durumunun

deimesi yznden, bugn burlardan
hibiri kendi adyla anlan blgede
bulunmamaktadr. Ancak ne ilgintir ki,
bugn astrologlar, halen Batlamyustan kalan
verileri kullanmaktadr.

ABDde astrolojik ekonomistler

Barth ve Bennett, 1974te yaymlanan kitaplarnda, 1962-1970 yllar arasnda ABD deniz kuvvetlerine
giren 154.000 kiiyi kapsayan bir
alma yaptlar. Bulmak istedikleri, Marsn Akrep ve Ko burlarna ykledii saval zellikleri idi.
Fakat barsever olduklar sylenen
Terazilerin says bunlarla ayn
kt.
Fransz
Michel
Gauquelin,
1979da Ici Paris dergisine cretsiz
yldz haritanz karlr yazan bir
ilan verdi ve bavuran herkese ayn
haritay gnderdi. 150 kiiden 141i
karlan kiisel yldz haritalarndan son derece memnun olduklarn, yorumlarn kiilikleriyle rttn syledi. Ancak deneyin ilgin
bir yn daha vard: Yldz haritas,
1946da katliam suundan idam edilen Marcel Petiota aitti.
ngiliz astrolog John Addley,
1000 adet 90 yandaki kiinin horoskop haritasna bakt ve ksa mrl bilinen Balklarn saysnn
neredeyse uzun mrl olduklarna inanlan Olaklarn says ile ayn olduunu buldu.
Gnmzde de felaket haberleri vermek astrologlar arasnda yaygn, fakat bunlarn hi birisi gereklememektedir. rnein, 23 Aralk
2010 tarihli Milliyet gazetesinin Su-

Galileonun gzlemlerini Kepler yasalar, Newtonun ekim yasas, gelien genetik bilimi takip etti
ve insanlarn kiiliini gezegenlerin
mistik etkisinin ve doast gler
deil genlerin, sosyolojik-psikolojik
etkiler ve dier evresel etkilerin
belirledii bulundu. Modern bilim,
evrenin sadece sezgilerle anlalamayacak kadar karmak ve byk
olduunu gstermitir (kara delikler, spernovalar, kuantum mekaniksel sistemler). Gne ve Ayn
yeryznde elbette etkileri var. Hayvanlar glerini buna gre dzenliyor, bitkiler buna gre yaprak ayor, mevsimler oluuyor. rnein,
Gneten gelen ykl paracklar,
Dnyann manyetik alan ile etkileerek Auroralar (Kuzey klar) oluturur. Ama bunlarn astroloji ile
hibir ilgisi yoktur.
Nasl olur da gezegen ve yldzlar
konumlarn deitirdii halde, dnyadaki insanlara sabit karakterler
ykler? Bundan 10 bin yl nce veya
1 milyon yl nce gkyz, bugn
grdmz gibi deildi. Gelecekte de ayn olmayacak. Bilim, deiim
zerine kuruludur. Fakat astroloji
ve her trl dogma deimezler zerine kuruludur. Mesela ayn saatlerde, 1 Ocak 1180de doan birisiyle, 1 Ocak 1980de doan birisi iin
gzlenen gkyz hibir ekilde ayn deildir. Fakat astroloji bu iki insan da ayn kiilikli olarak kabul etmektedir. Gne sistemi, Samanyolu
Gkada merkezine 30 bin k yl uzakta, saniyede 250 km yol alyor,
Gkada etrafndaki bir turunu 225
milyon ylda tamamlyor. Bu seya-

47

hat srasnda hibir olay ayn ekilde tekrar etmez. rnein, 12.000 yl
sonra kutup yldzmz Polaris deil
Vega yldz olacaktr.
Krelerin uyumu dncesi Eski Yunandan beri gelen bir inantr, Batlamyus da buna inanmtr.
Bu inana gre, tm evren bitiik
krelerden oluuyor ve bu btn
boluklar (rnein Dnya ve Gne aras) aether denilen bir madde ile doludur. Astrolojinin temelini
de bu kural oluturmaktadr. Yunanllarn ortaya att ve krelerin uyumu kuraln besleyen 2000
yllk aetherin olmad, MichelsonMorley deneyi ile ispat edilmitir.
Michelson-Morley deneyi, fizik tarihinin en nemli ve nl deneylerinden biridir. 1887de Albert Michelson ve Edward Morley tarafndan
Case Western Reserve Universityde
yaplan deney genel olarak aether teorisine kar en byk kanttr. Albert Michelson zellikle bu
almas iin 1907de Nobel Fizik
dln ald.
11 Temmuz 1991 gn, 2132 ylna dek greceimiz en uzun sreli
tam Gne tutulmasna tank olduk.
Milyonlarca kii ksa bir sre karanlkta kald. Fakat ayn karanlk, astrologlarn byk bir yanlln aydnla kard. 11 Temmuz 1991
gn, Gne, Yenge takmyldznda deil kizler takmyldzndayd.
11 Temmuz 1991 gn, aslnda karanlk astrolojinin stne kmt.
Aadaki tabloda (Tablo 2), rnek olarak, bir bebein (3,4 kglk)
doum annda, tabloda verilen gk
cisimleri (13 Ekim 2011deki uzak-

lklar dikkate alnarak) ve baka nesnelerle bebek arasnda oluacak olas ktle ekim
kuvvetinin yaklak deerleri
Newton (N) cinsinden verilmektedir. Tablo 2 deki Proxima Yldz, Gneten sonra
en yakn yldzdr ve yaklak
4,2 k yl uzaktadr. Oysa ki
Zodyak (Burlar) takmyldzndaki yldzlar yzlerce k
yl uzakta ve onlarn ktle ekim etkileri Proxima etkisin- Astrologlar, sahtekrlk sanatlardr. nk
verileri ve bilimin sylediklerini deitirip,
den ok ok daha dktr. bilimsel
mterilerine satarlar.
Ayrca Tablo 2den grld gibi bir bebein doum annda, yor, ayn meknda bulunmuyor veProxima yldznn bebee uygulad- ya evlenmiyor.
Astrologlar altly tutturarak ve ktle ekim etkisi, yaklak yarm
metre uzaktan geen karasinein ya saysal ekili sonucunu bileoluturduu ktle ekim etkisiy- rek para kazanamasalar da, zengin
le ayndr. Yine, tablodan grld- mterileri iin oluturduklar gk zere, bir bebein doduu an- yz haritalaryla byk paralar
da douma yardm eden yaklak 1 kazanyorlar. Eer gkyz okumetre uzaktaki, 80 kglk bir dokto- narak kiilik zellikleri belirlenip
run uygulad ktle ekim kuvve- gelecekten haber verilebilseydi, o
ti Marsn uygulad kuvvetten 10 zaman mrlerinin byk bir kskat daha byktr. Yani bu durum- mn teleskoplarla gkyzn inceda, bebek doktor burcu mu oluyor? leyen gkbilimciler keyi dnerdi.
Yoksa sinek burcu mu? Sonu ola- Ama ne yazk ki durum tam tersirak Tablo 2 deerlerinden de anla- dir ve hibir bilim disiplini almald gibi uzak gkcisimlerinin ye- m, bilim etiinden habersiz olan
ni doan bir bebee etkisi, dnyann yldz falclar ve medyumlar daha
doal etkisinden milyonlarca kat da- ok kazanyor. Burada srarla belirtilmesi gereken iki temel nokta buha dktr.
lunmaktadr.
Sonu ve deerlendirme
lki, bir ey snanabilirse bilimselEer insanlar, astrolojinin dedi- dir, aksi halde bilim ddr.
i gibi sadece kendilerine yklenen
kincisi ise, yaamn tm tercih ve
12 kiilii tasayd, dnya ok sk- zgrlkleri, bir astroloun ellerine
c bir yer olurdu. rnein, olaklar braklamayacak kadar deerlidir.
yalnzca inat, kolar hantal, akrepler kinci ve ikizler kararsz olsayd? KAYNAKLAR
Dolaysyla, insann parmak 1) Jerome L. E. (ev. Peknl, R. E.), Astroloji rtld,
Tablo 2. Yeni Doan Bir Bebee Uygulanan Kuvvetler
izi gibi kiilii de kendine stanbul Kltr niv. Yaynlar, No:94, stanbul, (2009).
Ktleler Arasndaki Bebee Uygulanan
zgdr
ve dnyadaki in- 2) Ashmand J. M., Ptolemys Tetrabiblos, Printed and
Etkileen Ktleler
Published by Davis and Diokson, London, (1822).
Mesafeler
Kuvvetler
san says kadar kiilik var- 3) Hawking S., (ev. n Selma), Zamann Daha Ksa
Bebek - Dnya
Yer seviyesinde
34 N
dr. Astrolojiye ho bir elen- Tarihi, Doan Kitap, 2. Bask, stanbul, (2006).
ce gzyle de baklamaz. Zira 4) Yldrm C., Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, 4. Bask,
Bebek - Ay
397 bin km
0.00011 N
astroloji insanlar tekileti- stanbul, (1994).
5) Moore P., Gezegenler Klavuzu, Tbitak Popler Bilim
rerek aralarna duvarlar r- Kitaplar-22, 14. Bask, Ankara, (2004).
Bebek - Mars
258 milyon km
0.0000000022 N
mektedir. Astrolojinin sama 6) Koyre, A., Yenia Biliminin Douu, (ev. K. Diner),
sapan dizgesine inanan in- Gndoan Yaynlar, Ankara, (1994)
Bebek - Proxima
39 trilyon km
0.00000000000003 N
sanlar, daha karsndaki ki- 7) Geo Dergisi, Ocak 2010 says.
8) http://spaceplace.nasa.gov/en/kids/st6starfinder/st6star
Bebek - Karasinek 47 cm
0.00000000000003 N
iyi tanmadan burlarmz finder3.shtml, (Eriim tarihi: 13.10.2011).
uyumuyor diyerek dostluu- 9) http://spaceplace.nasa.gov/en/kids/st6starfinder/st6star
Bebek - Doktor
90 cm
0.000000022 N
na kabul etmiyor, konumu- finder2.shtml, (Eriim tarihi: 13.10.2011).

48

Afar Timuin ile sylei

Gzel nedir?

Gzel dediimiz ey bize bir haz nesnesinin varln dndrr. Daha yaln
bir dille sylersek gzel olan bize haz verendir. Ancak gzelin verdii haz st
dzeyde bir hazdr, bu hazz basit hazlardan ayrmak gerekir. Salt duyumsal hazlar
alt basamaklarda duran hazlardr: bir Picasso tablosu karsnda duyduumuz haz
bir patlcanl kebap taba karsnda duyduumuz hazla ayn deerde deildir: bu
noktada apak bir nitelik ayrm vardr.

Sylei: zlem zdemir

zel kavram dnce dnyamzn temel kavramlarndan biridir diyebilir miyiz? Onu br temel kavramlar karsnda nereye oturtabiliriz?
nsan yaam temel kavram zerine oturur.
Biz gndelik ak iinde sezemesek de, bir bilin
yetmezlii erevesinde gremesek de tm dnce dnyamz, tm eylemlerimiz, balantlarmz,
yarglarmz bu karde kavramdan enaz biriyle
ilgilidir. Bu kavramn biri brne gre ncelikli deildir, her bizim iin ayn arlktadr.
Bu kavramlar iyi, doru ve gzeldir. yi
insan iin, insan yaam iin, zellikle toplumsal
insan iin en uyarl olan belirler. O ncelikle insan olma koullarna ters dmeyendir. Buna gre
iyinin ncelikle davranlarmzla ilgili olduu
bellidir. Dnyada tek kii kalsayd toplumsallk
sfra inmi olurdu, o zaman iyinin bir anlam
olmazd. Dnyada iki kii kalm olsayd iyi yrrlkteydi. Bu kavram bize biraz da bakasna
gre olmann koullarn gsterir. Doruya gelince o gereklie uygun olan belirler. Doru olan herhangi bir gerekliin bilincimizdeki yanss olarak grmemiz doru olur. Bir baka deyile
doru olan gereklie uygun olandr ya da gereklie uygun olduu dnlendir. Doru her zaman genel olan dndrse de genel dediimiz
hibir zaman amaz bir doruyu dndrmez.
Bir ada ya da belli bir zaman diliminde dorularn birbirleriyle kartlaabildiini grrz. Ayn
dnemde Thales her eyin Sudan geldiini sylerken Herakleitos her eyin Ateden geldiini sylyordu. Bu tr kartlklar bilimsel dorularda
biraz daha ll olabilir, felsefedeki kadar kesin
olmayabilir.
Gzel kavram zerinde biraz durabilir miyiz?
Gzel dediimiz ey bize bir haz nesnesinin
varln dndrr. Daha yaln bir dille sylersek gzel olan bize haz verendir. Ancak unutmamak gerekir ki gzelin verdii haz st dzeyde

bir hazdr, bu hazz basit hazlardan ayrmak gerekir. Salt duyumsal hazlar alt basamaklarda duran
hazlardr: bir Picasso tablosu karsnda duyduumuz haz bir patlcanl kebap taba karsnda duyduumuz hazla ayn deerde deildir: bu
noktada apak bir nitelik ayrm vardr. Demek
ki gzel olan ey salt duyumsal hazlarn dnda
yksek dzeyde haz verendir. Duyumsal hazlarla
yksek dzeyde diye belirlediimiz estetik haz arasnda duygusal hazlar yer alr. Bir dostumla karlamamn verdii haz elbet bir patlcanl kebap
karsnda duyduum hazdan daha yukardadr.
Yksek nitelikli haz diye belirlediimiz estetik
haz duyum-duygu-dnce boyutunda yani l
bir zenginlikte duyduumuz hazdr. Buna gre bir
sanat yapt hem duyumsadm yani grdm
ya da iittiim, hem duygulandm yani deiik
heyecanlara kaplmam salayan, hem de dndm yani beni temel insan sorunlarna gtren
bir nesne olarak geni ereveli bir eitlilikte beni kendine eker. Burada bu l ilemin btnsel
bir ilem olduunu unutmamalyz. Yani bir sanat
yaptn nce duyumsarm, sonra ondan duygulanrm, en sonra da onu dnrm gibi bir parallk elbette szkonusu deildir. Duyumsama ya
da alglama duygulanma ve dnme srelerini
kendiliinden getirir. yleyse bir sanat yaptyla
ilgili duyumsama, duygulanma, dnme edimleri i iedir.
Bu kavram hangi aratrma alanlaryla ilgilidir?
Tanmlarndan da anlalaca zere bu kavramdan biri ahlakla, br hem bilimle hem felsefeyle, ncs de estetikle ilgilidir. yi felsefenin bir dal olan ahlakn temel kavramdr. Bilgi
alanlar birer birer felsefeden ayrlrken bu kuralkoyucu bilgi alan felsefede kalmtr, bugn de
felsefenin bir dal olmay srdrmektedir. Toplumsal koullar dntke deien, toplumlarn
bilin koullarna gre deien ahlak deerleri in-

49

san davranlaryla ilgili kartlkla- yaptnn temel zelliklerinden biHer sanat dalnda gzelin koulrn ve eitliliklerin temel kayna- ri yapaylksa br snrllktr. Bu lar baka baka m?
dr. Bu erevede ahlak felsefesinin yapaylk da bu snrllk da bizi teHer sanat dal kendi anlatm olabelli bir toparlayc ve ynlendiri- dirgin etmez: bu zelliklerini bile naklarn kendine uygun gerelerle
ci, daha dorusu yol gsterici zel- bile sanata yneliriz. Sanat bizi al- kurar. Mzik sesleri, resim biimlelii olduunu biliyoruz. Doru, datan deil bizi insan sorunlar d- ri ve renkleri, iir szckleri kullabiri zellikle kuramsal br hem zeyine arandr. 19. yzyldan bu nr. Ama ayndr: insan aratrmakuramsal hem uygulamal iki ala- yana tpk bilim ve felsefe gibi sanat s yapmak, bunu gzelin koullar
nn, felsefenin ve bilimin konusu- da bir insan aratrmasdr.
erevesinde yani duyum-duygudur. Ancak felsefenin dorularnn
Doann sanatta hi mi yeri yok?
dnce btnnde gerekletirolumsal ya da varsaymsal olduuSanatta doann rol yapta ge- mek. Bu yzden sanat aklamakla
nu, bilimin dorularnn en azndan re hazrlamakla snrldr: sanat- ykml olan estetik btn sanatbelli bir zaman dilimi iin kesinlik- doann seslerini, renklerini, lar kucaklayacak bir genilikte i
lerle ilgili olduunu unutmamak biimlerini kullanarak yaptn o- grr. Ayr ayr estetiklerden her
gerekir. yi ve gzel kavramla- luturur. Doann sanatla ilgili bir zaman szedebiliriz, bir mzik esr zellikle yce deerlerle ilgilidir, yan da sanatya esin vermesidir. tetiinden, bir roman estetiinden,
bir baka deyile en yksek dzey- Buradaki esine herhangi bir veri, bir yontu estetiinden her zaman
de insani amalarla ilgilidir. G- herhangi bir dayanak olmann te- szedebiliriz. Sanatn herhangi bir
zel kavram 19. yzyln balar- sinde bir anlam veremeyiz, onu be- dalnda yapacamz estetik aratrna kadar felsefenin bir dal olarak lirleyici bir g diye dnemeyiz. ma o sanat dalnn teknik olanakkalm, sonra yani olduka ge bir nk esinde doadan bir takm larn ne karan bir aratrma ozamanda bilimsel bir aratrma a- belirleyiciler szkonusu olsa da e- labilir ancak. rnein sonatn ne
lanna dnp sanatn eitli so- sin ncelikle bilincin ve bilinalt- olup ne olmadn, onun oluum
runlarn aydnlatmaya ynelmi o- nn bir rndr. Esin adn ver- koullarn ya da falanca bestecinin
lan Estetikin temel kavramdr.
diimiz zel fikir bilincin kendi i sonat kavrayn ele aldnzda
Gzel sanatla snrl mdr, do- koullar erevesinde sahibinin de mzik estetii yapm olursunuz.
ada gzel var m?
sezemedii bir oluum olarak, san- Genel anlamda estetiin amalaGzel duyumsanandr yani al- ki bir giz gibi beklenmedik bir anda r bu dar snrlar aar. Estetik bir
glanandr, ayrca heyecan veren- kar gelir. Yadrgatc oluu gizli- btndr ve hibir sanata ncelik
dir yani duygulandrandr, ayn za- den gizliye kendini varetmi olma- ya da ayrcalk vermez. Estetikimanda dndrendir demitik. Bu sndandr. Esin olmadan yaratma e- ler btn sanatlarn bilgisine ayn
nitelik ancak sanattaki gzelle dimini balatmak tmyle kurgusal yetkiyle sahip olamadklar iin ailgilidir, doadaki gzelle ilgili de- bir giriimde bulunmaktr ki byle ratrmalarnda kendilerine yakn
ildir. Doada gzel vardr ama do- bir giriimin estetik deer yaratma duyduklar sanat dallar belirgin
ada sanat yoktur. Doadaki gzel asndan verimli bir giriim olma- bir biimde ne kar. Gene de adoal olarak doaldr, sanattaki g- yaca kesin gibidir. Gene de g- ma btn sanatlar iine alan bir
zel insan rndr yani yapaydr. zel her yaptta bir sonu olduuna aratrmay gerekletirebilmektir.
Doadaki gzel tekdzedir, derin- gre, gzelin bir kurallar kitab ya Bunun iin sanatlarn tarihine yliksizdir, duygu esinlemekle snr- da reeteleri olmadna gre, byle nelmek, bununla ilgili bilgiye uldr: bir gnbatm grnm bizi bir giriimin de baz koullarda es- lam olmak gerekir. Bir estetikduygulandrr, ama onda insan so- tetik deer yaratabileceini benim- inin de pek gzel belirttii gibi
runlarn bize duyuracak bir zellik semek yanl olmaz.
sanat tarihinin dnda estetik yokyoktur. Baz estetikiler rnein Charles Lalo ayrca bir do- Bir Picasso tablosu karsnda duyduumuz haz bir patlcanl kebap taba karsnda duyduumuz
a estetiinin szkonusu ola- hazla ayn deerde deildir.
bileceini dnr, bize gre
belirsizin estetii olmaz. Doada belli bir gzel yoktur nk
doada snr yoktur, snr gibi
grnen izgiler ayrma izgileri deil birletirme izgileridir. Ky izgisi karayla denizi
ayrmaz, tam tersine birletirir. Doada bir gzelden szederken snrsz yani belirsiz
bir gzelden szederiz. Sanat

50

tur. Sanatlarn tarihiyle ilgili azok

gelimi bir bilgi birikimine ulaamadmz zaman estetikiliimiz
zayf kalacaktr.
Gzel kavramn iyi kavramndan iyice ayrmak doru mu?
Her bilgi alan ya da her bilim
kendi konusuyla ve o konuyla ilgili
olarak gelitirdii yntemleriyle bir
anlam kazanr. ster istemez gzel
kavramn estetik bilimi, iyi kavramn ahlak dediimiz bilgi alan ele
alacaktr. Ancak bilgi alanlarn tam
tamna paralayc bir kafayla birbirlerinden koparmak, onlarn aralarna duvarlar ekmek de gerekmez.
Felsefenin toplumbilimden ve tarihten, gkbilimin fizikten ve matematikten apayr ele alnma olasl var
m? Tersine btn bilgi alanlar gelimek ve kendilerini dorulamak
iin baka alanlardaki bilgilere gereksinim duyarlar. Bu da zaten her
eyden nce yaamda pekok eyin
birlikte varolmas hatta iie gemi
olmas yzndendir. u dnyann
ilerine baktmz zaman gzelin

Doada gzel vardr ama doada sanat yoktur. Doadaki gzel doal olarak doaldr,
sanattaki gzel insan rndr yani yapaydr.

iyiden ve iyinin gzelden iyiden iyiye bamsz olduunu syleyebilir miyiz? rnein Shakespearein
oyunlarn inceleyen bir estetiki
iyiyi mutlak biimde dlayarak yalnzca gzel erevesinde kalmakta

direnirse incelemesinde yetersiz kalr. Gene de herkes kendi alannn

koullar iinde alacaktr. Estetiki gzelin oluum koullarn aratrrken ahlak iyinin peinde kurallar koymaya alacaktr.

51

Biyoeitlilik Yasa Tasarsnn eletirisi

Biyolojik eitliliin korunmas

kimin umurunda?
Sermayenin doay ve doal kaynaklar
metalatrmas ve tahrip etmesi nndeki yasal
engelleri kaldrmak amacyla hazrlad belli
olan tasaryla, mevcut doal sit alan ilan
edilmi alanlarn stats sona ererken, doal sit
alan ilan etme kararnn evre ve Orman Bakanl Mstearnn bakanlk edecei
Ulusal Biyoeitlilik Kurulu tarafndan alnmas ngrlmtr. Bylece bata
HESler olmak zere doal alanlarda yaplacak (ormanlarda maden arama-karma
gibi) tm faaliyetlerin nndeki engeller kaldrlm olacaktr.
Prof. Dr. Metin Sarba
Bartn niversitesi Orman Fakltesi retim yesi

zellikle son 30-40 yl iinde insanlarla evresi arasndaki ilikiler tamamen deiti. Bu olumsuz
yndeki deiimin en nemli nedeni, gnmzdeki insan uygarl anlaydr. Bu korkun gidiin nne geebilmek iin u gerei kavramak ve
kabul etmek zorundayz. nsanlar, ar nfus art ile birlikte, hzla gelien bilimsel-teknolojik ve
ekonomik devrim sonucunda, evresindeki canl
ve cansz varlklar smrerek, tahrip ederek dnyann fizyolojik ve biyolojik yapsn deitirmi,
tm canllarn yaam temellerini ykm ve bylece yaanabilir bir dnyay yok etmitir. Bu gerein bilincine varp, insan olarak kendimizin de doal bir varlk olduunu anmsayarak, doaya kar
gelme alkanlndan vazgemek gerekmektedir.
Baka bir anlatmla, insanlar artk insan uygarl kavram iin yeni bir dnce biimi gelitirmek zorundadrlar. Bu yeni dnce ekli, bilge

52

insan Mahatma Gandhinin Sade yaam, yce dnce felsefesinden baka bir ey deildir. Bunun
temelinde bir kzlderili kabile reisinin 1865 ylnda syledii u anlaml szler yatmaktadr. Dnya insanlara deil, insanlar dnyaya aittir. (epel
2008)
nsan kaynakl olduu kantlanan kresel snma ve beraberinde yaanmakta olan iklim deiiklii ile ormanszlama, erozyon, lleme, kuraklk,
seller, toprak kaymalar, biyolojik eitlilik kayplar, tarm alanlarnn sanayiye ve yerleime ayrlmasyla kayb, artan nfus ve kontrol edilemeyen tketim arzusunun doal varlklar zerinde yaratt
bask, insanl ve gezegenimizi yok olma noktasna gtrmektedir. nsanlarn temel gereksinimlerinin karlanmasnda gen kaynaklarnn temeli olan
biyolojik eitliliin korunmasnn nemi daha da
fazla artmaktadr.
Dnya zerindeki canllar, insanln yaamsal
gereksinimlerinin karlanmasnda ana varlklardr.
nsanlar doaya verdikleri zarar ile iklimin istikrarn bozarak, karmak bir ekolojik gven ann
iplerini zmektedirler. Yaam olanakl klan eyin
biyolojik eitlilik olduu gz ard edilmektedir.
Orman, sulak alan, mera, bozkr ve makilikler
gibi ekosistemlerin tahrip edilmesi ok byk ekonomik ve ekolojik kayplara yol amaktadr. Birlemi Milletler destekli bir rapora gre ormanszlamaya ve topran verimsizlemesine yol aan
faaliyetler ylda 2-4,5 trilyon dolar ekonomik kayba yol amaktadr (Anonim 2011).

Kapitalizmin tarihi, bir adan

zlen krsal kesimin tarihidir.
Trkiyenin siyasi tarihinde kimi
zaman romantik/topik kyclk
sylemi tutturulmakla birlikte iktidarlarn genel tavrlar kenti temsil eden deerlerden yana olmutur.
Baz dnemlerde aydnlar ve ynetici elit kentlemenin ve sanayilemenin rejim iin yarataca sorunlar nedeniyle Anadolu kylsnn
geleneksel toplumsal dokusunu zebilecek ciddi giriimlerden kanmlardr (Karamerliolu, 2006).
Fakat kapitalizmin siyasal syleminin aksine bu trden politikalarn
srekli uygulanabilmesine izin verilmemitir. Trkiye nfusu artarken ayn zamanda kr ile kent nfusunun dengeleri de deimitir.
Ekolojik bunalma kar durmak,
baka bir deyimle insan doasn yeniden evrensel dzene balamak, ona uyumlu hale getirmek; toplumsal
olarak doal, ama daha geni bir
erevede deerlendirildiinde doaya aykr olan beeri davran biimleriyle uramak gerekmektedir
(Bahro 1989).
Birlemi Milletler evre Program (UNEP) 2010 yln Uluslararas Biyoeitlilik Yl ilan etmiti. Ama tm dnyay, yaamn
eitliliini korumakt; biyolojik eitliliin imdiki ve gelecekteki nesiller asndan nemi ile canllarn
ve ekosistemlerin insan etkinlikleri nedeniyle yok olma srecine girdiinin vurgulanmas amalanmt.
Uluslararas dzeyde ilk biyoeitlilik almas olarak 5 Haziran 1992
tarihinde Biyoeitlilik Szlemesi
(BS) Arjantinin Rio kentinde imzaya alm ve 29 Aralk 1993 ylnda yrrle girmiti. Trkiye 1996
ylnda szlemeyi imzalayarak taraf
olmutur. Bu szlemeyi bugne dein 193 lke imzalamtr. Biyoeitlilik szlemesi temel amacyla
yasal balaycl olan uluslararas bir anlamadr. Bunlar: biyoeitliliin korunmas, biyoeitliliin
srdrlebilir kullanm, genetik
kaynaklarn kullanmndan doan
faydalarn makul ve eit ekilde datlmasdr (Sarba ve ark. 2008).

rarlarn alma, doal alanlar kimlerin

ve nasl kullanacan tespit etme yetkisini evre ve Orman Bakanlna
vermektedir. evre ve Orman Bakanl ise bugne dein tm yetkilerini
doann metalatrlmas ve sermayenin kazanc iin doann katledilmesi ynnde kullanmtr.

Biyoeitlilik nedir?
Trkiye akarsularnn byk bir
kesimindeki 2000 civarnda hidroelektrik santralinin (HES) planlanmas, bazlarnn yapmna balanmas
byk bir doa ykmna neden olaca iin Anadolu halknn su isyanna neden olmutur. HESlerin her eye ramen yaplmas, biyoeitliliin
azalmasna ve nesil tkenmesine yol
aacaktr (Sarba, 2011). Mevcut
yasalarla halk hareketini nleyemeyeceini anlayan sermaye ve iktidar, doal kaynaklarn metalatrlmas ve tahrip edilmesi nndeki yasal
engelleri kaldrmak zere Tabiat ve
Biyolojik eitlilii Koruma Kanunu
Tasarsn gndeme getirmitir. Aslnda bu taslak yasa ile ilgili almalar yeni deil: 2009 ylndan beri hazr halde bekletilen, 2010 Ekim ay
sonunda meclise sunulan tasar yasalatnda o tarihe kadar alnm
Tabiat sit kararlar, Milli Parklar ve
Tabiat Parklarnn koruma statleri
tamamen deiecektir.
Trkiyede geerli olan ekonomik
byme biimi yeni sermaye birikim alanlarnn bulunmasn ve ticariletirilmesini gerektirmektedir.
Doal zenginliklerimiz henz byle
bir byme dzeninin gerektirdii
younlukta ve yaygnlkta ticariletirilememitir. Tasar ngrld
gibi yasalatnda tm doal zenginliimiz snrszca ticarete konu olacaktr.
Mevcut hkmet Anayasa deiiklii srecinin bir paras olarak
Yksek kamu yarar ve Doann
korunmas ilkeleri dorultusunda
oluturulmu elini kolunu balayan
tm yasal dzenlemeleri/kurum ve
ileyileri ortadan kaldrmakta, neoliberal gericiliin ilkeleri dorultusunda bir hukuk oluturmaktadr. Bu
yasa ile mevcut iktidar tm tabiat ka-

Dar anlamda biyolojik eitlilik

(biyoeitlilik), dnyann herhangi
bir yerinde bulunan canllarn tr ve
say bakmndan bolluunu tanmlayan bir terimdir. Ancak, ayn trden oluan canl toplumlarndaki
bireyler arasnda bile evrimsel oluum ve davran bakmndan farkllklar bulunabilmektedir. zetle biyolojik eitlilik drt temel e ile
ekillenir: tr eitlilii, genetik eitlilik, ekosistem eitlilii ve ilevsel eitlilik (Ik 1997; epel 2008,
Klalol-Berkes 2007).
Biyoeitlilik, genetik farkllklara
sahip canl trlerden oluan, deiik
ilevlere sahip, eitli ekosistemlere
dalm bulunan, say ve tr bakmndan zengin canllar toplumunun
oluturduu yaam dnyalardr.
Baka bir tanmla biyoeitlilik bitkilerin hayvanlarn, mikroorganizmalarn btn trlerini, ekosistemleri ve ekosistemlerin paralar olan
ekolojik sreleri kapsar. Biyolojik
eitlilik, belli bir alandaki ekosistemlerin, trlerin ve genlerin skl
ve saysnn her ikisini de kapsayan,
doann eitliliinin derecesini ifade eden genel bir tanmdr (Sarba
ve ark., 2008). Biyoeitlilik kapsamnda birok ayrntl alan bulunur:
Tarmsal biyoeitlilik, iklim deiiklii ve biyoeitlilik, kurak ve yar
nemli alanlarn biyoeitlilii, orman
biyoeitlilii, i sular biyoeitlilii,
ada biyoeitlilii, deniz ve ky biyoeitlilii, da biyoeitlilii. rnein orman biyoeitlilii denince
aalar, bitkiler, hayvanlar, bitkiler,
mantarlar ve mikro-organizmalar
olmak zere ormanda bulunan btn yaam eitleri ve onlarn doadaki rollerini kapsanr. Ormanlarda
bulunan zengin yaam eitlilii ve
karmakl insanoluna birok ya-

53

amsal yarar salar. Ne yazk ki insanlar orman biyoeitliliini insafszca tahrip etmektedir. Ormanlarn
tarmsal alanlara dntrlmesi, ar otlatma, srdrlebilir olmayan
ynetimler, yaylmc (istilac) trlerin ormanlara girmesi, maden ve
petrol arama, taoca ama, insan
kaynakl yangnlar, hava kirlilii ve
iklim deiiklii gibi etkenler orman
biyoeitliliini bozmaktadr. nsanlar ormanlarn sadece odun (kereste)
salayan doal kaynak olmadnn
farkna varmlardr (Sunay 2010).
Biyoeitlilik dinamik bir sre
olup bir taraftan kimi canl trleri
yok olurken dier taraftan yeryznde yeni canl trleri kefedilir. rnein 1996 yl verilerine gre dnyada
imdiye dein tanmlanm bitki taksonu says 1.700.000 civarndadr
(Yaltrk, 1993). Dnyada yaamakta olan, fakat henz bilim dnyasnca tanmlanmam canl trlerinin
tahmini olarak 12-18 milyon adet olduu ileri srlmektedir (izelge 1).
Sonu olarak dnyada ne kadar canl
trnn yaad bilinmiyor.
Trkiye biyoeitlilik asndan
ok zengin bir lkedir. Trkiyenin
7 corafi blgesinin her biri ayr bir
iklim, flora ve fauna zellikleri gsterir. Tm Avrupa lkelerinde toplam bitki tr says 13000 iken, bu
rakam sadece lkemizde 12000dir.
Keza yine Avrupann endemik bitki
tr says 3000 iken Trkiyede 3770
adettir (Torlak ve ark. 211). Trkiye
120 memeli, 400 akn ku tr,
130 srngen ve 400e varan balk
tryle ok zengin bir lkedir. Ayrca Trkiyenin Ramsar Szlemesi

Canl grubu

Tanmlanm Tahmin edilen takson

takson says
says

Virsler

5.000

500 bin

Bakteriler

4.000

400 bin-3 milyon

Mantarlar

130 000

1-1,5 milyon

Protozoa

40.000

100-200 bin

Yosunlar

40.000

200 bin-10 milyon

Kara Bitkileri

250.000

300-500 bin

Omurgallar

45.000

50 bin

Yuvarlak Kurtlar

15.000

500 bin-1 milyon

Yumuakalar

70.000

200 bin

Kabuklular

40.000

150 bin

rmcek ve Akarlar

75.000

750 bin-1 milyon

Bcekler

950.000

8-10 milyon

Toplam

1.674.000

12-18 milyon

izelge 1. Canl gruplarnn tanmlanan ve

tahmin edilen takson saylar (Anonim, 2011)

Sukuu ve Balk zel Kriterlerine

gre 76 uluslararas neme sahip sulak alana sahip olduu belirlenmitir
(Erdem, 2004).

