Anti Duh Ring

.
REDRCH ENGELS
ANT-DHRNG
ER YAYINLARI
.riedrich Engels Anti-Dhring
NC BASKI
ANT-DHRNG
BAY EUGEN DHRNG BLM ALTST EDYOR
.REDRCH ENGELS
Hernn Eugen Dhring Umwlzung der Wiessenschaft, Anti-Dhring, (Anti-Dhring, Bay Eugen Dhring Bilimi Altst Ediyor), Eyll 1876-Haziran 1878 tarihlerinde yazld. lk kez 3 Ocak 1877 - 7 Temmuz 1878de Vorwrtsda yaynland. [Trke bask, Sol Yaynlar, Ekim 1995, nc Bask (Birinci Bask: Mart 1975, kinci Bask: Mart 1977)] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. 2003 erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
9 9 12 20 23 35
Basknn nszleri I II III GR 21 Birinci Blm Genel Dnceler kinci Blm Bay Dhringin verdii Szler Birinci Ksm .ELSE.E 41 nc Blm Snflama. nselcilik Drdnc Blm Evren emas Beinci Blm Doa .elsefesi. Uzay ve Zaman Altnc Blm Doa .elsefesi. Evrendoum, .izik, Kimya Yedinci Blm Doa .elsefesi. Organik Dnya Sekizinci Blm Doa .elsefesi. Organik Dnya (Son) Dokuzuncu Blm Ahlak ve Hukuk. lmsz Doruluklar Onuncu Blm Ahlak ve Hukuk. Eitlik Onbirinci Blm Ahlak ve Hukuk. zgrlk ve Zorunluluk Onikinci Blm Diyalektik. Nicelik ve Nitelik Onnc Blm Diyalektik. Yadsmann Yadsnmas Ondrdnc Blm Sonu kinci Ksm E K O N O M P O L T K 167 Birinci Blm Konu ve Yntem kinci Blm Zor Teorisi nc Blm Zor Teorisi (Devam) Drdnc Blm Zor Teorisi (Son)
43 51 57 69 81 92 101 113 126 138 149 164
169 181 189 198
209 222 228 238 249 256
Beinci Blm Deer Teorisi Altnc Blm Yaln Emek ve Bileik Emek Yedinci Blm Sermaye ve Art-Deer Sekizinci Blm Sermaye ve Art-Deer (Son) Dokuzuncu Blm Doal ktisat Yasalar. Toprak Rant Onuncu Blm Eletirel Tarih zerine nc Ksm SOSYALZM 291 Birinci Blm Tarihsel Bilgiler kinci Blm Teorik Bilgiler nc Blm retim Drdnc Blm Blm Beinci Blm Devlet, Aile, Eitim
293 306 326 340 356
ANT-DHRNG
BAY EUGEN DHRNG BLM ALTST EDYOR
.REDRCH ENGELS
BASKININ NSZLER
I Aadaki alma herhangi bir i drtnn rn deildir. Tersine. Bundan yl nce bay Dhring, sosyalizmin yanda ve ayn zamanda dzelticisi olarak birdenbire yzylna meydan okuduu zaman, Almanyadaki dostlar, o sralarda sosyal-demokrat parti merkez organ olan Volksstaatta bu yeni sosyalist teorinin eletirici incelemesini yapmam iin beni birok kez zorladlar. Onlar bu iin, eer henz ok gen olan ve kesin olarak daha ksa bir sre nce birlemi bulunan partide, mezhepilik anlayna yeni blnme ve karklk karma frsatlar verilmek istenmiyorsa, kesenkes gerekli olduunu dnyorlard. Almanyadaki dostlar, Almanyadaki koullar benden daha iyi deerlendirecek bir durumda bulunuyorlard; buna gre, onlara inanmam gerekiyordu. Ayrca sosyalist-basnn bir ksmnn, bu yeni-dnmeyi geri [sayfa 43] yalnzca
iyi niyetine ynelen bir scaklkla karlad belli olmutu; ama ayn zamanda, bu gazetelerde bay Dhringin sz geen iyi niyetine kar beslenen sayg sonucu, onun retisini ve stelik gz kapal kabul etme iyi niyeti de kendini gsteriyordu. Hatta bu retiyi vulgarize bir biim altnda iiler arasnda yaymak iin hazrlanan kimseler bile kt. Ve son olarak bay Dhring ve kk mezhebi, Volksstaat byle byk savlarla ortaya kan yeni reti karsnda ak bir durum almaya zorlamak iin, her trl reklam ve entrika ustalklarn kullanyorlard. Gene de, br ileri bir yana brakarak bu eki elmay srmaya karar vermem iin bana bir yl gerekti. Bu eki elma gerekte, bir kez srldktan sonra tamamen yutulmas gereken elmalar- dand. Ve yalnzca ok eki deil, ok iriydi de. Yeni sosyalist teori, yeni bir felsefe sisteminin son pratik meyvesi olarak kyordu ortaya. yleyse bu teoriyi, bu sistem btn iinde incelemek ve sonra sistemin kendisini incelemek gerekiyordu; bay Dhringi, olanakl olan her eyi ve daha baka birka eyi ele ald o geni alanda izlemek gerekiyordu. 1877 ylndan balayarak, Volksstaatn ardl olarak Leibzigde kan Vorwrtsde yaynlanan ve burada birarada bulunacak olan bir dizi makalenin kkeni, budur. Eletiriye konunun, yani bay Dhringin yaptlarnn bilimsel ykyle tamamen ters orantl boyutlar kazandran ey, konunun nitelii oldu. Bununla birlikte, bu boyutlar balatabilecek iki baka ey daha var. Bir yandan bu boyutlar bana, burada yanalmas gereken ok eitli alanlarda, bugn bilimsel ya da pratik bir nem tayan sorunlar zerindeki grmn olumlu bir aklamasn sunmak frsatn veriyordu. Bu ii her blmde yaptm ve bu yapt bay Dhringin sistemine kar bir baka sistemi karma amacn ne denli az tarsa tasn, tarafmdan sunulan dnceleri birbirine balayan i ban okurun gznden kamayacan umarm. Bu bakmdan, almamn bsbtn verimsiz olmad konusunda, daha imdiden yeterli kantlara sahibim. te yandan sistem yaratc bay Dhring, bugnk [sayfa 44] Almanyada tek bana bir olay deildir. Bir sreden beri Almanyada evrendoum, genel doa felsefesi, siyaset, iktisat vb. sistemleri, bir gece iinde, mantar gibi, dzinelerle boy vermektedir. En nemsiz felsefe doktoru, hatta en nemsiz renci bile, bugn kendini, en azndan bir tam sistem kurmaktan bak saymyor. Tpk mo-
10
dern devlette her yurttan, zerinde oy vermeye arld btn sorunlar konusunda bir yargya varmak iin olgun bulunduunun varsaylmas gibi; tpk ekonomide, her tketicinin, geimi iin satn alma durumunda bulunduu btn metalar zerinde tam bir bilirkii olduunun kabul edilmesi gibi ayn varsaym bundan byle bilimde de hkm srecek. Bilim zgrl kiinin renmedii eyler zerinde yazmas ve bunu sk skya bilimsel tek yntem olarak satmas anlamna geliyor. Bay Dhringe gelince o, bugnn Almanyasnda her yerde ne frlayan ve kendi ekstra... iporta malnn yaygaras her eyi bastran bu gsterii szde-bilimin en temsil edici rneklerinden biridir. iirde, felsefede, siyasette, iktisatta, tarihte ekstra iporta mal, ders ve siyaset krssnde ekstra iporta mal, her yerde ekstra iporta mal, teki uluslarn orta mal ve baya iporta malndan farkl olarak, stnlk ve fikir derinlii iddialarna sahip ekstra iporta mal; Almanya entelektel sanayisinin, tam da Philadelphia sergisinde ne yazk ki yanlarnda temsil edilmedii teki Alman mallar gibi, ucuz ama kt kaliteli, en zellik belirtici ve en ar rn olan ekstra iporta mal. Alman sosyalizmi bile, bu yaknlarda, zellikle bay Dhring tarafndan verilen iyi rnekten bu yana, kendini ekstra iporta malna veriyor ve tek szcn bile gerekten renmedii* bir bilimi sergileyen u ya da bu kiiyi ne sryor. Alman rencisinin sosyal-demokrasiyi benimseyiinin balangcn gsteren ve bundan ayrlmaz bir ey olan, ama iilerimizin son derece salkl yaradl sayesinde abucak stesinden gelinecek [sayfa 45] bir ocukluk hastaldr bu. Eer bay Dhringi ancak amatr olarak ilerleme savnda bulunabileceim alanlarda izlemek zorunda kaldysam, bu benim suum deil. Byle durumlarda, ou kez, hasmnn dzmece ya da yanl olumlamalarnn karsna doru, szgtrmez olgular koymakla yetindim. Hukuk alannda ve sk sk da doa bilimlerinde byle oldu. teki durumlarda, doa bilimlerinin teorik ksmndan kartlm genel fikirler alan, yani uzmann bile, bay Virchowun itirafna gre, hepimiz gibi bir yar-bilgin olduu komu alanlara gemek zere, kendi uzmanlnn dna kmak zorunda kald
* Bu alnt, .ransz tuamirali Chevalier de Panatnn 1796 ylnda yazd bir mektuptaki bir sze antrmadr. Devrimden hibir ders alamayan .ransz kralclarndan szeden tuamiral, yle yazyordu: Kimse ne bir ey unutabildi, ne de bir ey renebildi. -Ed.
11
bir alan szkonusudur.* Bu konuda, kk yanllklar ve anlatm beceriksizlikleri iin herkese gsterilen hogrnn bana da gsterileceini umarm. Bu nsz bitirirken elime, bay Dhringin Rasyonel Bir .iziin ve Rasyonel Bir Kimyann Yeni Temel Yasalar adl yeni bir temel yaptn duyurmak iin, gene bay Dhring tarafndan kaleme alnm bir kitapevi duyurusu geti. .izik ve kimya bilgilerimin yoksulluunu ne denli bilirsem bileyim, gene de bu yapt hi grmeksizin, bay Dhringin bu yaptta ortaya koyduu fizik ve kimya yasalarnn, yanllklar ve beylik dnceler bakmndan, kendisi tarafndan daha nce bulunmu ve bu kitapta incelenmi olan iktisat, evrenin genel ematik bilgisi vb. ile ilgili yasalar yannda yer alacaklarn ve bay Dhring tarafndan yaplm rigometre ya da son derece dk slar lme aletinin, yksek ya da dk slar deil, ama yalnzca bay Dhringin zr cahil gururunu lmeye yarayacan syleyebilmek iin, bay Dhringimi yeteri kadar tandm sanyorum. [sayfa 46]
Londra, 11 Haziran 1878
II Bu yaptn bir yeni basksn yaynlama zorunluluu benim iin artc bir ey oldu. Eletirisinin konusu olan ey, bugn hemen hemen unutulmutur. Yaptn kendisi, yalnzca Leipzigde kan Vorwrtsde 1877 ve 1878 yllarnda bir dizi halinde binlerce okura sunulmakla kalmam, ayrca ok sayda baslm bir cilt halinde btn olarak yaynlanmtr da. Nasl oluyor da biri kp, benim yllarca nce bay Dhring zerinde sylemek gereini duyduum eylerle ilgilenebiliyor? Kukusuz bunu, en bata, bu yaptn o srada dolamda bulunan hemen btn almalarm gibi, sosyalistlere-kar yasann resmen yaynlanmasndan hemen sonra, Alman mparatorluun* Rudolf Virchowun, 22 Eyll 1877 gn Mnihte, Alman doabilimci ve hekimlerinin 50. Kurulunda verdii syleve antrma. Bkz: Virchow, Die .reiheit der Wissenschaft im modernen Staat.... Berlin 1877, s. 13. -Ed.
12
da yasaklanm olmasna borluyum. Kutsal-Balama lkelerinin soydan geme brokratik nyarglarna saplanp kalmam herhangi bir kimse iin bu nlemin etkisi apak ortadayd: yasaklanan kitaplarn iki- kat fazla srm, uygulama gleri olmakszn yasaklar yaynlayan Berlinli efendilerin gszlklerinin gnna kmas. Aslnda mparatorluk hkmetinin iyilikseverlii, kk kitaplarmn benim gze alabildiimden ok yeni bask yapmasn salyor; metni gerektii gibi gzden geirecek zamanm yok ve ou kez, onu olduu gibi yeniden bastrmak zorunda kalyorum. Ama buna bir baka zellik daha ekleniyor. Bay Dhringin bu kitapta eletirilen sistemi ok geni bir teorik alan kapsar; ben onu her yerde izlemek ve onun grlerine kar kendi grlerimi karmak zorunda kalmtm. Bylelikle olumsuz eletiri olumlu bir duruma gelmi, polemik, Marksn ve benim temsil etmekte olduumuz diyalektik yntem ve komnist dnya grnn, hem de bir dizi olduka geni alanda, azok tutarl bir aklamas durumuna dnmt. Bizim grmz, ilk kez Marksn .elsefenin Sefaletinde ve Komnist Manifestoda ileri srlmesinden bu yana, Kapitalin yaynlanmasna dein yirmi yl sren bir [sayfa 47] kuluka dneminden geti; o zamandan beri giderek daha hzl bir biimde her gn daha geni evrelere yaylyor, yleki imdi, Avrupa snrlarnn ok tesinde, bir yanda proleterler ve te yanda taraf kayrmayan bilimsel teorisyenler bulunan btn lkelerde, dinleyici ve destek buluyor. yle grnyor ki, stelik Dhringin tezlerine kar birok bakmdan bu vesileyle verilen olumlu aklamalar yararna gereksiz bir duruma gelmi polemii bile kabul etmek zere, konu ile yeteri kadar ilgilenen bir kamuoyu var. Bu arada bir not: bu kitapta aklanan grlerin temelleri ve gelimesi ok byk lde Marksa ve ancak ok kk lde bana ilikin olduundan, kitabmn onun bilgisi dnda yazlmad kendiliinden anlalr. Ben btn elyazmasn baslmadan nce ona okudum, ve ekonomi zerindeki ksmda onuncu blm (Eletirel Tarih zerine) yazan da odur; ben yalnzca, byk bir znt duyarak, dsal nedenlerden tr bu blm biraz ksaltmak zorunda kaldm. Zaten bizim zel konularda her zaman birbirimize yardm etme alkanlmz vard. Bu bask, bir blm dnda, bundan ncekinin tpksdr. Bir yandan, kitapta birok deiiklik yapmak yolundaki isteim ne
13
denli byk olursa olsun, derinletirilmi bir gzden geirme iin zamanm yoktu. Marks tarafndan braklm elyazmalarn bask iin hazrlamak devim var ve bu i, btn baka ilerden ok daha nemli. Ve sonra, vicdanm herhangi bir deiiklii kabul etmiyor. Bu yapt, bir polemik yaptdr ve hasmma kar, onun hibir ey dzeltemedii yerde, kendi payma hibir ey dzeltmemek borcuyla ykml olduumu sanyorum. Ben yalnzca bay Dhringin yantna kar yant vermek hakkn isteyebilirdim. Ne var ki ben, bay Dhringin saldrma kar yazdklarn okumadm ve zel bir neden olmadka da okumayacam; teorik dzeyde ondan kurtulmu bulunuyorum. te yandan, o gnden bu yana, Berlin niversitesi tarafndan utan verici bir hakszla uram bulunduu iin, ona kar yaznsal savamn efendilik kurallarna daha da ok uymak gereini duyuyorum. [sayfa 48] Geri niversite, bunun cezasn grd: bay Dhringin retim zgrln, bilinen koullar altnda geri almaya raz olan bir niversite, gene bilinen koullar altnda, bay Schweningeri* kendisine zorla kabul ettirmelerine armamaldr. Aklamalar eklemekte saknca grmediim tek blm, nc ksmn ikinci blmdr: Teorik Bilgiler blm. Burada yalnzca tuttuum grn nemli bir noktasnn aklanmas szkonusudur ve hasmmn daha popler bir slup kullanmak ve fikirlerin birbirine balanmasn tamamlamak iin aba gstermemden yaknmasnn yeri yoktur. Aslnda, bunun bir d nedeni vard. Yaptn blmn (giriin ilk blm ile, nc ksmn birinci ve ikinci blmleri), .ranszcaya evrilmesi amacyla bamsz bir bror durumuna getirecek biimde, dostum Lafargue iin yeniden elden geirmitim ve .ranszca basknn bir talyanca ve bir de Polonya dilindeki baskya temel hizmeti grmesi zerine, Sosyalizmin topyadan Bilime Evrimi bal altnda bir Almanca bask kardm.** Bu sonuncusu, birka ay iinde bask yapt ve Rusa ve Danimarka dilinde de evirileri yaynland. Btn bu basklarda, yalnzca szkonusu blme baz eklemeler yaplmt ve zgn yaptn yeniden yaynlanmasnda, uluslararas bir nitelik kazanan
* Dr. Schweninger, 1881 ylndan beri Bismarckn zel hekimi idi ve bu nedenle 1884te niversiteye profesr atand. -Ed. ** Szkonusu yapt iin, bkz: topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993. -Ed.
14
daha sonraki metin yerine ilk metne sarlmay istemek, ukalalk etmek olurdu. Yaplm olmasn istediim teki deiiklikler, balca iki nokta ile ilgili. nce Morgann, anahtarn bize ancak 1877de verdii insanln ilkel tarihi ile. Ama, o zamandan beri, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Zrih 1884, adl yaptmda, bu arada elime geen bilgileri kullanmak frsatn bulduumdan, bu sonraki almaya iarette bulunmak yeter. kinci olarak, teorik doa bilimini ileyen ksm deitirmek isterdim. Bu ksmda byk bir aklama beceriksizlii [sayfa 49] egemendir ve bugn birok nokta daha ak ve daha belgin bir biimde anlatlabilirdi. Eer burada kendime baz dzeltmeler yapmak hakkn tanmyorsam, bundan tr bu dzeltmeler yerine kendi zeletirimi yapmaya daha da zorunluyum. Alman idealist felsefesinden bilinli diyalektii, onu doann ve tarihin materyalist anlay ile btnletirmek zere kurtaran, hemen hemen yalnzca Marks ve ben olduk. Ne var ki ayn zamanda, hem diyalektik hem de materyalist bir doa anlay, matematik ve doa bilimi ile ili-dl olunmasn gerektirir. Marks, drtba bayndr bir matematiki idi ama doa bilimlerini biz ikimiz de ancak para para, kesikli, dank bir biimde izleyebiliyorduk. Ancak, tecimsel ilerden ekilmem ve Londraya yerlemem bana zaman verdikten sonradr ki sekiz yl boyunca zamanmn en byk blmn bu ie vererek, matematik ve doa bilimlerinde, olanak lsnde, (Liebigin dedii gibi)* tam bir ses deiimi yaptm. Bay Dhringin szde doa felsefesi ile ilgilenme frsatn bulduum zaman, ite tam da bu ses deiimi ileminin ortasndaydm. Bu nedenle, tam teknik deyimi her zaman bulamamamdan ve teorik doa bilimi alannda genellikle belli bir yavalkla ilerlememden daha doal bir ey olamaz. Ama bir baka yandan, bu alanda henz rahat olmadm bilmenin bilinci beni saknml yapt: o zaman tantlanm olgular konusunda gerek dn yanllklar ya da o sralarda kabul edilmi bulunan teorilerin yanl bir sunuluu suunu, kimse bana ykleyemez. Bu bakmdan, yalnzca bilin* Tarmsal kimya irdelemesine giriinde, Liebig yle yazar: Kimya, ok hzl ilerlemeler yapyor ve treni izlemek isteyen kimyaclar, srekli bir ses deiimi durumu (tat de mue) iinde bulunuyorlar...... Justus von Liebig, Dies Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologie, 7. bask, Brunswick 1862, s. 26. -Ed.
15
meyen bir byk matematiki, benim kk iinde -1in onuruna kyarcasna suikastte bulunmu olduumdan Marksa mektupla yaknd.* [sayfa 50] Matematik ve doa bilimlerinde bu zetlemeyi yaparken, benim iin hi kukusuz, saysz deiikliklerin karkl arasndan, tarihte de olaylarn grnrdeki olumsalln dzenleyen ayn hareket yasalarnn; insan dncesi tarafndan gerekletirilen evrim tarihinde de k yolu oluturarak, yava yava dnen insanlarn bilin alanna giren ayn yasalarn: Hegelin ilk kez olarak geni bir tarzda, ama mistikletirilmi bir biim altnda gelitirdii ve bizim teki zlemlerimiz arasnda, bu mistik zarftan ekip karmak ve btn basitlikleri, btn genellikleri ile bilin alanna sokmak istediimiz yasalarn, doada kendilerini zorla kabul ettirdiklerinden btnde hibir kukum olmadna gre ayrntda gven getirmek szkonusuydu. Eski doa felsefesinin, gerek deer ve verimli tohumlar olarak ierdii her eye karn,** bizi doyuramad akt. Bu yaptta ayrntl [sayfa 51] biimde aklam bulunduum gibi doa felsefesi, zellikle hegelci biimi altnda, doada zaman iinde bir evrim, bir ardarda geli deil yalnzca bir yanyana konulu grme
* Amerikada yaayan sosyal-demokrat H. W. .abain, 6 Kasm 1880 gn, Marksa yle yazmt: Her ne denli Bay Engels, birok durumda private -1in kesin matematik ilemlerin zorunlu sonucu olduunu dnyorsa da, gerein sk felsefi teorisi anlamnda, private -1 kavramnn mantksal bir ucube olduunu anmsatmak gerek, nk olumsuz bir varoluu bilmek, dpedz olanakszdr... -Ed ** Dncesiz Karl Vogtular srs ile birlikte, eski doa felsefesine saldrmak, onun tarihsel anlamn deerlendirmekten ok daha kolaydr. Eski doa felsefesi, nemli bir anlamszlk ve dlem pay ierir, ama ayn adaki grgc (empiriste) doalclarn felsefi-olmayan teorilerinden daha ok deil; ve evrim teorisinin yaylmasndan bu yana, eski doa felsefesinin de hayli anlam ve bilgi ierdii anlalyor. Byle olduu iindir ki Haeckel, Treviranus ve Okenin deerini kabul etmekte yerden ge dein haklyd. [Bkz: Drdnc Konferans: Ernst Haeckel, Goethe ve Okene gre Evrim Teorisi, Natrliche Schpfungsgeschichte.... 4. bask, Berlin 1873, s. 83-88.] lkel smks maddesi ve ilkel kabarcyla Oken, biyolojide kendisinden sonra protoplazma ve hcre olarak kefedilen eyi, konut (postulat) olarak koyar. Hele Hegele gelince, o birok bakmdan, temellerinde bir g yerekimi gc, yzebilme gc, elektrik kontak gc vb., ya da eer bu olanakszsa, bilinmeyen bir tz, ksal tz, sal tz, elektrik tz vb. varsaydklar zaman, btn anlalmam olaylar akladklarna inanan grgc adalarndan ok ilerdedir. Sanal tzler imdi aa yukar ortadan kaldrld ama Hegel tarafndan savalan glerin arlatanl, rnein Helmholtzun 1869 Irnsbruck sylevinde, kendini sk sk gstermeye sevine sevine devam ediyor (bkz: Helmholtz, Populre Vorlesungen, II. fasikl, 1871, s. 190). [Bkz: Engels, Hareketin Temel Biimleri, Doann Diyalektii.] ngilterenin an ve zenginlie boduu Newtonun 18. yzyl .ranszlarndan mdevver tanrlatrlmas karsnda Hegel, Almanyann alktan ldrd Keplerin, modern gk cisimleri
16
kusuruna sahipti. Bu, bir yandan yalnzca tine (esprit) tarihsel bir gelime tanyan hegelci sistemin kendisinin, ama te yandan da o zamanki doa bilimlerinin genel durumunun sonucuydu. Bylece Hegel, daha nce nebula (bulutsu) teorisi ile gne sisteminin douunu ve dnyann dnnn sulardaki gel-git yznden yavalamas bulgusuyla da bu sistemin sonunu aklam bulunan Kantn ok gerisine dyordu.* Ensonu benim iin, diyalektik yasalar kurgu aracyla doaya sokmak deil ama onlar orada bulmak ve oradan karmak szkonusu olabilirdi. Bununla birlikte bu i, eer buna tutarl bir biimde ve her zel alan iin giriilirse, bir dev iidir. Egemenlik altna alnmas gereken alann hemen hemen sonsuz derecede byk olmas bir yana, ayrca btn bu alan zerinde doa biliminin kendisi ylesine gl bir altst olma sreci iine girmi bulunuyor ki hatta btn bo zamann bu i iin kullanan bir kimse tarafndan bile g izlenebilir. Oysa, Karl Marksn lmnden sonra zamanm, en geciktirilmez devler tarafndan alnmt, ve iime ara vermek zorunda kaldm. Durum deiene dein bu kitapta verilen bilgilerle yetinmesin ve kacak bir frsatn bana elde edilen sonular bir araya getirme ve onlar belki de Marks tarafndan braklm son derece nemli matematik elyazmalar ile birlikte yaynlama olanan salamasn beklemem gerekiyor.** [sayfa 52] Bununla birlikte, teorik doa bilimindeki gelimenin almam, byk bir blm bakmndan ya da btnyle gereksiz klmas olanakl. nk, teorik doa bilimine, ynsal olarak biriken salt grgcl (empirique) bulgular bir dzene koyma basit zorunluluu tarafndan zorla kabul ettirilen devrim ylesine byk ki en
(yldzlar) mekaniinin gerek kurucusu olduunu ve nevtoncu evrensel ekim yasasnn, daha nce Keplerin yasas iinde ve hele ncsnde aka bulunduunu vurgulad. Hegelin Doa .elsefesi, s. 270 ve eklerinde birka basit denklem aracyla gsterdii ey (Hegels, Werke, 1842, c. VII, s. 98 ve 113-115), Gustav Kirchhoffun yaptnda, en yeni matematik mekaniin sonucu olarak yeniden ortaya kyor; Matematik .izik Dersleri, 2. bask, Leipzig 1877, s. 10, hem de znde ilk olarak Hegel tarafndan amlanan biime benzer basit bir matematik biim altnda. Modern komnizm karsnda topyaclar neyse, bilinli olarak diyalektik doa bilimi karsnda doa felsefecileri de odur. [..E.] * Kant, kendi nebula teorisini 1755 ylnda Knigsberg ve Leipzigde adsz olarak kan bir yaptta aklamtr: Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels... Ed. ** Engels burada, Doann Diyalektiini haber veriyor. Marksn, 1.000 sayfay akn matematik elyazmalar, yakn zamanlarda yaymlanmtr. -Ed.
17
dikkafal grgcy bile doal srelerin diyalektik nitelii zerine gitgide daha ok bilin sahibi olmaya zorluyor. Eski sert kartlklar, ak ve almaz ayrm izgileri, gitgide ortadan kalkyor.* Son gerek gazlarn bile svlamasndan, bir cismin sv ve gaz biimlerinin birbirinden ayrdedilmez bir duruma getirilebileceinin gsterilmesinden sonra, kelekleme durumlar, eski mutlak niteliklerinin son kalntsn da yitirmi bulunuyorlar. Tam gazlarda, gaz molekllerinin hareket hzlarnn karelerinin, eit scaklkta, molekl arlklaryla ters orantl olduklar yolundaki kinetik-gazlar teorisinin nerisiyle, scaklk da dorudan doruya hareketin arasz olarak llebilir biimleri dizisi iine giriyor. Daha on yl nce, hareketin daha yeni bulunmu olan byk temel yasas, enerjinin basit saknm yasas olarak, hareketi yoketme ve yaratma olanakszlnn yaln anlatm olarak, yani yalnzca nicel ynnden kavranmt: ama gitgide bu olumsuz anlatm, yerini enerjinin dnm olumlu anlatmna brakyor ki bu anlay iinde, srecin nitel ynnn ilk kez hakk veriliyor ve doast yaratcnn son ans da snyor. Hareket miktarnn (enerji denilen ey), (mekanik g denilen) kinetik enerji durumundan elektrie, scakla, potansiyel konum enerjisine, vb. ve bunlarn da kinetik enerji durumuna dnt zaman deimedii dncesinin artk bir yenilik olarak tlenmeye gereksinmesi yoktur; bu dnce, dnm srecinin, bilgisi btn doa bilgisini kapsayan o byk temel srecin, imdi ierik ynnden daha zengin bir irdelenmesine salam bir temel hizmeti gryor. Ve biyoloji, evrim teorisi [sayfa 53] nda gelimeye baladndan beri, organik doa alannda sert snflandrma snrlarnn birbiri ardna, eridii grld; hemen hemen hi bir snflandrmaya girmeyen arac halkalar gnden gne artyor, daha zenli bir irdeleme, organizmalar bir snftan tekine atyor ve hemen hemen bir inan konusu haline gelmi bulunan ayrdedici belirtiler mutlak deerini yitiriyor; imdi yumurtlayan memelilerimiz ve hatta, eer haber dorulanrsa, drt ayak zerinde yryen kularmz var.**
* Burada, 1869da gazlarn kritik durumunu irdeleyen ngiliz fiziki Thomas Andrewsun, 1877de oksijenin younlatrlabilir olduunu tantlayan .ransz fiziki Louis-Paul Cailletetnin ve gazlarn svlamasna alan svireli fiziki Raoul Pictetnin almalar szkonusudur. -Ed. ** Birinci durumda, Ornitornik (Avusturalyada yaayan, rdek gagal bir tr memeli hayvan -.), ikinci durumda ise Arkeopterix (ikinci an ikinci dneminde yaam, bir tavuk iriliinde, baz srngen nitelikleri gsteren, bilinen ilk ku) szkonusu. -Ed.
18
Eer Virchow, bundan yllarca nce, hcrenin bulunmas zerine hayvan bireyin birliini, bilimsel ve diyalektik olmaktan ok ilerici bir biimde, bir hcre devletleri federasyonlar biiminde datmak zorunda kaldysa,* bugn de yksek derecedeki hayvanlarn bedenlerinde amipler gibi dolaan beyaz kan yuvarlarnn bulunmasyla daha da karmak bir durum alan hayvan (dolaysyla insan) bireylii kavram karsnda bulunuyoruz. Ama modern alarn teorik doa bilimine snrl metafizik niteliini veren ey de, ite o uzlamaz ve zlmez olarak tasarlanan taban tabana kartlklar, ayrm izgileri ve zorla saptanm snf ayrmlardr. Bu kartlk ve ayrmlarn doada elbette varolduklarn ama ancak grece bir geerlilikle varolduklarn; buna karlk, onlara yklenen o mutlak deimezlik ve deerin doaya yalnzca bizim dncemiz tarafndan yklendiini kabul etmek: ite doann diyalektik anlaynn z. Doa biliminde biriken olgularn basks altnda bu anlaya varmak olanakldr; ama eer bu olgularn diyalektik niteliine diyalektik dnce yasalar bilinciyle yanalrsa, bu anlaya daha kolay varlr. Herhalde, doa bilimi ylesine gelimeler gerekletirmitir ki artk diyalektik bireimden kurtulamaz. Doa bilimi, eer deneylerinin iinde bireimletii sonularn kavramlardan baka bir ey olmadn; [sayfa 54] kavramlarla i grme sanatnn ne doutan geldiini, ne de her gnk olaan bilinle elde edildiini ama gerek bir dnce, doann grgcl aratrmasndan ne daha ok, ne de daha az uzun bir grgcl tarihe sahip gerek bir dnce gerektirdiini unutmazsa, bu ite kolaylklar kazanacaktr. Doa bilimi, bir yandan kendi dnda ve kendi stnde geinen her trl ayr doa felsefesinden ve te yandan ngiliz grgcln kalt olan kendi z snrl dnce ynteminden, ite ancak felsefenin iki bin be yz yllk evrim sonularn zmlemeyi renerek kurtulacaktr.
Londra, 23 Eyll 1885
* Virchow: Vorlesungen ber Patyologie, c. I: Die Cellular- Pathologie in Ihrer Begrndung auf physiologische und pathologische Gewebelehre, 3. bask, Berlin 1862 , s. 15-16. -Ed.
19
III Bu yeni bask, ok nemsiz baz biem deiiklikleri dnda, bir nceki basknn tpksdr. Yalnzca bir blme, ikinci ksmn Eletirel Tarih zerine balkl onuncu blmne, aadaki nedenlerle, baz nemli eklemeler yapmakta saknca grmedim. Daha nce ikinci basknn nsznde de belirtmi bulunduum gibi bu blm, zsel olarak Marksn elinden kmtr. Bir gazete iin hazrlanan ilk versiyonunda Marksn elyazmasn, zellikle Dhringin tezlerinin eletirisinin yerini daha ok iktisat tarihi zerindeki kiisel aklamalara brakt yerlerde, nemli lde, ksaltma zorunda kalmtm. Ama bunlar, tam da elyazmasnn bugn bile canl ve en srekli yarar salayan blmn oluturan aklamalardr. Kendimi, Marksn Petty, North, Locke, Hume gibi kimseleri, klsik ekonominin oluumu iinde yerli yerlerine koyduu paralar ve daha nemlisi Quesnaynin Tableau conomiqueini, btn modern iktisat iin zmlenemez kalan o sfenks bilmecesini aydnla karma biimini, olanakl olduunca tam ve szc szcne bir biimde vermek zorunda sayyorum. Buna karlk, salt bay Dhringin yaptlarna gndermede bulunan paralar, fikirlerin ak izin verdii [sayfa 55] lde, bir yana brakld. Bunun dnda, bu yaptta sunulan grlerin, bir nceki baskdan bu yana, dnyann btn uygar lkelerinde, bilim dnyasnn ve ii snfnn bilincini davuran yaynlardaki yaygnlama biiminden son derece honut olabilirim. [sayfa 56]
Londra, 23 Mays 1894
20
GR
GENEL DNCELER
BRNC BLM
MODERN SOSYALZM, ierii bakmndan, her eyden nce bir yandan modern toplumda varlkllar ile varlkszlar, cretliler ile burjuvalar arasnda egemen olan snf kartlklarnn, te yandan da retimde egemen olan anarinin bilincine varmann rndr. Ama, teorik biimi bakmndan, balangta 18. yzyl .ransasndaki byk Aydnlanma a filozoflar tarafndan konulan ilkelerin daha gelimi ve daha tutarl olmak isteyen bir uzants olarak ortaya kar. Her yeni teori gibi, kkleri ekonomik olgularn derinliklerine dald lde, ilkin daha nce varolan dnler temeline balanmak zorunda kalmtr. .ransada, gelmekte olan devrim konusunda kafalar aydnlatan byk adamlarn kendileri de son derece byk devrimciler olarak grnyorlard. Ne trden olursa olsun, hibir d yetke tanmyorlard. Din, doa anlay, toplum, [sayfa 59] devlet rgt, her
23
ey, amansz bir eletiriden geirildi; her ey, ya us mahkemesi nnde varoluunu dorulamak, ya da varolmaktan vazgemek zorunda kald. Dnen us, her eye uygulanacak tek ve esiz l oldu. Bu dnem, Hegelin dedii gibi, nce insan beyni ile onun dncesi tarafndan bulunan ilkelerin btn insan eylem ve topluluklarna temel hizmeti grmeleri anlamnda, daha sonra da bu ilkelerle eliki durumunda bulunan gerekliin aslnda tepeden trnaa ters evrilmesi gibi daha geni bir anlamda, dnyann kafas stne konulduu dnem oldu.* Toplum ve devletin btn eski biimleri, btn eski geleneksel fikirler, usd ilan edildi ve bir yana atld; dnya o zamana dein yalnzca nyarglarla ynetilmiti; gemie ilikin olan her ey, ancak acma ve kmsemeye deerdi. Ensonu gn douyordu; bundan byle boinan, hakszlk, ayrcalk ve bask; sonsuz doruluk, sonsuz adalet, doa zerine kurulu eitlik ve insann devredilmez haklar tarafndan silinip sprlecekti. Bugn usun bu egemenliinin, burjuvazinin lkselletirilmi egemenliinden baka bir ey olmadn; lmsz adaletin, gereklemesini burjuva adaletinde bulduu; eitliin, yasa nnde burjuva eitliine vardn; insann temel haklarndan biri olarak ... burjuva mlkiyetin ilan edildiini ve ussal devletin, Rousseaunun toplum szlemesinin, dnyaya ancak bir burjuva demokratik cumhuriyeti biimi altnda geldiini ve ancak o biimde gelebilecek [sayfa 60] olduunu biliyoruz. 18. yzyln byk dnrleri de, kendi alarnn kendileri iin saptad engelleri, ncellerinin hibirinden ok aamazlard. Ama feodal soyluluk ile burjuvazi arasndaki kartln yan* te .ransz Devrimi zerine olan para: Hukuk fikri, hukuk kavram birdenbire deer kazanyor ve buna kar, eski hakszlk yn direnemiyordu. Hukuk fikri zerindedir ki imdi bir Anayasa ykseliyor ve artk her eyin bu temele dayanmas gerekiyordu. Gne gkkubbede parlad ve gezegenler onun evresinde dnd gnden beri, insann ba, yani fikir zerinde dikeldii ve gereklii, fikrine gre kurduu grlmemiti. Usun dnyay ynettiini ilk olarak Anaxagoras sylemiti: ama oradan, fikrin tinsel gereklii ynetmesi gerektiini kabul etmeye, insan ancak imdi varm bulunuyor. Bylece bu, gz kamatrc bir gn douu oldu. Btn dnen varlklar bu a hep birlikte kutsad. Tanrsaln acun ile uzlamas sanki ilk kez grlyormu gibi, o ada yksek bir heyecan hkm srd, bir ruh cokunluu btn dnyay titretti. (Hegel, Tarih .elsefesi, 1840, s. 535). Muteveffa profesr Hegelin devrimci rgtlerinin temsil ettii genel tehlikeye kar anti-sosyalist yasay harekete geirmenin tam da sras deil mi? [topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm iin Engelsin notu.]
24
sra, smrenler ile smrlenler, aylak zenginler ile alan yoksullar arasnda evrensel kartlk vard. Ve burjuvazinin temsilcilerine, kendilerini zel bir snfn deil ama ac eken tm insanln temsilcileri olarak gsterme olanan salayan ey de ite bu durum oldu. Dahas var. Burjuvazi, douundan balayarak, kartnn arl altndayd cretliler olmakszn kapitalistler varolamazlar ve ortaa loncalar burjuvazisinin modern burjuva durumuna geldii lde, loncalar kalfas ile zgr gndeliki de proleter durumuna geliyordu. Ve hatta genel olarak, soylulua kar savamda burjuvazi, ayn zamanda o adaki eitli emeki snflarn karlarnn da temsilcisi olduunu ileri srebiliyorduysa da, gene de her byk burjuva hareketinde, modern proletaryann az ok gelimi nceli olan snfn bamsz hareketlerinin kendini gsterdii grld. Almanyada Reform ve Kyller Sava dneminde Thomas Mnzer eilimi; byk ngiliz devriminde eitletiriciler; byk .ransz devriminde Babeuf gibi. Daha gelimesinin ilk basamanda olan bir snfn bu devrimci ayaklanmasna karlk den teorik belirtiler de vard: 16. ve 17. yzyllarda, lksel (ideal) bir toplumun dlksel (topik) betimlemeleri;* 18. yzylda da, daha o zamandan aktan aa komnist teoriler (Morelly ve Mably). Eitlik istemi artk siyasal haklarla snrlanmyordu; eitlik, bireylerin toplumsal durumunu da kapsamalyd; ortadan kaldrlmas gereken ey, artk yalnzca snf ayrcalklar deil, snf ayrlklarnn ta kendisiydi. Yeni retinin ilk grnm, bylece Ispartaya yknen ileci (asctique) bir komnizm oldu. Sonra byk topyac geldi: Burjuva eilimin proleter ynelim yannda henz belirli bir arlk tad Saint-Simon; .ourier ve Owen: Bu sonuncusu [sayfa 61], en gelimi kapitalist retim lkesinde ve bu retimin dourduu elikilerin etkisi altnda, dorudan doruya, .ransz materyalizmine balanarak, snf ayrmlarnn ortadan kaldrlmas zerindeki nerilerini sistemli olarak gelitirdi. Bunlarn her nde de ortak olan ey, tarihin bu arada meydana getirdii proletaryann karlarnn temsilcileri olarak grnmemeleridir. Aydnlanma a filozoflar gibi bunlar da, belirli bir snf deil ama tm insanl kurtarmak isterler. Onlar gibi,
* Thomas Moreun, 1516 yihnda yaymlanan topyasi ile Campanellanin 1613 ylnda yaymlanan Gne Kenti szkonusudur. -Ed.
25
usun ve lmsz adaletin kralln kurmak isterler. Ama onlarn krall ile Aydnlanma a filozoflarnn krall arasnda dipsiz bir uurum var. Bu filozoflarn ilkelerine gre rgtlenmi olan burjuva dnyas da usd ve adaletsizdir ve bu nedenle mahkum edilmeli ve feodalizm ve daha nceki teki toplumsal durumlarla ayn torba iine konmaldr. Eer imdiye dein gerek us ve adalet dnyada egemen olmamsa, bunun nedeni, onlarn henz tastamam bilinmemi olmasdr. Eksik olan ey, imdi gelmi ve gerei grm bulunan deha sahibi bireyin ta kendisiydi; onun imdi gelmi, gerein tam da imdi grlm olmas, tarihsel geliim zincirinin, kanlmaz bir olay olarak, zorunlu sonucu deil, basit bir ans eseridir. Deha sahibi birey, pekala 500 yl nce de doabilir ve insanl 500 yllk yanlg, savam ve acdan esirgeyebilirdi. Bu gr biimi, zsel olarak btn ngiliz ve .ransz sosyalistleri ile Weitling dahil, ilk Alman sosyalistlerinin gr biimidir. Sosyalizm mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adaletin davurumudur ve kendi z gc aracyla dnyay fethetmesi iin bulgulanmas yeter; mutlak doruluk olarak zamandan, uzaydan ve insan tarihinin gelimesinden bamszdr; bulgulanmasnn tarihi ve yeri, yalnzca raslantya baldr. Byle olduu iin mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adalet, her okul kurucusu ile birlikte deiir ve her okul kurucusuna zg mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adalet tr, onun znel anlna (mdrikesine), yaam koullarna, bilgi ve dncesinin oluma derecesine [sayfa 62] bal olduundan, bu mutlak doruluklar atmasnn tek olanakl zm, bunlarn birbirini ypratmasdr. Bundan, bugn bile, gerekte .ransa ve ngiltere sosyalist iilerinden ounun kafasnda egemen olan sosyalizm gibi ortalama bir semeci sosyalizm trnden baka bir ey kamazd: iine eitli mezhep kurucularnn eletirel gzlemlerinin, ekonomik savlarnn ve gelecekteki toplum konusundaki betimlemelerinin girdii ok byk bir ayrtlar (nanslar) eitlilii kabul eden bir karm; ve her biletiren e iinde, belginliin sivri keleri, tartmalar boyunca, dere iindeki akllar gibi ne denli ok yasslarsa, bu karm o denli kolay oluur. Sosyalizmi bir bilim durumuna getirmek iin, nce onu gerek bir alan zerine yerletirmek gerekiyordu. Bununla birlikte, 18. yzyl .ransz felsefesi yannda ve onun arkasndan, modern Alman felsefesi domu ve en gelimi biimini
26
Hegelde bulmutu. Hegelin en byk deimi, en yksek dnce biimi olarak diyalektie dnmek oldu. lka Yunan filozoflarnn hepsi doutan en yksek derecede doal diyalektikilerdi ve aralarnda en ansiklopedik zeka olan Aristoteles, diyalektik dncenin en zsel biimlerini daha o zamandan irdelemiti. Buna karlk modern felsefe, diyalektiin orada da parlak temsilcileri (rnein Descartes ve Spinoza) bulunmasna karn, zellikle ngiliz etkisi altnda, 18. yzyl .ranszlarn da, hi deilse salt felsefi yaptlarnda hemen hemen ayrklamasz egemenlii altna alan ve metafizik denilen dnce biimi iine batt. Gerek anlamyla felsefe dnda, gene de 18. yzyl .ranszlar, diyalektik bayaptlar verecek durumdaydlar; yalnzca Diderotun Rameaunun Yeeni ile Rousseaunun nsanlar Arasnda Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine Sylevini anmsatacaz. Burada ksaca, iki yntemin zne deinelim; ilerde bu konuya ayrntl bir biimde gene geleceiz. Doay, insan tarihini ya da kendi z kafa etkinliimizi dncenin incelemesi altna koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu [sayfa 63] biimde kalmad ama her eyin hareket ettii, deitii, olduu ve yokolduu sonsuz ve karlkl ilikiler ve etkiler yuma tablosudur. Demek ki iinde ayrntlarn henz azok silindii genel tabloyu gryoruz; hareket eden, geen ve birbirine balanan eyin kendisinden ok harekete, birinden tekine geilere, balantlara dikkat ediyoruz. Dnyay dnmenin bu ilk, doal, ama aslnda doru biimi, antik Yunan filozoflarnn dnme biimidir ve onu aka ilk formle eden de Herakleitos olmutur: Her ey hem kendisidir, hem de deildir, nk her ey akar, her ey srekli dnme, olu ve yokolu durumundadr. Ama bu gr biimi olaylar btnnn sunduu tablonun genel niteliini ne denli doru bir biimde kavrarsa kavrasn, gene de bu genel tabloyu meydana getiren ayrntlar aklamaya yetmez ve onlar aklamaya yetenekli olmadmz srece, genel tablo zerinde ak bir dnce sahibi de olamayz. Bu ayrntlar bilmek iin, onlar doal ya da tarihsel balantlarndan ayrmak ve nitelikleri, zel neden ve sonular vb. iinde irdelemek zorundayz. Bu en bata, doa bilimi ile tarihsel aratrmann grevidir; bu aratrma dallar, Yunanllar nce gere toplama zorunda olduklarna gre, klsik a Yunanllarnda ok yerinde nedenlerle ancak ikincil bir yer tutuyordu. Eletirici incelemeye, snflara, ta-
27
kmlara, trlere gre karlatrma ya da blmeye geebilmek iin, nce doal ya da tarihsel verileri, belli bir noktaya dein toplam olmak gerekir. Gerek doa biliminin ana izgileri, ancak skenderiye dnemi Yunanllar ve daha sonra ortaada Araplar tarafndan gelitirilmitir; gerek bir doa bilimine bir kez daha, ancak o tarihten sonra, bu bilimin durmadan artan bir hzla gelitii 15. yzyln ikinci yarsnda raslanr. Doann tekil paralarna blnmesi, eitli doal sre ve nesnelerin belirli snflara ayrlmas, organik cisimlerin i yapllarnn anatomik ynlerinin eitlilii iinde irdelenmesi: doann bilinmesinde son drt yzyln bize getirdii byk ilerlemelerin temel koullar, ite bunlard. Ama bu yntem bize, doal nesne ve sreleri tek balarna, byk [sayfa 64] genel balant dnda, bunun sonucu hareketleri iinde deil, hareketsizlikleri iinde; zsel bakmdan deiken eler olarak deil, deimez eler olarak; yaamlar iinde deil, lmleri iinde yle byle kavrama alkanln da geirdi. Ve Bacon ile Locke sayesinde bu gr biimi, doa biliminden felsefeye getii zaman, son yzyllarn zgl darkafalln, metafizik dnce biimini meydana getirdi. Metafiziki iin eyler ve onlarn dncedeki yanslar olan kavramlar, biri tekinden sonra ve teki olmakszn dikkate alnacak deimez, eilip bklmez, her zaman tpk kalan, yaltk irdeleme konulardr. Metafiziki orta terimler olmakszn, yalnzca antitezler aracyla dnr: evet evet, hayr hayr der; bunun tesine geen ey metelik etmez. Ona gre, bir ey ya var ya da yoktur; bir ey ayn zamanda hem kendisi, hem de bir bakas olamaz. Olumlu ile olumsuz birbirlerini mutlak olarak dtalarlar; neden ve sonu da ayn derecede sert bir biimde birbirlerine kar gelirler. Eer bu dnce biimi, bize ilk bakta son derece usayatkn grnyorsa bunun nedeni, bu dnce biiminin saduyu denilen eyin dnce biimi olmasdr. Ama kendi drt duvarnn zavall alannda kapanp kald srece bu arkada, ne denli saygdeer olursa olsun, geni aratrma dnyasna atlmay gze ald andan balayarak saduyu bsbtn alacak servenlerle karlar ve metafizik gr biimi, boyutlar konunun niteliine gre deien geni alanlarda ne denli dorulanm ve ne denli zorunlu olursa olsun, her zaman, er ya da ge, tesinde dar, snrl, soyut bir duruma geldii ve zlemez elikiler iinde kendini yitirdii bir engele arpar; bunun nedeni, tekil nesneler karsnda onlarn balantlarn; tekil
28
nesnelerin varlklar karsnda,onlarn olu ve yokolularn; hareketsizlikleri karsnda, hareketlerini unutmasdr; aalar, onun orman grmesini engeller. Gnlk gereksinmeler bakmndan, rnein bir hayvann yaayp yaamadn biliyor ve kesinlikle syleyebiliyoruz; ama daha belgin bir irdeleme bize, bu sorunun bazan en kark sorunlardan biri olduunu gsterir ve bir ocuu annesinin [sayfa 65] karnnda ldrmenin canakyma olduu ussal snr bulmak iin bouna abalayan hukukular bunu ok iyi bilirler; ve lm ann saptamak da ayn derecede olanakszdr, nk fizyoloji, lmn tek ve bir anlk bir olay deil, ama ok uzun sreli bir sre olduunu gstermektedir. Ayn biimde, her organik varlk, her an, hem ayn, hem ayn-olmayan eydir; her an, yabanc maddeleri zmler ve baka yabanc maddeleri dar atar, her an bedenindeki hcreler yok olur ve yeni hcreler oluur; azok uzun bir zaman sonunda, bu bedenin maddesi tamamen yenilenir, baka madde atomlar ile deitirilir; yleki her organik varlk hem hi deimez, hem de bir bakasdr. eylere biraz yakndan baknca, bir elikinin olumlu ve olumsuz gibi iki kutbunun, kart olduklar kadar ayrlmaz da olduklarn ve btn antitez deerlerine karn, karlkl olarak birbirlerine kartklarn; ayn biimde, neden ve sonucun, ancak zel bir duruma uygulandklarnda geerlii bulunan kavramlar olduklarn, ama bu zel durumu, dnyann btn ile genel balants iinde dnmeye baladmz andan balayarak, bu kavramlarn, neden ve sonularn srekli olarak yer deitirdiklerini, imdi ya da burada sonu olann, baka yerde ya da daha sonra neden, ve vice versa* durumuna geldii evrensel karlkl etki grnm iinde birletiklerini, birbirlerine dntklerini de grrz. Btn bu srelerin, btn bu dnce yntemlerinin hibiri, metafizik dnce erevesine girmez. Nesneleri ve onlarn kavramsal yanslarn, zsel olarak balantlar, zincirlemeleri, hareketleri, doular ve sonlar iinde kavrayan diyalektik iinse, tersine, yukarda sz edilen sreler, onun kendine zg davran biiminin birer dorulanmasdr. Doa, diyalektiin deneme tezgahdr ve modern doa bilimi onuruna, onun bu deneme tezgah iin her gn artan zengin bir olgular hasad salayarak, bylece doada her eyin, son zmlemede, metafizik olarak deil diya* Tersine -.
29
lektik olarak olup bittiini, doann durmadan yinelenen bu evrimin sonsuz [sayfa 66] tekdzelii iinde hareket etmeyip, gerek bir tarih geirdiini tantladn sylemeliyiz. Burada, herkesten nce, bugnk btn organik doann, bitkilerin, hayvanlarn ve dolaysyla insann da, milyonlarca yl sren bir evrim srecinin rn olduu tantlayarak, doann metafizik anlayna en byk darbeyi indirmi bulunan Darwini anmak gerek. Ama imdiye dein diyalektik biimde dnmeyi renmi bulunan bilginler parmakla saylabilecek denli az olduu iin, bulunan sonular ile geleneksel dnce biimi arasndaki atma, bugn doa bilimleri teorisinde egemen olan ve retmenler ile rencileri, yazarlar ve okurlar umutsuzlua dren o byk karkl aklar. Evrenin, onun ve insanln evriminin olduu gibi, bu evrimin insanlarn beynindeki yansmasnn da doru bir biimde kavranmas, yleyse ancak olu ve yokoluun, ilerleyen ve gerileyen deiikliklerin evrensel karlkl etkilerini srekli olarak gznnde tutarak, diyalektik yoldan olanakldr. Ve modern Alman felsefesi de, kendini ite hemen bu ynde gsterdi. Kant, mesleine, Newtonun kararl gne sistemini ve onun bir kez o nl ilk hareket olduktan sonra sonsuz sresini, gnein ve btn gezegenlerin dn durumunda bulunan nebula ynndan doduu biimindeki tarihsel bir sre biimine dntrerek balad. Ve o bundan, daha o zamandan, domu olduuna gre gne sisteminin bir gn zorunlu olarak lmesi gerektii sonucunu karyordu. Bu gr, bir yarm yzyl sonra Laplace tarafndan matematik olarak dorulanm ve bir yzyl sonra da spektroskop, evrende eitli younluk derecelerinde bulunan bu trl akkor durumunda gaz ynlarnn varln gstermitir.* Bu modern Alman felsefesi doruunu, ilk kez olarak btn [sayfa 67] doa, tarih ve tin dnyasnn srekli bir hareket, srekli bir deime, srekli bir dnm ve evrim iine girmi bir sre biiminde kavrayan ve bu hareket ile bu evrimin i balantsn gstermeye girien Hegel sisteminde buldu ve Hegel sisteminin byk
* Laplacein yapt: Acun Sisteminin Sergilenmesi, 1795-1796da yaynland. Evrende akkor durumunda bir gaz tznn varoluu, 1859da Kirchhoff ve Bunsen tarafndan bulgulanan spektral zmleme (tayf zmlemesi) yntemlerinden yararlanarak, 1864 ylnda ngiliz gkbilimci William Higgings tarafndan tantland. Bkz: Antonio Secchi, Die Sonne..., Brunswick 1872, s. 787, 789-790. -Ed.
30
deimi de budur. Bu adan insanlk tarihi, artk olgunlua varm felsefi us mahkemesi nnde hepsi de ayn biimde hkm giymesi gereken ve olanakl olduunca abuk unutulmasnda yarar bulunan anlamsz zorbalklarn kaotik bir karm olarak deil, insanln kendisinin evrimlenebilen sreci olarak grnyordu; ve imdi dncenin, bu srecin tm dolambalar arasndan yava ilerleyiini izlemek ve onda, btn grnr olumsallklar arasnda, yasalarn varln gstermek gibi bir grevi vard. Hegelin bu sorunu zmemi olmasnn burada pek nemi yok. Onun a aan baars, bu sorunu koymu olmasdr. Bu sorun hi kimsenin, hibir zaman tek bana zemeyecei sorunlardandr. Hegel Saint-Simon ile birlikte ann en ansiklopedik kafas olmasna karn, gene de nce kendi z bilgilerinin zorunlu olarak kstl genilii, sonra ann bilgi ve grlerinin ayn biimde kstl genilik ve derinlii ile snrlyd. Ama bir nc zellii daha hesaba katmak gerek. Hegel idealistti, yani kafasndaki fikirleri, gerek ey ve srelerin azok soyut yanslar olarak grecek yerde tersine, nesneler ile nesnelerin gelimesini, dnya varolmadan nce bilinmeyen bir yerde varolan ideanin gereklemi yaln kopyalar olararak gryordu. Bundan tr her ey baaa konulmu ve dnyann gerek balants tamamen tersine evrilmiti. Ve Hegel, birok zel ilikiyi byk bir doruluk ve deha ile kavram bulunmasna karn, yukardaki nedenler ayrntnn da ou kez yrtk yamamaya, oyuna, yapmaa, szn ksas gerein bozulmasna dnmesini kanlmaz klyordu. Hegel sistemi, bu niteliiyle byk bar baarszlk olmutu trn sonuncusu olmasna karn. Gerekten, her zaman onulmaz bir i elikinin acsn ekmiyor muydu? Bir yandan, zsel konutu (postulat), [sayfa 68] insanlk tarihinin, nitelii gerei, entelektel sonunu szde mutlak bir doruluun bulgulanmasnda bulamayacak evrimlenebilir bir sre olduu yolundaki tarihsel anlayt; ama te yandan, bu mutlak doruluk kitabnn ta kendisi olduunu ileri sryordu. Her eyi kapsayan ve hep ayn kalan bir doa ve tarih bilgisi sistemi, diyalektik dncenin temel yasalar ile eliki durumundadr; bununla birlikte, bu, d dnyann genel matematik bilgisinin kuaktan kuaa dev admlaryla yryebilmesini hibir zaman dtalamaz, tersine ierir. Gemiteki Alman idealizmine zg tam bozulma bir kez kavrandktan sonra, ister istemez materyalizme dnmek gerekiyor-
31
du, ama dikkat edelim 18. yzyln katksz metafizik, salt mekanik materyalizmine deil. Btn nceki tarihin o yalnkat, o bnce devrimci bir biimde knanmas karsnda modern materyalizm, tarihte insanln evrim srecini grr ve grevi de bu srecin hareket yasalarn bulmaktr. 18. yzyl .ranszlarnda olduu denli Hegelde de egemen olan ve doay hep ayn kalan ve Newtona gre lmsz gksel cisimler, Linnye gre ise deimez organik varlklarla dar evrimler biiminde hareket eden bir btn olarak dnen doa anlay karsnda modern materyalizm, tersine, doa biliminin, doann da zaman iinde bir tarihi olduu yolundaki modern ilerlemelerinin bireimini yapar; gksel cisimler, orada uygun koullar iinde yaamaya yetenekli canl varlklar olarak doarlar ve lrler ve dolam evrimleri, kabul edilebildikleri lde, son derece daha byk boyutlar kazanr. Her iki durumda da modern materyalizm, zsel olarak diyalektiktir ve teki bilimlerin stnde yer alan bir felsefeye gereksinme duymaz. Her zel bilimin, eylerin genel balants ve bilgisi iinde tuttuu yer konusunda tam bir hesap vermeye arld andan balayarak, genel balantnn her trl bilimi gereksiz duruma gelir. O zaman btn eski felsefeden, bamsz bir durumda, dnce ve dnce yasalar retisinden, biimsel (formel) ve diyalektik mantktan baka bir ey kalmaz. st yan, pozitif doa ve [sayfa 69] tarih bilgisi iine girer. Ama doa anlayndaki deime, ancak aratrma buna uygun den nicelikte olumlu bilgi salad lde gerekleebilirken, tarih anlaynda yeni bir yn getiren tarihsel olgular, kendilerini ok daha nceden kabul ettirmilerdi. 1831de Lyonda ilk ii ayaklanmas olmutu; 1838 den 1842ye, ilk ulusal ii hareketi, ngiliz artistleri hareketi, en yksek noktasna varyordu. Proletarya ile burjuvazi arasndaki snf savam bir yandan byk sanayideki gelime, bir yandan da burjuvazi tarafndan ele geirilmi bulunan siyasal egemenlik ile orantl olarak, Avrupann en ileri lkelerinin tarihinde birinci plana geiyordu. Burjuva iktisadnn sermaye ile emek karlar arasndaki zdelik zerindeki, zgr yarma (serbest rekabet) sonucu evrensel uyum ve evrensel gnen zerindeki retileri, olgular tarafndan gitgide daha sert bir biimde yalanlanyordu. Btn bu olgular ve btn eksikliklerine karn bu olgularn teorik davurumu olan .ransz ve ngiliz sosyalizmini yalanlamak, artk olanakl deildi. Ama tarihin henz geri pskrtlmemi
32
bulunan eski idealist anlay, maddi karlara dayanan snf savamlarn, hatta genel olarak maddi karlar tanmyordu; retim ve btn ekonomik ilikiler ona, yalnzca uygarlk tarihinin ikincil eleri olarak, savsaklanabilir eyler olarak grnyorlard. Yeni olgular, btn gemi tarihi yeni bir incelemeden gemeye zorladlar ve btn gemi tarihin bir snflar savam tarihi olduu, birbirine kar savam durumundaki bu toplumsal snflarn her zaman retim ve deiim ilikilerinin, ksacas alarndaki ekonomik ilikilerin rnleri olduklar; buna gre, toplumun ekonomik yapsnn her kez, son zmlemede, hukuksal ve siyasal kurumlarn tm st yapsn olduu gibi, her tarihsel dnemin dinsel, felsefi ve teki fikirlerini de aklamay salayan gerek temeli oluturduu grld. Bylece idealizm, son snandan, tarih anlayndan kovulmu; tarihin materyalist bir anlay ortaya km ve imdiye dein yapld gibi, insanlarn varln [sayfa 70] bilinleri aracyla aklamak yerine, insanlarn bilincini varlklar aracyla aklamak iin yol bulunmu oluyordu. Bunun sonucu sosyalizm, artk u ya da bu dahinin rasgele bir buluu olarak deil ama tarih tarafndan oluturulan iki snfn, proletarya ile burjuvazinin savamlarnn zorunlu rn olarak grnyordu. Artk sosyalizmin grevi, elden geldiince eksiksiz bir toplumsal sistem imal etmek deil ama iktisadn, bu snflar ve onlarn kartlklarn zorunlu bir biimde ortaya karan tarihsel gelimesini incelemek ve bu biimde tretilen ekonomik durum iinde atmay zme aralarn bulmakt. Ama .ransz materyalizminin doa anlay, diyalektik ve modern doa bilimi ile ne denli badamaz idiyse, daha nceki sosyalizm de bu materyalist anlayla o denli badamaz idi. Geri daha nceki sosyalizm varolan kapitalist retim biimi ile bu retim biiminin sonularn eletiriyordu, ama onu ne aklayabiliyor, dolaysyla ne de stesinden gelebiliyordu; kt diye kaldrp atmaktan baka bir ey yapamyordu. i snfnn kapitalist retim biiminden ayrlmaz smrlmesine kar ne denli ok fkeleniyorsa, bu smrnn neye dayandn ve kaynann ne olduunu ak bir biimde o denli az gsterme durumunda bulunuyordu. Sorun bir yandan bu kapitalist retim biimini tarihsel balants ve tarihin belirli bir dnemi iin zorunluluu iinde, yleyse yklma zorunluluu ile birlikte dnmek, te yandan, eletiri imdiye dein bu retim
33
biiminin ileyiinden ok kt sonular zerine atldndan, onun hl gizli kalm i hareketlerini ortaya karmakt. Art-deerin bulunmas, ite bu ii yapt. denmemi emee sahip kmann, kapitalist retim biiminin ve iinin bundan doan smrlmesinin temel biimi olduu; kapitalist iinin emek-gcn,* bu [sayfa 71] gcn pazarda meta olarak sahip olduu deer zerinden satn ald zaman bile, ondan gene de onun iin demi bulunduundan daha ok deer elde ettii ve bu art-deerin, son zmlemede, varlkl snflar elinde birikmi, durmadan byyen sermaye ynnn kt deer toplamn oluturduu tantland. Kapitalist retimin olduu denli, sermaye retiminin ileyii de aklanm bulunuyordu.. Bu iki byk bulguyu: tarihin materyalist anlay ile kapitalist retimin gizeminin art-deer aracyla aklanmasn, Marksa borluyuz. Onun sayesindedir ki sosyalizm, imdi btn ayrntlar zerinde uzun uzun allmas gereken bir bilim durumuna geldi. te bay Eugen Dhring, hi de grltsz olmayan bir biimde sahneye srad ve felsefede, ekonomi politikte ve sosyalizmde kendi abalaryla gereklemi tam bir altst oluu bildirdii srada, teorik sosyalizm ve mteveffa felsefe alanlarnda iler aa yukar bu merkezdeydi. imdi bay Dhringin bize ne sz verdiine... ve neyi tuttuuna bakalm. [sayfa 72]
* .orce de travail teriminin igc olarak evrilmesi tam anlamyla bir galat- mehur durumuna geldi. Ne var ki bu galat- mehuru, gene eskilerin dedii gibi, lgat- fasihten evl saymak olanaksz. nk igc, tastamam main duvre karl olarak, iktisat ve istatistik yaznmza girmi bulunuyor. Tam bir kesinlik alan olmas gereken teorik alanda herhangi bir karkla yol amamak iin, bundan byle force de travail teriminin igc olarak deil, emek-gc olarak evrilmesini neriyorum. -.
34
BAY DHRNGN VERD SZLER
KNC BLM
BAY DHRNG burada gznnde tutulan yaptlar, her eyden nce .elsefe Dersleri, Siyasal ve Toplumsal ktisat Dersleri, ve Ekonomi Politik ve Sosyalizmin Eletirel Tarihi adl yaptlardr. Balamak iin, dikkatimizi zellikle gerektiren yapt, birinci yapttr. Daha ilk sayfadan balayarak bay Dhring, kendisini zamannda ve felsefenin gelimesinin nceden grlebilir bir dnemi iin bu gc (felsefeyi) temsil hakkn isteyen adam olarak sunuyor. Yani bugnn ve nceden grlebilir gelecein tek gerek filozofu olduu savnda bulunuyor. Ondan ayrlan, doruluktan da ayrlr. Bay Dhringten nce de birok kii kendisi zerine byle dnd ama Richard Wagner bir yana kendisi zerine rahatlkla bunu syleyen ilk kii, bay Dhringtir. Bay Dhringin felsefesi, doal sistem ya da gerein [sayfa
35
felsefesi [dir] ... Bu felsefede gereklik, kuruntuya dayanan ya da znel bakmdan snrl bir dnya tasarmnn her trl geici hevesini dtalayan bir biimde dnlr. Demek ki bu felsefe, bay Dhringi kendisinin bile yadsmaya cret edemeyecei snrlarn, kiisel ve znel snrlamann koyduu snrlarn stne ykseltecek nitelikte. imdiye dein bu mucizenin nasl gerekleeceini henz grmemi olmamza karn, ite felsefenin son zmlemede kesin doruluklar tantlayacak bir durumda bulunabilmesi iin her durumda zorunlu olan kii. Zeka bakmndan kendi nitelii gerei deerli olan [bu] doal bilgi sistemi, dnce derinliinden hibir ey yitirmeksizin, Varln temel biimlerini kesinlikle tantlad. Bu sistem, kendi gerekten eletirici gr asndan, gerek ve bunun sonucu doann ve yaamn gereklii zerine ynelmi bir felsefenin, salt grnr evreni (ufku) kabul etmeyen ama iyiden iyiye devrimci hareket iinde d ve i doann btn yerleri ile btn gklerini kullanan bir felsefenin elerini sunar; yeni bir dnce biimidir bu ve son derece zgn sonular ve grlere ... sistem dourucu fikirlere ... tantlanm doruluklara varr. Gcn younlatrlm girikenlikte [bu da ne demek ola?] aramak zorunda olan bir yapt, kklere kadar inen bir inceleme .. kktenci bir bilim ... eylerin ve insanlarn sk skya bilimsel bir gr ... eyleri her ynden kavrayan bir dnce almas, dncenin egemen olabilecek durumda bulunduu varsaym ve tmdengelimlerin yaratc bir tasla ... mutlak temel karsndayz. Ekonomi politik alannda bay Dhring, bize yalnzca, stelik aralarnda byk sluplu tarih yazma biimim ile sivrilen ve iktisada yaratc deiiklikler getiren tarihsel yaptlar da bulunan tarihsel bakmdan ve sistematik bakmdan geni bir deer tayan almalar vermekle kalmaz, ayrca gelecekteki toplum iin, ak ve en uzak kklere kadar erien bir teorinin pratik sonucu olan ve dolaysyla kurtulu iin dhringvari felsefe denli yanlmaz ve o denli gerekli [sayfa 74] bulunan, kendi icad drt-ba bayndr bir sosyalist planla da iini tamamlar; gerekten, ancak ve ancak Siyasal ve Toplumsal ktisat Dersleri yaptmda balca zelliklerini vermi bulunduum sosyalist kurulutadr ki gerekten kendi mal olarak malik olmak, yalnzca grnteki ve geici ya da zor zerine ku73]
36
rulu mlkiyetin yerine geebilir. te gelecek, buna gre kendisine ekidzen vermeli. Bay Dhringe gene bay Dhring tarafndan yaplan bu vgler demeti kolayca on kat bytlebilirdi. Bu demet, daha imdiden kendi kendine gerekten bir filozofla m, yoksa bir ... ile mi kar karya bulunduunu soran okurun kafasnda baz kukular uyandrm olmal. Ama, kendisine duyurulan kktenci derinlii daha yakndan tanyncaya dein, okurlardan yargsn saklamasn rica etmemiz gerekiyor. Eer yukardaki demeti vermi bulunuyorsak, bu yalnzca nmzde fikirlerini yalnlkla davuran ve bunlarn deerini kararlatrma iini gelecee brakan bir filozof ve sradan bir sosyalist deil, ama papa kadar yanlmaz olduunu ne sren ve sapklklarn en knanmas gerekeninin iine dmek istenmiyorsa, kurtulu iin zorunlu olan retisinin dpedz kabul edilmesi gereken tamamen doast bir varlk bulunduunu gstermek iindir. Hi de btn lkelerdeki ve yakn bir sreden beri de Almanyadaki sosyalist yaznda bol bol grlen eitli aplardaki adamlarn, dnyann en iten biimiyle, zmleri iin azok gere sknts ekebildikleri sorunlarda bir akla varmaya altklar, ama bilimsel ya da yaznsal eksiklikleri ne olursa olsun sosyalist iyi niyetin her zaman kabul edilmesi gereken o almalardan biri karsnda bulunmuyoruz. Tersine bay Dhring, bize son zmlemede kesin doruluklar olduklarn, yanlarnda her trl baka kannn a priori * yanl olduunu ileri srd tezler sunuyor, baka doruluklara yer vermeyen dorulukla birlikte, yannda btn teki yntemlerin bilime yabanc kaldklar sk skya bilimsel tek aratrma yntemini de elinde tutuyor. Ya hakldr ya o zaman biz gelmi gemi btn devirlerin en byk dehas, ilk yanlmaz insan olduu iin, [sayfa 75] ilk stn insan ile kar karya bulunuyoruz demektir; ya da hakszdr ve o zaman, yargmz ne olursa olsun, olas iyi niyeti iin gsterilecek btn iyiliki sayglar, bay Dhringin gznde saldrlarn en korkuncu olacaktr. nsan, son zmlemede kesin doruluk ile sk skya bilimsel olan tek yntemi elinde tutunca, elbette insanln yanlla batm ve bilime yabanc geri kalan blm iin belirli bir kmseme duyacaktr. yleyse, bay Dhringin ncellerinden byk bir
* nsel olarak
37
kmseme ile sz ettiini grmek ve onun kkl derinlii karsnda balanan, byk adamla ayrksn olarak kendisi tarafndan ykseltilmi az byk adam bulunduunu saptamakla armamalyz. nce filozoflar zerine dediklerini dinleyelim: Her trl yksek ahlak duygusundan yoksun Leibniz ... olanakl btn saray filozoflarnn en iyisi. Kant henz biraz hogr gryor; ama ondan sonra herey altst olmu, o zaman gelsin en yakn artlarn (epigonlann), zellikle bir .ichte ve bir Schellingin dzeni bozulmu imgelemeleri ve bo olduu denli de budalaca lgnlklar ... bilgisiz bir doa felsefeciliinin korkun karikatrleri ... bir Hegelin [doruuna kard] Kant-sonras samalklar ve samaca kuruntular. Hegel, hegelci bir jargon konuuyor ve biimdeki bilimd tarz ve kabalklar ile hegelci vebay yayyordu. Bilginlerin payna da daha iyisi dmyor, ama yalnzca Darwin kendi adyla anlm ve biz de onunla yetinmek zorundayz: Darvinci yar-iir ve kaba anlay darl ve ayrt etme krl ile birlikte deiimlerle oynama ustal. Bizim kanmzca, lamarkc tezlerin elbette ayrk tutulmalar gereken zgl darvincilik, insanla kar ynelmi bir kabalk eseridir. Ama en kt davran grenler, sosyalistler. Louis Blanc hepsinin en nemsizi olan Louis Blanc bir yana, hepsi de toptan yoksul gnahkrlardr ve bay Dhringden nce (ya da sonra) sahip olabildikleri nn adamakll altndadrlar. [sayfa 76] Ve yalnzca doruluk ve bilimsel kavray bakmndan deil, karakter bakmndan da byledirler. Babeuf ve bir ka 1871 komncs dnda, bunlarn hibiri adam saylmaz. topyac toplumsal simyaclar adn alrlar. arasnda Saint-Simon, cokunluktan baka bir eyle eletirilmedii ve merhametli bir biimde deli olabilecei yavaa aland lde, gene de kollanmaktadr. .ourier ise, tersine, bay Dhringin sabrn tarr. nk .ourier lgnln btn belirtilerini ... gstermitir... . Daha ok tmarhanelerde bulunmas beklenen dnceler ... en dzensiz kuruntular ... sayklama rnleri ... .ourier, bu szle anlatlmaz sersem; bu zavall ocuk beyni, bu budala, btn bunlarla birlikte, sosyalist bile deildir; onun phalanstreinin* ussal sosyalizm ile hibir ilikisi yoktur, gnlk al-veri modeline gre kurulmu eci-bc bir yapdr. Ve en-
38
sonu:
Bu tiradlarn [.ouriernin Newton zerine yapt aklamalar] ... .ouriernin adnda ve btn furiyecilikte doru olarak yalnzca birinci hecenin** bulunduuna inandramad kiinin de budalalar kategorilerinden birinin iine sokulmas gerekir. Ensonu, Robert Owen, donuk ve yoksul fikirlere sahipti ... ahlak konusunda ylesine baya dncesi ... ciddi kla sokulmu samasapan szler halinde yozlam birka beylik dnce ... sama ve kaba gr tarz Owenn dncelerinin ak biraz ciddi bir eletiriden geirme zahmetine pek demez ... boluu ... [vb.] topyaclar, byk bir zeka ile, adlarna gre: Saint-Simon, saint [aziz], .ourier, fou [deli], enfantin, enfant [ocuk] diye nitelendirdikten sonra (ekleyecek yalnzca bir ey kalyor: Owen- dveine! [bahtszlk], bay Dhring, sosyalizm tarihinin btn bu nemli dnemini drt szckte ... dpedz yldrmla vurulmua dndryor. Ve kim ki bundan kukuya derse, budalalar kategorilerinden birinin iine sokulabilir. [sayfa 77] Bay Dhringin daha sonraki sosyalistler zerindeki yarglar arasndan, ksa olmak iin, yalnzca Lassalle ve Marks zerine sylediklerini not edeceiz. [Lassalle]: Her eyde kusur arama bilgi zevkiyle birlemi vulgarizasyon denemeleri ... takn skolastik ... genel teoriler ile baya hafifliklerin korkun bir karm sama ve biimsiz hegelci boinan ... izlenmeyecek rnek ... doutan anlay darl ... en baya iporta malyla kendine nemli adam ss vermek... Yahudi kahramanmz ... yergici ... alelade ... yaam ve dnya grnde i klkszlk. [Marks]: Kavray darl ... almalar ve rnleri, kendiliinden ve kendisi iin, yani salt teorik adan, konumuz [sosyalizmin eletirel tarihi] bakmndan srekli bir anlamdan yoksundurlar; entelektel akmlarn genel tarihi bakmndan, olsa olsa modern bir sekter skolastik dalnn etkilerinin belirtileri olarak gsterilebilirler ... Bireim ve snflama yetilerinin gszl ... dnce ve anlatmn biimsiz karakteri, dilin baya gidii .. ingilizletirilmi boluk
* .ouriernin toplumsal sisteminde, geni retim birlii. -. ** .ou = deli. -.
39
... aldatmaca ... gerekte tarihsel ve mantksal hayalgcnn soysuz rnlerinden baka birey olmayan dzeni bozulmu kavramlar ... aldatc anlatm ... kiisel kendini beenmilik ... kk ve yaralayc davran ... saygsz ... akll geinen oyun ve krtkanlklar ... derin bilgi anlalmazlklar ... felsefe ve bilimde geri kafa. Ve baka, ve baka, nk btn bunlar henz bay Dhring in gl bahesinden geerken toplanm kk bir buketten baka bir ey deil. Kukusuz konumuz, imdilik, eer biraz terbiyesi olsayd, bay Dhringi yaralayc ve saygsz herhangi bir ey bulmaktan alkoymalar gereken bu sevimli svglerin de son zmlemede kesin doruluklardan olup olmadklarn bilmek deil. Bundan tr bizi, iine gireceimiz budalalar kategorisini bile semekten alkoyan korku yznden, imdilik bunlarn kktenci derinlikleri zerine herhangi bir kuku belirtmekten adamakll saknacaz. Yalnzca, bir yandan bay Dhringin saknml ve szcn gerek anlamyla alakgnll dilin incelmi karakteri [sayfa 78] dedii eyden bir rnek vermeyi ve te yandan da ncellerinin deersizliinin bay Dhringin gznde kendi z yanlmazlndan daha az kesin olmadn saptamay kendimize grev bildik. Bu yanlmazlk konusunda, gelmi gemi btn alarn en gl dahisi iin en derin sayglarmz sunarz ... eer gerekten yle ise.[sayfa 79]
40
BRNC KISIM
.ELSE.E
SINI.LAMA. NSELCLK
NC BLM
.ELSE.E, bay Dhringe gre, dnya ve yaam bilincinin en yksek biiminin gelimesidir ve anlam genilemesi yoluyla, btn bilgi ve btn istek ilkelerini kapsar. Herhangi bir bilgi, bir eilim ya da bir varolu biimleri grubu dizisi, kendini insan bilinci nne koyar koymaz, bu figrlerin ilkeleri zorunlu bir biimde felsefenin konusu olur. Bu ilkeler, bilgi ve istein okluunu meydana getiren yaln, ya da imdiye dein yaln varsaylan yapc paralardr. Cisimlerin kimyasal bileimi gibi, eylerin genel yapl da temel biim ve temel elere indirgenebilir. Bir kez edinildikten sonra, bu son eler ya da ilkeler, yalnz bilinen ve dolaysz olarak anlalabilir eyler iin deil, ama bizim iin bilinmez ve anlalmaz olan dnya iin de geerlidirler. Demek ki felsefi ilkeler, bilimlerin doa ve insan yaamnn trde bir aklama sistemini kurmak iin gereksinme duyduklar son tmleci [sayfa 83] olutururlar. Tm varln
43
temel biimleri dnda, felsefenin aka sylemek gerekirse yalnzca iki konusu vardr: Doa ve insan dnyas. Bunun sonucu, konumuz tamamen kendiliinden bir biimde grup halinde dzenlenir: Genel evren emas, doa ilkeleri retisi ve son olarak, insan retisi. Bu sralama ayn zamanda bir i mantksal dzen ierir; nk ilk olarak, tm varlk iin geerli, kesin ilkeler, sonra, bamllklarnn aama srasna gre, bu ilkelerin uygulandklar nesnel alanlar gelir. Buraya dein ve hemen szc szcne, konuan bay Dhringdir. Demek ki ona gre nemli olan ey ilkelerdir, doaya ve insan dnyasna uygulanmas, dolaysyla doa ve insann uymas gereken, d dnyadan deil, dnceden treyen kesin ilkeler. Ama dnce, bu ilkeleri nereden alr? Kendinden mi? Hayr, nk bay Dhring kendisi syler: Ar dnce alan mantksal emalar ve matematik yaplarla snrlanr (bu son olumlama, ayrca, ilerde greceimiz gibi, yanltr da). Mantksal emalar, yalnzca dnce biimleri ile ilgilidir; oysa burada szkonusu olan yalnzca Varlk, yalnzca d dnya biimleridir ve dnce, bu biimleri hibir zaman kendinden deil, ama tastamam ancak d dnyadan kartp tretebilir. Ama bylece, tm iliki tersine dner: lkeler, aratrmann k noktas deil, sonucudur; doaya ve insanlarn tarihine uygulanmazlar, bunlardan soyutlanrlar; doa ve insan dnyas ilkelere uymaz, ilkeler ancak doa ve tarihe uyduklar lde dorudur. Sorunun tek materyalist anlay budur ve bay Dhringin bunun karsna kard anlay, idealisttir. Bu anlay sorunu tamamen baaa koyar ve gerek dnyay fikirden, emalardan, dnyadan nce nerede olduu bilinmeyen ve dnlemeyecek bir zamandan beri varolan plan ya da kategorilerden hareket ederek kurar tpk ... bir Hegel gibi. Bu, bir gerek. Hegelin Ansiklopedisini, btn samalayan kuruntular ile birlikte, bay Dhringin son zmlemede kesin dorular ile karlatralm. nce bay Dhringde evrenin genel emasnn bilgisini gryoruz; Hegel, buna [sayfa 84] Mantk diyor. Sonra her ikisinde de, bu ema ya da mantksal kategorilerin doaya uygulanmasn: doa felsefesini ve son olarak, insan dnyasna uygulanmasn gryoruz: Hegel, buna Tin .elsefesi diyor. Buna gre Dhring dizisinin i mantk dzeni, bizi tamamen kendiliinden bir biimde, bu dzenin, hegelci okulun Berlindeki gezginci yahu-
44
disi profesr Micheletnin gzlerini yaartacak kadar etkileyen bir ballkla alnd Hegelin Ansiklopedisine gtryor.* te Bilin, Dnce, verilmi bir ey, Varln, Doann bir ilk kart olarak, tamamen doalc bir anlamda alnd zaman, baa gelen ey. Ondan sonra, Bilin ile Doann, Dnce ile Varln, dnce yasalar ile doa yasalarnn birbirlerine bu derece uymalarn son derece tuhaf bulmak zorunda kalnr. Ama eer daha sonra dnce ile bilincin ne olduklar ve nereden geldikleri sorulursa, bunlarn insan beyninin rn olduklar ve insann da doann, evresi iinde ve evresi ile birlikte gelien bir rnnden baka bir ey olmad grlr; bundan da, doal olarak, son zmlemede, doa rnleri olan insan beyni rnlerinin, doann btn ile eliki durumunda deil, uygunluk durumunda bulunduklar sonucu kar. ** Ama bay Dhring sorunu bylesine yaln bir biimde incelemeyi kendine yediremezdi. O, yalnzca insanlk adna deil ki bu da o denli kt bir ey olmazd ama btn bilinli ve dnen gksel cisimlerin varlklar adna da dnr. Gerekten, bilin ve dncenin egemen geerliklerini ve mutlak doruluk savlarn, onlara insanal sfatn uygulayarak dtalamak ya da yalnzca kuku konusu yapmak, bilin ve dncenin temel biimlerini deerden drmek olurdu. Bunun sonucu, bir baka gk cisminin zerinde iki kere ikinin be ettiinden kukuya dlecek kadar ileri gidilmesini [sayfa 85] nlemek iin bay Dhring, dnceyi insanal olarak nitelemekten saknacak, bylece dnceyi, kendisini zerinde tandmz tek gerek temelden, yani insandan ve doadan ayracak ve kabaca ve dnsz bir biimde, bay Dhringi epigon, Hegelin arts durumuna getiren bir ideoloji iine drecektir. Ayrca biz de, bay Dhringi br gksel cisimler zerinde selamlamak olanan sk sk bulacaz. Byle bir ideolojik temel zerinde materyalist bir reti kurulamayaca kendiliinden anlalr. Bay Dhringin birok kez
* Engels profesr Micheletyi, almalarnda Hegelin dncesini ilerletmeksizin olduu gibi almaktan baka bir ey yapmad iin, hegelci okulun gezginci yahudisi olarak adlandryor. -Ed. ** Bkz: Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lkrnekleri zerine, Doann Diyalektii, Sol Yaynlar, Ankara 1991, s. 291-298. -Ed.
45
doada bilinli bir eylem biimini, yani herkesin anlayaca dille, Tanr denilen eyi varsaydn greceiz. Bununla birlikte, bizim gereki filozofumuzun, btn gerekliin temelini, gerek dnya dnda dnce dnyasna aktarmasnn baka nedenleri de var. Bay Dhringin felsefesinin temelini oluturan ey, bu genel evren emasnn, Varln bu kesin ilkelerinin bilimidir. Ne var ki, eer biz, evren emasn beyinden deil de, yalnzca beyin aracyla gerek dnyadan, Varln ilkelerini onun kendisinden karrsak, bunun iin felsefeye deil, dnya ve dnyada olup biten eyler zerine olumlu bilgilere gereksinme duyarz ve bundan kan ey de, artk, felsefe deil, pozitif bilimdir. Bu durumda bay Dhringin tm kitab bouna abadan baka bir ey olmaz! Daha ileri gidelim. Eer felsefeye felsefe olarak artk bir gereksinme yoksa, hibir sisteme, hatta doal bir felsefe sistemine de gereksinme yoktur. Doal olaylarn tmnn sistematik ilikiler tarafndan birbirine baland fikri, bilimi her yerde, tekil iinde olduu gibi btn iinde de, bu sistematik ilikileri gstermeye iteler. Ama bu ilikilerin eksiksiz ve uygun bir kavray, iinde yaadmz dnya sisteminin doru bir imgesi, bizim iin her zaman olduu gibi bir olanakszlk olarak kalr. Eer, insan evriminin herhangi bir dneminde, zihinsel ve tarihsel olduu denli fizik evren ilikilerinin de byle inandrc ve kesin bir sistemi gereklemi olsayd, bu, insan bilgi alannn snrlarna varm ve toplumun bu sistemle uyum iinde rgtlendii andan [sayfa 86] balayarak gelecekteki tarihsel gelime askya alnm olduu anlamna gelirdi ki, bu da bir samalk, tam bir anlamszlk olurdu. Demek ki, insanlar, u eliki ile kar karya bulunuyor: Bir yandan, tm ilikileri iinde evren sistemi zerine eksiksiz bir bilgi edinmek ve te yandan, hem kendi z nitelikleri ve hem de evren sisteminin nitelii nedeniyle, bu sorunu tamamen zmeye hibir zaman yetenekli olmamak. Ama bu eliki, yalnzca iki etkenin, evrenin ve insann niteliine dayanmaz; btn entelektel gelimenin balca kaldracdr da, ve tpk, rnein zmlerini sonsuz bir dizi ya da srekli bir kesir iinde bulan o matematik problemleri gibi, her gn ve ara vermeden insanln sonsuz ilerleyici evrimi iinde zmlenir. Gerekten, dnya sisteminin dncedeki her yansmas, nesnel olarak tarihsel durum ve znel olarak dnce sahibinin fizik ve ruhsal
46
nitelii nedeniyle snrldr ve snrl kalr. Ama bay Dhring, kendi dnce biiminin, dnyann znel olarak snrl bir tasarmnn btn kararszln dtalayan bir nitelikte olduunu nceden bildirir. Daha nce onun olanakl btn gksel cisimler zerinde, her yerde hazr ve nazr olduunu grmtk. imdi her eyi bilir olduunu da gryoruz. O, bilimin son sonularn zm, onun geleceini duvarla evirmitir. Varln temel biimleri gibi, bay Dhring btn ar matematii de, a priori, yani d dnyann bize sunduu deneylerden yararlanmakszn ve onlar beyninden kararak imal edebileceini dnr. Ar matematikte, anlk (mdrike) kendi bana zgrce yaratt ve tasarlad eyle urar; say ve biim kavramlar onun yeterli konusu ve z yaratsdr ve bylece matematik zel deneyim ve dnyann gerek ieriinden bamsz bir deere sahiptir. Ar matematiin her bireyin zel deneyiminden bamsz olarak geerli olmas kukusuz dorudur ve bu, btn bilimlerin tm kantlanm olgular ve hatta genel olarak btn olgular iin byledir. Manyetik kutuplar, suyun hidrojen ve oksijenden bilemesi olgusu, Hegelin lm ve bay Dhringin yaamakta olduu olgusu, btn bu olgular, benim [sayfa 87] ya da baka bireylerin kiisel deneyiminden, hatta ii rahat olanlarn uykusuna dald andan balayarak, bay Dhringin bile kiisel deneyiminden bamsz olarak geerli olgulardr. Ama ar matematikte, anln yalnzca kendi z yaratlan ve dnceleriyle urat hi de doru deildir; say ve biim kavramlar, gerek dnyadan baka hibir yerden gelmemitir. nsanlarn saymay, yani ilk aritmetik ilemi yapmay rendii on parmak, her ey olabilir, yalnzca anln zgr bir yarats olamaz. Saymak iin, saylacak eylerin varl yetmez, ayrca bu eyleri, saylar dndaki btn br niteliklerden soyutlayarak gznne alabilme yetisi de gereklidir, ve bu yeti, deneyim zerine kurulu uzun bir tarihsel gelimenin sonucudur. Tpk say kavram gibi biim kavram da, d dnyadan alnm ve ar dnce rn olarak benden fkrmamtr. Biim kavramna varmadan nce biimleri olan eylerin varolmas ve biimlerinin karlatrlmas gerekmitir. Ar matematik, nesne olarak, uzaysal biimler ve gerek, dnyann nicel ilikilerini, yani ok somut bir konuyu alr. Bu konunun son derece soyut bir biim altnda grnmesi, onun d dnyada yer alan kkenini ancak stnkr bir rtyle gizleyebilir.
