YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YAKIT PLNN MOTORLU TAITLARDA UYGULANMASI

Makine Mhendisi mer AMCI

FBE Makina Mhendislii Anabilim Dal Enerji Makinalar Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman: Prof. Dr. Orhan DENZ

STANBUL, 2005

NDEKLER SMGE LSTES.........................................................................................................................v KISALTMA LSTES..............................................................................................................vii EKL LSTES.......................................................................................................................viii ZELGE LSTES....................................................................................................................x NSZ......................................................................................................................................xi ZET........................................................................................................................................xii ABSTRACT............................................................................................................................xiii 1 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2.1.2 GR.....................................................................................................................1 YAKIT PL..........................................................................................................4 Yakt Pili alma Prensibi ....................................................................................4 Yakt Pili eitleri ..................................................................................................4 Polimer Elektrolit Membrane Yakt Pili ( PEMFC ).............................................4 Fosforik Asit Yakt Pili ( PAFC )..........................................................................6 Kat Oksit Yakt Pili ( SOFC )...............................................................................7 Erimi Karbonat Yakt Pili ( MCFC )....................................................................9 Alkali Yakt Pili ( AFC )......................................................................................11 Yakt Pili zellikleri............................................................................................11 Yakt Pili Dizayn.................................................................................................11 Temel Snrlamalar..............................................................................................11 Pratik Snrlamalar..............................................................................................13 Aktivasyon Kayplar..........................................................................................14 Ohmik Kayplar...................................................................................................15 Konsantrasyon Kayplar.....................................................................................15 YAKIT PL SSTEM......................................................................................16 Yakt Pili Grubu.................................................................................................16 Yakt Salama Sistemi.......................................................................................17 Direk Hidrojen Kullanm..................................................................................18 Hidrojenin Doldurma stasyonlarna Salanmas veya Bu stasyonlarda retilmesi..........................................................................................................18 Hidrojeni Tatta Depolama Yntemleri...........................................................19 ii

3.2.1.2.1 3.2.1.2.2 3.2.1.2.3 3.2.1.4 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.1.1 3.2.2.1.2 3.2.2.1.3 3.2.2.2 3.2.2.2.1 3.2.2.2.2 3.2.2.3 3.2.3 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7

Sktrlm Hidrojen Depolama.....................................................................20 Svlatrlm Hidrojen Depolama...................................................................29 Metal Hidrid Depolama...................................................................................31 Hidrojen Depolama Yntemlerinin Karlatrlmas......................................36 Yerinde Dntrme Sistemleri.......................................................................37 Dntrme Sistemleri.....................................................................................37 Buhar Dntrme Sistemi..............................................................................37 Ksmi Oksidasyon Dntrme Sistemi..........................................................37 Ototermal Dntrme Sistemi.......................................................................37 Yakt Dntrme Sistemleri...........................................................................38 Metanoln Hidrojene Dntrlmesi.............................................................38 Benzininin Hidrojene Dntrlmesi.............................................................43 Gaz Temizleme Sistemi...................................................................................46 Hidrojen Depolama, Metanol ve Benzin Dntrme Sistemlerinin Karlatrlmas...............................................................................................49 Hava Salama ve Nemlendirme Sistemi..........................................................49 Soutma Sistemi..............................................................................................52 Kontrol Sistemi................................................................................................54 Direk Hidrojen Yakt Pili Sistemi....................................................................54 Yakt Dntrcl Yakt Pili Sistemi...........................................................55

4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 4.3 4.4

YAKIT PL TAITLARI...............................................................................57 Hibrid Yakt Pili Tat ( Yakt Pili + Batarya )...............................................59 Hibrid Yakt Pili Tat zellikleri....................................................................59 Jeep Commander 2 Hibrid Yakt Pili Tat.....................................................63 Sadece Yakt Pili Kullanan Tatlar.................................................................66 Sadece Yakt Pili Kullanan Tatlarn zellikleri............................................66 NeCar4 Yakt Pili Tat...................................................................................66 Yakt Pili Tat Verimi......................................................................................67 Yakt Pili Tat Maliyeti...................................................................................72

YAKIT PL TAITLARININ TEN YANMALI MOTORLAR ve BATARYA ELEKTRK TAITLARIYLA MALYET, AIRLIK, HACM EMSYON ve VERMLLK KARILATIRILMASI...................................73 iii

SONULAR.....................................................................................................77

KAYNAKLAR.........................................................................................................................79 ZGEM..............................................................................................................................83

iv

SMGE LSTES H2 O2 CO CO2 H2O eH+ O= CH3OH

CO3=

Hidrojen Oksijen Karbonmonoksit Karbondioksit Su Elektron Hidrojen ( pozitif ) iyonu Oksijen ( negatif ) iyonu Metanol Karbonat iyonu Metan Pil reaksiyonu iin tersinir standart potansiyel deal denge potansiyeli Scaklk Faraday sabiti Basn Volt Aktivasyon kayb Elektron transfer katsays Akm Deien akm younluu Reaksiyona katlan elektronlarn says niversal gaz sabiti Ohmik kayplar Pil direnci Konsantrasyon kayb Akm limiti Sodyum bor hidrr retilen hidrojen ktlesi NaBH4n ktlesi G aktarma verimi Elektrik motor verimi v

CH4 Eo E T T P V akt i i0 n R ohm Rpil kons iL NaBH4 Wh Ws aktarma motor

konverter Pnet Ptekerlik Pparasitik PBrt sistem hH2

Konverter verimi Yakt pili sisteminden salanmas gereken net gc Tekerlie iletilmesi gereken g Yardmc paralar tarafndan tketilen g Yakt pilinden salanan g Yakt pili sistem verimi Alt sl deer ( kJ/kgK ) Hidrojenin ktle ak hz ( g/s ) Tatn toplam verimi Yakt pili verimi Yakt kullanm Ortalama pil voltaj ( V ) Akm ( I ) Toplam pil says Grup says Akm younluu ( A/cm2 ) Aktif pil alan ( cm2 ) Aktif alann iki kutuplu levha alanna oran Grup ykseklii Grup genilii Grup uzunluu Bir pilin kalnl Son levha kalnl Grup hacmi

mH 2
tat FC u Upil I npil ngrup J Aaktif aktif hgrup wgrup Lgrup dpil dson levha Vgrup

vi

KISALTMA LSTES PEMFC PEM SOFC AFC MCFC PAFC NG YP LH2 HTS LTS PROX Polimer elektrolit membran yakt pili Polimer elektrolit membran yakt pili Kat oksit yakt pili Alkali yakt pili Erimi karbonatl yakt pili Fosforik asit yakt pili Doalgaz Yakt pili Svlatrlm hidrojen Yksek scaklk deiim reaktr Dk scaklk deiim reaktr Tercihli oksidasyon gaz temizleme reaktr

vii

EKL LSTES ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 Yakt pili..............................................................................................................4 PEM Yakt Pili ve PAFC.....................................................................................5 Kat Oksit Yakt Pili............................................................................................8 Erimi Karbonat Yakt Pili................................................................................10 Scaklk karsnda elektrokimyasal reaksiyonlarn voltaj deerleri.................13 deal ve gerek akm ve voltaj karakteristii.....................................................14 PEM yakt pilinin I-V erileri ve kayplar........................................................16 Hidrojen datm ve retimi iin yakn dnem seenekleri...............................19 296 K scaklkta farkl basnlarda zamann fonksiyonu olarak hidrojen verimi..................................................................................................33 296 K scaklkta hidrojen veriminde basncn etkisi.........................................34 296 K scaklkta hidrojen veriminde eklenen suyun etkisi................................34 Metanol buhar dntrme deney sonular......................................................39 PEM yakt piliyle uyumlu ototermal dntrcl yakt salama sistemi......43 700 C de 8776-1 bal hz ve H2O/C = 3 artlarnda iso-oktann ksmi oksidasyonunda rn dalmnda O/C orannn etkisi............................44 700 C de 8776-1 bal hz ve O/C = 1 artlarnda iso-oktann ksmi oksidasyonunda rn dalmnda H2O/C orannn etkisi......................45 Tercihli oksidasyon deneyinin sonular...........................................................48 Hava salama sisteminin emas.......................................................................50 Yakt pili sisteminde yksek basnl hava salama sistemi.............................52 Yakt pili sistemi................................................................................................53 Sktrlm direk hidrojen yakt pili sistemi....................................................54 Yakt dntrcl yakt pili sistemi...............................................................56 GM Hy-wire asisi.............................................................................................57 Yakt pili hibrid tat.........................................................................................60 30 kW yakt pili ve 45 kW lk batarya gc iin simlasyon programna gre tat g istei yakt pili g k ve batarya g k gsteriliyor..............61 75 kW lk yakt pili hibrid tatnn yakt ekonomisi simlasyon sonular gsteriliyor........................................................................................................62 Jeep Commander 2 hibrid yakt pili tat..........................................................63 Jeep Commander 2 Metanol buhar dntrme sistemi....................................65 NeCar4n yakt pili sisteminin ve H2 tanknn yerleimi.................................66 NeCAR4 komple yakt pili tat.......................................................................67 viii

ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 5.1 ekil 5.2

Yakt pili sistem paralarnn verimleri.............................................................68 NeCar 2 nin Sankey diyagram..........................................................................71 NeCar 4 nin Sankey diyagram..........................................................................71 0 dan 100 km/h hza 9 hzlanma testin zamana gre profili............................74 Batarya elektrik tat ve yakt pili tat iin ilk kaynaktan tekerliklere enerji kayna....................................................................................................75

ix

ZELGE LSTES izelge 3.1 izelge 3.2 izelge 3.3 izelge 3.4 izelge 3.5 izelge 3.6 izelge 3.7 izelge 3.8 izelge 3.9 Toyota FCHV-4 teknik verileri.........................................................................21 Daihatsu Move FCV K II teknik verileri...........................................................21 Toyota/Hino Motor FCHV_BUS 1 teknik verileri............................................22 NeCar 1in teknik verileri..................................................................................23 NeCar 2in teknik verileri..................................................................................23 NeCar 4- Advancedin teknik verileri...............................................................24 Ford P2000in teknik verileri............................................................................24 Ford Focus FCV hidrojen gl tatnn teknik verileri...................................25 Ballard 1993 32-Foot Busin teknik verileri.....................................................25

izelge 3.10 Ballard 1995 40-Foot P2in teknik verileri.......................................................26 izelge 3.11 Ballard P3 Yakt pili otobsnn teknik verileri...............................................26 izelge 3.12 DaimlerChrysler NEBUS yakt pili otobsnn teknik verileri........................27 izelge 3.13 Nissan 2001 Xterra Yakt pili tatnn teknik verileri......................................27 izelge 3.14 Honda FCX-V3in teknik verileri.....................................................................28 izelge 3.15 Honda FCX-V4in teknik verileri.....................................................................28 izelge 3.16 Hyundai Santa Fe yakt pili tatnn teknik verileri..........................................29 izelge 3.17 Hyundai nn Tucson FCEV teknik verileri......................................................29 izelge 3.18 GMs HydroGen1in teknik verileri..................................................................30 izelge 3.19 GMs HydroGen3in teknik verileri..................................................................30 izelge 3.20 NeCar 4in teknik verileri..................................................................................31 izelge 3.21 Baz metal hidridlerin depolama zellikleri......................................................32 izelge 3.22 Toyota RAV4 FC EVnin teknik verileri.........................................................35 izelge 3.23 Toyota FCHV-3 nin teknik verileri..................................................................35 izelge 3.24 Mazda Demio FCEVin teknik verileri.............................................................36 izelge 3.25 Toyota Metanol gl RAV4 FC EV nin teknik verileri.................................41 izelge 3.26 NeCar 3in teknik verileri..................................................................................41 izelge 3.27 NeCar 5in teknik verileri..................................................................................41 izelge 3.28 Ford Focus FC5 Metanol gl yakt pili tatnn teknik verileri....................42 izelge 3.29 Mazda Premacy FC-EVin teknik verileri.........................................................42 izelge 3.30 Nissan Rnessa Yakt pili tatnn teknik verileri.............................................42 izelge 3.31 Toyota FCHV-5 teknik verileri.........................................................................46 izelge 4.1 izelge 4.2 Jeep Commander 2nin teknik verileri.............................................................64 Yakt pili tat maliyetleri..................................................................................72

NSZ Yapm olduum tez almam boyunca ilgi, bilgi ve tecrbesiyle bana yol gsteren ve bu tezin tamamlanmas iin gerekli koullar sunan sayn hocam Prof. Dr. Orhan DENZ e, beni her trl konuda destekleyen ve bu tezin tamamlanabilmesi iin maddi ve manevi her trl destei salayan aileme ve tm arkadalarma teekkr ederim.

xi

ZET Tezin ilk blmnde yakt pili eitleri incelendi. Yakt pili tatndaki yakt pili motorunun paralar ayrntl bir ekilde incelendi. Bunlar yakt pili grubu, yakt salama sistemi, hava salama sistemi, soutma sistemi ve kontrol sistemidir. Yakt salama sistemi direk hidrojen kullanm ve yakt dntrme sistemi olarak iki blmde incelendi. Hidrojenin sktrlm, svlatrlm metal veya kimyasal hidridlerde depolanmas incelenip birbirleriyle karlatrlmas yaplmtr. Yakt dntrme sistemleri buhar dntrme, ksmi oksidasyon dntrme ve ototermal dntrme olarak blmde incelenip metanol ve benzin dntrme sistemleri anlatlm direk hidrojen depolamayla bu sistemlerin karlatrlmas yaplmtr. Dntrme sistemlerinin sonunda dntrlen gazn iindeki CO nun temizlendii gaz temizleme sistemi detayl bir ekilde incelendi. Bu blmde son olarak direk hidrojen kullanm ve dntrme sistemlerini tantan rnekler sunulmutur. . Tezin ikinci blmnde hibrid yakt pili tatyla sadece yakt pili kullanan tatlar incelenmi birer rnekle tantlmtr. Buna ilave olarak yakt pili tat maliyetine de deinilmi olup iki yakt pili tatnn Sankey diyagram incelendi. Son olarak yakt pili tatlarnn iten yanmal motorlarla maliyeti, arlk, hacim, emisyon ve verimlilik bakmndan karlatrlmas yaplmtr. Anahtar Kelimeler; Yakt pili, Hidrojen depolama, Yakt dntrme sistemleri, Yakt pili tatlar.

xii

ABSTRACT In the first part of thesis, fuel cell and fuel cell types are investigated in detail. These are fuel cell stack, fuel supplying system, air supplying system, cooling system and control system. Fuel supplying system are examined in two chapter which are direct hydrogen using and fuel reforming system. Hydrogen storage as a compressed, liquified, metal and chemical hydrid are analysed and then they are compared one another. Fuel reforming systems are examined as a steam reforming, partial oxidation reforming and autotermal reforming in three chapter. In addition methanol and gasoline reforming systems are explained and these systems are compared with direct hydrogen storage. Gas cleaning system where cleans at the and of the reforming system CO in the reformed gas, are investigated in detail. At the end of this part direct hydrogen using and reforming system models are presented briefly. In the second part of the thesis, hybrid fuel cell vehicle and only fuel cell using vehicles are analysed and are presented one for each model. In addition to this, fuel cell vehicle cost are examined and then sankey diagrams of two fuel cell vehicles are explained. At the end of this part, fuel cell vehicles are compared with internal combustion engines in terms of cost, weight, volume, emisyon and efficiency. Keywords; Fuel cell, Hydrogen storage, Fuel reforming systems, Fuel cell vehicles.

xiii

1 1. GR Dnya byk bir kresel snma ve enerji problemi iindedir. Gerek tama sektrndeki aralardan gerek sanayi blgelerindeki fabrikalardan atmosfere braklan CO2, dnyann daha fazla snmasna, dnyann kuzeyindeki buzullarn erimesine, iklimlerin deimesine sebep olmaktadr. Yakt pilleri suyun elektrolizi olaynn tam tersi gerekleen bir olaydr. Yakt pili anot, katot elektrot ve bir elektrolitten oluur. Anota beslenen hidrojen proton ve elektronlarna ayrlr. Protonlar elektrolit iinden katota geerken elektronlar bir d devre yardmyla anottan katota geer. Katot tarafna beslenen O2 burada H+ iyonu ve elektronlarla birleerek H2O oluturur. Bu reaksiyonlardan kesinlikle CO2 kmamaktadr. Yalnz hidrojeni yakn zamanda tatta yeteri kadar depolamak ve hidrojen datm altyapsnn ok maliyetli olmas yznden yakn zamanda kurulmas mmkn grlmyor ( en az 10 20 yl ).Yakn ve orta dnem iin hidrojenin tatta veya yakt pili sisteminin bulunduu yerde metanol, benzin, doalgaz ve etanol gibi hidrokarbon yaktlardan yakt dntrme sistemleri araclyla elde edilmesi dnlyor. Hidrokarbon yaktlardan hidrojen elde edilmesi srasnda az miktarda CO2 de kmaktadr. Petroln uzak dnemde ( 50 70 yl ) tkenmesi problemi, yakn dnemde petrol fiyatlarnn ar deerlenmesi ( 2005 Austos ay iinde petroln varil fiyat 67 dolar geti ve bu deer yl sonunda 100 dolara ulaabilecei tahmin ediliyor.) sebebiyle yakt pilleri yakt pillerinin alternatif g retim sistemleri olarak gelitirilmesine hz verilmitir. Gnmzde yakt pilleri otomotiv sektrnde, evsel stma sistemlerinde, elektrik retim santrallerinde ve dizst bilgisayar gibi birok alanda kullanlmaktadr. Yakt pillerinin yaktnn hidrojen olmas bu teknoloji iin en byk avantajdr. nk hidrojenin gelecekte rzgar enerjisinden, gne enerjisinden, hidrolik enerjiden, jeotermal enerjiden ve nkleer enerjiden elde edilen elektriin suyun elektrolizinde kullanlmasyla hidrojen elde edilmesine geilecektir. Bylelikle uzun dnem iinde petrol ve dier hidrokarbon yaktlara olan bamllk kalkarken devletler kendi z kaynaklarndan kendi enerjilerini retmeleriyle ekonomik ve siyasi bakmdan bamsz olur. Trkiye de retilen elektriin bir ksm dardan ithal edilen doalgazdan elde edilir. Bunun yannda petrole yl iinde denen miktarn 7-8 milyar dolar gemitir ( Sadece 2005in Ocak ayndan Austos aynda artan petrol fiyatlarnn lkemize faturas 3-4 milyar dolar bulmaktadr.). Bunun engellenmesi iin yakt piline yani yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmemiz gerekir. stanbul da BM tarafndan 21 Ekim 2003de kurulan Hidrojen Enerji Teknolojileri Merkezi ( UNIDO-ICHET ) Trkiye iin

2 byk bir anstr. Bu enstitnn Bozcaada da rzgar enerjisinden hidrojen elde etme projesi ve ayn zamanda stanbul da toplu tama arac olarak kullanlmak iin otobs retme projesi bir bakma yakt pili teknolojisi iin Trkiye de bir balang oluturabilir. Dnyada yakt pili teknoloji geliimi son 10 ylda byk bir aama katetmitir. zellikle petrol fiyatlarnn artmas otomotiv sektrnn devlerinin yakt piline yapt yatrmlarn artmasna yol amtr. lk yakt pili tat DaimlerChrysler in NeCar1 tatdr. Yakt pilleri 5 eittir; PEM yakt pili ( PEMFC), Kat oksit yakt pili ( SOFC ), Alkali yakt pili ( AFC ), Fosforik asit yakt pili ( PAFC ), Erimi karbonat yakt pili ( MCFC ) dr. PEM yakt pili, otomotiv reticileri tarafndan yakt pilleri iinden yksek g younluuna ve dk scaklkta almas yznden tercih edilir. Otomotiv reticileri ok sayda yakt pili tat retmitir. Gnmzde henz seri retime geilmedii iin fiyatlar ok pahaldr ( 300 $/kW). Yalnz teknolojinin daha ilerlemesi, otomotiv sektrnn seri retime gemesiyle bu deerin 20-30 $/kWa debilecei tahmin ediliyor. Bylelikle iten yanmal motorlarla rekabet edebilecek seviyeye ulalr ( 20 $/kW ). Yakt pili tatlarnn hava kirliliine sebep olmamas ve petrole alternatif olmas yannda gnmz iten yanmal motorlardan 2-3 kat daha verimlidir ( % 40 civar ). Tketilen hidrojen miktar ayn esasl tat iin benzinli tatta 7,1 litre benzin harcarken yakt pili tatnda 4,0 litre benzin eitliinde hidrojen harcar. Yakt pili tatlarnn sessiz almas dier otomotivlere kar baka bir avantajdr. Yakt pili tat dizaynnda iten yanmal motorlarda olduu gibi tatn nne belli bir yere sktrmaya gerek yoktur. Yakt pili tatnda her para tatn altna istendii ekilde yerletirilebilir. Her eyden nce yakt pilleri lkemizde ve dnyada insanlarn SO2 den CO2den etkilenmeden havas ve suyu temiz ehirlerde yaamasnn nn aacaktr. Otomotivlerde yakt pili sistemi 5 ksmdan oluur. Yakt salama sistemi, yakt pili grubu, hava salama sistemi, soutma sistemi ve kontrol sistemi. Otomotivde yakt olarak H2 kullanlrsa, hidrojen yksek basnlarda sktrlarak veya ok dk scaklklarda sv olarak veya metal hidridlerde depolanr. Bu sistemde saf hidrojen kullanld iin tattan hibir ekilde CO2 kmaz. Eer yakt olarak Hidrojen kullanlmazsa tatta yakt tanknn yannda yakt dntrme sistemi kullanlr. Bu tatlarda yakt olarak benzin ve metanol kullanlr. Bu tatlarda yakt iinde C bulunduu iin CO2 de kar. Bu almamzda nce yakt pili eitlerine deinilmi olup sonrasnda yakt pili sistem paralar tantlmas ve gnmz otomotiv sektrnde retilen tatlarn izelgeleri ve baz

3 zellikleri belirtilmitir. Bunun yannda yakt pili tatlar iki ksmda; hibrid yakt pili tat ve sadece yakt pili kullanan tatlar olmak zere incelenmi onlara bir rnek tat ayrca tantlmtr. Tezin son aamasnda yakt pili tatlarnn iten yanmal motorlarla CO2 emisyonu, verim, maliyet, arlk ve hacim bakmndan karlatrlmas yaplmtr.