Biyoeitliliin
ekolojik nemi

Yaam ortamlarnn (habitatlarn)

oksijen, karbondioksit, besin maddesi, su, biyoktle retimi, doal
dngler gibi ilevleri dnldnde birok yaam srecinde biyoeitliliin ekolojik nemi daha kolay anlalabilir. Ekosistemler olarak
adlandrlan yaam ortamlarnda iki
sre nem kazanr: madde dolam ve enerji akm. Bir ekosistemde bitkiler ve toprak mikroorganizmalarna ait biyolojik zenginlik ne
kadar ok olursa yukarda delkemizde budayn ok deerli gen kayna olan
indiimiz ekolojik evrimler
buday tr bulunur.
daha kolay gerekleir. Bir ekosistemde, bitki kklerinde, havann serbest azotunu balayan
bakteriler ve organik maddeleri
ayrtran, azot mineralizasyonu yapan, toprak canllarna ait biyolojik zenginlik olmaz ise,
yaamsal deeri olan azot dngs gerekleemez (KlnKutbay 2008).
te yandan fotosentez olay ekosistemlerdeki kimyasal e-

54

nerji akmnn ve dolaysyla hayatn

kaynadr. nk ekosistemlere gelen gne enerjisi, yeil bitkiler tarafndan, birok canlnn besin kayna
olan organik maddelere dntrlmekte, bu maddeler birincil tketicilere ve onlardan da besin zinciri yoluyla ikincil tketicilere geerek, bir
kimyasal enerji akm olumaktadr.
rnein: Gne enerjisi-yeil bitki,
yeil bitkiyi yiyen geyik ve onu yiyen
insan eklinde bir sralama yapabiliriz. Bunlardan biri ya da birka eksik
olduunda, kimyasal enerji biiminde oluan beslenme zinciri kopacak,
yaamn srdrlmesini salayan ekolojik denge bozulacaktr. Bu nedenle bir ekosistemdeki bitki ve hayvan trlerinin zenginlii son derece
nemlidir.

Biyoeitliliin
ekonomik nemi
Biyolojik eitlilik tarm, sanayi,
tp ve eczaclk gibi alanlarda yksek ekonomik deer tar. nsanlarn
bata gda olmak zere temel gereksinimlerinin karlanmasnda vazgeilmez yeri olan canl kaynaklarn
temeli biyoeitlilie dayanr. retimi yaplan tm bitki ve hayvan trlerinin kkeni doada bulunan yabani akrabalarna dayanr. rnein
lkemizde budayn ok deerli gen
kayna olan buday tr bulunur. 1950li yllardan beri yaplan aratrmalara gre 600den ok armut
tr (ekolojik tr), 100den ok elma tr, 600-1000 kadar yerel zm tr olduu belirlenmitir. Bu
rnekler oaltlabilir: rnein cevizin, kestanenin, elma ve armudun
yerel trler bakmndan ok zengin
olduklar bilinir. Keza, badem, kiraz (kkeninin Giresun olduu bilinmektedir) kays, eftali, erik lkemizde ok sayda yerel trlerle
temsil edilir.
Biyoeitliliin ekonomiye katks, yukarda da deinildii gibi besin
maddeleri, ila hammaddeleri, sanayi hammaddeleri, turizm (son yllarda ekoturizm) gelirleri asndan
ok byk boyutlardadr. Bu konuda dnyadan ve Trkiyeden birok
rnek verilebilir:

Biyoeitliliin ekonomik ilevini ve nemini gsteren en yaamsal

rnek phesiz bitkisel ve hayvansal besinlerimizin kaynan oluturmasdr. Bitkilerin yaklak te biri
yenilebilen besinlerdir. Hatta birok
bitkide, rnein kavak yapraklarnda
hazmedilebilir madde saptanmtr.
inlilerin bu konuda ok usta olduklar, hi bilmediimiz birok bcek ve
bitkiyi yedikleri bilinir. Bitki trlerinin meyveleri, yumru kkleri, kabuklu meyveleri, tohumlar, kk ve gvdeleri bitkisel besin kaynaklar olarak
tm besinlerimizin % 78ini oluturur. Dier taraftan dnyada tketilen bitkisel kkenli besinlerin % 90
sadece 15 bitki trnden karlanr.
10 bin yllk tarm tarihinde tarmsal
kltre elverili hale getirilen 7000
bitki trnden gnmzde sadece 30
kadar gnlk besinlerimiz iin kullanlmaktadr. Dnyada tketilen etin
% 90ndan fazlas ise sadece 9 evcil
hayvandan salanr (Koyun, kei, domuz, inek, tavuk, deve vd.).
rnein Taylandn kimi krsal
blgelerinde, kyllerin yal mevsim boyunca tkettikleri besin maddelerinin birounu ormanlardan,
tarla kenarlarndan toplanan yabani
otlar oluturur (Tuxil 1999). lkemizin birok blgesinde de, zellikle ilkbahar aylarnda orman kyllerinin byk bir ounluu (7-8
milyon orman kylmz var), erozyon nedeniyle tarlalar verimsizletii iin, gereksinimlerinin byk bir
ksmn doadan topladklar bitkileri ve mantarlar ya i yiyerek ya
da yemek yaparak karlarlar.
nsanlar yaklak son iki bin ylda,
besinlerinin byk bir blmn ekip yetitirdikleri bitkilerden saladlar. Gnmzde ise geri kalm lkelerdeki iftiler, halen kendi tohum

kaynaklaryla, tarlalarnda rnlerini ekmekte ve kendi geimlerini salamaktadrlar. Gelimi lkelerde,

rnein ABDde ise, yasalarla yukarda deindiimiz zgr iftilie kstlama getirilmi; iftilerin tohum
yetitiren uluslararas dev firmalardan patentli tohum satn alp, ancak
bunlar ekmeleri zorunlu klnmtr.
Oysa besin kaynaklarmzn verimliliinin, hl doal ortamlar ve geleneksel tarm uygulamalar sayesinde
korunan bitki tr eitliliine baml olduunu unutmamak gerekir. Ekildii yere yabanc ekinlerin yabani
rklar, reticiler tarafndan hastala
kar direnli olan ve kresel tarma
milyarlarca dolarlk kazan salayan
zellikleri nedeniyle kullanlmaya
devam edilmektedir. Domates, ilek,
brtlen, eker kam gibi geleneksel tarmsal trlerin hibiri doal ortamlarda yetien atalar olmadan yetitirilemez. Bu nedenle, geleneksel
tarmsal trler, kresel besin gvenlii asndan vazgeilmez biyolojik eitliklerdir. nk bunlardan,
100den fazla bitki tr arasndan,
binlerce farkl genetik zellie sahip
trler gelitirilmitir. Bitki reticileri, bu zengin gen kaynaklarndan yararlanarak, gnmz tarmnda yksek verimli ekin formlarn ortaya
karmlardr. Bu da biyolojik eitliliin, besin maddesi ve gen kayna
olarak deerinin ne kadar yksek olduunu gsterir.
Biyolojik eitliliin ekonomik bakmdan insanlara salad en byk
yararlardan biri phesiz ila hammaddesi kaynan oluturmasdr.
Kuzey Amerika ve Avrupada satlan
reeteli ilalarn % 25i bitkilerden

elde edilen efedrin, ergomatin gibi aktif maddeler ierir. Bitkisel kaynakl ilalar, kalp hastalklar, kan
hastalklar, amipli dizanteri gibi birok ciddi hastaln tedavisinde kullanlr. Dnyann en nl ilac olan
aspirinin st aac kabuklarndan elde edildii bilinir. Bu balamda
hayvansal kaynakl ilalar da unutmamak gerekir (Anonim 2011).
Dnya Salk rgtnn ngrlerine gre, gelimekte olan lkelerde 3,5 milyar insan bitkisel kaynakl tedaviden yararlanmaktadr.
FAOnun tahminlerine gre 4-6 bin
tr tbbi bitkinin uluslararas ticareti yaplmaktadr. Bu ticaretin % 30u
inin elindedir. inde 4-5 bin yldan beri, 5000 trden fazla bitkinin
ifa verici olarak kullanld ve bunlarn birounun krsal alanda yaayan insanlar tarafndan toplanarak,
yararlanld bilinir (Tuxill 1999).
ABDde, bitki kkenli ila piyasasnn yaklak 1,5 milyar dolara
yaklat, Avrupa lkelerinde bu
deerin daha da yksek olduu kaydedilmektedir (Iqbal 1995).
Dier taraftan tarmsal sanayi rnlerinden birounun hammaddesi bitkisel kaynakldr. Pamuk,
keten, kenevir, ayiei, msr, susam, sla, defne, mantar, tanen, reine, eitli boyalar bunlarn tipik
rneklerindendir. Tuxile (1999)
gre en az 200 kerestelik aa tr,
uucu ya retiminde kullanlan 42
tr boya, renklendirici olarak kullanlan 13 bitki tr kresel dzeyde
ekonomik deere sahip biyolojik eitlilik rneidir.
lkemizin nemli endemik mee trlerinden olan Kasnak meesi

Dnyada tketilen etin % 90ndan fazlas sadece 9 evcil hayvandan salanr (Koyun, kei,
domuz, inek, tavuk, deve vd.).

55

Biyolojik eitliliin
korunmas

(Quercus vulcanica), Anadolu sla

aac (Liquidambar orientalis), Maz
meesi, Meyan kk, Defne, Fstk
am gibi odunsu bitkiler ok yksek ekonomik deer tarlar.
Bunlarn dnda milli parklarmz, sulak alanlarmz, Akdeniz foku, Deniz kurbaalar, Hopa engerei gibi doal varlklarmz ekonomik
deere sahiptirler.

Biyolojik eitliliin
tahribi ve azalmas
Nfusun artmas, endstriyel kaynakl doa kirlenmesi, HES inaatlar, doaya uygun olmayan yerleimler
ve yollarn yaplmas, orman yangnlar, seller, sulak alan habitatlarnn
bozulmas gibi olumsuz koullar nedeniyle biyoeitlilik azalmakta ya da
yok olmaktadr. Biyoeitliliin azalmas (trlerin kayb) pek ok ekilde
ortaya kar. Ancak en tehlikelisi trlerin bir daha geri gelemeyecek ekilde yok olmasdr. Bir trn tkenme
(yok olma) trendi temelde evresel
deiimlere ve trlerin bu deiimlere uyum salayamamasna baldr.
Son yllarda, dolayl ve dolaysz insan
kaynakl etkilerle daha da hzlanan
yok olma hz; doal srelerle gelien evrimsel yok olu hzndan daha
yksektir.
Dnyada bazen kitle halinde tkenme srelerinin olutuu bilinir.
Byk bir olaslkla bir asteroidin
dnyamza arpmas ve sonuta oluan iklim deiiklii nedeniyle dinozor neslinin tamamen tkendii ileri srlmektedir. Bu tr yok olular
nadir kresel yok olular olarak
nitelenir. Oysa insan etkisiyle kimi
trlerin yok olmas tamamen farkl
srelerdir.
1997 ylnda Dnya Koruma Birlii (IUCN) tarafndan 240 bin bitki
rnei zerinde yaplan kresel analize gre, incelenen her 8 bitkiden
biri neslinin tkenme tehlikesiyle kar karyadr. stelik bu trlerin % 90ndan fazlas endemik bitki trleridir. Trkiyeyi de kapsayan
bu aratrmaya gre 1876 bitki trmz tehlike altndadr ve bu bitkiler
Trkiye florasnn % 22sini oluturur (izelge 2).

56

Hopa engerei

lkemizde ok deerli gen kaynana sahip budaydan sadece

tr kalmtr. 1950li yllardaki aratrmalara gre lkemizde 600den
ok armut eidi, 100den ok elma, 600-1000 kadar zm, 50 kadar eftali ekotipi belirlenmiti. Oysa gnmzde nemli gen merkezi
olan Karadeniz dalarnda elma ve
armut ekotipleri son derece azalmtr. Birok yerli zm trnn yerini yabanc trler almtr. Keza kays
trleri de ok azalmtr. smini kirazdan alan Giresun ilimizin kendine zg kokusu ve tad olan kirazlarnn yerini Napolyon kirazlar
almtr. Artk yurt dndan kavun
karpuz ithal edilmektedir.
Trkiyede bitki trlerinde olduu gibi hayvanlarda da nemli kayplar yaanmaktadr. rnein
oka tannan kelaynak kularnn
saylarnn ok azald bilinmektedir. Yaban kz, aslan, kaplan, Anadolu pars, yaban horozu ve yaban koyunu dier birka rnektir.
izelge 2. IUCN aratrmalarna gre ok
sayda bitki trnn tehlikede olduu 10
lke (Tuxil 1999)

lke
ABD

Tehlike altndaki
Tehlike altnda
toplam tr says bulunan florann %si
4669
29

Avustralya

2245

14

Gney Afrika

2215

11,5

Meksika

1593

Brezilya

1358

2.5

Panama

1302

13

Hindistan

1236

spanya

985

19,5

Peru

906

Trkiye

1876

22

Biyoeitlii korumann ne karld gnmzde, rnein ormanclk pratiinde vejetasyonun iyi

aratrlp tannmasyla, yetime ortam hakknda nemli bilgiler elde
edilebilmektedir. En nemli aama
biyolojik eitliliin iyi tannmasdr. Aslnda bir lkede biyoeitliliin korunmas ve srdrlmesine
verilen deeri objektif bir biimde
belirlemek son derecede gtr.
Biyoeitlilii korumann ana amac srdrlebilir kalknmay
salamaktr. Srdrlebilir kalknma: genetik eitlilii, canl trlerini
ve onlarn yaad habitat ve ekosistemleri koruyarak, etkin ileterek, akllca yneterek salanabiir. Bu durumda biyoeitlilii korumann
amalar aadaki ekilde sralanr:
- Genetik eitlilik kaybn en aza
indirmek,
- Tr eitlilii kaybn en az dzeye indirmek,
- Ekosistemlerdeki biyolojik eitlilii, bugnn ve gelecekteki insanlarn yararlanaca ekilde iletmek.
Biyolojik eitlilii korumak iin
Ex-situ (doal yaam alan dnda
koruma) ve In-situ koruma (doal
yaam alannda koruma ya da yerinde koruma) yaklamlar izlenir. Exsitu koruma: gen bankalar, tohum
bankalar, hayvanat baheleri, botanik baheleri vb. kurulularla gerekletirilir. n-situ koruma alanlarnda
nlenmesi olanakl olmayan doal
sreler sonucu yaanabilecek zararlar, trlerin bu alanlar dnda da korunmas gereksinimini dourmaktadr. Genellikle Ex-situ ve n-situ
koruma almalar birbirini tamamlayc programlar olarak yrtlr.

Szlemeler
Trkiye birtakm ulusal ykmllkler tad gibi uluslararas bir
takm szlemelere de imza atmtr.
Biyoeitlilik yasa tasars tartlrken d ykmlkler de dikkate alnmaldr.
Biyolojik eitlilik Szlemesi:
Uluslararas evre koruma szle-

meleri arasnda toplam 170 lkenin

imza att en ok kabul gren szlemelerden biridir. Bu szlemenin
amalar biyolojik eitliliin korunmas, srdrlebilir kullanm ve genetik kaynaklardan adil ve eit olarak yararlanlmasdr. 1993 ylnn
sonlarndan itibaren uygulamaya konan ve Trkiyenin de 1996da taraf
olduu szlemenin dnyada etkisi
byk olmutur. Her ye kendi ulusal biyolojik eitlilik stratejisi/eylem
plann hazrlamak ve bunun ierdii
nlemleri almakla ykmldr. Biyolojik eitlilik Szlemesinin dier uluslararas szlemelerle ve sivil
toplum rgtleri ile de pek ok balants bulunur.
Biyolojik eitlilik Szlemesi lkenin snrlar iindeki biyolojik kaynaklar zerindeki hkmranln
kabul eder. Bu kaynaklara eriim, lkelerin sorumluluklarnda karlkl anlamaya dayal olarak gerekleir. Sz konusu karlkl anlamalar,
teknolojiye eriim ve genetik materyallerin kullanmndan salanan faydalarn paylam iin de bir temel ve
frsat oluturur. Szlemenin, genetik kaynaklar uluslararas bir anlamada balayc ykmllklerle ele
alan ilk anlama olmas, zengin genetik kaynaklara sahibi olan lkemiz
iin nemini artrmaktadr.
Taraflar Konferans szlemenin
karar organdr. Szlemenin uygulanmasyla ilgili kararlar iki ylda bir
yaplan Taraflar Konferansnda alnr.
Genetik yaps deitirilmi organizmalarn (GDOlarn) biyolojik eitlilik zerindeki olas olumsuz etkilerinin kontrol altna alnmas amacyla,
szlemeye ek olarak Cartagena Biyogvenlik Protokol hazrlanm
ve 2003 ylnda yrrle girmitir.
Szleme altnda bugne dein
eitli i programlar ve rehberler onaylanmtr. programlar farkl
ekosistemleri ele alr. Ekosistemlerin ynetimi ile ilgili olan her tematik alan ilgilendiren srdrlebilir
kullanm, tevik nlemleri, genetik
kaynaklara eriim ve yarar paylam gibi konularda ise rehberler gelitirilmitir. programlar ve rehberler szlemenin uygulanmasnda

uluslararas dzeyde egdm

salanmasn amalar. programlarnn uygulanmas kapsamnda ulusal dzeyde hedef ve
nceliklerin belirlenmesi gerekir (Anonim 2011).
Bern Szlemesi (Avrupann
Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesi):
Bu szleme Avrupa Birlii tarafndan gelitirilmi ve 1982 ylnda uygulamaya konmutur. Akdeniz foku.
Sadece Avrupa Birlii lkelerini deil, Orta ve Dou Avrupa lke- rel mirasnn korunmas ve gelecek
lerini de iine alr. Bern Szleme- kuaklara aktarlmas amacyla ulussi Avrupann doal bitki ve hayvan lar ibirliine aran nemli bir atrlerinin ve onlarn doal yaam or- ratr. Trkiye bu szlemeye 1993
tamlarnn korunmasna; ye lkeler ylnda taraf olmutur. Bu szleme
arasnda ibirliine ve g eden tr- kapsamnda 129 lkede toplam 754
ler dahil olmak zere tehlike altnda- alan Dnya Miras ilan edilmitir.
ki trlere dikkat eker. Trkiye sz- Dnya Miras Listesinde Trkiyede
lemeye 1984 ylnda ye olmutur.
9 alan yer alr: stanbulun Tarihi ACITES Szlemesi (Nesli Tehli- lanlar, Greme ve Kapadokya Milli
kede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Park, Divrii Uku Cami ve DarTrlerinin Uluslararas Ticaretine - ifas, Hattua (Boazkoy), Nemrut
likin Szleme): CITES gnmz- Da, Xantos-Letoon, Pamukkalede hayvan ve bitki trlerinin ticareti Hierapolis, Safranbolu ehri, Truva
konusunda dnyada en yaygn uy- Arkeolojik Kenti.
gulanan szlemedir. 1975 ylndan
Ramsar Szlemesi (zellikle Su
beri uygulanan szlemeye ye l- Kular Yaama Ortam Olarak Uluskelerin says 140 amtr. zin ve lararas neme Sahip Sulak Alanlar
sertifika sistemiyle alan CITES, Hakknda Szleme): Szleme sulak
szlemenin eklerinde listelenen alanlarn olaanst zelliklerine ve
bitki ve hayvan trlerinin ticaretini yaantmza katt eitlilik ve zenizler ve kontrol eder. Trkiye CITES ginlie dikkat eker. Ramsarda (Szlemesine 1994 ylnda 124. l- ran) 1971 ylnda imzalanmtr. Sake olarak imza atmtr. CITES kap- dece sulakalan ekosisteminin dnya
samnda birok bitki trlerimiz bu- apnda koruma altna alnmasn alunmaktadr.
malayan tek uluslararas szlemeBarselona Szlemesi (Akdenizin dir. Trkiyenin 1994 ylnda taraf
Kirlenmeye Kar Korunmas Sz- olduu szlemeye ye lke saylemesi): Akdenizin ve kysnda- s 90 amtr. Trkiyede toplam 9
ki habitatlarn korunmas amacyla sulak alan Ramsar Alan ilan edilAkdeniz lkeleri arasnda ibirliini mitir: Gksu Deltas, Seyfe Gl,
amalar. 1978 ylnda uygulamaya Burdur Gl, Sultan Sazl, Manyas
konan szlemeye 20den fazla lke Gl, Kzlrmak Deltas, Uluabat
imza atmtr. Trkiye 1981 yln- Gl, Gediz Deltas, Akyatan Gl.
da szlemeye taraf olmutur. Taraf
Trkiyede tr ve alan
lkeler arasnda gemi, petrol ve kakoruma almalar
ra kaynakl atklar nleme ve zel
Deniz kaplumbaas koruma aalanlar koruma amacyla drt adet
lmalar: 1988 ylnda Dnya Doay
protokol imzalanmtr.
Dnya Miras Szlemesi (Dnya Koruma Vakf WWF), Doal Hayat
Kltrel ve Doal Mirasnn Korun- Koruma Dernei (DHDK) ve Dokuz
masna Dair Szleme): Bu szleme Eyll niversitesi tarafndan yaplan
dnyann olaanst doal ve klt- almalarla belirlenmi, 17 nem-

57

li reme alannn taraf olunan uluslararas szlemeler kapsamnda korunmas amalanmaktadr. Barselona
szlemesi uyarnca hazrlanan deniz
kaplumbaalar koruma eylem plan (1989-1999) ile belirlenen 17 alan
doal sit alan ilan edilmi ve evre
dzenleri yaplmtr. Bu almalar
henz sonuca ulatrlamamtr.
Akdeniz Foku koruma almalar: Barselona szlemesi erevesinde Akdeniz Fokunun korunmasyla
ilgili eylem plan hazrlanm ve kabul edilmitir (1989). Bu kapsamda
Foa blgesi zel evre Koruma
Blgesi ilan edilmitir. Bunun yannda Karaburun yarmadas da alma kapsamna alnmtr.
Yaban koyunu koruma almas: 1960l yllarda bu trn korunmasna ynelik almalar balam-

tr. 1966 ylnda Konya Bozdada

42.000 ha alan koruma alan ilan edilmitir. Bunlarn yannda da keisi, susamuru, yaban ays ve hu
tavuu ile ilgili almalar bulunmaktadr.
Tr koruma almalar dnda,
eitli bakanlklarn denetiminde alan korumaya ynelik almalar
da bulunmaktadr. Yerinde koruma
(In-situ) almalar olarak adlandrlan bu almalar 4243 alanda faaliyet gsterir. Bunlar arasnda 33
milli park, 16 tabiat park, 35 tabiat
koruma alan, 107 yaban hayat koruma alan, 163 gen koruma alan,
250 orman dinlenme yeri, 13 zel
evre koruma blgesi ve 750 doal
sit alan bulunmaktadr. Bunlarn
dnda Ex-situ koruma almalar kapsamnda arboretum, gen ban-

kas, tohum bankas, botanik bahesi almalar bulunur. 1963 ylnda

Menemen-zmirde kurulan Bitki
aratrma ve introdksiyon merkezi, 1972 ylnda zmirde kurulan
Ege Tarmsal Aratrma Enstits
(50.000 tr), Ankara tarla bitkileri merkezi (6000 tr) ve stanbulda
bulunan Atatrk Arboretumu bulunmaktadr.
Uluslararas lekte koruma almalar arasnda ise Akdeniz Eylem
Plan, Karadeniz evre Projesi gibi
almalarda Trkiye de bulunmaktadr. Avrupa Birliine uyum kapsamnda, Avrupa evre Ajans ve Avrupa Bilgi ve Gzlem Ana Trkiye
katlmtr. Bu kapsamda kurulmas planlanan sistemle dzenli olarak
evresel gstergelerin izlenmesi amalanmtr.

TABATI VE BYOLOJK ETLL KORUMA KANUNU TASARISI

Tasarnn gndeme gelmesinde,
zellikle orman alanlarnda kimi
(doay tahrip eden) kullanm kararlarna kar, bu gibi korunmas
gereken blgelerin koruma kurullarnca Doal sit ilan edilmesinin
pay olduu biliniyor. Bilindii gibi
Rize-kizdere vadisinde doal sre
ve varlklarn ykmna yol aabilecek HESlerin yaplmas ngrlmekteydi. Ancak Trabzon Kltr ve
Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu
tarafndan vadinin Doal sit olarak
ayrlmasyla blgede yaplmas planlanan 22 HES projesinin iptali gndeme gelmi ve birok projede yrtmeyi durdurma karar alnmtr.
Bu gelime sonucunda yasa tasars
hazrlk almalar hzlandrlarak,
25 Ekim 2010 tarihinde Bakanlar

Kurulundan onay alarak, Sit alan

ilan etme yetkisini evre ve Orman
Bakanlna veren Tabiat ve Biyolojik eitlilii Koruma Kanunu Tasars meclise sunuldu. Tasar yasalamay beklemektedir.
Sermayenin doay ve doal kaynaklar metalatrmas ve tahrip etmesi nndeki yasal engelleri kaldrmak amacyla hazrlad belli
olan tasaryla, mevcut doal sit alan (750 adet) ilan edilmi alanlarn
stats sona ererken, doal sit alan
ilan etme kararnn evre ve Orman
Bakanl Mstearnn bakanlk edecei Ulusal Biyoeitlilik Kurulu tarafndan alnmas ngrlmtr. Bylece bata HESler olmak
zere (Toplam 2000 HES) doal alanlarda yaplacak (bata ormanlar-

Milli parklarmzdan Manyas Gl ve Munzur Vadisi.

58

da maden arama-karma gibi) tm

faaliyetlerin nndeki engeller kaldrlm olacaktr.
evre ve Orman Bakanlnn alaca kararlar, bakanla bal brokratlar, bakanln belirleyecei
akademisyenler ve gene bakanln
seecei Sivil Toplum Kurulularndan oluan kurullar tarafndan verilecektir. Bu dzenleme HESlere
kar kanlar, doay savunanlar,
nkleer-termik santrallere kar kanlar terrist ilan eden bir anlayn srdrlmesinden baka bir ey
deildir. Bu ayn zamanda sermaye
politikalarna kar direnenlere ynelik saldrganln da artmas demektir.
Tasarnn yasalamas; suyun ticarilemesinin temel adm olan su
kullanm hakk szlemeleriyle HES
projeleri yapma gerekesiyle akarsular satn alan irketlerin nndeki
engellerden biri olan Havza Koruma Statlerinin kaldrlmas anlamna gelmektedir. Bu durum irketlerin doay yok eden ve yaamn
kayna olan saldrganlnn hzla
artmas demektir.
Tasarnn yasalamas; hazine arazilerinin, meralarn, ormanlarn
ve su havzalarnn sermayenin kul-

lanmna almas, doay zehirleyen

maden arama ve karma faaliyetlerinin hzlanmas anlamna gelecektir.
Tasarda irketlerin kullanmna sokulan alanlarn zel gvenlik gleri
ile korunaca belirtilmektedir. Bylece sermayenin kendi zel zor rgtlerini yaratmasnn n alacaktr. Gnmzde HESlere ve doal
kymlara kar direnilerde irketlerin paral adamlarnn, zel gvenlik
irket elemanlarnn dorudan halka
kar saldrlarda kullanld biliniyor. Tasar ayn zamanda Trkiyede
yetien tm biyolojik varlklarn da
dorudan doruya bakanln yetkisiyle ticariletirilmesinin nn amaktadr (Anonim 2011).
Tasaryla
kltr
varlklarnn korunmas ile doal varlklarn korunmasnn birbirinden ayrlmasna ynelik hukuki, idari ve
siyasi dzenleme istendii anlalmaktadr. Kltr varlklarnn Kltr ve Turizm Bakanlnn uhdesinde; doa varlklarnn ise evre
ve Orman Bakanlnca korunmaskullanmasna ynelik bir alt yap oluturulmak istenmitir. Bu anlamyla
doa varlklar tarihten ve kltrden
kopartld gibi, kltr varlklar
kapsamnda braklan arkeolojik ve
tarihi sitlerdeki varlklar da doadan kopartlmtr. Kltr varlklar
salt bir binaya, bir mekna indirgenmektedir. Arkeolojik varlklarn doa
varlklarndan nasl ayrlaca bilinmemektedir. Pek ok arkeolojik blge ayn zamanda doal sit alan niteliindedir. Bu alanlardan hangisini
kim koruyacaktr? Tasarya gre bir
alan birden fazla koruma statsne
sahip olmayacaktr. Bir alan bu yasa
erevesinde Koruma alan, korunan alan vb. ilan edildiyse baka bir
koruma statsnden yararlanamayacaktr. rnein bu durumda bir alan
gen kayna ilan edildiyse ayn alan ku koruma alan ilan edilemeyecektir. Bu durumda byle bir statden kurtulmak da mevcut koruma
rejimine gre daha kolay olacaktr.
Suyla ilgili yasalarn AB Su erevesi direktifine uygun ekilde
deimesi beraberinde Btnleik
Havza Ynetimini getirmektedir.