47
Dorusu udur ki, bu biim ve bu ilikileri kendi anlklar iinde inceleyebilmek iin onlar ieriklerinden bsbtn ayrmak, bu ierii nemsiz olarak bir keye brakmak gerekir; boyutsuz noktalar, kalnl ve genilii olmayan izgiler, alar, bler, xler, yler, deimezler ve deikenler ite byle elde edilir ve ancak sonunda anln zgr yarat ve dncelerine, yani sanal byklklere varlr. Hatta, grnte, matematik byklkler birbirinden ksalar bile, bu, onlarn a priori kkenlerini deil, yalnzca ussal balantlarn tantlar. Bir silindir biimini, bir dikdrtgeni kenarlarndan biri yresinde dndrlmesinden karma fikrine varacak denli ileri gitmeden nce, biimleri ne denli kusurlu olursa olsun, bir dizi gerek dikdrtgen ve silindiri incelemi olmak gerekir. Btn br bilimler gibi matematik de, insanlarn gereksinmelerinden, yerlm ve kaplarn hacmini lmekten, zamann [sayfa 88] hesaplanmasndan ve mekanikten kmtr. Ama btn dnce alanlarnda olduu gibi, belli bir gelime derecesinde, gerek dnyadan soyutlama aracyla karlm bulunan yasalar, gerek dnyadan ayrlr, zerk bir ey gibi, dardan gelen ve dnyann kendisini uydurmas gereken yasalar gibi, gerek dnyann karsna karlar. Toplumda ve devlette iler byle olmutur; ar matematik, dnyadan karlm ve onu biletiren biimlerin bir parasndan baka bir ey olmamasna karn, sonradan, acuna (evrene) ite byle uygulanmtr onun uygulanabilir olmasnn ek nedeni de, ite budur. Bay Dhring nasl ki tm ar matematii, deneyimin hibir katks olmakszn, ar mantn kendine gre, kanta elverili olmayan ve buna gereksinmesi de bulunmayan matematik belitlerden (aksiyomlardan) karabileceine ve sonra onu dnyaya uygulayabileceine inanyorsa, tpk yle, nce Varln temel biimlerini, btn bilginin yaln elerini, felsefe belitlerini beyninden, tm felsefe ya da evren emasn da bundan karabileceini ve doaya ve insanlar dnyasna bu kendi anayasasn ihsan ltfunda bulunabileceini dnyor.* Ne yazk ki doa, 1850 ylnn Manteuffel Prusyallarndan bilemez ve insanlarn dnyas, ancak ok kk bir blm bakmndan o trl Prusyallardan bileir.
* .riedrich Wilhelm IVn 5 Aralk 1848de uyruklarna bir anayasa ihsan etmesine antrma. -Ed.
48
Matematik belitler, matematiin mantktan alma zorunda bulunduu zihinsel ieriin son derece deersiz davurumlardrlar. Bu belitler ikiye indirgenebilir: 1. Btn, paradan daha byktr. Bu nerme, tam bir gereksiz yinelemedir, nk nicel para fikri nceden belirli bir biimde btn fikri ile ilgilidir, u anlamda ki para szc, kendi bana, nicel btnn birok nicel paradan meydana geldiini ierir. Bunu aka saptayarak, sz geen belit bizi bir adm bile ileri gtrmez. Hatta, bu gereksiz yineleme: bir btn, birok paradan meydana gelen bir eydir; bir para, birou bir btn meydana getiren bir eydir; yleyse para btnden daha kktr diyerek, [sayfa 89] yinelemenin deersizliinin, ieriin deersizliini daha da ortaya kard bir forml aracyla, belirli bir lde tantlanabilir de. 2. Eer iki byklk, ayr ayr bir nc bykle eitseler, bunlar kendi aralarnda birbirlerine de eittirler. Bu nerme, Hegelin de gstermi olduu gibi, * mantn doruluunu gvence altna ald, yleyse ar matematiin dnda da olsa, tantlanm olan bir tasmdr. Eitlik ve eitsizlik zerine br belitler, bu tasmn mantksal geniletilmelerinden baka bir ey deildir. Bu yavan nermeler, matematikte olsun, baka alanda olsun, hibir yere gtrmezler. lerlemek iin, iin iine gerek ilikileri, gerek cisimlerden alnm uzamsal iliki ve biimleri sokmak zorundayz. izgiler, yzeyler, alar, okgenler, kpler, kreler, vb., hepsi de gereklikten alnm fikirlerdir ve ilk izginin, bir noktann uzayda yer deitirmesinden, ilk yzeyin, bir izginin yer deitirmesinden, ilk cismin de bir yzeyin yer deitirmesinden vb. doduunu syleyen matematikilere inanmak iin, okkal bir ideolojik bnlk gerekir. Buna kar dil bile bakaldrr. boyutlu bir matematik biim, cisim, corpus solidum, yani Latincede elle tutulur bir katlk olarak adlandrlr; demek ki hi de anln zgr dn-cesinden deil, kat gereklikten alnm bir ad tar. Ama o kadar uzaa gitmeye ne gerek var? Bay Dhring, 42. ve 43. sayfalarda,** ar matematiin deneyim dnyasndan bam* Hegel, .elsefi Bilimler Ansiklopedisi, 188. -Ed. ** Anti-Dhringin tm birinci ksm gndermeleri, E. Dhringin Carsus der Philosophie adl yapt ile ilgilidir. -Ed.
49
szln, nselliini, anln kendi z yarat ve dnceleriyle uramas biiminde, esrime iinde akdktan sonra, 63. sayfada yle der: Gerekten bu matematik elerin (say, byklk, zaman, uzay ve geometrik hareket) yalnzca biimleri bakmndan ideal olduklar ... yleyse, mutlak byklklerin, trleri ne olursa olsun, tamamen grgcl (empirique) bir ey olduklar .... [ama] matematik emalarn deneyden kopuk ve [sayfa 90] gene de yeterli bir biimde belirginletirilmeye yatkn eyler olduklar kolayca unutulur. Bu, her trl soyutlama iin azok dorudur, ama hibir zaman onun gereklikten karlmadn tantlamaz. Evren emasnda, ar matematik ar dnceden fkrmt; doa felsefesinde, ar matematik d dnyadan alnm, sonra ayrlm, tamamen grgcl bir eydir. Peki ama, hangisine inanalm? [sayfa 91]
50
DRDNC BLM
EVREN EMASI
HER EY kapsayan varlk, tektir. Bu varlk kendi kendine yettiinden, ne yannda, ne stnde, hibir ey yoktur. Ona bir ikinci varl e komak, onu olmad bir ey, yani daha geni bir btnn bir paras ya da bir esi durumuna drmek anlamna gelir. Dncemizi kendi birlii iinde bir ereve gibi kullandmz her an, bu dnce birlii iine girmesi gereken eylerden hibiri, kendinde ikilik barndramaz. Ve bu dnce birliinden, kanabilen hibir ey de yoktur. ... Tm dncenin z, bilin elerinin bir birlik durumunda bir araya gelmesidir. Bireimin birlik noktas aracyladr ki blnmez dnya kavram domu ve evren (szcn univers kendisi anlatyor) kendisinde her eyin bir birlik durumunda birletii bir ey olarak tannmtr. Buraya dein konuan, bay Dhring. Matematik yntem:
[sayfa 92]
51
Her sorun, sanki yaln matematik ... ilkeleri szkonusuymu gibi, yaln temel biimleri zerinde, belitsel (axiomatique) biimde zmlenmeli. .... lkin burada uygulanm olan yntem, ite bu. Her eyi kapsayan varlk, tektir. Eer bir gereksiz yineleme (tautologie) znede daha nce anlatlm bulunan eyin yklemde gene yinelenmesi bir belit oluturursa, ite en iyilerinden biri. znede bay Dhring bize, Varln her eyi kapsadn sylyor ve yklemde, gz ylmakszn, yleyse hibir eyin onun dnda olmadn ileri sryor. Ne kocaman sistem dourucu fikir! Gerekten, sistem dourucu. Alt satr gemeden bay Dhring, Varln tekliini (unicit), dncemizin birlii gereince, Varln birlii (unit) durumuna dntrm. Her dncenin z bir birlik durumunda bireime dayandndan, Varlk, dnld andan balayarak, bir olarak, dnya kavram da blnmez olarak dnlr ve dnlm varlk, dnya kavram bir olduuna gre, gerek Varlk, gerek dnya da blnmez bir birliktir. Ve bylece, zeka bir kez Varl trde evrensellii iinde kavramay rendikten sonra, artk teki dnya iin yer yoktu. te, Austerlitz ve Jena, Sadov ve Sedan tamamen glgede brakan bir sefer. Birka tmcede, en ok bir sayfada, bir kez birinci belit harekete getirildikten sonra, btn teki dnyay, Tanry, gksel lejyonlar, cennet, cehennem ve araf, ruhun lmezlii ile birlikte ortadan kaldrm, hesabn grm, yok etmi bulunuyoruz. Varln tekliinden (unicit) birliine (unit) nasl geiyoruz? Onu kafamzda tasarlamamz yeter. Dncemizi, birliiyle birlikte onun yresinde bir ereve gibi geniletmemiz zerine tek Varlk, dncede bir Varlk, bir dnce birlii durumuna geliyor; nk her dncenin z, bilin elerinin bir birlik durumunda bireimine dayanr. Bu son nerme dpedz yanltr. lkin dnce, trde elerin bir birlik durumunda birlemesi olduu denli bilin nesnelerinin kendi elerine ayrlmasdr da. zmleme [sayfa 93] olmadan bireim de olmaz. kinci olarak, dnce, yanllk yapmakszn, ancak ilerinde ya da gerek prototipleri iinde bir birliin daha nce varolmu bulunduu bilin elerini bir araya getirebilir. Eer bir kundura frasn bir memeli hayvan birlii iine sokarsam,
52
bundan tr onun memeleri kmaz. Varln birlii, bir baka deyile, varlk fikrinin birlik olarak trelilii (meruiyeti), tantlanmas gereken eyin ta kendisidir; eer bay Dhring Varl, rnein ikilik (dualit) olarak deil de, birlik olarak dnd gvencesini veriyorsa, bununla bize kendi alakgnll grn bildirmekten baka bir ey yapm olmuyor. Bay Dhringin dncesi, ar durumu iinde yle bir gidi izliyor: Varlkla balyorum. yleyse, Varl dnyorum. Varlk dncesi birdir. Oysa, dnce ile Varlk uyumaldrlar, birbirlerine uygun derler, rtrler. yleyse, Varlk gereklikte de birdir. yleyse, teki dnya yoktur. Ama bay Dhring bize yukardaki etrefil dili sunacak yerde bu denli ak bir dil kullanm olsayd, btn ideoloji aka ortaya kard. Dncenin herhangi bir rnnn gerekliini, dnce ile varln zdelii aracyla tantlamaya kalkmak, ite bu tam da bir Hegelin... en sama sayklamalarndan biriydi. Bay Dhring, hatta btn tantlamas doru olsayd bile, tinselcilerden (spiritualistes) bir kar toprak kazanm olmazd. Tinselciler ona, ksaca u yant verirler: Dnya bizim iin de birdir; bu dnya ve teki dnya biimindeki bln, yalnzca bizim ilk gnah durumundaki, zgl olarak dnyasal gr amz bakmndan szkonusudur; kendinde ve kendi iin, yani Tanr olarak, Varln tm birdir. Ve tinselciler, bay Dhringe sevdii teki gkcisimleri zerinde elik edecek ve ona, zerinde ilk gnahn ilenmedii, dolaysyla bu dnya ile teki dnya arasnda kartlk bulunmayan ve dnyann birliinin bir inan konutu (postulat) olduu bir ya da birok gkcisimleri gstereceklerdir. in en gln yan bay Dhringin, Tanrnn yokluunu Varlk kavramndan hareketle tantlamak iin, Tanrnn [sayfa 94] varl ontolojik (varlkbilimsel) kantn kullanmasdr. yle: Eer Tanry dnyorsak, onu tm yetkinliklerin toplam olarak dnyoruz. Ama tm yetkinliklerin toplam iinde, hereyden nce varlk var, nk varlksz bir varlk, zorunlu olarak yetkinlikten uzaktr. yleyse, Tanrnn yetkinlikleri arasnda varl da saymalyz. yleyse Tanrnn varolmas gerek. Bay Dhring, ite tastamam bu ince dncelere dalar: Varl dndmz zaman, onu bir kavram olarak dnrz. Bir bir kavram iinde toplanm olan ey, birdir. Eer varlk bir olmasayd, kendi kavramna uygun dmezdi. y-
53
leyse, bir olmas gerek. yleyse Tanr yoktur, vb.. Eer Varlktan ve yalnzca Varlktan sz ediyorsak birlik, szkonusu edilen btn nesnelerin... varolduklarndan baka bir anlama gelemez. Bu nesneler, baka hibir eyde deil, bu Varln birlii iinde bir araya gelmilerdir ve bunlarn hepsinin varolduklar biimindeki genel nerme, bunlara yalnzca ortaklaa olan ve olmayan baka zellikler verememekle kalmaz, ayrca btn bu zgrlkleri geici olarak kurgudan dtalar. nk, btn bu nesnelerde Varln ortak znitelik (attribut) olduu yaln temel gereinden bir milimetre bile uzaklar uzaklamaz, bu nesnelerin farkllklar kendilerini bize gstermeye balarlar ve bu farkllklarn kimilerinin ak, kimilerinin kara, kimilerinin canl, kimilerinin cansz, kimilerinin bu dnyadan, kimilerinin teki dnyadan olmasndan ileri gelip gelmediini bilmeye gelince, hepsinde ortak znitelik olarak yalnzca varln bulunduu olgusundan yola karak bunu kararlatramayz. Dnyann varl, birliin koulu da olsa, nk o bir olmadan nce varolmaldr, dnyann birlii Varlna dayanmaz. Varlk, ksacas, evrenimizin bittii noktadan sonra ak bir sorundur. Dnyann gerek birlii, maddeselliine dayanr ve bu maddesellik birka hokkabaz rtkanlyla deil, ama felsefe ve doa biliminin uzun ve skntl bir gelitirilmesiyle tantlanr. Okumamza devam edelim. Bay Dhringin bize szn [sayfa 95] ettii Varlk, btn zel belirlenimlerinden vazgemesi gereken ve gerekte, dnce hilii ya da dnce yokluunun karlndan baka bir ey simgelemeyen, kendi kendine benzer o ar varlk deildir. Ne var ki az sonra, bay Dhringin dnyann gene de her trl i ayrmdan, her tr hareket ve deiiklikten yoksun, yleyse gerekte dnce hiliinin bir karl, dolaysyla gerek bir hilikten baka bir ey olmayan bir Varlkla baladn greceiz. Dnyann gncel, farkllam, deien, bir evrim, bir olu simgeleyen durumu, ite bu Varlk-hilikten balayarak geliir ve ancak bunu kavradktan sonradr ki bu srekli deiiklik altnda da olsa kendi kendisiyle zde, evrensel Varlk kavramn tutacak duruma geliriz. yleyse imdi deimezlii olduu denli deimeyi, Varl olduu denli Oluu da kapsayan yksek aamada bir Varlk kavramna sahip bulunuyoruz. Bu noktaya gelince de, cins ile trn,
54
ya da genel bir deyile evrensel ile zelin, kendileri olmadka eylerin yapsnn kavranamayaca en yaln ayrdetme aralar olduklarn gryoruz. Ama bunlar, nitelik ayrdetme aralardr; bunlar zerinde tarttktan sonra, devam ediyoruz: cinslerin karsna, iinde hibir tr farknn artk yer bulmad trdelik kavram olarak, byklk kavram kar; yani nitelikten nicelie geiyoruz ve nicelik her zaman llebilir bir eydir. imdi evrensel ilem emalarnn bu kesin ayrtrmas ve onun gerekten eletirici bak asn, bir Hegelin kabalklar, dzensizlikleri ve samasapan kuruntular ile karlatralm. Grrz ki Hegelin Mantk Varlk ile balar bay Dhringde olduu gibi; Varln hilik olduu ortaya kar, bay Dhringde olduu gibi; bu varlk-hilikten, sonucu varolu yani Varln daha yksek, daha dolu bir biimi olan olua geilir tastamam bay Dhringde olduu gibi. Varolu nitelie, nitelik de nicelie gtrr tpk bay Dhringde olduu gibi. Ve nemli hibir eyin eksik kalmamas iin, bay Dhring, bir baka frsatta bize yle der: Duyumsuzluk dnyasndan duyum dnyasna, ancak [sayfa 96] btn nicel kerteliliine karn, yalnzca bir ve ayn niteliin yaln bir derecesinden alabildiine ayrldn ileri srebileceimiz ... nitel bir srama ile geilir. te, rnein kaynama ve donma noktasnn, stlm ya da soutulmu su iin normal basn altnda yeni bir topaklanma durumuna srama sonucunu vermesi yani niceliin nitelie dnt dm noktalar olmas gibi, yalnzca nicel bir art ya da azaln, baz belirli dm noktalarnda, nitel bir srama meydana getirdii hegelci l ilikileri dm izgisinin ta kendisi. Bizim irdelememiz de kklere dein gitmeye alt ve Dhringvari temel emalarn kkleri olarak, kktenci derinlikleriyle birlikte, bula bula... hegelci gelenee sk skya uygun bir tmdengelim iinde ve alnty gizlemeye de pek yle giriilmi olmakszn, bir Hegelin sama dlemlerini, hegelci Mantk kategorilerini, birinci blm, Varlk retisi, buldu! Ve btn Varlk bilgisi ilkelerini ncellerinin en ok karaaldndan armakla yetinmeyen bay Dhring, nicelikten nitelie sramalarla gei konusunda yukarda verilmi bulunan rnei verdikten sonra, Marx zerine yle demek soukkanlln da gste-
55
Onu [Marx] rnein niceliin nitelie dnd yolundaki kark ve bulank hegelci fikre sarlr grmek ne gln! Kark ve bulank fikir! Peki ama, burada fikir deitiren kim, gln olan kim, bay Dhring? Btn bu inciler, kuraln gerektirdii gibi, belitler tarafndan kararlatrlm olmamalar bir yana, dpedz dardan, Hegelin Mantkndan ithal edilmilerdir. Ve ylesine ki btn bir blmde Hegelden alnmam bir tek fikir dizisinin glgesi bile grlmez ve iin sonunda her ey, uzay (mekan) ile zaman, deimezlik ile deime zerine bo bir ince eleyip sk dokumaya indirgenir. Hegel- Varlktan ze, diyalektie geer. Burada, dncenin belirlenimlerini rnein, olumlu ve olumsuz gibi i [sayfa 97] kartlk ve elikilerini inceler, sonra nedensellie ya da neden-sonu ilikisine geer ve ii zorunluluk ile tamamlar. Bay Dhring de baka trl yapmaz. Hegelin z (essence) retisi dedii eyi bay Dhring, Varln mantksal nitelikleri olarak evirir. Ama bu nitelikler, her eyden nce glerin uyumazl iinde, kartlklar iinde toplanr. Buna karlk bay Dhring, elikiyi kkten yadsr; bu konuya ilerde gene geleceiz. Sonra nedensellie ve ondan da zorunlulua geer. yleyse, bay Dhring kendinden: .elsefemiz kafesten kmaz diye sz ettii zaman, kukusuz kafes iinde, yani hegelci kategorilerin ematizmi kafesinde felsefe yaptn sylemek ister.
[sayfa 98]
riyor:
56
BENC BLM DOA .ELSE.ES UZAY VE ZAMAN
DOA felsefesine geliyoruz. Burada bay Dhring, ncellerinden honut olmamak iin yeniden her trl nedene sahip. Doa felsefesi o denli aaya dmt ki kark ve bilgisizlie dayanan bir iir karikatr halini alm ve mutlak papazlnda madrabazlk eden ve halk aldatan Schelling gibi fahie filozof taslaklar ve ayn soydan baka apknlarn ii olmutu. Bkknlk bizi bu canavarlardan kurtard, ama imdiye dein yalnzca kararszla yer at; ve kamuoyuna gelince, onun bakmndan byk bir arlatann gidiinin, ou kez daha kk boyda ama ibilir bir ardl iin birincinin metan hemen bir baka etiket altnda srme frsatndan baka bir ey olmad bilinir. Bilginler de dnyay kapsayan fikirler imparatorluunda gezinti yapma isteini pek duymaz ve bundan tr teori [sayfa 99]
57
alannda tutarsz dncesizliklerden baka bir ey yapmazlar. Buna hemen bir are bulunmas gerekmektedir ve ok kr ki bay Dhring, bu iin bandadr. Dnyann (acun, evren) zaman iinde yaylmas ve uzay iinde snrlanmas zerine bundan sonraki aklamalar doru deerlendirebilmek iin, evren emalarnn baz yerlerini yeni batan ele almamz gerekiyor. Gene Hegel ile tam bir uyum iinde (Ansiklopedi, 93), Varla Hegelin kt sonsuzluk dedii sonsuzluk atfedilir, sonra da bu sonsuzluk incelenir. elikisiz dnlecek bir sonsuzluun en ak biimi, say dizisindeki rakamlarn snrsz birikimidir. ... Saymaya devam etme olanan hi tketmeksizin, her sayya bir birim daha ekleyebildiimiz gibi, her Varlk durumundan sonra bir baka durum dizilir ve sonsuzluk, bu durumlarn snrsz oaltlmasna dayanr. yleyse, dorulukla dnlm bu sonsuzluun, ancak bir tek yn ile birlikte, bir tek temel biimi var. Gerekten, dncemiz iin durumlarn birikiminde kart bir yn dnmek her ne denli nemsizse de, geri geri giderek ilerleyen sonsuzluk dncesi, dncesiz bir zihinsel retimden baka bir ey deildir. nk gereklikte bu birikimi, gerekte ters ynde gemek gerekecei iin, durumlarndan her birinde, arkasnda sonsuz bir say dizisi bulunurdu. Ama bu da saylm bir sonsuz dizi gibi kabul edilmez bir elikiye dmek olurdu ve buna gre, sonsuz iin bir ikinci yn dnmek samadr. Bu sonsuzluk anlayndan kartlacak ilk sonu, dnyadaki bu neden-sonu zincirinin bir gn bir balangc olmas gerektiidir: Saylm saylmaz varsaymasndan tr, birbiri arkasna sralanan sonsuz bir nedenler dizisi akln almayaca bir eydir. Demek ki bu son neden tantlanm oluyor. kinci sonu belirli say yasasdr: Bamsz varlk ya da nesnelerin her gerek cinsinde zdein birikimi, ancak belirli bir saynn olumas olarak dnlebilir. [sayfa 100] Yalnzca gkcisimlerinin varolan niceliklerinin her an belirli bir sayda olmas gerekmekle kalmaz, dnyada varolan en kk bamsz madde paracklarnn toplam niceliinin de her an belirli bir sayda olmas gerekir. Bu son zorunluluk, atomsuz hibir bilei-
58
min dnlemeyeceinin gerek nedenidir. Her gerek blnme durumu, her zaman eksiksiz bir belirlenebilirlik ierir ve saylm saylmaz elikisinden kanmak isteniyorsa, bunu iermesi gerekir. Ayn nedenden tr, yalnzca dnyann gne evresindeki dnlerinin u andaki saysnn belirtilmesi her ne denli olanakszsa da, belirli bir say olmas gerekmekle kalmaz, ayrca tm devirli doal srelerin de bir balangc olmas ve doann birbirini izleyen btn farkllklarnn, btn biimlerinin de kklerini kendi kendine zde bir durum iinde bulmas gerekir. Bu durum, elikisiz olarak ezelden beri varolmu olabilir, ama eer kendinde zaman, olanaklar oraya fikir olarak koyan anlmz (mdrikemiz) tarafndan keyfince blnm olma yerine gerek paralardan bilemi olsayd, bu dnce de dtalanrd. Zamann gerek ve kendinde farkl ieriinde durum bakadr; zamann birbirinden ayrdedilebilir trdeki olgularla bu gerek dolduruluu ve bu alann varlk biimleri, ite bu ayrdedilebilirliklerinden tr, saylabilir eyler arasndadr. Deimesiz ve kendi kendine zdelii iinde ardarda geli srasnda hibir farkllk gstermeyen bir durum dnelim, o zaman, en zgl zaman kavram en genel Varlk fikri durumuna dnr. Bo bir sre birikiminin ne anlama geldii dnlemez. Bay Dhring byle konuur ve bu bulgularn nemi iyice vurgulanr. nce, hi deilse bunlarn nemsiz bir doru olarak deerlendirilmeyeceklerini umar; ama sonradan, sonsuzluk kavramlarna ve bunlarn eletirisine, sayesinde imdiye dein bilinmeyen bir nem kazandrm bulunduumuz son derece yaln formller ... evrensel uzay ve zaman anlaynn, imdiki belirtme ve derinletirme biimimizle ylesine yalnca betimlenmi eleri hatrlansn der. Kazandrm bulunduumuz! imdiki belirtme ve [sayfa 101] derinletirme biimimiz! Biz kimiz ve bu imdiki zaman ne zaman balyor? Kim derinletiriyor ve kim belirtiyor? Tez: Dnyann zaman iinde bir balangc vardr ve uzay iinde de snrlanm bir durumdadr. Kant: Gerekten, eer dnyann zaman iinde bir balangc olmad kabul edilirse, her belirli anda gemi bir ezeliyet ve buna gre dnyadaki ilerin ardklk durumlarndan oluan sonsuz bir dizi var demektir. Oysa, bir dizinin sonsuzluu bu dizinin daha sonraki bir bireim tarafndan tamamlanamamasna dayanr. yleyse gemi dnya durumlarnn sonsuz bir dizisi olanakszdr ve buna gre dnyann bir
59
balangc, dnyann varlnn zorunlu bir kouludur. lkin bunun tantlanmas gerekiyordu. kinci noktaya gelince, eer kart kabul edilirse dnya, birlikte varolan eylerden verilmi sonsuz bir btn olacaktr. Oysa, her trl sezgiye ak belli snrlar iinde verilmi olmayan en kk niceliin (quantum) bykln, biz ancak paralarn bireimi aracyla ve bu trl en kk nicelik btnln de eksiksiz bireim ya da birimin kendi kendine yinelenmi katlmas aracyla tasarlayabiliriz. Son olarak, btn uzaylar dolduran dnyay bir btn olarak tasarlamak iin, sonsuz bir dnyann paralarnn daha sonraki bireimine eksiksiz (tam) olarak bakmak, yani birlikte-varolan eylerin saymnda sonsuz bir zamann akp gittiini kabul etmek gerekir, ki bu da olanakszdr. yleyse gerek eylerin sonsuz bir katmac (agrgat), ne verilmi bir btn, dolaysyla ne de ayn zamanda verilmi olarak kabul edilebilir. yleyse bir dnya, uzaydaki yayl bakmndan sonsuz deil, snrlar iine kapatlm bulunur ki bu da tantlanacak ikinci nokta idi.* Bu nermeler, Immanuel Kantn ilk kez 1781de yaynlanan ve Ar Usun Eletirisi adn tayan ok nl kitabndan szc szcne kopya edilmilerdir; I. ksm, ikinci kesim, kitap II, blm II, 2. seksiyon: Ar Usun Birinci atksnda herkes bunlar okuyabilir. yleyse bay Dhring in [sayfa 102] payna, Kant tarafndan dile getirilen bir fikrin zerine belirli say yasas adn yaptrm ve henz zamann olmad ama dnyann gene de olduu bir zaman bulunduunu bulgulam olma vncnden baka bir ey dmyor. Btn geri kalan, yani bay Dhringin aklamasnda gene de bir anlam tayan her ey iin Biz, Immanuel Kanttan bakas deildir ve imdiki zaman da ta 95 yl nce balar. Gerekten son derece yaln! Tuhaf bir imdiye dein bilinmeyen nem! Ne var ki Kant, yukarda tezleri hibir zaman kendi tantlamasyla zlm eyler olarak koymaz. Tersine. Kar sayfada tersini ileri srer ve tantlar; dnyann zaman bakmndan balangc, uzay bakmndan sonu yoktur ve atky, zlmez elikiyi, birinin br denli tantlanabilir olmas olgusunda grr. Zekas o denli zeyrek olmayanlar bu, belki bir Kantn burada zmlene* I. Kant, Ar Usun Eletirisi (P. Archambault tarafndan gzden geirilip dzeltilmi J. Barni evirisi, Critique de la raison pure, c. II, s. 17, Paris, Ernest .lammarion, 1934.), t. II, p. 17. -Ed.
60
mez bir glk bulduu kukusuna drmtr. Ama bizim cesur tamamen zgn sonu ve grler imalatmz deil: Kantn atksnda o, kendisine yarayan ne varsa utanp sklmadan kopya eder ve geri kalan da bir yana atar. Sorunun kendisi ok kolay bir biimde zlr. Zamanda ezelilik, uzayda sonsuzluk, a priori olarak ve szcn yaln anlamna gre, ne nden ne arkadan, ne yukardan ne aadan, ne sadan ne soldan, hibir yandan sonu olmamak demektir. Bu sonsuzluk, sonsuz bir dizinin sonsuzluundan bambaka bir eydir, nk sonsuz bir dizi her zaman birimden, bir ilk terimden balar. Bu dizi fikrinin konumuza uygulanma olanakszl, onu uzaya uyguladmz anda kendini gsterir. Uzaya uygulanm sonsuz dizi, belirli bir noktadan kalkarak belirli bir ynde sonsuzlua ekilmi bir izgi demektir. Uzayn sonsuzluunu, uzaktan da olsa, aklar m bu? Tersine, uzayn boyutlarn kafada canlandrmak iin, ikier ikier kart ynde izilmi en az alt izgi gerek ve buna gre bu, bize bu boyutlardan alt tane verir. Kant bunu o denli iyi anlyordu ki kendi say dizisini ancak dolayl olarak, bir dolambala evrenin uzaysallna aktarmt. Buna [sayfa 103] karlk bay Dhring, bizi uzayda alt boyut kabul etmeye zorlar ve hemen sonra da uzayn bilinen boyutu ile yetinmek istemeyen Gaussun matematik mistisizmini damgalamak iin honutsuzluk sz bulmakta glk eker.* Zamana uygulannca, birimlerin iki yana giden sonsuz izgi ya da dizisi, belli bir eretilemeli anlam tar. Ama eer zaman birimden balayarak saylan ya da belirli bir noktadan yola kan bir izgi olarak dnrsek, bununla a priori olarak zamann bir balangc bulunduunu sylemi, tantlamak istediimiz eyin ta kendisini varsaym oluruz. Zamann sonsuzluuna tek ynl bir yar-sonsuzluk nitelii vermi oluruz; ama yarsndan blnm ve tek ynl bir sonsuzluk, elikisiz dnlm bir sonsuzluun gerek kart olan kendinde (en soi) bir elikidir de. Bu elikiden, ancak diziyi kendisinden balayarak saymaya baladmz birimin, izgiyi kendisinden balayarak ltmz noktann, izgi ya da dizi biiminden uraya ya da buraya koymamzn nem
* Burada Dhringin Gaussa ve onun klidesci-olmayan bir geometri yaps zerindeki fikirlerine kar saldrlar sz konusu ediliyor. -Ed.
61
tamad, dizi iinde herhangi bir birim, izgi zerinde herhangi bir nokta olduunu kabul ettiimizde kurtulabiliriz. Ama ya saylm sonsuz say dizisi elikisi? Bay Dhring bunu sayma hnerini gsterir gstermez, bu elikiyi daha yakndan inceleyecek durumda olacaz. Bay Dhring, -dan (eksi sonsuz) sfra kadar saymay baarnca gelsin. Gerekten, kendisinden balayarak saymaya balad say ne olursa olsun, arkasnda sonsuz bir dizi ve onunla birlikte zmesi gereken sorunu brakt aktr. Yalnzca kendi 1 + 2 + 3 + 4... sonsuz dizisini tersine evirsin ve sonsuzdan balayarak birime gelmek iin saymay denesin; bu aka neyin szkonusu olduunu bilmeyen bir adamn giriimidir. Dahas var. Bay Dhring sonsuz gemi zaman dizisinin saylm olduunu ne srd zaman, bununla zamann bir balangc olduunu ileri srer; nk, baka trl saymaya hi balayamazd. yleyse, bir kez daha, tantlayaca eyi [sayfa 104] varsaym yoluyla elaltndan kabul ettirir. yleyse, saylm sonsuz dizi fikri, baka bir deyile dhringvari evrensel belirli say yasas, in adiecto bir elikidir, kendinde bir eliki, hatta sama bir eliki ierir.* Bir ey ak: Bir sonu olan, ama balangc olmayan sonsuz, bir balangc olan, ama sonu olmayan sonsuzdan ne daha ok, ne de daha az sonsuzdur. En kk bir diyalektik anlay, bay Dhringe balang ile sonun, kuzey ve gney kutuplar gibi zorunlu olarak birbirine bal bulunduklarn ve son ortadan kaldrlrsa, balangcn da kendisinin son durumuna, dizinin sahip olduu tek son durumuna geleceini ve tersinin de byle olduunu sylerdi. Sonsuz dizilerle alma matematik alkanl olmasa, her trl aldanma olanaksz olurdu. Matematikte belirsize, sonsuza varmak iin belirliden, sonludan yola kmak gerektiinden, olumlu olumsuz tm matematik dizilerinin birimden balamalar gerekir, yoksa bu diziler hesap yapmaya yaramazlar. Ama matematikinin mantksal gereksinmesi, gerek dnya iin bir yasa oluturmaktan ok uzaktr.
* Modern matematiin en dikkate deer kazanmlarndan biri olan ensemblelar teorisinde [setler teorisi], tam saylar sonsuz topluluu (ensemble) saylabilir szc yalnzca topluluk elerinin ilkten balayarak ardk bir biimde numaralanabilecei anlamna geldiinden, saylabilir denilen topluluklar tipinin ta kendisidir. Engelsin kant hep geerli kalr: ster art zamanlar, ister eksi zamanlar szkonusu olsun, yllarn bir saymna ancak gncel adan balanabilir ve bu da gemite olduu gibi gelecekte de ancak sonsuzlua gtrebilir. -Ed.
62
Ayrca bay Dhring, gerek sonsuzluu elikisiz dnme iinin stesinden hibir zaman gelemeyecektir. Sonsuzluk bir elikidir ve elikilerle doludur. Bir sonsuzun sonlu deerlerden bilemi olmas aslnda bir elikidir, ama durum da budur. Maddi dnyann snrl nitelii, onun snrsz niteliinden daha az elikilere gtrmez ve bu elikileri ortadan kaldrmay gzeten her giriim, grdmz gibi yeni ve daha ar elikilere gtrr. Sonsuzluk, ite bir eliki olduu iindir ki, zaman ve uzay iinde sonsuzca akp giden sonsuz bir sretir. elikinin ortadan kaldrlmas, sonsuzluun sonu olurdu; Hegel bunu ok doru bir biimde [sayfa 105] grmt ve bundan tr bu eliki zerinde uzun uzun tartan baylara, layk olduklar aasama ile davrand. Devam edelim. Demek ki zamann bir balangc var. Peki, bu balangtan nce ne vard? Deimez, kendi kendine zde bir durum iinde bulunan dnya m? Bu durumda hibir deiiklik olmadndan, ok zel zaman kavram, kendiliinden daha genel Varlk fikri durumuna dnr. lkin, bay Dhringin kafasnda hangi kavramlarn dnt, bizi burada hi ilgilendirmez. Szkonusu olan zaman kavram deil, bay Dhringin hi de o denli ucuz kurtulamad gerek zamandr. kinci olarak, zaman kavram istendii zaman daha genel Varlk fikri durumuna dnebilir, bu bizi bir adm bile ileri gtrmez. nk her Varln temel biimleri uzay ve zamandr ve zaman dnda bir Varlk, uzay dnda bir Varlk denli byk bir samalktr. Hegelci ezeli gemi Varlk ile yeni-schellingci anmsanmaz Varlk, bu zaman dndaki Varlk karsnda ussal tasarmlardr.* Bu nedenle bay Dhring, bu ii de byk bir saknm ile ele alr: Aka sylemek gerekirse bu, bal gibi bir zamandr, ama aslnda zaman denilemeyecek bir zaman: Zamann kendisi gerek paralarda bilemez ve yalnzca anlmz tarafndan istediince blnmtr, yalnzca zamann ayrdedilebilir olgular tarafndan gerek bir doluu, saylabilire balanr, bo bir sre birikiminin ne anlama gelecei burada hibir nem tamaz; nemli olan, dnyann burada varsaylan durumda srp srmedii, bir sreden geip gemedii sorunudur. Byle bir ieriksiz srecin llmesinden, tpk bo uzayda nedensiz ve amasz lmler yapmaktan olduu gibi, hibir ey kmayacan oktan
* Hegel, Mantk Bilimi, Kitap II, z. -Ed.
63
beri biliyoruz ve ite bu yntemdeki canskclktan trdr ki Hegel, bu sonsuzu kt sonsuz olarak niteler. Bay Dhringe gre zaman, ancak deiiklikle vardr, yoksa deiiklik zamanda ve zamanla deil. te, zaman deiiklikten farkl olduu iindir ki deiiklik aracyla llebilir, nk l her zaman llecek eyden farkl bir ey anlamna gelir. Ve iinde ne olduu bilinen [sayfa 106] deiikliklerin gemedii zaman, zaman olmamaktan uzaktr; tersine, hibir yabanc katknn etkilemedii an zamandr, yani gerek zaman, zaman olarak zaman. Gerekten eer biz, zaman kavramn her trl yabanc ve aykr katkdan artlm olarak, tm anl iinde kavramak istersek, zaman iinde birlikte ya da ardarda olup biten eitli olaylar yabanc eyler olarak onun dna atmak ve bylece iinde hibir ey olup bitmeyen bir zaman dnmek zorundayz. Byle yapmakla, zaman kavramn genel Varlk fikri iinde yitirmemi ama ilk kez olarak ar zaman kavramna erimi oluruz. Ama btn bu eliki ve bu olanakszlklar, bay Dhringin evrenin balangtaki kendi kendine zde durumu zerine olan dncesiyle iine dt karklk yannda ocuk oyunca kalr. Eer dnya bir zamanlar kesinlikle hibir deiiklie sahne olmayan bir durum iinde idiyse, bu durumdan deiiklie nasl geebildi? Deiiklikten kesinlikle bak olan, zellikle ezelden beri bu durum iinde bulunan bir ey, hareket ve deiiklik durumuna gemek zere bu durumdan kendi bana hibir biimde kamazd. yleyse onu harekete getiren bir ilk itiin dardan, dnyann dndan gelmi olmas gerekir. Oysa, ilk itiin, Tanr delmenin bir teki biiminden baka bir ey olmad bilinir. te bay Dhring in evren emalarndan yolcu etmi olduunu o denli ho bir biimde ne srd Tanr ve teki-dnya, her ikisi de belginletirilmi ve derinletirilmi olarak, doa felsefesine gene kendisi tarafndan geri getirilmi bulunuyor. Devam edelim. Bay Dhring yle diyor: Varln srekli bir esine byklk dt yerde bu byklk, belirlenebilirlii iinde deimez kalacaktr. Madde ve mekanik enerji (erke) konusunda ... bu byledir. Geerken syleyelim, birinci tmce, bay Dhringin belitsel bir biimde gereksiz-yinelemesi cafcafl anlatmnn deerli bir rneini veriyor: Byklk, deimedii yerde, ayn kalr. yleyse, bir kez dnyada bulunan mekanik enerji * [sayfa 107] miktar sonsuz olarak
64
ayn kalr. Doru olduu lde, Descartes felsefesinin aa yukar yz yl nce bunu bilip syledii,** doa biliminde enerjinin saknm retisinin yirmi yldan beri her yerde elstnde tutulduu ve bay Dhringin bunu mekanik enerji ile snrlandrarak, bu retinin iyiliini hi de artrmad gereini bir yana brakalm. Ama deiiklikten bak durum zamannda mekanik enerji nerede idi? Bu soruya bay Dhring, hibir yant vermemekte direnir. Pekala, sonsuz olarak kendine eit kalan bu mekanik enerji o zaman neredeydi ve ne yapyordu bay Dhring? Yant: Evrenin ya da daha dorusu maddenin hibir geici deiiklik birikimi iermeyen, deiiklikten bak bir Varlnn balang durumu, ancak kendi retici yeteneinin gnll sakatlannda bilgeliin doruunu gren bir anln ortadan kaldrabilecei bir sorundur. yleyse: Ya benim deiiklikten bak balang durumumu incelemeksizin kabul edersiniz, ya da ben, ok yapt veren Eugen Dhring, hepinizi zeka hadmlar ilan ederim. te bu, kukusuz biroklarn durdurabilir! Biz ki bay Dhringin retici yetisinin baz rneklerini daha nce grm bulunuyoruz, bu zarif svgy yantsz brakr ve bir kez [sayfa 108] daha sorumuzu sorabiliriz: Ama, bay Dhring, ltfen, mekanik enerjiden ne haber? te bay Dhring g durumda. Gerekten kemkm eder: Balangtaki bu limit-durumun mutlak zdelii gei ilkesini kendiliinden vermez. Bununla birlikte anmsayalm ki iyice bildiimiz varlk zincirinde, ne denli kk olursa olsun, her yeni
* Engelsin Kraft szcn bu anlamda kullandg her yerde, onu enerji olarak evirdik. Yazarn yalnzca arl (modern anlamda gc) deil, ama d yksekliini de gznnde tutma gerei zerinde durduu altnc blmde (s. 131) aka grlebilecei gibi, szkonusu olan ey, gerekten enerjidir. Ayrca ikinci baskya nszde de (s. 57-59) Engelsin daha 1855te bu enerji terimini kulland grlr. Engels, 1888de Ludwig .euerbachta (Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 44) enerjinin dnmnn bulgulanmasn, doal srelerin balants, bilgimizi dev admlaryla ilerleten ve materyalist diyalektii kuran byk bulgu arasnda sayar. Bugn bir terminoloji yanll gibi grnen ey, 1876da pek yle deildi. Gerekten, enerji olarak adlandrdmz eye, yalnzca Descartes ve Leibniz anda g denmekle kalnmad. Robert Mayer (1842) ve Helmholtz da (1847) ayn biimde davrandlar. .izikilere kendini ancak 19. yzyln ikinci yarsnda yava yava kabul ettiren enerji terimine stnlk kazandran kii W. Thomson oldu. -Ed. ** Hareketin bir cisimden bir baka cisme gemesi srasnda hareket miktarnn korunmas ilkesi, Descartes tarafndan .elsefenin lkelerinde (II. 36) dile getirildi. Bu ilke, geekte enerjinin saknm ilkesinin kt tohumu oluturur. -Ed.
65
halka iin de sonuta durum ayndr. Szkonusu olan bu nemli nokta zerinde glk karmak isteyen kii, bunun daha az grld frsatlarda kendini bu iten bak tutmamaya gzkulak olmakla iyi edecektir. te yandan, gitgide kerteli arac durumlar araya katma olana her zaman vardr ve bundan tr sreklilik kprs, stnden deimeler aamasnn yok olmasna dein varmak iin, ak kalr. Ar kavram bakmndan bu sreklilik, ana fikri amakta bize elbette yardmc olmaz, ama o bizim iin yasalarn her trl uygulamasnn ve bilinen btn teki geilerin temel biimidir, yleki biz onu, bu ilk denge ile onun bozulmas arasnda arac gibi kullanmak hakkna da sahip bulunuruz. Ama eer biz, deyim yerindeyse [!] hareketsiz dengeyi bugnk mekaniimizde zel bir duraksama gstermeksizin [!] kabul edilen kavramlar nedeniyle dnseydik, maddenin dnmler aamasna nasl varabildiini gstermek bsbtn olanaksz olurdu. Bize ynlar mekaniinden baka, ayrca, ynlar hareketinin son derece kk paracklarn hareketi durumuna bir dnm de vardr deniliyor,* ama bunun olu biimine gelince, imdiye dein elimizde hi bir genel ilke yoktur ve bu sreler biraz karanlk iinde yitip gidiyorlarsa, buna amamalyz. Bay Dhringin tm syleyecei, ite bu. Kendimizi bu gerekten acnas kaamak ve formllerle yantlandrlm saysaydk, gerekten yalnzca retici yetinin gnll sakatlanmasnda deil, ama krn deneinde de bilgeliin doruunu grrdk. Bay Dhring, mutlak zdeliin kendiliinden, [sayfa 109] deimeyeceini itiraf ediyor. Mutlak dengenin kendiliinden harekete geme arac yoktur. yleyse geriye ne kalyor? yoksul yankesicilik. Birincisi: Varln iyi bilinen zincirinde, ne denli kk olursa olsun, her halkadan bir sonrakine geii tantlamak da bir o denli zordur. Bay Dhring, okurlarn az st kokan ocuklar yerine koyar gibidir. Varlk zincirinin en kk halkalarnn tikel gei ve balantlarnn kant, doa biliminin ieriinin ta kendisini oluturur ve eer bu i herhangi bir yerden aksarsa, hi kimse, hatta bay Dhring bile, meydana gelen hareketi hilikten hareket ederek aklamay aklna getirmez, ama yalnzca iletmeden, dnmden ya da bir nceki hareketin yaylmasndan hareket ederek aklamay
* lerde Engels tarafndan incelenen mekanik s teorisine antrma. -Ed.
66
dnr. Tersine, burada [Dhringin yukarda aktarlan parasnda, -.], aka hareketi hareketsizlikten, yani hilikten karma amac var. kincisi: Sreklilik kprs. Ar kavram bakmndan bu kpr, kukusuz gln stesinden gelmemize yardmc olmaz, ama biz gene de onu hareketsizlik ile hareket arasnda dolaym olarak kullanmak hakkna sahibiz. Ne yazk ki, hareketsizliin sreklilii hareket etmemeye dayanr; yleyse nasl hareket meydana getirebilir, ite her zamandan daha gizemli kalan ey. Ve bay Dhring, hareket yokluundan evrensel harekete geiini her zaman ylesine kk paracklar biiminde ayrtrabilir ve ona ylesine istedii denli uzun bir sre verebilir ki hibir zaman bir milimetrenin onbinde-biri kadar ileri gitmi olmayz. Yaratc bir eylem olmadka hilikten, bir matematik diferansiyel denli kk de olsa, herhangi bir ey, karamayz. yleyse sreklilik kprs, zerinden bir bay Dhringin geebilecei bir eek kprs* bile deil. ncs: Bugnk mekanik geerlikte kald srece ve bay Dhringi gre bugnk mekanik, dncenin [sayfa 110] olumasnn en zsel kaldralarndan biridir hareketsizlikten harekete nasl geildiini gstermek olanakszdr. Ama mekanik scaklk teorisi bize, baz koullar altnda, ktleler hareketinin molekler hareket durumuna dntn gsterir (ne var ki hareket, burada da hibir zaman hareketsizlikten deil, bir baka hareketten kar) ve bay Dhring, ezile bzle, bunun belki de kesin statik (dengede olan ey) ile dinamik (hareket eden ey) arasnda bir kpr kurabilecei fikrini alar. Ama bu sreler, biraz karanlk iinde yitip giderler. Ve bay Dhring de bizi, karanlk iinde yelkenleri inik brakr. Bay Dhringin btn derinlii ve btn belginlii ile durmadan daha belgin bir budalala, durmadan daha derin bir biimde batm ve ite ulamamz gereken yere karanla varm bulunuyoruz. Ama bu, bay Dhringi pek o denli skmaz. Hemen bir sayfa sonra, kendi kendine zde srerlik (permanence) kavramn, hemen maddenin ve mekanik glerin tutumuna dayanan gerek
* Engels, szck oyunu yapyor. Eek kprs deyimi, pitagoras teoreminin grafik tantlanmasna Bat dillerinde verilen ad; bizde eek davas gibi. Bu deyi ayn zamanda, yalnzca bilisizleri durduran glkleri belirtmek iin de kullanlr. -.
67
bir ierikle donatabildiini ileri srme yzszln gs-terir. Ve bakalarna arlatan diyen de bu adam! Bereket versin ki bu umutsuz aknlk ve karklklar ortasnda bize, karanlk iinde, hem de ruhumuzu ycelten cinsten bir avun kalyor: br gksel cisimlerde yaayanlarn matematii de, bizim belitlerimizden baka bir temele dayanamaz! [sayfa 111]
68
DOA .ELSE.ES EVRENDOUM, * .ZK, KMYA
ALTINCI BLM
AIKLAMANIN devamnda, imdi gncel dnyann oluma biimine ilikin teorilere geliyoruz. Maddenin evrensel bir dalm durumu eski iyonya filozoflarnn balang fikri olmutur, ama zellikle Kanttan sonra, evrensel ekim ve snn yaylmasnn eitli kat gkcisimlerinin giderek olumas sonucunu verdii dncesine gtren bir ilkel bulutsu varsaym yeni bir rol oynar. Gnmzn mekanik s teorisi, evrenin ilkel durumlar zerindeki varglara ok daha belirli bir biim verilmesini olanakl klar. Her eye karn gazsal dalm durumu, ancak ve ancak, eer ilk i olarak onda verilmi bulunan mekanik sistem ok belirli bir biimde belirtilebilirse, ciddi tmdengelimler iin bir hareket noktas grevi grebilir. Yoksa yalnzca fikir, gerekte son derece bulutsu olmakla kalmaz ayrca tmdengelimden [sayfa 112] tmdengelime
* Evrendoum = Kozmogoni.
69
ilerlendii lde, ilkel bulutsu gerekten gitgide daha youn ve gitgide daha akl almaz bir durum da alr. imdilik henz her ey, daha yakndan belirlenmesi olanaksz bir yaylma kavramnn biimsizlik ve belirsizlii iinde kalr ve bylece bu gazsal evren ile son derece bulank bir kavramdan baka bir eye sahip bulunmayz. Gncel btn gksel cisimlerin kkenini, dn durumundaki bulutsu ktlelerde gren Kant teorisi, astronominin Kopernikten sonra yapt en byk ilerleme oldu. Doann zaman iinde bir tarihi olmad fikri, ilk kez olarak sarslm bulundu. O zamana dein gksel cisimler, balangtan beri her zaman ayn yrngeler ve her zaman ayn durumlar iinde kalm olarak kabul ediliyorlard ve hatta eitli gksel cisimler zerinde, bireysel organik varlklar her ne denli lyorduysalar da, cinsler ve trler gene de deimez saylyorlard. Geri doa, aka kesintisiz bir hareket iindeydi ama bu hareket, ayn srelerin deimez yinelenmesi olarak grlyordu. Tamamen metafizik dnce biimine uygun den bu tasarmda ilk gedii Kant at ve bu ii ylesine bilimsel bir biimde yapt ki kulland tantlamalarn ou, bugn de geerliktedir. Dorusunu sylemek gerekirse Kant teorisi, gnmze dein gerek anlamda bir varsaym olarak kald. Ama imdiye dein Kopernikin evren sistemi de bundan daha ok bir ey olmad ve spektroskop, gkkubbe zerinde bu akkor durumundaki gazsal ktlelerin varln, her trl kar koymay yerlebir edecek bir biimde tantladktan sonra, Kant sistemine kar bilimsel muhalefet susmak zorunda kald. Bay Dhringin kendisi de bu bulutsu aama olmakszn kendi evren yapsn iyi bir sonuca gtremez, ama bu bulutsu durumda, verilmi mekanik sistemin kendisine gsterilmesini isteyerek bunun cn alr ve kimse bunu yapamad iin de bu bulutsu duruma her trl kmseyici sfat verir. Gncel bilim bu sistemi, bay Dhringi honut edecek bir biimde, ne yazk ki belirleyemez. Baka birok soruyu da daha ok yantlayamaz. Bilime: [sayfa 113] Karakurbaalarnn kuyruu neden yok diye sorulsa, imdiye dein ancak: Yitirdiler de ondan yantn verebilir. stenildii denli fkelenilsin ve istenildii denli: Bylece her ey daha yakndan belirlenmesi olanaksz bir yitik kavramnn biimsizlik ve belirsizlii iinde kalyor, her ey son derece bulank bir kavram olarak kalyor densin, trebilimin (ahlakn) doabilimine bu uygulanlar bizi bir adm bile ilerletmez. Bu trl sevimlilikler,
70
bu trl honutsuzluk gsterileri, her zaman ve her yerde sylenip gsterilebilir ve ite bu nedenle de her zaman ve her yerde uyumsuz der. Peki ama bay Dhringin mekanik ilkel bulutsu sistemini bulmasn engelleyen kim? Talihimiz olduu iin imdi de Kantn bulutsu ktlesinin evrensel gevrenin tamamen zde bir durumu ile ya da maddenin kendi-kendine zde durumu ile tastamam rtmekten ok uzak olduunu reniyoruz. Varolan gksel cisimleri bulutsu kreye kadar karmakla yetinebilen ve maddenin kendi-kendine zde durumunu usuna bile getirmeyen Kant iin ne talih! Bu arada eer bugnk doa biliminde, Kantn gazsal kresi ilkel bulutsu olarak adlandrlyorsa, bu szcn elbette ancak greli bir anlamda alnabileceine dikkat edelim. Bu ilkel bulutsu, bir yandan varolan gksel cisimlerin kkeni olarak, bir yandan da maddenin imdiye dein klmas olanakl olan en eski biimi olarak ilkel bulutsudur. Bu, maddenin ilkel bulutsudan nce sonsuz bir dizi baka biimlerden gemi olmasn hi mi hi dtalamaz, tersine, ierir.* Bay Dhring stnln burada gsterir. Bilime [sayfa 114] dayanarak, bizim geici olarak ayn derecede geici olan ilkel bulutsuda durduumuz yerde onun bilimler bilimi, onun ok daha yksee, ta fikrin gncel anlamyla ne salt statik olarak, ne de dinamik olarak anlalabilen yani, hi anlalamayan! o evrensel evre durumuna dein kmasn salar. Bizim evrensel evre adn verdiimiz madde ve mekanik enerji birlii, tm saylabilir evrim aamalarnn nkoulu olarak maddenin kendi-kendine zde durumu anlamna gelmek zere, deyim yerindeyse ayn zamanda hem mantksal ve hem de gerek bir formldr. Maddenin kendi-kendine zde ilkel durumundan yle o
* Kantn, bilindii gibi Laplace tarafndan parlak bir biimde gelitirilen ilkel bulutsu teorisi, yldzlar ile gne sisteminin olumasnn aklanmasnda bugn, ama daha yksek yeni bir biim altnda, yeniden ele alnmtr. Engelsin iki temel dncesi her zaman geerlidir: Bilim, o zamandan beri, bir yandan evrenin, yldzlarn bir tarihi olduunu, te yandan evrendoumcular tarafndan bazen kullanlan evrenin ilkel durumu szcklerinin, hibir zaman evrensel maddenin evriminin zellikle nemli bir aamasna karlk den grece bir anlamdan bakasna sahip bulullamayacan dorulamaktan geri kalmamtr. Bilgilerimiz gerekten gelitii lde, gemite gitgide daha geriye kyoruz. -Ed.
71
denli kolay kurtulamayacamz ak. Bu durum, burada madde ve mekanik enerji birlii olarak ve bu birlik de mantksal ve gerek bir forml olarak vb. belirtiliyor. yleyse, madde ve mekanik enerji birlii ortadan kalkt zamandr ki hareket balyor demektir. Mantksal ve gerek forml, hegelci Kendinde (En Soi) ve Kendi-iin (Pour Soi) kategorilerini, gerek felsefesi yararna kullanma yolunda aksak bir giriimden baka bir ey deildir. Hegele gre Kendindede bir nesne, bir sre, bir kavram iinde sakl bulunan gelimemi kartlarn ilkel zdelii vardr; Kendi-iinde, bu sakl elerin ayrm ve ayrlmas ie karr ve kartlklar balar. te bu nedenle hareketsiz ilkel durumu, madde ve mekanik enerji birlii olarak ve harekete geii de bunlarn ayrlmalar ve birbirine kart duruma gelmeleri olarak dnmek zorundayz. Bundan kazandmz ey, bu dsel ilkel durumun gerekliinin kant deil ama yalnzca bu dsel durumu, hegelci Kendinde kategorisi altnda ve bu durumun ayn derecede dsel sona eriini de Kendiiin kategorisi altnda kavrama olanadr. Yeti, ya Hegel! Bay Dhring, madde gerek olan her eyin dayanadr der, bundan da madde dnda mekanik enerji olamaz sonucu kar. Mekanik enerji ayrca, bir madde durumudur da. Buna gre hibir eyin olup bitmedii ilkel durumda madde [sayfa 115] ile onun durumu, yani mekanik enerji, ayn eylerdi. yleyse daha sonra, bir eyler olup bitmeye balad zaman, durumun maddeden ayrlm olmas gerek. te, yetinmemiz gereken kendi-kendine zde durumun ne statik ne dinamik, ne denge ne de hareket halinde olduu gvencesine bal mistik sz ebelii, bu! Evrenin bu durumunda mekanik enerjinin nerede olduunu ve dtan bir iti olmakszn, yani Tanr olmakszn mutlak hareketsizlikten harekete nasl geebileceimizi gene de bilmiyoruz. Bay Dhringden nce materyalistler, madde ve hareketten sz ediyorlard. O, hareketi, hareketin kendi szde temel biimine indirger gibi mekanik enerjiye indirger ve madde ile hareket arasndaki, zaten daha nceki btn materyalistler iin de karanlk olan gerek ilikiyi, byle anlalmaz duruma getirir. Bununla birlikte sorun, yeteri kadar yalndr. Hareket, maddenin varolu biimidir. Hibir zaman, hibir yerde, hareketsiz madde ne olmutur, ne de olabilir. Evren uzaynda hareket, her gkselcisim zerinde daha kk ktlelerin mekanik hareketi, s, elektrik ya da manyetik
72
akm biiminde molekler titreim, kimyasal dalma ve bileim, organik yaam: Evrendeki her tekil madde atomu, her belirli anda, bu hareket biimlerinden herhangi birine ya da ayn zamanda birouna birden katlr. Her hareketsizlik, her denge, yalnzca grelidir, ancak u ya da bu belirli hareket biimine gre bir anlam vardr. Bir cisim, rnein yeryznde mekanik denge durumunda, mekanik bakmdan hareketsiz durumda bulunabilir. Bu onun, dnyann, tm gne sisteminin hareketine katlmasn hi mi hi engellemedii gibi, en kk fizik paracklarnn, onun ss tarafndan koullandrlan titreimlere uramalarn da, atomlarnn kimyasal bir sre gerekletirmelerini de engelleyemez. Hareketsiz madde, maddesiz hareket denli us almaz bir eydir. yleyse, maddenin kendisi gibi, hareketin yaratlmas ve yokedilmesi de olanakszdr; eski felsefenin (Descartes) dnyada varolan hareket miktar deimez kalr derken dile getirdii ey, budur. Demek ki hareket retilemez, ancak aktarlabilir. [sayfa 116] Hareket, bir cisimden bir baka cisme aktarldnda, kendi geerse hareketin nedeni olmak bakmndan, etkin olarak, aktarlrsa edilgin olarak deerlendirilebilir. Bu etkin harekete enerji, edilgin harekete de enerjinin belirtisi diyoruz. yleyse enerjinin, kendi belirtisi denli byk olduu aktr, nk her ikisinde gerekleen hareket, ayn harekettir. Bylece maddenin hareketsiz bir durumunun en bo, en gln fikirlerden biri, ar bir sama kuruntu olduu anlalr. Bu fikre varmak iin, bir cismin yeryznde iinde bulunabilecei greli mekanik dengeyi mutlak bir hareketsizlik olarak dnmek ve sonra onu evrenin tmne geirmek gerekir. Eer evrensel hareket yalnzca mekanik enerjiye indirgenirse, bu iin daha kolay olaca aktr. Ve sonra, hareketin yalnzca mekanik enerjiyle snrlandrlmas, bir enerjinin durgun, zincirlenmi, yani bir anda etkisiz olarak dnlebilmesi stnln de salar.* Eer gerekte bir hareketin aktarl, ou kez grld gibi, eitli araclarn ie kart biraz karmak bir sre ise, zincirin son halkasn yokederek, gerek aktarma herhangi bir ana kadar ertelenebilir. rnein bir tfein doldurulduu ve tetii ekerek boalmann, yani barutun atelen* Bu, potansiyel enerjidir, rnein belirli bir yiikseklie kartlm bir arln, gergin bir zemberein, ya da bir patlayc yedekliin enerjisi, herhangi bir biimde korunmu enerji, durgunluk durumundaki cisimlerin enerjisi gibi. -Ed.
73
mesiyle zgr kalan hareketin aktarlmasnn salanaca ann geciktirilmesinde durum byledir. yleyse, kendi-kendine zde hareketsiz durum srasnda, maddenin enerji ykl olduu dnlebilir ve bay Dhringin madde ve mekanik enerji birliinden anlad da, eer bundan gerekten bir ey anlyorsa, her halde budur. Sama anlay; nk nitelii gerei greli olan ve ayn anda maddenin yalnzca ve yalnzca bir blmne uygulanabilecek bir durumu, evrene mutlak bir durum olarak yayyor. Hatta bunu bir yana braksak bile, birincisi bugn tfekler kendi balarna dolmadklarna gre, dnyann nasl olup da doldurulduunu ve ikincisi o zaman tetii ekmi [sayfa 117] bulunan parman kimin parma olduunu bilme gl hep devam eder. Ne desek, ne etsek bo: Bay Dhringin ynetimi altnda, dnp dolap geldiimiz yer hep... Tanrnn parma. Bizim gereki filozofumuz, astronomiden mekanie ve fizie geer ve mekanik s teorisinin, bulunmasndan bir kuak sonra, Robert Mayerin onu yava yava getirmi bulunduu noktann tesinde die dokunur gelimeler gstermemi olmasndan yaknr. Ayrca btn i, hala ok karanlktadr; maddenin hareket durumlar ile birlikte statik ilikilerinin de verilmi olduklarn ve bu sonuncularn mekanik i durumunda llmediklerini hep yeni batan anmsamamz gerekir. ... Eer daha nce doay byk bir ii olarak nitelendirmi ve imdi bu deyimi dar anlam iinde alm bulunuyorsak, buna bir de kendi-kendine zde durumlarn, hareketsiz durumlarn ortaya mekanik i karmadklarn eklememiz gerekir. yleyse statikten dinamie giden kprmz gene eksik ve eer gizli denilen s, imdiye dein teorinin bir engeli olarak kalmsa, burada da acunbilimsel (kozmolojik) uygulamalarda daha az yadsnmas gereken bir eksikliin varln kabul etmek zorundayz. Btn bu anlalmaz bo szler, bir kez daha hareketi mutlak hareketsizlikten kartarak, kt bir ie fena halde bulatn sezen, ama gene de tek kurtarcya, gn ve yerin yaratcsna bavurmaya utanan skntl bir vicdann iini dkmesinden baka bir ey deildir. Eer s mekanii dahil, mekanikte bile statikten dinamie, dengeden harekete giden kpry bulmak olanakszsa, bay Dhringe kendi hareketsizlik durumundan harekete giden kpry bulma zorunluluu ne hakla yklenecek? te iin iinden tereyandan
74
kl eker gibi byle syrlnr. Baya mekanikte statikten dinamie giden kpr... dtan ititir. Bin kentallik bir ta, on metre ykseklie kaldrlp da, orada kendi-kendine zde bir durum iinde kalacak biimde serbest bir konumda asld zaman, bu cismin imdiki konumunun mekanik bir i temsil etmediini ya da bu [sayfa 118] konum ile daha nceki konum arasndaki ayrmn mekanik i biiminde llmediini ileri srebilmek iin, bir st ocuklar topluluuna ynelmek gerekir. Sokaktan ilk geen adam, tan kendi bana gidip yukarya ipin ucuna aslmadn bay Dhringe kolayca anlatacak ve eline ilk geecek mekanik elkitab, eer ta oradan drrse, tan derken, onu on metreye karmak iin ne denli mekanik i gerekmise o denli mekanik i yapacan kendisine syleyebilecektir. Hatta yukarya aslm bulunan tan mekanik bir i temsil ettiinden daha yaln bir gerek yoktur, nk eer yeterince uzun bir sre asl kalrsa, kimyasal dalma sonucu, artk ta tamak iin yeteri kadar salam olmaktan kt an, ip kopar. Demek ki btn mekanik sreler, bay Dhringin diliyle sylemek gerekirse, bunun gibi yaln temel biimlere indirgenebilirler ve yeterli bir itie sahip olduu halde, statikten dinamie giden kpry bulmakta yeteneksiz kalacak bir mhendis de henz anasndan domamtr. Geri hareketin kendi lsn kartnda, dinginlikte bulmas gerektii, metafizikimiz iin ok sert bir ceviz, ok ac bir haptr. Bu bangr bangr baran bir elikidir ve bay Dhringe gre her eliki, samadr.* Bununla birlikte asl tan, arl ve topraktan uzakl ile tam olarak llebilir** ve istendii gibi rnein dorudan doruya dme, eik planda kayma ya da krk hareketi biiminde kullanlabilir belirli bir mekanik hareket miktarn*** temsil ettii bir gerektir ve doldurulmu tfek konusunda da durum ayndr. Diyalektik anlay bakmndan hareketi kendi kartnda, dinginlikte davurma olana, hibir glk gstermez. Onun iin
* Engels, bu terimlerin Almancadaki benzerliinden yararlanarak, bay Dhringe gre, her Widerspruch (geheki) Widersinndir (sama) biimde bir szck oyunu yapm. .ranszcaya, bu, her contradiction (eliki) contreraisondur (sama) biiminde aktarlm. Ayn szck oyununu Trke terimlerden yararlanarak dilimize aktarmann bir yolunu bulamadik. -. * Ph= mv. P: Arlk; h: ykseklik; m: ktle; v: yere var hz; Ph: potansiyel enerji; mv: kinetik enerji. -Ed. *** Bugn, belirli bir kinetik enerji miktar denirdi. -Ed.
75
btn bu kartlk, grm bulunduumuz [sayfa 119] gibi, ancak grelidir; mutlak dinginlik, koulsuz denge yoktur. Tekil hareket dengeye ynelir, toplu hareket dengeyi yeniden bozar. Bundan tr, dinginlik ve denge karlatklar yerde, snrl bir hareketin sonucudurlar ve bu hareketin kendi sonucu aracyla llebilecei, kendi sonucunda davurulabilecei ve ondan hareket ederek u ya da bu biim altnda eski durumuna gelebilecei, kendiliinden anlalr. Ama bay Dhring, sorunun bu denli yaln bir dnlyle yetinemez. Tam bir metafiziki olarak, nce hareket ile denge arasnda gereklikte varolmayan usuz bucaksz bir uurum amakla balar ve sonra da en hurda ayrntsna dein kendisinin imal ettii bu uurumu gemek iin kpr bulamamakla aknla der. O, pekala metafizik meraknn srtna da binebilir ve Kantn Kendindeeyinin ardna da debilirdi; nk eninde sonunda, bu bulunmaz kprnn ardnda saklanan ey, baka hibir ey deil, yalnzca odur [Kantn Kendinde-eyi]. Ama mekanik s teorisi ve bu teorinin bir engeli olarak kalan sourulmu ya da gizli s zerine ne dnmeli? Eer syla, donma noktas scaklnda ve normal hava basnc altndaki yarm kilo buz ayn scaklkta yarm kilo su haline dntrlrse, ayn yarm kilo suyu 0 santigrad dereceden 79,4 santigrad dereceye dein ya da 79.4 yarm kilo suyu bir derece stmaya yetecek miktarda bir s kaybolur. Eer bu yarm kilo su, kaynama noktasna, yani 100ye dein stlr ve o zaman 100deki buhar haline dntrlrse, son su damlalar da buhar haline dnnceye dein, hemen hemen yedi kat daha byk, 537,2 yarm kilo suyun scakln bir derece ykseltmek iin yeterli bir miktarda s kaybolur.* Bu kaybolan sya, gizli s denir. Eer soutmayla, buhar yeni batan su ve su da buz durumuna dntrlrse, daha nce sourulmu olan ayn s miktar bu kez zgr bir duruma, yani s olarak duyulur ve llr bir duruma gelir. Buharn, bir kez 100 ye kadar soutulduktan [sayfa 120] sonra, su durumuna ancak yava yava dnmesinin ve donma derecesi scaklndaki bir su ktlesinin buz durumuna ancak ok yava dnmesinin nedeni, ite buharn su durumuna ya da suyun buz durumuna gemesi
* Daha belgin hesaplar, su buharnn olumas srasndaki gizli sy 538,9 cal/g. olarak saptamlardr. -Ed.
76
srasndaki bu s zgrlemesidir. Olgular, bunlar. yleyse, sorun u: Is, gizli olduu zaman ne oluyor? Isnn, fiziksel olarak etkin cisimlerin en kk paracklarnn (molekller), scaklk ve topaklanma durumuna gre az ya da ok geni ve baz koullarda hareketin bambaka bir biimi durumuna dnmeye yetenekli bir titreimine dayandn ileri sren mekanik s teorisi, sorunu, kaybolan snn bir i grdn, i durumuna dntn syleyerek aklar. Buzun erimesinde, eitli molekllerin kendi aralarndaki dar ve sk yapklk ortadan kalkm ve gevek yanyana konulmu durumuna dnm bulunur; kaynama noktasnda suyun buharlamasnda, ortaya eitli molekllerin birbiri zerinde hibir nemli etkide bulunmad ve hatta snn etkisi altnda her ynde dald bir durum kar. Ne var ki bir cismin eitli molekllerinin, gazsal durumda sv durumdan ve ayn ekilde sv durumda da kat durumdan ok daha byk bir enerji ile bezendikleri aktr. yleyse sourulmu s kaybolmamtr; yalnzca dnm ve molekller genleirlik (expansibilit) biimini almtr.* eitli molekllerin birbirine kar bu mutlak ya da greli zgrl gsterebildikleri koullar ortadan kalkar kalkmaz, yani scaklk ya 100 ya da 0 asgarisinin altna der dmez, bu genleme gc gever ve molekller, daha nce onlar birbirinden ayrm bulunan ayn gle, birbirleriyle yeniden skrlar; ama eer bu g kayboluyorsa, bu, yalnzca yeni batan s olarak ve tastamam daha nce sourulmu olan nicelie eit bir s nicelii ile oraya kmak iindir. Bu [sayfa 121] aklama, imdiye dein kimsenin bir molekl, hele hele titreim durumunda bir molekl grmemi olmas nedeniyle, btn mekanik s teorisi gibi, elbette bir varsaymdr. Bu nedenle, henz ok gen olan teorinin kendisi gibi, elbette eksikliklerle doludur; ama hi olmazsa, hareketin ne yok edildii ne de yaratld gereiyle hibir biimde atmaya girmeksizin, ilerin nasl olup bittiini aklar; hatta snn dnm srasnda nereye getiini de tam olarak gsterebilir.** Demek ki
* Kinetik teori, gazlarn genleirliini aklamak iin geri-itici glerin varln deil, ama yalnzca molekllerin bir sredurum hareketini (mouvement dinertie) gznnde tutar. Molekller, iki iti arasnda, eer gaz seyreltilmi ise birbirlerini etkilemeksizin, dorusal bir yrnge ve tekdze bir hz korurlar. Eer gaz sktrlm ise, ekici gler harekete geer. Ama Engelsin gizli s olay zerine yapt aklama bugn de znde doru olarak kalr. -Ed.
77
gizli ya da sourulmu s, hibir durumda mekanik s teorisinin bir engeli deildir. Tersine bu teori, ilk kez olarak olayn ussal bir aklamasn verir ve eer bir engel ksayd bu engel, olsa olsa fizikilerin molekler enerjinin bir baka biime dnm bulunan sy, zaman amna uram ve artk uygun bir deyim olmaktan km gizli deyimiyle adlandrmaya devam etmeleri olurdu. Kendi-kendilerine zde durumlar ile kat, sv ve gazsal topaklanma (agrgation) durumlarnn dinginlik konumlar, yleyse, mekanik iin s ls olduu kadaryla, mekanik ii temsil ederler. Yeryznn kat kabuu tpk okyanusun suyu gibi, bugnk topaklanma durumunda kendisine doal olarak belirli bir mekanik iin karlk dt tamamen belirli bir serbest s miktarn temsil eder. Dnyann kendisinden kt gazsal kre, nce sv topaklanma durumuna, sonra da ok byk bir blm bakmndan kat duruma getii zaman, belirli bir molekler enerji miktar s olarak uzaya yaylmtr. yleyse bay Dhringin kulamza gizemli bir biimde fsldad glk yoktur ve biz, evrenle ilgili uygulamalarda bilgi edinme aralarmzn yetersizliinden doan eksiklikler ve boluklarla geri karlaabiliriz ama teori bakmndan almaz engellerle hibir yerde karlamayz. Statikten dinamie giden kpr, burada da dtan gelen [sayfa 122] ititir denge durumundaki nesne zerinde etkili olan baka cisimlerin neden olduu souma ya da stma. Bay Dhringin bu doa felsefesinde ne denli ilerlersek, hareketi hareketsizlikle aklama ya da tamamen statik, dinginlik durumunda olan eyin, sayesinde kendiliinden dinamik duruma, harekete geebildii kpry bulma yolundaki btn giriimler o denli olanaksz grnr. te kendi-kendine zde ilkel durumdan bir zaman iin bylece kurtulmu bulunuyoruz. Bay Dhring kimyaya geer ve bu vesileyle bize doann, gerek felsefesi tarafndan elde edilmi bulunan srerlik yasasn, yani: 1. evrensel madde miktarnn, 2. yaln (kimyasal) elerin miktarnn ve 3. mekanik g miktarnn
** Mekanik s teorisi zerindeki btn bu tartmada Engels, ilk bakta sy yaln bir mekanik yer deitirme ile, mlekllerin bir yer deitirmesi ile zdeletirdii anlamnda, biraz mekanik grlebilir. Ama mekanik doa anlay zerindeki not (bkz: Doann Diyalektii, s. 319) ile o hayranlk verici hareket maddenin varolu biimidir parasnn gsterdii gibi, hi de yle deildir. Engels, hareket szcne, vermesi gerektii gibi, aristotelesci diyalektik, deiiklik ve olu anlamn vermektedir. -Ed.
78
deimez olduklarn aklar. Bylece, bay Dhringin inorganik dnyann zl felsefesinin vargs olarak bize sunabilecek durumda bulunduu gerekten olumlu tek sonu, maddenin eer varsa yaln eleri ile birlikte ve hareketin yaratlma ve yokedilme olanakszl, yani herkes tarafndan bilinen, ayrca burada ok yetersiz bir biimde dile getirilmi bulunan bu eski gerektir. Bunlar, uzun sreden beri bildiimiz eyler.* Ama bilmediimiz ey, bunlarn srerlik yasalar ve bu nitelikle de eyler sisteminin ematik zellikleri olduklardr. Yukarda Kant konusunda olan yknn tpks: Bay Dhring, herkese bilinen incir ekirdeini doldurmaz bir ey alyor, ona bir Dhring etiketi yaptryor ve buna da tepeden [sayfa 123] trnaa zgn sonu ve grler ... sistem dourucu fikirler ... kktenci bir derinlikteki bilim adn veriyor. Bununla birlikte burada, henz umutsuzlua kaplacak bir ey yok. En kkl bir biimde derin bilim ile en iyi toplumsal kurumun gsterdii eksiklikler ne olursa olsun, bay Dhringin kesinlikle ne srebilecei bir ey var: Evrende varolan altnn her zaman ayn miktarda olmas gerekir ve bu miktar evrensel maddeden daha ok artm ya da eksilmi olamaz. Yalnz bu varolan altn ile neyi deyebileceimizi bay Dhring ne yazk ki sylemiyor.** [sayfa 124]
* Kimyasal tepkiler srasnda elerin arlnn korunmas yasas, bu yasay srekli olarak uygulayan Lavoisier bunu aka formle etmi olmasa da, gerekte Lavoisier kimyasnn temelinde yatar. Engelsin szn ettii ve ilk yaklamda, insanal lekte doru kalan srerlik ilkesi, bununla birlikte otuz yl kadar sonra, daha genel bir yasa tarafndan ayn zamanda hem yadsnm ve hem de almlardr. Gerekten, Einstein ve Langevin, bu yzyln banda ve birbirlerinden bamsz olarak, hareketsiz cisimsel madde ynnn, (bu szck en geni anlamda alnmak koulu ile) maddenin bir baka biimi olan ldama enerjisi durumuna dnmnn niceliksel kurallarn veren edeerlik ilkesini bulmulardr. Bu konu zerine, Engelsin yaptn srdren Leninin, bu yeni bulgular irdeleyip, zamann idealist bilgin ve filozoflarnn bunlardan kendi eilimlerine gre yararlanmak istemelerini diyalektik materyalizm acsndan rtt Materyalizm ve Ampiryokritisizmin Beinci Blmnn Madde Kayboldu balkl 2. kesimine (s. 286 vd.) baklabilir. * Evrendeki elerin srerlii yasasnn, Dhringin metafizik materyalizme zg dogmatik dorulama biimini alaya almakta Engels ok haklyd. Bu yasa, daha 1896da, radyoaktivitenin bulgulannasyla (Berquerel, Curie) yalanlanmt. Hafif elerin, yldzlar tarafndan yaylan enerjinin kkeninde olan kaynamas, termonkleer bombalarda kullanlmtr. Demek ki eler deimez ve yok edilemez eyler deildirler. Birbirlerine
79
dnebilirler. Onlarn da, hatta gemii saptamaya bile yarayabilecek bir tarihleri vardr. rnein tarih-ncesi nesnelerin tarihi, radyoaktif bir karbon izotopunun, karbon 14n tanr irdelenerek saptanabilir ve eitli yerbilimsel katmanlarn ya, uranyumun paralanmasndan yararlanarak hesaplanabilir. -Ed.
80
DOA .ELSE.ES ORGANK DNYA
YEDNC BLM
BASIN ve iti mekaniinden duyu ve dncelerin birlemesine dein, araya katlan ilemlerin trde ve tek bir skalas uzanr. Bu olumlama, dnyann evrimini kendi-kendine zde duruma dein karak izlemi bulunan ve kendini teki gksel cisimler zerinde ylesine rahat duyan bir dnr karsnda, istenen her eyi bilmesi kendiliinden beklenebilmesine karn bay Dhringi, yaamn kkeni zerine daha ok sz etmekten kurtaryor. Ne var ki, bu olumlama, Hegelin daha nce antrmada bulunmu olduumuz l ilikileri dm izgisi ile tamamlanmad srece, ancak yar yarya dorudur. Ne denli ilerleyici olursa olsun, bir hareket biiminden bir baka hareket biimine gei, her zaman bir srama, her zaman kesin bir dneme olarak kalr. Gksel cisimler mekaniinde, tek bana alnm bir gksel cisim zerindeki daha [sayfa 125] kk ynlar mekaniine gei byledir;
81
ynlar mekaniinden s, k, elektrik, mknatslk gibi asl fizikte incelediimiz hareketleri kapsayan molekller mekaniine gei de byledir; molekller fiziinden atomlar fiziine kimyaya gei de kesin bir srama ile gerekleir ve baya kimyasal etkiden yaam adn verdiimiz albmin kimyaclna gei konusunda bu, daha da byledir. Yaam kresi iinde sramalar gitgide daha seyrek ve gitgide daha farkedilmez bir durum alr.* yleyse bay Dhringi dzeltme zorunda olan kii, gene Hegelden bakas deil. Organik dnyaya kavramsal gei, bay Dhringe ereklik (finalit) kavram tarafndan salanr. Bu da Mantkta kavram retisi, kimyasal dnyadan yaama teleoloji ya da ereklik retisi aracyla geen Hegel den alnmtr. Nereye gzatarsak atalm, bay Dhringde kendi z kktenci derinlik bilimi hesabna en kk bir sklma duymadan verdii Hegel in bir kabal ile karlayoruz. Erek ve ara fikirlerinin organik dnyaya uygulanmasnn, burada ne lde doru ve yerinde bulunduunu aratrmak ok uzaa srklenmek olur. Her halde Hegelin i erek fikrinin, yani doaya gdekle (maksatla), rnein Tanr bilgelii ile hareket eden bir d g tarafndan sokulmayan ama eyin kendi zorunluluu iinde bulunan bir erein uygulanmas, tam bir felsefi kltr bulunmayan kiilerde srekli olarak bilinli ve gdekli bir eylemi hafife almaya yolaar. Bir bakasndaki, en kk tinci (spiritistic) atln ahlaksal bir fke uurumuna att ayn bay Dhring, igd izlenimlerinin ... en bata ileyilerine bal bulunan doyum bakmndan meydana getirilmi olduklarna kesinlikle gvence verir. Bize zavall doann, ondan genellikle itiraf edilenden daha ok incelik isteyen bir ii daha olduunu hesaba katmakszn, nesnel dnyay durmadan dzene sokma zorunda olduunu anlatr. Ama doa unu ya da bunu neden yarattn bilmekle yetinmez her ie bakan hizmetinin ilerini [sayfa 126] yapmakla yetinmez, bilinli znel dncedeki yetkinliin daha imdiden iyi bir derecesi olan incelie sahip bulunmakla yetinmez: Onun bir de istenci vardr; nk igdlere besinlerin zmlenmesi, dlverme vb. gerek doa koullarn ikincil olarak yerine getirme hakkn vermek, bizim tarafmzdan dorudan doruya deil ama yalnzca dolayl bir biimde isten* Bkz: Mekanik Doa Anlay zerine, Doann Diyalektii, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 275-281. Ed.
82
mi olarak dnlmelidir. Bylece, ite bilinli olarak hareket eden ve dnen bir doaya geldik, daha imdiden, statikten dinamie deilse de hi olmazsa kamutanrclktan yaradancla* gtren kprnn zerinde bulunuyoruz. Yoksa bir kez iin doa felsefesinde biraz yar-iir sylemek bay Dhringin houna m giderdi? Olanaksz. Bizim gereki filozofumuzun organik doa zerine sylemesini bildii her ey, doa felsefesinin bu yar-iirine kar, yzeysel samalklar ve deyim yerindeyse bilimsel yutturmaclklar ile birlikte arlatanla kar, darvinciliin kurgu (fiction) eilimine kar savama indirgenir. Darwine yneltilen en nemli eletiri, Malthusun nfus teorisini iktisattan doa bilimine aktarmak, hayvan yetitiricisi fikirlerinin tutsa kalmak, yaama savam ile bilimd yar-iir sylemektir; tm darvincilik, Lamarcktan alnan eler karldktan sonra, yabanln insanla kar yneltilmi bir yceltilmesinden baka bir ey deildir. Darwin bilimsel gezilerden bitki ve hayvan trlerinin deimez deil, deiir olduklar fikrini getirmiti. lkesinde bu fikri izlemeye devam etmek iin hayvan ve bitki yetitirme alanndan daha iyisi yoktu. ngiltere, hayvan ve bitki yetitirme alannn klasik topradr; teki lkelerin, rnein Almanyann elde ettii sonular, ngilterede bu bakmdan ulalm olan sonular zerine bir fikir vermekten ok uzaktr. te yandan, baarlarn ou son yzyl iinde gereklemitir, yleki olgularn saptanmas pek glk gstermez. [sayfa 127] Darwin, bu yetitirmenin ayn trden hayvanlar ve bitkiler arasnda, yapay olarak, herkes tarafndan farkl kabul edilen trler arasnda grlenden daha byk farklar meydana getirdiini buldu. Bylece bir yandan trlerin belirli bir dereceye dein deikenlii, te yandan da farkl zgl niteliklere sahip organizmalar iin ortak atalar olana tantlanm bulunuyordu. O zaman Darwin doada, yetitiricinin bilinli niyeti olmakszn, uzun srede canl organizmalar zerinde yapay yetitirmeninkine benzer dnmler meydana getiren nedenlerin bulunup bulunmadn aratrd. Bu
* Kamutanrclk, panteizm, evren ile tanry bir zde tutanlarn; yaradanclk, deizm, tanrnn insanlara, uslarnn bulamayacai gerekleri reterek kendini amlamasn yadsyan ve yalnzca tanrnn varlna ve doa dinine inananlarn sistemi. -.
83
nedenleri, doa tarafndan yaratlan tohumlarn ok byk says ile olgunlua gerekten erien organizmalarn kk says arsndaki oranszlkta buldu. Ama her tohum gelimeye yneldiinden, bundan zorunlu olarak, yalnzca dvmek ve yemek gibi dolaysz, fizik eylem olarak deil ama hatta bitkilerde bile yer ve k iin savam olarak, bir yaama savam kar. Ve bu savamda olgunlua ulama ve oalma ansna en ok sahip bulunan bireylerin, ne denli nemsiz olursa olsun ama yaama savamnda stnlk salayan bir bireysel zellie sahip bireyler olduklar da aktr.* Bu bireysel zellikler, daha sonra kaltmla geme ve eer ayn trden birok bireyde kendilerini gsteriyorlarsa, birikmi kaltm aracyla bir kez tutmu bulunduklar ynde glenme eilimi gsterirler; oysa bu zelliklere sahip bulunmayan bireyler, yaama savamnda daha kolay yenilir ve yava yava ortadan kalkarlar. Bir tr doal seme ile, en elverililerin yaamas ile, ite bu biimde dnr. Bu darvinci teoriye kar bay Dhring, yaama savam fikrinin kkenini, Darwinin de itiraf etmi olduu gibi nfus teorisyeni, iktisat Malthusun fikirlerinin bir genelletirilmesinde aramak gerektiini ve bunun sonucu bu teorinin, Malthusun nfus okluu zerindeki papazca grlerine zg btn kusurlarla sakatlanm olduunu syler. [sayfa 128] Gerekte, yaama savam fikrinin kkenini Malthusda aramak gerektiini sylemek, Darwinin aklna bile gelmez. O yalnzca, kendi yaama savam teorisinin, hayvan ve bitki dnyasnn tmne uygulanm Malthus teorisi olduunu syler. Malthus teorisini, ona daha yakndan bakmakszn, kendi bnl iinde kabul etmekle Darwinin gstermi bulunduu dncesizlik ne denli byk olursa olsun, gene de herkes, doadaki yaama savamn doann savurganlkla rettii tohumlarn saysz nicelii ile sonunda olgunlua varabilen tohumlarn son derece kk says arasndaki elikiyi; gerekte, byk blm bakmndan bazan son derece kyc bir yaama savam iinde zlen elikiyi ayrdetmek iin, Malthusun gzlne gereksinme olmadn daha ilk bakta grr. Ve cret yasas, Ricardonun
* Biyolojinin gelimesi, Darwinin bu grne bir tamamlayc getirdi: doal seme sonucu olan uyma (intibak), yalnzca d ilikilere deil ama i ilikilere de ilikin bir uyumlanmadr. -Ed.
84
bu yasay dayandrd maltusu kantlarn unutulmasndan sonra nasl uzun sre deerini koruduysa, yaama savam da, hatta en kk maltusu yorum olmakszn, doada tpk yle varolabilir. Ayrca doa organizmalarnda, deyim yerindeyse irdelenmemi ama saptanmas trlerin evrimi bakmndan byk bir nem tayacak kendi nfus yasalar vardr.* Ve bu yndeki kesin atlm kim yapt? Darwinden baka kimse. Bay Dhring sorunun bu olumlu ynne yanamaktan iyice kanr. Bunun yerine, yaama savamnn durmadan stlp stlp nmze konmas gerekir. Bilinten yoksun otlarla barl otoburlar arasnda bir yaama savam, der, a priori szkonusu olamaz. Yaama savam, belgin ve belirli anlamda, hayvanlar bir kurban yrtp paralayarak beslendikleri lde, ancak yabanl dnyada grlr. Ve yaama savam bir kez bu dar snrlara indirgendikten sonra bay Dhring gene kendisi tarafndan hayvanlkla snrlandrlm bu kavramn hayvanlna kar azna [sayfa 129] geleni syleyebilir. Ama bu ahlaksal fkenin tek hedefi, bay Dhringin ta kendisidir, nk bu biimde kstlanm yaama savamnn tek yaratcs, dolaysyla da tek sorumlusu, odur. yleyse, tm doa eyleminin yasalarn ve kavrann hayvanlar dnyasnda arayan Darwin deildir Darwin tm organik doay savam iinde toplamam myd? ama bay Dhringin kendi imalatndan dsel bir umacdr. Ayrca, yaama savam ad, bay Dhringin ultra-moral fkesine seve seve braklabilir.** eyin bitkiler arasnda da varolduunu ise her otlak, her buday tarlas, her orman ona tantlayabilir ve nemli olan ad deildir, nemli olan bunun yaama savam olarak m, yoksa varlk koullar ve mekanik etkilerin yokluu olarak m adlandrmas gerektiini bilmek deildir, nemli olan udur: Bu olgu,
* Engels, burada, u son yllar iinde byk lde gelimi bulunan canllarn nfus yasalarnn matematik irdelenmesini nerir: O, daha o zamandan bunun verimliliini gryordu.-Ed. ** Modern bilginler, Engels ile birlikte ve Darwinin kiisel tanklna da dayanarak (bkz: .rancis Darwin: Vie et correspondence de ch. Darwin, H.de Warignynin .ranszca evirisi, edi-tion Reinwald, 1888, tome 1, p. 86). Darwini, gereklikte bilin ya da istencin karmasn d-talayan ok farkl bir nitelikteki ilikiler olmalarna karn, btn canl varlklar arasndaki ilikileri, okuru kapitalist toplumdaki insanal yarma (rekabet) rneine gre tasarlamaya srkleyen yaama savam terimini, zorunlu eletirel anlay gstermeksizin, Malthustan alm olmakla eletirirler.
