plak Olgu plak olgu kavram, genel anlamda, varl bir baka olguya ya da aklamaya gerek kalmayacak kadar

ak olan olguyu dile getirir. Kavram zellikle zmleyici felsefe geleneine bal dil felsefesi ile bilim felsefesi alanlarnda ilenmitir. Bilim felsefesinde yaygn olan anlamyla plak olgu, bir dizi aklamann son bulduu, daha da aklamann olanakl olmad ya da gerek kalmad durumu dile getirir. Bu bakmdan rnein, maddenin hareketini aklayan doa yasalar, bu yasalarn aklad olgular plak olgu olarak ele alnr. Bilim felsefesinde daha geni bir yaklamn kavramsal bir arac olan plak olgu kavramnn gerisinde doa anlaymz kkl olarak etkileyecek bir saylt yatar: Karmak olgular daha temel, yaln, plak olgulara indirgenebilir. Epistemolojik, ontolojik sonular olan bu saylt zellikle bilim felsefesinde olguculuun (positivism) yaygn olduu dnemde etkili olmutur. Bu yaklama gre doa, plak olgulardan olumu karmak olgular rntsdr. Molekllerin atomlardan, hcrelerin molekllerden, organlarn hcrelerden olumas gibi yaln olgulardan birleik olgulara doru doada bir oluum sz konusudur. Karmak bir olguyu aklarken aslnda yaplan ey o karmak olguyu oluturan daha yaln olgular aklamaktr. rnein molekllerin aklanmas, atomlarn davranlarnn aklanmasna dayanr. Dier bir deyile, karmak olgular aklamak alt dzeyde, daha yaln, plak olgularn oluturduu davranlar aklamaktan baka bir ey deildir. Bu ontolojik sayltnn David Humeun (1711-1776) olgu kavramndan ald gd aktr. Hume olgular ile idealar birbirinden ulamsal olarak ayrp, idealar oluturan izlenimleri, anlam ile doruluun temeli olmann yan sra gerekliin de temel ta olarak ele ald; bilinebilir tek dnya izlenimler dnyasdr. Her izlenim baka bir izlenimden bamszdr; bir izlenimin varl ya da yokluu baka bir izlenimin varlna ya da yokluuna bal deildir. zlenimlerin bu ras, izlenimlerin olumasn salayan, izlenimlerin kayna olan olgulara Humeun bitii varlk biimiyle ilgilidir: Her olgu baka bir olgudan ontolojik olarak bamszdr; bir olgunun varl

ya da yokluu baka bir olgunun varlna ya da yokluuna bal deildir; olgular arasnda hi bir zorunlu mantksal iliki yoktur. Bizim olgular arasnda varm gibi algladmz zorunluluk ilikisi aslnda, bir sandan, yanlsamadan, psikolojik bir durumdan te bir ey deildir. Humeun, izlenimi olmayan bir eyin olgu olmayaca, dolaysyla bir olguyu ancak izlenimi yoluyla bilebileceimiz savndan, Humea gre plak olgunun olanakl olmadn dnebiliriz. Ne var ki, Hume olgular izlenimlerin nedeni klarak, plak olgular, plak olmayan yani izlenimi olmayan olgulardan kesin olarak ayracak bir lt ileri srer. Ancak, Hume bu plak olgular arasnda olumsal ilikiden baka bir ilikinin kurulamayacan savunarak, dnyay ussal olarak aklama olanann temellerini ykar. Humeun olgu anlayna bal kalarak Bertrand Russell (1872-1970) ile Ludwig Wittgensteinn (1889-1951) gelitirdikleri mantksal atomculuk, plak olgu kavramnn altndaki dier bir gddr. Wittgensteinn Tarctatusda dile getirdii atomik olgular Humeun olgularyla ayn ontolojik radadr; atomik olgular da birbirlerinden bamszdr, aralarnda mantksal olarak bir zorunluluk ilikisi yoktur. Ancak Wittgenstein Tractatusda temel, atomik olgularn deiik mantksal tasarmlarla dile getirilerek, dnyann anlaml resmini karmann olanakl olduunu savunup, Humeun ykt ussal yeniden kurmaya alr. Wittgenstein atomik olgular arasnda olas mantksal tasarmlar gsterir. Atomik olgular, temel, plak olgulardr. Atomik olgular dilsel olarak atomik nermeler yoluyla dile getirilir, doal olarak bileik olgular da bileik nermeler yoluyla. Humeun izlenimlerin altna koyduu olgular, Wittgenstein nermelerin altna koyar. Dnyaya ilikin nermelerin doruluunu ya da yanllln bir olguya denk gelip gelmemesine balayarak Humeun ltnn yerine baka bir lt nerir; anlamllk. Anlaml bir nerme (totolojiler dnda), bir yaln olgunun olup olmadn gizil olarak snama olana tar, olgulara baklarak doruluuna ya da yanllna karar verilemeyen nermeler Wittgensteina gre anlamszdr. Dolaysyla, bir anlaml nerme dorudan bir plak olguyu dile getirir; dile getirilen plak