Milli parklarmzdan Bolu Yedigller blgesinden bir grnt.

Bu istem benzer ekilde Dnya Su

Forumu ve Dnya Su Konseyinin
de talebi olarak hkmetlere dayatlmaktadr. Bu, havzann ok geni
ekilde tanmlanp bu alanlarn (ormanlarn da) talana ak hale getirilmesidir.
Sermaye evreleri ve yandalar,
Doa Dernei, TEMA, AB Komisyonu, evre ve Orman Bakanl,
Devlet Su leri gibi yaplar ile Coca Cola, Motorola, Microsoft, Ko
gibi uluslararas irketler kanalyla ABden aldklar fonlar yerelde
daha ok genleri kullanarak projelendirmektedir. Karbon kredilerinin mekanizmas BMdir; sadece
HES yapmakla gelmemektedir ama
HES bunlardan biridir. Rzgr, gne gibi yenilenebilir enerjiler karbon kredisi kazandrmaktadr. Temiz olduu iddia edilen tm retim
biimleri, ekolojik turizmin ve ekolojik tarmn piyasalam biimleri
irketlerin cebini karbon kredisiyle
doldurmaktadr.

ktidara bal Ulusal

Biyolojik eitlilik Kurulu
Tabiat ve Biyolojik eitlilii
Koruma Kanun Tasarsnn amac
korunan alanlarn statlerinin siyasal iktidarn amacna uygun ekilde
belirlenmesidir. Buna ek olarak Ulusal Biyolojik eitlilik Kurulunun
(UBK) 20 yesinin 14 genel mdr, bakan gibi brokratlardan olumaktadr. Kurulun brokrat
olmayan 4 akademisyenin nasl seilecei yasada belli deildir. 2 STK
temsilcisinin (hangi STK?) yeleri
dorudan bakanlk tarafndan belirlenmek istenmektedir. Kurulun brokrat yeleri:

- Doa Koruma ve Milli Parklar

Genel Mdr
- evre Ynetimi Genel Mdr
- Aalandrma ve Erozyon Kontrol Genel Mdr
- Orman Genel Mdr
- zel evre Koruma Kurumu
Bakan
- Devlet Su leri Genel Mdr
- Tarm ve Kyileri Bakanl Koruma Kontrol Genel Mdr
- Tarmsal Aratrmalar Genel
Mdr
- Tarmsal retim ve Gelitirme
Genel Mdr
- Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdr
- Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Maden leri Genel Mdr
- Enerji leri Genel Mdr
- Bayndrlk ve skan Bakanl
Teknik Aratrma ve Uygulama Genel Mdr ve bunlarn grevlendirecekleri yardmclarndan olumaktadr.
ktidara ve onun kurumlarna
bylesine bal bir kuruldan bilimsellik ve objektiflik beklemek hayaldir. Ayrca yasann kapsamna giren
konularda UBKya gerekli mahalli
almalar yapmak ve uygulanmasna katkda bulunmak zere Mahalli Biyoeitlilik Kurullarnn oluturulmas ngrlmektedir. Bu
kurullar siyasal iktidarlar tarafndan atanan valinin kontrol altnda olacaktr. Ayrca yasada evre
ve Orman Bakanlna ynlendirici destek salamak amacyla Tabiat Koruma Bilim Heyetinin kurulmas ngrlmektedir. Bilim heyeti
biyoloji, orman, ekoloji, ziraat, veterinerlik, su rnleri, hidroloji, pey-

59

zaj mimarl ve jeoloji ile ilgili konularda en az doktora derecesine

sahip biyolojik eitlilik uzman listesinden seilen 6 ye ile TBTAK
temsilcisi olmak zere 7 yeden olumaktadr. ktidara yakn kiilerden oluan bu kurulun zekliinden
sz etmek saflk olur.

Tasar neler getiriyor?

Tasarnn 9. maddesinde korunan
alan statleri tanmlanmtr. Bir alann korunan alan statsnde olup
olmadn nce evre ve Orman
Bakanl inceleyecek, korunan alan
nitelii tadna karar verilen alanlardan orman rejimine tabi olanlar
evre ve Orman Bakanlnca, dier
alanlar ise Bakanlar kurulu tarafndan belirlenecektir.
Tasarnn 13. maddesi Bakanla,
korunan alanlarn kontrol ve korumasn gerekli grlen hallerde zel
gvenlik grevlileri kanalyla yaptrma yetkisi tanmaktadr. zelletirme ve piyasalatrma politikasnn
uygulanmas karsnda, yasann bu
dzenlemesine dayanlarak korunan
alanlarn tamamnn kontrol ve denetimi zel irketlere geecektir. Bu
ekilde korunan alanlar, koruma ad altnda zel irketlerin istediklerini yapabilecekleri alanlar haline gelecektir.
Devletin koruma ilevleri, hkmet politikalarna ve tercihlerine
gre olacaktr. Bu alanlarda lke dzeyinde stn kamu yarar ve stratejik kullanmn gerektiren kullanma
izni, intifa (faydalanma), irtifak (bir
yere dayanma) hakk Bakanlar Kurulu Karar ile verilebilecektir. Keza
yine korunan yabani bitki ve hayvan
trleri piyasaya teslim edilmektedir.
Tasarnn 16. maddesinde korunmas gereken yabani bitki ve hayvan
trleri ile yaam ortamlarn tahrip
eden faaliyetlere izin verilemeyecei, ancak stn kamu yarar bulunmas halinde tahrip unsurlarn en
aza indirecek nlemlerin alnmas
kouluyla Bakanlka bu alanlarn
kullanmna izin verilebilecei hkm getirilmitir.
Tasarnn 17. maddesinde, korunan alanlarda endstriyel kullanma

60

Rize kizdere Vadisinde HESlere kar

mcadele.

konu edilecek yabani bitki ve hayvan trlerinin doal ortamlarndan

toplanmas ve kullanlmas yetkisi
bakanla braklmaktadr. Bu dzenleme ile zel koruma altnda olan bitki ve hayvan trleri ve bunlarn yaama alanlarn endstriye
almas hedeflenmektedir.
Tasar aynen kanunlarsa:
- lkemizdeki doa koruma alanlarnda youn hukuksal, ynetsel, teknik atmalara neden olabilecektir.
- Gnmze dein koruma altna
alnabilen, dolaysyla rant artan alanlarn yerli ve yabanc sermayenin
istekleri dorultusunda kullanlabilmesini daha da kolaylatracaktr.
- Doal zenginliklerimize onarlmayacak biimde ve dzeyde zarar
verebilecek uygulamalara yasal dayanak salanacaktr.
- Doa koruma alannda emek ve
zveriyle elde edilen kazanmlarn
yitirilmesine yol aacaktr.
- Trkiyeyi ok sayda lkeleraras anlama karsnda eitli uyumazlklarla kar karya brakacaktr (alar, 2011).
- Anayasamzn 56. maddesi evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evrenin kirlenmesini
nlemek devletin ve vatandan grevidir demektedir. Oysa vatandalarn bu anayasal grevlerini yerine
getirebilmeleri bu yasa tasarsnda
phelidir. Tasarda ilk aamada bir
lde katlmclktan sz edilmi,
lakin son eklini alrken halkn katlm dikkate alnmam ve katlmclk ilkesi inenmitir. Bu erevede halen yrrlkte olan 2872 sayl
evre Yasasnn 9. maddesinin a
fkras yrrlkten kaldrlarak halkn katlm ilkesi gz ard edilmitir.

2006 ylnda karlan 5491 sayl

yasann yeniden dzenlenen 6. maddesiyle doal evreyi oluturan biyolojik eitlilik ile biyolojik eitlilii
barndran ekolojik sistemin korunmas esastr. Biyolojik eitliliin
korunma ve kullanma esaslar, yerel
ynetimlerin, niversitelerin, sivil
toplum kurulularnn ve dier kurulularn grleri alnarak belirlenir. Buna gre tasarnn dayandrld doa koruma stratejisi yanltr
(alar, 2011). nk tasarda:
- Tabiat ve biyolojik eitlilii korumu sorununun tek bir yasal
ereve oluturularak zmlenebilecei varsaylmaktadr.
- ngrlen koruma amal dzenleme ve uygulamalar doal varlk
ve srelere zarar verebilen yasama
etkinliklerini dsallatrmaktadr.
- Tabiat koruma ve Biyoeitlilii koruma konular birbirinden farkl eylem alanlar olarak
yorumlanmaktadr.
- Tabiatn korunmas sorunu
sadece doal varlklarn korunmasna indirgenmekte, doal varlklarn var olabilmelerinin ve varlklarn srdrebilmelerinin temel koulu
olan doal sreler dikkate alnmamaktadr.
- Koruma amal dzenleme ve
uygulamalarn sadece evre ve Orman Bakanl tarafndan yrtlmesi hedeflenmekte; dier bakanlklar, yerel ynetimler, meslek
rgtleri vd kurum ve kurululara
herhangi bir yetki ve grev getirilmemekte; sadece oluturulmas ngrlen kurullarda temsil edilmelerine izin verilmektedir (alar, 2011).
- En nemli koruma yaplarnda
bile, rnein Tabiat Koruma Alan, Yaban Hayat Koruma Alan,
Gen Koruma Alan gibi alanlarda,
daha da nemlisi, bu alanlarn Mutlak Koruma Blgelerinde de stn kamu yarar bahanesiyle irtifak
ve indifa haklarnn oluturulabilmesinde bakanlar kurulu karar ve yetki
sahibidir. Dolaysyla siyasal iktidarlar yukarda deinilen koruma yaplarnda sz sahibi olacaklardr.
- Koruma yaps kazandrlm
yerlerin tmnde de 2634 say-

l Turizmi Tevik Yasasna gre,

Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgesi ve Turizm Merkezi
ayrlabilmesine izin verilebilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse ok
nemli bir gen koruma blgesinde
pekl turistik bir otel yaplabilecektir (alar, 2011).
- Avrupa Birliine girme srecinde olduumuza baklmam ve dier
yasal dzenlemeler hemen hemen
hi dikkate alnmam, ilikilendirilmemitir.
- Tasar, evre Yasasnn 9.
maddesinin c bendini yrrlkten kaldrarak ilgili uluslararas hukuksal dzenlemelerin dikkate
alnmasn keyfi uygulamalara brakmaktadr.
- Keza ayn ekilde evre
Yasasnn 9.maddesinin f bendini
de yrrlkten kaldrarak, koruma
altna alnan trlerin lke dna karlmasn, nesli tehdit ve tehlike
altndaki doal bitki ve hayvan trlerinin uluslararas ticaretini olanakl klmaktadr.
- 2873 sayl yasann 7. ve 8. maddelerine gre kamu kurum ve kurulular ile gerek ve tzel kiilerin
yapacaklar tesislere Milli park ve
Tabiat park olarak ayrlan yerlerde ve belli koullarla izin verilebilirken tasar, 15. maddesinin 2. bendiyle bakanlar kuruluna, Tabiat
Trkiye kyls suyuna, toprana, doasna,
vatanna sahip kyor.

Koruma Alanlar; Yaban Hayat Koruma Alanlar, Gen Koruma Alanlarnda ve Korunan Alanlarn Mutlak Koruma Blgeleriinde stn
Kamu Yarar ve Stratejik Kullanm Gerektiren durumlarda her kii
ve kurulua ndifa ve rtifak Hakk verebilme olana salayacaktr
(alar, 2011).
- 22. maddenin 3. fkrasnda Doal durumuna getirilemeyen alanlar
buna en yakn bir yaama alanna
dntrlr denmektedir. rnein baarsz alma yaplan yanan
orman alanlarnn hangi en yakn alanlara dntrlecei konusunda
hibir aklama yaplmamaktadr.
- Halen yrrlkteki yasalarda
doal kaynaklardan yararlanmann,
doal kaynaklarn ticarete konu olabilmesinin birtakm yaptrmlar
bulunmaktadr. Tasar ile bu yaptrmlarn almas amalanmaktadr.
nk tasarda egdmc, denetleyici, yaptrm uygulayc, bamsz, demokratik bir kamusal yap
ngrlmemektedir.
- Tasarnn 4. maddesinde Korunan alanlarda yerinde koruma ve
ynetimin salanmas iin gerektiinde ibirlii ve yetki devri yaplabilir ibaresi yer almaktadr. Yaptrmn hangi alanlarda ve dzeylerde
iletileceine dair herhangi bir aklk getirilmemi olmas, zellikle yerel dzeyde son derece vahim
atmalara yol aabilecektir.
- Daha nce herhangi bir ekilde koruma yapsna kavuturulmu alanlarn yrrlkteki yaps, geici 1. maddeye
gre, uygun stat verilinceye dein srdrlecektir; bu
yaptrmla tasar, ayn koruma
statsne sahip alanlarn bile
farkl ynetsel yaplarla ynetilmesi gibi keyfiliklere yol aabilecektir (alar, 2011).
- 4. maddenin a bendine
gre korunan alanlarda koruma ve kullanm kararlarnn
uzun devreli gelime planlar
veya deiik tr ve lekteki
planlar ile belirlenmesi esastr;
ancak bu dzenlemeye gre arazi kullanm gibi ok boyut-

lu ve ok sektrl bir kararn kim,

hangi kurum ve kurulu tarafndan
nasl belirlenecei belirsizdir.
zetle bu tasarda, doa korumann temel aralarndan birisi olan planlama, siyasal iktidarlarn her
trl keyfiliklerine ak braklmtr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
- URL/www.sirtantas.com tr.
- Anonim, 2011, URL.www.sendika.org.
- Anonim, 2011, Biyoeitlilik Aratrma Dernei. http://
www. byocad.org.
- R. Bahro, 1989, Nasl Sosyalizm? Hangi Yeil? Ne in
Sanayi? Ayrnt Yaynlar, 159s, stanbul.
- O. Erdem, 2004, Sulak alanlar, nemi, temel sorunlar.
Trkiyenin uluslararas neme sahip sulak alanlar, Expres
gazetesi 28 ubat says, Gediz Deltas ve Kular Eki,
zmir.
- K. Ik, 1997, Biyoeitlilik, TBTAK Bilim ve Teknik,
Ankara.
- A. Karaomerliolu, 2006, Orada Bir Ky Var Uzakta Erken
Cumhuriyet Dneminde Kyc Sylem, letiim Yaynlar,
224s., stanbul.
- Y. alar, 2011, Tabiat ve Biyolojik eitlilii Koruma
Kanun Tasars zerine, Krsal evre ve Ormanclk
Sorunlarn Aratrma Dernei Blteni, s.147-157, Ankara.
- N. epel, 1997, Biyoeitlilik, nemi ve Korunmas,
TEMA Yayn No.15, stanbul.
- N. epel, 2008, Ekolojik Sorunlar ve zmleri, TBTAK
Popler Bilim Kitaplar, 183s., Ankara.
- A. H. olak, F. Sorger; 2004, Trkiye iekleri. Flowers of
Turkey. Kendi Yayn, 600s., stanbul.
- FAO, 1996. The State of Worlds, Plant Genetic Resources
of The State of Worldor Food and Agriculture, Roma.
- M. Herstgaard, 2001, Yeryz Gezgini, evresel
Geleceimizin Peinde Dnya Turu, TEMA Yayn No. 34,
ev. Emel Anl, stanbul.
- M. qbal, 1995, Trade Restrictions Effecting nternational
Trade in Nonwood Forest Products, FAO, Rome.
- M. Kln, G. Kutbay; 2008, Bitki Ekolojisi, Palme
yaynclk, 490s., Ankara.
- M. Klallolu, M. F. Berkes; 1987, Biyolojik eitlilik,
TSV Yayn, Ankara.
- A. Ocak, 2007, Eskiehir atack Floras, Cilt I-II,
Eskiehir Bykehir Belediyesi Yayn, Eskiehir.
- P. E. Odum, G. W. Baret; 2008; Ekolojinin Temel lkeleri,
ev. Kani Ik, Palme Yaynclk, 598s., Ankara.
- M. Sarba, M. Szen, O. zkazan, G. Uyar, A. Kaplan;
2008, Zonguldak li Biyoeitlilii, TC evre ve Orman
Bakanl Zonguldak l Mdrl Yayn, 576s, Ankara.
- M. Sarba, 2011, Hidroelektrik Santralleri (HESler)
ve Doa Ykm, Anadolunun Su syan, Bilim ve Gelecek
Dergisi, say 87, s.42-49, stanbul.
- N. Sunay, 2010, Uluslararas Biyoeitlilik yl:
Biyoeitlilik Szlemesinin Olgu zetleri, Krsal evre ve
Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei Yll, s.130-146,
Ankara.
- H. Torlak, M. Vural, Z.Ayta; 2011, Trkiyenin Endemik
Bitkileri, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, 220s., Ankara.
- J. Tuxil, 1999, Bitki Biyolojik eitliliinin Salad
Yararlarn Deerini Bilmek, TEMA Dnyann Durumu
Raporu, ev. Aye Ba.
- F. Yaltrk, 1993, Dendroloji Ders Kitab (II), Angiospermae
Yayn No. 3767, O.F. Yayn No. 4320, 356s., stanbul.
- S. Yldrm, 2011, Temiz Hava in Krediniz Var m?,
Birgn Gazetesi, Sylei Stunu, s.12, stanbul.

61

lk kadn matematik profesr

Selma Soysal yitirdik
T ve matematik bir tutkudur onun iin. Bence
matematik erkeklerden ok kadnlara daha uygun
bir daldr. Tm bilim dallar tutkuyu gerektirir, ayrca
matematik iin sezgi de zorunludur diyen Selma Soysal,
kadnlarda hem tutkunun, hem de sezginin ok gl
olduuna dikkat ekiyor.
Do. Dr. Firdevs Gmolu

elma Soysal, Trkiyenin ilk kadn matematik doktoru ve profesr. Krk yedi yl, Tde hocalarn hocas olarak alm. 1924, Zonguldak doumlu. Yedi ocuklu bir ailenin kz. ocukluu
Zonguldakn sokaklarnn kefiyle geer.

Anne ve babas
Annesi Samiye Hanmn ocukluu da savalarn ykm iinde Zonguldakta geer. arlk donanmasnn Zonguldak bombalad gn, snak
olarak kullandklar kmr ocana koarken ayandaki terliin frlayp kaybolmas bir daha asla
belleinden silinmez. Yitirdii o tek terlik, ocukluunun en deerli eyidir nk.
Samiye Hanmn ocukluunun Zonguldak
Fransz mhendisler ve aileleriyle doludur. Rum
ocuklarla paylalan oyunlar, Rumca renmesine
yol aar. renmek doyumsuz bir tutkudur Samiye
Hanm iin. Mslman kzlarn gidebildii tek okul
olan Mekteb- btidai, bu tutkuyu pekitiren bir kurumdur. Samiye Hanmn Mekteb-i btidaideki renimi, gz ap kapanncaya kadar geer. Baarl
renciliinin bir de belgesi verilir kendine. Zikr-i
Cemil ad verilen bu belge de, Samiye Hanmn
yaam boyunca gururla-hznle tad bir belgedir. Bu baarl renci, dneminin milyonlarca
gen kz gibi renimine devam edecek koullardan yoksundur. Olu Mmtaz Soysal, bir yazsnda
Zikr-i Cemil, teki kayp terlik gibi kalmasayd?
der. Samiye Hanm, ocuklarnn baarl bir eitim
almas iin her koulu yaratr.
Selma Soysaln babas Osman Muhtar Bey.
Zonguldakta Cumhuriyetin liman komutandr.
Osman Muhtar Beyin ocukluu da, Beiktata geer. Osmanl Saraylar ile evrili bu semtte, sarayn
duvar diplerinde bir rpda geen bir ocukluk yaar. Osmanl Bahriyesinin, ark kolaas olan Osman Muhtar Bey, Trablus Harbinde talyanlarn
Beyrut sularna gmdkleri Avnillah frkateyninde

62

Trkiyenin ilk kadn matematik profesr Selma Soysal 8 Ekim gn 87 yanda hayata
gzlerini yumdu. Selma Soysal uzun yllar hizmet verdii ve binlerce renci yetitirdii stanbul Teknik niversitesinde yaplan bir trenle son yolculuuna uurland. Selma Soysal
ilerlemi yana ramen zaman zaman dergimizi ziyaret eder, bizimle sohbet ederdi. Okuyacanz makale, Do. Dr. Firdevs Gmolunun
Cumhuriyette z Brakanlar 10. Yl Kua adl kitabnda (Kaynak Yaynlar) Selma Soysala
ayrlan blmdr. Deerli retmenimiz Selma
Soysal saygyla anyoruz.
yaralanr, Alman subaylaryla birlikte Gbende grev alr Osman Muhtar Bey, Anadolunun igali zerine, Kuvvay- Milliyenin Karadeniz donanmasna
katlr. Ereliye, Amasraya ve neboluya silah karlmasn salar. Sonraki yllarda ise, Zonguldakta
her Cumhuriyet Bayramnda, evinin caddeye bakan
pencerelerini defne dallar ve renkli ampullerle ssler ve ocuklaryla kutlamalara katlr.

Kk yalarda matematie ilgi

Selma Soysal, Zonguldakta bitirdii ilkokulun
ardndan, apa Kz retmen Okulunun orta ksmna parasz yatl olarak, dersler baladktan ok
sonra kaydolur. Okulun ilk gnlerinde akam etdnde, gen tarih retmeninin, eli akanda dalp
dnmesinden gzlerini alamaz. Sra arkada Selma Soysala fsldar: Bu hocann ok akll bir kocas varm, yurtdndaym, hep onu dnyor
olmal. Sosyaln Kandilli Kz Lisesinde tarih retmeni olan Halide Arf, nl matematikimiz Cahit Arfin eidir. Cahit Arf ile Selma Soysaln sonraki yllarda yaamlar hep kesiir. Cahit Arf, Selma
Soysaln 1941 ylnda girdii stanbul niversitesi Fen Fakltesi Matematik-Astronomi blmnde
cebir hocas olacaktr. Selma Soysal, Arfa ilikin ilk
izlenimi yle oluyor:

Selma Soysal yukardaki fotoraf unlar yazarak bize aklamt: naat Fakltesindeki birka renciyle, Gmsuyu Binasnn giri kapsnda
ekilmi bir fotoraf aramak iin o sar zarf amtm; arkasnda niversite muhtariyetinin (zerlik) kutland gn - 15 Haziran 1946 yazan
fotorafla tekrar karlamamz ite byle oldu. Resimde tek hanm bendim. 22 yam henz doldurmamtm ve Cahit Arf Hocann asistan
olarak mutlu bir ders yl geirdiimi hatrlyorum. O gn stanbul Teknik niversitesinin Gmsuyundaki Konferans Salonunda Rektr Tevfk
Taylann konumasn dinleyenlerden imdi ka kii hayattadr, bilemiyorum. Fotorafta hatrladm kiiler unlar: lk srada Niyazi Duman,
Doan Erginba, ben, Kzm een, Abdullah Trkmen; ikinci srada Bekir Postacolu, Adnan akrolu, Eyp Kmrcolu, Mustafa nan,
Kemali Sylemezolu, Ratp Berker; nc srada Nezihi Eldem, Orhan Sefa...

Alnna dklen peremiyle bana

pek yakkl gelmemiti, ama gzlklerinin altnda lts fark edilen
gzleri, matematiin temel yaplarn gryor; gruplar, cisimler, halkalarla balayarak daha byk yaplardaki matematiin gzellii nmze
seriyor, bizlere anlatyordu. Selma
Sosyaln matematiin gzellii ile
tanmas daha nceki yllara, ortaokul gnlerine dayanyor. Kandilli
Kz Lisesinde matematik retmeni Kemal Grsann fen blmnn
tahtasna izdii konikler, yazd parametreli denklemler kk
Selmay, matematiin sonsuzluunu yakalama tutkusuyla tantrr.
te bu tutkudur onu, matematiin
peinde iz srmeye iten. Cahit Arfin
anlatt matematikteki gzellii
grmesini salayan

Snfn matematik gzeli

Selma Soysal akademik kariyerine, Prof. Dr. Cahit Arfin asistan olarak balar. Tam 47 yl bu lkeye
bilim insan yetitirir Selma Sosyal.

Ama iinde hep daha iyi bir matematiki olabilirdim duygusunu tar Bir arkada, Prof. Dr. Halil
Yksel onu yle anlatr:
Snfn matematik gzeliydi, zeki, alkan. Elinden dmezdi kitap ve ders notlar tek bir an. Laykn buldu ve niversiteye atand
mezuniyetimizi takip eden aylarda. Amansz alt hep, hi durmadan. Sabr ve azmi vglere deer,
yazmadan olmaz. Onun trnde bir
matematiki kolay bulunmaz. Yaamn bilime ve rencilerine adad, saadeti bilimsel aratrmalarda arad. Adn lmsz klmaya alt
gece gndz. Lakin tm baarlarna
karn tatmin olmad
Lise yllarnda kitap, defter kullanmad tek ders matematiktir. Hi
ders almas gerekmediini dnerek yksek renimini matematik
blmnde yapmak ister. Blme
girdikten sonra ok almas gerektiini anlar. Matematii ok sevdii iin baarmas ok kolay olur. Bu
bilimde baarl olmann nemli bir

koulu Selma Soysala gre, ocuk

yata matematik terbiyesi almaktr.
Selma Soysal evinde her ziyaret ediimde, hl matematik altn
grmek onu tanynca, artc gelmiyor insana.
niversite birinci snftayken
ders grdkleri Lalelideki Zeynep
Hanm Kona yanar. ok deerli
kitaplarn bulunduu bu konaktan
hibir ey kurtarlamaz. Bylece ikinci snftaki gnleri Lalelide farkl
binalarda, rasathanede, Sleymaniye
Biyoloji Enstitsndeki derslikler arasnda kouturarak geer. Rasyonel ve Analitik Mekanik derslerini
Ratip Berkerden alr.
O yllarda niversite rencilerine, yabanc matematikilerin aratrmalarn anlatma, tartma imkn
verilir. Selma Soysal, zellikle Cahit
Arfin verdii Almanca cebir makalelerini ve kitaplarn daha iyi anlamak iin, kendi kendine Almanca
renmeye balar. Seminerde sunmak zere Almanca metinden ald konuyu, youn almalar sonucu

63

Selma Soysal iin Tde yaplan trende kardei Prof. Dr. Mmtaz Soysal da bir konuma yapt (solda).
Tdeki trenden bir baka grnt (sada).

baarl bir ekilde anlatr. Enstit

Mdr Ord. Prof. Kerim Erim sunuu vgyle karlar.
Selma Soysaln rencilii, dnya apnda baarl matematikilerin
Trkiyede verdikleri dersleri izleme ayrcalyla geer. Selma Sosyal,
gnmzdeki matematik eitiminin
yetersizliine dikkat ekiyor:
Matematik ve fen derslerine nem verilmiyor, matematik retmenleri iyi bir eitimden gemiyorlar. renciler matematik blmne
isteyerek deil akta kalmamak iin
giriyorlar. Matematik blm cazip
hale getirilmeli, az sayda renci alnmaldr. Meslek ii eitim ok nemli

Matematikte
sezgi ve tutku da nemli
Doktora tezini Matematik
Enstitsnde, sonsuz boyutlu Hilbert uzaylar zerinde yapar Selma
Soysal. Fonksiyonel analizin sonsuz boyutlu uzaylarnda birtakm operatrlerin fonksiyonel gsterimlerini elde eder. Doktora tezi iin
Cahit Arfle saatler boyu yaptklar almada, zaman unuturlar hep.
Arada bir ay imek akllarna gelir. ay getiren grevli kriye Hanm bir gn, merakla sorar Selma
Soysala: En ok seninle alyor,
sen ok mu para veriyorsun? Cahit
Arfla, tabiatnn heyecanl, oradan
oraya atlama bakmndan benzerlii olduunu syleyen Selma Soysal, belki de bu nedenle uzun yllar
hocasyla uyumlu-retken bir alma ortaya koyar. stelik tezinin i-

64

lerleyen, hatta sonuca ok yakn bir

aamasnda, Arf, nl matematik
profesr Hamburgere Soysaln tezinden sz eder. Tezin bulgularnn
Hamburgerin hocas Hellinger tarafndan bulunduunu rendiinde,
Arf ve Soysal ok zlr. Ellerinde yeterince kaynak kitap olmamas, var olanlarn da Zeynep Hanm
Konanda yanmas, bu durumun
balca nedenidir. Yine de bu tezin
baarl sonucu, matematie dnya
apnda katklarn bu topraklarda da
filizlenebileceini rnekler.
Selma Soysal, yeni tezini ksa bir
zamanda hazrlayarak; Ord. Prof.
Kerim Erim, Prof. Dr. Gleisberg ve
Prof. Dr. Cahit Arftan oluan bir jri nnde savunur ve pekiyi derece
ile doktor olur.
1951de Pariste Henri Poincare Enstitsnde dnyann en nl
matematikileriyle alma olanan yakalar. En ok da profesr Madam Jacotin Dubreuilin gzelliine
ve matematik bilgisine hayran olur.
Selma Soysal Pariste ylesine baarl alma sergiler ki, bursu bir yl
daha uzatlr. Fakat Tden ald
bir yazda derhal Trkiyeye dnmesi istenir. nk Almanyadan Prof.
Weyrich getirilmi ve soyut problemlerle uramak Tye yarar salamaz kararna varlmtr. Selma
Soysal, bu yanl kararn acsn, bu
konuda yetimi eleman olmad iin yllar boyu ektiklerini sylyor.
Tde, yurtdnda bulunduu
her niversitede arkasnda kendine
k, hayran bilim insanlar brakr.
Nedeninin hl anlam deilim

diyen Selma Soysal, evlenmeyi hi

dnmedii halde, bir gn kendini
nikh masasnda bulur. Ei o dnem
Ege niversitesinde dekandr. Yllar
boyu ok srar eder Soysal ikna etmek iin. Fakltedeki odasn, evini ieklerle bezer. Bazen zmirden
stanbula gnde be mektup gnderir, her frsat deerlendirir Soysalla
beraber olmak iin. Uzun sren bu
srara kar koyamaz Selma Soysal.
Yalnzca bir koulu vardr: Tden
ayrlmayacak, zmire yerlemeyecektir. Ei kabul eder. Fakat bu durum, evlilikleri sresince hep sorun
olur. Hatta bir seferinde ei, Selma
Hanm kardei Mmtaz Soysala
ikyet eder, zmire tanmad iin. Mmtaz Soysal, byk bir ciddiyetle, Sen ablam Tdeki havasyla sevdin. Oradan ayrlrsa baka
biri olur der. Selma Soysal, kardeinin desteini almaktan memnundur.
Soysal, on yl sonra, yaamndan tmden kard ve Rahmetli diye sz ettii einden, Tden
ayrlmamak iin boanr. T ve
matematik bir tutkudur onun iin. Bence matematik erkeklerden
ok kadnlara daha uygun bir daldr. Tm bilim dallar tutkuyu gerektirir, ayrca matematik iin sezgi
de zorunludur diyen Selma Soysal,
kadnlarda hem tutkunun, hem de
sezginin ok gl olduuna dikkat
ekiyor. Ve tutku doru bir zemin
zerinde yeermise, yaamn btn
zenginliini insanln nne serer.
te Selma Soysal, bu zenginlii
oaltan nclerimizden.

izlemg@gmail.com

zlem Gzkele

Biliim Dnyasndan

Steve Jobs: sadece meta reticisi deil,

eytann ta kendisi
Jobsn Foxconn iilerine kar tavr ve medyann gerek
bilim insanlarn umursamayp Jobstan bir ikon yaratmas
rahatszlk vericidir. Fakat Jobs ikonunun asl tehir edilmesi
gereken yn, insanlarn bilgiye eit ve zgr eriim, iletiim
ve mahremiyet hakkna sayg duymayan rnleri (elmalar)
olmaldr. Bu da, nmzdeki srete anlk/tepkisel deil,
uzun soluklu bir ideolojik mcadeleyi gerektirir.

dettendir, len birinin arkasndan kt konuulmaz. Fakat yalan sylemek de olmaz: En batan
syleyelim, biz kendisini pek iyi bilmezdik. Asaf
Gven Aksel, Soldaki yazsnda Jobs: Ne Melek
Ne eytan, Sadece Meta reticisi diye balk atm. (1) Yanlyor, Jobs eytann ta kendisi! eytann eytanl, ademoluna yedirdii elmada sakldr.

geni toplumsal kesimler nezdinde bir eit unutma mekanizmasnn da devreye girdii sylenebilir. alan snflar, kendi snfsal karlarna kar
rgtl kapitalizmin en nemli temsilcilerinden birisini eer kendine yakn hissedebiliyorsa, burada
nesnel snf karlarnn, art-deer smrsnn,
vb. unutulduu ve bir yanl bilincin retildii de
rahatlkla sylenebilir. konlar ideolojik hegemonyaya byle balanr: Tahakkm ilikileri gizlenir,
Jobs: gnmz ikonlarndan
merulatrlr; snf bilincinin ortaya kmasn
Jobs ve irketinin rnleri gnmzn ikonla- salayacak kanallar tkanr ve bu yolla egemen grndandr:
lere ciddi anlamda denetim olana salanr. (G..
Greke eikon kknden gelen ikon kelime- Adakl, 2001, Popler kon Olarak Sermayedar,
si, kendisine kar eletirisiz bir sayg ve ballk Praksis, Say 4, s.245)
duyulan nesne anlamna gelmektedir. HristiyanBu erevede, Jobsn lmnn basnda ve sosln gemite dinsel kiileri kutyal medyada nasl yer aldna bakKapitalizmin yeni ikonlarndan
sallatrarak rettii ikonlarn gr- Steve Jobs.
makta fayda var.
dkleri ilev, gnmzn kapitalist
Jobsn lm dnyada byk
sisteminde laik ve pragmatik hale
yank uyandrd. Jobsn dehasna
gelen popler ikonlarca grlmekvgler dzld ve lm biliim
te ve bunlar egemen ideolojinin dnyas iin byk bir kayp olarak
nemli aralarndan birini tekil etdeerlendirildi. Bir mesaj patlamas
mektedir.
yaayan Twitterda Jobs iin yazlan
amz, ikonlar adr. Kamesajlardan birka yleydi: (2)
pitalist sistem, ikonlar zerinden
Salman Rushdie: lk Apple
kendini yeniden retmektedir. Macime kavutuum gnden beri Stekonlatrma, var olan yeniden anve Jobsn kurduu dnyaya am.
lamlandran ya da tamamen anlaGerekliin en mkemmel mimarlamn yok eden bir dzenek olarak
rndan biriydi. Huzur iinde yat.
almaktadr. Adaklnn 1980 sonArnold Schwarzenegger: Steve
rasnn popler ikonlarndan Sahayatnn her gnnde California
banc iin yazdklar Jobs iin de
ryasn yaad. Dnyay deitirdi
geerlidir:
ve hepimize ilham verdi.
Bu dnemde Sabancnn sermayedar olarak var
Jack Nicholson: Sevgili Steve. Tanr kesinlikle
oluu zellikle medya dolaymyla gzlerden uzak Windows kadar iyi bir insan. Ona yardm edebilir
hale gelirken, kiisel zelliklerinin genel magazin- misiniz? Bylece hayat daha gzel ve kolay hale geletirme eilimiyle balantl biimde ne kma- lir.
s, popler ikon olarak retiminin temel girdisicuneytozdemir: Rahmetli sradan bir telefon
dir. Burada kukusuz, onu bir ikon olarak alglayan deil, yaam biimi icat etmiti.