85
trlerin korunmas ya da deimesi zerinde nasl etkili olur? Bu nokta zerinde bay Dhring, dikkafalca kendi-kendine zde bir susku iinde kalmakta devam eder. yleyse imdilik doal seme ile yetinmek gerekecek. Ama darvincilik, dnmlerini ve farkllatrmalarn hilikten retir. Geri doal semeyi inceledii yerde Darwin, eitli bireylerde deiikliklere yolam bulunan nedenleri bir yana brakr ve nce bu bireysel sapaklklarn (anomalilerin), yava yava bir soyun, bir eit ya da bir trn ayrdedici zellikleri durumuna gelme biimini inceler. Darwin iin en bata nemli olan, imdiye dein ya hi bilinmeyen ya da yalnzca ok genel bir biimde gsterilebilen bu nedenleri bulmaktan ok, bu nedenlerin sonularnn iinde saptand, srekli bir anlam kazand ussal bir biim bulmaktr. Darwinin bunu yaparken, bulgusuna lsz bir etki alan tanmas, bunu trlerin deimesinin tek nedeni [sayfa 130] durumuna getirmesi ve yinelenen bireysel deiikliklerin iinde genelletikleri biimi gznnde tuta tuta, bu deiikliklerin nedenlerini savsaklam olmasna gelince bu, onun gerek bir ilerleme yapan kimselerin ou ile ortaklaa sahip olduu bir kusurdur. stelik eer Darwin, kendi bireysel dnmlerini bu ite yalnzca hayvan yetitiricinin bilgeliini kullanarak, hilikten balayarak retiyorsa, hayvan yetitiricinin yalnzca kendi kafasnda deil ama gereklikte bulunan kendi hayvan ve bitki biimleri dnmlerinin de hilikten balayarak meydana gelmi olmas gerekir. Ama bu dnm ve farkllatrmalarn asl kkeni zerindeki aratrmalara atlm veren kii, gene de Darwinden baka kimse deildir. Ksa bir sre nce, zellikle Haeckel sayesinde, doal seme fikri geniletilmi ve trlerin deiimi de, uyma (adaptation) srecin deien, kaltm (hrdit) koruyan yn olarak dnlmek zere, uyma ve kaltmn karlkl etkileri sonucu olarak tasarlanmt. Ama bu da bay Dhring in houna gitmez. Doa tarafndan sunulan ya da esirgenen yaama koullarna asl uyma, fikirlere gre belirlenen igd ve eylemleri ngerektirir. Yoksa, uyma bir grn olarak kalr ve o zaman ie karan nedensellik, fizik dnya, kimyasal dnya ya da bitki fizyolojisi aa derecelerinin stne kmaz. te bay Dhringi kzdran gene ad. Ama srece verdii ad ne olursa olsun, nemli olan bu srelerin organizma trlerinde
86
deiikliklere yolap amadklarn bilmektir. Ve gene bay Dhring yant vermez. Eer bir bitki bymesinde, en ok k ald yn tutuyorsa, bu uyar etkisi, fiziksel glerle kimyasal etkenlerin bir badamndan baka bir ey deildir ve eer burada, eretileme yoluyla deil ama gerek anlamda bir uymadan szedilmek istenirse bu, kavramlar iine zorunlu olarak tinci (spiritistic) bir karklk sokmak olur. Doann hangi istek etkisiyle unu ya da bunu yaptn tastamam bilen, doann inceliinden hatta istencinden [sayfa 131] szeden adamn, bakas karsndaki sertlii ite byle! Gerekten tinci bir karklk, ama kimde? Haeckelde mi, yoksa bay Dhringde mi? Ve yalnzca tinci deil, ayn zamanda mantksal karklk. Doada erek kavramn ste karmak iin bay Dhringin btn gcyle direndiini grdk: Ara ve erek ilikisi, hibir zaman bilinli bir gdek ngerektirmez. Oysa kendisine kar o denli fkelendii o bilinli gdek olmakszn, tasarmlar aracl olmakszn uyma, bir eree ynelen bu ayn bilinsiz eylemden baka nedir? Demek ki eer benekli elmalar ve yaprak yiyen bcekler yeil, gl hayvanlar kum-sars ve kutup hayvanlar ounlukla kar gibi beyazsalar, kukusuz bu renkleri bile-isteye ya da baz tasarlara gre almamlardr; tersine, bu renkler ancak fiziksel gler ve kimyasal etkenlerle aklanabilirler. Ve bununla birlikte, bu renkler aracyla onlar dmanlar iin ok daha az grnr klacak biimde, iinde yaadklar ortama uymu bulunan bu hayvanlarn bir eree bal olduklar da yadsnamaz. Ayn biimde, baz bitkilerin zerlerine konan bcekleri yakalayp yoalttklar organlar bu ie uydurulmular, hem de sistematik olarak uydurulmulardr. Eer imdi bay Dhring, uymann zorunlu olarak tasarmlarn sonucu olmas gerektiini savunmakta direnirse, bir eree ynelen eylemin tasarmlar araclyla yaplmas, bilinli, gdekli olmas gerektiini bir baka biimde sylemi olmaktan baka bir ey yapmaz. Bu da bizi, bir kez daha, gereki felsefede adet olduu zre, ereklie dkn yaratcya, Tanrya gtrr. Vaktiyle byle bir yola yaradanclk denir ve pek yle bir deer verilmezdi [der bay Dhring]. Ama imdi, bu bakmdan da tersine gidilmi gibi grnyor.
87
Uymadan kaltma geiyoruz. Bay Dhringe gre darvincilik, burada da bsbtn yanl yolda. Tm organik dnya szde Darwinin savna gre ilkel bir varlktan gelir, deyim yerindeyse tek bir varln soyudur. Szde ona gre, doann ayn trden rnlerinin, dl-d aracl olmakszn, bamsz [sayfa 132] birlikte-yaamalar kesinlikle szkonusu deildir ve bu nedenle, gerilek grleriyle birlikte, reme ya da herhangi bir baka oalma zincirinin parmaklar arasnda koptuu yerde, hemen sfr tketecektir. Darwinin bugnk organizmalarn hepsini tek bir ilk varlktan kard olumlamas, kibarca sylemek gerekirse, bay Dhringin zgr bir yarat ve kuruntusudur. Darwin, Trlerin Kkeninin 6. basks, sondan bir nceki sayfasnda, Btn organizmalar zel yaratklar olarak deil de yaam birka canlnn dorudan doruya dlleri olarak* dndn aka syler. Ve Haeckel daha da ileri gider ve bitkiler dnyas iin tamamen bamsz bir soyba, hayvanlar alemi iin bir baka soyba, [ve bu ikisi arasnda], herbiri hayvanla bitki aras zel bir tek hcreli yaratk tipinden balayarak tamamen bamsz bir biimde gelimi bulunan belirli sayda bir yaltk tekhcreliler soyba** kabul eder. Bu ilk varlk bay Dhring tarafndan, yalnzca onu ilk Yahudi Adem ile karlatrma aracyla gzden drmek iin tretilmitir; ama bana bay Dhringin bana demek istiyorum, Smithin Asurlular zerindeki bulgularnn, bu ilk Yahudi de ilk Saminin krizalitini gsterdiini; Kutsal Kitaptaki tm yarat ve tufan yksnn, eski paganizmin, Yahudilerin Babilliler, Kaldeliler ve Asurlular ile birlikte ortaklaa sahip bulunduklar dinsel sylenceler kolunun bir paras olarak ortaya ktn bilmemek gibi bir mutsuzluk gelir. Soysop zinciri parmaklar arasnda kopar kopmaz sfr tkettiini sylemek, kukusuz, Darwine ar ama rtlemez bir eletiride bulunmaktr. Ne yazk ki doa bilimimizin tm, bu eletiriye layktr. Soysop zincirinin elleri arasnda koptuu yerde, doa bilimi sfr tketmi demektir. [sayfa 133] Doa-bilimi imdiye dein, soysop zinciri olmadan organik varlklar meydana getirmesini beceremedi; hatta kimyasal elerden yola karak yaln proto* Charles Darwin, The Origin of Species... 6. bask, Londra 1873, s. 428. (Trlerin Kkeni, Onur Yaynlar, Ankara 1990, s. 392.) -Ed. ** Yaratln Tarihi, s. 397. Ch. Letourneau evirisi. Historie de la Cration, s. 306330. -Ed.
88
plazma ya da br albminli cisimleri bile yapamad. Yaamn kkeni zerine, imdiye dein kesinlikle ancak bir eyi: Onun mutlak olarak kimyasal yoldan meydana gelmi olduu syleyebildi. Ama doann kendi aralarnda soysop ile bal olmayan, zerklik durumunda yanyana konmu rnlerine sahip bulunduuna gre, belki gerek felsefesi burada yardmmza gelecek durumdadr. Bu rnler nasl doabildi? Kendiliinden reme ile mi? Ama imdiye dein, kendiliinden remenin en gzpek savunucular bile, bu yoldan bceklerin, balklarn, kularn ya da memelilerin deil, ancak bakterilerin, mantar tohumlarnn ve teki ok ilkel organizmalarn meydana geldiklerini ileri srmlerdir. yleyse, eer bu ayn trden doa rnleri elbette burada yalnzca kendilerinin szkonusu olduu organik rnler, kendileri arasnda soysop ile birbirlerine bal deilseler, kendilerinin ya da atalarndan herbirinin, soysop zincirinin koptuu yerde, dnyaya zel bir yaratma eylemi aracyla getirilmi olmalar gerekir. te gene yaratcya ve yaradanclk denilen eye dnm bulunuyoruz. Ayrca bay Dhring, zglklerin (proprit) cinsel badam yaln eylemini, bu zglklerin oluumunun temel ilkesi durumuna getiren Darwinin ok yzeysel bir duruma dtn ileri srer. te bizim derin filozofumuzun yeni bir zgr yarat ve kuruntusu daha. Tersine Darwin, kesin olarak yle der: Doal seme deyimi yalnzca deiikliklerin korunmasn ierir, meydana getirilmesini iermez (s. 63). Ama Darwine hi bir zaman sylemedii eyleri syletmek yolunda bu yeni giriim, daha sonra gelen fikirlerin tm dhrings derinliini kavramamza yardm eder: Eer remenin i ematizminde herhangi bir bamsz dnm ilkesi aranm olsayd, bu fikir bsbtn ussal olurdu; nk evrensel oluum ilkesi ile cinsel dlverme ilkesini bir araya getirmek ve kendiliinden denilen remeyi, [sayfa 134] remenin mutlak kart olarak deil, ama bal gibi bir retim olarak daha yksek bir grle dikkate almak doal bir fikirdir. Ve bu samasapan ve anlalmaz szleri kaleme alabilen adam, Hegelin jargonuna dil uzatmaktan sklmaz! Ama bay Dhringin doa biliminin Darwin teorisinin atlmna borlu olduu byk gelimesi karsnda duyduu canskntsn yattrmaya yarayan sulamalar ile tatsz ve eliik mzklklar artk yeter. Ne Darwin, ne de onun bilginler arasndaki yandalar,
89
Lamarckn byk baarlarn herhangi bir biimde kmsemeyi dnrler; bu baarlar ilk venler, onlar olmutur. Ama Lamarck zamannda bilimin, trlerin kkeni sorununa hemen hemen kehanet niteliindeki ncelemelerden baka bir yant verebilmek iin yeterli gerece sahip olmaktan uzak bulunduunu da gzden yitirmemek gerekir. O zamandan beri betimli ve anatomik botanik ve zooloji alannda birikmi engin gere bir yana, Lamarcktan sonra burada byk bir nemi olan yepyeni iki bilimin ortaya kt grld: Bitki ve hayvan tohumlarnn gelimesinin incelenmesi (embriyoloji) ile yerkabuunun eitli katmanlar iinde kalm organik kalntlarn incelenmesi (paleontoloji). Gerekten, organik tohumlar yetikin organizmalar durumuna dntren kerteli gelime ile dnya tarihinde birbiri arkasna gelen bitkiler ve hayvanlar sras arasnda alacak bir uygunluk bulunur. Ve evrim teorisine en gvenilir temeli veren de, ite bu uygunluun ta kendisidir. Ama evrim teorisinin kendisi henz ok gentir ve gelecekteki aratrmalarn, trlerin evrimi zerindeki bugnk fikirleri, hatta sk skya darvinci fikirleri adamakll deitireceinden kuku duyulmaz. Ve imdi, organik yaamn evrimi zerine gerek felsefesi olumlu olarak bize ne syleyebilir? Trlerin deikenlii, kabul edilebilir bir varsaymdr. Ama bunun yannda, dl-d aracl olmakszn, ayn trden doa rnlerinin zerkli yanyana geliini de kabul etmek gerekir. Bunun sonucu, ayn trden olmayan doa [sayfa 135] rnlerinin, yani deiken trlerin birbirlerinden geldiklerini, oysa ayn trden doa rnlerinde durumun byle olmadn dnmek gerekirdi. Bununla birlikte, bu da tamamen doru deil; nk hatta deiken trlerde bile, dl-d aracyla dolaym, tersine, doann ancak tamamen ikincil bir eylemi olabilir. yleyse, gene de dl-d, ama ikinci snf. Bay Dhring dl-d zerine o denli kt ve o denli karanlk eyler syledikten sonra, onun arka kapdan da olsa kabul edildiini grmekle kendimizi mutlu sayalm. Doal seme iin de durum ayn; nk doal semenin sayesinde gerekletii yaama savam konusunda onca satrel fkeden sonra, bize birdenbire yle denir: Varlklar doasnn derinletirilmi nedeni, yaama koullar ve acunsal (kozmik) ilikilerde aranmaldr, oysa Darwinin zerini vurgulad doal seme ancak ikincil olarak szkonusu edilebilir.
90
yleyse, gene de doal seme, ikinci snf da olsa; yleyse, doal seme ile birlikte yaama savam ve daha sonra Malthusun papazca teorisine gre, nfus fazlal! Hepsi bu: Geri kalan iin bay Dhring, bizi Lamarcka gnderir. Son olarak, bakalama (mtamorphose) ve evrim (volution) szcklerinin kt kullanlmasna kar bay Dhring bizi uyarr. Bakalama, ak olmayan bir kavramm ve evrim kavram da ancak evrim yasalar gerekten ortaya konabildikleri lde kabul edilebilirmi. Onlarn her ikisi yerine de bileim (composition) demeliymiiz, ve o zaman her ey iyi gidecekmi. Hep ayn yk: eyler ne idiyseler o kalrlar ve biz yalnzca adlar deitirir deitirmez, bay Dhring zevkten drtke olur. Civcivin yumurta iindeki gelimesinden sz ettiimiz zaman bir karklk yapyoruz, nk biz evrim yasalarn ancak yetersiz bir biimde tantlayabiliriz. Ama eer civcivin bileiminden sz edersek, her ey aydnlanr. yleyse, artk: Bu ocuk parlak bir ekilde geliiyor deil, ama: stn bir ekilde bileiyor diyeceiz. Yalnzca kendisine kar duyduu soylu sayg ile deil ama gelecein kompozitr olma nitelii ile de Nibelungenler Yz * [sayfa 136] yaratcsnn yanndaki yerini gereince almasndan tr, bay Dhringi kutlayabiliriz. [sayfa 137]
* Nibelungenler Yz, nl Alman besteci Richard Wagnerin (1813-1884) yapt. Engels, kendini beenmiliinden tr Dhringe, baka nitelikleriyle birlikte kendini beenmilii ile de nl Wagner yannda yer veriyor. Ayrca, bileim anlamna gelen kompozisyon szc ile hem biletiren, hem de besteci anlamna gelen kompozitr szc arasndaki ilikiden yararlanarak, evrim (volution) yerine bileim (composition) denmesi gerektiini neren Dhring ile gelecein kompozitr diye eleniyor. -.
91
DOA .ELSE.ES ORGANK DNYA

(SON)
SEKZNC BLM
DOA felsefesi blmmzde, onu ngerektirdii tm bilimle gerelendirmek iin hangi olumlu bilgilerin gerektii ... dnlsn. nce matematiin btn nemli kazanmlar, sonra kesin bilimlerin (science exacte) mekanik, fizik ve kimyadaki balca saptamalar ve genel olarak doa biliminin fizyoloji, zooloji ve aratrmann teki benzer alanlarndaki sonular bu blmn temelini oluturur. Bay Dhring, bay Dhringin matematik ve doa bilimlerindeki derin bilgisinden ite byle bir gven ve cesaretle sz eder. Ne var ki bu yavan blmn kendisine bakmakla, daha da yavan sonular bir yana, orada sakl bulunan olumlu bilgilerin kkl derinlii hi mi hi belli olmaz. Herhalde fizik ve kimya zerine dhringvari kelamlar etmek iin, fizikten snn mekanik edeerini davuran denklemden, kimyadan da btn cisimlerin elere ve e badamlarna ayrld [sayfa 138] olgusundan baka bir ey bil-
92
meye gerek yok. Bundan bakaca da, kim ki bay Dhring gibi, s. 131, ekim dolaysyla bir merkez evresinde dolaan atomlardan sz edebilirse, bununla yalnzca atomlar ile molekller arasndaki fark konusunda tamamen karanlk iinde olduunu tantlar. Atomlarn evrensel ekim ya da mekanik ya da fizik hareketin teki biimleri bakmndan deil ama yalnzca kimyasal etki bakmndan varolduklar bilinir. Ve organik doa zerine olan blm okunduu zaman, bu bo, eliik, en nemli noktalar zerinde anlalmaz samalklarla kapl ileri geri szler ve sonucun mutlak deersizlii karsnda insan, daha a priori, kendini bay Dhringin burada son derece kt bildii eylerden sz ettii fikrinden kurtaramaz. Organik varlk teorisinde (biyoloji), bundan byle evrim yerine bileim denmesi nerisine gelindiinde de, bu kan kesinlik kazanr. Byle bir ey nerebilen kimse, organik cisimlerin olumas zerine en kk bir bilgisi olmadn tantlar. Btn organik cisimler, en aa biimleri dnda hcrelerden, yalnzca gl bir byte altnda grlebilen ve bir hcre ekirdei ieren kk albmin phtlarndan bileir. Genel olarak hcre, bir de d zar gelitirir ve o zaman ierii azok sv olur. En aa derecedeki hcresel cisimler, bir tek hcreden meydana gelirler; organik varlklarn ok byk bir ounluu ok hcrelidir; bunlar, aa organizmalarda henz ayn yapda olan ve daha yksek varlklarda gitgide daha farkl biimler, gruplamalar ve eylemler gsteren ok sayda hcrelerin trde karmaalardr. rnein insan bedeninde kemikler, kkrdaklar, deri, ksacas tm dokular ya bileik, ya da hcrelerden domu dokulardr. Ama iinde bir hcre ekirdei ile birlikte ou kez zarsz, basit bir kk albmin phts olan amipten insana ve en kk tekhcreli yeil suyosunundan en gelimi bitkiye kadar btn hcresel organik varlklar, hcrelerin ikiye blnerek reme (scissiparit) biimiyle oalrlar. Hcre ekirdei nce ortadan daralr, ekirdein iki dilimini ayran daralma gitgide daha da skr; sonunda dilimler birbirinden ayrlr ve iki [sayfa 139] hcre ekirdei olutururlar. Bu sre, hcrenin iinde meydana gelir; iki ekirdekten herbiri, sonunda birbirinden ayrlncaya ve bamsz hcreler olarak yaamaya balayncaya dein, tekiyle gitgide daha sk bir daralma ile bal bir protoplazma birikim merkezi oluturur. Hayvan yumurtasnn tohum kesesi, dllenmeden sonra ergin hayvan durumuna gel-
93
mek zere, ite bu yinelenen hcresel blnmeler aracyla yava yava dnr ve gelimi hayvanda eski dokularn yerine yeni dokularn gemesi, ite bu yoldan gerekleir. Byle bir srece bileim demek ve evrim adlandrmasna an kuruntu davrannda bulunmak iin, kukusuz, bugn bunu kabul etmek ne denli g olursa olsun, bu sre zerine hibir bilgisi olmayan biri gerek: Burada yalnzca ve szcn tam anlamyla evrim var, ama bileimin izi bile yok! Bay Dhringin genel olarak yaamdan ne anlad zerine, ilerde syleyecek birka szmz daha olacak. zel olarak, ite yaam terimi altnda dnd ey: norganik dnya da bir otomatik hareketler sistemidir; ama yalnzca gerek yap ve maddelerin bir i noktadan balayarak ve daha kk bir varla geirilebilir bir tohum emasna gre dolam iin zel kanallarn araclnn balad yerde, szcn dar ve kesin anlamyla, asl yaamdan sz etmeye koyulabiliriz. Bu tmce, gramerin umutsuz karmakl bir yana, szcn dar ve kesin anlamyla budalalk yapt bir otomatik hareketler sistemidir (bununla ne anlalmas gerekirse o anlalsn). Eer yaam yalnzca asl yapnn balad yerde balyorsa, o zaman Haeckelin btn tek hcreliler dnyasn ve belki daha da ounu, yap kavramn anlay biimine gre, l olarak ilan etmemiz gerekir. Eer yaam yalnzca bu yapnn daha kk bir tohum emas aracyla iletilebilir olduu yerde balyorsa, o zaman en azndan tekhcreli organizmalara dein ve onlar dahil btn organizmalar canl deildir. Eer cisimlerin dolam iin zel kanallarn aracl yaamn ayrdedici nitelii ise, o zaman daha ncekilere ek olarak, btn selentereler yksek snfn, olsa olsa [sayfa 140] denizanalar hari, yleyse btn polipler ve teki fitozoerleri, canl varlklar dizisinden silmemiz gerekir. Ama eer yaamn balca ayrdedici zellii olarak cisimlerin bir i noktadan balayarak zel kanallar aracyla dolam kabul edilirse, o zaman kalbi olmayan ya da birka kalbi olan btn hayvanlar l ilan etmemiz gerekir. Yani daha nce adn andklarmza ek olarak btn kurtlar, be-parmakllar ve tatl su kurtlarn (Huxleyin snflamasna gre annuloida ve annulosa), kabuklu deniz hayvanlarnn bir ksmn (yengeler) ve hatta son olarak, bir omurgaly, amphioxusu. Ayrca, tm bitkileri.* Bylece bay Dhring, szcn dar ve kesin anlamyla asl
94
yaam belirtme iine burnunu soktuu zaman, biri yalnzca btn bitkiler dnyasn deil ama aa yukar hayvanlar dnyasnn yarsn da lme mahkum eden, birbiriyle tam bir eliki durumunda drt lt verir. Gerekten, tepeden trnaa zgn sonu ve grler vaat ederken, onun bizi aldattn kimse syleyemez! Bir baka yerde, yle okunur: Doada da, en aasndan en ykseine, btn organizmalarn temelinde yaln bir tip vardr [ve bu tipe] evrensel zyle birlikte, en gelimemi bitkinin en aa hareketinde, hi eksiksiz raslanr. Bu tez, yeni batan, hi eksiksiz bir budalalktr. Tm organik doada raslanan en yaln tip hcredir ve kukusuz, en yksek organizmalarn temelinde hcre bulunur. Buna karlk, en aa organizmalar arasnda, henz hcreden ok aa bir nitelik tayan, hibir farkllamaya uramam yaln bir albmin phtsndan olumu birok protamip, btn bir dizi teki hayvanla bitki aras tekhcreli yaratklar (mongres) ve btn sifoneler (syphons) bulunur. Btnlkleri iinde bu varlklar, yksek organizmalara yalnzca zsel biletirenlerinin albmin olmas nedeniyle balanmlardr ve bunun sonucu albminlerin grevlerini yerine [sayfa 141] getirirler, yani yaarlar ve lrler. Daha ilerde, bay Dhring, bize bir de unu anlatr: .izyolojik olarak duyum, ne denli yaln olursa olsun, herhangi bir sinirsel aygtn varlna baldr. Bundan tr bu, duyuya, yani durumlarnn bilinli bir znel kavrayna yetenekli btn hayvanlarn ayrdedici niteliidir. Bitki ve hayvan arasndaki belgin snr, duyuma srayn gerekletii yerde bulunur. Bilinen gei varlklar bu snr o denli az silerler ki bu snr mantksal bir gereksinme durumuna getirenler, tersine, bu dardan belirsiz ya da ayrdedilemez oluumlarn ta kendileridir. Ve daha ilerde: Buna karlk bitkiler, en kk bir duyum izinden ve her trl duyumlama yeteneinden tamamen ve her zaman iin yoksundurlar. Birincisi, Hegel duyum, differentia specifia, hayvann kesin
* Thomas Huxley, Lectures on the Elements of Comparative Anatomy, Konferans V. London 1864. Engels burada u yapttan yararlanmtr: Henry Alleyne Nicholson, A Manual of Zoology, London 1870. -Ed.
95
olarak ayrdedici belirtisidir der (Doa .elsefesi, 351, ek). te Hegelin, bay Dhring tarafndan yaln bir alntnn son zmlemede kesin bir doruluun soylu katna ykselttii yeni bir kabal. kincisi, burada gei varlklarndan, bitki ve hayvan arasnda son derece belirsiz ya da ayrdedilemez oluumlardan (ne anlalmaz dil!) sz edildiini ilk kez olarak duyuyoruz. Bu arac biimlerin varl; bitki mi, hayvan m olduklarn syleyemeyeceimiz organizmalarn bulunmas; yani bitki ile hayvan arasndaki snr aka saptayamamamz ite bay Dhring iin, ayn zamanda kesin olmadn da kabul ettii bir lt ileri srme mantksal gereksinmesini yaratan ey! Ama hayvanlar ile bitkiler arasndaki ikircil alana dein gitmemize gerek bile yok; en kk dokunmada yapraklarn katlayan ya da talarn kapatan duygulularn, bcek yiyen bitkilerin en kk bir duyum izi ve her trl duyumlama yeteneinden yoksun bulunduklar sylenebilir mi? Bunu bay Dhringin kendisi bile, bilim-d yar-iire bavurmadan ileri sremez. ncs, duyumun fizyolojik olarak ne denli yaln olursa [sayfa 142] olsun, sinirsel bir aygtn varlna bal bulunduunu ne srmek, gene bay Dhringin zgr bir yarat ve kuruntusudur. Yalnzca btn ilkel hayvanlar deil ama fitozoerler bile, hi olmazsa byk ounluklar iinde, sinirsel sistem izini gstermezler. Dzenli olarak bir sinir sistemi ancak kurtlardan balayarak bulunur ve bay Dhring, bu hayvanlarn sinirleri olmad iin duyumlar olmad tezini ileri srenlerin birincisidir. Duyum zorunlu bir biimde sinirlere deil ama henz belginlikle belirlenmemi bulunan baz albminimsi maddelere baldr. Ayrca bay Dhringin biyolojik bilgileri, Darwine kar szkonusu etmekten korkmad, soru tarafndan yeteri kadar belirtilmi bulunmaktadr: Hayvann evrim yoluyla bitkiden geldiine mi inanmak gerek? Bu trl sorular, ancak ne hayvanlar, ne de bitkiler zerine hibir ey bilmeyen biri tarafndan sorulabilir. Genel olarak yaam zerine, bay Dhring bize ancak unu sylemesini bilir: Plastik olarak yaratc bir ematizasyon aracyla gerekleen madde deiimi [tanr akna, bu ne demek ola?] her zaman asl dirimsel srecin ayrdedici bir nitelii kalr. Yaam zerine rendiklerimizin hepsi bu ve bu plastik olarak yaratc ematizasyon, bizi dizlerimize dein en saf
96
dhrings jargonun ipsiz sapsz sama szlerine batryor. Yani eer yaamn ne olduunu renmek istiyorsak, kendi kendimize aramamz gerekecek. Maddelerin organik deiiminin yaamn en genel ve en ayrdedici olay olduu, fizyolojik kimya ve kimyasal fizyoloji uzmanlar tarafndan otuz yldan beri saysz kez sylenmitir ve bay Dhring burada, onu o kendine zg zarif ve duru dile evirmekten baka bir ey yapmaz., Ama yaam maddelerin organik deiimi olarak tanmlamak, yaam... yaam olarak tanmlamak demektir; nk maddelerin organik deiimi ya da maddelerin plastik olarak yaratc bir ematizasyonu ile birlikte deiimi deyimi, aslnda yaam aracyla, organik ve inorganik arasndaki, yani canl ve cansz arasndaki [sayfa 143] ayrm aracyla aklanmas gereken bir deyimden baka bir ey deildir. Yani bu aklama bizi, bir adm bile ilerletmez. Maddelerin deiimi, maddelerin deiimi olarak, yaamn dnda da meydana gelir. Kimyada, yeterli bir ilkel madde katks aracyla ve dayanak olarak belirli bir cisme dayanarak, kendi z koullarn her zaman yeniden reten bir dizi sre vardr. Kkrdn yaklmas ile slfrik asit retiminde olduu gibi. O zaman kkrt dioksit SO2 meydana gelir ve eer su buhar ile nitrik asit verilirse, kkrt dioksit hidrojen ve oksijeni alr ve slfrik asit H2S04 durumuna dnr. Nitrik asit oksijeni brakr ve azot oksit durumuna gelir; bu azot oksit hemen havadan yeni oksijen alr ve yksek azot oksitleri durumuna dnr ama yalnzca bu oksijeni hemen kkrt diokside geri vermek ve ayn srece yeniden balamak zere, yleki teorik olarak son derece kk bir nitrik asit miktar, snrsz bir miktarda kkrt dioksit, oksijen ve suyu slfrik asit durumuna dntrmeye yeter. Ayrca, maddelerin deiimi, svlar l organik ve hatta yapay Traube hcrelerindeki gibi inorganik zarlardan getii zaman da meydana gelir. Burada maddelerin deiiminin bizi bir adm bile ileriye gtremeyecei bir kez daha ortaya kar; nk yaam aklamas gereken zgn maddeler deiiminin kendisinin yaam tarafndan aklanmas gerekir. yleyse baka trl davranmamz gerek. Yaam albminsi cisimlerin varolu biimidir * ve bu [sayfa
* Engels bu satrlar yazd srada, biyokimya ve molekler biyoloji henz ilk balang
97
varolu biimi de zsel olarak bu maddelerin kimyasal biletirenlerinin, kendi kendilerine srekli yenilenmesine dayanr. Burada albminimsi cisimler, baya albmine benzer biimde bilemi ve proteik maddeler de denilen btn cisimleri bu ad altnda toplayan modern kimya anlamnda alnyor. Ad pek uygun deil; nk baya albmin, yumurta sarsnn yannda, yalnzca elien tohum iin besleyici madde olduundan, kendisine akraba btn maddeler iinde en cansz, en edilgin rol oynar. Bununla birlikte albminimsi cisimlerin kimyasal bileimi zerine daha ok ey bilinmedii srece, bu ad henz en iyi addr, nk btn brlerinden daha genel bir nitelik tar. Yaama rasladmz her yerde, onu albminimsi bir cisme bal buluruz ve ayrma durumunda olmayan albminimsi bir cisme rasladmz her yerde, mutlak olarak dirimsel olaylar grrz. Bu dirimsel olaylarn zel farkllamalarn meydana getirmek iin canl bir cisimde teki kimyasal badamlarn varlnn zorunlu olduundan kuku yok; dpedz yaam iinse, ie besi olarak karmalar ve albmin durumuna dnmeleri dnda, bu badamlar zorunlu deildir. Bildiimiz en aa canl varlklar, yaln albmin phtlarndan baka bir ey deildir ve onlar da balca yaam belirtilerinin hepsini gsterirler. Ama her yerde, btn canl varlklarda raslanan bu dirimsel olaylar neye dayanr? Her eyden nce, albminimsi cismin teki gerekli cisimleri evresinden ekip almasna, cismin daha eski ksmlar ayrp yok olurken, bunlar zmlemesine. Canl olmayan br cisimler de ilerin doal ak iinde dnr, ayrr ya da badarlar; ama o zaman da ne idi iseler o kalmaktan karlar. Havann etkisi altnda toz durumuna gelen kaya, artk kaya deil144]
abalar iinde bulunuyorlard. Proteinlerin yaam olaylar iinde oynadklar roln nemi tm yeni aratrmalarda dorulanmtr. Canl bir hcre iinde oluan btn kimyasal tepkiler, hala maya (enzyme) ad verilen tikel bir proteinin ie karmasn gerektirirler. Bunlar, stelik, uzayda ardarda eitli biimler alma yolundaki erklikleri aracyla bu tepkilerin iinde zincirlendikleri sray dzenleyen, allosterikler denilen mayalardr. Bunlar, teki proteinler, benzer biimde, boaltm ilevlerini dzenlerken, hcreye dsal baz cisimler ile birleerek, bu cisimlerin zar amalarn salayan proteinlerdir de. Bununla birlikte, Engelsin varoluunu nceden sezemeyecei baka cisimler de, yaam olaylarnda temel nemde bir rol oynarlar. Bunlar zellikle canl madde iine her trl enerji aktarmnda ie karan nkleotidler ile canl varlklarn niteliklerinin kaltmsal korunmasnn zerlerine dayand nkleik asitlerdir. -Ed.
98
dir; okside olan maden, pas durumuna dnr. Ama cansz cisimlerde yok olma nedeni olan ey, albmin iin temel yaam kouludur. Albminimsi cisim iindeki biletirici elerin bu aralksz bakalamasnn, besinlerin bu srekli zmlenme ve cisimden [sayfa 145] (bedenden) karlma deiiminin kesildii an, albminimsi cismin varolmaktan kt, ayrt, yani ld andr. yleyse albminimsi cismin varolu biimi olan yaam, her eyden nce her an ayn zamanda hem kendisi, hem de bir bakas olmaya dayanr; ve cansz cisimler iin de olabilecei gibi, onu dtan etkileyen bir sre nedeniyle deil. Tersine yaam, yani maddelerin besinlerin zmlenmesi ve bedenden karlmas ile gerekleen deiimi, kendi kendine olan, dayanann, albminin iinde doutan bulunan ve o olmakszn albminin de varolamayaca bir sretir. Bundan, eer kimya bir gn yapay olarak albmin retmeyi baarrsa, bu albminin, ne denli gsz olursa olsun, zorunlu olarak dirimsel belirtiler gsterecei sonucu kar. Aslnda kimyann ayn zamanda bir albmine elverili besini bulup bulamayaca da sorulabilir. Yaamn en yaln btn br etkenleri: Albmin ile onun beslenmesi arasndaki karlkl etki iine yerletirilmi uyarlganlk; besinin sourulmasnda ok aa bir derecede kendini gsteren kaslabilirlik; en aa dzeyde blnme yoluyla oalmay ieren byme yetisi; o olmakszn besinlerin ne sourulmas ne de zmlenmesinin olanakl olduu i hareket, ite albminin zsel grevi olarak besinin zmlenmesi ve dar atlmas yoluyla gerekleen cisimlerin bu deiimi ve albmine zg yourulabilirlikten karlar. Bizim yaam tanmmz, btn dirimsel olaylar iine almaktan ok uzak, tersine, kendini bu olaylarn en genel ve en yalnlar ile snrlandrmak zorunda olmas nedeniyle, ister istemez ok yetersizdir. Btn tanmlar, bilimsel bakmdan az bir deer tarlar. Yaamn ne olduunu gerekten eksiksiz bir biimde bilmek iin, en aasndan en ykseine, onun kendini gsterdii btn biimleri gzden geirmemiz gerekirdi. Gene de, gnlk kullanm iin bu trl tanmlar ok elverili ve bazen de vazgeilmesi ok gtr; kanlmaz eksiklikleri unutulmadka, zararl da olmazlar. Ama gene bay Dhringe gelelim. O, yeryz biyolojisi alannda kendini pek rahat grmeyince, nasl avunacan [sayfa 146] bilir:
99
Kendi yldzl gkyzne snr. Kvan ve ac duymak iin rgtlenmi olan yalnzca duyarlkla bezenmi bir organn zel yapl deil, ama btnl iindeki nesnel dnyadr. te, kvan ve ac kartlnn, hem de tastamam bizce bilinen biimi altnda, evrensel bir kartlk olduunu ve zsel olarak trde duygular aracyla evrenin eitli dnyalarnda temsil edilmesi gerektiini bu nedenle kabul ediyoruz. ... Ama, duygular evreninin anahtar olduuna gre, bu uygunluun nemsiz bir anlam yok. ... Bundan tr, znel kozmik dnya bize nesnel dnyadan ok daha yabanc deil. ki dnyann da yapln uyarl bir tipe gre dnmek gerekir, bylelikle nemi yalnzca yeryzn uzaktan aan bir bilin teorisinin ilk unsurlarna sahip oluruz. Duygular evreninin anahtarn cebinde tayan biri iin, bu dnyann doa biliminde birka kaba dnce yanll, ne yazabilir? Allons donc! * [sayfa 147]
* Hadi canm sen de! anlamna gelen bu deyim, zgn metinde .ranszcadr. -.
100
AHLAK VE HUKUK LMSZ DORULUKLAR
DOKUZUNCU BLM
BAY DHRNGN okurlarna tam elli sayfa boyunca bilin elerinin kktenci bilimi adna len verdii yavanlk ve falc kadn kahinlikleri ynndan, ksacas bnce bo szlerden rnekler vermekten saknyoruz. Yalnzca unu alacaz: Salt dil yardm ile dnmeye yetenekli olan bir kii, soyut dncenin, katksz dncenin ne anlama geldiini hibir zaman anlamamtr. Buna gre hayvanlar, en soyut ve en katksz dnrlerdir; nk onlarn dncesi, dilin yerli yersiz araya girmesiyle hi bulanmaz. Dhrings dncelere ve bu dnceleri davuran dile baknca, bu dncelerin herhangi bir dil iin, Almancann da bu dnceler iin ne denli az elverili olduklarnn grld kesin. Ensonu, o bozuk orba bir yana, ite hi olmazsa bize [sayfa
101
148] urada burada ahlak ve hukuk konusunda elle tutulan bir eyler veren drdnc blm tarafndan kurtarlyoruz. Bu kez, daha iin banda teki gksel cisimler zerine bir yolculua arlyoruz: Ahlak eleri, etkin bir anln idsel biimli dirimsel hareketleri bilinli bir dzene koymakla urama zorunda olduu btn insand varlklarda ... uyarl bir biimde ... bulunmaldrlar. Geri bu trl akl yrtmeler iin duyduumuz ilgi ok kk kalacak. ... Ama baka gksel cisimler zerinde, bireysel ve ortaklaa yaamn, zorunlu olarak ne ortadan kaldrlabilir ne de usa gre davranan bir varln temel yapln arptabilir ... bir emadan hareket ettiini dnmek, gene de evrenimizi kurtarc bir biimde genileten bir fikir olarak kalr. Eer ayrklama olarak, bay Dhringin doruluklarnn (hakikatlerinin), hatta btn teki olanakl dnyalar iin bile geerlilii burada blmn sonuna deil de bana konmu bulunuyorsa, bunun salam nedenleri var. Bay Dhringin ahlak ve adalet zerindeki fikirlerinin nce btn dnyalar iin geerlilii saptandktan sonra, bunu kurtarc bir biimde, btn zamanlara yaymak kolay olacaktr. Burada da, son zmlemede kesin doruluklardan daha aa hibir ey szkonusu deil. Ahlak dnyas tpk evrensel bilgi dnyas gibi ... kendi srekli ilkeleri ile kendi yaln elerine sahiptir, [ahlak ilkeleri] tarihin stndedir ve ayn biimde ulusal niteliklerin gncel ayrmlarnn da stndedir. ... en tam ahlak duygusunun ve deyim yerindeyse vicdann, evrimi srasnda olutuklar zel doruluklar, son temellerine kadar bilinmi olduklar lde, matematik kavray ve uygulamalarn deer ve nemine benzer bir deer ve bir nem savnda bulunabilirler. Gerek doruluklar hi deimezler ... yleki bilginin doruluu zamana ve gerein deimelerine bal olarak dnmek, her zaman bir lgnlktr. Bu nedenle, kesin bir bilgi inan ve ortak bilginin deeri, saduyu durumunda, bilgi ilkelerinin mutlak geerliliinden umutsuzlua dmemize izin vermez. [sayfa 149] Henz srekli kuku, hastalkl bir gszlk durumudur ve bazen kendi hiliinin bilincini sistematize ederek kendine biraz kararllk grn vermeye alan iinden klmaz bir karkln davurumundan baka bir ey deildir. Ahlak sorunlarnda evrensel ilkelerin yadsnmas, tre ve ilkelerin corafi ve tarihsel eitliliklerine smsk sarlr ve ona ahlak bozukluu ve ahlak ktlnn
102
nne geilmez zorunluluu azck tannmaya grsn, uyarl ahlaksal igdlerin ciddi geerlilii ve gerek etkinliini kabul etmekten gerekten bak olduuna hemen inanr. u ya da bu yanl retiye kar deil ama insann bilinli ahlakszla ykselme yetisinin ta kendisine kar ynelen bu ahlak bozucu kukuculuk, sonunda gerek bir hilie, hatta yaln nihilizmden daha da kt bir eye varr. ... Bozulmu ahlak fikirlerinin anlalmaz karkl iinde kolayca egemen olabilmek ve ilkesiz kaprise btn kaplar aabilmek umuduna kaplr. Ama adamakll yanlr; nk yalnzca bu andrmann, doal yanlabilirliin dorulua erime olanan dtalamadn kabul ettirmesi iin, anln yanllk ve doruluk iindeki kanlmaz yazgsn gstermek yeter. Eer imdiye dein bay Dhringin son zmlemede kesin doruluklar, dncenin egemenlii, mutlak bilgi inan vb. zerindeki btn bu tumturakl hikmetlerini dinginlikle dinlediysek, bunun nedeni ii bir sonuca balamak iin, onu imdi gelmi bulunduumuz noktaya getirmenin gerekmesiydi. imdiye dein, gerek felsefesinin eitli tezlerinin ne lde egemen bir geerlilie ve mutlak doruluk hakkna sahip bulunduklarn incelemek yetiyordu; buradaysa insan bilgisi rnlerinin ve bunlardan hangilerinin egemen bir geerlilik ve mutlak doruluk hakkna sahip olup olamayacaklarn bilme sorununa geliyoruz. Eer insan bilgisi diyorsam, bunu tanma onuruna erimediim teki gksel cisimler sakinlerini incitme niyetiyle deil ama hayvanlar da, hibir zaman egemen olmasa bile, bilgi sahibi olduklar iin sylyorum. Kpek, efendisinde Tanrsn grr, ama bu o efendinin dnyann en byk namussuzu olmasn engellemez. [sayfa 150] nsan dncesi egemen midir? Evet ya da hayr diye yant vermeden nce, insan dncesinin ne olduunu incelemek gerek. Bir bireyin dncesi mi? Hayr. Bununla birlikte o, ancak gemi, imdiki ve gelecek milyarlarca ve milyarlarca insann bireysel dncesi olarak vardr. imdi eer ben, btn bu insanlarn, gelecein insanlar dahil, benim tasarmmda biremi bulunan dncesi egemendir, insanlk yeterince uzun srd ve bu bilgi, bilgi organlar ve bilgi nesnelerinde snrlarla karlamad lde, varolan dnyay bilmeye yeteneklidir dersem, hayli beylik ve stne stlk hayli ksr bir ey sylemi olurum. nk btn grne gre biz, henz insanlk tarihinin banda bulunduumuz ve bizim
103
bilgimizi dzeltecek kuaklarn, bizim ou kez byk bir kmsemeyle, bilgisini dzeltme durumunda bulunduumuz kuaklardan ok daha kalabalk olmalar gerektii iin, en deerli sonu bizi, bugnk bilgimiz karsnda son derece gvensiz klmaktan baka bir ey olamaz. Bilin, yleyse dnce ve bilgi iin de bu kendini yalnzca bir dizi bireyde gsterme zorunluluunu bay Dhring de kabul ediyor. Bu bireylerden her birinin dncesine, ancak salkl ve uyank durumda iken, ona herhangi bir dnceyi zorla kabul ettirmeye yetenekli hibir g grmediimiz zaman egemenlik tanyabiliriz. Ama her bireysel dnce bilgilerinin egemen geerliliine gelince, hepimiz bunun szkonusu olamayacan ve edinilen tm deneyime gre bu bilgilerin ayrklamasz her zaman doru ya da dzeltilmesi gerekmeyen eylerden ok daha fazla dzeltilmesi gereken eyler ierdiini biliyoruz. Bir baka deyile: Dncenin egemenlii, dncesi son derece az egemen ve bilgisi mutlak bir doruluk hakk ile gl olan bir dizi insanda, bir dizi greli yanl iinde gerekleir; bunlarn her ikisi de ancak insanlk yaamnn sonsuz bir sreci iinde tamamen gerekleebilirler. Burada da, daha yukarda olduu gibi, insan dncesinin zorunlu bir biimde mutlak olarak tasarlanan nitelii ile [sayfa 151] onun salt snrl dnceli bireylerde gncellemesi arasndaki ayn elikiyi, ancak sonsuz bir gelime iinde, insan kuaklarnn hi deilse bizim iin pratik bakmdan snrsz ardkl iinde zlebilecek elikiyi gryoruz. Bu anlamda insan dncesi ne denli egemense o denli egemen deildir ve onun bilgi yetisi de ne denli snrszsa o denli snrldr. Yaps, ankl (istidad), olanaklar ve sonal tarihsel erei bakmndan egemen ve snrsz; bireysel uygulan ve tekil gereklii bakmndan egemen-deil ve snrl. lmsz doruluklar (ebedi hakikatler) iin de durum byle. Eer insanlk ancak lmsz doruluklarla, dncenin egemen bir geerlilie ve mutlak bir doruluk olma hakkna sahip sonular ile hareket edecek bir duruma varm olsayd, bu onun, entelektel dnyann sonsuzluunun, gerekte olduu gibi gcl olarak da tkenmi ve bylece nl saylm saylmazlk mucizesinin gereklemi olduu noktada bulunduu anlamna gelirdi. Ama gene de en kk bir kukunun bize delilik gibi grne-
104
bilecei denli salam doruluklar da yok mudur? ki kere ikinin drt etmesi, bir genin asnn iki dik aya eit olmas, Parisin .ransada bulunmas, yiyecek bir ey bulamayan adamn lmesi vb. gibi? Yani lmsz doruluklar, son zmlemede kesin doruluklar yok mudur? Vardr elbette. Btn bilgi alann, eski nl ynteme gre, byk kesime blebiliriz. Birincisi cansz doa ile uraan ve matematik olarak ilenmeye azok elverili btn bilimleri kapsar: Matematik, astronomi, mekanik, fizik, kimya. Eer biri ok yaln nesnelere byk szckler uygulamaktan zevk alrsa, bu bilimlerin kimi sonular lmsz doruluklardr, son zmlemede kesin doruluklardr denilebilir; ayrca bu nedenle de bu bilimlere kesin bilimler ad verilmitir. Ama btn sonular iin bu doru olmaktan uzaktr. ou kez o denli arbal olan matematik, iin iine deiken byklkleri sokarak ve bunlarn deikenliklerini sonsuz derecede kk ve sonsuz derecede bye kadar gtrerek, gnah iledi; bilgi aacnn kendisine en byk [sayfa 152] sonularn, ama bununla birlikte yanllklarn da yolunu aan meyvesini yedi. Matematik olan her eyin iinde bulunduu mutlak geerliliin, sz gtrmez tantlamann erden (bakir) durumu, elveda; bilimsel tartmalar a ald ve bugn, insanlardan ounun ne yaptklarn anladklar iin deil ama ar inanla, imdiye dein sonular hep doru kt iin, diferansiyel ya da entegral hesaptan yararlandklar bir noktada bulunuyoruz. Astronomi ve mekanikte durum daha da ktdr ve fizik ile kimyada, bir ar srs ortasndaym gibi varsaymlar ortasnda bulunulur. Ayrca baka trl de olamazd. .izikte molekllerin hareketi, kimyada atomlardan hareket ederek molekllerin olumalar ile urayoruz ve eer kl dalgalarn titreim giriimi bir masal deilse, bu ilgin eyleri kendi gzlerimizle grme umudu hi yok demektir. Son zmlemede kesin doruluklar, zamanla bu alanda grlmedik bir biimde seyrekleir. Doas gerei, zsel olarak ne bizim, ne de herhangi bir insann tank olarak bulunduu srelerle uraan bir bilim olan yerbilimde (jeolojide) daha da kt durumdayz. Bu nedenle, son zmlemede kesin doruluklar hasad burada ok byk bir aba olmakszn yrmez ve stelik son derece nemsiz kalr. Bilimlerin ikinci snf, canl organizmalarn irdelenmesini
105
iine alan snftr. Bu alanda karlkl ilikiler ve nedenselliklerin ylesine bir eitlilii geliir ki yalnzca zlm her sorun, ortaya saylmaz bir miktarda yeni sorunlar karmakla kalmaz ama her tekil sorun da ancak ou kez yzyllar isteyen bir dizi aratrmalar aracyla ve ou zaman para para zlebilir; ayn zamanda tmlkleri sistematik olarak tasarlama gereksinmesi, son zmlemedeki kesin doruluklar her an ok zengin bir varsaymlar ieklenmesi ile kaplanmaya zorlamaktan geri kalmaz. Memelilerde kan dolam denli yaln bir eyi dorulukla saptamak iin, Galenos dan Malpighiye dein ne uzun bir arac sahanlklar dizisi zorunlu oldu! Kan yuvarlarnn kkeni zerine ne denli az ey biliyoruz ve bugn bile, rnein bir hastaln belirtileri [sayfa 153] ile nedenleri arasnda ussal bir iliki kurmak iin, ne denli ok arac halkadan yoksun bulunuyoruz! stelik sk sk, bizi biyoloji alannda o zamana dein yrrlkte olan tm son zmlemedeki kesin doruluklar tam bir gzden geirmeye ve bunlardan bir oundan vazgemeye zorlayan, hcrenin bulunmas gibi bulgular ortaya kyor. yleyse bu alanda ortaya gerekten gerek ve deimez doruluklar koymak isteyen biri, btn insanlar lmldr, btn dii memeli hayvanlarn st bezleri vardr vb. gibi yavanlklarla yetinmek zorunda kalacaktr; kafada merkezlemi sinirsel etkinlik sindirim iin zorunlu olduuna gre o, gelimi hayvanlar yediklerini kafalar ile deil, mide ve barsaklar ile sindirirler bile diyemeyecektir. Ama lmsz doruluklar iin iler, bilimlerin nc grubunda, yani insanlarn yaama koullarn, toplumsal ilikileri, hukuk ve devlet biimlerini, felsefeden, dinden, sanattan vb. oluan ideal styaplar ile birlikte, tarihsel ardklklar ve o gnk sonular iinde inceleyen tarihsel bilimlerde daha da kt gider. Organik doada, hi olmazsa dorudan doruya gzlemleyebildiimiz lde, ok geni snrlar iinde olduka dzenli bir biimde yinelenen bir sreler dizisi ile urayoruz. Aristotelesten bu yana organizma trleri, kabaca ayn kalmtr. Buna karlk, toplum tarihinde insanln ilkel durumunu, ta devri denilen eyi atmz andan balayarak, durumlarn yinelenmesi kural deil, ayrklamadr ve bu trl yinelenmelerin kendini gsterdii yerde de bu yinelemeler hibir zaman ayn koullar iinde ortaya kmazlar. Btn uygar halklarda topran ilkel kolektif mlkiyetine ve bunun ortadan
106
kalkma biimine raslanmas gibi. Bu nedenle, insanlk tarihi alannda salam bilgimiz, biyoloji alannda olduundan ok daha geridedir. Dahas var: Bir dnemin toplumsal ve siyasal varlk biimlerinin i balants bir kez kazara renilecek olsa, bu i hi amadan, bu biimler mrlerinin yarsn oktan doldurmu, sonlarna doru gitmekte olduklar zaman olur. Demek ki ancak belirli zamanda ve belirli halklar iin varolan ve z gerei [sayfa 154] geici bir nitelik tayan baz toplum ve devlet biimlerinin balant ve sonularn kavramakla yetinmesi sonucu, bu alandaki bilgi zsel olarak grelidir. yleyse bu alanda son zmlemede kesin doruluklar, mutlak olarak deimez katksz doruluklar avna kan biri, rnein insanlarn genellikle almadan yaayamayacaklar, imdiye dein ou kez egemenler ve egemenlik altnda olanlar olarak blnm olduklar, Napolonun 5 Mays 1821de ld gibi en kt cinsten yavanlklar ve beylik dnceler dnda, ok az avla dnecektir. Ne var ki lmsz denilen doruluklara, son zmlemede kesin doruluklara vb., ou kez tam da bu alanda rastlamamz ilgintir. ki kere iki drt eder, kularn gagas vardr ve ayn trden baka olgular ancak, genel olarak lmsz doruluklarn varlndan, insan tarihi alannda da matematik kavray ya da uygulamalarnnkine benzer bir geerlilik ve bir dier savnda bulunacak lmsz doruluklar, lmsz bir ahlak, lmsz bir adalet vb. bulunduu sonucunu karma niyetini besleyen biri tarafndan lmsz doruluklar olarak ilan edileceklerdir. Ondan sonra ayn insanseverin, bize ilk frsatta, lmsz doruluklar retimindeki btn ncellerinin azok eek ve arlatan olduklarn, hepsinin yanlg iine dtn, hepsinin yanldn aklayacana tam bir gven besleyebiliriz; ama onlarn yanlgs ve onlarn yanlabilirliinin varoluu doaldr ve kendisinde doruluk ve dorunun varln kantlar; kendisi, daha yeni domu bulunan bu yalva, son zmlemedeki kesin doruluu, lmsz ahlaki, lmsz adaleti hazrlop bir biimde cepte tar. Bu, imdiye dein o denli ok yinelenmi bir durumdur ki kendilerinin byle olduuna inanacak kadar bn adamlarn hala varolmasna yalnzca alr. Bununla birlikte burada da, bakalar herhangi bir adamn son zmlemede kesin doruluu salayacak durumda olduunu yadsdklar zaman, her zamanki gibi ultra-moral bir fkeye kaplmaya hazr o
107
yalvalardan birini grmyor muyuz? Byle bir yadsma, hatta yaln bir kuku, gszlktr, iinden [sayfa 155] klmaz karklktr, hiliktir, ahlak bozucu kukuculuktur, yaln nihilizmden daha kt bir eydir, anlalmaz karklk ve ayn trden baka sevimliliklerdir. Btn yalvalarda olduu gibi, bilimsel ve eletirel bir adan incelenmez ve yarglanmaz ama dpedz ahlak yldrmlar yadrlr. Yukarda insan dncesinin yasalarn irdeleyen bilimleri: Mantk ve diyalektii de sayabilirdik. Ama lmsz doruluklar iin gelecek, burada daha iyi deil. Asl diyalektik, der bay Dhring, ar bir samalktr ve mantk zerine yazlm ya da yazlacak birok kitap, o alanda da son zmlemede kesin doruluklarn ounun sandndan ok daha seyrek olduunu yeterince tantlar. te yandan, bugn bulunduumuz bilgi dzeyinin, btn ncekilerden daha kesin olmadndan hi de kayg duymamalyz. O daha imdiden, ok byk bir bilgi ynn kapsar ve herhangi bir kolda uzman olmak isteyen birinin karsna ok byk bir sayda uzmanlk alan karr. Kendi doas gerei ya uzun kuaklar iin greli kalmas ve para para tamamlanmas gereken, ya da evrenbilim, yerbilim ve insan tarihinde olduu gibi, tarihsel belgelerin eksiklii nedeniyle de olsa, her zaman kusurlu ve eksik kalacak bilgilere katksz, deimez, son zmlemede kesin bir doruluk ltn uygulayan adama gelince, o, hatta kiisel sav, burada olduu gibi, sylediklerinin gerek arka plann oluturmasa bile, kendi z bilgisizlik ve lgnln tantlamaktan baka bir ey yapmaz. Doruluk ve yanllk, kutupsal kartlklar iinde devinen dncenin btn belirlenimleri gibi, ancak son derece snrl bir alan iin mutlak bir geerlilie sahiptir; tpk grm bulunduumuz ve bay Dhringin de, eer tam da btn kutupsal kartlklarn yetersizliini konu alan diyalektiin ilk bilgilerini biraz edinseydi, bilebilecei gibi, doruluk ile yanllk arasndaki kartl, yukarda belirtmi bulunduumuz dar alan dnda uygular uygulamaz, bu kartlk, greli ve gerek bilimsel anlatm iin elverisiz bir nitelik kazanr; bununla birlikte eer onu, bu alan dnda kesenkes geerli olarak uygulamaya giriirsek [sayfa 156] tamamen baarszla urarz; kartln iki kutbu kendi terslerine dnrler, doruluk yanllk ve yanllk da doruluk olur. rnek olarak, eit scaklkta gazlarn hacminin basnla ters orantl olduu yolundaki nl Boyle yasasn alalm. Regnault, kimi durumlarda bu yasann doru olmadn
108
buldu. Eer o bir gerek filozofu olsayd, yle demek zorunda kalacakt: Boyle yasas deikendir; yleyse katksz bir doruluk, yleyse yalnzca bir doruluk bile deildir, yleyse bir yanllktr. Ama bunu yapmakla, Boyle yasasnda bulunan yanllktan ok daha byk bir yanllk yapm olurdu; kendi kk doruluk tohumu, yanlln kum yn iinde kaybolurdu; aslnda doru olan kendi sonucunu, ierdii az bir yanllk ile birlikte karsnda Boyle yasasnn bir doruluk olarak grnd bir yanllk durumuna getirirdi. Ama Regnault, bilim adam olarak bu trl ocukluklara kaplmad, aratrmalarna devam etti ve genel bir biimde Boyle yasasnn ancak yaklak olarak doru olduunu ve geerliliini, zellikle basncn svlatrabildii gazlar bakmndan ve svlamann balad noktaya yaklat andan sonra yitirdiini buldu. Demek ki Boyle yasas, ancak belirli snrlar iinde doru olarak ortaya kyordu. Ama bu snrlar iinde, mutlak olarak, kesin olarak doru mudur? Hibir fiziki bunu ne srmeyecektir. Her fiziki, Boyle yasasnn kimi basn ve scaklk derecesi snrlar iinde ve kimi gazlar iin geerli olduunu syleyecek ve bu zaten dar olan snrlar iinde, daha da dar bir snrlama ya da gelecekteki aratrmalar tarafndan deitirilmi bir forml olanan dtalamayacaktr.* te son zmlemede kesin [sayfa 157] doruluklar, rnein fizikte, bu durumda. Bundan tr, gerekten bilimsel almalar, yanllk ve doruluk gibi dogmatik ve ahlaksal deyimlerden srekli olarak kanrlar, oysa bo bir sz ebeliinin, kendini bize egemen dncenin egemen sonucu olarak kabul ettirmek istedii Gerein .elsefesi gibi yazlarda, bu deyimlere her yerde raslanr.
* Bu satrlar, ben onlar yazdktan bu yana, dorulanma benzerler. Mendeleyev ve Boguski** tarafndan daha duyarl aygtlarla yaplm en yeni aratrmalara gre, btn srekli gazlar, basn ile hacim arasnda deiken bir iliki gsterirler; hidrojen bakmndan, imdiye dein uygulanan btn basnlarda, yaylma katsays pozitif kalyordu (hacim, basncn artndan daha yava klyordu); atmosferik hava ve incelenen teki gazlar ile, herbiri iin bir sfr basn noktas bulundu, yleki daha aa basnta bu katsay pozitif, daha gl basnta negatif oluyordu. imdiye dein her zaman pratik olarak yararlanlabilir kalan Boyle yasas, demek ki btn bir dizi zel yasalarla tamamlanma gereksinmesi duyacak. (imdi 1885te srekli gazlarn var olmadklarn da biliyoruz. Hepsi sv duruma indirgenmi bulunuyor.) [.. E.] ** 16 Kasm 1876 gnl Nature (Doa) dergisi D.J. Mendeleyevin, Rus doabilimci ve hekimlerinin Varovadaki V. Kongresinde 3 Eyll 1876 gn yapt konuma zerine bir haber veriyordu. Mendeleyev, bu konumada, Mariotte yasasnn, J.J. Boguski ile birlikte iki yl zerinde alt dorulama sonularn aklyordu. -Ed.
109
Ama, diye sorabilir saf bir okur, bay Dhring kendi gerein felsefesinin ieriinin kesin bir doruluk olduunu ve son zmlemede de byle olduunu aka nerede syledi? Nerede olacak, rnein, kendi sistemi zerine yapt ve II. blmde baz paralarn vermi olduumuz (s. 13.) ar vgde. Ya da yukarda aktarlm bulunan tmcede; ahlak doruluklar, son temellerine dein bilinmi olduklar lde, matematik uygulamalarn geerliliine benzer bir geerlilik savlarlar dedii zaman. Ve bay Dhring, gerekten eletirici gr asndan ve eylerin kklerine dek giden aratrmalar sayesinde bu son temellere dein, temel emalara dein gitmi, yani ahlaksal doruluklara son zmlemede kesin bir nitelik vermi olduunu ne srmyor mu? Ya da eer bay Dhring, bunu ne kendisi, ne de zaman iin ileri sryor, eer yalnzca bir gn, sisli bir gelecekte, son zmlemede kesin doruluklar saptanabilecektir demek istiyor, yani eer ahlak bozucu kukuculuk ve iinden klmaz karklk derken, aa yukar ama daha anlalmaz bir biimde, ayn eyi sylemek istiyorsa o zaman btn bu grlt neye, istediiniz nedir baym? Eer doruluk ve yanllk ile pek ilerlemiyorsak, iyi ve kt ile daha az ilerleyeceiz. Bu kartlk yalnzca ahlak alannda, yani insanlarn tarihine ilikin bir alanda szkonusu olur ve son zmlemede kesin doruluklar asl bu alanda ok seyrektir. Halktan halka, dnemden dneme, iyi [sayfa 158] ve kt fikirler ylesine deiir ki ou kez birbiriyle aka eliirler. Ama, denecek, gene de iyi kt, kt de iyi deildir; eer iyi ile kt ayn uvala konursa bu, her trl ahlak dncesinin sonu demektir ve herkes cannn istedii gibi davranr. Bay Dhringin gr de, tumturakl dili bir yana braklrsa, byle. Ama gene de sorun bu denli yaln bir biimde zlemez. Eer sorun bu denli yaln olsayd, iyi ve kt zerinde tartlmazd, iyi nedir, kt nedir, herkes bilirdi. Ama imdi byle mi? Bugn bize hangi ahlak tleniyor? nce, zsel olarak bir katolik ve bir de protestan ahlaka ayrlan ve bylece katolik-cizvit ahlak ile protestan-ortodoks ahlaktan mezhebi geni ahlaka dein giden, gemi yzyllarn iman kalt hristiyan feodal ahlak. Bunun yannda modern burjuva ahlak, sonra hemen bunun yannda da gelecein, proletaryann ahlak bulunur; yleki yalnzca Avrupann en ileri lkelerinde gemi, bugn ve gelecek, birbiri yannda ayn zamanda geerli byk ahlak teorisi grubu
110
salar. yleyse hangisi gerek ahlaktr bunlarn? Kesin ve mutlak anlamda, hibiri; ama sre vaat eden elere en ok sahip bulunan ahlak; u anda kukusuz bugnn altst oluunu, gelecei temsil eden ahlaktr, yani proleter ahlak. Modern toplumun feodal soyluluk, burjuvazi ve proletaryadan oluan snfndan her birinin kendi z ahlakna sahip bulunduunu grdkten sonra, bundan ancak insanlarn, ister bilinli, ister bilinsiz olsun, ahlak anlaylarn, son zmlemede snf durumlarnn dayand pratik ilikilerden iinde retim ve deiimde bulunduklar ekonomik ilikilerden aldklar sonucu kartabiliriz. Bununla birlikte yukarda sz edilen ahlak teorisinde, her nde de ortak olarak bulunan birok ey var: Sakn bu, hi deimemek zere saptanm ahlakn bir paras olmasn? Bu ahlak teorileri, ayn tarihsel evrimin ayr aamasn temsil ederler, yleyse ortak bir tarihsel arka plana ve bunun sonucu, zorunlu olarak birok ortak eye sahip bulunurlar. Dahas var, ekonomik gelimenin benzer, ya da aa yukar benzer aamalarnda, ahlak teorilerinin [sayfa 159] zorunlu olarak ayn amalar gtmeleri gerekir. Tanr mallarn zel mlkiyetinin gelimi bulunduu andan balayarak, bu zel mlkiyetin stn geldii btn toplumlarn u ahlak buyruuna ortaklaa sahip bulunmalar gerekiyordu: almayacaksn. Bundan tr bu buyruk, lmsz bir ahlak buyruu mu oluyordu? Hibir zaman. Hrszlk nedenlerinin ortadan kaldrld, yleyse zamanla hrszlklarn ancak deliler tarafndan yaplabildii bir toplumda: almayacaksn! lmsz doruluunu ciddi ciddi ilan etmek isteyen bir ahlak vaizine amma da glnrd. Bu nedenle ahlak dnyasnn da, tarihin ve ulusal farkllklarn stnde bulunan srekli ilkeleri olduu bahanesiyle, herhangi bir ahlak dogmatizmini bize lmsz, kesin, bundan byle deimez bir ahlak yasas olarak kabul ettirme yolundaki her sav yadsyoruz. Tersine, gemiin her ahlak teorisinin, son zmlemede o zamanki toplumun ekonomik durumunun bir rn olduunu ileri sryoruz. Ve nasl toplum, imdiye dein snf kartlklar iinde gelimi bulunuyorsa, ahlak da ayn biimde her zaman bir snf ahlak olmutur; bu ahlak, ya egemen snfn egemenliini ve karlarn doruluyor, ya da ezilen snf yeterince gl bir duruma geldii andan balayarak, bu egemenlie kar ba kaldrmay ve ezilenlerin gelecekteki karlarn temsil ediyordu. Gene de insan
111
bilgisinin btn teki dallar iin olduu gibi, ahlak bakmndan da genel olarak bir ilerleme olduundan kuku yok. Ama henz snf ahlakn amam bulunuyoruz. Snf kartlklarnn ve bu kartlklarn ans zerinde yer alan gerekten insanal bir ahlak, ancak snf kartlklarnn yalnzca yenilmekle kalmad ama yaama pratii bakmndan unutulmu da bulunduklar bir toplum dzeyinde olanakl olabilir. imdi, eski snfl toplumun barnda, toplumsal bir devrimin ngnnde, gelecein snfsz toplumuna lmsz, zamandan ve gerein dnmlerinden bamsz bir ahlak kabul ettirme savnda bulunan bay Dhringin kendini beenmilii dnlsn! Hatta bu gelecek toplumun yapsn, hi deilse ana izgileri iinde kavram [sayfa 160] olduu ama bunu imdiye dein gremedik varsaylsa bile. Bitirmek iin, tepeden trnaa zgn ama gene de kklere dein gitmekten geri kalmayan bir anlama daha: Ktln kkenine ilikin olarak, kendine zg ikiyzllk ile kedi tipinin bir hayvan biimi iinde raslamas gerei, bizim iin insanda da benzer bir niteliin bulunmas gerei ile ayn plandadr. ... yleyse kedinin, ya da genel olarak yrtc hayvann varlnda mistik bir ey kokusu sezme istei olmadka, ktlk gizemli bir ey deildir. Ktlk ... kedidir. yleyse eytann boynuzlar ve atall ayaklar deil ama peneleri ve yeil gzleri var. Ve Gcethe, Mefistofelesi kara bir kedi yerine ayn renkte bir kpek biimi altnda gstermekle balanmaz bir kusur ilemitir. Ktlk, kedidir! te, yalnzca btn evrenler iin deil ama... kedi soyu iin de bir ahlak!
[sayfa 161]
112
AHLAK VE HUKUK ETLK
ONUNCU BLM
BAY DHRNGN yntemi ile birok kez tanm bulunuyoruz. Bu yntem, her bilgi konular grubunu szde en yaln elerine ayrtrmaya, bu elere bir o denli yaln, szde apak belitleri uygulamaya ve bu biimde elde edilmi sonularla i grmeyi srdrmeye dayanr. Hatta toplumsal yaam alannn bir sorunu bile, sanki yaln ... matematik temel biimler sz konusuymu gibi, yaln temel biimler zerinde belitler aracyla zmlenmelidir. Ondan sonra, matematik yntemin tarihe, ahlaka ve hukuka uygulanmas, bize burada da elde edilen sonular zerine matematik bir kesinlik salayacak, onlara deimez katksz doruluklar nitelii kazandracaktr. Bu, a priori yntem olarak adlandrlan ve bir nesnenin zelliklerini, onlar nesnenin kendisinden kartarak renmeye deil ama nesnenin kavramndan tmdengelim yoluyla [sayfa 162] karsa-
113
maya dayanan eski ve sevilen ideolojik yntemin bir baka ynnden baka bir ey deildir. nce, nesneden hareket ederek, nesnenin kavram imal edilir; sonra btn ters evrilir ve nesne kopyasna, yani kavrama gre deerlendirilir. Kavram nesneyi deil ama nesne kavram kendine rnek almaldr. Bay Dhringde kavram grevini gren eyler, en yaln eler, eriebildii son soyutlamalardr; ama bu, szkonusu sorunda hibir eyi deitirmez; en iyi durumda bu en yaln eler, salt kavramsal yapdadr. Yani gerein felsefesi burada da kendini, gerekliin kendisinden deil tasarmndan karlm ar ideoloji olarak gsterir. Ve imdi bu trl bir ideolog, ahlak ve hukuku insanlarn, onlar eviren gerek toplumsal ilikilerinden karacak yerde, kavram ya da toplumun en yaln denilen elerinden hareketle kurduu zaman, elinde bu i iin hangi gereler bulunur? Kukusuz, iki trl gere: nce, bu temel olarak alnan soyutlamalarda gene de bulunabilen yoksul gerek ierik kalnts; ikinci olarak, ideologumuzun kendi z bilincinden kartarak ortaya soktuu ierik. Ve ideologumuz, bilincinde ne bulur? En byk blm bakmndan, iinde yaad toplumsal ve siyasal koullarn bir dorulama ya da bir saldr deerine sahip, olumlu ya da olumsuz, az ok upuygun birer davurumu olan ahlaksal ve hukuksal sezgiler; ayrca, belki konu zerindeki yazndan alnm fikirler; son olarak, belki kiisel fanteziler. deologumuz ne yapsa, ne dese bouna, kapdan att tarihsel gereklik, pencereden girer ve btn dnyalar ile btn zamanlar iin ahlaksal ve hukuksal bir reti yaptna inanarak, gerekte kendi zamann tutucu ya da devrimci ama gerek tabanndan koptuu iin bozulmu, ibkey bir aynadaki gibi baaa olmu bir imgesinden baka bir ey imal etmez. Bylece bay Dhring toplumu en yaln elerine ayrtrr ve byle yaparak en yaln toplumun en az iki kiiden biletiini bulur. Ondan sonra bu iki kii ile belitler aracyla i grlr. Ve kendiliinden, ortaya ahlakn temel beliti kar: ki insan istenci, iki insan istenci olarak birbirine tamamen [sayfa 163] eittir ve hibiri, daha ilk anda, tekinden hi ama hibir ey isteyemez. te, ahlaksal adaletin temel biimi bylece belirtilmi bulunmaktadr ve onun yansra, mahkemeler adaletinin temel biimi de; nk ilkesel hukuk kavramlarn elitirmek iin, iki kiinin tamamen yaln ve temel ilikisinden baka bir eye gereksinmemiz yoktur.
114
ki insan ya da iki insan istencinin, iki insan ya da iki insan istenci olarak birbirine tamamen eit olmas, yalnzca bir belit olmakla kalmaz ama gl bir abartmadr da. nce iki insan, hatta iki insan olarak, cinsiyet bakmndan eit olmayabilir ve bu yaln gerek bizi, hemen toplumun en yaln elerinin eer bir an iin bu ocukluu kabul edersek, iki insan (iki erkek) deil ama retim ereiyle toplum durumunda yaamann en yaln ve ilk biimi olan bir aile kuran bir erkekle bir kadn olduuna gtrr. Ama bu, bay Dhringin houna hi gitmez. nk bir yandan toplumun iki kurucusunun elden geldiince eit klnm olmalar gerekir ve te yandan erkek ve kadnn ahlaksal ve hukuksal eitliini, ilkel aileden hareketle, bay Dhring bile kurmay baaramaz. yleyse, iki eyden biri: Ya bay Dhringin, oalmas tm toplumun yapsn kuracak olan toplumsal molekl hemen yokolmaya adaydr, nk iki erkek kendi aralarnda hibir zaman ocuk meydana getiremez; ya da onlar iki aile bakan olarak tasarlamamz gerekir. Ve bu durumda, tm yaln temel ema kendi kartna dnr: Bu ema, insanlarn eitlii yerine olsa olsa aile bakanlarnn eitliini ve kadnlara ne dndkleri sorulmad iin, ayrca kadnlarn bamlln gsterir. Burada okura, bu iki nl er kiiden kurtulmak zere olmad kt haberini vermek zorundayz. Toplumsal ilikiler alannda bu er kiiler, artk kendilerinden kurtulmu olmamz gereken teki gksel cisimler sakinlerinin imdiye dein oynadklarna benzer bir rol oynarlar. zlecek bir iktisat, bir siyaset vb. sorunu mu var, hemen iki adam sahneye girer ve ii belitsel yntem aracyla bir anda yoluna koyarlar. Bizim gereksel filozofumuzun yaratc, sistem dourucu, [sayfa 164] hayranlk uyandrc bulgusu; ne yazk ki eer dorulua saygl olmak istersek, iki adamcaz o bulmad. Bu iki adamcaz, btn 18. yzyln ortak maldr. Bunlar daha Rousseaunun, bu arada bay Dhringin tezlerinin tam tersini belitsel yntem aracyla tantladklar, 1854teki Eitsizliin Kayna zerine Sylevinde grnrler. Adam Smithten Ricardoya, ekonomi politik teorisyenlerinde birinci planda bir rol oynarlar; ama burada en azndan her biri farkl ilerle uramak ou kez avclk ve balklk ve rnlerini karlkl olarak deitirmek bakmmdan, eit deildirler. Geri btn 18. Yzyl boyunca bu adamlar, yalnzca yaln aklayc rnek hizmeti grrler ve bay Dhringin
115
zgnl, bu aklayc yntemi btn toplumsal bilimlerin temel yntemi ve btn tarihsel kurulularn lt katna karmasndadr. eylerin ve insanlarn sk skya bilimsel anlay iinde de daha byk bir kolaylk salanamazd. ki insan ve onlarn istenlerinin birbirlerine tamamen eit olduklar ve ikisinden hibirinin tekine verecek hibir buyruu olmad temel belitini saptamak iin herhangi iki insandan hibir zaman yararlanamayz. Bunlarn tm gereklikten, yeryznde varolan btn ulusal, ekonomik, siyasal ve dinsel ilikilerden, btn cinsel ve kiisel zelliklerden, geriye her ikisinden de yaln insan kavramndan baka bir ey kalmayacak denli kurtulmu iki insan olmas gerek: Ancak o zaman tamamen eit olurlar. Her yerde tinci giriimler kokusu alan ve bunlar tehir eden bu ayn bay Dhring tarafndan arlm iki eksiksiz hayalet. Bu iki hayalet, elbette kendilerini aran kimsenin onlardan istedii her eyi yapmak zorundadrlar ve ite bu nedenle de btn marifetleri bakalar iin son derece nemsizdir. Bununla birlikte, bay Dhringi belitsel yntemi iinde biraz daha izleyelim. ki istenten hibiri tekinden kesinlikle hibir ey isteyemez. Eer gene de biri bunu dener ve ereine g kullanarak eriirse,. ortaya bir hakszlk durumu kar ve bay Dhring hakszl, zoru, klelii, ksaca gemiin btn kargl tarihini ite bu temel ema ile aklar. Oysa [sayfa 165] Rousseau, yukarda ad geen yaptnda, iki adam aracyla ve ayn derecede belitsel bir biimde, tersini tantlamt: yle ki ikisinden A, Byi klelik durumuna zorla deil ama yalnzca Byi Adan vazgeemeyecek bir durum iine koyarak drebilir; ne var ki bay Dhring iin bu gr, gereinden ok materyalist bir grtr. yleyse sorunu biraz baka bir biimde alalm. Gemileri batm iki kii, bir adada yalnzdrlar ve bir topluluk kurarlar. stenleri biimsel bakmdan tamamen eittir ve bu her ikisi tarafndan da bylece kabul edilir. Ama maddi bakmdan byk bir eitsizlik vardr. A kararl ve gzpek, B kararsz, gevek ve rahatna dkndr; A uyank, B budaladr. Ann isteini Bye nce inandrma, sonra alkanlk aracyla ama her zaman zgr onama biimi altnda, dzenli olarak kabul ettirmesi iin ne kadar zaman gerek? zgr onama biimi ister korunmu, ister ayaklar altna alnm olsun, klelik kleliktir. Klelie zgr onama ile giri, Almanyada Otuz
116
Yl Sava sonrasna dein, btn ortaa boyunca srer. Prusyada, 1806 ve 1807 bozgunlarndan sonra, toprak klelii ve toprak klelii ile birlikte iyiliksever senyrleri iin uyruklarna sefalet, hastalk ve yallk durumunda yardm etmek zorunluluu da ortadan kaldrld zaman, kyller krala, ondan toprak klesi olarak braklmalarn isteyen bir dileke gnderirler: Baka trl onlara, darlk iinde kim yardm edecekti? ki insan emas, eitlik ve karlkl yardm iin olduu denli eitsizlik ve klelik iin de cuk oturur ve yok olma tehdidi altnda, bu iki insann aile bakan olduklarn kabul etmek zorunda bulunduumuzdan, bu emada soydan geme klelik de ngrlm demektir. Ama, bir an iin bunu brakalm. Bay Dhringin belitsel ynteminin bizi inandrm olduunu ve iki isten arasndaki tam eitlik, evrensel insan egemenlii, birey egemenlii gibi, Stirnerin Biricikinin zglyle birlikte bu iteki alakgnll payn isteyebilmesine karn, yanlarnda beceriksiz biri olarak kald bu gerek sz devleri zerinde kendimizden getiimizi kabul edelim. te imdi hepimiz [sayfa 166] tamamen eit ve bamsz kiileriz. Hepimiz mi? Hayr, gene de hepimiz deil. Kabul edilebilir bamllklar da var ve bu trl bamllklar, iki istencin iki isten olarak gereklemesinde deil ama bir nc alanda, yani rnein ocuklar karsnda, onlarn kendileri tarafndan ynetilmelerindeki yetersizlikte aranmas gereken nedenlerle aklanr. Gerekten! Bamllk nedenleri, istenlerin istenler olarak gereklemesinde aranmamaldr! Elbette aranmamaldr, nk engellenen ey, bir istencin gereklemesinin ta kendisidir! Ama bir nc alanda aranmaldr! Ve bu nc alan hangisidir? Bask altna alnm istencin yetersiz isten olarak somut belirlenmesi! Bizim gereksel filozofumuz, isten soyut ve bo deyimi karsnda gerekten ylesine uzaklamtr ki bu istencin gerek ierii, belirlenimi onun iin bir nc alandr. Ne olursa olsun, hak eitliinin bir ayrklama ierdiini saptamak zorundayz. Bu eitlik, kendinin belirlenmesinde yetersiz kalm bir isten iin geerli olmaz. Yzgeri Etme n 1. Devam edelim: Hayvan ve insan bir kii iinde kartklar zaman, tamamen insan bir ikinci kii adna, davran biiminin, kar karya sanki yalnzca insan kiiler varm gibi olabilip olmayaca sorulabilir. ...
117
yleyse biri bir lde hayvan nitelii tayan, ahlak bakmndan eitsiz iki insan varsaymmz, insan gruplar iindeki ve bu gruplar arasndaki bir farka uygun olarak ortaya kabilen btn ilikilerin tipik temel biimidir. Bu skntl kaamaklar izleyen ve bay Dhringin insanal insann, hayvansal insana ne lde karabileceini, deimez ahlaka hibir leke srmeksizin ona kar ne lde gvensizlik, sava kurnazl, sertlik aralar, hatta rk (terr) ya da hile kullanabileceini kazistik* gcyle saptamak iin bir cizvit papaz gibi abalad iler acs saldrya kulak asp asmamak, artk okura kalm. Demek ki iki kii ahlak bakmndan eitsiz olduklar [sayfa 167] zaman, eitlik sona erer. Ama o zaman, birbirine tamamen eit iki adam armak gerekten zahmete demezdi, nk ahlak bakmndan birbirine tamamen eit iki kii yoktur. Eitsizlik, birinin insan kii, oysa brnn hayvan cinsinden olmasna dayanmaldr m denecek? Ama insann hayvan dnyasndan gelmesi, insann hayvandan hibir zaman tamamen kurtulamayaca gereini zaten ierir; yleki hayvanlk ya da insanlk iinde az ya da ok, bir derece farkndan baka hibir ey, hibir zaman szkonusu olamaz. nsanlarn, insan-insanlar ile hayvan-insanlar, iyiler ile ktler, koyunlar ile tekeler gibi birbirinden kesinlikle ayrlm iki grup biimindeki blnmesine, gereksel felsefe bir yana braklrsa, yalnzca ve yalnzca ayrmn yapmak iin mant kendi yce yargc durumuna getirecek denli ileri gtren hristiyanlkta rastlanr. Ama gereksel felsefede yce yarg kim olacak? lerin her halde yaknlarna, yani dinden olmayan tekelere kar yce yarglk grevlerini dindar koyunlarn, hem de bilinen baaryla kendi stlerine aldklar hristiyan pratiinde olduu gibi olmas gerekecek. Bu bakma gereksel filozoflar mezhebi, eer bir kurulursa, bu barllardan hibir eyde geri kalmayacak. Ne var ki bu, bizi ilgisiz brakabilir; bizi ilgilendiren ey, insanlar arasndaki ahlak eitsizliinden tr, eitliin yeni batan bir hie indirgendii itirafdr. Yzgeri Etme n 2. Gene devam edelim: Eer biri doruluk ve bilime gre, ama teki herhangi bir
* Vicdan durumlarn inceleyen tanrbilim kolu. -.
118
boinan ya da nyargya gre davranrsa, zorunlu ve normal olarak karlkl dzensizlikler meydana gelecektir. ... Yeteneksizliin, kabalk ya da kt ahlak eiliminin belirli bir derecesinde, bundan her durumda bir atma doacaktr. ... Kendileri iin zor kullanlmasnn son are olduu kimseler, yalnzca ocuklar ve deliler deildir. Kimi doal gruplarn ve kimi uygarlk snflarnn zyaps, ahlak bozukluu ile dman bir duruma gelmi istenlerinin egemenlik altna alnmasn, onu kolektif balara yeniden kavuturmak ereiyle nne geilmez bir zorunluluk durumuna [sayfa 168] getirebilir. Burada da bakasnn istenci, eit bir hakla donatlm olarak dnlr; ama zararl bir dman eyleminin ahlak bozukluu yznden bir dnlenmeye yolamtr ve bu eylem, ona kar zor kullandrd zaman, kendi z hakszlnn tepkisinden baka bir ey elde etmez. Bylece iki istencin tam eitliini ortadan kaldrmak ve uygar yrtc devletlerin, Ruslarn Trkistandaki canavarlklarna dein,* geri kalm halklara kar btn alaklklarn dorulayan bir ahlak kurmak iin, yalnzca ahlak eitsizlii deil ama entelektel eitsizlik de yeter. General Kaufmann 1873 yaznda, Tatar Yamudlar airetine saldrd, adrlarn yakt ve kadnlar ile ocuklarn, buyruun dedii gibi, tam Kafkas usul kltan geirdii zaman, o da Yamudlarn ahlak bozukluu ile dman durumuna gelmi istenlerinin egemenlik altna alnmasnn, onu kolektif balara yeniden kavuturmak ereiyle, nne geilmez bir zorunluluk durumuna gelmi bulunduu ve kulland aralarn en uygun aralar olduu ne sryordu; erei isteyen, aralar da ister. Ne var ki General Kaufmann yavuzluu, stelik Yamudlarla alay edecek ve dnleme yapmak iin onlar ldrerek, onlarn istencine eit hak sahibi olarak sayg gsterdiini syleyecek denli ileri gtrmyordu. Ve bir kez daha, bu atmada neyin boinan, nyarg, kabalk, kt ahlak eilimi olduuna ve dnleme yapmak iin zor kullanma ve egemenlik altna almann zorunlu olduu ann hangi an olduuna
* Trkistann 1873 ylnda General Kaufmannn komutas altnda ar ordular tarafndan fethi srasnda, Rus ordularndan General Golovagov tarafndan komuta edilen bir birlik, Trkmen Yamudlar airetine kar son derece sert bir cezalandrma seferine giriti. Engelsin kayna, byk bir olaslkla, Amerikal diplomat Eune Schuylerin u yaptdr: Turkestan Notes of a journey in Russian Turkestan, Kokhand, Bukhara and Kuldj, c. II. London 1876, s. 356-359. -Ed.