4 2. YAKIT PL 2.1. Yakt Pili alma Prensibi Yakt pili anot elektrot, elektrolit membran ve katot elektrottan oluur. Yakt pilinde yakt olarak hidrojen kullanlr. Hidrojen oksijenle reaksiyona girer ve yan rn olarak su ortaya kar. Hidrojen yakt pilinin anot ksmnda proton ve elektronlarna ayrlr. Elektrolit yalnzca protonlarn gemesini salarken elektronlarn gemesine izin vermez. Elektronlar anottan katota bir d devre yardmyla giderken bu srada elektrik retilir. Katotda elektrolit iinden geen protonlar, katota gelen elektronlar ve oksijenle reaksiyona girerek su ortaya kar. Yakt pillerinde hidrojen kullanmyla yalnzca su ortaya kar. Hidrokarbonlu yaktlarn kullanlmasyla CO2 de kar.

ekil 2.1 Yakt pili 2.2 Yakt Pili eitleri 2.2.1 Polimer Elektrolit Membrane Yakt Pili ( PEMFC ) PEM yakt pilindeki anot ve katot karbondan yaplr. Elektrolit genellikle florlu slfonik asit polimer elektrolittir. Bu tip elektrolit elektron yaltkan olarak hareket ederken hidrojen iyonlarn ( H+ ) iletimine izin verir. Slfonik asit moleklleri elektrolite kimyasal bala

5 protonlarn elektrolit iinden serbest biimde hareket etmesi iin balanr. Yksek elektrolit su ierii kabul edilebilir iyon iletkenlii iin istenir. PEM yakt pillerinin alma scakln suyun alma scaklnn altnda olmas snrlar. alma scakl 60 C ile 100 C arasndadr. Dk alma scakl yznden pahal platinyum katalist, elektron reaksiyon hzlarn ykseltmek iin anot ve katotda istenir.

ekil 2.2 PEM Yakt Pili ve PAFC ( Vanston ve Elliot, 2003 ) ekil 2.2 de PEM yakt pilini gsteriyor. PEM yakt pili iinde hidrojen oksijenle reaksiyona girer ve su ortaya kar. Anot; Katot; Tm Reaksiyon; H2 2H+ + 2e1 O2 + 2H+ + 2e- H2O 2

( 2.1 ) ( 2.2 ) ( 2.3 )

H2 +

1 O2 H2O 2

Anotta hidrojen H+ ve elektronlarna ayrlr. Hidrojen iyonlar anottan katoda elektrolit iinden geerken elektronlar anottan d bir devre yardmyla katoda geerek bir elektrik akm oluturur. Katotda ise oksijen H+ ve elektronlarla reaksiyona girerek su oluturur. Tm reaksiyon ekzotermiktir. Hidrojen ya direk hidrojen salanmasyla yada dardan yakt ileme nitesi tarafndan yakt piline salanr. Eer yakt ileme nitesi kullanlrsa sistemden karbonmonoksitin (CO) kaldrlmas istenir. Platinyum katalist zellikle 120 C den daha dk scaklklarda CO

6 olduka duyarldr. PEM yakt pili alma scaklklarnda CO ncelikle platinyum katalist yzeyde emilir. Bylelikle Hidrojenden H+ ve elektronlarn elde edilme miktarn azaltr. PEM yakt pili iinde kullanlan yaktta CO ierii 10 ppm den ok olmamaldr. Yakt dntrme sistemi nemli s girii gerektirir. PEM yakt pilinin dk scaklkta almas yznden yaktn endotermik dntrc ilemi iin gerekli s giriini salamak iin ayr bir yerde yaklmaldr. Su ynetimi iyonik iletkenlii desteklemek iin nemlendirilmi elektrolit salamak problemdir. Artan su miktar su buharyla reaksiyona giren gazlar seyreltir veya elektrotlarn suyla tamas elektrotlara olan gaz iletimini engeller. Eksik su miktar elektrolitin suyunu alarak iyonik iletkenlii azaltr. Reaktantlarn nemlendirilmesi elektrolit iinde elde edilmesi gereken yeterli suyu salamak iin yaplr. PEM yakt pilleri u avantajlara sahiptir; yksek akm younluunda alma, uzun mr sunmas, olduka abuk altrma, pil imalindeki basitlik, talep edilen deiiklikler iin olduka hzl cevap. Yakt ve oksitleyici anot ve katoda saland mddete PEM yakt pili g retmeye devam eder. stenen alma artlarna ulamak iin gerekli zaman PEM yakt pillerinin dk alma scaklklar yznden birka saniyeden birka dakika arasnda deiir. PEM yakt pilleri uzun periyotlar iin yksek akm younluunda alabilir ve ayn zamanda yksek akm younluuna sahiptir. PEM yakt pilleri dk arlk, maliyet ve hacim potansiyeline sahiptir. Direk metanol PEM yakt pilleri iin potansiyel alternatif yakttr. Reaksiyonlar Anot; Katot; Tm Reaksiyon; CH3OH + H2O CO2 + 6H+ + 6e3 O2 + 6H+ + 6e- 3 H2O 2

( 2.4 ) ( 2.5 ) ( 2.6 )

CH3OH +

3 O2 CO2 + 2H2O 2

2.2.2 Fosforik Asit Yakt Pili ( PAFC ) Fosforik asit yakt pili platinyum katalist paracklar tutmak iin karbon siyah ieren karbon kadndan yaplm anot ve katotdan oluur. Elektrolit silikon karbit balanm

7 politetrafloretilendir. PAFC alma scakl 150 ile 220 C arasnda deiir. Fosforik asit ok iyi iyonik iletkenlie ve olduka iyi dayanklla sahiptir. 150 C nin altnda fosforik asit zayf iyonik iletkenlie sahipken, 220 C nin stnde fosforik asit dayanksz olur. Anot ve katotda platinyum katalist PAFCnin alma scaklnda kimyasal reaksiyonu artrmak iin istenir. PAFC elektrotlar su geirmez karbon kadndan oluan geri dnl tabakaya sahiptir. ekil 2.2 de PAFC ini gsterir. Reaksiyonlar PEM yakt piliyle ayndr. Direk hidrojen veya yakt ileme nitesi tarafndan retilen hidrojen PAFC de kullanlabilir. Eer yakt ileme nitesi kullanlrsa COin kaldrlmas gerekir. nk PAFC 150 Cin zerindeki scaklklarda almada platinyum katalist yakt iinde %1 COya tolerans gsterebilir. Hidrojen slfid ( H2S ) ve karbonil slfid ( COS ) platinyum yzeyinde toplanr. Hidrojenin oksitlenmesi iin gereken aktif blgeler kapanm olur. Anot egzos gaz yakt ileme nitesi iin gereken s giriini salamak iin yaklr. Yksek alma scakl PAFC almasn etkilerken istenen alma scakln gerekletirmek iin uzun altrma zaman istenir. stenen yakt pili grup scakln srdrebilmek iin s ynetimi grup iinde soutma kanallarndan akan sv veya soutucu hava tarafndan gerekletirilir. PAFC iin anma problemdir. PAFC yakt pili iinde karbon ve platinyum paralarn anmasn nlemek iin her bir pil 0,8 voltun altnda almak zorundadr. Su ynetimi PAFCleri iin problem deildir. nk fosforik asit PAFC alma scaklnda yeterli iyonik iletkenlie sahiptir. PAFC sistemlerinin dier g retim metotlaryla ekonomik olarak rekabeti baarmas iin PAFC sistemlerinin g younluunu artrmak ve maliyetleri drmek gerekiyor. Katalist ihtiyacnn azaltlmas ve iki kutuplu levha maliyetlerinin drlmesi iin nemli olan yksek voltaja dayanabilecek anmaya direnli maddelerin gelitirilmesi gerekir. 2.2.3 Kat Oksit Yakt Pili ( SOFC ) SOFC anotu metal nikeldir. Katot lantan mangenit karmdr. Oksijen negatif iyonlar (O=) iyonik iletkenlii elektrolit bo kafes yerlerinden geerek hareket etmesiyle salar. SOFC genellikle 1000 Cde alr. Elektrolit scakl 800 Cnin zerinde olmas O= tanmas

8 iin gerekli aktivasyon enerjisine ulamak iin ve yeterli iletkenlii salamak iin gereklidir. ekil 2.3 de SOFC yi gsteriyor.

ekil 2.3 Kat Oksit Yakt Pili ( Vanston ve Elliot, 2003 ) SOFC reaksiyonlar; Anot; Katot; Tm Reaksiyon; H2 +O= H2O + 2e1 O2 + 2e- O= 2

( 2.7 ) ( 2.8 ) ( 2.9 )

H2 +

1 O2 H2O 2

Hidrojen anotta oksijen negatif iyonlar tarafndan oksitlenir. Bylelikle su ve elektronlar retilmi olur. Oksijen katotdan negatif arzl olarak kat oksit elektrolit iinden anota gider. Tm reaksiyon ekzotermiktir. CO ayn zamanda anotta oksitlenebilir. CO anotta oksijenle reaksiyona girerek CO2 ve elektronlar retir. Alternatif SOFC reaksiyonlar; Anot; Katot; Tm Reaksiyon; CO + O= CO2 + 2e1 O2 + 2e- O= 2

( 2.10 ) ( 2.11 ) ( 2.12 )

CO +

1 O2 CO2 2

9 Eer H2 ve CO yakt piline ayn zamanda girerse hidrojenin oksitlenmesinden elde edilen su gaz dnm reaksiyonuyla CO ile reaksiyona girer. CO + H2O CO2 + H2 ( 2.13 )

SOFC karml yaktlar kullanabilir. Elektrot reaksiyonlarn artrmak iin platinyum katalist gerekli deildir. Yakt bileimleri yakt pili iinde dntrlr ve zel bir katalist gerektirmeden hzl bir ekilde oksitlenir. SOFC yakt iinde 1 ppm kkrte tolerans gsterebilir. Olduka yksek scaklkta alma SOFClerine avantaj ve dezavantaj salar. SOFCnin yksek scaklkta almas yznden kojenerasyon iin gerekli s girii salanm olur. SOFCnin btn paralarnn kat olmas yznden SOFC konfigurasyonu esnektir. Dezavantaj ise yksek alma scakl yznden uzun sreli altrma zaman, dier sistem paralarn korumak iin s yaltm istenmesi, yakt pili iinde kullanlan deiik maddeler boyunca uygunsuz s dalm, yksek elektrik direnci ve zor imal edilmesidir. 2.2.4 Erimi Karbonat Yakt Pili ( MCFC ) MCFC nikel alaml anot, nikel oksit katot ve LiAlO2 seramik elektrolit yardmc matrisinden oluur. Elektrolit lityum, sodyum ve/veya potasyum alkali karbonatlarn bileiminden oluur. MCFC alma scakl 600 C ile 700 C arasnda deiir. Bu scaklklarda alkali karbonatlar son derece iletken erimi tuz eklindedir. Anot ve katot iindeki nikel MCFCnin yksek alma scakl yznden kimyasal reaksiyonlar yeterli dzeye artrr. Karbonat iyonlar iyonik iletkenlii salar. ekil 2.4 de MCFC yi gsteriyor. MCFClerinin reaksiyonlar; Anot; Katot; Tm Reaksiyon; H2 + CO3= H2O + CO2 + 2e1 O2 + CO2 + 2e- CO3= 2

( 2.14 ) ( 2.15 ) ( 2.16 )

H2 +

1 O2 + CO2 ( Katot ) H2O + CO2 ( anot ) 2

10

ekil 2.4 Erimi Karbonat Yakt Pili ( Vanston ve Elliot, 2003 ) Anottaki hidrojenin karbonat iyonlar tarafndan oksitlenmesiyle su, CO2 ve elektronlar retilir. Elektronlar anottan katota bir d devre yardmyla gider. Katotda oksijen ve CO2 elektronlarla reaksiyona girerek karbonat iyonlar retir. Anot egzosu CO2 ve su eklindedir. CO2 katoda O2 indirgenmesi esnasnda kullanlmak zere yol alr. Tm reaksiyon ekzotermiktir. MCFC geni yakt bileiminde alabilir. nk olduka yksek scaklkta almas ( 650 C ) ve katalist olarak platinyum kullanmad iin, yakt ileme nitesi tarafndan retilen CO yakt pilinde kullanlabilir. Anotta hidrojenin oksitlenmesi CO oksitlenmesinden ok hzl meydana gelir. retilen su anotta su-gaz deiim reaksiyonu ile CO ile reaksiyona girer. Bu reaksiyonla yakt pili iin ek hidrojen retilmi olur. Anot egzos gaznn yanmas yakt ileme nitesi iin gerekli s giriini salar. Yksek scaklkta alma ayn zamanda yaktn iten buhar dntrme ilemine yardm eder. MCFCde iten dntrlebilen yaktlar metan, metanol, propan, nafta dr. Yakt pili reaksiyonu iten dntrme ilemi iin ihtiya duyulan s giriini salamasyla MCFC alma scakl dengelemek iin gereken soutma ihtiyacn azaltr. MCFCnin dezavantajlar erimi karbonat elektrolitin yksek andrma zellii, katot yar reaksiyonu iin CO2 ihtiyac, dk kkrt tolerans, elektrolit sznts, yksek scaklklarda almaya dayankl madde isteidir. MCFCnin avantajlar yakt iten dntrme

11 kabiliyeti, daha az maliyetli nikel katalist, COin yakt olarak kullanlmas ve kojenerasyon potansiyeline sahip olmasdr. 2.2.5 Alkali Yakt Pilleri ( AFC ) Alkali yakt pilleri 100-250 C scaklkta alr. Elektrolit olarak potasyum hidroksit ( KOH ) kullanlr. yonik iletkenlik hidroksit ( OH ) iyonlarnn elektrolit iinden geirilmesiyle salanr. Uzay uygulamalarnda yaygn bir ekilde kullanld. Kirleticilere kar duyarl olduu iin sadece saf hidrojen kullanlr. nk elektrolit CO2 ile reaksiyona girerek potasyum karbonat oluturur. Bylelikle elektrolit azalm olur.

2.3 Yakt Pili zellikleri 2.3.1 Yakt pili Dizayn Yakt pili g sistemi birden ok yakt pilinin birleiminden oluan yakt pili grubundan oluur. Yakt pili sistem dizayn ekonomiklik ve verimlilikle birlikte yakt pili blmlerinin optimizasyonunu gerektirir. stenen uygulamalarn snrlamalar iinde elektrik maliyetinin minimizasyonunu gerektirir. ou uygulamalar iin temel prosesler dk sermaye maliyetleriyle verimli fabrikalarda btnletirilmelidir. Bu amalar uyumazlk iindedir. Bu yzden tavizler ve dizayn kararlar verilmek zorundadr. Buna ek olarak istenen yakt, emisyon dzeyleri kullanlmayan snn potansiyel kullanmlar ( elektrik, buhar veya s ) , istenen g dzeyleri, hacim veya arlk kriterleri gibi zel proje amalar yakt pili g sistemini etkiler. 2.3.2 Temel Snrlamalar Yakt pilinin ideal performans yakt pili iinde meydana gelen elektrokimyasal reaksiyonlara baldr. Dk scaklk yakt pilleri ( AFC, PAFC, ve PEMFC ) hepsi deerli metal (platinyum ) elektrot katalitisti anot ve katotta pratik reaksiyon hzlarn gerekletirmek iin istiyor ve yakt olarak hidrojen istiyor. Yksek scaklk yakt pilleri (MCFC ve SOFC ) elektrokimyasal reaksiyonlar baarmak iin nikel esasl maddeler istiyor. Bununla beraber yksek scaklk yakt pilleri dier yaktlar kadar iyi ( CO ve CH4) hidrojenle elektrokimyasal

12 biimde reaksiyona girebilir. Karbonmonoksit ( CO ) dk scaklk yakt pillerinin deerli metal katalitistlerini zehirler. Ama yksek scaklk yakt pillerinde yakt ( H2 ) kayna olarak kullanlabilir. Yakt pillerinin ideal performans teorik olarak retilen voltaj seviyesi tarafndan belirlenir. Bu potansiyel voltaj Nernst potansiyeli olarak adlandrlr ve Nernst eitlii tarafndan tanmlanr. Genel reaksiyonlar iin aA + bB cC + dD Nernst eitlii u ekilde aka belirtilebilir:
a b R P .P E = Eo + ln A B c d 2T PC .PD

( 2.17 )

( 2.18 )

Burada; Eo pil reaksiyonu iin tersinir standart potansiyel, E ideal denge potansiyeli, T scaklk, T Faraday sabiti ve P basntr. Bununla beraber yakt pili tiplerinin her biri iin, pil iinde meydana gelen elektokimyasal reaksiyonlarn her biri iin Nernst eitlii tarafndan belirlenerek gerekletirilebilen teorik voltaj seviyesi vardr. Nernst eitliine gre verilen scaklklar iin yksek basnlarda almayla ideal pil voltaj arttrlabileceine dikkat edin. Hidrojen ve oksijenin reaksiyonu su retir. Fakat anotta karbon ierikli yaktlar kullanld zaman CO2de retilir. MCFC iin CO2 elektrolit iindeki sabit karbonat konsantrasyonunu srdrmek iin katotda istenir. nk CO2 anotta retilir ve MCFC iinde katotda tketilir.. Hidrojen oksijen yakt pilinin ideal standart potansiyeli 1,229 Vdir. ekil 2.5 de scakla kar pil reaksiyonlarnn her biri iin ideal potansiyeli gsteriyor. Balca yakt pili reaksiyonlarnn bazs iin ideal potansiyel scakln azalmasyla arttna dikkat edin. Bu s esasl motor teknolojilerinin hepsinden ok farkldr. Onlarda scakln azalmasyla performansn azald grlr.