65

Biliim Dnyasndan

Steve Jobs ve Bill Gates.

ABD Bakan Obama ise yapt

aklamada yle dedi:
Jobs farkl dnecek kadar cesur, dnyay deitireceine inanacak kadar gz pek ve bunu baaracak kadar yetenekliydi. (3)
Trkiyede Jobs iin bir anma bile
dzenlendi, bir eitim kurumunun
nesnel gereklii bylesine tepe taklak ediyor olmas kayda deerdi:
Ad Steve Jobsdu. Milyonlarca
insandan biriydi. zelleti. Milyonlarca insana teknolojinin gizemini
sundu. lmszleti. Efsaneleti.
Biz zel Ahmet imek Eitim Kurumlar olarak bu zel insann ansn da lmszletirmek istedik.
nk biz nder Atatrkmzn belirttii gibi Hayatta en hakiki mrit ilimdir. slogann yaatan
bilim elileri insanlk mimarlar olma yolunda ilerliyoruz. Bu evrensel ilkeyi eitim politikasnn gerei sayan zel Ahmet imek Eitim
Kurumlar din, dil, rk, ulus ayrm
yapmadan insanlk adna yaamlarn adayan tm bilim adamlarn, tm
sanatlar, tm dnrleri ksaca
tm aydnlar anmaya ve onlarn yolunda ilerleyerek genlerimizin arasndan da Steve Jobslar karmaya
zen gstereceiz. (4)

Hayat: Amerikan Ryas

Jobsn lmnden sonra en anlaml adm ise Sonyden geldi. Sony,
Jobsin hayatn filme almak iin hazrlklara balad. nk Jobs, gerekten de film gibi yaad. Hayatn
okuyup da etkilenmemek elde deil.
Obamann belirttii gibi Jobsun hayat Amerikan Ryasnn kendisiy-

66

di. (5) Jobsun sra d yaam yapar. Ama gerekte Atari, kartn
yksne ksaca gz atalm:
zerinde eksiltilecek her bir yonga
Jobs, 1955 ylnda San iin 100 dolar vermektedir ve WozFranciscoda o zamanlar - niak son derece yaratc bir alrenci olan Amerikal Joanne mayla karttaki devre saysn yzCarole Schieble ve Suriye asl- de 50 orannda azaltmtr. Jobsn
l Abdulfattah John Jandalinin ald toplam para 700 dolar deil,
olu olarak dnyaya gelir. 5000 dolardr.
ift, Schieblein babasnn evDaha sonra Jobsn tasarm ve palilie itiraz etmesi nedeniyle zarlama ve Wozniakn teknik yeteStevei, Paul-Clara Jobs iftine nei bir araya gelir; 1976da Appevlatlk olarak verir.
le doar. Apple I adn verdikleri
Jobs, lise yllarnda okul- ilk bilgisayarlarn siparile satarlar.
dan arta kalan vakitlerinde 1984de Macintosh, ticari baar kaHewlett-Packardn Palo Altodaki zanan, grafiksel kullanc arayzne
(California) merkezindeki derslere sahip ilk kk bilgisayar olur.
katlr ve ayn yerde yaz stajna kaFakat satlarn istenildii gibul edilir. Burada, daha sonra bera- bi gitmemesi, irket iinde sorunber Apple irketini kuraca Steve lara yol aar. Applein CEOsu John
Wozniak ile alr.
Sculley ve Jobs arasnda bir g mLiseden sonra, fizik ve edebiyat cadelesi balar. Jobs ynetim kurualmak zere Portlanddaki Reed lunun kararyla kendi kurduu irKolejine gider. i snfndan ge- ketten kovulur.
len anne ve babasnn tm yaamlaJobs, 2005 ylnda Stanford
r boyunca elde ettii birikimi, kolej niversitesinde yapt konumaharc iin harcamak Jobsa anlamsz da bunu bana gelebilecek en gzel
gelir. Okuldan ayrlr. Ancak yine de ey olarak nitelendirecektir. Baarilgisini eken derslere kaak olarak l olmann arlndan syrlp, yeni
devam eder. Bu dnemde, arkada- balanglara yelken aacak olmann
larnn yurt odalarnda yerde yatar, hafiflii iindedir. 1985te 7 milyon
depozito almak iin kola ielerini dolarla NeXTi kurarak yeni bir batoplar ve haftada bir blgedeki Hare lang yapar. 1986da da daha sonra
Krishna tapnanda bePixar adn alacak olan
dava yemek yiyerek geThe Graphics Groupu
imini salar.
satn alr. Bu yllar1974te Californiaya
da, Jobsn yldz yegeri dner ve Ev Yapm
niden parlarken, AppBilgisayar Kulbnn
le zarar etmektedir.
toplantlarna
katlr.
1996da Apple, NeXTi
Jobs, ruhani aydnlan429 milyon dolara sama iin Hindistana gittn alr ve bylece Jobs
mek istemektedir. Bu akovulduu irkete geri
mala, Atari adl, video
dner. irket, Jobsun
oyunlar zerine faahamleleriyle
yllar
hayat Amerikan
liyet gsteren firmada Jobsun
sonra ilk kez kr etRyasnn gereklemesi
teknisyen olarak al- olarak nitelendi. Time
meye balar.
dergisinin Jobsun lmnden
maya balar.
2000 ylna kadar
sonra yapt kapak.
Jobs, Hindistan yolirketi perde arkasnculuundan sonra yine Ataride dan ynetirken, bu tarihte irketin
almaya balar ve bir oyun iin resmi CEOsu olur.
devre kart yapmakla grevlendiVe 2000li yllarda, iPodu, iTurilir. Bu konuda ok iyi deildir. nes Mzik Maazalarn, iPhoneu
Wozniaka i iin 700 dolar alaca- ve iPadi piyasaya srer... Jobs,
n ve bu paray da yar yarya payla- hastalnn son gnlerine kadar
acaklarn syler ve i sonunda da Appledaki CEOluk koltuunu bWozniaka 350 dolarlk bir deme rakmaz, almaya devam eder.

Bilgisayar bilimi ile alakal irketinin kr etmesiydi, rnlerin

olanlar ise, bilimle ilgisi olma- yaygn kullanma ulamasyd. htiyan birinin bilim insan olarak yacn tartlr olduu noktalarda, sunulmasna fkelendiler. Hele rettiklerini zorunlu ihtiya gibi algbir de buna yine ayn dnem- latma genel kuralna uyuyordu. Ne
de len, C dilinin yaratcs ve melekti ne eytan. Bir meta reticiUnix iletim sisteminin yara- siydi.
tclarndan biri olan Dennis
Aksel de Jobsun kapitalist eyRitchienin lmnn suskun- tanln bir paras olduunu kabul
lukla karlanmas eklenince ediyordu etmesine de:
tepkiler daha da artt. Bu tepSteve Jobs, elbette firmasykisellik vikipediye de yansd. la birlikte, kapitalist eytanln
Vikipedide Dennis Ritchie mad- bir parasyd. Valla ben de bunu
desine yle yazld:
ocuk yatan beri bildiim halde,
Yakn zamanlarda hayatla- Apple rnlerini nerirken, buna
rn kaybeden Steve Jobs kadar destek verdiimi, bu gerei unuthretli olmasa da Dijital aa tuumu hi dnmedim. nk
Jobsdan daha fazla yn veren birbirinden fark olmayan eytankii. 1983te Turing dln, lar iinde, eer bir ihtiya olduu
inin Chengdu ehrinde bulunan ve iPad retimi
yapan Foxconnda yakn zamanda dayanlmaz
1999de Ulusal Teknoloji Ma- dnlen ve karlanmak istenen
hale gelen basklar nedeniyle bir dizi ii intihar
meydana geldi. ilerin youn protestolarna kar
dalyas dln ald. 9 Ekim bir su ortakl nesnesi gndeme
Jobs, fabrikann koullarn savunmutu.
2011de hayatn kaybetmitir. gelmise, bunu en az zararla atlattiraf etmek gerekirse nefes ke(7)
mann yolunu aryordum. Jobs ve
sen bir yaam yks. Evlat verilen
Dennis Ritchieyi Jobs ile karla- Apple tasarmlar, genel eytani kubir bebek, ii snf mensubu anne- tryor olmak bile rahatsz ediciydi.
rallara, kapitalizmin genel geer tbaba, yoksulluk iinde geen genJobs ikonuna bir dier nemli ketim mantna ters bir nitelik talik yllar, Hindistana uzanan ma- tepkiler ise sol yanmzdan, kalbimi- yor, bu onu daha eytani ve daha
nevi aray, kendi kurduu irketten zin olduu yerden geliyordu. Tepki- geerli bir mantn pazara girii
kovulma, her eye sfrdan balama, ler, inin Chengdu ehrinde bulu- mertebesine vardrsa da, buna alkovulduu irketin tekrar bana nan ve iPad retimi yapan Foxconn drmyordunuz...
geme... Sonynin bu Amerikan r- fabrikasndaki intiharlar zerinden
Bir yandan da Applena toz konyasnn filmletirmesi ok zor olma- gerekleti:
durmuyordu: Dier bilgisayarlarn
yacak.
Foxconnda yakn zamanda yol arkada sistem kmeleri, vi-2010 ylnn ilk aylarnda- dayanl- rsler, trojanlar, dolaysyla ek masDierleri gibi sradan bir
maz hale gelen basklar nedeniyle bir raf ve uralar, Macintosh sistemi
kapitalist mi?
dizi ii intihar meydana geldi. Yaa- iin geerli deildi. Apple kullanMedyann yaratt Steve Jobs i- nan bu ar durum uluslararas ba- mann kendisini Microsoft Tekeline
konuna kar farkl tepkiler oldu.
sn kurumlarnda da bir etki yaratt kar ayrcalkl bir konuma getirdiBilim insanlarna deer verenler ve Foxconnun en nemli mterile- ini sylyordu.
ve zellikle de bilgisayar bilimiy- ri, Apple ve HP, alma koullarnn
Ve yazsn yle sonlandryorle ilgili olanlar bu ikonlatrmadan dzeltilmesi iin nlem alacaklarn du:
son derece rahatsz oldular. Zl- duyurdular. Ancak intiharlariPhonelu olmann sizi alternatif bir topluluun yesi
f Livaneli kesinde Jobs ile Ralph dan bir yl sonra bile, alma yaptna dair bir illzyon yaratlr. Oysa
Steinman karlatrd.
koullarnda hibir deiikBtn bunlarda alacak bir du- lik olmad gibi, inli irket,
rum yok. Ama benim atm ey fabrikann retim blmu oldu. Steve Jobstan ksa bir s- n de Chengdunun endstri
re nce, Kanadada bir doktor ld. merkezlerinden ok uzaklara
nsan hcresinin savunma mekaniz- tamt. (8)
malar zerine esasl bulular vard.
Hele bir de iPad almak iin
Allah hepinizi korusun; kanser olur- bbreini satan 17 yandaki
sak, bizi koruyacak mekanizmalar- inli gen vard ki...
d bunlar. Baklk sisteminin naAkselin bu kesime yant
sl tetiklendiini aklayan bulular, ise yle oldu:
bu alandaki dnceleri kkten deJobs, kapitalizmin pazaitirmiti. (6)
rna mal sunuyordu. Amac

67

Biliim Dnyasndan
Jobs, piyasaya bir mal sunmu,
bunu nitelik asndan dierlerinden farkl klacak bir tasarm uygulam, pazarlama stratejisi kurmutur. Her kapitalist gibi. Eer bu
rn, insanlarn urunda lm gze alacaklar bir lgnlk yaratmsa,
buna Jobsun eseri gibi bakmak, meseleyi fazla hafife almak demektir.
Bunu, Applen da bir paras olduu hkim sistemin insanlara empoze
ettiklerine, hayalleri feti nesnelere
indirgemesine ve ihtiyac tketme
hrsyla dei tokuuna fatura etmeyi karartmamaldr, Jobsa hayranla tepki...
Ksacas Aksel, Jobsun sadece snfsal konumunun gereini yaptn dnyordu. Eer Jobs sradan
bir meta reticisi olsayd, Aksel szlerinde hakl olabilirdi. Bu konuyu
tartmaya bile gerek kalmazd. Ancak burada sorun, Jobsun tm dnyada biliim teknolojilerinin geliimine yn veren etkili insanlardan
biri olmas ve bu ayrcaln insanlar iin Bill Gatesin Microsoftundan
daha lks, gsterili ve demir parmaklklar ou zaman grnmez
olan hapishaneler gelitirmek iin
kullanyor olmasdr. (9)
eytann, eytanl ktlk yapmasnda deil, ademolunu kandrp, onu bilginin eit ve zgrce
paylalabildii bir cennetten kovdurmasndadr. iPhone sradan bir
cep telefonu deildir. iPhone, telefon yerine de kullanlabilen bir bilgisayardr. Bugn cep telefonlarndaki
niteliksel ve nicel deiim hzn dikkate alrsak, gemiteki PC devrimine benzer bir srecin iinde olduumuzu syleyebiliriz. Jobsn Apple,
biliim teknolojilerini (dolaysyla
toplumu) hem fikri mlkiyet haklar hem de mahremiyet konusunda
kabul edilemez ve son derece tehlikeli bir noktaya srklemektedir.

iPhonedan Kanmak in
5 Neden
iPhone zerine yaplan haberler, iPhoneun grsel tasarm zerine younlamaktadr. Ama telefonunuzdaki pili bile deitirmeye
hakknzn olmad tartlmaz.

68

zgr Yazlmn nclerinden, C dilinin yaratcs ve Unix iletim sisteminin yaratclarndan biri
olan Dennis Ritchieyi 9 Ekimde kaybettik. Gerek bilim insan Ritchiedir.

Applen reklam stratejisi de bunun

zerine kuruludur. Grsel tasarm
tketiciyi cezbeder. iPhonelu olmann sizi alternatif bir topluluun yesi yaptna dair bir illzyon yaratlr. Hatta kimileri kendilerini
GNU/Linux kullanclaryla zdeletirip, bilgiye eit ve zgr eriim
hakkndan bihaber, yle diyebilir:
Biz de Microsofta karyz.
zgr Yazlm, herhangi bir irkete (Microsoft, Oracle ya da Apple) kar zel bir dmanla sahip
deildir. Biliim teknolojisi kullanclarnn, zgr retim ve eit tketim hakkn ihlal eden her kii ya da kurulu zgr Yazlmn
karsndadr. Bu balamda, zgr Yazlm Vakfnn iPhonea kar yrtt kampanya incelenirse
Applen iPhoneunun, Microsoftun
Windowsundan ok daha eytani
olduu grlecektir. zgr Yazlm
Vakfnn iPhonedan Kanmak in 5 Neden balkl brornde aadaki konulara deinilmektedir.
1) iPhone, zgr Yazlm kullanmn engellemektedir. zgr yazlm, zgrlnze, renme ve
rendiklerinizi bakalaryla paylama zgrlnze sayg duyan
yazlmdr. iPhoneda, yazlm oluturmak iin programclarn Applea
ayrca deme yapmas gerekir. nsanlarn telefonunda hangi yazlmn yer alp almayaca konusunda
tek otorite Appledir.

Bu durumda, iPhone kullanclarnn, Windows kullanclarndan

daha geri bir durumda olduu aktr. Bugn birok zgr Yazlm
(Firefox, Thunderbird, mysql, Apache, vlc vs.), tamamen yazlm
gelitiricilerin isteine bal olarak, Microsoftun iznine gerek kalmakszn (en azndan imdilik),
Windowsta alabilmektedir.
2) Apple, iPhoneda saysal snrlamalar ynetimini (Digital
Restrictions Management - DRM)
onaylamakta ve desteklemektedir.
Saysal snrlamalar ynetimi, irketlerce, saysal haklar ynetimi (Digital Rights Management) olarak ifade
edilmektedir. Fakat DRMin yapt,
haklar korumak deil, bilgisayarnz nasl kullanacanza sizin adnza
karar vermektir. iPhoneda, bilgiye
(ses, video, kitap vs) eriim yollar,
Applen belirledii snrlar erevesinde gerekleir.
3) iPhone, bulunduunuz yeri
bakalarna szdrr. iPhone, zgr
yazlm deildir ve bu nedenle ierdii yazlmn ne yaptn tam olarak bilemeyiz. iPhoneun iinde yer
alan GPS ipi, sadece Apple tarafndan kontrol edilebilmektedir. Bir
dier deyile, GPS ipinin sizin konumunuz hakknda nerelere ve ne
bilgi ilettiini bilemezsiniz ve denetleyemezsiniz.
4) iPhone da iTunes gibi patent sorunu olmayan, DRM bam-

sz formatlar almayacaktr. iPhone, MP3 yerine kullanlan Ogg ve

MPEG yerine kullanlan Theora formatlarn almayacaktr. Kullanclar patent girdabndan kurtarmaya
alan bu formatlara izin verilmemektedir.
5) iPhone tek seeneiniz deildir. Ufukta, zgrlnze sayg
duyan, sizi gzetlemeyen, zgr formatlar kabul eden ve en nemlisi
de zgr yazlm kullanmnza olanak salayan alternatifler vardr.

lmesinden
memnun deilim ancak
gitmesinden memnunum
Yaln Kkn de vurgulad
gibi, deoloji, eninde sonunda incarne (temsil) dir; insanlarda vcut
bulmam bir ideolojik mcadeleyi
dnmek imknszdr. Bu nedenle,
ideolojik sava bir icone yapma ve icone krma, iconoclaste iidir.
Jobsn Foxconn iilerine kar
tavr ve medyann gerek bilim insanlarn umursamayp Jobstan bir

ikon yaratmas rahatszlk vericidir.

Fakat Jobs ikonunun asl tehir edilmesi gereken yn, insanlarn bilgiye eit ve zgr eriim, iletiim ve
mahremiyet hakkna sayg duymayan rnleri (elmalar) olmaldr. Bu
da, nmzdeki srete anlk/tepkisel deil, uzun soluklu bir ideolojik mcadeleyi gerektirir. (10) Steve
Jobs hakknda imdilik syleyeceklerimiz ise Stallman ile ayndr:
Bugn hapishane gibi (yazlm
kstlamal) bilgisayarlar insanlara haval gstermenin ncs Steve
Jobs ld. Chicago belediye bakan Harold Washingtonun yolsuzluklaryla nl selefi Daley iin
syledii gibi Onun lmesinden
memnun deilim ancak gitmesinden memnunum. ster Jobs olsun,
ister Mr. Bill ve hatta onlardan daha kt eyler yapm kiiler bile
lm hak etmez. Ancak hepimiz
Jobsn halkn biliimi zerindeki
kt etkisinden kurtulmay hak ediyorduk. Maalesef onun yokluuna ramen bu kt etki devam edi-

yor. Mirasn srdrmeye alacak

haleflerinin daha etkisiz olmasn
umut etmekten baka yapabileceimiz bir ey yok.
DPNOTLAR
1) Jobs: Ne Melek Ne eytan, Sadece Meta reticisi ,
http://haber.sol.org.tr/yazarlar/asaf-guven-aksel/jobs-nemelek-ne-seytan-sadece-meta-ureticisi-47130, son eriim
18/10/2011.
2) Twitterda Steve Jobs matemi, http://www.ntvmsnbc.
com/id/25285940, son eriim 18/10/2011.
3) Cesur, gzpek ve yaratc: Steve Jobs, http://www.
ntvmsnbc.com/id/25285844/, son eriim 18/10/2011.
4) http://www.ahmetsimsekkoleji.com/?p=6&id=25, son
eriim 18/10/2011.
5) Obama Highlights American Dream with Steve Jobs,
http://www.macobserver.com/tmo/article/obama_
highlights_american_dream_with_steve_jobs/, son eriim
18/10/2011.
6) Steve Jobs ve bir doktor, http://haber.gazetevatan.com/
Haber/404618/1/Gundem, son eriim 18/10/2011.
7) http://tr.wikipedia.org/wiki/Dennis_Ritchie, son eriim
18/10/2011
8) indeki Apple:Yeniliki alma koullar!, http://
www.evrensel.net/news.php?id=15285, son eriim
18/10/2011.
9) 5 reasons to avoid iPhone 3G, http://www.fsf.org/blogs/
community/5-reasons-to-avoid-iphone-3g, son eriim
18/10/2011.
10) Take action against the iPhone!, http:/
/www.fsf.org/campaigns/iphone, son eriim 18/10/2011.

69

Bilim Gndemi

Deniz ahin

2011 Fizyoloji veya Tp Nobel dl

nsan baklk sistemi nasl aktive ediliyor?

arolinska Enstits Nobel Kurulu; 2011 Fizyoloji veya Tp

alanndaki Nobel dln, doutan gelen (innate) bakln aktivasyonu alanndaki keifleriyle Bruce A. Beutler ve Jules A. Hoffmann
ve de kazanlm (adaptive) baklkta dendritik hcrelerin rolnn
belirlenmesi almasyla Ralph M.
Steinmana verdi. Bu yln Nobel dl sahipleri baklk sisteminin
aktivasyonunda nemli prensipleri
zerek bu sistemin anlalmasnda
kkl deiiklik yaptlar.
Bilim insanlar uzun sredir bakteri ve dier organizmalara kar savunmay salayan baklk
tepkisinin ilk nasl baladn aratryorlard. Bruce Beutler ve Jules
Hoffmann baz mikroorganizmalar tanyabilen ve vcudun baklk tepkisinin ilk basama olan doutan gelen bakl aktive eden
reseptr proteini kefettiler. Ralph
Steinman ise mikroorganizmalarn
vcuttan temizlenmesi srasnda oluan kazanlm bakln aktive edilmesinde ve dzenlenmesinde
dendritik hcrelerin roln ortaya koydu. Bu Nobel sahibi; baklk cevabnn, doutan gelen ve
Beyaz kan hcreleri

70

kazanlm aamalarnda nasl aktive edildiini belirlediler ve bylece

hastalk mekanizmalarna yeni bir
anlay kazandrdlar. Bu almalar
hastalklardan korunmada; enfeksiyon, kanser ve iltihapl hastalklara
kar tedavide farkl bak alar yaratt.
Baklk sisteminde iki farkl savunma mevcuttur. Tehlikeli bir
dnyada yaamaktayz ve patojenik
mikroorganizmalar (bakteriler, virsler, mantarlar ve parazitler) bizi srekli tehdit etmektedir. Ancak
biz ok gl bir savunma mekanizmasna sahibiz. Savunmann ilk aamas olan doutan gelen baklk,
hcum eden mikroorganizmay yok
edebilir ve bu saldry yok edecek
iltihap oluumunu tetikleyebilir. Eer mikroorganizma bu savunma
sistemini geerse, kazanlm baklk harekete geer. T ve B hcreleriyle antikor retir ve enfekte olmu hcreyi yok eder. Enfeksiyona
kar baarl bir mcadeleden sonra kazanlm baklk sistemi, ayn mikroorganizma ile daha sonra
tekrar karlaldnda daha hzl ve
daha gl savunma yapabilsin diye
immnolojik hafza oluturur. Ba-

klk sistemindeki bu iki savunma

mekanizmas enfeksiyonlara kar ok iyi koruma salar. Ama bu da
bir risk tekil eder. Aktivasyonun eik deeri ok dk ise ya da endojen (vcut ii) molekller bu sistemi
aktive edebiliyorsa, iltihapl hastalklar ortaya kabilir.
Baklk sisteminin elemanlar 20. yzyl boyunca aama aama
tanmlandlar. rnein antikorlarn
nasl retildiini ve T hcrelerinin
yabanc yapy nasl tandn biliyorduk. Ancak Beutler, Hoffmann
ve Steinmann almalarna kadar
doutan gelen bakln aktivasyonunu tetikleyici mekanizma ve
doutan gelen ile kazanlm baklk arasndaki iletiimin arac mekanizmas gizemini koruyordu.

Doutan gelen
baklk sensrnn kefi
Jules Hoffmann ilk nc buluunu 1996 ylnda alma arkadayla
birlikte yapm olduu meyve sineklerinin enfeksiyonla nasl mcadele ettikleri hakkndaki aratrmasyla ortaya koymutur. Sineklerle olan
almalar, Toll genini de ieren birka farkl gende mutasyonlar meydana getirerek balamtr. (Christiane
Nsslein-Volhard tarafndan kefedilmi olan Toll geninin embriyonal
geliimdeki etkisi bu bilim adamna
1995 ylnda Nobel dl kazandrmtr.) Hoffmann meyve sineini
bir bakteri ya da mantar ile enfekte
ettiinde, Toll geni mutant olanlarn ldn tespit etmitir. Bunun
nedeni bu mutant sineklerin yeterli
derecede etkili savunma sahibi olmaylardr. Bunlardan yola karak
bu bilim insan, Toll geni rnnn
patojenlerin alglanmas iin gerekli olduunu ve dolaysyla Toll geni aktivasyonunun patojenlere kar gl bir savunma mekanizmas
oluumunda nemli olduunu ne
srmtr. Bruce Beutler, lipopolisakkarit (LPS) ad verilen ve septik
oka (baklk sisteminin yksek

Bruce A. Beutler, 1957 ylnda Chicagoda dodu. Chicago niversitesinden 1981 ylnda
yksek lisansn tamamlad, New
Yorkta Rockefeller niversitesinde
ve LPS reseptrn kefettii Texas
niversitesinde alt. 2000 ylndan beri ABDde Scripps Aratrma
Enstitsnde genetik ve immnoloji profesr olarak grevini srdryor.
derecede tetiklenmesinden kaynakl yaam tehdit eden durum) neden
olan bakteriyel rnlere balanan
reseptrleri aratrmtr. 1998de
Beutler ve arkadalar LPSlere kar
direnli bir farenin meyve sineindeki Toll geni ile tamamyla benzer
bir geninde mutasyon saptamtr.
Bu Toll benzeri reseptrnn (Tolllike receptor-TLR) yakalanmas zor
olan LPS reseptr olduu ortaya
kmtr. Bu reseptr LPSye baland zaman iltihaba neden olan
sinyaller aktive edilir ve LPS dozu
ar olduunda da septik ok grlr. Bu bulgular memeli ve meyve
sineklerinin bir patojen ile karlatklarnda doutan gelen bakl aktive etmek iin ayn molekl
kullandklarn gstermitir. Bylece doutan gelen bakln sensr kefedilmitir. Hoffmann ve
Beutlerin bu buluu doutan gelen
baklk zerine olan aratrmalarn ar artna sebep olmutur.
nsan ve farede yaklak bir dzine
farkl TLR tanmlamtr. Bunlarn
her biri mikroorganizmalardaki ortak molekllerin belli tiplerini tanmaktadr. Dier TLR trlerinde-

Jules A. Hoffmann, 1941 ylnda

Lksemburgda
dodu.
1969 ylnda doktorasn tamamlad
Fransadaki
Strasbourg
niversitesinde yksek renim
hayatna balad. Almanyadaki
Marburg niversitesindeki doktora sonras deneyiminin ardndan
1974ten 2009a kadar aratrma
laboratuvar bakanln yapmak
zere Strasbourga geri dnd.
Strasbourgdaki Molekler Hcre
Biyoloji Enstitsnn mdrln yapt ve 2007-2008 yllar boyunca Fransz Ulusal Bilimler Akademisi bakanl yapt.
ki genetik eitlilik kronik iltihapl
hastalklar iin yksek risk olutururken, bu reseptrlerdeki belli mutasyonlara sahip bireyler enfeksiyonlara kar yksek risk tarlar.