119
karar verecek olanlar, sekinlerdir, dorulua ve bilime gre hareket ettikleri kabul olunan kimseler, yani son zmlemede gereksel filozoflardr. Demek ki eitlik imdi... zorla dnlemedir ve eer ikinci isten birinci tarafndan eit hak sahibi olarak kabul ediliyorsa, bu i egemenlik altna alma aracyla olmaktadr. Bu kez, utanlacak [sayfa 169] bir ka biiminde yozlam bulunan Yzgeri Etme n 3. Ayra arasnda syleyelim ki bakasnn istencinin zorla dnlemede hak bakmndan eit olarak dnld yolundaki tmce, cezann sulunun hakk olmasn isteyen teorinin bir bozulmasndan baka bir ey deildir. Cezay sulunun z hakknn zarf olarak dnmekle sulu, akll varlk olarak onurlandrlyor. (Hukuk .elsefesi, 100, not.) Daha ileri gitmeyebiliriz. Bay Dhringi o denli belitsel bir biimde kurulmu olan kendi eitliini, kendi evrensel insan egemenliini vb. para para ykma iinde daha ok izlemek; toplumunu topu topu iki insandan nasl meydana getirdiini ama sorunu ksaca zetlemek iin bir nc ortak olmakszn, ounlukla hibir karar alnamayaca ve bu kararlar olmakszn, yani ounluun aznlk zerinde egemenlii olmakszn hibir devlet varolamayaca iin, devlet kurma bakmndan bir nc insana nasl gereksinme duyduunu ve daha sonra gzel bir sabah ziyaret etmek onuruna erieceimiz gelecein sosyaliter (toplumcu) devletini kurmak zere nasl yava yava daha dingin bir yola girdiini gzlemlemek gereksiz. ki istencin tam eitliinin varln ancak bu iki isten hibir ey istemedikleri srece srdrdn; insan istenleri olarak insan istenleri olmaktan kar ve gerek bireysel istenler, gerek iki insann istenleri durumuna dnr dnmez, eitliin de ortadan kalktn ve bir yandan ocukluk, delilik, szde hayvanlk, szde boinan, szde nyarg, szde yeteneksizliin, te yandan insanln doruluk ve bilimin kavranmasna yatknlk savnn, yani iki istencin ve onlara elik eden zekalarn niteliindeki tm farkn egemenlik altna almaya dein gidebilen bir eitsizlii doruladn yeterince grdk: Bay Dhringin kendi z eitlik yapsn tepeden trnaa, byle kkl bir biimde yktn grdkten sonra, artk ne isteyebiliriz? Ama her ne denli bay Dhringin eitlik fikrini o yavan ve budalaca inceleme biiminden kurtulmu bulunuyorsak da, bu fikrin kendisinden ve oynad rolden; zellikle [sayfa 170] Rousseauda
120
oynad teorik, .ransz devriminde ve ondan sonra oynad pratik ve siyasal ve bugn de hemen btn lkelerin sosyalist hareketinde oynad nemli ajitasyon rolnden henz kurtulmu bulunmuyoruz. Bu fikrin bilimsel ieriinin saptanmas, onun proleter ajitasyon iin deerini de belirleyecektir. Btn insanlarn insan olarak ortak bir eye sahip bulunduklar ve bu ortak ey lsnde eit olduklar fikri, kukusuz dnya kadar eski bir fikirdir. Ama modern eitlik istemi bundan adamakll farkldr; istem, daha ok, bu insan olma ortak niteliinden, insanlarn bu insan olarak eitliinden, btn insanlarn, ya da en azndan bir devletin btn yurttalarnn, bir toplumun btn yelerinin eit bir siyasal ve toplumsal deere sahip olma hakknn karlmasna dayanr. Bu ilk greli eitlik fikrinden, devlet ve toplum iinde bir hak eitlii sonucunun kartlabilmesi iin binlerce yl gemesi gerekti ve binlerce yl geti. En eski topluluklarda, ilkel ortaklklarda hak eitlii, olsa olsa ortaklk yeleri arasnda szkonusu olabiliyordu; kadnlar, kleler, yabanclar doal olarak bu eitlik dnda kalyorlard. Yunan ve Romallarda insanlar arasndaki eitsizlik, herhangi bir eitlikten ok daha ar basyordu. Yunanllar ile Barbarlarn, zgr insanlar ile klelerin, yurttalar ile korunuklarn, Romal yurttalar ile Roma uyruklarnn (geni bir deyim kullanmak gerekirse) eit bir siyasal deer hakkna sahip olabilmeleri, eskilerin gzne kesenkes delilik olarak grnrd. Roma mparatorluu anda btn bu farklar, zgr insanlar ile kleler arasndaki fark dnda, yava yava ortadan kalkt; bundan, hi olmazsa zgr insanlar iin, zerinde zel mlkiyete dayal hukukun bildiimiz en yetkin biimi olan Roma hukukunun gelitii o zel kiiler arasndaki eitlik dodu. Ama zgr insanlar ile kleler arasndaki kartlk varln srdrd srece, genel insan eitliinden hukuksal sonular karmak szkonusu olamazd; bunu daha ksa bir sre nce Kuzey Amerika Birliinin kleci devletlerinde grdk. [sayfa 171] Hristiyanlk, btn insanlar arasnda yalnzca bir eitlikten, kendi kleler ve ezilenler dini olma niteliine tastamam uygun den eit ilk gnah eitliinden baka bir eitlik tanmad. Bunun yansra her ne denli en ok sekinlerin eitlii kabul ediliyorduysa da, bu eitlik ancak ilk balarda uyguland. Gene yeni dinin ilk zamanlarnda grlen mal ortakl izleri, gerek eitlik fikrinden ok, ezilenler arasndaki dayanmaya balanabilir. Ksa srede din
121
adamlar ile laikler arasnda bir kartln saptanmas, bu hristiyan eitliinin ilk izlerine bile son verdi. Bat Avrupann Germenler tarafndan istilas, yava yava o zamana dein benzeri grlmemi bir karmakla sahip toplumsal ve siyasal bir aama-sras (hiyerari) kurulmas nedeniyle, btn eitlik fikirlerini yzyllar iin ortadan kaldrd; ama ayn zamanda, bu istila Bat ve Orta Avrupay tarih hareketi iine ekti, ilk kez olarak skk bir uygarlk blgesi ve bu blge iinde ilk kez olarak birbirlerini etkileyen ve baarszlkta birbirlerine dayanan ve her eyden nce ulusal nitelikte bir devletler sistemi yaratt. Bylece bu istila, zerinde daha sonraki alarda insanlarn eit deerinden, insan haklarndan sz edilebildii tek alan hazrlyordu. Ayrca feodal ortaa, barnda, gelimesinin ilerlemesi iinde modern eitlik isteminin temsilcisi olmaya aday snf da gelitirdi: burjuvaziyi. Balangta kendisi de feodal bir zmre (ordre) olan burjuvazi, 15. yzyl sonunda byk deniz bulgular ona yeni ve daha geni bir yaam at zaman, feodal toplum iindeki zanaat yn ar basan sanayi ve rnlerin deiimini daha yksek bir dzeye karmt. O zamana dein yalnzca talya ile Dou Akdeniz lkeleri arasnda yaplan Avrupa tesi ticaret, imdi Amerika ve Hindistana dek yayld ve ksa zamanda nem bakmndan eitli Avrupa lkeleri arasndaki deiimi olduu denli, tek tek her lkenin i ticaretini de geti. Amerika altn ve gm Avrupaya akt ve bir ayrtrma esi olarak feodal toplumun btn boluk, yark ve gzenekleri iinde girdi. Zanaat iletme, artk artan gereksinmelere yetmiyordu. En ileri [sayfa 172] lkelerin ynetici sanayilerinde, zanaat sanayisinin yerini, yapmevi sanayisi (manfaktr) ald. Bununla birlikte toplumun ekonomik yaam koullarndaki bu gl devrim, siyasal yapsnda buna uygun den bir deiiklikle hemen izlenmedi. Toplum gitgide daha burjuva bir duruma gelirken, devlet rejimi feodal kald. Byk ticaret, yani zellikle uluslararas ve hele dnya ticareti, hareketlerinde engellerle karlamayan, bir bakma eit haklara sahip, hi deilse tek bana alnm her yerde, hepsi iin eit bir hukuk temeli zerinde deiim yapan zgr emtia sahiplerinin varln gerektirir. Zanaatlktan yapmevi sanayisine gei, emek-glerinin kiralanmas iin yapmc ile szleme yapabilen ve buna dayanarak onun karsna szleme yapan kii niteliiyle eit haklarla kan belli bir sayda zgr emekinin
122
de varln gerektirir bir yandan lonca balarndan, te yandan da kendi emek-glerini kendi balarna deerlendirme aralarndan zgr [yoksun] emekilerin varln. Ensonu, genel olarak insan emei olduklar iin ve insan emei olarak, btn insan emeklerinin eitlik ve eit deeri, bilinsiz ama en kesin davurumunu, modern burjuva iktisadnn bir metan deerinin o metan ierdii toplumsal bakmdan gerekli-emek aracy-la llmesini isteyen deer yasasnda bulur.* Ama ekonomik ilikilerin zgrlk ve hak eitlii istedii yerde, siyasal rejim onlarn karsna her admda loncasal engeller ve ayrcalklar kartyordu. Yerel ayrcalklar, farkllatrlm gmrkler, her trl ayrm yasalar, ticaretlerinde yalnz yabanclar ya da smrgelerde yaayan halk iin deil ama ou kez devlet uyruklar iin de zararl oluyordu; loncasal ayrcalklar, yapmevi sanayisinin gelime yolunu keserek, her yerde varln srdryordu. Burjuva rakipler iin hibir yerde ne yol ak, ne de anslar eitti ve bununla birlikte istemlerin en bata geleni ve kendini gitgide daha ok duyuran da, ite buydu. [sayfa 173] Bu feodal eitsizliklerin ortadan kaldrlmasyla feodal engellerden kurtulu ve hak eitliinin kurulmas istemi, toplumun ekonomik gelimesi tarafndan bir kez gndeme konduktan sonra, ksa srede daha geni boyutlar kazanmaktan geri kalamazd. Her ne denli bu istem, sanayi ve ticaret yararna ileri srlyorduysa da, ayn hak eitliinin tam bir toprak kleliinden balayarak kleliin btn derecelerinde, alma zamanlarnn en byk blmn karlksz olarak iyiliksever feodal beylerine ayrmak ve ayrca ona ve devlete saysz vergiler demek zorunda olan geni kyller yn iin istenmesi de gerekiyordu. te yandan feodal stnlklerin, soylularn vergi baklnn, eitli zmrelerin siyasal ayrcalklarnn ortadan kaldrlmasn istemekten de geri kalnamazd. Ve artk Roma mparatorluunda olduu gibi evrensel bir imparatorlukta deil ama birbiriyle eitlik ilikileri kurmu ve burjuva gelimenin aa yukar eit bir dzeyinde bulunan bamsz bir devletler sistemi iinde yaand iin, bu istemin tek bir devletin snrlarn aan genel bir nitelik kazanmas ve zgrlk ve eitliin insan haklar olarak ilan edilmesi gerektii kendiliinden
* Modern eitlik fikirlerinin burjuva toplumun ekonomik koullarndan bu karl ilk kez olarak Marks tarafndan Kapitalde aklanmitr. [..E.]
123
anlalyordu. Ama bununla birlikte, insan haklarn ilk tanyan anayasa olan Amerikan anayasasnn, Amerikada yaayan renkli insanlarn kleliini bir solukta dorulamas, bu insan haklarnn zgl burjuva niteliini aka gsteren bir eydir: Snf ayrcalklar kaldrlm, rk ayrcalklar onaylanmtr. Bununla birlikte bilinir ki burjuvazi, feodal burjuvazi krizalitinden kt, ortaa zmresi (ordre) modern snf (classe) durumuna dnt andan balayarak burjuvazinin glgesi olan proletarya, ona durmadan ve kanlmaz bir biimde elik edecektir. Ve ayn biimde proleter eitlik istemleri de burjuva eitlik istemlerine elik edecektir. Snf ayrcalklarnn kaldrlmas burjuva isteminin ortaya konduu andan balayarak, bunun yansra snflarn kendisinin kaldrlmas proleter istemi, nce ilkel hristiyanlia dayanarak dinsel bir biim altnda, sonra burjuva eitlik [sayfa 174] teorilerinin ta kendilerine dayanarak oraya kar. Proleterler, burjuvazinin eitlik nerisini hemen benimserler: Ancak eitlik yalnzca grnte, yalnzca devlet alannda deil, ekonomik ve toplumsal alanda da gerek olarak kurulmaldr. Ve zellikle .ransz burjuvazisinin Byk devrimden balayarak yurtta eitliini birinci plana koymasndan sonra .ransz proletaryas, ekonomik ve toplumsal eitlik isteyerek, ona hemen yant verdi; eitlik, .ransz proletaryasnn zel sava l durumuna geldi. Eitlik istemi proletaryann aznda bylece ikili bir anlam tar. Bu istem ya ve zellikle ilk bata, rnein Kyller savanda durum budur apak toplumsal eitsizliklere kar zengin ile yoksul, efendi ile kle, harvurup harman savuranlar ile alk ekenler arasndaki kartla kar kendiliinden bir tepkidir; byle bir tepki olarak o, yalnzca devrimci igdnn davurumudur ve dorulanmasn da burada yalnzca burada bulur. Ya da burjuva eitlik istemine kar, bu istemden az ok doru ve daha ileri giden istemler karan tepkiden domu bulunan bu istem, iileri kapitalistlere kar, kapitalistlerin kendi savlar yardmyla ayaklandrmak iin bir ajitasyon arac hizmeti grr ve bu durumda bu istem, burjuva eitliin kendisiyle ayakta durur ve onunla birlikte yklr. Her iki durumda da proleter eitlik isteminin gerek ierii, snflarn kaldrlmas istemidir. Bundan te her eitlik istemi, zorunlu olarak samadr. Bunun rneklerini verdik ve bay Dhringin gelecek dlemleri zerinde duracamz zaman, yeterince baka rneklerini
124
de bulacaz. Bylece eitlik fikri, burjuva biimi altnda olduu denli proleter biimi altnda da tarihin, yaratlmas zorunlu olarak kendileri de daha nceki uzun bir tarihe dayanan belirli tarihsel ilikiler gerektiren bir rndr. yleyse her ey olabilir ama lmsz bir doruluk olamaz. Ve eer bugn, u ya da bu anlamda, geni halk ynlar iin kendiliinden anlalr bir ey ise, eer Marksn dedii gibi bir halk nyargs salamlna sahip bulunuyor ise bu, onun belitsel doruluunun [sayfa 175] sonucu deil, 18. yzyl fikirlerinin evrensel yaylmas ve srp giden gncelliinin sonucudur. yleyse eer bay Dhring, iki nl adamcazn hemen eitlik alan zerinde oynatabiliyorsa, bunun nedeni bu iin halk nyargsna ok doal grnmesindendir. Ve gerekte bay Dhring kendi felsefesini, bu felsefe ona ok doal grnen eylerden hareket ettii iin doal olarak adlandrr. Ama bunlar ona neden doal grnyor? te kendine hi sormad ey de bu. [sayfa 176]
125
AHLAK VE HUKUK ZGRLK VE ZORUNLULUK
ONBRNC BLM
SYASAL ve hukuksal konular bakmndan bu derslerde nerilen ilkeler, en derine giden teknik irdelemelere dayanr. yleyse ... burada hukuk ve siyasal bilimler alannda elde edilen sonularn tutarl betimlemesinin szkonusu olduu ... gereinden hareket etmek gerekecek. Benim ilk uzmanlk alanm hukuk oldu ve ona yalnzca niversitedeki olaan teorik hazrlk ylm deil ama ayrca yeni adli yl boyunca onun bilimsel ieriini derinletirmeye ynelen srekli bir almay da adadm. ... Bundan tr, zel hukukun olduu denli zel hukukun ierdii hukuksal yetersizliklerin de eletirisi, eer bu eletiri konunun btn gl yanlarn olduu denli btn gszlklerini de bildii bilincine sahip olmasayd, elbette ayn gvenle yaplamazd. Kendinden bu tonla sz etme hakkna sahip bir adamn, zellikle Bay Marksn vaktiyle yapt ve savsakladn [sayfa 177]
126
kendi kabul ettii hukuk renimi karsnda, insana a priori bir gven vermesi gerek. Bu nedenle, bylesine byk bir gvenle ortaya kan zel hukuk eletirisinin, bize hukukun bilimsel niteliinin ok ileri gitmediini, zor zerine kurulu mlkiyeti onaylad iin pozitif yurttalk hukukunun (medeni hukuk) hakszlk olduunu, ceza hukukunun doal temelinin alma olduunu iinde doal temel biiminde mistik bir klk deitirmeden baka yeni bir ey olmayan bir olumlama anlatmakla yetinmesinden ancak aknlk duyabiliriz. Siyasal bilimlerin sonular, biri imdiye kadar tekilere kar zor kullanan, ama bu durum bay Dhringi zor kullanma ve klelii, ilk olarak iin iine ikincinin mi yoksa ncnn m soktuunu byk bir ciddiyetle incelemekten alkoymayan o bilinen adamn pazarlklar ile snrlanyor. Bununla birlikte, o gvenilir hukukumuzun en derine giden teknik irdelemelerini ve yllk yarglama pratii ile derinletirilmi bilimsel grlerini biraz daha izleyelim. Lassalle zerine bay Dhring, bize onun iin iine o zaman henz olanakl olduu gibi ademi-takip dedikleri ey, ... o yaraklanma karm olduu iin, siciline adli bir mahkumiyet geirilmi olmamakla birlikte, bir mcevher kutusu hrszl giriimine isteklendirmekten sank olduunu anlatr. Lassallein burada szkonusu olan durumas 1848 yaznda, hemen btn Ren eyaletinde olduu gibi, .ransz ceza hukukunun yrrlkte bulunduu Kln ar ceza mahkemesinde ald. Prusya gelenek ve grenek hukuku, yalnzca siyasal sular iin ayrksn olarak kabul edilmiti ama bu ayrksn nlem de 1848 nisannda Camphausen tarafndan yrrlkten kaldrld. .ransz hukuku, Prusya hukukunun belirsiz isteklendirme (instigation) kategorisini, hele bir su giriimine isteklendirmeyi kesenkes tanmaz. O yalnzca sua kkrtmay (excitation) tanr ve bunun da, cezalandrlmas iin armaanlar, vaatler, tehditler, yetke ya da gcn ktye kullanlmas, cezay gerektirici dolan ya da [sayfa 178] dzenler aracyla yaplmas gerekir (.ransz ceza yasasnn 60. maddesi). Prusya yasasna gmlm bulunan savclk, tamamen bay Dhring gibi, kesinlikle belirlenmi .ransz zel koulu ile bu yasann kark belirsizlii arasndaki zsel ayrm gzden yitirdi, Lassallea kar aslsz bir dava at ve parlak bir baarszla urad. Gerekten .ransz ceza usulnn Prusya yasasna zg ademi-
127
takibi, o yar-aklanmay tandn ileri srmek iin, modern .ransz hukukunu hi bilmemek gerek; ceza usulnde bu hukuk, ya mahkumiyeti ya da aklanmay tanr, yar-nlem tanmaz. Bylece eer bay Dhring, code Napolonu* bir kez bile eline alm olsayd, kukusuz bu parlak sluplu tarih yazma biimini Lassallea ayn gvenle uygulayamazd, demek zorundayz. yleyse, Byk .ransz devriminin toplumsal baarlarna dayanan ve onlar hukuk alanna aktaran tek modern burjuva yasamasnn (mevzuatnn), modern .ransz hukukunun, bay Dhring iin tamamen bilinmez olduunu saptamamz gerekiyor. Ayrca .ransz rneine gre btn anakara (Avrupa ktas) zerinde uygulanan oyokluu ile karar veren jriler eletirilerek, bize u ders veriliyor: Evet, tarihte gemi rneklerden yoksun da olmayan eliik oylar karsnda bir mahkumiyetin, yetkin bir toplumda olanaksz kurumlar arasnda snflandrlmas gerektii fikrine hatta allabilinecektir. Bununla birlikte bu ciddi ve ustalkl anlay, yukarda belirtmi bulunduumuz gibi, zorunlu olarak geleneksel siyasal kurululara uygun dmez grnecektir, nk onlar iin ok iyidir. Jri yelerinin oybirliinin, yalnzca ceza mahkumiyetlerinde deil ama medeni hukuk davalar oylamalarnda bile, ngiliz kamu hukukuna, yani anmsanamayacak denli eski alardan, yleyse en azndan 14. yzyldan beri yrrlkte bulunan yazl olmayan tre hkmlerine gre kesenkes zorunlu olduunu bay Dhring gene bilmiyor. Demek ki bay Dhringe gre bugnk dnya iin ok iyi olan ciddi ve [sayfa 179] ustalkl anlay, daha en karanlk ortaada, ngilterede yasa gcne sahip olmu ve ngiltereden, en derine giden teknik irdelemeler bu konuda bay Dhring e bir tek szck bile haber vermeden, rlandaya, Amerika Birleik Devletlerine ve tm ngiliz smrgelerine gemi! Buna gre jri yelerinin oybirliinin uyguland blge, yalnzca Prusya hukukunun kck alma alan ile karlatrlnca, son derece daha geni olmakla kalmaz ama jri yelerinin ounluu ile karar verilen blgelerin tmnden de daha geni bir alan kapsar. Tek modern hukuku, .ransz hukukunu hi bilmemek bay Dhringe yetmez; o, Roma hukuku yetkesinden bamsz olarak gnmze dein
* .ransz Yurttalk Yasas (Medeni Kanunu). -.
128
gelimekte devam etmi ve dnyann btn anakaralarna yaylm tek germanik hukuk olan ngiliz hukuku konusunda da bir o kadar zr cahildir. Ve neden olmasn? nk bay Dhring, hukuksal dncenin ngiliz eidi, klasik Roma hukukularnn ar kavramlarnn irdelenmesinde Alman topra zerinde eriilmi bulunan kltre kafa tutamaz der ve daha tede yle ekler: Bizim atlm dolu dilbilimi (linquistique) yapmz karsnda ocuksu dilbilimi karklklar ile ngiliz dil dnyas nedir ki? Bunu ancak Spinozann az ile yantlayabiliriz: Ignorantia non est argumentum, bilisizlik bir kant deildir. yleyse, undan baka bir sonuca varamayz: Bay Dhringin en derine giden teknik irdelemeleri, yl Corpus Jurisin* teorik reniminde ve baka bir yl da soylu Prusya hukukunun pratik reniminde derinlemeye dayanyor. Bu, kukusuz, ok vlecek ve eski Prusya modasna gre saygdeer bir asliye yargc ya da avukat iin yeterli bir ey. Ama btn dnyalar ve btn alar iin bir hukuk felsefesi hazrlamaya giriildii zaman, ne de olsa tarihte, Almanyann Prusya hukukunun ieklendii kk kesinden bambaka bir rol oynam bulunan .ransa, ngiltere ve Birleik Devletler gibi lkelerde hukukun durumu zerine de [sayfa 180] biraz bir eyler bilmek gerekirdi. Ama devam edelim: Bazen gelenek ve grenek hukuku, bazen yazl yasa olarak ok eitli ynlerde, ok geliigzel bir biimde kesien yerel, blgesel ve ulusal hukuklarn, en nemli sorunlar salt kurala uygun (statutaire) bir biime brnen alacabulaca karm iinde ayrntlarn genel fikri yokettii, genelliklerin de bazen zeli ortadan kaldrd bu dzensizlik ve eliki rnei, gerekten, kimde olursa olsun, ak bir hukuk bilincini... olanakl klacak bir nitelikte deildir. Ama bu kark durum nerede hkm srer? Bir kez daha Prusya hukukunun uygulama blgesinde, bu hukukun yannda, stnde ya da altnda, blgesel hukuklar, yerel tzkler, urada burada da kamu hukuku ve teki anlalmaz karklklarn btn birok eitli greli deerler gamn belirledikleri ve btn hukuk pratisyenlerinde bay Dhringin burada ylesine bir sevimlilikle yi* Corpus juris civilis, mparator Justinianusun giriimi zerine Romal hukukular tarafndan saptanm yasalar derlemesidir. -Ed.
129
neledii tehlike lna yol atklar yerde. Onun sevgili Prusyasn brakmaya hibir gereksinmesi yok, bu trl gn gemi koullarn uzun zamandan beri ortadan kalkm bulunduu teki uygar lkeler yle dursun, orada yetmi yldan beri buna benzer hibir eyin artk szkonusu olmadna kendisini inandrmas iin, Ren kysna gelmesi yeter. Devam edelim: Bireyin kendi doal sorumluluunu, kamusal kurullar ya da teki ynetsel kurulularn, her yesinin kiisel payn saklayan gizli, yleyse anonim yarg ya da kolektif eylemleri ile rtt, daha az belirgin bir biimde grlr. Ve baka yerde: Kiisel sorumluluun kurullar tarafndan bu gizleme ve rtme biiminin kabul edilmesini yadsmak, bizim bugnk koullarmzda artc ve son derece sert bir istek olurdu. Belki de bay Dhring, ngiliz hukuku alannda, yarglar kurulunun her yesinin kendi yargsn ak oturumda kiisel olarak aklamas ve gerekelendirmesi gerektii, seimle kurulmayan, oturum ve oylar ak olmayan ynetsel [sayfa 181] kurullarn, zellikle Prusyal ve teki lkelerin ounda bilinmeyen bir kurul olduu, yleki kendi isteinin yalnzca ... Prusyada artc ve son derece sert grnebilecei haberini, artc bir haber olarak karlayacak. Ayn biimde doum, evlenme, lm ve gmme srasnda dinsel pratiklerin zorbaca basks zerindeki yaknmalar da, btn byk uygar lkeler iinde, yalnzca Prusyay ilgilendirir ve bu bile, nfus ktnn kabulnden sonra artk doru deildir.* Bay Dhringin ancak gelecein sosyaliter devleti aracyla gerekletirdii ey, bu arada Bismarckn kendisi tarafndan yaln bir yasa aracyla gerekletirilmi bulunuyor. Ayn biimde, hukukular meslekleri bakmndan yeterince donatlmam grmekten yaknarak, ki bu yaknma ynetim memurlarna da yaylabilir, zgl bir biimde Prusyal bir yaknma trks sylemekten baka bir ey yapmaz ve hatta bay Dhringin her frsatta ilan ettii glnletirilmi Yahudi dmanl (antismitisme) bile, eer Prusyaya deilse, en azndan Elbenin dousunda kalan topraklara zg bir
* Prusyada nfus ktg, Bismarckn kimlik belgeleri dzenleme hakkn Kiliseden geri alan 9 Mart 1874 gnl bir yasas aracyla kabul edilmitir. -Ed.
130
zelliktir. O btn nyarg ve boinanlara byk bir kmsemeyle yukardan bakan ayn gereksel filozof, kendi payna kendi kiisel dknlklerine ylesine derin bir biimde gmlmtr ki Yahudilere kar ortaa yobazlndan kalma bu halk nyargsna, doal gdlere dayanan doal bir yarg adn verir ve insan artan u sava dein gider: Sosyalizm, gl Yahudi karml demografik durumlara meydan okuyabilecek tek gtr. (Yahudi karml durum! Ne doal dil!) Yeter. Derin hukuk bilgisinin bu sergilenme biimi arkasnda, en iyi olaslkla, eski tip baya bir Prusyal hukukunun, en baya teknik bilgisinden baka bir ey yok. Bay Dhringin sonularn bize mantkl bir biimde sunduu hukuk ve siyasal bilimler alan, Prusya yasamasnn yrrlkte olduu blge ile rtr. imdi ngilterede bile herhangi bir hukuku iin olduka tandk olan Roma hukuku [sayfa 182] dnda, Dhringin hukuk bilgileri yalnzca ve yalnzca Prusya yasamas ile, yani bay Dhringin yazma sanatn oradan rendiine inandracak bir Almanca ile kaleme alnm ve ahlaksal ahkamlar, hukuksal bulanklk ve tutarszl, ikence ve ceza arac olarak sopa vurular ile artk bsbtn devrim-ncesi dneme ilikin o aydn ataerkil despotizm yasamas ile snrlanr. Onu aan her ey, .ranszlarn modern burjuva hukuku denli tamamen zgn evrimi ve tm anakara zerinde bilinmeyen kiisel zgrlk gvencesi ile ngiliz hukuku da bay Dhring iin dayanlmaz bir eydir. Salt grnr evreni kabul etmeyen ama adamakll devrimci bir hareket iinde, d ve i doann btn yerlerini ve btn gklerini kullanan felsefe, bu felsefe, gerek evren olarak... kendilerine olsa olsa soylu Prusya hukukunun yrrlkte bulunduu birka baka toprak parasnn eklenebilecei alt eski Dou Prusya eyaleti* snrlarna sahip; bu evrenin tesinde bu felsefe ne yeri, ne g, ne d doay ne de i doay ama yalnzca dnyann geri kalan blmnde olup biten eyler karsnda en koyu bilgisizlik tablosunu kullanr. zgr isten (libre-arbitre, irade-i cziye) denilen eye, insan sorumluluuna, zorunluluk ve zgrlk ilikisine dein gitmeden, ahlak ve hukuk gerektii gibi incelenemez. Bundan tr gereksel
* 1815 antlamalarndan nce Prusyann olan Brandenburg, Dou Prusya, Bat Prusya, Posnanya, Pomeranya ve Silezya eyaletleri szkonusu ediliyor. -Ed.
131
felsefe, bu sorunun bir deil ama iki zmne sahip. Btn dzmece zgrlk teorileri yerine, bir yandan ussal kavray, te yandan da igdsel kararlarn, deyim yerindeyse bir orta g oluturmak iin kendisine gre birletikleri ilikinin, deney aracyla bilinen niteliini koymak gerekir. Bu trl dinamiin temel olgular gzlemden karlmal ve henz olmayan lmek iin, olanak lsnde, onu doal olarak ve byklk olarak genel bir deerlendirme konusu yapmaldr. Bylece, i zgrlk zerine, bunlarla beslenen binlerce yl tarafndan, stlp stlp ortaya konmu [sayfa 183] bulunan budalaca yapntlar yalnzca kkten sprlm olmakla kalmaz ama yaamn pratik rgtlenmesi iin yararlanlabilecek olumlu bir eyle deitirilmi de olur. yleyse zgrlk, ussal kavrayn insan saa, usd igdlerin sola ekmesine ve bu glerin paralel-kenarnda, gerek hareketin kegene gre olumasna dayanr. Buna gre zgrlk, kavray ile igd, ussal ile usdnn ortalamas olacak ve derecesi, her birey iin, bir gkbilimi terimi kullanmak gerekirse, kiisel denklem yardmyla deney tarafndan saptanabilecektir. Ama birka sayfa tede, yle denir: Biz ahlaksal sorumluluu, bizce bilinli gdleri doal ve edinilmi usa gre alma anklndan baka bir anlam olmayan zgrlk zerine kuruyoruz. Bu gdler, olanakl kartn alglanmasna karn, nne geilmez bir zorunlulukla eylemler zerinde etkili olurlar; ama ahlaksal etkenlere rol verirken, ite tam da bu nne geilmez zorlamaya gveniyoruz. zgrln en kk bir umursama duymakszn birinciyi yalanlayan bu ikinci belirlenimi de, Hegel anlaynn bir ar yavanla indirgenme biiminden baka bir ey deildir. zgrlk ve zorunluluk ilikisini doru olarak ilk dnen, Hegel oldu. Ona gre zgrlk, zorunluluunun kavranmasdr. Zorunluluk ancak kavranlmad lde krdr.* zgrlk, doa yasalar karsnda dlenmi bir bamszlkta deil ama bu yasalarn bilinmesinde ve bu bilme aracyla bu yasalarn belirli erekler iin yntemli bir biimde kullanlma olanandadr. Bu, d doa yasalar iin olduu denli, insann maddi ve manevi varln yneten yasalar, gereklikte deil, olsa olsa kafamzn iinde ayrabildiimiz iki yasa
* Hegel, Ansiklopedi, I, 147, katma, s. 294, dition Henning, Berlin 1843. -Ed.
132
snf iin de byledir. yleyse isten zgrl, ne yaptn bile bile karar verme yetisinden baka bir anlama gelmez. Buna gre, belirli bir sorun zerinde bir adamn yargs ne denli zgrse, bu yargnn ieriini belirleyen [sayfa 184] zorunluluk o denli byktr; oysa, ok sayda eitli ve eliik karar arasnda, grnte cannn istedii gibi seen, bilgisizlie dayanan kararszlk, bununla zgr olmayn, egemenlii altna alaca eyin egemenlii altnda bulunduunu gstermekten baka bir ey yapmaz. yleyse zgrlk, kendimiz ve d doa zerinde, doal zorunluluklarn bilgisi zerine kurulu egemenlie dayanr; bylece o, zorunlu olarak, tarihsel gelimenin bir rndr. Hayvanlar dnyasndan ayrlar ilk insanlar, her zsel noktada hayvanlar denli az zgr idiler; . ama uygarln her ilerlemesi, zgrle doru atlm bir admd. nsanlk tarihinin eiinde, mekanik hareketin s durumuna dntrlmesinin, srtnme ile ate yaklmasnn bulunmas; bizi bugne getirmi olan evrimin sonunda ise, snn mekanik hareket durumuna dntrlmesinin, buharl makinenin bulunmas var. Ve buhar makinesinin toplumsal dnyada gerekletirdii ok byk zgrletirici devrime karn (bu devrim daha yar yolu bile bulmad), evrensel zgrletirici etkinlik bakmndan, srtnme ile ate yakmann onu geride brakt da kuku gtrmez. nk srtnme ile ate yakma insana, doann bir gc zerinde ilk kez olarak egemenlik verdi ve bylece onu hayvanlar dnyasndan kesinlikle ayrd. Buhar makinesi, kendisinden kan btn o kudretli retken glerin, snf farkllklarnn, bireysel varlk aralar kaygsnn artk olmayaca ve ilk kez olarak gerek bir insan zgrlnn, doann bilgisine varlm yasalar ile uyum durumunda bir yaamn szkonusu olabilecei bir toplumsal dzeni olanakl klan o glerin temsilcisi olarak gzmzde kazand btn deere karn, insanln evriminde hibir zaman bu denli gl bir srama gerekletirmeyecektir. Ama tm insanlk tarihinin henz ne denli gen olduu ve bugnk bulularmza mutlak bir deer yklemenin ne denli gln olaca, btn gemi tarihin, mekanik hareketin s durumuna dnmesinin pratik bulgusundan, snn mekanik hareket durumuna dnmesinin pratik bulgusuna giden tarih dnemi olarak nitelendirilmesi yaln olgusundan da [sayfa 185] anlalabilir. Dorusunu sylemek gerekirse tarih, bay Dhringde baka trl incelenir. Btn olarak yanlglar, bilgisizlik ve barbarlk, bask
133
ve klelik tarihi olduundan, gereksel felsefe iin bir irenme konusudur; zelde, gene de iki byk kesime ayrlr: 1. Maddenin kendi kendine zde durumundan .ransz devrimine dein ve 2. .ransz devriminden bay Dhring e dein; ama bu durum, 19. yzyl henz zsel olarak gerici; dahas, entelektel adan 18. yzyldan daha da gerici (!) kalmaktan engellemez. Gene de 19. yzyl, barnda sosyalizmi ve bunun sonucu .ransz devrimi habercileri ve kahramanlar tarafndan dnlm olandan [!] daha gl bir dnmn tohumunu tar. Gereksel felsefenin gemi tarih iin duyduu kmseme, kendini yle dorular: Gelecekteki binlerce yllk dizi dnld zaman, zgn belgelerin tarihsel bir bellek salad birka bin yl, insanln gemi bileimleri ile birlikte, ok azey anlatr. ... Bir btn olarak insan tr henz gentir ve eer bir gn bilimsel bellek, binlerle deil onbinlerle sayabilirse, zihinsel olgunluk eksiklii, kurumlarmzn ocukluu, bu ok doal ncl, o zaman en eski ilka olarak dnlecek zamanmz aklamak iin sz gtrmez bir deer kazanacaktr. Son tmcenin, gerekten atlm dolu dilbilimsel yaps zerinde uzun boylu durmadan, yalnzca iki eyi dikkate alacaz: nce o en eski ilkan, tm daha sonraki ve daha stn evrimin temelini oluturduu, hareket noktas olarak hayvanlar dnyasndan kurtulan insan ve ierik olarak da gelecein ortaklk yesi insanlarnn benzerleriyle hibir zaman karlamayacaklar glkler zerindeki utkuyu ald iin, her durumda btn gelecek kuaklarn gznde en ilgin bir tarihsel dnem olarak kalacan. Ve ikinci olarak da ortak bu glk ve bu engellerle alkonmayan gelecekteki tarihsel dnemlerin, karsnda bambaka bilimsel, teknik ve toplumsal baarlar vaat ettikleri bu, en eski ilka sonunun, bu ylesine geri ve gerilek yzyl nitelendiren [sayfa 186] eksiklik, zihinsel ocukluk koullar iinde bulgulanm olan son zmlemede kesin doruluklar, deimez doruluklar ve kkl grler yardmyla, o gelecekteki bin yllara davran kurallar vermek iin, her durumda ok tuhaf bir biimde seilmi bir an olduunu. Tarihin gemiteki gelimesine reva grlen btn kmsemelerin, onun szde en yksek sonucunu, gereksel denilen felsefeyi de kapsamna aldn ayrmsamamak iin, gerekten felsefenin Richard Wagneri eksi Wagnerin yetenei olmak gerek.
134
Yeni kktenci bilimin en zellik belirtici paralarndan biri de yaamn bireyselletirilmesi ve deerlendirilmesine ayrlar ksmdr. Bu ksmda, tam blm boyunca, grl grl bir kaynaktan, falc kadn beylik dncesi fkrp akar. Ne yazk ki birka ksa rnekle yetinmek zorundayz. Her duyumun ve bunun sonucu yaamn btn znel biimlerinin derin z, durumlarn farkll zerine dayanr. ... Oysa yaamn, btnl iinde [!] ne olduuna gelince, yaam duygusunu ykselten ve kesin uyarlar gelitiren eyin, srerlik durumu deil ama yaamn bir durumundan bir baka durumuna gei olduu, sz pek uzatmadan [!] da gsterilebilir. ... Deyim yerindeyse srekli durgunlukta ve ayn denge koulu iinde gibi kalan kendi kendine duyulur biimde zde durum, doas ne olursa olsun, varlk deneyimi bakmndan byk bir anlam tamaz. ... Alk ve deyim yerindeyse alkanlk, yaam btn olarak lmden farksz, ilgisiz ve duygusuz bir ey durumuna getirir. Ona olsa olsa, bir eit olumsuz dirimsel hareket olarak, bir de can sknts ikencesi eklenir. ... Durgun bir yaam iinde, bireyler ve halklar iin her trl tutku, her trl varlk ilgisi sner. Ama btn bu olaylar aklanabilir klan ey, ite bizim ayrm yasamzdr. Bay Dhringin kendi tepeden trnaa zgn sonularn saptama hz inanlacak gibi deil. nce, gereksel felsefe diline evrilmi bir beylik dnce: Ayn snrn srekli uyarlmas ya da ayn uyarnn srerlii, her siniri ve her sinir sistemini yorar; yleyse, normal durumda, sinirsel uyarlarda [sayfa 187] kesinti ya da deiiklik olmas gerekir bu, yllardan beri, herhangi bir fizyoloji elkitabnda okunabilir ve her hamkafa bunu kendi z deneyimi ile bilir. Bu eski yavanlk, hemen bizim ayrm yasamz durumuna dnmeden ok az nce: btn duyumlarn derin z, durumlarn farkll zerine dayanr gizemli biimi altnda kopya edilmi. Ve bu ayn yasa, eitliin gzelliinin aklama ve rneklerinden baka bir ey olmayan, yleki en yzeysel hamkafann anlay iin bile hibir aklamaya hibir gereksinme duymayan ve bu szde ayrm yasasna iletilmekten de bir atom aklk kazanmayan btn bu olaylar dizisini adamakll aklanabilir klyor. Ama bu, henz bizim ayrm yasamzn kktenci niteliini tamamen ortaya koymu olmaktan ok uzaktr. Yaam alarnn ardkl ve buna bal olarak yaam
135
koullarndaki deiikliklerin ortaya k, bizim ayrm ilkemizi aydnla karmak iin hi de yabanc olmayan bir rnek verir. ... ocuk, yeniyetme, gen, olgun insan, bu uraklardan her birindeki dirimsel duygularnn younluunu, iinde bulunduklar deimez durumlarda, bu durumlarn birinden tekine gei dnemlerinde olduundan daha az duyarlar. Bu yetmez: Eer daha nce tadlm ya da yaplm olan eyin yinelenmesinin bir ekicilii olmad gerei hesaba katlrsa, bizim ayrm yasamz daha dolayl bir uygulama alan bulabilir. Ve imdi, daha nceki sama sapan szlerin derin ve kavrayl tmcelerinin balang hizmeti grdkleri sama sapan sz okur, kendi bana tasarlayabilir; kukusuz bay Dhring, kitabnn sonunda utkun bir biimde, yle haykrabilir: Yaamn deerini lmek ve glendirmek iin ayrm yasas, hem teorik, hem de pratik bir biimde ii sona erdiren bir durum kazand! Bay Dhring bu yasay, okurlarnn entelektel deerini [sayfa 188] lmek iin daha az nemli bulmuyor: Okurlarnn yalnzca eekler ya da hamkafalardan olutuunu sanyor olsa gerek! Daha tede, bize u son derece pratik yaam kurallar veriliyor: Yaama kar tm ilgiyi uyank tutmann aresi [hamkafalar ve hamkafal olmak isteyenler iin gzel grev!] tm oluturan eitli, deyim yerindeyse ilksel ilgileri doal neller iinde gelitirmek ve birbiri yerine geirmektir. Ayn zamanda, ayn durum iin, tamamen yararsz l zamanlarn ortaya kmasn nleyecek biimde, aa dzeyde ve karlanmalar daha kolay uyarclarn, daha yksek uyarclar ve daha srekli eylemlerle deitirilebilmesi yolundaki kertelenmeden de yararlanmak gerekecektir. te yandan, toplumsal yaamn normal ak iinde doal olarak ya da baka biimde oluan gerilimlerin keyfe bal olarak birikmelerini, zorlanmalarn ya da buna kart bir saduyuya aykrlkla, en hafif hareketlerinden balayarak karlanmalarn ve bylece zevk verici bir gereksinmenin gelimesi iinde engellemelerini nlemek de nem kazanacaktr. Doal dzne (rythme) sayg burada, baka yerde olduu gibi, lnn ve sevimli hareketin nkouludur. Herhangi bir durumun gzelliini, doa ya da koullar vb. tarafndan ona ve-
136
rilmi bulunan nelin tesine yaymak gibi olanaksz bir grev de stlenmemelidir, vb.. Yaam tatmak iin, en tatsz yavanlklar zerinde kl krk yaran bir bilgilikten karlm bu cafcafl hamkafa vahiylerini kendinde kural edinecek yiit, kukusuz tamamen yetersiz l zamanlardan yaknamayacak. Btn zamann, zevklerini kurallar iinde hazrlamak ve dzenlemek iin kullanacak, yleki zevkin kendisi iin artk bo bir an bile kalmayacak. Yaam, hem de btnl iinde tatmalyz. Bay Dhringin bize yasaklad yalnzca iki ey var: Birincisi ttn kullanmann pislikleri, ikincisi de ince bir duyarlk bakmndan genel olarak zc ya da knanmas gereken drtler uyandran zelliklere sahip iki ve yiyecekler. Ama [sayfa 189] ekonomi politik kitabnda rak (schnaps) damtmn ylesine gklere karan bir biimde ululayan bay Dhring, raky bu ikiler arasna koyamaz; yleyse yasann kapsamna yalnzca arap ve biray ald sonucunu karmak zorundayz. Eti de yasaklasa, o zaman gereksel felsefeyi mteveffa Gustav Struvenin zerlerinde o denli byk bir baaryla dnp durduu yksekliklere ar ocukluk tepelerine ykseltmi olacak. Ayrca bay Dhring, ikiler konusunda biraz daha eli ak olabilirdi. Statikten dinamie giden kpry, kendi z itirafna gre hibir zaman bulamam bir adamn, biraz ok ien ve sonra bu kez dinamikten statie giden kpry, o da bo yere arayan bir zavallya kar hogrc olmak iin, kukusuz ok hakl bir nedeni vardr. [sayfa 190]
137
DYALEKTK NCELK VE NTELK
ONKNC BLM
VARLIIN temel mantksal zglkleri zerindeki nermelerin birincisi ve en nemlisi, elikinin dtalanmasna ilikindir. eliki, bir gereklie deil ama ancak dnceler bilemesine ilikin olabilecek bir kategoridir. eylerde eliki yoktur ya da baka bir deyile, gerek (effective) olarak konmu eliki, anlamszln doruundan baka bir ey deildir. ... Kart bir ynde birbiriyle boy len glerin uzlamaz kartl, dnyann ve onu meydana getiren varlklarn varoluundaki btn eylemlerin temel biimidir. Ama glerin, elerin ve bireylerin ynleri arasndaki bu atma, sama elikiler fikri ile hi mi hi karmaz. ... Burada, gerek (effective) elikinin gerek (rlle) samalnn ak bir imgesi aracyla, mantn szde gizemlerinin ou kez yayd sisleri datm ve eliki diyalektii yani uzlamaz kart evren emas altnda varsaylan bu ok kaba yontulmu [sayfa 191] kukla iin urada
138
burada salp savrulan vglerin yararszln ortaya koymu olduumuz iin kendimizi honut sayabiliriz. te .elsefe Dersleri iinde diyalektik zerine okunann hepsi, aa yukar bu. Buna kar, Eletirel Tarihte, eliki diyalektii ve onunla birlikte zellikle Hegel, bsbtn baka biimde saldrya urar. Hegelin Mantkna ya da daha dorusu Logos retisine gre eliik, gerekte, diyelim z gerei ancak znel ve bilinli bir ey olarak tasarlanabilen dncede deil ama nesnel olarak varolan ve deyim yerindeyse ete kemie brnm bir biimde, eylerin ve srelerin iinde bulunur; yleki anlamszlk, olanaksz bir dnce bilemesi olarak kalmaz, gerek bir g durumuna gelir. Samann gereklii, hegelci mantk ve mantkszlk birliinin birinci iman maddesidir. ... Bir ey ne denli eliik ise o denli gerektir, ya da bir baka deyile, bir ey ne denli sama ise o denli inanlmaya deer; yeni bir tretim bile olmayan, anlama teolojisi ile mistikten alnm bulunan bu zdeyi, diyalektik dedikleri ilkenin rlplak davurumudur. Bu iki para iinde bulunan dnce, eliki = anlamszlktr, yleyse gerek dnyada bulunmaz nerisinde zetlenir. Yeterince saduyu sahibi insanlar bakmndan bu nerme: doru eri ve eri de doru olamaz apaklk deerini tayabilir. Ama diferansiyel hesap, saduyunun kar kmalarna taklp kalmayarak, kimi koullarda doru ile eriyi gene de edeer olarak koyar ve doru-eri zdeliinin sama nitelii zerinde katlam saduyunun hibir zaman elde edemeyecei sonular elde eder. Ve eliki diyalektii denilen eyin felsefede ilk Yunanllardan gnmze dein oynam bulunduu rolden sonra, hatta bay Dhringden daha gl bir dmannn bile ona bir tek sav ve birok svgden daha baka kantlarla yanamas gerekirdi. Nesneleri dinginlik durumunda ve cansz, her biri kendi bana, biri tekinin yannda ve biri tekinden sonra olarak dndmz srece, kukusuz onlarda hibir eliki ile [sayfa 192] karlamayz. Burada ksmen ortak, ksmen farkl, hatta birbiriyle eliik ama bu takdirde, farkl eylere datlm ve bunun sonucu kendinde eliki iermeyen baz zglkler buluruz. Bu gzlem alan snrlar iinde, iimizi allm metafizik dnce biimi ile yrtebiliriz. Ama nesneleri hareketleri, deimeleri, yaamlar, birbir-
139
leri zerindeki karlkl etkileri iinde dnmeye baladmz andan balayarak durum iyiden iyiye deiir. Burada birdenbire elikiler iine deriz. Hareketin kendisi bir elikidir; daha yaln mekanik yer deitirmenin kendisi bile, ancak bir cisim bir ve ayn anda hem bir yerde hem de bir baka yerde, hem bir ve ayn yerde olduu ve hem de orada olmad iin gerekleebilir. Ve hareket, ite bu elikinin srekli olarak ortaya kma ve ayn zamanda zlme biimi iinde bulunur. yleyse burada eylerde ve srelerde nesnel olarak varolan ve deyim yerindeyse ete kemie brnm bir biimde bulunan bir eliki ile kar karyayz. Bu konuda bay Dhring ne der? Ksaca, imdiye dein ussal mekanikte kesin statik ile dinamik arasnda hibir kpr olmadn ileri srer. Okur, bay Dhringin bu gzde tmcesinin arkasnda, ensonu undan baka bir eyin sakl olmadn grr: Metafizik olarak dnen anlk (mdrike), dinginlik fikrinden hareket fikrine kesenkes gelemez, nk burada yukardaki eliki onun yolunu keser. Ona gre hareket, bir eliki olmasndan tr, dpedz kavranlmaz bir eydir. Ve bir yandan hareketin kavranlmaz niteliini ileri srerken, bir yandan da istemeye istemeye bu elikinin varln kabul eder; yani eylerin ve srelerin kendinde nesnel olarak varolan, stne stlk gerek bir de g olan bir elikinin bulunduunu kabul eder. Eer daha yaln mekanik yer deitirme kendinde bir eliki ieriyorsa, maddenin daha yksek hareket biimleri ile organik yaam ve organik yaamn gelimesi haydi haydi ierir. Yukarda yaamn, en bata bir varln her an hem kendisi hem de bir bakas olmasna dayandn grmtk. yleyse yaam da eylerin ve srelerin kendinde varolan, [sayfa 193] ara vermeden ortaya kan ve zlen bir elikidir. Ve eliki biter bitmez, yaam da biter, lm bagsterir. Ayn biimde, dnce alannda da elikilerden kurtulamayacamz, ve rnein ierden snrsz insanal bilme yetenei ile bu yetenein dardan hepsi de snrl ve bilgileri de snrl olan insanlardaki gerek varl arasndaki elikinin, bizim iin pratik bakmdan, hi olmazsa sonsuz gelime iinde, sonu olmayan kuaklar dizisi iinde zleceini grmtk. Yksek matematiin balca temellerinden birinin, kimi koullarda doru ile erinin ayn ey olacaklar olgusu olduu gereine daha nce deinmitik. Yksek matematik ayrca, gzlerimiz
140
nnde kesien izgilerin, kesime noktalarndan yalnzca be-alt santimetre tede, kout (paralel) olarak yani sonsuza dein uzatlsalar bile, birbirleriyle kesiemeyecek izgiler olarak grnecekleri elikisini de gerekletirir. Ve gene de bu ve ok daha keskin baka elikiler ile birlikte, yalnzca doru olmakla kalmayan ama baya matematiin hibir zaman elde edemeyecei sonular elde eder. Ama baya matematik de elikilerle doludur. rnein Ann bir kknn Ann bir ss olmas gerektii bir elikidir ama gene de A = -Adr. Eksi bir bykln bir eyin karesi olmas bir elikidir, nk kendi kendisiyle arplm her eksi byklk art bir kare verir. yleyse -l in karekk yalnzca bir eliki deil ama hatta sama bir eliki, gerek bir anlamszlktr. Gene de, birok durumda -1, doru matematik ilemlerin zorunlu sonucudur; dahas var, eer -1 ile ilem yapmak yasaklansayd, yksek matematik olsun, baya matematik olsun, nerede olurdu? Matematik bile, deiken byklklerle uraarak, diyalektik alanna yanar ve ona bu gelimeyi kazandrann diyalektik bir filozof, Descartes olmas da dikkate deer. Deiken-olmayan byklkler matematiine gre deiken byklkler matematii ne ise, metafizik dnceye gre diyalektik dnce de odur. Ama bu durum, byk matematikiler ynnn diyalektii yalnzca matematik alanda kabul etmesini ve aralarndan ounun, diyalektik yoldan elde [sayfa 194] edilmi yntemleri tamamen eski, snrl metafizik ynteme gre i grmeye devam etmek iin kullanmasn hi mi hi engellemez. Bay Dhringin glerin kartl ve kart evren emas zerine daha bir ayrntya girmek, ancak bize bu konu zerine yalnzca bo szden baka bir ey vermi bulunsayd, olanakl olurdu. Sz edildikten sonra bu uzlamaz kartlk bize, eylem durumunda ne evren emasnda, ne de doa felsefesinde bir kez bile gsterilmez ve bu, bay Dhringin bu dnyann ve onu oluturan varlklarn varoluundaki btn eylemlerin temel biimi ile olumlu olarak ne yapacan hi mi hi bilmediinin en iyi itirafdr. Gerekten Hegelin Varlk retisi, o elikiler durumunda deil ama kart ynlerde devinen gler yavanlna dein drldkten sonra yaplacak en iyi ey, kukusuz bu beylik dncenin her uygulann bir yana brakmaktr.
141
Bay Dhringin anti-diyalektik fkesini boaltmasn salayan ikinci nokta, Marksn ona diyalektii sunan Kapitalidir. Diyalektik karkln zorlama ve fikir bezeklerinin kendilerini gsterdikleri doal ve anlalr mantk yokluu....imdiye dein yaynlanm bulunan ksma, belirli bir gr asndan ve genel bir biimde [!], nl bir felsefi nyargya gre her eyi herhangi bir ey ve herhangi bir eyi her ey iinde aramak gerektii ve bu fikir karm ve karikatrnn sonucu olarak her eyin bir ey olduu ilkesini uygulamak zorundayz. nl felsefi nyarg zerine sahip bulunduu bu kavrayc gr, tam da insan ve Alman olarak konumak gerekirse, gerekten iki son ciltte iyi olarak daha neyin gelecei bilinemez diye yazdktan yedi satr sonra bay Dhringin, Marksn iktisad felsefesinin sonunun, giderek Kapitalin bundan sonraki ciltlerinin ieriinin ne olacan nceden kesinlikle bildirmesini salar. Bununla birlikte bay Dhringin yaptlar, kendilerini bize ilerinde elikinin nesnel olarak mevcut ve deyim [sayfa 195] yerindeyse ete kemie brnm bir biimde bulunduu eylere ilikinmi gibi ilk kez olarak gstermiyor. Ama bu onu, utkun bir havayla yle devam etmekten alkoymaz: Gene de salam mantn kendi karikatrn yenecei nceden grlebilir bir eydir. ... Diyalektik bilgilikler ve gizleme meraklar, biraz saduyusu kalm hi kimseye ... bu dnce ve slup biimsizliine kaplma isteini vermeyecektir. Diyalektik budalalklarn son kalntlarnn ortadan kalkmas ile birlikte bu yutturmaca arac ... aldatc etkisini yitirecek ... ve bu karmakark eyler ekirdeinin, bir kez artldktan sonra, en iyi durumda ortaya, beylik dnceler olmad zaman beylik teori elerinden baka bir ey karmad yerde, bir bilgelik izi bulmak iin znt ekmek gerektiine artk kimse inanmayacaktr. Salam mant deerden drmeden [Marksn] zorlamalar[n] Logos retisine gre evirmek tamamen olanakszdr. Marksn yntemi, kendisine inananlar iin diyalektik mucizeler dzenlemek imi, vb.. Burada henz Marksn almalarnn ekonomik sonularnn doruluu ya da yanll deil ama yalnzca Marks tarafndan uygulanan diyalektik yntem szkonusudur. Nedir ki kesin olan bir ey var: Kapital okurlarnn ou, gerekte ne okuduklarn ancak
142
imdi, stelik bay Dhringden reneceklerdir. Ve bunlar arasnda 1867de (Ergnzungsbltter III, Heft 3),* Marksn aklamalarn, imdi bunun zorunlu olduunu syledii gibi, nce Dhring diline evirmek zorunda kalmakszn, kitabn ieriini kendi apndaki bir dnr iin grece ussal bir biimde aklamaya henz yetenekli olan bay Dhringin kendisi de var. Her ne denli daha o zamandan Marksn diyalektiini Hegelin diyalektii ile zdeletirmek dncesizliini gstermise de, gene de yntem ile onun elde edilmesini salad sonular arasnda ayrm yapma ve birinciyi batrmann ikincileri rtme demek olmadn anlama yetisini henz yitirmemiti. [sayfa 196] Herhalde bay Dhringin en aknlk verici sav, Marksn bak asna gre sonunda her eyin bir ey olduu, yleyse Marks iin rnein kapitalistler ile cretlilerin, feodal, kapitalist ve sosyalist retim biimlerinin hep bir o1duu; eninde sonunda Marks ile bay Dhringin kukusuz hep bir olduklar savdr. Bylesine budalaca zirzopluk olanan aklamak iin yalnzca diyalektik szcnn, bay Dhringi, belirli bir fikir karikatr ve karm sonucu, sonunda syledii ve yapt her eyin hep bir olduu bir sorumsuzluk durumuna drdn kabul etmekten baka bir are yok. Burada bay Dhringin benim parlak sluplu tarih yazma biimim ya da Humeun bilginler ayaktakm dedii mikrolojik ayrntda bir yanllk bildirimini onurlandrma alakgnllln gstermeksizin cins ve tipin hesabn gren yntem; bu daha yksek ve daha soylu slup yntemi, eksiksiz doruluun karlar ve meslekten olmayan okura kar olan devler ile badaan tek yntemdir dedii eyin bir rnei karsnda bulunuyoruz. Parlak sluplu tarihsel betimleme ve cinsle tipin ksaca hesabn grme, bay Dhring iin gerekten ok elverilidir, nk bu onun btn belirli olaylar mikrolojik olarak savsaklama, onlar sfra eit sayma ve bir tantlama yapma yerine genel formllerle yetinme ve yalnzca, yldrmlaryla dorulama ya da ezme yolunu tutmasn salar. Dmana hibir gerek dayanak noktas vermemek ve bylece ona kendini parlak sluplu ve ksa savlar iine
* Dhringin, Marksn Kapitali zerindeki makalesi 1867 ylnda, Ergnzungsbltter zur Kenntnis der Gegenwart, c. III, n 3, s. 182-186 iinde yaynlanmt. -Ed.
143
atmak, genel formller iinde dalmak ve sonunda, bu kez bay Dhringi yldrmla vurulmua dndrmekten, ksacas sylendii gibi topu ona geri gndermekten, herkesin houna gitmeyen bu iten baka hibir yant olana brakmamak da ek bir stnlktr. te bu yzden bize, Marksn cehennemlik Logos retisinden hi olmazsa iki rnek vermek zere, ayrksn olarak yksek ve soylu slubu brakmasndan tr bay Dhringe gnl borcu duymamz gerekiyor. Bir yatrmn belli bir snra ulat zaman, ancak bu [sayfa 197] basit nicelik artyla sermaye durumuna dnt sonucunu karmak iin, rnein Hegelin niceliin nitelie dn yolundaki bulank ve kark dncesini anmsatmaktan baka bir ey bulamamak son derece gln olmuyor mu? Kabul etmek gerekir ki bay Dhringin bu artlm sunuunda, sorun olduka tuhaf bir grn alyor. yleyse bu sorunun aslnda Marks ta nasl bir grne sahip bulunduuna bakalm. Sayfa 313te (Kapitalin 2. basks)* Marks, deimeyen sermaye, deien sermaye ve art-deer zerindeki irdelemeye ngelen irdelemede: Eldeki her para ya da deer, keyfi olarak sermayeye dntrlemez. Bu dnmn gerekleebilmesi iin, para ya da meta sahibi bireyin elinde belli asgari miktarda bir para ya da deiim-deerinin bulunmas gerekir.* sonucunu karr. O zaman rnek olarak, sanayinin herhangi bir kolunda kendisi iin, yani cretinin deerini retmek iin sekiz saat ve kapitalist iin, onun cebine giren art-deeri retmek iin de drt saat alan iinin durumunu alr. Ondan sonra birinin, eer iilerinden biri kadar yaayabilmek iin yeterli art-deeri her gn cebine indirmek istiyorsa, iki iiyi hammadde, i aralar ve cretle donatmasn salayan bir deer niceliine sahip olmas gerekir. Ve kapitalist retim, ama olarak yalnzca yaamann salanmasn deil ama zenginlik artn gzettii iin bizim adammz, iki iisiyle birlikte hibir zaman bir kapitalist olamaz. Baya bir iiden iki kat daha iyi yaamak ve retilen art-deerin yarsn yeni batan sermaye durumuna dntrmek iin adammzn sekiz ii altrmas, yleyse daha imdiden yukarda kabul edilen deer niceliinin drt katna sahip olmas gerekirdi. Ancak bundan sonra ve
* Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 321. -Ed.
144
herhangi bir kk deer niceliinin sermaye durumuna dnmek iin yeterli olmad ama bu dnm iin her gelime dnemi ve her sanayi kolunun belirli en dk snrlara sahip bulunduu gereini aydnlatma ve temellendirmeye ynelik baka aklamalar arasnda [sayfa 198] Marks, yle yazar: Hegelin Mantknda saptad yasann doruluu, doa bilimlerinde olduu gibi burada da grlr: Srf nicel farkllklar, bir noktadan sonra nitel deiikliklere dnrler.* Ve imdi bay Dhringin, sayesinde Marksa sylediinin tersini sylettii yksek ve soylu sluba hayran olun. Marks yle diyor: Bir deer niceliinin, ancak koullara gre farkl ama her zel durumda belirli en dk bir bykle vardktan sonra sermaye durumuna dnebilmesi olgusu, Hegel yasasnn bir doruluk kantdr. Bay Dhring, ona yle dedirtiyor: Hegel yasasna gre nicelik nitelie dnt iin, bunun sonucu, bir yatrm, belirli bir snra vard zaman ... sermaye olur. Yani tam kart. Eksiksiz doruluk ve meslekten olmayan okura kar olan devler yararna bu yanl alntlar yapma alks, bay Dhringin Darwin sorununu nasl ilediini grdmzden bu yana, bize yabanc deil. Bu alk gitgide gereksel felsefenin bir i zorunluluu olarak grnr ve kukusuz ok kestirme bir yntemdir. Burada yalnzca hammaddeler, i aralar ve cretler durumundaki yatrm szkonusu olduu halde, bay Dhringin sanki Marks herhangi bir yatrmdan szediyormu gibi davranmasn ve bylece Marksa su katlmadk bir samalk syletmesini bir yana brakalm. Ama, o bunu yaptktan sonra, kendi rettii samal bir de gln bulma yzszln gsterir; zerinde gcn denemek iin dsel bir Darwin yaratm olduu gibi, burada da dsel bir Marks yaratr. Gerekten parlak sluplu tarih yazma biimi! Yukarda, evren emasnda, nicel deimenin baz noktalarnda birdenbire nitel bir dnmn meydana geldii o hegelci l ilikileri dm izgisi ile, bay Dhringin bana kk bir mutsuzluun geldiini grmtk: Bir gszlk annda bay Dhring, onu kabul etmi ve uygulamt. Orada en nl rneklerden birini, normal hava basnc altnda 0de sv durumundan kat duruma ve 100de sv [sayfa 199] durumundan gaz durumuna geen
* Kapital, Birinci Cilt, s. 322. -Ed.
145
suyun, o iki dnm noktasnda, yalnzca sdaki nicel deiikliin suda nitel olarak deiik bir durum meydana getirmesi biiminde, topaklanma durumlarndaki dnm rneini vermitik. Bu yasay tantlamak iin doadan ya da insan toplumundan daha byle yzlerce benzer olgu kartabilirdik. Bylece Marksn Kapitalinde, btn bir drdnc ksm (elbirlii, iblm ve manfaktr, makineli retim (mainizm) ve byk sanayi alannda nispi art-deer retimi), nicel bir dnmn eylerin niteliini ve ayn biimde nitel bir dnmn de niceliini deitirdii, yani bay Dhringin o hi sevmedii deyimi kullanmak gerekirse, niceliin nitelie, niteliin de nicelie dn saysz durumlar inceler. rnein birok bireyin elbirliinin, birok gcn birlemi bir g durumunda kaynamasnn Marks gibi sylemek gerekirse, kendini oluturan gler toplamndan zsel olarak farkl yeni bir gizillemi g oluturmas olgusunu analm. Bay Dhring tarafndan eksiksiz doruluk yararna kendi kartna dndrlen ayn parada Marks, ayrca u gzlemi de yapyordu: Modern kimyada ilk kez Laurent ve Gerhardt tarafndan gelitirilmi olan molekl teorisi de temel olarak bu yasaya dayanr.* Ama bay Dhring iin ne nemi var? O bilmiyor muydu ki: Bilimsel dnce biiminin son derece modern eleri, tam da bay Marksla hasm Lassalleda olduu gibi, yar-bilim ile biraz da felsefe krntsnn gstermelik bir bilginin yufka bagajn oluturduklar yerde, eksiktir; oysa bay Dhringde, temelde mekanik, fizik ve kimyada gerek bilim tarafndan saptanm balca olgular vb. var. Nasl var, grm bulunuyoruz! Ama bakalarn da bir yargda bulunabilecek bir duruma getirmek iin, Marks tarafndan notunda sz edilen rnei biraz daha yakndan inceleyeceiz. [sayfa 200] Gerekte burada, daha imdiden birou bilinen ve her birinin kendi z cebirsel bileim forml bulunan trde (homologues) karbon bileimleri dizileri szkonusudur. Eer rnein kimyada olduu gibi, bir karbon atomunu C ile, bir hidrojen atomunu H ile, bir oksijen atomunu O ile ve her bileme iinde bulunan
* Kapital, Birinci Cilt, s. 322. Not. -Ed.
146
karbon atomlar saysn da n ile gsterirsek, bu dizilerden bir ka iin molekl formllerini yle yazabiliriz: Cn H(2n+2) Normal parafnler dizisi. CnH(2n+2) O Primer alkoller dizisi. CnH2nO2 Tek bazl yal asitler dizisi. rnek olarak bu dizilerden sonuncusunu alalm ve srasyla n=l, n,=2, n=3, vb. koyalm, (izomerilileri hesaba katmazsak) u sonular elde ederiz:
CH2O2 C2H4O2 C3H6O2 C4H8O2 C5H10O2 formik asit asetik asit propiyonic asit btirik asit valerianik asit kaynama noktas kaynama noktas kaynama noktas kaynama noktas kaynama noktas 100; 118; 140; 162; 175; ergime noktas ergime noktas ergime noktas ergime noktas ergime noktas 1 17 ----
vb., ancak 80 de eriyen ve kaynama noktas olmayan, nk ayrmakszn gaz durumuna geemeyen C30 H60 O2ye, melissik asite dein. Bylece burada, elerin ve hep ayn oran iinde, yaln nicel katlma yoluyla olumu nitel bakmdan farkl bir cisimler dizisi gryoruz. Bileimin btn eleri eit bir oranda nicelik deitirdikleri yerde bu olgu, kendini en ak biimde gsterir; normal parafnler CnH(2n+2) iin olduu gibi: En alak metandr, CH4, bir gaz; bilinenler iinde en yksek de, 21 de eriyen ve ancak 278de kaynayan renksiz kristaller oluturan kat durumundaki hegzadekan, C16 H34. Her iki dizide de, her yeni ye bir nceki yenin molekl formlnde CH2, yani bir karbon ve iki de hidrojen atomu eklenmesiyle [sayfa 201] oluur ve molekl formlndeki bu nicel deime, her kez nitel bakmdan farkl bir cisim retir. Ama bu diziler son derece somut bir rnekten baka bir ey deildirler; kimyada hemen her yerde, daha eitli azot oksitleri ya da eitli fosfor veya kkrt asit oksitleri ile birlikte, niceliin nitelie nasl dnt ve Hegelin o szde bulank ve kark dncesinin, bay Dhring dnda kimseye kark ve bulank kalmakszn, eyler ve sreler iinde, deyim yerindeyse ete kemie brnm olarak nasl bulunduu grlebilir. Ve eer Marks bu
147
nokta zerine dikkati eken ilk kii ise ve eer bay Dhring bu saptamay anlamadan okumusa (yoksa bu mthi cinayeti cezasz brakmazd), bu kadar, hatta Dhringin vngen doa felsefesi zerine geriye doru bir gz bile atmakszn, bilimsel dnce biiminin son derece modern kltr elerinin kimde, Marksta m yoksa bay Dhringde mi eksik olduunu ve kimya tarafndan ... saptanm balca olgular bilgisinin kimde bulunmadn ortaya koymaya yeter. Bitirmek iin, niceliin nitelie dnm yararna bir tana daha bavuracaz; Napolona. O, atlar kt ama disiplinli .ransz svarisinin, teke tek sava bakmndan o an sz gtrmez bir biimde en iyisi ama disiplinsiz Memluklere kar savan yle anlatr: ki Memluk .ranszdan kesenkes stnd; 100 Memluk ile 100 .ransz birbirine denkti; 300 .ransz 300 Memlukten ou kez stnd; 1.000 .ransz 1.500 Memluk her zaman yeniyordu.* Tpk Marksta, sermaye durumuna dnmesinin olanakl olmas iin deiim-deeri tutarnn, deiken de olsa, belirli bir byklnn zorunlu olmas gibi, Napolonda da, kapal dzen ve yntemli kullanma dayanan disiplin gcnn kendini gsterebilmesi ve hatta daha iyi atlara sahip, binicilik ve savata daha usta ve en azndan kendisi denli [sayfa 202] yrekli, daha byk bir dzensiz svariler ynn yenecek denli byyebilmesi iin, belirli bir byklkteki bir svari birlii zorunluydu. Ama bay Dhringe kar bu neyi kantlar? Napolon, Avrupaya kar savamnda kt bir biimde yenilmedi mi? Bozgun stne bozguna uramad m? Hem de neden? Srf Hegelin bulank ve kark dncesini svari taktiine sokmu olduu iin! [sayfa 203]
* Memoires pour servir a lhistoire de .rance, sous Napolon, ecrits a Sainte-Helene, par les generaux qui ont partage sa captivite, et publies sur les manuscrits entierement corriges de la main de Napolon, c. I, general comte de Montholon tarafndan yazlm, Paris 1823, s. 262. -Ed.
148
DYALEKTK YADSIMANIN YADSINMASI
ONNC BLM
BU TARHSEL taslak [ngilterede sermayenin ilkel denilen birikiminin olumas], gene de Marksn kitabnda nispeten en iyi olan eydir ve eer derin-bilgin koltuk deneinden baka bir de diyalektik koltuk deneine dayanmasayd, daha da iyi olurdu. Gerekten, daha iyi ve daha ak aralarn yokluunda, burada ebe kadn grevini yapmas ve gemiin barndan gelecei dourtmas gereken ey, Hegelin yadsmann yadsnmasdr. Bireysel mlkiyetin, gsterilen biimde, 16. yzyldan sonra ortadan kalkmasnn tamamlanmas, birinci yadsmadr. Bu yadsma, yadsmann yadsnmas olarak ve bireysel mlkiyetin bu kez toprak ve i aralarnn ortaklaa sahipliine dayanan daha yksek bir biim altnda canlandrlmas olarak nitelendirilen bir ikinci yadsma ile izlenecektir. Eer bu yeni bireysel mlkiyet, bay Marksta toplumsal , mlkiyet olarak da adlandrlyorsa, [sayfa 204] bunun nedeni,
149
Hegelin, iinde elikinin kaldrlmas, yani szck oyununu izlemek gerekirse korunmas olduu denli almas da gereken yksek birliinin ite burada ortaya kmasdr. ... yleyse mlkszletirenlerin mlkszletirilmesi, d ve maddesel ilikileri iinde tarihsel gerekliin, deyim yerindeyse otomatik sonucudur. ... Yadsmann yadsnmas gibi hegelci martavallara inanarak, aklbanda bir adam iin topran ve sermayenin ortaklaa kullanlmas zorunluluuna kandrlmak g olacaktr. ... Marksn fikirlerinin bulank belirsizlii, hegelci diyalektik ile bilimsel temel olarak bol bol nasl kafa yorulabileceini ya da daha dorusu bu iten aklszlk olarak zorunlulukla neyin kacan bilen kimseyi zaten artmayacaktr. Bu oyunlardan hibir ey anlamayan kimse iinse, Hegelde birinci yadsmann din kitabndaki ilk gnah kavram ve ikinci yadsmann da kurtulmaya gtren daha yksek bir birlik olduunu aka belirtmek gerekir. Olgularn mant, ne de olsa din alanndan alnm bu gln andrma zerine temellendirilmemelidir.... Bay Marks, ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal olan mlknn bulank evreninde dinginlik iinde yaar ve derin diyalektik bilmeceyi zme iini yandalarna brakr. Bay Dhring ite byle konuur. Demek ki Marks, toplumsal devrimin, toprak ve emek tarafndan yaratlan retim aralarnn ortak mlkiyeti zerine dayanan bir toplum kuruluunun zorunluluunu, Hegelin yadsmann yadsnmasna bavurmadan tantlayamaz ve sosyalist teorisini dinden alnm bu gln andrma zerine dayandrarak gelecekteki toplumda, kaldrlm elikinin stn hegelci birlii olarak, ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal bir mlkiyetin egemen olaca sonucuna varr. Balamak iin yadsmann yadsnmasn bir yana brakalm ve ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal mlkiyeti ele alalm. Bay Dhring bu mlkiyeti, bulank evren olarak nitelendirir ve bu konu zerinde gerekten hakl [sayfa 205] olmas da belirtilmeye deer. Ne yazk ki bu bulank evrende yaayan Marks deil ama gene bay Dhringin ta kendisidir. Gerekten, tpk daha yukarda hegelci sayklama yntemindeki ustal sayesinde, Kapitalin henz tamamlanmam bulunan ciltlerinin neyi iermesi gerektiini kolayca saptayabildii gibi, burada da Marks, zerinde tek szck bile sylemedii yksek bir mlkiyet birliini ona malederek, He-
150
gele gre kolayca dzeltebilir. Marks yle der: Yadsmann yadsnmasdr bu. Emekinin zel mlkiyetini deil ama kapitalist an kazanmlarna, elbirliine ve toprak dahil btn retim aralarnn ortaklaa sahipliine dayanan bireysel mlkiyetini yeniden kurar. Bireysel emekten doan zel ve blnm mlkiyeti kapitalist mlkiyet durumuna dntrmek iin, gerekte daha imdiden kolektif bir retim biimine dayanan kapitalist mlkiyetin toplumsal mlkiyet durumuna dnmesinin gerektireceinden elbette daha ok zaman, daha ok aba ve daha ok glk gerekmitir.* Hepsi bu. Demek ki mlkszletirenlerin mlkszletirilmesi aracyla ortaya kan durum, bireysel mlkiyetin, ama topran ve emek tarafndan retilmi retim aralarnn toplumsal mlkiyet temeli zerinde yeniden kurulmas olarak belirleniyor. Anlamasn bilen herkes iin bu, toplumsal mlkiyetin topra ve teki retim aralarn ve bireysel mlkiyetin de rnleri yani tketim nesnelerini kapsamna ald anlamna gelir. Ve sorunu alt yandaki ocuklarn bile anlayabilecei bir duruma getirmek iin Marks, 56. sayfada ortak retim aralaryla,alan ve tasarlanm bir plana gre, ok saydaki bireysel glerini tek ve ayn bir toplumsal emekgc olarak harcayan bir zgr insanlar birlii** , yani sosyalist biimde rgtlenmi bir birlik varsayar ve yle der: Birlemi emekilerin toplam rn, toplumsal bir [sayfa 206] rndr. Bir blm yeniden retim arac olarak kullanlr ve toplumsal kalr ama teki blm tketilir ve bunun sonucu, tm emekiler arasnda leilmesi gerekir.*** te, hatta bay Dhringin hegelletirilmi beyni iin bile yeterince ak szler. Ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal mlkiyet, bu ikircil ve kark uydurmaca, Hegel diyalektiinden zorunlu olarak kan bu aklszlk, bu bulank evren, Marksn zm iini yandalarna brakt bu derin diyalektik bilmece, bir kez daha bay Dhringin zgr bir yarat ve kuruntusundan baka bir ey deildir.
* Kapital, Birinci Cilt, s. 783. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 93. -Ed. *** Kapital, Birinci Cilt, s. 94; talikler Engelsin. -Ed.
151
Marks, szmona hegelci niteliiyle, yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, gerek bir yksek birlik salamak zorundadr ve bunu, bay Dhringin houna gidecek gibi yapmadndan, o da bir kez daha eksiksiz doruluk yararna, kendini yksek ve soylu sluba kaptracak, Marksa aka bay Dhringin kiisel retimi olan eyler syletecektir. Ayrklama niteliinde de olsa doru bir alnt yapmakta bile adamakll yeteneksiz olan bir adam, ayrklamasz olarak doru alntlar yapan ama ite tam da byle yapmakla alnt yaptklar yazarlardan her birinin fikir btn zerindeki kavrayc gr eksikliklerini iyi saklayamayan baka kimselerin derin bilgi tuhaflklar karsnda kendini ahlaksal fkeye pekala kaptrabilir. Bay Dhring hakl. Yaasn parlak sluplu tarihsel betimleme! imdiye dein bay Dhringe zg direngen yanl alntlar pratiinin, hi deilse iyi niyetli olduu ve ya tam bir anlay yeteneksizliine ya da genellikle ar olarak da nitelense, parlak sluplu tarihsel betimlemeye zg bir alkya, bellekten aktarma alksna dayand varsaymndan hareket ettik. Ama yle grnr ki bay Dhringde de niceliin nitelie dnd noktaya gelmi bulunuyoruz. nk eer ilk olarak, Marksn parasnn son derece ak ve stelik ayn kitabn hibir yanl anlamaya elverili olmayan bir baka parasyla tamamlanm olduu; ikinci olarak ne Ergnzungsbltterlerde bulunan Kapitalin yukarda sz [sayfa 207] geen eletirisinde, ne de Eletirel Tarihin birinci basksnn ierdii eletiride bay Dhring, o ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal mlkiyet ucubesini kefetmediini ama onu ancak ikinci baskda, yani nc okumada bulduu; sosyalist anlamda yeniden elden geirilip dzeltilmi bu ikinci baskda bay Dhringin Marksa, karlk olarak ekonomik ve hukuksal taslan Derslerimde izdiim ekonomik komn o kadar utkun bir davran ile sunabilmek iin ve yapt da budur, toplumun gelecekteki rgtlenmesi zerine olanakl olan en budalaca szleri syletmek gereksinmesinde olduu dnrsek eer btn bunlar dnlrse, tek bir sonu kendini zorla kabul ettirir: Bay Dhring bizi, burada Marksn dncesini koruyucu olarak geniletme ama bay Dhring iin koruyucu olarak niyeti beslediini kabul etmeye hemen hemen zorlar. Yadsmann yadsnmas, Marksta ne rol oynar? Marks, 791.
152
ve izleyen sayfalarda,* sermayenin ilkel denilen birikiminin daha nceki 50 sayfay dolduran ekonomik ve tarihsel irdelemesinin sonularn toplar. Kapitalist adan nce hi deilse ngilterede, temel olarak iinin kendi retim aralar zerindeki zel mlkiyetine dayanan kk iletme vard. Sermayenin ilkel denilen birikimi burada, bu dolaysz reticilerin mlkszletirilmesine yani kiisel almaya dayanan zel mlkiyetin yklmasna dayand. Eer bu olanakl olduysa, bunun nedeni szkonusu kk iletmenin ancak retim ve toplumun doal ve dar snrlar ile badar olmas ve bunun sonucu belirli bir dzeyde kendi yok oluunun maddi aralarn meydana getirmesidir. Bu yok olu, bireysel ve dank retim aralarnn toplumsal olarak bir arada toplanm aralar durumuna dnm, sermayenin tarih-ncesini oluturur. Emekiler proleterlere ve emekilerin i aralar da sermaye durumuna dntkten, kapitalist retim biimi ayaklarn yere bastktan sonra, emein bundan sonraki toplumsallamas ve topran ve teki retim aralarnn bundan sonraki dnm, yani zel mlk sahiplerinin bundan [sayfa 208] sonraki mlkszletirilmesi, yeni bir biim alr. imdi mlkszletirilecek olan kimse, artk kendi hesabna alan emeki deil, birok emekiyi smren kapitalisttir. Bu mlkszletirme, kapitalist retimin kendi iinde tad yasalarn ilemesiyle, sermayenin merkezilemesi ile gerekleir. Bir kapitalist, daima biroklarnn ban yer. srecinin gitgide boyutlar byyen kooperatif ekli, bilimin bilinli teknik uygulamas, topran yntemli bir biimde ilenmesi, i aralarnn ancak ortaklaa kullanlabilir i aralarna dntrlmesi, btn i aralarnn bileik toplumsal emein retim aralar olarak kullanlmasyla salanan tasarruf, btn insanlarn dnya pazarlar ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir nitelik kazanmas, bu merkezileme ya da birok kapitalistin birka kapitalist tarafndan mlkszletirilmesi ile elele gider. Bu dnm srecinin btn avantajlarn smren ve tekellerine alan byk sermaye sahiplerinin saylarndaki devaml azalmayla birlikte sefalet, bask, klelik, soysuzlama, smr de alabildiine artar; ama gene bununla birlikte saylan srekli artan, kapitalist retim srecinin bizzat kendi
* Kapital, Birinci Cilt, s. 780 vd. -Ed.
153
mekanizmas ile eitilen, birletirilen ve rgtlenen ii snfnn bakaldrmalar da geniler yaygnlar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi egemenlii altnda fkrp boy atan retim biiminin ayakba olur. retim aralarnn merkezilemesi ve emein toplumsallamas, en sonunda bunlarn kapitalist kabuklaryla badaamadklar bir noktaya ular. Bylece kabuk paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin an almtr. Mlkszletirenler mlkszletirilirler.* Ve imdi, okuyucuya soruyorum: Diyalektik karkln zorlamalar ve entelektel bezekleri nerede, sonunda her eyin bir ey olduu sonucunu veren fikirler karm ve karikatr nerede, inan sahipleri iin diyalektik mucizeler nerede, Marksn Dhringe gre onlar olmakszn aklamasn yapma baarsn gsteremeyecei hegelci Logos retisinin diyalektik gizleme meraklar ve zorlamalar nerede? Marks, [sayfa 209] yalnzca tarih aracyla tantlar ve burada ksaca u olgular zetler: Vaktiyle kk iletme kendi evrimi ile kendi yok oluunun, yani kk mlk sahiplerinin mlkszletirilmesinin koullarn nasl zorunlu olarak yarattysa, bugn de kapitalist retim biimi, kendisini ykma uratacak maddesel koullar tpk yle yaratmtr. Sre, tarihsel bir sretir ve eer ayn zamanda diyalektik ise bu, bay Dhring iin ne denli canskc olursa olsun, Marksn suu deildir. Marks, ancak ekonomik ve tarihsel tantlamasn bitirdikten sonradr ki yle devam eder: Kapitalist retim biiminin rn olan kapitalist mlk edinme biimi, kapitalist zel mlkiyeti yaratr. Bu, mlk sahibinin emeine dayanan kiisel zel mlkiyetin ilk yadsnmasdr. Ama kapitalist retim, bir doa yasasnn kanlmaz zorunluluu ile kendi yadsnmasn dourur. Yadsmann yadsnmasdr bu.** vb., arkas iin daha yukardaki alntya baknz.*** Demek ki sreci yadsmann yadsnmas biiminde nitelendirirken Marks, srecin tarihsel zorunluluunu bu niteleme ile tantlamay dnmez. Tersine; gerekte srecin ksmen nasl gerekletiini, ksmen de mutlak olarak nasl gerekleeceini tarih
* Kapital, Birinci Cilt, s. 782. -Ed. ** lbid, s. 782-783. -Ed. *** Bkz: s. 226. -Ed.
154
aracyla tantladktan sonradr ki Marks, bu sreci ayrca belirli bir diyalektik yasaya gre gerekleen bir sre olarak nitelendirir. Hepsi bu. yleyse bay Dhring, yadsmann yadsnmasnn gemiin barndan gelecei dourtarak burada ebe kadn grevi greceini ya da Marksn bizi toprak ve sermaye ortaklnn (bay Dhringin ete kemie brnm bir elikisi) bir zorunluluk olduuna inandrmak iin, bizden yadsmann yadsnmasna sayg gstermemizi istediini ileri srd zaman, bir kez daha bay Dhringin temelsiz bir varsaym ile kar karya gelmi bulunuyoruz demektir. Diyalektii, bay Dhringin yapt gibi, diyelim biimsel mantk ya da ilkel matematik zerine snrl bir fikir edinebildii biimde, katksz bir tantlama aleti olarak almak, [sayfa 210] diyalektiin iyzn kavramakta tam bir eksikliktir. Biimsel mantk bile, her eyden nce yeni sonular bulmak, bilinenden bilinmeyene gemek iin bir yntemdir ve bu ayrca, mantn dar evrenini paralayarak daha geni bir dnya grnn tohumunu iinde saklayan diyalektik iin de, ama ok daha yksek bir anlamda, byledir. Matematikte de ayn iliki bulunur. lkel matematik, deimeyen byklkler matematii, hi deilse zsel olarak, biimsel mantk snrlar iinde devinir; sonsuz kk (infinitsimal) hesabnn en nemli blmn oluturduu deien byklkler matematii, aslnda matematik ilikilere diyalektiin uygulanmasndan baka bir ey deildir. Ar tantlama, yntemin yeni aratrma alanlarna birok uygulan karsnda, burada belli bir biimde arka plana geer. Ama, diferansiyel hesabn ilk tantlamalarndan balayarak, yksek matematiin hemen btn tantlamalar, titiz bir biimde konumak gerekirse, ilkel matematik bakmndan yanltr. Diyalektik planda elde edilen sonular, buradaki durumda olduu gibi, biimsel mantk aracyla tantlanmak istenince, baka trl olamaz. Bay Dhring gibi katlam bir metafizikiye, neyi olursa olsun, yalnzca diyalektik aracyla tantlamaya kalkmak bouna aba olur, tpk sonsuz kk hesap ilkelerini zamanlarnn matematikilerine tantlamaya kalkmann Leibniz ve rencileri iin bouna aba olduu gibi. Diferansiyel o matematikilerde, greceimiz gibi, iinde diferansiyelin de bir rol oynad yadsmann yadsnmasnn bay Dhringde neden olduu kargaalklarn tpksn uyandryordu. O baylar, bu arada lmedikleri lde, inandrldklar iin deil ama sonular hep doru kt iin, sonunda surat asarak
155
boyun ediler. Bay Dhring, kendisinin de syledii gibi, daha ancak krknda; eer dilediimiz denli uzun yaarsa, onun bana da ayn serven gelebilir. Ama bay Dhringin yaamn bu derece berbat eden ve onda hristiyanlktaki Kutsal-Ruha kar gnah ile ayn balanmaz su roln oynayan o korkun yadsmann yadsnmas nedir peki? Eski idealist felsefenin onu altnda [sayfa 211] saklad ve bay Dhring yapsndaki onulmaz metafizikilerin orada saklamakta yarar grmeye devam ettikleri gizemli kark eyler yn ortadan kalkar kalkmaz, bir ocuun bile anlayabilecei, her yerde ve her gn olan ok yaln bir ey. Bir arpa tanesi alalm. Byle milyarlarca arpa tanesi tlr, piirilir, sonra da tketilir. Ama eer byle, bir arpa tanesi kendisi iin normal koullar bulursa, eer elverili bir topraa derse, s ve yaln etkisi altnda onda zgl bir dnm olur, imlenir: tane, tane olarak yok olur, yadsnr, onun yerine ondan doan bitki geer; tanenin yadsnmas. Ama bu bitkinin normal mr nedir? Byr, geliir, dllenir ve sonunda yeni arpa taneleri verir ve bu taneler olgunlar olgunlamaz sap solar, yadsnr. Bu yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, elimizde gene balangtaki arpa tanesi, ama tek bana deil, says on, yirmi, otuz kez artm bir biimde, bulunur. Tahl trleri ok byk bir yavalkla deiirler ve bylece bugnk arpa bundan yzyl nceki arpaya adamakll benzer kalr. Ama plastik bir ss bitkisi, rnein bir dalya ya da bir orkide alalm; tohum ve tohumdan doan bitkiyi bahvan ustalyla ileyelim: Bu yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, yalnzca daha ok tohum deil ama daha da gzel iekler veren, nitelike daha iyi bir tohum elde ederiz ve bu srecin her yinelenmesi, her yeni yadsmann yadsnmas, bu yetkinlemeyi pekitirir. Bu sre, arpa taneleri bakmndan olduu gibi bceklerden ou, rnein kelebekler bakmndan da byle olur. Kelebekler, yumurtann yadsnmas ile yumurtadan doar, cinsel olgunlamaya kadar deimelerini tamamlar, iftleir ve iftleme sreci tamamlanp da dii ok saydaki yumurtalarn yumurtlar yumurtlamaz lmeleri sonucu, bu kez de kendileri yadsnm olurlar. teki bitki ve teki hayvanlarda srecin bu yalnlkla olmamas, bunlarn yok olmadan nce bir tek kez deil, birok kez tohum, yumurta ya da yavru vermeleri, u anda bizim iin nemli deil; biz burada, yalnzca yadsmann yadsnmasnn organik dnyann iki evresinde
156
212]
de gerekten ortaya ktn gstermek istiyoruz. Ayrca, tm [sayfa yerbilim bir yadsnm yadsmalar dizisi, bir eski mineral oluumlarn ardk yokolmalar ve yeni oluumlarn tortu kmeleri dizisidir. En bata, akkan ynn soumasyla meydana gelen ilk yer kabuu denizlerin, meteorolojinin ve atmosferik kimyann etkisi altnda paralara ayrlr ve bu ufalanm ynlar, katmanlar biiminde deniz dibine kerler. Deniz dibinin yer yer deniz dzeyi stne kmas, bu ilk katmanlaan paralar yeni batan yamurun, mevsimlerle deien snn, oksijen ve atmosferlerdeki karbonik asidin etkisi altnda brakr; bu etkiler, yer yuvarlann iinden karak, birok katmanlar iinden gemi bulunan nce erimi, sonra da soumu bir durumdaki kayalk ynlar zerinde de kendilerini gsterirler. Bylece milyonlarca yzyl boyunca yeni katmanlar, olumak, byk blm bakmndan yokolmak ve gene yeni katmanlar olumasna yardm etmekten geri kalmazlar. Ama sonu ok olumludur: En youn ve en eitli bir bitkisel oluumu salayan mekanik ufalanma durumunda, en eitli kimyasal elerin iin iine kart bir topran meydana gelmesi. Matematikte de byle. Herhangi bir cebirsel bykl rnein ay alalm. Bunu yadsrsak, -ay elde ederiz. Bu yadsmay, ay -a ile arparak yadsyalm, +a2yi, yani ilk olumlu bykl elde ederiz; ama daha yksek bir derecede, ikinci derecede. Gene a2ye varmak iin art ay kendisi ile arparak ayn a2yi elde edebileceimizin burada da bir nemi yok. nk yadsnm yadsma a2 iinde ylesine yapp kalmtr ki a2 her durumda iki kare kke, yani a ile -aya sahiptir. Ve yadsnm yadsmadan, kare iinde bulunan olumsuz kkten bu kurtulma olanakszl, ikinci derecede denklemlerden balayarak iyice duyular bir nem kazanr. Yadsnmann yadsnmas yksek zmlemede, bay Dhringin kendisinin matematiin en yksek ilemleri olduunu syledii ve gnlk dilde diferansiyel ve entegral hesap denilen bu sonsuz derecede kk byklklerin toplanmasnda kendini daha da arpc bir biimde gsterir. Bu tr hesaplar nasl yaplr? rnein belirli bir problemde, biri her [sayfa 213] durum iin belirli bir oranda deimedike, teki de deimeyen x ve y gibi iki deien byklm var. Bunlarn diferansiyelini alyorum, yani x ve yyi, ne denli kk olursa olsun herhangi bir gerek byklk karsnda yok olacak, x ve yden karlkl oranlarndan, ama deyim yerindeyse
157
hibir maddesel temeli olmayan, hibir nicelii bulunmayan nicel bir orandan baka bir ey kalmayacak denli sonsuz derecede kk varsayyorum; dx/dy buna gre iki x ve y diferansiyelinin oran 0/0 olur, ama x/yin davurumu olarak konmu 0/0. ki yitik byklk arasndaki bu ilikinin, duraanla ykseltilmi yok olmalar annn bir eliki olduuna ancak yle bir deiniyorum; ama bu eliki bizi, matematii genel olarak iki yz yla yakn bir sreden beri arttndan ok artmaz.* Peki, burada x ve yyi yadsmadmsa ama metafiziin yadsd gibi, artk bir daha kendime tasa etmeyecek derecede yadsma deil, veri duruma uygun den biimde yadsma baka ne yaptm? Artk x ve y yerine, nmdeki forml ya da denklemlerde onlarn yadsnmalar olan dx ve dy var. Bundan byle hesaplamaya bu formllerle devam ediyor, dx ve dy ile, baz ayrm yasalarna bal olsalar da, gerek byklkler olarak ilem yapyor, yadsmay yadsyor yani diferansiyel forml entegre ediyor, dx ve dy yerine gerek x ve y byklklerine yeni batan eriiyorum; ama, diyelim bataki kadar az ilerlemi bulunmuyorum: Tersine, baya geometri ve cebirin, zerinde belki de bo yere kvranacaklar problemi zm bulunuyorum. Tarihte durum baka trl deil. Btn uygar halklar, ie topran ortak mlkiyeti ile balarlar. Belirli bir ilkel aamay aan btn halklarda bu ortak mlkiyet, tarmn gelimesi iinde, retim iin bir engel durumuna gelir. Azok uzun arac aamalardan sonra ortadan kaldrlr, yadsnr, zel mlkiyet biimine dntrlr. Ama tarmn, topran zel mlkiyeti sayesinde eriilmi daha yksek bir gelime aamasnda, tersine, bu kez zel mlkiyet retim iin bir [sayfa 214] engel durumuna gelir kk toprak mlkiyeti bakmndan olduu denli byk toprak mlkiyeti bakmndan da bugn olduu gibi. Topran zel mlkiyetinin yadsnmasna, yeni batan ortak mlkiyet biimine dntrlmesine ynelen istemin, bir zorunluluk nitelii ile oraya kt grlr. Ama bu istem, eski ilkel ortak mlkiyetin canlandrlmas anlamna deil, retim iin bir engel olmak yle dursun, tersine, kolektif mlkiyetin retimi engellerinden en iyi kurtaracak ve ona modern kimyasal bulgular
* Engels, burada limite gei kavramn zmlyor. O sralarda yeni bulunmu olan bu kavram (Cauchy) trev, entegral ve diziler hesabnn temelinde yatmakta devam eder. -Ed.
