BERLN EVRES 1895de Viyana niversitesinde Endktif Bilimler Felsefesi adyla yeni bir krs kurulup bana da kurucu

olarak Ernst Machn (1838-1916) atanmas 19 yyn sonlarnda olguculuun Almanca konuulan dnyada ne kadar glendiini gsterir. Mach kadar ne kmasa da grleri en az Mach kadar nemli olan Richard Avenarius (1843-1896) da Machla birlikte Alman felsefe geleneinde grgl eletiricilii (emprio-criticism), deneycilii (empiricism), olguculuu (positivism) etkili klan kiidir. Mach, zihnin (mind) duyumlarn (sensations) tesinde bir eyi bilme ya da kavrama gcnn olmadna inanr. Macha gre bir kavram eer duyumlara indirgenip tanmlanamyorsa metafizik bir kavramdr. Bu bakmdan bilim tarihine dayanarak, bilimsel kavramlar duyumcu bir yaklamla yeniden yorumlayp, metafizik kavramlar bilimden elemeye calan Mach, Almanca konuulan dnyann ilk bilim felsefescisidir. Macha gre btn bilimsel nermeler deneysel olarak dorulanabilmeli, btn deneysel nermeler de duyusal gzlemlere indirgenebilir olmal. Bilimsel kuramlar duyumlarmzn tesinde gerek eyleri bulmaya ynelik olmayp, deneyimlerimizin alldk ynyle ilgili bir kestirimdir. Dier bir deyile bilimsel kuramlar bir dizi farkl deneyimi bir formlle betimleyen, duyumlarn ekonomik olarak ksaltlm betimlemelerinden baka bir ey deildir. Mach kalasik mekanik bilimini (Newton mekanii) duyumlarn tesine geen atomlar gerek saydiin eletirip, atomlarn varln yadsd. Newtoncu bilimin yasland mutlak zaman ile mutlak uzay gibi duyumsanamayan, salt akln rn olan kavramlara da iddetle kar kt. Einstein zel grelilik kuramnda, Machn etkisiyle uzay ile zaman kavramlarn insana ilikin, llebilir duruma getirdi. 1922de Machn krssne yine Mach gibi temel eitimini fizik konusunda yapm, daha sonra felsefeye ynelmi Moritz Schlick (1882-1936) atanr. Bu krsye 1936da bir rencisi tarafndan ldrlene kadar bakanlk eder. Schlick, Machn krssne atanmasyla

birlikte ksa bir zamanda etrafna matematikci, bilimci, metafizik kart Machlar toplayp, bir dizi toplantlar yapmaya balad. Sonradan Viyana evresi (Der Wiener Kreis) (1922-1938) olarak nlenecek bu evredeki toplantlara katlanlar arasnda unlar vard: Fredrich Waismann (1896-1959), Rudolf Carnap (1891-1970), Otto Neurath (1882-1945) ile vey kardei Hans Hahn (1879-1934), Philip Frank (1884-1966), Kurt Gdel (1906-1978) Herbert Feigl (1902-1988). Deneyciliin, Almanca konuulan dnyada Viyana evresinin yan sra glendii bir baka yer de Berlindir. Josef Petzoldun Berlinde 1912de Pozitif Bilimler Topluluu (Gesellschaft fr positivistische Philosophie) adyla kurduu topluluk pek canl deildi; 1927de kurulan Berlin Gurubu (Ortsgruppe Berlin) bu topluluun yeniden canlanmasn salad. 1931de David Hilbertin nerisiyle topluluun ad Empirik Felsefe Topluluu (Gesellschaft fr empirische Philosophie) olarak deitirildi. Topluluun parlamas 1926da Hans Reichenbachn (1891-1953) Berlin niversitesinde Fizik Profesrlne gelmesiyle balar. Reichenbach Stutgartda Teknik niversitede (Technische Hochschule) hocalk yapyordu, Berlin niversitesine alnmas olduka tartmal oldu. Reichenbacn deneyciliine (empiricism) kar kan, onun yapt bilim felsefesini felsefe olarak grmeyen profserler vard. Reichenbachn Latince bilmemesi, sosyalist derneklerle ilikisinin olmas, Yahudi kkenli olmas da onun gelmesine kar kanlarn nedenlerindendi. Albert Einstein (18791955) ile David Hilbert (1862-1943) arlklarn koyup Reichenbachn niversiteye alnmasn saladlar. Einsteinin Grelik Kuramn anlatt ilk dersine be kii katlmt; birisi Reichenbachd. Temel eitimi fizik ile matematik konusunda olan Reichenbach Berlin evresi olarak nlenen bu topluluun liderliini yapt. Topluluun yeleri de bilim adamlarndan, felsefecilerden oluuyordu; Richard von Mises (18831953), Kurt Grelling (1886-1942), Walter Dubislav (1895-1937), Carl Gustav Hempel (1905-1997) gibi nemli kiiler vard.

