BLMSEL EMPRSSM Bilimsel empirisism, bilimi epirisist ilkelere dayanarak birlie kavuturmaya alan bir tutumdur.

Bilimsel empirisism, Yirminci Yzyln bilim felsefesinde etkili olmu Mantksal Olguculuk yaklamyla pek ok ynden yaknl olsa da, mantksal olguculuu da ieren daha kapsaml bir tutumdur. Bilimsel empirisismin ardalann temel yn oluturur: Bir ynde David Hume (1711-1776), John Stuart Mill (1806-1873), Ernst Mach (1838-1916) geleneindeki epirisism; dier bir ynde Gottlob Frege (18481925), Bertrand Russell (1872-1970), Ludwig Wittgenstein (1889-1951) izgisindeki sembolik mantk ve mantksal dil zmlemesi yaklam; nc yn de Hermann von Helmholtz (1821-1894), Ludwig Boltzman (1844-1906), Henri Poincar (1854-1912), Pierre Duhem (1861-1916), Albert Einstein (1879-1955) gibi bilim adamlarnca gelitirilen empirik bilim yntemi yaklam. Bilimsel empirisistler, Humeun duyu izlenimleri, idealar, dil arasndaki ayrmna dayanan empirisisminden derinden etkilenmilerdir. Hume gre izlenimler ile idealar anln (mind) ieriini oluturur. zlenimler ile idealar di dnyann ayrdnda olmamz salasalar da d dnyaya ilikin bilgi vermezler. Bilgiyi nermeler dile getirir. Dolasyla bir nermenin anlaml olup olmadn nasl belirleyeceimiz, anlaml ise doruluunu nasl belirleyeceimiz bilgi bakmndan nemlidir. Hume anlam birimi olarak terimi ele alr; bir terimde ancak o terime karlk gelen bir idea varsa anlamldr. Bir terimin anlam, ancak o terimin karl olan ideay oluturacak gerekli izlenimlerin deneyimini edinmek yoluyla olur, eer bir terim, deneyimi olanaksz bir nesneye karlk ise, o terim anlamszdr. Bu bakmdan anlamsz bir terim ierin bir nerme de ne doru ne de anlamszdr. Dilin anlaml alan, olanakl deneyim alanna snrlandrlr. Anlaml neremler de iki trldr: dealarn bantlar ile olgu durumlar; idealarn bantlarna ilikin nermeler, idealar arasndaki ba dile getirir, doruluk deerleri de bu yolla belirlenir. dealarn bantlarnn bilgisi nseldir (a priori), idealarn bantsnn doru bilgisi zorunlu doruluklardr, yanl nermeleri ise kendi kendisiyle elimedir. Olgu durumlarna iliikin nermeler deneyim dnyasna karlk gelirler, doruluk deerlerini de deneyim belerler. Her olgu nermesi, bir dizi birlikte oluan izlenimle dile getirilir, dolaysyla olgu nermelerini bu izlenimlerin olup olmadna bakarak snayabiliriz. Hume izlenimleri anlam ile doruluun temeli olmann yan sra gerekliin de temel ta olarak ele alr; bilinebilir tek dnya izlenimler dnyasdr. Her izlenim baka bir izlenimden ontolojik olarak bamszdr; bir izlenimin varl ya da yokluu baka bir izlenimin varlna ya da yokluuna bal deildir. Humeun bu tutarl empirisismi bilim felsefi asndan, hele de bilimi salt empirisist ilkelere oturtmaya alan empirisist bilim felsefesi asndan, istenenmeyen bir yere varr; eer izlenimler arasnda bir zorunluluk yoksa, bilimde evrensel nermelerden sz edemeyiz. Bilimdeki kestirimler, evrensel nermelere yaslanlarak elde edilir. Humcu szlerle sylersek, bilimdeki evrensel nermeler izlenimler arasnda zorunluluk ilikisine dayanr; gemite birlikte oluan izlenimlerin, gelecekte de bu birliktelii tekrarlayacaklar beklenir. Bu durum gnlk yaammzlada da ilgilidir; gnlk yaammz srdrmemimz, gelecein gemie benzeyecei beklentisine dayanr. Hume bu beklentinin zorunlulukla ilgili olmayp btnyle alakanla dayandn syleyerek durumu psikolojiye indirgedi. Ne var ki bilimsel yasalarn da benzer bir biimde