158
ve mekanik bululardan tam bir yararlanmay en iyi salayacak olan ok daha yksek ve ok daha gelimi bir biiminin kurulmas anlamna gelir. Bir rnek daha. Antik felsefe, doal bir ilkel materyalizm idi. Bu niteliiyle, dnce ile madde arasndaki ilikiyi aa kartmakta yeteneksiz kalyordu. Ama bu konuda akla kavuma zorunluluu, nce maddeden ayr bir ruh retisine, sonra bu ruhun lmezliinin ileri srlmesine, en sonra da tektanrcla gtrd. Yani ilka materyalizmi, idealizm tarafndan yadsnd. Ama felsefenin daha sonraki gelimesi iinde, bu kez idealizm savunulamaz bir duruma geldi ve modern materyalizm tarafndan yadsnd. Modern materyalizm, yani yadsmann yadsnmas, eski materyalizmin yaln bir yeniden kurulmas deildir ama onun srp giden temellerine, felsefe ve doa bilimlerinin iki kez bin yllk bir evrimin olduu gibi, bu iki bin yllk tarihin kendisinin de btn bir dnce ieriini eitler. Her eyden sonra artk bu, bir felsefe deil ama ayr bir bilimler bilimi dnda, gerek bilimler iinde yararlln gsterecek ve kullanlacak yaln bir dnya grdr. Demek ki felsefe, burada kaldrlm, yani ayn zamanda hem alm hem de korunmu, biiminde alm, gerek ieriinde korunmutur. Bay Dhringin szck oyunlarndan baka bir ey grmedii yerde, demek ki daha yakn baknca gerek bir ierik bulunur. Ensonu, Dhringin dzmece eitlik retisinin solgun bir kopyasndan baka bir ey olmad Rousseaunun eitlik retisi de ve stelik Hegelin doumundan yirmi yldan ok bir sre nce Hegelin yadsmann yadsnmas ebe [sayfa 215] kadn grevini grmedike gereklemez. Ve bundan utanmak yle dursun bu reti, ilk sunuluunda hemen hemen almla, kendi diyalektik kkeninin damgasn sergiler. Doal ve yabanl durumunda, insanlar eitti; ve Rousseau henz dili doal durumun bir bozulmas olarak ald iin, ayn trden hayvanlar arasndaki bu trn btn genilii iinde geerli eitlii, Haeckel tarafndan son zamanlarda varsaymsal bir biimde alales, dilden yoksun olarak snflandrlm bulunan o insan-hayvanlara uygulamakta yerden ge dein hakldr. Ama bu eit insan-hayvanlar, kendilerini teki hayvanlardan stn klan bir zgle sahipti: Yetkinleme ankl (la perfectibilite), zamanla gelime olana;* ve bu, eitsizliin nedeni oldu. Demek ki Rousseau, eitsizliin douunda bir ilerleme grr. Ama
159
bu ilerleme kart (antagoniste) bir ilerlemeydi, ayn zamanda bir gerilemeydi de. Btn daha sonraki [doal durumdan sonraki] ilerlemeler, grnte bireyin yetkinlemesine ama gerekte trn dknlemesine doru atlm admlard. ... Metalurji ve tarm, tretimi bu byk devrimi meydana getiren iki zanaat oldu. (Balta girmemi ormann ilenmi toprak durumuna dnmesi ama mlkiyet aracyla sefalet ve kleliin de ortaya kmas.) nsanlar uygarlatran ve insan trn bozan ey, ozana gre altn ve gm ama filozofa gre demir ve budaydr.** Uygarlktaki her yeni ilerleme, ayn zamanda eitsizlikte de yeni bir ilerlemedir. Uygarlkta domu toplumun kurduu btn kurumlar, ilk ereklerinin tersine dnerler. Halklarn bakanlarn kendilerini kleletirmek iin deil, zgrlklerini savunmak iin setikleri sz gtrmez bir ey ve tm siyasal hukukun temel kuraldr.*** [sayfa 216] Ama gene de bu bakanlar, zorunlu olarak halklarn baskclar haline gelir ve bu basky, doruuna kartlm eitsizliin yeniden kendi kart durumuna dnt, eitlik nedeni durumuna geldii (despot karsnda herkes eittir, yani sfra eittir) noktaya dein gtrrler. Eitsizliin son derecesi ve emberi kapayan ve hareket noktamza erien son nokta, ite burasdr: Btn bireyler, hibir ey olmadklar ve uyruklarn egemeninin isteinden baka bir yasalar bulunmad iin, ite burada yeni batan eit duruma gelirler.**** Ama despot, ancak zor sahibi olarak egemendir ve bu nedenle batan atlabildii anda, zora kar syleyecek hibir eyi yoktur. ... Onu yalnzca g tutuyordu, onu ancak g devirir, bylece her ey doal dzene gre olup biter.***** Ve bylelikle, eitsizlik bir kez daha eitlie dnr ama
* Haeckel: Natrliche Schpfungsgeschichte..., 4. bask, Berlin 1873, s. 590-591. Haeckelin varsaym, Eugne Dubois tarafndan 1894de Pithecanthropus erectusun bulgulanmasn nceliyordu. -Ed ** Rousseau, Discours sur lorigine et les fondements de lingalitt.... Editions Sociales, 1971, s. 118. -Ed. *** bid., s. 129. **** bid., s. 141. ***** bid., s. 142-143. Ed.
160
dilden yoksun ilkel insann o eski doal eitliine deil, toplum szlemesinin yksek eitliine. Baskclar bask altna alnrlar. Bu, yadsmann yadsnmasdr. Demek ki Rousseauda, yalnzca Marksn Kapitalinde izlenen dnce gidiine insan artacak kadar benzeyen bir dnce gidii deil ama hatta ayrntda bile Marksn kulland btn bir diyalektik geliimler dizisinin kullanldn da gryoruz: z gerei kart olan ve bir eliki ieren sreler; bir ucun (extrme) kendi kartna dnm; ensonu, btnn ekirdei olarak, yadsmann yadsnmas. Demek ki Rousseau, her ne denli 1754te hegelci jargonu konuamyorduysa da, gene de Hegelin doumundan yirmi yl nce hegelci veba, eliki diyalektii, Logos retisi, tanrbilim vb. tarafndan derinden derine kemirilmi bulunuyordu. Ve bay Dhring Rousseaunun eitlik teorisini yavanlatrarak iki utkun adamcaz ile oynarken, hanidir ister istemez yadsmann yadsnmasnn kollar arasna kayd eim zerinde bulunur. ki adamn eitliinin iinde gelitii, ideal durum olarak sunulan durum, .elsefenin 271. sayfasnda ilkel [sayfa 217] durum olarak nitelenir. Ne var ki 279. sayfaya gre bu ilkel durum, soygun sistemi tarafndan zorunlu olarak ortadan kaldrlr birinci yadsma. Ama ite imdi biz, gereksel felsefe sayesinde, soygun sistemini ortadan kaldrp onun yerine eitlie dayanan bay Dhring tretimi ekonomik komn kurduumuz noktaya varm bulunuyoruz: Yadsmann yadsnmas, daha yksek bir aamada eitlik. Yce kiiliinde yadsmann yadsnmas cehennemlik gnahn ileyen bay Dhringin grn ne elendirici, evreni ne kurtarc bir biimde genileten bir seyirlik! Peki yadsmann yadsnmas nedir? Son derece genel ve ite bu yzden byk bir nem ve byk bir deer tayan doann, tarihin ve dncenin bir gelime yasas; grm bulunduumuz gibi, hayvanlar ve bitkiler dnyas bakmndan yerbilim, matematik, tarih, felsefe bakmndan geerli olan ve bay Dhringin kar gelmesine ve kafa tutmasna karn, farkna varmadan kendi yordamnca uyma zorunda kald yasa. Bu iin yadsmann yadsnmas olduunu sylediim zaman, rnein arpa tanesi tarafndan imlenmeden taneyi tayan bitkinin yok olmasna dein izlenen zel gelime zerine hibir ey sylemediim kendiliinden anlalr. Gerekten, diferansiyel hesap da yadsmann yadsnmas
161
olduu iin, nermeyi tersine evirmekle bir arpa filizinin diferansiyel hesap ya da hatta inan olsun, sosyalizm olduu samaln ileri srm olmaktan baka bir ey yapm olmazdm. Bununla birlikte, metafizikilerin diyalektiin srtna hi durmadan ykledikleri ey de, ite budur. Eer btn bu sreler zerine, bunlar yadsmann yadsnmasdr dersem, bunlarn hepsini birden bu tek hareket yasas altnda kavram ve bu nedenle de tek bana alnm hibir zel srecin zelliklerini hesaba katmam olurum. Gerekte diyalektik doann, insan toplumunun ve dncenin genel hareket ve gelime yasalar biliminden baka bir ey deildir. yle bir karkoymada da bulunabilir: Burada gerekleen yadsma, gerek bir yadsma deil: Bir arpa tanesini, onu terek; bir bcei, zerine basarak; a olumlu [sayfa 218] bykln, onu izerek de yadsrm. Ya da gl, gl deildir diyerek, gl gldr nermesini yadsrm; ve eer bu nermeyi yeniden yadsr ve: gl gene de gldr dersem, bundan ne sonu kar? Bu karkomalar, gerekte metafizikilerin diyalektie kar bellibal ve bu snrl dnce biimine tamamen yarar kantlardr. Yadsmak diyalektikte yalnzca hayr demek ya da bir eyin varolmadn sylemek ya da onu herhangi bir biimde yok etmek anlamna gelmez. Spinoza yle diyordu: Omnis determinatio est negatio, her snrlama ya da belirleme, ayn zamanda bir yadsmadr.* Ve ayrca yadsmann tr, burada srecin nce genel, sonra da zel doas tarafndan belirlenir. Yalnzca yadsmamal ama yadsmay yeniden ortadan kaldrmayalm da. yleyse birinci yadsmay, ikincisi olanakl kalacak ya da olanakl bir duruma gelecek bir biimde var etmek gerekir. Ve bu, nasl olacak? Tek bana alnm her durumun zgl doasna gre. Eer bir arpa tanesini tr, eer bir bcei ezersem, birinci eylemi gerekletirmi, ama ikinciyi olanaksz klm olurum. Demek ki eylerin her trnn, ortaya bir gelime kacak biimde kendi zgl yadsnma tr vardr ve her fikir ve kavram tr iin de bu byledir. Sonsuz-kk hesapta, olumsuz kklerden olumlu sler meydana getirilmesinde olduundan baka trl yadsnr. teki her ey gibi bunu da renmek gerek. Eer yalnzca arpa filizi ile sonsuz-kk hesabn yadsmann yadsn* .orml, 2 Haziran 1674 gnl, bilinmeyen birine yazlm bir mektupta bulunur. Bkz: Correspondance de Baruch de Spinoza, mektup 50. -Ed.
162
masna bal olduklarn bilirsem, sesin tellerin boyutu ile belirlenmesi yaln yasalarna dayanarak hemen keman alabildiimden daha ok, ne baaryla arpa yetitirmesini, ne de diferansiyel ve entegral almasn becerebilirim. Ama yadsmann yadsnmas, eer ayi o ardarda bir yazp bir izme ya da bir gl iin ardarda bir onun gl olduunu bir de gl olmadn syleme ocuksu hoa vakit geirme olsa, bundan kendini bu canskc ilere veren kiinin budalalndan baka bir ey kmayaca aktr. Ama gene de metafizikiler, eer bir gn yadsmann [sayfa 219] yadsnmasn gerekletirmek istiyorsak, bu iin ancak byle yaplaca yalann bize yutturmak isterler. yleyse yadsmann yadsnmasnn, Hegelin din alanndan alnm ve ilk gnah ve kurtarma yks zerine kurulmu tretiminin maskaraca bir andrmas olduunu savlad zaman, bize yalan yutturarak elenen kii, bir kez daha bay Dhringdir. nsanlar diyalektiin ne olduunu renmeden ok nce, diyalektik olarak dndler; tpk dzyaz terimi varolmadan ok daha nce dzyaz biiminde konutuklar gibi. Doada, tarihte ve ne olduu renilinceye dein de beyinlerimizde bilinsiz bir biimde gerekleen yadsmann yadsnmas yasas kesinlikle ilk kez olarak Hegel tarafndan formle edilmitir. Ve eer bay Dhring bu ii gizlice yapmak istiyor ve yalnzca iin ad ona ekilmez geliyorsa, daha iyi bir ad bulmakta zgrdr. Ama eer bu iin kendisini dnceden srmek istiyorsa, o zaman onu nce doadan ve tarihten srmek iyiliinde bulunsun ve (-a) x (-a)nn +a2 olmad ve diferansiyel ve entegral almann ceza tehdidi altnda yasakland bir matematik tretsin. [sayfa 220]
163
ONDRDNC BLM
SONU
.ELSE.E ile iimizi bitirdik; Derslerde yalvaca dlemler olarak gene de raslanacak eyler, bizi bay Dhringin sosyalizmi altst etme biimini inceleyeceimiz zaman uratracak. Bay Dhring, bize ne vaat etti? Her eyi. Ve hangi vaadini tuttu? Hibirini. Gerek ve dolaysyla doann ve yaamn gerekliine dnk bir felsefenin eleri, dnyann kesinlikle bilimsel anlay, sistem dourucu fikirler ve bay Dhringin gene bay Dhring tarafndan davul zurna ile tumturakl tmceler biiminde ilan edilen btn teki gzel sonular, ne yandan ele alrsak alalm, salt arlatanlk kt. Varln temel biimlerini, dnce derinliinden hibir ey brakmakszn saptam bulunan evren emasnn irdelenmesi, hegelci mantn son derece yavanlatrlm bir kopyas olarak grnd ve onunla birlikte bu temel biimler ya da mantksal kategorilerin, uygulanmalar gereken dnyadan [sayfa 221] nce ve
164
dnyann dnda bir yerlerde gizemli bir varoluu bulunduu bo inancn paylat anlald. Doa felsefesi bize, hareket noktas maddenin kendi kendine zde bir durumu, ancak maddehareket ilikisi zerine en onulmaz bir karkla dlerek ve stne stlk dnyann dnda, bu durumu ancak kendi harekete geirebilecek kiisel bir Tanr kabul edilerek tasarlanabilecek bir durum olan bir evrendoum sunar. Organik doay incelerken gerek felsefesi, Darwinin yaama savam ve doal semesini hayvann insanla kar yceltilmesi olarak yadsdktan sonra, onlar ikinci dereceden de olsa, doada etkili etkenler olarak arka kapdan yeniden kabul etmek zorunda kald. Bu felsefe ayrca, biyoloji alannda, bilimsel halk konferanslarnn yaygnlamasndan bu yana, kltrl snflarn gen kzlarnda bile mumla aranacak bir bilgisizlii gsterme frsatn buldu. Ahlak ve hukuk alannda Rousseauyu sulandrmakla, daha nce Hegeli yavanlatrdndan daha ansl kmad ve tzel (adli) bilimle ilgili olarak, tersini dorulamak iin katland btn abaya karn, hatta en baya eski Prusyal tipi hukukularda bile seyrek raslanabilecek bir bilgisizlik gsterdi. Yalnzca grnr evreni kabul etmeyen felsefe, tzel alanda Prusya yasamasnn yrrlkte bulunduu blge ile rten gerek bir evrenle yetindi. Bu felsefenin, gl devrimci hareketi iinde gzlerimizin nne sereceini vaat ettii d ve i doann yerleri ve gklerine gelince, tpk son zmlemede kesin doruluklar ve mutlak temel gibi onlar da hep bekliyoruz. Dnce biimi dnyann znel olarak snrl bir tasarlannn btn geici hevesini dtalayan filozof, yalnzca byk eksikliini gsterdiimiz bilgileri, snrl metafizik dnce biimi ve gln kendini beenmesi ile deil ama hatta ocuka kiisel hevesleri ile de znel bakmdan snrl olduunu gsterdi. Ttn, kediler ve Yahudiler iin duyduu tiksintiyi, Yahudiler dahil insanln geri kalan blmne evrensel deerde bir yasa olarak dayatmakszn gereksel felsefesini tamamlamas olanaksz. Bakas karsndaki gerekten eletirel bak as, insanlara [sayfa 222] hibir zaman sylemedikleri ve bay Dhringin kiisel retimi olan eyleri dikkafallkla yklemeye dayanyor. Yaamn deeri ve ondan en iyi yararlanma biimi gibi kk-burjuva konular zerindeki bitmez tkenmez ipsiz-sapszlklar, Gthenin .austuna kar duyduu fkeyi aklayacak bir hamkafalktadr. Gthe, arbal gereksel filozof
165
Wagneri deil de o ahlakd .austu kahraman olarak almakla, kukusuz balanmaz bir kusur ilemitir. Ksacas, btnyle ele alnd zaman gereksel felsefe, Hegel gibi konumak gerekirse kendini, Alman aydnlanma felsefesinin en solgun firesi, gszlk ve saydam bayal ancak ona katt falc kadn retorik artklar ile glendirilip bulandrlabilen bir tortu olarak gsterir. Ve kitabn sonuna geldiimiz zaman, ayaklarmz suya erer ve yeni dnce biiminin, tepeden trnaa zgn sonu ve grlerin ve sistem douran dncelerin bize geri birok yeni samalklar sunduklarn ama herhangi bir ey renebildiimiz bir tek satr bile sunmadklarn itiraf etmek zorunda kalrz. Ve en baya iportac ile yarrcasna, marifetlerini ve maln davul zurna ile ven ve iri szlerinin arkasnda hi, ama hibir ey bulunmayan bu adam, aralarndan en k bile kendisine oranla bir dev olan .ichte, Schelling ve Hegel gibi adamlara arlatan demekte bir saknca grmez. arlatan? Kukusuz! Peki ama kim? [sayfa 223]
166
KNC KISIM E K O N O M P O L T K
KONU VE YNTEM
BRNC BLM
EKONOM POLTK, en geni anlamda, insan toplumunda maddesel yaama aralarnn retim ve deiimini yneten yasalarn bilimidir. retim ile deiim iki farkl ilevdirler. retim, deiimsiz olabilir; ama deiim, tanm gerei rnlerin deiiminden baka bir ey olmamasndan tr, retimsiz olamaz. Bu iki toplumsal ilevden her biri, byk lde kendine zg d etkilerin etkisi altnda ve dolaysyla byk lde kendi z ve zgl yasalarna sahip bulunur. Ama te yandan, bu ilevler birbirlerini her an koullandrr ve birbirleri zerinde ylesine bir etkide bulunurlar ki bunlar, ekonomik erinin apsis ve ordinat olarak adlandrlabilirler. nsanlarn retim ve deiim koullar lkeden lkeye ve her lkede de kuaktan kuaa deiir. yleyse ekonomi politik de btn lkeler ve btn tarihsel dnemler iin ayn [sayfa 227] ola-
169
maz. Yabanln ok ve yayndan, akmakta bayla ancak ayrksn olarak ie karan deiim ilikilerinden bin beygirlik buhar makinesine, mekanik dokuma tezgahna, demiryollar ve ngiltere Bankasna dein, ok byk bir uzaklk var. Ate Toprakllar (.ugienler - Macellan takmadallar), ynsal retim ve dnya ticaretine dein varamadklar gibi, hatr bonolarna ve bir borsa kntsne de varamadlar. Ate Toprann ekonomi politii ile bugnk ngilterenin ekonomi politiini ayn yasalara indirgemek isteyen biri, ortaya en baya beylik dncelerden baka bir ey koyamaz. yleyse ekonomi politik, zsel olarak tarihsel bir bilimdir. Tarihsel, yani durmadan deien bir konu ile urar; nce retim ve deiimdeki evrimin her derecesine zg yasalar ayr ayr irdeler ve ancak bu irdeleme sonundadr ki, retim ve deiim iin her zaman geerli baz genel yasalar saptayabilir. Belirli retim tarzlar ve deiim biimleri iin geerli yasalarn, tarihin bu retim tarzlar ve deiim biimlerine ortaklaa sahip bulunan btn dnemleri iin geerliliklerini koruduklar kendiliinden anlalr. Bylece, rnein maden parann kullanlmaya balanmas, maden parann deiim arac grevini grd btn lkeler ve btn tarih aamalar iin geerlikte kalan bir dizi yasay yrrle sokar. Belirli bir tarihsel toplumun retim ve deiim biimi ile bu toplumun tarihsel koullar, ayn zamanda rnlerin blm biimini de ierirler. Tarihe girileri srasnda btn uygar halklarda, kendisi ya da ok belirgin kalntlar grlen topran ortaklaa mlkiyetinin hkm srd airet (tribu) ya da ky topluluklarnda, rnlerin gzle grlr bir biimde eit bir blm tamamen doaldr; yeler arasndaki blmn daha byk bir eitsizliin balad yerde, bu durum, topluluun (communaut) dalmasnn balangcn da gsterir. Byk ve kk tarm, iinde gelitikleri tarihsel koullara gre, ok farkl blm biimleri kabul ederler. Ama byk tarmn her zaman kk tarmdan ok daha baka bir blm koullandrd; byk tarmn kle [sayfa 228] sahipleri ile kleler, toprakbeyleri ile angaryac kyller, kapitalistler ile cretliler arasnda bir snf kartlna dayand ya da byle bir kartlk oluturduu, oysa kk tarmn tarmsal retimde alan bireyler arasnda hibir zaman bir snf ayrm sonucu vermedii, tersine, byle bir ayrmn yalnzca varlnn bile parasal (parcellaire) ekonominin sonunun balangcn gsterdii de aktr. O
170
zamana dein doal ekonominin tek bana ya da baat bir biimde egemen olduu bir lkede maden parann kullanlmaya balanmas ve yaylmas, eski blmn, her zaman az ya da ok hzl ve bireyler arasndaki eitsizliin, dolaysyla zengin ve yoksul arasndaki kartln gitgide artaca bir biimde altst oluuna baldr. Ortaan lonca ve yerel zanaatl, byk kapitalistler ile mrboyu cretlileri, bunlara modern sanayi, kredinin bugnk gelimesi ve her ikisinin de evrimine uygun den deiim biimi olan zgr rekabet tarafndan ne denli zorunlu bir biimde yolalm bulunuyorsa, o denli olanaksz klyordu. Ama blmdeki farkllklarla birlikte snf farkllklar da ortaya kar. Toplum, ayrcalkl snflarla yoksunlam snflar, smrclerle smrlenler, egemenlerle ynetilenler biiminde blnr ve ayn bir airetin doal topluluk gruplarnn, evrimleri iinde balangta yalnzca ortak karlarna (rnein Doudaki sulama) gzkulak olmak ve da kar savunmalarn salamak iin ulam bulunduklar devlet,* bundan byle, egemen snfn yaama ve egemenlik koullarnn ynetilen snfa kar zorla srdrlmesi gibi bir eree sahip olur. Bununla birlikte blm, retim ve deiimin salt edilgen bir sonucu da deildir; o da tekiler zerinde etkili olur. Her yeni retim tarz ya da her yeni deiim biimi, balangta [sayfa 229] yalnzca eski biimler ile bunlara uygun den siyasal kurumlar tarafndan deil ama eski blm biimi tarafndan da engellenir. Her yeni retim tarz ya da her yeni deiim biiminin, nce uzun bir savam iinde, kendine uygun den blm kendine balamas gerekir. Ama belli bir retim ve deiim biimi ne denli hareketli, geliime ve evrime ne denli yatkn olursa, blm de iinden kt koullarn etkisinden kurtulduu ve daha nceki retim ve deiim biimi ile atma iine girdii bir dzeye o denli abuk ular. Yukarda szkonusu edilen eski ilkel topluluklar, d dnya ile ticaret ilerinde dalmalar sonucunu veren servet farkllklar meydana getirmeden nce, bugn bile Hintliler ve Slavlarda ol* Engelsin Anti-Dhringde yapmak istedii iki deiiklikten biri, insanlin ilkel tarihine ilikindi (ikinci basknn, 25 Eyll 1885 gnl nszne baknz). Engels bu ii, Morgann 1877 ylnda verdii anahtarn da yardmyla, devlet anlayni ilkel tarihin buradakinden ok daha ayrntl bir irdelemesine dayandrd Ailenin, Ozel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni yaptnda, 1884 ylnda yapt. -.
171
duu gibi, varlklarn binlerce yl srdrebilirler. Buna karlk, topu topu yz yllk bir gemii bulunan ve ancak byk sanayinin ortaya kmasndan sonra egemen duruma geen modern kapitalist retim, bu ksa zaman paras iinde, blmde onu zorunlu olarak sonuna gtrecek olan elikiler bir yanda sermayelerin birka elde, te yanda da varlksz ynlarn byk kentlerde toplanmas yaratt. Blm ile bir toplumun maddesel varlk koullar arasndaki ba, her durumda yansmas halk igdsnde dzenli olarak bulunacak denli doaldr. Bir retim biimi, evriminin ykselme izgisi zerinde bulunduu srece, kendisine uygun den blm biimi tarafndan zarara uratlm durumda bulunan kimseler tarafndan bile alklanr. Byk sanayinin ortaya kmas zamanndaki ngiliz iileri gibi. Hatta bu retim biimi toplum iin normal olarak kald srece, blmden genellikle herkes honuttur ve o anda egemen snfn kendisi iinden ykselen protestolar (SaintSimon, .ourier, Owen), ilkin smrlen yn iinde hibir yank bulmaz. Ancak szkonusu retim biimi ini izgisinin bycek bir ksmn tamamlad, mrnn yarsn doldurduu, varlk koullar byk lde ortadan kalkt ve ardl gelip kapya dayand zamandr ki ite ancak o zamandr ki gitgide daha eitsiz bir biime gelen blm haksz [sayfa 230] grnr; ite ancak o zamandr ki yaam tarafndan alm olgular, lmsz denilen adaletin karsna arlr. Ahlaka ve hukuka bu bavuru, bizi bilimsel bakmdan bir parmak bile ilerletmez; iktisat bilimi, ne denli hakl olursa olsun, ahlaksal fke iinde herhangi bir kant deil ama yalnzca bir belirti grebilir. ktisat biliminin grevi daha ok, ortaya kan toplumsal bozukluklarn bir yandan varolan retim biiminin zorunlu sonular ama bir yandan da balayan bozulmasnn belirtileri olduklarn gstermek ve bozulan ekonomik hareket biimi iinde, retim ve deiimin gelecekteki bu bozukluklar ortadan kaldracak yeni rgtlenme elerini bulup karmaktr. Ozan yaratan fke, bu bozukluklarn betimlenmesinde ya da bu bozukluklar yadsyan veya ssleyip-psleyen egemen snfn hizmetindeki akaklara kar saldrda tam yerli yerindedir. Ama her durumda ne denli az tantlayc olduu, tm gemi tarihin her dneminde bu fkeyi besleyecek yeterince ey bulunmas basit gereinden de anlalabilir.
172
Bununla birlikte, eitli insan toplumlarnn ilerinde retim ve deiimde bulunduklar ve sonu olarak rnlerin her kez ilerinde blldkleri koullarn ve biimlerin bilimi olarak ekonomi politik, bu genilemeyle henz yaratlacak bir ey olarak kalr. imdiye dein iktisat bilimi olarak elimizde bulunan ey, hemen tamamen kapitalist retim biiminin douu ve gelimesi ile snrlanr: Bu da retim ve deiimin feodal biimlerinden arta kalanlarn eletirisiyle balar, bunlarn kapitalist biimlerle deimesi zorunluluunu gsterir, daha sonra bu retim tarzn ve ona uygun den deiim biimlerini olumlu anlamda, yani toplumun genel ereklerini kolaylatrmalar anlamnda aklar ve kapitalist retim biiminin sosyalist eletirisi ile, yani kapitalist retim biiminin yasalarnn olumsuz anlamda aklanmas, bu retim biiminin kendi z evrimi tarafndan kendi kendini olanaksz klan noktaya doru yneldiinin tantlanmas ile bitirir. Bu eletiri, kapitalist retim ve deiim biimlerinin, retimin kendisi iin gitgide katlanlmaz bir engel [sayfa 231] durumuna geldiklerini; bu biimler tarafndan zorunlu olarak koullandrlan blm tarznn gn gnden daha ekilmez bir snf durumu, gitgide daha az ama gitgide daha zengin kapitalistler ile says durmadan artan ve durumu genellikle ktnn ktsne giden varlksz emeki iiler arasnda her gn daha da kzan bir kartlk dourduunu ve ensonu, kapitalist retim biimi erevesinde yaratlm ama bu retim biiminin artk egemenlik altna alamad youn retken glerinin, toplumun btn yelerine, hem de durmadan artan bir lde yaama aralar ve yeteneklerinin zgr bir gelimesini salamak iin, planl bir elbirlii bakmndan rgtlenmi bir toplum tarafndan el altna alnmaktan baka bir ey beklemediklerini tantlar. Burjuva ekonomisinin bu eletirisini sonuna dein gtrebilmek iin retim, deiim ve blmn kapitalist biimini bilmek yetmiyordu. Ona ngelen ya da daha az gelimi lkelerde. onun yannda hl varlklarn srdren biimler de, hi deilse ana izgileri iinde, irdelenmeli ve karlatrma konular hizmeti grmeliydiler. Bu trl bir irdeleme ve karlatrma imdiye dein genel olarak yalnzca Marks tarafndan yaplmtr ve bunun sonucu burjuva dnem-ncesi teorik iktisat zerine imdiye dein saptanm ne varsa, hemen hepsini onun aratrmalarna borlu bulunuyoruz.
173
Ekonomi politik, dahi kafalarda 17. yzyl sonuna doru domu olmasna karn gene de, dar anlamda, fizyokratlar ve Adam Smithin vermi bulunduklar olumlu formller iinde, zsel olarak 18. yzyln ocuudur ve bu dnemin btn stnlk ve kusurlaryla birlikte, bu ada byk .ransz aydnlanma filozoflar tarafndan elde edilmi baarlar dizisi iine girer. Aydnlanma filozoflar iin sylemi bulunduumuz ey, o an iktisatlar iin de geerlidir. Yeni bilim, onlar iin, alarndaki koullarn ve gereksinmelerin davurumu deil ama lmsz usun davurumu idi; bu bilimin bulduu retim ve deiim yasalar, bu eylemlerin tarihsel olarak belirlenmi bir biiminin deil ama doann lmsz yasalar idiler; bu yasalar, insan doasndan [sayfa 232] karlyorlard. Ama bu insan, yakndan baklrsa, o zaman byk burjuva haline dnmekte olan orta burjuva idi ve doas da, an tarihsel olarak belirlenmi koullar iinde retimde bulunmaya ve ticaret yapmaya dayanyordu. .elsefe alannda, eletirel kurucumuz bay Dhring ve yntemi ile yeterince tanm bulunduumuz u anda, onun ekonomi politii nasl tasarlayacan nceden kolayca syleyebiliriz. .elsefede, samalamakla yetinmedii yerde (doa felsefesinde olduu gibi), bay Dhringin gr biimi, 18. yzyl gr biiminin bir karikatr idi. Szkonusu olan tarihsel evrim yasalar deil ama doal yasalar, lmsz doruluklar idi. Ahlak ve hukuk gibi toplumsal ilikiler, her durumda varolan tarihsel koullara gre deil ama biri tekini ya ezen ya da ezmeyen, ne var ki bu sonuncu durum imdiye dein ne yazk ki hi grlmeyen o nl iki adamcaz tarafndan kararlatrlyordu. Bundan tr eer bay Dhringin iktisadi da ayn biimde son zmlemedeki kesin doruluklara, lmsz doa yasalarna, en zc boluun gereksiz yinelenen belitlerine indirgeyecei ama buna karlk iktisadn olumlu ieriini bildii lde, onu arka kapdan kaak olarak sokaca ve blm toplumsal bir olay olarak retim ve deiimden kartacak yerde, kesin zm iin o nl ikilisine brakaca sonucunu kartrsak, pek de yanlm olmayacaz. Ve btn bunlar, artk ok iyi bilinen eski marifetlerden baka bir ey olmad iin, bu blm zerinde ii ksa tutabiliriz. Gerekten bay Dhring, daha 2. sayfada, bize ekonomisinin felsefesinde saptanm bulunan eye gvendiini ve baz balca
174
noktalarda, aratrmalarn daha yksek bir alannda daha nce sonuca balanm bulunan stn doruluklara dayandn bildirir. Her yerde, kendini vmede ayn lszlk. Her yerde, bay Dhringin utkusunun bay Dhring tarafndan saptanp ayarlanm eylerin stesinden gelmesi. Gerekten ayarlanm, bunu enine boyuna grm bulunuyoruz; ama, hesabi grld! dendii anlamda. [sayfa 233] Hemen sonra, tm iktisadn en genel doal yasalar ile karlayoruz. Demek doru tahmin etmiiz. Ama bu doal yasalar, ancak bamllk ve kmelenme siyasal biimlerinin bu doal yasalarn sonularna balandklar o daha doru belirlenim iinde incelendikleri zaman gemi tarihin kusursuz bir kavrayn salarlar. Klelik ve cretli bamllk gibi, kendilerine zor (violence) zerine kurulu mlkiyet ikiz kardelerinin eklendii kurumlar, gerekten siyasal bir nitelie sahip toplumsal ekonominin yapc biimleri olarak dnlmelidirler ve bu kurumlar, imdiye dein varolduu biimdeki dnyada, iktisadn doal yasalarnn etkilerini iinde gsterebildii tek ereveyi temsil ederler. Bu nerme, bir Wagner leit motivi gibi, bize nl ikilinin yaklatn haber veren bir fanfardr.* Ama, daha da ok bir eydir, bay Dhring in btn kitabnn temel konusudur. Hukuk konusunda bay Dhring bize, Rousseaunun eitlik teorisinin, Parisin btn kk ii kahvelerinde yllardan beri ok daha iyilerinin iitilebildii sosyalist plan zerine kt bir transpozisyonundan (makam deitirmesinden) baka herhangi bir ey sunmasn bilmiyordu. Burada bize, iktisadn doal ve lmsz yasalar ile bu yasalarn etkilerinin, iin iine devletin, zorun karmas yznden bozulmalar zerine, iktisatlarn yaknmalarnn hi de daha iyi olmayan bir sosyalist transpozisyonunu verir. Bunu yaparken, sosyalistler arasnda tek bana kalr, ve hakas da budur. Her sosyalist ii, milliyeti ne olursa olsun, zorun smrye yalnzca yardmc olduunu ama onun nedeni olmadn; sermaye ile cretli emek arasndaki ilikinin smrlmesinin nedeni olduunu ve bu ilikinin de zor yolundan deil, salt ekonomik biimde domu bulunduunu ok iyi bilir. stelik, imdi bir de btn ekonomik sorunlarda iki sre* .anfar. Nefesli maden alglar aracyla alnan mzik paras. -.
175
cin, retim sreci ile blm srecinin birbirinden ayrdedilebileceini reniyoruz. Aynca, o yzeysel nl J. B. Say, belki buna bir nc sreci, kullanm, tketim srecini de ekler ama iyi dnlm olarak, ardllarndan ok da bir [sayfa 234] ey syleyemezdi. Deiime ya da dolama gelince bu, rnlerin son tketiciye, asl tketiciye ulamas bakmndan olup bitmesi gereken her eyin iine girdii retimin bir altblmnden baka bir ey olmazd. Eer bay Dhring, birbirlerini karlkl olarak koullandrsalar bile birbirlerinden zsel olarak farkl iki sreci, retim sreci ile dolam srecini birbirine kartryor ve eer sklmadan, bu karklktan kanmakla, karklk dourmaktan baka bir ey yaplmadn ileri sryorsa bu, yalnzca dolamn elli yldan beri gerekletirilmi bulunduu ok byk gelimeyi ya bilmediini ya da anlamadn tantlar; ayrca kitab da sonradan bunu dorular. Ama hepsi bu kadar deil. retim ve deiimi bir tek ey, ksacas retim olarak dpedz kaynatrdktan sonra, blm de birinci srele hibir ilikisi olmayan tamamen yabanc ikinci bir sre olarak retimin yanna koyar. Oysa blmn, kesin izgileri iinde, her zaman belirli bir toplumun retim ve deiim ilikilerinin ve bu toplumun tarihsel gemiinin, hem de bu sonuncular bir kez rendikten sonra bundan, bu toplumdaki egemen blm biimini kesinlikle kartabileceimiz bir biimde zorunlu sonucu olduunu grm bulunuyoruz. Ama eer bay Dhring ahlak, hukuk ve tarih anlaynda saptanm ilkelere ballktan ayrlmak istemiyorsa, bu temel ekonomik gerei yadsmas gerektiini ve bunun da zellikle o vazgeilmez ikilisinin iktisada kaak olarak sokulmasnn szkonusu olduu zaman gerektiini gryoruz. Ancak blm, retim ve deiim ile btn balardan baaryla kurtard zamandr ki bu byk olay meydana gelebilir. Bununla birlikte, nce iin ahlak ve hukuk bakmndan nasl olup bittiini hatrlayalm. Orada bay Dhring, balangta ie bir tek adamla balamt; yle diyordu: Bir insan tek olarak ya da ayn anlama gelmek zere bakas ile her trl balantnn dnda olarak dnld lde, devlere sahip olamaz. Onun iin ykmllk deil ama yalnzca bir istek vardr. Tek olarak dnlm bu devsiz adam, orada hibir [sayfa 235] gnah ilemeyecei iin, gnahsz yaad cennetteki o uur-
176
suz ilk Yahudi Ademden baka kimdir? Ama bu gereksel filozof Adem iin bile bir ilk gnahn eli kulandadr. Bu Ademin yannda ortaya birdenbire, kukusuz dalga dalga bukleli bir Havva deil , ama ikinci bir Adem kar. Ve hemen Ademin devleri olur ve... o bu devleri iner. Kardeini kendisiyle eit hak sahibi biri olarak barna basaca yerde onu egemenlii altna alr, kleletirir, ve bu nedenle de bay Dhringe gre metelik etmeyen tm evrensel tarih, bugne dein ite bu ilk gnahn, bu ilk kleletirme gnahnn sonularnn acsn eker. yleyse, sz arasnda, eer bay Dhring yadsmann yadsnmasn, onu eski d ve kurtulma yksnn kt bir kopyas olarak nitelendirmekle yeterince ktlediine inanyorsa, bu durumda ayn yknn kendisi tarafndan yaplan son basks zerine ne diyelim? (nk biz, resmi basnn dedii gibi, zamanla kurtulmaya da inanacaz.) Her durumda biz Samilerin, gnahszlk durumundan kmann gen olan ile gen kz iin ne de olsa abaya dedii yolundaki eski airet sylencesini ye tutarz; bylece bay Dhring de kendi ilk gnahn iki adamla iletmi olma rekabet kabul etmez nn korumu olacaktr. imdi ilk gnahn ekonomideki transpozisyonunu (yer deitirimini) grelim. retim fikri bakmndan, doa karsnda kendi gleri ile birlikte tek bana bulunan ve kimse ile paylaacak hibir eyi olmayan bir Robinson tasarm, herhalde uygun bir zihinsel ema verebilir. ... Blm fikri iinde bulunan en nemli eyi anlalr klma bakmndan, ekonomik gleri birletirilen ve besbelli u ya da bu biim altnda karlkl olarak kendi paylarn tartmak zorunda bulunan iki insan zihinsel emasn kullanmak da bir o denli yerinde olacaktr. Gerekten, en nemli blm ilikilerinden bazlarn kesin bir biimde aklamak ve bu ilikilerin yasalarn gelimesinin ilk basamanda, mantksal zorunluluklar iinde irdelemek iin, bu basit ikicilikten (dualisme) baka hibir eye gerek [sayfa 236] yoktur. ... Burada eitlik durumundaki elbirlii de glerin, yanlardan, o zaman ekonomik hizmete kle ya da yaln bir alet olarak koulan ve ayrca varln srdrebilmesi bakmndan bir aletten baka trl de baklmayan birinin tam bir bamll ile birlemesi denli kavranabilir bir eydir. Bir yanda eitlik ve hilik durumu ile te yanda tm yetki ve basit uygulama eylemi arasnda,
177
evrensel tarih olaylarnn ok byk bir eitlilikle dzene koyma zorunda bulunduklar bir dereceler dizisi bulunur. Tarihin hak ve hakszlk kurumlarn kavrayan evrensel bir gr, burada ilk temel kouldur. ... Ve sonunda, btn blm bir ekonomik blm hakk durumuna dnr. te sonunda bay Dhring, ayaklarnn altnda gene salam bir toprak bulur. ki adam ile birlikte kolkola, yzylna kar meydan okuyabilir. Ama bu lnn arkasnda, ad sylenmeyen biri daha var. Sermaye, art-emei icat etmemitir. Toplumun bir kesiminin retim aralar zerinde tekele sahip olduu her yerde emeki, zgr olsun olmasn, kendi varln srdrmek iin gerekli emekzamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim maddelerini retmek iin de fazladan bir emek-zaman eklemek zorunda kalmtr; retim aralarnn tekelini elinde bulunduran bir kimse ister Atinal caloV cagaqoV* Etrskl teokrat, Romal vatanda, Norman baronu, Amerikal kle sahibi, Eflakl boyar, modern toprak sahibi ya da kapitalist olsun, bu hep byledir. (Karl Marks, Capital, I. 2. bask, s. 227.) Bay Dhring, bugne kadarki btn retim biimlerinde snf elikileri iinde gelitikleri lde ortak olan temel smr biiminin ne olduunu bylece bir kez rendikten sonra, ikilisini buna uyarlamaktan baka yapacak ii yoktu ve gereksel ekonominin kktenci temeli hazrd. Bu sistem dourucu dnceyi uygulamaya koymakta bir dakika bile [sayfa 237] duraksamad. inin geimi iin gerekli-emek zamannn tesindeki karlksz emek ite sorun. Burada Robinson olarak adlandrlan Adem, ikinci Ademinin, Cumann imann gevretir. Ama neden Cuma kendi bakm iin gerekli olandan daha ok alr? Marks bu soruyu da ksmen yantlar. Ama iki yiidimiz iin, Marksn yant ok karmak. bir anda yoluna konur: Robinson, Cumay bask altna alr, kle ya da alet olarak ekonomik hizmete koar ve onu yalnzca bir alet olarak besler. Bu en yenisinden yaratc anlat ile bay Dhring, bir tala iki ku vurur. Bir yandan, kendini bugne kadarki eitli blm biimlerini aralarndaki farklar ve nedenlerini
* Aristokrat, soylu. -Ed.
178
aklama glnden kurtarr: Topu birden metelik etmez, hepsi baskya, zora dayanr. Az sonra bu konuya dneceiz. Ve ikincisi, bylece btn blm teorisini, ekonomik dzeyden ahlak ve hukuk dzeyine, yani saptanm maddesel olgular dzeyinden az ok sallantl kanlar ve duygular dzeyine aktarr. Artk onun irdeleme ya da tantlama gereksinmesi yoktur, tumturakl szlerine byk bir hafiflik iinde devam etmekten baka bir ii kalmaz ve emek rnleri blmnn, gerek blm nedenlerine gre deil ama kendisine, bay Dhring e ahlaka uygun ve doru olarak grnen eye gre dzenlenmesini isteyebilir. Bununla birlikte, bay Dhringe doru olarak grnen ey hibir zaman deimez bir ey deildir, yleyse gerek bir doruluk olmaktan uzaktr. nk gerek doruluklar, bay Dhringin kendisine gre, mutlak olarak hareketsizdirler. 1868de bay Dhring (Die Schicksale meiner sozialen Denkschrift, vb.) mlkiyeti gitgide daha ak bir damga ile belirlemenin her yksek,uygarln eiliminde olduunu; modern evrimin znn ve geleceinin, haklar ve egemenlik alanlarnn bir karkl iinde deil, ite burada bulunduu ne sryordu. Ve daha ilerde, cretli emein baka trl bir geim yolu durumuna dnmesinin, insan doas yasalar ve toplumsal yapya doa tarafndan zorlanan aama sras ile nasl badatrlabileceini hi mi hi ngremediini [sayfa 238] sylyordu. Demek ki 1868de zel mlkiyet ve cretli emek doa zorunluluu, yleyse hakl; 1876da her ikisi de zor ve hrszlktan kma, yleyse haksz.* Ve bylesine bir cokunluun srkledii bir dehaya, birka yl iinde neyin ahlaka uygun ve hakl grnebileceini bilmek bizim iin olanaksz; yleyse, servetlerin blm irdelememizde bay Dhringin hakl ve haksz zerindeki bir anlk, deiken ve znel fikri yerine gerek, nesnel ekonomik yasalarla yetinmekle herhalde en iyi ii yapm olacaz. Eer yoksulluk ile bolluk, alk ile tokluk gibi apak elikileriyle birlikte bugnk emek rnleri blm biiminin gelimekte olan altst oluuna inanmak iin, bu blm biiminin hakszl bilinci ile hakkn sonal utkusuna olan inantan daha iyi bir kanta sahip deilsek, ii yanl tutmu olabilir ve daha uzun
* Dhringin Cursus der National- und Sozialkonomiesnn ikinci basks 1876da yaynland. -Ed.
179
zaman bekleyebiliriz. sann bin yllk saltanatnn yaklat dn gren ortaa mistikleri de snf kartlklarnn hakszl bilincine sahip bulunuyorlard. Modern tarihin eiinde, bundan yz elli yl nce Thomas Mnzer, bunu dnyaya aka ilan eder. ngiltere burjuva devriminde, .ransa burjuva devriminde, ayn lk yansr... ve sner. Ve eer imdi alan ve ac eken snflar 1830 ylna dein ilgisiz brakan snf kartlk ve ayrmlarnn ortadan kaldrlmas l milyonlarca kez yinelenen bir yank uyandryor ve byk sanayinin eitli lkelerdeki gelimesi ile birlikte ve ayn younlukta bir lkeden tekine yaylyorsa; eer bir kuak iinde, kendisine kar birlemi btn glere meydan okuyabilecek bir g kazanm ve yakn bir gelecekteki utkudan da gvenli bulunuyorsa, bu nereden geliyor? Bir yandan, modern byk sanayinin bir proletarya, yani tarihte ilk kez olarak u ya da bu zel snf rgt ya da u ya da bu zel snf ayrcalnn deil ama genel olarak snflarn ortadan kaldrlmasn isteyebilecek ve in kulisi durumuna dme tehdidi altnda bu [sayfa 239] istei gerekletirme zorunluluu karsnda bulunan bir snf yaratm olmasndan. te yandan da ayn byk sanayinin, burjuvazinin kiiliinde btn retim aletleri ve geim aralar tekeline sahip ama retimin her cokunluk dnemi ile bu dnemi izleyen her kte, erkliinden kaan retici gler zerinde egemenlik srmeye devam etmekte yeteneksiz duruma geldiini kantlayan; toplumun, ynetimi altnda, makinistinin skm bulunan emniyet sbabn amak iin yeterince gce sahip bulunmad lokomotif gibi, ykmna doru kotuu bir snf yaratm olmasndan. Baka bir deyile: Modern kapitalist retim biimi tarafndan yaratlan retici glerin ve blm sisteminin bu retim biimiyle ak bir eliki iine girmelerinden, hem de eer tm modern toplumun batp gitmesi istenmiyorsa, tm snf ayrmlarn ortadan kaldran bir altst oluu zorunlu duruma getirecek derecede ak bir eliki iine girmelerinden geliyor bu. te modern sosyalizmin utkusu iin beslenen kesin inan, kendini kar konmaz bir zorunlulukla, smrlen proleterlerin kafasna azok ak bir biim altnda kabul ettiren bu elle tutulur somut olgu zerine dayanyor, bu olgu zerine, yoksa u ya da bu drt duvar aras teorisyeninin hakl ya da haksz zerindeki fikirlerine deil. [sayfa 240]
180
KNC BLM
ZOR TEORS
GENEL siyasetin ekonomik hukuk biimlerine oran benim sistemimde ylesine kesin ve ayn zamanda ylesine zgn bir biimde belirlenmitir ki bunun incelenmesini kolaylatrmak iin okuru, zel olarak oraya gndermek yersiz olmazd. Siyasal ilikiler biimi temel tarihsel e ve ekonomik bamllklar da yalnzca bir sonu ya da zel bir durum, yani her zaman ikinci dereceden olgulardr. Yeni sosyalist sistemlerden kimileri, deyim yerindeyse siyasal styaplar ekonomik durumlardan kartarak, ynetici ilke olarak gze batacak biimde ters bir aldatc grn alyor. Oysa bu ikinci dereceden etkiler, ikinci dereceden etkiler olarak, geri vardrlar ve bugnk gnde en duyulur olanlar da onlardr; ama en nemli eyi yalnzca dolayl bir ekonomik gte deil, dolaysz siyasal zorda aramak gerekir. Ayn biimde bir baka yerde bay Dhring: siyasal [sayfa 241]
181
durumlarn ekonomik durumun kesin nedeni olduu ve ters ilikinin ikinci derecede bir tepkiden baka bir eyi temsil etmedii tezinden hareket eder. ... Siyasal kmelenmeyi kendi bana hareket noktas olarak almayp da ona yalnzca beslenme erekleri bakmndan bir ara olarak baktka, kii ne denli gzel bir radikal sosyalist ve devrimci grnne brnrse brnsn, gene de kendinde gizli bir gericilik dozu saklar. Bay Dhringin teorisi, ite bu. Burada ve baka birok yerde bu teori dpedz konmu, sanki buyrulmutur. kaln cildin hibir yerinde en kk bir kant ya da kar grn rtlmesine benzer bir ey szkonusu deil. Ve kantlar olgun yemiler denli ucuz da olsayd, bay Dhring bize gene de bir kant vermezdi. Sorun, Robinsonun Cumay kleletirdii nl ilk gnah ile daha nce tantlanm bulunuyor. Bu bir zor eylemi, yani siyasal bir eylemdi. Ve bu kleletirme btn gemi tarihin hareket noktasn ve temel olgusunu oluturduu ve ona hakszlk ilk gnahn, hem de daha sonraki dnemlerde ancak hafifleyecek ve daha dolayl ekonomik bamllk biimleri olarak biim deitirecek bir derecede alad iin; te yandan, bugn de yrrlkte bulunan btn zor zerine kurulu mlkiyet bu ilk kleletirmeye dayand iin, btn ekonomik olaylarn siyasal nedenlerle yani zorla (violence) aklandklar ortadadr. Ve bunun kendisine yetmedii kimse, gizli bir gericinin ta kendisidir. Her eyden nce hi de zgn olmayan bu fikri ylesine zgn saymak iin, insann kendi kendisine bay Dhringin olduundan daha az ak olmamas gerektiini belirtelim. Birinci plandaki siyasal eylemlerin tarihte kesin etken olduklar fikri, tarihyazmnn (historiographie) kendisi kadar eskidir ve halklarn, bu grltl sahnelerin arka-plannda sessiz sedasz gerekleen ve ileri gerekten ilerleten evriminden bize bu denli az ey saklanm bulunmasnn asl nedeni de, budur. Bu fikir gemiteki btn tarih anlayna egemen olmu ve ancak Restorasyon a burjuva .ransz [sayfa 242] tarihileri sayesinde sarslmtr; bu iteki tek zgn nokta, bir kez daha bay Dhringin btn bunlardan hi haberdar olmamasdr. Ayrca, bay Dhringin bugne kadarki btn tarihin insann insan tarafndan kleletirilmesine indirgenebileceini sylemekte hakl olduu bir an iin kabul edelim; gene de sorunun zne de-
182
inmi olmaktan uzakta kalrz. nk ilknce u sorulur: Robinson, Cumay kleletirmeye dein nasl gidebildi? Paa gnl iin mi? Kesinlikle hayr. Tersine, Cumann ekonomik hizmete kle ya da basit bir alet olarak koulduunu ve bir aletten baka trl de beslenmediini gryoruz., Robinson Cumay, yalnzca Cuma Robinson yararna alsn diye kleletirilmitir. Ve Robinson, Cumann almasndan kendisi iin nasl yarar salayabilir? Yalnzca Cumann almas ile, alabilecek durumda kalmas iin Robinsonun ona vermek zorunda olduundan daha ok geim arac retmesi yoluyla. Demek ki bay Dhringin kesin ynergesine aykr olarak Robinson, Cumann kleletirilmesinin meydana getirdii siyasal kmelenmeyi kendi bana hareket noktas olarak almam ama ona yalnzca beslenme erekleri bakmndan bir ara olarak bakmtr. imdi efendisi ve egemeni bay Dhring ile ne hali varsa kendisi grsn. Bylece, zorun temel tarihsel e olduunu tantlamak iin bay Dhringin kendi z zenginliinden trettii ocuka rnek, zorun aratan baka bir ey olmadn, oysa ekonomik karn erek olduunu tantlar. Ve erek, bu eree ulamak iin kullanlan aratan ne denli daha temel ise, ilikinin ekonomik yan tarihte, siyasal yanndan o denli daha temeldir. Yani rnek, tantlayacak olduu eyin tam tersini tantlar. Ve Robinson ile Cuma iin ne olup bittiyse, imdiye dein olan btn egemenlik ve klelik durumlar iin de ayn ey olup biter. Bask, bay Dhringin zarif deyimini kullanmak gerekirse, her zaman beslenme erekleri bakmndan bir ara olmutur (bu beslenme erekleri en geni anlamda [sayfa 243] alnm), ama hibir zaman ve hibir yerde iin iine kendi bana karan siyasal bir kmelenme olmamtr. Vergilerin devlette ikinci derecede etkilerden baka bir ey olmadklarna ya da bugnk egemen burjuvazi ile egemenlik altndaki proletarya biimindeki siyasal kmelenmenin, egemen burjuvazinin beslenme aralar iin, yani kr ve sermaye birikimi iin deil de kendi bana varolduuna inanabilmek iin bay Dhring olmak gerek. Gene de iki adamcazmza dnelim. Robinson, elde kl, Cumay kendine kle eder. Ama bu ii baarmas iin Robinsonun kltan baka bir eye daha gereksinmesi var. Bir kle herkesin harc deildir. Bir kle kullanabilmek iin, iki eye sahip olmak gerek: lkin klenin almas iin zorunlu alet ve nesnelere, ikinci
183
olarak da onu dar darna besleme aralarna. yleyse, kleciliin olanakl olmasndan nce, retimde belirli bir dzeye ulalm ve blmde belirli bir eitsizlik derecesinin ortaya km olmas gerek. Ve kle almasnn btn bir toplumun egemen retim biimi durumuna gelmesi iin retim, ticaret ve servet birikiminde daha da byk bir arta gereksinme vardr. Toprak zerinde ortaklaa mlkiyetin bulunduu eski doal topluluklarda, klelik ya kendini gstermez ya da ok ikincil bir rol oynar. Kyl kenti olan ilkel Romada bu byledir; buna karlk Roma evrensel kent durumuna geldii ve eski talya toprak mlkiyeti gitgide says az, son derece zengin bir toprak sahibi snfnn eline getii zaman, kyl nfusun yeri bir kleler nfusu tarafndan alnd. Eer Pers savalar anda, klelerin says Korinthosta 460.000 ve Aiginada 470.000e kyor ve her zgr kii bana on kle dyordu ise,* bunun iin zordan daha ok bir ey, yani bir ustalk sanayisi ve ok gelimi bir zanaatlk ile geni bir ticaret gerekiyordu. Amerika Birleik Devletlerindeki klelik, zordan ok ngiliz pamuklu sanayisine dayanyordu; pamuun yetimedii ya da snr eyaletlerde olduu gibi, pamuku [sayfa 244] eyaletler iin kle yetitirilmedii blgelerde kleli, yalnzca giderlerini kurtarmad iin hibir zor kullanmak zorunda kalnmakszn kendi kendine ortadan kalkt. Demek ki eer bay Dhring, bugnk mlkiyeti zor zerine kurulu bir mlkiyet diye adlandryor ve onu temel olarak belki yalnzca teki insanlarn doal varlk aralar kullanmndan dtalanmasn deil ama bundan daha ok bir ey anlamna gelmek zere, insann bir kle hizmetine balanmasn alan egemenlik biimi diye nitelendiriyorsa, btn ilikiyi tepe aa eviriyor demektir. nsann bir kle hizmetine balanmas, btn biimleri altnda, kleletiren kimsede, onlar olmadka kleletirilen insan kullanamayaca i aralarnn sahipliini ve ayrca klecilikte de onlar olmadka kleyi yaamda tutamayaca yaam aralarnn sahipliini ngerektirir. yleyse daha imdiden, her durumda ortalamay aan belirli bir servet sahipliini. Bu servet nasl dodu? Varsaym olarak bunun alnm, yani zor zerine dayanm olabi* W. Wachsmuth, Hellenische Altertumskunde aus dem Gesichtspunkte des Staates, 2. Blm, 1. Kesim, Halle 1829, s. 44. Wachsmuthun kayna, Athne. Banquet des sophistes, kitap VIdr. -Ed.
184
lecei ama bunun hi de zorunlu olmad ak. Bu servet alma, hrszlk, ticaret, dolandrclk ile kazanlm olabilir. Ama, alnabilmeden nce, alma ile kazanlm olmas gerekir. Genel olarak, zel mlkiyet tarihte hibir biimde hrszlk ve zor sonucu olarak ortaya kmaz. Tersine. O daha, baz nesnelerle snrl da olsa, btn uygar halklarn eski doal topluluklarnda vard. Daha bu topluluun iinde meta biimini alana dein, nce yabanclar ile deiim iinde geliir. Topluluk rnleri ne denli meta biimini alr, yani ne denli az reticinin z kullanm ve ne denli ok bir deiim ereiyle retilirse, deiim, hatta topluluk iinde bile, ne denli ilkel doal iblmnn yerini alrsa, eitli topluluk yelerinin servet durumu o denli eitsiz bir duruma gelir, eski toprak mlkiyeti ortakl o denli derin bir biimde anr, topluluk bir kk toprak sahibi kyller ky olarak dalmaya o denli abuk gider. Dou despotizmi ve fatih gebe halklarn deien egemenlii, bu eski topluluklara binlerce yl boyunca zarar veremedi; onlarn gitgide dalmalarna [sayfa 245] neden olan ey, byk sanayi rnlerinin rekabeti ile doal ev sanayilerinin zamanla yklmasdr. Burada, Moselle ve Hochwald kylarndaki tarmsal topluluklarn ortaklaa tarmsal mlkiyetinin, henz gereklemekte bulunan pay edilmesinde olduundan daha ok zor szkonusu deildir;* ortaklaa mlkiyet yerine tarlalarn zel mlkiyetinin gemesini kendi karlarna bulanlar, kyllerdir. Hatta Keltlerde, Germenlerde ve Pencapta olduu gibi, topran ortaklaa mlkiyeti temeli zerinde ilkel bir soyluluun olumas bile, ilkin hibir zaman zor zerine deil ama zgr onay ve alkanla dayanr. zel mlkiyetin kurulduu her yerde bu, deimi retim ve deiim ilikilerinin sonucudur, ve retimin artmas ve ticaretin gelimesine yarar, yleyse zel mlkiyetin kuruluu, ekonomik nedenlere dayanr. Zor, bu ite hibir rol oynamaz. Hrszn, bakasnn maln kendine mal edebilmesinden nce, zel mlkiyet kurumunun varolmas gerektii, yani zorun eldecilie (possession) geri yer deitirtebildii ama zel mlkiyeti zel mlkiyet olarak meydana getiremedii aktr! Ama insann kle hizmetine koulmasn, hatta en yeni
* Bkz: G. Hanssen, Die Gehferschaften (Erbgenossenschaften) im Regierungsbezirk Trier, Berlin 1863. -Ed.
185
biimi, cretli emek biimi altnda aklamak iin bile iin iine ne zoru sokabiliriz, ne de zor zerine kurulu mlkiyeti. Eski topluluun dalmasnda, yani zel mlkiyetin dolaysz ya da dolayl genellemesinde, emek rnlerinin meta durumuna dnmnn, bunlarn kiisel tketim iin deil ama deiim iin retilmelerinin oynad rol zerinde daha nce durmutuk. Oysa Marks, Kapitalde aka tantlamtr ki ve bay Dhring bunun zerine tek sz bile sylemekten saknr gelimenin belirli bir dzeyinde, meta retimi kapitalist retim durumuna dnr ve bu dzeyde meta retimi ve dolamna dayanan sahiplenme yasas ya da zel mlkiyet yasas, kendi z isel diyalektiinin kanlmaz etkisi ile kendi kartna: edeerler deiimine dnt; ilk ilem olarak grnen edeerler deiimi de, birinci olarak sermayenin [sayfa 246] emek-gcne kar deiilen parasnn, bakasnn emek-rnnn edeersiz sahiplenilmesinin bir blmnden baka bir ey olmamas ve ikinci olarak, bu parann reticisi, yani ii tarafndan yalnzca yenilenmesinin deil ama yeni bir artk [fazlalk] ile yenilenmesinin gerekmesi sonucu, artk ancak grnte byle olacak bir biimde deiti. ... ilk olarak, mlkiyet bize kiisel emek zerine kurulmu gibi grnyordu. ... imdi ise mlkiyet [Marksn aklamas sonunda], kapitalist bakmndan bakasnn emeini karln demeden sahiplenme hakk, ii bakmndan da kendi z rnnn sahiplenme olanakszl olarak grnr. Mlkiyet ile emek arasndaki ayrlma, sanki bunlarn zdeliklerine dayanan bir yasann zorunlu sonucu durumuna gelir. Bir baka deyile: hatta her trl hrszlk, zor ve hile olanan dtalayarak, her trl zel mlkiyetin balangta mlk sahibinin kiisel almasna dayandn ve ilerin daha sonraki tm gidii iinde, yalnzca eit deerlere kar eit deerlerin deiildiini kabul ederek bile, retim ve deiimin gelimesi iinde, gene de zorunlu olarak, bugnk kapitalist retim biimine, retim ve yaama aralarnn sayca az tek bir snf elinde tekellemesine, engin ounluu oluturan teki snfn varlksz proleterler dzeyine dmesine, badndrc retim ile tecimsel bunalmn devirli nbetlemesine ve retimin bugnk tm anarisine varrz. Btn sre hrszla, zora, devlete ya da herhangi bir siyasal karmaya bir tek kez bile bavurmaya gereksinme kalmakszn, salt ekonomik nedenlerle aklanr. Zor zerine kurulu mlkiyet, kendini burada da ilerin
186
gerek akn anlama yetersizliini gizlemeye ynelik palavraclktan baka bir ey olarak gstermez. lerin bu gidii, tarihsel olarak dile getirilirse, burjuvazinin gelime tarihidir. Eer siyasal durumlar ekonomik durumun belirleyici nedeni olsayd, modern burjuvazinin feodalizme kar savam iinde gelimemi olmas ama feodalizmin dnyaya kendi isteiyle getirilmi mark ocuu [sayfa 247] olmas gerekirdi. Herkes bilir ki, bunun tam tersi olmutur. Balangta egemen feodal soylulua baml, her kategori angaryac ve toprak klesi arasndan kp bir araya gelmi ezilen bir zmre (ordre) olan burjuvazi, soyluluk ile ard arkas kesilmeyen bir savam iindedir ki biri arkasndan bir baka erklik yerini fethetmi ve sonunda en ileri lkelerde onun yerine erklie sahip olmutur: .ransada, soyluluu dorudan doruya devirerek; ngilterede, onlar gitgide burjuvalatrp, kendi dekoratif talanmas durumuna getirmek zere kendine katarak. Peki bu duruma nasl eriti? Yalnzca ekonomik durumun, er ya da ge, gzellikle ya da savamla, siyasal durumlardaki bir dnmle izlenen bir dnm aracyla. Burjuvazinin feodal soylulua kar savam, kentin kra, sanayinin toprak sahipliine, para iktisadnn doal iktisada kar savamdr ve burjuvalarn bu savamdaki kararlatrc silahlar da sanayinin nce artizanal, sonra manfaktre dein ilerleyen gelimesi ve ticaretin genilemesi ile durmadan artan ekonomik g aralar olmutur. Btn bu savam boyunca siyasal g, krallk erkliinin bir zmreyi tekiyle ksteklemek iin burjuvaziyi soylulua kar kulland bir dnem dnda, soyluluun elindeydi. Ama siyasal bakmdan henz gsz olan burjuvazi, ekonomik gcndeki art sayesinde tehlikeli olmaya balad andan balayarak krallk, yeni batan soylulukla balat ve bylece nce ngilterede, sonra da .ransada, burjuvazinin devrimine yolat. .ransada siyasal koullar hibir deiiklie uramam, oysa ekonomik durum bu koullar iin ok ileri bir duruma gelmiti. Siyasal durum bakmndan soyluluk her ey, burjuvazi hibir ey idi; toplumsal bakmdan burjuvazi imdi devlet iindeki en nemli snft, oysa soyluluk btn toplumsal grevlerinin elinden katn grmt ve bu yitik grevlerin karln kendi gelirleri biimi altnda cebine indirmekten baka bir ey yapmyordu. Hepsi bu kadar deil: Btn retim iinde burjuvazi, bu retimin yalnzca manfaktrn deil ama zanaatln da uzun zamandan beri
187
ok byk bir duruma gelmi bulunduu [sayfa 248] ortaan feodal siyasal biimlerinin tutsa; retimin angarya ve kstekleri durumuna dnm olan binlerce loncasal ayrcalk ile yerel ve blgesel gmrk engellerinin tutsa kalmt. Burjuvazinin devrimi, buna son verdi. Ama, bay Dhringin ilkelerine gre, ekonomik durumu siyasal koullara uydurarak deil, bu, soyluluk ve kralln yllar boyunca bo yere girimi bulunduklar eyin ta kendisidir, tersine, eski rm siyasal hurday bir yana atarak ve yeni ekonomik durum un iinde varln srdrp gelitirebilecei siyasal koullar yaratarak. Ve kendisi iin yaratlm bu siyasal ve hukuksal ortam iinde burjuvazi, parlak bir biimde geliti; ylesine parlak bir biimde ki bundan byle, artk soyluluun 1789daki konumundan uzakta deildir: Gitgide yalnzca daha byk bir toplumsal gereksizlik durumuna deil ama daha byk bir toplumsal engel durumuna da gelir; retici eylemden gitgide daha ok ayrlr ve kendi andaki soyluluk gibi, gitgide daha ok gelirini cebine indirmekten baka bir ey yapmayan bir snf olur ve burjuvazi kendi z konumundaki bu altst oluu ve yeni bir snfn, proletaryann yaratlmasn, en kk bir zor numaras olmakszn, salt ekonomik bir biimde gerekletirmitir. Dahas var. O kendi z davranlarnn bu sonucunu hibir zaman istemedi; tersine bu sonu, onun istencine, onun niyetine kar kendini kar konulmaz bir g ile zorla kabul ettirdi; kendi z retken gleri onun ynetimine boyun emeyecek denli gl bir duruma gelmilerdir ve doal bir zorunluluk etkisi altndaym gibi, btn burjuva toplumu ya ykma, ya da devrime doru gtrrler. Ve eer burjuvalar imdi yklan ekonomik durumu ykmdan kurtarmak iin zora bavuruyorlarsa, byle yapmakla yalnzca bay Dhringin siyasal koullarn ekonomik durumun belirleyici nedeni olduu yolundaki kuruntusunun kurbanlar olduklarn tantlyorlar; kendilerinin, tpk bay Dhring gibi, ilkel aralar ile, dolaysz siyasal zor ile, o ikinci dereceden olgular, ekonomik durum ve onun kanlmaz evrimini dntrmeye ve bylece Krupp toplar ile Mauser tfeklerinin [sayfa 249] atei sayesinde, dnyay buhar makinesinin ve onun tarafndan harekete getirilmi modern mainizmin, dnya ticaretinin ve banka ve kredinin bugnk gelimesinin ekonomik etkilerinden kurtarmaya yetenekli olduklarn sanyorlar. [sayfa 250]
188
NC BLM
ZOR TEORS
(DEVAM)
GENE DE bay Dhringin o gc her eye yeten zorunu biraz daha yakndan inceleyelim. Robinson, Cumayi elde kl kleletirir. Klc nerden alm? Robinson yklerinin dsel adalarnda bile kllar, imdiye dein aalar zerinde bitmez ve bay Dhring bu soruyu yantsz brakr. Tpk Robinsonun kendine bir kl bulabilmesi gibi, Cumann da bir sabah elde dolu bir tabanca ile ortaya ktn kabul edebiliriz ve o zaman tm zor ilikisi tersine dner: Cuma buyurur ve Robinson iman gevrercesine alma zorunda kalr. Dorusunu sylemek gerekirse bilimin deil ocuk bahesinin ii olan Robinson ve Cuma yks zerindeki fikirlere bu denli sk dndmzden tr okurdan zr dileriz, ama elimizden ne gelir? Bay Dhringin belitsel yntemini dorulukla uygulamak zorundayz ve eer bundan tr srekli olarak salt ocukluk alannda dnp duruyorsak, bunda [sayfa 251] bizim suumuz
189
yok. Demek ki, tabanca, klc yener ve zorun yaln bir isten ii olmadn, ama kullanlmas iin ok gerek nkoullar, zellikle en yetkin olanlarn o denli yetkin olmayanlar altettii aletler istediini; ayrca bu aletlerin retilmesi gerektiini, bunun da en yetkin zor aralar, kabaca sylemek gerekirse en yetkin silahlar reticisinin, o denli yetkin olmayanlarn reticisini yendii anlamna geldiini, ve ksacas, zorun utkusunun silah retimine, ve silah retiminin de genel olarak retime, yani ekonomik ge, ekonomik duruma, zorun emrinde bulunan maddesel aralara dayandn, en ocuksu belitler heveslisi bile kukusuz kavrayacaktr. Zor, bugn ordu ve donanma demektir, ve her ikisi de hepimizin zararn ekerek bildiimiz gibi, tuzluya oturur. Ama zor, para yapamaz, olsa olsa daha nce para yapm bulunan kiiyi soyup soana evirebilir ve gene .ransann milyonlar yznden zararn ekerek rendiimiz gibi, bu da pek bir ie yaramaz.* Demek ki parann sonunda, ekonomik retim yolu ile salanm olmas gerekir; demek ki zor, bir kez daha, kendisine silahlanma ve aletlerini koruma aralarn salayan ekonomik durum tarafndan belirlenir. Ama bu yetmez. Ekonomik nkoullara hibir ey ordu ve donanmadan daha ok bal deildir. Silahlanma, bileim, rgtlenme, taktik ve strateji, her eyden nce retim ve ulatrma olanaklar tarafndan her durumda ulalm bulunan dzeye baldr. Bu konuda bir alt-st etme etkisi yapan ey, deha sahibi byk komutanlarn zgr zek yaratlan deil, daha iyi silahlarn tretimi ve insan esinin, yani askerin deimesidir; deha sahibi byk komutanlarn etkisi, en iyi durumda sava yntemini, silahlara ve yeni savalara uyarlamakla snrlanr. 14. yzyl banda top barutu Araplardan Bat Avrupallara geti ve herkesin bildii gibi savan btn gdmn altst etti. Ama top barutunun ve ateli silahlarn ortaya [sayfa 252] kmas, hibir zaman bir zor olay deil snai, yani ekonomik bir gelime idi. Nesnelerin ister retimine, ister ykmna ynelsin, sanayi sanayidir. Ve ateli silahlarn ortaya kmasnn, yalnzca savan gdm zerinde deil ama siyasal ilikiler, egemenlik ve bamllk ilikileri zerinde de altst edii bir etkisi oldu. Barut ve ateli silahlar elde
* 1870 savandan sonra .ransa tarafndan Almanyaya denmi bulunan be milyarlk zarar dentisi (sava tazminat) szkonusu ediliyor. -Ed.
190
etmek iin sanayi ve para gerekiyordu ve bunlarn her ikisi de kentlerdeki burjuvalarda vard. Bu nedenle ateli silahlar, daha bandan beri kentlerin ve feodal soylulua kar kentlere dayanan, ykselen kralln silahlar oldu. Soylu atolarn o gne dein ele geirilemez hisarlar, burjuva toplarnn darbeleri altnda bir bir dt, burjuva arkebzlerinin* mermileri valyelerin zrhlarn deldi. Soyluluun zrhl svarisi ile birlikte, soyluluun egemenlii de ykld; burjuvazinin gelimesiyle birlikte, piyade ve topu gitgide daha kesin bir silah durumuna geldi; topuluun basks altnda sava zanaat, tamamen snai yeni bir snf, mhendisler snfn kendine katma zorunda kald. Ateli silahlarn gelimesi ok yava oldu. Birok ufak tefek bululara karn top ar, arkebz kaba kalyordu. Tm piyadeyi donatacak etkili bir silah gelitirmek iin yz yldan ok bir sre gerekti. Piyadenin silahlanmasnda sngl akmakl tfek, ancak 18. yzyln banda kesinlikle mzran yerini alr. O zamanki piyade, talimde gzel bir grne sahip ama az gvenilir ve yalnzca sopa ile bir arada tutulabilen, prenslerin hizmetindeki paral askerlerden oluuyordu; toplumun en bozulmu eleri arasndan ve ou kez zorla askere alnm dman sava tutsaklar arasndan toplanmt ve bu askerlerin yeni tfei kullanabildikleri tek sava biimi de en byk gelimesine .riedrich II anda erien saf taktii idi. Bir ordudaki tm piyade, ok uzun, derin bir drtgen biiminde saf zerinden diziliyor ve sava dzeninde ancak blok olarak hareket ediyordu; olsa olsa iki kanattan birinin biraz ilerlemesi ya da gerilemesine izin veriliyordu. Bu beceriksiz yn, ancak tamamen dz bir alan [sayfa 253] zerinde dzenli bir biimde, ama gene de yava bir tempo ile (dakikada 75 adm) hareket edebiliyordu; arpma srasnda sava dzenini deitirmek olanakszd ve bir kez piyade atee baladktan sonra, utku ya da bozgun ok abuk, bir tek atta belli oluyordu. Pek kullanl olmayan bu saflar, Amerikan bamszlk savanda, geri talim yapmasn bilmeyen ama gene de yivli karabinalar ile daha iyi ate eden asi eteler ile arptlar; bu eteler kendi z karlar iin savayorlar, yani paral asker birlikleri gibi savatan kamyorlard ve ngilizlerle, onlar gibi saf durumunda dizilerek ve
* Arkebz. - 17. yzyla kadar kullanlan bir eit tfek. -.
191
ak alanda atmaktan holanmyor, onlarn karsna, ormanlarn rts altnda, dank ve ok hareketli avc gruplar biiminde kyorlard. Saf burada gszd ve grnmez ve ele gemez dmanlara yenik dyordu. Avc gruplar biiminde dzenlenme, deimi bir insan esine zg yeni sava yntemi, bir kez daha bulgulanyordu. Amerikan devriminde balam bulunan eyi, gene askersel alanda .ransz devrimi tamamlad. Koalisyonun o denli iyi yetitirilmi paral ordularna kar, devrimin de kt talim grm ama kalabalk, tm ulusun yn olarak silah altna alnmasndan baka karacak bir eyi yoktu. Ama bu ynlarla Parisi korumak, yani belirli bir blgeyi rtmek gerekiyordu ve bu i, akta yaplan bir yn savanda bir utku kazanlmakszn yaplamazd. Basit avc sava yetmiyordu: Ynlarn kullanm iin bir kurulu bulunmas gerekiyordu ve yry kolu ile bu kurulu bulundu. Kol dzeni, iyi talim grmemi birliklerin bile hayli dzenli ve hatta daha byk bir yry hz (dakikada 100 adm ve daha ok) ile hareket etmelerini salyordu; eski saf dzeninin kat biimlerini kertmeyi, her trl alan zerinde, yani saf iin en elverisiz alanlar zerinde de savamay, birlikleri gereksinmelere uygun bir biimde ve dank avclarn sava ile ballk iinde kmelendirmeyi, dman saflarn yedekte tutulmu ynlarla konumun en uygun noktasnda bozma zaman gelene dein onlar tutmay, oyalamay ve [sayfa 254] gten drmeyi salyordu. Eer sonunda, avclar ile yry kollarnn badamna ve ordunun btn snflardan olumu tmenler ya da zerkli birlikler biimindeki blnmesine dayanan ve taktik bakmndan olduu denli stratejik bakmdan da yetkinliinin doruuna Napolon tarafndan vardrlan bu yeni sava yntemi zorunlu bir duruma geldiyse bu, zellikle insan esinin, .ransz devrimi askerinin deimesi nedeniyle oldu. Ama bunun teknik alanda byk bir nem tayan iki nkoulu daha vard: Birincisi, sahra toplarnn Gribeauval tarafndan gerekletirilen ve imdi onlardan beklenen daha hzl bir hareketi olanakl klan daha hafif top kundaklar zerine montaj; ikincisi de o zamana dein namlunun dpedz bir uzants olan tfek dipiinin kamburlatrlmas; .ransada 1777de ortaya kan bu av tfeinden aktarma yenilik, tek bana alnm bir dmana, vurma anslaryla birlikte, nian alnmasn salyordu. Bu gelimeler olmasayd, eski silahlarla avc
192
kollar biiminde eylemce (harekt) yaplamazd. Tm halkn silahlandrlmas biimindeki devrimci sistem az sonra (zenginler yararna bedel yntemi ile birlikte) askerlik yoklamasyla (conscription) snrlandrld ve kta Avrupas byk devletlerinden ounda bu biim altnda kabul edildi. Yalnzca Prusya, kendi Landwehr sistemi ile halkn askersel gcne daha byk bir lde bavurmay denedi. Prusya ayrca 1830 ile 1860 arasnda yetkinletirilmi bulunan azdan dolma yivli tfek tarafndan oynanan gelecei olmayan rolden sonra, btn piyadelerini en modern silahla, namlu dibinden doldurulan yivli tfekle donatm olan ilk devlettir. Prusya 1866daki baarlarn ite bu iki koula borludur. .ransz-Alman savanda, her ikisi de namlu dibinden doldurulan yivli tfek kullanan iki ordu ve her ikisi de Prusyallarn yardmyla yeni silahlanmaya daha uygun bir sava biimi bulmaya giritikleri blk kolu bir yana braklrsa, zsel olarak eski akmakl tfek ve kaval top ann kurulularna benzer taktik kurululara sahip olma kouluyla, [sayfa 255] ilk kez olarak kar karya geldiler. Ama 18 Austosta Saint-Privatda* Prusya muhafz birlii ciddi bir blk kolu deneyi yapmak isteyince, savan en kzgn kesimlerinde bulunan be alay, en ok iki saat iinde mevcutlarnn tebirinden ounu (176 subay ve 5.114 er) yitirdi ve o gnden sonra blk kolu da, tpk tabur kolu ve saf gibi, sava kuruluu olarak deerden dt. Bundan byle her trl skk kuruluu, her trl dman atei altnda brakma giriiminden vazgeildi ve Alman tarafnda, artk yalnzca imdiye dein hedefi vuran kurun yamuru altnda kolun her zaman dalarak kendisine dnt ama yukarlarda her zaman disipline aykr bulunarak kar klan your avc ile sava verildi ve ayn biimde, dmann ate alan iinde koar adm, bundan byle tek yer deitirme biimi durumuna geldi. Bir kez daha er, subaydan daha akgz kt; imdiye dein yararlln namlu dibinden doldurulan tfek atei altnda gsteren tek sava biimini igdsel bir biimde buldu ve komutanln direncine karn onu baaryla kabul ettirdi. .ransz-Alman sava, daha nceki btn dnm noktalarndan bambaka anlamda bir dnm noktas gsterdi. nce silahlar
* Genellikle Gravelotte sava ad ile tannan sava. -Ed.
193
ylesine yetkinlemitir ki herhangi bir altst edici etki yapmaya yetenekli yeni bir gelime artk olanakl deildir. Elde, gzn grdnden daha rak bir uzaklktan bir tabura vuru yapabilecek toplar, tek kiiyi hedef alarak ayn eyi yapan ve doldurulmalar nian almaktan daha az bir zaman isteyen tfekler bulunduka, btn teki gelimeler dz ovada sava bakmndan azok birdir. zsel olarak, gelime a bu yandan kapaldr. Ama ikinci olarak bu sava, btn kta Avrupas byk devletlerini Prusya yedek ordusu (landwehr) sistemini daha da glendirerek lkelerinde uygulamak ve bylece onlar birka yl iinde zorunlu olarak ykma gtrecek askersel bir yk altna girmek zorunda brakt. Ordu, devletin asl erei oldu, kendi bana bir ama durumuna geldi; halklar artk yalnzca asker olmak [sayfa 256] ve lmek iin varlar. Militarizm, Avrupay egemenlik altna alyor ve yutuyor. Ama bu militarizm kendinde, kendi z ykmnn tohumunu da tayor. eitli devletlerin kendi aralarndaki rekabet, onlar bir yandan ordu, donanma, toptfek vb. iin her yl daha ok para harcamaya, yani mali k gitgide hzlandrmaya, te yandan zorunlu askerlik hizmetini gitgide daha ciddiye almaya ve iin sonunda btn halk silah kullanmaya altrmaya, yani onu belli bir anda askeri komutanlk hazretleri karsnda istencini kabul ettirmeye yetenekli klmaya zorluyor. Ve bu an da, halk yn kent ve tarm iileri ile kyller bir isten sahibi olur olmaz gelir. Bu noktada, hanedan ordusu halk ordusu durumuna dnr, makine grev yapmay kabul etmez; militarizm kendi z gelime diyalektii ile lr. 1848 burjuva demokrasisinin burjuva olduu ve proleter olmad iin gerekletirmedii eyi alan ynlara ierii kendi snf durumlarna karlk den bir isten verme iini, sosyalizm kukusuz baaracaktr. Ve bu, militarizmin ve onunla birlikte btn srekli ordularn iten paralanmas anlamna gelir. te modem piyade tarihimizin derslerinden biri, bu. Bizi yeniden bay Dhringe gtren ikincisi ise, ordularn tm rgtlenmesinin ve sava ynteminin ve sonu olarak utku ve bozgunun, insan ve silahlanma elerinin maddesel, yani ekonomik koullarna, yani nfus ve tekniin nitelik ve niceliine bal bulunduudur. Avc kollar biiminde savamay, ancak Amerikallar gibi avc bir halk yeniden bulgulayabilirdi, ve eer onlar avc idiyseler, bu salt ekonomik nedenlerden tr byle idi; tpk imdi eski eyaletlerin
194
ayn Yankeelerinin, salt ekonomik nedenlerden tr, artk balta girmemi ormanlarda deil ama buna karlk ynlarn kullanlmasn orada da ok ileri gtrdkleri borsa oyunu (speklasyon) alannda geliigzel silah atan kyller, sanayiciler, denizciler ve tccarlar durumuna dnm bulunmalar gibi. Yn ordularn, kendisi iin arptklar mutlakyetiliin askersel imgeleri olan eski kat saflarn zerlerinde [sayfa 257] paralandklar zgr hareket biimleriyle ayn zamanda, ancak burjuvaziyi ve zellikle kyly ekonomik bakmdan kurtaran .ransz devrimi gibi bir devrim bulabilirdi. Ve teknik ilerlemelerin askersel alanda uygulanabilir olduklar ve uygulandklar andan balayarak sava ynteminde ve stelik ou kez ordu komutanlnn isteine kar, vakit geirmeden ve hemen hemen zorla deiiklikleri, hatta altst olular nasl zorunlu kldklarn, rnekleriyle grdk. Ayrca sava gdmnn retkenlik ile cephe ve cephe gerisindeki ulatrma aralarna ne denli bal olduunu bay Dhringe daha bugnden aklamaya yetenekli olmayan iyi bir astsubay da yoktur. Ksacas her yerde ve her zaman, zorun onu kazanmazsa zor olmaktan kt utkuyu kazanmasna yardm eden ey, ekonomik gcn koullar ve aralardr ve askerlik zanaatn, bay Dhringin ilkelerine gre, kart grten hareketle dzeltmek isteyecek kimse, sopadan baka bir rn elde edemez. * Eer imdi karadan denize geersek, yalnzca son yirmi yl bize bambaka bir nemde bir altst olu daha sunar. Krm savann sava gemisi daha ok yelken ile hareket eden ve ancak gsz bir yardmc buhar makinesi bulunan, iki ya da tahta gverteli, 60-100 topla donatlm bir gemiydi. Bu gemi, zellikle, 50 kiloluk 50 kental eken 32lik toplar ve yalnzca 95 kental eken birka 68lik top tayordu. Savan sonuna doru ortaya ar, hemen hemen hareketsiz ama o zamanki topuluk iin di geirilmez devler, zrhl yzen bataryalar kt. Az sonra, elik zrh sava gemilerine de aktarld; balangta henz ince, drt parmaklk (pouce) bir kalnlk o zaman son derece ar bir zrhlama saylyordu. Ama topuluun gelimesi, az zamanda zrhlamay geti; birbiri arkasna
* Prusya genelkurmaynda bu da ok iyi bilinir. Genelkurmayda yzba bay Max Jhns bir bilimsel konferansta: Sava ilerinin temeli, hereyden nce, genel olarak halklarn ekonomik yaam biimidir. der. (Klnische Zeitung, 20 Nisan 1876, s. 3.) [.. E.]
