T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER BLM DALI ALIMA EKONOMS ANABLM DALI

KRESELLEME VE KRESELLEMENN KADINLARIN ALIMA YAAMINA ETKS

YKSEK LSANS TEZ

GLER YILMAZ 140120010012

STANBUL, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER BLM DALI ALIMA EKONOMS ANABLM DALI

KRESELLEME VE KRESELLEMENN KADINLARIN ALIMA YAAMINA ETKS

YKSEK LSANS TEZ

GLER YILMAZ 140120010012

DANIMAN DO. DR. ZEK PARLAK

STANBUL, 2006

GENEL BLGLER

sim ve Soyad: Gler YILMAZ Anabilim Dal: alma Ekonomisi ve Endstri likileri Bilim Dal: alma Ekonomisi Tez Danman: Do. Dr. Zeki PARLAK Tez Tr ve Tarihi: Yksek Lisans 2006 Tez Ad: Kreselleme ve Kresellemenin Kadnlarn alma Yaamna Etkisi Tez zeti:

Kreselleme, lkeler arasnda, sermayenin, parann, mallarn ve emein dolamn zorlatran engellerin azaltlmasn salamaktadr. Bunun yannda, dnya ekonomisinin serbestletirilmesi ve dnyann ekonomik bir btn oluturma srecinin hzlanmasn salamaktadr. Kreselleme srecinde, retim yapsnn deimesiyle igc piyasasndaki deiimler igcne katlm orannda, kadn igc arznda ve cret dzeyinde ciddi deiikliklere neden olmutur. Gelimi lkelerde, kadn istihdamndaki arta esnek retim biiminin nemli katks bulunmaktadr ve kadnlarn youn olarak hizmet sektrnde altklar grlmektedir. lkemizde sanayilemenin gelimesiyle kadnlarn istihdamda yer almalar paralellik arz etmitir. Yaplan aratrmalarda, kadnlarn erkeklere gre eitim dzeyi olduka dk olduu grlmektedir. zellikle teknolojik gelimelerin hzla yaand ve eitimli insanlara gereksinim duyulan sanayileme dneminde eitimsiz kadnlarn alma yaamnda tutunabilmeleri olduka gtr. Tez temel olarak kadn istihdamnda kreselleme ile birlikte bir art olduuna fakat bunun yannda piyasa yaps ve mevzuatlar gerei sorunlar yaayarak olumsuz etkilerini de gstermeye almaktadr.

II

GENERAL INFORMATION

Name and Surname: Gler YILMAZ Field: Labour Economics and Industrial Relations Programme: Labour Economics Supervisor: Do. Dr. Zeki PARLAK Title of Thesis: Globalsaton and The Impact of Globalsaton on Women in Busness Lfe Abstract: Globalization eases the movement of capital, money, goods and labour through countries. In addition, helps liberalisation of world economy and uniting the world economy. Through the globalisation process, via the changes in production structure obtained outstanding changes in labour force participation rate, women work force supply and level of wages. It has been stated that, Post-fordist production improved the women employement and women mostly work in service sector in developed countires. Industrial improvement developed in parallel to the women employement in Turkey. According tto the researches, women are less educated than men. Especially, it is hard for less-educated women to be successful in an industrially improved time in which well-educated labour is needed. Summarisingly, the thesis states that the women labour has improved and increased parallel to globalisation however it hardens via the market structure and the fundamentals.

III

NDEKLER Z.. ABSTRACT . TABLOLAR GR..... 1. KRESELLEMENN TANIMI ve GENEL EREVES ...... 1.1.Kresellemenin Kavram ve Tanm ... 1.2.Kresellemenin Geliimi ..... 1.3.Kreselleme Sreci ve Yeni Ekonomik Dzen ... 1.4.Kresellemenin Boyutlar ........ 1.5. Ekonomik Kreselleme .......... 1.6. Libarelleme Eiliminin Artmas ... ..... 1.7. Yeni Teknolojilerin Ortaya kmas ve Yaylmas ...... 1.8. Uluslararas Ticaret ve okuluslu irketler ..... 1.9. Kresellene stihdam ve Emek Piyasalar... 1.9.1. retimin Kresellemesi: Yeni Uluslar Aras blm..... 1.9.2. Artan sizlik............. 1.9.3. Enformal Sektrn Gelimesi ve Enformal stihdam....... 1.9.4. Esnek alma...... 2. KADINLARIN ALIMA HAYATI ....... 2.1.Kadnn alma Yaam : Tarihsel Geliimi ... 2.1.1.Sanayi Devrimi ncesi Dnemde Kadn stihdam ...... 2.1.2.Sanayi Devrimi Sonras Dnemde Kadn stihdam ..... 2.2.Kreselleme, Kadn Emei ve stihdam...... 2.2.1.Ekonomik Faaliyete Katlm Bakmndan Kadn stihdam .. 2.2.2.Kadn stihdamn Artmas ....... 2.3. Kadnlarn alma Yaamn Etkileyen Gncel Sorunlar... 2.3.1.Yapsal Uyum Politikalarnn Kadnlar zerinde Etkisi ... 2.3.2.Kresel sizliin Kadnlar zerinde Etkisi ...... 2.3.3.alma Yaamnda Cinsiyete Bal Ayrmclk ......

II III 1 2 6 6 8 11 13 14 17 19 22 27 27 31 34 36 38 38 40 41 44 51 53 56 56 58 60

2.4. Kadn alanlara Ynelik Uluslararas Dzenlemeler ... 2.4.1. Birlemi Milletler Dnya Kadn Konferanslar ...... 2.4.2.Avrupa Konseyi Tarafndan Kabul Edilen Dzenlemeler ... 2.4.3.Avrupa Sosyal art .......... 2.4.4.Uluslararas alma rgt Szlemeleri ... 2.4.5.Trkiyenin Onaylad ILO Szlemeleri ... 3.TRKYEDE KADIN STHDAMI VE KADINLARIN ALIMA YAAMI... 3.1. Trkiyede Kadin gc stihdamnn Tarihsel Geliimi ... 3.1.1.Cumhuriyetten nceki Dnemde Kadn alanlar ..... 3.1.2.Cumhuriyet Dneminde Kadn stihdam ..... 3.1.3 1980 Sonras Dnemde Kadn stihdam ...... 3.1.3.1.Trkiyede Kadn gc ve gcne Katlm Oran .. 3.1.3.2. Eitim Durumuna Gre gcne Katlm Oran .... 3.1.3.3.Ya Durumuna Gre Trkiyede Kadn stihdam ... 3.1.3.4.Ekonomik Faaliyete Gre Kadn stihdam ...... 3.2. Trkiyede Kadnlarn alma Yaamnda Karlat Sorunlar.. 3.2.1.Eitim ve Mesleki Eitimde Eitsizlik .... 3.2.2.cretlendirmede Eitsizlik ... 3.2.3.alma Yaamnda Eitsizlik ... 3.2.4.Sosyal Haklardan Yararlanmada Eitsizlik ... 3.3.Trkiyede Kadn gcnn rgtlenme Yaps ve Sorunlar ... 3.3.1.Kadn Bak Asna Gre Sendikalar ve Sendikaclk ......... 3.3.2.Sendikal Faaliyetlere Katlm ....... 3.4.Kadnlarn alma Yaamna likin Sorunlar ... SONU ............. KAYNAKA............

63 64 66 66 66 67 69 69 69 73 77 77 80 85 87 90 90 91 92 93 94 95 96 99 103 106

TABLOLAR Tablo -1 Tablo-2.1. Tablo-2.2. Tablo-3.1. Tablo-3.2. Tablo-3.3. Tablo-3.4. Tablo-3.5. Tablo-3.6. Tablo-3.7. Tablo-3.8. Tablo-3.9. Dnya Ticaretinin Gelimesi 1950-1994 (Yllk Art Oran) Seilmi Baz lkelerde Nfus, gc ve Kadn gc Durumu (1980-1999) Seilmi Baz lkelerde Kadnlarn Ekonomik Faaliyete Katlm Oran 1915 Ylnda Erkek ve Kadn Gnlk cretleri Tarm i Gndelikleri (1913 Yl) Trkiye'de cretliler erisinde alanlarn Dalm (1937-1943) Saym Yllarna tibariyle Kadn Nfusun Mesleklere Gre Dalm (l) Saym Yllarna tibariyle Kadn Nfusun Mesleklere Gre Dalm (2) Trkiye'de Kadn gc ve gcne Katlm Oranlar (1988-2002) ktisaden Faal Olmayan ve Olan Nfus Oran (%) 1955-2000 Eitim Durumu ve Yllara Gre Kadn gc Katlm Oran (%), Kent Eitim Durumu ve Yllara Gre Kadn gc Katlm Oran (%), Kent

Tablo-3.10. Okur-Yazar Olmayan ve Okur-Yazar Oran (%), 1935-2000 Tablo-3.11. Ya Grubu ve Yllara Gre Kadn gc Katlm Oran (%), Kent Tablo-3.12. teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler Tablo-3.13. teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler

GR 20. yzyln son eyreinde zerinde en ok tartlan konulardan biri kreselleme ve kresellemenin ekonomik, teknolojik, siyasi ve kltrel alanda etkileri olmutur. Bu sre zellikle dnya ekonomisi zerinde nemli etkiler meydana getirmitir. Bir taraftan ulus devletler g kaybederken dier yandan ulusal ekonomiler giderek btnlemektedir. Ekonomik, politik ve kltrel olmak zere kendini farkl ekillerde ifade eden kreselleme srecinin alt yapsn iletiim ve ulam teknolojilerindeki gelime oluturmaktadr. Bilgi teknolojilerinin geliimi ve buna paralel olarak iletiim teknolojilerinin geliimi ve ulamda salanan kolaylklar dnya ekonomisinde para ve mal dolamn arttrmakta ve retimin farkl mekanlara kaydrlmasn kolaylatrmaktadr. Bu srete ok uluslu irketlerin kreselleme srecine ivme kazandran en nemli faktrlerden biri olduu ileri srlmektedir. Gerek ulusal ekonomilerin dnya ekonomisi ile btnlemesine katklar gerekse yabanc dorudan yatrm faaliyetlerini gerekletirmeleri ve retimin dnya leinde hareketli hale getirmeleri ok uluslu irketleri kreselleme srecinin merkezine yerletirmektedir. 1980 sonras ok uluslu irketlerin faaliyetleri sonucunda dnya ticaretinin hacmi nemli lde artarken, dorudan yabanc yatrmlarda ok byk artlar kaydetmitir. Bu deiimle birlikte uluslararas alanda rekabet iyice artm ve bu rekabetin getirdii sonular, gelimi gelimekte olan ve gelimemi lkeleri olumlu ve olumsuz pek ok ynde etkilemitir. Bu tezde kresellemenin zellikle kadn emei zerinde olumlu olumsuz etkileri incelenmitir. Kreselleme, uluslararaslama ve btnleme ayn zamanda yeniden yaplanmay ifade etmektedir. Yeniden yaplanma sermaye, rn ve igc piyasalarnda gerekleen bir sretir. retim rgtlerinin yeniden yaplanmas yeni teknolojilerin ve zellikle bilgi teknolojisinin kullanmn arttrmtr. retimin uluslararaslamas ticaret serbestliliinin artmas, sermaye hareketlerinin hzlanmas, emek youn ve faaliyetlerin gelimi lkeler yerine gelimekte olan lkelerde gereklemesi, retimin esneklemesi igc piyasalarnn blnmesi ve yeni alma

biimlerinin ortaya kmas yeniden yaplanan ekonomiler iin saylabilecek temel zelliklerdir. Bu srecin etkilerini en derinden hissettirdii alanlardan biri istihdam ve emek piyasalardr. Kresel i gc piyasalarnn ykselii kresel isizlik, ekonomik byme ve istihdam kresellemenin istihdam etkiledii en belirgin alanlardr. Kresellemeyle ortaya kan isizlik sorunu i yaratmadan bymeye gelien teknoloji ile birlikte yksek vasfl ii gereksiniminin artmas sonucu dk vasfl isizlik orannn ykselmesini, yeni teknolojilerle bilgi iilerine olan talebin art gstermesine talep farkllklarnn yol at ii gleri ve daha karmak bir hale gelmi, i aramak ve ie girmek giderek zorlamaya balamtr. Bu tezde, kresellemeyle birlikte alma yaamnda grlen deiikliklerin i gc piyasasna ve zellikle kadn istihdamna etkisi zerine aratrma yaplmtr. Sanayi ncesi dnemden balayarak, sanayi dnemi ve gnmze kadar gelen srete kadnlarn alma hayatnda karlat sorunlar zerinde durulmaktadr. retim faaliyetlerine her dnemde katlan kadnlarn, cretli olarak istihdam ancak sanayi devrimi ile birlikte gerek anlamda mmkn olabilmitir. O tarihten bu yana, lkeler arasnda farkllklar olmakla beraber, gelimilik dzeylerine bal olarak, kadnlar istihdamda giderek artan oranda yer almaktadr. Ayn zamanda retim dzeyindeki bu deiimin kadn i gc arznda ve cret dzeyinde ciddi deiikliklere neden olduunu sylemek mmkndr. Gelimi lkelerde kadn istihdamndaki arta esnek retim biiminin nemli katks bulunmaktadr. zellikle alma saatlerindeki esneklik, bat Avrupa lkelerinde evli ve ocuklu kadn i gc katlm orannn artmas salamtr. Kadnlarn i gcne katlmn ve istihdamda yer almasn etkileyen bir ok faktr bulunmaktadr. Ekonomik, sosyal ve kltrel faktrlerin etkisi ile kadn istihdamn ekillendirmektedir. Hala kadn, iyi anne ve iyi e olarak gren toplumsal yarglar olduu gibi, kadnn toplumsal alann her safhasnda erkeklerle eit olarak yer almas iin ura veren ve politikalar gelitiren toplumlarda bulunmaktadr. Kreselleme ile ekillenen uluslararas i blm, gelimi lkelerdeki kadn iileri imalat sanayindeki ilerini kaybetmelerine yol at ynnde grler

bildirilmitir. Bunun yan sra tezde de zerinde durulduu gibi hizmet sektrnn bymesiyle kadn alanlara yeni i olanaklar ortaya kmtr. Kadnlarn youn olarak altklar salk, sosyal hizmetler ve eitim olanaklarnn yannda turizm alannda artan i olanaklar da imalat sektrnde kayba urayan kadnlarn bu kayplarn telafi etmelerini salamtr. malat sanayinde kaybedilen i gc piyasas gelimekte olan lkelerde yeni i olanaklar ortaya karmtr. lk bakta kadnlar lehine olumu grnen bu durum, birbirine paralel iki sreten dolay onlara fazla yarar salamad grlmtr. Bu sreten birisi, piyasalardaki kuralszlama, yani istihdama ilikin koruyucu mevzuatn kapsamnn daraltlmas, dieri de emek kullanmnn esneklemesidir. Trkiyede bu sre, Cumhuriyet dnemiyle birlikte kadna salanan sosyal ve kltrel haklar kadnlarn kamusal alanda yer almasn hzlandrmtr. Zamanla toplumun kadna ykledii grevde de deiiklikler olmu ve alan kadna kar taknlan tutum, olumlu ynde gelime gstermeye balamtr. Bu tez, kreselleme srecinin alma yaamnda yol at deiimleri, kadn emeinin alma yaamndaki konumuna olan etkisi ynndeki iddialar incelemeyi amalamaktadr. Tez temel olarak kadn istihdamnda kreselleme ile birlikte bir art olduuna fakat bunun yannda piyasa yaps ve mevzuatlar gerei sorunlar yaayarak olumsuz etkilerini de gstermeye almaktadr. Bu tez blmden olumaktadr. Birinci blmde, genel olarak kreselleme kavram, geliimi ve getirdikleri yer almaktadr. almann amac dorultusunda kresellemenin ekonomik boyutu zerinde durulmakta ve ekonomik kresellemeyi hazrlayan sebepler incelenmektedir. Bu sebepler arasnda liberalleme eilimlerinin artmas, ideolojik kutuplamann sona ermesi, yeni teknolojilerin ortaya kmas ve yaylmas, uluslararas ticaret ve ok uluslu irketler, retimin kresellemesi yer almaktadr. Son olarak ta kresellemenin getirdii deiimler zerinde durulmutur. kinci blmde ise, kadnlarn alma yaam ve alma yaamndaki gelimeler ele alnmaktadr. Sanayi devrimi ncesi ve sanayi devrimi sonras kadn istihdamnn geliimi anlatlarak, kreselleme srecinde kadn istihdamnda dnyada nasl bir deiimin olduu istatistiksel verilerle ele alnmaktadr. Dnya da kadn istihdamnn nfus ve igc

bakmndan ayrca ekonomik faaliyete katlm bakmndan incelenmektedir. Daha sonra alma yaamnda cinsiyete bal ayrmclk ortaya k nedenleriyle birlikte ele alnmaktadr. Son olarak ta cinsiyete bal ayrmcln ve alma koullarndaki deiimin kadnlar zerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldrmak iin hazrlanan uluslararas dzenlemeler ve szlemeler yer almaktadr. Son blmde ise, Trkiyede kadn igc zerinde durulmaktadr. Kresellemeyle birlikte igc piyasasndaki deiimlerin Trkiyedeki kadn igcn nasl etkiledii incelenmektedir. gcne katlm, eitim durumu, ya durumu, ekonomik faaliyete gre kadn istihdam istatistiksel olarak ele alnmtr. Son alarak da Trkiyede kadn igcnn rgtlenme yaps ve sorunlar tartlmaktadr.

BRNC BLM KRESELLEMENN TANIMI VE GENEL EREVES 1.1. Kreselleme Kavram ve Tanm

Kavram olarak Kresel szcnn kkeni, 400 yl ncesine gitse bile, kreselleme olduka yeni bir kavramdr. lk olarak 1960larda ortaya kan kreselleme kavram, 1980lerde ise ska kullanlmaya balanmtr. lke ekonomilerinin birbirine bamlln, da akln ve entegrasyonuna iaret eden bu kavram zerinde tam bir gr birliine varlamamtr. Kreselleme kavram, son birka yldr geni apta ekonomi, ticaret, sosyoloji ve politika alanndaki ilim adamlar tarafndan kullanlmaktadr. Terimin ayn olmayan kullanmlarn ortak bir paydada toplamak istediimizde byyen mal ve faktr piyasas entegrasyonu fikrine varrz ki; tam entegre olmu bir piyasa uluslar aras rnler, hizmet ve retim faktrleri sermaye, igc ve teknoloji kullanmnda engellerin olmamas eklinde tarif edebiliriz. Bylece kreselleme uluslararas arbitraj maliyetlerinin eitlenmesi eklinde tanmlanabilir1. En genel anlatmla, ulusal ekonomilerinden artan lde birbirine bamll olarak tanmlanr.1 Ayrca ulusal snrlarn alarak, farkl lkelerin birbirleriyle iletiimlerinin ve ilikilerinin gelimesi olarak da tanmlayabiliriz. Kavram kullananlarn kavrama ykledikleri anlamlar arasnda bir paralellik grlmemektedir. Szck, kapitalizmin kresellemesi anlamna gelmez, nk merkezi planlamaya tabi lkeler dnda zaten 100 yldan uzun bir sredir dnya apnda bir piyasa ekonomisine sahip bulunuyoruz. Kreselleme daha ok son yllarda egemen olduu grlen ekonomik glerin ve zellikle Asya endstrilerinin ykselii karsnda kapitalizmin egemenliinin zayfln ifade eden bir sembol olarak kullanlmaktadr2.
1

Nusret Ekin, Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas. Yayn No:1999-47, Gncelletirilmi II. Bask, stanbul, ubat, 1999, s.47 Nusret Ekin,, Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas, Yayn No:1996-32,

Kreselleme ile ekonomisi, ideolojisi ve siyasal pratikleriyle giderek btnleen ve homojenleen bir dnya olumakta ve bilgi teknolojisinin getirdii frsatlarla artk kreselleen bir kltrden sz etmek mmkn olmaktadr3. Dnya ekonomisindeki yapsal deiimin nedeni, piyasalarn ulusal snrlarn aarak global bir nitelik kazanmas ve ayn zamanda piyasalardaki rekabetin giderek younlamasdr4. Kreselleme henz tamamlanmam bir sretir. Bir yandan retim faktrlerinin, mal ve hizmetlerin artan alkanl nedeniyle, ekonomilerin karlkl bamll giderek artmaktadr. te yandan bu sre ierisinde kltrlerin kalplamas gereklese de genie bir uluslararas alanda benzer eilimler ierisine girdii grlmektedir. Kresellemeyi ulusal snrlarn ortadan kalkmas, para ve mal hareketleri ile ticaretin ve enformasyonun gelimesi sonucunda serbest piyasalarn bu snrlar aarak btnlemesi olarak ok genel bir ekilde tanmlamak mmkndr5. Kresellemeyle vaat edilen, i gcnn, teknolojik gelimelerin ve sermayenin serbest dolamdr. Bu yzden kresellemenin domasnda; zellikle iletiim teknolojisinin yaygnlamas sonucu, tm insanlk aleminin ayn normlarda hizmeti, demokrasiyi, insan haklarn talep etmesinin de bir etken olduu deerlendirilmektedir6. Kreselleme ya da Global btnleme, global entegrasyon, lkeler arasndaki iktisadi, siyasi, sosyal ilikilerin yaygnlamas ve gelimesi, ideolojik ayrmlara dayal kutuplamalarn zlmesi, farkl toplumsal kltrlerin, inan ve beklentilerin daha iyi tannmas, lkeler arasndaki ilikilerin younlamas gibi farkl grnen ancak birbirleriyle balantl olgular ierir. Kreselleme bir anlamda maddi ve manevi deerlerin ve bu deerler erevesinde olumu birikimleri ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmas anlamna gelir7.

4 5 6 7

stanbul, 1996, s.16 Meryem Koray, Kreselleme lerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, Sermaye Karsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyaset, ktisat Dergisi, Say:369, Temmuz,1997,s.17 Numan Kurtulmu, Sanayi tesi Dnm, z Yaynclk, 1996, s.144 Saym Yorgun, Kreselleme Srecinde Sendikalar, MESS Mercek, No: 12, Ekim 1998, s.17 E. Kutlu, Kreselleme, ABF Dergisi, Cilt.14, Say:1-2, Eskiehir, 1998, s.365 Devlet Planlama Tekilat (DTP), Dnyada Kreselleme ve Blgesel Btnlemeler, DPT:2375-K:440, Ankara , 1995, s. 1

Kreselleme

bir sretir. Kreselleme , sanayinin iktisadi anlamda gelimi

lkelerden nc Dnya lkelerine doru kaymas, dnya rnlerinin ortaya kmas, (bir arabann retilmesinde yirmi sekiz ayr lke rn paralarn kullanlmas), olarak da tanmlanabilir8.

1.2.

Kresellemenin Geliimi

Gnmzde dnya ekonomisi, kinci Dnya Savandan itibaren balayan ve 1980lerden itibaren hzlanan bir Kreselleme eilimi iindedir. Kreselleme, lkeler arasnda sermayenin, parann, mallarn ve emein dolamn zorlatran engellerin azaltlarak dnya ekonomisinin serbestletirilmesi ve dnyann ekonomik bir btn oluturma srecinin hzlandrlmasdr. Kresellemenin igc piyasas zerine etkisi ncelikle retim sistemindeki dnm ile ortaya kmtr. Gelimi lkelerde kar oranlarnn dmesi ve teknolojik gelimeleri retime hzla geirilmesi zorunluluun domas, bunun yannda rn farkllamasnn ortaya kmas Fordist retim sistemini 1973 krizi ile birlikte kmaza sokmutur. zellikle Japonyada uygulanan esnek retim biiminin salad baar dier lkelerde bir dnm adeta zorunlu klmtr. Teknolojik gelimeler retimde mavi yakallarn gcn zayflatrken, beyaz yakallarn nemini artrmtr. Bu geliimi bir anlamda ikinci sanayi devrimi olarak ele almak mmkndr. retim sistemindeki bu dnm kitlesel retim piyasalarnn doyuma ulat, kitlesel retim teknolojilerinin geliim potansiyelini tkettii, evresel deiikliklere ar duyarl olan kitlesel retim teknolojilerinin 1970lerdeki artan belirsizlik ortamnda maliyetleri dremedii, gelir dzeyi ykselen gelimi lkelerde tketicilerin artk farkllatrlmas ve rn yeniliklerinin rekabet gcnn temelini oluturduu, bu nedenlerle hzla deien ve yeni rnlerle deitirilmesi gereken piyasa koullarnda retim sistemlerinin esnek bir yapya sahip olma zorunluluundan kaynaklanmaktayd.9 kinci Dnya Sava bittiinde maluplar Almanya, talya ve Japonya galipleri ise
8 9

smail Gkal, Globalleme, D Ticaret Dergisi, Yl:2, Say:7, Ekim 1997, ss. 25-26 Erol Paymaz,1997,Esnek retime Dayal Bir Rekabet Stratejisi Gelitirilebilir mi? Trkiyede Fason retim, Petrol-i 95-96 Yll, Ankara:Petrol-i Sendikas Yayn, s.708-709

ngiltere, Fransa, Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii idi. kinci Dnya Sava birincisinden farkl olarak Kapitalist dnya sistemine alternatif yeni bir sisteminde etkinlik alannn domasna neden oldu. Bu sistemin ana gvdesi Sovyetler Birliinin oluturduu sosyalist sistemdi. II. Dnya Savandan sonra ortaya kan teknolojik gelimeler, emek piyasasn etkileyerek retimin eklini ve yapsn deiime zorlamaya balamtr. 1970li yllardan itibaren petrol fiyatlarnn giderek artmasyla ba gsteren 1973 dnya petrol kriziyle toplam talep dmtr. Bretton Woods para sisteminin kmesi gibi faktrler gelimi batl lkelerde sanayi devriminden itibaren sregelen kitlesel retim, iblm ve tamgnl standart istihdama dayal Fordist retim Yapsnn giderek terk edilmesine yol amtr. 1970li yllar bir gei dnemini simgelerken, 1980li yllarn bandan itibaren gei dneminin sonucunda belirginlik kazanan Yeni Ekonomik Dzen devreye girmitir. Kreselleme sreci iinde, mal ticaretinin ve finans sektrnn serbestletirilmesi, dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn uluslararas irketler kanalyla yaygnlamas ve blgesel entegrasyon anlamalarndaki gelimeler nemli yer tutmutur. (Ticaretin serbestletirilmesi srecinde en nemli adm, 1948 ylnda faaliyete geen GATT anlamasdr.)10 Mal ve finans piyasalarndaki serbestleme ile birlikte, dorudan yabanc yatrmlarn miktar ve eklindeki deiiklerin yannda dnyann deiik blgelerindeki (Avrupada AB, K. Amerikada N.A.F.T.A. ve Uzak Douda A.S.E.A.N. ile Japonya ve dier Uzak Dou lkelerinin btnlemesi hareketi) gzlenen bloklama eilimleri de uluslar aras ticaretin lkeler arasnda serbestlemesinde nemli gelimelerdir. Kreselleme erevesinde dnyadaki deiimi uyaran gelimeler ise ok boyutlu bir ekilde devam etmektedir. Deiimin banda teknoloji gelmektedir. Son iki yzylda gerekletirilen tarm ve sanayi devrimlerinin ve teknolojik gelimelerin kayna srekli olarak sanayilemi lkeler olmaktadr. Sanayi Devrimi ile birlikte ngilterede hzla gelien itleme hareketi verimlilii dk topraklarn (marjinal topraklarn) retime sokulmasna kaynaklk etti. Bu gelimenin
10

Cengiz Bahekapl, Kreselleme Blgesellemeyi Geride Brakt, ktisat Dergisi, Temmuz

bir sonucu olarak kk tarmsal iletmelerin tarm sektr iindeki paynn azalmasna neden oldu. Ancak bu klme yeni teknolojilerin tarm sektrne uygulanabilirliini artrd. Dier yandan ngilterenin yzyln sonuna doru tarm ithalatna koyduu kota ve izinleri kaldrmas ekilen topraklarn ve ifti saysnn azalmasna neden oldu.Nitekim ngilterede GSYH iinde tarm sektrnn pay 1841de %47.7 iken, 1861de %36,5 dzeyine indi11 yapm olduumuz bu saptama tarm sektrnden sanayi sektrne geiin ok ksa srede nasl gerekletiini aka gstermektedir. 1947 ylndaki GATT Anlamas (Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Anlamas) kresellemenin balamasnn en nemli admlarndandr. Bu anlamayla btn dnyada serbest ticaret sisteminin olumas hedeflenmektedir. Bugn mal ve hizmetlerin yan sra sermayenin de lkeler arasnda dolamas sz konusudur. 1980lere gelindiinde, devlet-piyasa dengesinin piyasa lehine bozulmasnn getirdii ideolojik devrimin teknolojik gelimelerle birlemesi kresellemeyi kanlmaz hale getirmitir. 1990larla birlikte siyasi bloklarn ortadan kalkmas, teknolojik gelimelerin nemli deimelere sebep olmas ile mal ve finans piyasalar snrlar ortadan kaldrmaya balamtr. Kreselleme srecinde zellikle gelimi lkeler arasnda yaanan gelir dalm adaletsizlii hem lkeler, hem de lke iindeki gruplar asndan kresellemeye ynelik en nemli tehdidi oluturmaktadr. 2000 yl nsani Kalknma Raporuna gre en zengin %20lk gelir grubu dnya gelirinin %86sn, ortadaki %60lk grup dnya gelirinin %13n, en alt %20lik grup ise, dnya gelirinin %1ini almaktadr. 1960l yllarn banda yeryzndeki en zengin %20 ile en fakir %20 arasndaki oran 1/30idi. Bugn ise, kresel zenginlikler nemli lde artt halde bu oran 1/60a yaklamtr. Dnya nfusunun %16snn yaad yksek gelirli lkeler 1980de dnya gelirlerinin %72sini yaratyorlard. Bugn bu oran %83e km durumda. Yani, gelime trendi gelimi lkelerden yanadr. Buna karlk ayn srede aralarnda Trkiyenin de yer ald orta gelirli lkelerin dnya gelirindeki pay 1980de %22,8 iken, bugn %11,5lere gerilemi durumdadr.

11

994/4, s. 66-67 mer Faruk olak, 1986, Malthusun Nfus ve cret Teorisi zerine Bir rdeleme, ktisat Dergisi, Say:262-263, s.288.

10

1.3.Kreselleme Sreci ve Yeni Ekonomik Dzen

18. yzylda balayp 19. yzyl iine alan sanayi devrimi sadece yeni bulular ve retimin artmasn salamam ayn zamanda kapitalizmin kurumsallamasn da salamtr. Kapitalizmin 20. yzyldaki ilerleyii ok hzl olmu ve dnya ekonomisi, hibir yzylda grlmemi bir deiimi yaamtr. Bu sre elbette kesintisiz olmam, dnya ekonomisi siyasi ve/veya iktisadi nedenlerden kaynaklanan kesintilerle kar karya kalmtr. Siyasal kesintilerin en bykleri I. ve II. Dnya Savalar olmutur. ktisadi olgularn neden olduu en nemli kesintiler ise 1929 bunalm ve 1973de petrol fiyatlarnda art sonras yaanan stagflasyonist kriz olmutur. I. Dnya Sava sonrasnda retimde bant sisteminin getirdii retim art, klasik iktisatlarn bir ksmn ktmserlie srkleyen teknolojinin yaratma olasl olan isizlik korkusunu am, dier taraftan da artan retimle birlikte efektif talebi arttracak olan bir gelir akmn ii snfna salamtr. Bu sre bir anlamda sanayi devrimi srasnda yaanan dk cret ve uzun alma saatleri nedeni ile kapitalist ve ii arasndaki gerginlii yok eden ve bir sulhun saland dnem olmutur. ABDde Fordun seri otomobil retimi ve 4000 dolara otomobil sat Amerikallara bir anlamda gelecekteki refah dzeyleri iin birer sinyal grevi grmtr. Ortaya kan bu olumlu tablo 1929 krizi ile bozulmutur. 1929 krizi sadece ekonomide yaanan bir bunalm deildir. Kriz ayn zaman da egemen iktisat okulu olan Klasik ktisat Okulunun da kmesine neden olmutur. nk artk J.B.Sayn nl tekerlemesi Her Arz kendi Talebini Yaratr ekonomide ilemiyordu. 1929 bunalm zellikle tarm sektrndeki arz fazlal ile balam, ABD Merkez Bankas FED in klasik sk para politikas nedeni ile finans sektrn de iine almtr. Tarm ve sanayi sektrndeki arz fazlal, fiyatlarn dmesine bu da kar oranlarnda azalmaya neden olmutur. Zincirin son halkasnda ii karmalar balam, bu ise toplam talebin dmesine ve krizin derinlemesine neden olmutur. Ortaya kan bu kurgu bir anlamda, Malthus ve Maxn kapitalizmin efektif talep yetersizliinden kaynaklanacak olan bir kriz ile bunalma girecei ngrsnn kapitalizmin nne koyulmas olarak grlebilir.