psikolojik genellemler olduunu ileri srmek, bilimi empirisisme dayanarak rasyonel bir aba olarak gstermeye alan bilimsel empirisistler iin kabullenilicek bir durum deildir. Humeun bu yaklam genel olarak btn epirisist temelli bilim felsefeleri iin ortak bir soruna dnt, bilindik tmevarm (induction) sorununa; snrl sayda deneyimden, bu snrl saydaki deneyimi aan genellemelere nasl ulalr? Evrenin dzenlilii ilkesini nasl temellendireceiz; doann belli bir yerinde gerekleen bir durumun, doann dier kesimlerinde de geer olduunu, gelecekte de tekrar edeceini nasl ussallatracaz? Hume matematiin (aritmetik, geometri, cebir) san (exact), kesin (certain) olmas bakmndan idealarn bantlarndan olutuunu ileri srp, empirisistler iin sorunu daha da etin bir duruma soktu; evrensel yasalar empirik olarak nasl dorulanacak? Geri Kant matematiksel nermelerin olgulara ilikin bilgi salayan sentetik a priori, evrensel, zorunlu nermeler olduunu syleyerek bir zm nermiti. Ne var ki, empirisistler, en azndan tutarl

empirisistler, deneyle temellendirilemeyen her trl a priori bilgiye kar olduundan, Kantn zmn benimsemez. J. Stuart Mill Kantn matematik dorularn sentetik a priori nermeler olduu savna kar kp, yanlzca matematiksel dorularn deil mantksal dorularn da a posterior, empirik genellemeler olduunu ileri srd. Mill, Kantn analitik, Humeun idealarn bants adyla deneyden bamsz olarak ayr bir ulamda ele ald nermelerin deneye dayandn gstermeye alt. Mille gre ierii olmayan salt bir dnce olamaz; matematiin, mantn tmdengelim (deductive) karmlar, tmevarma (induction) dayanr, temeli deneyde olmayan, deneyle dorulanmayan soyut dnce yoktur. rnein, bir nesnenin hem varolmas hem de varolmamsnn olanakszln dile getiren mantn elimezlik ilkesi bugne kadar hibir deneyin bu duruma aykr kmamasnn oluturduu, Millin deyiiyle arm zlemezlii ile ilgilidir. Bu ilke, defelarca tekrarlanm, hibir defasnda eliik olmam deneydir aslnda; deneye ne kadar gveneceimizi yine deney belirler. Millin bu arma dayanan empirisismi, bilimi batakla srkleyen Humeun bilinemezci empirisisminden dzgn grnse de, bilime ussallk salamaya alan bilimsel empirisistler iin yeterli deildir. Zihnin (mind) duyumlarn (sensations) tesinde bir eyi bilme ya da kavrama gcnn olmadndan, bilimin kavramlarn duyumlar temelinde yeniden yorumlayarak bilimin birliini duyumlar zerine kurmaya alan Machn idealizme ak epirisismi de sorunludur. Empirisitler zm epirisismde deil baka bir alanda, matematik ile mantk felsefesindeki gelimelerde aradlar. Frege matematiin btn kavramlarnn mantn snrl saydaki temel kavramlaryla tanmlanp, matematiin btn nermelerinin de mantn sayl temel ilkelerinden karsanabileceini ileri srd. Whithead ile Russell nl Principia Mathematica adl yaptta bu sav kantlamaya giritiler. Yaln (atomic, elementary) nermeler ile bileik (molecular, compound) nermeler arasnda ayrm yapp, bileik nermeleri mantksal yneticiler (logical operator) yoluyla yaln nermelerden oluan nermeler olarak ele aldlar. Yaln nermenin doruluk deerini (truth value) doru ya da yanl olarak, iki deerli tanmlayp, bileik nermeleri oluturan yneticileri de bu iki deerlilik zerinden (proposotional operator) belirli bir ekilde tanmlayarak, bileik nermeleri, onlar oluturan yaln nermelerin ieriklerine ya da anlamlarna bavurmadan deerlendirmeyi saladlar. Gelitirilen bu kaplamsal (extentsional) mantk, bilimi