195
kullanlan her zrhlama kalnl iin, onu [sayfa 258] kolayca delen daha ar yeni bir top bulundu. Bugn, bir yandan 10, 12, 14, 24 parmak kalnlklara (talya ayak kalnlnda zrhl bir gemi yaptracak), te yandan namlular 25, 35, 80 ve hatta 100 ton (20 kentallik) eken ve 150, 200, 700 ve 1.000 kiloluk mermileri daha nce grlmemi uzaklklara atan yivli toplara gelmi bulunuyoruz. Bugnn sava gemisi, 6.00-8.000 beygirlik bir g ile 8.0009.000 ton eken, dnerkule ve 4 ya da en ok 6 ar toplu, su kesimi izgisi altnda dman gemilerini batrmaya ynelik bir mahmuz biiminde uzanan bir pruva ile zrhl uskurlu dev gibi bir buharl gemidir; bu, zerinde buharn yalnzca hzl hareket iini deil ama plotaj, papa manevras, kulelerin dn, toplarn nian alma ve doldurulmas, suyun pompalanmas, kendileri de ksmen buharla hareket eden filikalarn denize indirilip karlmas vb. ilerini de gerekletirdii, tek bir dev makinedir. Ve zrhlama ile top atlarnn etkililii arasndaki yar sonuna ermi olmaktan ylesine uzaktr ki bugn bir gemi, hemen hemen genel bir biimde, artk kendisinden beklenene yant vermiyor ve daha denize indirilmeden eskiyor. Modern sava gemisi, byk sanayinin yalnzca bir rn deil ama ayn zamanda onun bir rnei, ne var ki her eyden nce para israf reten yzen bir fabrikadr. Byk sanayinin en gelimi olduu lke, hemen hemen bu gemilerin yapm tekelini elinde tutar. Btn Trk zrhllar, hemen btn Rus zrhllar, Alman zrhllarnn ou ngilterede yaplr; kullanm ne olursa olsun elik zrh plakalar, hemen yalnzca Sheffieldde imal edilir; Avrupa nn en ar toplarn saklamaya yetenekli metalurjik iletmeden ikisi (Woolwich ile Elswick) ngilterenin, ncs de (Krupp) Almanyann maldr. Bay Dhringe gre ekonomik durumun belirleyici nedeni olan dolaysz siyasal zorun, tersine, ekonomik duruma nasl tamamen baml bulunduu; deniz zerindeki zor aletinin, sava gemisinin, yalnz retimin deil ama kullanlmasnn da nasl modern byk sanayinin bir kolu durumuna geldii, burada en elle tutulur bir biimde grlyor. Ve bu durumdan zorun ta kendisi denli, yani imdi [sayfa 259] bir gemiye sahip olmak iin vaktiyle btn bir kk filo iin harcadnca para harcayan ve bu pahal gemilerin daha denize inmeden eskimi, yani deerden dm olmasna katlanmas gereken ve ekonomik durum adamnn, mhendisin, imdi gemide dolaysz zor adamndan, kaptandan ok daha
196
nemli olmasna kukusuz tpk bay Dhring gibi can sklan zorun kendisi, yani devlet denli bozulan kimse yoktur. Bizim ise tersine, zrh ile top arasndaki bu yarmada sava gemisinin ar inceliin doruuna dein yetkinletiini, bu durumun ise onu ok pahal olduu denli sava iin de elverisiz bir duruma getirdiini* ve bu savamn deniz sava alanna dek tm teki tarihsel olaylar gibi militarizmin de kendi z gelime sonular yznden batp gidecei yolundaki hareketin o i yasalarn, o diyalektik yasalar aa vurduunu grmekle honutsuzluk duymamz iin hibir neden yoktur. yleyse ilk enin nce dolayl bir ekonomik gte deil, dolaysz siyasal zorda aranmas gerektiinin hi de doru olmadn burada da aka gryoruz. Tersine. Zorun kendisinde ilk e olarak ne grnr? Ekonomik g, byk sanayinin g aralarna sahip olma olgusu. Deniz zerinde, modern sava gemilerine dayanan siyasal zor, kendini dolaysz olarak deil, ama ekonomik g, metalrjinin yksek geliimi, usta teknisyenler zerindeki yetke ve verimli kmr ocaklar dolaymna bal olarak gsterir. Ama btn bunlar neye yarar? Gelecek deniz savanda bakomutanlk bay Dhringe verilsin ve o, btn ekonomik durumun klesi zrhl filolar, ne torpil ne de baka patlayclar kullanarak, ama yalnzca kendi dolaysz zorunun etkisiyle ortadan kaldracaktr. [sayfa 260]
* Byk sanayinin deniz sava iin son rnnn, kendiliinden hareketli torpilin yetkinlemesi, bu sonucu gerekletirmeye ynelmi gibi grnyor: Bu koullarda en kk torpidobot, en gl zrhldan daha stn olacak. (Bu satrlarn 1878de yazld unutulmasn.) [..E.] ( Engelsin bu ayrac 1885te 3. baskya eklenmitir. -Ed.)
197
DRDNC BLM
ZOR TEORS
(SON)
DOA egemenliine genel olarak [!] ancak insan egemenlii sayesinde geilmi [geilmi bir egemenlik!] olmas, gerekte ok nemli bir zelliktir. Toprak mlkiyetinin geni alanlar zerinde deerlendirilmesi, nce insan bir klelik ya da toprak klelii biiminde kullatrlmakszn, hibir zaman ve hibir yerde gereklememitir. Nesneler zerinde ekonomik bir egemenlik kurulmasnn ilk koulu, insann insan zerindeki siyasal, toplumsal ve ekonomik egemenliidir. Yalnzca byk bir toprak sahibi fikrine bile, bu fikrinin iine ayn zamanda onun kleler, toprak kleleri ya da zgrlklerinden dolayl olarak yoksun insanlar zerindeki egemenliini de sokmakszn nasl varlabilirdi? Geni bir tarmsal iletme iin, kendisine olsa olsa ailesinin glerinin eklenebilecei bir birey gcnn ne nemi olabilmitir ve ne nemi olabilirdi? Topran ilenmesi ya da bu toprak zerinde [sayfa 261] ekonomik ege-
198
menliin bireyin doal glerini aan bir lde genilemesi, imdiye dein tarihte ancak toprak zerinde egemenlik kurulmasndan nce ya da onunla ayn zamanda, insann kullatrlmas gerekletirildii iin olanakl olmutur. Evrimin daha sonraki dnemlerinde bu kulluk yumuad. ... Yksek uygarlkl devletlerdeki gncel biimi, polis egemenlii tarafndan azok keyfe bal bir biimde ynetilen bir cretliliktir. Kendini topran geniletilmi egemenliinde ve [!] byk toprak mlkiyetinde gsteren o bugnk zenginlik trnn pratik olanakll, demek ki bu cretlilie dayanr. Doal olarak btn teki blm zenginlii trlerinin de tarihsel olarak benzer bir biimde aklanmalar gerekir ve insann dolayl bir biimde insana baml olmas olgusu, bugn en gelimi ekonomik durumlarn temel zelliini oluturan bu olgu, kendi bana deil ama yalnzca daha nce varolmu dolaysz bir kulluk ve dolaysz bir smrnn biraz deiiklie uram bir kalt olarak anlalp aklanabilir. Bay Dhring byle der. Tez: Doann (insan tarafndan) egemenlii, insann (insan tarafndan) egemenliine dayanr. Kant: Toprak mlkiyetinin geni alanlar zerinde deerlendirilmesi, her zaman ve her yerde yalnzca kleler aracyla gereklemitir. Kantn kant: Byk toprak sahibi, ailesi ile birlikte ve hi kle olmadan toprann ancak ok kk bir parasn ileyebileceine gre, klesiz byk toprak sahipleri nasl varolabilir? Sonu: nsann doay egemenlii altna almas bakmndan, nce insan egemenlik altna alma zorunda kaldn kantlamak iin bay Dhring, doay el abukluu ile geni alanlar zerinde toprak mlkiyetine eviriyor ve bu toprak mlkiyetini de bunun kimin mlk olduunu bilmeksizin! hemencecik bu kez doal olarak topran klesiz ileyemeyecek byk bir tarmcnn mlkiyeti durumuna dntryor. [sayfa 262] nce, doann egemenlii ile toprak mlkiyetinin deerlendirilmesi hi de ayn ey deil. Doann egemenlii sanayide, imdiye dein hava koullarna hkmedecek yerde ona boyun emek zorunda kalan tarmdakinden ok ama ok daha byk bir lde gerekletiriliyor. kincisi, eer toprak mlkiyetinin byk alanlar zerinde
199
deerlendirilmesi ile yetinirsek, o zaman nemli olan bu toprak mlkiyetinin kime ait olduunu bilmektir. Ve btn uygar halklar tarihinin banda, bay Dhringin bize burada kendisi tarafndan doal diyalektik* olarak adlandrlan allm hokkabazlklarndan biri ile gizlice sokuturuverdii byk toprak sahibini deil topran ortaklaa mlkiyeti ile airet ya da ky topluluklarn buluruz. Hindistandan rlandaya dein, byk alanlar zerindeki toprak mlkiyetinin iletilmesi, ister topran topluluk hesabna ortaklaa ekilmesi biimi altnda olsun, ister topluluk tarafndan orman ve otlaklarn srekli ortaklaa kullanm ile birlikte ailelere bir zaman iin verilmi bireysel tarmsal toprak paralar biimi altnda olsun, balangta bu airet ya da ky topluluklar tarafndan yaplmtr. Bay Dhringin btn bu eyler zerine hibir ey bilmemesi; yaptlarnn hepsinin a aan almalardan, Maurerin tm Alman hukukunun temeli olan Germen Marknn ilkel kuruluu zerindeki almalarndan olduu denli, zellikle Maurerden esinlenen ve Avrupa ve Asyann btn uygar halklarnda toprak mlkiyetinin ilkel ortakln tantlamaya ve eitli varlk ve bozulma biimlerini gstermeye ynelik, hacmi her gn daha da artan koca bir yazndan da tam bir bilgisizlikle dolu olmas, siyaset ve hukuk alanndaki en derine giden teknik irdelemeleri bakmndan bir kez daha zellik belirticidir. .ransz ve ngiliz hukuku alannda bay Dhring, ne denli byk olursa olsun, tm bilisizliini kendi bana edinmiti: bu bilisizliin daha da byk olduu Alman hukuku alannda baka trl davranmaz. niversite profesrlerinin [sayfa 263] snrl ufkuna kar ylesine fke duyan adam, bugn Alman hukuku alannda, olsa olsa profesrlerin bundan yirmi yl nce bulunduklar yerde bulunmaktadr. Eer bay Dhring toprak mlkiyetini byk alanlar zerinde iletmek iin toprak sahipleri ve klelerin zorunlu olduklarn ileri sryorsa, bu onun zgr yarat ve kuruntusundan baka bir ey deildir. Devlet ya da komnn topran sahibi olduu tm Douda, dillerde toprak sahibi terimi bile yoktur. Bu gerek zerine bay Dhring, Hindistanda toprak sahibi kim? sorusunu zmek iin kafalarn patlatm ve vaktiyle kendi kendine: gece bekisi kim?
* Dhring, Alman felsefesinin yolunu arm blmnn karmakark belirtileri ile her trl ortakl aka yadsmak iin, hegelci diyalektie kart olarak, kendi diyalektiini doal diye nitelendiriyordu. -Ed.
200
sorusunu sorduu zaman Reuss-Greiz-Schleitz-LobensteinEberswalde prensi Henri LXXIInin kazand baardan daha ounu kazanamam bulunan ngiliz hukukularndan t almaya gidebilir. Trkler Douya, fethetmi bulunduklar lkelere, bir tr tarmsal feodalizm sokanlarn ilki oldu. Daha kahramanlk andan balayarak Yunanistan, tarihe uzun bir bilinmeyen tarih-ncesinin apak rnnden baka bir ey olmayan zmreler biiminde bir bln ile girer; ama orada da toprak, her eyden nce bamsz kyller tarafndan iletilir; hanedan soylu ve prenslerinin byk yurtluklar istisna oluturur ve ayrca hemen az sonra da grnmez olurlar. talya, tarma, herkesten nce kyller tarafndan ald; ve Roma Cumhuriyetinin son zamanlarnda byk yurtluklar, latifundialar, kk toprak sahibi kyllerin ayaklarn kaydrd ve onlar klelerle deitirdii zaman, ayn zamanda tarmn yerine de hayvancl geirdi ve Pliniusun daha o zamandan bildii gibi talyay ykma gtrd (latifundia Italiam perdidere).* Ortaada, tm Avrupada egemen olan ekim, kyl ekimidir (zellikle ilenmemi topraklarn tarma almas srasnda); uratmz sorun bakmndan kyllerin feodal beylerden kimilerine ve hangilerine vergi deme zorunda olup olmadklarn bilmenin pek bir nemi yok. Elbenin dousundaki Slavlardan alnan topra eken, .rieslanddan, Aa [sayfa 264] Saksonyadan, .landrelardan ve Aa-Ren den gelme kolonlar, bu ii hibir zaman bir angarya biimi altnda deil, ama ok elverili kira oranlar ile ve zgr kyller olarak yaptlar. Kuzey Amerikada, lkenin ok byk bir blm ekime zgr kyllerin almas ile ald, oysa Gneyin byk toprak sahipleri, kleleri ve dizginsiz smrleri ile birlikte, topran gcn, artk amdan baka bir ey vermeyene dein tkettiler, yleki pamuk ekimi, gitgide Batya g etme zorunda kald. Avustralya ve Yeni Zelandada, ngiliz hkmetinin yapay olarak bir toprak soyluluu yaratmak iin giritii btn giriimler baarszla urad. Ksacas, topran Avrupada olduu gibi ilenmesini iklimin engelledii tropikal ve yar-tropikal koloniler dnda, doay egemenlii altna almak ve topra ekime amak iin klelerini ya da toprak klelerini kullanan byk toprak sahibi ortaya, imgeleme yetisinin saf bir yarats olarak kar. Tersine, ilkada ortaya gerekten kt
* Pline lancien, Histoire naturelle, kitap XVIII, 35. -Ed.
201
yerde, talyada olduu gibi, ilenmemi topraklar ekime amaz, ama kyller tarafndan alm ilenir topraklar otlak haline dntrr, koca koca lkeleri insansz brakr, ykar. Ancak yeniada, ancak nfus younluunun artmas toprak deerini ykselttikten ve zellikle tarm biliminin (agronomie) gelimesi kt topraklarn bile daha iyi bir kullanmn saladktan sonra, ancak o zamandan sonradr ki, byk toprak mlkiyeti, ilenmemi topraklarn ve otlaklarn ekime almasn byk lde katlmaya balad ve o da, ngilterede olduu denli Almanyada da, daha ok kyllerin ortak mlklerini alarak. Ayrca bu i karlksz da olmad. Byk toprak sahipleri, ngilterede ekime atklar her acre* komn topra iin, skoyada en azndan acre ilenmeye elverili topra koyun otla, hatta sonunda dpedz av alan durumuna dntrdler. Bizi burada, yalnzca bay Dhringin, byk toprak alanlarnn, yani eninde sonunda aa yukar btn uygarlatrlm topraklarn ekime almasnn, hibir zaman ve hibir [sayfa 265] yerde byk toprak sahipleri ile kleler olmadan geeklemedii yolundaki sav, ilk koulunun tarih zerine gerekten olaanst bir bilgisizlik olduunu grm bulunduumuz bu sav ilgilendiriyor. yleyse burada, ne eitli dnemlerde tamamen ya da ok byk bir blm bakmndan daha nce ekime alm bulunan toprak alanlarnn hangi lde kleler (Yunanistann en yksek gelime aamasnda olduu gibi) ya da toprak kleleri (ortaadan sonra derebeyi iftlikleri manses gibi) tarafndan ilenmi olduklar, ne de byk toprak sahiplerinin eitli alardaki toplumsal grevinin ne olduunu renme ile uraacak deiliz. Ve bay Dhring bize, bu en ok neye tmdengelimdeki hokkabazlklara m, yoksa tarihin arptlmasna m hayran olunmas gerektii bilinmeyen tabloyu sunduktan sonra, utkun bir havayla haykrr: Doal olarak btn teki blm zenginlii trleri de tarihsel olarak benzer bir biimde aklanr! Anlalan onu, rnein sermayenin douu zerine azndan tek bir sz karma glnden esirgeyen de bu. Eer bay Dhring, doann insan tarafndan egemenliinin ilk koulu olan o insann insan tarafndan egemenlii dncesi
* Acre. - Elliiki ar (1 ar = 100 metrekare) kadar olan eski bir yer l birimi. -.
202
ile, yalnzca genel olarak tm bugnk ekonomik durumumuzun, bugn tarm ve sanayi tarafndan eriilmi bulunan gelime dzeyinin, snf kartlklar biiminde, egemenlik ve klelik ilikileri biiminde oluan bir toplumsal tarihin sonucu olduunu sylemek istiyorsa, ok zaman nce, Komnist Manifestodan beri beylik bir dnce durumuna gelmi bir eyi sylyor. Asl sorun, snflarn ve egemenlik ilikilerinin douunu aklamaktr ve eer bay Dhringin bu i iin hibir zaman zordan baka bir szc yoksa, o zaman hep bataki noktada kalyoruz demektir. Yalnzca, her zaman, egemenlik altna alnanlar ve smrlenlerin, egemenlik altna alanlar ve smrenlerden ok daha kalabalk olduklar, yleyse gerek zorun bu sonuncularda bulunduu olgusu bile tm zor teorisinin fasaryaln ortaya koymak iin tek bana yeter. yleyse asl sorun hep egemenlik ve [sayfa 266] bamllk ilikilerini aklamaktr. Bunlar iki farkl yoldan domulardr. nsanlar ilk olarak hayvanlar dnyasndan dar anlamda nasl karlarsa, tarihe de yle girerler: Henz yar-hayvan, kaba, daha doa gleri karsnda gsz, henz kendi z glerinin cahili; yleyse hayvanlar denli yoksul ve ancak onlar kadar retken. O zaman varolu (yaama) koullarnda belli bir eitlik ve bundan tr de aile bakanlar iin bile, toplumsal konumda bir trl eitlik, hi deilse daha sonraki uygarlam halklarn doal tarmsal topluluklarnda devam eden bir toplumsal snflar yokluu egemen olur. Bu topluluklarn her birinde, batan beri, topluluun denetim altnda da olsa, korunmas bireylere den kimi ortak karlar vardr: Anlamazlklarn yarglanmas; yetkilerini aan bireylerin bastrlmas; zellikle scak lkelerde, sularn gzetimi; ensonu, koullarn ilkel ve yabanl nitelii sonucu, dinsel grevler. En eski Germen Marknda ve bugn Hindistanda gene de olduu gibi, bu trl grevlendirmeler, ilkel topluluklarda her zaman bulunur. Bu bireylerin, belli bir erklikle donatlm bulunduklar ve devlet erkliinin ncllerini temsil ettikleri kendiliinden anlalr. Yava yava retici gler byr; daha youn bir nfus, daha byk topluluklar biiminde kmelenmesi bir kez daha yeni bir iblmne, ortak karlar korumak ve kart karlara kar savunmak zere organlar kurulmasna neden olan eitli topluluklar arasnda, urada ortak, burada kart karlar yaratr. Daha o zaman-
203
dan tm grubun ortak karlarnn temsilcisi olarak ayr ayr her topluluk karsnda, hatta bazan onunla kartlk iinde, zel bir duruma sahip bulunan bu organlar, ya her eyin doaya gre olup bittii bir dnyada hemen hemen kendi bana kurulan bir grev kaltm ya da teki gruplarla atmalarn artmas lsnde bunlardan vazgemenin artan olanakszl sonucu, az zamanda daha byk bir zerklik kazanrlar. Toplum karsnda bu zerklie geile, toplumsal grevin zamanla toplum zerinde egemenlie nasl ykselebildii; durumun elverili olduu [sayfa 267] yerde, ilkel hizmetkarn yava yava nasl efendi durumuna dnt; bu efendinin, koullara gre, nasl olup da dou despot ya da satrap, Yunanllardaki hanedan, Kelt klan bakan vb. grnmn ald; bu dnm srasnda ne lde zor kulland; sonunda egemen bireylerin, egemen bir snf oluturmak zere nasl birletikleri, btn bunlar, burada inceleme gereksinmesini duymadmz sorunlardr. Burada nemli olan, yalnzca siyasal egemenliin temelinde toplumsal bir ilev bulunduunun ve siyasal egemenliin ancak kendisine verilen bu toplumsal ilevi yerine getirdii srece varln srdreceinin saptanmasdr. ran ya da Hindistanda ortaya kan ya da batan despotik iktidarlarn says ne olursa olsun, bunlarn herbiri, her eyden nce, o blgede her trl ekimin kendisine bal bulunduu vadilerin sulanmas iinin genel giriimcisi olduunu ok iyi biliyordu. Hindistanda bunu grmemek, aydn ngilizlere nasip oldu; sulama kanallarnn ve alavere havuzlarnn yklmasna seyirci kaldlar ve ensonu imdi, stste yinelenen alklarla, Hindistandaki egemenliklerine hi olmazsa ncellerinin egemenliine eit bir trellik vermeye yetenekli tek ii savsaklam bulunduklarn kefediyorlar. Ama bu snflar olumasnn yansra, bir baka snf olumas daha ortaya kyordu. Tarmsal aile iindeki doal iblm, belirli bir gnen dzeyinde, aileye bir ya da birok yabanc emek-gc sokulmasna olanak verdi. Bu durum, zellikle, topran eski ortaklaa mlkiyetinin hanidir yklm ya da en azndan eski ortaklaa ekimin yerini, toprak paralarnn aileler tarafndan, srayla, bireysel ekiminin alm bulunduu lkelerde grld. retim, insan emekgcnn artk kendi yaln bakm iin zorunlu olandan ounu retebilecei derecede gelimiti; daha ok emek-gc geindirme arac, daha ok bu gleri altrma arac vard: emek-gc bir
204
deer kazand. Ama iinde yaanlan topluluk ve bu topluluun bir paras olduu birlik, kullanmaya hazr artk (fazla) bir emek-gc salamyordu. Buna karlk, bu emek-glerini sava salyordu ve sava, yanyana bir ok [sayfa 268] topluluk gruplarnn zamanda varl kadar eski bir eydi. O zamana kadar, sava tutsaklarnn ne ie yarayaca bilinmiyor, bunun sonucu onlar dpedz ldrlyorlard; daha da eski bir tarihte, onlar yiyorlard. Ama artk eriilmi bulunulan ekonomik durum dzeyinde, bu sava tutsaklar bir deer kazanyorlard; bunun sonucu yaamlar baland ve emeklerinden yararlanld. Zor, ite bylece, ekonomik durumu egemenlik altna alacak yerde, tersine, zorla ekonomik durumun hizmetine kouldu. Klelik bulunmutu. Klelik, ksa zamanda, gelimesi eski topluluu aan btn halklarda egemen retim biimi, ama ayn zamanda, bu halklarn balca k nedenlerinden de biri durumuna geldi. Tarm ile sanayi arasnda olduka geni ldeki bir iblmn ve sonradan, eski dnyann doruunu, hellnismei olanakl klan tek ey, klelik oldu. Klelik olmasayd, Yunan devleti, Yunan sanat ve bilimi olmazd; klelik olmasayd, Roma mparatorluu olmazd. Ne var ki, hellnisme ve Roma mparatorluu temeli olmasayd, modern Avrupa da olmazd. Bizim tm ekonomik, siyasal ve entelektel evrimimizin, kleliin genel olarak kabul edilmi bulunduu lde zorunlu da olduu bir durumu nkoul olarak kotuunu hibir zaman unutmamalyz. Bu anlamda, yle diyebiliriz: Eski klelik olmasayd, modern sosyalizm olmazd. Klelik ve ona benzer baka eylere kar genel formllerle savaa girimek ve bylesine bir alaklk zerine yksek bir ahlak fkesi yadrmak, pek para etmez. Ne yazk ki byle yapmakla, herkesin bildii bir eyden, yani bu eski kurumlarn artk bizim bugnk koullarmza ve bu koullarn bizde belirledii duygulara uygun dmediinden baka hibir ey anlatlm olmaz. Ama bu da bize, bu kurumlarn dou biimi, varlk nedenleri ve tarihte oynadklar rol zerine hibir ey retmez. Ve eer bu sorun zerine eilirsek, bu ne denli eliik ve ne denli aykr grnrse grnsn, o zamanki koullar iinde kleliin ortaya knn byk bir ilerleme olduunu sylemek zorunda kalrz. nsanln hayvandan balad ve barbarlktan kurtulmak iin, barbar, [sayfa 269] hemen hemen hayvansal aralara gereksinme duyduu saptanm bir gerektir. Eski topluluklar varlklarn srdrdkleri her yerde,
205
Hindistandan Rusyaya dein, binlerce yldan beri en kaba devlet biiminin, Dou despotluunun temellerini olutururlar. Ancak bu topluluklarn dald yerlerdedir ki, halklar kendilerini gemilerdir ve ilk ekonomik ilerlemeleri de, retimin kle emei aracyla artmas ve gelimesi olmutur. Sorun aktr: insan emei henz zorunlu yaama aralar tesinde ancak ok az bir artk salayacak denli retken olduu srece, retici glerin art, alveriin yaygnlamas, devletin ve hukukun gelimesi, sanat ve bilimin kuruluu, ancak ve ancak, ister istemez yaln kol emei salayan ynlar ile kendini almann, ticaretin, devlet ilerinin ynetimine, daha sonra da sanat ve bilim uralarna vermi az saydaki ayrcalkl arasndaki byk iblm temeline dayanacak, glendirilmi bir iblm sayesinde olanaklyd. Bu iblmnn en yaln, en doal biimi de, kleliin ta kendisi idi. Eski dnyann, zellikle Yunan dnyasnn nertileri (antcdents) nedeniyle, snf kartlklar zerine kurulu bir toplumun ileriye doru gidii ancak klelik biimi altnda gerekleebilirdi. Hatta kleler iin bile bu bir ilerleme oldu; kleler ynnn iinden kt sava tutsaklar hi deilse imdi yaamlarn kurtaryorlard, oysa eskiden onlar ldryorlar ve daha da eskiden kebap yapyorlard. Bu vesile ile unu da ekleyelim ki bugne dein, smren ve smrlen, egemen ve ezilen snflar arasndaki btn tarihsel elikiler, aklanmalarn, insan emeinin bu grece azgelimi retkenliinde bulurlar. Gerekten alan nfus, gerekli-emei ile kendisine artk toplumun ortak ilerine emein ynetilmesi, devlet ileri, hukuksal sorunlar, sanat, bilim vb. bakmak iin zaman kalmayacak denli ok uramak zorunda kald srece, her zaman bu ilere bakabilecek, edimsel almadan kurtulmu zel bir snf gerekti; ama bu dunum, o snf, kendi yararna emeki ynlara gitgide daha ar bir alma yk yklemekten de alkoymad. Yalnzca retici glerin byk sanayi tarafndan ulalan [sayfa 270] son derece byk art, almann toplumun istisnasz btn yeleri arasnda datlmasn ve bylece herkesin alma zamannn, herkese toplumun genel ilerine pratik olduu denli teorik tm ilere katlmak iin yeterince zaman kalacak biimde snrlandrlmasn salar. Demek ki her trl egemen ve smrc snf, ancak imdi gereksiz, hatta toplumsal gelime iin engel durumuna gelmitir ve dolaysz zor kullanmakta ne denli usta olursa
206
olsun, ancak imdi acmaszca ortadan kaldrlacaktr. Buna gre eer bay Dhring, hellnismee klelik zerine kurulu olduu iin burun kvrrsa, Yunanllar buhar makineleri ve elektrikli telgraflar olmamakla knamakta hakl olaca denli hakl olur. Ve eer bizim modern cretlilik bamllmzn kleliin biraz deimi ve yumuam bir kalntsndan baka bir ey olmadn ve kendi bana (yani modern toplumun ekonomik yasalar tarafndan) aklanmadn ileri srerse, bu, ya klelik gibi cretliliin de bamllk ve snf egemenlii biimlerinden biri olduu anlamna gelir, ki bunu bilmeyen ocuk yoktur, ya da yanltr. nk o zaman biz, cretliliin yenilmi dmanlarn kullanlmasnn, imdi her yerde saptanan ilkel yamyamln yumuatlm bir biimi olarak aklanabileceini sylemekte de bir o denli hakl oluyorduk. yleyse zorun tarihte ekonomik evrim karsnda oynad rol aktr. lkin her siyasal zor, nce toplumsal nitelikte ekonomik bir greve dayanr ve ilkel topluluklarn dalmasnn toplum yelerini zel reticiler durumuna dntrd, yani onlar ortak toplumsal grevlerin yneticilerine daha da yabanc kld lde artar. kinci olarak, toplumdan bamsz klndktan, hizmetkar durumundan efendi durumuna geldikten sonra siyasal zor, iki ynde etkili olabilir. Ya normal ekonomik evrim ynnde; bu durumda, ikisi arasnda bir atma yoktur, ekonomik evrim hzlanr. Ya da zor, ekonomik evrime kar kar ve bu durumda, birka istisna dnda, ekonomik evrim karsnda her zaman yenik der. Bu birka istisna, en barbar fatihlerin bir lke [sayfa 271] halknn kkn kazdklar ya da kovduklar ve ne yapacaklarn bilemedikleri retici gleri krp geirdikleri ya da yitip gitmelerine gz yumduklar yaltk fetih olaylardr. Hristiyanlar, Mariplilerin yksek derecede gelimi tarm ve bahvanlklarnn dayand sulama yaptlarnn byk blm bakmndan, Marip spanyasnda byle yaptlar. Daha kaba bir halk tarafndan her fetih, aka ekonomik gelimeyi sarsar ve birok retici gc ortadan kaldrr. Ama srekli fetih olaylarnn byk bir ounluunda, daha kaba olan fatih, fetihten kt biimiyle, daha yksek ekonomik duruma uymaya zorlanr; fethedilen halk tarafndan zmlenir ve ok kez, onun dilini bile benimsemek zorunda kalr. Ama bir lkede fetih olaylar bir yana braklrsa devletin i zorunun, imdiye dein hemen her siyasal iktidar bakmndan belirli bir aamada olduu gibi, lkenin
207
ekonomik evrimi ile atma durumuna girdii bir yerde, savam her zaman siyasal iktidarn yklmas ile sonulanr. Ekonomik evrim, istisnasz ve acmasz kendi yolunu aar, daha nce bunun en arpclarndan son rneini vermitik: Byk .ransz devrimi. Eer bay Dhringin retisine gre, belirli bir lkenin ekonomik durumu ve onunla birlikte ekonomik dzeni yalnzca siyasal zora bal olsayd, 1848den sonra .riedrich Wilhelm IVn, grkemli ordusuna* karn, lkesinde ortaa loncalarn ve teki romantik dknlklerini, o sralarda gelimekte bulunan demiryollar, buhar makineleri ve byk sanayi zerine alamay neden baaramad; ya da daha da gl olan Rusya mparatorunun, Bat Avrupa ekonomik durumundan durmadan dn almakszn, yalnzca borlarn demekte deil ama kendi zorunu ayakta tutmakta bile neden yeteneksiz kald hi mi hi anlalamazd. Bay Dhring iin zor, mutlak ktlktr, ilk zor eylemi, onun iin ilk gnahtr; btn aklamas, imdiye dein btn tarihin ilk gnah tarafndan bylece pisletirilme biimi [sayfa 272] zerine, btn doal ve toplumsal yasalarn zor tarafndan, bu iblise g tarafndan rezilce bozulmas zerine bitmez tkenmez bir yaknmadr. Ama zor, tarihte baka bir rol, devrimci bir rol de oynarm; Marksn szlerine gre, barnda yeni bir toplum tayan her eski toplumun ebesiymi; toplumsal hareketin, sayesinde donmu ve lm siyasal biimleri alttetii ve paralad aletmi, btn bunlardan bay Dhringde tek sz bile yok. Ekonomik smr rejimini devirmek iin, zorun belki de ne yazk ki! zorunlu olacan, iekmeler ve inlemeler iinde kabul eder. nk her zor kullanm, onu kullanann ahlakn bozar. Ve bu, her utkun devrimin sonucu olan yksek bir ahlaksal ve entelektel gelime karsnda ileri srlr! Hem de, halka belki de zorla kabul ettirilecek zorlu bir atmann, hi deilse Otuz Yl Sava utancndan sonra ulusal bilince ilemi bulunan klelik ruhunun kkn kazma stnlne sahip bulunduu Almanyada ileri srlr! Hem de bu snk, tatsz ve gsz vaiz anlay, kendini tarihin grd en devrimci partiye zorla kabul ettirmek ister! [sayfa 273]
* .riedrich Wilhelm IV tarafndan, 1 Ocak 1849 gn Prusya ordusuna gnderdii kutlama mesajnda kullanlan deyim. -Ed.
208
DEER TEORS
BENC BLM
BUNDAN yz yl kadar nce Leipzigde, bu yzyln bana kadar otuz ksur kez baslan, otoriteler, vaizler ve her trl insanseverler tarafndan kentte ve krlarda yaylan, datlan ve ilkokullara herkese okuma kitab olarak salk verilen bir kitap yaymlanyordu. Bu kitap, Rochowun ocuklarn Dostu adl kitaplyd. Kitapta gzetilen ama, kyl ve zanaat ocuklarn yaamdaki ilevleri ve toplum ve devletteki byklerine kar devleri zerine bilgi sahibi etmek, ayn zamanda onlara kara ekmek ve patates, angarya, dk cretler, baba daya ve yaamn ayn cinsten br ho eyleri ile birlikte, dnyadaki yazglar iin kurtarc bir honutluk alamak ve btn bunlar o sralar gzde olan aydnlanma a fikirleri aracyla yapmakt. Bu amala kent ve kr genliine, doann insan, yaamn ve zevklerini alma ile kazanmaya zorlayan dzenin ne denli bilgece olduu [sayfa 274] ve bunun sonucu kyl ve
209
zanaatnn, zengin sefih gibi mide ars, safra tkankl ve peklikten a ekmek ve en sekin yemekleri bile istemeye istemeye yemek yerine, yemeklerini alnlarnn teri ile tatlandrmalarna izin verildii iin kendilerini ne denli mutlu saymalar gerektii gsteriliyordu. bay Dhring, bize, Derslerinin 14. ve daha sonraki sayfalarnda en yeni ekonomi politiin kesenkes temel esi olarak yal Roshowun kendi zamanndaki Saksonya kk kylleri iin yeterince iyi bulduu ayn beylik dnceleri sunar. nsan gereksinmelerinin, insan gereksinmeleri olarak kendi doal yasalar vardr ve artlar bakmndan, bir zaman iin ardndan ibulants, yaamdan bkknlk, gten dme, toplumsal sararp solma ve sonunda kurtarc bir yok olma gelinceye dein, ancak doaya ve aykr bir biimde alabilen snrlar iine kapatlmlardr. ... Hibir ciddi erei olmayan salt elenceden ibaret bir oyun ksa zamanda bir bkknlk durumuna, ya da ayn anlama gelmek zere, tm duyma yetisinin ypranmasna gtrr. Bunun sonucu herhangi bir biim altndaki gerek emek, salkl kiiliklerin doal toplumsal yasasdr. ... Eer igdler ve gereksinmeler bir kar g ile dengelenmezlerse, tarihsel ykselme durumundaki bir yaamdan sz edilebilmesi yle dursun, ancak ocuka bir yaam getirebilirler. Bunlar eer kolayca ve tamamen doyrulurlarsa, hemen tkenir ve arkalarnda bu gereksinmelerin yinelenmesine dein sren canskc aralar biiminde bo bir yaamdan baka bir ey brakmazlar... yleyse, her bakmdan, igd ve tutkularn kullanlmasnn ekonomik bir engel zerinde kazanlm bir utkuya bal olmas, d doal dzenin ve insann i doasnn kurtarc temel bir yasasdr. ... Grld gibi, saygdeer Roshowun en tatsz yavanlklar bay Dhringde ve stelik gerekten eletirel ve sistematik tek sosyaliter sistemin en derin temeli biimi altnda, yznc yldnmlerinin jbilesini kutlamaktadrlar. Temeller bu biimde atldktan sonra, bay Dhring yapsna [sayfa 275] devam edebilir. Matematik yntemi uygulayarak, bize nce Eukleides yntemi uyarnca bir dizi tanmlama verir. Bu yntem, bay Dhring tanmlamalarn, bu tanmlamalar tantlamaya yarayacaklar eyi nceden azbuuk ierecek biimde hazrlayabildii iin ve hazrlayabildii lde, ok elverili bir yntemdir. Bylece nce, imdiye dein ekonomi politiin ynetici kavramna zengin-
210
lik dendiini ve zenginliin, evrensel tarihte imdiye dein gerekten anlald ve egemenliini gelitirmi bulunduu biimiyle, insanlarn ve eylerin zerinde ekonomik g olduunu reniyoruz. kili yanl. lkin, eski airet ya da ky topluluklarnn zenginlii, hi de insanlar zerinde bir egemenlik deildi. Ve ikincisi, hatta snf elikileri iinde gelien toplumlarda bile, zenginlik, insanlar zerinde bir egemenlik ierdii lde, her eyden nce ve hemen hemen yalnzca eyler zerinde egemenlik gereince ve eyler zerinde egemenlik aracyla insanlar zerinde bir egemenliktir. Klelerin ele geirilmesi ile altrlmasnn iki ayr faaliyet kolu olduu ok eski zamanlardan beri, kle emei smrcleri, kle satn alma, insanlar zerindeki egemenlii eyler zerindeki, klenin geim ve alma aralarnn alm fiyat zerindeki egemenlik aracyla elde etme zorunda kalmlardr. Btn ortaada, byk toprak mlkiyeti, feodal soyluluun haral ve angaryac kyller zerinde elkoyabilmesinin nkouludur. Ve bugn bile zenginliin, insan zerinde sadece sahip bulunduu eyler aracyla egemenlik kurduunu alt yandaki bir ocuk bilir. Ama bay Dhring, bu yanl tanmlamay neden imal etmek, imdiye dein btn snfl toplumlarda kurulmu bulunan gerek balanty neden koparmak zorunda kalr? Zenginlii iktisadi alandan ahlk alanna srklemek iin. Nesneler zerinde egemenlik, bu ok iyi; ama insanlar zerinde egemenlik, ite ktlk; ve bay Dhring, insanlar zerindeki [sayfa 276] egemenlii eyler zerindeki egemenlik aracyla aklamay kendi kendine yasaklad iin, kendini yeniden bir gzpeklik giriimine kaptrabilir, ve insanlar zerindeki egemenlii o sevgili zoru ile aklayabilir. nsanlarn egemeni olarak zenginlik, hrszlktr, ve ite, bir kez daha, Proudhonun eski nakaratnn arlatrlm bir basksna gelmi bulunuyoruz: Mlkiyet, hrszlktr. Byle yapmakla, zenginlii uygun bir biimde retim ve blmn iki balca gr as altna getirmi olduk: eyler zerinde egemenlik olarak zenginlik, retim zenginlii, iyi yan; insanlar zerinde egemenlik olarak, gnmze kadar olmu olduu gibi blm zenginlii, kt yan, cehennemin dibine! Bu, imdiki koullara uygulannca, u sonucu verir: Kapitalist retim biimi ok iyidir ve kalabilir, ama kapitalist blm biimi metelik etmez ve onu ortadan kaldrmak gerekir. Sadece retim ile blm ara-
211
sndaki balanty bile kavram olmakszn iktisat yapld zaman, ite bylesi bir budalala varlr. Zenginlikten sonra, deer yle tanmlanr: Deer, nesnelerin ve ekonomik ykmllklerin ticarette sahip olduklar rayitir. Bu rayi (cours), fiyata ya da herhangi baka bir edeer ada, rnein crete karlk der. Baka bir deyile, deer, fiyattr. Ya da daha dorusu, bay Dhringe hakszlk etmemek ve tanmlamasnn samaln kendi z szleriyle gstermeye almak iin: deer, fiyatlardr. nk 19. sayfada yle der: Deer ve onu para olarak ifade eden fiyatlar; bylece o, ayn deerin ok eitli fiyatlar olduunu ve bir o kadar eitli deerlere sahip bulunduunu kendisi saptar. Eer Hegel, ok nce lm olmasayd, kendini asard! Ne kadar fiyat varsa o kadar birbirinden farkl deerler olan bir deeri, o tm tanrbilimiyle birlikte, dnyada kavrayamazd. .iyat ile deer arasnda, birinin para ile ifade edilmi ve brnn ifade edilmemi olmas dnda, bakaca bir ayrm grmediini aklayarak, iktisad yeni, daha derin temeller zerinde kurmaya balamak iin, gerekten, bir kez daha, bay Dhringin kendine besledii gvene sahip olmak gerekir. Ama gene de deerin ne olduunu ve hele neye gre belirlendiini hl bilmiyoruz. yleyse bay Dhringin baka [sayfa 277] aklamalar yapmas gerekiyor. Tamamen genel bir biimde, deer ve onu para olarak ifade eden fiyatlarn dayand temel karlatrma ve deer bime yasas, deer kavramna sadece ikinci bir e getiren blm bir yana braklrsa, nce salt retim alannda bulunur. Doal koullardaki farklln nesneler elde etmeye ynelen abalar karsna kard ve onlar aracyla iktisadi glerin azok byk harcanlarna zorlad azok byk engeller de ... azok byk deeri belirler [ve bu deer] doann ve koullarn, eylerin elde edilmesine kar kardklar diren [aracyla llr]. ... Kendi z gcmz onlara [eylere] sokmu bulunduumuz oran, genel olarak deerin varlnn ve bunun zel bir byklnn dorudan doruya kesin nedenidir. Btn bunlarn bir anlam olduu lde, bu, u anlama gelir: bir emek rnnn deeri, onun retimi iin gerekli-emek zaman ile belirlenir, ve biz de, bunu, hatta bay Dhringsiz bile,
212
uzun zamandan beri biliyorduk. Gerei aka anlatacak yerde, ille de onu bir bilmece havas verecek biimde bozacak. Birinin gcn bir ey iine soktuu oran (o tumturakl anlatm biimini korumak gerekirse), deerin ve deer byklnn dorudan doruya kesin nedenidir demek dpedz yanltr. nemli olan, ilkin gcn neyin iine sokulduu, ikinci olarak da, nasl sokulduudur. Eer adamn biri, bakas iin hi bir kullanm-deeri olmayan bir nesne yaparsa, tm gc bir atomluk bile deer yaratmaz; ve bir makinenin yirmi kez daha ucuza yapt bir nesneyi elde yapmakta direnirse, o nesneye katt gcn 19/20si, ne genel olarak deer retir, ne de zel bir deer bykl. Ayrca, olumlu rnler meydana getiren retken emei, salt bir direncin stesinden gelme olumsuz eylemi durumuna dntrmek, sorunu tamamen arptmaktr. O zaman bir gmlek elde etmek iin aa yukar yle davranmamz gerekir: nce, pamuk tohumunun ekilmeye ve bymeye kar direncinin; sonra, olgun pamuun toplanmaya, balyalanmaya ve sevkedilmeye kar direncinin; daha sonra almaya, [sayfa 278] taranmaya ve erilmeye kar direncinin; ayrca, ipliin dokunmaya, dokumann kastarlamaya ve dikilmeye, ve son olarak, hazr gmlein giyilmeye kar direncinin stesinden geliriz. Her eyi tersine eviren ters bir kafaya tanklk eden bu ocukluk ne iin? Diren aracyla, gerek deer olan, ama imdiye dein sadece ideal olarak kalan retim deerinden, tarihte gnmze kadar tek geerli olan zorun bozmu bulunduu blm deerine varmak iin. Doann gsterdii diren dnda ... salt toplumsal, bir baka engel daha var. ... nsanlar ile doa arasnda bir g, yolu keser, ve bu g bir kez daha insandr. Tekil ve tek bana dnlm insan, doa karsnda zgrdr. ... Elde kl, doaya ve kaynaklarna giri yollarn tutan ve geie izin vermek iin hangi biim altnda olursa olsun bir fiyat isteyen ikinci bir adam dndmz anda, durum bir baka grn kazanr. Bu ikinci adam, ... brn, deyim yerindeyse, haraca keser ve bylece, sonunda, istek duyulan nesne deerinin, elde edilmesi ya da retimine kar bu siyasal ve toplumsal engel olmad zaman olacandan daha byk olmasna neden olur. ... eylerin bu yapay olarak ykseltilmi bedelinin ald, zel biimler son derece eitlidir, ve emek bedelinin buna uygun
213
bir dnde doal karln bulur. ... yleyse deeri a priori bir biimde, szcn gerek anlamnda bir edeer olarak, yani bir u kadar eder ya da edim ve kar-edimin eitlii ilkesine uygun bir deiim ilikisi olarak dnmek istemek bir kuruntu, bir yanlgdr. Tersine, ierdii en genel deer bime etmeninin, blm zorlamasna dayanan bedelin zel biimi ile rtmediini grmek, gerek bir deer teorisinin gstergesi olacaktr. Bu biim, toplumsal dzenle birlikte deiir, oysa asl iktisadi deer, doa karsnda llen bir retim deerinden baka bir ey olamaz ve bunun sonucu, ancak ve ancak sadece doal ve teknik nitelikteki retim engelleri ile birlikte deiir. Demek ki, bir eyin, pratik olarak yrrlkte bulunan deeri, bay Dhringe gre, iki blmden bileir: nce ierdii [sayfa 279] emek ve sonra da elde kl zorla koparlan ek hara. Baka bir deyile, bugn geerlikte olan deer bir tekel fiyatdr. Ne var ki, deer teorisine gre, eer btn metalarn byle bir tekel fiyat varsa, o zaman sadece iki yol olanakldr. Ya herkes satc olarak kazandn alc olarak yitirir; fiyatlar saymaca deer olarak geri deiir, ama gerekte, karlkl ilikilerinde, eit kalrlar; her ey eski durumunda kalr, ve nl blm deeri bir kuruntudan baka bir ey deildir. Ya da szde ek haralar gerek bir deer tutarn, yani deer reticisi alan snf tarafndan retilen, ama tekelciler snf tarafndan elkonulan gerek bir deer tutarn temsil ederler; ve o zaman, bu deer tutar dpedz denmemi emekten bileir; bu durumda, klc elinde adama karn, szde ek haralara ve blm deerine karn, dnp dolap... marksist art-deer teorisine gelmi oluruz. Gene de nl blm deeri zerine birka rnek arayalm. 135 ve daha sonraki sayfalarda yle denir: Bireysel rekabet gereince fiyat olumasn, iktisadi blm ve karlkl bir hara vergilendirmesinin bir biimi olarak da dnmek gerekir. ... Zorunlu bir meta stokunun birdenbire byk lde azaldn dnelim, bunun sonucu satc ynnde oransz bir smr gc meydana gelir. ... Bu gcn artnn hangi yksek dzeye eriebilecei, zellikle zorunlu maddeler biimindeki azk salamann hayli uzun bir zaman iin kesilmi bulunduu anormal durumlar aracyla grlr... vb.. Ayrca, ilerin normal aknda bile, fiyatlarn keyfi bir artn
214
salayan edimsel (fiili) tekeller de olabilir, rnein demiryollar, kentlere su ve havagaz veren irketler vb. gibi. Bu trl tekelci smr frsatlarnn varl, eskiden beri bilinen bir eydir. Ama yeni olan ey, bu frsatlarn dourduu tekel fiyatlarnn istisnalar ve benzeri olmayan durumlar deil de, bugn deerlerin saptanma biiminin klasik rnekleri deerini kazanmaya aday olmalardr. Alk (zahire) maddelerinin fiyatlar nasl belirlenir? bay Dhring: azk salamann kesilmi bulunduu kuatlm bir kente [sayfa 280] gidin ve bilgi edinin! diye yant verir. Rekabet, pazar fiyatlarnn olumas zerinde nasl etkili olur? Size, tekele sorun, diye yant verecektir. te yandan, hatta bu tekellerde bile, kural olarak, onlarn arkasnda duran eli kll adam grlemez. Tersine: kuatlm kentlerde, eli kll adam, mevki komutan, eer devini yaparsa, tekele hemen son verme, ve eit bir biimde datmak zere tekelletirilmi stoklar zoralmla alma yolunu tutar. Bununla birlikte, kll adamlar, bir blm deeri retmeye giritikleri anda, kt ilerden ve para kaybndan baka bir rn devirmemilerdir. Hollandallar, Dou Hindistan ticaretini tekelletirerek, tekellerini ve ticaretlerini ykma gtrdler. imdiye dein gelip gemi en gl iki hkmet, Kuzey Amerika devrimci hkmeti ile .ransz Konvansiyonu, tavan fiyatlar saptama iddiasnda bulundular ve acnacak bir baarszla uradlar. u anda Rus hkmeti, durmadan deitirilebilir (konvertible) olmayan banknotlar kartarak, Rusyada drd kat ruble rayicini, durmadan Rusya zerine ekilmi polieler satn alarak, Londrada ykseltmek iin yllardan beri almaktadr. Birka yl iinde, bu kk oyun, ona, 60 milyon rubleye maloldu ve imdi ruble, markn stnde olacak yerde, iki markn altndadr. Eer klcn ekonomide bay Dhringin ona verdii byl gc varsa, neden hi bir hkmet uzun zaman kt paraya iyi parann blm deerini, ya da assignatlara* altnnkini zorla verdiremedi? Ve dnya pazar zerinde ba olarak komuta eden kl nerede? Ayrca, blm deerinin, bakalar tarafndan yaplm almann karlksz temellkn salayan bir baka ana biimi da. * Assignat. - .ransz Devrimi dneminde, ulusal emlak karl kartlan kat para. -
215
ha var: elde bulundurma (tasarruf) rant, yani toprak rant ve sermaye kazanc. imdilik, sadece nl blm deeri zerine rendiklerimizin hepsinin bu olduunu syleyebilmek iin, olguyu belirtmekle yetiniyoruz. Hepsi mi? Gene de hepsi deil. Dinleyelim: [sayfa 281] Bir retim deeri ile bir blm deeri kabul edilmesinde ortaya kan ikili gr asna karn, gene de, btn deerlerin kendisinden meydana geldikleri, ve btn deerlerin kendisiyle lldkleri nesne biimi altnda ortak bir ey temelde her zaman kalr. Dolaysz, doal l, g harcamas, ve en yaln biimde, szcn en kaba anlamyla insan gcdr. Bu sonuncusu, kendisi tarafndan bakm kendi payna belirli bir nicelikteki besinsel ve dirimsel glkler zerinde bir utkuyu temsil eden varolu zamanna indirgenir. Blm ya da temellk deeri, salt ve yalnz, sadece retilmemi eyleri istedii gibi kullanma gcnn varolduu yerde, ya da daha anlalr bir dil kullanmak istersek, bu eylerin kendilerinin hizmetler ya da gerek bir retim deeri bulunan eyler ile deitirildikleri yerde vardr. Trde etmen, her trl deer ifadesinde ve bunun sonucu, karlksz olarak blm aracyla temellk edilen deer elerinde de belirtilmi ve temsil edilmi bulunduu biimiyle, her meta iinde ... cisimlemi ... bulunan insan gc harcamasna dayanr. Buna ne demeli? Eer btn meta deerleri meta iinde cisimlemi insan gc harcamas ile llyorsa, o zaman blm deeri, fiyat ykselmesi, zorla kabul ettirilen hara ne oluyor? Geri bay Dhring, bize, hatta retilmemi, yleyse gerek anlamda bir deere sahip olmakta yeteneksiz nesnelerin bile bir blm deeri kazanabileceini ve deere sahip bulunan retilmi nesneler ile deitirilebileceini syler. Ama ayn zamanda, btn deerlerin, yani salt ve yalnz blm deerlerinin bile, onlarda cisimlemi bulunan g harcamasna dayandn da syler. Bu, bir g harcamasnn, retilmemi bir ey iinde nasl cisimleebileceini bize ne yazk ki retmez. Herhalde, iin sonunda, btn bu deerler karmaas iinde ortaya aka kan ey, bir kez daha, blm deerinin, meta fiyatlarnn toplumsal konum sayesinde zorla ykseltilmesinin, kl zoruyla istenen haracn hi bir anlam olmaddr; meta deerleri, sadece insan gc harcamas, daha kabaca sylemek gerekirse, onlarda [sayfa 282] cisimlemi bulunan emek
216
harcamas ile belirlenir. Toprak rant ve baz tekel fiyatlar bir yana braklrsa, bay Dhring, daha cansz ve daha kark slup dnda, Ricardo ve Marksn o kara alnan deer teorilerinin uzun zamandan beri daha belgin ve daha ak bir biimde sylediinden baka ne syler? Onu syler, ve bir solukta, onun kartn syler. Marks, Ricardo nun irdelemelerinden hareketle, yle yazar: Metalarn deeri, metalar iinde cisimlemi bulunan, ve kendisi de sresine gre llen, toplumsal bakmdan zorunlu genel insan emei ile belirlenir. Emek, btn deerlerin lsdr, ama kendisinin deeri yoktur. bay Dhring de, kendi cansz deyiiyle, emei deer ls olarak koyduktan sonra, yle devam eder: o, kendisi tarafndan bakm kendi payna belirli bir nicelikteki besinsel ve dirimsel glkler zerinde bir utkuyu temsil eden varolu zamanna indirgenir. Burada nemli tek ey olan emek zaman ile, imdiye dein hi bir zaman ne deer yaratm ne de deer lm olan varolu zaman arasndaki ne pahasna olursa olsun zgnlk ardnda komaktan doan karkl bir yana brakalm. Bu varolu zamannn kendisi tarafndan bakmnn ortaya karaca sosyaliter hileyi de bir yana brakalm; dnya varolduundan beri ve varolaca srece, herkes, kendi geim aralarn kendisi tketecei anlamnda, kendisi tarafndan baklacaktr. bay Dhringin, dncesini, iktisat terimleri ile, ve belginlikle dile getirdiini kabul edelim; bu durumda, yukardaki tmce, ya hi bir anlama gelmez, ya da u anlama gelir: Bir metan deeri onda cisimlemi bulunan emek zaman ile, ve bu emek zamannn deeri de, iinin bu zaman sresinde bakm iin gerekli varolu aralar ile belirlenir. Ve bu, bugnk toplum iin, u anlama gelir: Bir metan deeri, onun ierdii cret ile belirlenir. te en sonunda bay Dhringin gerekten demek istedii eye gelmi bulunuyoruz. Bir metan deeri, yzeysel (vulgaire) iktisadn deyi biimiyle, retim giderleri ile belirlenir; buna kar Carey, deeri, retim giderlerinin deil, ama yeniden-retim [sayfa 283] giderlerinin belirledii doruluunu belirtmitir. (Eletirel Tarih, s. 401.) Bu retim ya da yeniden-retim giderlerinin ne olduunu daha ilerde greceiz; burada sadece, bunlarn, herkesin bildii gibi, cret ile sermaye krndan biletikleri zerinde duralm. cret,
217
metada cisimlemi g harcamasn, retim deerini temsil eder. Kr, harac, ya da kapitalist tarafndan kendi tekeli, elindeki klc gereince, zorla kabul ettirilen fiyat ykseliini, blm deerini temsil eder. Ve bylece, bay Dhringin deer teorisinin tm eliik karkl, iin sonunda, aklklarn en gzeli ve en uyumlusu iinde ortadan kalkar. Adam Smithte deerin emek-zamanyla belirlenii ile henz sk sk karan meta deerinin cret tarafndan belirlenmesi anlay, Ricardodan beri bilimsel iktisattan uzaklatrlmtr, ve bugn ancak yzeysel iktisatta sk sk kendini gsterir. Deerin cret tarafndan belirlendiini syleyenler, ve ayn zamanda kapitalist krn yksek bir cret tr, bir vazgeme creti (kapitalistin sermayesini dn ve elencelerde sap savurmamas sonucu), bir tehlike primi, bir ynetim creti, vb. olarak gsterenler, varolan kapitalist dzenin en yavan pohpohularndan bakalar deildir. bay Dhring, onlardan, sadece krn bir hrszlk olduunu sylemesiyle ayrlr. Baka bir deyile, bay Dhring, sosyalizmini, dorudan doruya en kt yzeysel iktisat tr zerine kurar. Bu yzeysel iktisat ka para ederse, bay Dhringin sosyalizmi de o kadar para eder. Her ikisi de birlikte durur, birlikte yklrlar. Bununla birlikte, sorun aktr: Bir iinin rettii ey ile o iinin neye malolduu, tpk bir makinenin rettii ey ile o makinenin neye malolduu kadar birbirinden farkl iki eydir. Bir iinin oniki saatlik bir ign iinde yaratt deer ile bu ign ve onu tamamlayan dinlenme iinde tkettii yaama aralarnn deeri arasnda ortak bir yan yoktur. Bu yaama aralar iinde, emek veriminin evrim derecesine gre, , drt, ya da yedi saatlik bir emek sresi cisimlemi [sayfa 284] olabilir. Eer bu aralarn retimi iin yedi saatlik emein gerekli olduunu kabul edersek, yzeysel iktisada zg ve bay Dhring tarafndan kabul edilmi olan deer teorisi, oniki saatlik emek rnnn yedi saatlik emek rn deerine sahip olduunu, oniki saatlik emein yedi saatlik emee eit, ya da 12 = 7 olduunu syler. Daha ak konualm: toplumsal koullar ne olursa olsun, bir kr iisi, ylda bir miktar tahl, diyelim yirmi hektolitre buday retsin. Bu zaman iinde, onbe hektolitre budaylk bir tutarla belirlenen bir deerler tutar tketsin. yleyse, yirmi hektolitre buday onbe hektolitre buday ile, hem de ayn pazarda ve btn br koullar eit olduu halde, ayn deere
218
sahip; baka bir deyile, 20 = 15. te ekonomi politik denilen ey! nsan toplumunun hayvansal yabanllk dzeyi stndeki tm gelimesi, aile emeinin kendi geimi iin zorunlu olandan ok rn yaratt, emein bir blmnn, artk sadece yaln yaama aralar retimine deil, ama retim aralar retimine ayrlabildii gnden itibaren balar. Emek rnlerinde emein bakm giderlerine gre bir art, bu artnn yardmyla toplumsal bir retim ve yedeklik fonunun kurulmas ve bymesi her trl toplumsal, siyasal ve entelektel ilerlemenin temelleri ite bunlar olmutur, ve bunlardr. imdiye dein, tarihte, bu fon, ayrcalkl bir snfn mlkiyeti oldu, siyasal egemenlik ve entelektel ynetim de, bu mlkiyetten tr, o snfn elinde bulunuyordu. Bu toplumsal retim ve yedeklik fonunu, yani toplam hammaddeler, retim aletleri ve yiyecek mallar ynn gerek bir toplumsal fon durumuna, sadece, bunu o ayrcalkl snfn elinden alp, ortak mal olarak toplumun tmne aktararak, gelecekteki toplumsal devrim getirecektir. ki eyden biri. Birinci olanak: metalarn deeri, retimleri iin gerekli-emein bakm giderleri tarafndan, yani bugnk toplumda, cret tarafndan belirlenir. Bu durumda, her ii, cretinde kendi emek rnnn deerini alr, ve o zaman, cretliler snfnn, kapitalistler snf tarafndan smrs olanakszdr. Belirli bir toplumda, bir iinin bakm [sayfa 285] giderlerinin mark olarak belirlendiini varsayalm. Bu durumda, iinin gnlk rn, yukarda sz edilen yzeysel iktisat teorisine gre, mark deerindedir. imdi de bu iiyi altran kapitalistin, bu rn zerinden bir marklk bir kr, bir hara aldn, ve onu drt marka sattn varsayalm. br kapitalistler de ayn biimde davranrlar. Byle olunca, ii, artk, gnlk geimini mark ile karlayamaz, bunun iin onun da drt marka gereksinmesi vardr. Btn br koullar eit varsayldna gre, yaama aralar biiminde ifade edilen cret, kesenkes ayn kalacaktr; yleyse para biiminde ifade edilen cretin gnde marktan drt marka ykselmesi gerekir. Kapitalistler, ii snfndan, kr biimi altnda szdrdklar eyi, ona cret biimi altnda geri vermek zorundadr. Gene tam balangtaki nokta zerinde bulunuyoruz: eer deeri, cret belirliyorsa, emekinin kapitalist tarafndan hi bir smrs olanakl deildir. Ama bir art rn oluturulmas da olanakszdr, nk varsaymmza gre, iiler tam da yarattklar kadar deer tketirler. Ve kapitalistler
219
deer retmediklerine gre, onlarn ne ile yaayacaklar bile anlalamaz. Ve eer bugn, gene de tketime gre retimde byle bir art, byle bir retim ve yedeklik fonu varsa, ve bu fon, kapitalistlerin elinde bulunuyorsa, geriye bir tek, iilerin kendi bakmlar iin sadece metalarn deerini tkettikleri, ama metalarn kendilerini, daha geni bir kullanm iin, kapitalistlere braktklar aklamas kalr. kinci olanak: eer bu retim yedeklik fonu, kapitalist snf elinde gerekten varsa, eer gerekten kr birikiminden domusa (imdilik toprak rantn bir yana brakalm), bu fon zorunlu olarak, ii snf tarafndan kapitalist snfa salanan emek rnnn, kapitalist tarafndan ii snfna denen cretler tutar zerinden kalan blmnn birikmi artsndan bileir. Bu durumda, deer, cret tarafndan deil, ama emek nicelii tarafndan belirlenir; bu durumda, ii snf, kapitalist snf, emek rn iinde, onun kendine dedii cret aracyla ondan aldndan daha byk nicelikte bir deer salar; ve bu [sayfa 286] durumda, sermaye kr, bakasnn emeinin denmemi rnnn btn br temellk biimleri gibi, Marks tarafndan bulunan o art-deerin yaln bir esi olarak aklanr. Arada unu da syleyelim: Ricardonun balca yaptna kendisiyle balad byk bulgudan, yani o bir metan deeri ... retimi iin gerekli-emek niceliine baldr, yoksa bu emek iin denen yksek ya da dk karla deil* biimindeki a aan bulgudan, btn ktisat Dersleri iinde hi bir yerde szedilmez. Eletirel Tarihte, bu skntl iten, u etrefil tmce ile kurtulunur: O [Ricardo], iinde cretin dirimsel gereksinmelerin bir gstergesi olabilecei az ya da ok byk orann [!] zorunlu olarak ... deer ilikilerinin ayr cinsten bir bileimini de ierdiini grmez. Okura ne isterse onu dndren bir tmce, ve bu konuda okur iin en gvenlisi hi bir ey dnmemek olacaktr. Ve imdi, okur, bay Dhringin bize sunduu be cins deerden en houna gidenini semekte zgrdr: Doadan gelen retim deeri; insanlarn ktlnn yaratt ve kendinde bulunmayan g harcamas ile llme zelliine sahip bulunan blm
* David Ricardo, On the Principles of National Economy, and Taxation, 3. bask, London 1821, s. 1. -Ed.
220
deeri; ncs, emek-zaman ile llen deer; drdncs, yeniden-retim giderleri ile llen deer; son olarak, cretle llen deer. eit bol, karklk son perdesinde, ve artk, bize, bay Dhring ile birlikte haykrmaktan baka bir ey kalmyor: Deer teorisi, iktisadi sistemlerin salamlnn denek tadr! [sayfa 287]
221
YALIN EMEK VE BLEK EMEK
ALTINCI BLM
BAY DHRNG, Marksn iktisadi yaptnda bir ortaokul rencisine layk, ve ayn zamanda genel bir tehlike olan bir sosyalist sapmaya da gebe, tamamen kaba bir martaval bulur. Marksist deer teorisi, emein btn deerlerin nedeni ve emek-zamannn da bunlarn ls olduu yolunda baya bir retiden ... baka bir ey deil[dir]. Ne var ki, bu reti, vasfl denilen emein diferansiyel deerini dnme biimi zerine hi bir aklk getirmez. ... Geri bizim teorimize gre de, iktisadi nesnelerin doal maliyet giderlerini, ve bylece mutlak deerini sadece kullanlan emek-zaman llebilir; ama bunun iin, herkesin emek-zaman a priori tamamen eit olarak deerlendirilecek, ve en nitelikli retimlerde, bireyin tek bana almasna ek olarak, baka kiilerin ... diyelim kullanlan aletin almasnn da ie kartna dikkat et-mek yetecektir. yleyse, belli bir insann emei, [sayfa 288] bay Marks n bulank bir biimde dnd gibi, onda, deyim yerindeyse, daha ok youn ortalama emek-zaman bulunduu iin, bir baka insann emeinden daha ok deer tamaz; gerekte, her emek-zaman,
222
istisnasz ve ilke olarak, yani ilkin bir ortalama alnmas gerekmeksizin, tamamen edeerdedir, ve sadece, her tamamlanm rn iin olduu gibi bir kii tarafndan yaplm alma iin de, grnte sadece kiisel olan bir emek-zamannn kullanlnda sakl olabilecek bakasnn emek-zaman miktarnn gzden karlmamas gerekir. Bakasnn emek-zaman olmakszn zel verimlilik zellik ve olanan elde edemeyecek olan eyin bir retim aleti, ya da el, hatta kafa olmas o kadar nemli deil, teorinin tam geerlilii bakmndan bunun hi bir etkisi yoktur. Eer deer zerindeki samalamalarnda, bay Marks, nitelikli bir emek-zaman d saplantsndan kurtulmasn baaramyorsa, bunun nedeni, niteliksiz iinin emek-zaman ile mimarn emek-zamanna tamamen eit iktisadi deer tanmann kendisine zorunlu olarak doaya aykr grnd kltrl snflarn geleneksel dnce biimi ile doruya varmaktan alkonulmu bulunmasdr. Marksn, bay Dhringin bu, zorlu fkesine neden olan paras ok ksa. Marks, metalarn deerini neyin belirlediini irdeler ve: ierdikleri insan emei, yantn verir. nsan emei, diye devam eder, sradan her insann, zel bir gelime szkonusu olmakszn, beden organizmasnda sahip bulunduu yaln bir g harcamasdr. ... Karmak (nitelikli) emek, yaln emein bir ssnden, ya da daha dorusu belli bir nicelikte bir karmak emein daha byk bir nicelikte bir yaln emee karlk decek biimde, oaltlm yaln emekten baka bir ey deildir. Deney, bu indirgemenin srekli olarak yapldn gstermektedir. Bir meta, en karmak bir emein rn olsa bile, deeri onu herhangi bir oranda, gereklikte belli bir niceliinden baka bir ey temsil etmedii yaln bir emek rnne indirger. eitli emek trlerinin kendi l birimleri olarak yaln emee kendilerine gre indirgendikleri eitli oranlar, toplumda reticilerin haberi olmadan kurulur ve onlara geleneksel [sayfa 289] anlamalar olarak grnrler.* Marksta, burada szkonusu olan ey, yalnzca, balamak iin, metalarn, yani zel reticilerden bileen bir toplum iinde, bu zel reticiler tarafndan, kendi hesaplarna retilmi ve birbirleri ile deitirilmi bulunan nesnelerin deerini belirlemektir. yleyse burada szkonusu olan ey, hi bir zaman, kendini gsterdii
* Kapital, Birinci Cilt, s. 66-67. -Ed.
223
yerler nereleri olursa olsun, mutlak deer deil, ama belirli bir toplumda geerlii olan deerdir. Bu deer, bu belirli tarihsel grn iinde, eitli metalarda cisimleen insan emei tarafndan yaratlm ve llm olarak, ve bu insan emei de, yaln emekgc harcamas olarak ortaya kar. Ama emek, her zaman, sadece ar bir yaln insan emek-gc harcamas deildir; pek ok emek tr, az ya da ok glkle, az ya da ok zamanda, az ya da ok gider karl edinilmi eitli yetenek ve bilgilerin kullanlmasn ierir. Bu bileik emek trleri, yaln emek ile, sadece yaln emekgc harcamas ile ayn zamanda ayn tecimsel deeri mi retir? Elbette hayr. Karmak emein bir saatlik rn, basit emein bir saatlik rn ile karlatrlrsa, ondan iki ya da kat daha yksek deerde bir metadr. Karmak emek rnlerinin deeri, bu karlatrma sayesinde belirli yaln emek miktarlar olarak ifade edilir; ama karmak emein bu indirgenmesi, reticilerin bilgisi dnda oluan toplumsal bir sre aracyla, burada, deer teorisinin bu aklamasnda ancak saptayabildiimiz, ama henz aklayamadmz bir ilem aracyla yaplr. Marksn burada saptad ey, bugnk kapitalist toplumda her gn gzlerimiz nnde oluan bu yaln olgudur. Bu olgu ylesine sz gtrmez bir eydir ki, bay Dhring bile ne Derslerinde, ne de ktisat Tarihinde buna kar kma cretini gsterir; ve Marksn bu olguyu sunuu ylesine yaln ve ylesine aktr ki, herhalde, bay Dhring dnda hi kimse bu sunuun bize hi bir aklk getirmediini ileri sremeyecektir. bay Dhring, kendine zg o aklktan tam yoksunluk sayesinde, irdelenmesi balangta Marks uratran [sayfa 290] tek ey olan meta deerini, karanl daha da koyulatrmaktan baka hi bir eye yaramayan doal maliyet giderleri, hatta bildiimize gre imdiye kadar ekonomi politikte hi bir yerde geerlii olmayan mutlak deer yerine alr. Ama bay Dhring doal maliyet giderlerinden ne anlarsa anlasn, ve o be tr deerinden mutlak deeri temsil etme onuruna sahip bulunan hangisi olursa olsun, Marksta bunlardan hi birinin deil, ama sadece meta deerinin szkonusu edildii; ve Kapitalin deere ayrlm bulunan ksmnda, Marksn bu meta deeri teorisine br toplum biimlerine ve hangi dereceye kadar uygulanabilir olarak bakp bakmadn bilme sorunu zerine en kk bir bilgi bulunmad kesindir.
224
Bay Dhring devam eder: yleyse, belli bir insann emei, bay Marksn bulank bir biimde dnd gibi, onda, deyim yerindeyse, daha ok youn ortalama emek-zaman bulunduu iin, bir baka insann emeinden daha ok deer tamaz; gerekte, her emek-zaman, istisnasz ve ilke olarak, yani ilkin bir ortalama alnmas gerekmeksizin, tamamen edeerdedir. Yazgnn onu bir fabrikatr yapmam olmas ve bylece onu metalarn deerini, kendisini kesenkes gtrecek bu yeni kurala gre saptama glnden esirgemi olmas bay Dhring iin bir talihtir. Ama nedir? imdi bir fabrikatrler toplumunda m bulunuyoruz? Hi de deil. bay Dhring, doal maliyet giderleri ve mutlak deer ile, bize, smrclerin bugnk kt dnyas dna, gelecekteki kendi z iktisadi komnne, gksel ve ar eitlik ve adalet ana bir srama yaptrm, gerek bir cambazlk taklas attrm bulunuyor; yleyse bizim de, hatta bu i mevsimsiz de olsa, bu yeni dnyay burada biraz incelememiz gerek. Geri bay Dhringin teorisine gre, hatta iktisadi komnde bile, iktisadi nesnelerin deerini sadece kullanlan emek-zaman lebilir, ama orada herkesin emek-zamann a priori tamamen eit olarak deerlendirmek [sayfa 291] gerekecektir; btn emek-zamanlar, istisnasz ve ilke olarak, ve ilkin bir ortalama alnmasna gerek kalmakszn, tamamen edeerdedir. imdi bu radikal eiti sosyalizmden, Marksn, belli bir adamn emek-zamannn, iinde daha ok ortalama emek-zaman younlat iin, baka birinin emek-zamanndan daha ok deer tad yolundaki, onun niteliksiz iinin emek-zaman ile mimarn emek-zamann iktisadi adan tamamen edeerli tanmasnn, kendisine ister istemez doaya aykr grnd kltrl snflarn dnme biimi tarafndan hapsedildii bulank fikrine yaklalsn! Ne yazk ki, Marks, Kapitalin yukarda sz edilen parasna u kk notu eklerOkur burada, iinin belirli bir ign iin ald cretin ya da deerin deil, bu ignnn gerekletii metan deerinin szkonusu edildiine dikkat etmelidir. * Burada, Dhringcii iine domu gibi grnen Marks, yu* Kapital, Birinci Cilt, s. 67, dipnot. -Ed.
225
kardaki tezlerinin hatta bugnk toplumda bileik emek karl denecek cret iin bile kullanlmasn kendiliinden engeller. Ve eer bay Dhring, bu ii, Marksa karn yapmakla yetinmeyerek, bu tezleri, Marksn sosyalist rgtlenmeli toplumda yaama aralarnn blmn kendilerine gre dzenlemek istedii ilkeler olarak gsterirse, ite bu, arptmaclkta dengini ancak antaj edebiyatnda bulan bir kstahlk olur. Bununla birlikte, edeerlilik retisini biraz daha yakndan inceleyelim. Btn emek-zamanlar, niteliksiz iinin emek-zaman ile mimarn emek-zaman tamamen eittir. yleyse, emek-zamannn, ve bunun sonucu, emein kendisinin bir deeri var. Ama emek, btn deerlerin reticisidir. Varolan doal rnlere iktisadi anlamda bir deeri ancak emek verir. Deerin kendisi, bir ey iinde nesnelemi toplumsal bakmdan gerekli insan emeinin ifadesinden baka bir ey deildir. yleyse emein deeri olamaz. Bir emek deerinden szetme ve bu deeri belirlemek istemenin, [sayfa 292] deerin deerinden szetme, ya da arl, ar bir cisimle deil, ama arln kendisi ile belirlemek istemekten daha ok bir anlam yoktur. bay Dhring, Owen, Saint-Simon ve .ourier gibi adamlar, onlar toplumsal simyagerler olarak nitelendirerek, defterden siliverir. Emek-zamannn, yani emein deeri zerinde gevi getirerek, kendisinin gerek simyagerlerin ok altnda olduunu tantlar. bay Dhringin, Marksa, sanki emek-zamannn, yani emein bir deeri varm gibi, belli bir adamn emek-zamannn bir bakasnn emek-zamanndan daha deerli olduunu ne kadar byk bir gzpeklikle ileri srdrtt imdi llsn. Emein deeri olamayacan ilk olarak aklam, ve bunu ilk olarak tantlam bulunan Marksa bunu syletmek! nsan emek-gcn meta durumundan kurtarmak isteyen sosyalizm bakmndan, emein deeri olmadn ve olamayacan anlamak byk bir nem tar. bay Dhringin yaama aralarnn gelecekteki blmn bir eit yksek cret olarak dzenleme yolunda ilkel ii sosyalizminden kalt ald btn giriimleri, ite bu anlay ykar. Blmn, salt iktisadi kayglarla belirlenecei kadaryla, retim kar tarafndan dzenlenecei, ve retimin en ok toplumun btn yelerine, yeteneklerini en yksek evrensellik ile gelitirme, koruma ve uygulama olanaklar salayan bir blm biimi aracyla zendirilecei fikri gene bu anlaytan kaynak-
226
lanr. bay Dhringin kalt olarak alm bulunduu dnce biimi iin, bir gn artk ne meslekten niteliksiz ii, ne de meslekten mimar olacana, ve bir yarm saat boyunca mimar olarak ynerge verecek adamn, mimarlk faaliyetine yeniden bavuruluncaya kadar, bir sre de elarabas sreceine inanmak, zorunlu olarak bir yaradl aykrldr. Meslekten niteliksiz iileri lmezletiren sosyalizm ne gzel bir sosyalizmdir! Eer emek-zamannn edeerlilii, her ii, eit emek-zamanlar iinde, nce bir ortalama alnmasna gerek olmakszn, eit deerler retir anlamna gelecekse, bu, aka yanltr. ki ii de, ayn ikolundan da olsalar, bir saatlik [sayfa 293] emek-zamannn deer rn, emek younluu ve ustalk derecesine gre, her zaman farkl olacaktr; sadece Dhring gibi kimseler iin bir terslik olan bu terslie, hi deilse bizim gkselcismimizin zerinde, are bulabilecek bir iktisadi komn yoktur. Peki herkesin ve her bireyin btn o emek edeerliliinden geriye ne kalr? bay Dhring in, deerin, emek tarafndan belirlenmesi ile cret tarafndan belirlenmesi arasnda ayrm yapmaktaki yeteneksizlii dnda hibir ekonomik temeli olmayan vngen sz ebeliinden baka hi bir ey, yeni iktisadi komnn temel yasas olan u eit emek-zamanna eit cret karakui hkmnden baka hi bir ey! .ransann eski komnist iileri ile Weitling, kendi cret eitliklerini dorulamak iin gene de ok daha iyi kantlar veriyorlard. Peki btn o bileik emee daha yksek cret denmesi nemli sorunu nasl zmlenir? zel reticiler toplumunda, nitelikli iinin yetime giderlerini zel kiiler ya da aileleri yklenirler; yleyse nitelikli emek-gcnn daha yksek fiyat nce zel kiilere denir, usta kle daha pahalya satlr, usta iiye daha yksek cret denir. Sosyalist rgtlenmeli toplumda, bu giderleri toplum yklenir. yleyse meyveler, bir kez retildikten sonra, bileik emein daha byk deerleri, toplumundur. inin kendisinin ek bir hakk yoktur. Ve, bu arada, bu kssadan alnacak hisse bir de udur ki, iinin emeinin tam rnne* olan hakk, buna gsterilen rabet ne olursa olsun, hi bir zaman ufak-tefek przler olmakszn ileri srlemez. [sayfa 294]
* Lassalle tarafndan ileri srlen istemlerden biri. Gotha Programnn Eletirisinde, bu istemin Marks tarafndan yaplm bulunan eletirisine baknz. -Ed.
227
SERMAYE VE ARTI-DEER
YEDNC BLM
LKN, bay Marks, sermaye konusunda, sermayenin retilmi bir retim arac olduu yolundaki geerli iktisadi anlaya sahip deil; tersine, ortaya diyalektik tarihe bal ve kavramlar ile tarihe uygulanan bakalamalar oyunu iine giren daha zel bir fikir atmaya alr. Sermaye, ona gre, paradan meydana gelir; 16. yzyl ile, yani bu dnemde ortaya kt kabul edilen dnya pazarnn ilk balangc ile balayan tarihsel bir evre oluturur. Bylesine bir anlay iinde, iktisadi zmlemenin kesinliinin kaybolduu aktr. Dncenin bu yar-tarihsel yar-mantksal olmak isteyen, ama gerekte tarih ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melez rnlerinden baka bir ey olmayan bu dzensiz grlerinde, anln ayrdetme yetisi, kavramn her trl uygun kullanl ile birlikte yok olur, ve aldatmaca bylece btn bir sayfa boyunca srp gider. [sayfa 295]
228
Marksn sermaye kavramn nitelendirme biimi, gerek iktisat retisinde karklktan baka bir ey yaratmaz. ... Derin mantksal doruluklar olarak yutturulan boluklar. ... Hareket noktasnn sakatl vb.. Demek ki, Marksa gre, sermaye, 16. yzyln banda paradan km. Bu, maden parann, vaktiyle hayvan srs, baka grevler arasnda, para grevleri de grd iin, tam otuz yzyl nce hayvan srsnden ktn sylemek gibi bir ey oluyor. Dncesini dnyada bylesine kaba ve bylesine tuhaf bir biimde dile getirmeye yetenekli olacak bir bay Dhring var. Marksta, meta dolam srecinin ilerinde evrimlendii iktisadi biimlerin zmlenmesinde, para, son biim olarak ortaya kar. Meta dolamnn bu son rn, sermayenin grnd ilk biimidir. Tarih asndan sermaye, toprak mlkiyetinin tersine, her zaman balangta para biimini alyor; paradan oluan servet, tccar ve tefeci sermayesi olarak ortaya kyor. Bunu her gn kendi gzmzle gryoruz. Her yeni sermaye, balangta sahneye, yani piyasaya, ister meta, ister emek ya da ister para piyasasna, gnmzde bile, belirli be srele sermayeye dnecei para biiminde kyor.* Yani bu, Marksn bir kez daha saptad bir olgu. Bu olguya kar kmakta yeteneksiz olan bay Dhring, bunu arptr: sermaye, paradan doarm! Marks, parann sermaye durumuna dnt sreleri irdeleyerek devam eder, ve ilkin parann sermaye olarak altnda dolat biimin, metalarn genel edeeri olarak altnda dolat biimin tersine evrilmii olduunu bulur. Sradan bir meta sahibi, satn almak iin satar; gereksinme duymad eyi satar, ve elde ettii para ile, gereksinme duyduu eyi satn alr. e balayan kapitalist ise, hemen gereksinme duymad eyi satn alr; satmak, ve ilk olarak satnalma iinde kulland para deerini, para biiminde bir oalma, Marksn art-deer adn verdii bir oalma ile artm olarak, yeniden elde etme amacyla, daha pahalya [sayfa 296] satmak iin satn alr. Bu art-deerin kkeni nedir? Bu art-deer, ne alcnn metalar deerin altnda satn almasndan gelebilir, ne de satcnn onlar
* Kapital, Birinci Cilt, s. 160-161. talikler Engelsin. -Ed.
229
deerin stnde satmasndan. nk, her iki durumda da, herkes srasyla bir satc, bir de alc olduuna gre, her bireyin kazan ve yitikleri birbirini dnler. Dolandan (hileden) da gelemez, nk dolan geri birini bir bakas zararna zenginletirebilir, ama ne her ikisi tarafndan sahip olunan tutar, ne de, genel olarak dolaan deerler tutarn artrabilir. Herhangi bir lkedeki kapitalist snf, bir btn olarak, birbirlerinden kr salayamazlar.* Ama gene de her lkenin tm kapitalistler snfnn, aldndan daha pahalya satarak, art-deeri kendine malederek, gzlerimizin nnde durmadan zenginletiini grrz. yleyse gene baladmz noktada bulunuyoruz: bu art-deer nerden geliyor? zlmesi ve salt ekonomik biimde, her trl dolan, herhangi bir zorun her trl bir karmasn dtalayarak zlmesi gereken sorun, ite budur. Gerekte, eit deerlerin her zaman eit deerler ile deitirildikleri varsayldna gre, durmadan aldndan daha pahalya satmak nasl olanakl oluyor? Bu sorunun zm, Marksn yaptnn, en r ac baarsdr. Bu baar, vaktiyle sosyalistlerin burjuva iktisatlardan hi bir stnle sahip bulunmakszn en koyu karanlklarda elyordam ile yrdkleri ekonomik konular zerine parlak bir k saar. Bilimsel sosyalizm bu baaryla balar, bu baar yresinde kmelenir. zm udur: Sermaye durumuna dnecek olan paradaki deer art, bu para iinde meydana gelemez ya da satnalmadan kamaz, nk bu para, burada, meta fiyatn gerekletirmekten (paraya evirmekten) baka bir ey yapmaz; ve eit deerlerin deitirildiini varsaydmza gre, bu fiyat, meta deerinden farkl deildir. Ama, ayn nedenden tr, deer art, meta satndan da ileri gelemez. yleyse, deiiklik, satn alnm bulunan meta ile birlikte [sayfa 297] meydana gelmelidir; deeri zerinden satlm olduu iin deeri ile birlikte deil, ama tersine, kullanm-deeri olarak kullanm-deeri ile birlikte, yani deer deiiklii metan tketiminden kmaldr. Metan kullanm-deerinden bir deiim-deeri karabilmek iin, paral adamn ... pazarda kullanm-deeri deiim-deer kayna olma zel niteliine sahip, yle ki tketilmesini emek ger* Kapital, Birinci Cilt, s. 178. -Ed.
230
ekletirecek ve dolaysyla deer yaratacak bir meta bulma talihine sahip olmas gerekirdi. Ve dostumuz pazarda bu zel nitelikte donatlm bir meta gerekten bulur bunun ad emek kudreti ya da emek-gcdr.* Her ne kadar, grm bulunduumuz gibi, emek, emek olarak deer tamazsa da, emek-gc iin durum hi de byle deildir. Emek-gc, gerekte, bugn olduu gibi, meta durumuna gelir gelmez bir deer kazanr, ve bu deer, teki her metada olduu gibi, bu zel nesnenin retimi ve dolaysyla yeniden retimi iin gerekli emek-zaman ile** yani iinin kendini alabilecek durumda tutmak ve neslini srdrmek iin gereksinme duyduu yaama aralarnn retimi bakmndan gerekli emek-zaman ile belirlenir. Bu yaama aralarnn, her gn iin, alt saatlik bir emekzamann temsil ettiklerini kabul edelim. Buna gre, iini yrtmek iin emek-gc satn alan, yani bir ii tutan bizim yeni kapitalistimiz, ona, alt saatlik emei temsil eden bir para tutar dedii zaman, bu iiye, emek-gcnn tam gnlk deerini demi olur. Ne var ki, ii, yeni kapitalistin hizmetinde alt saat alr almaz, ona giderini, onun demi bulunduu emek-gcnn gnlk deerini tamamen demi bir duruma geer. Ama para, bununla, sermaye durumuna dnm, art-deer retmi olmaz. Bu nedenle, emek-gc alcs, yapt pazarln nitelii konusunda tamamen farkl bir kanya sahiptir. iyi yirmidrt saat boyunca yaamda tutmak iin alt saat almann yetmesi, onu yirmidrt saatte [sayfa 298] oniki saat almaktan hi mi hi alkoymaz. Emek-gcnn deeri ile bu gcn alma (emek) sreci iinde deerlendirilmesi iki farkl byklktr. Paral adam emek-gcnn gnlk deerini demitir, yleyse bu gcn gn boyunca kullanlmas, yani gnlk alma da onun maldr. Eer bu gcn kullanlmasnn bir gnde yaratt deer, kendi z gnlk deerinin iki katysa, bu, satnalc bakmndan zel bir talihtir, ama meta deiimi yasalarna gre, satcya kar hi de bir hakszlk deildir. Demek ki, ii, varsaymmza gre, paral adama her gn alt saatlik emeinin deer olarak tutarna malolur, ama ona her gn oniki saatlik emeinin deer olarak tutarn salar. Paral adam yararna fark: denmemi alt
* Kapital, Birinci Cilt, s. 183. talikler Engelsin. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 186. -Ed.
231
saatlik art-emek, iinde alt saatlik emein cisimletii denmemi bir art-rn. Oyun oynanmtr. Art-deer retilmi, para, sermaye durumuna dnmtr. Marks, art-deerin dou biimini ve meta deiimini dzenleyen yasalarn egemenlii altnda art-deerin doabilecei tek biimi bylece tantlayarak, bugnk kapitalist retim biimi ile ona dayanan temellk biiminin ileyiini aklam, tm bugnk rejimin yresinde billurlat ekirdei bulmutur. Sermayenin bu douu gene de esas olarak bir koula bal: Parann sermayeye evrilebilmesi iin, demek ki, para sahibinin zgr emeki ile kar karya gelmesi gerekir; bu, emekinin iki anlamda zgr olmas demektir: hem emek-gcn kendi z meta gibi satabilecek durumda zgr bir insan olmas gerekir, hem de satmak iin elinde baka bir meta olmamas, emek-gcn gerekletirmesi iin gerekli her eyden yoksun bulunmas gerekir.* Ama bir yanda para ve meta sahipleri ile te yanda kendi z emek-gleri dnda hi bir eye sahip olmayanlar arasndaki bu iliki, ne eylerin doasnda bulunan, ne de tarihin btn dnemlerinde grlen bir iliki deil, gemi tarihsel gelimelerin sonucu, ... bir dizi eski toplumsal retim biimlerinin yokolup gitmesinin bir rn olduu ak bir [sayfa 299] eydir.** Ve, gerekte, bu zgr ii, bize, tarihte ynsal olarak kendini ilk kez feodal retim biiminin dalmas zerine, 15 yzyln sonu ile 16. yzyln banda gsterir. Ama bununla, ve dnya ticareti ve dnya pazarnn ayn dneme raslayan kuruluu ile, zerinde, elde bulunan tanr zenginliin zorunlu olarak gitgide sermaye durumuna dnt ve art-deer retimine ynelik kapitalist retim biiminin zorunlu olarak gitgide tek bana egemen biim durumuna geldii temel de verilmi bulunmaktadr. imdiye dein, Marksn dzensiz grlerini, anln ayrdetme yetisinin, kavramn her trl uygun kullanl ile birlikte yok olduu o tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melez rnlerini izledik. imdi bu boluklar, bay Dhringin bize sunduu biimde, derin mantksal doruluklar ve gerek
* Kapital, Birinci cilt, s. 184. talikler Engelsin. -Ed. ** Kapital, Birinci cilt, s. 185. -Ed.