11

1929 krizi, I. Dnya Savann yk altnda ezilen ve ciddi boyutta isizlik ile kar karya kalan Almanyada, faizmin ykselii iin bir frsat olmutur. Almanya ve talyadaki faist hareket Batl lkelerin tahmin edemeyecei bir ekilde ok ksa srede glendi ve dnyay II. Dnya Sava batana srkledi. Sava tm lkeler iin bir ykm olmakla beraber ayn zamanda nemli bir efektif talebin yaratlmasna da kaynaklk etmitir. 1932 ylnda uygulamaya koyduu New Deal politikalar, sava sonras dier lkeler iinde adeta rehber olmu ve dnya ekonomisi 1970li yllara dein srecek olan korumac ve ekonomiye devlet mdahalesini zorunlu gren Keynesyen iktisat politikalarnn egemenlii altna girmitir. ABDnin sava sonras Bat Avrupann imar ve bu lkeleri Sovyetler Birliinin oluturduu Dou Blou karsnda glendirme politikas erevesinde yapm olduu Marshall yardm Bat Blounun uygulayaca iktisat politikalar asndan da belirleyici olmutur. Uygulanan mdahaleci iktisat politikasnn 1973 krizi ile sona ermesi gelimi lkeleri birbirine yaklatrrken, bir taraftan da Dou Blou ve gelimekte olan lkelerin iktisadi yaplanmalarn da zorlamaya balad. Sonuta Dou Blou 1990 ylnda zlm, gelimekte olan lkelerin bir ksm ise yeni iktisadi liberalizm rzgar karsnda korumac politikalardan vazgemek zorunda kalmtr.12 Kapitalist ekonomilerde 1973 krizi ile birlikte den kar oranlar ve klen ekonomiler nedeni ile nemli bir finansal kaynak atl duruma gelmitir. Parann yksek maliyeti nedeni ile bu kaynaklar iki ekilde kullanlmtr: Gelimekte olan lkelere kredi olarak verildi, Sermayenin nndeki engellerin kaldrlmas saland. ki zm uzun sreli ve olumlu bir etki yaratmad. nk gelimekte olan lkeler alm olduklar kredileri olumlu biimde kullanamadlar ve 1980lerin banda bunlardan bazlar moratoryum ilan ettiler. Buna kar ikinci zm yolu aama aama uyguland ve byk lde kapitalist lkelerin ekonomileri zerindeki devlet mdahalesini yok etmede bir ara olarak kullanld. Yani sermaye hareketlerinin nndeki engelleri nce bu lkeler kendi aralarnda kaldrdlar, daha sonra da gelimekte olan lkelere bu ynde telkinlerde bulundular. Uygulanan bu politika byk lde kapitalist ekonomiler asndan baarl
12

mer Faruk olak, 1986 ngilterede Sanayi Devrimi Srecinde Sermaye Birikimi ve D.

12

oldu. Bu lke grubunda yer alan ekonomiler 1990l yllarda istikrarl bymelerin yannda enflasyon oran drrken isizlik orann azaltmay da baardlar. Gelimekte olan lke ekonomiler, bu srete farkl geliim rnekleri gsterdiler. 1997-1998 ylnda yaanlan krize ramen Gneydou Asya lkeleri dnya ekonomisindeki 1973 sonrasndaki dnmde olumlu ynde etkilendiler. Bu lkelerden Gney Kore, Tayland, Singapur 1997 ylnda yaanan krize ramen ksa srede ayaa kalkabildiler. ktisadi toparlanmann bu kadar ksa olmasnn altnda yatan en nemli neden bu lkelerin rekabeti piyasa ekonomisine dier lkelere gre daha yakn olmalar ve bu ynde yeni giriimlerde bulunacaklar ynl ortaya koyduklar eilimdir. Gelimekte olan lkelerin, ilerinde Trkiyenin de bulunduu orta gelir dzeyinde olanlar, bu sreten ayn ekilde yararlanamadlar. Bu lkeler ierisinde yer alan Brezilya, Meksika ve Trkiye 1980-2000 yllarn istikrarsz byme, yksek enflasyon ve finansal krlganlk nedeni ile ekonomilerinde yapsal dnm gerekletirememelerinin etkisi ile ini kl bir iktisadi yaplanmaya mahkum oldular. Baz lkelerde ortaya kan bu olumsuz gelimelere karn kresellemenin ayrlmaz bir paras olarak grlen sermaye hareketlerindeki ve uluslararas ticaretdeki serbestleme eilimi ile birlikte 1940larda %40 dolayndaki uluslararas gmrk vergisi oranlar 1993de %4n altna dm bu da dnya ticaret hacminde nemli artlara neden olmutur. Nitekim uluslararas ticarette son 40-50 yl iinde, ulusal ekonomik byme oranlarnn iki kat yllk byme gerekletirilmitir.

1.4. Kresellemenin Boyutlar

Modernitenin ilerleme anlay iinde deerlendirildii takdirde yeni bir olgu olmayan ve bir sreklilik ifade eden kreselleme, birok bakmdan da gemiten bir kopmay ya da krlmay ifade etmektedir13. nsani kalknma raporuna gre kreselleme yeni bir olgu olmasa da u drt alanda farkldr: Yeni pazarlar, yeni araclar, yeni aktrler, yeni kurallar. Yeni Pazarlar: Yabanc para ve sermaye piyasalar kresel olarak birbirine baldr
Ricardonun analizi G....B.F. Dergisi, Cilt:2, say:1-2, s:288.

13

ve 24 saat ilem yaplabilir. Kresel dzeyde, milyarlarca dolar deerindeki ilemler, elektronik devreler vastasyla saniyelerle gerekletirilmektedir. Dnya finansal piyasalarnda her gn 1-5 trilyon dolardan fazla para el deitirmektedir. Kresel dzeyde btnlemi finansal piyasalar tarihte ilk defa gereklemektedir. Ayrca, hizmetler, bankaclk, sigorta ve tamaclk alanlarnda yeni piyasalar ortaya kmakta ve piyasalar anti-trst kanunlaryla yeniden dzenlenmektedir. Yeni Aralar. nternet linkleri, mobil telefonlar, medya alar teknolojik adan tarihte ilk defa ortaya kmtr. Ve btn bu teknolojiler, kresellemenin teknolojik alt yapsn oluturmaktadr. Yeni Aktrler: Dnya Ticaret rgt ulusal hkmetlerin stnde bir otoritedir. ok uluslu irketler bir ok lkeden daha byk bir ekonomik gce sahiptir, kresel gnll kurulular (NGO) ve ulusal snrlar aan dier gruplar ortaya kmtr. Yeni Kurallar: Ulusal hkmetlerin gcn daraltan ve ulusal hkmetleri daha ok balayan ticaret, hizmet ve entelektel mallar zerinde ok tarafl anlamalar gndeme gelmitir. Kreselleme 18. ve 19. yzyldan itibaren devam eden bir sre olarak deerlendirilebilirse bile zellikle 20. yzyln son eyreinde ekonomik, teknolojik ve ideolojik faktrlerinde etkisiyle gemitekinden ok farkl bir ehre ve hz kazand sylenebilir.

1.5.

Ekonomik Kreselleme

Ekonomik adan sermaye yatrm getirisi yksek olan yerlere doru kaydka, mal ve hizmetler karlatrlmal stnle sahip lkeler tarafndan retildike ve zelletirme sonucu etkinlik arttka, bu deiiklikler kreselleen ekonomideki katlmlar tarafndan paylalarak byk kazanlar sunmaya balar. Bu ekonomik etkinlik kriterlerinin etkilerini tekrar glendirmek, bilgi teknolojisindeki hzl deiimler ve otomasyon (bilgisayar teknolojilerinin drmektedir.
13

geliimi) Hzl,

global ve

iletiimin ucuz

maliyetlerini a

olaanst

bir

ekilde retim

kolay

iletiim

ktalararas

lekte

Veysel Bozkurt, Kresellemenin nsani Yz, Alfa Yaynlar, 2000, ss. 28-29.

14

organizasyonlarn hzlandrmakta ve lkeler aras byk sermaye deerlerinin hzl hareketlilii, lkeler baznda, yeni prodktivite anlaylarnn olumasn salamakta ve sonuta bu tr gelimeler tm lkeler tarafndan benimsenmekte ve uygulanmaktadr. Ekonomik ynden bugn yeryzndeki lkelerin nemli bir ksm birbirleriyle btnlemeye balamtr. rnein Taylandda balayan bir kriz, btn Asyay etkiledii gibi, bizi de etkileyebilmektedir. Ya da Rusyada yaanan bir krizin arkasndan Trkiyeden bu lkeye ihracat yapan bir ok firma kapsna kilit vurmak zorunda kalabilmektedir. Bu da doal olarak lkeleri kendi politikalar kadar, baka lkelerin izledii ekonomik ve siyasal politikalar konusunda da duyarl olmaya zorlamaktadr. Yani artk lkelerin i ilerinde yaad sorunlar ile d ilikilerindeki sorunlar arasndaki snr giderek siliklemeye balamtr. Ekonomik alanda kresellemenin ivme kazandrd unsurlar genel hatlaryla: sermaye ve finans evrelerinin artan serbest dolam hz, demografik yapnn gelimi lkeler aleyhine deimesiyle ortaya kacak emek piyasalarnn hareketlilii ve retimdeki rol, d ticaretin yaygnlamas ve gittike birbirine bal hale gelmesi eklinde snflandrlabilir. Ekonomik kreselleme kavram, bamsz lke ekonomilerinin bir btn iinde toplanmasn ifade etmektedir14. Bu genel tanmn yan sra, ekonomik kreselleme eitli ekillerde tanmlanmaktadr. Bir tanma gre ekonomik kreselleme, ulatrma ve haberleme alanlarnda kaydedilen gelimeler sonucunda dnya ekonomilerinin btnlemeleri veya tek pazar oluturmalardr. Baka bir tanmlamaya gre, ekonomik kreselleme, dnya ekonomisinin ileyii, piyasalarn ve retimin organize edilmesi, firmalarn yaplanmas, sermayenin kresel sisteme ak ve toplumlarn politika ve eitim sistemleriyle kltr ve igc piyasas kurumlar yaplanma tarz arasndaki farklln artn ifade eden bir kavramdr15. alma hayatnda esnekliin giderek yaygnlamasna yol aan faktrlerden en nemlilerinden birisi, ekonomik faktrlerdir. Bunda, 1980li yllar ile birlikte ivme kazanan
14

15

W. Molle, The Economics of European Integration: Theory, Practise, Policy, Aldershot, London 1991, s.19. D. Campbell, The Globalizing Firm and Labour Institutions, Multinational and Employment: The Global Economy of the 1990s (Eds. P. Biley ve dierleri), International Labour Office, Geneva, 1993, s.267.

15

kreselleme ve artan uluslar aras rekabetin ok byk bir pay bulunmaktadr. Bu nedenle de serbest rekabete dayal piyasa ekonomisinin koullar ulusal ve zellikle uluslar aras alanda kyasya bir rekabeti gndeme getirmitir. Bunun doal bir sonucu olarak da: gnmz rekabet koullarna uyum salayabilen iletmeler ayakta kalabilmekte, dierleri ise; hzla piyasadan silinmektedir. retimin kresellemesi, ekonomik kresellemenin en nemli unsurlarndandr. retimde kreselleme, irketlerin mal ve hizmet retim faaliyetlerini kurduklar lkenin dna karabilmeleri anlamna gelmektedir. Bu da snr tesi sabit sermaye yatrmlar, snr tesi itirakler ve fason imalat anlamalar gibi yntemlerle yaplabilir. Kresellemenin hangi seviyeye ulatn anlayabilmemiz iin dorudan yabanc yatrmlarn 1980den sonra ulat noktay bulmamz yerinde olacaktr. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn geldii noktay dnyaya ihracat ve retimdeki artla kyaslayarak daha net grebiliriz. 1983-1990 aras Dorudan Yabanc Yatrmlarn Yllk Art Oran %29 olup dnya ihracat hacminin ve dnya retim art haddinin drt katn amtr. Dorudan yabanc yatrmlarn dnya ticaretindeki ve retimdeki pay giderek artmaktadr16. Ekonomik kreselleme, ekonomik ilikileri etkileyen veya bunlara yn veren kurallarn uluslar aras harmonizasyon veya mal ve sermeyenin uluslar aras bir dzeyde serbest olarak dolamn ya da tm ekonomik birimlerin tm yabanc ve uluslar aras piyasalarda faaliyette bulunmasn engelleyecek faktrlerin ortadan kaldrlmas anlamna gelmektedir17. Bir tanma gre ekonomik kreselleme; siyasi, sosyal ve teknik sebeplerle dnyada sermayenin, ticaretin, retimin ve igcnn uluslararas rekabete konu olma eiliminin kuvvetlenmesini dolaysyla faktr ve rn piyasalarnn btnlemesini ifade etmektedir18. Ekonomik kreselleme gelir eitsizliini hem lke iinde hem de lkeler arasnda dramatik olarak artmaktadr. Dnyann zengin lkelerinde yaanan %20 st gelir dilimiyle fakir lkelerde yaayan %20lik alt kesim arasndaki gelir fark 1960 ylnda 30 kat iken bur

16

17

18

DPT, Dnyada Kreselleme ve Blgesel Btnlemeler, (DPT) :2375-K:440, Ankara, 1995. s.12 Nusret Erkin, Globalleme Srecinde Dnya Ekonomisi: Genel Bir Yaklam, lim ve Sanat Dergisi, 1995, Say:39, s.7 Mustafa Ayka, Globalleen Dnyada gc Piyasalar, ereve Dergisi, Say: 14, stanbul

16

oran 1997de 74 katna frlamtr. Dnyann en zengin 200 insan net kazancn 1994-1998 yllar arasnda iki kat arttrarak 1 trilyon dolarn stne karmlardr. 1980lerden bu yana son yirmi yln en belirgin ekonomik eilimi kresel boyutta bir ekonomiye doru giditir. Uluslar aras finansal piyasalardaki baarszlklar, Dou Asya krizinin de gsterdii gibi, kresel dzeyde ciddi ekonomik bozukluklara neden olmaktadr. Pek ok uluslar aras irket, hammadde kaynaklarna ulam ve retimin rgtlenmesi konularnda kresel lekte almaktadr. Hukuk, muhasebe ve iletme danmanlk firmalar, hizmet sektrndeki dier firmalarla birlikte, faaliyetlerini uluslar aras dzeyde yrtmektedir19.

1.6. Liberalleme Eilimlerinin Artmas

Gelimi lkeler, geen on yl iinde ulusal ve uluslararas dzeyde, kresellemeye sebep olacak ekilde, ekonomi politikalarn yapsal reform zerinde younlatrmtr. Bu reformlarn amac, temelde, yaanan ekonomik skntlarn almasna yneliktir. Bunun iin birey ve teebbs dzeyinde zel giriim alannn ise, daraltlmas yoluna gidilmi arlkl olmas ngrlmtr. Bir baka ifadeyle, ekonomik liberalleme eilimi, yeniden nem ve gncellik kazanarak, yaygnlamtr20. 1980lerden 1990larn ortasna kadar, ABD ve AT lkeleri dahil, OECD lkeleri ekonomi politikalarnda yapsal reform hareketine girilmitir. Birey ve giriim dzeyinde, alann bytmek ve devletin kontroln azaltmak yapsal reformun amacn oluturmaktadr. Bylece, ekonomik yaplar daha serbest, ak ve daha piyasa arlkl ekle gelmitir. Gnmzde ekonomik liberalleme normlarna OECD lkeleri daha sk uyum salamaktadr. Bu ekonomik liberalleme eilimi, vergi reformu ve kamu sektrnn payn snrlayc, etkinliini arttrc, devlete ait firmalarn zelletirilmesi, mal ve para piyasalarnn serbestletirilmesi gibi nlemler alnmtr. Kapsam, derece ve zamanlama bakmndan ciddi farkllklar gstermenin yan sra, her OECD lkesi ekonomilerini

19

20

1995, s.30 TSAD, Kadn ve Erkek Eitliine Doru Yry: Eitim, alma Yaam ve Siyaset, Aralk 2000, Yayn No:TSAD-T/2000-12, s.290 Bahekapl, a.g.e., s.66

17

liberalletirmeye almaktadr. nk liberalleme ynndeki bu eilim politik g dengesinin de muhafazakarla doru kaymasn beraberinde getirmitir. Avustralya, Fransa, Yunanistan, spanya, Yeni Zelandada rnekleri grlmektedir21. Ekonomide merkezi planlamann uyguland Sosyalist Blokun dalmas ile kresellemenin e zamanl olarak gereklemesi, dnya ekonomisinde liberalleme ynndeki eilimlerin artmasn ve yaygnlamasn salamtr. Bu durum, sadece Sosyalist Blokun yklmasndan deil, ayn zamanda kapitalist iktisadi byme modelini uygulayan gelimi lkelerin daha fazla liberalleme isteklerinden kaynaklanmaktadr22. 1973 petrol okuyla balayp 1980li yllarn sonlarna doru zellikle gelimi lkelerde hissedilmeye balanan ekonomik durgunluk ve kriz, bu lkeleri, refah devleti anlayna dayanan mevcut iktisat politikalarn gzden geirmeye ve revize etmeye itmitir. Sonuta, refah devleti uygulamalarnda nemli lde kstlamaya gidilerek, liberal ekonomi politikalarna arlk verilmitir. Zamanlama, derece ve ierik asndan nemli farkllklar gstermekle beraber, ABD, AT, ve OECD lkeleri ekonomilerini daha fazla liberalletirme gayreti iindedir. Gelien lkeler, bu deiim karsnda ithal ikameci ve korumas politikalarla ulusal ekonomik bymelerini gerekletiremeyeceklerini anlamlardr. Ayn zamanda ekonomik yaplarn liberalletirmek iin yapsal reformlara girimilerdir. Liberalizmin zellikle 1970lerde kendini iyice hissettirmeye balayarak sadece fikir alannda deil, aktel ekonomik ve politik hayata da tand. 1979da ngilterede, 1980de Amerikada liberal fikirlere ball bilinen siyasi ekipler iktidara geldi. Dier demokratik lkelerde de liberal fikirler geni l de sosyal demokrat mutabakatn grlerine nazaran arlk kazanmaya balad. 1980lerin sonunda ise, birka yl nce hayal edilmesi mmkn olmayan dnmler gerekleti, yaygn tabiriyle, Dou blokunu silip spren liberalizm ve demokrasi devrimi meydana geldi23.

21

22 23

H. Henderson, The US and Others in a Changing World Economy, The World Economy, Vol.16, 1993, No:5, s.539 Kurtulmu, a.g.e., s.121 Atilla Yayla, Liberalizm, Turhan Kitap Evi Yaynlar, Bilimsel Eserler Dizisi:20, Ankara, 1992, s.9

18

1.7.

Yeni Teknolojilerin Ortaya kmas ve Yaylmas

Teknoloji, bir sanayi dalyla ilgili retim yntemlerini, kullanlan ara, gere ve aletleri kapsayan bilgi olarak tanmlanabilir. Teknoloji, retimle ilgili bilginin gerek hayatta kullanlmasn ifade eden tekniklerin btnn oluturmaktadr. Ayrca insann bilgisini eitli ara ve gerelerin oluumunda devreye sokmas ve insann maddi evresini deitirmek ve denetlemek, amac da teknoloji tanmnda yer almaktadr. Teknoloji bilgi birikiminin pratik hayatta yaygn biimde uygulanmas anlam tamaktadr. Teknolojik gelime, retim ile ilgili yntemleri, kullanlan ara gere ve aletleri kapsayan bilgideki gelimeyi ifade etmektedir24. Gnmzde bilimsel veya teknolojik devrim veya teknolojik patlama ad verilen tm ekonomik alanlar, retimin organizasyonunu , datmn ve yaratlan gelirin paylamn dorudan etkileyen yeni teknolojiler dnemi ortaya kmtr. Son teknolojik gelimeler emek youn makineleme dnemini geride brakarak sermaye youn makineleme sistemleri dnemini balatmtr. Makine sistemleri bir retim srecinde birbirini tamamlayan makinelerin organik olarak birlemesini ifade etmekte, bu sistemde retimde enformasyon ak, egdm ve i blm en st dzeyde bilimsel yntemlerle yaplmaktadr25. Ekonomi, politika, kltr ve yaam tarz asndan farkl etkilere sahip teknoloji, gnmze kadar balca dneme ayrlmas mmkn olan bir gelime trendi izlemitir. lk dnem, buhar gcnn retim srecine uygulanmasyla kitlesel retimin gerekletirildii, igcnn tarmdan sanayi sektrne akt sanayi devrimi sonras dnemdir. Bu dnemdeki teknolojik gelimenin belirleyici unsuru, bilginin aletlere, srelere ve rnlere uygulanmasdr. kinci dnem, byk retim hatlar kullanmak suretiyle, daha nce insan esasl olan retim ve montaj ileminin mini ve makro bilgisayarlarn olduu programlanm makinelere brakld, bir anlamda da bilginin ilere uygulanmaya baland dnemdir. Burada, kitlesel retim tarz devam etmekle birlikte byk produktvite artlar salanmtr. nc ve son dnemde ise, zellikle 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren bilgi ilem ve iletiim teknolojilerinde hzl gelime ve yeniliklerin ortaya kmasyla
24

Y . Balc, Bilgi Teknolojisi ve stihdam, ereve, Yl.4, Say:15, Austos-Ekim 1995, s.78

19

balayan, bilginin dier geleneksel retim faktrlerini geride brakarak hzla belirleyici faktr haline geldii dnemdir. Tm bu gelimeler, sreselleme srecinde nemli rol oynamtr26. Teknolojik deiim, toplum ve emek piyasalar zerinde nemli etkiye sahiptir. Kresellemenin asl nedeni de teknolojik deiimin hz ve hacminde yaanan arttr. letiim ve biliim teknolojilerinde kaydedilen byk ilerleme, kapitalin, mallarn, bilgi ve tketim biimlerinin evrensel bir nitelik tayan kresellemenin baskn nedenidir. Ayrca teknolojik yineliklerin hz ve byklndeki nemli deimeler kresellemeyi nemli boyutlara ulatrmtr. Mikroelektroniin, elektronik bilgi ilem sistemlerinin ve dijital iletiimin patlamas, rnein internet ve dnya apnda bir web sistemi alma hayatn gerek bir dnme uratmaktadr. Teknolojik deimelerin kresel ekonominin koullar ile birleerek istihdam biimlerini etkilemesi ii ve iverenler arasndaki ilikilerin yeniden tanmlanmasn gerektirmektedir. Yeni teknolojiler ulatrma ve haberleme maliyetlerinde olaanst dler salanmtr. Yeni retim ve tketim kalplar meydana getirmitir. Yeni teknolojilerin beraberinde getirdii maliyetlerdeki olaanst dler, ekonominin hemen her sektrn nemli lde etkilemitir. Ksaca deinecek olursak: letiimi ok sratli hale getirip, kolaylatrm ve yaygnlatrmtr. Buna paralel olarak rekabet genilemi ve artmtr. Dnya finans piyasalar arasndaki balanty gerekletirerek, kresel bir nitelik kazanmasn salamtr, Haberleme ve ulatrma maliyetlerini azaltmtr. nternet, kablolu TV gibi zel kresel telekomnikasyon alar vastasyla bilgi akn hzlandrm, medya ve iletiim alannda global bir alm salayarak fikirlerin dnya apnda yaylmasn mmkn klmtr. Firma iinde faaliyet gsteren birbirinden uzak retim birimleri arasnda koordinasyonu kolaylatrmtr. Bilgi ilem teknolojisindeki yeniliklerin imalat sektrne ve bro almasna girmesiyle birlikte, esnek retim organizasyonlar ve alma ekillerin ortaya
25

Petrol-, 90 Petrol-, Yayn No:2, stanbul 1990, s.409

20

kmasna yol amtr. Yeni ve daha rekabeti alma ve retim organizasyonlarnn yaygnlamasn salamtr. Yeni teknolojilerin etkileri yeni iler yaratmann yansra, i yok etmesi de kapsamaktadr. amzn sanayi-tesi toplumunda, vasfl igcne ihtiya artmaktadr. Yeni teknolojileri ncelerinden ayran nemli bir zellik bunlarn ortaya kard yeniliklerin ve rnlerin ok ksa bir srede dnyann hemen her tarafnda yaygnlamasdr. Kapitalist gelime srecinde ortaya km belli bal bulularn, kullanm yaygnlna ulat srelerle ilgili bir aratrmaya gre; buhar makinesinin 150-200 yl, televizyonun 55 yl, otomobilin 40-55 yl, vakum tplerinin 25-30 yl, transistrn 15 yl ve son olarakta mikro ilemcilerin 5-10 yl olarak tespit edilmitir. Yeni teknolojiler; tm bu zellikleri, ortaya kard yenilikleri ve salad avantajlaryla dnya ekonomi politik sisteminin kresellemesinde en nemli sebeplerinden biri ve ayn zamanda sistemin itici gcdr. Teknoloji devriminin haberlemede yaratt olaanst hzlanma ve alan genilemesi, ekonominin her kesiminde yeni olanaklar ve retim biimleri yaratmaktadr. Dnyay, yerleen deyimiyle, kresel kye dndrecek kadar klmesi, uzaya almada yeni boyutlar eklenmesini salamaktadr. Haberin ak artk snr tanmyor; televizyon ekranlarnda, bilgisayar ekranlarnda her an neredeyse snrsz haber kaynaklar bireyin karsna geliyor, nnde yeni ufuklar ayor. Teknolojik devrim haberlemeyi ok hzlandrmakla kalmyor, ayn zamanda kreselletiriyor. Tpk bir kk ky sakinlerinin, kyn her tarafnda her an her kylye ne olup bittiini bilebilmesi gibi bir durum sz konusu. Kresel ky olgusu, bunu yaamasn ve bundan yararlanmasn becerebilenler iin ufuk izgisini ok ileri iten bir olanak27. Sermayenin kar haddindeki de ve iddetlenen rekabete kar koymak iin, Merkez (sanayilemi, gelimi, bilgi ana giren, sermayesiyle, kltryle, para birimi yoluyla dnya ekonomisine ilikin kararlarda etkili olan lkeler takm) firmalar teknolojik
26 27

Kurtulmu, a.g.e., ss.127-128 Glten Kazgan, 2000 Ylna Doru Yeni Ekonomik Dzen ve Trkiye, 2000li Yllarda Trkiye Ekonomisi ve Ekonomi retimi, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1993, ss..21-22

21

yeniliklerin ve yeni firma rgtlemesi biimlerinin yaratlmasnda ba dndren hza ulatlar. Alann llerinden Japonyada otomobil firmalarnn durumu konuya k saar nitelikte. Dnya pazarnda Japon arabalar kalite ve fiyat asndan neredeyse esiz rekabet gcne sahiptir. Ancak bu gc srdrmek iin, arabalarda srekli kkl bykl teknolojik yenilikler yaratarak kendilerine Pazar amaya alyorlar. Bu iin hz o noktaya gelmi ki, sonunda Japon tketicileri yenilikleri izlemekte glk ekip ikayete balamlardr, reticilerse iin tadnn katn fark etmiler. Yani teknolojik yeniliklerin hz herkesi bezdiren noktaya bile varabiliyor, srf rekabet gcn koruyabilmek iin28. 1960l ve 1970li yllarn tarm teknolojisindeki Yeil Devrim, 1980li yllara gelindiinde, merkezi tarm pazarlarnda egemen klmtr. Biyoteknoloji-gen teknii ise, bugn ve yarnn dnyasnda bu egemenlii tartmasz klacaa benzemektedir. GATT-UR tarm pazarlarn serbestletirirken, patent hakknn tekel gcn salamlatrarak bunu garantiliyor. Bu alandaki yenilikler tpta ve ila sanayiinde de byk deiimlere yol aacaktr29.

1.8.

Uluslararas Ticaret ve ok Uluslu irketler

Dnyann eitli blgelerinde ok eski zamanlardan beri ksa ve uzun mesafelerde ticaret srdrlm olmasna ramen, II. Dnya Savandan sonra yeni byk bir srama ortaya kmtr. II. Dnya Savandan sonra oluturulan dnya ekonomik sisteminde ulalmak istenen hedeflerin banda serbest ticaret dncesinin uygulamaya geilmesi ve dnya apnda yaygnlatrlmas geliyordu. Bunu salamaya ynelik olarak uygulamaya konulan GATT anlamas ile, uluslar aras ticaretin nndeki engeller tespit edilmi gmrk tarifeleri ve kotalarla snrlandrlarak azaltlm, bylece ticari liberalizasyon gerekletirilmeye allmtr. Hkmetlerce uygulanan d ticaret politikalar ulusal piyasalar arasndaki snrlar belirginletirip mal akmlarn engelleyebilirler. D ticarete mdahalelerle uygulanan korumaclk, kaynaklarn yksek gelir salayabilecekleri en ok korunan sanayi dallarna kaymasna yol aar; bu da uzmanlamay gelimenin bir yolu olarak karmza karr.
28

Kazgan, a.g.e., s. 195

22

Ulusal piyasalarn ayrlmas piyasa byklkleri arasnda farklar da dourur; dolaysyla ortaya, retimde lek ekonomilerinden yararlanma, pazarlama ve teknoloji kullanm olanaklar arasnda bir eitsizlik km olur. Dinamik bir dnya ekonomisi erevesinde de, d ticaret engellemeleri nemli bir rol oynarlar. Eer retim faktrlerinin hareketlilii salanabilirse, koruma politikalarnn salad ekonomik stnlkler baka piyasalarda da karl bir biimde kullanlabilir. ok uluslu firmalarn faaliyetlerindeki art, idarecilik, teknoloji ve yatrm fonlar gibi retim faktrlerinin ulusal snrlar aabilmesinden kaynaklanmaktadr; politik ve ekonomik istikrar ile ulam ve iletiim alanndaki ilerlemeler bu gelimeyi kolaylatrmtr. ok uluslu firma faaliyetleri durumunda grld gibi, retim faktrlerinin hareketlilii, uluslar aras ticaret teorisinin geleneksel varsaymlarna dayanan ulusal d ticaret politikalarnn baz ynleriyle ilgili kukulara da yol amtr. Uluslar st sermayenin ve ok uluslu irketlerin yeni ekonomi nedeniyle mobilitesinin artmas, bu irketlerin kendisine en cazip imkanlar sunan lkelerde faaliyet gstermesine yol amaktadr. lkenin gelimesinde ve istihdam sorunlarnn zmnde yabanc sermayenin nemli bir rol oynamas lkelerin ok uluslu irketlere mali konularda cazip imkanlar sunmasna yol amaktadr. Gelien lkelerin ticaretindeki bu artn nedenleri ile ilgili olarak, iki gr ortaya kmtr. Birinci ve en nemli popler gr, teknolojinin etkileri zerinde durmaktadr. Ulatrma maliyetlerinin dmesi ve haberleme hznn artmas dnyay kltmektedir. kinci gr ise, ekonomik liberalleme zerinde durulmaktadr. Bu gr savunanlar GATT ve yakn zamanlarda gelien lkelerin tek tarafl liberalleme tedbirlerinin rolne deinmektedir30. Kreselleme ulusal retim ve tketimde ithalat ve ihracatn daha byk bir pay oluturmasna neden olmaktadr. Toplam yatrmlarda yabanc yatrmlarn payn arttrmaktadr. Kresellemeyle 1975 ylnda 282 milyar dolar olan dnya yabanc direkt yatrmlar, 1983te 2 trilyon dolara ulamtr. Gnmzde dnya ticareti, dnya retiminden %50 daha hzl artmaktadr. Baz
29 30

Kazgan, a.g.e., s. 198 P. Krugman, Growing World Trade: Causes and Consequences, Brookinds Papers On Economic Activitiy, No:1, 1995, ss.337-342

23

lkelerin dnya ticaretindeki pay daha hzl bir ekilde ykselmektedir. Trkiyede buna rnek olarak verilebilir. 1979da 7.4 milyar dolar olan d ticareti 1995te 55 milyar dolara kmtr. GSMHnn oran olarak 1979un %16 oranndan, 1994n %31 oranna ykselmitir. Uluslararas irketler giderek dev boyutlara ulamakta, bazlarnn yllk cirolar pek ok ulus devletin GSMHsn gemektedir. rnein; ubat 2000de aklanan Dresdner Bank ile Deutsche Bank birlemesi neredeyse 1.2 trilyon dolar tutarnda bir aktif byklk gstermektedir. Ayrca bu tutar Latin Amerikann GSMHsndan da fazladr. irket birlemeleri, sermaye piyasalarnda oyunlarla dier irketleri ele geirme, irketler aras anlamalar, zelletirmenin yaratt tekeller bunlarn leklerini giderek devletiriyor. Ulusdevletin etkinliinin en aza indii, uluslar aras irketlerin ekonomide egemenlii ele geirdii bir sistem olumaktadr31. okuluslama yoluyla irketlerin d lkelerde dolaysz yatrm yaparken artk kresel dzeyde kr planlar yapmalar, sermayeyi kreselletirmektedir. kinci dnya sava sonrasnda ABD irketlerinin nce Bat Avrupaya ve Latin Amerikaya imalat yatrmlaryla balattklar sre, 1960l yllarn ortasndan itibaren Uzakdounun dinamik lkelerine kayd, bu srece gelimi lkelerde katlmtr. 1970li yllarda ise, bata Japonya Uzakdounun dinamik lkeleri devreye, bu kez kendi irketlerinin okuluslulamasyla girdi ve d yatrmlara geti. 1980li yllara gelindiinde, orta derecede sanayilemi pek ok lke, bu arada Trkiye, bu kervana katlmt. 1980deki zgrleme srecinde koullar en az dzeye indirildi, retim kesimi, hisse pay v.b. biimdeki kstlamalar byk lde kaldrld. 1990l yllarla birlikte yerli/yabanc yatrm ayrm kaldrld gibi yabanc sermayeye devlet garantileri hukuk dzlemine tand32. Tm bu gelimeler, ticarette patlamaya yol am, ticaretin daha fazla uluslar araslamasn ve genilemesini salamtr. 1970de uluslar aras ticarete konu olan mal ve hizmet miktar, dnya GSMHnn %25ini olutururken, bu oran 1990da %45e ulamtr. Uluslar aras ticaretteki bu hzl art ve byme, lke ekonomilerinin birbirleriyle daha fazla balantl ve ak hale geldiini gstermektedir. Uluslar aras ticaretteki bu art ile birlikte,
31

Kazgan, a.g.e., s.157

24

dnya ticaretinin yaps nemli lde deimitir. Dnya toplam ihracatnda sanayi rnlerinin pay, 1965de %61den, 1990da %71e ykselmitir. zellikle gelien lkelerin ihracatnda sanayi rnlerinin pay 1970-1990 arasnda %20den %60a karak kat artmtr. Ticari alandaki bu gelimeler, ticaretin global bir karakter kazanmasna yol amtr. Snr tesi menfaat gruplarn ve deiik milletlere mensup bireyleri sk kar balaryla birbirlerine balamtr. Ortaya kan bu karlkl etkileim ve bamllk neticede, ekonomik alanda kresellemeye sebep olan en nemli faktrlerden biri olmutur. Dnya ticaretinin artmas, dnya ticaretinin yapsn nemli lde deitirmitir. lk olarak, toplam dnya ihracatnda sanayi rnlerinin pay 1965de %61den 1990da %71e ykselmitir. Tablo 1 incelendiinde, bu art zellikle toplam ihracatn yarsnda fazlasnn sanayi mallarnn oluturduu gelien lkelerde ve sanayi mallarn toplam ihracatndaki paynn %78e ulat Gney ve Gney Dou Asyada belirgindir. Sanayi mallar ihracatnn pay art gstermekle beraber, Latin Amerika ve Afrika hala hammadde ihracats konumlarn srdrmektedir. Dier taraftan, gei srecindeki Dou Avrupa ekonomilerinin toplam ihracatnda sanayi mallarnn pay 1990da nceki yllara oranlara dmtr. Yksek gelirli lkelerin sanayi rnleri ihracat 1980lerde %4,5 orannda artarken, gelien lkelerde bu oran yllk %7.6 olmutur. Gelien lkeler grubu iinde Asya dier blgelere oral daha hzl bir gelime kaydetmitir. Sanayi mallar ihracat Dou Asyada yllk %12.4 ve Gney Dou Asyada yllk %9.1 dolaynda artmtr33.