13

ekil 2.5 Scaklk karsnda elektrokimyasal reaksiyonlarn voltaj deerleri ( Jacob Brouwer, 2001 ). 2.3.3 Pratik Snrlamalar Yakt pillerinin performansnda kayp olmakszn gereklemeyen birka fiziksel proses (tama ve kimyasal reaksiyon ) sebebiyle pratik snrlamalar vardr. Fiziksel prosesler bu kayplarla balantldr; (1) gaz elektrolit arayzeyinde reaktantlarn tanmas, (2) elektrolit iindeki reaktantlarn zlmesi , (3) elektrolit iinden elektrot yzeyine reaktantlarn tanmas, (4) n elektrokimyasal homojen ve heterojen reaksiyonlar, (5) elektrot zerindeki elektro-aktif paralarn gaz rnlerin tanmas. Bu kimyasal ve fiziksel proseslerle balantl kayplar genellikle balca yakt pili kayplarnda aa kar. Bu kayplar unlardr. 1. Aktivasyon ar voltaj kayplar 2. Ohmik ar voltaj kayplar 3. Konsantrasyon ar voltaj kayplar Bu kayplar tersinmez ve ideal voltajdan daha az olan pil voltaj iinde sonulanr. Aktivasyon kayplar genellikle yava kimyasal reaksiyonlarla balantl kayplarn bir sonucudur. Ohmik kayplar elektrik akna kar koyan yakt piline ramen elektriin ak yznden olan bir anmas, (6) anm paralarn yzeye gemesi, (7) elektrot yzeyden uzakta rnlerin tanmas, (8) elektrolitten rnlerin geliimi, (9) elektrolit/gazdan

14 kayptr. Konsantrasyon kayplar hacim ak iinden elektrokimyasal yzeye reaktantlarn dk konsantrasyonunu srdren tama olay sebep olur.

ekil 2.6 deal ve gerek akm ve voltaj karakteristii ( Jacob Brouwer, 2001 ).

ekilde 2.6 da yakt pili akm karakteristiklerine

kar ideal ve gerek voltajn

karlatrlmasn gsteriyor. Aktivasyon kayplarnn akmn akmasndan ve reaktant paralarn tkenmesinden nce elektronik engellerin stesinden gelinmek zorunda olduu dk akm younluklarnda baskn olduuna dikkat edin. Ohmik kayplar dorudan akmla deiir ve akm younluklar btn dzeylerin stnde artar. Gaz tama kayplar akm younluu dzeylerinin bandan sonuna kadar gerekleir. Fakat akm younluu byk olduu zaman konsantrasyon kayplar srdrmede ok nemlidir ve reaktantlar hzl bir ekilde elektrot yzeylerde tkenir. 2.3.3.1 Aktivasyon Kayplar Aktivasyon kayplar elektrot yzeyinde elektrokimyasal reaksiyonun hz yava elektrot kinetikleri tarafndan kontrol edildii zaman meydana gelir. Elektrokimyasal reaksiyonlarn hzlar kimyasal reaksiyonlara benzer ve kimyasal reaksiyon olmadan nce aktivasyon engelinin stesinden gelinmesini gerektirir. Elektrokimyasal reaksiyonlarn rneinde bu aktivasyon enerjisi 50 ila 100 mV seviyesinde Tafel eitlii tarafndan yle tanmlanr.
R. i ln .n.T i o

akt =

( 2.19 )

15 burada; elektron transfer katsays, n reaksiyona katlan elektronlarn says, R niversal gaz sabiti, T scaklk, T Faraday sabiti, i akm, io deien akm younluu. 2.3.3.2 Ohmik Kayplar Ohmik kayplar elektrolit iindeki iyonlarn ak direnci ve elektrotlarn iinde elektronlarn ak direnci sebep olur. Baskn kayplar elektrolit iinden iyonlarn akyla balantldr. Bu kayplar elektrotlar arasndaki mesafenin azaltlmasyla ve/veya elektrolit maddenin iyonik iletkenliinin arttrlmasyla azaltlabilir. Elektrolit ve elektrot direnleri yznden olan kayplar bir btn olarak ele alnmaktadr. Ohm kanunu bu kayplar yle tanmlar;

ohm = i.R P

( 2.20 )

burada; i akm ve RPL iyonik, elektrot ve birbirine bal direnler. Btn pil direnci deneysel bir ekilde elde edilebilir. 2.3.3.3 Konsantrasyon Kayplar Konsantrasyon kayplar elektrot yzeyinde reaktant konsantrasyon gradyeninin dzeni sebep olur. Bu konsantrasyon gradyeni, hacim ak onlarn orijinal konsantrasyonuna reaktantlar yeniden getirecek kadar yeterli zamana sahip olmad zaman elektrot yzeyinde reaktantlarn abuk tkenmesi yznden ekillenir. Bu potansiyel kayp (1) elektrot gzenekleri iinde gaz evresindeki difzyon, (2) elektrot iindeki reaktantlarn zeltisi, (3) elektrolit dndaki rnlerin znmesi, (4) elektrolit ve elektrokimyasal reaksiyon yerleri arasndaki rnlerin ve reaktantlarn difzyonunu ieren mekanizmalarn miktar sebep olabilir. Konsantrasyon ar potansiyelinin btn etkisi u formlle belirlenir.
R i ln1 i n.T L

kons =

( 2.21 )

burada iL akm limiti; elektrota salanabilen reaktantlarn maksimum hznn lmdr.

16 3 YAKIT PL SSTEM 3.1 Yakt Pili Grubu Bir yakt pili yalnzca 1 volt civarnda voltaj retme kapasitesindedir. Bu yzden yakt pili bir grup eklinde ayr piller bir araya getirilerek dizayn yaplr. Yakt pili grubu daha fazla voltaj karlamak iin seri ve paralel balantl yakt pili gruplaryla altrlabilir. Bir grup iindeki ayr pillerin says 50den daha fazla olup grubun dizayn ile deiebilir. ekil 3.1 de PEM yakt pilinin IV erileri ve kayplar gsteriliyor. Katot katalistin aktivasyon kayplarnn azaltlmas, verimin dzeltilmesi iin en nemli meseledir. Bu problem Pt a %30 Fe katalist kullanmyla katalist etkinlii normal Pt kataliste gre 20 kat artar ( Arita, 2002). Gaz difzyon tabakas, ktle transfer kayplarn azaltmak iin daha iyi olmal. Elektrolit direncini azaltmak, ohmik kayplar azaltmak ve her bir para arasnda daha dk temas direnci iin gereklidir.

ekil 3.1 PEM yakt pilinin I-V erileri ve kayplar ( Arita, 2002 ) Yksek g younluu tata yakt pili grup sisteminin yklenmesinde en nemli istektir. Daha byk Yksek g younluu baarmak amacyla yakt pili sisteminin g younluunu artrmak gerekir. Yksek g younluuna ulamak amacyla levhalardaki ak alan yakt pilinin performansn dzeltmek iin daha iyi olmaldr.

17 PEM yakt pilinde elektrolitin iyonik iletkenlii onun iindeki su miktaryla orantldr. Protonlar pilin almas srasnda anottan katoda su molekllerini eker. Su kararl almann srdrlmesi iin zorunlu olmasna ramen, su 0 Cnin altnda donar. Yakt pili tatlar suyun donma noktas altndaki scaklklarda balatlmak ve altrlmak zorundadr. Elektrolit membran iindeki su 20 C de scaklkta donmaz. Bu yzden dk scaklk artlar altnda grup elektrik retebilir. Dier yandan gaz difzyon tabakas veya katalist tabaka iindeki suyun donmas yznden, grubun almas iin retilen s enerjisi bu paralarn iindeki suyun donmasn nlemek iin kullanlr. Grubun k gc bu scaklk artlarnda snrldr. Donma problemi yakt pili tatlarnn sata sunulmadan nce zlmesi gereken nemli meselelerden biridir. Bu problemi zmek iin yakt pili sistemi iinde d nemlendiricilerin yok edilmesi gerekir ( Arita, 2002). Dier nemli bir problem tm sr artlarnda yakt pili sisteminin scaklk dengesini devam ettirmektir. PEM yakt pilinin alma scakl 80-85 C civarndadr. Bu scaklk iten yanmal motorlara gre olduka dktr. Soutucudan gelen s havaya, soutucu ve hava arasndaki scaklk farknn kullanlmasyla serbest braklr. ten yanmal motorlarda en yksek soutucu scakl yaklak 110 C dir. Bu yzden evre scakl 30 C de iken, 80 C scaklk fark vardr. PEM yakt pilinde ise scaklk fark yaklak 50 C dir. Bununla beraber PEM yakt pili grubunun radyatr iten yanmal motorlardan daha byktr. 3.2 Yakt Salama Sistemi Yakt pilinde yakt olarak saf hidrojen kullanlr. Hidrojen oksijenle reaksiyona girerek su ve elektrik oluturur. Hidrojen dk enerji younluuna sahip olduu iin bir otomobil iin gidebilecei bir mesafe iin ( 500 km ) 5 kg hidrojen gerekir. Bu hidrojenin depolanmas ve gnmz istasyonlarnda doldurulmas bir problemdir. Hidrojen bir datm alt yapsna sahip olmadndan bu alt yapnn kurulmas iin milyarlarca dolar yatrm yaplmas gerekir. Bu yakn zamanda mmkn grlmyor. Bu yzdende yakt pili teknolojisi gelecek on yllk zaman diliminde hidrojeni benzin, metanol, doalgaz, etanol, dizel gibi hidrokarbon yaktlardan elde edilmesi iin almalar srdrlyor. Bu yaktlar buhar dntrme, ksmi oksidasyon dntrme ve ototermal dntrme olmak zere 3 yolla salanr. Hidrojen retiminde yakn dnemde doalgazdan merkezi santrallerde doalgaz boru hattnn hemen hemen dnyann her yerine dalmas ve bu hattn santrale gelme maliyetinin ok az olmas yznden doalgazdan hidrojen retimi dnlyor. Doalgaz uygulamalar dnda

18 otomobillerde metanol ve benzinden hidrojen retilmeye balanmtr. Metanoln buhar dntrme ilemi ile % 6775 aras hidrojen elde edilebilir. Bunun yannda bu yaktlar karbon ierdii iin bu dnm esnasnda CO ve CO2 de grlr. CO younluu 10 ppm in zerinde olduu zaman PEM yakt pillerinde katalist zehirlenmesine yol aar. Bu yzden dntrme ileminden sonra sentez gaznn CO younluunun azaltlmas gerekir. Benzinin hidrojene dntrlrken ksmi oksidasyon veya ototermal dntrme ilemi kullanlr. Dier hidrokarbon yaktlarda genelde ototermal dntrme kullanlr. Yakt pili otomobillerinde hidrojen ekilde depolanr. Sktrlm hidrojen depolama, svlatrlm hidrojen depolama ve metal hidrid depolamadr. 3.2.1 Direk Hidrojen Kullanm 3.2.1.1 Hidrojenin Doldurma stasyonlarna Salanmas veya Bu stasyonlarda retilmesi Yakn dnem iin doalgaz, metanol ve benzin hidrojen kayna olarak kullanlr. Metanol ve benzin gnmz doldurma istasyonlarnda aralara datlp tat iinde hidrojene dntrlr. Hidrojenin direk olarak tatta kullanlmas iin yeni datm istasyonlar ekil 3.2 de gsteriliyor. a)Byk lekli merkezi hidrojen retimi, burada doalgazn dntrlmesi ile retilen hidrojeni sv olarak kamyonlarla doldurma istasyonuna datlr. b) Byk lekli merkezi santralde retilen hidrojen boru hattyla doldurma istasyonuna datlr. c) Rafineri veya kimyasal endstri kaynaklarndan yan rn olarak kan hidrojen boru hattyla doldurma istasyonlarna datm. d) Hidrojen doldurma istasyonlarnda boru hattyla gelen doalgazn kk lekte buhar dntrme ilemiyle retilmesi. e) Hidrojenin doldurma istasyonlarnda elektrik enerjisiyle suyun elektrolizi yoluyla retilip tatlara datm. Uzun dnemde ise bioktlenin, kmrn, belediyelerde kat atklarn gazlatrlmasyla, rzgar, gne ve nkleer enerji ile suyun elektrolizi ilemiyle hidrojen retimine geilebilir.

19

ekil 3.2 Hidrojen datm ve retimi iin yakn dnem seenekleri ( Ogden vd., 1999 ). 3.2.1.2 Hidrojeni Tatta Depolama Yntemleri Hidrojen yolla depolanr. Sktrlm hidrojen, svlatrlm hidrojen ve metal hidrid depolama. Bu ilemler iinde u an tavsiye edilen sktrlm hidrojendir. Yalnz metal hidrid depolama gelimenin salanmas ile en stn depolama yntemi olma potansiyeline sahiptir.

20 3.2.1.2.1 Sktrlm Hidrojen Depolama Saf hidrojeni depolamann en az karmak olan metodu, yksek basn silindiri iinde sktrlm gaz olarak depolamaktr. Gaz evre scaklnda depolandndan maliyetten ve hacmin s yaltmndan saknlm olur. Gazn boaltlmas iin yalnzca valfin almas yeterlidir. Yksek basnl hidrojen gazn depolama basit, kabul edilebilir derecede hafif, ticari olarak rahatlkla elde edilebilir ve emniyetlidir. Yakt doldurma ilemi ok hzldr. Depolama maliyeti dk olup gazn tanmas kolaydr. Bu tekniin tek dezavantaj kk hacim younluuna sahip olmasdr. 6,8 kg hidrojeni 34,5 MPa da depolamak iin gereken hacim 360 l ve arl 73,2 kg dr. Bu basnl kap elik veya alminyum gibi metalden yaplr. Tm metal kap karbon fiber ile rtldr. Bunun dnda 5 kg hidrojeni 20 MPa da depolamak iin 390 l hacim istenir. Bu elik tank 20 MPa da 0,01 H2 kg/kg gravimetrik hidrojen younluunu sahip olup, bu tankn yakt pili tatnda kullanlmas iin ok ardr. Yine dta d karbon fiber tabaka ile takviye edilmi alminyum veya plastik astardan yaplan alaml yksek basn kab 35 MPa da 5 kg hidrojeni depolamak iin 250 l veya daha fazla hacim gerekir. Alam tipi basn kaplarnn gravimetrik hidrojen younluu 0,113 H2kg/kg ( 11,3 wt% ) dr ( Takeichi vd., 2003 ). Hidrojeni 34,5 MPa da sktrmak iin % 15 enerji kayb sz konusudur. Toyota nn 2001 ylnda gelitirdii FVHV-4de sktrlm hidrojen kullanld. 25 MPa da 4 basn silindirinde 12 kg hidrojen depolanr ve 350 km yol alr. Daihatsu 2001 ylnda gelitirdii Move FCV K II mini hibrid yakt pili arac 25 MPa da sktrlm hidrojen kullanr. Yine Toyota/Hiro Motorsun 2001 ylnda gelitirdii FCHV-BUS 1 otobs 25 MPa da sktrlm hidrojenle 300 km den fazla yol alr. DaimlerChrysler in 1994de gelitirdii NeCar 1de 30 MPa da sktrlm hidrojen depolamak iin 150 L cam elyaf takviyeli alminyum kaplamal basnl silindir kullanrken 130 km yol alr. DaimlerChrysler in 1996da gelitirdii NeCar 2de sktrlm hidrojen kullanrken 250 km yol alyor. DaimlerChrysler in 2000de gelitirdii Advanced NeCar 4de 35 MPa da 2,5 kg sktrlm hidrojenle 200 km yol alr. Ford 1999 ylnda gelitirdii P2000 FC EV tatnda karbon-fiberle sarlm 41 L iki tank kullanr. Tank 24,8 MPa da 1,4 kg sktrlm hidrojenle 160 km yol alr. Fordun 2001 ylnda gelitirdii Ford Focus FCV arac 24,8 MPa da 1,4 kg hidrojenle 160 km yol alr. Ballard firmasnn 1993de gelitirdii Fuel cell Bus P1 otobs cam elyaf takviyeli alminyum kaplamal otobsn atsna yerletirilmi 7 adet

21 izelge 3.1 Toyota FCHV-4 teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi FCHV-4 ( Haziran 2001 ) Toyota SUV Kluger V/Highlander 4735 mm(l) x 1815 mm(w) x 1685 mm (h) 5 >150 km/h Toyota PEMFC / 90 kW Senkronize manyetoelektrik motor / 80 kW / 260 Nm Direk hidrojen Sktrlm H2 , 25 MPa 4 basn silindirler, 12 kg H2 NiMH/ Panasonic EV Energy 250 km

izelge 3.2 Daihatsu Move FCV K II teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Move FCV K II ( 2001 ) Special Daihatsu 3395 mm(l) x 1475 mm(w) x 1670 mm (h) 4 105 km/h Toyota PEMFC / 30 kW 32 kW Direk hidrojen Sktrlm H2 , 25 MPa 1 basn silindiri NiMH/ Panasonic EV Energy

sktrlm hidrojen tank kullanr. Tanklarn toplam hacmi 1050 L 300 barda 21 kg hidrojenle 250 km yol alr. Ballardn 1998 de gelitirdii yakt pili otobs Fuel cell Bus P3de sktrlm hidrojen kullanlyor. Nissan 2001 ylnda gelitirdii Nissan Xterra FCV tat sktrlm hidrojen kullanyor. Honda 2000 ylnda gelitirdii Honda FCX-V3 tat 25 MPa da 25 L hacimli 2 kg sktrlm hidrojenle 176 km yol alyor. Honda 2001 ylnda gelitirdii Honda FCX-V4 tat 35 MPa da sktrlm hidrojen kullanyor. 130 L lik tank arka tekerlik altna yerletirilmi olup 330 km yol alr. Hyundai 2001 ylnda gelitirdii

22 Hyundai Santa Fe 35 MPa da sktrlm hidrojen kullanrken 160 km yol alr (Gregor, 2002). DaimlerChrsylerin Sprinter ( 2001 ) tat 85 kW PEM yakt pili kullanr. 34,5 MPa da sktrlm hidrojen tankyla 150 km yol alr. Maksimum hz 120 km/hdir. DaimlerChrsyler in F-Cell ( 2002 ) tat 85 kW PEM yakt pili kullanr. 34,5 MPada 1,8 kg H2 depolayp 145 km yol alr. Maksimum hz 140 km/hdir. Esoro nn Hycar ( 2001 ) tat ve Fiatn Sciento Elettra H2 Fuel Cell ( 2001-2003 ) tat sktrlm hidrojen kullanr. GMnin Advanced HydroGen3 ( 2002 ) tat 94 kW PEM yakt pili kullanr. 70 MPa da 3,1 kg sktrlm hidrojenle 270 km yol alr. Mitsubishinin Grandis FCV ( 2003 ) tat 68 kW PEM yakt pili kullanr. Sktrlm hidrojen tank tatn 150 km yol almasn salar. Nissann X-TRAIL tat ( 2002 ) tat 75 kW PEM yakt pili kullanr. Hidrojen tank iinde 34,5 MPa da depolanr. PSA-Peugeot-Citroen in Peugeot Hydro-Gen ( 2001 ) tat 55 kW PEM yakt pili kullanr. hidrojen tank iinde 30 MPa da depolanrken 400 km yol alr. Peugeotnun Fuel Cell Cab Taxi PAC ( 2001 ) tat 55 kW PEM yakt pili kullanr. Tat 30 MPa da depolanm hidrojenle 300 km yol alr. Toyotann FCHV ( 2002 ) tat 90 kW PEM yakt pili kullanr. Hidrojen 34,5 MPa da depolanrken 290 km yol alr. VWnin HyPower ( 2002 ) tat 40 kW PEM yakt pili kullanrken sktrlm hidrojenle 150 km yol alr. Hyundai Tucson FCEV (2004 ) tat 34,5 MPa da 3,5 kg hidrojenle 300 km yol alr. izelge 3.3 Toyota/Hino Motor FCHV-BUS 1 teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi FCHV - BUS ( Haziran 2001 ) Hino motors ehir otobs HU2PMEE 10515 mm(l) x 2490 mm(w) x 3360 mm (h) 63 >80 km/h Toyota PEMFC / 90 kW 2 x Senkronize manyetoelektrik motor / 80 kW / 260 Nm Direk hidrojen Sktrlm H2 , 25 MPa basn silindiri NiMH/ Panasonic EV Energy >300 km

23 izelge 3.4 NeCar 1in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NeCar 1 ( 1994 ) Mercedes-Benz 180 van 3500 kg 2 90 km/h 12 Ballard Mark 5 yakt pili grup/ 50 kW Direk hidrojen Sktrlm H2 , 150 l, 30 MPa yok 130 km

izelge 3.5 NeCar 2in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NeCar 2 ( 1996 ) Mercedes-Benz V- class MPV 5 110 km/h 2 Ballard Mark 700 yakt pili grubu / 50 kW Direk hidrojen Sktrlm H2 Yok 250 km

24 izelge 3.6 NeCar 4- Advancedin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NeCar 4- Advanced ( 2000 ) Mercedes-Benz A class 5 145 km/h Ballard Mark 900 / 75 kW Direk hidrojen 35 MPa 2,5 kg sktrlm hidrojen yok 200 km

izelge 3.7 Ford P2000in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar/Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi P2000 FC EV ( 1999 ) Ford P2000 4,747 m (l) x 1,755 m (w) / 1514 kg 5 >128 km/h 3 x Ballard Mark 700 ( 381 pil ) 67 kW AC indksiyon motor ( Ecostar ), 190 Nm Direk hidrojen 24,8 MPa 1,4 kg sktrlm hidrojen Yok 160 km

25 izelge 3.8 Ford Focus FCV hidrojen gl tatnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar/Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Sr mesafesi Ford Focus FCV ( 2001 ) Ford Focus 4338 mm (l) x 1758 mm (w) / 1727 kg 5 >128 km/h Ballard Mark 901 / 75 kW 67 kW AC indksiyon motor ( Ecostar ), 190 Nm Direk hidrojen 24,8 MPa 1,4 kg sktrlm hidrojen 160 km

izelge 3.9 Ballard 1993 32-Foot Busin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Uzunluk Oturma kapasitesi Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Sr mesafesi 1993 Fuel cell Bus ( P1 ) 9,75 m 20 Ballard PEMFC , 90 kW Direk hidrojen Sktrlm hidrojen 160 km

26 izelge 3.10 Ballard 1995 40-Foot P2in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Uzunluk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi /anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi 1995 Fuel cell Bus ( P2 ) Ford P2000 12,19 m 60 20 x 13 kW Ballard Mark 513 / 205 kW DC / 160 kW/ 330 Nm Direk hidrojen 24,8 MPa sktrlm hidrojen Yok 400 km

izelge 3.11 Ballard P3 Yakt pili otobsnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Oturma kapasitesi Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi /anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Fuel Cell Bus ( 1998 ) 60 Ballard Mark 513 PEMFC / 205 kW Direk hidrojen Sktrlm hidrojen Yok