Kazanlm bakl
kontrol eden yeni hcre tipi
1973te Ralph Steinman dendritik hcre olarak adlandrlan yeni
bir hcre tipi kefetmitir. Bu hcrelerin baklk sistemi iin nemli olduunu ne sren aratrmac
dendritik hcrelerin T hcrelerini
aktive edip etmediini ayrca kazanlm baklkta ve farkl maddelere kar oluturulan immnolojik
hafzann gelitirilmesinde anahtar
rol oynayp oynamadn test etmeye devam etmitir. Hcre kltr deneylerinde dendritik hcrelerin varlnda farkl maddelere
kar T hcresel cevabn olutuunu gstermitir. Daha sonra Steinman ve dier aratrmaclar, kazanlm bakln bir yabanc madde
ile karlatnda aktive olup olmayacana nasl karar verdii zerine
younlamlardr. T hcresi aktivasyonunun kontrol iin doutan

Ralph M. Steinman, 1943te

Kanadada
dodu.
McGill
niversitesinde biyoloji ve kimya alannda okudu. Harvard Tp
Fakltesindeki tp eitiminin ardndan 1968de yksek lisansn tamamlad. 1970 ylndan beri New Yorktaki Rockefeller
niversitesinde grev yapmaktadr. 1988 ylndan itibaren bu kurumda immnoloji profesr olmutur ve mmn Hastalklar ve
mmnoloji Merkezinin mdrln yapmaktadr.

gelen baklktan meydana gelen

sinyaller ve dendritik hcrelerin alglamas belirlenmitir. Bu, vcudun
kendi molekllerine kar atan
engellerken patojenik mikroorganizmalara kar tepki gstermesini
mmkn klmtr.

Temel aratrmalardan
tbbi kullanma
2011 Nobel dl kazandran keif, baklk sistemimizin aktivasyonu ve dzenlenmesiyle ilgili yeni
bak as kazandrmtr. Hastalklarn nlenmesi ve tedavisi iin yeni
teknikler gelitirilebilir hale gelmitir. Enfeksiyonlara kar alarn gelitirilmesi ve tmrlere kar baklk sistemini uyaracak giriimler
bunlara rnek verilebilir. Ayrca bu
keifler baklk sistemimizin bizim kendi dokumuza neden saldrdn anlamamza yardmc olmutur. Bylece iltihapl hastalklara
ynelik yeni tedavilere ipular salanmtr.

Hazrlayan: Ece Seluk

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

71

Bilim Gndemi

2011 Nobel Fizik dl

Uzak spernova gzlemi ile genileyen evrenin kefi

sve Kraliyet Bilimler Akademisi

uzak spernovalarn gzlemlenmesi yoluyla evrenin genilemesinin hzlandn kefeden iki grubu
Fizik Dalnda Nobel dlne layk
grd. dln yarsn Kaliforniya niversitesinden Saul Perlmutter kazanrken, dier yars ise Avustralya Ulusal niversitesinden
Brian P. Schmidt ve Johns Hopkins
niversitesinden Adam G. Riess arasnda blld.
Robert Frost yle yazmt: Bazlar dnyann atete, bazlar ise
buzda son bulacan sylyor. Evrenin nihai kaderi ne olacak? Bu ylki Nobel dl sahibi fizikilerin
dediine gre, muhtemelen donarak
sona erecek! Bu ekip spernova diye
adlandrlan patlayan yldzlar zerinde yaptklar almalarda evrenin
giderek artan bir ivmeyle genilediini kefettiler. Bu kefin sonular dl sahiplerinin kendilerine bile
srpriz oldu.
1998de iki aratrma grubunun
sunduu yeni sonular kozmolojiyi temelinden sarst. Bu ekiplerden biri 1988de kurulan ve Saul
Perlmuttern bakanln yapt
grup iken, dieri ise 1994te kurulan ve Brian Schmidtin bakanln
yapt, Adam Riessin de nemli bir
rol ald ekiptir.

Bu iki aratrma ekibi, en uzak

noktada bulunan spernovann yerini belirleyerek evrenin haritasn
karmak iin yartlar. 1990larda
yeryz ve uzay iin ultra gelimi
teleskoplarn, gelimi bilgisayar sistemlerinin ve yeni dijital grntleme sensrlerinin (CCD, 2009 Nobel
Fizik dl) gelitirilmesinin ve retiminin artmasyla bu kozmolojik
bulmacann zmne ynelik daha
fazla parann eklenmesine olanak
salad.
Aratrmaclar spernovalarn zel bir tr olan la supernovay
kullandlar. Bu spernova ok eski kompakt bir yldzn patlamasyla olutu ki bu yldz dnya kadar
kk fakat gne kadar ar bir yldzd. Byle bir spernova patlamas btn bir galaksi kadar n yayabilir. Sonuta bu iki aratrma grubu
beklenenden daha zayf olan
50ye yakn uzak spernova kefetti
ki bu da evrenin genilemesinin hzlandna iaret ediyor. Aratrmalar sonucunda bilim insanlar her iki
grubun da ayn sonuca ulat gereinde birletiler.
Neredeyse bir yzyl boyunca,
evrenin yaklak 14 milyar yl nce
meydana gelen Byk Patlama sonucu geniledii bilinmekteydi. Bunun yannda, bu genilemenin gi-

Aratrmaclar spernovalarn zel bir tr

olan la supernovay kullandlar.

derek hzlandnn kefedilmesi

olduka artc oldu. Eer genileme hzlanmaya devam ederse, evrenin sonu donmak olacak.
Bu hzlanmann karanlk enerjiden kaynakland dnlmekte, fakat karanlk enerjinin ne olduu muamma olmaya devam ediyor.
Bilinen u ki karanlk enerji evrenin drtte n oluturmaktadr.
Bu nedenle, 2011 Nobel Fizik dl sahiplerinin bulgular bilinmeyen
evreni aklamaya yardmc olacak.
Ve artk her ey tekrardan mmkn.
Kaynak: 18.10.2011 tarihinde http://www.sciencedaily.
com/releases/2011/10/111004091704.htm adresinden
derlenmitir.

Hazrlayan: Elif Esen

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

nsanlar dahil ou omurgal, altnc duyuya sahip bir

canlnn soyundan geliyor

nsanlar hayat be duyu yolu ile

tecrbe eden canllardr. Ancak
kpek balklar ve bunun gibi baz
suda yaayan omurgallarn altnc
bir duyusu vardr. Bu canllar, sudaki zayf elektriksel alanlar tespit
ederek bu bilgiyi avlanmak ve iletiim gibi ihtiyalarda kullanrlar.
Nature Communicationsda yaynlanan ve getiimiz 25 ylda bu konuda edinilen tm almalar ieren
bulgulara gre, insanlarn da dahil
olduu omurgallarn byk bir o-

72

unluu, iyi gelimi bir elektroreseptif sisteme sahip tek bir atann
soyundan geliyor. Tahminen 65.000
omurgalnn atas olduu varsaylan
bu canl, yaklak 500 milyon yl nce yaam olan, yrtc bir balk tr
olarak tahmin ediliyor. Bu canlnn
iyi bir grme yetenei ve kuvvetli
bir di ve az yapsna ve bunun yan sra ou baln yan ksmlarnda
bulunan ve su hareketlerini tespit etmeye yarayan lateral bir izgi sistemine sahip olduu tahmin ediliyor.

Makalenin yazarlarndan Cornell niversitesi Ekoloji ve Evrimsel Biyoloji Blm profesr Willy
Bernisin grne gre, bu aratrma geliimsel ve evrimsel biyolojiyle ilgili merak edilen birok soruya
yant verme niteliinde.
Yzlerce milyon yl nce, omurgallarn evrimsel aacnda byk
bir ayrlma yaanmtr. Bu ayrm
sonucunda oluan yollardan biri
actinopterygian (nsal yzgeliler) olarak bilinen balk trne, di-

2011 Nobel Kimya dl

mknsz olarak dnlen ve kat materyal tanmn

deitiren quasicrystals

sve Kraliyet Bilimler Akademisi, 2011 Kimya Nobel dlnn

srail Teknoloji Enstitsnden Daniel Shechtmana verilmesine karar verdi. Shechtman bu dl, eskiden imknsz olduu dnlen
quasicrystalsn (kristalimsi- yar
kristal) kefi, yani atomlarn tekrar
etmeyen dzenli motifiyle ald.
Shecthman; Quasicrystalsde biz
atomik boyutta oluturulmu, Arap
dnyasnn byleyici mozaiklerini
bulduk. yle ki, bunlar kendini asla
tekrar etmeyen dzenli motiflerden
oluuyor. diyor. Quasicrystals yapsnn imknsz olduu dnlmesine ramen, Daniel Shechtman mevcut bilgilere kar acmaszca savat.
Kimya dalndaki 2011 Nobel dl,
kimyaclarn kat materyal tasarmn temelden deitiren Daniel Shechtman
bir ilerlemeye verilmi
oldu.
8 Nisan 1982 sabah,
Daniel Shechtmann elektron mikroskobunda doa kanunlarndan
bir grnt belirdi. Btn kat maddelerde atomlarn; kendini periyodik olarak tekrarlayan simetrik
motifteki kristallerde paketlenmi o-

larak bulunduuna inanlmaktayd. Bilim insanlarna gre bu tekrarlamalar

kristal yapnn olumas iin gerekliydi.
Shechtmann grntsnde de atomlarn kristalleri iinde paketlendii ancak
tekrarlanmad grlmt. rnek bir motifin sadece altgenlerden oluturulmu bir futbol topu
gibi imknsz bir yapda olduu dnlebilir. (Not: bu kre biimindeki yapnn olumas iin begen
ve altgenlere ihtiya duyulmaktadr). Shechtmann bu buluu birok
tartmaya yol amtr. Bulduklarn savunduunda, aratrma grubundan ayrlmas istendi. Ancak o,
maddenin doasnn alglan biiminin tekrar dnlmesi
iin savan sonuna kadar
srdrd.
spanyadaki Alhambra Palace ve randaki
Darb-i Imam Shrineda
bulunan ortaa slami
mozaikleri, bilim insanlarnn atomik dzeydeki quasicrystalslerin neye benzediklerini anlamasnda katk
salamtr. Bu mozaikler de ay-

eri de sarcopterygian (et yzgeliler) olarak bilinen ve daha sonra

karada yaayan omurgallara evrilecek olan baka bir balk trne
farkllama gerekleti. Meksika semenderleri gibi baz kara omurgallar elektroreseptif sisteme sahip.
Bu sistem, imdiye kadar bu konuda en iyi allm erken geliimsel
sensr modeli olarak bilinmekte.
Karasal yaama doru olan geliimle bu elektroreseptr zellii, balklarn yan yzeyindeki (lateral)
izgide olduu gibi, srngenler,
kular ve memelilerde kaybolmu.
Actinopterygian grubundan mersin bal gibi baz balk trlerinde
bu reseptr zellii ba ksmlarn-

daki deri zerinde kalm. Bernisin

aklamalarna gre ba blgesinde 70.000 civarnda elektroreseptr
bulunmakta olan Kuzey Amerika
kakbal tr, yaayan canl trleri arasnda en ok elektrosensr
dizilimine sahip.
imdiye kadar bu organlarn
farkl gruplarda evrimsel ve geliimsel adan ayn olup olmad
bilinmemekteydi. Meksika semenderini evrimsel izgide kara hayvanlarna gei iin bir model olarak ve kakbaln dier yol iin
bir model olarak kullanarak aratrmaclar elektrosensrlerin ayn ekilde ayn embriyonik dokudan gelitiini, dolaysyla bunun eskiden

n quasicrystalsde olduu gibi dzenli bir

motif yapsnda ve matematik
kurallarna
baldr ve asla kendilerini tekrarlamazlar.
Bilim
insanlar
Shechtmann quasicrystalslerini aklarken, matematik ve sanattan
gelen genel bir kavram kullanrlar:
Altn Oran. Quasicrystalslerde, atomlar arasndaki eitli uzaklklarn oranlar Altn Oranla ilgilidir.
Shechtmann bu kefinden sonra bilim insanlar laboratuvarlarnda
farkl ekillerdeki quasicrystalsleri
rettiler. Rusyadaki nehirlerden aldklar mineral rneklerinde doal
olarak oluan quasicrystalsler kefedildi. Bunun yannda bir sve irketi quasicrystals yapsn metalin kat
halinde buldu, bu yaplar materyali
zrh gibi glendirdi. Bilim insanlar u anda tava, dizel motor gibi ok
farkl materyallerde quasicrystalsleri
kullanarak deneyler yapmaktadrlar.
Kaynak: 18.10.2011 tarihinde http://www.sciencedaily.
com/releases/2011/10/111005080232.htm adresinden
derlenmitir.

Hazrlayan: Nazl Kocaefe

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm
kalma bir sensr sistem olduunu
bulmular. Aratrmaclar ayn zamanda bu elektrosensr organlarn
lateral izgi ile ayn zamanda gelitiini bularak bu iki sensr sistemin ayn evrimsel kaltma sahip
olduunu kantlamlar.
Artk ilerleyen almalarda aratrmaclar bu iki evrimsel ayrmdan
nceki atann grnn daha iyi
bilecekler ve canllar ile fosiller arasndaki duyusal balanty gerekletirebilecekler.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/10/
111011163057.htm

Hazrlayan: Naz Kant

T

73

Bilim Gndemi

Bakire doumlarn ardndaki gizem

iological Journal of the Linnean

Society dergisinde yaymlanan
yeni almada, bir ngrakl ylann (dou elmas srtl ngrakl ylan) iftlemeden 5 yl sonra doum
yapt bildiriliyor. Bu sre, hayvanlar aleminde bcekler dnda bilinen en uzun sperm depolama sresi
olarak kaytlara geti.
almada ayn zamanda ilk defa bir bakr kafal ngrakl ylann
bakire doum gerekletirdii de
ortaya konuldu. Hi iftlemeyen dii ylan, ylanlarn da dier baz hayvanlar gibi gerek bakire doumu
(babasz) gerekletirebildiini ya
da ok uzun sreler boyunca sperm
depolayabildiklerini gsteriyor.
Makalenin yazarlarndan Warren
Booth: Bu sonularla, eneli omurgallarn memeliler dndaki tm snflarnda gerek anlamda esiz bakire doumu (partenogenez-eeysiz

reme) gzlemlenmi oldu. Son zamanlarda boa ylan, gkkua boa

ylan, eitli kpekbal ve evcil
hindi trlerinde eeysiz remenin
gerekletiini gsteren genetik kantlar grlmt. diyor.
Yllardr
Kuzey
Karolina
Akvaryumunda (ABD) tek bana
bulunan dii bakr kafal ngrakl
ylandan alnan DNA rneklerini inceleyen Booth, DNA parmak izi (fingerprinting) yntemi ile normal grnen 4 yavrunun doumunda bir
erkein (baba) pay olmadn ortaya koymu oldu.
almada ilk olarak bahsedilen
dou elmas srtl ngrakl ylann
yapt doum ise daha dramatik.
Tek seferde 10 dii ve 9 erkek, toplam 19 yavru douruyor. DNA analizi 19 yavrunun da babas olduunu doruluyor.
Booth: Bu ylan yaklak 1 yan-

dayken yakaland. Yakalandnda

cinsel olarak erikin olmadn syleyebiliriz. Doum yapt zamana
kadar da erkek ylanlardan ayr tutuldu. Dolaysyla, ylann yakalanmadan nce doada cinsel adan
erikin olmadan nce iftletiini
syleyebiliriz. diyor.
Ekip, ylanda bulunan bir i tp
(boru, kanal) sayesinde ya da uterusun bir ksmn bkebilme yetenei
sayesinde spermin 5 yl boyunca depolanm olabileceini sylyor.
Balk, ku, amfibi, bcek ve baz
srngenlerin de uzun zaman boyunca sperm depolayabildikleri biliniyordu.
Memeliler ise bu adan daha az
baarldr. Ancak son zamanlarda
Asya Byk Sar Ev Yarasaszerine
yaplan aratrmalar bu trn diilerinin aylar boyunca sperm depolayabildiklerini gsteriyor. Buna karlk

Suda yaayan baln

evrimsel kara istilasna atlay

ratrmalarda bazen hedeflenen ve bulunan eyler farkllk

gsterir. rnein, biyoloji profesr Alice Gibb ve Northern Arizona
niversitesindeki aratrma ekibi
hem karada hem de suda yaayabilen balk kefettiler. Balk gzle grlr bir yetenekle ve amalayarak
kk bir adan suya geri atlyordu.
Bu atlay, alabalkta grnenin aksine rastgele bir suya atlay deildi.
Bu balk zamannn ounu suyun dnda geirse de, aratrmaclar bu tr bir davran beklemiyorlard. Uzun zaman nce beslenme
alkanlnn evrimi zerine balayan alma bu sayede karada yaamaya balayan baln davran
olarak deiti ve sonular srpriz
olarak geldi.
Tamamen suda yaayan balklardan bazlar (Baknz: http://jan.ucc.
nau.edu/acg/video.html), zellemi

74

anatomik zellikleri olmakszn karaya atlayabilmektedirler. Gibbe gre, bu bulu evrimsel biyoloji asndan olduka nemli bir karmdr.
nk omurgallar tarafndan gerekletirilen kara istilasnn, tahmin
edildiinden daha ok kez gerekletiini gstermektedir.
alma online olarak JEZ A: Ecological Genetics and Physiology
isimli makalede zetlenmektedir:
Karaya Vurmu Balk Gibi: Akuatik Balklarn Karasal Sray.
Gibbe gre alma, kemik ve kaslar kontrol eden sinir sisteminin
zorunlu olarak fiziksel deiiklie
neden olmadan yeni bir davrana izin verdiini ve evrimsel byk
resmi desteklediini sylyor.
Gibbe gre, akuatik balkta olduu gibi, Bu durum, karada gezmek
iin bacaklara ya da dik pektoral
(gs hizasndan) yzgelere sahip

olma zorunluluunun olmadn

gstermektedir. Bu nedenle, hangi
balklarn karada hareket edebildiini syleyebilmek iin gemie gidip,
fosil kaytlarna bakldnda, emin
olmak olduka zor olacaktr.
Orijinal beslenme almalar ufak gupi balklar (gkkua bal) ile balam, sonrasnda mangrove rivulus (tropikal bir balk)
ile devam etmitir. Rivulusun manevra ile srayarak kuyruk evirme hareketini yapmasndan sonra,
Gibb aratrmasnn odak noktasn
deitirmitir.
Gibb, Byle bir alma yaptnzda, kontrolnzn ne olduunu
sormak zorundasnz diyor. Eer
bilinen amfibi bir balk iyi bir srayc ise, o halde kt bir atlayc
nedir?
Btnyle suda yaayan gupilere
bakalm.

insanlarda kadnlar sadece saatler ya da birka gn boyunca sperm depolayabilirler.

Belirli baz genlerin babadan, bazlarnn ise anneden
gelmesi gerektii iin kadnlar
gerek anlamda bakire doum
yapmaya elverili deiller. Ancak laboratuvar ortamnda, aratrmaclar memeliler iin
var olan bu gerekliliin evresinden dolaarak partogenik
fare retmilerdir.
Sra d her iki doum tipi de, gerek bakire doum ve Dou Elmas Srtl ngrakl Ylan
uzun dnem sperm depolama, avantaj ve dezavantajlara sahip- Enstitsnde reme biyolojisi zetir. Spermin depolanmas, diinin rine alan Prof. William Holt yiklimsel ve dier zorluklarla mca- le diyor: Bu analiz olduka nemli.
dele edebilmesini kolaylatrr. Ba- Ylanlarda uzun dnem sperm depokire doum genetik eitlilie zarar lanmas ile ilgili daha nceden yaverecektir ve sadece erkek ya da sa- ynlanan baz sonularn aslnda pardece dii yavrular verecektir. Dier tenogenez sonucu olutuu ortaya
yandan, bireylerin evreye uyumu- kyor. Baz trler iten iftlemeyi
nu zorlatran mutasyonlar da ele- (ayn birey-soy-akraba iftlemesi)
meye yarayacaktr. Londra Zooloji kolaylatracak reme mekanizmaGibb, Gupi amfibi bir baln
(hem suda hem karada yaayan balklar) atlayabildii gibi atlamaktadr ve hi kimse gupinin amfibi bir
balk olduunu ne srmemitir.
Yksek hzl kamera karsnda elimizden gelen her eyi yaptk. diyor. Aratrmada gzlemlenen dier rnekler ise sivrisinek bal ve
dier iki balkla yakndan akraba
olmayan zebra balyd.
Gibb, Sivrisinek bal bizim laboratuvar faremiz oldu. Kolay bulunabilen ve atlayclar ieren bir
gruba ait olduu bilinen bir balk

ve yrtc hayvanlardan uzaklamak

iin suyun dna atlad ve tekrar
ieri girdii kaydedilmiti. aklamasn yapt.
Gibb, Bu dikkate deer ka
davran hibir zaman video ile
kaydedilmedi. dedi. Dier balklar
hakkndaki benzer ykler, eskimeye yz tutmu ve olduka yaygn
olan konuyla ilgili olarak anektodal
literatre katkda bulunmutur.
Gnmzn hzl video sistemleri bunu deitirmek iin Gibbe
bir frsat vermektedir. Kameralar,
her iki trn dekoordineli bir ma-

Northern Arizona niversitesindeki aratrmaclar tarafndan ekilen bu resim sinek balnn

byk bir yetenek ve ama uruna suyun dna sradn gstermektedir. alma,
omurgallarn dnldnden daha nce karaya ayak bastn ileri srmektedir.

lar gelitirmilerdir. Bu, gnmzde kullandmz klonlama

teknolojisine benziyor. Bu yzden genetik eitliliin artmas
ile evreye uyumun da artt
grnn aksine bir durum
ortaya koyuyor.
Aratrmadaki bir sonraki aamann ise detayl ve salam
genetik analizler yoluyla gerek anlamda bakire doumlarla, sperm depolama yoluyla
yaplan doumlarn net olarak
ayrtrlmas. Bu tr almalar
salk alanndaki olas gelimeler ve sperm depolama kabiliyetimizi arttrmasyla insan iin de
ok yararl olacaktr.
Kaynak: 18.10.2011 tarihinde aadaki sayfadan
derlenmitir. MYSTERY BEHIND VIRGIN BIRTHS
EXPLAINED http://news.discovery.com/animals/
virgin-births-snakes-111014.html

Hazrlayan: Deniz ahin

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm
nevra gerekletirdiini gsteriyor.
Balk ban kuyruuna doru kvrp ve yeri iterek kendini havaya
doru itiyor.
Gibb ve aratrma ekibi balklarn bu performansn kaydetmek
amacyla vahi doada ekim yapmay dnmler. Fakat imdilik,
balklarn hareketlerini karada hareket etmeye ynelik gnll bir
hareket olup olmadn ve atlamann genetik temelini incelemeyi amalyorlar.
Gibb yapt aklamada, Belki
de atlamada iyi olan balklar kt
yzclerdir. Bir davrann dierine kar avantajl olmasnn getirilerine bakmak istiyoruz. diyor.
Kaynak: Alice C. Gibb, Miriam A. Ashley-Ross, Cinnamon
M. Pace, John H. Long. Fish out of water: terrestrial
jumping by fully aquatic fishes. Journal of Experimental
Zoology Part A: Ecological Genetics and Physiology, 2011;
DOI: 10.1002/jez.711
http://www.sciencedaily.com/releases/2011
/10/111005110231.htm

Hazrlayan: Pnar Hner

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

75

Bilim Gndemi

lm an deneyimlerine bilimsel aklama

lmden sonraki hayata inanr

msnz? nsanlarn ou hayaletlere ve cennete inanrlar ve 100
Amerikaldan 3 lm-benzeri deneyim (BD) yaadklarn rapor ediyor. Bu deneyimler genel olarak
l olduunun farkndalk, vcutd deneyimler, l insanlarla tanma, k tnellerine girme ve benzeri
olaylar ieriyor.
Ancak bunlar sadece hikye; peki
bilim bu konuda ne diyor?
Cambridge niversitesinin Tbbi Aratrma Konseyi Kavram ve Beyin Bilimleri blmnde grevli olan sinirbilimci Dean Mobbsun ve
Edinburgh niversitesinden Caroline Wattn yazdklar, Trends in Cognitive Sciences (Kavramsal Bilimlerde Akmlar) dergisinde yaynlanan
yeni bir makaleye gre; yaplan aratrma bilinenin aksine bu deneyimlerin paranormal olmadn belirtiyor. Onun yerine lm-benzeri
deneyimler normal beyin fonksiyonlarnn (travmatik ve hatta bazen zararsz bir olayn yaand srete)
yanl gittiinin habercisidir.
Mobbs ve Watt pek ok klasik
BD semptomunun aslnda ncelikle
hi lm tehlikesi olmayan insanlarca
rapor edildiini bildiriyor. Bu da kiinin lme yakn bulunduu algsnn
bu tip baz deneyimlere yol amaya

yeterli olacak kadar travmatik ve rahatsz edici olduu fikrini veriyor.

Dying to Live: Near- Death Experiences (Yaamak in lp Bitmek:
lm-Benzeri Deneyimler, Prometheus Kitaplk, 1993) kitabnn yazar, aratrmac Susan Blackmore BDlerin ounun ( fori -ar
mutluluk hali- ve beyaz kl bir tnele ekilme hissi) beyindeki oksijen yoksunluunun genel semptomlar olduunu sylyor.
Yeni makale ayrca ismi Fransz
sinirbilimci Jules Cotardca konulan, yryen ceset sendromunu
tartyor. Ortak yazarlardan Watt
Discovery Newse, Bu sendromu yaayan kii lmn yaknnda olmasa bile kendisinin l olduu hissine kaplr. Bu durum travma ve baz
rahatszlklarla ilikilendirilebilir.
Kiilerin neden Cotard sendromunu yaadklar tam olarak anlalm deil ama olaslklardan biri, kiinin yaad bu tuhaf deneyimleri
anlamlandrann beynin teebbsleri
olduu Bu durum BDlerle alakal, nk lm-benzeri deneyimler allmadk fizyolojik ve psikolojik deneyimleri tercme etmek
amacyla bulunulan bir teebbsten de ortaya kabilir. BD, kiinin
normal kelime anlamyla canl olmad algsn ierir. diye yazm.

Wattn aratrmas ayn zamanda bu insanlarn lmden dnd durumu efsanesini de kertti;
eer ki l olmakla klinik beyin lm kastediliyorsa. Gerek klinik
lmden kurtulabilen kimse yoktur (Zaten bu sebeple deneyimler
lm-benzeri olarak adlandrlyor).
Pek ok insan ksa zaman aralklar
boyunca -20 dakika veya daha fazla- kalpleri durduktan sonra yeniden hayata dnmtr, ancak beyin
lmnden dnen herhangi birinin
beyni kalc olarak ve onarlamaz ekilde hasar grd gibi; bu kii kesinlikle deneyimlerini anlatabilecek
bir durumda olamaz.
Klinik beyin lmnden sa
kurtulmak dncesi fazlasyla efsanevi diyor Watt. BDler bazen
kii lmn hazrlk aamalarnn
bazlarn deneyimledikten sonra rapor ediliyor. rnein kalp bir sreliine atmay brakrsa ve kii yeniden
hayata dnerse. Bence bu olduka
ilgin, ancak, aratrmaya gre gerekten lme yakn olup da kurtulan hastalarn yzde 82si lmbenzeri deneyimden sz etmiyor.
Bu durum da bu deneyimlerde lm
sonras yaamn bir anlk grnp
kaybolmasnn meydana geldiine
dair fikri baltalayacaa benziyor.
Watt lm-benzeri deneyimlerin
insanlar iin devaml bir merak kayna olduuna, nk insanlarn lmn yenilmesi fikrini sevdiklerine
inanyor.
Baz insanlar bunu rahatlatc bir
fikir olarak buluyorlar diyor Watt,
nk bu bizim gezegenimizdeki
dier biyolojik organizmalar gibi olmadmz demek.
lm-benzeri deneyimlerin sinirsel mekanizmalar tarafndan kimyasal olarak indklenebilir ve aklanabilir olmas onun doal -doast
deil- sebeplerle olduunu gsteriyor.
Kaynak: http://news.discovery.com/human/-neuroscienceexplains-near-death-110923.html

Hazrlayan: Pnar Gerek

Mnih Ludwig Maximilians niversitesi

76

Evrenle Syleiler

Bir yldz (Gne) ile sylei

On milenyum yaamak, ktlemin milyarda birinden azn gtryor, inan bana
tutumlu olabilirim. Aslna bakarsan masraflarmn fazlasyla karln alyorum.
Etrafmda yrnge izip bana inanan tm gezegenlerimi, mkemmel kuyrukluyldz ve
asteroitlerimi ve tabi ki bu sylei bir yana, dnyadaki tuhaf maskaralklar gzetleme
imkn buluyorum.
Richard T. Hammond
eviren: Yusuf ngel

alamadan nce okuyucularmza, sradan bir

yldz olmadnz, Gneimiz olduunuzu
sylemeden edemeyeceim. Bizi krmayp syleiye
katldnz iin ok teekkr ederim.
Rica ederim de daha koyu bir gzlk takmanz
neririm.
Evet, bylesi daha iyi, teekkr ederim. Bildiim
kadaryla, yaklak on milyar yl nce byk bir
hidrojen gaz bulutundan ekillendiniz. Doru mu?
Evet, hayal meyal hatrladm gemiime yle
bir baknca ounlukla karanlk bir boluk gryorum. Hidrojen, biraz helyum ve daha ar bir dizi
element, uzayda ldeki glckler misali binlerce
k yl boyunca dalmt.
Bu zn yaratt ekim gcnn sizi bir araya
getirdii doru mu?
Evet, balangta atomlarm, yuvarlak bir da
zirvesinden kaymaya balayan kayaklar gibi ok
hafif ekiler hissetti. Bir yn edinmenin mutluluu iinde fakat srada ne olacandan bihaber, sakince tanmlanamayan bir merkeze doru kaymaya
baladlar.
Sonra ne oldu?
Bu milyonlarca yl srd fakat sonunda sakinlik
sona erdi. Daha nce ender bir hadise olan atomlar arasndaki arpmalar youn olarak yaanmaya
balad. Atomlar, merkezi bulmak iin kavga ediyor gibiydi ve bir zamanlarn engin bulutu daralarak, eski standartlarma nazaran
olduka kk bir boyut alyordu. Merkezin yaknnda her ey
snyordu ve arpmalar o kadar
sk olmaya balad ki, mkemmel
bir ey oldu.
Ne oldu?
Kzarmaya balad.
Scak olduu iin mi kzard?
Yangndaki ocak demiri gibi
Scakln nedeni atomlar arasndaki arpma myd?
Nedeni, atomlarn hzyd. Bir
ey ne kadar scak olursa atomlar
veya moleklleri o kadar hzl ha-

78

reket ediyordur. Isy, hzn ortalama ls olarak

dn. Atomlar ve molekller merkeze yaknlat
zaman uzun sredir hzlanmakla kalmamlard, z
bir araya geldii iin yerekimsel alan da glenmiti, bu yzden molekller resmen ilerliyordu.
Yani herhangi scak bir cisim gibi kzarmaya
balad.
nanlmaz bir eydi. Ik karanln yerini almaya balad ve yaknlardaki tm atomlar ve molekller kzmaya balad. Engin bulutun girdap
gibi dnen bir diske dntn grdk ve disk
daralmaya devam ettike dn oran hzlanmaya
zorlanyordu.
Bu asal momentumun korunumu mudur?
Evet, tpk bir buz patencisinin kollarn ie ekmesi gibi. Kollarn ektike daha hzl dner. Ancak ben kendimi ok fazla bir arada tutamadm ve
bu yzden kopan paralar evremdeki yrngeye
oturdu.
Gezegenler mi?
Tam stne bastnz. stelik Jpiter asal momentumun byk ksmn ald. Aslnda
Jpiterinkine benzer durumlar olduka yaygndr
ve evrendeki yldzlarn en az yars, srf bu nedenden tr ift yldzdr.
Demek istediiniz, bir yldzn etrafnda baka
bir yldz veya gezegen de vardr. Bu da birok gezegen olduu anlamna gelir.
Kesinlikle yle.
Daha sonra ne oldu?
Ykselen s giderek younlat, fakat yerekimi aman vermiyordu. Gittike daha da youn
bir kre halini alyorduk. Olacaklarn habercisiymiesine, titrek bir alev bir orada bir burada
derken mucizev ve bizi tamamen
gafil avlayan bir srece hayranlk
iinde ahit olduk.
Ne oluyordu peki?
Merkezimiz o kadar snmt ki elektronlar plak protonlar
brakarak hidrojen atomlarndan

kopmaya balad. Elektronlar oktayd, ktan krlemilerdi ve protonlara tutunmaya alarak etrafta
drt dnyorlard, fakat boyuna baarsz oluyorlard. Drst olmak gerekirse, mucizenin her trne ahit
olduumuz iin geici bir sersemlik
hali iindeydik. Birok molekl, ar scak plazmayla ilikili olan sonsuz enerji tarafndan oluturuluyor
ve yok ediliyordu ve ite o an olan
oldu, bata bir burada bir orada belirdiini sylediim alevler scak krenin merkezinin her yerinde grlmeye balad.
Yani?
Fzyon. Hidrojen, helyuma dntrlyordu ve her helyum atomunun oluumuyla enerji uzay boluuna salnyordu. Aslnda dar,
merkezin dna salnan enerji o kadar oktu ki, radyasyon basnc dediiniz ar miktarda byk bir basn
yaratt. Bir yldzn iinde hep kzan bir sava vardr; syrlmaya alan radyasyon basncnn dtaki itiine kar toplam daralmay grmek
isteyen i ksmdaki yerekimi ekii. Bu gler ok byk olabilirler.
zgrln gc mthi byklkte olabilir. Sizin anzdan, ne
kadar byk?
Yerekimine kar koyabilecek
kadar byk. Sz konusu d radyasyon basnc nihayetinde i yerekimini dengeledi ve bar anlamas
imzaland. Yaklak on milyar yldr
bar dolu bir dengedeyiz.
Grkemli bir doumunuz olmu.
Adeta, siyah bir buluttan ldayan
bir yldza metamorfoz (bakalama) geirmisiniz.
Metamorfoz, kumlarnzn l
oluturmas gibi bir doa olaydr.
Tm bunlara ramen, olanlar
can skc buluyor musunuz?
Ruh halime gre deiir.
Yaam istatistiklerinizi gzden
geirmemin sakncas yoktur umarm?
Hay hay.
2 x 1030 kiloluk bir ktleniz var.
Bunu derinlemesine anlatr msnz?
Yaklak olarak, Dnyann ktlesinin 300.000 ya da Jpiterinkinin
bin kat kadardr. Ayrca yaklak bir

milyon alt yz bin km apndaym.