32 33

Kazgan, a.g.e., s.168 World Bank, Global Economic Prospects and the Development Countries.Washington.1992. s.65

25

Tablo1: Dnya Ticaretinin Gelimesi 1950-1994 (Yllk Art Oran )

STATSTK KONUSU Dnya Ticareti Hacim Deer hracat Hacmi Gelimi lkeler Gei Ekonomileri Gelien lkeler Asyann Yeni Sanayileen Drt lkesi Alt-Sahra Afrikas thalat Hacmi Gelimi lkeler Gei Ekonomileri Gelien lkeler Asyann Yeni Sanayileen Drt lkesi Alt-Sahra Afrikas 19501973
7,7 -

19751983
3,1 8,9 3,9 3,6 -1,9 12,2 -0,6 2,8 2,2 7 9 -0,5

19841989
6,4 3 5,9 2,4 7,3 13,6 2,4 7,9 2,9 3,3 13,2 0,9

1990

19911994
3,8 -0,7 2,8 -15 8,2 11,4 -2,8 2,9 -13,5 11,2 12 -2,4

4,6 8,3 5,8 -9,5 8,7 6,2 7,7 4,8 -5,1 5,5 12,5 1,8

Kaynak: ILO (1995): World Employment Report. Int. Labour Off. Geneva. s.21 Dnyann en byk 500 imalat irketinin gelimi lkeler arasnda irket says dalm, ABDnin 1996da %61 iken 1991de %31e dmtr. Japonyann 1996da %7den 1991de %24e ykselmitir. Burada seneler itibariyle irket dalm says ABDde neredeyse te bire inerken, Japonyann pay kattan fazla artmtr. OECD lkelerinin dolaysz yatrmlarnn byk ksm en dinamik bymeye sahip Uzakdou ile Meksika ve Brezilyaya gitmektedir. Bu alanda en az gelimi, en duraan lkeler, bata Afrika ve Gneybat Asya neredeyse hi bir ey alamyor. Nedeni, kar beklentisinin dkl, rizikonun ykseklii, kltr farkll v.b. Dolaysz yatrmlarn 1990larda en hzl artt blgelerden biri de Dou Avrupa ve Orta Asyadr. Gelimekte olan lkelerde (GO) d yatrm art, 1990l yllarda gelindiinde, artk Singapur, Hong Kong gibi kk boyutlu kent devletlerinin dna tamtr. lk srada 4 milyar dolarla in, onu izleyerek Gney Kore ve Brezilya geliyor. 1991de 1.3 milyar dolar tutarnda net dolaysz sermaye yatrm yapan Gney Korenin bir zellii de bunlarn yarsnn sanayilemi lkelerden olmas. Oysa dier GOnn dolaysz yatrmlarnn byk ksm (rnein Brezilyannkilerde drtte orannda)dier GOye gidiyor, sanayilemi pazarlara yaplanlar snrl kalyor.

26

Kreselleme ile ekonomi ve ticarette milli devletlerin etkinlikleri ve denetimleri ortadan kalkm ve uluslar aras irketler belirleyici g olmutur. Bu ekilde uluslar aras bir pazar ortaya kmaktadr. Bu pazarda insanlarn, mallarn hizmetlerin ve sermayenin nndeki btn snrlar kalkmaktadr. Ulam ve iletiim ok hzl bir ekilde gereklemektedir. lkelerin birbirine baml hale gelmesi, dnya zerinde d ticaretin, ihracatn ve ithalatn artmasna sebep olmaktadr.

1.9. Kreselleme, stihdam ve Emek Piyasalar 1.9.1. retimin Kresellemesi: Yeni Uluslar Aras blm
retimde kreselleme, irketlerin mal ve hizmet, retim faaliyetlerini kurduklar lkenin dna karabilmeleri anlamna gelmektedir. Bu da snr tesi sabit sermaye yatrmlar, snr tesi itirakler ve fason imalat anlamalar gibi yntemlerle yaplabilir. Burada retimin her bir paras maliyet, retim faktr, frsat maliyetleri bakmndan deiik retim blgelerinde gerekletirilmektedir. retim srecinin uluslararas alanda a iletmeler biiminde rgtlenmesi ve farkl igc piyasalarnda retilebilmesi kresellemenin belirgin bir zelliidir. Ancak baz rn ve hizmetlerin retim sreci uluslararas lekte gereklemesi, farkl lkelerdeki farkl igc piyasalarna datlmas olana yoktur ya da snrldr. Bu rn ve hizmetlerin retilmesi srecindeki iler nitelikleri gerei blgesel ya da ulusal igc piyasalarnda salanan igcyle yaplmak zorundadr. Bu iler tanamazlar. Bu ilere inaat, kamu, tarm, ve baz hizmet ileri rnek verilebilir. Bu ilerin yaplmasnda, sermaye ulusal ya da blgesel igcne bamllndan kurtulmak ve kresel dzeyde retim faktrlerini en ok fayda salayc biimde rgtlemek iin uluslararas igc mobilitesini kullanr. gc mobilitesinin yn, sermaye mobilitesinin genel ynne terstir. Az gelimi ve gelimekte olan lkelerden gelimi olan lkelere doru gerekleen bu igc mobilitesi yasal yollarla da olabilir. Bu mobilite iki nemli ve yeni niteli tar. Birincisi mobilitenin yneldii lkenin

27

ekonomik yapsnn kalc bir unsur olmas, ikincisi ise yedek igc kayna olmasdr. 34 Gelimi lkelerin irketleri teden beri kendi lkelerinin dnda ve zellikle ihtiya duyduklar hammaddenin bulunduu lkelerde ve sektrlerde yatrm yapmlardr. 1970li yllarda yaanan iktisadi kriz ve takip eden yllarda yaanan verim dleri, artan korumac nlemler ve Dou Asyadan gelen rekabet basklar retimde kreselleme srecini hzlandrmtr. Batl gelimi lkelerin sanayicileri verimlerini ve rekabet yeteneklerini artrabilmek iin retimdeki rgtlenme tarznda bir dizi deiiklik yapmlardr. Birincisi, mal farkllatrmasdr ki, bu tketici artna el koyma ve tekelci kar elde etme imkan salar. Ayn zamanda rekabet gcn de arttrc bir faktrdr. kincisi, retimde otomasyonu arttrarak kaliteyi ykseltmi ve standartlar yakalamay hedeflemitir. ncs, maliyetleri drmek amacyla dikey entegrasyonu azaltp fason imalata ynelmi ve az stokla almay tercih etmilerdir. Drdncs, letiim ve tamaclktaki kolaylklardan yararlanarak maliyetleri drmek gayesiyle retimin baz aamalarn baka lkelere aktarmlardr. retim rgtlenmesinin mekansal kstlarn azaltan teknolojik gelimeler de olmutur. Mikro elektronikteki gelimeler iletiimi, bilgi saklamay ve ilemeyi hzlandrp kolaylatrdndan artk retimi daha uzaktan ve daha sreli denetlemek, ynetmek, sipari alp vermek mmkndr. Bu gelimeler finansal sermayenin de hareketliliini arttrmaktadr35. Ucuz doal kaynaklara (enerji kaynaklar gibi) ulamak sava sonras ABD orijinli irketlerin dnya leinde genilemesinin ilk nedeni olmutur. Az gelimi lkelerdeki hammadde fiyatlar gelimi lkelerdeki benzer hammadde fiyatlarna gre dktr. 1969 ile 1974 aras zaman diliminde birincil mal fiyatlarnn ykselmesi sermaye birikiminde yap deiimine neden olmutur. Ucuz igcne, retim birimlerinin fakir lkelere kaydrlmas ile ulalmtr. Japon firmalar kltrel nedenlerden dolay igc gn desteklemediler. Bunun yerine retim birimlerini Gney Kore, Tayvan ile blgedeki dier lkelere kaydrdlar. Avrupa lkeleri yksek siyasi, sosyal maliyetine ramen igcn fakir lkelerden ithal ettiler. ABD
34

Ronaldo Munck, Uluslararas Emek Aratrmalar, teki yaynlar, Ankara, 1995, s.311

28

firmalar ise, ucuz igcn fakir lkelerden ithal ettiler. ABD firmalar ise, ucuz igcne ulamak iin iki yntemi de kullandlar. Bir yandan g tevik ettiler, dier yandan ise baz retim birimlerini azgelimi lkelere kaydrdlar. 1950li yllarda retim sadece gelimi lkelerde gerekleirken 1990l yllarda yeni uluslararas kresel iblm olarak adlandrlan kresel iblm yedi lke grubu arasnda karmak bir ekilde paylalmtr. Bu yedi lke grubunu u ekilde sralamak mmkndr36. En Zengin lkeler: En zengin lkeler grubunda ABD, Kanada, Japonya, Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika ve AT yesi lkeler yer almaktadr. Dnyadaki ekonomik faaliyetin 4/5i bu lkeler tarafndan gerekletirilmektedir. Yeni Sanayileen lkeler: leri teknoloji kullanmada insan gc yetitirmede, aratrma-gelitirme merkezleri kurmada bir hayli yol alp baarl olan, fakat kresel ekonomik hiyerari de orta snfta yer alan ikinci grup. Brezilya, Meksika, Hindistan, zellikle de Asya kaplanlar olarak adlandrlan Tayvan, Kore, Singapur ve Hong Kongdan oluan bu lkeler teknolojik ynden hala ABD ve Avrupa lkelerine bamllklar devam etmektedir. Snrl Olarak Gelimi Tarma Bal lkeler: Fakirlikten kurtulup, fabrika veya bir tezgah sahibi olmay dnp, pirin ve fasulye tarlalarna sahip olmay terk etme dncesinde olan Tayland, Endonezya, Malezya ve in bu grupta yer alan lkelerdir. Gei Srecindeki lkeler: Bugn Asya ve Gney Amerikann gelimi lkeleriyle, yabanc yatrm lkelerine getirme abasn srdren eski Sosyalist Dou Blou lkeleridir. OPEC lkeleri: Dnya ekonomisinde nemli rol oynayan ounluunu Ortadou lkelerinin oluturduu OPEC lkeleridir. OPEC lkeleri, sanayi rnleri ithal edebilecek gelir dzeyine sahip olmalarna ramen, kendi sanayilerini kuracak bilim ve mhendislik temelinden ne yazk ki mahrumdur. Yoksul lkeler: Dnya ekonomisinin hammadde merkezi durumunda olan ve 40a yakn lkeyi iine alan Afrika ve Gney Amerika lkeleridir. En Yoksul lkeler: Bu son grupta Afrikadaki az gelimi 47 lke yer almaktadr.
35 36

DPT, a.g.e. 1995, s. 11 Campell,D.Foreing Investment,Labour Immobility and The Quality of Employment, International Labour Review,1994, Vol.133.

29

Birka ilkel hammadde ihra etseler de, dnya lkeleriyle ekonomik ilikileri yok denecek kadar azdr. Bu yedi lke grubu arasndaki uluslar aras ticaret, karlkl ekonomik bamlln itici gc olmutur. Uluslararas ticaret arttnda, ekonomiler daha baml hale gelmitir. Uluslararas ticaret igc piyasalarnn karlkl baml hale gelmesinde en nemli ve belirgin faktrdr. nk, bir blgede igcnn retimi, dier lkelerin tketimine baldr. phesiz, bir ulusal rn daha fazla ticarete konu olursa, ulusal igc piyasas gittike dnya ekonomisindeki dier blgelerin tketim tarzlarna bal hale gelebilir. Dolaysyla bugn ulusal igc, yabanc igcyle yurtii igc piyasasnda rekabet etmektedir. Uluslararas igc mobilitesinin bir dier yn kadn iilerdir. zellikle Latin Amerika lkelerinde kadn igcnn uluslararas mobilitesi artmaktadr. Bu artn nedeni sadece kadn igcnn daha uysal ve daha az sendikalamasndan kaynaklanmaz. Art ayn zamanda cinsiyete dayal i blmyle yalndan ilgilidir. Hizmet sektrnde kadnlara ait ilerden olan temizlikilik, ev hizmetleri, ocuk bakcl gibi ilerin gmen kadn iiler tarafndan yaplmasna ynelik artan istek bu art dier yandan etkiler37. Benzer gelimeler Asya lkeleri iinde geerlidir. Finansal da alma, yani sermaye hareketinin serbestletirilmesi de retimin kresellemesini kolaylatrmaktadr. GATTn Uruguay mzakerelerinde gelimi lkeler finans sektrnde, zellikle bankaclkta btn lkelere serbestletirme politikalarn telkin etmektedir. Dorudan yabanc yatrmlarn sektrel dalmlar zaman iinde deiim gstermitir. 1950lerde birincil metalarda ve tabii kaynak-youn sektrlerde younlaan dorudan yabanc yatrmlar, son yllarda hizmet ve teknoloji youn imalata ynelmitir. Hizmet sektrnn GSMHdaki pay zellikle gelimi lkelerde bymektedir. Bu da iletiim ve enformasyon teknolojisindeki hzl gelimenin bu sektrn sunduu hizmetlere talebi arttrmasnn bir neticesidir. Dorudan yabanc yatrmlarn hizmetlerde younlamasnn bir sebebi, hizmetlerin ounun ihra edilememesidir. Avrupa Topluluu lkelere hizmetlerde en ok dorudan yabanc yatrm yaplan blge durumundadr.
37

Munck, a.g.e., s.316

30

Dorudan Yabanc Yatrmlarn olduka byk bir ksmn gelimi lkelerin irketleri yapmaktadr. ABD, Almanya, Fransa, ngiltere ve Japonyann 1985-1989 yllar arasnda toplam kaynak lkeler iindeki pay %80 civarndadr38. Dorudan yabanc yatrmlarn corafi dalmnda iki eilim dikkati ekmektedir. Birincisi ABD, AT ve Japon irketlerinin kendi aralarnda yaptklar dorudan yabanc yatrmlarn artmasdr. kincisi ise bu lkelerin irketlerinin gelimekte olan lkelerde dorudan yabanc yatrmlara hz vermeleridir. Bunun sebebi ise yabanc pazarlarda ihtisaslamann salad etkinlikten yararlanmak ve gmrk ve gmrk d yntemlerle uygulanan korumacl amaktr. 1980lere kadar ABD en ok dorudan yabanc yatrm yapan ve yaplan lke idi. 1980lerden sonra ise, AT ve Japonya sahneye kt. ATnin tek lke olma yolunda hzl admlar atmas Japonyada ise yenin deerlenme eilimi ve korumaclk tehditlerine maruz kalmas onlar dorudan yabanc yatrm yapmaya sevk etti. ABD, AT ve Japonya dnya ticaretinin yarsn yapmakta olmalarna karlk bu lkelerin irketleri dorudan yabanc yatrmda hem mevcut stokun hem de akmlarn %80ine kaynaklk etmektedir. ABD, Orta ve Gney Amerikadaki birok lkeye yaplan dorudan yabanc yatrmlar konusunda temel kaynak lkedir. stisna olanak Peru ve Brezilyada ABDnin yerini AT almtr. NAFTA anlamasnn olgunlamasyla ABDnin Meksikadaki dorudan yabanc yatrmlarn arttrmas beslenmektedir. Hong Kong, Tayland, Tayvan, Singapur ve Gney Korede Japon meneli dorudan yabanc yatrm hakimiyeti sz konusudur.

1.9.2 Artan sizlik

Gnmzde isizlik sorunu nemli bir politik sorun olma zelliini srdrmektedir. Gelecek yzylda zmlenmesi gerekecek en byk sorunun dnya apnda isizlik olduu kabul edilmektedir.

38

DPT. a.g.e. 1995. s. 91

31

sizliin temel nedenleri olarak: a) alma gc ve arzusu olmasna ramen bireylerin alabilecek bir i bulamamas; b) Mesleki beceri ve yetenee uygun bir i bulamamas; c) stihdamn yapsnn deimesi sonucunda beyaz yakallarn oalmas, hizmet sektrne gei, kalifiye iiliin oalmas gibi nedenler dolaysyla igc talebinin snrlanmas; d) Ak ilere uygun igc bulunamamas; e) gc arznn, igc talebinden fazla olmas; sralanabilir. 1973 ylndan bu yana birok sanayilemi lkede isizlik oranlar ykselmitir. Bat Avrupa lkelerinde son 22 ylda isizlik oran %10lar amtr. AB lkelerindeki isizliin bir zellii de ABD ve Japonyann tersine bir durum olan uzun sreli isizliin bulunmasdr. Bat Avrupadaki yksek isizlik oran kalknma hznn nceki yllara gre dk dzeyde seyretmesinden kaynaklanyor. Bu zellik, isizlii nleme yntemlerinde farkllklar dourmaktadr39. Hizmet akdinin feshindeki tazminatlar, ihbar sreleri, isizlik sigortas yardm tutar ve srelerindeki farkllklar, isizlik sresini etkilemektedir. Dnyann gelimi blgelerinde ve zellikle sanayilemi AB lkelerinde isizliin 1970li yllardan bu yana art gstermesi, 1973 sonbaharnda ortaya kan petrol krizi, hammadde sorunlar, demografik nedenler, teknolojik gelimelerin retime uygulanmas ok uluslu irketler ve kreselleme olgusunun meydana getirdii ekonomik faktrler ile aklanmaya allmtr. Ayrca son 23 yl iinde dnyann birok lkesinde ekonomik durgunluk yaarken, enflasyon ve dk byme hz, istihdam olumsuz ynde etkilemitir. Dnyann birok blgesinde istihdam koullarnn bozulmas ile birlikte, dnya ekonomisindeki greli dk byme ve lkeler arasndaki byme oranlarndaki byk farkllk, srmekte olan kreselleme sreci hakknda istihdam asndan baz endieler dourmaktadr. Gelimekte olan lkelerde, gelimi olan lkelerden yaplan ithalatn da artmas gelimekte olan lkelere i kayplarnn artmasna neden olmaktadr. Gelimi sanayi lkelerinden, gelimekte olan lkelere yaplan ticaret ve sanayi yatrmlarnn gelimi
39

Hanami. T, Globalization, Employment and Social Clauses 1st World Law Conference; Brussels;

32

sanayi lkelerdeki isizliin artmasna ve kalifiye olmayan iilerin cretlerinin dmesine neden olduu ileri srlebilir. Batnn endstri toplumlarnda gnmzde en fazla dikkati eken sorun, ekonomilerin isizlikte kaydettii baarszlktr. Bu baarszln devam edecei ynnde yaygn bir kanaat vardr. Ayrca 1973 ylndan itibaren OECD lkelerinde kii bana yurt ii hasla art hznn dmesi, yaanan ikinci petrol krizi, 1980lerden sonra baz lkelerdeki negatif byme, isizlik orannn artmasnn d etkileri olarak ortaya kmtr. Bu d etkenlerin dnda aadaki gelimeler de istihdam olumsuz ynde etkilemitir: a) gc maliyeti, cretlerden alnan vergiler, sosyal gvenlik yardmlarnn igc verimliliinden daha hzl artmakta olmas; b) gc verimliliinin daha hzl artt hizmetler sektrlerinde istihdam genilerken, imalat sanayinde emek talebi azalm ve alanlarn says gittike azalmakta olmas; c) Kamu ynetimi ve sosyal gvenlik harcamalarnn, azalmakta olan milli gelirin nemli bir blmn kapsamas; d) Devlete yrtlen enflasyonla mcadelede ekonomiyle ilgili daraltc politikalar uygulanmas; e) Kresellemenin gndeme getirdii iletme ve iletmeler aras ilikileri etkileyen byk organizasyon deiiklikleri. Kresellemenin belirgin vasflarndan biri, orta ynetim kademelerinin azalmas, daha geni i tarifleri, otoritede ademi merkeziyet veya yetki dalm, tevike dayal ve irketlere has cret sistemlerinde somutlaan yeni bir yaklamn yaygnlatrlmasdr. organizasyonu deiikliinin balca zellii ise, ekirdek iiler iin daha yksek cret ve menfaatler, kesin bir ekilde bir ekirdek ve evresel igc ayrm, yalanm, az vasfl ve yi ile somutlaan kapal bir irket ii igc piyasas modelinin su yzne kmasdr40. Kresellemenin sonucu olan bu tr i organizasyonu, atipik alma biimlerine, alt iverenlie, esnek almaya ve cretlerde esnekliin uygulanmasna yol amtr. Kresellemenin sonucu olarak, artan rekabetin tm dnya iin giderek artan istihdam olana yaratp yaratmayaca konusunda, ekonomistler farkl grler savunmaktadr.
1996;p.189

33

sizlikten en ok etkilenen kesimin genler, kadnlar, yallar, yabanclar, gmenler, mesleki bilgisi ve becerisi yetersiz olan iiler ve zrllerdir. Eskiden isizliin nedeni kiinin tembellii, yetersizlii kabul edilirken, gnmzde isizliin sorunu toplumun zlmesi gereken bir sorunu olarak kabul edilmektedir. sizliin nedenleri ise, daha ok uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarda aranmaldr. Sonu olarak, kresellemenin sonucu olan artan rekabetin istihdam olana azaltlaca konusuna pek olumlu baklmamaktadr. sizlik sorunu gnmzde gelimi veya gelimekte olan birok lkeyi tehdit eden bir sorun niteliini korumaktadr.

1.9.3. Enformal Sektrn Gelimesi ve Enformal stihdam

Kayt d istihdamn (enformal sektr) genelde kabul edilmi bir tarifi bulunmamaktadr. Kayt d sektrn yapsal zelliklerinin ne olduu, ne iledii ve bu sektr belirleme konusunda bir kavram kargaas yaanmaktadr. Kavram konusunda ok deiik terimler kullanlmaktadr. Enformal ekonomi yannda yeralt ekonomisi (Underground Economy), yasad ekonomi (llegal Economy), dzensiz ekonomi (Irregular Economy) gibi kavramlar kullanlmaktadr. Uluslararas alma rgt (ILO), kayt d istihdam sektrn, gelien lkelerde i olanaklarnn yaratlmasn salayan bir istihdam olarak grmtr. Gnmzde krsal kesimde yaayan nfus her yl kentlere gler yoluyla akmaktadr. Ancak kentlerdeki formel sektrlerde istihdam olanaklar snrl bulunmaktadr. Kentlerdeki, istihdam olanaklar zel teebbs iyerlerinde, varsa kamu iletmelerinden olumaktadr. Kamu iletmelerinin gittike zelletirilmeye tabi tutulmas da bu iletmelerdeki istihdam olanaklarn azaltmaktadr. zel sektr iyerlerinde ise konjonktrel dalgalanmalarnn ortaya kard ekonomik krizler ve teknolojik gelimelerin sonucu, istihdam yapsndaki deimeler igc taleplerini azaltm, kente g eden igc de isizlik sorunuyla kar karya kalmtr. Gelien lkelerde isizler bu nedenle enformal istihdama kaymaktadr. Gelien

40

a.g.e., s.193

34

lkelerde istihdam sorunlarnn en nemlisini enformal istihdam oluturmaktadr. Ayrca gnmzde modern sanayi ve hizmet sektrlerinin istihdam salamadaki yetersizlii de enformal sektrn ekonomi iinde srekli olmasna ve yaylmasna neden olmutur. Krsal kesimden kente g eden bu fazla igc, kendi alabilecei ii kendi yaratmak durumunda kalmtr. Bu da modern sektr dnda kalan igcne istihdam olana salamtr. Modern sektrde ie girmekteki zorluklara karlk, enformal sektrdeki ie girme kolaylklar bu sektrn istihdamnn zelliini yanstmaktadr. Uzun yllar enformal sektr geici bir olay olarak deerlendirilmi ve bu sektre fazla bir ilgi gsterilmemitir. Ancak zaman iinde modern iletmelerde enformal sektr iisine i bulma olana olumaynca, bu kavram toplumsal nem kazanmtr. 1970lerde ABDnin baz blgelerinde toplam igcndeki enformal istihdamn %17den %19a ykseldii tespit edilmitir. (ILO) Bu gelime dier sanayilemi lkelerde grlmektedir. 1980li yllardan sonra balayan ekonomik kriz ve kresellemenin getirdii uluslararas rekabet gelien lkelerde enformal sektrn daha da bymesine yol amtr. Gelien lkelerde i gvencesinin olmamas, reel cretlerin drlmesi ve istihdamn daralmas bu sektrn yaylmasn daha da hzlandrmtr. Ayrca bu lkelerdeki isizlik sigortas ve dier gelir salayc srelerin olmamas nedeniyle de iiler iin enformal sektr istihdamn bir alternatifi olarak ortaya kmtr. Latin Amerika lkelerinde 19801987 arasnda enformal sektr istihdam %56ya ykselmi ayn dnemde toplam tarm d istihdam ancak %30 artmtr. Afrikann Sahara blgesinde enformal sektrn ylda %67 orannda art grlmektedir. Dnya Bankas tarafndan hazrlanan bir raporda, dnyada 2 milyar insann dk gelirli ekonomilerde yaad ve ayrca, dnya nfusunun yaklak te birinin isiz ve %15lik bir blmnn formel sektrdeki iletmelerin maliyetlerinin drlmesi basks, esnek alma ve retim metotlarnn uygulanmas ile baz retim blmlerinin alt iverenlere(taeron) verilmesinin daha az sayda iin yaratlmasna yol at bilinmektedir. Baz retim blmlerinin alt iverene verilmesi, alt iverenlerin nemli bir ksmnn enformal sektr oluturmas yol amtr. Ancak bu gelimeler, formel sektrde alan iilerin i gvencesinden yoksun kalmasna, byk lde ii-iveren ilikilerinin

35

kuralszlatrlmasna (dereglasyon) ve iilerin geici hale getirilmesini dourmutur.

1.9.4. Esnek alma

Gemi yzyllardan bu yana alma sreleri zerindeki tartmalar endstri ilikilerinde daima gncelliini korumutur. Roma mparatorluu devrinde, o dnemin toprak rejiminde serflerin toprak kleleri iin gnlk alma sresini yle bir formle balam olduunu grrz: Kleler alrlar ve uyurlar. Orta alarda Osmanl mparatorluunda Lonca-Gedik dzeninde gnlk alma sresi genellikle ve baz istisnalar dnda alma seher vakti balar ve akam ezanna kadar devam eder eklinde idi. Avrupada ise, emek esneklii kavram ilk olarak 1973 yllndaki petrol fiyatlarnn ani artlarla patlak veren ekonomik krizin bir sonucu olarak 1970li yllarn ortalarnda gndeme gelmitir. Bu alma formlleri, alma srelerinin ne kadar uzun olduunu gstermektedir. Gnmzde uygulanan alma sreleri, byk lde mcadeleler ve tartmalarn sonucunda elde edilmitir. Esnek i sreleri zamanmzn bir buluu deildir. Esnek almann en eski ve yaygn biimde uygulanan ekli olan vardiya alma yzyldan fazla bir sredir bilinmektedir. srelerinin esnekletirilmesi konusu son 810 ylda giderek artan bir oranda nem kazanmtr. inin kiisel alma sresi her ne kadar iyeri sresi iinde ise de, bunlar birbiriyle ayn deildir. Esnek alma, iilerin deiik alma sresinin eit olmasn ifade etmektedir. srelerinin ksaltlmas da, alma srelerinin esnekletirilmesi demek deildir. rnein, alma srelerinin veya genel tatil gnlerinin artrlmas i sresinin esnek olmayan bir ekilde ksaltlmas olaydr. yeri alma sresi ile kiisel alma sresinin ayrlmas devaml veya en azndan uzun bir sre iin geerli olmaldr. yerinin olaanst durumlarnda alnan geici nlemler, rnein, fazla almakszn geici olarak yardmc elemanlarn altrlmas i srelerinin esnekletirilmesi demek deildir. Ayrca genellikle periyodik veya geici olarak artan i yknn ek i gc ile retilen sezon ve kampanya ileri, bir sre iin ak olan mevsimlik oteller, hasat dneminde ek igc altran tarm iletmelerindeki almalar, i

36

srelerinin esnekletirilmesi demek deildir. kinci Dnya Savandan sonra ve gnmzde meydana gelen modern teknolojik gelimeler, igcnn eklini ve yapsn deitirmitir. 1970lere kadar yaygn olan kitlesel retim ile i blmn ve tam gnl standart istihdam eklini benimseyen Fordist retim Yaps geerliliini kaybetmeye baarmtr. Gnmzde teknolojilerin sratli olarak gelimesi, arz-talep deiiklikleri ve konjonktrel dalgalanmalar ve yeni alma yntemleri, alma saatlerini bu retim srecine uydurmas zorunluluunu ortaya koymutur. Esnek almann yaygnlamasnn nemli bir nedeni de, ekonomideki durgunluk ve isizliktir. Genel olarak dnyada ekonomik byme hzlar zayflamakta ve isizlik artmaktadr. Bu nedenle hkmetler, esneklii istihdam arttran ve isizlii azaltan bir tedbir olarak grmekte ve tevik etmektedir. Ayrca i kolunda ve sektrel yapda meydana gelen deiikliklerin de bu ynde etkisi vardr. Endstri tesi topluma geerken, sanayi sektrndeki i gc azalmakta ve hizmet sektrnde igc artmaktadr. te bu hizmet sektrndeki art, alma srelerinin arttrlmasna ve farkllamasna en uygun ve yaygn bir alma eklini gndeme getirmektedir. Bu sektrde esnekleme modelleri, dier sektrde de baz uygulamalara vesile olmutur. Ayrca gerek ulusal gerekse de uluslar aras dzeyde rekabet artlarnn artmas da, esneklie zorlayan sebepler arasndadr. Esnek i srelerinin uygulanmasnn en nemli ve en sk karlalan nedeni, toplu i szlemeleri ile i sreleri ksaltlmasna ramen iletme alma srelerinin ayn kalmas veya arttrlmas isteidir. Bu ekilde zellikle byk harcamalarla konulan retim kapasitelerinden tam olarak yararlanlmas veya daha da iyiletirilmesi amalanmaktadr. Yeni teknolojilerin pahal olmas nedeni ile iin gerei olarak retime ara verilmesi olanaksz iletmelerde retimin srekli olmas iin de esnek alma gerekli olabilmektedir.