232
disiplinler anlamnda kesin bir bilimin son sz ile karlatralm. Demek ki, Marks, sermaye zerine, sermayenin retilmi bir retim arac olduu yolundaki geerli ekonomik anlaya sahip deil; tersine, bir deerler tutarnn, ancak art-deer yaratarak gerekletii (paraya evrildii) zaman sermaye durumuna dneceini syler. Ya bay Dhring ne der? Sermaye, retimi srdrmek ve genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar kurmak iin ekonomik kudret aralarnn bir kaynadr. Bilmece gibi sluba, ve deyii bir kez daha nitelendiren karkla karn, bir ey kesindir: ekonomik kudret aralarnn kayna, bay Dhringin kendi terimlerine gre, genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar, yani art-deer ya da en azndan art-rn meydana getirmedii srece, sermaye durumuna dnmeksizin, retimi, kyamete kadar srdrebilecektir. Demek ki, bay Dhring, onu, sermaye zerine geerli iktisadi anlaya sahip olmaktan alkoyan gnah nedeniyle Marks eletirirken, sadece kendisi de ayn gnah ilemekle kalmaz, ama ayrca Marks tan, tumturakl [sayfa 300] deyiler altnda iyi gizlenmemi beceriksiz bir alnt da yapar. 262. sayfa, andrmaya devam eder: Toplumsal anlamda sermaye [ve bay Dhringe toplumsal anlamda olmayan bir sermaye bulmas kalyor], gerekte, ar retim aracndan zgl olarak farkldr; nk retim arac salt teknik bir nitelie sahip ve btn koullarda zorunlu olduu halde, sermaye, kendini, paylara katlma ve paylar yaratma toplumsal gc aracyla gsterir. Geri toplumsal sermaye byk blm bakmndan, toplumsal ilevi iinde, teknik retim aracndan baka bir ey deildir; ama ite tam da o ilevin kendisidir ki ... ortadan kalkacaktr. Eer bir deerler tutarnn sermaye durumuna dnmesi iin zorunlu toplumsal ilevi ilk olarak deerlendiren kimsenin Marksn ta kendisi olduunu dnrsek, Marksn sermaye kavramn karakterize etme biiminin, bay Dhringin sand gibi, asl iktisat retisinde deil, ama, gereinden ok belli olduu gibi, sadece ve sadece, Derslerde bu sz geen sermaye kavramndan nasl yararlandn Eletirel Tarihte unutmu bulunan bay Dhringin kafasnda karklktan baka bir ey yaratmad, kukusuz bu konuda dikkatli her gzlemci iin hemen ortaya ka-
233
caktr. Bununla birlikte, bay Dhring, kendi sermaye tanmn, artlm bir biim altnda da olsa, Markstan almakla yetinmez. Onu, hem de bu iten dncenin dzensiz grlerinden, boluklardan, hareket noktasnn sakatlndan, vb. baka hi bir ey kmayacan herkesten daha iyi bilerek, kavramlara ve tarihe uygulanm deimeler oyununda da izlemesi gerekir. Sermayenin, onu, bakasnn emek rnlerini sahiplenebilecek bir duruma getiren ve basit retim aracndan ayrdeden bu toplumsal ilevi nerden gelir? bay Dhring, bu ilev retim aralarnn niteliine ve onlardan vazgeme teknik olanakszlna dayanmaz, der. yleyse bu grevin tarihsel bir kkeni vardr, ve 252. sayfada, bay Dhring, bunun kkenini, biri, tarihin balangcnda, tekine kar zor kullanarak kendi retim aracn sermaye [sayfa 301] durumuna dntren iki adamcazn o eski macerasyla aklad zaman, daha nce on kez dinlediimiz eyi yinelemekten baka bir ey yapmaz. Ama bir deer toplamnn, kendisi olmakszn sermaye durumuna dnemeyecei toplumsal ileve tarihsel bir balang gstermekle yetinmeyen bay Dhring, vahiy yolu ile, ona tarihsel bir son da gsterir. Ortadan kalkacak olann ta kendisi, ite bu ilevdir. Tarihsel bir kkene sahip ve gene tarihsel olarak ortadan kalkacak bir olay, gnlk dilde, ou kez tarihsel evre adn alr. yleyse, sermaye, sadece Marksta deil, ama bay Dhringde de tarihsel bir evredir, ve bu nedenle de, burada ikiyzller karsnda bulunduumuz sonucunu karma zorundayz. Eer iki adam ayn eyi yaparsa, bu ayn ey deildir; eer Marks, sermaye tarihsel bir evredir derse, bu, dncenin dzensiz bir gr, tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann, kendisiyle birlikte kavramn her trl uygun kullanlnn olduu gibi, ayrdetme yetisinin de yok olduu melez bir rndr. Eer bay Dhring, ayn biimde, sermayeyi, tarihsel bir evre olarak sunarsa, bu da iktisadi zmlemenin salamlnn kant ve gerek disiplinler anlamnda en kesin bilimin en son szdr. Peki Dhring ve Marksta sermaye fikri birbirinden nerede ayrlr? Sermaye, der Marks, art-emei icat etmemitir. Toplumun bir kesiminin retim aralar zerinde tekele sahip olduu her yerde, ii, zgr olsun olmasn, kendi varln srdrmek iin gerekli
234
emek-zamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim maddelerini retmek iin de fazladan bir emekzamann eklemek zorunda kalmtr. * Demek ki, art-emek, yani iinin korumas iin gerekli zamann tesindeki emek ve art-emek rnnn bakalar tarafndan sahiplenilmesi, snf elikileri iinde evrimlendikleri lde, btn gemi toplumsal biimlerin ortak zelliidir. Ama sadece bu art-emek [sayfa 302] rn, art-deer biimini ald, retim aralar sahibi smr konusu olarak karsnda zgr toplumsal balardan ve kendi mal olabilecek her eyden zgr iiyi bulduu ve meta retme ereiyle onu smrd gn, sadece o zamandr ki, Marksa gre, retim arac, zgl sermaye niteliini kazanr. Ve bu i de, ancak, 15. yzyl sonu ve 16. yzyl bandan balayarak olmutur. Bay Dhring, buna karlk, genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar kuran, yani hangi biim altnda olursa olsun art-emek salayan btn retim aralar toplamn sermaye olarak iln eder. Bir baka deyile, bay Dhring, Marks tarafndan bulunan art-emei, gene Marks tarafndan bulunan ve bir an iin, iine gelmeyen art-deeri ykmak iin kullanmak amacyla, kendine maleder. Yani bay Dhringe gre, sadece mlklerini klelerle ileten Korent ve Atina yurttalarnn tanr ve tanmaz zenginlii deil, ama herhangi bir biimde retime yarad lde, mparatorluun byk Romal toprak sahiplerinin zenginlii ile ortaa feodal baronlarnn zenginlii de, ayrm gzetilmeksizin, hep sermayedir. Demek oluyor ki, bay Dhring de sermaye zerine, retilmi bir retim arac olduu yolundaki geerli kavrama deil, tersine, retilmi olmayan retim aralarn, topra ve onun doal kaynaklarn bile kapsayan tamamen kart bir kavrama sahip. Nedir ki, sermayenin dpedz retilmi bir retim arac olduu fikrinin, yeniden, sadece yzeysel iktisatta geerlii vardr. bay Dhringin ylesine sevdii bu yzeysel iktisat dnda, retilmi retim arac ya da genel olarak bir deer tutar ancak kr ya da faiz getirdii, yani denmemi emek art-rnn, art-deer biimi altnda, ve yeniden, art-deerin bu iki belirli eidi biimi altnda sahiplenildii iin, sermaye durumuna dnr. Btn burjuva iktisadnn,
235
kr ya da faiz getirme zelliinin, ok doal olarak, normal koullar altnda retim ya da deiimde kullanlan herhangi bir deer tutarna dt fikrinin tutsa olmas, bununla tamamen ilgisiz kalr. Klasik [sayfa 303] iktisatta, sermaye ile kr, ya da sermaye ile faiz, ayn ekilde birbirinden ayrlmaz eylerdir; birbirleriyle neden ve sonu, baba ile oul, dn ve bugn gibi ayn karlkl iliki iinde bulunurlar. Ama, modern iktisadi anlamyla sermaye terimi, ancak eyin kendisinin ortaya kt, tanr zenginliin, meta retmek iin zgr iilerin art-emeini smrerek gitgide bir sermaye grevi kazand tarihte ortaya kar: gerekte, bu szck tarihin grd ilk kapitalistler ulusu tarafndan 15. ve 16. yzyl talyanlar tarafndan kabul ettirilir. Eer Marksn modern sermayeye zg temellk biimini tepeden trnaa zmleyen ilk kii olduu doruysa, eer sermaye kavramn, son zmlemede kendilerinden kt ve varln kendilerine borlu bulunduu tarihsel olgular ile uyum iine koyan oysa; eer Marksn, buna yaparak, bu iktisadi kavram, klasik burjuva iktisad ve kendisinden nceki sosyalistlerde bile henz kurtulamam bulunduu kark ve bulank betimlemelerden kurtard doruysa, o zaman, bay Dhringin azndan hi dmeyen ve onda ylesine ac bir biimde eksik olan en kesin bilimsel anlayn son sz ile i gren de Markstan bakas deildir. Gerekten, iler, bay Dhringde bsbtn baka trl olup biter. Ona, bunu daha sonra bizzat kendisi tarihsel bir evre olarak sunmak zere, sermayenin tarihsel evre olarak betimlenmesi karsnda, bunu tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melez rn olarak karlamak yetmez: ayrca btn iktisadi kudret aralarn, genel emek-gc meyvesinden paylar alan, yleyse tm snfl toplumlardaki toprak mlkiyeti dahil, btn retim aralarn da aka sermaye olarak iln eder; ama bu durum, Derslerinin 156. ve daha sonraki sayfalarnda bol bol grlebilecei gibi, daha sonra toprak mlkiyeti ile toprak rantn, gelenekle tam bir uyumluluk durumunda, sermaye ile krdan ayrmak, ve bunun sonucu sermaye adn sadece kr ya da faiz getiren retim aralarna saklamak iin, ona en kk bir sknt bile vermez. bay Dhring, ayn biimde, arabalar hareket ettirmeye yaradklarna gre, atlar, [sayfa 304] kzleri, eekleri ve kpekleri hemen lokomotif ad altnda toplayabilir, ve bugnk mhendisleri, lokomotif terimini
236
sadece modern buharl arabaya saklayarak, bu terimi, tarihsel bir evre haline getirmekle sulayabilirdi; onlar, byle yapmakla, kendilerini dncenin dzensiz grlerine, tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melezliklerine vb. kaptrm olmakla sulayabilirdi. Bundan sonra, ona, atlarn, eeklerin, kzlerin ve kpeklerin lokomotif adlandrmas dnda kaldklarn ve bu adlandrmann sadece buharl araba iin uygun olduunu aklamaktan baka bir ey kalmazd. Yani, bylece, iktisadi zmlemeye tm kesinliini yitirten eyin, sermaye fikrinin Dhringvari anlay olduunu; dncenin dzensiz grlerinin, karkln, derin mantksal doruluklar olarak yutturulan boluklarn, hareket noktalarnn sakatlnn bay Dhringde ptrak gibi bulunduunu bir kez daha, sylemek zorunda kalyoruz. Ama nemi yok! bay Dhring, btn gemi iktisadn, btn siyasetin, ve btn hukuk vr-zvrnn, ksacas tm gemi tarihin evresinde dnendii ekseni bulmu olma nn koruyacak. Bu eksen, ite udur: Zor ve emek, toplumsal balarn olumasnda hesaba katlan balca iki etkendir. Bugne kadarki iktisadi dnyann tm anayasas bu tek tmcede yatar. u biimde kaleme alnan son derece ksa bir anayasa: Madde 1: Emek, retir. Madde 2: Zor, bltrr. Ve, kibarca sylemek gerekirse, bay Dhringin tm iktisat bilgisi de, ite budur. [sayfa 305]
237
SERMAYE VE ARTI-DEER
(SON)
SEKZNC BLM
BAY MARKSIN fikrince cret, iinin kendi z varoluunu olanakl klmak iin gerekten ibanda bulunduu o emek-zamannn denmesinden baka bir ey deildir. Oysa bunun iin ok az sayda saat yeter; ou kez uzun olan ignnn tm geri kalan, yazarmzn art-deer adn verdii ve konuma dilinde sermaye kazanc denilen eyi ieren bir artk (fazlalk) salar. retimin her dzeyinde retim aralar ve gerekli hammaddelerde daha nce cisimlemi bulunan emek-zaman bir yana braklrsa, ignnn bu artk blm kapitalist patronun paydr. yleyse ignnn uzamas, kapitalist yararna ar bir zorla-alma kazancdr. Bay Dhringe gre demek Marksn art-deeri, konuma dilinde sermaye kazanc ya da kr denilen eyden baka bir ey deilmi. Marks n kendisini dinleyelim. Kapitalin 195. sayfas, art-deer, bu terimden sonra ayra iine alnm u [sayfa 306] sz-
238
cklerle aklanr: .aiz, kr, rant.* Sayfa 210, Marks 71 ilinlik bir art-deer tutarnn eitli blm biimleri altnda grnd bir rnek verir: r (dimes), yerel vergiler ve devlet vergileri 21 ilin, toprak rant 28 ilin, ifti kr ve faiz 22 ilin, toplam art-deer 71 ilin.** Sayfa 542, Marks Ricardoda art-deerin ar durumda, yani kr, toprak rant vb. gibi zel biimlerinden bamsz olarak dnlmemesinin ve bunun sonucu Ricardonun art-deer oran yasalarn kr oran yasalar ile dorudan doruya kartrmasnn byk bir kusur olduunu bildirir; buna karlk Marks unu duyurur: III. Kitapta [ciltte], belli bir art-deer oran ile eitli kr oranlarn elde edebileceimizi ve belli koullar altnda eitli artdeer oranlarnn, tek bir kr orannda ifadelerini bulabileceini gstereceim.*** Sayfa 587de yle der: Art-deer reten, yani denmemi ve metalar iinde younlam emei iiden dorudan doruya koparp alan kapitalist, aslnda bu art-deerin ilk sahibi olmakla birlikte, hibir zaman onun son sahibi deildir. O bunu, toplumsal retim srecinin btn iinde baka grevleri yerine getiren baka kapitalistlerle, toprak sahipleriyle vb. ikinci dereceden paylama durumundadr. Art-deer bu nedenle eitli blmlere, eitli kategorilere ayrlan kimselere giden ve snai kr, faiz, tccar kr, toprak rant vb. gibi birbirinden bamsz farkl biimler alan eitli paralara ayrlr. Art-deerin bu dnm biimlerini ancak nc kitapta [ciltte] ele alabileceiz. **** Ve daha birok parada ayn ey. nsan, dncesini bundan daha ak anlatamaz. Her frsatta Marks, kendi art-deerinin kr ya da sermaye kazanc ile kesinlikle kartrlmamas gerektii, kr ya da sermaye kazancnn daha ok art-deerin bir eidi ve ou kez [sayfa 307] yalnzca bir paras olduu gereine dikkati eker. Eer gene de bay Dhring, Marksn art-deerinin konuma dilinde sermayenin kazanc olduunu ileri sryorsa, eer Marksn btn kitabnn art-deer yresinde
* Kapital, Birinci Cilt, s. 220, dipnot. -Ed. ** Kapital, s. 235. (ngilizce ve Trke baskda, 71 ilinin karl olarak 3 sterlin 11 peni yazldr.) -Ed. *** Kapital, Birinci Cilt, s. 535. -Ed. **** Kapital, Birinci Cilt, s. 580. -Ed.
239
dnd kuku gtrmez bir eyse, iki eyden biri: Ya bay Dhring bu kitap hakknda bilgiye sahip deil ve o zaman zsel ierii bilinmeyen bir kitabin iler tutar bir yerini brakmamak iin grlmemi bir utanmazlk gerek; ya da bilgi sahibi ve o zaman bile bile bir arptma yapyor. Daha ilerde: Bay Marksn bu zorla-alma giriiminin betimlenmesine elik ettii zehirli kin ok anlalr bir ey. Ama kendini marksist artdeer retisinde davuran bu teorik tutum kabul edilmeksizin de cretlilik zerine kurulu ekonomik biimin smr nitelii konusunda daha zorlu bir fke ve daha eksiksiz. bir bilgi olanakldr. Marksn iyi niyetli ama yanl teorik tutumu, onda zorlaalma giriimine kar zehirli bir kin uyandryor; aslnda ahlaksal olan duygu, bu yanl teorik tutum sonucu ahlakd bir anlam kazanyor; kendini iren kin ve aalk kzgnlk biimi altnda gsteriyor, oysa en kesin bilimin son sz, kendini bay Dhringde, hatta biim bakmndan bile ahlaksal ve stelik zehirli kinden de nicel bakmdan daha stn olan bir fke, daha zorlu bir fke iinde daha az soylu olmayan nitelikte ahlaksal bir fke iin-de gsterir. bay Dhring kendi kendine bu kat helvasn verirken, bakalm bu daha zorlu fke nerden geliyor. Gerekten, der bay Dhring, daha sonra, ortaya rakip patronlarn doal retim giderlerinden daha nce szn etmi bulunduumuz alma saatleri fazlal orannn belirttii lde yksek olan ve o dzeyde, emein tm rnn ve bylece artrn de srekli olarak nasl gerek-letirebildiklerini (paraya evirebildiklerini) bilmek sorunu kar. Marksn retisinde ve bu retide bu sorunu ortaya atmak iin yer olmamas gibi yaln bir nedenle, bunun yant bulunmaz. cretli emek zerine kurulu retimin lks nitelii [sayfa 308] ciddi olarak hi dikkate alnmam ve halk smrcs konumlar ile birlikte toplumsal yapl hibir zaman beyaz kle ticaretinin son nedeni olarak kabul edilmemitir. Tersine, siyasal-toplumsal e, aklamasn her zaman iktisat iinde bulmak zorundadr. Yukarda aktarlan paralarda grm bulunuyoruz ki Marks, hibir zaman art-rnn, onu kendine ilk maleden kii olan sanayici kapitalist tarafndan, bay Dhringin burada varsayd gibi, her zaman ortalama olarak kendi tam deeri zerinden satlm
240
olduunu ileri srmez. Marks, tecimsel kazancn da art-deerin bir parasn oluturduunu aka syler ve bu da, szkonusu varsaymda, ancak sanayici rnn tccara deerin altnda satar ve bylece ona bir ganimet paras brakrsa olanakldr. Sorunun burada konduu biimde, Marksta bu sorunu koyacak yer elbette bulunamazd. Ussal biimde konunca, sorun yle formle edilir: Art-deer kr, faiz, tecimsel kazan, toprak rant vb. gibi eitlerine nasl dnr? Ve gerekte Marks, bu sorunu nc kitapta zmeyi vaat eder. Ama eer bay Dhringin Kapitalin ikinci cildinin yaynlanmasn beklemeye sabr yoksa, bu arada birinci cilde biraz daha yakndan bakabilirdi. Daha nce aktarlan paralar dnda, bu durumda rnein 323. sayfada,* Marksa gre kapitalist retime zg yasalarn, sermayelerin d hareketinde rekabetin zorlayc yasalar deerini kazandklarn ve bu biim altnda kendilerini kapitalistlere ilemlerinin drtleri olarak kabul ettirdiklerini; o halde, tpk gk cisimlerinin grnrdeki hareketinin ancak onlarn duyularla alglanamayan gerek hareketlerini bilen biri iin anlalr olmas gibi, rekabetin bilimsel bir zmlemesinin de sermayenin i zlnn zmlemesini ngerektirdiini, bu konuda Marksn bir rnek aracyla belirli bir yasann, deer yasasnn, belirli bir durumda kendini rekabet iinde nasl gsterip nasl bir itici g rol oynadn gsterdiini okuyabilirdi. Bay Dhring bundan, rekabetin art-deerin bllmesinde ok nemli bir rol oynad [sayfa 309] sonucunu kartabilirdi, ve biraz dnmek kouluyla, birinci ciltte verilmi bulunan bu bilgiler, art-deerin kendi eitleri biimine dnmnn, hi deilse ana izgileri iinde, anlalmas iin yeter. Bununla birlikte, bay Dhringe gre, rekabet, sorunun anlalmas iin kesin bir engeldir. Rakip patronlarn, doal retim giderlerinden ylesine yksek bir dzeyde almann tam rnn, ve bylece, art-rn, srekli olarak, nasl gerekletirdiklerini (satp paraya evirdiklerini) tasarlayamaz. Burada, dncesini, bir kez daha, aslnda apaulluktan baka bir ey olmayan o bilinen kesinliki ile davurur. Art-rnn, art-rn olarak, Marksta hi bir retim gideri yoktur, bu, rnn kapitaliste hi bir eye malolmayan parasdr. Yani eer rakip patronlar, art-rn, kendi doal retim
* Kapital, Birinci Cilt, s. 330, dipnot. -Ed.
241
giderleri zerinden gerekletirmek isteselerdi, bunlar armaan etmeleri gerekirdi. Ama bu mikrolojik ayrntlar zerinde durmayalm. Rakip patronlar, aslnda, her gn emek rnn doal retim giderleri zerinde gerekletirmezler mi? Bay Dhringe gre, doal retim giderleri, emek ya da g harcamasndan oluur, ve bu da son temel elerine dein beslenme harcamas ile llebilir; yani, bugnk toplumda, elde kl zorla koparlan hara, kr, fiyat ykseliinden farkl olarak, gerekten yaplan hammadde, i arac ve cret harcamalarndan oluurlar. Nedir ki, yaadmz toplumda, patronlarn, metalarn doal retim maliyeti zerinden gerekletirmediklerini, ama hesaplarnda, ona, szmona pahalanmay, kr eklediklerini, ve genel kural olarak da, bunu cebe indirdiklerini herkes bilir. Mteveffa Josunin Eriha kentinin duvarlarn ykt gibi, Marksn tm yapsn bir frte altst etmek iin bay Dhringin ortaya atmaktan baka bir ey gerekmediine inand sorun, o halde bay Dhringin iktisat teorisi iin de szkonusu. Bakalm bu sorunu nasl yantlar. Kapitalist mlkiyetin, der, pratik anlam yoktur, ve eer ayn zamanda insan esi zerinde dolayl zoru iermezse kendini deerlendiremez. Bu zorun rn kapitalist kazantr, [sayfa 310] o halde bu kazancn bykl de, bu egemenlik uygulamasnn genilik ve younluuna bal olacaktr. ... Kapitalist kazan, rekabetten daha gl bir etkiye sahip siyasal ve toplumsal bir kurumdur. Bu bakmdan, patronlar bir birlik olarak i grrler ve herkes kendi konumunu savunur. Bir kez egemen bir duruma geldikten sonra, bu tr ekonomide belirli bir kapitalist kazan oran bir zorunluluktur. Rakip patronlarn, emek rnn srekli olarak doal retim giderleri zerinde nasl gerekletirebildiklerini (satp paraya evirebildiklerini) ne yazk ki gene bilmiyoruz. Bay Dhring, okurlarna, vaktiyle Prusya kralnn yasann stnde olmas gibi, kapitalist kazan da rekabetin stndedir forml ile azlarn kapatacak kadar az m deer veriyor? Prusya kralnn, yasann stndeki konumuna, sayesinde eritii dalavereleri biliyoruz, kapitalist kazancn, sayesinde rekabetten daha gl olmaya eritii dalaverelere gelince, ite bay Dhringin bize aklamas gereken ve aklamay direngenlikle iteledii ey de, bu dalaverelerin ta kendisidir. Patronlarn, onun dedii gibi, bu bakmdan bir birlik gibi i grmeleri
242
ve onlardan herbirinin kendi konumunu savunmalarnn pek bir nemi yok. Onun szne inanacak, ve ilerinden her birinin kendi konumunu savunmas iin, belirli sayda kimsenin bir birlik gibi davranmasnn yeterli olduunu mu dneceiz? Ortaa lonca yeleri, 1789un .ransz soylular, bilindii gibi, birlik olarak byk bir kararllkla davrandlar, ve gene de yok oldular. Prusya ordusu da, Yenada bir birlik gibi davrand, ve konumunu savunacak yerde, oradan svp gitmek ve hatta daha sonra para para teslim olmak zorunda kald. Bu tr egemen ekonomi bir kez verildikten sonra, belirli bir kapitalist kazan orannn bir zorunluluk olduu gvencesiyle daha ok yetinemeyiz; nk szkonusu olan ey, bunun neden byle olduunun tantlanmasdr. Bay Dhring bize u haberi verdii zaman, eree bir parmak bile yaklam olmuyoruz: Kapitalist egemenlik, toprak egemenlii ile ballk iinde byd. Toprak klesi emekilerin bir ksm, kentlerde [sayfa 311] sanat ve meslek iileri, ve sonunda, fabrika gereci durumuna dnt. Kapitalist kazan, mlkiyet rantnn ikinci biimi olarak, toprak rantndan sonra geliti. Hatta bu iddiann tarihsel yanlln bir yana braksak bile, gene de yaln bir iddia olarak kalr ve aslnda aklanmas ve tantlanmas gereken eyi, bir kez daha ileri srmekle yetinir. yleyse bay Dhringin kendi: rakip patronlar, emek rnn, srekli olarak, doal retim giderleri zerinde nasl gerekletirebilirler? sorusuna yant vermekteki yeteneksizliinden baka bir sonuca varamayz. Baka bir deyile, bay Dhring, krn olumasn aklamakta yeteneksizdir. Bu durumda ona ppadak bir buyrultu karmaktan baka bir ey kalmyor: Kapitalist kazan bir zor rndr ki bu da, kukusuz, Dhring usul toplumsal anayasann 2. maddesi ile tam bir uygunluk durumundadr: zor, bltrr. te kukusuz ok gzel sylenmi bir sz; ama imdi sorun [da] ortaya kyor: Zor, neyi bltrr? Bltrecek bir eyin olmas gerek, yoksa en gl zor bile, dnyann en byk iyi niyeti ile, hibir ey bltremez. Rakip patronlarn ceplerine indirdikleri kazan, ok gerek ve ok elle tutulur bir eydir. Zor, onu alabilir, ama retemez. Ve eer bay Dhring, bize patron kazancn zorun nasl aldn aklamay kabul etmemekte direnirse, onu nereden alr? sorusuna yant vermek szkonusu olduu anda mezar sessizliine brnr. Hi bir ey olmayan yerde, kral, baka her zor gibi, haklarn yitirir.
243
Hiten, hi bir ey, zellikle kr kmaz. Eer kapitalist mlkiyetin pratik anlam yoksa, ve eer ayn zamanda insan esi zerinde dolayl zoru iermedike kendini deerlendiremezse, ortaya yeniden: l yukarda sz geen baz tarihsel iddialarla hi de zmlenmemi bir sorun olan, kapitalist zenginliin bu zora nasl ulat; 2 bu zorun sermayenin deerlendirilmesi durumuna, kr durumuna nasl dnt ve 3 bu kr nereden ald, sorunu kar. Dhringgil iktisad neresinden tutarsak tutalm, bir adm bile ilerleyemeyiz. Btn hoa gitmeyen iler iin, kr, [sayfa 312] toprak rant, alk creti ve iilerin kullatrlmas iin, bu iktisadn sadece bir tek aklama sz var: zor, ve her zaman zor ve Bay Dhring in en zorlu fkesi zora kar bir fke durumuna dnr. Zora bavurmann: 1 kt bir bahane, ii iktisadi alandan, bir tek iktisadi olay bile aklayamayacak siyasal alana bir havale olduunu, ve 2 zorun kendisinin kkenini aklamasz braktn, ve byle yapmakla da aklllk edildiini, nk tersi durumda her toplumsal g ve her siyasal zorun kkeninin, daha nceki iktisadi koullarda, tarihte verildii biimiyle her toplumun retim ve deiim biiminde bulunduu sonucuna varacan grdk. Gene de, derin, ama acmasz iktisat kurucumuzdan kr zerine birka aklama daha koparabilip koparamayacamz grmeyi deneyelim. Eer onun cret tartmasna yanarsak, belki bunu baarabiliriz. 158. sayfada yle der: cret, emek-gcnn bakm karldr ve ilkin hesaba, ancak, toprak rant ve kapitalist kazancn temeli olarak girer. Burada egemen olan ilikileri tamamen kesin bir biimde aklamak iin, toprak rant ve onunla birlikte kapitalist kazancn ilkin tarihsel bir biimde, cretsiz, yani klelik ya da toprak klelii temeli zerinde dnlmesi gerekir. ... Yaamda tutulmas gerekenin kle mi, toprak klesi mi, yoksa ii mi olup olmadn bilmenin pek bir nemi yok; bu, sadece, retim giderlerinin ykmlendirilme biiminde bir farkllk gsterir. Her durum iinde, emek-gcn kullanlmas aracyla elde edilmi net rn, efendinin gelirini oluturur. ... yleyse grlr ki, kendisi gereince bir yanda herhangi bir eit mlkiyet rant, ve te yanda mlkiyetten yoksun cretli emein bulunduu ba kartlk, terimlerinin yalnz birinde deil ama her zaman sadece ikisinde birden kavranlabilir.
244
Ama mlkiyet rant, 188. sayfada rendiimiz gibi, toprak rant ve kapitalist kazan iin ortak bir deyimdir. Ayrca, 174. sayfada, yle okunur: Kapitalist kazancn nitelii, emek-gc rnnn en [sayfa 313] nemli parasnn bir sahiplenilmesidir. Bu, u ya da bu biimde dolaysz ya da dolayl olarak egemenlik altna alnm alma biimindeki ballak (corrlatif) e olmadan tasarlanamaz. Ve 183. sayfada: cret, btn durumlarda, iinin bakm ve oalma olanann genel olarak kendisi aracyla gvence altna alnaca bir emek karlndan baka bir ey deildir. Ve, son olarak, 195. sayfada: Mlkiyet rantna den ey, cret iin zorunlu olarak yitirilecek, ve tersine, genel retim kapasitesi [!] zerinde emee den ey de zorunlu olarak mlkiyet gelirinden alnacaktr. Bay Dhring, bizi aknlktan aknla dryor. Deer teorisinde, ve rekabet retisi de dahil olmak zere bu retiye dein deer teorisini izleyen blmlerde, yani 1. sayfadan 155. sayfaya dein, meta fiyatlar ya da deerler: 1 doal retim giderleri ya da retim deeri, yani hammadde, i arac ve cret harcamalar ve 2 fiyat art ya da blm deeri, elde kl tekelci snf yararna zorla kabul ettirilen hara; grm bulunduumuz gibi, bir eliyle aldn br eliyle vereceine, ve stelik, bay Dhringin kkeni ve ierii zerine bize bilgi vermi olduu lde, hiten doduuna ve bunun sonucu hi bir eyden bilemediine gre, gerekte servet blmnde hi bir ey deitiremeyecek bir pahalanma biiminde blnyorlard. Gelir trlerini inceleyen daha sonraki iki blmde, yani 156. sayfadan 217. sayfaya dein fiyat art (pahalanma) artk szkonusu deil. Onun yerine, her emek rn, yani her metan deeri, u iki ksma blnr: 1 inde denen cretin de bulunduu retim giderleri, ve 2 efendinin gelirini oluturan emek-gcnn kullanlmas aracyla elde edilmi net rn. Ve bu net rn, ylesine tannm bir ehreye sahiptir ki, hi bir dvme, hi bir cila onu gizleyemez. Burada egemen olan ilikileri gerekten kesin bir biimde aklamak iin, okurun, sadece, bay Dhringin az nce aktardmz, ve Markstan daha nce art-emek, art-rn [sayfa 314] ve art-deer zerine aktarlm olan paralarn karsna baslm bulunan paralarn dnmekten
245
baka bir ey yapmas gerekmez. Ve okur, bay Dhringin, burada, Kapitali, kendi tarznda dorudan doruya kopya ettiini grecektir. Bay Dhring, art-emei, klelik, toprak klelii ya da cretlilik, hangi biim altnda olursa olsun, gnmze kadar btn egemen snflarn gelirlerinin kayna olarak kabul eder: birok kez aktarlan paradan alnm, Kapital, sayfa 227, sermaye, art-emei icat etmemitir* vb. Ve efendinin gelirini oluturan net rn, aslnda emek rnnn, bay Dhringde bile, bir emek karl durumundaki tamamen gereksiz klk deitirmesine karn, genel olarak iinin bakm ve oalma olanan salayacak cret zerindeki fazlalndan baka nedir? Emek-gc rnnn en nemli parasnn sahiplenilmesi (temellk), eer kapitalistin, Marksta olduu gibi, iiden, onun tkettii yaama aralarnn yenidenretimi iin zorunlu olandan daha ok emek szdrmas nedeniyle, yani kapitalistin iiyi, iiye denen cret deerinin yerine konmas iin zorunlu olandan daha uzun zaman altrmas nedeniyle olmazsa, baka nasl olasdr? yleyse, bay Dhringin emek-gcnn kullanlmasnn arkasnda saklanan ey, emek-gcnn, iinin yaama aralarnn yeniden-retimi iin gerekli zamann tesine uzatlmas, yani Marksn art-emeidir, ve baka hi bir ey deildir. Ve onun efendinin net rn, kendini marksist artrn ve art-deer biiminden baka hangi biim altnda gsterebilir? Ve bay Dhringin mlkiyet rant, marksist art-deerden, eer yanl anlay ile deilse, baka ne ile ayrlr? te yandan, bay Dhring, mlkiyet rant adn, daha nce toprak rant ile kapitalist rant ya da kapitalist kazancn rant ortak deyimi altnda birletiren Rodbertus tan almtr; yle ki, bay Dhring buna, mlkiyeti eklemekten baka bir ey yapmamtr.** Ve alnt zerinde hi bir kuku kalmamas iin, [sayfa 315] bay Dhring, Marks tarafndan, Kapitalin 15. blmnde (539 ve daha sonraki sayfalarnda)*** emek-gc fiyatnda ve art-deerde byklk deiiklikleri zerine aklanm bulunan yasalar zetler, ve onlar, ylesine kendi tarznda zetler ki, mlkiyet rantna den ey cret iin, ve crete
* Kapital, Birinci Cilt, s. 249. -Ed. ** Hatta onu bile yapmamtr. Rodbertus yle der (Soziale Briefe, 2. mektup, s. 159): Rant, bu teoriye [kendi teorisi] gre, kendi emei olmakszn yalnzca bir mlkiyet nedeniyle elde edilen her trl gelirdir. [.. E.] *** Kapital, Birinci Cilt, Onyedinci Blm, s. 531 vd.. -Ed.
246
den ey de mlkiyet rant iin zorunlu olarak kaybolur; bylece Marksn z bakmndan o kadar zengin zel yasalarn bo bir yinelemeye (tautologie) indirger, nk iki paraya blnen bir bykln paralarndan birinin, br klmeden byyemeyecei aktr. te bay Dhring, Marksn fikirlerini byle, Marksn aklamasnda gerekten grlen gerek disiplinler anlamnda en kesin bilimin son sz tamamen gzden yitirilecek biimde, kendine maletmeyi baarmtr. Bylece, bay Dhringin Eletirel Tarihte Kapital konusunda kopard allmam yaygara, ve zellikle art-deere ilikin ve kendisi de yant veremediine gre, sormamakla daha iyi yapaca o nl soru ile meydana getirdii sz kasrgas karsnda, btn bunlarn Derslerinde Markstan yapt kaba armay saklamak iin bavurulan sava hilelerinden, ustaca manevralardan baka bir ey olmad kansndan kendimizi kurtaramayz. Gerekten, bay Dhring, okurlarna, bay Marksn Kapital adn verdii arapsa ile uramaktan vazgemelerini tlemekte, tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melez rnleri, Hegelin bulank ve kark dnceleri, ve sama szleri vb. karsnda onlar uyarmakta yerden ge kadar haklyd. Bu dindar Eckart, Alman genliini kendisine kar uyard Vens* Marksla rekabete girerek, kiisel kullanm ereiyle mahfuz bir yerde bir kenara ekmek iin, gizlice, aramaya gitmiti. Marksn, emek-gcnn kullanlmasyla elde edilen bu net rnden, ve marksist art-deeri mlkiyet rant ad altnda kendine maletmesinin, Marksn artdeerden kr ya da [sayfa 316] kapitalist kazantan baka bir ey anlamad yolundaki direngen nk iki baskda da yinelenmi ve yanl savnn nedenleri zerine tuttuu zgr ktan tr onu kutlarz. Ve bylece, bay Dhringin baarmlarn (performances), kendi szleriyle ylece betimlememiz gerek: Bay [Dhring]in kansna gre cret, iinin kendi z varoluunu olanakl klmak iin gerekten i banda bulunduu o emek-zamannn denmesinden baka bir ey deildir. Oysa bunun iin, ok az sayda saat yeter, ou kez uzun olan ignnn tm geri kalan, yazarmzn
* Engels szck oyunu yapyor. Vens, hem Yunan mitolojisindeki gzellik tanras, hem de yenilmesi sakncal bir deniz yumuakasnn addr. -.
247
[mlkiyet rant] adn verdii eyi ieren bir art salar. retimin her dzeyinde retim aralar ve gerekli hammaddelerde daha nce cisimlemi bulunan emek-zaman bir yana braklrsa, ignnn uzamas kapitalist yararna bir zorla-alma kazancdr. Bay [Dhring]in bu zorla-alma giriiminin betimlemesine elik ettii zehirli kin ok anlalr bir eydir... Buna karlk, bu alntdan sonra, daha zorlu fkesine nasl dnecei, ok daha az anlalr bir ey. [sayfa 317]
248
DOAL KTSAT YASALARI TOPRAK RANTI
DOKUZUNCU BLM
BAY DHRNGN, iktisat alanna a iin yeterli olmayan, ama bu a zerinde yetkesi de olan yeni bir sistem getirdiini nasl iddia edebildiini, dnyann en byk iyi niyetiyle, imdiye dein kefedemedik. Ama zor, deer ve sermaye teorisi,dolaysyla gremediimiz ey, belki bay Dhring tarafndan konan doal iktisat yasalarni irdeleyeceimiz zaman gzmze arpacak; nk, onun, o kendine zg yenilik beenisi ve canllk ile sylemek gerekirse, yksek bilimsel anlayn utkusu, retimi aydnlatan canl fikirlere erimek iin, deyim yerindeyse, statik maddenin basit betimleme ve blmlemelerinin almasna dayanr. yleyse yasalarn bilgisi, bize, bir srecin bir bakas tarafndan nasl koullandrldn gsterdiine gre, en yetkin bilgidir. Tm iktisadn ilk doal yasas, daha imdiden bay Dhring [sayfa 318] tarafndan zellikle kefedilmitir.
249
Adam Smith tm iktisadi gelimenin en nemli etkenini, ne tuhaftr, sadece baa koymamakla kalmam, ayrca bunun zel formlasyonunu da tamamen savsaklam, ve bylece, Avrupann modern gelimesine damgasn basm bulunan bu gc istemeyerek ikincil bir role drmtr. Baa konmas gereken [bu] temel yasa, teknik donatm yasasdr, hatta buna, insana doal olarak verilmi bulunan iktisadi gcn silahlanmas yasas da denilebilir. Bay Dhring tarafndan kefedilen bu temel yasa yle aklanr: Yasa n 1. ktisadi aralarn, doal kaynaklarn ve insan gcnn retkenlii, icat ve keiflerle artar. te bir yamza daha girdik. Bay Dhring bize, tamamen Molire akacsnn, yaam boyunca bilmeden nesir yapt yeniliini kendisine haber verdii kibarlk budalasna davrand gibi davranyor. catlarn ve keiflerin birok durumlarda, emein retken gcn artrdn (ama pek ok durumlarda da, dnyann btn berat daireleri arivlerindeki ie yaramaz bulular ynnn gsterdii gibi, artrmadn) uzun zamandan beri biliyorduk; ama bu dnya kadar eski beylik dnce, btn iktisadn temel yasas olsun, ite bu aklamay bay Dhringe borluyuz! Eer felsefede olduu gibi iktisatta da yksek bilimsel anlayn utkusu sadece raslanan ilk beylik dnceye tumturakl bir ad vermeye, onu, davul zurna ile, doal, hatta temel yasa olarak iln etmeye dayanyorsa, ite gerekten herkesin, hatta Berlindeki Volkszeitung* yaz kurulunun bile yeteneinde olan bilimin derin temeli ve altst edilmesi. yleyse, bay Dhringin Platon zerindeki yargsn, btn sertlii ile, bay Dhringin kendisine uygulama zorunda kalacaz: Eer gene de bu, ekonomi politik bilgelii varsaylyorsa, o zaman, [sayfa 319] eletirel temellerin yazar, bu bilgelii, mr boyunca apak bir konu zerine bir fikir dile getirebilmi ya da sadece gevezelik etmi herhangi biri ile paylar. Eer rnein: hayvanlar yer diyorsak, tm susuzluk ve dinginlik iinde byk bir sz sy* Volkszeitung, Engelsin Marksa yazd 15 Eyll 1860 tarihli bir mektupta kendisi iin usandrc yineleme ve her eye kar kan budalalklar: deyimlerini kulland, Berlinde yaymlanan demokrat bir gnlk gazete idi. -Ed.
250
lyoruz demektir; nk tm hayvansal yaamn temel yasas, yemektir demekten baka syleyecek szmz yoktur, ve bylece tm zooloji de altst olur. Yasa n 2. blm: Meslek kollarnn blnmesi ve faaliyetlerin ayrlmas, emek retkenliini artrr. Doru olduu lde, bu da Adam Smithten beri bir beylik dncedir. Hangi lde doru, bunu nc ksmda greceiz. Yasa n 3. Uzaklk ve ulatrma aralar, retici glerin elbirliini engelleyen ve kolaylatran en nemli nedenlerdir. Yasa n 4. Snai devletin nfus kapasitesi, tarmsal devletin nfus kapasitesinden ltrlemez derecede yksektir. Yasa n 5. ktisatta, maddi bir kar olmakszn hi bir ey olmaz. Bay Dhringin yeni iktisadn zerlerine kurduu doal yasalar, ite bunlardr. Daha nce felsefesi dolaysyla aklam bulunduumuz yntemine bal kalyor. En canskc bayalkta, stelik ou kez ters ifade edilmi baz apaklklar, iktisatta da, hi bir kant gerektirmeyen belitleri, temel tezleri, doal yasalar olutururlar. erii olmayan bu yasalarn ieriini gelitirme bahanesiyle, adlarna, bu szde yasalarda raslanan eitli konular, yani icatlar, iblm, ulam aralar, nfus, faiz, rekabet, vb. zerine usuz bucaksz iktisadi gevezeliklere, yavan bayal ancak anlalmaz bir cafcaf ve urada burada her trl kazistik incelikler zerine yanl bir anlay ya da kendini beenmilik dolu bir kl krka yarma ile enilendirilmi sama-sapan gevezeliklere dalmak iin, frsattan yararlanlr. Sonra, en sonunda toprak [sayfa 320] rant, kapitalist kazan ve crete geliriz, ve bundan nce sadece bu son iki sahiplenilme (temellk) biimini incelemi bulunduumuz iin, burada, bitirirken, bir de bay Dhringin toprak rant anlayn ksaca irdelemek isteriz. Bay Dhringin nceli Careyyi kopya etmekten baka bir ey yapmad btn konular bir yana brakyoruz; ne Carey ile bir iimiz var, ne de Careynin kattrma ve lgnlklarna kar Ricardonun toprak rant zerindeki anlayn savunmakla. Bizim iin sadece bay Dhring nemli; ve o da, toprak rantn, toprak sahibi-
251
nin, toprak sahibi olarak, topraktan elde ettii gelir diye tanmlar. Bay Dhringin aklayacak olduu iktisadi toprak rant kavram, onun tarafndan hemen hukuksal dzey zerine aktarlr, yle ki, ncekinden daha ileri gitmi olmayz. Demek ki, bizim derin kurucumuz, ister istemez, baka aklamalara tenezzl zorunda. O imdi, bir iftliin bir iftlik kiracsna kiralanmasn bir patrona bor olarak bir sermaye verilmesi ile karlatrr, ama baka biroklar gibi, bu karlatrmann da kusurlu olduunu hemen grr. nk, eer andrma srdrlmek istenirse, der, toprak rantnn denmesinden sonra iftlik kiracsna kalan kazancn, faizleri kardktan sonra, sermayeyi deerlendiren patrona den o kapitalist kazan kalntsna karlk dmesi gerekir. Ama iftlik kiracsnn kazanlarn ana gelirler, ve toprak rantn bir kalnt olarak kabul etmek alks yoktur. ... Toprak rant retisinde, dolaysz deerlendirme durumunun ayrdedilmemesi ve iftlik kiras biimi altndaki bir rant ile dorudan doruya retilmi bir rantn byklk farknn zellikle vurgulanmamas olgusu, bu anlay farknn bir kantdr. Dolaysz deerlendirmeden elde edilen rantn, elerinden birinin deyim yerindeyse iftliin faizini ve brnn de iletmenin bunu aan kazancn temsil edecek biimde ayrm olarak dnmeye, hi deilse, zorunluluk duyulmad. iftlik kiracsnn kulland z sermaye bir yana braklrsa, ou kez onun zgl kazanc bir eit cret olarak alnm gibi grnr. Ama bu nokta zerinde bir ey ileri srmek istemek tehlikeli olur, [sayfa 321] nk sorun, hi de bu belginlik ile konmamtr. Yeterince byk iletmelerin szkonusu olduu her yerde, iftlik kiracsnn zgl kazancn bir cret olarak gstermenin geerli olmad kolayca saptanabilecektir. Gerekten, bu kazancn kendisi, ancak kullanlmas bu trl gelirleri olanakl klan tarmsal igc (main-duvre) ile kartla dayanr. iftlik kiracsnn elinde kalan ve toprak sahibinin dolaysz deerlendirmesinde elde edilecek olan tam ranttan yaplan karmadan gelen ey, aka rantn bir parasdr. Toprak rant teorisi, iktisadn zgl olarak ngiliz ksmdr ve yle de olmas gerekiyordu; nk iinde, rantn, kr ve faizden gerekten ayr olduu bir retim biimi, sadece ngilterede bulunuyordu. ngilterede byk toprak mlkiyeti ile byk tarmn egemen olduu bilinir. Toprak sahipleri, topraklarn ou kez engin, geni iftlikler biiminde, bu topraklar iletmek iin yeterli bir ser-
252
mayeye sahip bulunan, ve bizim kyllerimiz gibi kendileri almayp, gerek kapitalist patronlar gibi, iftlik uaklar ve gndelikilerin almasndan yararlanan iftlik kiraclarna kiralarlar. Demek ki, burada, kapitalist toplumun snf ve bunlardan herbirinin, zgn geliri ile kar karya bulunuyoruz: toprak rantn alan toprak sahibi, kr alan kapitalist ve creti alan ii. iftlik kiracsnn kazancn, bay Dhringe grnd gibi, bir eit cret olarak almak, bir ngiliz iktisatsnn aklna hi bir zaman gelmemitir. .azla olarak, iftlik kiracsnn kazancnn ne ise o, yani kapitalist kr olduunu, tartma gtrmez, ak ve elle tutulabilir bir biimde ileri srmek, onun iin ok daha az tehlikeli olabilirdi. Burada, iftlik kiracsnn kazancnn gerekte ne olduunu bilme sorusunun hi de bu belginlik ile sorulmam bulunduunu okumak gln deil mi? ngilterede, bu sorunun sorulmasna gereksinme yok, soru da, yant da uzun zamandan beri olaylarn iinde bulunmaktadr, ve Adam Smithten bu yana, bu konuda hi bir kuku kalmamtr. Bay Dhringin adlandrd gibi dolaysz deerlendirme, ya da daha dorusu Almanyada gereklikte ou kez olduu [sayfa 322] gibi toprak sahibi hesabna kahyalar yardmyla deerlendirme durumu, bu konuda hi bir eyi deitirmez. Eer toprak sahibi, sermayeyi de salar ve topra kendi hesabna iletirse, kendiliinden anlalabilecei ve bugnk retim biiminde baka trl de olamayaca gibi, toprak rantndan baka, kapitalist krn ta kendisini de cebine indirir. Ve eer bay Dhring, imdiye kadar, dolaysz deerlendirmeden elde edilen rantn (gelirin demek gerekirdi) ayrm olarak dnlmesine zorunluluk duyulmadn ileri sryorsa, bu dpedz yanltr, ve en iyi durumda bize olsa olsa bay Dhringin bilgisizliini bir kez daha tantlar. rnein: Emekten elde edilen gelire cret denir; herhangi birinin sermaye kullanmaktan elde ettii gelire kr denir. .... Sadece topraktan doan gelire rant denir ve toprak sahibine aittir. ... Bu eitli gelirler eitli kimselere dt zaman, bunlar birbirinden ayrdetmek kolaydr; ama eer ayn kiiye derlerse, hi deilse gnlk dilde, sk sk birbirleri ile kartrlrlar. Kendi toprann bir ksmn kendi bana deerlendiren bir toprak sahibi, iletme giderleri ktktan sonra, toprak sahibinin rantn olduu kadar, iftlik kiracsnn krn da alacaktr. Ama, hi deilse gnlk dilde, o btn
253
kazancn kolayca kr olarak adlandracak, ve bylece rant, kr ile kartracaktr. Kuzey Amerika ve Bat Hindistandaki tarm iletmecilerimizin ou bu durumdadr; ou kendi topraklarn ilerler, ve ite bundan dolaydr ki, bir plantasyonun rantndan szedildiini pek duymamakla birlikte, getirdii krdan szedildiini sk sk iitiriz. ... Kendi bahesini kendi eliyle ileyen bir bahvan, bir tek kiide hem toprak sahibi, hem toprak kiracs, hem de iidir. Bunun sonucu, rn, ona, birincinin rantn, ikincinin krn ve ncnn de cretini deyecektir. Ama ou kez, hepsi, emeinin kazanc olarak grnr; yani burada rant ve kr, cret ile kartrlr. * Bu para, Adam Smithin birinci kitabnn altnc blmnde [sayfa 323] bulunur. Demek ki, dolaysz deerlendirme durumu, bundan yzyldan daha ok nce incelenmi bulunmaktadr, ve bay Dhringe o kadar kayg veren kuku ve belirsizlikler sadece onun bilgisizliinden kaynaklanmaktadr. Sonunda, cretli bir kla kendini skntdan kurtarr: iftlik kiracsnn kazanc tarmsal igcnn smrsne dayanr, ve bunun sonucu, aka, dorusunu sylemek gerekirse, toprak sahibinin cebine girmesi gereken tam ranttan yaplan karmadan gelen bir rant parasdr. Bu, bizim, iki ey renmemizi salar: 1 iftlik kiracs, toprak sahibinin rantn azaltr, yle ki, bay Dhringde, imdiye kadar dnld gibi, toprak sahibine bir rant deyen iftlik kiracs deil ama iftlik kiracsna bir rant deyen toprak sahibidir, kukusuz, tepeden trnaa zgn bir anlay. Ve 2 ensonu bay Dhringin toprak rantndan ne anladn reniriz: tarmsal emein smrs aracyla tarmda elde edilen art-rnn tamam. Ama bu art-rn bundan nceki iktisatta belki birka yzeysel iktisat dnda toprak rant ile kapitalist kr biiminde blndne gre, bay Dhringin, toprak rantnn da geerli anlayn kendisine i edinmediini saptamalyz. yleyse, toprak rant ile kapitalist kazan, bay Dhringde, birbirlerinden sadece birincinin tarmda ve ikincinin de sanayi ya da ticarette elde edilmesi ile ayrlrlar. Bay Dhringin ne kadar karksa eletirel olmaktan o kadar uzak bulunan bu dnceye gel* Adam Smith, An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, c. I, London 1776, s. 63-65. -Ed.
254
mesi, kanlmaz bir eydi. Onun, toprak zerindeki egemenliin ancak insan zerindeki egemenlik sayesinde kurulduu yolundaki gerek tarihsel grten hareket ettiini grmtk. Bunun sonucu, toprak, herhangi bir kleletirilmi emekle ilendii andan sonra, toprak sahibi iin bir artk doar, ve emein, emek kazanc zerindeki rn fazlalnn sanayide kapitalist kazan olmas gibi, bu fazlalk da rantn ta kendisidir. Bylece, tarmn, emein kleletirilmesi biimlerinden herhangi biri aracyla yapld her yerde ve her zaman toprak rantnn nemli lde varolduu aktr.[sayfa 324] Rantn, bu, tarmda elde edilen art-rnn tm biimindeki sunuluunda, bay Dhring, bir yandan ngilteredeki iftlik kiracs kr, ve te yandan da bu art-rnn, toprak rant ve iftlik kiracsnn kr biiminde, btn klasik iktisatta kabul edilen bln ile, yani ar, belgin rant kavram ile, bodoslama atr. O zaman bay Dhring ne yapar? Sanki tarmsal art-rnn iftlik kiracsnn kr ile toprak rant biiminde blnd zerine, yani klasik iktisadn tm rant teorisi zerine bir tek szck bilmiyormu; sanki tm iktisatta, gerek anlamdaki iftlik kiracs kazancnn ne olduunu bilme sorunu henz bu belginlik ile konmam gibi; sanki grn ve belirsizliklerinden baka hi bir eyi bilinmeyen salt kefedilmemi bir ey szkonusuymu gibi davranr. Ve, tarmsal art-rnn, hi bir teorik okulun en kk bir yardm olmakszn, toprak rant ve kapitalist kr biimindeki elerine ylesine acmaszca ayrt o uursuz ngiltereden, dolaysz deerlendirmenin ataerkil gelimesinin doruuna ulat, toprak sahibinin, ranttan, topraklarnn gelirini anlad, toprak aalarnn rant zerindeki dncelerinin, hl bilime bir ekidzen verme sav tad; dolaysyla bay Dhringin rant ve kr kavramlar zerindeki karkl ile ustaca sokulup en yeni bulgusu olan: iftlik kiracs tarafndan toprak sahibine deil, ama toprak sahibi tarafndan iftlik kiracsna denen toprak rant nedeniyle kendisine inanacak kimseler bulmay hl umabildii kendi Prusya hukukunun sevgili uygulama alanna snr. [sayfa 325]
255
ELETREL TARH ZERNE*
ONUNCU BLM
BTRMEK iin Ekonomi Politiin Eletirel Tarihi zerine, bay Dhringin kendi deyimiyle benzeri hi grlmemi [sayfa 326] olan
* Bu blmn Marks tarafndan yazld ve Engelsin, Anti- Dhringin, eitli basklarna uyarlamak iin onu gzden geirmekten baka bir ey yapmad bilinir (ikinci ve nc nszlere baknz). Ne var ki Ekonomi Politiin Eletirel Tarihi zerine Marjinal Notlarn, Marksn kendisi tarafndan kaleme alnd biimiyle, zgn elyazmas da elimizde bulunuyor. Bu elyazmas, ilk kez olarak Marks-Engels-Lenin Enstits tarafndan, Engelsin lmnn 40. yldnm dolaysyla Moskovada, 1935 ylnda karlan bir cilt iinde yaymlanmt. O metin, bu blmn metni ile birok noktada tam bir tpklk gsterir. Bundan tr o metni, tam olarak vermekten vazgeiyor ve Marjinal Notlar metninin balca deiik biimlerini dipnot olarak eklemekle yetiniyoruz. Marjinal Notlarn versiyonu var: Marksn karalamalar olan iki not defteri ile Marks tarafndan Engelse aktarlan metin olan ve Eletirel Tarih zerine blmnn kesin yazlna temel hizmeti gren temize ekilmi kopya. Dipnotlarmzdan her birine, eer Marksn temize ektii Marjinal Notlarn kendinden alnmlarsa (MN), birinci not defterinden alnmlarsa (M1) ve ikinci not defterinden alnmlarsa (M2) iaretini koyuyoruz.
256
bu giriimi zerine de bir gz atalm. Belki bize o denli sz verilmi bulunan en kesin bilimin o son szn burada bulacaz.* Bay Dhring ekonomik retinin son derece yeni bir olay olduu yolundaki buluuna ok byk bir nem verir (s. 12). Gerekte Marksn Kapitalinde yle denir: Ekonomi politik Manfaktr dnemi srasnda ilk kez bir bilim olarak ortaya kar** ve Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda, sayfa 29, u okunur: Klasik ekonomi politik ... ngilterede Petty, .ransada Boisguillebert ile balar ve ngilterede Ricardo, .ransada Sismondi ile sona erer.*** Bay Dhring kendisine tlenen bu yolu izler, u farkla ki ona gre yksek iktisat, ancak burjuva bilimin klasik dneminin sona ermesinden sonra dnyaya getirdii iler acs dklerle balar.**** Buna karlk, giriimin sonunda ok hakl olarak yle vnr: Ama eer bu giriim dtan alglanabilir zelliklerinde ve yar-modern ieriinde henz hi grlmemi bir eyse, i eletirel bak alar ve genel konumu bakmndan daha da ok benim z malmdr (s.9). Gerekten, d ve i, iki ynden kendi giriiminin (bu snai deyim kt seilmemi) reklamn yle yapabilirdi: [sayfa 327] Biricik ve zgl.***** Ekonomi politik, tarihte ortaya kt biimiyle, gerekte kapitalist retim dnemi iktisadnn bilimsel bilgisinden baka bir ey olmad iin, bu dnemle ilgili tezler ve teoremler, rnein
* Marksn Yunan lka balm tayan elyazmas ite burada balar. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 379. -Ed. *** Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 67. -Ed. **** Mlde bundan sonra unlar okunur: Ama Dhring bize, hemen kendi rn bir bilgelikmi gibi bilimin biraz ciddi bir kuruluunun Hume ve Adam Smithten sonra baladn syler (s.15 ). Bu buluun ne olduunu greceiz. Kutz ve Roscher zerine Dhringin Hakszlklar (s. 14). Bu vesileyle Roscherin ngiliz Ekonomi Politiin Tarihine Katksnn adn anmaktan zellikle kanr; hakl nedenleri olan bir davran, nk orada bilgisizlii iinde ok yararl her trl not bulmutur. (Gene bu vesileyle, Listin ltrlemez derecede stn bykl s. 16.) lka (ilkan ekonomik ilikilerini) irdelemek iin, onun her eyden nce hibir zaman yalanlanmayan ilikiler ve yasalar zerine salam bir teoriye gereksinmesi var (16). ***** Stirnerin nl yaptna antrma. -.
257
eski Yunan toplumu yazarlarnda kendilerini ancak meta retimi, ticaret, para, faiz getiren sermaye vb. gibi baz olaylar her iki toplumda da ortak olduu lde gsterebilirler. Yunanllar, bu alanda durum elverdii lde yapm bulunduklar almalarda, btn teki alanlarda gsterdikleri ayn dehay, ayn zgnl gsterirler. Bu nedenle onlarn sezgileri, tarihsel olarak modern bilimin teorik hareket noktalarn oluturur. imdi tarihi bay Dhringi dinleyelim: Bylece bilimsel iktisat teorisi, konusunda, dorusunu sylemek gerekirse ilkada gsterecek olumlu hibir ey [!] bulamayz ve tamamen bilim dman olan ortaa, [buna, hibir ey belirtmemeye!] ok daha az vesile verir. Bununla birlikte, derin bilgi grn bbrlenme ile sergileyen gsteri ... modern bilimin ar niteliini bozduu iin, hi deilse birka rnek zerine dikkati ekmek gerek. Ve o zaman bay Dhring, derin bilgi grnnden gerekten yoksun bir eletiriden rnekler verir.* Aristotelesin, her maln, hem ayaa giyilebilen hem de baka bir eyle deiilebilen bir sandal gibi, biri ey olarak o mala zg olan ve teki yle olmayan ikili bir kullanm vardr; bunlarn her ikisi de sandaln kullanm biimleridir, [sayfa 328] nk sandal kendinde olmayan bir eyle, para ya da yiyecekle deien kimse bile, sandal sandal olarak kullanr; ama onun doal kullanm biimine gre deil, nk sandal onda deiim nedeniyle bulunmaz** yolundaki tezi, bay Dhringe gre yalnzca ok kabaca ve bilgie dile getirilmi olmakla kalmaz; ama bu tezde kullanmdeeri ile deiim-deeri arasnda bir ayrm bulanlar kendilerini ayrca hemen u son zamanlarda ve en ileri sistem erevesinde, elbette bay Dhringin sistemi erevesinde, kullanm-deeri
* MNde yle devam eder: Aristotelesin, her Kthmann, biri, mein kundurann giyilme yararll gibi, ey olarak ona zg, teki ey olarak ona zg olmayan, deiilebilir olma gibi ikili bir yararll olduu yolundaki tezi olan [h (zellikle gjhsz) metablpch ... allaghz enecen] paraya kendin bak, nk rusa nedeniyle yunancay doru yazmasn bilmiyorum, (Eletiriye Katk, s. 3, n 1.) Bu tez yalnzca ok baya ve ocuka bir biimde anlatlmakla kalmaz (s. 18) ama bu tezde kullanm-deeri ile deiim-deeri arasnda bir ayrm bulanlar, kendilerini ayrca, hemen u son zamanlarda ve yalnzca en ileri sistem erevesinde, yani bay Dhringin sisteminin ta kendisi erevesinde, kullanmdeeri ile deiim-deerinin hkmden dtn unutma dlemine de kaptrrlar. ** Aristote, De republica, Kitap I, Blm 9. -Ed.
258
ile deiim-deerinin hkmden dtn unutma dlemine de kaptrm olurlar. Platonun devlet zerine yaptlarnda da ekonomik iblmnn modern blm bulunmak istendi. Bu tmce kukusuz Kapitalin nc basksnn, Blm XII, 5, s. 369daki parasyla ilgili; ne var ki orada, klasik ilkan iblm zerindeki dncesi, tersine, modern dnce ile en sert kartlk oluturan bir dnce olarak gsterilir.* G beenir bir dudak bkme, ite Platonun (Yunanllar bakmndan devlet ile ayn ey demek olan) kentin doal temeli olarak iblm zerindeki zaman iin dahice aklamasnn** bay Dhring tarafndan deimli grld tek ey ve o da Platon un pazarn belirli bir geniliinin, meslek trlerinin daha ileri derecede dallanp budaklanmas ve zel ilemlerin teknik ayrmas karsna kard snrn szn etmemesi nedeniyle ama Yunanl Ksenefon bu ii yapt,*** bay Dhring! Yalnzca ve yalnzca bu snr kavram, baka trl bilimsel olarak nitelendirilemeyecek fikrin, sayesinde nemli bir ekonomik doruluk durumuna dnt bilgidir. Bay Dhring tarafndan ylesine kmsenen profesr Roscher, o iblm fikrinin bilimsel duruma gelmesi iin zorunlu snr izmi **** ve bu nedenle bay Dhring [sayfa 329] iblm yasasnn kefini, kesin olarak Adam Smithe maletmitir. Meta retiminin egemen retim biimi olduu bir toplumda, pazar bir kez olsun bay Dhringin gsterii ile sylemek gerekirse i adamlar arasnda ok tannm bir snr olmutur. Ama, kapitalist iblmn yaratan eyin pazar deil, tersine, pazar yaratan eyin daha nceki toplumsal balarn ayrmas ve bundan doan iblm olduunu grmek iin, greneki bilgi ve igdden daha ok ey gerek. (Bkz: Kapital, 1, Blm XXIV, 5, sanayi sermayesi iin ipazarn kurulmas.) ***** Parann rol her zaman ekonomik dncelerin en nem* Kapital, Birinci Cilt, Ondrdnc Blm, s. 379-382. -Ed. ** Platon, Rpublique, Kitap II. -Ed. *** Xenophon, Cyropdie, Kitap VIII, Blm 2. -Ed. **** Wilhelm Roscher, Die Grundlagen der Nationalkonomie, 3. bask, Stuttgart ve Augsbourg 1858, s. 86. -Ed. ***** Kapital, Birinci Cilt, s. 763-767. -Ed.
259
li uyarcs olmak olmutur [!]. Ama bir Aristoteles bu rol zerine ne biliyordu? Aktr ki para aracyla deiimin, ilkel doal deiimi izlemi olmasndan baka hibir ey. Ama eer bir Aristoteles parann, biri iinde yaln dolam arac olarak hareket ettii, teki iinde para-sermaye iini grd iki ayr dolam biimini rahat rahat bulursa, byle yapmakla bay Dhringe gre ahlaksal bir antipatiden baka bir ey davurmaz.* Eer hatta bir Aristoteles paray kendi deer-ls rol iinde zmlemeye kalkma cretini gsterir ve para teorisi bakmndan ylesine nemli olan bu sorunu doru bir biimde koyarsa,** bir Dhring ve ok hakl i nedenlerle, bu yasaklanm cret zerine tek szck sylememeyi ye tutar. Sonal sonu: bay Dhringin dikkate sunma biiminde yansd durumu ile Yunan ilka, gerekten tamamen basit fikirlerden (s. 25) bakasna sahip deildir ama eer bu trl bir bnlkn (s. 19) basit ya da basit olmayan fikirlerle herhangi ortak bir yan varsa.*** Bay Dhringin merkantilizm zerindeki blmne gelince, onu aslndan, yani Listin Nationales System (Ulusal Sistem), blm 29: Okul tarafndan yanl olarak merkantil [sayfa 330] sistem diye adlandrlan snai sisteminden okumak daha iyi olacaktr. Bay Dhringin, burada her trl derin bilgi grnnden ne denli byk bir zenle kanmasn bildii, bakalar arasnda, aadaki satrlardan grlebilir. List, 28. blmde, talyan iktisatlar blmnde: talya, ekonomi politiin pratiinde olduu kadar teorisinde de btn modern uluslarn nne gemitir, der ve Napolili Antonio Serrann, kralla bir altn ve gm bolluu salamann yollar zerindeki yaptn (1613), talyada zel olarak ekonomi politii konu alan ilk yapt olarak anar.****
* Aristote, De republica, Kitap I. Blm 8-10. -Ed. ** Aristote, Ethique Nicomaque, Kitap V, Blm 8. -Ed. *** .riedrich List, Das nationale System der politischen konomie, c. I. Stutgart ve Tbingen 1841, s. 451 ve 456. -Ed. **** MNde yukarda Bay Dhringin merkantilizm zerindeki blmne gelince diye balayan paragraftan nce u para gelir: II. MERKANTLZM Demek ki kesinlikle sylemek gerekirse, bilim olarak merkantil sistem yoktur. ...
260
Bay Dhring, bunu duraksamadan kabul eder ve bunun sonucu Serranin Breve Trattatosunu iktisadn modern tarih-ncesinin giriinde bir eit yazt olarak deerlendirebilir. Gerekten, onun Breve Trattato irdelemesi, bu yaznsal krtkanlk ile snrlanr. Ne yazk ki aslnda iler baka trl olmutur: 1609da, yani Breve Trattatodan drt yl nce, Thomas Munun A Discourse of Tradei vb. yaynlanyordu. Daha ilk basksnda bu yapt, ngilterede o zaman hl devlet pratii olarak savunulan ilkel parasal sisteme kar yneltili olma zgl anlamna sahiptir; yani merkantil [sayfa 331] sistemin, kendini dourmu bulunan sistem ile bilinli ayrln temsil eder. Daha ilk biimi altnda bu yapt, birok kez yaynland ve yasama zerinde dolaysz bir etkide bulundu. Yazar tarafndan batan baa gzden geirilen ve ancak lmnden sonra yaynlanan 1664 basks biimi altnda: Englands Treasure, vb., daha yzyl merkantilist incil olarak kald. yleyse eer merkantilizm, girite bir eit yazt olarak devir yapan bir yapta sahipse, o yapt bu yapttr ve ite bu nedenle de bay Dhringin hiyerarik ilikilere ylesine nem veren tarihi iin bu yapt, kesin olarak yoktur. *
yleyse, sistemlerin bilinen ls iinde (merkantil sistem, fizyokrasi ve snai sistem) anlmasn knamak gerek (27). te yandan: Sistemler [ sistem) ... gerekten vardr ve engellenmesi gereken tek ey ... merkantil sistemin sunduu biimdeki pratik davran kurallarn yorumlama ya da formle etme biimindeki virtzlklerin ... fizyokratlardaki ... bamsz teorik saptamalar ile tek bir trde birlik iinde kartrlmalardr (29)!?!(a) (a) M1de yle devam eder: Yksekten atan samalk! Peki ama 19. yzyln bay Dhringe benzer birka gizli merkantilisti dnda, byle bir su kim iledi? Ama hibir szde ekonomi politik sistemi, gerek anlamda bilim olarak kesinlikle mevcut deildir. Ekonomi politik tarihi bakmdan hepsinin, sistemin ya da burjuva iktisad, daha dousu kapitalist iktisat sistemindeki u ya da bu halkann gerek teorik davurumlar olarak greli bir deeri vardr. Yalnzca bay Dhring trnden bir metafiziki, bu eitli uraklar tek bir trde birlik iinde birbirine kartrabilir. * MNde yle izler: III. DAHA USSAL BR KTSAT RETSNN GEM RNEKLER VE GSTERGELER. PETTY. Parlak sluplu tarih yazma biiminin en byk i yanlarndan biri (ve beyaz kad karalamak iin, bu yan dtan ok retkendir) una dayanr ki Dhring, daha sonra o portre sayesinde yaptlarnn ayrdedici zelliini yeniden kurmak zere, herkesin bildii biyografik notlar yardmyla eitli iktisatlarn bir portre taslar yapar. Bylece, Pettynin ok eitli yaamndan, kolayca bol sayda bo dnce ieren ve gerekte ciddiyet olarak ciddi iadam trnden baka bir ey tanmayan bir kafa yaps (64) kar. (Gerekte hakiki ciddiyet olarak ... ciddi iadam trnn nasl tannacan anlamak g.) Pettynin
261
Modern ekonomi politiin kurucusu olan Petty zerine bay Dhring, bize onun bol sayda bo dnceye, kavramlarn i ve biraz da ince ayrmlar bakmndan [bir] duyarlk yoksunluuna ... birok ey bilen ama hibiri zerinde biraz daha derine gitmeksizin kolayca birinden tekine geen [bir] kararszla sahip bulunduunu ... iktisat konusunda henz ok kaba biimde davrandn [ve] kartlklar, durum elverirse, ciddi dnr kukusuz elendirebilecek bnlklere vardn bildirir. Dikkatini bir Pettyden esirgememeye tenezzl ettii zaman, ciddi dnr bay Dhring iin ne ei benzeri bulunmaz bir alakgnlllk! Peki ona hangi dikkati gsterir? Pettynin, onda yetersiz izleri bulunan emek, hatta deer [sayfa 332] ls olarak emek-zaman zerindeki tezleri, bu tmceden baka hibir yerde anlmaz. Yetersiz izler. Treatise on Taxes and Contributionsunda Petty, 1. bask, 1662, metalarn deer byklnn son derece ak ve doru bir zmlemesini verir. Buna nce ayn nicelikte emee malolan deerli madenler ile budayn edeerlilii yardmyla rneklendirerek, deerli madenlerin deeri zerine ilk ve son teorik sz syler. Ama metalarn deerlerinin eit emek (equal labour) ile lldklerini de ok ak ve genel bir biimde dile getirir. Bulgusunu ksmen ok karmak eitli sorunlarn zmne uygular ve yer yer, eitli vesilelerde ve eitli yazlarda, hatta ana tezi yinelemedii yerlerde bile, bundan nemli sonular karr. Ama daha ilk yaptnda, unu da syler: Bunun [emein eitliiyle deer bime] deerlerin denge ve llmesinin temeli olduunu ne sryorum; bununla birlikte, bunun zerine kurulan her eyde, bunun pratik uygulanmasnda, birok eitlilik ve karmaklk olduunu da itiraf ederim.* Demek ki Petty, bulgusunun neminin olduu denli, onun ayrntl uygulamasndaki gln de bilincinde. Bu nedenle baz ayrntl erekler iin bir baka yol daha arar. zellikle toprak ile emek arasnda doal bir eitlik ilikisi (a natural Par) kurmaya aanlaynn en gsz yan, kendini ... kavramlarn i ve biraz da ince ayrmlar bakmndan duyarlk yoksunluunda gsterir (53). Pettye kar, kendi z ilerini sonunda 1.500 sterlinlik bir yllk gelire sahip olacak biimde yrtt iin sayg besleyecek kimseler bulunacaktr. Ayrca Petty, ngiliz papaz snfnn trl oyunlarn son derece gze arpan bir biimde kopya etme virtzitesine de sahipti, vb.. * William Petty, A Treatise on Taxes and Contributions.... London 1662, s. 24-25. -Ed.
262
lr, yleki deer, ikisinden her biri iinde ve daha iyisi, ayr ayr her ikisi iinde istenildii gibi davurulabilsin. Bu yanlg bile dahice bir eydir. Pettynin deer teorisi zerine bay Dhring, u derin dnceyi ileri srer: Eer daha derin bir biimde dnm olsayd, nceden anmsatm bulunduumuz kart bir anlayn izlerine baka yerde raslamak kesinlikle olanakl olmazd; yani: izlerin... yetersiz olduklar bir yana braklrsa, nceden hibir ey anlmamtr. Bay Dhringin okuru, nceden de sonradan da zerinde hi durmad iin z zerinde nceden bilgi sahibi edildiine sonradan inandrmak iin, kof [sayfa 333] bir tmce yardmyla, bir eye nceden antrmada bulunma yolundaki o ok belirtili davran, burada kendini aka gsteriyor. Adam Smithte deer kavram zerine kart anlaylarn yalnzca izlerini ve deer zerine aka kart yalnzca iki gr deil ama , hatta hepsini sayarsak rahata yanyana gelip aprazlaan drt gr buluruz. Ama zorunlu olarak elyordamyla ilerleyen, eitli denemeler yapan, daha yeni yeni biimlenmeye balayan bir fikirler karmaas ile savaan ekonomi politiin kurucusunda ok doal grnen ey, birbuuk yzyllk aratrmalar, sonulan ksmen kitaplardan ortak bilince getikten sonra seerek zetleyen bir yazarda tuhaf grnebilir. Ve byk eylerden kk eylere inmek gerekirse, grm bulunduumuz gibi, bay Dhringin kendisi de bize be ayr eit deer ve onlarla birlikte bir o denli kart anlay sunar. Kukusuz, eer o da daha derin bir biimde dnm olsayd, okurlarn Pettynin son derece ak deer anlayndan en byk karklk iine atmak iin onca gle katlanmazd.* Petty, 1682de yaynlanan Quantulumcumque Concerning Money adl yapt ile Anatomy of Irelandndan on yl sonra (bu yapt, ilk kez olarak, bay Dhringin en orta mal okul kitaplarndan kopya ettii gibi, 1691de deil 1672de yaynland),** bir tek btn
* Ve byk eylerden kk eylere inmek gerekirse...den balayarak bu para MNde yoktur. -Ed. ** Petty, Quantulumcumque...unu 1682de yazd ve 1695te Londrada yaymlad. The Political Anatomy of Ireland 1672de yazlm ve 1691de Londrada yaynlanmtr. Ed.
263
biiminde eksiksiz bir alma verdi. Merkantilist anlayn teki yaptlarnda raslanan son izleri, bu yaptta bsbtn yok olmutur. Bu yapt, hem ierii hem de biimi ile kk bir bayapttr ve ite bu nedenle de bay Dhringde ad bile gemez. ktisatta ortaya kan en deha sahibi ve en zgn aratrc karsnda kendi kendiyle dolu baya bir ukalann paylayc honutsuzluunu davurmak ve teorik deha ltlarnn kusursuz belitler olarak dzenli saflar biiminde caka satmay kabul etmediini [sayfa 334] ama tersine kaba pratik gerelerin, rnein verginin derinletirilmi irdelemesinden dank dzen fkrdn grmekle arplmaktan baka bir ey yapamamas ok doaldr. Bay Dhring, Siyasal Aritmetikin Petty tarafndan baya saylama (istatistik) terimleri ile kurulmas karsnda, tpk onun dorudan doruya iktisat almalar karsnda davrand gibi davranr. Petty tarafndan uygulanan yntemlerin benzersizlii zerine, hrnlkla omuz silkilir! Lavoisiernin bile bu alanda ondan yzyl sonra uygulad gln yntemler karsnda,* bugnk istatistii Pettynin ona ustaca vermi bulunduu erekten hl ayran o byk uzaklk karsnda, bu kasntl stnlk sav, enlikten iki yzyl sonra, rlplak bnl iinde apak grnr. Pettynin, bay Dhringin giriiminde hemen hemen hi dikkat edilmeyen en nemli fikirleri, bay Dhringe gre zamanmzda ancak kendi balamlar dnda szkonusu edilerek, kendilerinde sahip olmadklar bir nem verilen tutarsz esintiler, rasgele dnceler ve geliigzel aklamalardan baka bir ey deildirler; yleyse bu fikirler, ekonomi politiin gerek tarihinde deil ama yalnzca bay Dhringin kktenci eletiri dzeyi ve derine giden tarih yazma slubu altnda bulunan modern kitaplarda bir rol oynarlar. Bay Dhring giriiminde, savdan sonra kant istemeye cret etmekten saknan kr krne inan sahibi bir okurlar evresini gznnde tutmua benzer. Bu konuya birazdan dneceiz (Locke ve North dolaysyla) ama nce, sz arasnda, Boisguillebert ve Law zerine bir gz atmamz gerek.** Birinciye ilikin olarak, bay Dhringe zg tek buluu belir* Lavoisier, De la richesse territoriale du Royaume de .rance (Paris 1791), Essai de la population de la Ville de Paris.... ve matematiki Lagrange ile birlikte, Essai darithmtique politique... (Paris 1791) adl iktisadi almalar da yazmtr. -Ed. ** MNde bundan sonra u balk gelir: BOISGIULLEBERT VE LAW
264
telim. O, Boisguillebert ve Law arasnda, kendisine dein bilinmeyen bir balant bulmutur. Gerekten Boisguillebert meta dolam iinde yerine getirdikleri normal parasal ilevlerde deerli madenlerin kredi paras (bir kat [sayfa 335] paras) ile deiilebileceklerini ileri srer.* Law, buna karlk, bu kat paralarnn keyfi bir artnn, bir ulusun zenginliini artracan dnr. Bundan, bay Dhring iin, Boisguillebertin deyiinin yeni bir merkantilizm yolunu kendinde barndrd, bir baka deyile Lawu kendinde barndrd sonucu kar. Ve bu da u biimde apak tantlanr: nemli olan yalnzca, yaln kat paralarna deerli madenlerin oynayacaklar roln tpksnn verilmesiydi ve bylece merkantilizmin bir bakalam hemen gereklemi bulunuyordu. Ayn biimde, amcamn halam durumuna bakalam da hemen gerekleebilir. Geri bay Dhring, ileri yoluna koymak iin, yle ekler: Bununla birlikte, Boisguillebertin byle bir niyeti yoktu. Ama o, deerli madenlerin parasal rol zerindeki kendi ussal anlayn, kendisine gre deerli madenlerin bu rolde kat ile deitirilebilmeleri nedeniyle, merkantilistlerin boinana dayanan anlaylar ile deitirme niyetini nasl besleyebilirdi? Bununla birlikte bay Dhring, istensiz komedyas ile yle devam eder: Gene de, urada burada yazarmzn, baar ile gerekten yerli yerinde bir gzlem yapt da itiraf edilebilir (s.83).** [sayfa 336]
* Pierre Boisguillebert, Dissertation sur la nature des richesses, de largent et des tributs... Blm II, conomistes financiers du XVIII. sicle iinde, Paris 1843, s. 397. -Ed. ** M1de yle devam eder: Grlyor: Dhring eski yazarlar karsnda hep privat-dozent rol oynar ve onlara snav notlar vererek yetkilerini aar. Bizzat bay Dhring hakknda onun hibir zaman ince olmasa da, merkantilizmin modern deiimini yapt sylenebilir. Gerekten bay Dhring, retim meta retim biimi iinde yaplr olmaktan kt zaman bile, parann roln oynamaya devam edeceini varsayar. Dhring, Boisguillebertten Lawa geer. Law: skoya bankalarn inceleyen Adam Smith, kitap II, blm 2, (bu arada denk dtke Lawu da eletirir), tekiler arasnda, ulusal kredi bankalar da kurulmutu u gzlemi yapar: Kendi kar ile elikiye dmemek iin bir banka, i yapt dolaan sermayenin hepsini ya da hatta ok byk bir blmn bir tccara bor veremez; nk her ne denli bu sermaye ona srekli olarak para biimi altnda gelse de ondan ayn biim altnda ksa da, girilerin tm klarn tmnden gene de ok farkldr ve bir bankanm rahata almasna uygun, ll neller iinde, tccarn demelerinin toplam bankann avanslarnn toplamna eit olmaz. Bir banka, i adamna sabit sermayesinin nemli bir ksmn, rnein topra iyiletirmeye girien birinin kulland sermayeyi dn verme olanana daha da az sahiptir. ... Sabit sermaye girileri, hemen her zaman dolaan
265
Lawa gelince bay Dhring, baar ile ancak u gerekten yerli yerinde gzlemi yapar: Lawun da son temeli (yani deerli madenler temelini) hibir zaman tamamen ortadan kaldramad ama son snra, yani sistemin yklna, kat para karlmasna dein gtrd grlr. (s.94.) Gereklikte, eer yaln para iaretleri olan kattan kelebekler halk iinde seke seke uuacaklardysa bu, deerli madenler temelini ortadan kaldrmak iin deil, tersine, halkn ceplerini tamtakr devlet kasalarna boaltmak iindi.* Gene Pettyye ve bay Dhringin iktisat tarihinde ona oynatt silik role dnmek iin, nce Pettynin hemen ardndan gelenler zerine, Locke ve North zerine bize ne dendiine bakalm. Lockeun Considerations on Lowering of [sayfa 337] Interest and Raising Of Moneysi ile Northun Discourses upon Tradei ayn yl, 1691de yaynlandlar.**
sermaye girilerinden ok daha yavatr ve ... bunlar iadamna, uzun yllar sren ve bir bankann rahata almasna uygun dmek iin gereinden uzun olan bir dnem gemeden, ok seyrek olarak geri gelirler. Law eletirisinde bay Dhring, bunu u biimde deitirir: Bir para sisteminin temeli, gerekte ... hibir zaman yalnzca gelecei geni lde ncelemeleri ve somut olarak imdiki zaman iin doal retimlerin ancak ok kk bir paras ile grnmeleri nedeniyle, byk bir tutar meydana getiren sermaye deerlerinden bileemez. ie geen ekonomik retimlerin ileyiinde, zaman ve deyim yerindeyse uyum barol oynar. Ama asl anlamda para, bir anlk dolama ve o anda verilmi ilikilerin dengelenmesine hizmet edecek bir eydir... Yzeysel olmamalarna karn yaln olan bu fikirler, para sistemeni deerli madenler temelinden ayrma yolundaki her giriimin eletirisini ierir. (s. 94) lkin A. Smithin kendini beenmi yavalatrlmas, deerli fikirlerinin ar sz ebelii durumuna evrilmesi; ama eein kulaklar, paragrafn sonunda grnyor. Para sisteminin deerli madenler temelinden ayrlamama nedeni, bu yzeyde olmayan fikirden ok baka bir yerdedir. Metay isteyen ama paray istemeyen, zel deiime dayanan retimi isteyen ama bu retimin zorunlu koullarn istemeyen topyaclar demek ki paray yalnzca elle tululur biimi altnda deil, ama samalamann gazsal biimi altnda da deerlerin ls olarak ortadan kaldrdklar zaman, manta ters dmezler. (Contribution la critique de leconomie politique, s. 47.) Ama bay Duhringin para zerindeki fikirlerini aydnlatmay Kapital bile baaramad. * Bundan sonra MNde u balk gelir: YENDEN PETTY, YUKARDA ADI GEEN LOCKE VE NORTH VE 1691 ILE 1752 ARASINDA DHRNGDE OLUP BTENLER ** M1de syle izler: Locke: Pettyden, Dhring, Lockea geer. Ama, Lockeun Treaty Concerning Government ndan yanl olarak yorumlanm, dolaysyla yanl olarak eletirilmi bir para bir yana, onun (Barbonun Lockea kar yaptnda [1696] knad) merkantilist grleri zerindeki birka bo sz bir yana, Lockeun en nemli iktisat yapt: Some
266
Onun [Locke] faiz ve para zerine yazdklar, merkantilizm anda devlet yaam olaylar konusunda geerlilii olan dnceler erevesinden kmaz. (s. 64.) Bu aklamann okuru iin, Lockeun Lowering of Interestinin 18. yzyln ikinci yarsnda .ransa ve talyada ekonomi politik zerine, hem de eitli ynlerden ylesine byk bir etki kazanm olmasnn nedenleri herhalde ok ak olacaktr. .aiz orannn zgrl zerine, birok i adam [Locke ile] ayn eyi dnyor ve durumun evrimi de faiz oran karsndaki engellerin etkisiz olarak grlmesi eilimini yaratyordu. Bu Dudley Northun Discourses upon Tradeini zgr deiim ynnde yazabildii bir zamanda, faiz snrlamalarna kar teorik muhalefeti olaanst hibir yan bulunmayan bir muhalefet olarak gsteren birok ey, deyim yerindeyse havada olmalyd. (s.64.) Demek ki Locke, olaanst hibir ey sylemeksizin faiz zgrl zerine teori kurmak iin, u ya da bu ada i adam nn dncelerini yeni batan dnmek ya da zamannda, deyim yerindeyse havada olan eyleri yakalamaktan baka bir ey yapmamalyd! Ama gerekte Petty, daha 1662de, Treatise on Taxes and Contributionsunda, bizim tefecilik adn verdiimiz para rant olarak faizi (rent of money which we call usury), toprak ve bina mlkiyeti rant (rent of land and houses) ile karlatryor ve kukusuz toprak rantna kar deil ama elbette para rantna kar yasama nlemleri aracyla sert davranlmasn isteyen toprak sahibi karsnda, doa yasasna kar pozitif hukuk yasalar [sayfa 338] karmann ne denli bo ve ksr bir ey olduunu gsteriyordu (the vanity and fruitlessness of making civil positive law against the law of nature).* Bu nedenle, Quantulumcumque Concerning Money (1682)sinde faizin yasal dzenleniini, deerli madenler dsatm ya da kambiyo kurlarnn dzenlenmesi denli budalaca bir ey olarak iln eder. Ayn yaptta, Raising of money zerine kesin eyler syler (rnein bir ons gmten iki kat ilin basarak yarm iline bir ilin adn verme giriimi). Bu son noktada Petty, Locke ve North tarafndan, dpedz
Considerations on the Consequences of the Lowering of Interest and Rasing of Money (1661) zerine rendiimiz ey ite u. * W. Petty, A Treatise on Taxes and Contributions..., London 1662, s. 28-29. -Ed.
267
ya da ok az bir farkla kopya edilir. Ama faiz konusunda Locke, Pettynin para faizi ile toprak rant arasndaki paraleline balanr, oysa daha ileri giden North, sermaye rant olarak (rent of stock) faizi toprak rantna ve finans lordlarn da toprak lordlarna kar koyar. Ama Locke, Petty tarafndan istenen faiz serbestliini ancak saknmlarla benimserken, North bu zgrl kesin olarak benimser. Daha ince anlamda daha da zorlu bir merkantilist olan bay Dhring, kendini Dudley Northun Discourses upon Tradeinden,* bu yaptn zgr-deiim ynnde yazld gzlemi ile kurtard zaman, kendi kendini geride brakr. Bu, Harvey zerine, onun kan dolam ynnde yazdn sylemek gibi bir eydir. Northun yapt, br deimleri bir yana, i ticarete ilikin olduu denli d ticarete ilikin olarak da hibir eyin engellemedii bir mantkla yazlm, zgr-deiim retisinin tamamen klasik bir tartmasdr; kukusuz 1691de olaanst bir ey! Bununla birlikte bay Dhring, bize Northun bir tccar, stelik kt bir ocuk olduunu ve yaptnn baar kazanamadn aklar. Byle bir yapt, ngilterede koruyucu sistemin kesin utkusu zamannda, toplumun her iinde nayak olan ayak takm gznde baar kazansn ite bir bu eksikti! Gene de bunun byle olmas, bu yaptn ngilterede [sayfa 339] hemen arkasndan, hatta birka 17. yzyl sonundan nce yaynlanan bir dizi iktisat yaptnda grlebilecek hzl teorik etkisini engellemedi. Locke ve North, Pettynin ekonomi politiin hemen her alannda gerekletirdii ilk baarlarn, ngiliz ardllar tarafndan birer birer nasl yeniden ele alnp gelitirildiklerini bize gstermilerdir. Bu srecin, 1691den 1752ye dein giden dnem iindeki izleri, kendini daha bu dnemde herhangi bir nem tayan tm iktisat yaptlarnn, olumlu ya da olumsuz hareket noktas olarak Pettyyi alm olmalar yaln olgusu ile en yzeysel gzlemciye bile zorla kabul ettirir. Bu nedenle, zgr kafalarla dolu bulunan bu dnem, ekonomi politiin kerteli olumasnn irdelenmesi iin en nemli dnemdir. Bu dnem Kapitalde, Petty ile bu dnem yazarlarna o denli nem vermi olmasn Marksa balanmaz bir gnah olarak ykleyen parlak sluplu tarih yazma biimi tarafndan, tarihten
* Dudley North, Discourses upon Trade..., London 1691, s. 4. -Ed.