27 izelge 3.12 DaimlerChrysler NEBUS yakt pili otobsnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar/Arlk Yolcu kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi /anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NEBUS ( Mays 1999 ) Mercedes-Benz dk tabanl dizel ehir otobs o 405 N2 11,8 m (l) x 2,5 m (w) x 3,5 m (h) / 18000 kg 62 ( 39 koltuk + 23 ayakta ) 80 km/h Ballard PEMFC / 250 kW 75 kW asenkron elektrik motor ( Ecostar ), 190 Nm Direk hidrojen 300 bar, 21 kg H2, 1050 l, 7 adet sktrlm hidrojen tank NiMH, Panasonic EV Energy 250 km

izelge 3.13 Nissan 2001 Xterra Yakt pili tatnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sistem Nissan Xterra FCV ( 2001 ) Nissan Xterra 5 120 km/h Ballard Mark 900 / 75 kW Neodimyum senkronize manyetoelektrik motor Direk hidrojen sktrlm hidrojen Li-ion Rejeneratif frenleme

28 izelge 3.14 Honda FCX-V3in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi Honda FCX-V3 ( Eyll 2000 ) Honda EV Plus 1750 kg 4 130 km/h Honda 70 kW Senkronize manyetoelektrik motor / 60 kW Direk hidrojen 25 MPa, 2 kg sktrlm hidrojen, 25 litre Ultra kondansatr ( ultracapacitor) 176 km

izelge 3.15 Honda FCX-V4in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar/Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi /anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi Honda FCX-V4 ( eyll 2001 ) Honda EV Plus 4045 mm (l) x 1810 mm (w) / 1740 kg 4 140 km/h Ballard Mark 900 / 78 kW AC senkronize manyetoelektrik motor / 60 kW / 238 Nm Direk hidrojen Sktrlm hidrojen, 35 MPa, 130 litre Ultra kondansatr ( ultra-capacitor ) 330 km

29 izelge 3.16 Hyundai Santa Fe yakt pili tatnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi /anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi Hyundai Santa Fe ( Mart 2001 ) Hyundai SUV 3571 kg 5 124 km/h IFC ( UTC ) Series 300 PEMFC/75 kW AC 3 evreli indksiyon motor / 65 kW Direk hidrojen Sktrlm hidrojen, 35 MPa Kurun asit 160 km izelge 3.17 Hyundai nn Tucson FCEV teknik verileri. Yakt pili tat ad Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi Tucson FCEV ( 2004 ) 5 150 km/h PEMFC / 80 kW 3 aamal AC / 80 kW Direk hidrojen Sktrlm H2 , 34,5 MPa 3,5 kg H2 LiPB 300 km

3.2.1.2.2 Svlatrlm Hidrojen Depolama Hidrojen gaz 253 C de sv olarak depolanr. ok dk scakla sahip olmas yznden hidrojenin buharlamasn engellemek iin ok iyi yaltlm tanklar iinde depolanr. Tank yaltlmad zaman gnde hidrojenin % 1-2 si buharlar. Bunun yannda hidrojenin svlatrlmas iin byk miktarda ( % 29 ) enerji gerekir ( Simmons JR 2003). Svlatrlm hidrojen depolama dier depolama yntemlerine gre daha yksek hacimsel hidrojen younluuna ve gravimetrik hidrojen younluuna sahip olmas ynnden tercih edilir. General Motors 2000 ylnda gelitirdii HydroGen 1 arac 75 L/5kg svlatrlm

30 hidrojen kullanp 400 km yol alr. Depolama tanknn hacmi ve arl 130 L / 50 kg dr. GM un 201 ylnda kard HydroGen 3 63 L/4,6 kg svlatrlm hidrojen ile 400 km yol alr. DaimlerChrysler 1999 ylnda gsterdii NeCar 4 aracnda 5 kg svlatrlm hidrojen kullanlrken 450 km yol alr. Bu tankta gnlk buharlama kayb % 1dir ( Gregor, 2002). izelge 3.18 GMs HydroGen1in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork / alma voltaj / arlk Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi Direk hidrojen Sv hidrojen, 75 l / 5 kg, 1000 mm (l) x 40 mm (ap) Var 400 km HydroGen1 ( 2000 ) Opel Zafira 4317 mm(l) x 1742 mm(w) x 1684 mm (h) 5 140 km/h GM Gen7 PEMFC/75kW/200 pil/125-200V AC / 60kW / 251-305 Nm /250-380 V/ 68 kg

izelge 3.19 GMs HydroGen3in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Tm arlk Maksimum hz Motor tipi / anma gc / tork / alma voltaj / arlk Yakt salama sistemi Yakt depolama Sr mesafesi Direk hidrojen Sv hidrojen, 68 l / 4,6 kg 400 km HydroGen1 ( Eyll 2001 ) Opel Zafira 4317 mm(l) x 1742 mm(w) x 1684 mm (h) 5 1590 kg 150 km/h DC / 60 kW / 215-305 Nm /250-380 V / 92 kg

Yakt pili tipi / anma gc / arlk / GM Stack2000/ 94-129 kW / 200 pil 125-200 V / 90 kg

31 Renaultun EU FEVER ( 1997 ) tat 30 kW yakt pili kullanyor. Svlatrlm hidrojen tankyla 400 km yol alr. VWnin HyMotion ( 2000 ) tat 75 kW PEM yakt pili kullanr. Svlatrlm H2 tankyla 350 km yol alr. izelge 3.20 NeCar 4in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar / Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NeCar 3 ( Mart 1999 ) Mercedes-Benz A class 3,57 m (l) x 1,72 (w) x 1,58 (h) / 1750 kg 5 145 km/h Ballard Mark 700 / 70 kW 55 kW / Asenkron motor Direk hidrojen 5 kg sv hidrojen tank, %1 gnlk buharlama kayb yok 450 km

3.2.1.2.3 Metal Hidrid Depolama Metaller dk scaklklarda orta basn altnda hidrojeni hidrid ad verilen hidrojen

bileikleri eklinde emebilir. Depolama tank hidrojene tankta basn uyguland zaman hidrojeni emen ve sy serbest brakan tlm metaller ierir. Hidrojen basn azaltlp s uyguland zaman bileikten serbest braklr. Metal hidrid depolama arz ilemi balangta sabit scaklkta hidrojen hzl bir ekilde metal para ubuklar iine gnderilir ve basncn artmas ile fiziksel emme balar. Sonra hidrojen daha yava hzda metal alamla reaksiyona girerek metal hidrid oluturur. Bu srada basn yavaa artar ve reaksiyon sona erer. Reaksiyon ekzotermik olduu iin dar s verilir. Metal kalp, hidrojen metal hidrid tarafndan emildii zaman snn kaldrlmasyla hidrid arz scaklnn altnda tutulur. Hidrojenin serbest braklmas iin metal hidrid in boaltma scaklnn zerinde s girii ister. Hidrojen arz metal hidrid yatan soutulmasn isterken hidrojenin serbest braklmas iin hidrid yatan stlmas istenir. Hidrid yatak iindeki metal alam tozlarnn boyutu 5-100 m arasnda olmas, birim tank hacmi bana yzey alann

32 artrdndan hidrid tankn hidrojen emme kapasitesi artar. Metal hidrid depolama sistemine sahip yakt pili tatnn arz zaman 5 dakikadan daha azdr.

izelge 3.21 Baz metal hidridlerin depolama zellikleri ( Ananthachar, 2002 ).

H2 depolama

H2 wt%
3

Serbest brakma zellikleri

Scaklk (C) Basn (atm) Is oluumu ( MJ/kgH2 )

Metal Alam MgH2 TiFeH1,9 Ti0,8Zr0,2Cr0,8Mn1,2H3 MmNi4,5Mn0,5H6,6 TiCoH1,4

younluu kgH2/m

kgH2/kg 7,6 1,8 1,8 1,5 1,3

101 96 89 -

290 50 20 50 130

1 10 5 4 1

37,0 12,0 9,5 2,6 4,2

izelge 3.21 de baz hidridlerin zellikleri ve hidrojeni ayrmak iin istenen s enerjisi gsteriliyor. Magnezyum alaml bileikler daha yksek hidrojen boaltma scakl ister. nk magnezyum bileikleri hidrojenle gl kovelent ba olutururlar. Ar metal hidridler hidrojenle daha zayf kovelent ba oluturduu iin daha dk hidrojen boaltma scakl ister.

Hidrojen NaBH4 , NaH, LiH veya NaAlH4 gibi kimyasal hidridler iinde de depolanabilir. Bunlar iinde arlnn %10,9u gibi byk teorik hidrojen miktar yznden NaBH4 tercih edilir (Kojima vd., 2004 ). Oda scaklnda teorik hidrojen miktarnn kk bir yzdesi NaBH4 ve H2Oun hidroliz reaksiyonu tarafndan serbest braklr. Ancak hidroliz katalist kullanmyla hzlandrlr. Kojima vd. (2004) Metal-metal oksit ( Pt-LiCoO2 ) NaBH4 zeltisinin hidrolizi tarafndan hidrojenin serbest braklmas iin en mkemmel alan katalist olduunu buldular. Katalist ar su ( H2O/NaBH4 oran 210 mol/mol ) kullanarak teorik hidrojen miktarnn % 100 n retti. NaBH4 hidrojen verimi u formlle hesaplanr.

Hidrojen verimi;

Wh (0,213WS )

( 3.1 )

33 Burada Wh ; retilen hidrojenin ktlesi, WS; NaBH4n ktlesi, 0,213 deeri NaBH4 birim arlk bana retilen teorik hidrojen miktar. Katalist kullanm olmakszn sl hidroliz deneyi atmosfer basncnda 296 K scaklnda yalnzca % 2,4 hidrojen verimi salad. Buna karn hidrojen verimi scaklkla artt ve 473 K scaklnda maksimum deeri olan % 37iye ulat. Bu yzden katalist kullanmakszn hidrojen verimi yeterli deildir.

ekil 3.3 296 K scaklkta farkl basnlarda zamann fonksiyonu olarak hidrojen verimi (Kojima vd., 2004 ). ekil 3.3 de 296 K scaklnda farkl basnlarda hidrojen verimini zamann fonksiyonu olarak gsteriyor. Su, NaBH4 ve Pt-LiCoO2 katalistin kartrld sisteme 296 K scaklnda pskrtld zaman, hidrojen retimi derece derece artar. 400 s den sonra hidrojen retimi basncn 0,1 MPa ( 1 atm ) den 0,68 MPa a artrlmas yznden % 80e ulat. Ayn sistem atmosfer basnc altnda hidrojen retimi 330 s % 37ye ulat. Bu sonu yksek basnl kapal sistemde Pt-LiCoO2 katalistli NaBH4 in hidroliz reaksiyonu atmosfer basncnda ve ak sistemle karlatrldnda onun iki kat hidrojen verimi salar. ekil 3.3 de katalistin kullanlmad kapal sistemde hidrojen verimi 0,11 MPada yalnzca % 2 dir. Bu hidrojen veriminin yalnzca kapal kap kullanmyla hzlanmadn gsterdi. ekil 3.4 de 296 K scaklnda hidrojen veriminde basncn etkisini gsteriyor. Yksek basnlarda ( 0,7 MPa - 25 MPa) % 80-93 hidrojen verimi elde edilir. ekil 3.5 de 296 K scaklnda hidrojen veriminde H2O/NaBH4 orannn etkisi gsteriliyor. Hidrojen verimi su artnn fonksiyonudur. Verim H2O/NaBH4 orannn artyla artar. H2O/NaBH4 oran 2 ye ulatnda hidrojen verimi % 35den % 87e dik bir ekilde art gsteriyor. Ak sistemde ayn art H2O/NaBH4 oran 4 de iken gzleniyor.

34

ekil 3.4 296 K scaklkta hidrojen veriminde basncn etkisi ( Kojima vd., 2004 ).

ekil 3.5 296 K scaklkta hidrojen veriminde eklenen suyun etkisi ( Kojima vd., 2004 ). Yan rn olarak NaBO2 kar. Yksek basn altnda stokiyometrik su miktarnda su ve NaBH4n reaksiyonu; NaBH4 + 2H2O NaBO2 + 4 H2 ( 3.2 )

298 K de standart sabit entalpi deiimi ( H ). NaBH4n suyla reaksiyonu iin standart entalpileri -188,6 kJ ( NaBH4 ), -571,6 kJ ( 2H2O ), -977,0 kJ ( NaBO2 ) ve 0 kJ ( 4 H2 ). Bylelikle reaksiyonun standart entalpi deiimi 217 kJ ve reaksiyon ekzotermiktir. NaBH4 n ve suyun hacimsel hidrojen younluu 101 kg H2/m3 dir ve 70 MPa da sktrlm hidrojenden % 160 daha ok kapasite salar ( Kojima vd., 2004 ).

35 Metal hidrid depolamann en byk avantaj dk hacimli olmas. Bununla beraber sistemin arl dezavantaj oluturur. Toyota 1996 da gelitirdii RAV4 FC EV aracnda 2 kg hidrojen 100 kglk Metal hidrid tanknda depolanp 175 km yol alr. Yine Toyotann 2001 de gelitirdii FCHV-3 arac hidrojeni metal hidrid tanknda depolayp 300 km yol alyor. Mazda 1997 de gelitirdii Mazda Demio FCEV tatnda metal hidrid depolama tank kullanp 170 km yol alyor ( Gregor, 2002 ). DaimlerChrysler in Natrium (2001 ) tat 54 kW PEM yakt pili kullanyor. Hidrojen sodyum bor hidrr ( NaBH4 ) iinde depolanrken 483 km yol alr. Maksimum hz 129 km/h dir. izelge 3.22 Toyota RAV4 FC EVnin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Sr mesafesi Rav4 FC EV ( Ekim 1996 ) Toyota RAV4 3980 mm(l) x 1695 mm(w) x 2410 mm (h) 5 100 km/h 20 kW PEMFC / 120 kg Senkronize manyetoelektrik motor / 45 kW Direk hidrojen Metal hidrid, % 2 ( 100 kg M-H iinde 2 kg H2 ) 175 km

izelge 3.23 Toyota FCHV-3 nin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc /tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi FCHV-3 ( Mart 2001 ) Toyota SUV Kluger V/Highlander 4685 mm(l) x 1825 mm(w) x 1720 mm (h) 5 >150 km/h Toyota PEMFC / 90 kW Senkronize manyetoelektrik motor / 50 kW / 260 Nm Direk hidrojen Metal hidrid NiMH/ Panasonic EV Energy 300 km

36 izelge 3.24 Mazda Demio FCEVin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sistem Sr mesafesi Mazda Demio FCEV ( 1997 ) Mazda Demio 4 90 km/h 4 Mazda grup, toplam 20 kW g AC senkronize motor , 40 kW Direk hidrojen Metal hidrid Ultra kondansatr ( ultra-capacitor ) Hibrid 170 km

3.2.1.4 Hidrojen Depolama Yntemlerinin Karlatrlmas

Sktrlm hidrojen depolama, en basit ve en ucuz depolama yntemidir. Sktrlm hidrojen tanklarnn doldurma zaman benzin tanklaryla ayndr. Depolanan hidrojenin miktarn artrmak iin basncn artrlmas gerekir. Basncn artrlmas ise tankn arlnn artmas demektir. En yksek depolama basnc 700 bar olup tank arl dier depolama yntemlerine gre bir dezavantaj oluturur. Dk basnlarda daha byk alan istenir. Sv hidrojen depolama onun yksek enerji younluu sebebiyle kullanlr. Hidrojeni ok dk scaklklarda ( - 253C ) depolama buharlama problemi ortaya karr. Depolanan sv hidrojenin % 1i gnlk olarak buharlar. Metal hidrid depolamada ise arln % 1-1,5 civarnda hidrojen depolanr. Metal hidridlerin bazs ok pahal bazs da depolanan hidrojeni serbest brakmak iin yksek scaklk ister. Bor, sodyum ve kalsiyum gibi kimyasal hidridler katalitik yakt reaktr iinde suyla ileme sokularak saf hidrojen elde edilir. Reaksiyon yan rnleri ise yeniden evrime sokulur. NaBH4 arlnn % 10,3 kadar hidrojen tutabilir. Otomotiv uygulamalarnda sktrlm hidrojen depolama en yaygn kullanlan yntemdir. Yksek basnl tankta sktrlm hidrojen depolamak, dier depolama yntemlerine gre en basit olandr. Gaz evre scaklnda depolanr. Bylelikle maliyetten ve hacmin s yaltmndan kanlm olur. Gazn tanktan serbest braklmas iin yalnzca valfin almas yeterlidir.

37
3.2.2 Yerinde Dntrme Sistemleri 3.2.2.1 Dntrme Sistemleri 3.2.2.1.1 Buhar Dntrme Sistemi

Yaktn suyla reaksiyona girmesi ile hidrojen elde etme yntemidir. Sistem endotermik olup dardan s ihtiyac duyar. Bu s genellikle yaktn bir ksmnn yaklmas veya yakt pili anot k egzozunda reaksiyona girmeyen hidrojenin bir yakcda yaklmasyla salanabilir. Sistemde elde edilen hidrojen miktar % 67-75 arasndadr. Sistem hidrojen elde etmede en yksek verime sahip metoddur. Yalnz bu sistem yk deiimlerine hzl cevap vermez ve sistemin balatlmas olduka zaman alr. Buhar dntrme genelde hafif hidrokarbonlar ( metan ) veya metanol sisteminde kullanlr.
3.2.2.1.2 Ksmi Oksidasyon Dntrme Sistemi

Yaktn oksijenle reaksiyona girerek hidrojen elde etme yntemidir. Sistem ekzotermiktir. Bu yzden son derece dinamik ve hzl dntrme sistemleri yapmak iin kullanlabilir. Ksmi oksidasyon dntrme sistemini kullanmann ana dezavantajlarndan biri scak blgelerin olumasdr. Bu yzden katalistte bu scak blgenin olumas toplaklama ( sinterleme ) olmasyla sonulanr. Bylelikle katalistin etkinlii der. Ksmi oksidasyon ilemi teorik olarak % 67 hidrojen retir ( Lindstrm ve Petterson, 2003 ). Buna karn otomobillerde oksijenin havayla salanmas ok muhtemeldir. Hava iindeki azot, retilen gaz seyreltir. Bu yzden maksimum hidrojen younluu % 41e der ( Lindstrm ve Petterson, 2003 ). Yakt pilinin performans hidrojen younluuna bal olduu iin bu olay bir dezavantaj oluturur.
3.2.2.1.3 Ototermal Dntrme Sistemi

Ototermal dntrme ekonomik ve teknik sebepler ynnden hidrojen zengini gaz retmek iin en avantajl yoldur. Ototermal dntrme, buhar dntrme ve ksmi oksidasyon tepkimelerinin birleimidir. Ototermal dntrme ekzotermik ksm oksidasyon ve endotermik buhar dntrmenin kart katks yznden dk enerji ihtiyacna sahiptir. Bu tepkimelerin birleimi tepkime scaklk kontroln dzeltir ve scak blgelerin oluumunu azaltr. Ayn zamanda toplaklama ( sinterleme ) ve karbon kelmesi sebebiyle oluan katalist

38 etkinsizliinden korur. O2, su ve yakt deiik oranlarda reaksiyona girer. Reaktantlarn oranlar genellikle reaksiyon ya azck ekzotermik olmal veya ntr yapmak amacyla seilir. Ksmi oksidasyon ve buhar dntrmenin birletirilmesiyle olduka yksek hidrojen younluu retilir. Ototermal dntrme sisteminde elde edilen hidrojen younluu % 50 civarndadr. nk hava iinde bulunan azotun seyrelme etkisi yznden. Ototermal dntrmede buhar dntrme iin gerekli s ksmi oksidasyon dntrme reaksiyonundan s transferiyle elde edilir. Huang vd. ( 2005 ) yapm olduklar almada ototermal dntrme yaparak % 54 hidrojen younluu elde etmitir.
3.2.2.2 Yakt Dntrme Sistemleri 3.2.2.2.1 Metanoln Hidrojene Dntrlmesi

Metanoln dntrlmesinde genellikle buhar dntrme kullanlr. nk olduka dk dntrme scaklna sahip olmas, dntrme ilemi esnasnda kk miktarda yan rn vermesi, benzinde olduu gibi ksa zamanda doldurma kapasitesine sahip olmas, mevcut doldurma istasyonlarn kullanlabilir olmas ve petrolden bamsz olarak doalgazdan retilmesidir. -Metanol Buhar dntrme CH3OH + H2O CO2 + 3H2
H = +49 kj/mol

( 3.3 )

Metanoln buhar dntrmesi 250 C civarnda olup % 75 hidrojen younluu elde edilebilir. Buhar dntrmenin dezavantajlar yava ve endotermik olmas, metanoln veya anot egzozunda yakt pilinde reaksiyona girmeyen hidrojenin yaklmasyla telafi edilebilir. -Metanoln Ksmi Oksidasyon Dntrlmesi CH3OH +
1 O2 CO2 + 2H2 2

H = -192,3 kj/mol

( 3.4 )

Ksmi oksidasyon reaksiyonu ekzotermik olduu iin dardan s almas gerekmez. altrma zaman bu reaktr iin 60 saniyeden azdr. % 40 gibi dk hidrojen younluu elde edilir. Yksek ekzotermik reaksiyon dntrme ilemi iin ana dezavantajdr. nk verilen atk s ve reaktrn scaklk kontrolnn karmak olmas yznden verim der.