olgunun varl nermeyi dorulayacak, yokluu da yanllayacaktr. Yaln, atomik nermelerden meydana gelen bileik nermelerin anlamll da mantksal yaplar zmlenip bu plak olgulara indirgenerek elde edilir. Bu yaklam, her bilim dalnn eninde sonunda fiziin diline evrilip, fiziin ilkelerinden tretilecei yollu bir fizikalizm gelitiren Rudolf Carnap (1891-1970) deiik bir biiminde srdrr. Carnapn yaklam, doann plak olgulardan olumu karmak olgular rnts olduu dncesiyle uyuur. Carnap iin btn bilim dallarnn temel olgusu gerekte plak fizik olgulardr. Dahas, btn bilim dallar gerekte ayn ontolojiye sahiptir, ayn olgularla ilgilidir. Dolaysyla kimya, biyoloji gibi farkl bilim dallar her ne kadar farkl kuramlardan sz eder grnseler de bu kuramlar fiziin temel kuramlarna indirgenebilir. Btn bilim dallar, kavramsal ereveleri ne kadar ayr olursa olsun, epistemolojik olarak ayn plak fizik olgularn bilgisinden sz eder. Bilimin, fiziin temel plak olgularndan olutuu sav indirgemeciliin yan sra bilimin birlii dncesine de dayanak oluturur. ndirgeme yandalar indirgeme kuramnn ayr ayr bilim dallarn birletirip bilim adamlar arasnda bir btnlk salayacan ileri srmlerdir. rnein bir bilim dalnda alanlarn temel olarak ele aldklar bir olgunun aslnda baka bir bilim alanndan alnm olgu olduunu gstererek, indirgeme kuram ontolojiyi yalnlatracaktr. Dolaysyla doa anlaymzda yeni olgu eitleri yer almayacaktr. rnein bir gazn ssnn molekler enerjiye edeer olduunun gsterilmesiyle s, doada ayr bir olgu olarak ele alnmayacaktr. BoyleCharles Yasasnn Gazlarn Kinetik Kuramna indirgenmesi, karmak olgulara ilikin yasalarn, yaln, plak olgular aklamakta kullanlan yasalardan tretilebileceine baarl bir rnek olarak gsterilmitir. ndirgeme dncesinin arkasnda yatan varsaym, karmak ya da deiik olgularn daha temel, plak olgulara dayanddr. Michael Friedman, Philip Kitcher gibi ada bilim felsefecileri, bu temel, plak olgular azaldka, dnyann anlalabilir, aklanabilir, kavranabilir olmasnn artacan savunmaktadr. Friedman, bir bilim adamna BoyleCharles Yasasnn neden doru

olduunu sorduunuzda, bilim adam bu yasann doruluunu Gazlarn Kinetik Kuramyla aklayacaktr; bir plak olguyu baka bir plak olguyla yer deitirecektir. Gazlarn Kinetik Kuram, yalnzca Boyle-Charles Yasasn deil, Grahamn Yaylma Yasas gibi dier gaz yasalarn, s sasna ilikin olgular da aklad iin bilimsel kavraymz geniletip, glendirmitir. Friedman Gazlarn Kinetik Kuramnn birbirinden bamsz plak olgular bir plak olguya indirgeyerek dnyann daha anlalr, aklanr, kavranr olmasn saladn savunur. ada bilim felsefesi yaznnda, plak olgu kavramna ilikin tartmalar zellikle bilimsel aklama, nedensellik, bilimsel gereklik gibi konularda sregitmektedir. plak olgu kavramn zmleyici dil felsefesi yaznna ise, Humeun olgu ile idea ayrmn eletiren G.E.M. Anscombe (1919-2001) sokmutur. Anscombeun amac Humeun olgular ile dnce arasnda at byk gedii ynelmilik kavram araclyla amaktr. plak olgu kavramn da bu konudaki ki tartmalar erevesinde gelitirilmitir. Olgu, Anscombea gre balamsaldr. rnein, manava bir kilo kestane smarladm, manav bir kilo kestaneyi evime getirip brakt, ben de manava bir kilo kestanenin parasn dedim. Ismarlama olgusuyla kyaslarsak manavn evime kestaneleri getirmesi olgusu daha plak olgudur. Ancak manava borcumu dediim olgusuyla kyaslarsak bu kez smarlama olgusu daha plak bir olgu grnr. Bu olguyu ele aldmzda, para deme olgusu ne kestane ismarlama olgusundan, ne manavn kestaneyi getirmesi olgusundan, ne de her ikisinden mantksal zorunluluk olarak kmaz! Para deme olgusu, yalnzca deyenin deil denenin de ynelmiliiyle gerekleen, nceden kurulmu bir ortam gerektiren, kurumlu (institutional) olgudur. Anscombea gre olgular ile idealar, dnceler, Humeun dedii gibi, birbirlerinden bamsz bir biimde bolukta uuan eyler olmayp, karlkl ynelmilik ilikileriyle birbirlerine baldrlar. plak olgu ile kurumlu olgu arasnda Anscombeun yapt ayrm keskin bir ayrm deildir. Belirli bir balamda, plak olgular birbirlerine