Hempelden baka Kurt Grelling, Martin Strauss, Hilary Putnam, Wesley Salmon da Reichenbachn rencisi olmutur. Grelling, Reichenbachn derslerine kaytl olmadan katlyordu.
QuickTime and a Photo - JPEG decompressor are needed to see this picture.

Richard von Mises (1883-1953) Einsteninn 1905 ylnda Grelilik Kuramn ileri srmesini izleyen yllarda fizikte Kuantum Kuram (Tanecik Kuram) gelitirildi. Yeni bilimsel kuramlarn kavramsal erevesi klasik bilimin (Newton fizii) paradigmasyla pek ok ynden uyumuyordu; madde, nedensellik, uzay, zaman gibi temel kavramlar sarslmt. Berlin evresi ile Viyana evresi bilimdeki bu yeni gelimelerin bilim anlaynda ortaya kard sorunlar gidermek iin Mach tutumla yeni bir bilim anlay gelitirmeye altlar. Mach bilimdeki kuramsal kavramlar ile nermelerin anlamllklarn belirleyen lt olarak dorulamay temele koymutu, ancak bu yaklamn gelitirilmesi gerekiyordu; her iki evrenin amac aralarnda baz gr ayrlklar olsa da bu olmutur. Berlin evresi zellikle Reichenbahn etkisinden tr daha ok fizik, zellekle de Einsteinn grelilik kuramn zmleyele ilgenip, zamann doas, tmevarm (induction), olaslk yorumlama zellikle de olaslkta sklk yorumlama konusunda almlardr. Viyana evresi yeleri ile Berlin evresi yeleri arasnda arasnda yakn bir ibirlii vard, ou birbirlerini yakndan tanyordu. rnein, Berlin niversitesinde Reichenbachn doktora rencisi olan Hempel 1929 ylnda Viyanada Schlick, Carnap, Waismann ile almaya gitti. Ludwig Wittgensteinn Viyana evresinin yesi olmasa da, grleriyle bu evre zerinde ne kadar etkili olduunu grd. Viyanadaki gelimeler, okutulan dersler, ders ierikleri, toplumsal yaam konusunda Berlindeki arkadalarn zellikle de doktora hocas Reichenbach bilgilendirdi.

Berlin evresinin aylk toplantlarn Grelling ile Dubislav ayarlyordu, toplantlar konusunda sk sk Reichenbacha bilgi verip, toplantlar onun nerileri dorultusunda yapyorlard. Genellikle 200 kiinin katld bu toplantlar niversitenin Tp Fakltesinin Charit Binasdaki geni anfisinde yaplrd. Toplantlara zaman zaman Viyana evresinden de katlanlar olurdu; Otto Neurath ile Rudolf Carnap en ok katland. Ayrca Wolfgang Khler (1887-1967) and Max Wertheimer (1880-1943) gibi nde Gestalt Psikologlar da katlrd; Kurt Lewin (1890-1977) gibi bildiri sunanlar da olurdu. 1928 ylnda Viyanada Ernst Mach Birlii (Verein Ernst Mach) adyla bir birlik daha kurulur bana da pek gnll olmasa da Schlick getirilir. Schlick felsefenin populer hale getirilmesine karyd. Mach Birlii araclyla dzenlenen toplantlarla, yaymlarla, eitli etkinliklerle Viyana evresi kendini bir hayli tantm, grlerini yaym, okur-yazar evresini etkilemeyi baarmtr. Viyana evresi 1929da Bilimsel Dnya Kavray: Viyana evresi (Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis) adyla bir kitapk yaymlayarak geleneksel felsefeden kopularn, bamsz bir felsefe olularn, her trl felseye son verecek bir felesefeyi ilan edecek kadar glenmiti. Her iki evrenin grlerini dile getirecek bir yayn organ da tasarlanyordu. Avenariusun rencisi Joseph Petzoldun (1862-1929) ynettip, ikard Annalen der Philosphie (Felsefe Yll) adl derginin ad Erkenntnis (Bilgi) olarak deitirilip Carnap ile Reichenbachn ynetiminde aylk dergi olarak 1930da yaymlanmaya balad; 1938de Naziler derginin karlmasn yasakladlar. Erkenntnisin yaymlanmasn da yine Petzold slendi. Dergi ancak 8 say karlabildi; ilk 6 says Almanyada, 7. (1937/1938) says Hollandda, derginin 8. (1939/1940) son says da adnn nne Journal of Unified Science bal konularak Amerikada karld. 1970de dergi tekrar Erkenntnis adyla