Parlaklnzn da 4 x 1026 watt
olduu notunu dmm defterime.
Bunu aklamanz mmkn m?
Parlaklk ya da yldz parlakl,
gc ifade eden bir baka szcktr.
Sizin 100 wattlk ampullerinizin
-grdm kadaryla sndrmsnz- sadece 100 watt gcnde parlakl var; ben ise ondan, trilyon
kere trilyon kattan fazla daha parlam. Ntrinonuz doru bir aklama getirmi.
Anladm, peki kendi ekseninizde
mi dnyorsunuz?
Evet, bir tur yaklak bir ay sryor. Bu sre, ekvator blgemde biraz daha ksadr.
ok scak olduunuzu sylemitiniz de, ne kadar scaktan sz ediyoruz burada?
Merkezdeki scaklm yaklak
15 milyon derece fakat yzeyimin,
yani grdnz ksmmn scakl
yaklak 6000 derecedir.
Yaydnz enerjinin tamam,
maddenin enerjiye dnmnden
meydana geliyor, doru mu?
Doru.
O halde, git gide ktle kaybna
uradnz ve her geen gn daha
da kldnz yerinde bir varsaym mdr?
Evet, ama endielenmeyin. Saniyede yaklak be milyon ton kaybm oluyor. Bu da ylda alt st
yaklak 150 trilyon ton yapar.
Alt st?
On milenyum yaamak, ktlemin
milyarda birinden azn gtryor,
inan bana tutumlu olabilirim. Aslna bakarsan masraflarmn fazlasyla
karln alyorum. Etrafmda yrnge izip bana inanan tm gezegenlerimi, mkemmel kuyrukluyldz ve asteroitlerimi
ve tabi ki bu sylei bir yana,
dnyadaki tuhaf maskaralklar gzetleme imkn buluyorum.
Enerjinizin yardmc olduu kesin. Grnen o ki, manyetik bir tarafnz da var.
Evet, gezegenleriniz gibi, devinimi olan ou eyin
manyetik alan vardr.

Neden peki?
Tm bu cisimlerden manyetik alann nasl kt tam olarak anlalmamtr ancak beni sorarsanz, bendeki
manyetik alann kkeni, Dnyannki
gibi, bir eit dinamo etkisidir. Dnme hareketi, esasen muazzam elektrik akmlarnn yksek devrelerde
akmasna neden olur ve elektrik akm da manyetik alan oluturur, dolaysyla manyetik bir alanm olur.
Sylenebilecek tek ey bu mudur?
Aslnda, hikyede biraz arptmalar var. Daha nce de ksaca deindiim gibi, ekvatorumdaki materyalin kutuplardakinden biraz daha
hzl dnd anlamna gelen diferansiyel rotasyon geiririm.
Evet, hatrlyorum.
Bu dzensiz akm, manyetik alan
hatlarn bker ve bazen bu hatlar
berbat bir karmaaya srklenir.
Kt bir dans gibi...
Bir bakma yle. Manyetik alan
hatlar bazen, yzeyimden szlen
baz beneklere saplanp kalrlar. Yzeyime taklm ve kahve kupalarnzdakine benzer dev kulplar hayal
et.
Bir valizdeki kulplar gibi mi?
Evet, ama szn ettiimiz kulplar gezegeninizden de byk. Bu
kulplar, bir benekten kp bir baka
benein derinlerine inen son derece
youn manyetik alan hatlardr. Bu
kuvvetli manyetik alanlar i ksmmdan boanan enerjinin bir ksmnn
ynn deitirir ve gne lekelerini, onlar evreleyen materyallerden
bin derece daha souk klar.
Daha koyu grnmelerinin nedeni daha souk olmalar m?
Evet, bir ey ne kadar scak olursa o kadar enerji yayar.

79

Evrenle Syleiler
Yani gne lekeleri grndkleri
gibi aslnda siyah deiller, yle mi?
Tabi ki deiller, eer geri kalanm grmezden gelebilseydiniz gne lekeleri size olduka parlak grnrd.
Daha nce sylediiniz bir ey takld kafama.
Buyurun.
Hidrojeni akl almaz oranda, enerji kaynanz helyuma dntryorsunuz.
Makul oranda.
ey, demek istediim bize gre,
olduka hzl oranda.
Pekl.
O halde, siz tamamen helyuma
dnnce ne olur?
imde, da iten radyasyon basncna kar ie eken yerekimi arasnda ard arkas kesilmeyen bir
sava olduunu sylediimi hatrlyor musunuz?
Evet.
Sylemek istediin ekliyle hidrojen yanmas durduunda, yerekimi zafer kokusu alr ve ldrc
darbeyi vurmak iin harekete geer;
yklmaya balarm.
Sizin iin olduka talihsiz bir durum.
Hayr, tam tersine harika bir durum. Agzl yer ekimi iin kendi
etti, kendi buldu durumu olur.
Ne demek istiyorsunuz?
Ellerinizi birletirip serte basn
ve ileri geri ovuturun.
Nasl yani?
Durmayn yapn, drt ya da be
sefer yeterlidir, ite bu. Bir ey fark
ettiniz mi?
Ellerim lk, yok hayr, scak.
Srtnme, nesnelerin ssn arttrr. Bana kalrsa, agzl yer ekimi

80

tm helyum atomlarn bir arada itince, atomlar snyor.

Onlar hakl buluyorum.
imdi izninizle biraz daha detayl anlataym. Zaman getike merkezim, hidrojenle evrelenmi ancak
hala fzyon geiren kat helyuma
dnr. Helyum yklmaya balar,
nk daha nce de belirttiim gibi,
yerekimi orda onu beklemektedir.
Ancak bu her eyi str ve yzeydeki hidrojen de her zamankinden hzl yanmaya balar.
Yanmak derken kastettiiniz fzyon geirmek mi?
Evet, o kadar snr ki radyasyon
basnc yerekimini etkisiz hale getirir.
Sonra ne olur?
Hidrojen normal yzeyimin ok
tesine kadar genleir. Genletike
de sour.
Bizim klimalarmzdakiyle ayn
sistem sanyorum; genleen gazn s
kaybetmesi yani.
Aynen yle. Akkor sdan kzl sya dnr ve s yaklak 3000 derece der. O noktada ok byk ve
dta epeyce souk olurum. Bu tr
yldzlara kzl dev diyorsunuz.
Bir kzl dev grmek enteresan olurdu.
Oriondaki
eski
dostum
kizlerevine (Betelgeuse) bir gz atn, kendisi bir kzl devdir. Neredeyse kpkrmz olduunu grebilirsiniz.
Kesinlikle bir gz atacam. Peki,
ne kadar byrsnz?
ok, ama daha da byyeceim.
Tam olarak demek istediiniz nedir?
Ellerinizi ovuturmanzdan ortaya kan sy hatrlyor musunuz?

te o sre, ekirdeimde, helyum

fzyon geirip karbon oluturacak
kadar snana dek devam eder. Bu
da dtaki hidrojen yoluyla baka bir
s dalgas gnderir ve bir kzl sper
dev oluturur. Bu noktada, belirtmekten znt duyuyorum ama gezegeniniz bile yzey alanmn iinde
kalacak.
Yakn zamanda olmayacak, deil
mi?
Aa yukar be milyar yl sonra.
Bu biraz rahatlatt. Peki, bu sre
devam ediyor mu? Yani helyumdan
karbona, karbondan
Hayr.
Hayr m?
Benim iin deil. Ben, bata ok
scak ancak radyasyon yaydka souyan kat bir karbon kre olarak
son bulacam. Dtaki hidrojen ve
helyum tabakalar ilerlemeye devam edecek ve aslnda yerekiminden kurtulacak. Karbon kalnts bir
yldzn gzel bulutlarca kuatldn bir sreliine grebilirsiniz. Bana
hibir anlam ifade etmeyen bir szck olsa da siz bu gkyz olayna
nebula diyorsunuz. Er ya da ge bu
madde yldzlararas uzaya gider ve
bazen yeni bir yldzn en bandan
oluumuna katkda bulunabilir.
Yani sonunda bir hayli ktle kayb yayorsunuz.
Evet, sonunda. Ama bu, ocuklarnz dnyaya datmak gibidir.
Parlamak iin sralarnn gelmesini
umarsnz.
Ya beyaz bir cce olarak size ne
olacak?
Balangta, bana beyaz cce adn takmanza neden olacak kadar kk olmama ramen olduka iyi parlardm. Bu enerji sadece
s olarak depolandndan ve dahasn retemediimden hzl sourum. Birka milyon yl sonra g bela parlarm.
Beyaz cce olarak m kalacaksnz?
Ayn boyutta kalacam ama gittike souyacam ve bu yzden de
gittike matlaacam. Sonunda grnmeme yetecek kadar k yayamayacam ve o zaman bana kara
cce demeye balayacaksnz.

Byle heyecan verici bir yaam iin zc bir sona benziyor. ylece
ortadan kaybolup gidecek misiniz?
Eski bir asker gibi.
imdi, karbon atomunun syledii
bir eyi anlyorum.
Nedir?
Aa yukar, yldzm souyunca, benim karbon kopyalarmdan ibaret dev, bo bir yldzn iinde hapsolacamn farkna vardm.
demiti.
Evet, kara cce evresiyle yz yze gelmi beyaz cce evresindeydi
fakat yldz yolda tarafndan kurtarld ve spernova geirdi.
Biraz amanz mmkn m?
Gryorum ki bir ntron yldzyla planlanm bir syleiniz var.
Ona sormanz nersem?
Peki, yle yapalm. Size son bir
soru daha sorabilir miyim?
Buyurun.
En sevdiiniz gezegenin hangisi
olduunu syleyebilir misiniz?
Peki. Merkr bana en yakn olan
ama sanrm onunki tamamen konumsal bir durum. Atmosferi olmas iin ok kk bu yzden iddetli
nlarm, scaklm dorudan hisseder. Dnya ile hemen hemen ayn
boyutlarda ama standartlarnzdan
ok daha scak olan ve kendini ince
bir yaltm maddesiyle, karbondioksitten oluan bir atmosferle sarmalayan Vens seviyorum. Bir dneyim, sra
Dnyann.
Ha, evet. Dnya ok zel bir gezegen ama hayal krklna uratabiliyor.
Nasl yani?
Sadece benim deil, tm evrenin
yapmak iin urat birok eyi
mahvetmekte stnze yok.
Grne gre bu tip eylerde pek
yetenekliyiz.
Ziyadesiyle hem de.
Biraz daha ak olabilir misiniz?
Nehirleriniz ve okyanuslarnz,
en gzel manzaralardan olan saysz kuyrukluyldzn gezegeninize
dalarak kendilerini feda etmesiyle olutu ve bu binlerce milyon yl
srd. Size hayat ve gzellik verdiler. Sizin amacnz ise onlarn var

ettii suyu tarifi zor, gkyzndeki yldzlarn saysndan daha ok

atk ieren bir amura dntrmek gibi.
Ortal toparlamaya alyoruz.
Petrol kayna oluturmak milyonlarca ylm ald, saylamayacak
kadar ok aa size petrol verebilmek iin byd ve iyonlar ayrtrarak yer altna gnderdi. Tm bunlar, siz akaryakt devredilmez
hakknzm gibi hesapszca harcayasnz diye yaplmad.
Bunun zerine de ura veriyoruz
ama bunlar bizim gne sistemimizden gelen eyler. Siz tm evrenden
mi bahsediyorsunuz?
Tm dnyanz ve tabi kuyrukluyldzlarn kkeni uzak gemite
patlayan yldzlardr. Uranyum atomunuzu dndm de, hi sizin
perspektifinizden bakmamtm ona. Bir yldzn oluumu inanlmaz
miktarda madde ister ve hayat dngsn devam ettirmesi iin de neredeyse sonsuz miktarda maddeye
ihtiyac vardr. Sonunda, son demlerindeyken az miktarda uranyum
ve pltonyum yaratr ve kesilmek
zere olan nefesiyle uzay boluuna frlatr. Yerekimi gc olmadan
hem de.
Evet, bu maddeleri kullanabiliyoruz.
ok hzl. Onlar topluyor, kritik ktleler ediniyorsunuz; ardndan kulaklar sar eden bir milisa-

niyede insanlnz yok edip geride

gezegeninize daha fazla atk brakarak ortadan kaldryorsunuz. Tam
anlamyla kala gz arasnda alabildiiniz kadar can alarak milyarlarca
yllk mirasn tamamn yok ediyorsunuz. Bu, grmek istemediimiz
bir manzara.
Ne yani, Dnya, listenizde st sralarda yer almyor mu?
Ben yle bir ey demedim. Beni
ve bileenlerimi anlamakta byk
baarnz vard; byk dnrleriniz vard; sanatnz ve mziiniz esiz. Dorusu, ksa zamanda elde ettiiniz tm grkemli baarlarnzn
yannda bylesine karanlk bir yannz olduunu grmek beni gerekten hayal krklna uratt.
Anlyorum, ya dier gezegenler?
ki kk uydusu ve altn kadar
ender atmosferiyle orada asl duran
Mars seviyorum; tam bir atl svari. Jpiterin tm o uydularyla ayr
bir yeri vardr ve halkalaryla Satrn
tam bir hazdr. Urans ve Neptn
kendi halindedir ama u uzakta ar admlarla yryen, buzdan souk Pltona hayran olmamak iten
deil.
Favoriniz yok mu?
Var.
Hangisi?
En sevdiim gezegen Saate bak,
batma saatim gelmi. zgnm gitmem gerek.
Sylei iin te

81

Yayn Dnyas

50 Soruda Evren kt!

Evrenin uzak kelerine ksa srede varmak iin

Naln Mahsereci

zay denince ok uzak mesafeler gelir aklmza genelde; oysa uzay kap
komumuz saylr. rnein stanbulda
oturan okurlarmz iin uzay, zmit kadar yakndr. Carl Sagann syledii gibi,
eer otomobilinizi yere dik konuma getirip havada ilerleyebilseniz, bir saat iinde
uzaya varrsnz. Atmosferin bitip uzayn
balad keskin bir hat yoktur, gei aamaldr; ama bilim insanlar uzayn balangc iin yerden yalnzca 100 km yukarda olan karman hatt adn verdikleri
bir snr belirlemitir. Ve bu uzaklk, biz
Dnyal faniler iin ulalabilir uzaklk
llerindedir. Peki Dnyadan uzayn
balad yere gidebilmekle Evrende bir
arpa boyu yol alm olabiliyor muyuz?
Saatte ortalama 100 km giden otomobilimizle yola devam edelim. Var
noktamz Gne. yle ya, iinde bulunduumuz sistemin merkezine doru gidiyoruz. Aman ha yola hazrlkl kalm, nk hzmz hi deitirmeksizin
ve hi mola vermeksizin yaklak 170 yl
gitmemiz gerek! Oysa, Gneden yola
kan nlar, Dnyamza sadece 8 dakika 20 saniyede ular.
Evrende yola saatte 100 km giden bir
arala m klr, uzay aralar ne gne
duruyor diyebilirsiniz; yle ya, uzay andayz; yleyse sizi Helios A ve Helios Bye alalm. Bugne kadar insan yapm en hzl aralar, Gnei incelemek
zere frlatlan, hzlar saatte 250.000
kmye ulaan Helios A ve Helios Bdir.
Gnei inceleyebilecekleri mesafeye ne
kadar srede ulatklarn bilemiyorum,
ama otomobilimizden 2500 kat daha
hzl olan bu aralarn, kaba bir hesapla
Gnee yaklak 25 gnde varabileceklerini syleyebiliriz.
Yldzmz grdk, ama yeter mi,
baka yldzlar da grmek gerek... Helios A ve Helios B ile rotamz Gnee en
yakn yldz olan Proximaya (Gnee
yaklak 40 trilyon km uzaktadr) evirdik, var sremiz tahmini 18.000 yl!
ok deil, insanolunun uygarlk tarihinin yaklak iki kat kadarck Saatte

82

100 km yaptmz otomoEvrenin uzak-yakn keleriybilimizle var sremizden

le ilgili temel bilgilerin popsz etmiyorum bile! Saatte
ler bir biimde szlm hal250.000 km hzla giden ulerine, Dnya llerinde bile
zay aralaryla 18.000 ylolduka hzl varabilirsiniz.
da anca ulatmz ProxiKitapya ulaabildiiniz sre
ma yalnzca 4,24 k yl
kadar! Bu yaznn gzerghn
tededir. Yani Proximann
kitapdan geirebiliriz; nk
nlar Dnyamza 4,24
orada 50 Soruda Evreni bulayl sonra gelmektedir. Evcaksnz. Uzaklk-yaknlk kurren sz konusu olunca,
gusuyla bir araya getirdiim,
insann uzaklk-yaknlk
kimisini direkt olarak kullanve byklk-kklk aldm, kimisini akl yrtme50 Soruda Evren
gs nasl da tuzla buz olulerime altlk yaptm bilgileri,
alar Sunay, Bilim ve Gelecek
yor deil mi?
bu kitaptan saladm. Ama taKitapl, 50 Soruda Dizisi: 10,
Gkbilimciler evrenin
bii 50 Soruda Evrenin kapsam
Ekim
2011,
248
s.
ne kadar byk olduunu
olduka geni, Evrenle ilgili
bilemiyorlar. Evren belki
tm temel konular ele alnyor;
de snrsz, ama bizim hakknda bilgi sahem de hemen hibir formle bavurmahibi olabildiimiz snrl bir evren blgesi
dan, olduka yaln bir anlatmla. Kitapvar. Gzleyebildiimiz ve hakknda bilgi
ta, Uzay ne kadar botur? Gne nasl
edindiimiz Evren blgesine gzlemleolutu? Gnein sonu nasl olacak? Ay
nebilir Evren deniyor. Yaplan hesaplaDnyadan m koptu? Gne Sistemini
ra gre, gzlemlenebilir Evrenin yarap
oluturan gezegenlerin zellikleri neler?
46 milyar k yl. Evrende grebildiiDnyamza en yakn yldzlar hangisidir?
miz her ey, Dnyamzn merkezde olduDnyaya yaam tehdit edecek byk bir
u 92 milyar k yl apl bir krenin igkta arpma olasl nedir? Uzay ainde yer alyor. Yani k hzna ulasak
ratrmak iin bugne kadar insanlk ka
bile ki grelilik kuramlarna gre mmuzay arac gnderebildi? Gkada nedir?
kn deil-, 46 milyar ylda varacamz
Evrende ka gezegen var? Evrenin yauzaklklardan sz ediyoruz Tabii, ulaps nasldr? Evren ne kadar byktr?
may hedeflediimiz blgelerin hzla uEvren ka yandadr? Evrende uzaklkzaklamakta olduunu, evrenin durmaklar nasl llr? Karanlk madde nedir?
szn genilediini de unutmayalm.
Karanlk enerji nedir? Evrenin ierii nete bilimin deeri burada. nsanodir? Evrenin sonu nasl gelecek? benzelu, fiziksel olarak ulamasnn mmkn
ri 50 temel soru, yaln bir konu sistemaolamayaca uzaklklarn bilgisine ulaatiiyle, ereve yazlar ve grsellerle de
biliyor. Henz yalnzca en yaknmzdaok-ynl desteklenerek yantlanyor.
ki gkcismine, Aya insan gnderebildik.
Kitabn yazar alar Sunay, TBAma Evrenin u anda bizden 46 milyar
TAK Bilim ve Teknik okurlar kadar, Bik yl uzakta olan blgelerine kadar
lim ve Gelecekin kadim okurlarna da
bilgi sahibiyiz.
olduka tandk gelecek bir isim olsa gerek. Sevgili alar, Bilim ve Gelecekin
Endielenmeyin,
ilk saylarnda Bilim Gndemi kesiyolun sonu grnd
nin hazrln stlenmek yannda, dergimiz iin eitli popler bilim makaBu ilk okuyuta karmak grnen heleleri de kaleme almt. lkemizin ne
saplara ramen, hl bu yazy okumakta
yazk ki sayca olduka az popler bilim
olan, kymetli Bilim ve Gelecek okurlarna
yazarlar iinde, en niteliklilerinden olsesleniyorum. 400 yldr teleskoplarla, 80
duunu, ilk telif kitab olan 50 Soruda
yldr radyoteleskoplarla ve yaklak 50
Evren ile bir kez daha kantlyor.
yldr da uzay aralaryla incelediimiz

KTAPI
RAFI
Dncenin Kkeni: Beynimiz Nasl alr?
Andrew Koob, Alfa Yaynlar, ev. Nilgn Gngr, 2011, 192 s.
Beyin hcrelerimizin yzde 90 glia
hcresidir, ama yakn zamana dek bilim
insanlar bu hcrelerin beynimizi bir arada tutmann tesinde pek bir ie yaramadn dnyordu.
Yeni aratrmalar glia
hcrelerinin zeknn
kavranmas, psikiyatrik bozukluk ve beyin
yaralanmalarnn iyiletirilmesi, hatta Alzheimer, Parkinson ve
Lou Gehrig hastalklarnn tedavisinde
kilit rol oynayabileceini gsteriyor. Glia
hcrelerinin beynimizin bymesini nasl saladn ve uyum yeteneklerinin
bykln, esiz dalgams iletiimlerinin insann bilgi srelerinde ne denli
kritik rol oynayabileceini, glia hcreleriyle beyin tmrleri arasndaki sk balanty, hatta glia hcrelerinin grnen
rolnn dncelerimiz ve ryalarmza
etkilerini beyinbilimci Andrew Koobun
kitabndan okuyabilirsiniz.

Felsefe Szl
Ahmet Cevizci, Say Yaynlar, 2011, 536 s.
Felsefe Szl, bir btn olarak felsefenin ve felsefe tarihinin oluumunda nemli yer tutan kavramlar, dnce sistemlerini ve filozoflar, temel bilgi
seviyesinde, terimler dizini ve ngilizce
karlklar eliinde sunuyor. Dnce tarihinin ilk felsefe szlklerinden birini, Aristotelese borluyuz. Aristoteles, M
4. yzylda 14 kitaplk mehur Metafizik
adl eserinin 5. kitabn kulland felsefi terimlerin tanmlarna
ayrmt. Sz konusu
kitabn her bir altblmn tam 29 felsefi terimin, yani balang, neden, e, doa, zorunluluk, varlk, aynlk
ve farkllk, snr, ncelik ve sonralk,
btn benzeri terimlerin tanmlanmas-

na ayran Aristotelesin mesaj, gerekte

ok akt. Felsefe yapmak istiyorsanz
veya onun yapt gibi metafizik veya
varlk felsefesi alanna girmek istiyorsanz, alana ait kavramlarn anlamn bilmek gibi bir zorunluluunuz vardr.

Diyalektiin Dans
Marxn Ynteminde Admlar
Bertell Ollman, ev. Cenk Saraolu, Yordam Kitap, 2011, 256 s.
Kapitalizm zerine fikir yrten ou
dnrn grntlere taklp kalmasna
karlk Marxn tm st rtk ilikileri
kavramasn salayan ey, onun diyalektik yntemidir. Ollman
bu kitapta Marksizmde
vazgeilmez bir rol
stlenen diyalektiin
Marxn kendi eserlerinde nasl altrldn ve bugn dnyay
anlamak ve deitirmek
iin bizim diyalektii nasl kullanmamz
gerektiini ortaya koyuyor. Marksist klliyat yine Marksist aralarla soyutluyor;
Marksizmin bizzat kendisini diyalektiin nda inceliyor. Ksacas yazarn
yapt ey Marxn dnsel dnyasnn
Marksist bir analizi.

Trkiye Solunda Kalknma Dncesi

-1920lerden 1970lere-, Zeynep Bursa, Versus Kitap, 2011,
262 s.
Kalknma dncesi, 1960l yllarda Trkiye solunun tm ilerleme anlayn belirleyen bir vizyon olarak ortaya kmtr. Ne var ki kalknmac
vizyon, 1974 sonrasnda solun geni ke-

simleri iin artk fazla

bir anlam ifade etmeyecektir. Trkiye solu, kinci Dnya Sava ncesindeki eylem
programlarndan, kalknmac kurulu ve
ina programlarna nasl gemitir?
Sol iin 1960lar kalknmaclnn uluslararas ve yerel tarihsel kaynaklar nelerdir? Sol kalknmaclk sadece Kemalist kalknmaclkla aklanabilir mi?
1960lar solunun bu alandaki birikiminden 1970lere neler aktarlmtr? Bu alma, bu ve benzeri sorular 1920lerin
TKP programndan, TPin 1978 Demokratikleme in Planna kadar uzanan bir
sreci ele alarak yantlyor.

Friedrich Engels
Vladimir lyi Lenin, ev. Ferit Burak Aydar, Agora Kitapl, Ekim
2011, 144 s.
Agora
Kitapl,
Ferit Burak Aydarn
semeleri ve evirisiyle yaynlamakta olduu Lenin
Klliyatnn 16. kitab olan Friedrich
Engelsi yaymlyor. Leninin bu kitab,
Engelsin bir devrimci olarak hayat, grleri, Marxla ortak almalar ve siyasal kavgasn anlatyor.

Yeil Kapitalizm mknszdr

Daniel Tanuro, ev. Volkan Yalntoklu, Habitus Yaynlar, Ekim
2011, 207 s.
Yeil Kapitalizm mkanszdr iklimsel dzensizliklerin kapitalizmin doal

Bilim tarihinin en acayip deneyleri arasnda bir gezinti

Kafas Gzel Filler ve

En Acayip Deneyler
Alex Boese, ev. Turgut Grer, Grer
Yaynlar, 2011, 328 s.

Zombi kediler, grnmez goriller, gdklama makinesi, keilerle bakan adam, hamambcei stadyumu, dnyann sona ermedii gn Bu kitap,
sizi gldrecek, insaf artk! dedirtecek, irendirecek, ok edecek, elendirecek, sabah akam konuturacak; bugne dek yaplm en acayip deneylerle dolu: Zor kadn oynayan kadnlarn daha m
ok rabet greceini gsteren deneyden, iyi huylu
bir insann karanlk ynnn nasl ortaya ktn
anlatan itaat deneyine; gnlk hayatta grdklerimizin ryalarmza etkilerinden, beynin haz tuuna,
insan-maymun melezleme deneylerine, maskeli gdklaycya, Souk Sava dneminde kafa nakli almalarna kadar bu acayip deneyler sizi ok artacak.

83

Yayn Dnyas
ileyiinden ayr olarak ele alnamayacann bir ifadesi; ekoloji zerine bir bavuru
kayna ve temel bir
metin; bir nerme ve
tartmaya davet; ama
her eyden nce iklimin sosyal adalet
erevesinde sabitlenmesi iin yoksullar, ezilenler ve smrlenlerle birlikte
ve onlar iin ortak bir kresel mcadele ars.

Erken Modern Avrupada

iddet (1500-1800)
Julius R. Ruff, ev. Didem Trkolu, Boazii niversitesi Yaynevi,
2011, 298 s.
Tarihiler,
ortaa ve erken modern
Avrupadaki davranlar zerine yaptklar aratrmalarda, Avrupallarn 500
yl nce imdiki miraslarna kyasla ok daha fazla iddet ieren bir toplum oluturduunu ortaya koymulardr. 1500lerde, herhangi bir byk
ehre varmay baaran Avrupal seyyahlar derin bir Oh ekiyordu. ehirleri
ayran geni krsal alanlarda kol gezen
haydutlarn, yamac askerlerin ve dier
tehlikeli tiplerin iddetinden yakay syrdklar iin belki de bir kran duas
mrldanyorlard. Bu dnem iddet dolu
bir dnemdi, sezgileri kuvvetli bir Fran-

sz tarihisinin yazd gibi: lm gibi,

kyn tam ortasnda yatan mezarlk gibi, iddet de 15., 16. ve 17. yzyl yaantsnn kalbindeydi.

Antik Yunan Savalar

Nicholas Sekunda, ev. Mete Aksan,
Bankas Yaynlar, Ekim 2011, 64 s.
Antika askeri tarih uzman Nicholas
Sekunda
tarafndan
hazrlanan bu kitap,
Yunanlarn Pers mparatorluuna kar kazandklar zaferlerden M 4. yzyln sonunda Byk skenderin lmne
kadar uzanan klasik a boyunca, antik
Yunan savalarn ve sava yntemlerini ele alyor. Marathon, Thermophylai
ve Salamis gibi nl muharebelerin yan
sra, farkl kent devletlerinin ordu rgtlenmeleri ve sava snflar da inceleniyor. Angus McBriden renkli illstrasyonlar da Antik Yunan savalarnn
techizatlar hakknda zengin bir kaynak
oluturuyor.

Kilise Tarihi
Eusebios, ev. Furkan Akderin, Chiviyazlar Yay., 2011, 272 s.
Bu kitapta, sadan bu yana, kilise tarihinde meydana gelmi nemli olaylar
ele alnrken, en nemli kilise blgeleri
ve kilise ynetimleri de tarihsel sre iinde aktarlyor. Yenilik akyla yaplan hatalar, Yahudi halknn saya kar

Hileler Kitab: Arap Kltrnde Siyasi Stratejiler

Arap stratejik dncesinin en nemli eserlerinden Hileler Kitab, Machiavellinin zamanndan yzyl nce yazld. Ren Khawam tarafndan Paris
Ulusal Ktphanesinde bulunan zgn Arapa elyazmalarndan derlenen bu deerli eserin, gerek yazar
bilinmiyor. Bu isimsiz yazar Hileler Kitabn bir ksm
gnmzde bilinmeyen, bir ksmysa bilinen ama bulunamayan birok eserden alntlarla sslemi. Bu paha biilmez klasik slam kltrnn en canl ve parlak dnemlerinde elde edilmi muazzam bir birikimi
yanstyor. Ancak bu yzlerce yllk ara kimseyi yanltmamal. Hileler Kitabnn gerek olay ve kiilerce r- Rene R. Khawam
len rengrenk dokusundan karlabilecek gizli ve ak ev. Meneke Tokyay, Krmz Kedi
dersler evrenselliklerini bugn de koruyorlar. Hileler Yaynlar, 2011, 408 sayfa
Kitabnn bir baka zellii, Arap stratejik dncesinin Uzakdoudaki benzerlerinden hi de farkl olmadn gstermesi. Ayrca kitap in kltrnn nl 36 stratejisinin farkl adlarla Ortadouda da bilindiini
ortaya koyuyor. Aklna deil de klcna gvenen insanlara kmsemeyle yaklaan bu iki kadim kltrn ortak evrenine ho geldiniz!