37

KNC BLM KADINLARIN ALIMA HAYATI 2.1. Kadnn alma Yaam: Tarihsel Geliimi
alma hayatnda zel olarak ele alnmas gereken bir sosyal grup, kadn igcdr. alma yaamnda kadn incelemeye alndnda, konu, sre iinde, toplumsal ilikiler ve kadnn toplumdaki konumu zerine deerlendirmelere kaymaktadr.41 Kadnlarn igc piyasasnda yer almaya balamalar deiik kuramlar da ortaya karmtr. Bazlar olaylar tamamen cinsiyet ayrmcl boyutuna indirgerken, bazlar da, dnya grlerinin kadna bitii role gre konuya yaklamaktadrlar. Neo-klasik emek piyasas kuramna gre kadn retimdeki rol, toplam emek arz ve bu emee olan talebe baldr. Kadn igc beceri dzeyi ile elde ettii marjinal verimliliine bal olarak istihdam edilmekte ve cretini almaktadr. Eer kadnlar greli olarak dk cret elde ediyorlarsa bunun nedeni becerilerinin nitelikleridir42 Marksist kuram ise, neo-klasik emek kuramna kar kmakta, emein sadece bir meta olmadn, giriimci tarafndan talep edildiinde meta haline geldiini ileri srmektedir. Toplumsal snflarn ve bunlarn retim faktrleriyle olan ilikilerini ne karan Marksist gr, emek piyasasn retim alan, evi de tketim ve yeniden retim alan olarak tanmlayarak, kadnlarn evde yaptklar ileri retim erevesinde soyutlamaktadr.43 Emek piyasasnn tekdze bir yapya sahip olmadn ne sren ayrmlam emek piyasas kuram, igc piyasasnn farkl tabakalardan olutuu grn esas alarak, alma koullarnn ve davran kurallarnn farkl olduu alt piyasa ve farkl srelerin olduu yaplardan sz etmektedir. Birincil i gc piyasasnda eitimli, nitelikli igc uygun koullarda istihdam olana bulurken, ikincil piyasada ise bu piyasada i bulamayan
41

Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Md., Bankaclk Sektrnde Cinsiyete Dayal Ayrmclk, KSSGM Yayn Ankara, Ocak 2000, s.7 42 KSSGM, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei, KSSGM Yayn, Ankara, 1999, s.28-29 43 a.g.e.s., 28

38

iiler gvencesiz koullarda, daha dk cretle i bularak istihdama katlabilmektedirler. Genellikle kayt d istihdam oluturan bu yapda, byk oranda kadn igc istihdam edilmektedir. Kadn igc, erkek igcne kyasla eitim yetersizlii ve karlat eitli engeller nedeniyle ikinci piyasadaki ucuz ve gvencesiz igc arzn oluturmaktadr. alma yaamnda kadn sorununa farkl bir bak sergileyen ve kadnlarn kendi ilerinden doan feminizm akmnn da kadn istihdamna ilikin farkl grleri bulunmaktadr. Kendi ierisinde de farkllklar bulunan hareketin konuyla ilgili yaklamlar yllar ierisinde deiik boyutlar kazanmtr. Cinsiyet ayrmclna kadn-erkek arasnda siyasal, toplumsal ve ekonomik eitlii savunan feminizm hareketi, Fransz Devriminden sonra kadn zgrlnn, kadnlarn seme ve seilme ile mlkiyet hakknn savunulmas biiminde kendini gstermitir. Bu dnemden 1960l yllara kadar daha ok iyi eitimli kadnlar arasnda taraftar bulduysa da, 1968 sonras geni bir tabana yaylmtr. Bu akmn olumasnda kadnn toplum iinde var olan ikinci kii olma yargsn ykma arzusu vard.44 Kadnlarn srekli erkeklerle birlikte ifade edilmesinin bir norm haline geldiini vurgulayan feministler, erkekler tarafndan toplumda kadnn biyolojik rolnn ocuk dourmas, sosyal rolnn ise ocuk yetitirmesi olarak alglanmasna kar kmaktadrlar.45 Kadn igc piyasasnda ayr bir cinsiyet olarak ele alnmas gerektii konusunda ok sayda epistemolojik yaklam bulunmaktadr. Feminist akmlarda cinsiyet temelli ayrmclkta kendi iinde farkllklar gstermektedir. Aklcla dayal feminist kavramlatrmalar, cinsiyet ayrmndan kaynaklanan eitsizlii vurgularken, bu eitsizliin ortadan kaldrlmas gerektiini savunmaktadr. Kktenci feminizm ise, cinsiyet farklln kabul etmekte, ancak bu farklln giderilmesini deil, yceltilmesi gereken bir deer olduunu benimsemektedir. Bunun yannda son yllarda ortaya kan post modern feminist yaklam ise, farkl kadn kimliklerinin nasl ortaya ktn sorgulamaktadr.46

44

45 46

Aye Sevim, Medeni Kanun Kabulne Dek Trkiyede Feminizmin Nabz Atyor muydu? (evirimii) http:/www.netpano.com/feminizm.htm, 27.11.2002 Adam Kuper, Jessica Kuper, The Social Encyclopedia, Routledge, London, 1996, s.916 KSSGM, a.g.e. Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei, s.280

39

2.1.1. Sanayi Devrimi ncesi Dnemde Kadn stihdam

lkel toplumlarda insanlar balangta yerleik olmayan gebe bir yaam iinde avclk ve toplayclk yaparak yaamalarn srdrrken, bu srete kadnlar nemli roller stlenmilerdir. Etnografik kalntlara bakan toplumbilimciler, bu dnemde erkeklerin avclk yaparken, kadnlarn baz tohum bitkilerinin yetitirilmesi ve anak-mlek yapm gibi ilerle ilgilendiklerini saptamlardr.47 lkel dnemde snfsz ve smrnn olmad bir toplum yaps vardr. Kadnerkek arasnda iblm de bu dnemde ortaya kt.48inde bulunulan koullar kendiliinden oluan doal iblmnde retimde etkin olan kadn, evin ynetimini de stlenmitir. retimde zamanla meydana gelen deimeyle retim faaliyetlerinden ilk olarak kadnlar ve yallar ekildi. Kadn giderek ev ileri ve ocuk bakmyla ve basit ilerle uramaya balad. Kadn emei bylece sre ierisinde ikinci plana dt.49Tarmda sabann icad ve tekerlein tarm alanndaki faaliyetlerinde de kullanlmaya balanmas gemite ortak yaplan tarm faaliyetlerini erkek ii haline getirmi, mlek yapmnda da tekerlein kullanlmas ile bu alan da erkeklere gemitir. Bylece insanlk tarihinde ilk kez bu zamanda, kadn erkek arasndaki denge, erkek lehine deimitir.50 Yerleik dzene geiten X. yzyla kadar sren dnem aile ekonomisi ve klelik dzeni olarak nitelendirilmektedir. Bu dnemin zellii igcnn aile bireyleri ve kleler tarafnda karlanmas ve her iki durumda da bir cretin sz konusu olmasdr. X-XV. yzyllar arasndaki dnemde Feodal Dzen egemendi. ledii toprak ve retim aralar zerinde mlkiyet deil kullanma hakk olan serfler, aile yeleriyle beraber almak zorunda olduundan kadnlarda dorudan alma faaliyetine dahil olmaktaydlar.51
47

48

49

50

51

TSK, ada Sanayi Merkezinde Kadn gcnn Konumu: Bursa rnei, TSK Yayn, Ankara, 2002, s.17 Hlya Karata, ktisadi Hayatta Kadn ve Sorunlar, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1989, s.27 Serap Dner, Kadn Aile ve alma Yaamndaki Konumu ve inde bulunduu Grev kilemi, .. Sosyal Bilimle Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1999, ss.4-5 Beng Usal, Kadn stihdam zerine AB-Trkiye Karlatrlmas, ., Sosyal Bilimle Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1996, s.8 mer Zht Altan, Kadn iler ve Trkiyede Kadn ilerin 1475 Sayl Kanunu le Korunmas, Eskiehir, 1980, ss.14-16

40

17. yzylda madencilik blgelerinde kz ve erkek ocuklar babalar ya da anneleri ile maden ocaklarn azna, bazen de yer altnda almaya gidiyorlard. Kadnlar evlenmeden nce de sonra da almak zorundayd. Ev ii ilerde, atlye ve madenlerde, balkhanelerde, tarlada, iftlik atlyelerinde her trl ite almaktaydlar. Aldklar crette erkeklerden ok dkt zaten ortaadan itibaren alma saatlerinin uzunluu da gn doumundan gn batmna kadar devam ediyordu. Londrada sabah altda balayan alma saati, akam sekizde sona ermekteydi ve ara dinlenmesi gibi bir uygulamada yoktu. Bu dnemde kadnlarn neden bu g alma koullarnda raz oluklarn, alan bir gen kzn u ifadesi daha iyi aklamaktadr; cret yksek deil, fakat orba tenceresinin kaynamasna yardm ediyor.52

2.1.2. Sanayi Devrimi Sonras Dnemde Kadn stihdam

Sanayi Devrimi ile birlikte kadnlar iilemilerdir. Bu srete ekonomik ve toplumsal pek ok sorun ortaya km ve yeni dzene kar bakaldrma ve mcadelelerde balamtr. Bu gerilimli ve atmalarn yaand i yaamnda, kadnlar ve ocuklar, yetikin erkek iilere oranla daha uysal ve gsz grlerek tercih edilmeye balanmtr. Bu olay kadnlarn iilemesinin ilk nedenidir. Dier bir neden; teknik gelimelerin, retim srecini kolaylatran makinelerin, oluan iblm ve uzmanlamann kadn ve ocuk emeinden yararlanmay kolaylatrmasdr. nc bir neden de, zellikle ngilterede kadnlarn Sanayi Devrimi ncesinde alma yaam ierisinde nemli lde yer almalardr. Sanayi Devrimi, nce cret karlnda bir i ilikisine dayal olarak baml alan ve adna ii denen kesimin olumasn ve yaygnlamasn salam, daha sonra da yukardaki gerekelerden de kaynaklanan nedenlerle kadnlar ve ocuklar alma yaam ierisine ekmi ve ilk kez kadn ve ocuk ii kavramlarnn domasna yol amtr. Kadnlar, tarihin ilk dnemlerinden beri ekonomik hayatn faal birer esidir. Kadnlarn alma yaamna cretli olarak girmesi, 18. yzyln sonlarnda ngilterede

52

Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi 1, (eviren: M. Ali Klbay ve Osman Aydou), Teori Yaynlar, Ankara, 1985, ss.340-341

41

balam; Avrupaya ve dnyaya yaylmas, sanayi devriminin yaratt toplumsal deiimle olmutur. Kadnlarn ekonomik faaliyetleri, nceleri; sava dnemleri haricinde, tarm kesiminde, ounlukla da kendi iletmeleri ile snrl kalmtr. Sanayilemi lkelerde ise kadnn tarm dnda istihdam yksektir. ada toplumlarda artan i blm ve uzmanlama alma yaamnn belirleyici zellikleri olmutur.2 alma yaamnn bugnk duruma gelmesi bu ekilde uzun bir sreten gemitir. 1844te ngilterede 13 yandan kklerin fabrikalarda 6,5 saatten fazla almamalar ve gnn dier yarsnda okula devam etmeleri kabul edildi. Kadnlar da haftada en fazla 69 saat altrlabileceklerdi. 1850de 13 yanda kklerle, kadnlarn yeraltnda almalar yasakland ve bu uygulamalar denetlemek iin mfettiler grevlendirildi. 1860dan itibaren de alma dzenlemeleri her tr iyerini kapsayacak ekilde geniletildi.53 19. asrda hemen hemen btn bat ekonomilerinde sanayileme sreci tekstil sanayi ile baladndan, kadn iiler cretli endstri iilerinin nemli bir blmn oluturmutur. 20. asrn yarlarna kadar erkek cretli iiler artarken, kadn katlm oranlar nispeten durgun kalmtr. kinci dnya savandan sonra ise, hizmet ve kamu sektrlerinin bymesi, kadn igc orann ykseltmitir. Son yllarda, bu art daha da hzlanmtr. Elektronik gibi yeni endstriler, yeni i ve retim organizasyonu metotlar ve retim sreleri, tm bu gelimelere nemli katkda bulunmutur.54 Kapitalist lkelerde, 2. Dnya sava sonras ortaya kan sosyal devlet anlay, alma yaamnda sosyal gvenlik kurumlarnn gelimesinde etkili olmutur. alma yaamnda kadn igcn koruyucu bir dizi yasal dzenlemeler bu dnemde ortaya kmtr.55 Kadn iilerin, alma yaamna ilikin dzenlemelerle ilgili ilk rnek ngilterede ortaya kmtr. 1842de kabul edilen Madenler Kanunu ile 10 yandan kk ocuklar ve her yataki kadnlarn yer alt maden ilerinde altrlmalar yasakland. Ayn yasak Fransada 1874de uygulanmaya baland. Yine ngilterede 1844 ylnda kadn iilerin gnlk i sreleri yasa ile 12 saat ile snrland. Fransada ise 1892 ylnda 11 saatlik snr
53 54

55

Heaton, a.g.e., ss.336-341 Nusret Ekin, ve Dierleri, Trkiyede Kadn gc stihdamndaki Gelimeler Karsnda Ksmi Sreli stihdam. Hukuki Esaslar ve Sosyo Ekonomik Ynleriyle Ksmi alma, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Eitim Serisi: 6 Paneller, Konferanslar: 4, Ankara, Mays 1991, s.20 Petrol-, Kadnlar Sosyal Gvenceden Yoksun. Petrol-, Say:92, Ocak 1994, s.28

42

getirildi. Devlet tarafndan kadnlara ynelik dzenlemeler yaplrken kadn iilerde mcadele srecine girmilerdi. 1830da Amerikada dokuma fabrikalarnda alan kadn iiler, dnyada ilk kez bir sendika kurmulardr. Kadn iilerin ilk toplu eylemleri ise 19. Yzyl sonunda ngilterede yapld. 1888 ylnda Londrada 700 kadn kibrit iisinin katld bir grev yapld ve bunu 1889da dokuma iilerinin grevi izledi.56 Sanayi devriminin balangcndan 2. Dnya Sava ncesine kadar kadnlarn ekonomik yaama katlmlar artmakla beraber, asl art sava sonrasnda olmutur. ngilterede alma yaamna evli kadnlarn katl bu dnemde yaanmtr. Fransada da ayn sre yaanmtr. Zamanla sava ortam kadnlar iin i olanaklar yaratmtr. Ancak kadnlarn bu kadar hzl bir ekilde istihdama ynelmeleri ngilterede tartmalar da beraberinde getirmiti, bazlar bu durumun ngiliz aile karakteristiinde deiimlere neden olacan dnmekteydi. Kadnlarn alma yaamna getirdii bu deiiklik sava yllar boyunca dier lkelerde de benzer ekilde devam etmitir.57 Fransada kadnlarn istihdamda tarm, sanayi ve hizmetler sektrnde yer almalar 1800l yllardan 1900l yllarn bana kadar dzenli bir art gstermi, 1900-1940 aras dnemde zellikle hizmetler sektrnde nemli art olmu, dier sektrlerde de art devam etmitir. Ayn dnemlerde erkeklerin hizmetler sektrnde istihdamndaki art ise duraklam, sanayi ve tarm sektrndeki istihdam ise azalmtr.58 Sanayi Devrimi ile birlikte Bat Avrupa lkelerinde byme oran artmaya devam etmi. lkeler 1740 ylnda %1.4 iken, bu oran 19. Yzyln sonlarna doru ylda %8.3e ykselmitir. Bu da gstermektedir ki Bat Avrupa 18. Yzyln ikinci eyreinden balayarak byk bir sanayi devrimi atana kalkm ve bu atak kapitalist iktisadi sistemin yetkinlemesi ile sonulanmtr. Dnyada hemen her alanda deiikliklere yol aan Sanayi Devrimi sonrasnda, alma yaam en ok etkilenen alan olmutur. Bu alanda 1870lerden balayarak yaanan olumlu gelimelerden her toplum dolayl da olsa etkilenmi ve dzenlemeler yapma gerei duymutur. Artan istihdam olanaklar, yeniden ekillenen sektrel yaplar, ne kan insan haklar tartmalar gibi konular, kadn istihdamn arttrc etki yaratm ve kadnlara
56 57

Altan, a.g.e, ss.28-32 A.Tilly Louise ve Joan W. Scott, Women, Work and Family, Libraryof Congress Cataloging, USA, 1978, s.214

43

ynelik eitliki ve koruyucu politikalar oluturulmas gndemi srekli megul etmeye balamtr. Balayan bu sre, gnmze dein yaanan ve yaanmaya devam eden ada yeniliklerle devam etmektedir.

2. 2.

Kreselleme, Esnekleme, Kadn Emei ve stihdam

18. yzyldan balayp 19. Yzyl iine alan sanayi devrimi sadece yeni bulular ve retimin artmasn salamam ayn zamanda kapitalizmin kurumsallamasn da salamtr. Kapitalizmin 20. yzyldaki ilerleyii ok hzl olmu ve dnya ekonomisi, hibir yzylda grlmemi bir deiimi yaamtr. Bu sre elbette kesintisiz olmam, dnya ekonomisi siyasi ve iktisadi nedenlerden kaynaklanan kesintilerle kar karya kalmtr. Siyasi kesintilerin en bykleri I. ve II. Dnya Savalar olmutur. ktisadi olgularn neden olduu en nemli kesintiler ise 1929 bunalm ve 1973de petrol fiyatlarnda art sonras yaanan stagflasyonist kriz olmutur. Kresellemenin igc piyasas zerine etkisi ncelikle retim sistemindeki dnm ile ortaya kmtr. Gelimi lkelerde kar oranlarnn dmesi ve teknolojik gelimeleri retime hzla ierilmesi zorunluluunun domas, bunun yannda rn farkllamasnn ne kmas Fordist retim sistemini 1973 krizi ile birlikte kmaza sokmutur. zellikle Japonyada uygulanan esnek retim biiminin salad baar dier lkelerde bir dnm adeta zorunlu klmtr. Teknolojik gelimeler retimde mavi yakallarn gcn zayflatrken beyaz yakallarn nemini arttrmtr. Bu geliimi bir alanda kinci Sanayi Devrimi olarak ele almak mmkndr. retim sistemindeki bu dnm kitlesel retim piyasalarnn doyuma ulat, kitlesel retim teknolojilerinin geliim potansiyelini tkettii, evresel deiikliklere ar duyarl olan kitlesel retim teknolojilerinin 1970lerdeki artan belirsizlik ortamnda maliyetleri dremedii, gelir dzeyi ykselen gelimi lkelerde tketicilerin artk farkllatrlm mallar talep ettii ve artan uluslararas rekabet ortamnda rn farkllatrlmas ve rn yeniliklerinin rekabet gcnn temelini oluturduu, bu nedenlerle hzla deien ve yeni rnler yoluyla deitirilmesi gereken piyasa koullarnda retim sistemlerinin esnek bir yapya sahip
58

a.g.e., s.67

44

olma zorunluluundan kaynaklanmaktayd.59 Kreselleme srecinde, retim biiminde deimeden kaynaklanan igc piyasasndaki bu deiim igcne katlm orannda, kadn igc arznda ve cret dzeyinde ciddi deiikliklere neden olmutur. Nitekim gelimi lkelerde kadn istihdamndaki arta esnek retim biiminin nemli katks bulunmaktadr. zellikle alma saatlerindeki esneklik, Bat Avrupa lkelerinde evli ve ocuklu kadn igc katlm orannn artmasn salamtr. Bundan dolay kreselleme srecinin istihdamda dourduu sonu, belki de srecin kadnlar zerinde etkisinin en kolay grlebilecei boyuttur. Bundan yola karak, kadnlarn gerek emek piyasasndaki konumlar, gerekse hane halk iindeki veya genel olarak toplumdaki konumlar asndan stat deiimlerine ilikin bir deerlendirme yaplabilir. Endstrileme hemen her lkede ve her konuda kadn emeinin konumunu etkilemektedir. Kadn igcn evi dna ekmekte, cretsiz aile iiliinden cretliler snfna gemesine yol amaktadr.Kreselleme kadn emeine iki trl etki yapyor: Birincisi, kadnlarn igcne katlm orann dryor, ikincisi, alan kadnlarn yaptklar iin, nitelik ve creti asndan gerilemesine neden oluyor.60 alan kadnlar asndan gelimelere baktmz zaman, kadnn geleneksel sektrde cretsiz aile iiliinden bu sektrdeki hzl gelimelere paralel olarak sanayi sektrnde ucuz iilie, daha sonra da hizmet sektrnde erkeklere nazaran daha dk cret denen meslek ve ikollarna getiini gryoruz. Sanayileme ve gelime sreciyle bir yandan kentleen, sosyal alt yaps tamamlanan geliri ykselen ve iyi dalan lkelerde, deien teknoloji ve kadnlarn eitim ve vasf seviyelerinin ykselmesi ile zellikle iktisadi faaliyetlere katlma imkan ortaya kmtr. Gelimi lkelerde kadnlarn youn olarak hizmet sektrnde alt grlmektedir.

59

60

Erol Taymaz, Esnek retime Dayal Bir Rekabet Stratejisi Gelitirilebilir mi? Trkiyede Fason retim, Petrol- 95-96 Yll , Ankara, 1997, Petrol- Sendikas Yayn, ss.708-709 Dilek Uuz Ertugrul, , Serbest Piyasann Serbest Kadnlar Kadn Dnyas, Ekim 2000,s.9

45

e girite, daha iyi alma koullarnda ve sosyal politikalar ve programlarda, sava sonras dnemlerde zorlukla elde edilmi kazanlarn ou, daha ok sanayilemi lkelerde tehdit altndadr. Krizlere, bundan isizlie ve yapsal isizlie bir tepki olarak, pek ok hkmet, eve dn politikalarn tevik etmektedir. veren yeni esnek alma modellerini dayatmas ile birlikte alma yaamyla ilgili dzenlemelere bir tehdit yaratan bu politikalar, kadnlarn eitlii konusundaki ilerlemeyi tersine evirmekte, kadnlar igc piyasasnda marjinalletirmektedir.61 Kresel ekonominin yaratt faydalar lkeler arasnda eit olarak dalmayp, daha derin ekonomik farkllklara, yoksulluun kadnlamasna, toplumsal cinsiyet eitsizliinin artmasna, enformal sektrn bymesine ve alma koullarnn bozulmasna neden olmutur. Baz lkelerde kadnlarn igcne katlm oranndaki art olmusa da, daha genel olarak gzlenen durum, ekonomik politikalarn uygulanmasnn kadnlarn katlmn olumsuz etkilemesidir. Ayrca, katlmn artt durumlarda da cretler, ite ykselme ve alma koullar gibi konularda beklenen olumlu deimeler grlmemitir. Pek ok lkede kadnlar, dk cret denen, ksmi statl ve gvencesiz ilerde almaya devam etmekte, zellikle igc piyasasna giren gen kadnlar, ilerini en nce kaybedenler olmaktadr. te yandan, d faktrlere bamllnn artmas ve finansal sorunlar, lkelerin toplumsal gvenlik ve refah alanlarndaki koruma ve hizmet alanlarnn daralmasna, btelerin kslmasna ve bu alanlara ait sorumluluklarn hane yeleri ve zellikle kadnlar tarafndan ikame edilmesine de neden olmutur.62 Gelimekte olan toplumlar, sanayileme abas iinde olan ancak, ayn zamanda ekonomileri arlkla tarma dayal toplumlardr. Bu toplumlar, gelimekte olan lkelerin sorunlar olarak sralanabilecek, hzl ve plansz kentleme, hzl nfus art, isizlik, yetersiz eitim ve salk koullar ile kar karyadr. Bu lkelerde kadn sorunu, a yakalamak adna gndeme getirilmekte ancak kadn haklar, uygulamada deil ekil olarak sz konusu olmakta.63 Ekonomi raydan knca, hukuki ve toplumsal kazanmlarn
61

62

63

Trk-i Kadn iler Brosu, alan Kadnlar ICFTU Politika ve Programlar, Demirciolu Matbaack Bayndr sk. Trk-i Pasaj Yeniehir/Ankara, s.25 TSAD, Kadn-Erkek Eitliine Doru Yry:Eitim,alma Yaam ve Siyaset, Aralk 2000,s.127 Oya ifi, Kadn Sorunu ve Trkiyede Kamu Grevlisi Kadnlar, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, Ankara 1982, s.73-75.

46

gvencesi ortadan kalkar. Tespitinin doruluunu, yaadmz sreden ok kadnlara kantlamtr. Kadnlarn kazanlm haklarnn grece fazla olduu toplumsal formasyonlarda bile, emek piyasasndan ilk dar atlan, isiz braklan, evlere gnderilen kesim kadnlar olmutur.64 Gelimekte olan toplumlarda kadnlar dk dzeylerde igcne katlrlar. Yer aldklar alma alanlar daha ok tarm, cretsiz aile iilii ve kk ev sanatlardr. Tarmdaki modernleme ile tarmsal faaliyetlerden uzaklaan ve kentleme ile gn sonucunda, henz yeterince sanayilememi ve istihdam olanaklar kstl kente gelen kadn, bu aamada marjinal (enformal) olarak adlandrlan gvencesiz, daha ok ev ii almalar kapsayan ve istatistiklerde igc olarak kabul edilmeyen, dk cretli ilerde almaya balamaktadr. Gelimekte olan lkelerde hizmet sektr de hzl bir gelime iersindedir. Kadnlar bu sektr iinde daha ok bro ileri ve kadnlara atfedilen ilerde almakta, nemli bir kesimde ev ii ilerde almaktadrlar. Gelimekte olan lke kadnlar da erkeklerle eit alma koullar ve olanaklarna sahip deillerdir.65 te yandan kadnlarn nfus ve istihdamna bakldnda igc piyasasna katlm oranlar, birok lkede hzl artlar grlmektedir. 1980ler boyunca ABDde 17 milyon yeni yaratlan iin 2/3nn kadnlar tarafnda doldurulmas OECD lkelerinde 1980 ylndan sonra cretli kadn saysnn ylda %2 orannda art gstermesi XXI. yzylda kadnn i piyasasnda nemli rol oynayacann gstergesidir.3 Kadnlarn i gcne katlm oranndaki bu arta karn, igc piyasalarnda gerek cret, gerekse de mesleki adan kadnlara kar ayrmclk devam etmektedir. Ayrmcl engellemeye ynelik olarak lkeler zellikle 1970lerden beri Eit Frsatlar Yasalar ad altnda eitli yasal dzenlemeler yapmaktadr. OECD kaynaklarndan edinilen verilere gre kadnlarn igcne katlm oranlar, kadn/erkek kazan rasyonu, kadnlarn nitelikli ilerdeki ve kadnlarn dk cretli ilerdeki oran gibi kriterler kadnn igc piyasasndaki statsnn olumlu ynde gelitiini gstermektedir. rnein bu dzenlemelerin popler olmaya balad 1970lerden beri Trkiye ve Japonya dndaki btn OECD lkelerinde kadn igcne katlm oran hissedilir dzeyde artmtr.66
64 65 66

ule Necef, Kadn Ekonominin Tamponu, Kadn Dnyas, Ekim 2000, s.13 ifi, a.g.e.,s.76-78 Shirley Dex ve Walter Peters, Franco-British Comparisons of Womens Labor Supply, Oxford

47

ILOdan alnan bilgiye gre, 1995 yl verilerinde igcne katlm oran AB lkelerinden Fransada %59.9, Almanyada %62, ngilterede %65.6, Danimarkada %77.8, svete %81.5 dzeyine ulamtr. Ayn ekilde OECD kaynaklarna gre kadn/erkek kazan rasyonu btn lkelerde artmtr. Benzer eilim OECD ve ILO kaynaklarndan kadn st grup ilerdeki orann artmakta ve dk cretli ilerdeki orann azalmakta olduu gzlenmektedir. 2000-2001 yllarna ait gelimelerin yer ald, Dnya Bankasnca yaynlanan Dnya Kalknma Raporundaki verilerden hazrlanan Tablo:2.1de seilmi baz lkelerde nfus, igc ve kadn igcnn 1980-1999 yllar arasndaki durumu gsterilmektedir. Tablodaki lkelerden toplam igcne dahil nfus bakmndan en fazla igcne sahip lke, 750 milyon kii ile indir (1999). gcndeki arta baktmzda yirmi yllk srete ok byk bir artla 540 milyondan 750 milyona ykselmitir. inde igcndeki kadn oran ise ayn dnemde %40tan %45e ykselmitir. Tablo 2.1deki lkelerden en az igcne sahip lkeler ise 2 milyon kii ile rlanda ve Norvetir. Bunlar toplam 3 milyon kii ile Danimarka, Finlandiya ve srail izlemektedir. 1980-1999 yllar arasndaki deiime baktmzda bu lkelerden Danimarka ve Norvein igcne dahil nfusunda yirmi yllk srete bir art olmamtr. Ancak kadn igc oran Danimarkada %44den %46ya, Norvete ise %41den %46ya ykselmitir. Bu da kadnlar asndan olumlu bir gelimedir.

Economic Papers, 1992, Say:44.s.7

48

Tablo 2.1: Seilmi Baz lkelerde Nfus, gc ve Kadn gc Durumu (1980-1999)

LKE ABD Almanya Avusturya Avustralya Belika Bulgaristan in Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere ran rlanda spanya NFUS TOPLAM (Milyon) 1980 1999 227,2 272,9 78,3 7,6 14,7 9,8 8,9 981,2 5,1 4,8 53,9 14,2 56,3 39,1 3,4 37,4 82 8,1 19 10,2 8,2 1249,7 5,3 5,2 59,1 15,8 59,1 63 3,7 39,4 15-64 Ya (Milyon) 1980 1999 151 179 52 5 10 6 6 586 3 3 34 9 34 20 2 23 56 6 13 7 6 844 4 3 39 11 39 38 2 27 GC TOPLAM (milyon) 1980 1999 109 139 38 3 7 4 5 540 3 2 24 6 24 12 1 14 41 4 10 4 4 750 3 3 27 7 27 20 2 17 KADIN (%) 1980 41 40 41 37 34 45 43 44 47 40 32 40 20 28 28 1999 46 42 40 40 41 48 45 46 48 45 40 45 27 34 37

Kaynak: World Bank, World Development Report 2000/2001,ss 278-279

Tablodaki lkelerden kadn igc orannn en yksek olduu lke %49 ile Rusyadr. Bu demektir ki, Rusyada toplam igcnde kadnlarla erkekler eite yakn oranda yer almaktadr. Bunu srasyla Bulgaristan(%48), Finlandiya(%48), sve(%48) izlemektedir. Toplam igc ierisinde kadn igc orannn en dk olduu lke ise %15 ile Suudi Arabistandr. Ancak bu lkede 1980den 1999a kadar ki yirmi ylda kadn igc orannda %100e yakn bir art gereklemi, yine de kadnlarn igcndeki pay ok dk dzeylerde kalmtr. Bu lkeyi srayla ran(%27), Pakistan(%28), rlanda(%34), spanya(%37) ve Trkiye (%37) izlemektedir. Kadnlarn igcne katlm dnya genelinde yllar itibariyle artan bir seyir izlemektedir. 1975 ylnda alan kadn saysnn toplam igcne oran 1/3 iken 1985te 1/2ye yaklamtr. Her yl ortalama on milyon kadn alan nfusa katlmakta ve bu katlm bu ekilde devam ederse yzyln sonuna doru ylda on milyona ulaaca tahmin edilmektedir. 1998-1999 ylnda ABD, sve, ngiltere, talya ve rlanday kapsayan aratrmada, igcndeki art orannn %80-%100 arasnda deien oranlarda

49

kadn alanlara ait olduu sonucuna ulalmtr. Dnya genelinde yaplan aratrmalardan biri de son 33 ylda alan kadn orannn %18 arttn, erkeklerin orannn ise %5 azaldn ortaya koymutur.67 Bu aratrmalar ve ortaya konan tablodan da anlalaca gibi kadnlarn igcne katlm srekli artmakta ve toplam nfusta yaklak eit dalm gsteren kadn ve erkek oran alma yaamnda da eitlie doru yaklamaktadr. 1980 ylnda dnyada toplam igc iki milyar otuz be milyon ve 15-16 ya toplam nfusu ise iki milyar be yz doksan be milyon iken, 1999 ylnda toplam igc miktar sekiz yz elli milyon be yz elli yedi bin ve 15-64 ya nfus ise bir milyar yz altm alt milyon artmtr. Yirmi yllk srete dnyada 15-64 ya nfus %44, toplam igc ise %42 artmtr. Bu srede kadnlarn toplam igcndeki oran ise ancak %39dan %41e ykselmitir, yani %3lk bir art gereklemitir. Tablodaki lkelerden, dnyadaki kadn igcnn toplam igcne oran olan %41in zerindeki lkeler Rusya, Bulgaristan, Finlandiya, sve, Danimarka; Kanada, Norve, ABD, in, Fransa, ngiltere, Romanya, Avusturalya, Almanya, iken Suudi Arabistan, ran, Pakistan, rlanda, spanya, Trkiye, talya, Avusturya, svire, Hollanda da kadnlarn toplam igcndeki oranlar dnya ortalamasn altndadr. Belika, srail, Japonyada ise kadn igc ortalamas dnya ortalamasna eittir. Rusya, Bulgaristan, in gibi lkelerde kadn igc orannn yksekliliinin lkelerdeki siyasal rejimlerden kaynaklandn syleyebiliriz. Zira bu lkelerde kadnlarn alma yaamnda erkekler gibi her alanda istihdam edildikleri gemiten beri devam eden bir uygulamadr. Yine Suudi Arabistan, ran ve Pakistan gibi lkelerde kadn igc orannn dkl de lkelerindeki mevcut siyasi rejimin kadna bakna dayanmaktadr. Bu lkelerde kadnlar zellikle alma yaam ve kamu alan dnda, giriimcilikten uzak bir yaam srdrmek zorunda olduklarndan doal olarak igc oran da dk kalmaktadr. Kadnlarn dnya genelinde yoksullamas, onlarn istihdamda yer alma biimleri ve igc piyasasndaki engellerle dorudan ilgilidir. Yoksulluk orannn kadnlar arasnda yksek olmas, gelimek olan lkelerde alan kadnlarn dk cretli, dzensiz, tehlikeli
67

Melek Onaran Yksel, Trk Hukukunda Kadn Erkek Eitlii, Beta Yayn, stanbul, 2000,

50

ilerde younlamas ve i ve sosyal gvenlik kanunlarnn kadnlar korumada etkin olmamasna baldr. Gelimekte olan lkelerde toplam igc iindeki kadn pay ykselmektedir, ancak hala gelimi lkelerdeki kadnlarn oranndan dktr. 1990 ylnda OECD lkeleri iinde gelimi lkelerde igcnde kadn oran %60 iken, gelimekte olan lkelerde ancak %31 dzeyinde kalmtr. 1970-1990 dnemine ilikin 20 ylda kadnlarn igcndeki oran Kuzey Afrika, Bat Asya ve Latin Amerika blgesinde ykselirken, dier blgelerde az da olsa azalma gstermitir.68

2.2.1

Ekonomik Faaliyete Katlm Bakmndan Kadn stihdam

Tablo 2.2de seilmi baz lkelerde 1999 yl itibariyle kii bana yurt ii gelir ve ekonomik faaliyete katlm oranlar arasnda dorudan bir iliki olmad grlmektedir. zbekistan, Bulgaristan, Romanya, Azerbaycan gibi eski Dou Bloku lkelerinde gemiten beri kadnlar lkede uygulanan sistem gerei ekonomik faaliyete katldklarndan, kadnlarn ekonomik faaliyete katlm oranlar yksek olmasna ramen kii bana gelir dktr. Bunun yannda petrol zengini Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri gibi lkelerde kadnlarn ekonomik faaliyete katlm oranlar dk, ancak kii bana gelirleri yksektir. Tablo 2.2deki lkelerden erkeklerde ekonomik faaliyete katlm orannn en yksek olduu lkeler Birleik Arap Emirlikleri (%92), Danimarka (%83), sve (%80), iken en dk olduu lkeler ise Cezayir (%47), Azerbaycan ( %50 ) ve Bulgaristan (%52)dr. Kadnlarn ekonomik faaliyete katlm orannn yksek olduu lkeler sve (%76), Danimarka (%73), zbekistan (%6 ), ABD (%60) ve Kanada (%70) iken, Dk olduu lkelerin Cezayir (%7) Suudi Arabistan (%7), ran (%11) ve rdn (%13) olduu grlmektedir.