empirik ilkelere bal kalarak ussallatrp, birlie ulatrmaya alan empirisistleri umutlandrd. zellikle Wittgensteinn Tractatusda gelitirdii, bileik nermelerin olas doruluk deerlerini hesalayacak mekanik doruluk izelgesi empirisistleri bir hayli etkiledi. Wittgenstein doruluk izelgesiyle tr nerme biimin (form) ayrd ediyordu; belirli doruluk deerlerine bal olarak doru ya da yanl olan olumsal biim (contingent), hangi doruluk deeri verilirse verilisin hep yanl olan biim, hangi doruluk deeri verilirse verilsin hep doru olan biim. Bu son biim nermeler totolojidir; hi bir eyi imlemezler, salt simgesel biimlerinden tr dorudurlar. Bu son nerme biimi tam da empirsist bilim felsefecilerinin arad trdendi; hem deneyden bamsz, a priori, hem deneye, d dnyaya bulamyor. Bu biimdeki nermeler stelik btn olas durumlarda dorudurlar, doruluklar da salt biimlerinden trdr. Bylelikle empirisistler Kantn sentetik a priori nermelerine bavurmadan deneyimi ussal bir biimde aklayacak bir yol buldular. zellikle Viyana Cevresi Olgucular doruluu simgelerinin anlamlarna bal olan nermeleri analitik, doruluu dnyann gerekte nasl olduuna bal, olgusal ierie sahip olan nermeleri de sentetik olarak belirleyip ulamsal olarak birbirinden ayrdlar. Deneyden bamsz, a priori olarak doru bilinecek nermelerin, doruluklar onlar oluturan simgelerin tanmlarna bal analitik doruluklar olan mantksal totolojiler olduunu, te yandan olgu ierikli sentetik nermelerin doruluklarnn ise empirik gzlemlerle a posteriori olarak belirleneceini ileri srdler. W.V. O . Quine (1908-2000) analitik-sentetik nerme ayrmn empirisimin bir domas olarak eletirdi; analitik teriminin anlamnn ak bir biimde belirleneme abasnn yine analitik terimlere bavurularak yaplan bir dngsellie yol aatn dolaysyla analitik sentetki ayrmnn savunulamaz olduunu ileri srd. Quine epirisismin dier bir domasnn da bir nermenin yaltk bir biimde deneye indirgenebilecei yani doruluunun ya da yanllnn tek bana snanabilecei dncesi olduunu belirtir; dilimizdeki nermelerin geni bir a iinde bir birleriyle

balantl olduunu, bu a ierisinde empirik bulgularn anlam ile kuramsal nermelerin anlam arasnda iliki kuran balantlar birbirinden ayrt etmenin olanakl olmadn dolaysyla dnyayla kar karya gelen tek bir nerme deil inan dizgemizin btn olduunu ileri srmtr. Quinen bu devrimci grleri yanlzca bilim felsefesindeki empirisist yaklamlar deil mantk, dil, etik, epistemoloji gibi pek ok felsefe dalndaki yaklamlar etkilemitir. Bilimsel empirisismin gnmzdeki en etkili savunucusu Bas van Frassendir (1941). Van Frassen bilimin amacnn gereklie uygun doru kuramlar bulmak olmayp, epirik olarak yeterli kuramlar gelitirmek olduunu ileri srmtr. Empirik olarak yeterli bir kuram ise grnty baaryla kurtaran kuramdr. Van Frassen bilimsel kuramlarn ancak empirik olarak yeterli mi yetersiz mi olduklarna karar verebileceimizi ama doru mu yanl m olduklarn bilemiyecemizi ileri srer.

I. Brown, Theory, Perception and Commintment, The University of Chicago Press. Chicago, (1977). C. Morris, "Scientific Empiricism." International Encyclopedia of Unified Science, ed. Otto Neurath, vol. 1, no. 1, Chicago: University of Chicago Press, 1938, pp 63-75. W. V. O. Quine, Two Dogmas of Empiricism, From a Logical Point of View, New York: Harper and Row, 1961. B. van Frassen, The Scientific Image. Clarendon Press, Oxford, 1980. Hasan ASLAN