84

yapm olduu hakszlklar, putperestlerin ilahi olana eitli zamanlarda ve deiik biimlerde
yapt saldrlar, ikenceler ve akl almaz entrikalar... Eusebiosun 4.
yzylda kaleme ald eser, ayn zamanda konuyla ilgili ilk almalardan biridir. Bizzat yaanan tarihe tanklk etmi
olan Eusebiosun bu eseri ise Latinceden
dilimize evrilmitir...

Osman Hamdi Bey ve

Amerikallar
Der. Zeynep gel, stanbul Aratrmalar Enst., 2011, 411 s.
1860 ylnda hukuk eitimi almak
zere
gnderildii
Pariste resim renimi grmeyi tercih
eden Osman Hamdi Bey, oryantalist ressam Jean-Leon Geromeun stdyosunda Gustave Boulangerden dersler ald.
1867 Paris Evrensel Sergisine resimle katlan Osman Hamdi, yaamnn geri kalan boyunca resim yapmaya devam
etti; yaptlar Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinde sergilendi.

Batda Bir Naki Cemaati:

eyh Nazm Kbrs rnei
Tayfun Atay, letiim Yaynlar, 2011, 400 s.
Nakibendi tarikatnn bir kolunun
Bat dnyasndaki rgtlenme ve faaliyetlerini inceleyen bu antropolojik alma, tekil bir slam algsndan ziyade
slam ouldur dsturundan beslenen
eletirel bir yaklamn rn. Tayfun
Atay, tarikatn modern dnyaya bakndan toplu zikir trenlerine ve siyasal,
ahlaki, eskatolojik (Mehdici) sylemlerine alan geni yelpazeli bir etnografik
serimleme sunuyor. Topluluun modern dnyada
geleneini deiime tabi
tutarak srdrme rpnlar kadar, kendisine
kart dier slami evrelerin meydan okumalarna direni stratejileri de mercek altna alnmakta. slam-ii
atma dinamiklerinin tespitine ilaveten, tarikatn kendi iindeki iktidar mcadelelerine ilikin ayrntl gzlemlerle
alma iyice sekinleiyor.

Grimm Masallar

ve ierdikleri hem szel hem de edebi geGrimm Kardeler olarak bilinen Jalenei inceleyerek Alman masallarna zkob (1785-1863) ve Wilhelm (1786-1859)
g olan nitelikleri ortaya koymaya alGrimm tarafndan derlenen masallar, Almlardr. Masallarn barndrdklar ahlaki
man edebiyatnn en nemli eserlerindendir.
eleri konu edinen eitimciler ise masalBalangta Grimm Kardelere szel olarak
lardan karlacak dersler zerinden oanlatlan ve Kardeler tarafndan daha soncuklara istenilen davranlar kazandrmara yayma hazrlanan masallar, ilk basksny ve belirli bir toplumsal ahlaki alamay
dan itibaren eitli deiimlere uramtr.
hedeflemilerdir. Bir yandan dnemin sosPinhan Yaynclk, aralarnda Cesur Terzi,
yopolitik yaps zerine ipularn arayan
Parmak ocuk, Klkedisi gibi dnyaca
Grimm Kardeler, ev. Dr. Saffet Gnersel, Pinhan
sosyolog ve tarihiler bir yandan da kullane kavumularn da yer ald 211 masal,
Yaynclk, 2011, Cilt 1: 536 s., Cilt 2: 532 s.
nlan slup ve estetik elerle ilgilenen e1857 ylndaki 7. basksna sadk kalarak yaymlad. Grimm Kardelerin tm edebi ve ahlaki mdahale- debiyatlar masallar zerinden 19. yzyla farkl bir yerden
lerine ramen iddet ve vahet ieren masallar, Trkede ilk k tutmaya almlardr. Dil ve sembolik dnya hakknda zmlemeler yapan psikanalistler iinse masallarda yer
kez eksiksiz ve sansrsz olarak yaymlanyor.
Halkbilimciler bu masallar Alman halknn gelenek ve alan sembollerin neye dair olduklar ve ne iin kullanldkgreneklerinin anlatld otantik metinler olarak ele alm lar byk bir nem tar.

Protezli Tanr

-Freudun nsan ve Uygarlk Kuramnn Eletirel Deerlendirmesi-, Prof. Dr. Cengiz Gle, Dipnot Yaynlar, 2011, 302 s.
Psikanalizle ilgili olarak yalnzca psikologlar arasnda deil, insan ve kltr bilimleri ile uraan profesyoneller
ve akademisyenler arasnda da birbirine kart deerlendirmelere sklkla rastlanmaktadr. Ancak bilim dnyasnda
Freuda tmyle ilgisiz
kalmak mmkn deildir.
Egemen din ve ahlak anlaylarnn paylat yanlsama nereden kaynaklanmaktadr? Akn kayna
nedir? nsan, eylemlerinde
ne kadar zgrdr? Bilinli irademizin tm davranlarmzdaki
pay ve rol ne kadardr? nsan gerekten de rasyonel bir varlk mdr? Byle
sorularn tmne tutarl ve btnlkl bir kuramsal ereve iinde cevaplar
arayan, analizlerini usta bir edebiyat
slubu ve son derece yksek bir hitabet gcyle dile getiren bu dahi dnr
gerekte kimdi ve ne sylyordu?

Canm Erdalm-Sevgili Babacm

Erdal nn-smet nn Mektuplar, Der. Can Dndar, Can Yaynlar, Ekim 2011, 296 s.
Erdal nn, Eyll 1947de fizik okumak zere Amerikaya gidiyor ve kendisinden nce gitmi aabeyi merle
buluuyor. ki karde eitimlerini srdrrken, bir yandan da babalaryla yazyorlar. Erdal, daha stanbuldan uaa
biner binmez kaleme sarlyor. Grd,
yaad her eyi, yapt her harcamay,

neredeyse girdii her dersi babasna anlatyor. Zaten babas da bunlar mektuplarnda ona tek tek soracak. O dnemde Trkiyede ve dnyada yaananlar da
elbette bu mektuplara
yansyor... Souk sava, atom bombasyla
ilgili gelimeler, petrol kavgalar, doal afetler, CHPnin iktidar
kaybedii, ailenin yaad gerilimler, rnein merin bir trafik kazas bahane edilerek dava edilmesi, Erdaln Amerikada
gizlice evlendii dedikodusu ya da konser haberleri, kitaplar, resim sergileri...
Tarihimizde derin izler brakm baba oulun mektuplarna fotoraflar, kartpostallar, dneme ait gazeteler, eitli belgeler de ediyor.

Yukarda Ses Yok

Gerbrand Bakker, ev. Trkay Yalnz, Metis Yaynlar, Ekim 2011,
240 s.
Yukarda Ses Yok,
aile iftliinde yatalak babasyla birlikte yaayan 55 yandaki Helmern hayatndan bir kesit sunuyor. lk bakta son
derece sakin ve olaysz grnen bu hayat aslnda trajik bir gemi zerine ina
edilmitir, zira Helmern ikiz kardei 19
yandayken bir araba kazasnda lm
ve Helmer yoluna yarm bir adam olarak devam etmek zorunda kalmtr. in
iine, len ikizi her daim stn tutan bir
baba ve stlenilmesi gereken iftlik ileri

de girince, Helmern hayat hi istemedii bir istikamette ilerlemitir. Derken bir

gn, len kardeinin sevgilisinden gelen
bir mektup Helmern durgun hayatnda
beklenmedik bir alkant yaratr ve zaten
hibir zaman tam kapanmam olan eski
defterler tekrar alr. Yukarda Ses Yok,
gemie taklp kalm krgn bir adamn
bocalamalarla dolu i dnyas zerinden
varoluun temel meselelerini sorgulayan,
gcn yalnlndan alan etkileyici bir
roman.

Umuda Yolculuk
E. Tahsin Ycel, kendi yayn, 2011, 223 s.
Ankara Hasanolan Yksek Ky Enstits mezunu, eitim neferi E. Tahsin
Ycelin kendi yayn olan
bir topyas bu kitap. Umuda Yolculukta bilim adamlar baka bir gezegende, Dnyadakine
benzer yaam belirtileri sezerler. Orada
da insanlarn olabileceinden umutlanrlar. Gezegene gnderilen bir astronot
ekibi, bizim gibi insanlarla karlar.
Astronotlar, yllarca gezegende kalarak,
o insanlarn toplumsal yaamlarn, rgtlenmelerini; ekonomik ve kltrel durumlarn, devletleraras ilikilerini incelerler. Gezegende demokratik bir
ynetim ve ileri bir uygarlk olduunu,
halkn zgr ve mutlu yaadn grrler. topya-severler iin ilgin grler
sergileyen Umuda Yolculuk kitabn edinmek iin yucelte@gmail.com e-posta
adresinden ya da 0232. 671 48 90 nolu
telefondan iletiim kurabilirsiniz.

85

Bri

Ltfi Erdoan

erdoganlutfi@hotmail.com

EL NO: 157
ncelikleri tespit etmek(1)
KQ
J9832
QJ3
AQ10
K

G
1
2NT
3
6NT

EL NO: 156
ncelikleri tespit etmek(2)

K
1
3(Trans)
5NT
pas

Kontrat: 6NT
Atak: Pik 10lu

G
Kontrat yapmak iin nasl oynamalyz?
AJ5

A10
Yant:Karo empas tutarsa 12 lve hazr.
A1095
Ya tutmazsa? stlendiimiz kontrat yap KJ54
mak iin plan yaparken ilk akla gelen seenei uygulamaya balamamalyz. Baka seenek var
m? Aratrmasn yapmalyz ve seenekler arasnda ncelik srasna gre oyunumuzu oynamalyz. Yukardaki
oyunda da ncelik Karo empasnda deildir. Karo empas tutmazsa bir Kr vermekten kurtulamayz ve oyun
batar. nce yerden Kr evirip elden 10lu koyarz. Bat
alamazsa aktan bir Karo versek bile 12 lve alrz. Eer
Kr 10luyu Bat alrsa, el tuttuu-muzda Kr as ekeriz.
Hala Krden bir onr gelmediyse son olarak Karo empasn deneriz.
Not: Gneyin 1 Karo ap,1Kre 2NT demesi 18-19
dengeli puan gsterir.Gneydeki 17 puan markalarla
desteklidir ve 18-19 puan deerindedir.
B

Tm dalm

10987
K765
K76
97

KQ
J9832
QJ3
AQ10
K
B

D
G

6432
Q4
842
8632

AJ5
A10
A1095
KJ54

PAMUKKALE BR ENLKLER
15-16 Ekim 2011 tarihlerinde yapld
1. Muhammed Yldrm - Aypar Akbulut
2. brahim Kurugl - Onur Ylmaz
3. Yaar Korkmaz - smail Bakaya
Senyr: Mmtaz Akman - Muammer dac
Mix:
Serpil Altunbozar - Mehmet Gltekin

14.DATA BR FESTVAL
14.Data Bri Festivali 5-8 Kasm 2011 tarihleri
arasnda yaplacaktr.
Ayrntl bilgi: www.datcabric.com

86

A7
10832
4
AQJ1095

K
1
1
2
pas

G
1
1
3NT

K
B

Bat Pik dam atak eder.Nasl devam etmeliyiz?

Yant: Pik ruayla alp, Trefl empas yapmay dnebiliriz! Ancak empas tutmazsa sekiz lvede kalrz. O
halde ncelik Trefl empas deildir. Pik asla yerden alp Karo oynamalyz! Karo as Douda ise ve as girerse dn aldktan sonra Karolarn dalm 3-3 ise
Be Karo, 2 Pik, bir Kr ve bir Trefl ile kontrat yaparz. Eer Karo rua
kazanrsa imdi Trefl empas deneriz. Empas tutmazsa 5 Trefl bir Karo,
bir Kr ve iki Pik yaparak 9 lve alrz.

K5
A5
KQ8732
832

Tm dalm

QJ1098
KJ9
1095
76

A7
10832
4
AQJ1095
K
B

D
G

K5
A5
KQ8732
832

6432
Q764
AJ6
K4

2012 TRKYE KI
AIK TAKIMLAR AMPYONASI
Daha nce 2-7 Mart 2012 tarihinde dzenlenmesi
planlanan , 2012 Trkiye K Ak Takmlar
ampiyonas bu tarihte fuar alannn dolu olmas
nedeni ile 23- 28 ubat 2012 tarihine alnmtr.
Bu nedenle eleme yarmalar dzenleyecek il
temsilcilerinin en ge 10 ubat 2012 tarihine kadar
elemelerini tamamlamalar gerekmektedir.
Eleme dzenlenen illerde , takm kadrolarnn en
ge 31 Aralk 2011 tarihine kadar federasyona
bildirimleri zorunlu olup, bu tarihten sonra
yaplacak bavurular dikkate alnmayacaktr.
Eleme dzenlemeden katlacak illerde 20 tane
Lisansl/Vizeli sporcunun bulunmas zorunlu olup ,
son bavuru tarihi yine 31 Aralk 2011dir.
Lisanssz ve/veya vizesiz oyuncularn oynatld il
elemeleri geersiz saylacaktr.

Bir dehann ayakst zd problem

intli dahi matematiki Srinivasa Ramanujann

hayat matematik tarihinin en romantik, en
etkileyici hikyelerinden biridir. Bu hikyenin
en arpc yan, Ramanujanla nl ngiliz matematikisi G. H Hardynin yollarnn kesimesidir.
Hardynin yazd Bir Matematikinin Savunmas
isimli kitabn nszn kaleme alan ngiliz yazar
C. P Snow bu karlamay yle anlatr: Hardy,
1913 balarnda bir sabah, kahvalt masasndaki
mektuplar arasnda Hindistan pullar ile donanm,
eski psk byk bir zarf bulur. Atnda iinden
ngilizlerinkine benzemeyen bir el yazs ile yazlm, satr satr sembollerle dolu ypranm ktlar
kar. Hardy, o srada 36
yanda dnyaca tannm
bir matematikidir. Bylesi tuhaf mektuplarla karlamann olaan olduunu oktan renmitir. Bu
yzden ktlara isteksizce gz atar. Ama her eyden nce can sklmtr;
nk bozuk bir ngilizce
ile matematiksel bulular
hakknda fikrini soran, tannmam bir Hintli tarafndan yazlm bir mektubu okumaya almaktadr.
Metinde, ou cretkr ya
da hayalperest, birka da herkese bilinen ve orijinalmi gibi sunulan 100den fazla forml ve teorem vardr. Hibirinin kant yoktur. Hepsi garip
bir kandrmacaya benziyordur. Hardy, cannn sklmasnn tesinde sinirlenir de. Mektubu bir kenara brakr, gnlk ilerine koyulur. Ama gn
iinde kafasn hep o Hinte karalamalar kurcalar. Hi grmedii, aklna getirmedii trden acayip formller, teoremler Kendine u sorular sorar :Bunlar dhiyane bir aldatmaca m? Dhiyane
bir aldatmaca olma olasl, mehul bir matematik
dehasnn almalar olma olaslndan daha m
byk? Hardy, mektuptaki yazlara akamzeri
tekrar bakar, kendisine sorduu sorularn yantnn
hayr olabileceini dnr. Hemen, arkada nl ngiliz matematiki Littlewooda yemekten sonra mutlaka grmeleri gerektiini iletir. Ktlarda
yazlanlar birlikte incelemeye balarlar, ksa bir sre sonra, gece yars olmadan anlarlar ki bu sayfalarn yazar bir dhidir.
Bu mektubun sahibi Srinivasa Ramanujandr.
Hardy, mektuptaki formlleri inceledikten sonra,

aknln u szlerle dile getirmitir: Daha nce byle formllerle hi karlamamtm. Bu formller doru olmalyd; nk hibir akl byle
formller icat edebilecek hayal gcne sahip olamazd.
Hardy, mektubu okuduktan birka gn sonra heyecanla Ramanujan ngiltereye davet eder.
alt niversite Ramanujannn tm giderlerini karlayacaktr. Bu srada Ramanujan, ok dk bir cret karl Madras Posta daresinde
ktip olarak almaktadr. Hardy hemen Madras
niversitesiyle iletiime geer ve Ramanujana burs verilmesini salar. Ama asl amac,
birlikte alabilmek iin onu
ngiltereye getirmektir. Bu arada Ramanujan, dini inanlar
yznden deniz ar yolculuk
yapmasnn olanaksz olduunu bildirir. Ama daha sonra,
annesi ryasnda olunu bir
grup Avrupalnn arasnda otururken grr ve Namakkal
tanrasndan olunun yaam
amacnn engellenmemesi emrini alr! Bunun zerine Ramanujan, annesinin de onayn alarak, 1914te ngiltereye
gelir.
Bilim ve Gelecek okurlarnn
daha nce smihan Yusubovun
yazlarndan bildii Ramanujann hayat hikyesini
merakl okurun aratrmasna brakyorum (Kaynak 3). Bu yazda, onun bir rpda zd ve
Hardyye yazd mektuptaki almalarnn nemli bir blmn oluturan srekli kesirlerle
ilgili bir problemi ele alacaz. Bilinmeyen Adres adyla bilinen bu problem Ramanujana bir
arkada tarafndan sorulur. Birok karmak ve
derin say ilikisini inanlmaz bir biimde kolaylkla ortaya karan Ramanujann birka dakika
iinde zd bu problemi zmyle birlikte
inceleyelim.
Bilinmeyen adres problemi. Bir caddenin sadece bir tarafnda bulunan n ev, srayla 1den nye
kadar ardk doal saylarla numaralandrlm olsun. Numaras m olan yle bir adres (ev) aryoruz
ki m ve n,
1 + 2 + f + (m - 1) = (m + 1) + (m + 2) + f + n

eitliini salayan 50den byk 500den kk bir

doal say ise, aradmz evin numaras olan m says ve en sondaki evin numaras olan n says katr?

matematik
sohbetleri

Ali Trn
a_torun60@hotmail.com

87

Ramanujannn bu problemi nasl zdn tam olarak bilmiyoruz, tahmini zm anlatmaya alacaz. Elbette onun kadar hzl deil, hatta matematiksel
zmden nce deneysel zm yapmaya alarak.
zme balamadan nce, Gauss Forml olarak bilinen ilk k doal saynn toplamnn
k (k + 1)
2
olduunu hatrlatalm.
1 + 2 + f + (m - 1) = (m + 1) + (m + 2) + f + n

eitliinde Gauss Formln kullanrsak,

(m - 1)m n (n + 1) m (m - 1)
=
2
2
2

m2 = n (n + 1) (I) elde edilir.

2

Buradan,
m=

n(n + 1) ve n - 1 + 1 + 8m2
=
2
2

(II) bulunur.

k (k + 1) kesrinde k yerine doal saylar yazarak bu2

lunan saylara gensel saylar (1,3,6,10 ...) denildiini
belirtelim ve mnin bir gensel saynn karekk olduunu grelim.
te yandan (I) eitliindeki gensel say, m2ye eit
olduundan ayn zamanda tamkare saydr. O halde gensel saylar iinde tamkare saylar bulmalyz.
rnein ilk yirmibe gensel sayy yazalm, bu saylar iindeki tamkare saylar arayalm. Sonra da (I) eitliini kullanarak m ve n saylarn bulmaya alalm.
lk yirmibe gensel say:
1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, 45, 55, 66, 78, 91, 105, 120,
136, 153, 171, 190, 210, 231, 253, 276, 300, 325, ...
Bu saylar iinde tamkare olan sadece iki say var: 1
ve 36. (I) eitliinden (m, n) ikililerini (1, 1) ve (6,8)
buluruz. Ama bu yntemle bizim aradmz m ve n doal saylarn (50den byk 500den kk) bulmamz
iin 40,000den byk gensel saylar yazmamz gerekir. Bilgisayarla bu saylar bulunabilir, fakat bunun hibir matematiksel deeri yoktur. Bu yzden, bu deneysel
yntem yerine problemin genel zmn yapabileceimiz matematiksel bir yol aramalyz ki, Ramanujan da
mutlaka bu yolu izlemitir.
imdi (I) eitliine bakalm. n ya da n + 1 ift saydr.
n ift ise n = 2t olsun. (I) eitliinden,
m2 - t(2t + 1) elde edilir.
Bu eitlikte t ve 2t + 1 saylarnn arpmlar tamkare olduundan kendileri de tamkaredir; nk 1den byk ortak blenleri yoktur.
2t + 1 = a2 ve t = b2 olsun.
Bu eitliklerden,
a2 - 2b2 =1 (III) bulunur.
m = ab olduunu unutmayalm!
Benzer yolla, eer n + 1 ift ise n + 1 = 2c olsun. Yine
(I) eitliinden,
m2 = c(2c - 1)

88

c ve 2c - 1 tamkare saylardr.
2c - 1 = d2 ve c = e2 eitliklerinden
2e2 - d2 = 1 bulunur.
Bu durumda, a2 - 2b2 = 1 denkleminin tamsay zmlerini bulmalyz. Bu denklemin genel yazl, D tamkare olmayan bir say olmak zere x ve y tamsaylarnn
sonsuz zmn veren x2 - Dy2 =1 dir.
Matematik tarihinde Pell Denklemi olarak bilinen bu
eitliin, aslnda John Pellden (1611-1685) nce 7inci
ve 12inci yzyllarda Brahma ve Bhaskara tarafndan zel zm yaplmtr.
Pell Denkleminin zm kmesini bulmann eitli yollar vardr. Bunlardan bir tanesi srekli kesirleri kullanarak yaplan zmdr. Ramanujan da
Bilinmeyen Adres problemini zerken bu yolu kullanmtr.
imdi, bu yntemi bir teoremle aklayalm. (Maalesef teoremin kantn yapmamza yaznn kapsam izin
vermiyor.)
Teorem: D tamkare olmayan bir doal say, N bir tamsay olmak zere x2 - Dy2 = N denkleminin tm zmleri, D irrasyonel saysnn [u1, u2, u3, ...] srekli kesrine almasyla bulunur. (Kaynak 4)
[u1, u2, u3, ...] kesrinin almn yapalm.
6 u1, u2, u3, f@ = u1 +

1
u2 + u3+1 f

Yukardaki teoremde Dyi 2, Nyi de 1 alrsak zmn aradmz (III) denkleminin karl olan x2 - 2y2
= 1 denklemini elde ederiz. Bu denklemin tm zmleri teoreme gre 2 saysnn srekli bir kesre almasyla bulunur. Peki, 2 saysn basit sonsuz srekli bir
kesre nasl aarz? Bu sorunun yant saylar teorisinin
Sonsuz Srekli Kesirler blmmde D formundaki
irrasyonel saylarn srekli kesre almyla ilgili bir teoremin uygulamasyla ilgilidir (Kaynak 5) Biz bu teoremin sonucu olarak 2 saysn aadaki gibi sonsuz srekli kesre aacaz.
2 = [1, 2, 2, 2, ...]
a2 - 2b2 = 1 denkleminin tm zmleri 2 nin almnda 2nin tek sayda tekrar etmesiyle bulunur. yle ki:
17
61, 2 @ = 1 + 1 = 3 , 61, 2, 2, 2 @ =
12
2 2

61, 22222 @ = 99 kesirlerinin payndaki saylar aya,

70
paydasndaki saylar da bye eit olur. a = 3 iken b = 2,
a = 17 iken b = 12, a = 99 iken b = 70 dir. Bu ekilde
devam edilirse her periyot bana bir zm bulunarak
denklemin tm zmleri elde edilir.
Bilinmeyen Adres Probleminde aradmz evin numaras olan m saysnn a ile bnin arpmna eit olduunu hatrlayalm. m, 50den byk 500den kk bir
say olduuna gre a ile bnin arpm da ayn aralktadr. Bu koulu a = 17, b = 12 saylar salar. O halde,
m=17 x 12 = 204 olur. (II) eitliinde m = 204 yazlarak n = 288 bulunur. Bu sonular problemin zmdr.

Man Who Knew Infinity (Kaynak

2) isimli kitapta bu ayrnt belirtilmemi. Ramanujan da bizim yaptmz gibi 2 yi sonsuz srekli kesre am olabilir. Hardye gnderdii
mektupta 2 nin almndan daha karmak, esiz gzellikte sonsuz srekli kesirler vardr. Belki daha karmak bir sonsuz kesirlerle bu
problemi zd. Bilemiyoruz. Ama
Bilinmeyen Adres Problemini sebze
dorama sresi iinde zdnden
eminiz ve bylesi dehalara, insanln Hardynin rnek davranndaki
gibi sahip kmas gerektiine inanyoruz.
KAYNAKLAR
Bu zmde izlediimiz yukardaki yol, m ve nyi snrlamadan genelletirilebilir. Bu zm merak
eden okura Kaynak 1i incelemesini
neririm.
Bu problem Ramanujana arkada
tarafndan sorulduunda, o mutfakta
sebze doramaktadr. Sebzeleri gaz
ocandaki tencereye koyar, birka
dakika dnr, arkadana proble-

mi zdn syler. Arkadann

Nasl zdn? sorusuna verdii
yant yledir: Bir anda, zmn
sonsuz srekli kesirlerle yaplabilecei aklma geldi. Sonra da hangi srekli kesri kullanacam dndm
ve cevap kafamda belirdi.
Ramanujann hangi srekli kesri kullandn tam olarak bilmiyoruz. Bu anekdotun yer ald The

Petkovic, M, Famous Puzzles of Great Mathematicians, AMS,

2009.
Kanigel. R, The Man Who Knew Infinity, Washington Square
Press, 1991.
Yusubov , Anlamann Sevinci ve Kederi, Bilim ve Gelecek
Kitapl, 2008.
Mc Coy N.H, The Theory of Numbers ,New York, MacMillan
1965.
Pekasil M, Srekli Kesirler ve Pell Denlemleri, Yksek Lisans
Tezi, Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2006.
Hardy, G.H, Bir Matematikinin Savunmas, TBTAK, eviri:
Nermin Ark, 1993.

89

Satran

Bahar Krekli

baharkurekli@hotmail.com

Grand Slamn ampiyonu Carlsen oldu

lk aya, 25 Eyll - 1 Ekim 2011

tarihleri arasnda Sao Pauloda; ikinci aya ise 5-11 Ekim 2011 tarihleri arasnda Bilbaoda gerekleen Grand Slam turnuvasn Magnus
Carlsen kazand. Dnyann nde gelen oyuncularnn yer ald turnuva

10 tur - ift dner sistem ile oynand. Carlsen ve Ivanchukun turnuvay 15er puanla bitirmesinin ardndan blitz malara geildi; ilk oyun
berabere bitti, Carlsen siyahlarla oynad ikinci ma alarak ampiyon
olmay baard.
V. Ivanchuk - M. Carlsen
Bilbao/Spain 2011.09.11
Chess Masters Final 2011(11)
1.d4 Af6 2.c4 e6 3.Ac3 Fb4 4.
Af3 b6 5.Vc2 Fb7 6.a3 Fxc3
7.Vxc3 d6 8.g3 Abd7 9.Fg2 a5 10.
b3O-O11.O-OVb8 12.Ke1Ke813.
Fb2 Fe4 14.Ff1 e5 15.Ad2 exd4 16.
Vxd4 Fc617.e4b518.cxb5Fxb519.
Fg2 Ae5 20.Kad1 Ad3 21.Ke3
Axb2 22.Vxb2 Ag4 23.Kc3 Vb6 24.
Ac4
Fxc4
25.Kxc4
Kab8

26.Kc3Ke727.Vc2g628.h3Af629.
h2 h5 30.f4 Vb5 31.Kd4 Vb6 32.
Vd3 Kbe8 33.e5 dxe5 34.fxe5 Ah7
35.Kc6 Va7 36.Vc4 Af8 37.
Ka6 Vb8 38.Ka8 Vb6 39.Ka6 Vb8
40.Fc6 Kxe5 41.Fxe8 Vxe8 42.
Kd2 Ae6 43.Kf2 Vd7 44.Vc3
Ad4 45.Kaf6 Kf5 46.K6xf5 Axf5 47.
Kd2Ve748.Kf2Vxa3 49.g4Vd650.
g2 Ah4 51.g1 hxg4 52.
hxg4 Vd1 53.h2 Vxg4 54.
Vg3Vxg355.xg3Af556.f4Ad457.
Kb2 Ae6 58.e5 g7 59.Ka2 g5 60.
Kxa5 g6 61.Ka8 g7 62.b4 Af4
63.f5Ae664.Kc8g465.xg4f666.
f3 e5 67.e3 d5 68.d3 f5 69.
Kh8 Af4 70.e3 e5 71.b5 Ae6 72.
d3 d5 73.c3 c5 74.Ke8 Af4 75.
Ke5 Ad5 76.d3 c6 77.bxc6 xc6
78.Kxf5d679.e4 -

Dnya Amatrler Satran

ampiyonas sona erdi

2011-2012 Trkiye
Satran Turnuvas

0 Eyllde Trkiye Antalya/Kemerde balayan

2011 Dnya Amatrler Satran ampiyonas 11 Ekim
2011de sona erdi. 16 lkeden 67 oyuncunun katld
turnuva 9 tur svire sistemi ile oynand. 14 yandaki Sumiya Bilguun 7,5 puanla
ampiyona 1.si olurken, 2. sray Timur zdemir, 3 sray ise Dager Alvarez ald. Kadn kategorisinde ise dereceye giren isimler yle sraland: Anu Bayar, Apurya
Virkud, Bayona Silvana Karin.

8 Ocak - 5 ubat 2012 tarihleri arasnda Trkiye

Satran Federasyonu tarafndan gerekletirilecek
olan Trkiye Satran Turnuvas iin son bavuru tarihi 23 Ocak 2012. 10 Tur svire Sistemine gre oynanacak olan turnuvada toplam 30.000 TL nakit dl datlacak. ampiyonann genel hkmleri, bavuru ve
katlm koullar, yarma esaslar ve teknik konular,
deerlendirme ve kazanlacak haklar, zel dller, bildirim, sporculara salanacak faydalar ve yarma programnn akland yarma ynergesine federasyonun
sayfasndan ulaabilirsiniz.

Ayn
sz

Tek bir kt hamle krk iyi hamleyi boa karr

Horowitz

90

Beyaz oynar, 2 hamlede mat

Kuzubov - Beek (Gibraltar, 2007)

Soru Beyaz oynar, 2 hamlede mat

3 Mateo - Paolo (Genova, 2004)
1.Kxe7+ xe7 2.Ke2+

Soru
2

1.Kh6 Kd6 2.Ad3+

1.Ke8+ Kxe8 2.Vb7+

Soru Beyaz oynar, 2 hamlede mat

1 M. Calzetta - K. White (Gibraltar, 2005)

Satran reten kitaplar

Satrancn Esaslar
J. R. Capablanca

Satranca yeni balayanlar iin her daim ilk tavsiye edilen

kitap olan uzun zaman nce
yazlmasna ramen hl gncelliini koruyor. Byk usta
kitapta kendi oyunlarn, zellikle yenilgi ald oyunlar analiz ediyor. Sade ve anlalr
bir dile sahip olan kitap sadece yeni balayanlara deil her
dzeydeki satranya rehber
olacak nitelikte.