68

s.7 ILO, Gender, Poverty and Employment, Geneva, 1995, s.10

51

Tablo2.2: Seilmi Baz lkelerde Kadnlarn Ekonomik Faaliyete Katlm Oran

LKE A.B.D. ALMANYA AZERBEYCAN BAHREYN BELKA BAE BULGARSTAN CEZAR DANMARKA FRANSA NGLTERE RAN SPANYA SRAL SVE SVRE JAPONYA KANADA MISIR ZBEKSTAN ROMANYA SURYE SUUD ARABSTAN TRKYE RDN YEN ZELLENDA YUNANSTAN Kii Bana Den Milli Gelir 32.778 25.749 513 9.369 24.277 19.700 1.543 1.726 32.853 24.267 24.323 3.445 14.939 17.564 26.968 36.031 34.276 20.822 1.307 682 1.392 2.525 7.095 2.813 1.576 14.754 11.811 Ekonomik Faaliyete Katlm (Yl) 2.000 2.000 2.000 1.999 2.000 1.995 2.000 2.000 1.998 2.000 2.000 1.999 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000 1.999 1.989 2.000 2.000 1.986 1.999 1.993 2.000 2.000 ERKEK 75 67 50 65 62 92 52 47 83 62 72 75 64 61 80 78 76 73 74 75 71 80 79 74 73 72 62 KADIN 60 48 43 19 43 31 43 7 73 48 55 11 40 48 76 58 49 60 20 61 56 21 7 31 13 56 39

Kaynak: (evrimii)http://un.org./depts/social/inc-eco,htm,05.01.2003 Danimarka ve svete hem kadnlarn hem de erkeklerin ekonomik faaliyete katlm orannn yksek olduu anlalmaktadr. Buna karlk erkeklerin youn olarak ekonomik faaliyete yer ald Birleik Arap Emirlikleri ve Suriyede kadnlar iin ayn eyleri sylemek mmkn deildir. 2000 ylnda ABde, istihdamdaki toplam insan says bakmndan lkenin pay (Almanya, Fransa, talya) %50den fazladr(80.6 milyon). Geriye kalan 12 ye lkenin toplam, bu lkedeki istihdamdan daha da azdr. Kadn ve erkek toplam istihdam oranna gre istihdam oran en yksek olan lkeler srasyla; Danimarka (%76,4), Hollanda (%72,9), ngiltere (%71,2) ve sve (%71,1) ve kadnlarn istihdam oranna gre ise;

52

Danimarka (%72,1), sve(%69,7), Finlandiya (%65,2) ve ngiltere (%64,5) olduu grlmektedir. Avrupa Birliinde kadnlar, 25-49 ya aras dnemde daha fazla istihdamda yer almaktadr. Bu ya grubunda alan kadnlarn oran, AB lke ortalamasna gre % 68 gibi yksek bir deerdir. 25 yan altnda ve 49 yan zerindeki kadnlarda alanlarn oran daha dktr. 69

2.2.2.Kadn stihdamnn Artmas

Sanayilemeyle birlikte devletin igc piyasasna mdahale sreci balamtr. 2. Dnya sava sonras dnemde sendikalarn g kazanmasyla birlikte, hkmetlerin benimsedikleri ve uyguladklar ekonomik ve sosyal politikalarla, toplu pazarlk sisteminin sonular arasnda uyumun salanmas iin, devlet i piyasasna aktif olarak mdahale etmeye balamtr. 1960l ve 1970li yllara kadar geen dnem iinde devlet, ulusal, sosyal ve ekonomik karlar korumak amacyla ii iveren ilikilerine tek tarafl mdahalelerde bulunmutur. 1960larn ikinci yarsnda artan enflasyonist basklar ve 1973 ylndaki ilk petrol krizi, sanayilemi lkelerin ounda, sava sonras uygulanan endstri ilikileri modelinin zayflamasna yol amtr. cret artlar ile verimlilik artlar arasndaki paralellik bozulmaya, verimlilik dmeye enflasyon ve isizlik oranlar artmaya ve Taylorist-Fordist youn retim sistemleri yeniliki karakterlerini kaybetmeye balamtr. Bu nedenle devletin i piyasasyla ilgili stratejileri yasal dzenlemeler ve toplu pazarlk gibi konulardan, verimlilik ve isizlik gibi temel sorunlarla ilgili makro alanlara kaymaya balamtr. lk ciddi isizlik sorunu ile 1970li yllarda karlalmtr70. Dnyada 1970lerden itibaren uygulamaya konulan istikrar politikalar, piyasa ekonomisini n plana karmak, i ve d rekabeti tevik etmek ve fiyatlarn dmesine, baz firmalarn piyasadan ekilmesine ve yeni firmalarn piyasalara girmesine yol amtr. Bu erevede, artan i ve d rekabete paralel olarak sendikaszlatrma hareketleri kuvvetlenmitir. Bu gelimeleri 1980ler boyunca isizlik oranlarndaki artlarn izlemesi, sendikalarn toplu pazarlkta istihdam gvencesini n plana karp cret artlar ve dier
69 70

Insee, Les Femmes, Insee, Paris, 1995, s.117 Lnnroth, J, Global Employment Issues in The Year 2000; Monthly Labour Review, Vol.11 No:9,

53

alma artlarndan taviz vermesine yol amtr. ABDde sendikalar istihdam gvencesini salamak uruna, cret artlarnda, fedakarlk yapmay, hatta cret indirimlerini bile kabul etmilerdir71. 1980li yllar tm dnya lkeleri gibi OECD yesi lkeler iin de gerek ekonomik durum gerekse igc piyasalar asndan zor gemitir. Bu dnemde makro ekonomik politikalarn tm sorunlar zemeyecei anlalm, hkmetlerin bilinlenmesi sonucu mikro ekonomik politikalara ve yapsal dzenlemelere byk nem vermeleri kamu ynetiminde yeni yaklamlar getirmeleri igc piyasalar iin olumlu olmutur72. Bylece ibirlii, makro alandan mikro alana kayma gstermi, devlet mmkn olduu lde mdahalesini azaltarak, i piyasasnn dzenlenmesini ii-iveren taraflarna brakmtr. 1990larda ekonomideki deimeler sadece sosyalist lkelerde deil ABDnde de yaand. 1998 ylnda toplam 138 milyonluk bir igcne sahip olan ABDnde igcne katlmda erkeklerin oran %71,6, kadnlar oran ise %57,1 olmutur. Ancak arasndaki fark gittike azalma ynndedir. stihdamda yer alan kadnlarn dalmna baktmzda; zenci kadnlarn %62,8i, beyazlarn %59,4 ve Latin Amerikal kadnlarn %55,6s istihdama katlmaktadr. 1900 ylnda ABDnde tarmda alanlarn oran %40 iken 2000 ylnda bu oran %2ye dmtr. 1950den sonra bir beyaz yakal devrimi yaanm ve pek ok alan hizmet sektrne ekmitir. 2000 ylnda yeni ilerin %90 hizmet sektrnde ve i gcnn de %70i bu sektrde istihdam edilmitir. 1950de sanayi ve hizmet sektrnde alanlarn oran eit iken (%42), 50 yllk srete sanayide istihdamn oran azalma, hizmet sektrnde alanlarn oran ise art gstermitir73. ABDnde kadnlarn istihdamda yer almalarnn bu ekilde dzenli bir gelime gstermesinin gerisinde bu alanda yaplan yasal dzenlemelerin etkisi olmutur. 1963 ylnda kartlan Eit cret Yasas (Egual Pay Act.), 1964de kartlan Yurtta Haklar Yasas ( Civik Right Act ) bu konudaki ilk yasal dzenlemelerdir. Yasalardaki hkmlerin uygulanmasnda da stihdamda Frsat Eitlii Komisyonu (EEOC) yetkili klnmtr.
September 1994, s.7. Ayka, M.Globalleen Dnyada gc Piyasalar, ereve, Mays-Temmuz 1995,s.31 72 Garonna, P,Deien bir Toplumda Kadnlarn stihdam mkanlarnn Gelitirilmesi, Deien Bir Toplumda Kadnlarn stihdam Konferans; BK; Ankara, 1990, s.9 73 J.Joohn Macionis, Society: The Basics, Prentice Hall, NJ 2000, s.281,282
71

54

Ayrca devletin igc piyasasna ve istihdam yapsna mdahale etmesi anlamna gelen Olumlu Eylem Programlar (Affirmative Action ) ile istihdamda kadn aleyhine olan eitsizlii kadnn bireysel sorunu olmaktan karp toplumsal dzeyde ele almtr74. Avrupa Birlii lkelerinde kadn alanlar korumaya, ayrmcl yasaklamaya, frsat ve davran eitliini salamaya ynelik almalar Avrupa Ekonomik Topluluunun kurulu tarihinden beri devam etmektedir. Bu amala pek ok ynerge yaynlanm ve karar alnmtr. Birlik yesi lkelerde kadn igcnn istihdam olanaklarnn artmas ve igcne katlmlarnn zendirilmesi amalanmaktadr. Kadn ve erkeklere eit davranlmas AB sosyal politikasnn temel amalarndan biridir. Bu nedenle ye lkelerle ve sivil toplum kurulularyla birlikte almalar yrten AB Komisyonu, cinsiyetler aras eitlii bir insan haklar, sosyal adalet ve demokratik temel sorunu olarak grmektedir. AB frsat eitliini ve istihdam birbirine balamtr. Kadnlara yeterince istihdam yaratmayan bir Avrupada kadnlara i bulmann olanaksz olduunu bilen Birlik, ye devletlerin Avrupada rekabeti bir emek piyasas oluturmalarn desteklemek amacyla bir Avrupa stihdam Stratejisi belirlenmitir. Bu gelimelere ramen hala yksek oranl isizlik hemen btn ye devletlerin nemli sorunudur. Her on AB vatandandan biri i aramasna ramen bulamamaktadr. ABnde stihdam oran %61dir, yani ABD ve Japonyann on puan altndadr. Bu genel olumsuzluktan en ok yine baz gruplar etkilenmektedir. Avrupada kadnlar arasnda istihdam oran, erkeklere gre %20 daha dktr. zrllerin durumu daha ktdr. Bundan dolay ABnin hedefi ABnde daha fazla i yaratlmasn salamann yannda, nfus gruplar iindeki bu farkll ortadan kaldrmaktr75.

74 75

Yksel,Melek Onaran,Trk Hukukunda Kadn Erkek Eitsizlii, Beta Yayn,stanbul, 2000,s.19-20 evrimii) http://www.aegee-kayseri.org/bulletink.3.htm,14.04.2003

55

2.3. Kadnlarn alma Yaamn Etkileyen Gncel Sorunlar 2.3.1. Yapsal Uyum Politikalarnn Kadnlar zerinde Etkisi
Kreselleme bir yandan uluslararaslama ve btnlemeyi, te yandan yeniden yaplanmay ifade eder. Yeniden yaplanma sermaye, rn ve igc piyasalarnda gerekleen bir sretir. Dnya ekonomisinde yeniden yaplanmaya duyulan gereksinimin nedeni, 1970li yllarda dnyann pek ok lkesinde yaanan ekonomik bunalmdr. Bu amala hazrlanan ekonomik uyum politikalarnn uyguland lkelerde kaynaklarn kullanmna ynelik ksa dneme odaklanm programlardr. Yoksullar, kadnlar ve ocuklar bu politikalarn olumsuz etkilerini en ok yaayan kesimlerdir. Trkiyede yapsal uyum politikalar, 1980lerin hemen banda dnyada ilk gndeme geldii tarihte yer almtr.76 1980 sonras uluslararas i blm yeniden ekillenirken ve gelimi lkelerdeki kadn iiler imalat sanayindeki ilerini kaybederken, hizmet sektrnn bymesiyle yeni i olanaklarna kavumulardr. Kadnlar youn olarak altklar salk, sosyal hizmetler ve eitim alanlarnda, ikinci srada da turizm alannda artan i olanaklar, imalat sektrnde kayba urayan kadnlarn bu kayplarn telafi etmelerini salamtr. Gelimekte olan lkelerdeki kadnlar ise, uluslararas i blmnn gelimi lke kadnlarnn elinden alp kendilerine verdii imalat sanayi iyerlerinde younlamlardr. Bu ilk bata kadnlarn lehine gzkse de, iki sreten dolay onlara fazla yarar salamamtr. Bu srelerden ilki piyasalardaki kuralszlama, dieri de emek kullanmnn esneklemesidir.77 1980lerde uygulanan yapsal uyum programlarnn hem yeterince istihdam olana yaratlmamasna, hem de isiz kalan kesimlerin ortaya kmasna neden olduu ve bylece zaten var olan enformel sektrn bymesine yol at bilinmektedir.78 Kadnlarn enformal sektrdeki i gcne katlmlar, dnya genelinde, formal sektre katlmlarndan yksektir ve hem kentsel hem de krsal alanda artma eilimi devam etmektedir. Kadnlar enformal sektrde yer allar ya ev d ya da ev ii mekanlarda olur.
76 77

Insee, 1995,ss.122-123 a.g.e., s.124

56

Ev dnda altklar yerler genellikle para birletirmesi yaplan, koruyucu yasalarn ve cretlerle ilgili dzenlemelerin geerli olmad i yerleridir. Ev dnda ikinci nemli alan, evde hizmetilik, ocuk bakcl ve i yerlerinin temizliidir. Evde alan kadnlar, retici firmalarn rnlerini ya da rn paralarn evlerinde reterek, bir yandan enformal sektrn gelimesine, bir yandan da varln srdrmesine hizmet etmektedirler. Pazarn dalgalanmalar karsnda retici firmalar, evlerinde alan ve ou kadn olan esnek bir igc ordusuna sahip olmakla kendilerini bu dalgalanmalardan korurlar.79 Kreselleme daha ak ekonomi, serbest ticaret, finansal akkanlk, zelletirmeyi n gren politika deimeleri ve zellikle sosyal hizmetlerdeki kamu harcamalarnda daralmalar ile sonulanmtr. Byyen kresel ekonominin yaratt faydalar lkeler arasnda eit olarak dalmayp, daha derin ekonomik farkllklara, yoksulluun kadnlamasna, toplumsal cinsiyet eitsizliinin artmasna, enformal sektrn bymesine ve alma koullarnn bozulmasna neden olmutur. Baz lkelerde kadnlar igcne katlm oranlarnda art olmusa da, daha genel olarak gzlenen durum, ekonomik politikalarn uygulanmasnn kadnlarn katlmn olumsuz etkilemesidir. Ayrca, katlmn artt durumlarda da cretler, ite ykselme ve alma koullar gibi konularda beklenen olumlu deimeler grlmemitir.80 Dnyada zellikle 1980 sonras dnemde global ekonomi artlarnn arlk kazanmas, gelime yolunda olan lkelerde ihracata ynelik sanayileme stratejilerinin takip edilmesi neticesinde firmalar rekabet basks altnda igc maliyetlerini ksmak iin kadn igcnden faydalanma yolunu semiler, bu ise genel olarak kadn igc orannn aratmasna sebep olmutur. Baz aratrmaclar tarafndan bu durum igcnn kadnlamas olarak yorumlanmtr. lkemizde ise 1980 ylnda balayarak uygulamaya konulan uluslar aras piyasalara entegrasyon politikalar sonucunda, ekonomimizin eitli ynleriyle da almasna ve ihracatmzn nemli lde artmasna ramen, kadnlar istihdam konusunda, benzer politikalar uygulayan lkelerde izlenen dnme paralel bir sre yaanmad grlmektedir. Yaplan aratrmalar neticesinde Trkiyede tarm-d kadn igcnde grlen artn istihdamn kadnlamasna yol aacak lde olmad
78 79

a.g.e., s.125 a.g.e., s.126 80 a.g.e., s.127

57

sonucuna ulalmtr.81 Trkiyede kadn igcnn (tarm d) katlan orannn ok dk olmasnn en nemli nedenlerinden birisi de, bir yandan temel deiken olan iin geliri ile ev ve ocuk bakm gideri arasndaki farkn ortalama olarak dk kalmas, dier yandan da kadn cretli ie yneltecek asgari farkn kltrel nedenlerle halen yksek olmasdr. Kukusuz dk eitim dzeylerinde darda kazanlacak cret, ev ileri ve ocuk bakm iin denecek creti karlamaya ya ancak yetecek, ya da altnda kalacaktr. Eitim dzeyi ykseldike kazanlan gelir ile masraf arasndaki fark lehte gelieceinden, katlm oran da artma eiliminde olacaktr.

2.3.2.Kresel sizliin Kadnlar zerine Etkisi

Yapsal uyum politikalar, zellikle dk gelirli kentli ailelerin satn alma glerinde zayflamaya neden olmakta, hanece yaanan ekonomik bask da, daha nce almam hane yelerini ev dnda i aramaya yneltmektedir. Ancak sunulan kadn emeinin zellikleri, bu emei talep edecek igc pazarna uygun olmadnda veya almak isteyen kadnlar bu pazarn ne srd alma koullarn kabul edemediklerinde, isizlik durumunu yaamaktadrlar. Kentli kadnlarn isizlik oranlar daima erkeklerden daha yksek ve ou zaman erkeklerin iki kat veya daha fazla olmutur. Krsal alanlarda kadnlarn isizlik oranlarnn erkeklerin isizlik oranlarnn gerisinde kalmasnn nedeni ise, cretsiz aile iisi olan ve aslnda gelir getirici bir ite almayan kadn nfusun da igc istatistiklerinde, istihdam edilenler arasnda yer almaktadr. Krsal kesimdeki bu durum, Trkiyede genelindeki kadn isiz oranlarn da etkilemektedir. Kadn isizlii iin ikinci boyut, isizliin en youn olarak gen kadnlar arasnda grlmesidir. lkemizde igcne katlma oran 2001 yl Nisan ay itibariyle %46.4 dzeyindedir. gcne katlma oran erkeklerde %70.4, kadnlarda %22.8 dolayndadr. stihdamdaki artta en nemli pay hizmetler sektr olmu ve hizmetler sektrnde
81

Cem Kl, Trkiyede Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm, http://www.dicle.edu.tr/khuka/10.htm 2001.s.2

58

istihdam edilenlerin toplam istihdam iindeki pay %43.2 dzeyine ulamtr. Sanayi sektrnn toplam istihdam iindeki pay %18.9 dzeyindedir. Sanayi sektr kaytl istihdam asnda en nemli sektr niteliindedir. sizlik oran hane halk igc anketlerine gre 2001 yl Nisan ay itibariyle %8.6dr. sizlik ve eksik istihdam nedeniyle atl igc oran yl itibariyle %14.6 dzeyinde gerekleirken kentsel isizlik oran %10.8, krsal kesimde isizlik oran %5.6 olmutur. Kentsel kesimde eksik istihdam oran %5.9 olurken, bu oran krsal kesimde %6.2 olarak gereklemitir. Atl igc oran kentsel kesimde %14.1 iken, krsal kesimde bu oran %10.2 olmutur. Toplam igc ierisinde cretli ve yevmiyelerin pay %50.4 dzeyindedir. Bu oran kentsel kesimde %72.7, krsal kesimde %21.3 dzeyindedir. Kentlerde kadn ve erkek isizler arasndaki nemli bir fark da ilk kez i arama ile ilgilidir. DE Hane halk gc Anketi 1999 yl sonularna gre isiz kadnlarn %56s ilk kez i arayanlardan olumaktadr. Dier bir konuda kadnlarn i ararken geirdikleri sre de erkeklerden uzundur. gc piyasasnn zellii ve erkeklerden farkl muamele buna neden olarak gsterilebilir. Ayrca erkeklere gre daha yksek isizlik oranlarnn olmas ve onlardan da uzun sre isiz kalmalar, sadece eitim dzeylerinin erkeklerinkinden dk olmas ile aklanamayacak kadar karmak bir olgudur.4 Trkiyede isizlik oran 2001 yl itibariyle %8.6 dzeyindedir. sizlik orannn birok lkeye gre dk olmasnn nedenleri arsnda ne kanlar; igcne katlma orannn dk olmas, krsal kesimin nfusunun ve tarm sektrnde cretsiz aile iisi olarak alanlarn gelimi lkelere gre yksek olmas ile sosyal gvenceden yoksun kiilerin yaamlarn srdrlebilmek iin iin niteliine ve crete bakmakszn bulduklar ilerde dk verimlilikte almalardr. Trkiyede isizlik kentsel kesim arlkldr. 2001 yl Nisan ay itibariyle kentsel kesimde isizlik oran % 10.8 iken bu oran krsal kesimde %5.6ya dmektedir. Trkiyede isizliin cinsiyet ve eitime gre baktmzda daha ilgin bulgulara erimekteyiz. Kadn igcnde isizlik oran Trkiye genelinde %8.3 olurken, bu oran kentsel kesimde %16.3, krsal kesimde ise %2.2 dzeyine dmektedir. Orann kent ve kr arasnda bu kadar byk farkllk gstermesinin altnda yine cretsiz aile iilii yatmaktadr. Eitim durumuna gre isizlie baktmzda eitimli gen isizlik oran genel

59

isizlik orannn ok zerinde, %23.7, dzeyinde gereklemektedir. Kentsel kesimde eitimli gen kadn igcnn isizlik oran %26.7 dzeyinde iken, bu oran erkek igcnde %23.8 dzeyindedir. Krsal kesimde alma alannn zellii gerei eitimli gen isiz oran dmekte ve %22 dzeyine inmektedir. Krsal kesimde gen eitimli kadn igcnn isizlik oran %27.2 dolayndadr. Trkiyede isizlii azaltmaya ynelik politikalar arasnda, eitimin i bulmada olumlu katklar salayaca savunulmutur. Fakat gen eitimli isiz kadnlarn oran da olduka yksektir. DEnin Nisan 1999 Hane Halk gc statistiklerine gre kentlerde isiz kadnlarn %44 lise ve lise dengi okullardan mezun olup i arayan kadnlardr. Ayn eitim dzeyinde i arayan erkeklerin oran ise %24dr. Dnyada giderek artan isizlii asgariye indirmek amacyla sermaye, kadnlar tekrar eve dndrme politikalarn uygulamaya bamaktadr. Rusyada alma Bakan lkede binlerce erkek isiz varken, niye kadnlar istihdam edelim. Kadnlar evde oturup ev ii yapsnlar. Derken, gerekte isizliin ulat korkun boyutlar kadnlar eve gndererek azaltma dncesindedir.82

2.3.3. alma Yaamnda Cinsiyete Bal Ayrmclk

nsanlarn eit haklara sahip olduu konusundaki kkl deiikliklerle ilgili tartma ve mcadeleler ilk olarak Amerika Birleik Devletleri, Fransa ve ngilterede balamtr. Kadnlarn eit haklara sahip olmas ve kadnlara kar ayrmclk sorunu aznlklarn haklar ile birlikte ele alnmtr. Amerikan Sava sonras kabul edilen 1776 tarihli Bamszlk Bildirgesinde btn insanlarn eit yaratld hkm ile ilk kez eit haklara sahip olma ilkesi bir belgede somutlatrlmtr. Fransz Devrimi de bir kadn haklar devrimi deildir, ancak zel ve kamu hukuku alannda kad ve erkein hukuksal ve sosyal eitliinin salanmasnda temel oluturulmutur. Devrimin gerekletirilmesindeki en nemli etmenlerinden biri de eitlik dncesiydi ve 1789 tarihli nsan ve Yurttalk Haklar Bildirgesinin temel talarndan biri olmutur. Buradan hareketle hukukta herkesin eit olduu dncesi, hukuk terminolojisinden ayrmclk ve ayrcalk kavramlarnn
82

Petrol- 1994, a.g.e., s.28

60

karlmas, kamu grevlerine girite yetenek ve yeterlilik dnda baka bir kritere uygulanmamas gibi nemli sonular salanmtr. Cinsiyete dayal ayrmcln iki ekilde ortaya kt grlmektedir: Bir kiinin bir kadna, cinsiyeti nedeniyle bir erkee davranacandan daha olumsuz ya da daha az olumlu davranmas (dolaysz ayrmclk) ve/veya biimsel olarak eitliki gzken davran veya uygulamalarn sonradan kadn zerinde ayrmc etkiler yaratmas (dolayl ayrmclk). alma yaamnda dolaysz ayrmcla ilikin pek ok rnekle karlamaktadr. Kadn alanlarn belli kadrolarda ve unvanlarda altrmak zere ie alnmamalar, terfi ettirilmemeleri gibi. Dolayl ayrmclk bazen bir kiinin kendisinden bir ey isteyen bir kadna, istenen eyi vermeyi belli bir koula balamas ekilde de ortaya kmaktadr. Buna gre ileri srlen koulun u zellikleri tamas durumunda cinsiyete dayal dolayl ayrmclktan sz edilebilir:5 a) c) Hem erkek, hem de kadnlara uygulanyor veya uygulanacaksa, Yerine getirmemek, kadnn zararna ise, olarak savunamyorsa, bu durumda dolayl sz konusudur. rnein, bir iveren ie alaca tm personelin boylarnn 1.75 metrenin zerinde olmasn koul olarak ileri sryorsa, yukardaki drt zellii tadndan dolay ayrmclk yapyor diyebiliriz. Ancak drdnc kriter, iin yaplmas iin gerekli bir zellik ise, cinsiyete dayal ayrmclktan sz edilemez.83 Kadna kar alma yaamnda ayrmcl yaratan uygulamalarn temelinde sosyo-kltrel nedenler bulunmaktadr. Bu tm uluslar iin geerli bir durumdur. ngilterede cinsiyet ayrmcl kanunundan nce hazrlanan bir raporda (White Paper Equality For Women), kadnlarn istihdamda karlatklar yasal engellerin yan sra, asl eitsizliklerin nedeninin defacto engeller olduu ve bunlarn dayanann da gelenek, greneklerden kaynaklanan anlaylar ve nyarglar olduu belirtilmitir.84 alma yaamnda cinsiyete dayal ayrmclk temelinde u alanlarda ortaya b) Yerine getirebilecek kadnlarn oran erkeklere gre daha az ise, d) Koulu ne sren kii, koulu, uygulad kiilerin cinsiyetinden bamsz

83 84

a.g.e. , s.6 Yksel, a.g.e., s.16

61

kmaktadr:85 a) Mesleklere ynlendirme b) Personel alm c) yerlerindeki tutum, davran ve ykselme Gemi yllarda kadn ii olarak grlen meslekler tm dnyada snrl sayda idi. Bu durum ders kitaplarndaki rneklere kadar yansmtr. Kadlarn igcne katlmlar artmasna karn, ders kitaplarnda nadiren igcne dahil gstermekte, ounlukla evde tanmlanmaktadr. 1972 ylnda Amerikada bu konuda bir aratrma yapan De Crow, ders kitaplarn belli bir zaman periyodu iinde incelemi ve erkeklerin 147 farkl trde meslekte tasvir edilirken, kadnlarn sadece 26 farkl meslekte tanmland ve bu 26 mesleinde kafeterya eleman, hemire, retmen, sekreterlik gibi geleneksel kadn ii saylan meslekler olduu sonucuna varmtr.86 yeri ayrm kadnlara zg bir takm basmakalp yetenekler dorultusunda yaplmaktadr. Bunlar erkek ve kadn ii kavramlarnn ayrmnda nemli bir noktadr. Kadnlar tarafndan yaplan bir takm iler, ihtiyalarn yerine gelmesi, temizlik, ocuklarn veya hastalarn bakm, yemek hazrl...vb. gibi kendi doal yaplarnda tadklar duygularla evrelenmitir. Genel olarak ele alndnda erkek ii kavramnn altnda beceri, otorite ve teknoloji kavramlar yatarken, kadn ileri daha az beceri isteyen ve servis amal olarak tanmlanmaktadr. Bir i erkek ii veya kadn ii olarak tanmlandnda geleneksel ifadelere, mitolojik dncelere ve nyargl fikirlere dayandrlarak desteklenmektedir. Kadnlarn fiziksel gc ve mekanik duyarlla sahip olmamalar onlarn birok ie yatkn olmadklarn gstermekte; ayrca kadnlarn karar verme, ynetim ve idari ilerde sorumluluk alma isteklerinin az olmas onlar bu ilerden uzak tutmaktadr. Benzer bir ekilde kadnlk igdlerini kullanabildikleri; sevgi, sabr, ve efkat gsterdikleri birok i kadnlarn olmutur. Bir erkek patronun emrinde olan sekreter, bir kantinde yemek hazrlayan bayan, salk alannda alan hemire bahsedilen tm bu doal yeteneklere sahip kadn mesleklerinde sadece birka rnek olarak gsterilebilir.87
85 86

KSSGM, Cinsiyete Dayal Ayrmclk, s.7 KSSGM, Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik, KSSGM Yayn, Ankara, s.36 87 Meryem Koray, alma Yaamnda Kadn Gerekleri Basisen Eitim ve Kltr yaynlar. 23, zmir,

62

2.4. Kadn alanlara Ynelik Uluslararas Dzenlemeler

Kadnlarn balangtan beri, istihdamda eit koullarda ve oranlarda yer almamalar nedeni ile erkeklerden ayr olarak korunma gereksinimleri ortaya kmtr. Cinsiyet ayrmcln her alanda nlemek ve eit alma koullaryla beraber, koruyucu nlemler almak amacyla, uluslar aras kurulularda uzun zamandr dzenlemeler yapmaktadrlar. Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Uluslar Aras alma rgt gibi kurulularn bu alanda pek ok dzenlemesi bulunmaktadr. BM Genel Kurulu tarafndan 1979da kabul edilip, 3 Eyll 1981de yrrle giren bu szlemeyi Trkiye 24 Temmuz 1985 tarihinde onaylam ve 19 Ocak 1986da yrrle girmitir. Szleme, devletlerin hem kadnlara kar ayrmcl ortadan kaldrmak iin somut admlar atmakla ykml klmakta, hem de dier btn kii, rgt ya da kurulularn kadnlara kar ayrmclk yapmasn nlemekle grevlenmektedir. Szleme imzalayan devletleri balaycdr yani devletler yasal sistemlerini szleme hkmleriyle balayc hale girmek zorundadrlar. Trkiyede balangta Medeni Kanunun baz hkmlerinden dolay ekince koyduu belli maddelerdeki ekincelerini yeni Medeni Kanunun hazrlanmas zerine 1999 ylnda kaldrmtr. Madde 11-Taraf devletler, alma alannda kadnlara kar ayrmcl kaldrmak zere kadnlara erkeklerle eit temeli zerinde zellikle; Tm insanlarn ayrlmaz bir hakk olup alma hakk, alma konularnda eit seme ltlerin uygulanmas dahil, eit alma frsat hakk, Meslek ve iini zgrce seme hakk, ykselme, i gvenlii ve tm hizmet koul ve olanaklarndan yararlanma hakk ve raklk, ileri meslek eitimi ve yineleyici eitim dahil, meslek eitimi alma ve yeniden eitme hakk, Toplumsal yardmlar dahil, eit cret hakk ve edeerde bir i bakmndan olduu gibi, iin niteliinin deerlendirilmesi bakmndan da eit davranlma
1993, s.18

63

hakk, zellikle emeklilik, isizlik, hastalk ,sakatlk, yallk ve alma engelleri durumunda toplumsal gvenlik hakk ve ayn zamanda cretli izin hakk, Dourganln korunmas dahil, saln korunmas ve gvenli alma koullar hakk, salamak zere tm uygun nlemleri alr. Evlilik ve analk gerekeleriyle kadnlara kar ayrmcl nlemek ve kadnlarn etkin alma haklarn salamak iin; Gebelik veya analk izni gerekesiyle iten karmay ya da iten karma bakmndan medeni duruma gre ayrm gzetmeyi, yaptrmlara balamak kouluyla yasaklamak; nceki iini, kdemini ve sosyal haklarn yitirmeksizin cretli veya benzeri sosyal yardmlarla doum izni vermek; Anne ve babaya aile ykmllklerini, i sorumluluklarn ve sosyal yaama katlmayla badatrabilme olana vermek zere zellikle ocuk bakm kolaylklarnn kurulmas ve gelitirilmesi grlerek, gerekli destekleyici sosyal hizmetler verilmesini zendirmek; Gebelik srasnda, zararl olduu bilinen i trlerinde kadnlara zel koruma salamak; zere uygun nlemler alnr.

2.4.1. Birlemi Milletler Dnya Kadn Konferanslar

Deiik uluslarn oluturduu kadn hareketi gurubu, dnyann dikkatini kadnlarn sorunlarna ekmek amacyla 1972de BMe bavurmular ve 1975 ylnn Uluslar aras Kadn Yl kabul edilmesini istemilerdir. Bu bavuru BM Kadnn Stats Komisyonu tarafndan kabul edilerek ve ayn yl Meksika'da Birinci Dnya Kadn Konferans dzenlendi. Bu konferanstan sonra BM Genel Kurulu, 1975-1985 yllarn Kadn On Yl olarak kabul etti. Ama; eitlik, kalknma ve bar hedeflerine ulamakt. stihdam, salk ve eitim konular Kadn On Ylnn ana temalaryd. Kadn On Ylnda yaplan almalarn deerlendirilmesi amacyla 1980de Kopenhagda kinci Dnya Kadn Konferans topland. Bu konferans, eitlii sadece

64

yasal eitlik deil, haklarda, sorumluluklarda eitlik ve kalknma faaliyetlerinde eitlik olarak yorumlad.6 Bu konferansta kadnlarn durumunun iyiletirilmesi amacyla alnacak nlemleri belirleyen Hareket Plan kabul edildi.88 nc Dnya Kadn Konferans, Kadn On Ylnn bittii 1985 ylnda Nairobide topland ve on yln deerlendirilmesi yapld. leriye Ynelik Stratejileri ortaya konuldu. Kadnlarn her dzeydeki karar alma mekanizmalarna katlmalarnn gerei belirtildi.89 Pekinde 1995 ylnda gerekletirilen Drdnc Dnya Kadn Konferansna 189 lke 17 bin delege katld ve Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu kabul edildi. lkeler ilk defa bu toplantda ulusal politikalarnda yapacaklar deiikliklere ilikin olarak balayc taahhtlerde bulundular.90 lkeler kadn alanlarla ilgili u hedefleri gerekletirmeyi taahht etmilerdir: Mesleki ayrm ve istihdama ilikin her trl ayrmcln ortadan kaldrlmas, Kadn istihdamnn artrlmas, alan kadnlarn korunmas, istihdama uygun alma koullarna ve ekonomik kaynaklara ve ulaabilirlikte dahil, kadnlarn ekonomik haklarnn ve bamszln yaygnlatrlmas, Kadnlarn ekonomik kapasitesinin artrlmas ve ticari alarnn glendirilmesi, Kadnlar ve erkekler iin alma ve aile sorumluluklarnn uyumlu olmasnn yaygnlatrlmas, Kadn emeinin grnr klnmas.91

Son olarak da 5-9 Haziran 2000 tarihinde New Yorkta, Pekin Konferansndan be yl sonra BM Genel Kurulu zel Oturumu yapld ve bu toplant ksaca Pekin+5 adyla anlmaktadr. Kadn 2000: Yirmi Birinci Yz yl in Toplumsal Cinsiyet Eitlii, Kalknma ve Bar balkl toplantnn sonu belgesinde yer alan en nemli karar kadnlarn i yaamndaki haklarna ilikin ILO bildirgesi ilkelerinin hkmlerince savunulmas ve kadnlarn i haklaryla ilgili ILO szlemelerinin benimsemesidir.92
88 89

KSSGM, a.g.e. , s.1 New Ways, a.g.e. , ss.19-17 90 a.g.e. , ss.21-23 91 KSSGM, Ulusal Eylem Plan, KSSGM Yayn, Ankara, 1998, ss.36-39 92 New Ways, a.g.e. , s.9 ve 43

65

2.4.2. Avrupa Konseyi Tarafndan Kabul Edilen Dzenlemeler

Avrupada II. Dnya Sava sonras gerginliinin ve almann yerini gven ve ibirliinin almas amacyla 5 Mays 1949'da 10 lke tarafndan Avrupa Konseyini kuran anlama imzalanmtr. Trkiyede 1950de Konseye katlmtr ve bugn Konsey 41 yeli bir olmu haline gelmitir. Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS), Konseye ye lkelerin vatandalarnn belirli insan haklar ve temel zgrlklerini gvence altna almak amacyla 1950de Romada imzalam ve 1953de yrrle girmitir. Szlemeyle gvence altna alnan haklarn uygulanmasn denetlemek amacyla da 1954de Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve 1959da da Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kurulmutur. Trkiye tarafndan da imzalanan bu szlemede ilke olarak ekonomik ve sosyal haklar zerinde durulmam, daha ok medeni ve sosyal haklara yer verilmitir. Szlemenin 14. Maddesinde szlemeye getirilen hak ve zgrlklerden yararlanmada cinsiyet ayrm yaplmayaca hkmne yer verilmitir.7

2.4.3. Avrupa Sosyal art

AS, alma hakk, uygun cret ve alma ortam, sendika yelii gibi haklar gvence altna almaktadr. 1965te yrrle giren bu szleme, 1996da gzden geirilmi ve kadnlarn eitlii ilkesi glendirilmitir. artn uygulanmasyla ilgili olarak uluslararas denetim sz konusudur.93

2.4.4. Uluslararas alma rgt Szlemeleri

1919 ylnda kurulan ve asl olarak alma standartlarn evrensel dzeyde belirleyen bir uzmanlk kuruluu olan ILO, szlemelere ve tavsiye kararlar yoluyla

66

bunu gerekletirmeye alr. Szlemeler onaylayan lkeler asndan szlemeyi uygulama ve o szleme erevesinde denetimi kabullenme ykmllklerini getirir. Tavsiye kararlar ise genellikle szlemelerde yer alan konulara ilikin aklayc hkmler ierir. ILO, dnya genelinde sosyal gelimeyi salamaya almakta ve bu alanda uluslar aras haksz rekabeti nlemektedir. Yapt bu zorlu ii baarmasnn iki nedeni bulunmaktadr. Birinci neden ye devletlerinin tutumlarn iki yl boyunca izlemesi, ikincisi ise szlemelerin grlmesi srasnda ve kabul edilirken ii-iveren ve hkmet temsilcilerinin bir arada bulunmalardr. Bu l yap ILOyu dier uluslararas kurululardan ayran en nemli zelliktir.94 ILOnun kadn alanlara ynelik dzenlemeleri yllar itibariyle ilgin bir trend gstermektedir. ILO, kuruluunun ilk yllarnda ar ve tehlikeli alma koullarnn korunmas ile hamilelik ve doum srelerinde korunmas iin alrken, 1950 yllarda zellikle kadna kar ayrmcln nlenmesi amalanmtr. 1960l yllarn ortalarndan sonra ise kadnlarn sosyal ve ekonomik gelime srecinde uygun alma koullarnda istihdamna ynelik dzenlemeler yaplmaktadr.