39

-Metanoln Ototermal Dntrlmesi Buhar dntrme ve ksmi oksidasyon reaksiyonlarn birleimidir. Net reaksiyon entalpisi sfrdr. 4CH3OH + 3H2O +
1 O2 4CO2 + 11H2 2

H = 0

( 3.5 )

Bu reaksiyon dardan s istemez. 300 C scaklkta maksimum elde edilen hidrojen miktar % 65tir ( Geissler vd., 2000 ). Yksek dnm verimi ve yksek seicilik salamak iin metann olumad ve reaksiyonun terse dnerek tekrar metanoln olumad artlarn seilmesi ok nemlidir ( Han vd., 1999 ).

ekil 3.6 Metanol buhar dntrme deney sonular ( Takeda vd., 2002 ) Takeda vd. ( 2002 ) metanol dntrme zerinde almalar yapmlardr. ekil 3.6da metanol dntrme 260-280C arasnda % 96 ya ular. CO younluu artar. CO younluu 260C zerinde artan scaklkla artar. Yine ayn alma su miktarnn artmasyla CO younluunun azald bulundu. Han vd. ( 1999 ) yakt pili tatlar iin metanol buhar dntrc dntrc 30 kWlk olup sistem iinde metanol tasarladlar. Bu oran

dntrme

% 95 olurken elde edilen hidrojen younluu % 75tir. Geri kalan % 25lik hidrojen bir yakc iinde yaklp buhar dntrme iin gerekli olan s elde edilir. Bylelikle hidrojen kullanm % 100 olup burada kullanlan paladyum membran ve deiim reaksiyonlar yardmyla CO younluu 1 ppm den daha azdr.

40 Han vd. ( 2002 ) 25 kW yakt pili tat iin metanol ileme sistemi gelitirdiler. Bu sistem metanol buhar dntrme; metal membran temizleme ve katalitik yanma birimlerinden oluur. Metal membran yksek saflkta hidrojen retirken, PEM yakt pilinin maksimum g retimi ve alma mrn artrr. Sistem 25 Nm3/h ve % 99,9995 saflkta hidrojen retirken CO younluu 1 ppm den daha azdr. Yakt ileme sisteminin verimi %75 olup PEM yakt pili ( %60 ) ile birlikte tm g retim verimi % 45tir ve 25 kW g retir. Toyotann 1997de gelitirmi olduu RAV4 FC EV tatnda metanol dntrme sistemi kullanp 500 km yol alyor. DaimlerChrysler 1997de gelitirdii NeCar 3 tatnda metanol buhar dntrme sistemi kullanlyor. Tank iinde 40 l metanol depolanp 400 km yol alyor. DaimlerChryslerin 2000 ylnda gelitirdii NeCar 5 tatnda metanol dntrme sistemi kullanlr. Fordun 2000 ylnda gelitirdii Ford Focus FC5 tatnda metanol dntrme sistemi kullanlyor. Mazda 2001 ylnda altrd Mazda Premacy FC-EV tatnda metanol dntrc kullanlyor. Nissan 1999 ylnda gelitirdii Rnessa tatnda 80 l hacminde metanol dntrc kullanlyor. Metanol tanknda 40 l metanol depolanrken dntrcnn stlmas 10-20 dakika sryor ( Gregor, 2002 ). DaimlerChryslerin Jeep Commander2 ( 2000 ) tat 50 kW PEM yakt pili kullanr. Metanol dntrme sisteminin kullanld tat 190 km yol alr. DaimlerChryslerin NeCar 5.2 (2001) tat 85 kW PEM yakt pili kullanr. Tat metanol dntrme sistemi kullanrken 482 km yol alr. GM-Opel EV1 FCEV ( 1997 ) tat, Mitsubishinin SpaceLiner ( 2001, 40 kW PEMFC ) ve VWnin EU Capri Project ( 1999 ) tat metanol dntrme sistemi kullanr. izelge 3.25 Toyota Metanol gl RAV4 FC EV nin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi RAV4 FC EV ( Eyll 1997 ) Toyota RAV4 3980 mm(l) x 1695 mm(w) x 2410 mm (h) 5 125 km/h 25 kW PEMFC, 400 pil, 1,05 x 0,5 x 0,24 m 0.2 kW / dm3 Senkronize manyetoelektrik motor / 50 kW Metanol dntrme / 600 mm (l) x 300 mm ( ap ) Metanol tank NiMH/ rejeneratif frenleme Yaklak 500 km

41

izelge 3.26 NeCar 3in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Sr mesafesi NeCar 3 ( 1997 ) Mercedes-Benz A class 1750 kg 2 120 km/h 2 Ballard Mark 700 yakt pili grubu/ 50 kW 45 kW Metanol buhar dntrme ve tercihli oksidasyon nitesi Metanol, 40 l yok 400 km

izelge 3.27 NeCar 5in teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya NeCar 5 ( 2000 ) Mercedes-Benz A class 2 150 km/h Ballard Mark 900 / 75 kW Metanol dntrme Metanol tank yok

42 izelge 3.28 Ford Focus FC5 Metanol gl yakt pili tatnn teknik verileri ( Gregor, 2002). Yakt pili tat ad Ford Focus FC5 Tat asl Boyut/Arlk Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork / anma gc Yakt salama sistemi Yakt depolama Metanol dntrme Metanol Ford Focus 4,338 m (l) x 1,758 m (w ) / 1769 kg >128 km/h Ballard Mark 900 65 kW AC indksiyon motor ( Ecostar ), 189,8 Nm

izelge 3.29 Mazda Premacy FC-EVin teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Arlk Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi/anma gc/tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Mazda Premacy FC-EV ( 2001 ) Ford P2000 1850 kg 5 125 km/h Ballard 65 kW/Mark 901 AC indksiyon motor /65 kW / 190 Nm Metanol dntrc Metanol tank

izelge 3.30 Nissan Rnessa Yakt pili tatnn teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Nissan Rnessa FCV ( 1999 ) Nissan Rnessa 2 70 km/h Ballard 10 kW PEM / 41 kg Noedimyum senkronize manyetoelektrik motor Metanol dntrc 40 l metanol Li-ion , 100 kg

43

3.2.2.2.2 Benzininin Hidrojene Dntrlmesi

ekil 3.7 PEM yakt piliyle uyumlu ototermal dntrcl yakt salama sistemi ( Moon vd., 2001 ). Hidrojen gnmz datm altyapsn kullanmad iin hidrojen retmek iin sv yaktlar kullanlr. Metanol hidrojen retmede en yksek verimi salar. Ancak bu avantaj benzinin metanolle karlatrldnda daha yksek enerji younluuna sahip olmas ve benzinin ok iyi gelimi yakt datm altyapsna sahip olmasyla telafi edilebilir. PEM yakt piliyle uyumlu ototermal dntrc esasl yakt ileme sisteminin emas ekil 3.7 de gsteriliyor (Moon vd., 2001 ). Sistemde gazlar ktle ak kontrol sistemi tarafndan datlr ve yksek O/C oranlarnda ekzotermie dnr. Eer O/C oran 0,6dan kkse reaksiyon endotermik, 0,6 dan bykse reaksiyon ekzotermiktir ( Moon vd., 2001 ).
1 m )H2 + 3,76N2 2

CnHm + x( O2 + 3,76N2 ) + ( 2n-2x )H2O n CO2 + ( 2n - 2x +

( 3.6 )

44 so-oktann ksmi oksidasyon dntrme reaksiyonunda rn datmnda O/C orannn etkisi 700C de , 8776 h-1 bal hz ve H2O/C oran 3/1 artlar altnda ekil 3.8te gsteriliyor. H2 younluu O/C orann artmasyla azalrken CO2 younluu artar. H2 younluu O/C orannn 0,5i iken % 67,3 ten O/C= 2 iken % 49,5e azald. CO2 younluu ise % 41,9 a ykseldi. CH4 younluu O/C orannn artmasyla hemen hemen ayn kalrken O/C oran artmasyla CO younluu azald. Moon vd. ( 2001 ) yapm olduklar almada O/C = 1 ve H2O/C = 3 oranlarnn en uygun olduu gzlendi.

ekil 3.8 700 C de 8776-1 bal hz ve H2O/C = 3 artlarnda iso-oktann ksmi oksidasyonunda rn dalmnda O/C orannn etkisi (Moon vd., 2001) so-oktann ksmi oksidasyon dntrme reaksiyonu iinde rn dalmnda 700Cde H2O/C orannn etkisi ekil 3.9 te gsteriliyor. H2 younluu H2O/C oran 0,52ten 3e artrldnda %53,7 den %64,7e karken , CO younluu %29dan % 11,5e dyor. Benzinin ( iso-oktan ) dntrme reaksiyonudur. C8H18 + 8H2O 8CO + 17H2 , C8H18 + 4O2 8CO + 9H2 , C8H18 + 4O2 + 8H2O 8CO + 17H2 ,
H = +1273,2 kJ/mol H = -158,1 kJ/mol H = -236,7 kJ/mol

( 3.7 ) ( 3.8 ) (3.9)

Benzinin buhar dntrme sonucu % 75,8 H2 gaz elde edilir. Elde edilen H2 miktar oksijen/benzin orannn artmasyla azalr. nk sadece H2 nin H2O ya dnmesi deil, ayn zamanda oksitleyici olarak kullanlan hava iindeki N2 nin seyreltme etkisi yzndendir.

45 Ototermal dntrmede elde edilen maksimum H2 younluu 700Cde %35,5dir ( O/C =1 veya O/yakt =4 tr ) ( Krumpelt vd, 2002 ).

ekil 3.9 700 700 C de 8776-1 bal hz ve O/C = 1 artlarnda iso-oktann ksmi oksidasyonunda rn dalmnda H2O/C orannn etkisi (Moon vd., 2001) Krumpelt vd. ( 2002 ) PEM yakt pili sisteminde kullanmak iin 10 kWlk benzin dntrme sistemi gelitirdiler. Dntrme sisteminin verimi % 70 olup elde edilen H2 miktar % 40tr. Hacmi 13 l olup g younluu 0,77 kW/l dir. Severin vd. ( 2005 ) gelitirmi olduklar ototermal dntrc sisteme dayal yolcu tat yardmc sistemleri iin benzin yakt ileme sistemi gelitirdiler. Sistem 3-9 kW aras s gc 1-3 kW aras elektrik gc salyor. Yakt ileme sisteminin verimi % 77dir. Balatma zaman 30 dakika llm olup, bu srenin 10 dakikaya inme potansiyeli vardr. Yakt ileme nitesinin hacmi 25 l olup, yakt pil gurubu, hava salayclar ve yardmc sistemlerin olduu tm sistem hacmi 44 l dir. Reaktrn alma scakl dntrcde 700C den, yksek scaklk deiim reaktrnde 400-500Cye , dk scaklk deiim reaktrnde ve seici oksidasyon reaktrnde 250-300C de yakc giriinde 80 C ye der. Toyota 2001 ylnda gelitirdii FCHV-5 tatnda 120 l hacminde benzin dntrme sistemi kullanyor. Yakt tanknda 35 l benzin depolanr (Gregor, 2002 ).

46 izelge 3.31 Toyota FCHV-5 teknik verileri ( Gregor, 2002 ). Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Oturma kapasitesi Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya FCHV-5 ( Ekim 2001 ) Toyota SUV Kluger V/Highlander 4735 mm(l) x 1815 mm(w) x 1685 mm (h) 5 >150 km/h Toyota PEMFC / 90 kW Senkronize manyetoelektrik motor / 80 kW / 260 Nm Benzin dntrme ( 120 l hacmi ) 35 l benzin tank NiMH/ Panasonic EV Energy

3.2.2.3 Gaz Temizleme Sistemi

Hidrokarbon yaktlardan dntrlen gaz H2, CO2 ve COdan oluur. Yakt pilleri en iyi saf H2 ile alr. Fakat CO2 ve N2 gibi gazlara tolerans gsterebilir. Buna karn PEM yakt pilinde kullanlan Pt katalist yalnzca 10- 20 ppm COya tolerans gsterebilir. ( Holladay vd., 2002 ) CO younluu yakt ileme sisteminden sonra gaz temizleme adm eklenmesiyle azaltlr. Gaz temizleme iki yoldan biriyle gerekletirilebilir. Birincisi; su gaz deiim reaktrleri, tercihli oksidasyon ve CO metanlatrmann birleimi gibi ok adml ilemlerden oluur. kincisi; yalnzca hidrojenin gemesine izin veren membranlar veya CO2 in gemesine izin veren membranlar kullanlmasdr. CO temizlemek iin kullanlan membran ayrmada, Pd membran CO i etkili bir ekilde kaldrr. Ama bu membranlar byk basn fark ve yksek scaklk istemesi sistem verimini azaltr. Metanlatrma ileminde CO hidrojenle reaksiyona girerek metan ve su oluturur ( CO + 3H2 CH4 + H2O ). Ama istenen H2 miktar kaldrlmak istenen COnn 3 katdr. Su gaz deiim reaksiyonunun kontrol daha kolaydr. nk su gaz deiim reaksiyonu ( H =-41,1 kJ/mol ), tercihli oksidasyondan ( H = - 2183 kJ/mol ) daha az ekzotermiktir. Buna karn CO yu oksitlemek iin gereken katalist hacmi, tercihli oksidasyon iin daha azdr. nk tercihli oksidasyon reaksiyonunun hz su gaz deiim reaksiyonundan daha hzldr. Su gaz

47 deiim reaksiyonu sonunda CO younluu PEM yakt pili iin gereken miktarlarn altna inmez. Tercihli oksidasyonda kk miktarda hava, dntrlm yakta beslenir. CO, Rh veya Ru destekli alminyum katalist kullanlarak CO2 ye dntrlr. CO temizleme ilemi iin tercihli oksidasyon, membran ayrma ve metanlatrma ilemlerine gre daha dk parasitik sistem yk ve enerji istedii iin istenir. Su gaz deiim reaksiyonu sonunda CO younluu % 1-2 oranndadr. Bu yzden PEM yakt pili dntrme sistemlerinde CO temizleme alt sistemi su gaz deiim reaksiyonu ve tercihli oksidasyon reaksiyonuyla beraber olmak zorundadr. Tercihli oksidasyon reaksiyonu sonunda CO younluu 10 ppmin altna drlr. CO younluu kullanlan anot maddesine ve PEM yakt pili alma scaklklarna gre 20 ile 100 ppm in altnda olmaldr ( Ho Lee vd., 2002 ). Yksek scaklk PEM yakt pillerinin gelitirilmesi ( 120- 160 C ) ile Pt katalist CO tolerans 50 ppme kartlabilir ( Huang vd., 2005 ). CO younluu 20 ppmin stnde anot elektrotta kullanlan Pt katalist CO tarafndan zehirlenir. Heinzel vd. ( 2005 ) gelitirmi olduklar sistemde, tercihli oksidasyon temizleme ilemi sonunda CO younluu 20 ppmin altna drld. - Su gaz deiim reaksiyonu CO + H2O CO2 + H2
H = -41,4 kJ/mol

( 3.10 )

- Tercihli oksidasyon reaksiyonu CO +

1 O2 CO2 2

H = -283 kJ/mol (Ho Lee vd, 2002 )

( 3.11 )

CO temizleme ilemi esnasnda 300-450 C de demir-krom oksit katalist, 160-270 C de bakr-inko oksit katalist kullanlabilir ( Krumpelt vd., 2002 ). Metal membran CO temizleme sistemlerinin gelitirilmesi ile % 99,9995 saflkta hidrojen elde edilirken CO younluu 1 ppm in altndadr. Bylelikle yakt pili grubu maksimum elektrik retim rejimine ularken grubun alma mrde artar ( Han vd, 2004 ). Bu membranlar Pd alaml metaller kullanr. Yalnzca H2 nin gemesine izin verir. Bundan baka CO2 seici membran kullanlmaya balanmtr. Bu membranlarda yalnzca CO2 geer. CO2 nin srekli kaldrlmas, CO2 seici membran reaktrlerle dk scaklkta ( 150 C de ) hidrojen younluunu artrmak ve CO dnmn artrmak iin en mit verici yaklamdr.

48 H2 seici membranlarla karlatrrsak, CO2 seici su gaz deiim yi temizlemek iin kullanlr. Huang vd., ( 2005 ) yapm olduklar almada CO2 seici su gaz deiim membranlarn kullanarak CO younluunu 10 ppm den daha aza indirir. Reaktrn dntrme verimi % 97 dir. Ototermal dntrme iin Hidrojen younluu % 54, buhar dntrmede ise % 96,6 dadr. reaktr daha ok

avantajldr. nk H2 zengini rn yksek basnlarda elde edilir ve hava bu ieri giren CO2

ekil 3.10 Tercihli oksidasyon deneyinin sonular ( Takeda vd., 2005 ) Takeda vd. ( 2005 ) tercihli oksidasyon zerine yapm olduklar almada, tercihli oksidasyon deney sonular ekil 3.10 da gsteriliyor. Katalistte CO emilmesi yznden CO oksidasyonu iin dk scaklk bir avantajdr. 100-150 C arasnda CO younluu minimum deerindedir. Artan katalist scaklyla emilen CO miktar azalr. CO nn seici oksitlenmesi kaybolduundan oksijen hidrojenle reaksiyona girer. Dolaysyla CO younluu artar. CO younluu 230 C de maksimum deerine ular. Bu scakln zerinde CO younluu COnn metanlamas sebebiyle azalr. Metanlama byk miktarda H2 tketir. CO younluu 300 C nin zerinde reaksiyon ynnn deimesi ile tekrar artmaya balar. O2/CO mol oran CO oksitlenmesinde nemli etki yapar. CO younluu O2/CO oran 0,5 te 1,5 takinden daha yksektir. Ho Lee vd. ( 2002 ) 1 kWe ve 10 kWe tercihli oksidasyon temizleme sistemi gelitirdiler. Sistemlere benzin dntrcden gelen gazn % 1-2 si CO iermektedir. 1kWe sistem iin CO younluu sabit durum ve deiken artlarda 10 ppm in altnda olup sistem hacmi 0,26 l/kWe dir. 10 kWe lik tercihli oksidasyon sisteminde ise CO younluu sabit durumda 20

49 ppm in altnda, deiken artlar altnda 30 ppmin altna indirilmi olup sistem hacmi 0,25 l/kWe dir. Bu hacmin yakt ileme sisteminin % 20 sini oluturmasn tahmin ediliyor ( yakt ileme sisteminin hacmi 1,25 l/kWe dir). Otomobiller iin en uygun yntem u an iin su gaz deiim reaksiyonu ve tercihli oksidasyon reaksiyonun birlikte kullanld sistemlerdir.
3.2.3 Hidrojen depolama, metanol ve benzin dntrme sistemlerinin karlatrlmas

Sktrlm hidrojen depolama sistemi yakt dntrme sistemlerinden dizayn bakmndan daha basit, daha ok verimli ve daha dk maliyetlidir. Metanol ve benzin dntrme sistemlerindeki dnm kayplar yznden verim der. Hidrojeni yakt pili tat saf hidrojen kulland iin yakt pili sisteminde kayplar ok azdr. Metanol ve benzin dntrme sisteminde ise dntrlen gaz sadece H2 iermedii iin CO ve CO2 yakt pili verimini drr. Dolaysyla otomotiv uygulamalarnda en ok sktrlm hidrojen depolama sistemi tercih edilir.
3.3 Hava Salama ve Nemlendirme Sistemi

Hava salama alt sistemi yakt pilinin % 80 bal nemde ve maksimum 60 C scaklkta temiz hava salar. Hava salama sisteminin emas ekil 3.11 de gsteriliyor. Nemlendirme su pskrtme ile gerekletirilir. Nemlendirme odasna su ak oda knda nemlendirme seviyesine dayanan su enjektrlerini kontrol eden negatif geri besleme sistemi tarafndan kontrol edilir. Nemlendirme havas odann iinden gemesi ve soumas yznden, sv su nemlendirme odas iinde toplanr. Su rezervuar younlaan svlar toplar ve onlar yakt pili soutma sistemine ve pskrtme nozuluna salar. Reaktantlarn nemlendirilmesi PEM yakt pili grubunun performans iin kritiktir. Gnmz PEM yakt pilleri reaktant gazlarn nemlendirilmesine olduka duyarldr. Nemlendirme sisteminden herhangi bir fazla su yakt pili iine akarsa, bu su k gc kapasitesini azaltr ve yakt pili grubuna zarar verir. ok ayrntl hazrlanm nemlendiriciler tattaki snn kullanm iin istenir. Elektrik gcnn kullanlmas tm sistem verimini azaltr. evre atmosfer artlar nemlendirme odasnn dizaynnda hesaba katlmal. Yakt pili hava salama sistemi k scaksa, nemlendirme hava akkan souk ve kuru giri artlar bir tartma konusudur. Scak ve nemli giri artlaryla karlatrrsak, souk ve kuru durum daha