Kazanan Satran
Bobby Fischer

Amerikann yetitirdii tek dnya satran ampiyonu olan Bobby

Fischer tarafndan kaleme alnan
kitap 60 oyun ieriyor. Fischer zamann satran yazarlarndan farkl olarak sadece galibiyetlerine yer
vermemi, 3 yenilgi ve birok beraberlii de kitabna eklemi.
Biroklar iin bayapt olarak
kabul edilen kitap, yeni balayanlardan ziyade daha tecrbeli satranlarn kendilerini gelitirmek
adna bavurmu olduu bir kaynak. Anlatm dilinin sade ve
akclna karn notasyon konusunun allagelmi tarzn dnda olmas, oyunlarn okunmasn biraz zorlatrr.

Satranta Byk Ustalar Modern Grler

Richard Reti
Ders kitab niteliinde ilenen bu kitap, Morhy ve Steinitz den Nimzovi, Alyehin ve
Breyere kadar uzanacak bir ekilde, satranc tarihsel geliimi ierisinde sunuyor. Kitapta;
modern satrancn geliim evreleri, dnya ampiyonlarnn
ortaya koyduu stratejik prensipler ve al fikirleri yaln ve
srkleyici bir dille anlatlyor.
Ksaca satrancn ne olduunu
ya da ne olmadn ortaya koyan vazgeilmez satran rehberlerinden bir tanesi.

91

Forum

Nasrettin ad neden konulmuyor?

zun zamandr beynimde dolanp

duran, bazen unuttuum ama her
frsatta yzeye kan, cevap arayan
sorunun baka zihinleri de megul ettiini okuduum bir yaz vesilesiyle rendim. Yazar Tahsin Ycel de merak
etmiti ve yle diyordu:
Gelenektir, genellikle sevdiimiz,
saydmz kiilerin adlarn veririz
ocuklarmza, Nasrettin de ok iyi
bildiimiz, ok da sevdiimiz bir sylensel kiinin ad. lk bakta, bu ad
ocuumuza vermemizin hi kimseyi artmamas, hi kimseye aykr
gelmemesi gerekir. Ama ben yetmi
be yana geldim, bugne dein
ad Nasrettin olan tek kiiyle karlamadm, karlatn syleyen bir
kimse de tanmadm. Peki neden? Neden hi kimse oluna hepimizin ok
sevdii sylensel kiinin: Nasrettin
Hocann adn vermiyor? (Sezer,
2008: 107)
Bin yldr iinde
din szc bulunan, o kadar ok
isim kullanlyor ki, Alaattin, Sadettin,
zzettin, Celalettin, Hsamettin, Kemalettin gibi... (Trke yazm kural
gerei isimlerin sonundaki, tin ekline dnen hece, aslnda dindir.)
Daha pek ok dinli isim konulur,
kullanlagelirken bir tek Nasrettin ad
verilmiyor. Kim bilir ka yldr konulmayan bu ismin Ycelin ayn yazda
ekledii zere, Nasrettin ad uursuz
mu, yoksa dokunulmazl var da biz
mi bilmiyoruz?
Anadoluda 13. yzylda yukarda
ismi geen devlet adamlar arasnda
ad Nasrettin olanlar da bulunmaktayd (Duman, 2008: 63). Bu noktada
Seluklu dneminde kullanlan Nasrettin isminin hangi yllardan itibaren
konulmamaya balandnn aratrlmas gerekir.
Tahsin Ycel, Hoca Nasrettin
balkl, yukarda belirtilen, yazsnda
cevab bulduunu bildiriyor: Benim
yantm tek ve kesin dedikten sonra
srdryor:
Nasrettin Hocann varl nedeniyle, yani Nasrettin Hoca hep yaad, hep ok yaknmzda, aramzda
bulunduu, ocuumuza byle hep

92

aramzda bulunan, hep byle yaammz paylaan birinin adn vermenin

bir takm karklklara yol aacan
bildiimiz iin.
Yant gzeldir. Ancak edebiyat erevesi iindedir. kna edici olduu sylenemez. nk ok yaknlarnn adlarn ocuklarna vermek bu toplumun
gelenekleri arasndadr. Uygulamada
insanlarn ana-baba adlarn ocuklarna verdikleri bilinen, sk rastlanan
gereklerdendir ve bunun karklklara yol aaca dnlmez bile.
smin eskiliinin artk verilmeme
nedeni olabilecei de dnlebilir.
Buna karlk Alaattin ad da Hocann
yaad kabul edilen Seluklu dnemi
sultanlarnn kulland isimlerdendir
ve hl da kullanlmaktadr.
Hocann gerek ismi bu deildir,
aslnda Nasrettin, Seluklu Sultan
tarafndan kendisine unvan olarak
verilmitir diyenler de vardr (akir,
1939: 18). Kimi yazarlarn ileri srd gibi Nasrettin adnn bir unvan
olduu varsaylsa bile, iinde yaadmz toplumda unvanlarn, takma
adlarn da isim olarak verildii gerektir. Szgelimi, Tarkan, Kaan, Fatih gibi
Anlamnda herhangi bir olumsuzluk
bulunmad gibi tersine dine balanmas ve dine yardm dokunan anlamna gelmesi nedeniyle Nasrettin,
tercih edilmesi mmkn grnen bir
anlama sahiptir.
Baka bir aklamas olmas gerekir
bu durumun. Elimizde Nasrettin Hoca
hikyeleri vardr; cevaba bu hikye
ya da fkralarn incelenmesiyle ulalmaya allabilir.
Nasrettin Hoca hikyelerini bir baka sanatsal retim alan olarak sinema
ile karlatrmak, film retimi zerinden zmlemeye almak sonuca
varmaya yardmc olabilir.
Hoca hikyeleri ksa filmler gibidir.
Barol oyuncusu, bir iki ayrks durumu
saymazsak, her durumda Nasrettin
Hocadr. Dier oyuncular ise sultanlar, kadlar, kars, ocuu, yoldan geen biri, eei ya da baka bir hayvan
vs. olabilir.

Film senaryolarnn yazarlar bellidir, kim olduklar bilinir. Nasrettin

Hoca fkralarn retenlerin kimlikleri
bilinmez, toplumun ortak retiminin
sonular olarak ortaya kmlardr
ki btn halk edebiyat rnleri temel zellikleri bakmndan byledir.
Bilim insanlar baka kltrlerde de
rastlanan benzer tiplemeler iin kltr kahraman (culture hero) diyorlar.
(Bagz, 2005: 38). Bu hikyeler toplumsal retimin sonucudur. Hikyeyi
reten snfn, kesimin, kiinin sorunlarn, zlemlerini, dnya anlaylarn
ve araylarn yanstr.
Nasrettin Hoca, hikyelerin konusuna gre rol alm biridir. Baroldedir, bu rol hikyenin ynne, konusuna gre oynar. Bu bakmdan yani
bir oyuncu olarak ierik seme ve ona
gre oynama gibi bir durumdan sz
edilemez. nemli olan oyundur, o da
oyununu hakkn vererek oynar; her
kla girer.
Nasl her film olaanst, muhteem bir derinlie sahip deilse, Nasrettin Hoca hikyeleri iin de ayn
ey sylenebilir. Hep anlatlageldii
dnldnde ise her birinin belirli
bir deeri olduu tartlmaz. unu da
eklemek gerekir ki, be yz yl nce
yz civarnda olan fkralarn says
gnmzde binleri bulmutur. Pertev
Naili Boratav 1996 ylnda yaynlanan Nasreddin Hoca adl kitabnda saynn be binden fazla olduunu
belirtmektedir (Boratav, 1996:44).
Bu bakmdan Nasrettin Hoca bir halk
edebiyat tipidir.
Hocann rol yelpazesi engin genilie sahiptir. Baz hikyelerde saf,
budala rolndedir.
kzn biri kpten su ierken ban kpe sokar ve karamaz. Halk toplanr; Nice eylesek? derken, Hoca
gelip durumu grr. Tez nacak getirin, ben hayvann ban kpten karaym. Hocaya nacak getirirler.
Hoca naca alp evvela kzn ban keser. Grr ki ba gene kpn
iinde. Bu sefer de kp krar ve u
kadarck eyi beceremediniz der.
(Bagz, 2005: 72-73)

Bir baka hikyede:

Bir gn Hoca kendi kendine Aalar dikilince yeillenip meyve veriyor,
ben neden vermeyeyim? diye dnerek gider kendini beline kadar topraa gmer. Gece souk olunca r,
kar evine gelir. Ne olduunu soran
komulara: Tam kk salacaktm, beni
souk vurdu der. (Bagz, 2005:
73)
Bir dierinde:
Hoca su dkmek iin bir su kenarna melir. Yirmi drt saat yerinden
kalkmaz. Adamn biri bunun farkna varr ve Hocadan neden orada
bu kadar uzun zaman oturduunu
sorar. Hoca der ki Yirmi drt saattir iimi yapyorum, daha bitmedi.
Meer Hocann oturduu yerden bir
su akarm, Hoca onun sesini kendi
sidiklemesinin sesi sanm. (Bagz,
2005: 72-73)
Bu tre giren epeyce Nasrettin
hikyesi vardr. Szgelimi en bilinenlerinden birinde Hoca karanlk yerde
kaybettii anahtarn baka bir yerde,
aydnlkta arar.
Baz hikyelerde Hocann rol hi
de onaylanacak gibi deildir. Aadaki hikyede stlendii rolde, bakasnn maln hileli yolla mlkiyetine
geiren biridir.
Hoca komusundan bir kazan
dn alr, bir zaman kullandktan
sonra, iine bir tencere koyarak geri
gtrr. Bunun ne olduunu soran
komusuna Sizin kazan dourdu
der. Bir zaman sonra gene kazan
ister, ama bir daha geri vermez. Kazana ne olduunu soran komuya Sizin kazan ld, komu der. Komu
Aman Hoca kazan lr m deyince,
Douran elbet lr komu karln
verir. (Bagz, 2005: 69-70)
Bir hikyesinde hrszdr:
Komusunun bahesine hrszla
girer, havutur, lahanadr, kabaktr ne
bulduysa koparp bir uvala doldurur.
Tam kaacakken mal sahibi gelir ve
Hocaya ne yaptn sorar. Hoca der
ki: Komu, biliyorsun ok sert bir frtna oldu, rzgr beni senin bahene
att. Komu der ki: Anladm, ama bu
sebzeleri kim yoldu? Hoca: Vallahi
rzgr o kadar kuvvetli idi ki, beni yer-

den yere almasn diye sebzelere yaptm, neye yaptysam koptu elimde
kald. Mal sahibi, Peki Hoca Efendi,
bunlara uvala kim doldurdu? deyince Hoca: Komucuum, vallahi
imdi ben de bu sorunun karln
dnyordum. der. (Bagz, 2005:
52-53)
Adalet ve yarg konusundaki baz
hikyelerde de olumsuz tipleme olarak grlr:
Bir kadn gelip; Hoca Efendi, yolda tanmadm bir yabanc gelip beni
pt, bu hakszlk iin adaletinize snyorum der. Hoca da: Ne olacak
hanm, sen de onu pseydin, deirdiniz diye karlk verir. (Bagz,
2005: 48)
Bir bakasnda:
Bir davada Hoca, ilgili kiiden
rvet alr. Birinden hal, birinden
balta, birinden de yz altn. Adamlar
davay kazanmak iin Hocaya verdikleri rveti hatrlatmak isterler. Biri der
ki Hoca Efendi, u davay balta gibi
kes, teki Halimi gryorsun, u ii
bitir der. Haklsnz ama u adamn
yznden utanyorum diyerek yz
altna dokundurma yapar. (Bagz,
2005: 47)
Baka bir davada Hoca yalanc tanktr. Mahkemede sulanan adamn,
davacya arpa borlu olduunu sylemesi gerekmektedir. Fakat Hoca arpa
yerine Bu adam buday borludur
der. Davac Hocaya ii berbat ettiini, buday deil arpa demesi gerektiini hatrlatnca Hoca: Ne var bunda
tela edilecek, yalan deil mi, ha arpa
olmu, ha buday, ne fark eder ki?
der. (Bagz, 2005: 48)
Dinle ilgili kimi hikyelerdeki rol
tutucu kesimlerde sknt yaratabilecek
trdendir. Bunlardan en hafiflerinden
bir yledir:
Bir gn minbere kar, vaaz ederken der ki, Ey cemaat Tanrya kredin ki, gtnz alnnzda yaratmam.
Yoksa her gn yznze sardnz.
(Bagz, 2005: 25)
Yukardaki ve dier btn
hikyelerdeki Hoca rollerinden belirli, btnlkl ve zellikleri net, tek bir
karaktere, kiilie ulamak olanakszdr. Mehmet Ali Klbay, Nasrettin

Hocann sabit bir karakteri olmadn dile getiriyor ve birbiriyle elien

tiplemelerinden rnekler veriyor (Klbay, 2004: 107). Nejat Birdoan da
btn insanlarn grnmne girdiini
belirtiyor (Birdoan, 1997: 83). Ayrca hikyelerdeki budala, ahlaksal,
dinsel, hukuksal ve sosyal kurallara
uymayan, atan, yerleik deer
yarglarna aykr tiplemeleri dikkate
alndnda insanlarn Nasrettin ismini
neden ocuklarna vermedikleri ortaya kar.
Aileden birinin adn yaatmak,
dini anlam olanlar, ok sevilen birinin ad, tarihsel, edebi adlar, zlemler vb. isim vermede etkendir. Ama
insanlarn, ocuklarnn btnlkl,
kararl ve zellikleri belirlenebilir bir
karaktere sahip olmasn gzetecekleri de sylenebilir. Bu bakmdan ad
koyarken, klktan kla giren, her
ykde baka biri ve stelik dierinin
ztt olan bir karakterden uzak durulmas anlalr bir durumdur.
KAYNAKLAR
1) lhan Bagz (2005), Gemiten Gnmze Nasreddin
Hoca, Pan Yaynclk, stanbul.
2) Nejat Birdoan (1997), Azerbaycan Glmeceleri ve
Nasrettin Hoca, Kaynak Yaynlar, stanbul.
3) Pertev N. Boratav (1996), Nasreddin Hoca, Edebiyatlar
Dernei yayn, Ankara.
4) Mustafa Duman (2008), Nasreddin Hoca ve 1555
Fkras, Heyamola Yaynlar, stanbul.
5) Mehmet Ali Klbay 2004, Soytar Glmez Srtr, mge
Kitabevi Yaynlar, Ankara.
6) Sennur Sezer (2008), Benim Nasrettin Hocam 12 Yazar
1 izer, Evrensel Basm Yayn, stanbul.
7) Ziya akir (1939), Nasreddin Hocann Hayat ve
Hikyeleri, Tan Matbaas, stanbul.

Ayhan Korkmaz
Ankara

93

Forum

Hayata mdahale etme/edebilme yollar

Hayat kendiliinden ne iyi, ne ktdr; Ona
iyilii ktl katan sizsiniz. (Montaigne)
Hayat bir masala benzer. Uzunluu deil, iyi
olup olmad nemlidir. (Seneca)

ader nedir?
- Btn olaylarn nceden ve
deimeyecek biimde dzenlediine
inanlan doast g.
- Ezeli takdir.
- Alnyazs, yazg.
- Talih, ans, baht.
Kaderin farkl anlamlar vardr;
ama ortaya kacak olan anlam biz
belirliyoruz bilerek ya da bilmeyerek.
Kader bizim iin ans da olabiliyor,
kt talih de.
Yaayacamz eyler aslnda taslak
olarak hazrdr, geriye kalan sadece
bu taslaa son halini vermektir. Msvedde bir kat dnn; bu msvedde
katta dzenlenmesi gereken bir de
yaz var, yapacamz ey belli, ona
son halini vermek. Yani bir anlamda
editrlk yapp son noktay koyacaksnz. Dzenliyoruz, hatalar kaldryoruz, imla kurallarna da dikkat ederek
ortaya bir sonu karyoruz. Herkesin
hayranlkla okuyaca mkemmel bir
yaz da kabilir ortaya, kimsenin beenmedii bir yaz da. Hayat da byle deil mi? Hatalar kar, dzenle,
kurallara gre ekillendir. Yani kendi
hayatnn da editr ol. Ve sonu: Yaamaktan keyif alnacak yllar.
nsann hayatn kaderi mi ynlendirir yoksa insan yaptklaryla kaderini
ve hayatn m ynlendirir? nmze

sunulan seenekler ierisinde biz en

doru olan semeliyiz.
Kaderi deitiremezsin ama ynlendirebilirsin derler. Zaten byle yapmaya almyor muyuz? Ama sadece
bamza kt bir i geldiinde ne yapalm kaderde varm diyoruz.
(Kendi geleceklerimizi kendimiz
hazrlar, sonra da kader deriz. (Disraeli) Herkes kaderine, hayatna yn
verme amacnda, eer ne yapalm
kaderde varm demek istemiyorsak
hayatmzdaki yanllar karmalyz.
***
Hatrlayn; nceden fotoraf makinelerine 24lk ya da 36lk filmler
alrdk. Daha dikkatli harcamaya alrdk filmi hemen bitirmeyelim diye.
Poz bile verirken ok dnrdk.
Acaba nasl poz versem? Kt karsa bir poz ziyan olacakt. Ama
son birka tane kaldnda ilk bataki zenle harcama artk yerini ziyan
etmeye brakrd. nk bir an nce
bitsin ki grelim nasl bir eserle karlaacamz?
Acaba nasl kacak diye merakla
beklerdik deil mi? Ben inann hi unutmuyorum fotorafda o zarf aarken
duyduum heyecan. Peki, kald m bu
heyecan artk?
imdi fotoraf makineleri de ou
ey gibi dijital, ekeceimiz pozlar da
ynlendirme ansna sahibiz. Beendiin kalsn, beenmediini sil, bir daha
ek. Bu kadar mdahale etme/edebilme hakkmzn olmas acaba iyi bir ey
mi? Bu bir ans m yoksa ansszlk m?

Yoksa nceden olduu gibi baz eyler

doal m kalmalyd? Acaba nasl kmt diye merak etmek daha heyecan
verici deil miydi?
***
nceden ilikiler de bir bakayd.
ou bulumalarda adresin ad aynyd. Falanca pastane, filanca kafeterya.
Sanki herkes ayn yerde buluuyormu
gibi hep ayn adres. Eer bu buluma
byk kentlerde deil de seenein ok
az olduu kk ehirlerde ise o zaman
heyecann derecesi daha yksek oluyordu. Giderken kalbinin kt kt atmas,
buluacan yerde seni tandk birinin
grme ihtimali, biri seni ararken bile nerede olduunun tahmin edilebilmesi
imdi bu heyecan verici bulumalar
yerini, duygulardan uzaklam, heyecann yitirmi grmelere brakt.
Hatta artk grmyoruz bile. Yz
yze de bakmyoruz.
Ne gz gze bakmak kald, ne samimi sohbetler etmek, ne de sadece
beden dilini kullanarak sevdiini sylemek. Sylenilen yalanlar bile anlayamyoruz artk.
***
Kaderimize, sevgimize, duygularmza, heyecanlarmza ve ilikilerimize
bile o kadar ok mdahale ediyoruz
ve ettiriyoruz ki!
Yaamamz gerekenleri deil, yaamak istediklerimizi yayoruz.
Ben tm eski heyecanlarm geri istiyorum.

Murat Aydn
Ankara

Fukushima nkleer santral kazasnn Trkiyedeki etkileri

1 Mart 2011 tarihinde Japonyada meydana gelen deprem ve tsunami Fukushima Nkleer
Santralinden radyoaktif maddelerin
aa kmasna neden olmutur. Bu
nkleer santral kazasndan sonra lkemizdeki niversite ve aratrma merkezlerince toplanan evresel rneklerde, Fukushimada meydana gelen
kaza sonucunda aa kan radyoaktif maddelerin lmleri yaplmtr.
Bir nkleer santral kazasnn etkilerini ksa vadede incelemek iin en
uygun radyonklidler 134Cs, 137Cs ve
131
Idir. stanbul niversitesi Fen Fa-

94

kltesi Biyoloji Blm Radyoekoloji

Laboratuvarnda stanbuldan toplanan toprak, karayosunu ve liken rnekleri ile birlikte zmit Krfezinden
toplanan deniz sedimenti rneklerinde nkleer santral kazalarndan sonra
atmosfere yaylan sezyum radyonklidlerinin (134Cs ve 137Cs) lmleri
yaplmtr. Elde edilen sonularda ad
geen rneklerde Fukushima kaynakl olabilecek herhangi bir radyoaktif
maddeye rastlanmamtr. Bununla
beraber 1960l yllarda yaplan nkleer bomba denemeleri ve ernobil
kaynakl sezyum radyonklidlerinden

Csnin, evrenin her kompartmannda llebilir dzeyde bulunduu

bilinmektedir.
Trkiye Atom Enerjisi Kurumunun
yapt lmlere gre ise 22 Mart
2011 ncesinde alnan hava rneklerinde 131I veya 137Cs aktivitesi
gzlenmemi, bu tarihten sonra eser
miktarda aktiviteler llmtr. 5-9
Nisan tarihleri arasnda ise havadaki
131
I ve 137Cs aktivite konsantrasyonlar srasyla 2,50 mBq/m3 ve 0,23
mBq/m3e ulamtr. 1986 ylndaki
ernobil kazasndan bir hafta sonra
yaplan lmler, havada I-131 ve Cs137

137 aktivitelerinin srasyla 40.000

mBq/m3 ve 20.000 mBq/m3 olduunu
gstermektedir ki bu da ernobilden
sonra havada llen aktivitenin
Fukushimadan sonra llen aktiviteden on binlerce kat yksek olduunu
gstermektedir.
Yani, radyoaktif kirlilik asndan Fukushima kazasnn etkisinin
Trkiyede ihmal edilebilecek dzeyde olduu grlmektedir. Bununla beraber bu kazann lkemizde psikolojik
ve sosyal etkilerinin daha ok olduunu syleyebiliriz. Akkuyu ve Sinopda
kurulacak olan nkleer santraller nedeniyle lke gndeminde olan nkleer enerji, kazadan sonra daha ok
tartlr hale gelmitir.
lkemizde nkleer enerji ve
HESler konusunda artarak devam
eden evresel bir hassasiyet olduunu
sylemek mmkn. Byk kentlerde
nkleer reaktre hayr eylemleri yaplyor. HESler kurulmas planlanan
Dou Karadenizde eitli eylemler

gerekletiriliyor. Nkleer enerji ve

HESin evrenin korunmas konusunda birer simge haline geldiini gryoruz. nsanlarmzn en azndan bir
blmnn evre ile ilgili bir konuda
hassas davranmas sevindirici. Bununla birlikte HESler ve nkleer santraller konusunda gsterilen hassasiyetin
ok byk evre kirliliklerine yol aan
kmr kullanan enerji santralleri, tarmda ar pestisit (bcek ilac) ve hormon kullanm, denizlere kontrolsz
endstriyel ve evsel atk dearjlar konularnda gsterilmediini belirtmek
gerek. Yakt olarak kmr kullanan
termik santrallerin evreye uucu kl,
doal radyoaktivite, ar metal ve organik kirleticiler yayd bilinmektedir.
Tarmda kontrolsz pestisit kullanlmas ise uzun vadede insanlar zerinde
kanserojen etki yapmaktadr. Denizlerimiz, zellikle de Marmara Denizi,
ar metal, kimyasal, evsel atk, deterjan ve fosfat kirliliiyle kar karya
bulunmaktadr.

III. Evrim, Bilim ve Eitim Sempozyumu duyurusu

oadaki canl eitlilii, ortak

mekanizmalar, genetik yapdaki
sreklilik gibi birok sreci ve olguyu
aklayan evrim kuram bugn halk
sal, tarm, evrenin korunmas
gibi farkl alanlarda uygulama yeri
buluyor. Fosil bilimdeki buluntulardan
molekler genetiin verilerine kadar
birok farkl bulgu evrim kuram sayesinde insann doadaki yerine k
tutuyor.
Bilim dnyasnda bu kadar nemli
ilerlemeler yaratan ve ana kuramlardan biri olan evrim kuram lkemizde bilim dman evreler tarafndan
durmakszn tahrip edilmeye allyor. Yllar ierisinde evrim kuramnn

mfredattaki ieriinin azaltlmasnn

tesinde, bugn retimini engellemek iin derslerinde evrimden bahseden retmenler hakknda soruturma
almas olaanlam durumda. Evrim
kuramn reddeden bilim d yaklam
resmi kanallardan destek aldka, sahte fosil sergileri aanlar niversitelerde boy gsterme creti buluyor. Gerici dnce, toplumun akln kuatmak
iin niversiteyi ve bilimi tahakkm
altna almaya urayor.
Biz, bu lkenin bilim insanlar olarak
evrim kuramna ve bilimsel dnceye
su gibi, hava gibi ihtiyacmz olduunu
gryoruz. Aydnlk fikirler ve retken bir topluma ynelik atlan nemli
admlardan birinin Evrim, Bilim ve Eitim Sempozyumlar olduunu bilerek,
bu abann geleneksellemesi isteiyle
ncs iin yola koyuluyoruz.
Evrim kuramnn retilmesi ve evrim alanndaki almalarn yaygnlamas amacyla 17-18 Aralk 2011 tarihinde gerekleecek olan III. Evrim,
Bilim ve Eitim Sempozyumuna tm
akademisyenler, retmenler, renciler ve halkmz davetlidir.

Sonu olarak, evre kirliliiyle ilgili

konularda daha fazla bilimsel aratrma yaplmas ve aratrmalarn sonularnn halkmza aka anlatlmas
gerektiini syleyebiliriz. Devletin
enerji politikasnda ve yatrmlarnda
evrenin korunmasn n koul olarak
kabul etmesi gerekiyor. Toplumdaki
her bireyin de, vapurda denize pet ie
atan uyarmaktan evre kirlilii yaratan
enerji santrallerini sorgulamaya varan
bir bilin iinde olmas, bizden sonra
yaayacak olan canllara temiz bir evre brakmamza yardmc olacaktr.
KAYNAKLAR
1) stanbul niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blm
Radyoekoloji Laboratuvar.
2) www.taek.gov.tr Japonya-Fukushima nkleer kazas
sonrasnda lkemizde yaplan radyasyon lmleri, basn
bildirisi - 34 26/04/2011.
3) www.taek.gov.tr Trkiyede ernobil Sonras Radyasyon
ve Radyoaktivite lmleri.

Murat Belivermi
Fen Fakltesi Biyoloji Blm

Baz eviri hatalar

Keyifle okuduumuz Bilim

ve Gelecekin 92. saysndaki
Evrenle Syleiler kesinin
(s.84) eviri asndan baz
ciddi hatalar olduunu bildirmek iin yazyorum. Metinde
geen ve aada sraladm
temel fizik terimlerinin doru evrilmemi olmas, metnin okunmasn ve anlalmasn gerekten ok zorlatryor:
- ng. particle, metinde molekl, dorusu parack
- ng. force, metinde
g,
dorusu
kuvvet
- ng. state, metinde hal,
dorusu durum.

Berkin Malko

T Fizik Doktora rencisi

III. Sempozyuma Giderken

Evrimi Neden Savunuyoruz? paneli
Katlmclar:
Do. Dr. Ergi Deniz zsoy,
Dr. aatay Tarhan
Tarih:
Saat:
Yer:

20 Kasm Pazar
15.00
Nazm Hikmet Kltr Merkezi - Kadky

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa
1) Korkun Yllar, Yurdunu Kaybeden adam, Onlar da nsand ile
dier romanlarnda Krm Trklerinin
1932-40 yllarndaki etin yaamn,
2. Dnya Savanda arpan dev
kuvvetler arasnda kendi kurtuluunu
arayan insanolunun dramn yanstan, 1946dan beri Londrada yaamaktayken geenlerde yitirdiimiz
romanc..- Ba ubuklarnda grlen
bir eit hastalk.
2) Ar, sz. - oylumlu.- Gzel sanatlarda klasik a ncesinden kalan (yapt).
3) Nijeryann plaka imi.- Kulluk, tutsaklk. - Bir nota. - Eski Avrupann
bir blmne yerlemi, Hint-Avrupa
ailesinde bir dil konuan ve ayn uygarl paylaan halklarn tmne
verilen ad.
4) Dokuma hammaddelerinin en ince
eleman.- Antalyann bir ilesi. Lantann simgesi.
5) nce anlaml gldrc ykck. Blgesel olmayp tm yurdu ilgilendiren.
6) ama belirten nlem. - Scak suda
halama - Bir mevsim - Bulgaristann
plaka imi.
7) Bir gazn, belli bir scaklkta o scakla zg olan en byk basn altnda bulunmas. - Bir btnn bir tek
parasyla ilgili olan.- drarla dar
atlan azotlu madde.
8) Karakter. - Bbrek yetmezlii nedeniyle idrar yapamamak. - Derece ynnden alt.
9) Kabul eden, benimseyen.- Avustralya kkenli, mersingillerden boyu 100
myi aan bir aa.
10) Manganezin simgesi. - Verdinin bir
11) Seni dndke/ gl dikiyorum ellerimin dedii yere/ su veriyorm/
daha bir seviyorum dalar, (lhan

GEEN SAYININ YANITI

Yukardan aaya

9) Akmlatr szcnn ksa syleyii. - Yiyecek-ieceklerin sakland

oda.
10) Kalsiyumun simgesi. - Prensip. - Terbiyesiz kimse.

1) Etkinlie geirmek.
2) Paraca durumu bozuk olan (kimse)- bir btn oluturan paralarla
btn arasnda ve paralarn kendi
arasndaki uygunluk.

11) Anasoy- Pamuk ipliine srma katlarak erilmi iplik.

12) ok gzel, ok yakkl. - Oliver
(Mfreze, Nixon, Byk skender gibi

3) Nikelin simgesi.- Bereket ve bolluk

veren.- Lavrensiyumun simgesi.
4) Kumta.- aman.- Asyada bir lke.
5) olmaz ila Sine-i - pareme/are

filmlere imza atm Abdli senarist,

ynetmen ve yapmc).
13) Kayserinin bir ilesi. - Kuma, giysi

bulunmaz bilirim yareme.(Hac Arif

vb. krklklarn gidermede kullan-

Bey- Segah).- Bir haber ajans. - r-

lan ara. - la.

landa Kurtulu Ordusunu simgeleyen harfler.

7) Bir akademik unvann ksaltmas. u andaki durum.

8) Anne,

baba

14) Dair, ilikin. - Sedef su almaynca..

- i nisandan gher virmez.(Fuzuli).

6) Deerli bir ta. - Kuzey Kafkasyada

yaayan bir Trk Boyunun ad.

yapt. - imen.

96

12) Eklem bacakllardan, iri talarn altnda yaayan, uzun ve yuvarlak bedenli bir bcek. - Dalalesi.

ve

ocuktan

olu-

- Bir kiice sylenen ya da alnan

mzik paras.
15) Slovakyann
Trklerde

plaka

gk

imi.

tanrs.

Eski
Abbas

Berk). - ark, trk. - Gemilerde tr-

an birlik. - Konak (Y. Kadri

Kiarostaminin 2002de ynettii bir

l iler iin kullanlan demir halka.

Karaosmanolunun bir roman)

film.

Ekim saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzdan

Fehmi Mutlu (Sivas), Kadir Can (stanbul) ve Turgay apan
(stanbul) Deniz ahinin Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50
Soruda Yaamn Tarihi adl kitabn kazand. Kasm bulmacamz doru
yantlayacak okurlarmz arasndan belirleyeceimiz 3 kii, ahin Koakn
Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50 Soruda Matematik adl kitabn
kazanacak. zmlerinizin deerlendirmeye girebilmesi iin, en ge 20
Kasm tarihine kadar posta, faks veya e-posta yoluyla elimize ulamas
gerekiyor. Kolay gelsin