2.4.5. Trkiyenin Onaylad ILO Szlemeleri

Trkiye 09.07.1932 tarihinde Birlemi Milletlere ye olmakla dorudan ILOya da ye olmutur. 1932 ylndan bu gne kadar geen srede Trkiye tarafndan 182 szlemeden 40 tanesi onaylanmtr. Trkiyenin ILO normlarn onaylama konusundaki tutumu genelde ihtiyatl olmutur. nce i hukukta ILO normlarna uygun dzenlemeler yaplm, sonradan ILO szlemelerinin imzalanmas tercih edilmitir.8 Kadn alanlar korumaya, ayrmcl yasaklamaya, frsat eitlii ve cret eitlii salamaya ynelik ILO szlemelerinden ounu imzalayan Trkiye, bu alandaki almalarna devam etmektedir. ILOnun yedi temel szlemesi iinde yer alan 100 sayl Eit Deerde in Eit cret Szlemesi ve 111 sayl ve Meslek Bakmndan Ayrm Hakknda Szleme de onaylanan szlemelerindendir.95 Yine kadn alanlar iin
93 94

(evrimii) http://avrupakonseyi.org.tr.03.04.2003 Metin Kulal, Kreselleme Karsnda U, veren Dergisi, Cilt:37, Say: 10, Temmuz 1999, s.24 95 Sral, a.g.e. ,s143

67

nemli bir szleme olan 158 sayl Hizmet likisine veren Tarafndan Son Verilmesi Hakknda Szleme 1994 ylnda Trkiye tarafndan onaylanarak i hukuka dahil edilmitir.96 Ancak, yine konumuz asndan nem tayan 156 sayl Aile Sorumluluklar Olan Kadn ve Erkek ilere Eit Davranlmas ve Eit Frsatlar Tannmas Hakknda Szleme, 103 sayl Kadnn Doum ve Doum sonras almas Hakknda Szleme ve 89 sayl Kadnlarn Gece almas szlemeleri henz Trkiye tarafndan onaylanmamtr.97 Kadn erkek eitlii konusunun dinamik olmas ve bu alanda ykselen deerlerin mevcut ulusal ve uluslar aras dzenlemeleri zorlamas nedeniyle, bu alanda ILO szlemeleri de gncelliini yitirmekte (103 sayl szleme gibi)ve revizyona tabi tutulmaktadr. ILO, alan kadnlara ynelik dzenlemelerinde, kadn ve erkek alanlar iin frsat ve davran eitliinden, ailevi ykmllklerini eit paylamndan bahsetmekte, alan kadnlarn korunmasn ise sadece hamilelik ve doum hallerinde kabul etmektedir. Bu gelimeye paralel olarak Trkiyedeki i hukuk normlarnn da revizyona tabi tutarken alan kadnn korunmas ve frsat ve davran eitlii kavramlarnn yerinde ve doru kullanlmasna zen gstermektedir.98

96 97

Yksel, a.g.e. ,s.51 Sral, a.g.e. ,ss148,150 ve 157 Sral, a.g.e. , s.165

98

68

NC BLM TRKYEDE KADIN STHDAMI VE KADINLARIN ALIMA YAAMI 3.1. Trkiyede Kadn gcnn stihdamnn Tarihsel Geliimi 3.1.1. Cumhuriyetten nceki Dnemde Kadn alanlar
Bir tarm toplumu zellii tayan Cumhuriyet ncesinde, kadnlar ounlukla tarlada ve ev ilerinde cretsiz istihdam edilen bir konumdayd. lkede de sanayileme olmad gibi byk lekli ilemlerde henz bulunmamaktayd. Kadnn toplumsal stats, 1839 Tanzimat Ferman ile resmi boyutta tartlmaya ilk kez konu edilmi, fermanla birlikte kadnlara baz haklar verilmi ve kadnlarda konumlarn yava yava tartmaya balamlardr. Klelik uygulamas nedeniyle, kadnlarn klelerin yaptklar ileri yapmalar da engelleniyordu. Kle ticareti ancak 1857 ylnda kaldrld. Toplumda alt snflarda yer alan kadnlarla kleler, zengin ailelerin evlerinde cretle alyorlard. Kle olmayanlarda cretli almaya yava yava ynlenmilerdi. Sadece ev ilerinde deil, deiik i kollarnda cretli iilie doru bir gei yapmaya baladlar. 20. Yzyln balarnda tekstille ilgili ilerde alanlarn yars kadnd. Yine 1897de stanbul Kibrit Fabrikasndaki iilerin de yarsn kadnlar oluturuyordu. Bu yeni dnemde kurulan kadn dernekleri, kadnlara evden kp kamusal alana girme olana yaratt. lk kadn dernekleri toplumda ayrcalkl konumdaki kadnlarca kuruldu. zellikle gayrimslimler bu konuda daha aktifti. Mslman kadnlarn nderliinde bir araya gelmi kadnlardan oluan ilk dernek ise 1876da Mithat Paann ei tarafndan kuruldu.99 lkedeki sanayileme abalarnn gelimesi ile kadnlarn istihdamda yer almalar
99

Nicole Van Os, Gemiten Gelen Kaynaklar, Gelecek iin Kaynaklar, (eviren: Kaya Gen)

69

paralellik arz etmi ve 1850den sonra kadnlar zellikle tekstil iyerlerinde youn olarak almaya balamlardr. O yllarda zmir ve Uak civarlarnda ounluu Avrupallar tarafndan iletilen hal atlyeleri bulunmaktayd ve bunlarn sadece bir tanesinde 300 tezgah kullanlmakta, bu tezgahlarda da 300 kadn ii almaktayd.100 1880lerde ise Uakta 600 hal tezgahnda toplam 3.000 ve 5.000 gen kz istihdam edilmekteydi. 1900l yllara gelindiinde ise tezgah says bir kat artarak 1200e, tam zamanl alan kadn says da 6.000e ulamtr. 1913te Orta ve Bat Anadoluda hal imalatnda toplam 60.000 kadn almaktayd.101 cretli olarak almaya balayan ve saylar gittike artan kadn alanlar, Tanzimattan sonra Osmanl mparatorluuna yeni yeni girmeye balayan ithal makinelerin karlarna zarar verdiklerini dnerek eylemlerde de bulunmulardr. lk olarak 1839da Slevnede, 1851de Samakofta mekanik aletlerin kulland iyerlerinde zarar vermilerdir. 1861 ylnda da Bursada kadnlardan oluan kalabalk bir ii grubu, dokuma fabrikasnn eski bir mezarlk zerine kurulduunu bahane ederek, fabrikay basmlar ve kendilerine rakip grdkleri makine ve tezgahlar tahrip ederek, fabrikay atae vermilerdir. 1908 ylnda ise saylar 1.500 civarnda ki kadn eylemci Uakta mekanik ve buharl yn eirme fabrikasn basarak, depolardaki ham yn ve ilenmi yn iplikler yamalanm, makineler tahrip edilmi ve bina atee verilmiti. Olaylar hzla yaylm ve Ktahyadan gelen grevlilerin de mdahalesiyle ancak durdurabilmitir.102 XIX. yzylda dnyada yaayan hzl deiimlerden Osmanl toplumu da etkileniyordu. Tanzimat Ferman da bu etki ile ortaya kmt. 1908 Anayasas ile ilk kez zgr bir siyasal ortama geilmeye alld ve bu dnemde kadnlar da ekonomik ve sosyal durumlarn iyiletirmek iin isteklerini dile getirmeye baladlar. 1880li yllarda ilk kez gazetelerde kadn kelerine yer verildi, 1895de de Hanmlara Mahsus Gazete isimli bir dergi yaynland.103 Birinci Dnya Sava toplumsal yapda zorunlu deiikliklere de yol amtr.
Toplumsal Tarih Dergisi, Mart 2002, Say: 99, ss. 7-8 mr Zht Altan, Kadn iler ve Trkiyede Kadn iilerin 1475 Sayl Kanunu le Korunmas, Eskiehir TA Basm evi, Eskiehir 1980, s. 49 101 Yavuz Selim Karakla, Uakta Kadn Hal ilerinin syan (1908), Toplumsal Tarih Dergisi, Say:99, ss. 54-56 102 a,g.e. ,ss. 54-56
100

70

Osmanl Devletindeki mslman kadnlar da farkl alanlarda almaya baladlar. 1916 ylnda Harbiye Nazr Enver Paa ve einin urayla Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi adyla bir rgt kuruldu. Mslman kadnlar deiik alanlarda daha fazla istihdam sokmak amacyla kurulan kurulu, youn ilgiyle karlat ve iki buuk ayda on drt bin kadn i iin bavurdu. Bir yl iinde ie yerletirilen kadn says 8.860 kiiye ulat.104 Cemiyete yaplan ok saydaki kadnn i talebini karlayabilmek iin ubelerde almaya baland ve buralarda el ileri gibi fazla sermaye gerektirmeyen ilerde retime baland. Cemiyet, i verdii ya da ie yerletirdii her kadnn cretinden yzde on be kesinti yapyordu ve bu da nemli bir gelirdi. Bu kaynaklar, yeni i alanlar amak ve sava nedeniyle kimsesiz kalan kadnlar iin kalacaklar yerler yapmak iin kullanlyordu.105 Tanzimatla balayan kadnlarn toplumsal yaama daha fazla katlmasyla beraber ok sayda kadn kuruluu da ortaya kt. Bu kurulular, ok deiik alanlarda kadna hizmet sunmak ve g birlii oluturmak amacyla kuruluyordu. 29 Kasm 1918de Kuvay- Milliyenin dzenledii Milli kongreye katlan 50 kuruluun 16s deiik amalarla kurulan kadn dernekleriydi.106 Birinci Dnya Sava, kadnlar bir bakma dorudan alma yaamna yneltmitir. Erkeklerin sava nedeniyle cepheye gitmeleriyle boalan postane ve hastane gibi yerlerdeki kamu grevlerine kadnlar girmilerdi. Byk ehirlerde kadnlar bu ekilde istihdama girerken, Anadoluda da Amele Taburlar adyla kurulan sava birlikler yoluyla istihdamda yer almlardr. 1913 ylnda lkede var olan sanayi iletmelerinde alanlarn %20si kadn iken, 1915te %30a ykselmitir.107 Osmanl mparatorluunda 19. Yzylndan itibaren kadn alanlarn saysnda nemli ykseli balamtr. rnein; 1913 ve 1915 yllarnda yaplan Sanayi Saym sonularna gre; 1913 ylnda gda sanayiinde alan kadn oran %31 iken, 1915de %
103 104

Grgn Say, Siyasal Deiimde Kadn Boyutlu, Kurti Matbaaclk, stanbul 1998, s. 177 Aye Sevim, Medeni Kanun Kabulne Dek Trkiyede Feminizmin Nabz Atyor Trk-i Kadn iler Kurultay. Petrol-i. Say 96. Kasm 1995, s. 3 105 Yavuz Selim Karakla, Kadn ileri Evlendirme Kampanyas, Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 219, Mart 2002, ss. 27-28 106 Sevim, a.g.e. , s. 4 107 enol Memiolu, Cumhuriyet Dneminde Kadn Haklar, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s.62

71

44e ykselmitir.108 Kadn ii saysnn artmasnda sava dnda, kadn ii cretinin dkl de etkili olmutur. Tablo 3.1de grld gibi, kadn iilerin aldklar cretler erkeklerin cretlerinden olduka azd. Tablo 3.1: 1915 Ylnda Erkek ve Kadn Gnlk cretleri Sektr ekercilik Konserve Dokuma Erkek
17-25 Kuru 25-30 Kuru 10-13 Kuru

Kadn
8-10 Kuru 8-10 Kuru 4-6 Kuru

Kaynak: Ahmet Makal, Osmanl mparatorluunda alma likileri, mge Kitapevi Sanayi sektrndeki bu byk cret farkll tarm kesiminde de yaanmaktayd. Aada baz blgelerde kadn ve erkek tarm ii cretleri gsterilmitir. Tabloya gre, her sektr ve her blge iin kadn ii cretlerinin, erkek ii cretlerinden olduka dk olduu anlalmaktadr. Tablo 3.2: Tarm i Gndelikleri (1913 Yl) Blge
Aydn Ankara Krehir Malatya Diyarbakr Urfa

Erkek i creti
12-16 Kuru 8-15 Kuru 7-8 7 6-8 Kuru Kuru Kuru

Kadn i creti
5-8 Kuru 4-5 Kuru 3-3.5 Kuru 2 Kuru 2.5 Kuru 2-3 Kuru

5-10 Kuru

Kaynak: Ahmet Makal, Osmanl mparatorluunda alma likileri, mge Kitapevi

108

Altan, a.g.e. ,s.58

72

3.1.2. Cumhuriyet Dneminde Kadn stihdam

Her alanda kkl deiikliklerin yapld ve yeni bir dnemin balad Cumhuriyet dnemine geile birlikte, kadnlarla ilgili de pek ok yenilik getirilmitir. alma yaamnn dnda ve kamusal alanda uzak kalmak zorunda kalan Trk Kadn iin cumhuriyetin ilan bir dnm noktas olmutur. Cumhuriyet ilan edilmeden nce, yeni devletin alt yapsn oluturmak ve sorunlar belirlemek amacyla, Atatrk tarafndan 1923 ylnda zmirde ktisat Kongresi toplanmtr. Toplumun her kesiminden temsilcilerin katld bu kongreye kadn alanlar temsilen de, Hayriye, Elif, Emine, efika, Mnire ve Nigar Hanmlar katlmtr. Sava dneminden sonra ortaya kan ar ekonomik koullar ve yetikin erkek igcnn azalmas, kadnlarn dorudan istihdama katlmasn zorunlu klm, dolaysyla kadn ii says da artmaya balamtr. Bu durum, toplanan zmir ktisat Kongresine de yansm ve kadn ii temsilciler de bu nemden dolay davet edilmitir. Kongrede kadn iilere doum ncesinde ve sonrasnda 8 hafta ve ayda gn cretli izin verilmesi iin yasa hazrlanmas karar alnmt. Bu karar da gnn koullar iinde dnldnde kadn alanlar korumaya ynelik nemli bir admd. Uygulanan ekonomik sistemin liberal olarak nitelendirildii ilk dnemlerde hzl ekonomik kalknmay salayabilmek amacyla yerli sanayinin kurulmas ve gelitirilmesi iin zel kesime ayrcalk verilmitir. Ancak 1930lardan sonra 1929 ylnda yaanan ekonomik bulanmn da etkisi ile devlet, dorudan yatrmc olarak tekstil, imento, madencilik, eker sanayi gibi alanlara ynelmi ve devleti bir ekonomi politikas izlenmitir. i saysnn dolaysyla kadn ii saysnn da artmasna neden olan bu gelimelerin yan sra hukuksal alanda da kadnlar lehine dzenlemeler yaplmtr.9 1924 tarihli Tekilat- Esasiye Kanunu ile tm Trk ocuklar iin ilk renim zorunlu hale getirilmi, bylece kadnlarn eitiminde ilk ve nemli bir adm atlmtr. Daha sonraki yllarda kzlar iin alan retmen, ebe, hemire okullar ile kz sanat enstitleri kadnlarn bir meslek sahibi olmalarnda etkili olmutur. Yaanan bu deiimler sayesinde 1927 ylnda sanayi sektrnde alan iilerin yaklak n kadnlarn

73

oluturduu tahmin ediliyordu.109 Cumhuriyetin ilk dnemlerinde kadnlar, kendilerine salanan bu haklar bir mcadele sonucu elde etmemiler, dorudan yeni devletin amalar dorultusunda kendilerine verilmitir. Bu nedenle bu dnemde bir devlet feminizm politikas uygulandn sylemek de mmkndr. Sosyal devlet kavram da, Cumhuriyetle birlikte ada anlamna kavumutur. Bunun ilk adm da 1930 tarihli 1593 sayl umumi hfzshha Kanunudur.110 Bu kanun, Trkiyede devletin sosyal politika alannda kadn iileri koruma amal ilk mdahalesidir.111 Kanun; kadn, ocuk ve gen iilerin alma ya, sreleri, iin zellii, kadn ve ocuk iilerin bedensel nitelikleri ynnden alma koullarna ilikin dzenlemeler iermektedir. Devletin alma yaamna kapsaml olarak ilk mdahalesi ise 1936 ylnda karlan 3008 sayl ilk i Kanunu ile balar.112 Cumhuriyetle birlikte balayan sanayileme ve kalknma abalar srerken kinci Dnya Sava patlak verdi. Trkiye savaa dorudan katlmamt ama seferberlik nedeniyle erkek alanlar nemli bir blm orduya alnmt. Bundan dolay i gcnde bir azalma olmu ve bu eksiklik de kadn ve ocuklar istihdam edilerek giderilmeye allmtr. Tablo 3.3de cretliler ierisinde kadn ve ocuk alanlarn saysnda 1937den 1943e nasl bir deiim yaand gsterilmitir.113 Tablo3.3: Trkiyede cretliler erisinde alanlarn Dalm (19371943) statistik Konusu ocuk(12-18) Kadn Erkek Toplam 1937(Say)
23.347 50.131 191.863 265.341

1937(%)
9% 19% 72% 100%

1943(Say)
51.871 56.937 166.275 275.083

1943(%)
19% 21% 60% 100%

Kaynak: Ahmet Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri 1920109 110

Altan, a.g.e., ss.68-69 Sakine Uygur, Kadn iiler ve Sorunlar, Trk-i Yayn, Ankara 1999, s.8 111 zkuzukran, a.g.e., s.9 112 Altan, a.g.e., s.69 113 Ahmet Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, mge Kitapevi, Ankara 1999, s.310

74

1946, mge Kitabevi, Ankara 1999, s.310 1937 ylnda cretlilerin ierisinde erkeklerin oran %72.11 iken 1943de %60.45e gerilemitir. Ayn dnemde toplam cretlilerin saysnda bir azalma olmam, tersine az da olsa art yaanmtr. Aradaki bu fark ise byk lde ocuk igcnn ve kadn igcn istihdam girmesiyle karlanmtr. zellikle ocuk igcnn pay %8.80den %18.86ya ykselmitir. Kadn alanlarn orannda ise yaklak %2lik bir art gzlenmektedir. Bu yllarda, Trkiyede 1936 tarihli i kanunu yrrlkteydi. Ancak alanlar arasnda ayn ii yapmalarna karn cret farkllklar bulunuyordu. Kanuna gre iverenler, iilerin tabi olacaklar hkmleri gsterir bir dahili talimatname hazrlamak zorundayd. cret farklln bu talimatnamelerde grmek mmkndr. Trkiyede kibrit ve akmak tekeline sahip bir Amerikan firmasnn dahili talimatnamesinde, 13-16 ya aras ocuklar: 6 kuru, 17-18 ya aras genler: 7 kuru, 19 ya ve st erkek iiler:8 kuru, 19 ya ve zeri kadn iiler:7 kuru aldklar belirtilmitir. 1927 ylnda yaplan nfus saymndaki sonulara gre, asl meslei tarmsal faaliyet olan kadn oran %96.2 iken, sanayiye ait iilerde toplam kadn nfusu ancak %1.9luk blmnn alt anlalmaktadr.114 Tablo 3.4: Saym Yllarna tibariyle Kadn Nfusun Mesleklere Gre Dalm Sanayi, Kk Sanatlar Maden, naat Ev. ktisadiyat ahsi Hizmetler 0.84 0.16 0.73 Nakliyade Muvaala Umumi Hiz. Serbest Meslek 0.54 0.38 1.53 Toprak Mahslleri Ziraat

Saym Yl

1935 1940 1945

94.25 92.95 93.07

3.93 1.52 3.98

Ticaret 0.35 0.21 0.53

0.09 0.05 0.16

Kaynak: Emel Doramac, Trkiyede Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1997, s.116

114

Emel Doramac, Trkiyede Kadn Dn ve Bu Gnn, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,

75

Devlet statistik Enstits (DE) tarafnda yaplan saym sonularna gre, tablodaki deerlere bakldnda yine kadnlarn ok byk bir blmnn tarmla ilgili mesleklerde altklar grlmektedir. Bu alanda alanlarn oran 1927de %96.2den, 1965de ancak %94.18e dmtr. Dier mesleklerde alanlarn oranlarnda da, otuz sekiz yllk srete fazla bir deiim yaanmamtr. Mteebbis kadn saysnda 1950-1965 dneminde %100 orannda bir art olduu grlmektedir. Saylar ok azda olsa byle bir gelime, kadnlar arasnda giriimcilik kltrnn yava yava olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Tablo 3.5: Saym Yllarna tibariyle Kadn Nfusun Mesleklere Gre Dalm Himetler Toplam 0.35 0.48 0.58 0.62 Ticaret Ormanc Kalifiye lgili Olmayan iler 0.52 0.32 0.31 0.14 Teknik Eleman Serbest Meslek Sanatkar ve Kalifiye Tamir 2.33 2.16 2.59 2.78 Nakliye malat 0.19 0.037 0.059 0.070 Maden Ve Ta kartma 0.008 0.012 0.008 0.010 76 Mteebbis 0.43 0.49 0.63 0.89 Saym Yl

1950 1955 1960 1965

0.38 0.55 0.75 1.21

0.07 0.12 0.08 0.10

Kaynak: Emel Doramac, Trkiyede Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1997, s.116 Tarmda makinelemenin yaygnlamas 1950li yllardan itibaren kyden kente g hzlandrmtr. 1970lere kadar sanayinin greceli olarak bymesi, kente g eden yeni i gcn emebiliyor ve yeni kentli kadnlara istihdam alanlar yaratyordu. Bu yllarda kentsel istihdamdaki kadn oran her yl ortalama %1.1 orannda bymtr. Ancak, 1980lere gelindiinde sanayileme yavalam ve kette oluan igc, formel istihdam kapasitesinden hzl artt iin formel igcne katlm oran azalmaya balamtr.

Ankara 1997, s.116

Kente ge gelen kadnlarn vasfsz olmalar, onlara olan formel istihdamdaki talebi azaltm, almak zorunda kalan kadnlarn nemli bir ksm da kayt d istihdama ynelmitir. Kayt d istihdam miktar da resmi istatistiklere yansmadndan kadnlarn igcne katlm oranlar daha da dk kmaktadr.

3.1.3. 1980 Sonras Dnemde Kadn stihdam

Kadnlarn Cumhuriyet ynetimi ile birlikte pek ok kazanmlar elde ettii Trkiyede istihdam alannda ayn gelimelerin yaand sylenemez. Kadnlarn bu yara ok gerilerden balam olmas, erkeklerle aralarndaki mesafenin kapanmasn da geciktirmektedir. Kadnlarn alma yaamndaki durumlarna deiik kriterler asndan bakldnda farkllklar daha net grlebilecektir.

3.1.3.1. Trkiyede Kadn gc ve gcne Katlma Oran

Trkiyede son on be yl ierisinde toplam igc saysnda az da olsa bir art yaanmtr. Tablo 3.5de grld gibi, 1989 ylnda 19.391.000 olan toplam igc miktar, 2002 ylnda 22.699.000a ykselmitir. Toplam igc, bu srede yaklak %17lik bir art gstermitir. Ayn srede erkek igc says 2.866.000 artarken, kadn igc saysndaki art ancak 442.000 olmutur. Erkeklerde igcne dahil nfus art toplamdan da fazla artarak %21.2 olurken, kadnlarda art ancak %7.5 dzeyinde kalmtr. Nfusun yarsn oluturan kadnlarn igc iindeki oran hala ancak %28 gibi ok dk dzeydedir. gcne katma oran ise ayn dnemde toplam %57.5den, %48.7ye gerilemitir. gc miktar artarken igcne katlma oran azalan bir seyir izlenmitir. zellikle 1999 ylndan itibaren yaanan ekonomik kriz ortam bu azal hzlandrmtr. Erkeklerde KO 1988 ylnda %81.2 gibi yksek bir dzeyde iken 2002 ylnda yaklak %10.7lik bir azalma ile %70.5e gerilemitir. Kadnlarda KO da, %7.4lk bir azalma ile, %34.3ten %26.9a inmitir. alma anda olmasna karlk igcne katlmayanlarn byk bir blm ev kadnlar ve renciler olduundan kadnlarn alma yaamna katlma

77

eilimleri KOni nemli lde etkilemektedir.10 gcne Katlma Orannn bu kadar dk olmas igc piyasasna ya aktif olarak alan, ya da isiz olarak katlmayan ok byk bir kesimin olduunu gstermektedir. 2002 yl IV. Dnem igc anket sonularna gre 15 ya ve zeri kadn nfusu 23.574.000 olmasna ramen bunun ancak 6.655.000 kiisinin igcne dahil olduu grlmektedir. gcne dahil olmayan 16.918.000 kadn bulunduu anlalmaktadr. Kyden kente gn srekli artarak devam etmesi nedeniyle, gen nfusa ramen igcne katlmayanlarn says olduka yksektir. Kyde iken kendi tarlasnda alt iin cretsiz aile iisi olarak grlen kadn, ehre gelince igc dnda ev kadn olarak grlmekte, bylece igc miktar da azalmaktadr. Tablo3.6: Trkiyede Kadn gc ve gcne Katlm Oranlar (1988-2002) GC (Bin Kii) TOPLAM ERKEK KADIN YIL GCNE KATILIM ORANI(%) TOPLAM ERKEK KADIN
34,3 36,2 34,2 34,1 32,6 26,6 31,0 30,6 30,1 28,3 28,6 30,3 25,7 25,9 26,9

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

19 391 19 931 20 150 20 684 20 815 19 772 21 176 21 500 21 804 21 824 22 399 23 187 22 031 22 269 22 699

13 536 13 664 13 990 14 504 14 759 14 714 15 135 15 398 15 651 15 893 16 250 16 532 16 253 16 339 16 402

5 855 6 267 6 160 6 181 6 056 5 059 6 041 6 103 6 153 5 931 6 150 6 656 5 778 5 929 6 297

57,5 58,1 56,6 57,1 56,1 52,2 54,6 54,1 53,5 52,2 52,3 53,0 49,2 48,7 48,7

81,2 80,6 79,7 80,2 79,7 78,1 78,5 77,8 77,1 76,4 76,2 75,8 72,9 71,7 70,5

Kaynak: DE gc statistikleri Servisi, Yaynlanmam alma Gelimi lkelerde %60larn zerinde olan kadnlarn KO, lkemizde nerede ise

78

bunun yars dzeyinde seyretmektedir. Bu olumsuz tablonun deitirilmesinde sorumluluk sadece kadnlarda deildir. Toplumun sosyo- kltrel yaps, alma yaamnda kadnlara ynelik koruyucu dzenlemelerin yeterince iletilmemesi, eitim eksiklii, esnek alma biimlerinin yayanlamamas gibi faktrler, kadnlarn igcne katlmalarn olumsuz olarak etkilemektedir. ktisaden faal olan nfus orannda, 1955 yl verilerine gre kadnlarn katlm oran %72.0 iken 2000 ylnda bu oran %39.6ya dmtr. ktisaden faal olmayan nfus orannda ise 1955 ylnda katlma oran 28.0 iken 2000 ylnda bu oran 60.4e ykselmitir. Bu deiimin nedenleri arasnda 1955 yl itibariyle tarm kesiminde alan kadn nfusunun yksek oluu gsterilebilir. Sanayilemeyle birlikte dier sektrlerdeki igc yknn ounu erkeklerin oluturmas da kadnlarn iktisaden faal olan nfus oranndaki neredeyse yar yarya bir de neden olmutur. Tablo3.7:ktisaden Faal Olmayan ve Olan Nfus Oran(%), 1955-2000 Saym Yl ktisaden Faal Olan ktisaden Faal Olmayan

Toplam

Toplam

Kadn

Kadn

Erkek

1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000

83.7 79.6 74.3 64.9 64.5 63.2 61.2 60.7 55.2

72.0 65.3 56.6 50.2 47.3 45.9 43.7 42.8 39.6

95.3 93.6 91.8 79.5 80.9 80.2 78.5 78.3 70.6

16.3 20.4 25.7 35.1 35.5 36.8 38.8 39.3 44.8

28.0 34.7 43.4 49.8 52.7 54.1 56.3 57.2 60.4

4.7 6.4 8.2 20.5 19.1 19.8 21.5 21.7 29.4

Kaynak:DE Hanehalk gc Anketi

79

Erkek

3.1.3.2.

Eitim Durumuna Gre Katlm Oran

gcne katlma ile eitim arasnda doru bir orant bulunmaktadr. Kiilerin eitim dzeyleri ykseldike, istihdama daha fazla ynelmediktedirler. lkemizde kadnlarn nemli bir sorunu da eitimsizliktir. Erkeklere gre kadnlarn eitim dzeyi olduka dktr. 1935 ylnda alt ve daha yukar yataki kadnlarda okuma yazma bilen nfus oran %9.8den 1999 ylnda %77.4e, erkeklerde ise %29.3ten %94.2ye ykselmitir.11 Bu arta ramen hala kadnlar arasnda nemli oranda okuma yazma bilmeyen bulunmaktadr. Bu da, kadnlarla erkekler arasndaki igcne katlmadaki farklln ana nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir. nk eitlie alan kapnn anahtar Ancak, eitimdir.115Trkiye, 1995 ylnda Pekinde yaplan Dnya Kadn Konferansnda 2000 ylna kadar kadn okur yazarln yzde yz artrmay taahht etmiti.116 grld gibi bu taahht yerine getirilmemitir.