50 ok stma ister ve grup knda elde etmek iin daha ok su eklenmesini ister. Scakln bu doal etkisi havann nem tama kapasitesini etkiler. Yani evre atmosfer artlarna bakmakszn uygun k artlarn salayan kontroll sistem retmek gerekir. evre artlarnn hava salama sistemi zerinde, altsistemlerin scaklk farklar mutlaka dnlmelidir. Reaktant scaklklar ve yakt pili soutma su scaklklar arasndaki byk farkllk, reaktant akkanlardan suyun youmas yznden su basknlarna veya scak reaktantlarn yakt pili grubu iindeki membranlardan suyun emilmesi yznden ar kuru artlara sebep olur.

ekil 3.11 Hava salama sisteminin emas ( Nelson vd., 2000 ) Yakt pili grubu iinde kimyasal reaksiyon yznden yakt pilinin hava egzos akkan su damlacklar ve buhar ierir. yongiderici su tanknda su seviyesini devam ettirmek iin hava egzos akkan iindeki su elde edilmelidir. Bu su/hava ayrc kullanlarak gerekletirilir. Ayrcda egzos hz yavalatlr. Havann yavalamas ile su damlacklar dmeye balar ve onu odada toplar. Ayrma sonras su soutucu rezervuar tankna geri pompalanr. Hava salama sistemi bal nemi % 80 den fazla olan temiz havay yakt pili grubuna salar (Hwang vd., 2005 ). evre havas oksitleyici olarak besleme hattna girer. Vantilatr kullanlarak filtreden geen hava tozdan ve yadan temizlenir. Yk takip teknii hava

51 salama sisteminde kullanlr. Vantilatr elektrokimyasal reaksiyon iin istenen oksitleyici karlamak iin ak hzn deitirir. Bu darbe genilik modlasyonu kontrol yoluyla motor hz deiimiyle baarlr. Farkl g artlarnda hava salama yolu; -Dk yakt tketimi; Elektrokimyasal reaksiyonu desteklemek iin hava ak hz sabit dzeyde tutulur. - Yksek g tketimi; hava ak reticilerin tavsiye ettii 2,5 stokiyometrik oran karlamak iin deiir. Yakt pilinden salanan g artt zaman, vantilatr motor hz katoda daha ok hava salamak iin artrlr. Bu stokiyometrik oran 2,5 dan daha az olduu iindir. Yakt pili gc azald zamanda vantilatr motoru yavalar. Bu hareket sistem verimini artrr. -Yakt pili sistemi balatlp kapatld iin vantilatr ksa periyot iinde tm gte katot iindeki suyu kaldrmak iin alr. Havann stokiyometrik oran daima 2,5 den byktr. Katot iindeki yksek hava stokiyometrik orann amac, yalnz katoda yeteri kadar hava salamak deil ayn zamanda gl katot ak kullanarak katotdan yan rn olan suyun kaldrlmasnda etkili olmaktr. Reaktantantlarn nemlendirilmesi PEM yakt pilinde nemli olduundan havay

nemlendirmek iin nemlendirici kullanlr. Burada egzos su buhar nemlendirici iinde yeni gelen souk ve kuru havaya transfer olur. Harcanan gazlar nemlendiriciden kar ve su buhar asla youmaz. Proton Motor yakt pili sisteminde yakt pili grubunu nemlendirme iyonu gidericideki suyun hava giri manifolduna pskrtlmesi ile gerekletirilir. Hava k scakl 60 C yi getiinde, pskrtme otomatik olarak harekete geer ( Corbo vd., 2005 ). Hava salama sistemi ya kompresr kullanarak yksek basnta yada vantilatr kullanarak alak basnta alr. Her iki dizayn otomobil uygulamalarnda kullanld. ekil 3.12 de hava salama sistemi gsteriliyor. Hava salama sistemi deiebilir hzda elektrik motoruyla beraber kompresr basn ve hava ktlesi salar. Sktrlm hava dorudan yakt pili grubuna gnderilir. Kondenser katot egzosunda sv su elde etmek iin kullanlr.

52

ekil 3.12 Yakt pili sisteminde yksek basnl hava salama sistemi ( Moore vd., 2005 )
3.4 Soutma Sistemi

Yakt pillerinin soutulmas tat uygulamalar iin en nemli grevlerden biridir. Tat radyatrnn birincil fonksiyonu yakt pili grubunun alma scakln srdrmektir. Is kayplar, grubun verimsizlii ve grup iinde youan su yznden oluan grup s kayplarnn birleimidir. Yakt pilinin egzosu, iten yanmal motorun egzosu gibi deildir. Bu egzos gaz beraberinde hibir nemli s akn srklemez. Yakt pili grubu iten yanmal motorlardan daha ok verimle almasna ramen yakt pili soutma sisteminde kaybolan snn miktar ok byktr. Bu iten yanmal motorun yksek scaklktaki egzosundaki uzaklatrlan enerjinin miktarnn ( > % 33 ), yakt pili egzosunda uzaklatrlan enerjiden ( > % 10 ) olduka yksek olmasndandr ( Moore vd., 2005 ). Bu yzden yakt pili sistemi tarafndan yok edilmesi gereken s ak iten yanmal motorlarla karlatrldnda yaklak iki katdr (Rogg vd., 2003). Bununla beraber s transferi iinde elde edilebilen scaklk fark yaklak % 50 azaltlabilir. Scaklk farkyla balantl istenen soutma gc yakt pili tat iin iten yanmal motorla karlatrldnda drt kat daha yksektir. Yani yakt pili tat iin iten yanmal motoru soutmak iin istenen soutma sisteminin aynsndan drt tanesi gerekiyor (Rogg vd., 2003). ten yanmal motorlarla karlatrldnda yakt pili altsistemlerinden snn kaldrlmas iki bakmdan problem oluturur. ten yanmal motorlar ok yksek egzos scaklna sahip ve egzos borularyla atk snn byk ksm atmosfere atlr. Yakt pili dk egzos scaklna sahip ve yakt pili grubundan ok az s kaldrr. nk PEM yakt pili, yakt pili egzosuyla ayn scaklkta reaktantlar ister. Neredeyse % 100 atk s soutucu su tarafndan kaldrlmak zorundadr. kinci problem yakt pili membrann 80-90 C nin zerinde alamamas.

53 Hwang vd. ( 2005 ) gelitirmi olduklar yakt pili sisteminde yakt pili grubu su soutmaldr. ekil 3.13 de gsterilen yakt pili sisteminde soutma sistemi su pompas, iyongiderici, su tank, iki termoeleman ve turbofanl kanatl boru tipi s deitiricisinden oluur. Rezervuardan soutulmu su, su pompasyla grup iine pompalanr. Gruptan kan scak su nce iyon gidericiye, ondan sonra kanatl boru tipi s deitiriciye girer. yon giderici evsel su artma sistemleriyle ileyi ve boyut olarak ayndr. Kanatl boru tipi s deitirici bakr kanatl 316 paslanmaz kaynakl elik tpler ve dk profil tabanl turbofandan yaplr. ki termoeleman grup giri ve kna yerletirilir. Termoelemanlar yakt pili grubunun bir tarafndan dier tarafna scaklk artn ler ve radyatr kullanlarak gruptan kaldrlacak sy belirler. Ayrca turbofan, grup k scaklndaki deiime bal olarak kontrol sistemi tarafndan harekete geirilir. Scaklk 45 C yi getiinde turbofan elektrokimyasal reaksiyon tarafndan retilen sy kaldrmak amac ile altrlr. Grup k scakl 40 Cnin altna indii zaman turbofan gten tasarruf salamak iin kapatlr. Proton Motor yakt pili sisteminin soutma sistemi, pompa scaklk ve ak hz sensrleriyle donatlm iyongiderici su devresinden oluur.

ekil 3.13 Yakt pili sistemi ( Hwang vd., 2005 )

54
3.5 Kontrol Sistemi

Yakt pili almasnn kontrol btn alma artlar altnda yakt pilinin gvenli bir ekilde balatlp, izlenmesi ve kapatlmasn salayan algoritmalarn hazrlanmasyla birlikte kk mikro kontrol elemanlar ister. Hwang vd, ( 2005 ) gelitirmi olduklar yakt pili sisteminde Intel 8051 mikro ilemci sistem beyni olarak hareket eder. Mikro kontrol eleman voltaj, akm, scaklk ve basn sensr sinyalleriyle izler. O ayn zamanda hava vantilatr, solenoid valf, su pompas ve turbofan gibi cihazlar ynetmek amac ile uygun hareket alr. Proton Motor yakt pili sistemi FieldPoint kontrol cihaz kullanr. Bu cihaz hava k, su k scakl, hava giri ak hz, hidrojen giri basnc, toplam akm ve voltaj k gibi tm sensrlerde retilen sinyalleri elde ederek tm sistemin kontrol salanr ( Corbo vd., 2005 ).
3.6 Direk Hidrojen Yakt Pili Sistemi

ekil 3.14 Sktrlm direk hidrojen yakt pili sistemi ( Ahluwalia ve Wang, 2005 ). ekil 3.14 de sktrlm direk hidrojen yakt pili sistemi gsteriliyor. PEM yakt pili 2,5 atm ve 80 C de % 50 verimle alr. Sktrlm hidrojen ve hava, proses suyu ve yakt pili grup

55 soutucudan gelen snn kullanlmasyla grup scaklnda % 90 bal neme kadar nemlendirilir. Sistem basnc ksmi ykte 2,5 atm den dktr. Katot havasnn nominal ak hz hidrojeni tamamyla oksitleyecek ihtiyacn iki katdr ( % 50 oksijen kullanm ). Proses suyu, grubun aa akkannda hareketsiz ayrc iinde youturucuda ve buu nleyicide kullanlan havadan elde edilir. Grup iinde soutucuya transfer edilen atk s ya anot ve katot akkanlarnn nemlendirilmesinde kullanlr veya radyatrden dar atlr. Is ve su ynetim sistemi iki soutucu devre ve bir proses su devresinden oluur. Yksek scaklk devresi gruba 7080 C de soutucu ( etilen glikol ve su karm ) teslim eder ve grup atk ss hava soutma radyatrnden atlr. Yksek scaklk soutucu katot ve anot akkanlarnn n str ve nemlendirme gizli ss salar. Dk scaklk devresi kovanl borulu kondensere 5570 C de soutucu teslim eder ve tahrik inverter motorunu soutur. Tat hava soutma ( a/c ) sisteminin kondenseri dk scaklk soutucu ile soutabilir. Dk scaklk soutucusuna yakt pili sistemi kondenseri, tahrik inverter motoru ve a/c kondenserde transfer edilen s hava soutma radyatrnde evreye atlr. ki yksek scaklk ve bir dk scaklk devresi ayr radyatrler ierir, ama bir soutucu rezervuar paylar. Proses su devresi, anot ve katot akkanlarn nemlendirmek iin iyongidericideki su kullanlr. Srdrlebilir sr artlar altnda sistem, nemlendirici iinde kullanlan proses suyunu yakt pili sisteminden elde edilir. Tm sr artlarnda, zellikle hzl yavalama veya ok dk yklerde proses suyunu tamamyla elde edilmesi mmkn deildir. Buna ramen istenen sr artlarnda ( yksek ykler ve hzlanma ) altnda grup iinde retilen fazla suyun elde edilmesiyle istenmeyen sr artlar ( dk ykler ve hzl yavalama ) altnda tketilen net suyu telafi etmek iin sistem ntr yaplr.
3.7 Yakt Dntrcl Yakt Pili Sistemi

ekil 3.15 de yakt dntrcl yakt pili sistemi gsteriliyor. Sistem; yakt pili sistemi, g aktarma sistemi ve yakt tankndan oluur. Yakt dntrc iinde hidrokarbon yaktlar hidrojen, karbondioksit ve karbonmonoksite dntrlr. Dntrc yaktn zelliklerine bal olarak 300 ve 750 C arasndaki scaklklarda olmaldr. Dntrme ilemleri iin gerekli s katalitik yakcdan s deitirici yoluyla salanr. Katalitik yakc yakt olarak yakt pilinde reaksiyona girmeyen fazla hidrojeni kullanr. Balatma srasnda ek yakt gerekli dntrc scakln salamak iin katalitik yakcya gnderilir.

56

ekil 3.15 Yakt dntrcl yakt pili sistemi ( Schlect, 2003 ).

57 4. YAKIT PL TAITLARI Yakt pili tatlar sadece yakt pili kullanan tatlar ve hibrid yakt pili tatlar olarak snflandrlr. Sadece yakt pili kullanan tatlar batarya kullanmakszn g kayna olarak yalnzca yakt pili sistemi kullanlr. Yakt pili sistemi tatn g aktarma sistemine elektrik salar. G aktarma sistemi, yakt pili gcn deiebilir frekans ve deiebilir voltajda AC gcne dntren inverter, AC tahrik motoru ve gc motordan tekerliklere aktaran transmisyondan oluur. Hibrid yakt pili tat, yakt pili sistemi ile paralel bir ekilde batarya kullanr. Hibrid yakt pili alma sistemi, yakt pilinin yksek enerji younluu ve bataryann yksek g younluunu ok verimli kullanmasn salar. Tatn hzlanmas gibi g isteinin yksek olduu zamanlarda batarya istenen gc salar. G istei seyir halinde olduu gibi dkse yakt pili istenen gc salar. Batarya dk yklerde alma esnasnda arz edilir. Yani g ve enerji isteine bal olarak, yakt pili tatn seyir halindeki gcn karlayacak ve bataryada maksimum gc salayacak ekilde dizayn edilir. Yakt pili tatlar iten yanmal motorlar gibi yakt pili sistem paralar tatn nnde toplanmasna gerek yoktur. General Motor Hy-wire asisinde sistem paralarn esnek biimde yerletirirken by-wire teknolojisini de kullanr. By-wire teknolojisi tatn hzlanmas, frenleme ve direksiyon fonksiyonlarn elektronik olarak kontrol edilmesidir. ekil 4.1 de yakt pili tatnda GM Hy-wire asisi, elektrik g aktarma ve sktrlm hidrojen depolama sistemi gsteriliyor.

ekil 4.1 GM Hy-wire asisi ( Helmolt, 2003 )

58 Yakt pili sistemleri gelecekte iten yanmal motorlar ve elektrik tatlaryla rekabet edebilmesi iin daha iyi yakt ekonomisi, dntrcl yakt pili sistemleri iin daha temiz emisyonlar, ayn gte performans ve tank mesafesi, ayn derecede gvenilirlik, her trl atmosfer artna, scakla ve ykseklie uyumlu olmal, yaklak olarak ayn maliyeti salamal, motor blmne ve tatn altna yerletirilebilir olmal, hzl balatma ve hzl transit cevap verebilme gibi zellikleri karlayabilmelidir. zellikle balatma problemi zlmelidir. Souk balatma tatn 25 C scaklkta altrlmasdr. Tatn altrma zaman iten yanmal motorlarla karlatrldnda bir problemdir. Souk altrma iin 100 kg arlndaki yakt pili grubunu 25 C den 0 C scakla kartmak iin gereken s 1200 kJ dur ( Konrad vd., 2003 ). 5 kW yakt pili gcyle karlatrldnda, eer hibir s kayna yoksa snma zaman drt dakikadr. Yakt pili tatlarnda ama-kapama ilemi esnasnda hibir mekanik g veya elektrik g harcanmaz. Dolaysyla kimyasal gte harcanmaz. Yani hibir ktle veya enerji transferi olmaz. Kabul edilebilir bir sistem 1 saniyenin altnda sistemi altrabilmeli ve ihmal edilebilir seviyede grlt kartacak ekilde dizayn edilmelidir. Yakt pili sistemine hzl balatmaya iki problem engel olur. Birincisi dondurucu scaklklarn altnda sistem iinde kalan suyun veya yakt pili grubunun almaya balamasyla retilen suyun donmasdr. kincisi yakt pili performansna bal olan scaklk, normal alma scaklna ( 80 Cye ) gelene kadar gelen srenin ksaltlmas. Direk hidrojen yakt pili sistemin iin DOE nin 2010 yl 20 C de souk altrma hedefi 30 saniyede maksimum gce ulamaktr ( Sundaresan ve Moore, 2005 ). PEM yakt pilleri otomobillerde dk scaklkta almalar, daha ksa balatma zaman ve iyi dinamik ve transit cevap zelliklerine sahip olduu iin seilir. Yakt pili tatlarda kullanldnda yakt pilinde retilen elektrik enerjisi bir motor yardmyla mekanik gce evrilmek zorundadr. Bu motor genellikle DC-DC konverterdir. Yakt pili sistem performansnda yakt pili motoru, DC-DC konverter ve tahrik g motoru ok nemlidir. Yakt pili sisteminde ana kayplar yakt pili grubunda gerekleir. Burada tketilen enerjinin bir ksm diren kayplar ve dier kayplar yznden sya dnr. Yakt pili sisteminde ikincil byk kayp hava kompresrnde havay sktrmak iin, pompalarda suyu pompalamak iin tketilen elektrik enerjisinden kaynaklanmaktadr. Yakt dntrme sistemli yakt pillerinde seyreltik hidrojen ( Yani % 100 hidrojen kullanlmaz. Dntrc

59 gaz iinde CO ve CO2 de bulunur.) kullanlr. Buradaki kayplar benzin ve metanoln dntrlmesi srasndaki kayplar ve dntrlen gazn temizlenmesi srasndaki kayplar. Bunun yannda yakt pili sisteminde seyreltik hidrojen kullanmyla sisteme giren hidrojenin tamamnn reaksiyona girmemesi. Yakt kullanm genelde % 85 dir ( Rajashekara, 2000 ). 4.1 Hibrid Yakt Pili Tat ( Yakt Pili + Batarya ) 4.1.1 Hibrid Yakt Pili Tat zellikleri Yakt pili tatlarnn hibridlemesi, yakt pilinin boyutunu batarya kullanarak azaltmaya imkan verir. Yksek yklerde ve hzlanma gibi istenen g yksekse, hibridleme yakt pili sistemini ok verimli bir ekilde almasn salar. Tat retiminin balang maliyeti, pahal yakt pili maliyetinin drlmesi ile azaltlm olur. Tatn istedii g dkse yakt pili istenen gc salar. Batarya kullanm yakt pilinin hzl balatlmas ve rejeneratif frenleme enerjisinin elde edilmesini maliyetidir. Hibrid yakt pili sisteminde iki enerji durumu vardr. Birincisi yakt pili sistemi seyir hali iin istenen tm gc tata salarken batarya yalnzca tatn balatlmas ve maksimum g salamak iin kullanlr. Yakt pili gc batarya arz durumuyla etkilenir. nk bataryann tamamyla boalmas veya ar arz edilmesi nlenmelidir. G isteklerinde ani artlar minisaniye lekli zamanda meydana geldii zaman, byk miktarda elektrik gc bataryadan alnr. nk dinamik cevap zaman 100 ms civarnda olup yakt piline istenen yk salayacak yaktn salanmas mmkn olmadndan bu istek yakt pili sisteminde ani olarak gerekletirilemez ( Braun vd., 2003 ). kinci enerji durumu batarya yalnzca yardmc olarak kullanlmaz, ayn zamanda yakt pili sisteminden istenen g dalmn etkilemede kullanlr. Hibrid sistem iinde uygulanan ani yk deiimleri yakt pili sistemi yerine batarya tarafndan salanmas ile nlenir. ekil 4.2 de yakt pili hibrid tat gsteriliyor. Tat yakt pili sistemi, yardmc g bataryas, motor ve kontrol sisteminin bulunduu g aktarma sisteminden oluur. Yakt pili sistemi hava salama, yakt salama ve soutma sisteminden oluur. Yakt pili voltaj genellikle tatnkinden daha dktr. Yakt pili voltajn artrmak grup miktarnn artrlmasyla salar. Hibridlemenin dezavantaj tat sisteminin karmakl, arlk art salamas, kontrol sisteminin karmakl ve fazladan batarya

60 salanabilir. Ama genelde dc-dc konverter ve dc-ac inverter kullanlr. Ayn zamanda motor ve transmisyon bu sistemde kullanlr. Kontrol sistemi scaklk, basn, nemlendirme, batarya arz durumu, arz-boalma akm, yardmc konverter ve hibrid g k gibi alma artlarn dzenler.

ekil 4.2 Yakt pili hibrid tat ( Jeong ve Soo Oh, 2002 ). Yakt pili hibrid tatlarnda bataryann grevi; Tat elektrik aralarnn enerji kayna, rejeneratif frenleme ile enerji depolama, dk yklerde yakt pilinden retilen elektrik enerjisini depolama, yksek ykte yakt pili gcne yardm etmek, tat ok dk ykte alrken ana enerji salayc olarak almaktr. Yakt pilinde hibrid kontrol metodu batarya arz durumuna baldr. stenen yakt gc, yakt pili maksimum gcnn % 20 sinden daha dkse, batarya tatn tm gcn salar ve yakt pili kapatlr. stenen tat gc yakt pili maksimum gcnden daha bykse batarya g salamaya balar. Batarya arz durumu yakt pili maksimum gcnn % 20 ile 80 ni arasndadr. Batarya arz durumu % 40 n altnda ise batarya arz edilmeye balanr ve % 80 in zerinde arz ilemi durdurulur.