grelidir; bir plak olgu baka bir plak olguya gre daha ok plak ya da daha az plak ya da kurumlu olabilir. Dier bir deyile, belirli bir balamada plak olgular arasnda bir sradzen vardr. John Searle (1932-), Anscombeun bu plak olgu-kurumlu olgu ayrmna dikkat ekip bu ayrm deiik bir biimde iler. Searle olgular keskin bir biimde ikiye ayrr: nsandan, insann kurumlarndan bamsz olarak varolan plak olgular; insann kurumlarna bal olarak, daha da nemlisi birlikte ynelmilike (collective intentionality) dayanan kurumlu olgular. Dnya Gezegeni bir plak olgu, Antalya Filim Festivali ise bir kurumlu olgudur. Searle, Anscombeun sradzenli plak olgu yaklamna karn, doa bilimlerinin olgularndan oluan tek plak olgu dzeyini savunur. Doa plak olgulardan, kltr de kurumlu olgulardan oluur. Kurumlu gereklik toplumsal gerekliini zel bir biimidir. Kurumlu olguya rnek olarak Searle paray verir. Kurumlu olgu belirli bir toplumsal kurum bakmndan var olan olgudur. Ancak bir plak olgu (gerek dnyadaki bir nesne) kurum balamnda, kurumlu olgu olarak yorumlanabilir. rnein zel olarak ilenmi belirli bir kat paras, hesap defterindeki belirli ekiller, finans kurumlarnn, ticaret kurallarnn var olduu kltrlerde, para olarak anlalacaktr. Searlea gre insanlar arasndaki anlamaya bal olan olgular kurumlu olgular, bylesi bir anlamaya bal olmadan var olan olgular ise plak olgulardr. Bu insan anlamas birlikte bir ynelmilik gerektirir. Kurumlu olgular bu anlamaya gre kendi kendilerine ynletim yapar. Para, zenginlik, devlet, evlilik insanlar zerinde anlatklar iin var olan kurumsal olgulardr. Onlar da nesneldir, ancak plak olgularn nesnel olduu biimde deil. rnein insan parann genel ilevine uymazsa parann bir deeri olmayacaktr. Bu, parann, insann yelemesinden ya da deer vermesinden tr ya da ahlak tutumundan tr var olduu anlamna gelmez. Parann mal deiimine hizmet ettiine ilikin paylalan genel bir inan vardr. Bu yolla parann deerlilii, ussal bir temel kazanr. Para olgusu, dier plak olgularda da olduu gibi, insan dncesinden bamsz olarak var olan Su H2Odur.

olgusundan ayr bir olgudur. Searlen plak olgu ile kurumlu olgu arasnda yapt ayrm aslnda fiziksel gerekliin, toplumsal gerekliin olumasn nasl saladn gstermek iindir. Searle gerekidir; bilincimizden, dncelerimizden, usumuzdan bamsz bir gerekliin varlna inanr. Bu gereklii plak olgular oluturur. plak olgu ile kurumlu olgu ayrmnn yerine doal olgu ile toplumsal olgu ayrmn koyanlar da var. Doal olgu, ynelmilikten, bilinten bamsz olarak varolan olgudur. Toplumsal olgu ise ynelmilikten bamsz varolamazlar. Ancak, Searle zihinsel olgularn nedenin plak olgular olduunu, toplumsal olgularn da mental olgulardan olutuunu savunarak, bamsz bir toplumsal gereklii kabul etmez. Dier bir deile sylersek, plak olgular ortadan kaldrlrsa geriye hi bir ey kalmaz. G.E.M. Anscombe, On Brute Facts, Analysis, 18, 69-72, 1958. E. Barnes, Explaining Brute Facts, PSA, Volume I, 61-68, 1994. J. Searle. The Construction of Social Reality. New York: The Free Press, 995. J. Searle, Speech Acts, Cambridge: Cambridge University Press, 1969. Hasan ASLAN