115

Nazan Morolu, AB Anlamalarnda ve Ynergelerinde Kadn Erkek Eitlii le lgili Dzenlemeler, ABne Giri Srecinde T.C. Anayasas ve Kadn Erkek Eitlii Politikalar, KSSGM Yayn, Ankara 2000, s.33 116 TSAD, a.g.e. , s.33

80

Tablo 3.8: Eitim Durumu ve Yllara Gre Kadn gc Katlm Oran (%), Kent
Yl
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Toplam 17.8 17.0 15.5 16.9 15.5 17.2 16.7 15.8 16.7 16.5 17.7 16.9 16.8 18.8

Lise Alt 12.7 11.4 10.0 10.7 9.5 11.3 10.1 9.0 9.3 9.0 10.6 9.5 9.8 11.5

Lise ve Dengi 41.1 42.3 38.9 41.2 37.5 34.5 35.0 32.9 33.9 33.3 31.8 30.3 29.3 30.8

Faklte/ YOkul 78.8 78.5 79.4 80.3 76.8 78.6 72.9 72.4 72.0 74.5 71.2 69.1 69.6 69.9

Kaynak: TSAD, Trkiyede gc Piyasas ve sizlik, stanbul 2002, s.53 stteki tabloya gre, lise alt eitime sahip kadnlarda KO, genel ortalamalarnn altnda gereklemitir. Bu sonu her yl iin ayni ekilde devam etmitir. Lise ve dengi okul mezunu kadnlara gre de, faklte ve yksekokul mezunu kadnlar daha youn olarak igcne katlmaktadrlar. Genel olarak kadnlarn KO her yl azalan bir seyir izlerken, baz yllar (1992,1997,1999 ve 2002) az da olsa bir art yaanmtr. Bu durum lkedeki konjonktrsel dalgalanmalarla da ilgilidir. Son yllarda genel ekonomik dengelerde yaanan istikrarszlklar, istihdam da etkilemektedir. 1989-2002 dnemindeki lise alt eitim dzeyindeki kadnlarda KOnda yllk d %0.76 iken, 1989-1996 dneminde d yllk %4.74 olmutur. 1996-2002 dneminde ise ortalama yllk art %4.17 gibi yksek gereklemitir. Bu ekilde ar bir

81

dalgalanma, daha ok dk eilimli kadnlarda yaanmaktadr. Yksekokul ve faklte mezunu kadnlarn igcne katlm oran rakamlarndaki yllk ortalama dalgalanma % 1den bile azdr. nk ekonomik krizlerden daha ok, eitimsiz igc etkilenebilmektedir. ini kaybedenin yeniden bir i bulma olana da ok azdr. Tablo 3.8de ise, tarm d toplam kadn igc iinde deiik eitim dzeylerindeki kadnlarn dalm gsterilmitir. Buna gre, 1989 ylnda lise alt eitim dzeyindeki kadnlarn igc iindeki pay %60.3 iken, 2001 ylnda %42.6ya gerilemitir. Ancak ayn dnemde kadn igc says azalmam, aksine ortalama %2.66 artmtr. Kadn igcnde ayn dnemdeki bu art, lise ve dengi okul mezunlarnda ortalama %4.53, faklte ve yksekokul mezunlarnda ise %7.78 olarak gereklemitir. 1989 ylnda toplam kadn igcnde niversite mezunlarnn pay %14.7den, 2001 ylnda %26.3e ykselmitir. Tablodan da anlald gibi bu sre, tarm dnda ayn ekilde devam edecektir. Kadnlarn alma yaamnda yeterince yer alamamalarnn hem nedeni, hem de sonucu eitim dzeylerinin dkldr. zellikle teknoloji gelimelerin hzl yaand, dolaysyla da eitimli insanlara gereksinim duyulduu bu dnemde, eitimsiz kadnlarn alma yaamnda tutunabilmeleri ok gtr.

82

Tablo 3.9: Eitim Durumu ve Yllara Gre Tarm D Kadn gc Yl Toplam gc Kii 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
1 873 1 808 1 703 1 994 1 870 2 068 2 038 1 991 2 249 2 302 2 487 2 554 2 567

Lise Alt Kii

1 129 987 913 1 057 945 1 079 945 846 939 931 1 098 1 079 1 094

Lise ve Dengi Kii

469 535 485 579 586 580 671 689 786 809 785 818 799

Faklte/Y.Okul Kii
275 285 305 357 339 409 422 456 525 563 604 656 675

%
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

%
60.3 54.6 53.6 53.0 50.5 52.2 46.4 42.5 41.7 40.4 44.2 42.3 42.6

%
25.0 29.6 28.5 29.1 31.4 28.1 32.9 34.6 34.9 35.1 31.6 32.0 31.1

%
14.7 15.8 17.9 17.9 18.1 19.8 20.7 22.9 23.3 24.4 24.3 25.7 26.3

Kaynak: TSAD, Trkiyede gc Piyasas ve sizlik, stanbul 2002,s.50 Kadnlarn eitim dzeyi ykseldike, istihdam oran da ykselecek, isizlik oran ise doal olarak azalacaktr. Eitim dzeyi yksek kadnlarda, kadnlarn alma yaamna girien ilikin dnceler, kadnn almas yn de deimektedir. Ayrca eitimli kadnn ailesi de, eitimli kadnn almasn destekler konuma gelmektedir.12 Eitim dzeyleri ykselen kadnlar, meslek rolleri ni nemsemekte ve geleneksel yapnn etkilerinden kendilerini kurtarma frsat bulamaktadrlar. Eitimli kadn, almay ve mesleki roln, eitimsiz kadna gre daha pozitif tanmlamaktadr.117 Sekizinci be yllk planda da, lkemizde eitim sistemindeki gelimelere ramen alan nfusun eitim dzeyinin gelimi lkelere gre ok dk olduu vurgulanmakta ve igcnn eitim dzeyinin uluslar aras rekabet gcn artracak ekilde gelitirilerek, alma yaam paralelinde srekli eitim olanaklarnn glendirilecei ifade edilmekte,
117

Dilek enel,

alma Yaamnda Cinsiyete Dayal Ayrmclk yerinden rnekler, ktisat

83

2001-2005 dnemini kapsayan plan dneminde, nitelikli insan gcnn gelitirilmesi iin ayrlan kaynaklarn artrlmasna ve etkin kullanmna zen gsterilecei belirtilmektedir.118 Tablo3.10: Okur-Yazar Olmayan ve Okur-Yazar Oran(%), 1935-2000 Okur -Yazar Olmayan Oran(%) Toplam Kadn Erkek Saym Yl Okur-Yazar Oran(%) Toplam Kadn Erkek
29.3 36.2 43.7 45.5 55.9 53.6 64.1 70.3 76.2 80.0 86.5 88.8 93.9

1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000

80.8 75.5 69.8 67.5 59.0 60.5 51.2 43.8 36.3 32.5 22.6 19.5 12.7

90.2 87.1 83.2 80.6 74.4 75.2 67.2 58.2 49.5 45.3 31.8 28.0 19.4

70.7 63.8 56.3 54.5 44.1 46.4 35.9 29.7 23.8 20.0 13.5 11.2 6.1

19.2 24.5 30.2 32.5 41.0 39.5 48.8 56.2 63.7 67.5 77.4 80.5 87.3

9.8 12.9 16.8 19.4 25.6 24.8 32.8 41.8 50.5 54.7 68.2 72.0 80.6

Kaynak: DE Hanehalk gc Anketi Kadnlarn istihdamnn arttrlmasnda, onlara ada bilgi ve becerilere sahip olacaklar eitim olanaklarnn sunulmasna allmaldr. Sadece saysal olarak kadn istihdamn arttrmak yeterli deildir. Kadn istihdamn arttrrken yeni istihdama girenlerin, katma deeri yksek, nitelikli i ve mesleklere ynelmeleri salamak, refahn

118

Dergisi, say:377, Mart 1998 DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, DPT Yayn, Ankara 2000, ss. 89-90

84

paylam asndan da nemlidir.119 Vasfsz ve dk cretli ilerde alan kadn says ancak byle bir politika ile azaltlabilir. Bu ekilde, kadnlarn erkeklere gre daha az cret geliri elde etmeleri de nlenmi olacaktr.

3.1.3.3. Ya Durumuna Gre Trkiyede Kadn stihdam

Erkeklerden farkl olarak, kadnlarn yalar ile istihdama katlmalar arasnda belirli ilikiler bulunmaktadr. Geleneksel kltrel yap nedeni ile ev ileri ve ocuk bakm gibi sorumluluklar stlenen kadnlar, bu sorumluluklar nedeni ile alma yaamn bazen tamamen, bazen de belli bir sre iin terk etmektedirler. Aadaki tabloda, kentlerde ya grubuna gre kadnlarn KO gsterilmitir. Tablo 3.11: Ya Grubu ve Yllara Gre Kadn gc Katlm Oran (%), Kent Yl 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Toplam
17.8 17.0 15.5 16.9 15.5 17.2 16.7 15.8 16.7 16.5 17.7 16.9 16.8

15-19
20.4 18.4 16.6 16.2 15.1 16.3 15.4 14.7 16.1 16.0 16.0 14.3 13.6

20-24
26.1 25.3 23.8 26.6 23.3 25.5 24.4 23.5 26.7 25.7 27.1 27.1 26.0

25-34
22.6 21.2 19.7 21.8 20.5 22.4 21.8 20.7 21.1 26.6 23.0 23.3 23.0

35-54
15.5 16.0 13.8 14.9 14.1 16.2 15.7 15.1 15.4 14.7 16.4 15.4 15.7

55+
4.0 2.7 2.1 3.1 2.3 3.3 3.4 2.9 2.7 3.1 3.6 2.5 2.7

Kaynak:TSAD, Trkiyede gc Piyasas ve sizlik, stanbul 2002, s.56

119

Nukhet Baargan Hotar, 2001li Yllarnda alan Kadn, Mercek Dergisi, Say: 17 Ocak 2000, s.89

85

Trkiyede kadnlarn alma yaamnda yer almalar, belli ya dnemlerinde youn olarak yaanrken, belli ya dnemlerinde azalma eilimi gstermektedir. Kadnlarn lkemizde cret karl alma sresi, sekiz yl gibi ok az bir zaman dilimidir. Yine ev dnda alma yaamna katlan kadnlar %50si be yl ierisinde genellikle evlenme yada hamilelik gibi nedenlerle, emeklilik hakkn elde etmeden iinden ayrlmakta ve bylece gemiteki hizmet sreleri sosyal gvenceye kavumadan boa gitmi olmaktadr. Aratrmalar sonucu elde edilen ampirik bulgulara gre, Trkiye!de gen yata istihdama katlan kadnlarn nemli bir blm, emeklilik ana gelmeden alma yaamn terk etmektedirler.120 Tablo 3.10teki bulgulara gre, 15-19 ya grubundaki kadnlarda KO, hzla azalarak 1989da %20.4 iken 2001 ylnda %13.6ya gerilemitir. Bunun nedeni, eitime devam eden kadn saysnda yllar itibariyle art olmasdr. Eitimde geen sre uzadka, bunun sonucunda KO bu yalarda azalacaktr. Ellibe yan zerindeki kadnlarda da son yllara kadar KOnda azalma yaanm, ancak emeklilik yann ykseltilmesi nedeni ile bu azal durmutur. nk artk kadnlar emeli olabilmek iin daha uzun sre almak zorundadrlar. 20-34 ya arasndaki kadnlarda ise zellikle son yllarda KOnda art grlmektedir. Zira 1989-1996 aras dneminde ortalama olarak ylda %1den fazla azalma olurken, 1996-2001 dneminde bu ya grubunda igc katlm orannda ylda ortalama %2den fazla art olmutur. Kadnlar belli yalarda igc katlm orannda deiikler olduunu aadaki ekilde daha kolay grmek mmkndr. 20-24 ya aras dnemi, kadlarn daha fazla i gcne katldklar dnem iken, erkeklerde bu dnem 25-34 ya arasdr. Ancak zamanla kadnlarda evlenme yann ykselmesi, almaya kar toplumsal yarglarn deimesi, eitimde geen srenin uzamas gibi nedenlerle alma yaamndaki ya dalgalanmas da deiecektir. ekilde erkeklerde 54 ya sonras dneminde KOnda yaanan hzl dn nedeni de yine erken emekliliktir. Bunun da emeklilik yandaki ykselmesi nedeni ile bundan sonra daha ge alma yaamndan ayrlmak durumunda kalacaklardr.

120

Aye Eybolu, , v.d. Kentli Kadnlarn alma Koullar ve alma Yaamn Terk Nedenleri, ktisat Dergisi, Say:377, Mart 1989, s.37

86

3.1.3.4. Ekonomik Faaliyete Gre Kadn stihdam

Gnmzde kadnlarn alma yaamna katlmalar bakmnda hala bir tarm toplumu olma niteliinde olan Trkiyede, dier alanlarda kadnlarn yeterince istihdam edilmedikleri grlmektedir. lkenin sanayilemesi istihdam alanlarnn eitlenmesi gibi gelimelere ramen, kadnlar byk oranda tarm kesiminde cretsiz aile iisi konumunda almaktadr. Kyden kente gle beraber tarmda alan kadn saysnda srekli bir azalma olduu grlmektedir. Tablo 3.11de, 1988 ylnda tarmsal alanda alan kadn says 4.019.000 kiiye dt grlmektedir. Tarmda alanlar azalrken imalat sanayi, toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller, toplum hizmetleri, sosyal ve kiisel hizmetler gibi alanlarda ise nemli artlar yaanmtr. alan kadnlarn bu ekilde deiik alanlara ynelmeleri kyden kente g yannda baka faktrlere baldr. zellikle eitimli kadn saysnn artmas nemlidir. Trkiyede i gcnn, gelime srecine bal olarak gereklemesi gerektii gibi, tarmda dier sektrlere kayma eilimi ok yavatr. Bu kayma bu ekliyle devam ettii taktirde, tarmsal istihdamn toplam istihdamdaki paynn %10lara dmesi, ancak 2050li yllarda gerekleebilecektir. Tabloda grld gibi istihdam edilen kadnlarn %60a yakn hala tarm sektrnde almaktadr. Bu orann azaltlmas elbette ok kolay olmayacak ve ok zaman alacaktr. Sanayileme srecinin balangcnda, genellikle erkek igc yerine tarm sektrnde alan kadn igc, sanayilemenin yaygnlamasyla tarm dndaki sektrlere ynelmektedir. Hizmetler sektrnn, fiziksel bir g gerektirmemesi, esnek alma ekline uygunluu yerleim blgelerinde ya da yaknnda bulunmas kadnlar bu sektre almaya daha fazla yneltmektedir. Bunun sonucunda da hizmetler sektrndeki kadn oran sanayi sektrne gre daha fazla art gstermektedir.13 kollarna gre kadn istihdam konusu gndeme geldiinde, kanlmaz olarak kadn meslekleri de gelmekte ve baz i kollarnda kadn younluu grlmektedir. alma yaamnda bu ekilde, erkek ve mesleklerinin belirgin olarak ayrt ve kadnlarn kendilerine zg olarak grd alanda istihdam edildikleri gerei pek ok

87

lkede olduu gibi Trkiyede de geerlidir.121 Baz mesleklerde ise kadn oran, Avrupa oranlarndan daha yksektir. Mimarlarn %30.6s doktor ve operatrlerin %29u eczaclarn %51i avukatlarn ise %26s kadndr.122 Tablo 3.12:teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler
BN K (15+YA,KADIN TEK DURUMU 1. Toplam a) cretli ve Yevmiyeli b) Kendi hesabna ve veren c) cretsiz aile iisi 2. Tarm, ormanclk,avclk a) cretli ve Yevmiyeli b) Kendi hesabna ve veren c) cretsiz aile iisi 3. Tarm d faaliyetler a) cretli ve Yevmiyeli b) Kendi hesabna ve veren c) cretsiz aile iisi Toplam (Yzdeler) a) cretli ve Yevmiyeli b) Kendi hesabna ve veren c) cretsiz aile iisi EKONOMK FAALYET Toplam Tarm Sanayi naat Hizmetler Toplam (Yzdeler) Tarm Sanayi naat Hizmetler TRKYE 2000 2001 (IV) 5 403 5 463 1 979 1 920 677 740 2 747 2 803 3 183 3 338 113 111 469 551 2 601 2 676 2 220 2 125 1 866 1 809 208 189 146 127 100.0 100.0 36.6 35.1 12.5 13.5 50.8 51.3 5 403 3 183 715 31 1 474 100.0 58.9 13.2 0.6 27.3 5 463 3 338 690 21 1 414 100.0 61.1 12.6 0.4 25.9 2002 5 917 2 387 799 2 731 3 436 221 629 2 586 2 480 2 166 170 145 100.0 40.3 13.5 46.2 5 917 3 436 816 21 1 643 100.0 58.1 13.8 0.4 27.8 2000 2 022 1 633 204 184 179 43 42 93 1 843 1 590 163 91 100.0 80.8 10.1 9.1 2 022 179 522 25 1 296 100.0 8.8 25.8 1.2 64.1 KENT 2001 (IV) 2 002 1 600 215 188 205 37 68 101 1 797 1 563 147 87 100.0 79.9 10.7 9.4 2 002 205 529 20 1 248 100.0 10.2 26.4 1.0 62.3 2002 2 276 1 880 188 208 196 34 60 102 2 080 1 846 128 105 100.0 82.6 8.3 9.1 2 276 196 611 21 1 447 100.0 8.6 26.9 0.9 63.6 2000 3 381 346 473 2 563 3 005 70 427 2 508 376 276 45 55 100.0 10.2 14.0 75.8 3 381 3 005 193 6 178 100.0 88.9 5.7 0.2 5.3 KIR 2001 (IV) 3 461 320 525 2 616 3 133 75 483 2 575 327 245 42 40 100.0 9.2 15.2 75.6 2002 3 640 506 611 2 523 3 240 187 570 2 484 400 319 41 40 100.0 13.9 16.9 69.3

3 461 3 640 3 133 3 240 161 205 1 166 195 100.0 100.0 90.5 89.0 4.6 5.6 4.8 5.4

NOT: 1) Rakamlar yuvarlamadan dolay toplam vermeyebilir. 2) 2 bin kiiden az deerlerde rnek bykl gvenilir tahminler iin yeterli deildir.

Kaynak: (evrimii) http://www.die.gov.tr/trkish/sonist/isgucu/2502010.gif,14.5.2003

121

Elif Akan, Kadnn gc Piyasasndaki Durumu ve Sendikalama, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1996 s.234 122 (evrimci) http://www.kssgm.gov.tr/metin 1.html, 05.8.2000

88

Tarm d istihdamn 1989 ylndan itibaren geliime baktmzda tarm d istihdamn toplam istihdamdaki orannn srekli artan bir seyir izledii anlalmaktadr. Erkeklerde tarm d istihdam /toplam istihdam oran %42 iken, kadnlarda %38.9 olmutur. Yukarda da belirtildii gibi tarm d alanlara gei yaanmaktadr, ancak sre yava ilenmekte ve gelimi lkelerle aramzdaki oransal fark bir trl kapatlmamaktadr. Kadnlarda 1989 ylnda tarm d istihdam/ toplam istihdam oran %23.4 iken, 2001 ylnda %38.9a ykselmitir, erkeklerde ise %65.8den, %74e ykselmitir. Toplamda ise %52.6dan %64.6ya ykselmitir. Grld gibi kadnlarda tarm d istihdama ynelme daha hzl gereklemektedir. Ayn dnemde erkeklerdeki art %8.2 olurken, kadnlarda 15.5 olmutur. (Srecin tamam iin bkz. TUSAD, Trkiyede igc Piyasas ve isizlik, s.123) Kadnlarn lkemizde eksik temsil edildikleri bir yer de milletvekilliidir. Bu gn 550 milletvekili bulunan meclisteki kadn says ancak 24tr. Bu da cumhuriyetin ilk dnemlerinden sonraki en yksek orandr. Nfusun yarsn oluturan kadnlarn, milletvekili seimlerinde aktif rol oynamamalar ve kendilerini temsil edecek kiilerin kendi cinslerinden olmas ynnde zel bir aba gstermemeleri yllardr bu olumsuz tablonun deimemesine yol amtr. Bunda elbette siyasal partilerin kadn adaylara yaklamlar da etkili olmutur, ama yinede kadnlarn bu konuda daha bilinli davranmalar gerekmektedir. Kadnlara has sorunlarn, kadnlar tarafndan daha kolay anlalaca ve zm aranaca gereinden hareketle, bu alanda yaanacak olumlu gelimeler, alma yaamnda kadnlarn konumlarn da olumlu ynde deitirecektir.

89

Tablo 3.13: Trkiyede Yllara Gre Parlamentodaki Kadn ye Says ve Oran

Seim Yl 1935 1939 1943 1946 1950 1954 1957 1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002 Milletvekili says 395 400 435 455 487 535 610 450 450 450 450 450 400 450 450 550 550 550 Kadn Milletvekili Says 18 15 16 9 3 4 7 3 8 5 6 4 12 6 8 13 23 24 Kadn Oran %4.6 %3.8 %3.7 %2.0 %0.6 %0.7 %1.3 %0.7 %1.8 %1.1 %1.3 %0.9 %3.0 %1.3 %1.8 %2.4 %4.2 %4.4

Kaynak:http://www.ka-der.org/istatistikler/milletvekilleri.htm,05.08.2003

3.2. Trkiyede Kadnlarn alma Yaamnda Karlat Sorunlar 3.2.1. Eitim ve Mesleki Eitimde Eitsizlik
Kadnlarn alma hayatnda mesleki ilerlemesinin nn kesen en nemli etkenlerden biri; eitime katlmn az olmasdr. Toplumdan kaynaklanan baz nyarglar kadnlarn eitim olanaklarn kstlamakta ve kariyer geliimlerine byk lde engel olmaktadr. II.Dnya sava ve sonrasnda kadnlarn alma yaamna katlmnda byk bir art gzlenmitir. Burada nemli etken, sava yllarnda daha nce erkeklerin yaptklar ilerin kadnlar tarafndan yrtlmesidir. Bu olu ok nemli lde zorunluluktan kaynaklanmsa da, bunu izleyen dnemde kadnlar, eitim kalitesinin de ykselmesi sonucu kendilerini alma hayat iinde kantlamaya balamlardr. B ylece kadn iin

90

iyerinde balayan iblm, etkisini ev yaamnda da hissettirerek ev ilerinde ve ocuklarn bakm konusunda sorumluluu erkek ile paylamaya balamtr. Bu da kadnn sadece ev kadn deil, alan kadn roln de beraberinde getirmitir. Kadnn toplumsal rol nedeniyle ev hayat ve i hayat arasnda denge kurmak zorunda olmas, kadnlarn annelik, eli rolnn bir uzants gibi deerlendirilen retmenlik, hemirelik, sekreterlik gibi feminen mesleklere ynelmesine yol amtr Bylece erkeksi ve kadns meslek ayrm ortaya kmtr. Ayrca kadnlarn i gvencesi ve snrl zaman uygulamas nedeniyle de kamu kesimini tercih ettikleri grlmtr. Gerekten de kadn alanlar ve yneticiler, genellikle hizmet sektrnde, finans, sigortaclk, emlakclk ve toptan veya perakende sat ilemlerinde erkeklere nazaran ok daha fazla yer almaktadrlar. Endstri sektrnde kadnlarn, kumanda pozisyonlara yerletirilmelerinin risk olduu kans mevcuttur. Zira zel sektrde alan geleneksel olarak kadn fonksiyonel alan diye adlandrlan ve tepe ynetim kademeleri iin kariyer yolunda olmayan insan kaynaklar, irket iletiimi, halkla ilikiler ve pazarlama alanlarnda sadece staff (kurmay) pozisyonlarnda almakta olup, yetkisiz sorumluluklar stlenmektedirler.123 Kadn evinde ocuu yoksa tam zamanl ilerde almaktadr. Ancak ocuk sorumluluu olan kadn yar zamanl ileri tercih etmektedir.

3.2.2. cretlendirmede Eitsizlik

Sanayi devriminden itibaren kartlan kadnlar i yaamnda korumaya ynelik yasalardan birinin erkek ve kadnlarn farkl cret almalarn yasaklayan yasal olduu grlmektedir. Trkiyede alan kadnlarn cretleri erkeklerinkinden dktr. Kadnlarla erkekler arasndaki cret farkllklar renim durumuna, allan sktre ve iteki durumuna gre azalmakta veya artmakta ama genel kural bozulmamaktadr. Kadnlarn cretlerinin dkl ve erkek cretlerinin daima gerisinde kalmas, sadece kadnlarn

123

TSAD: Kadn Erkek Eitsizliine Doru Yry: Eitim, alma Yaam ve Siyaset, 2000, s:144

91

igcne katlm oran ile ilgili nemli bir saptama deildir; ayn zamanda kadnlarn alma kararlarn etkileyici, alma hayatnda statlerini drc bir durumdadr. Kadnlarn erkeklerden daha dk cret elde ettikleri hem makro hem de mikro analizlerle kantlanmtr.mali esneklikte denilen bu tr, iletmelerin gereksinim duyduklar esneklii salamas bakmndan bir demeler sisteminin kurulmasn gerekli klmaktadr. cret esneklii, alanlara yaplan cret demelerinde uygulanan sistemin kii bazl olmas ve bunun verimlilik, iletmenin ekonomik yaps, performans, sahip olunan yetenekler asndan ayr ayr deerlendirebilme serbestisini ifade etmektedir.

3.2.3.alma Yaamnda Eitsizlik

alma yaamnda ayrmcl; iverenlerin, alanlara ya da i bavurusunda bulunanlara, cinsiyet, rk, etnik kken, din, fiziksel zellik, ya gibi karakteristik zelliklere bal olarak farkl muamelede bulunmasdr. alma yaamnda ayrmclk dolayl veya dolaysz olarak grlebilmektedir. Dolaysz ayrmclk; cinsiyet, rk, etnik kken, ya, din gibi zelliklere dayal olarak bir alana dier bir alana kyasla direkt olarak daha olumlu yada daha olumsuz davranlmasdr. Dolayl ayrmclk ise direkt olarak ortaya kmaz. Yaplan ayrmcln ak olarak grlmemesi ayrmcla urayan cinsin mensubunu daha fazla madur edebilmektedir. Dolayl ayrmclk en youn olarak, 1980 sonrasnda tm dnyada yaygnlaan ve kadn istihdamnn byk bir ounluunu kapsayan ksmi zamanl alma tipinde grlmektedir. alma hayatnda ayrmclk, ie almda, terfide, crette, iten karmada, emeklilikte, sosyal haklarda, meslek kategorilerinde, rgtlerdeki tutum, davran ve deerlendirmede dier alma koullarnda ortaya kabilmektedir. Cinsiyete dayal mesleki ayrmclk her lkede, her ekonomik koulda, her politik sistemde ve dinsel, sosyal ve kltrel evrede youn bir ekilde hissedilmektedir. Bu ayrmdan en ok zarar gren kesim ise kadnlardr124. Gnmzde cinsiyet ayrmclndan
124

RichardAnker,TheoriesofOccupationalSegregationBySex:AnOverview,InternationalLaborReview,Vol

92

etkilenen sadece kadnlar olmamaktadr. Erkeklerde alma hayatnn tm sahalarnda cinsiyetlerinden tr ayrmclk yaabilmektedirler.

3.2.4. Sosyal Haklardan Yararlanmada Eitsizlik

nsan haklarnn nemli bir boyutunu oluturan sosyal haklar iinde sosyal gvenlik, sendikal rgtlenme, grev haklar vb. bata geldii bilinmektedir. II. Dnya savandan sonra kadn igc says artarken, yasal dzenlemeler beraberinde kadnlarnda bata sendikal rgtlenme haklarndan yayrarlanmaya baladklar grlm, ancak yinede kadnlarn rgtlenmesi yetersiz kalmtr. Bu oluumda sendikacln erkek ii olarak alglanmasnn nemli bir rol olduu sylenebilir.125 alma yaamnn iinde yer alan kadnlarn kadn ve erkek arasnda eitlik ilkesi erevesinde hastalk, igrmezlik, yallk, i kazas, mesleki hastalk, analk ve isizlik risklerine kar bir koruma salayan soysal gvenlik hizmetlerinden yararlandrmalar yannda bu risklere urayan kadnlara ynelik sosyal yardm hizmetlerinden cinsiyet ayrm yaplmakszn yararlandrlmalar esastr. Bir takm avantalar elde eteme olana salayan emeklilik kesintilerinin kadn iiler iin iveren tarafndan denmemesi, eitsiz bir biimde dul maann tespiti, gebelik ve doum dnemlerinde kadnn korunmamas gibi eitsizlik politakalarn nlemek amacyla gerek Avrupa Topluluu gerek ILOnun alma yaamnda kadn ve erkek eitsizliini salamaya ynelik ynergelere, szleme ve tavsiye kararlar bu konuda atlm nemli admlardan biridir. lk olarak 1972 ylnda ABDde kadnlarn ie girme, cretlendirilme ve ite ykseltilmeleri olana asndan erkeklerle eit davran grmesini ngren istihdamda frsat eitlii yasas kabul edilmi, buna benzer yasalar daha sonra Avrupa lkelerine yansyarak eitlik politikalar toplumlarn tmnde yer almaya balamtr. zellikle gnmzn gerektirdii bilgi toplumuna gei srecinde bu oluumun giderek yaygnlat, iverenlerin kadn alanlarnn ikili roln, bir dier ifade ile ev, aile ve i sorumluluklarn hafifletmek amacyla esneklik ad altnda bir dizi uygulamalar balattklar dikkati ekmitir. Kukusuz bu konuda uluslararas dzeyde de kadn haklar
136,1997,(evrimii)http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=5000844444, 01.05.2004

93

konusunda bir duyarlln olumasnn da pay byktr.

3.3. Trkiyede Kadn gcnn rgtlenme Yaps ve Sorunlar

Kadnlar da erkekler gibi, sadece alma koullarn deil, ayn zamanda yaam koullarn da dzeltmek iin yani en geni anlamyla kadn iiler olarak karlarn korumak ve savunmak iin sendikalara ye olurlar. Trkiyede kadnlarn sendikal hareket ierisinde gerek saysal, gerek ynetimlerde geri olmasnn nedenleri ise u ekilde sralanmakta; Trkiyede cretli ve maal alanlarn yzde 80i erkek, yzde 20si kadndr. Sigortal ii iersinde yzde 90 erkek, yzde 10u kadndr. Trkiyedeki toplam 6 milyon kadar alan kadnn 4 milyonu krsal kesimde cretsiz aile iisi olarak almaktadr. 500 bini kendi hesabna alan gruba dahildir. cretli ve maal konumda alanlarn says ise 1.5 milyondur. Bu durumda kadnn cretli ve maal statde igcne katlmn dkl sendikalardaki kadn saysnn azlndan ileri gelmektedir. Kadnn sendikalarda rgtlenmesinin nndeki ikinci engel, dk statl ve sendikalamann gerek yasal, gerekse pratik adan zor olduu yerlerde almasdr. nc byk engel ise yasal kstlamalardr. Salk, eitim, genel idari hizmetler gibi kadn memur istihdamnn nerede ise yzde 50ye vard hizmetlerde sendikal haklar yoktur.126 Hizmet sektrnde kadn istihdam dier sektrlere nazaran daha youndur. zellikle bankaclk alannda kadn emeinin ve sendikalama orannn yksek olduu grlmektedir. Banka ve sigortaclk ikolunda drt sendika rgtlenmi bulunmaktadr. rnek: BASS, BANKSS, SASSEN VE BANK-S-SEN BASSSENin verdii bilgilere gre kendisine bal bankann ubat 2000 itibariyle 15.678 kadn, 12.553 erkek olmak zere toplam 28.231 yesi vardr. Grlyor ki kadn alanlar erkek alanlara nazaran sendikalama oran daha yksek. rnek olarak aratrlan bir kamu bankasnda, toplam alan says 1696 kiidir. alanlarn hepside bankann bal bulunduu BANK-S-SEN yesidir.

125 126

TOKSZ Glay, ERDODU Seyhan: Sendikac Kadn Kimlii mge Yaynlar, 1998,s.28 Trk-i, Kadn iler Kurultay, Petrol-i, Say 96, Kasm 1995, s.56

94

Trkiyede genel olarak kadn-erkek eitlii politikalar ynnde yeterli bir duyarllk ve aba grlmediinden sendikalardan da bu beklenememektedir. Kukusuz toplu szlemelerle getirilen haklar asndan bir kadn erkek ayrm yaplmamaktadr. Ancak ilerin gruplandrlmas, ykselme olanaklar, iten karmalar gibi konularda kadnerkek ayrm yaplmamaktadr. Ancak ilerin gruplandrlmas, ykselme olanaklar, iten karmalar gibi konularda kadn-erkek ayrm yaplp-yaplmad sendikalarn henz gndemine girmi deildir. Ya da sendikalar gelimekte olan blgelerde istihdamdaki kadnlarn byk blm tarmda yer alrken, gelimi lkelerde kadnlar youn olarak hizmet sektrnde almaktadrlar. Hizmet sektrnn gelimesine bal olarak gelimekte olan lkelerin bazlarnda da hizmet sektr kadnlar iin byk bir alma alan yaratmaktadr.127 Hizmet sektrnn gelien kolu olan banka sektr, kadn emeinin youn olarak bulunduu bir alandr.

3.3.1. Kadn Bak Asna Gre Sendikalar Ve Sendikaclk

Kadnlarn karlarn temsil etmekte her zaman yetersiz kalm olan sendikalar, bu yetersizliklerini amak iin zellikle gelimi lkelerde olumlu eylem programlar eklinde eitli destekleyici politikalar uygulamaktadr. Trkiyede alma yaamnda kadnlarn durumuna bakldnda,kadnlarn ancak te birinin iktisaden faal olduunu,bunlarn da yalnzca te birinin gelir getirici bir ite alt grlmektedir. Krsal kesimde cretsiz aile iilii belirleyici olurken, kentlerde sanayi ve hizmetler sektrnde alan kadnlar arlkla enformel alma ilikileri iinde yer almaktadr. Kentlerde alan kadnlarn yarsndan fazlasnn (%56) sosyal gvenlii yoktur. cretli alan 1,5 milyon kadn iinde SSK yesi olan kadn says drt yz binin biraz zerinde,be yz bine yakn da kadn memur vardr. Memur sendikalarn ve bunlara ye kadn memurlar veriler yetersizliinden tr bir yana braklacak olunursa,sendikaya ye kadn ii saysnn,bu alandaki verilerinde gvenilir olmamasndan tr,tahminen 130 bin dolaynda olduunu sylemek mmkndr. Yani ii olarak alan kadnlarn %10127

Koray, 1993, a.g.e., s.24

95

%15 civarndaki ksmi sendika yesidir. Tm sendika yeleri arasnda kadnlarn oran ise %9 civarndadr. Sonuta Trkiyede cretli alan kadn saysnn bir aznlk olduunu,bunlarn iinde sendikal kadn ii saysnn da ok ufak bir mutlu aznlk olduu grlmektedir. Sendika yesi kadnlar iiler imalat sanayiinde dokuma,gda ve metal,hizmetler sektrnde ticaret, bro, eitim, bankaclk ile konaklama ve elence yerleri ikollarnda younlamaktadr. yelik oranlarnn dklnn yan sra kadn iiler sendikalarn karar organlarnda son derece yetersiz temsil ediliyorlar. En byk ii konfederasyonu olan Trk- bnyesindeki sendikalar arasnda ube bakan olan sadece iki kadn vardr. Bunlardan biri profesyonel,dieri amatr olarak almaktadr. Sendikalarda genel merkez dzeyinde ynetim kurulu yesi hi kadn yoktur. Kadnlar daha ok ubelerin ynetim, disiplin ve denetleme kurallarnda ye olmakta veya ii temsilcisi olarak amatr biimde grev yapmaktadrlar. Durum dier konfederasyonlarda da pek farkl deildir. Yetersiz temsil olgusu bir sorun olarak grlmedii gibi,kadn iilerin de karlarn gzeten bir anlay henz sendikal politikalarda ifadesini bulamamtr. Gelimi lkelerdeki olumlu eylem programlarna Trkiyede rastlanmamaktadr.