61

ekil 4.3 30 kW yakt pili ve 45 kW lk batarya gc iin simlasyon programna gre tat g istei yakt pili g k ve batarya g k gsteriliyor ( Jeong ve Soo Oh, 2002 ). ekil 4.3 de 30 kW yakt pili ve 45 kW lk batarya gc iin simlasyon programna gre tat g istei yakt pili g k ve batarya g k gsteriliyor. Yakt pili yalnzca 6-30 kW aras g istendii zaman alr. Batarya tek bana yalnzca 6 kW dan daha az g istendii zaman alr. Batarya ve yakt pilinin her ikisi, istenen g 30 kW getii zaman alr. Tat yavalama ve frenleme yapt zaman rejeneratif enerji elde edilir ve depolanr. Yakt pili hibrid tatnn yakt ekonomisi kontrol metodu ve alma artlaryla deiir. Hibridleme oran=(Maksimum tat gcMaksimum yakt pili grubu)/Maksimum tat gc 75 kW yakt pili hibrid tatnn yakt ekonomisi simlasyon sonular ekil 4.4 de gsteriliyor. Buna gre batarya gcnn 25 kW a kadar art yakt ekonomisini artrr. nk rejeneratif frenleme enerjisinin elde edilmesi ve bataryada depolanmas yznden bir art gerekleir. Yakt pili verimi dkse bataryann almasyla yakt pili verimli bir ekilde altrlr. Yakt ekonomisi hibrid oran 0,2 den 0,33 takinden daha dktr. nk bataryann kk olmas batarya akmnn byk olmas yznden batarya arz boalma verimini dk olmas yzndendir. Hibridleme oran 0,33 den daha yksek olduunda yakt ekonomisi azalr. nk batarya ana tat g kayna olduundan arz boalma zaman

62 ve bataryadan alnan akmn artmas yzndendir. Batarya gc 55 kW ve yakt pili gc 20 kW olduunda 75 kW komple yakt piline gre verim daha dktr.

ekil 4.4 75 kW lk yakt pili hibrid tatnn yakt ekonomisi simlasyon sonular gsteriliyor ( Jeong ve Soo Oh, 2002 ). Otomotiv reticileri tarafndan retilen hibrid yakt pili tatlar; Daihatsu MOVE EV-FC (1999) ve MOVE FCV K2 ( 2001 ) tatlar, DaimlerChryslerin Jeep Commander2 ( 2000 ) , NeCar5.2 ( 2001 ), Natrium ( 2001 ), F-Cell ( 2002 ) tatlar, Esoro nn Hycar ( 2001 ) tat, Fiatn Seicento Elettra H2 Fuel cell ( 2001 ) tat, Fordun Advanced Focus FCV ( 2002 ) tat, GM-Opelin EV1 FCEV ( 1997 ) tat, GMnin Precept FCEV ( 2000 ), HydroGen1 (2000), Chevy S-10 ( 2001 ), Phoenix ( 2001 ) tat, Hondann FCX-V1 ( 1999 ), FCX-V3 (2000), FCX-V4 ( 2001 ), FCX ( 2002 ) tatlar, Mazdann Demio ( 1997 ) tat, Mitsubishinin SpaceLiner ( 2001 ) ve Grandis FCV tatlar, Nissann Rnessa ( 1999 ), Xterra ( 2000/2001 ), X-TRAL ( 2002 ) tatlar, ve Hyundain Tuscon FCEV ( 2004 ) tatdr. 4.1.2 Jeep Commander 2 Hibrid Yakt Pili Tat Jeep Commaner 2 metanol dntrcl yakt pili tat, Jeep Grand Cherokee esasldr. Batarya anlk g ve frenleme enerjisini elde edilmesine salar. ekil 4.5 de Jeep Commander 2nin yerletirme dzeni gsteriliyor.

63

Yakt dntrme sistemi tatn nnde, beraberinde iyongiderici su tank vardr. Yakt pili gruplar, hava kompresr ve dk scaklk CO temizleme nitesi ( tercihli oksidasyon ) tatn arkasna yerletirilmitir. Batarya tatn merkezine yerletirilmitir. Elektrik g aktarma sistemi iki tane n ve arka aksda beraberinde inverter ve tahrik motorundan oluur. izelge 4.1 de Jeep Commander 2 nin teknik zellikleri veriliyor. Yakt pili motoru; PEM yakt pili gruplar ve metanol yakt dntrme sisteminden oluur. Yakt dntrme sistemi Xcellis tarafndan gelitirilmi olup Ballard tarafndan retilen iki adet 25 kW yakt pili grubu kullanlmtr. Yakt pili gruplar anot tarafnda nemlendirilmi hidrojen ve katot tarafnda nemlendirilmi hava istiyor. Basnl evre havas hava kompresr tarafndan katot tarafna oksitleyici olarak salanr. Yakt dntrme sistemi anot iin basnl nemli hidrojen salar.

ekil 4.5 Jeep Commander 2 hibrid yakt pili tat ( Tran ve Cummins, 2001 ) Metanol buhar dntrme, metanol dntrmek iin dk s istei ve daha yksek hidrojen younluu verir. ekil 4.6 da Jeep Commander 2 nin metanol buhar dntrme

64 sistemi gsteriliyor. Tat souk altrma ve normal altrma olmak zere iki modda alr. Souk altrmada yakt pili sistemi batarya kullanr, dardan saf hidrojen ve metanol, yakt dntrme sistemi normal alma scaklklarna gelene kadar kullanlr. Yakt pili motoru souk altrmada hava kompresr ve dier birka yakt pili yardmc paralar batarya gcn iki ynl DC/DC konverter vastas ile kullanr. saf hidrojen anot tarafna dardan sktrlm hidrojen ielerinden salanr. Yakt pili gruplar birka saniye iinde g retir ve tm yardmc paralar yakt pili grubundan gelen gc kullanmaya balar. Bu 6 kW anot elektrik gc yakt pili motorunun tmyle snmasna yardm eder. Yakt dntrme sistemi 240 C scakla stldktan sonra, metanol dnm balar. Yakt dntrme paralar onlarn dizayn edilen reaksiyon scaklna ulaana kadar dntrlm yakt yanma odasnda ve ardyakcda yaklr. Yakt dntrme sistem scakl 270 C ye ulaana kadar sistem stlr. izelge 4.1 Jeep Commander 2nin teknik verileri Yakt pili tat ad Tat asl Boyutlar Arlk Maksimum hz Yakt pili tipi / anma gc Motor tipi / anma gc / tork / alma voltaj / arlk Yakt salama sistemi Yakt depolama Yardmc batarya Metanol buhar dntrme Metanol 90 kW NiMH Jeep Commander 2 Jeep Grand Cherokee 4,72 m(l) x 2,03 m(w) x 1,76 m (h) 2590 kg 140 km/h 2 adet Ballard MK 705 PEMFC/50 kW ift motors AC / 83kW / 229 Nm

Normal alma modunda, metanol 40 l paslanmaz elik yakt tankndan yakt dntrme sistemine pompalanr. Yakt dntrme sistemi buharlatrc, dntrc, tercihli oksidasyon niteleri ( CO temizleme nitesi ), yanma odas ve ardyakcdan oluur. lk olarak metanol ve su buharlatrc iinde buhara dntrlr. Sonra dntrcde metanol H2, CO ve CO2 den oluan dntrlm gaza dntrlr. Yakt pili sistemi CO2 ile alabilir. Ama CO ile alamaz. CO PEM yakt pilinde kullanlan Pt katalistte emilir ve PEM yakt pili elektrotlarnda hidrojen molekllerinin reaksiyon blgelerini tkar. Bylelikle yakt pili gc azalr. CO i kaldrmak iin tercihli oksidasyon niteleri kullanmyla CO, CO2e

65 dntrlr. Tercihli oksidasyon niteleri iinde ekzotermik reaksiyonda retilen s,

metanol buhar dntrme reaksiyonunda kullanlr. Anot egzosunda reaksiyona girmeyen hidrojen gaz yakt dntrme sistemine s salamak iin yanma odasna gnderilir. Bu ilem tm sistem verimini artrr. Buna ek olarak dntrme sistemini alma scaklnda tutmak iin istenen s oksa, hava ve metanol yanma odasna gnderilerek yaklr.

ekil 4.6 Jeep Commander 2 Metanol buhar dntrme sistemi ( Tran ve Cummins, 2001 ). ki ynl DC/DC konverter; Jeep Commander 2 de yakt pili alma voltaj batarya voltajndan ya dktr yada eittir. Yakt pilinin iki ak alma moduyla birlikte 60 kW DC/DC konverter gelitirilmitir. Birinci olarak normal modda yakt pili akm kayna olmas sebebiyle DC/DC konverter akm kontrol eder. DC/DC konverter , bataryay arz etmek ve iki tahrik motoruna g vermek iin k voltajn artrr. kinci modda yakt piline balatma modunda yardmc paralar altrmak iin batarya gc salamak. 10 saniye zaman aralnda, DC/DC konverter voltaj kontrol modunda alr. Bylelikle konverter yakt pili motorunun balatlmas iin ana yardmc paralara uygun programlanm voltaj k salar.

66 4.2 Sadece Yakt Pili Kullanan Tatlar 4.2.1 Sadece Yakt Pili Kullanan Tatlarn zellikleri Sadece yakt pili kullanan tatlar, tatn tm gcnn yakt pilinden karland tattr. Bu tatlarda batarya kullanlmaz. Sistem yakt salama sistemi, yakt pili sistemi, hava salama sistemi, soutma sistemi, kontrol sisteminden oluur. retilen g elektrik motorundan tekerliklere iletilir. Otomotiv reticileri tarafndan retilen komple yakt pili tatlar; DaimlerChrysler in NeCar1 (1994), NeCar2 ( 1996 ) , NeCar3 ( 1997 ) , NeCar4 ( 1999 ) , Advanced NeCar4 (2000 ), NeCar5 ( 2000 ), Sprinter ( 2001 ), Jeep Treo ( 2003 ) tatlar, Fordun P2000 HFC (1999), Focus FCV ( 2000 ), THINK FC5 ( 2000 ), GloCar ( 2003 ) tatlar, GMun Sintra (1997), Zafira ( 1998 ), HydroGen3 ( 2001 ), AUTOnomy ( 2002 ), Advenced HydroGen3 (2002 ) tatlar, Hondann FCX-V2 ( 1999 ) ve Kiwami ( 2003 ) tatlar, Hyundain Santa Fe SUV (2000) tat, Mazda Premacy FCEV ( 2001 ) tat, Suzuki Covie ( 2001 ) ve Mobile Terrace (2003) tat, Toyota nn FINE-S ( 2003 ) tat ve VWin HyMotion ( 2000 ) tatdr. 4.2.2 NeCar4 Yakt Pili Tat

ekil 4.7 NeCar4n yakt pili sisteminin ve H2 tanknn yerleimi ( Friedlmeier vd., 2001 ).

67 NeCar4 be kiilik, nden tahrikli, A snf Mercedes-Benz esasl komple yakt pili tatdr. Boyutlar; uzunluk 3,57 m, genilik 1,72 m, ykseklik 1,58 mdir. 55 kW maksimum k gc veren senkronize elektrik motoru kullanlr. Elektrik gc 160 pilli 2 adet Ballard tarafndan retilmi yakt pili grubundan alnr. Saf hidrojen yakt kullanld iin egzos rn olarak yalnzca su oluur. 5 kg svlatrlm hidrojen depolama tankyla 450 km yol alr. Yakt pili sisteminin tamam tatn zeminine yerletirilmitir. Svlatrlm hidrojen tank tatn arkasna yerletirilirken elektrik motoru tatn nne yerletirilmitir. Maksimum tat hz 145 km/h dr. NeCar4 tat standart A snf Mercedes tatndan 300 kg daha ardr. Ortalama hidrojen tketimi 1,1 kg H2/100 km. Yani 37,0 kWh/100 km, 4,0 l benzin/100 km veya 3,7 l dizel/100 kmye eittir. NeCar4 n tanktan tekerliklere verimi % 37,7 dir. Odan 100 km/he 26,3 saniyede ular. Grlt lm deeri 69,3 dBdir.

ekil 4.8 NeCAR4 komple yakt pili tat ( Friedlmeier vd., 2001 ). 4.3 Yakt Pili Tat Verimi ekil 4.9 da yakt pili sistem paralarnn verimleri gsteriliyor. aktarma ; G aktarma verimi motor ; Elektrik motor verimi konverter ; Konverter verimi Yakt pili sisteminden salanmas gereken net g; Pnet =

Pte ker lik aktarma . motor . konverter

( 4.1 )

68 Sr gc ayn zamanda yardmc paralara g salar. Yardmc paralar tarafndan tketilen g parasitik g denir. Pparasitik eklinde gsterilir.

ekil 4.9 Yakt pili sistem paralarnn verimleri ( Konrad vd, 2003 ).

PBrt = Pnet + Pparasitik =

parasitik =

parasitik

Pnet

( 4.2 ) ( 4.3 )

Pnet Pbrt

Bu verim % 80-95 civarndadr ( Konrad vd, 2003 ). Dntrc verimi

dntrc =
& hH 2 .m H 2. & h y .m y

( 4.4 )

Yakt pili grup verimi ; FC dir. Yakt pili sistem verimi

sistem = dntrc.u.FC.parasitik

u ; Yakt kullanm hH2 ; Alt sl deer ( kJ/kgK )

& m H2 ; Hidrojenin ktle ak hz ( g/s )

Tatn toplam verimi;
tat = aktarma.motor.konverter.sistem tat = aktarma.motor.konverter. dntrc.u.FC.parasitik

( 4.5 ) ( 4.6 )

69 Yakt pili dzeninde iki seenek vardr. Eer yakt pilinde yksek verimli hidrojen dnm isteniyorsa seilen pil voltaj olduka yksek olmal ve akm younluu bu voltaja uygun olmaldr. Bu seenek iin gerekli pil alan, hacim, arlk ve grup maliyetleri daha yksek olur. nk malzeme fiyatlar pil alanyla doru orantldr. Grubun yksek g younluuna sahip olmas, hafif arlkl ve ucuz olmas iin daha byk akm younluklar seilmelidir. Bunun yannda pil voltaj ve dolaysyla yakt pili verimi azalr. Ayn zamanda daha yksek pil yk, grubun ve pillerin mrn azaltr. PBrt = Upil.I.npiller = Upil. ngrup.npiller/grup.j.Aaktif younluu ( A/cm2 ), Aaktif ;aktif pil alan ( cm2 ). Eer toplam pil miktar iki gruba ayrlrsa gruplarn akm artrmak iin paralel veya yksek voltaj iin seri olarak balanr. G sistemleri iin toplam voltaj 250-400 V seviyesinde tutulur. nk yksek voltaj kk ve etkin tahrik paralar iin gereklidir. Ama maksimum g srasndaki en dk voltaj ve bo moddaki en yksek voltaj arasndaki fark mmkn olduunca kk olmal. Ortalama pil voltaj 0,7 V dur ( Konrad vd, 2003). Aktif pil alan Aaktif =
PBrt U pil .n grup .n piller / grup . j

( 4.7 )

Upil ; ortalama pil voltaj ( V ), I ; akm ( A ), npil ; toplam pil says, ngrup ; grup says, j ; akm

( 4.8 )

stenen pil alan Apil =

Aaktif

aktif

( 4.9 )

aktif = Aktif alann iki kutuplu levha alanna oran olup % 80-86 dr.

Btn pil alanlar Apil Apil = hgrup.wgrup ( ykseklik x genilik ) Grup uzunluu Lgrup = npiller/grup.dpil + 2dson levha dpil = bir pilin kalnl, dsonlevha = son levha kalnl Grup hacmi ; Vgrup = ( npiller/grup .dpil + 2dsonlevha ).hgrup.wgrup
aktarma = 0,93, motor = 0,9, konverter = 0,95, u = 0,8 yakt kullanm

( 4.10 ) ( 4.11 ) ( 4.12 )

5 kW ortalama g isteinde
FC = 0,65 0,75 , dntrc = 0,75 0,82, parasitik = 0,8 0,9

70 Tm tat verimi tat = 0,25 0,35 tir. Yakt pili tatnda batarya kullanm yakt pili boyutunu azaltmasyla maliyetin azalmasn, g transitlerini azaltmasyla veriminin artmasn, tatn balatlmasn salamas ve rejeneratif frenleme enerjisinin elde edilmesiyle verimin artrlmasn salar. ENEA tarafndan Altra otobsnde yaplan yol testinde yakt tketimi 1,4 kWh/km iken frenleme enerjisinin elde edilmedii zaman yakt tketimi 1,8 kWh/km ye kmtr. Argonne National labaratuvar ( ANL ) Toyota, Prius ve Honda insight tatlarnda frenleme enerjisinin elde edilmesiyle yakt tketiminde % 3,5 ile % 20 arasnda kazan elde edilmitir ( Pede vd, 2004). Heinzel vd. ( 2005 ) 2,5 kWlk doalgaz buhar dntrc ve 1 kW lk PEM yakt pili ile birlikte bir sistem gelitirdiler. Yakt pili grubunun yakt kullanm % 80 ve yakt pili verimi
FC % 50 dir. Sistemde yakt pili egzos gaz dntrcdeki

yakcda yaklmasyla

dntrc verimi dntrc % 88,5 dir. Yaklmazsa verim % 75dir. Yakt pili anot egzos gaznn dntrc verimine katks % 13,5 dir. Bu sistemde dntrlmemi metan hesaba katlmamtr. Bylelikle toplam verim
toplam = FC.dntrc = ( 0,80 x 0,50 )x 0,885 = 35 %

Anot egzos gaz kullanlmazsa

toplam = ( 0,80 x 0,50 )x 0,75 = 30 %

Gnmzde benzinli iten yanmal motorlar kaynaktan tekerliklere yaklak % 1718 dir. Tanktan tekerliklere tm tat verimi % 1920 dir ve kaynaktan tanka yakt verimi % 90 dr. Buna karn doalgazdan metanol retimi iin yakt verimi % 67-71 dir. Metanol dntrcl yakt pili tatnn iten yanmal motorlarla rekabet edebilmesi iin tat verimi en az % 2527 olmaldr ( Geissler vd., 2000 ). Yakt pili sistemi gcyle verim arasndaki balant yledir. Dk ykte, yakt pili sistem verimi ok dktr. nk hava salamak iin hava kompresrnn almas, soutma sisteminin almas ve nemlendirme sisteminin almas verimi azaltr. Yakt pili verimi orta ykte yksektir. Yksek ykte yakt pili verimi yakt pili akm artlar yznden dktr. ekil 4.10 da NeCar 2 nin Sankey diyagram gsteriliyor. Hidrojenin enerjisinin % 40,32 si atk s olarak atlr. % 59,69 elektrie evrilir. Enerjinin % 11,96 yardmc paralarda, % 5,87 si DC/DC konverterde, % 7,63 elektrik motorunda, % 2,27 si dili kutusu ve diferansiyelde

71 kaybolur. Tatn tekerliklerine hidrojenin enerjisinin yalnzca % 31,96 sdr. Yani NeCar2 tatnn toplam verimi % 31,96 dr.

ekil 4.10 NeCar 2 nin Sankey diyagram ( Konrad vd., 2003 ).

ekil 4.11 NeCar 4 nin Sankey diyagram ( Friedkmeier vd., 2001 ). ekil 4.11 de ise NeCAR 4 tatnn Sankey diyagram gsteriliyor. Tketilen hidrojenin enerjisinin % 62,2 si yakt pili sisteminde elektrie dntrlrken % 37,8 si atk s olarak atlr. Hidrojen enerjisinin % 16,4 yardmc paralarda, % 8,1 i inverter, elektrik motoru, transmisyon ve diferansiyelde kaybolur. Hidrojenin enerjisinin yalnzca % 37,7 si tekerliklere ular. NeCar 4n tatnn toplam verimi % 37,7 dir.