yaymlanmaya balad. Viyana evresi ile Berlin evresi yelerinin ibirliiyle eitli kongreler, toplantlar dzenlemitir. Bunlardan ilki 1929 ylnda Pragda Alman Fizikiler Kurumu ile Alman Matematikiler Birliinin toplantsdr, bu kurumlar 1930da tekrar Knigsbergde toplanmtr. 1934de Pragda yaplan Bilimsel Felsefe Hazrlk Kongresi; Parisde 1935de Sorbonne niversitesinde Uluslararas Bilimsel Felsefe Kongresi, bu toplantda Bertrand Russell a konumas yaptmtr; Kophenhagda 1936da toplanan Uluslararas Bilimsel Felsefe Kongresi; yine Parisde 1937de, ngilterede Cambridgede 1938de toplantlar yaplmtr. Son toplant 1939da Amerikada Cambridgede yaplmtr. Nazilerin 1933de baa gemesiyle Reichenbach ayn yl Tkiyeye gelmek zorunda kald, 1938e kadar stanbul niversitesinde mantk, bilim felsefesi dersleri verdi, daha sonra Kaliforniya niversitesinin davetini kabul edip 1938de Los Angelesa yerleti, 1953de orada ld. 1919da Berlin niversitesinde yeni kurulan Uygulamal Matematik Enstitsnn bana getirilen Von Mises 1933de Hitler aryan olmayanlar kamu grevlerinden uzaklatracak bir yasa kartnca 25 yl almasnn karl olan emeklilik haklarn alp niversiteden emekli olmaya alt, baaramad. 1934 banda o da Trkiyeye, stanbul niversitesine geldi, pei sra bayan matematiki Hilda Geiringer geldi. 5 yl sonra, 1939de Von Mises Amerikann daha gvenli olacan dnp, Harvard niversitesine gitti, bir sre sonra Hilda Geiringer arkasndan gitti; 1943de orada evlendiler. Von Mises 1953de ld. Reichenbacdan sonra Berlin evresinin liderliini Grelling ile Dubislav yapt. Politik ortamn yaratt gerginlik Dubislavda paranoyaya yol at; 1933de darp ve tehdit suuyla tutkaland; salverildiinde Berlinden ayrlp Praga gitti. 1937de sevgilisini ldrp, intihar etti. Nazilerin Berlin evresi zerindeki glgesi toplantlar, almalar iyice zayflatt. 1934de Mach Birliinin almalar yasakland. Grelling baz yelerle evinde toplanyordu. evreyi

canlandrmak iin elinden geleni yapt; 1936-1937 arasnda mantk ve felsefe sorunlarn tartan Yeni Berlin evresi adyla dar bir evreden sz edilmesini bile salad. Viyana evresi ile Berlin evresinin nde gelen yelerinin ounun lkelerini yava yava terk etmelerine karn Grellingin byle bir niyeti yoktu. Hempel 1934de Belikaya, Paul Oppenheimn yanna oradan da 1937de Amerikaya, Carnapn yanna Chicagoya gitti. Princeton, Yale gibi Amerikann pek ok nemli niversitesinde dersler verdi. 1977 ylnda 92 yanda bir huzur evinde ld.

Kurt Grelling (1886-1942) 1937de Karl Pooper Yeni Zellandaya gnce Grelling tehlikeyi sezmeye balad. Pariste 1937de yaplan Bilimin Birlii Kongresine gitmek iin izin istediinde i iten gemi saylrd; ariyan olduunu kantlayamad iin izin verilmedi! Amerikaya giden Hempelin yerine Paul Oppenheimla birlikte almak iin 1937 ile 1938de Brksele gitti. Grellingin Avrupadan ayrlmas iin arkadalar pek ok aba haramasna karn, Grelling ardan davrand; 1940 ylnda Almanlar Hollanda ile Beliyay igal ettiler, Grelling tutukland, 1942de toplama kapnda ldrld. H. Feigl The Wiener Kreis in America in D. Fleming and B. Baylin, eds., The Intellectual Migration: Europe and America 1930-1960, Cambridge, Mass.; 1969. J. J. Joergensen, The Development of Logical Empiricism, International Encyclopedia of Unified Science, Vol. II, No. 9, Chicago; 1951. V. Kraft, The Vienna Circle, (Trans. A. Pap), New York; 1953. H. Reichenbach, The Rise of Scientific

Philosphy, 1951. T.

Berkeley,

California;

Uebel,(Ed.) Rediscovering the Forgotten Vienna Circle, Dordrecht, 1991. Hasan ASLAN