3.3.2. Sendikal Faaliyetlere Katlm

Kadnlarn sendikalarda ii temsilciliinin tesinde, ynetim dzeyinde grev almas bazen desteklenmekte, bazen de eitli engellemelerle karlamaktadr. Sendika yneticileri genellikle vitrin grevi stlenebilecek bir kadn yneticinin bulunmasndan yanadr. ou kez eitli glklerin stesinden gelerek sendikada aktif olan kadnlar,kadn iilerin sendikal faaliyetlere ilgisini ok yetersiz bulmaktadrlar. Ancak kadnlarn tevik edildikleri taktirde sendikal grev stleneceini dnenlerin oran %68 civarndadr. Buna gre, sendikalarn yneticisi kadrolarnn kadnlar katmak ynnde bir niyetlerinin bulunmas ve kadnlarn katlmn kolaylatracak nlemlerin alnmas halinde katlmlar artabilir. Kadnlar sendika yneticilerini seimlerde kadnlar iin kota uygulanmasn ounlukla (%63) olumlu bulmaktadr. Kar kanlarn oran %13. Drtte bire yakn bir ksmnn (%23) ise bu konuda bir fikri yoktur. Ynetimde kadnlarn yer almasnn kadn

96

iilerin sorunlarnn zmne katks konusunda ise kadnlarn %93 bu soruya evet demektedir. Sendikada aktif kadnlarn toplu i szlemelerinin sendikal politikalarda kadnlar yararna kullanlabilecek ok temel bir ara olduu konusunda yeterli bilgileri bulunmamaktadr. Toplu i szlemesinde kadnlarla ilgili ne gibi hkmlerin yer almasn istedikleri sorusuna kadnlarn %43 cevap vermemitir. Cevap veren kadnlarn ncelikle dile getirdii konu ise kre ve emzirme odas sorunlardr (%34). Bunu i gvencesine ynelik hkmlerin tesisi (%23) ve kadnlar iin eitim ve kltrel faaliyetlerin dzenlenmesi (%20) izlemektedir. Ayrmcla kar hkmler (%13) ve doum izinlerinin uzatlmas (%10) dier talepler arasndadr. Eitim ve kltrle ilgili faaliyetlerin yer almas,zellikle dzenlenen mesleki eitim programlarndan kadnlarnda yararlandrlmasnn toplu i szlemesiyle gvenceye alnmasn istemek eklinde yorumlanmaktadr. Dile gelen istekler aslnda kadnlar alma yaamnda gerekten olumsuz etkileyen durumlar deitirmeye yneliktir. Ancak toplu i szlemelerini kendi yararlarna biimlendirebilmek iin kadnlarn bu konuda ciddi bir mcadele vermeye hazr olmalar,taleplerine g kazandracak bir kararllk iine girmeleri gerekmektedir. Oysa u anki durum bundan ok uzaktadr. Kadnlar sendikalarn en nemli eksikliini eitim olarak grmekte, buna bal olarak sendikalarn birinci grevini yelerini eitmek ve bilinlendirmek olarak (%81) tanmlamaktadrlar. Sendikalarn ikinci grevi, sosyal haklar salamak (%72). nc srada gelen grev ise demokrasinin gelimesine katkda bulunmaktr (%53). cret art salamak (%53) ayn sklkta dile getirilen bir dier grevdir. cret art konusunun sosyal ve politik ierikli grevlerden sonra gelmesi, Trkiyede egemen olan cret sendikaclna kar bir tepki olarak deerlendirilmektedir. Ayn zamanda kadnlarn sendikalardan beklentileri, sendikalarn tarihsel ve sosyal niteliine uygun olarak iilerin bilinlenmesine, eitilmesine katkda bulunan dayanma rgtleri olmasn beklemektedirler. Sendikada aktif kadnlar sendikalardan beklentilerle tutarl biimde sendika yneticilerinden ncelikle drstlk ve ahsi kar gzetmeme, daha sonra alkanlk ve mcadelecilik ve tabanla demokrata iyi ilikiler kurulmasn beklemektedirler. Mevcut sendikal yaplar ve gnmzde egemen olan sendikac tipi bu beklentilerine cevap

97

vermekten ou kez uzak ama kadn iiler olmasn istediklerini ortaya koymaktadrlar. Kadn sendika yneticileri insanlara yardmc olmay, onlarn haklarn aramay ve sorunlarna zm bularak kendilerine manevi doyum salamay, sendikaclk yapmalarna yol aan nedenler olarak belirtmektedirler. ki- sayl kadn dnda profesyonel kadn yneticinin bulunmamas, sendikacln, erkek yneticilerin nemli bir ksmnda olduu gibi kar salayan bir meslek olarak yaplmadn,kadnlarla erkekler arasndaki byk farkn burada yattn gstermektedir.

KAMU VE ZEL YERLERNDE CNSYET AYRIMINA GRE VE SENDKALI YE SAYILARI TEMMUZ 2005 CNSYET SEKTR KAMU ZEL TOPLAM KAMU ZEL TOPLAM KAMU ZEL TOPLAM TOPLAM SAYISI 670.595 3.584.164 4.254.759 56.767 711.058 767.058 727.362 4.295.222 5.022.584 SENDKALI YE SAYISI 905.198 1.601.027 2.506.225 85.173 354.531 439.704 990.371 1.955.558 2.945.929 SENDKALAMA ORANI 134,98 (*) 44,67 58,9 150,04 (*) 49,86 57,27 136,16 (*) 45,53 58,65

ERKEK

KADIN

TOPLAM

(*) 2821 Sayl Sendiklar Kanununun 24 nc Maddesinde; Sendika yesi iisinin geici olarak isiz kalmas durumunda sendika yeliin etkilenmeyecei, 25 inci Madede ise; yelikten ekilen iinin sendika yeliinin 1 ay daha devam edecei belirtildiinden; iten ayrlanlarn sendika yelikleri sona ermemekte, bu nedenle de sendikal ii says toplam ii saysndan fazla kabilmektedir.

Temmuz 2005e ait kamu ve zel iyerlerinde cinsiyet ayrmna gre ii ve sendikal ye saylarna baktmzda; kamu sektrnde alan toplam erkek ii says 670.595, sendikal ye says ise 905.198 olduu grlmektedir. Burada sendikalama oran %134,98dir. zel sektrde toplam erkek ii says 3.584.164 iken, sendikal ye says 1.601.027dir. Burada sendikalama oran %44,67dir. Erkekler iin tm sektrlerde duruma baklacak olunursa; toplam alan ii says 4.254.759, sendikal ye says 2.506.225 ve sendikalama oran %58.90 olmaktadr.

98

Temmuz 2005e ait kamu sektrnde alan kadn ii says 56.767, sendikal ii says 85.173 ve sendikalama oran %154,04 olarak tespit edilmitir. zel sektrde alan kadn ii says 711.058, sendikal ye says 354.531 ve sendikalama oran %49.86dr. Her iki sektr iin toplam kadn ii says gz nne alndn da ise kamu sektrnde alanlarn says 767.825, sendikal ye says 439.704 ve sendikalama oran %57.27dir. Kamu sektrnde alan toplam ii says 727.362 iken sendikal ye says 990.371 olarak tespit edilmitir. Sendikalama oran %136,16dr. zel sektrde alan toplam ii says 4.295.222 iken sendikal toplam ye says 1.955.558dir. Sendikalama oran ise %45.53dr. Her iki sektr iin toplam alan ii says 5.022.584, sendikal ye says 2.945.929 ve sendikalama oran %58.65dir.Genel olarak baklacak olunursa, kamu sektrnde alan ii says sendikal ye saylarndan daha azdr. Bunun yannda zel sektrde sendikal ye saylar alan ye saylarndan azdr. Kamu sektrnn sendikalama oran zel sektrn sendikalama oranndan daha fazladr. Her iki sektrde de kadn iilerin sendikalama oran erkek iilerin sendikalama oranndan daha fazladr.

3.4. Kadnlarn alma Yaamna likin Sorunlar

Endstrileme, kadn ev dndaki alma alanlarna eker ve kadn cretsiz aile iiliinden cretli almaya geerken, eitli sorunlar ve eitsizliklerde ortaya kmaktadr. Zaman iinde kadn igc zerindeki denetim biimi ve derecesi deimektedir. Buna karlk kadnn igc piyasasndaki marjinal konumu ve kadna kar ayrmclk uygulamalar eitli mekanizmalarla varln srdrmektedir. Bu uygulamalarn bazlar dzenli olarak uygulanan ve gzle grlen kat kurallar biiminde, bazlar ise daha az grlen ve dolayl yollarla ortaya kan ayrmclk uygulamalar olarak gereklemektedir. Kadnlar alma hayatyla ilgili yaygn deer yarglarndan bazlar yle zetlenebilir: Kadnlar, erkeklere oranla alma yaamnda daha dk cretle

99

altrlabilirler. Erkekler, genelde, tam zaml ilerde almakta; daha st pozisyonlara gelmekte ve daha fazla ek denek elde etmektedir. verenler, kadn igcne yatrm yapma konusunda ve istihdam etmede genellikle isteksiz davranmaktalar. Kadnlar anne aday olarak grmeleri ve doum durumunda cretli veya cretsiz izin gibi sosyal haklar talep edecekleri kaygs iverenlerin kadnlar igc piyasalarnda daha ok marjinal uralarla snrl kalmalar gerektiine duyulan inanc arttrmtr. Kadnlara alma yaamnda erkeklere kyasla daha az ynetsel sorumluluk verilmesi. Ekonomik gerileme ve kriz dnemlerinde, zellikle evli kadnlar ncelikle iten karlmaktadr. Bunun iin, yksek tazminat denmesi gibi baz zendirici etkenlerde kullanlmaktadr.128 alan ocuklu kadnn, iyerince salanacak, kre, yuva vb. olanaklara gereksinimi vardr. Gebe ve emzikli kadnlarla ilgili tzk, 150 kadn ii altrann iverene kre ama ykmll, 100 kadn ii altran iverene de emzirme odas ama ykmll getirmektedir. yerlerinin pek aznda bu ykmllkler yerine getirilmektedir. Yalnz belirtmek gerekir ki, bu konudaki tm abalar sadece iverenlerden beklememek gerekir. Devletin de bu konuda etkin bir kol oynamas kanlmazdr. Dolaysyla bu sorun sadece iverenin halledecei bur sorun sadece iverenin halledecei bir sorun sadece iverenin halledecei bir sorun sadece iverenin halledecei bir sorun olmayp ancak bu alanda iverenin de sorumluluu gzden karlmamaldr.129 e yerletirmede erkekler kadnlara gre nceliklidir. alma yaamnda kadnlara daha az ykselme olana tannr. alan kadnlara, aldklar sorumlulua uygun yetki verilmez. Yasal dzenlemeler kadnlarn almalarn kolaylatracak kadar yeterli deildir. Kadnlarla ilgili meydana gelen i kazalarnda tazminat ve ilerine bal salk sorunlarnn deerlendirilmesinde, ergonomik yetersizliklerin hesaplamalarnn
128

bid

100

da yaplmas zarureti vardr. Bu kadnlarn ergonomik zellikleri arasndaki farkllk durulmamakta bu nedenle de kadnlarn alma artlar daha da zorlamaktadr.130 Kanunumuzun 69. Maddesinde kadnlarn gece altrlmalar esas itibariyle yasaklanmtr. Ancak sanayiden saylmayan iler de kadnlarn geceleri altrlmalar mmkndr dolaysyla iin gerei icab, baz ilerde kadn altrabilmektedir. Bylelikle gece alan kadn baz sorunlarla kar karya kalmaktadr.131 Kadnlarn salk durumlarn, eitim, evlilik, sosyo-ekonomik stat ve dourganlk gibi eitli faktrler etkilemektedir. Bu faktrler de kadnn alma hayatndaki verimliliini, sosyal yap ve kalknma abalar iindeki rolm olumlu veya olumsuz olarak belirlenmektedir. Kadnlara salk sorunlar asndan baklrsa, alma hayatndaki evre koullarna bal oluan hastalklar, beslenme yetersizlikleri, doumlarnn tbbi kontroller altnda olmakszn yaplmas, uygun olmayan hijyen artlar yanl ve eksik yaplan salk eitimi gibi ortak sorunlarla karlalmaktadr.132 Hamile iinin korunmasna ilikin mevzuat, kadnn erkee gre daha zayf olduu gereinden hareket etmektedir. Hamile kadn ii, hamilelik ve doum sonrasnda bir takm sorunlarla kar karya kalmaktadr. Gebe ve Emzikli kadnlarn altrlma Koullar ile Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlar (Kreler) Hakknda Tzk ile ie baladktan sonra kadn iilere verilen emzirme izni sreleri de sorunu zmekten uzaktr. Kentlerimizde 45 dakikada evine gidip, bebei emzirmek ve tekrar ie dnmek fazla teorik olup, uygulamas hemen hemen mmkn deildir. Ayrca yine tzkle almas ngrlen emzirme odalarna bebeklerin getirilip gtrlmeleri de sorundur. Kre anda ocuunun hastalanmas halinde kadn iiye cretsiz ve ya yar cretli izin hakk verilmesi de ayr bir sorundur. Bu sorunlarn zme kavuturulmas, alan anneler ve anne adaylarn en nde gelen isteklerinden
129 130

zkuzukran, a.g.e., s.23 a.g.e., s.24 131 a.g.e., s.25

101

biridir.133 alan kadnlar asndan, eitimdeki frsat eitlii nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. Toplumumuzda kadnlarn eitim dzeyleri, erkeklere gre ok daha dktr. Eitim anda, kz ve erkek ocuklar ayrmcla maruz braklmaktadr.134 Sendikalarn genelde erkeklerin ynetimde olmas nedeniyle, erkek ve kadn sendika yeleri arasndaki fark gzetilmektedir.135 Btn dnyada kadnlar sermaye ve eitim olanaklarndan daha dk dzeylerde yararlanmaktadr. gerektii Kadnlarn toplumda yaratlan onlarn eitim igc olanaklarndan ekilde yararlanmamalar,

piyasalarnda karlatklar sorulanlar arttrmaktadr. Kadnlarn eitim konusundaki yetersizliklerinin nedeni biimsel eitim dzeylerinin dk tutulmas; beceri isteyen ilere hazrlayc zel eitimlerin verilmemesi, iyerinde verilen gelitirici eitimlerden kadnlarn daha dk dzeyde yararlandrlmaldr.136 Belli ilere ve mesleklere kadnlar kabul edilmemekte veya yerin yeni kabul edilmeleri. Kadnlar korumak amacyla yaplan koruyucu yasal dzenlemeleri nedeniyle, kadnlarn baz mesleklere girmeleri engellenmi olmaktadr. rnein lkemizde, bir zamanlar kadnlar kaymakamlk, mfettilik gibi baz mesleklerde kabul edilmemilerdir. Yine baz ilerde ve meslekler istihdam edilecek kadn says dondurulmaktadr. Buna da rnek olarak lkemizde asker ve polis rgtlerinde kadnlara kota uygulamas gsterilebilir.137

132 133

a.g.e., s.26 a.g.e., s.27 134 Bankaclk Sektrnde Cinsiyete Dayal Ayrmclk, a.g.e., s.16 135 a.g.e., s.15 136 a.g.e., s.16 137 a.g.e., s.16

102

SONU
Kreselleme daha ok ekonomi, serbest ticaret, finansal alkanlk, zelletirmeyi n gren politika deimeleri ve zellikle sosyal hizmetlerdeki kamu harcamalarnda daralmalar ile sonulanmtr. Byyen kresel ekonominin yaratt faydalar lkeler arasnda eit olarak dalmayp, daha derinden ekonomik farkllklara, yoksulluun kadnlamasna, toplumsal cinsiyet eitsizliinin artmasna, enformal sektrn bymesine ve alma koullarnn bozulmasna neden olmutur. Baz lkelerde kadnlar igcne katlm oranlarnda art olmusa da, daha genel olarak gzlenen durum, ekonomik politikalarn uygulanmasnn kadnlarn katlmnn olumsuz etkilemesidir. Ayrca, katlmn artt durumlarda da cretler, ite ykselme ve alma koullar gibi konularda beklenen olumlu deimeler grlmemitir. Uyum politikasnn temelinde, krizin nedenini emek maliyetinin fazlal olduu tespiti yatmaktadr. Bu durumda, ilk alnan nlem, ucuz emek arayna giriilmesi olmutur. Merkez lkeler, retimin emek youn blmlerini ayrtrp, emein ucuz olduu lkelere transfer etmilerdir. Bu lkelerde ucuz emek aray sonucunda ise, emek piyasasnda deeri dk ikinci snf emek olarak deerlendirilen kadn emei youn biimde devreye sokulmutur Ekonomik artlarn deimesi, i organizasyonlarnn deimesi, esnek retim ve ynetim tekniklerinin uygulanmas, iverenlerin sistemde insiyatiflerinin artmas, emek piyasas koullarnn iiler lehine gelimesi, liberal politikalarn glenmesi endstri ilikiler sisteminin ve sistemi oluturan aktrlerin sorgulanmasna ve ada bir yeniden yaplanma srecine girmesine ve geleneksel kavramlarn yerini yeni anlay ve yaklamlarn almasna neden olmutur. zellikle istihdam ve igc yapsnda oluan deiim, sendikalarn ye ve g kaybetmesi ve toplu pazarln merkezden uzaklamasna neden olduunu sylemek mmkndr. Dnyada zellikle 1980 sonras dnemde global ekonomi artlarnn arlk kazanmas, gelime yolunda olan lkelerde ihracata ynelik sanayileme stratejilerinin takip edilmesi neticesinde firmalar rekabet basks altnda igc maliyetlerine ksmak iin kadn igcnden faydalanma yolunu semiler, bu ise genel olarak kadn igc orann

103

artmasna sebep olmutur. Baz aratrmaclar tarafndan bu durum igcnn kadnlamas olarak yorumlanmtr. lkemizde ise 1980 ylnda balayarak uygulamaya konulan uluslararas piyasalara entegrasyon politikalar sonucunda, ekonomimizin eitli ynleri ile da almasna ve ihracatmzn nemli lde artmasna ramen, kadnlar istihdam konusunda, benzer politikalar uygulayan lkelerde izlenen dnme paralel bir sre yaanmad grlmektedir. Yaplan aratrmalar neticesinde Trkiyede tarm-d kadn igcnde grlen artn istihdamn kadnlamasna yol aacak lde olmad da dikkati ekmektedir. Trkiyede kadn igcnn (tarm d) katlan orannn ok dk olmasnn en nemli nedenlerinden biriside, bir yandan temel deiken olan iin geliri ile ev ve ocuk bakm gideri arasndaki farkn ortalama olarak dk kalmas, dier yandan da kadn cretli ie yneltecek asgari farkn kltrel nedenlerle halen yksek olmasdr. Kukusuz dk eitim dzeylerinde darda kazanlacak cret, ev ileri ve ocuk bakm iin denecek creti karlamaya ancak yetecek, ya da altnda kalacaktr. Eitim dzeyi ykseldike kazanlan gelir ile masraf arasndaki fark lehte gelieceinden, katlm oran da artma eiliminde olacaktr. Gnmzde kresellemeye bal olarak teknolojik gelimelerin zellikle modern sanayi ierisinde kadn ii olarak ifade edilen emek-youn ilere azaltt ve giderek ortadan kaldrd aktr. Nitekim bu durumda Trkiyede etkilenmekte ve belirttiimiz dier sosyoekonomik sebeplerle beraber kadn igcne katlm oran olumsuz ynde deimektedir. Kadn alanlarn nemli bir ksm elde etmi olduklar gelirin tamamn hane halk reisine veya kocasna vermektedir. Bir blm kadn alan ise, deien sosyo ekonomik yap ierisinde, elde etmi olduu geliri kendi harcamalar iin ya da ev ihtiyalar iin ailesiyle paylaarak kullanmaktadr. Bu yaplanma hane halknda erkek hkmdarlnn devam ettiini, kadn igc arznn erkein gelirine veya erkein alma sresine bal olmasna karlk, erkein igc arznn kadnn igc arzna bal olmadn sylemek mmkndr. Trkiyede kadnlar tarmsal sektr ve ev ii istihdam dnda alma olanan Cumhuriyetle beraber elde etmilerdir. Kadn haklar konusunda yasal dzenlemeleri yapan ilk lkelerden birisi olan Trkiyede ne yazk ki zellikle kentsel alanlarda kadnn

104

igcne katlm oran ok dk dzeylerde kalmtr. Bunun temel nedeni aile iinde erkein hkmranl, kadnn almasna ynelik toplumsal bakn iyi olmamas ve kadnn yeterli beeri sermayeye sahip olmamasndan kaynaklanmaktadr. Sadece bu zincir bile kendiliinden cinsiyet ayrmclna neden olmaktadr. Sektr baznda incelendiinde kadnlarn tarmdan sonra en youn olarak istihdam edildii sektr hizmet sektrdr. Son yllarda hizmet sektrnde alan kadnlarn oran artmaktadr. Sektrn genilemesinin yan sra bu sektrdeki baz ilerin kadn ii, kadna uygun i olarak alglanmas da arta nemli rol oynamtr. Kadnlarn sanayi sektrnde almasn engelleyen baz koruyucu yasalardan ve kadn emeinin ucuz emek olarak alglanmasndan dolay, sanayi de alan kadnlar daha ok emek-youn i kollarnda ie alnmaktadr. Bunlarn dnda tekstil, hazr giyim, gda ve ttn gelmektedir. Ayrca, sanayi sektr iin kadnlarn yeterli teknik donanm ve bilgiye sahip olmalar da bu sektrden uzak kalmalarna neden olmaktadr. Gelimi lkelerde %60larn zerinde olan kadnlarn igcne katlm oran, lkemizde ise nerede ise bunun yars dzeyinde seyretmektedir. Bu olumsuz tablonun deitirilmesinde sorumluluk sadece kadnlarda deildir. Toplumun sosyokltrel yaps, alma yaamnda kadnlara ynelik koruyucu dzenlemelerin yeterince iletilmemesi, eitim eksiklii, esnek alma biimlerinin yaygnlamamas gibi faktrler, kadnlar igcne katlmalarn olumsuz olarak etkilemektedir. Kadnlarn kendi sorunlarna ya da sorunlarn zmesi beklenen kurumlara ilgisizlikleri de bir mazeret olarak kullanlmamaldr. nemli olan bu gerei grmek ve olumlu ynde deiiklik yapma yolunda adm atmaktr. Bu adan her toplumsal kuruma den bir sorumluluk olduu gibi kadnlarn topluma kazandrlmasndan her kurumun salayaca yararlar olduu da gerektir. Modernleme srecinde Trkiyede kadnlarn, kendilerine gre desen araylar, toplu protesto gsterilerinden, dergi kartmaya ve Akademik Kadn Aratrma Merkezi kurmaya kadar pek ok farkl olayla kendisini gstermitir.

105

KAYNAKA 1. 2. 3. 4. 5. 6. Akan, Elif; Kadnn gc Piyasasndaki Durumu ve Sendikalama, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1996. Altan, mr Zlf; Kadn iler ve Trkiye'de Kadn ilerin 1475 Sayl Kanunu le Korunmas, Eskiehir, 1980. Altan, mr Zlf; Kadn iler ve Trkiye'de Kadn ilerin 1475 Sayl Kanunu ile Korunmas, Eskiehir TA Basmevi, Eskiehir 1980. Anker, Richard; Theories of Occupational Segregation By Sex: An Overview, International Labor Review, Vol 136, 1997, (evrimii) Ayka, Mustafa; Globalleen Dnyada gc Piyasalar, ereve Dergisi, Say: 14, stanbul 1995. Bahekapl, Cengiz; Kreselleme Blgesellemeyi Geride Brakt, ktisat Dergisi, Temmuz 1994/4. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Balc, Y.; "Bilgi Teknolojisi ve istihdam", ereve, Yl.4, Say:15, Austos-Ekim 1995. Bozkurt, Veysel; Kresellemenin nsani Yz, Alfa Yaynlar, 2000. Bykuslu, Ali Rza; Sendikalar Kresellemeye Dayanabilir mi?, ktisat Dergisi, Mays 1998. (evrimii) http:/www.netpano.com/feminizm.html, 27.11.2002 (evrimii) http://www.kssgm.gov.tr/metin l.html, 05.8.2000 (evrimii) http://avrupakonseyi.org.tr.03.04.2003 ifti, Oya; Kadn Sorunu ve Trkiye'de Kamu Grevlisi Kadnlar, Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, Ankara 1982. olak, mer Faruk; "1986 'ngiltere'de Sanayi Devrimi Srecinde Sermaye Birikimi ve D. Ricardo'nun Analizi" G....B.F. Dergisi, Cilt:2, say: l-2. olak, mer Faruk; "1986, Malthus'un Nfus ve cret Teorisi zerine Bir rdeleme", ktisat Dergisi, say: 262-263.

106

16.

D. Campbell, The Globalizing Firm and Labour Institutions, Multinational and Employment: The Global Economy of the 1990's (Eds. P. Biley ve dierleri), International Labour Office, Geneva, 1993.

17. 18. 19.

Devlet Planlama Tekilat (DTP), Dnyada Kreselleme ve Blgesel Btnlemeler, DPT: 2375- OIK: 440, Ankara, 1995. DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, DPT Yayn, Ankara 2000. Dner, Serap; Kadn Aile ve alma Yaamndaki Konumu ve iinde bulunduu Grev kilemi. .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1999.

20. 21. 22. 23. 24.

Doramac, Emel: Trkiye'de Kadnn Dn ve Bugn, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1997. DPT, Dnyada Kreselleme ve Blgesel Btnlemeler, (DPT): 2375-OIK: 440, Ankara, 1995. Ekin, Nusret; Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas Yayn No: 1999- 47, Gncelletirilmi II. Bask, stanbul, ubat, 1999. Ekin, Nusret; Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas Yayn No: 1996- 32, stanbul 1996. Ekin, Nusret ve Dierleri,; Trkiye'de Kadn gc stihdamndaki Gelimeler Karsnda Ksmi Sureli stihdam. Hukuki Esaslar ve Sosyo-Ekonomik Ynleriyle Ksmi alma. T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Eitim Serisi:6 Paneller, Konferanslar: 4, Ankara, Mays 1991.

25. 26. 27. 28.

Erkin, Nusret; Globalleme Srecinde Dnya Ekonomisi: Genel Bir Yaklam, lim ve Sanat Dergisi, 1995, Say: 39. Erturul, Dilek Uur; "Serbest Piyasann Serbest Kadnlar", Kadn Dnyas, Ekim 2000. Eybolu, Aye; "Kentli Kadnlarn alma Koullar ve (alma Yaamn Terk Nedenleri", ktisat Dergisi, Say:377, Mart 1989. Gkal, smail; "Globalleme", D Ticaret Dergisi, Yl:2, Say:7, Ekim 1997, ss.25-26.

107

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

Glay, T. ERDOGDU Seyhan: Sendikac Kadn Kimlii, mge Yaynlar, 1998. Heaton, Herbert; Avrupa ktisat Tarihi 1, (eviren: M.Ali Klbay ve Osman Aydou), Teori Yaynlar, Ankara, 1985. H. Henderson, The US and Others in a Changing World Economy, The World Economy, Vol.16, 1993, No:5. Hotar, Nkhet Baargan; "2001'li Yllarnda alan Kadn", Mercek Dergisi, say: 17 Ocak 2000. ILO, Gender, Poverty and Employment, Geneva, 1995. Insee, Les Femmes, Insee, Paris, 1995. Karluk, Rdvan; Kreselleen Dnyada Uluslar aras Ekonomik Kurulular ve Entegrasyonlar, 2. Basm, Eskiehir, 1995. Kazgan, Glten; "2000 Ylna Doru Yeni Ekonomik Dzen ve Trkiye", 2000'li Yllarda Trkiye Ekonomisi ve Ekonomi retimi, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1993.

37. 38. 39. 40. 41. 42.

Krugman, P. "Growing World Trade: Causes and Consequences", Brookinds Papers On Economic Activity, No.l, 1995. Karakla, Yavuz Selim; "Uak'ta Kadn Hal ilerinin isyan (1908)", Toplumsal Tarih Dergisi, Say:99. Karakla, Yavuz Selim; "Kadn ileri Evlendirme Kampanyas", Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 219, Mart 2002. Kl Cem; Trkiye'de Kadn gcne Katlm Oranlar ve Gelien Sanayi Merkezleri Asndan Grnm, http://www.dicle.edu.tr/khuka/10.htm 2001. KSSGM, Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik, KSSGM Yayn, Ankara. Koray, Meryem "alma Yaamnda Kadn Gerekleri", Basisen Eitim ve Kltr Yaynlar. 23, zmir, 1993.

43. 44.

Kutlu, E. "Kreselleme", AUHBF Dergisi, Cilt.14, Say:l-2, Eskiehir, 1998. Koray Meryem. Kreselleme lerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, Sermaye Karsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyaset, ktisat Dergisi, Say:369, Temmuz, 1997.

108

45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57.

Kurtulmu, Numan; Sanayi tesi Dnm, z Yaynclk, 1996. KSSGM, Ulusal Eylem Plan, KSSGM Yayn, Ankara, 1998. Kulal, Metin "Kreselleme Karsnda UCO", veren Dergisi, Cilt:37, Say: 10, Temmuz 1999. Karata, Hlya. ktisadi Hayatta Kadn ve Sorunlar, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1989. KSSGM, Bankaclk Sektrnde Cinsiyete Dayal Ayrmclk, KSSGM Yayn Ankara, Ocak 2000. KSSGM, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei, KSSGM Yayn, Ankara, 1999. Sevim, A. Medeni Kanun Kabulne Dek Trkiye'de Feminizmin Nabz Atyor muydu? KSSGM, Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei. KSSGM Yayn, Ankara, 1999. Kuper, Adam. Jessica Kuper, The Social Encyclopedia, Routledge, London, 1996. Louise, A.T.ve Joan W. Scott, Women, Work and Family, Libraryof Congress Cataloging, USA, 1978. Makal, Ahmet. Trkiye'de Tek Partili Dnemde alma likileri: 1920-1946, mge Kitapevi, Ankara 1999. Memiolu, enol. Cumhuriyet Dneminde Kadn Haklar, .U. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Morolu, Nazan; "AB Anlamalarnda ve Ynergelerinde Kadn Erkek Eitlii ile ilgili Dzenlemeler", AB'ne Giri Srecinde T.C. Anayasas ve Kadn Erkek Eitlii Politikalar, KSSGM Yayn, Ankara 2000.

58. 59. 60. 61.

Munck, R. Uluslararas Emek Aratrmalar, teki Yaynlar, Ankara, 1995. Necef, ule; "Kadn Ekonominin Tamponu", Kadn Dnyas, Ekim 2000. Os, Nicole Vuz. Gemiten Gelen Kaynaklar, Gelecek iin Kaynaklar, (eviren: Kaya Gen) Toplumsal Tarih Dergisi, Mart 2002, Say: 99. zel, Mustafa; "Kreselleme ve Bloklama zerine", lim ve Sanat Dergisi, Say:39, 1995.

109

62.

Paymaz, Erol; I997, "Esnek retime Dayal Bir Rekabet Stratejisi Gelitirilebilir mi? Trkiye'de Fason retim", Petrol-i 95-96 Yll, Petrol- Sendikas Yayn, Ankara.

63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70.

"Trkiye'de Fason retim", Petrol-i 95-96 Yll, Ankara: Petrol- Sendikas Yayn. Petrol-, "90 Petrol-", Yayn No:2, stanbul 1990. Petrol-, Kadnlar Sosyal Gvenceden Yoksun Petrol-, Say:92, Ocak 1994. Say, Grgn. Siyasal Deiimde Kadn Boyutlu, Kurti Matbaaclk, stanbul 1998. Sevim, Aye. "Medeni Kanun Kabulne Dek Trkiye'de Feminizmin Nabz Atyor", Trk- Kadn iler Kurultay. Petrol-. Say 96. Kasm 1995. enel, Dilek. alma Yaamnda Cinsiyete Dayal Ayrmclk yerinden rnekler", ktisat Dergisi, say:377, Mart 1998. Shirley Dex ve Walter Peters, Franco-British Comparisons of Women's Labor Supply, Oxford Economic Papers, Sayi:44, 1992. Taymaz, Erol. Esnek retime Dayal Bir Rekabet Stratejisi Gelitirilebilir mi? Trkiye'de Fason retim, Petrol- Sendikas Yayn, Petrol- 95-96 Yll, Ankara, 1997.

71. 72. 73. 74. 75. 76.

Trk- Kadn iler Brosu, alan Kadnlar ICFTU Politika ve Programlar, Demirciolu Matbaaclk Bayndr Sk. Trk- Pasaj Yeniehir/Ankara. TISK, ada. Sanayi Merkezinde Kadn gcnn Konumu: Bursa rnei, TISK Yayn, Ankara, 2002. Tuna, Yusuf. Dnyada Globalleme Eilimleri ve Dengeler, ereve Dergisi, Say:14, Mays-Temmuz. 1995. Trk-., Kadn iler Kurultay, Petrol-, Say 96, Kasm 1995. TUSIAD, Kadn ve Erkek Eitliine Doru Yry: Eitim, alma, Yaam ve Siyaset, Aralk 2000, Yayn No: TUSIAD-T/2000-12. TUSIAD: Kadn Erkek Eitsizliine Doru Yry: Eitim, alma Yaam ve Siyaset, 2000.

110

77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84.

TUSIAD, "Kadn-Erkek Eitliine Doru Yry: Eitim", alma Yaam ve Siyaset, Aralk 2000. Uysal, Beng. Kadn stihdam zerine AB-Trkiye Karlatrlmas, ., Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1996. Uygur, Sakine. Kadn iler ve Sorunlar, Trk- Yayn, Ankara 1999. W. Molle, The Economics of European Integration: Theory, Practise, Policy, Aldershot, London 1991. World Bank, Global Economic Prospects and the Development Countries. Washington. 1992. Yayla, Atilla. Liberalizm, Turhan Kitapevi Yaynlar, Bilimsel Eserler Dizisi:20, Ankara, 1992. Yorgun, Saym. Kreselleme Srecinde Sendikalar, MESS Mercek, No: 12, Ekim 1998. Yksel, Melek Onaran. Trk Hukukunda Kadn Erkek Eitlii, Beta Yayn, stanbul, 2000.

111