72 HydroGen 3 tatnn verimide % 36 dr ( Winter ve Hermann, 2003 ). Hwang vd. ( 2005 ) tarafndan gelitirilen Mingdao hidrojen tat seyir halinde % 30 verimle alr.
4.4 Yakt Pili Tat Maliyeti

Gnmzde tat maliyeti 500 $/kW dr ( Browning, 2001 ).Yani bu 50 kW PEM yakt pili motoru iin 25000 $dr. Bu deer 70 kW iten yanmal motorlarda 3500 $ civarndadr. Ballard irketi ylda 300000 yakt pili grubu retilmesiyle maliyetin 50-60 $ civarna deceini tahmin ediyor. Bu saynn artmasyla maliyetin daha decei biliniyor. 50 kW yakt pili iin yakt dntrme maliyeti 16200 $dr ( Browning, 2001 ). Bu deerlerin gelecekte yakt dntrme sistemleri iin 7900 $a, 50 kW yakt pili sistemi iin 5550 $a dmesi tahmin ediliyor. Gnmzde ortalama bir tatn maliyeti 18900 $ dr ( Browning, 2001 ). Bu deer direk hidrojen yakt pili tat iin 9170 $ daha fazla, metanol dntrmeli yakt pili tat iin 9950 $ ve benzin dntrmeli yakt pili tat iin 11100 $ daha fazladr ( Browning, 2001 ). izelge 4.2 Yakt pili tat maliyetleri ( Orta dnem iin) ( Browning, 2001 ). Tat tipi Benzin Tat Direk Hidrojen YP tat Motor/Yakt pili gc ( kW ) Batarya net gc (KW) Motor gc (kW) Gvde ( $ ) Motor/Yakt pili ( $ )
Transmisyon/Kontrol/Yardmclar ($)

Metanol YP tat

Benzin YP tat 61,5 9,0 70,5 13000 8900 5430 860 1810 30000 11100 45,5 1,5

dntrmeli dntrmeli 62,2 9,0 71,2 13000 8390 5460 880 1120 28850 9950 49,0 1,6

107 107 13000 3130 2260 70 440 18900 0 30,6 1

58,1 9,0 67,1 13000 5480 5280 2950 1460 28170 9170 76,2 2,5

Enerji depolama ( $ ) Deerli metaller ( $ ) Tat Sat Fiyat ( $ ) Art Fiyat ( $ ) Yakt ekonomisi (mpgge) Yakt ekonomi oran

73 5. YAKIT PL TAITLARININ TEN YANMALI MOTORLAR ve BATARYA ELEKTRK TAITLARIYLA MALYET, AIRLIK, HACM, EMSYON ve VERMLLK KARILATIRILMASI Mizsey ve Newson, ( 2001 ) yapm olduklar almada 5 g aktarma sistemini karlatrd. Bunlar gnmz iten yanmal motoru, hibrid dizel g aktarma merkezi santralde doalgazdan retilen hidrojenin tatta sktrlarak kullanld yakt pili sistemi, metanol dntrmeli yakt pili sistemi ve benzin dntrme yakt pili sistemi. Bu sistemler ilk kaynaktan tekerliklere verimler, CO2 emisyonlar ve g aktarma maliyeti bakmndan karlatrld. ten yanmal motorlu tatlar yatrm maliyeti en dk olandr. lk kaynaktan tekerliklere en yksek verim hibrid dizel sistemdir. Sktrlm hidrojen yakt pili sistemi ve hibrid dizel sistemi kaynaktan tekerliklere en dk CO2 emisyon deerlerine sahiptir. Yakt pili sistemi, sistemin blnmesi ve yerletirilmesi bakmndan iten yanmal motorlardan daha esnektir. Yakt pili ve iten yanmal motorlar yakt tketimi olarak karlatrrsak yakt pilinin yakt tketimi ok dktr. NeCar 4 tatnn ortalama hidrojen tketimi 1,1 kg H2/100 km. Bu 37,0 kWh/100 km, 4,0 l benzin/100 km veya 3,7 l dizel/100 km ye eittir. Bu deerler iten yanmal motorlu A snf standart model zellikleri, A140 60 kW benzin tat iin 7,1 l benzin/100 km, A160 CDI 44 kW dizel motoru iin 4,5 l dizel/100 km ( Friedlmeier vd, 2001).

Yakt pilinin iten yanmal motorlarla hzlanma durumlarn karlatrrsak yakt pilleri iten yanmal motorlarla rekabet edebilir. Yalnzca yksek hzlarda hzlanma zaman biraz daha azaltlmal. NeCar 4 tat 30 km/h e 2,8 saniyede, 50 km/h e 6,0 saniyede ve 100 km/he kma zaman ise 26,3 saniyededir. ekil 5.1 de 30 km/h e A140 benzin tat 2,2 saniyede, A160 CDI dizel tat ise 2,8 saniyede ulayor. 50 km/he kma zaman A140 benzin tat iin 4,0 saniye A160 CDI dizel tat 6,0 saniyedir. 100 km/he A140 benzin tat 12,9 saniyede, A160 CDI dizel tat 18,0 saniyede ular. NeCar4 yakt pili tat 50 km/he kadar benzin ve dizel yaktyla baedebilirken 50 km/h den 100 km/h e kma zaman ok ktdr. Yani yakt pili tatlarnn hzlanma kapasitesi yksek hzlarda dzeltilmelidir. Bunun yannda

74 General Motorun HydroGen3 tat 0 dan 100 km/h e 16 saniyede ular ( Winter ve Herrmann, 2003). HydroGen3 tat iten yanmal motorlarla rekabet edebilir.

ekil 5.1 0 dan 100 km/h hza 9 hzlanma testin zamana gre profili ( Friedlmeier vd. 2001 ). Yakt pillerinin iten yanmal motorlarla grlt asndan karlatrrsak yakt pili tatlar daha sessizdir. NeCar 4 yakt pili tatnn grlt seviye lm 69,3 dB dir. Bu deer A140 benzin tat iin 72 dB ve A160 CDI dizel tat iin 71 dB dir ( Friedlmeier vd., 2001 ). Yakt pillerinin iten yanmal motorlarla verim bakmndan karlatrrsak yakt pilleri verim bakmndan ok stndr. HydroGen3 tatnn verimi % 36, bu ayn performansdaki dizel tatnda % 22, benzin tatnda % 19-20 dir. NeCar2 nin verimi % 31,9 ve NeCar 4 n verimi % 37,7 dir. Bu verimler olduka yksektir. ten yanmal motorlara zt olarak, yakt pili sistemi verimi ksmi ykte ve daha yksek ykte azalmaz. Bu zellikler otomotiv uygulamalar iin avantajdr. nk tatlar ounlukla ksmi yk artlarnda alr. rnein Amerikada ortalama talep motor anma gcnn % 20 sinden daha azdr. Hidrojen yakt pili tatlarnn yakt ekonomisi, iten yanmal motor tatlarnn yakt ekonomisinin 2,5 - 3 katdr ( Ahluwalia ve Wang, 2004).

75 Yakt pilleri iten yanmal motorlarla CO2 emisyonu asndan karlatrrsak direk hidrojen kullanldnda hibir CO2 emisyonu kmazken ayn performansdaki dizel tatnda km bana 177 gdr ( Winter ve Herrmann, 2003). Yakt pili tatlarnn iten yanmal motorlara gre avantajlar; Direk enerji dnm (yanma yok ), enerji dnmnde hareketli para yok, sessiz olmas ve yakt esneklii salamas, yakt pili tatlar daha dk enerji kullanm, daha dk hava kirlilii ve alternatif yaktlarn kullanmn artmasn salamas, yakt pili verimi sistemin boyutunun azalmasyla keskin bir ekilde azalmaz, ten yanmal motor yerine yakt pili sistemi konulmasyla % 60 birincil enerji tketimi tasarrufu salamas, CO2 emisyonlar yaklak olarak % 75 azaltlmasn salamasdr. Bataryalarla karlatrldnda yakt pillerinin enerji younluu daha byktr. Yakt pili tat bataryadan daha hzl doldurulur. Bu zaman iten yanmal motorlarla ayndr.

ekil 5.2 Batarya elektrik tat ve yakt pili tat iin ilk kaynaktan tekerliklere enerji kayna (Stephen ve James Eaves, 2004 ).

76 Stephen ve James Eaves, ( 2004 ) yapm olduklar almada yakt pilleri ve batarya elektrik tatlarn maliyet asndan karlatrmlardr. Bu almada batarya elektrik tatlar iin elektrik bataryaya ebeke g hatlaryla salanr. ekil 5.2 de gsterilen batarya elektrik tat ve yakt pili tat iin ilk kaynaktan tekerliklere enerji kaynan gsteriyor. Batarya elektrikli tatlar iki dnm aamasndan oluur. Birincisi hidroelektrik, gne, rzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektriin retilmesi ve ikinci aama elektrii mekanik enerjiye dntrme. Tm sistem verimi % 77 dir ( nk rejeneratif enerji depolama ile 6 kW enerji elde edilir.). Yaklak olarak 79 kWh enerji arabann tekerliklerine iletilmesi gereken 60 kWh enerjiyi teslim etmek iin retilir. Yakt pili tat iin santralden gelen enerji hidrojen retmek iin suyun elektrolizi ileminde kullanlr. Hidrojen gaz sktrlp doldurma istasyonlarnda datlr. Bu istasyonlarda tata depolanr. Yakt pili tat enerji yolu drt dnm aamasndan oluur. 1. aama yenilenebilir enerjiden elektrik retimi, 2. aama elektrikten elektroliz yoluyla hidrojen retimi, 3. aama hidrojenden elektrie dnme, 4. aama elektrikten mekanik enerjiye dntrmedir. Yakt pili tat, batarya elektrikli tatlardan fazla olarak iki ek aama vardr. Bu aamalarda hidrojenden elektrik retme verimi % 54 ve yakt pili tatnn tm verimi % 30 dur. Yakt pilleri yakt pili bana 182 W g teslim edebilir. Yakt pili sistemi, elektrik g aktarma sistemi ve depolama tank istenen performans salamas iin 721 kg olmaldr. Batarya tatnda batarya ve elektrik g aktarma arl 504 kgdr. Yakt pili 95 W/l g teslim edilir. Yakt pili sistemi, depolama tank ve elektrik g aktarma sistemiyle birlikte tm hacim 1465 l dir. Lityum-iyon batarya 161 Wh/l g teslim eder. Elektrik g aktarma ve bataryann hacmi 469 ldir. Yakt pili maliyeti kW bana 205 $ dr. Buna elektrik g aktarma ve hidrojen depolama tankda eklenirse toplam maliyeti 29147 $ dr. Elektrik g aktarma batarya tat ve yakt pili tat iinde ayn olup 3826 $ dr. Batarya elektrikli tat iin Lityum-iyon batarya maliyeti 250 $/kWh ve batarya tatnn toplam maliyeti 19951 $ dr. Sonu olarak yakt pilleri (yenilenebilir enerji kayna ana kaynak olmak zere ) batarya elektrik tatndan 2,6 kat daha ok enerji istiyor. Yakt pili tat batarya tatnda % 43 daha ar, 3 kat daha fazla yer igal eder ve % 46 daha maliyetlidir.

77 6. SONULAR PEM yakt pili alma scaklklarnda 10-20 ppm in zerinde CO ya duyarldr. Bunun zerindeki deerlerde katalist zehirlenmesi ortaya kar. PEM yakt pilinde iyonik iletkenlii salamak iin elektrolit nemlendirilmelidir. Elektrolit iindeki su miktarnn ok olmas elektrotlarn suyla tamasn dolaysyla elektrotlara olan gaz iletimini engeller. Elektrolit iindeki suyun az olmas iyonik iletkenlii azaltr. PEM yakt pilleri yksek akm younluunda almas, olduka abuk altrma ve talep edilen deiiklikler iin olduka hzl cevap vermesi yznden otomobillerde tercih edilir. Hidrojenin tatta yeteri kadar depolanmas ve hidrojen datm altyapsnn olmamas yznden hidrojeni yakn dnem iinde metanol, benzin, etanol, dizel, nafta ve doalgaz gibi hidrokarbon yaktlardan dntrlerek elde edilmelidir. Uzak dnemde ise hidrojen hidrolik, rzgar, gne, jeotermal ve nkleer enerjiden elde edilen elektriin suyun elektrolizinde kullanlmasyla hidrojen retilir ( 3.2 ). Yksek basnl tankta sktrlm hidrojen depolama dier depolama yntemlerine gre en basit olandr. Gaz evre scaklnda depolanr. Bylelikle maliyetten ve s yaltmndan kazanlm olunur. Gazn tanktan serbest braklmas iin yalnzca valfin almas yeterlidir (3.2.1.4 ). Ototermal dntrme ekzotermik ksmi oksidasyon ve endotermik buhar dntrmenin kart etkisi yznden dk enerji ihtiyacna sahiptir. Bu sistem yksek hidrojen younluuna sahip olmas ve dardan s ihtiyac olmamas yznden yakt dntrme sistemlerinde kullanlmaldr. Yakt dntrme sisteminde dntrlen gazn iindeki CO yu PEM yakt pili iin uygun olan 10 ppm in altndaki CO deerine getirmek iin en iyi yntemin nce su-gaz deiim reaksiyonu ondan sonrada tercihli oksidasyon sistemi kullanlmasdr (3.2.3.3 ). Hidrojen depolama sistemi metanol ve benzin dntrme sistemlerinden daha basit, daha ok verimli ve daha dk maliyetli olduu iin otomobillerde tercih edilmelidir ( 3.2.3 ). Hava salama sisteminde tat tarafndan istenen gaz salamak iin yeterli hava salanmaldr. Bunun iinde kontrol sistemi kullanlarak vantilatr motor hz reticiler tarafndan tavsiye edilen 2,5 stokiyometrik oran salamak iin deitirilmelidir ( 3.3 ). Yakt pili iten yanmal motordan daha ok verimle almasna ramen yakt pili soutma sisteminde kaybolan snn miktar daha byktr. Bu yzden yakt pili sisteminde kullanlan radyatrler iten yanmal motorlardakinden daha byk olmaldr ( 3.4 ). Yakt pili tatlar gelecekte iten yanmal motorlar ve elektrik tatlaryla rekabet edebilmesi iin daha iyi yakt ekonomisi, dntrcl yakt pili sistemi iin daha temiz emisyonlar ve ayn gte performans ve tank mesafesi, ayn derecede gvenilirlik, her trl atmosfer artna, scakla ve ykseklie uyumlu olmak, yaklak olarak ayn maliyeti salamal, hzl balatma ve hzl transit cevap verebilme gibi zellikleri karlamaldr. Yakt pili tatnda batarya kullanm tattaki elektrikli aralarn enerji kayna olmas, rejeneratif frenleme ile enerji depolamas, dk yklerde yakt pilinden retilen elektrik

78 enerjisini depolamas, yksek ykte yakt pili gcne yardm etmesi ve tat ok dk ykte alrken ana enerji salayc olarak almasn salad iin batarya kullanlmaldr ( 4.1.1). imdilik yakt pili maliyetinin yksek olmas sebebiyle batarya kullanm yakt pili boyutunun azaltmasyla maliyeti azaltr. Yakt pili maliyeti gelecekte seri retime geilmesi ile iten yanmal motorlardan 10000 $ daha fazla olacaktr ( orta dnem iinde ). Buda bize bu aralarn gelecekte herkez tarafndan alnabileceini gsteriyor ( 4.4 ). Yakt pili tatlar iten yanmal motorlardan daha az yakt tketir. Hzlanma sresi iten yanmal motorlarla rekabet edebilecek seviyededir. Yalnzca yksek hzlarda hzlanma zaman biraz daha azaltlmaldr ( 5 ). ten yanmal motor yerine yakt pili sistemi kullanlmas ile % 60 birincil enerji tketimi tasarrufu salanr. CO2 emisyonlar yaklak % 78 azalr ( 5 ). Yakt pilleri ( yenilenebilir enerji kayna ana kaynak olmak zere ) batarya elektrik tatndan 2,6 kat daha ok enerji ister. Yakt pili tat batarya tatndan % 43 daha ar, kat daha fazla yer kaplar ve % 46 daha maliyetlidir ( 5 ).

79 KAYNAKLAR

Ahluwalia ve Wang, ( 2005 ) Direct hydrogen fuel cell systems for hybrid vehicles, Journal of Power Sources, 139: 152-164. Ananthachar, ( 2002 ) Efficiencies of hydrogen storage systems on board fuel cell vehicles, www.umi.com. , Umi Number: 1411281. Browning, ( 2001 ) Projecred automotive fuel cell use in california, California Energy Commission. Corbo vd, ( 2005 ) Experimental study of a fuel cell power train for road transport application, Journal of Power Sources. Friedlmeier vd., ( 2001 ) Test experiences with the DaimlerChrysler fuel cell electric vehicle NeCar4, Fuel Cell 2001, 1, No:2, 92-96. Geissler vd., ( 2001 ) Aututhermal methanol reforming for hydrohen production in fuel cell applications, PCCP, 3: 289-293. Gregor Hoogers, ( 2002 ) Automotive Applications, Fuel Cell Handbook, 10. Blm. Han vd., ( 2002 ) Metal membrane-type 25-kW methanol fuel processor for fuel-cell hybrid vehicle, Journal of Power Sources, 112: 484-490. Han vd., ( 2000 ) Purifier-integrated methanol reformer for fuel cell vehicles, Journal of Power Sources, 86: 223-227.

Heinzel vd., ( 2005 ) Increasing the electric efficiency of a fuel cell system by recirculating the anodic offgas , Journal of Power Sources .

Holladay vd., ( 2002 ) Microfuel processor for use in a miniature power supply, Journal of Power Sources, 108: 21-27.

Huang vd., ( 2005 ) Modeling of CO2-selective water gas shift membrane reactor for fuel cell, Journal of Membrane Science.

Hwang vd., ( 2005 ) Development of a lightweight fuel cell vehicle, Journal of Power Sources, 141: 108-115.

80 Jacob Brauwer, (2001 ) Fuel Cells

Jeong ve Soo Oh, ( 2002 ) Fuel economy and life-cycle cost analysis of a fuel cell hybrid vehicle, Journal of Power Sources, 105: 58-65.

Kojima vd., ( 2004 ) Compressed hydrogen generation using chemical hydride, Journal of Power Sources, 135: 36-41.

Konrad vd., ( 2003 ) System design for vehicle applications: Daimler Chrysler, Handbook of Fuel Cells, Chapter 58.

Krumpelt vd., ( 2002 ) fuel processing for fuel cell systems in transportation and portable power applications, Catalysis Today, 77: 3,16.

Lindztrm ve Pettersson, ( 2003 ) Development of a methanol fuelled reformer for fuel cell applications, Journal of Power Sources, 118: 71-78.

M. Arita, ( 2002 ) Technical issues of fuel cell systems for autumotive application, Fuel Cells 2002,2,No:1, 10-14.

Mizsey ve Newson, ( 2001 ) Comparison of different vehicle power trains, Journal of Power Sources, 102: 205-209.

Moon vd., ( 2001 ) Studies on gasoline fuel processor system for fuel-cell powered vehicles application, Applied Catalysis A: General, 215: 1-9.

Moore vd., ( 2005 ) A dynamic simulation tool for hydrogen fuel cell vehicles, Journal of Power Sources.

Nelson vd., ( 2000 ) Systems integration, modelling and validation of a fuel cell hybrid electric vehicle , Faculty of Virginia Polytechnic Institute and State University.

Ogden vd., ( 1999 ) A comparison of hydrogen, methanol and gasoline as fuels for fuel cell vehicles; implications for vehicle design and infrastructure development, Journal of Power Sources, 79: 143-168.

81 Pede vd., ( 2004 ) FC vehicle hybridisation: an affordable solution for an energy-efficient FC powered drive train, Journal of Power Sources, 125: 280-291.

R.v. Helmolt, ( 2004 ) Fuel cell vehicles at General Motors,mFuel Cells 2004, 4, No:4, 264268.

Rajashekara, ( 2000 ) Propulsion system strategies for fuel cell vehicles, Fuel Cell Technology for Vehicles, 2000-01-0369: 179-187.

Rogg vd., ( 2003 ) Cooling modules for vehicles with a fuel cell drive, Fuel Cells 2003, 3, No:3, 153-158.

Schlecht, ( 2003 ) Competion and alliances in fuel cell power train development, International Journal of Hydrogen Energy, 28: 717-723.

Severin vd., ( 2005 ) Compact gasoline fuel processor for passenger vehicle APU, Journal of Power Sources.

Simmons JR, ( 2003 ) Characteristics of hydrogen production via iso-octane autothermal reforming for fuel cell vehicles, University of Florida.

Stephen ve James Eaves ( 2004 ) A cost comprasion of fuel cell and battery electric vehicles, Journal of Power Sources, 130: 208-212.

Sundaresan ve Moore, ( 2005 ) Polymer electrolyte fuel cell stack thermal model to evaluate sub-freezing startup, Journal of Power Sources.

Takeda vd., ( 2002 ) Performance of a methanol reforming system for a fuel cell powered vehicle and system evaluation of a PEFC system, JSAE Review, 23: 183-188.

Takeichi vd., ( 2003 ) Hybrid hydrogen storage vessel, a novel high-pressure hydrogen vessel combined with hydrogen storage material, International Journal of Hydrogen Energy, 28: 1121-1129.

Tran ve Cummins, ( 2001 ) Development of the Jeep Commander 2 fuel cell hybrid electric vehicle, Society of Automotive Engineers, 2001-01-2508.

82 Vanston ve Elliot, ( 2003 ) Fuel cells: a technology forecast, Texas State Technical College.

Winter ve Herrman, ( 2003 ) Hydrogen automobile heads toward series production HydroGen3 puts fuel cells on the road, Fuel Cell 2003, 3, No:3, 141-146.

83 ZGEM Doum Tarihi Doum Yeri Lisans Yksek Lisans 13.09.1980 stanbul 1998-2002 2002-2003 2003-2005 Sakarya niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi ngilizce Hazrlk Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mh. Anabilim Dal, Enerji Makinalar Program