268
dpedz silinmitir. Bu tarih yazma biimi, Locke, North, Boisguillebert ve Lawdan hemen fizyokratlara geer ve daha sonra ekonomi politiin gerek tapnann giriinde, David Hume grnr. Bay Dhringin izniyle, kronolojik dzeni yeniden kuracak ve bunun sonucu Humeu fizyokratlarn nne koyacaz.* Humeun ekonomik Essayleri** 1752de yaynland. Bir btn oluturan Of Money, Of the Balance, of Trade, Of Commerce balkl denemelerde Hume, adm adm ve ou kez [sayfa 340] yaln zenlerine dein, Jacob Vanderlintin Money Answers All Things, Londra, 1734, kitabn izler. Bu Vanderlint, bay Dhring iin ne denli bilinmez kalm olursa olsun, 18. yzyl sonu, yani Adam Smithten sonraki dnem ngiliz iktisat yaptlarna dein hesaba katlr. Vanderlint gibi Hume da paray, yaln bir deer simgesi olarak inceler; ticaret bilanosunun bir lke iin srekli biimde lehte ya da aleyhte olamamas nedenlerini, hemen hemen harfi harfine Vanderlintten kopya eder (ve bu da nemli bir eydir, nk deer simgeleri teorisini baka birok kitaptan da alabilirdi); eitli lkelerin eitli ekonomik konumlarna gre doal olarak kurulan bilanolar dengesini Vanderlint gibi retir; zgr-deiimi Vanderlint gibi, ama biraz daha az cret ve mantkla tler. Vanderlint gibi ama onunki denli belirgin olmayan bir biimde, gereksinmeleri retimin motoru olarak deerlendirir. Meta fiyatlar zerinde yanllkla kredi paras ve devlet tahvillerine ykledii etkide Vanderlinti izler; Vanderlint ile birlikte kredi parasna mahkum eder, Vanderlint gibi meta fiyatlarn emein fiyatna, yani crete balar; hatta para ymann (thsaurisation, iddihar) meta fiyatlarn dk bir oranda tuttuu yolundaki o delice fikri bile Vanderlintten kopya
* Bundan sonra MNde yle devam eder: ... yoksa onlarn arkasma deil, ama te yandan, bizden bilgeliinin kaynaklarn ortaya koyarak, bir yazarn ayrdedici zglne zarar vermememizi isteyen bay Dhringin ok kar gzetir yasaklamasna karn (bkz: s. 50), Hume ile birlikte o polis ynetmeliklerine kar gelen zgrl kullanacaz. (a) DAVID HUME (a) Bunu M1de u izler: Valckenaer, bundan otuz yl kadar nce, Humeu modern ekonomi politiin temelini atan adam olarak gstermeye kalkmt; ama bu i, Dhringdeki gibi kallee bir niyetle yaplmamt, bu konu zerinde birazdan gene konuacaz. ** David Hume, Essays, Moral and Political, and Dialoques Concerning Natural Religion, vol. 4, Political discourses, Edinburgh, 1752. -Ed.
269
eder vb., vb.. Uzun zaman nce bay Dhring, Humeun para teorisi konusunda bakalarnn dt yanlgy gizemli bir havayla kulamza fsldam; zellikle Humeun, Vanderlint ve adn anacamz bir baka yazarla daha, J. Massie ile olan gizli ilikilerini, stelik izin de almakszn gstermekte saknca grmeyen Marksa gzkorkutucu antrmalarda bulunmutu. te bu yanlgnn iyz. Humeun, parann deer simgesinden baka bir ey olmad ve bunun sonucu teki koullar deimedii srece, meta fiyatlarnn dolamdaki para miktarnn artndan dolay dtkleri ve azalndan dolay ykseldikleri yolundaki gerek para teorisine ilikin olarak bay Dhring, dnyann en byk iyi niyetiyle ve gizemine sahip bulunduu kl biim hesaba katlarak, ncellerinin yanllkla syledikleri eyleri yinelemekten baka [sayfa 341] bir ey yapamaz. Humea gelince, sz geen teoriyi sunduktan sonra kendi kendine, Amerika madenlerinin bulunmasndan sonra da, gene de sanayinin, bu madenlerin sahipleri hari, Avrupann btn uluslarnda gelitiinin ve bunun da, baka nedenler arasnda, altn ve gm art sonucu olduunun ak olduu itiraznda bulunur (ayn ncllerden hareket eden Montesquieu de daha nce ayn eyi yapmt).* Hume bu olay, metalarn yksek fiyat, altn ve gm artnn zorunlu sonucu olmasna karn, gene de bu art hemen izlemez ama parann tm devlette dolamas ve etkilerini nfusun tm katmanlar zerinde duyurmas iin belirli bir zamann gemesi zorunludur diyerek aklar. Bu arac dnemde, parann sanayi ve ticaret zerinde olumlu bir etkisi vardr. Bu aklamann sonunda Hume, ncellerinin ve adalarnn oundan daha dar bir biimde de olsa, bize bunun nedenlerini syler: Paray tm topluluktaki ilerlemesi iinde izlemek kolaydr ve o zaman onun, emein fiyatn ykseltmeden nce, herkesin abasn kamlayacan grrz.** Bir baka deyile, Hume burada deerli madenlerin deerinde bir devrimi, dpedz bir deer dmesini ya da ayn anlama gelmek zere deerli madenlerin deer lsnde bir devrimi be* Montesquieu, De IEsprit des lois, Cenevre 1748. -Ed. ** David Hume, Essays and Treatises on Several Subject, vol. I, London 1777, s. 303304. -Ed.
270
timler. Bundan, meta fiyatlarnn yava yava oluan eitlemesinde, bu deer dnn emein fiyatn, yani cretleri ancak son kertede ykselttii; bunun iiler zararna tccar ve sanayicilerin krn ykselttii (bunu tamamen normal karlar) ve bylece abay kamlad doru sonucunu karr. Ama gerek bilimsel soru: Deerli madenlerin, deerlerinde hibir dme olmadan artan bir dalm meta fiyatlar zerinde etkili olur mu ve nasl etkili olur? bu soru, herhangi bir deerli madenler artn onlarn deerden dmeleri ile kartran Hume tarafndan sorulmaz bile. Demek ki Hume, Marks ona neyi yklerse tastamam onu yapar (Contribution critique, s. 141).* Geerken [sayfa 342] bu noktaya gene dneceiz, ama daha nce Humeun faiz zerindeki denemesine bakalm. Humeun, faizin varolan para yn ile deil ama kr oran ile dzenlendii yolundaki aka Lockea kar yneltilmi tantlamas ile faiz orannn yksek ya da dk dzeyini belirleyen nedenler zerindeki teki aklamalar, btn bunlar, Humeun Essayinden iki yl nce, 1750 de yaynlanan bir yaptta: An Essay on the Governinig Cause of the Natural Rate of Interest wherein the sentiments of Sir W. Petty and Mr. Locke, on that head, are consideredde daha doru ve daha kaba bir biimde bulunur. Bu yaptn yazar, birok bakmdan ok hareketli ve o an ngiliz bibliyografyasndan anlalabilecei gibi ok okunan bir yazar olan J. Massiedir. .aiz oran zerine Adam Smith tarafndan yaplan aklama, Massieye Humedan daha yakndr. Massie de, Hume da, her ikisinde de bir rol oynayan krn iyz zerine ne herhangi bir ey bilir, ne de herhangi bir ey sylerler.** Genel olarak, diye kurum satar bay Dhring, Hume zerine yaplan deerlendirmelerde ou kez byk bir taraf kayrcl ile davranlm ve hi de onun olmayan fikirler ona maledilmitir. Ve bu davrann birok arpc rneini bize bay Dhringin kendisi verir.***
* Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 208-212. -Ed. ** M2de yle devam eder: te yandan, bay Dhringin Humeun On Interest denemesi zerine yapt sunu, son derece yzeysel ve ksmen de yanltr. *** M2de yle devam eder: 17. yzyldan beri Hollanda, ngiliz iktisatlarn gzne rnek bir lke olarak
271
Bylece, rnein Humeun faiz zerindeki Essayi u szlerle balar: [sayfa 343] Her ne denli ben bunun nedeninin, genel olarak kabul edilen nedenden bambaka olduunu sanyorsam da, dk faiz oranndan baka hibir ey, hem de hakl olarak, bir halkn gnen durumunun en gvenilir belirtisi olarak grlmemektedir.* Yani daha ilk tmcede Hume, faiz orannn dklnn bir halkn gnenli durumunun en gvenilir belirtisi olduu kansn, zamannda orta mal durumuna gelmi bulunan beylik bir dnce olarak anar. Ve gerekten bu fikir herkese bilinen bir fikir durumuna gelmek iin, Childdan sonra tam yz yl geirmitir. Buna karlk: [Humeun] faiz oran zerindeki dncelerinde, zsel olarak faiz orannn, durumun [hangi durumun?] gerek barometresi olduu ve dklnn bir halkn gnencinin hemen hemen amaz bir belirtisi bulunduu fikrini vurgulamak gerekir. (s. 130). Byle konuan taraf kayrc ve sulu kii kim? Bay Dhring den bakas deil.**
grnyordu. Bu lkenin zenginlii ve dk faiz oran da onlar etkiliyordu. Culpeper ve Childdan bu yana, faiz orannn dklne verilen byk nemin nedeni budur. Hume, beylik bir fikir durumuna dm bir kany kendine malederek, nemli bir fikir durumuna getirme savnda bulunacak bir Dhring deildir. .aiz zerindeki denemesine, daha ilk anda E. Dhringin rtlmesini ieren u tmce ile balar: Her ne denli ben... * David Hume, op. cit., s. 313. -Ed. ** MNde yle devam eder: Bu ayn kiinin davran biimi zerine, paralarn ald yazarlarn anlmas karsnda o denli ince bir honutsuzluk duymasnn nedenlerini de gsterecek bir baka rnek! (a) .aiz orann para miktarnn belirledii yolundaki halk yanlgsnn bir baka nedeni der Hume, d fetih sonucu ellerine birdenbire para ve deerli madenler gemesi zerine, parann yaylmas ve her keye szmasndan sonra, yalnzca kendilerinde deil ama btn komu dev-letlerde de faizin dt eitli uluslar rnei olsa gerekir. .atih ulusta para, toprak satn alarak ya da faize vererek onu deerlendirmeye alan birok yrtc kuun eline geer ve bylece ksa bir zaman iin sanki sanayi ve ticarette byk bir gelime olmu gibi bir sonu meydana gelir [yani faiz orannda bir dme grlr].(b) Ama bu grn uzun sre devam etmez, hatta devam ettii grlse bile, fatih ulusa kalan ganimet para sonucu, meta fiyatlarnda buna uygun den bir ykselme olur, faiz oran yeniden eski dzeyine dner. (c) Ama fatih ulus ile tecimsel ilikilerde bulunan komu uluslara gelince, faiz orannn d, bunlarda fatih ulus ile bilanolarnda dengenin kurulmasndan, yani fatih ulusun soyduu hazinenin ticaret yoluyla tekiler arasnda dalmasndan sonra balar (yoksa kiinin onu koyaca gibi nce deil). Ama faiz orannn bu d, salt kendi bana alnm parann artndan deil, bu art emek ve gerekli geim aralar fiyatn artrmadan
272
te yandan eletirel tarihimizde yapmacksz bir aknlk uyandran ey de Humeun, baz baarl fikirler konusunda, kendini bunlarn sahibi olarak gstermeye bile kalkmamasdr. te bay Dhringin bana gelmeyecek bir hal.
nce, para artnn doal sonucu olan sanayideki gelimeden ileri gelir. Sanayideki bu gelime, diye devam eder Hume, para miktarnn ayn kalm [sayfa 344] mi olmasma karn, baka nedenlere de dayanabilirdi. Daha nce Of Money denemesinde grm bulunduumuz gibi btn etki, btn meta fiyatlar ve dolaysyla son zmlemede cret de buna uygun ykselilere uramadan nce, burada yeni batan deerli madenlerdeki deer dmesine yklenir. Hume iin, deerli madenlerin artlar durumunda deer yitirmeleri ya da azallar durumunda deer kazanmalarndan bamsz olarak ortaya kan baka para miktar deiiklii yoktur. (d) Humeun yalnzca zetini verdiimiz ve kesin olarak para miktarnn faiz orann szde belirleyecei yolundaki halk yanlgsnn nedenlerinden birini, para soyan vb. uluslar rneinden alnan nedeni, btn hilii iinde gstermek iin giritii bu aklama, bay Kiide u kk tmcede grnr: Bylece, rnein yukarda sz edilen denge kurulmadan nce, para miktar deiikliinin faiz orann etkileyebileceine iaret edilir [Hume tarafndan] (s. 171). Dorusunu sylemek gerekirse, bu biim altnda tek doru sz iermeyen ve Humeun aslnda ne dediini okura tahmin ettirmekten bile uzak olan bu tmce, bay Dhringi bir solukta yle devam etmekten alkoymaz: Bylece bir Humeun, kendi dargr ya da ideolojilerini savunmak iin ondan yana olduklarn syleyen kimselerden daha bir dikkatlice dnd grlyor (s. 131). Gerekte bay Dhringin sevgili Humeunun, geri biraz psrk bir zgr-deiim havarisi olmas; dolaysyla zgr-deiim doktrinerlerinin bile ondan yana olduklarn sylemekte hakl bulunmalar, oysa kiinin, 19. yzyln biraz ince merkantilistlerinden alnm kendi darg-r ve ideolojilerini savunmak iin biraz nce gstermi bulunduumuz biimde onu arptma zorunda kalmas gibi bir ansszl var. (a) M2de yle devam eder: Bylece, rnein para miktar deiikliinin yukarda sz geen denge kurulmasndan nce faiz haddini etkileyebilecei [Hume tarafndan] kabul edilir (130, 131). lkin bay Dhring, yukarda sz geen denge sz ile, sanki bu sz eitli uluslar arasndaki bilanolarn dengesi ile ilgiliymi gibi, ikinci olarak da Humea gre para miktarndaki bir deiikliin faiz haddine zararl olabilecei ok zel koullarn szn etmeyerek, okurunu iki nedenle artr. (b) M2de yle devam eder: Ne var ki faiz oranndaki dn fatih lke ile komu devletlerde farkl nedenleri vard ama ne birinde, ne de tekilerde bu sonucu yalnzca altn ve gm artna ykleyebiliriz. (c) M2de yle devam eder: Demek ki burada Hume tarafndan ele alnan olayn, kendi z dncesine gre, faiz orannn normal hareketi ile hibir ilgisi yoktur. (d) M2de yle devam eder: Bay Dhring, sarsc aklamasnda, ilkin bir yandan Humeun fetih yoluyla elde edilen para ile ticaret yoluyla elde edilen parann etkileri arasnda yapt ayrmn szn hi etmeyerek, te yandan Humea, fatih ulus ile komu uluslar arasnda yukarda soz edilen dengenin kurulmasndan sonra, yani birincinin parasnn bir ksmnn, faiz orann
273
Humeun her deerli maden artn bir deer dmesine, kendi z deerinde, yani metalarn deer lsnde bir devrime elik eden art ile nasl kartrdn grmtk. Bu [sayfa 345] karklk Humeda kanlmaz bir eydi, nk deerli madenlerin deer ls grevi zerine en kk bir fikri yoktu. Bu konuda fikri olamazd, nk deer zerine hibir ey bilmiyordu. Deer szc, incelemelerinde belki yalnzca bir kez grnr, o da Lockeun deerli madenlerin ancak sanal bir deere sahip olduklar yolundaki yanln, onlar zsel olarak saymaca bir deere sahiptir diyerek biimsizletirdii parada.* Burada o, yalnzca Pettynin deil ama ngiliz adalarndan ounun da altndadr. Pettynin uzun zamandan beri am bulunduu bir aama olan tccar retimin bata gelen iticisi olarak yceltmeye devam ettii zaman da ayn gecikmenin kantn verir. Humeun incelemelerinde, bellibal ekonomik ilikiler ile urat yolunda bay Dhring tarafndan verilen gvenceye gelince, Humeun ekonomik almalarnn dar evrenine ap kalmak iin, Cantillonun Adam Smith tarafndan ad anlan yaptna (Humeun incelemeleri gibi 1752de, ama yazarn lmnden yllarca sonra yaynlanm yapt) bakmak yetecektir.** Hume, sylenmi bulunduu gibi, hatta ekonomi politik alannda bile, bay Dhringin kendisine verdii berata karn saygdeer kalr; [sayfa 346] ama bu alanda a amak yle dursun, zgn bir aratrc bile deildir. Onun iktisat incelemelerinin zamanndaki aydn evreler zerindeki etkisi, yalnzca aklamann stnlnden deil ama daha da ok o sralarda serpilip gelimekte olan sanayi ve ticaretin, baka bir deyile o zaman ngilterede hzla ykselen kapitalist toplumun ilerici ve iyimser bir yceltilmesi olmasndan ileri geliyordu: Yani o toplum, bu incelemeleri alklamaktan baka bir ey yapamazd.
drecek biimde, bu sonuncularn lkesine akmasndan sonra dedirtecek yerde, yukarda sz edilen denge [yani eitli uluslar arasndaki parasal bilano dengesi, Dhringde yukarda szkonusu olan yalnzca ve yalnzca bu dengedir, bakas deil] kurulmadan nce dedirterek arptr. Ve eer faiz oran derse bu, parann artt iin deil ama para art, fiyatlarda ve zellikle crette genel bir ykselmeye neden olmad srece, sanayiyi gelitirdii iindir. * David Hume, op. cit., s. 314. -Ed. ** R. Cantillonun Essai sur la natura du commerce en gnral adl kitab 1752de deil 1755te yaymland. Adam Smith bu yapttan, An Inquiry into the Nature...de sz eder. -Ed.
274
Yaln bir bilgi yetecek. Tam da Humeun yaad ada, toprak sahipleri ve genel olarak zenginlerin vergi ykn azaltmak iin o ok nl Robert Walpole tarafndan yntemli bir biimde kullanlan dolayl vergiler sistemine kar ngiliz halk ynnn ne byk bir tutku ile savam verdiini herkes bilir. Humeun, kafasndan hi karmad ve dolaysz vergilerin en koyu dman, toprak vergisinin en kararl yanda olan yants Vanderlinte kar, adn anmakszn kalem tartmas yapt Vergiler zerine Denemesinde (On Taxes) unlar okunabilir: inin bu vergileri [tketim vergileri] emeinin fiyat artmakszn aba ve tasarruf ruhunu artrarak deyebilecek durumda olmamas iin, gerekte bunlarn ok ar ve ok usd biimde datlm vergiler olmalar gerekir.* nsan burada Robert Walpoleun da kendisini dinlediini sanr, hele buna Kamu Kredisi zerine Denemenin, devlet alacakllarndan vergi toplamnn gl konusunda yle dendii paras da eklenirse: Onlarn gelirlerindeki azal, oktruva ya da gmrklerin basit bir maddesi grn altnda gizlenemez.** Bir skoyaldan da baka trls beklenemeyecei gibi, Humeun burjuva kr iin duyduu hayranlk hi de platonik bir hayranlk deildir. Kkeni yoksul bir aileye dayand halde, 1.000 sterlinlik bir yllk gelir sahibi oldu ve bunu da, bir Petty szkonusu olmadna gre, bay Dhring u biimde aklar: [sayfa 347] yi bir zel tasarruf sayesinde, ok dar olanaklar temeli zerinde, kimsenin keyfine gre yazma zorunda olmamak durumuna erimiti. Bay Dhring, ayrca: Hibir zaman partilerin, prenslerin ya da niversitelerin etkisiyle en kk bir dn vermedi dedii zaman, bilindii kadaryla Humeun bir Wagener*** ile hibir zaman ortaklaa bir yaz ii yapmadn ama hi deilse whig oligarisinin yorulmak bilmez bir yanda olduunu, Kiliseyi ve Devleti ycelttiini ve bu deimine karlk olarak, kendisine nce Paris eliliinde sekreterlik
* David Hume, op. cit., s. 367. -Ed. ** Ibid., s. 379. -Ed. *** Bismarck, dostu Wagenerin aracl ile bay Dhringten toplumsal sorun zerine bir inceleme istemi ve bay Dhring de bu incelemeyi yazmakta zen gstermitir. -Ed.
275
grevi ve daha sonra da ondan ok daha nemli ve ok daha kazanl mstearlk grevi verildiinin doruluunu da kukusuz itiraf etmek gerekir. Siyasal bakmdan Hume, tutucu ve sk skya kralc kandayd ve her zaman da yle kald. Bundan tr kurulu kilise yandalar tarafndan, sapknlkla Gibbon denli sert bir biimde sulandrlmad der, yal Schlosser.* Bu bencil Hume, bu tarih kurcalaycs, ngiliz keilerini oluksuz ocuksuz, sadakayla bolluk iinde yaamakla sular, ama kendisinin de hibir zaman ne ailesi, ne kars oldu; bu adam, devlete yaplm herhangi bir hizmetle hibir zaman hak kazanmakszn devlet gelirlerinden tka-basa yiyen, ense kulak adamakll yerinde biriydi der avam takmndan o kaba Cobbet.** Yaamn pratik davrannda, balca ynlerde bir Kant hayli nceler, der bay Dhring. Ama Eletirel Tarihte Humea, bu denli abartlm bir yer neden verilir? Yalnzca bu ciddi ve ince dnr, 18. yzyl Dhringi olma onuruna sahip bulunduu iin. Eer bir Hume btn bir bilim dalnn [iktisat] kurulmasnn aydnlanm felsefenin bir yapt olduunu tantlamaya [sayfa 348] yaryorsa, onun mjdeci rol btn bir bilim dalnn zamanmz iin tamamlann, yalnzca aydnlanm durumda bulunan felsefeyi gerein mutlak olarak k saan felsefesi haline dntrm olan ve kendisinin tpk Humedaki gibi Alman topra zerinde imdiye dein grlmemi [ey]..., dar anlamda felsefe saygsnn iktisat konusundaki bilimsel abalarla birlemi bulunduu alacak adamda bulacann en iyi gvencesini verir. ktisat olarak kukusuz saygdeer olan Humeu, nemi gemite yalnzca bay Dhringin a iin kesin nem tayan baarlar zerinde de ylesine direngenlikle susan o kskanlk tarafndan bilinmezlikten gelinebilmi birinci snf bir iktisat yldz durumuna getirilecek kadar iirilmi grmemizin nedeni, ite bu.*** [sayfa 349]
* .. C. Schlosser, Weltgeschichte fr das deutsche Volk, c. 17, .rankfurt-am-Main 1855, s. 76. -Ed. ** William Cobbet, A History of the Protestant Reformation in England and Ireland..., London 1824, s. 149, 116 ve 130. -Ed. *** MNde yle devam eder:
276
Bilindii gibi fizyokratik okul, bize Quesnaynin Tableau conomiquei ile imdiye dein iktisat eletirici ve tarihilerinin bo
V. .ZYOKRAS Quesnay hi olmazsa ekonomik kavramlarla yazlm bir iir denebilecek bir ey vermitir. (s.131.) Bay Dhring de fizyokrasi zerindeki blmnde zel bir baaryla irdelenebilecek kendi iir ya da daha dorusu yapnt (fiction) trne sahip bulunmakla birlikte, ayn ey, bay Dhring iin sylenemez. nce Quesnaynin kiilii vb. fizyokrasi ad vb. zerine sekiz tatsz tuzsuz yineleme sayfas. Bu sekiz sayfalk giriten sonra, bay Dhring yle devam eder: retim ve blm ilikilerinin bu ekonomik kopyasnn Quesnayde ne anlama gelecei, ancak eer daha nce zenginliklerin retimi zerine ona zg bulunan ynetici kavramlar adamakll irdelenirse gsterilebilir. Bu konudaki fikirler, hatta en iyi zmlemelerde, rnein A. Smithin zmlemesinde bile bellibal izgileri gereince renilemeyecek denli kararsz bir belirsizlikle gsterilmi olduklar iin, bu irdeleme ii zorunludur. ... yleyse, bu temel grler iin geleneksel kolay zmlemelerle yetinmek, amaca kt hizmet etmek olacaktr. (105). Sonra tam be sayfa, her trl cafcafl szler, srekli yinelemeler ve hesapl bir dzensizlikle dolu be sayfa gelir; Quesnaynin Tableau conomiquein temelinde yatan grler zerine imdiye dein grlm bulunanlarn hepsinden stn olan bu zmlemenin, u iei burnunda aklamalan ierdiini gzlerden saklamak iin: Quesnay bir tek retken snf kabul eder, yani tarmsal almayi yrtenlerin snfn, bunlar yalnzca etkinlikleri boyunca tkettiklerinden daha ounu rettikleri iin retkendirler, bu artk, bu net rn (109), topran kullanlmasnda doann insan emeini kendi kiisel tketiminden, bu emek iin zorunlu tketiminden daha ok dllendirmesi sonucudur (107). Bu retken snf yannda, iftlik kirasn alan ... toprak sahipleri (105) snf ve son olarak da ksr snf, almas srasnda rnlerine ancak [tarmn] bu net rn[n]den tkettii kadar deer geiren bir sanayide alan kimselerin (106, 107) snf bulunur. Adam Smith zerindeki blmnde bay Dhring, fizyokrasinin temel grlerinden anladklarnn zetini u terimlerle verir: .izyokratlar doaya tarmsal alanda [!] yksek anlamda retken g olarak bakmlard, ayrca tarmcnn tketimi zerindeki art [!] gznnde tutmular [!] ve bu nedenle, dorusunu sylemek gerekirse, tarmsal almayi, tarmsal alma niteliiyle hareket noktas olarak almamlard. (148,149). nsann en basit okul kitaplarndan (109) bile daha ounu karmamak iin kaln kafalnn biri, bir potache (lise rencisi) olmas gerekirdi. zel olarak kurulmu bir sistemin yksekliinden yaplan tarihsel eletiri (s. 9): n I, Quesnaynin temel grlerinin, geleneksel kolay zmlemelerden son derece yksek olacak bir zmlemesini vaat ediyor ve bylece bizi n IIye: Tableau conomiquein Ques-nayde ne anlama geleceinin aklamasna hazrlyordu. Preld n Iin en nazik ynlerinden biri udur ki henz adndan baka bir eyi bilinmeyen Tableau conomique, konu d olarak ve gizlice, geerken yle bir koklanm ve homurtularla selamlanmtr; bundan sonra svlr ve unun ya da bunun stne, rnein ie balama ve sonu stne derin dncelere dalnr (s. 109). Gerekte bay Dhring , sonunda, kendini n I geni ie balamasmdan n II ksa soluklu sonucuna gemekten alkoyamad an bu ayrm, sonderece ak bir eydir. Bundan tr, Tableau conomique konusunda n I altnda gizlice ve n II altnda kesin bir biimde kendini gsteren eyin hepsini, ama hepsini szc szcne vereceiz. N I. TABLEAU CONOMIQUE ZERNE ARA VE AYRINTI HAZIRLIK ALIMALARI.
277
yere kafa patlattklar bir bilmece brakmtr. Bir lkenin tm zenginliinin retim ve dolamn fizyokratik anlayn ortaya koyacak olan bu tablo, daha sonraki iktisatlar iin olduka karanlk kald. Burada da bay Dhring, bizi kesin olarak aydnlatacaktr. retim ve blm ilikilerinin bu ekonomik imgesinin Quesnayde ne anlama gelecei der, ancak daha nce ona zg bulunan temel fikirler adamakll irdelenirse aklanabilir. Ve bu fikirler, imdiye dein ancak kararsz bir belirsizlik ile sunulmu bulunduklar ve Adam Smithte bile bunlarn ana izgileri tannamayacak bir durumda olduu iin, bu irdeleme ii ok gerekli bir eydir. O da bu nedenle be koca sayfa, ilerinde her trl cafcafl szler, srekli yinelemeler ve hesapl bir dzensizliin, bay Dhringin Quesnaynin temel fikirleri zerine ancak ve ancak yetersizlikleri [sayfa 350] konusunda herkesi uyarmaktan vazgemedii en basit okul kitaplarnda bulunabilecei denli bir ey bildii uursuz gereini saklamaya alacaklar be sayfa boyunca okuruna ders verir. Henz yalnzca ad bilinen Tableaunun, geerken yle bir koklanm olduunu, ondan sonra rnein ie balama ile sonu arasndaki ayrm gibi trl-eitli derin dnceler iine dalndn grmek, bu giriin en sancl ynlerinden biridir. Her ne denli bu ayrm Quesnaynin dncelerinde kesin bir biim altnda bulunamazsa da, buna karlk bay Dhring, uzun bir giri biimi altndaki ie balamasndan, tuhaf bir biimdeki ksa soluklu sonuuna, yani Tableaunun aklamasna getii anda, bunun imek aktran bir rneini verecektir. yleyse, Quesnaynin Tableausu zerine bay Dhringin sylemeyi uygun bulduu eyin hepsini, ama szc szcne hepsini verelim: e balamasnda bay Dhring, yle der: Gelirin [bay Dhring az nce net rnden szediyordu] para biiminde bir deer olarak alnp ilenmesi gerei, ona [Quesnayye] apak bir ey grnyordu. ... O dncelerini hemen, btn tarmsal rnlerin ilk elin dna klar srasndaki sat sonulan olarak varsayd para biimindeki deerlere balar [!]. Birka milyar (yani para biimindeki deerleri ile, tablosunun stunlarnda ite bu biimde [!] ilem yapar. Bylece Quesnaynin Tableauda, net rn ya da net gelir deerleri dahil, tarmsal rnlerin para biimindeki deerleri ile ilem yaptn kez renmi bulunuyoruz. Daha ilerde yle
278
okunabilir: Eer Quesnay bir gerekten doal grme biimi yolunu tutmu ve yalnzca deerli madenler ile para niceliini deil ama para biimindeki deerleri de gz nnde tutmaktan kurtulmu olayd. ... Ama bylece o salt deer tutarlar ile hesap yapar ve net rn a priori para biiminde bir deer olarak tasarlar [!]. yleyse, drdnc ve beinci kez olarak: Tableauda [sayfa 351] yalnzca para biiminde deerler vardr! O [Quesnay] bunu [net rn] harcamalar kartarak ve zsel olarak [ite geleneksel olmayan ama bir o denli kolay olan bir zet] toprak sahibine rant olarak den bu deeri dnerek [!] elde etmitir. Hl bir adm bile ilerlemi deiliz; ama imdi ilerleyeceiz: te yandan net rn, imdi de [bu imdi de bir inci!] doal nesne olarak dolama girer ve bylece ... ksr olarak adlandrlan snfn gereksinmelerini karlamaya yarar. Burada, dncenin gidiini belirleyen eyin bir durumda para biimindeki deer, teki durumda ise eyin kendisi olmasndan doan karklk hemen [!] grlebilir. Bu metalarn dolama ayn zamanda hem doal nesne, hem de para biiminde deer olarak girmeleri karklna, grne baklrsa, genel olarak her meta dolam katlanr. Ama para biimindeki deerler evresinde durmadan bouna dnyoruz, nk Quesnay, ekonomik deerin ikili bir deerlendirmesinden kanmak ister. Bay Dhring bizi balasn: Aada, Quesnaynin tablosunun zmlemesinde,* doal nesneler olarak eitli trdeki rnler, yukarda, Tableaunun kendisinde, bunlarn para biimindeki deerleri yer alr. Daha sonra Quesnay, yardmcs rahip Baudeau** eliyle, hatta doal nesneleri tabloda dorudan doruya onlarn para biimindeki deerlerinin yanna yazdrmtr.*** [sayfa 352]
* Quesnaynin IAnalyse du tableau conomiquei ilk kez olarak 1766da fizyokratlarn dergisi olan Journal de lagriculture, commerce, arts et financesda yaymland. Tablonun metni, Eugne Dairein Physiocrates...nda yeniden yaymland, 1. Blm, Paris 1846,s. 57-66. -Ed. ** Abb Baudeaunun Explication du tableau conomiquei 1767de Ephmrides du Citoyen ou Chronique de lesprit national dergisinde yaymland. Bkz: Daire, Physiocrates, 2. Blm, Paris 1846, s. 864-867. -Ed. *** Nde yle devam eder:
279
Bunca ie balamadan sonra, ensonu sonu. Dinleyin, yiit kiiler: Bununla birlikte [Quesnay tarafndan toprak sahiplerine yklenilen role gre] tutarszlk, rant olarak sahiplenilen net rnn ekonomik dolamda ne olduu sorulur sorulmaz, hemen ortaya kar. .izyokratik fikirleri ve Tableau conomiquei, yalnzca bir karklk ve mistisizme kadar gtrlm bir keyfi tutum aklar. Siz iin sonuna bakn. Demek ki bay Dhring, rant olarak sahiplenilen net rnn (Tableaunun gsterdii) ekonomik dolamda ne olduunu bilmiyor. Tableau, ona gre, drt keli dairedir. .izyokrasinin alfabesini anlamadn itiraf eder. Sz aznda geveledikten , havanda su dvdkten, sola saa sradktan sonra, sersemletici zevzekliklere, yklere, oyalamalara, yinelemelere ve katlklara atldktan sonra bizi Quesnay nin Tableausunun anlam zerindeki korkun aklamaya hazrlamaktan baka hibir amac olmayan btn bu oyundan sonra, tm bunlarn sonucu olarak bay Dhring, utanlacak ekilde bu konuda hibir ey bilmediini itiraf eder. Bu ac gizden, Horatiusun dedii gibi, fizyokratlar lkesinde atnn terkisinde gezdirdii bu kara kaygdan bir kez kurtulduktan sonra, ciddi ve ince dnrmz zurnasn nee ile yeni batan azna alr: Quesnaynin aslnda olduka yaln olan [!] Tableausunda her yne [topu topu alt yn!] izdii ve net rnn dolamn gstermeleri gereken izgiler, Stunlarn bu garip badamna matematik bir mucizenin karp karmadn sormaya gtrr ve Quesnaynin drt keli daire ile uratn hatrlatr, vb.. Bu izgiler, btn yalnlklarna karn, bay Dhring iin kendi z itirafna gre anlalmaz eyler olarak kaldklarndan, onlar bilinen davranna gre, saygnlktan drmek zorundadr; bundan sonra
Ama kendi payna bay Dhring, deyim yerindeyse, burada yalnzca geerken yle bir koklam bulunan Tableau conomiquee yeniden srt evirir ve birok kez Quesnayye gre retkenliin doadan geldiini yineler, nk repetitio mater studiorum, buna fizyokrasi teriminin yeni bir irdelemesini balar, Quesnaynin krda yetitiini ve krsal yaam iin zel bir sevgi beslediini anmsatr, Quesnaynin temel kavramlari zerine Tableaunun yorumlanmasn hazrlayacak ince dncelerinden bir sz yeniden ele alr ve ie balama ile sonu arasndaki ayrm dnerek onlar tamamlar. N II. TABLE CONOMIQUE ZERNE KESN DNCELER
280
canskc Tableauya lm vuruunu korkusuzca [sayfa 353] indirebilir: Net rn bu en sakncal yn altnda gz nnde tutarak vb., Tableau conomiqueden, orada yer alan net rn tarafndan oynanan rolden hibir ey anlamadnn zoraki itiraf, ite bay Dhringin net rnnn en sakncal yn dedii ey, bu! Ne i karartc mizah.* Ama, Quesnaynin Tableausu konusunda okurlarmzn, iktisat bilgilerini ilk elden bay Dhringden alan kimselerin zorunlu olarak iine dtkleri o korkun kararszlk iinde kalmamalar iin, ksaca birka bilgi verelim.** Bilinir ki fizyokratlarda toplum snfa blnr: l retken, yani tarmdaki etkinlii gerek olan snf, iftlik kiraclar ve tarm iileri; bunlara, emekleri bir fazlalk, yani rant brakt iin retken ad verilir; 2 Bu fazlal sahiplenen ve hizmetkarlar ile birlikte toprak sahiplerini kapsayan snf; genel olarak paralar devlet tarafndan denen memurlar ile birlikte prens ve ensonu, r sahiplenen kurul niteliiyle Kilise. Ksaltmak iin, bundan sonra birinci snf yalnzca iftlik kiraclar, ikinci snf da toprak sahipleri olarak adlandracaz; 3 Sanayici ya da ksr snf, fizyokratlarn kansna gre, retken snf tarafndan salanan ilkel maddelere, tastamam bu maddelerden geim aralar biimi altnda tkettii kadar deer ekledii iin ksr. Bylece Quesnaynin Tableausu, bir lkenin (gerekte .ransann) tm yllk rnnn bu snf arasndaki dolam ve yllk yeniden-retime hizmet etme biimini gsterecektir. Tableaunun Normandie, Picardie, Ile-de-.rance ve baka birka .ransz ilinin rnek hizmeti grd ilk varsaym, topran kiralanmas sisteminin ve onunla birlikte Quesnay andaki anlamyla byk tarmn, genel olarak yaygnlam olmasdr. Bunun sonucu, iftlik kiracs tarmn gerek yneticisi olarak grnr, Tableauda tm retken (tarm yapan) snf temsil eder ve toprak sahibine para olarak bir rant der. iftlik kiraclarnn tm, ad geen illerin [sayfa 354] en iyi ilenen iftliklerinin bir kez daha belirleyici olduklar, bir tahmin uyarnca, kendine bete-biri, yani 2 milya* MNde bundan sonra u balk gelir: TABLEAU CONOMIQUEIN QUESNAYDE NE ANLAMA GELD ZERNE KISA AIKLAMA * Bunu izleyen paragraf MNde batan baa eksiktir.
281
r her yl yenilenecek iletme fonu olan 10 milyar liralk bir avans ayrldn grr. teki varsaymlar: l Yalnlk nedeniyle fiyatlar deimez ve yeniden-retim yaln (basit) yeniden-retim olacak; 2 Herhangi bir snf iinde oluan dolam dtalanacak ve yalnzca snftan snfa olan dolam gznnde tutulacak; 3 letme yl iinde snftan snfa olan btn alm ve satmlar tek bir toplam olarak toplanacak. Son olarak Quesnay anda, aa yukar btn Avrupada olduu gibi .ransada da kyl ailesine zg ev sanayisinin, beslenme gereksinmeleri dnda kalan gereksinmelerinin de en nemli blmn fazlasyla salad ve bu nedenle burada tarmn normal tamamlaycs olarak varsayld anmsanacaktr. Tableaunun hareket noktas tm rekolte, bu nedenle en yukarda yer alan topran yllk meyvelerinin brt rn ya da lkenin, yani bu durumda .ransann, toplam yeniden retimidir. Bu brt rnn deer bykl, toprak rnlerinin tecimen uluslardaki ortalama fiyatlarna gre tahmin edilmitir. Bu byklk, o an olanakl olan istatistik deerlendirmelerine gre, .ransada brt tarm rnnn para olarak deerini aa yukar yanstan bir tutar olan be milyar liraya ykselir. Quesnaynin Tableausunda be tournois lirasyla deil de birka milyar ile, bilindii gibi be milyar ile ilem yapmasnn nedeni, aslnda ite budur. Be milyarlk bir deerdeki toplam brt rn, demek ki retken snfn, yani en bata onu on milyarlk bir avansa karlk den iki milyarlk bir iletme fonu harcayarak reten iftlik kiraclarnn elinde bulunur. letme fonunun yenilenmesi, o halde tarmda dorudan doruya alan kimselerin bakm iin de zorunlu tarmsal rnler, alk, hammaddeler vb., toplam rekolteden mal olarak alnr ve yeni tarmsal retim iin harcanr. Bir kez saptanm lek iinde, sylemi bulunduumuz gibi, deimez fiyatlar ve yaln bir yeniden retim varsayldndan, brt rn zerinden alnan [sayfa 355] bu parann para olarak deeri iki milyar liraya eittir. yleyse bu para, genel dolama girmez. nk, daha nce belirtildii gibi dolam, eitli snflar arasnda deil de her snfn kendi snrlar iinde olutuu lde, Tableaudan dtalanmtr. letme fonunun brt rn yardm ile yenilenmesinden sonra, geriye iki milyar yiyecek maddeleri ve bir milyar da hammaddeler biiminde milyarlk bir artk kalr. Ama iftlik kiraclarnn
282
toprak sahiplerine demek zorunda olduklar rant, bunun ancak te-ikisine, yani iki milyara dein ykselebilir. Bu iki milyarn neden tek bana net rn ya da net gelir bal altnda yer aldn birazdan greceiz. Tarmn milyar genel dolama giren be milyarlk bir deer tutarndaki toplam yeniden-retiminden baka ulusun tm kk tasarrufunu oluturan iki milyar tutarnda bir serbest (likit) para da iftlik kiraclarnn elinde bulunur. Bu iin nedeni de u: Tableaunun hareket noktas toplam rn olduu iin, bu hareket noktas, ayn zamanda bir ekonomik yln, rnein kendisinden sonra yeni bir ekonomik yln balad 1758 ylnn var noktasn da oluturur. Bu yeni 1759 yl boyunca, brt rnn dolama ayrlm paras, bir dizi tek tek demeler, almlar ve satmlar aracyla, teki iki snf arasnda bllr. Bu birbiri ardna gelen dank ve btn bir yl zerine yaylan hareket Tableau iin herhalde olmas gerektii gibi, gene de her biri bir tek kezde yln tamamn kaplayan birka belirtici eylem biiminde younlarlar. Bylelikle 1758 yl sonunda, iftlik kiraclar snfnn 1757 yl iin toprak sahiplerine rant biimi altnda demi olduu para, gene ona geri dner (Tableau, bunun nasl olduunu gsterecektir) ve bylece 1759da bu iki milyar, yeniden dolama sokulabilir. Ne var ki bu tutar, Quesnay nin de belirttii gibi, aslnda demelerin srekli olarak kk paralar biiminde yinelendii lkenin (.ransa), gerekte toplam dolam bakmndan gerekli olandan ok daha byk olduu iin, iftlik kiraclarnn elinde bulunan iki milyar lira, ulus [sayfa 356] iinde dolaan parann toplam tutarn temsil eder. Rant cebine indiren toprak sahipleri snf nce, byk bir olaslkla bugn de olduu gibi, demelerde paray alan taraf rolnde grnr. Quesnaynin varsaymna gre, asl toprak sahiplerinin eline iki milyarlk rantn ancak 4/7si geer, 2/7si hkmete ve 1/ 7si de kilise rclerine gider. Quesnaynin zamannda Kilise, .ransann en byk toprak sahibi idi ve ayrca geri kalan tm toprak mlkiyetinin rn de o alyordu. Ksr snf tarafndan bir yl boyunca harcanan iletme sermayesi (yllk avanslar), hammaddeler biiminde, bir milyarlk bir deerden oluur; yalnzca hammaddeler biiminde, nk aletler, makineler vb., bu snfn kendi rnleri arasnda saylr. Bu snfn
283
sanayileri pratiinde bu rnlerin oynad birok role gelince, bu roller Tableauyu, yalnzca snfn snrlar iinde oluan meta ve para dolamndan daha ok ilgilendirmez. Ksr snfn, hammaddeleri sayesinde mamul metalar haline dntrd emek creti, ksmen dorudan doruya retken snftan, ksmen dolayl olarak toprak sahipleri araclyla ald yaama aralar deerine eittir. Bu snf, kendi iinde kapitalistler ve cretliler olarak blnmesine karn, Quesnaynin temel anlayna gre tm snf durumunda, retken snf ile toprak sahiplerinin cretli grevlisidir. Snai retimin tm ve sonu olarak rekolteyi izleyen yl zerine dalan dolamn da tm, ayn biimde tek bir toplam olarak birletirilirler. Bu nedenle Tableauda gsterilen hareketin balangcnda, ksr snfn yllk meta retiminin tamamen kendi elinde bulunduu, demek ki tm iletme fonu ya da bir milyar deerindeki hammaddelerin, yarsnn bu dnm srasnda tketilen yaama aralarnn deerini temsil ettii iki milyar deerindeki meta biimine dnm olduu varsaylr. Burada bir karkoymada bulunulabilir: Ama ksr snf, kendi ev gereksinmeleri iin sanayi rnleri de tketir; eer rnlerin hepsi dolam yoluyla teki snflara geerse, bunlar nerede yer alr? Bu konuda, bize u yant verilir: Ksr snf, yalnzca [sayfa 357] kendi metalarnn bir blmn tketmekle kalmaz ama ayrca, bunun olanakl olduunca ounu elinde tutmaya da alr. yleyse, dolama giren metalarn kendi gerek deerlerinin zerinde bir deerle satar ve biz bu metalar retiminin toplam deeri olarak deerlendirdiimize gre, byle de yapmas gerekir. Ama gene de, Tableaunun saptamalarnda bu, hibir eyi deitirmez; nk teki iki snf, yaplm metalar ancak toplam retimleri deerine alrlar. yleyse imdi ayr snfn Tableaunun gsterdii hareketin balangcndaki ekonomik konumunu biliyoruz. retken snf, iletme sermayesinin mal olarak yenilenmesinden sonra, milyarlk brt tarmsal rn ile birlikte iki milyar paray da elinde tutar. Toprak sahipleri snf, nce yalnzca retken snftan iki milyarlk bir rant hakk ile kendini gsterir. Ksr snf, iki milyarlk mamul beslenme maddesine sahiptir. Bu snftan yalnzca ikisini ilgilendiren bir dolama fizyokratlar arasnda eksik dolam, n de ilgilendiren bir dolama ise tam dolam ad verilir.
284
imdi Tableau conomiquein kendisine geelim. Birinci dolam (eksik dolam): iftlik kiraclar toprak sahiplerine, kendilerine den rant, yani iki milyar paray, karlksz olarak derler. Bu milyarlardan biri ile toprak sahipleri iftlik kiraclarndan yaama aralar satn alrlar; bylece rant demek iin harcanm parann bir yars gene iftlik kiraclarna geri dner. Quesnay, Analyse du Tableau conomiqueinde, toprak rantnn yedide-ikisini alan devlet ile yedide-birini alan kiliseden uzun boylu sz etmez, nk onlarn toplumsal rolleri herkes tarafndan bilinir. Asl toprak sahipleri ile ilgili olarak onlarn, iinde hizmetlerindeki btn insanlarn harcamalarnn da yer ald harcamalarnn, mlklerinin korunmas ve iyiletirilmesi ve ekiminin artrlmas iin kullanlan o ok kk para dnda, hi deilse ok byk bir blm bakmndan, ksr harcamalar olduklarn syler. Ama doal hukuka gre, onlarn z grevleri, ana-baba kaltlarnn ynetme almalar ve onarm giderlerini* zerlerine [sayfa 358] almak, ya da sonradan akland gibi, toprak avanslarn, yani topra hazrlamak ve iftlikleri, iftlik kiracsnn sermayesinin hepsini salt gerek ekim iine ayrmasn salayan her trl katklarla donatmak iin yaptklar harcamalar yapmaktr. kinci dolam (tam dolam): Henz ellerinde bulunan ikinci milyar ile, toprak sahipleri ksr snftan yaplm (mamul) maddeler ve ksr snf da bu biimde eline geen para ile iftlik kiraclarndan ayn tutarda yaama aralar satn alrlar. nc dolam (eksik dolam): Bir milyar para ile, iftlik kiraclar ksr snftan ayn tutarda yaplm maddeler satn alrlar; bu metalarn byk bir blm tarmsal aletler ve ekim iin gerekli teki retim aralarndan oluur. Ksr snf, kendi z-iletme sermayesinin yenilenmesi iin bir milyar ile hammaddeler satn alarak ayn paray iftlik kiraclarna geri verir. Bylelikle, iftlik kiraclarnn rantn denmesi iin harcadklar iki milyar para kendilerine geri dnm ve hareket de tamamlanm olur. Ve bylece byk bilmece, ekonomik dolamda rant biimi altnda sahiplenilen net rnn ne olduunu bilme sorunu da zlm bulunur. Yukarda, srecin banda, retken snfn elinde milyarlk bir arta sahiptik. Bunun yalnzca iki milyar net rn olarak
* Eugene Daire, Physiocrates, 1. Blm, s. 68. -Ed.
285
rant biimi altnda toprak sahiplerine denmiti. Artn (fazlaln) nc milyar, on milyar iin, yzde-on zerinden, iftlik kiraclarnn toplam fon yatrmnn faizini oluturur. Onlar bu faizi dikkat edilsin dolamdan almazlar; elleri arasnda mal olarak bulunur ve onu dolam aracyla eit deerde yaplm meta biimine dntrerek gerekletirmekten baka bir ey yapmazlar. Bu faiz olmadka, tarmn ba yrtcs olan iftlik kiracs, tarma sermaye yatrmaz. Daha bu gr asndan, tarmsal gelir artnn faizi temsil eden blmnn iftlik kiracs tarafndan sahiplenilmesi fizyokratlara gre [sayfa 359] yeniden-retimin iftlik kiraclar snf denli zorunlu bir kouludur ve sonu olarak bu e net rn ya da ulusal net gelir kategorisi iinde saylamaz; nk bu son kategori, ulusal yeniden-retimin dolaysz gereksinmeleri gznnde tutulmakszn tketilebilmesi ile ayrdedilir. Ama Quesnayye gre bu bir milyarlk fon, byk blm bakmndan yl iinde zorunlu duruma gelen onarmlar ve fon yatrmnn ksmi yenilenmesi iin kullanlr; ayrca kazalara kar yedek fon hizmeti grr; son olarak, olanakl olduu yerde, yatrm fonu ve iletme sermayesinin artrlmasna ve topran iyiletirilmesi ile ekimin geniletilmesine yarar. Btn sre, kukusuz, olduka yalndr. Dolama, iftlik kiraclar tarafndan, rantn denmesi iin iki milyarlk para ile teikisi yaama aralar ve te-biri hammadde olmak zere milyarlk rn; ksr snf tarafndan da iki milyarlk yaplm madde sokulmutur. ki milyarlk bir tutardaki varolu aralar zerinden, bunun bir yars toprak sahipleri ve hizmetkarlar, teki yars da almas karl olarak ksr snf tarafndan tketilmitir. Bir milyarlk hammadde, bu ayn snfn iletme sermayesini yeniler. ki milyar tutan dolamdaki yaplm maddelerin bir yars toprak sahip-lerine, teki yars da iftlik kiraclarna der; bu teki yar, iftlik kiraclar iin fon yatrmlarnn ilk elde tarmsal yeniden-retimden elde edilen faizinin deiime uram bir biiminden baka bir ey deildir. iftlik kiracsnn, rant deyerek dolama soktuu paraya gelince, bu para, rnlerinin sat yoluyla ona geri gelir ve bylece ayn evrim (cycle) bir sonraki yl iinde bir daha yinelenir.*
* Bundan sonraki paragraf MNde tamamen eksiktir, buna karlk, onun yerine u balk bulunur: GL DHRINGE DN.
286
imdi bay Dhringin, geleneksel yaln zmlemeden ylesine yksek gerekten eletirel betimlemesine hayran olunsun. Quesnaynin Tableauda yalnzca para biimindeki deerlerle ilem yaptn grmenin ne denli skc bir ey olduunu gizemi bir havayla be kez arka arkaya yineledikten sonra, ki bunun doru olmad da grld, en sonunda [sayfa 360] rant biimi altnda sahiplenilen (temellk) net rnn ekonomik dolamda ne olduunu sorar sormaz, Tableau conomiquei yalnzca mistisizme dein gtrlm bir karklk ve bir keyfi tutum ile aklama sonucuna varr. Tableaunun, yllk yeniden-retim srecinin dolam araclyla olutuu biimiyle, zaman iin yaln olduu denli dahice de olan aklamasnn, ekonomik dolamda bu net rnn ne olduunu ok doru bir biimde dile getirdiini grm bulunuyoruz ve bylece mistisizm, karklk ve keyfi tutum, bir kez daha, hepsi arasnda en sakncal yn ve fizyokratik irdelemelerin tek net rn olarak yalnzca bay Dhringin stnde kalr. Bay Dhring, fizyokratlarn teorisi ile ne denli ili-dl ise, onlarn tarihsel etkileri ile de o denli ili-dl. Bize, Turgot ile fizyokrasi, .ransa da pratik ve teorik talanmasn bulmutu diye ders verir. Ama Mirabeau, ekonomik grlerinde zsel olarak fizyokratm, iktisat alannda 1789 Kurucu Meclisinde en byk yetke imi, bu meclis fizyokratik tezlerden byk bir blmn teoriden pratie geirmimi ve hele toprak mlkiyeti tarafndan karlksz olarak sahiplenilen net rn zerine ar bir vergi koymumu, btn bunlar bir Dhring iin hi olmam eyler. 1691-1752 dnemi zerindeki uzun bir izginin Humeun btn ncellerini silmesi gibi, bir baka izgi de, Humedan Adam Smithe kadar uzanan dnem iinde, Sir James Steuart izer. Onun, tarihsel nemi bir yana, ekonomi politik alann srekli olarak zenginletirmi bulunan tm byk yaptndan,* bay Dhringin giriiminde tek hece bile yok. Buna karlk, onun Adam Smith ann bir profesr olduunu syleyerek, Steuarta zel szlnde yer alan en ar svgy, savurur. Ne yazk ki, bu lekeleme katksz bir uydurmadr. Gerekte Steuart, szde Steuartlarn fesat hareketine katlm olmas yznden Byk Britanyadan kovulmu, anakara zerindeki uzun eleme ve yolculuklarndan [sayfa 361] eitli
* James Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy, Lond. 1767. -Ed.
287
lkelerin ekonomik durumu ile ili-dl olmak iin yararlanan byk bir skoyal toprak sahibi idi.* Szn ksas, Eletirel Tarihe gre btn gemi iktisatlar, yalnzca ya bay Dhringin daha derin ve daha kesin temellerine balang bilgileri vermek, ya da ona, kendi deimsizlikleriyle, bir amalk salamak deerine sahiptirler. Bununla birlikte iktisatta bile, yalnzca daha derin temellerin ilk bilgilerini deil, ama bu temellerin, doa felsefesinde buyurulduu gibi, kendilerinden balayarak gelitirilmi olmayp, gerekten biletirilmi bulunduu ilkeleri oluturan birka kahraman var; rnein, bir .errier ve bakalarnn biraz ince merkantilist retilerini, Alman fabrikatrler yararna, daha gl bir sz ebeliiyle iiren o grlmemi derecede nl List; sonra, Ricardonun sistemi bir dzensizlik sistemidir. ... Snflar arasnda dmanlk yaratma sonucuna varr. ... Yapt, topraklarn paylalmas, [sayfa 362] sava ve yakma aracyla erklie can atan demagogun elkitabdr tmcelerinde bilgisinin iten zn oraya koyan Carey.**
VI. ADAM SMITH Bay Dhringin bayay ciddiye alma yetenei, yalnzca nemli eylerden bayaca szetme yetenei tarafndan geride braklr. Bunun sonucu, Adam Smith zerindeki blmnde, aadaki tmceden baka, sz edilme abasna deer hibir ey bulunmaz. Salt ekonomik nedenlerden baka, fiyatlarn belirlenmesinin toplumsal nedenleri de olduu ya da bir baka deyile, karlksz sahiplenmenin (temellkn) ekonomik olaylarn zorunlu bir esi olmas sonucunu veren toplumsal bir hara bulunduu fikri, ancak iktisat retisinin en yeni eletirel formllerinde, yani benim sistemimin deer retisinde tamamen ak bir duruma geldi. (152) (a) Bundan, tam bir aklk ile, bay Dhringin Adam Smith ve hatta ardllarn fizyokrasiden daha ok anlamad ve o halde Malthus, Ricardo vb. konusundaki az kalabalklar zerinde uzun boylu durmann (b) zaman yitirmekten baka birey olmayaca sonucu kar. VII. BYK RKNT NDE SON (a) Mlde yle devam eder: (Yani aslan, bu sistem temeli zerinde, toprak rantnn fiyatn sonucu deil, nedeni olduu yolundaki bayatlam fikri yeni batan sahipleniyor. Bu tmceden apak bir biimde kan sonu udur ki, deerin ve art-deerin iyz, bay Dhring iin Quesnaynin Tableau onomiqueinden daha az anlalmaz kalmamtr. (b) M lde yle devam eder: ... ve eer iyi ya da kt zgn kaynaklar, onlar karikatrize ederek, hatta gerekte, Goethe anlamnda yle olsa bile, kendi bana bir budala gr kazanmak iin nasl yeniden rettiini gstermek gibi ok ikincil bir erek yoksa, bay Dhringin Malthus, Ortes, Ricardo, Sismondi vb. konusunda getirdii eyle uramann... ** Henry Charles Carey, The Past, the Present, and the .uture, Philadelphia 1848, s. 74-75. -Ed. * MNde yle devam eder:
288
Ensonu, az tatlandrmak iin, London Citynin kark kafas MacLeod.* Sonu olarak, bugn ve yakn gelecekte, ekonomi politik tarihini irdelemek isteyen kimseler, bay Dhringe zg parlak sluplu tarih yazma biimine gvenmektense, sulandrlm eyler, en basit okul kitaplarnn yuvarlak ve sulu yavan yemekleri ile ili-dl olmakla daha gvenilir gvencelerle kuatlmakta devam edeceklerdir. * Peki, ensonunda bay Dhring tarafndan kendi mal olarak yaratlm ekonomi politik sistemi zerindeki zmlememizden ne kar? Yalnzca btn bu byk szler ve daha da byk vaatlerle, tpk .elsefede olduu gibi aldatlm [sayfa 363] bulunduumuz gerei. Deer teorisi, ekonomik sistemlerin salamlnn bu denek ta, bay Dhringin deerden birbirinden bsbtn farkl ve birbiriyle ak eliki durumunda be ayr ey anlad; yleyse, en hafif deyimiyle, ne istediini kendisinin de bilmedii sonucuna vard. O denli tantanayla iln edilen tm iktisadn doal yasalar nn, herkes tarafndan bilinen ve hatta her zaman o denli de doru anlalmam en kt cinsten yavanlklar olduklar grld. Ekono* Mlde yle devam eder: Kendini bugnn ve gelecein a aan iktisas diye adlandrdktan sonra bay Dhringin, gemi a aan iktisalarn da adn anmasndan daha doru ve daha normal ne var! MMde de yle: Bundan tr, bay Dhringin Ekonomi Politiin Eletirel Tarihinin kendilerine yneldii olgunluktan yoksun niversite rencileri, gizlice, bay Dhring tarafndan knanan yavanlk ve dnce eksikliine karn, Budapeteli bir profesrn, bay Kautzun 1860taki tatsz yapt (s. 14) ile ve bir o denli de profesr Roscherin ngiliz Ekonomi Politii Tarihine Katks ve teki yazarlar ile ve bay Dhringin sz geen Bay Kautzun bay Roscherin sofrasndan dklen krntlar, onlardan yavan bir yemek yapmak zere sulandrarak, sofra sahibinin ba yemeinin nitelii zerine hayale kapldn gstermi bulunduu yolundaki uyarsndan rkntye kaplmakszn, biraz ainalk etmekle kt bir ey yapm olmazlar. (a) (a) Mlde yle devam eder. Sz geen olgunluktan yoksun renciler, biri iin uygun olann bir bakas iin de uygun olduunu, yani tpk bir privat-dozentin kendini profesrden kurtard gibi, bir niversite rencisinin de, geri daha nazik bir biimde kendini niversite privatdozentinden kurtarmas gerektiini dneceklerdir. (Marjinal Notlar burada biter.)
289
mik olaylar zerine zel olarak yaratlm sistemin bize vermeye yetenekli olduu tek aklama, bunlarn zor sonular olduklardr, binlerce yldan beri her ulustaki hamkafann bana gelen her skntdan kurtulmasna yarayan ve bize bu konuda yeni hibir ey retmeyen forml. Bu zoru, kkeni ve sonulan iinde irdeleyecek yerde bay Dhring, btn ekonomik olaylarn aklanmasnn son ve kesin nedeni olarak, byk bir gnl borcu iinde, yaln zor szc ile avunmamz telkin eder. Emein kapitalist smrs zerine baka aklamalar vermek zorunda kalnca, nce bunu genel olarak hara ve pahalanmaya dayanan bir ey olarak gsterir, bylece Proudhonun zorla-almasn (Prlvement) tamamen kendine maleder ve daha sonra bu smry, zelde marksist art-emek, art-rn ve art-deer teorisi yardm ile aklar. Bylece, her ikisini de bir solukta kopya ederek, tamamen eliik iki anlay trn baarl bir biimde uzlatrma becerisini gsterir. Ve nasl .elsefede, sulandrarak durmadan smrd Hegele svmek iin yeterince svg bulamyorduysa, Eletirel Tarihte de tpk yle, Marksn snrsz ktlenmesi, ancak ve ancak Derslerde sermaye ve emek zerine biraz ussal olarak bulunabilecek her eyin, Marks in sulandrlm bir alntsndan baka bir ey olmadn gizlemeye yarar. Byk toprak sahibini, Derslerde, topran gerekte tm tarihin k noktas olan airet ve ky topluluklar tarafndan kolektif mlkiyeti zerine tek szck bilmeksizin, uygar halklar tarihinin kkenine koyan bilgisizlik, gnmzde aa yukar us almaz bir ey olan bu bilgisizlik, Eletirel Tarihte kendi kendine, [sayfa 364] izlenmeyecek birka rneini vermi bulunduumuz tarihsel evrenin evrensel genilii madalyasn veren bilgisizlik tarafndan hemen hemen geride braklr. Ksacas: nce byk bir kendisini verek ie balamas, arlatanca grlt patrtlar, birbirinden baskn vaatler; sonra da... sfra eit sonu. [sayfa 365]
290
NC KISIM SOSYALZM
TARHSEL BLGLER
BRNC BLM
GRTE* Devrimi hazrlayan 18. yzyl .ransz filozoflarnn var olan her eyin tek yargc olarak nasl usa bavurduklarn grdk. Ussal bir devlet, ussal bir toplum kurulmalyd; lmsz usa kar olan her ey, amanszca ortadan kaldrlmalyd. Ayn biimde, bu lmsz usun, evrimi o zaman bir burjuvann ta kendisini oluturan orta snf yurttan idealize edilmi anlndan (md- rikesinden) baka bir ey olmadn da grmtk. Ne var ki, .ransz Devrimi, bu us toplumunu ve bu us devletini gerekletirdii zaman, yeni kurumlar, daha nceki koullara gre ne kadar ussal olurlarsa olsunlar, gene de tamamen usa-uygun olarak grnmediler. Us devleti tam bir iflsa uram, Rousseaunun Contrat Sociali (Toplum Szlemesi), gereklemesini Terr dneminde bulmutu; ve bu dnemden kurtulmak iin, kendi z [sayfa 369] siyasal kapasitesine inancn yitirmi bulunan burjuvazi, nce Directoiren kokumulu* Bkz: Birinci Ksm, .elsefe. -Ed.
293
una, ve sonra da Napolon despotizminin koruyuculuuna snmt; vaadedilmi bulunan sonsuz bar, sonu gelmez bir fetihler sava durumuna dnmt. Us toplumunun yazgs daha iyi olmad. Zenginler ve yoksullar kartl genel gnen iinde ortadan kalkacak yerde, onu rtbas eden loncasal ve br ayrcalklarn ve onu yumuatan kilise hayr kurumlarnn ortadan kaldrlmas ile daha da keskinlemiti; mlkiyetin feodal engellerinden kurtuluu, bir kez gndeme girdikten sonra, kk-burjuva ve kk kyl bakmndan, kendini, byk sermaye ve byk toprak mlkiyetinin ok gl rekabeti ile ezilmi bulunan kk mlkiyetin satlmas, hem de o gl beylerin ta kendilerine satlmas zgrl olarak gsteriyordu; bylece bu kurtulu, kk-burjuva ve kk kyl bakmndan, her trl mlkiyetten kurtulu durumuna dnyordu; sanayinin kapitalist bir temel zerindeki hzl gelimesi, ii ynlarnn yoksulluk ve sefaletini, toplumun yaama koulu durumuna getirdi. Pein deme, gitgide, Carlylein diliyle sylemek gerekirse, toplumun tek ba oldu. Su says yldan yla artt. Vaktiyle utanp sklmadan orta yere kurulan feodal kurumlar ortadan kaldrlmasalar bile, hi deilse ikinci plana itilmi idiyseler de, o zamana kadar gizlilik iinde beslenen burjuva ktlkler, bundan byle daha da byk bir taknlkla patlak verdi. Ticaret gitgide dolandrclk durumuna dnt. Devrimci dvizin kardeliki, rekabetin uyumazlk ve kskanlklar iinde gerekleti. Zora dayanan bask, yerini ahlk bozukluuna; bata gelen toplumsal g arac olarak kl, yerini paraya brakt. lk gece hakki, feodal beylerden burjuva fabrikatrlere geti. .uhu, o zamana kadar grlmemi derecede yayld. .uhun yasal olarak kabul edilmi bir biimi, resmi bir rts olarak kalan evlilik ise, drtba bayndr bir ealdatma ile tamamland. Ksacas, aydnlanma filozoflarnn grkemli vaatleri karsnda, usun utkusu ile kurulan toplumsal ve siyasal kurumlar, ac bir biimde aldatc karikatrler olarak grndler. [sayfa 370] Bir bu d krkln saptayacak adamlar eksikti, onlar da yzyln dnm ile geldiler. 1802de, Saint-Simonun Lettres de Genvei (Cenevre Mektuplar); 1808de, teorisinin temeli daha 1799da atlm olmasna karn, .ourier nin ilk yapt yaymland; 1 Ocak 1800de, Robert Owen New-Lanarkn ynetimini eline ald. Ama bu ada, kapitalist retim biimi ve, onunla birlikte, burjuvazi ile proletarya arasndaki eliki henz ok az gelimiti.
294
ngilterede daha yeni domu bulunan byk sanayi, .ransada henz bilinmiyordu. Ama nedir ki, bir yandan, retim biiminin bir altst oluunu, bir devrimini kanlmaz bir zorunluluk haline getiren atmalar, sadece retim biiminin meydana getirdii snflar arasndaki atmalar deil, ama onun yaratt retici gler ile deiim biimleri arasndaki atmalar da; ve te yandan, bu devsel retici gler iinde, bu atmalar zme aralarn da, sadece ve sadece byk sanayi gelitirir. yleyse, 1800e doru, yeni toplumsal dzenden doan atmalar eer henz olu durumunda idiyseler, bu atmalar zme aralar haydi haydi o durumda bulunuyorlard. Eer Parisin varlksz ynlar, Terr dneminde, egemenlii bir an ellerine geirebilmi ve bylece burjuva devrimini burjuvazinin kendine kar utkuya gtrebilmi iseler, bununla bu egemenliin o zamanki koullar iinde ne kadar olanaksz olduunu tantlamaktan baka bir ey yapmamlardr. Bu varlkszlar ynndan, yeni bir snfn kkeni olarak, yeni yeni ayrlmaya balayan, bamsz bir siyasal eyleme henz tamamen yeteneksiz bulunan proletarya, kendini, kendi kendisine yardma yeteneksizlii iinde, olsa olsa dardan, yukardan bir yardm alabilecek, ezilmi, ac eken bir zmre olarak gsteriyordu. Bu tarihsel durum, sosyalizmin kurucularn da etkiledi. Kapitalist retimin olgunluktan uzaklna, snflarn durumunun olgunluktan uzaklna, teorilerin olgunluktan uzakl yant verdi. Toplumsal sorunlarn, henz gelimesinin ilk basamanda olan iktisadi ilikiler iinde sakl bulunan zm, beyinden kmalyd. Toplum sadece dzgszlkler [sayfa 371] (anomalies) sunuyordu; bu dzgszlklerin ortadan kaldrlmas, dnen usun greviydi. Bu erekle toplumsal rejimin daha yetkin yeni bir sistemini bulmak, ve bunu, propaganda, ve eer olanakl olursa, model deneyler rnei aracyla, topluma dardan vermek gerekiyordu. Bu yeni toplumsal sistemler, daha batan topyaya mahkmdular. Ne denli ince ilenirlerse, o denli dleme (fantezi) dalacaklard. Bu bir kez saptandktan sonra, imdi tamamen gemie malolan bu yn zerinde artk bir an bile durmayacaz. Dhringvari kitabi kl krka yarclar, bugn sadece elendirici olan bu dlemleri (fantezileri) tren ve gsterile didik didik ederek kusur mu aryorlar; brakalm bu trl lgnlklarn karsna konulmu zekalarnn stnln herkese gstersinler. Biz, dlemsel (fantas-
295
tik) d grn altnda her yerde kendini belli eden, bu hamkafalarn, grmekte yeteneksiz bulunduklar dahice fikir tohumlar ve dahice fikirler karsnda sevinmeyi ye tutarz. Saint-Simon, .ransiz Devriminin ocuu idi; Devrim patlad zaman otuz yanda bile yoktu. Devrim, tiers-tatnn, yani ulusun retim ve ticarette etkin olan byk ynnn, o zamana dein aylak olan, ayrcalkl zmreler zerindeki, yani soyluluk ve din adamlar snf zerindeki utkusu idi. Ama tiers-tatnn utkusu, az zaman sonra, yalnzca bu zmrenin kk bir blmnn utkusu olarak, siyasal iktidarn, bu ayn zmrenin toplumsal bakmdan ayrcalkl katman olan varlkl burjuvazi tarafndan fethi olarak grnmt. Ve, dorusunu sylemek gerekirse, bu burjuvazi, soyluluun ve Kilisenin elkonulup satlan toprak mlkiyeti zerinde speklasyon yaparak olsun, orduya satlan mallar aracyla ulusun srtndan alp rparak olsun, Devrim srasnda hzl bir biimde gelimiti de. Directoire dneminde .ransay ve Devrimi ykmn kysna gtren, ve bylece Napolona hkmet darbesi bahanesini veren, ite bu dolandrclarn egemenlii oldu. yle ki, Saint-Simonun kafasnda, tiers-tat ile ayrcalkl zmreler arasndaki kartlk emekiler ile aylaklar arasndaki kartlk biimini ald. Aylak olanlar, [sayfa 372] sadece eski ayrcalklar deil, ama retime ve ticarete katlmakszn, hazrdan yaayan kimselerin hepsini kapsyordu. Ve iiler, sadece cretlileri deil, ama fabrikaclar, tccarlar, bankaclar da kapsamna alyordu. Aylaklarn entelektel ynetim ve siyasal egemenlik yeteneini yitirdikleri apakt, ve bu da Devrim tarafndan kesinlikle dorulanmt. Yoksullarn bu yetenee sahip bulunmadklarna gelince, bu konu Saint-Simona Terr deneyleri aracyla tantlanm gibi grnyordu. Peki, kim ynetecek ve egemen olacakt? Saint-Simona gre, dinsel grlerin Reformdan bu yana bozulmu birliini yeniden kurmaya ynelik yeni bir dinsel ban, zorunlu olarak mistik ve sk skya aamalandrlm bir yeni hristiyanlkn birletirecei bilim ve sanayi. Ama bilim demek, irdeleme adamlar, ve sanayi demek de, n safta etkin burjuvalar, fabrikaclar, tccarlar, bankaclar demekti. Bu burjuvalar, kukusuz, bir tr kamu grevlileri, toplumun gvenilir adamlar haline dnecek, ama gene de iiler karsnda, iktisadi ayrcalklarla da donatlm bir buyurma konumunu koruyacaklard. Hele bankaclar, kredi ayarlamas ile, toplumsal retimin tmn yoluna koymaya aday
296
olacaklard. Bu gr, .ransada, byk sanayinin, ve onunla birlikte burjuvazi ile proletarya arasndaki kartln sadece dou halinde bulunduklar bir dneme tastamam uygun dyordu. Ama SaintSimonun zerinde zellikle durduu bir konu var: onun iin her yerde ve her zaman en nemli olan ey, en kalabalk ve en yoksul snfn yazgsdr. Daha Cenevre Mektuplarnda, Saint-Simon, btn insanlar alacaklardr ilkesini koyar.* Ayn yaptta, Terrn, varlksz ynlarn egemenlii olduunun da farkndadr. Baknz, diye haykrr onlara, arkadalarnzn egemen olduu zaman boyunca .ransada ne oldu; onlar orada alk yarattlar.** [sayfa 373] Nedir ki, .ransz Devrimini, soyluluk, burjuvazi ve varlkszlar arasnda bir snf savam olarak tasarlamak, 1802 ylnda, en dahicesinden bir bulgu idi. 1816da, siyasetin, retim bilimi olduunu syler, ve siyasetin iktisat iindeki tam zmleniini ngrr.*** ktisadi durumun, siyasal kurumlarn temeli olduu fikri, her ne kadar burada ancak tohum durumunda grnyorsa da, insanlarn siyasal ynetiminden (gouvernement), eylerin ynetimine (administration) ve retim ilemlerinin ynetimine (direction) gei, yani son zamanlarda zerinde o kadar grlt yaplan devletin ortadan kalkmas, burada, daha imdiden aka ifade edilmi bulunur. adalar zerindeki ayn stnlkle, 1814te, Mttefiklerin Parise giriinden hemen sonra, ve 1815te de, Yz-Gn Sava srasnda, .ransann ngiltere ile ittifakn, ve ikinci safta, bu iki lkenin Almanya ile ittifakn, Avrupa iin bayndr gelime ve barn tek gvencesi olarak iln eder.**** 1815 ylnda .ranszlara Water* Saint-Simon, Lettres dun Habitant de Genve ses Contemporains, s. 55, Paris 1868. -Ed. ** bid., s. 41-42.-Ed. *** Saint-Simonuti bir mektubuna antirma: Correspondance politique et philosophique. Lettres de H. Saint-Simon un Amricain, u derlemenin iinde: LIndustrie, ou discussions politiques morales et philosophiques dans lintrt de tous les hommes livrs des travaux utiles et indpendants, e. 2, Paris 1817, s. 83-87. -Ed. **** Engels burada Saint-Simon ile rencisi Augustin Thierry tarafndan ortaklaa yazlm iki almaya gndermede bulunur: De la rorganisation de La socit europenne ou de la ncessit et des moyens de rassembler les peuples dEurope en un seul corps politique, en conservant chacun son indpendance nationale, Paris 1814, ve Opinion sur les mesures prendre contre la coalition de 1815, Paris 1815. Nicolas Gustave Hubbard, Saint-Simon, Yaam ve almalar iinde, Paris 1857, ilk almadan bir para, s. 149-154 ve her iki almann tahlili, s. 68-76, bulunur. -Ed.
297
loo galipleri ile ittifak tlemek, kukusuz, Alman profesrlerine bir ekitirme sava amaktan biraz daha ok bir yreklilii gerektiriyordu. Eer Saint-Simonda, daha sonraki sosyalistlerin sk skya iktisadi olmayan hemen btn fikirlerinin onda daha o zamandan tohum durumunda bulunmas sonucunu veren dahice bir gr genilii buluyorsak, .ourierde de, varolan toplumsal koullarn, tepeden trnaa .ransz bir d grl ile yaplm da olsa, gene de daha az derine gitmeyen bir [sayfa 374] eletirisini buluyoruz. .ourier, burjuvazinin, onun Devrimden nceki cokun yalvalar ile, sonraki karc dalkavuklarnn szne mim koyar. Burjuva dnyasnn maddi ve manevi sefaletini acmaszca ortaya serer ve onu, aydnlanma filozoflarnn, sadece usun egemen olaca toplum zerindeki, evrensel mutluluk getiren uygarlk zerindeki, insann snrsz yetkinleme ankl zerindeki vaatleri ile olduu kadar, adalar olan burjuva ideologlarn glpembe anlatlar ile de karlatrr; en iler acs gerekliin, her yerde nasl en cafcafl lafazanla kar geldiini gsterir, ve bo szn bu onarlmaz fiyaskosu zerine ineli alaylarn yadrr. .ourier, sadece bir eletirici deildir; sonsuzlua dek neeli mizac, onu bir yergici, ve gelmi gemi en byk yergicilerden biri durumuna getirir. Devrimin k ile alp yryen ar speklasyonu olduu gibi, o an .ransz ticaretinde genel olarak yaygn bulunan dkknc kafasn da ayn grkem ve tatllk derecesi ile betimler. Burjuvazi tarafndan cinsel ilikilere verilen biim ve burjuva toplumda kadnn konumu zerine yapt eletiri daha da ustacadr. O, belli bir toplumda, kadnn kurtulu derecesinin, genel kurtuluun doal ls olduunu syleyenlerin birincisidir.* Ama onun en byk grnd yer, toplum tarihi anlaydr. Toplum tarihinin tm gemi evrimini drt evreye bler: yabanllk, barbarlk, ataerkil ve imdi burjuva toplumu ad verilen eyle rten uygarlk; ve uygar dzenin, barbarln kendini saflkla kaptrd kusurlarn herbirine karmak, birka anlama ekilebilen ve ikiyzl bir biim verdiini, uygarln bir ksr dng iinde, her zaman elde etmek istedii, ya da elde etmek istediini ileri srd eyin kartna eriecek biimde, stesinden gelememek* La torie des quatre mouvements iinde. Bkz: Charles .ourier, uvres comptes, t. I, Paris 1841, p. 195-196. -Ed.
298
sizin, durmadan yaratt elikiler iinde dnendiini gsterir; yle ki, rnein, uygarlkta, yoksulluk, bolluun kendinden doar.* .ourier, grld gibi diyalektii, ada Hegel kadar ustalkla [sayfa 375] kullanr.** Boyda bir diyalektikle, insann sonsuz etkinleme ankl zerindeki gevezelie kart olarak, her tarihsel evrenin bir ykselen, ama bir de alalan kolu olduunu belirtir,*** ve bu gr, insanln tm geleceine de uygular. Kantn, dnyann gelecekteki sonunu doa bilimine sokmas gibi, .ourier de, tarih irdelemesine, insanln gelecekteki sonunu sokar. .ransada Devrim frtnas lkeyi sprrken ngilterede daha sessiz, ama daha az gl olmayan bir altst olu gerekleiyordu. Buhar ve yeni makinecilik (mainizm), manfaktr modern byk sanayi durumuna dntrd ve bylece burjuva toplumun tm temelini altst etti. Manfaktr dneminin uyuuk gidii, retimin kar konmaz bir canllk dnemi durumuna dnt. Toplumun byk kapitalistler ve varlksz proleterler halindeki bln, durmadan artan bir hz kazanyor, bunlar arasnda, bir zamanlarn kararl orta snf yerine, hareketli bir zanaatlar ve kk tecimenler yn, nfusun en alkantl blmn oluturarak, sallantl bir yaam sryordu. Yeni retim biimi henz ykselen kolunun ancak banda bulunuyordu; henz bu koullar iinde, olanakl olan tek normal retim biimi idi. Ama daha o zamandan apak toplumsal dzgszlkler (anomalies) yolayordu: Kknden kopmu bir nfusun, byk kentlerin en kt konutlarnda stste ylmas aile iindeki btn geleneksel soyzinciri, ataerkil bamllk balarnn zlmesi, zellikle kadnlar ve ocuklar iin, tyler rpertici bir lde ar alma, krdan kente, tarmdan sanayiye, kararl koullardan her gn deien kararsz koullara geerek, birdenbire yepyeni koullar iine atlm bulunan emeki snfn youn ahlk bozukluu. te o zaman, ycelie kadar giden ocuksu bir sadelikte, ve ayn zamanda, insanlar iin rnei pek grlemeyecek trden doutan ynetici bir adam, 29 yanda bir fabrikac ortaya kt. Robert Owen, [sayfa 376] Aydnlanma a materyalist filozoflarnn, insan kiiliinin bir yandan doutan gelen yapl* Charles .ourier, Le Nouveau Monde Industriel et Socitaire, p. 35, Paris 1870. -Ed. ** Bkz: Charles .ourier, uvres compltes, t. 2, p. 78-79 ve t. 5, p. 214. -Ed. *** Charles .ourier, op. cit., t. 1, s. 50, vd.. -Ed.
299
nn, te yandan insan yaam boyunca, ama zellikle yetime dnemi srasnda evreleyen koullarn rn olduu yolundaki retisini benimsemiti. Onun toplumsal kmesinde bulunan insanlarn ou, sanayi devriminde, bulank suda balk avlanacak ve hzla zenginleilecek bir karklktan baka bir ey grmyorlard. O, bunda, gzde tezini uygulama ve bylece karkl dzene koyma frsatn grd. Bu ii, daha nce, Manchesterde, bir fabrikadaki 500 iinin yneticisi olarak baaryla denemiti; 1800 ylndan 1829 ylna kadar skoyada byk New-Lanark pamuk iplii fabrikasn ynetici ortak olarak ynetti ve bu ii ayn anlay iinde, ama daha byk bir davran zgrl ve ona Avrupa apnda bir n kazandran bir baar ile yapt. ou son derece bozulmu, yava yava 2.500 kiiye ykselen, ve balangta en kark elerden bileen bir insan topluluu, onun tarafndan, sarholuk, polis, ceza yarglamas, duruma, toplumsal yardm ve yardmseverlik gereksinmesi gibi eylerin bilinmedii drtba bayndr rnek bir koloni durumuna dntrld. Ve bu ii, sadece insanlar insana daha yakr koullar iine sokarak, ve zellikle yetien kuaa zenli bir eitim verdirerek baard. Anaokullarnn bulucusu ve ilk uygulaycs oldu. ki yandan balayarak, ocuklar okula gidiyorlar, ve orada ylesine eleniyorlard ki, onlar eve getirmekte glk ekiliyordu. Rakipleri gnde on-ondrt saat alrken, New-Lanarkta sadece onbuuk saat allyordu. Bir pamuk bunalm, ii drt ay boyunca durdurduu zaman, isiz kalan iiler tam cretlerini almakta devam ettiler. Ve bu durum, fabrikann, deer olarak, iki katndan ok bymesini ve sahiplerine sonuna kadar byk krlar salamasn engellemedi. Ama btn bunlar Owena yetmiyordu. ilerine salad yaam, onun gznde, henz insana yakr olmaktan uzakt; insanlar klelerim idiler: Onlar iine sokmu bulunduu, bir dereceye kadar elverili koullar, kiilik ve zekann tam ve ussal bir gelimesini, hele zgr bir yaamsal [sayfa 377] etkinlii salamaktan henz ok uzakt. Ve, bununla birlikte, bu 2.500 insann alan blm, toplum iin, bundan ancak bir yarm yzyl nce 600.000 kiilik bir nfusun retebilecei kadar gerek zenginlik retiyordu. Kendi kendime soruyordum: 2.500 kii tarafndan tketilen zenginlik ile 600.000 kiinin tketimi iin gerekecek zenginlik arasndaki fark
300
ne oluyor? Yant akt. Zenginlik, fabrika sahiplerine yatrmlar zerinden %5 faiz ve ayrca 300.000 sterlinden ok (6 milyon marktan ok) bir kr salamak iin kullanlmt. Ve New-Lanark iin doru olan ey, ngilteredeki tm fabrikalar iin haydi haydi doruydu. Makineler tarafndan meydana getirilen bu yeni zenginlik olmasa, Napolonu devirmek ve toplumun aristokratik ilkelerini ayakta tutmak iin yaplan savalar baarl bir sonuca balanamazd. Ve bununla birlikte, bu yeni g, ii snfnn yapt idi.* yleyse meyveler ii snfnn hakkyd. O zamana kadar sadece birka kiinin zenginlemesine ve ynlarn klelemesine yarayan yeni ve gl retim gleri, Owen iin toplumsal bir yeniden-rgtlenmenin temelini sunuyor, ve sadece, herkesin ortak mlkiyeti olarak, ortak gnen iin almaya aday bulunuyorlard. Ovnc komnizm, ite bu ar iadam dncesinden, deyim yerindeyse, tecimsel hesap meyvesi olarak dodu. Bu komnizm, bu pratie dnk niteliini daima korur. Bylece, 1823te, rlandann sefaletine komnist koloniler aracyla bir are bulunmasn neren Owen, tasarsna, kurulu giderlerinin, yllk harcamalar ve beklenen kazanlarn tam bir keif defterini ekler.** Gene bylece, gelecek zerindeki kesin plannda, ayrntlarn teknik ilenii ylesine bir yetki ile yaplmtr ki, Owenn toplumsal reform yntemi bir kez kabul [sayfa 378] edildikten sonra, rgtlenmenin ayrntsna kar, hatta teknik bakmdan bile, sylenecek az ey vardr. Komnizme gei, Owenn yaamnn dnm noktas oldu. nsansever rol ile yetindii srece, zenginlik, onama, saygnlk ve nden baka bir rn devirmemiti. Avrupann en popler adamyd; sadece meslektalar deil, ama devlet adamlar ile prensler de onu dinliyor ve onaylyorlard. Ama ortaya komnist teorileri ile kt zaman, her ey deiti. Onun toplumsal reform yolunu keser gibi grnen byk engel vard: zel mlkiyet, din ve evliliin gncel biimi. Eer onlara saldrrsa, kendisini neyin beklediini biliyordu: resmi toplumun gznden dme, tm toplumsal duru* Owen, The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race...s. 21-22, Londra 1849. -Ed ** Robert Owen, Report of the proceeding at the several public meetings, held in Dublin... On the 18th March; 12th April; 12th April and 3rd May. Dublin 1823 s. 110 vd.. Ed.
301
munu yitirme. Ama onlara amanszca saldrmaktan geri kalmad, ve dnd bana geldi. Resmi toplumun dna atlm, basnn susku fesad altnda ortadan yitmi, btn servetini adad Amerikadaki baarsz komnist deneyleri yznden ykma uram olarak, dorudan doruya ii snfna dnd ve onun barnda daha otuz yl i grmekte devam etti. ngilterede emekiler yararna iyiye gtrlen her toplumsal hareket, her gerek ilerleme, Owenn adna balanr. Bylece, be yllk abadan sonra, fabrikalarda kadnlarn ve ocuklarn almasn snrlandran yasay, 1819da o kabul ettirdi.* Bylece, tm ngiltere trade-unionlarnn (sendikalarnn) bir tek byk sendikal topluluk biiminde birletikleri ilk kongreye o bakanlk etti. Bylece, toplumun tamamen komnist bir rgtlenmesine gtren gei nlemi olarak, bir yandan, o zamandan beri, hi deilse satcnn da, fabrikacnn da kolayca vazgeilebilecek kiiler olduklarn, pratik kantn vermi bulunan kooperatif irketleri (tketim ve retim kooperatifleri),** te yandan da, alma [sayfa 379] rnlerinin, birimi alma saati tarafndan oluturulan bir alma kat-paras aracyla deiimini gzeten kurumlar olan alma pazarlarn o kurdu; zorunlu olarak baarszla mahkum bu kurumlar Proudhonun ok daha sonra kuraca deiim bankasnn tam bir ncelemesi (anticipation) idiler, ve ondan, toplumsal ktlklerin devasn deil, ama sadece toplumun ok daha kkl bir dnmne doru atlm bir ilk adm temsil etmeleri ile ayrlyorlard. Ulu bay Dhringin, son zmlemede kesin dorulukunun doruundan, Girite birka rneini vermi bulunduumuz kmseme ile bakt adamlar, ite bunlar. Ve bu kmseme, bir anlamda, pek o kadar da haksz deil: Gerekten, bu kmseme esas olarak topyacnn yaptlarnn gerekten korkun bir bilgisizliine dayanr. Bylece, bize Saint-Simon zerine, esas olarak, temel dncesinin doru olduu, ve birka dargrllk dnda,
* Owen, 1812de, Glasgowda bir mitingde, pamuk iplik fabrikalarnda alan tm ocuk ve erginlerin durumunu dzeltmek iin bir dizi nlemler nerdi. Owenn giriimi zerine 1815te sunulan yasa tasars, parlamento tarafndan birok arlatrmalarla birlikte, ancak 1819da kabul edildi. -Ed. ** Ekim 1833te, Owenin bakanlnda, kooperatif irketler ve sendikalarn (tradeunionlar) bir kongresi oldu, ve program ve tz ubat 1834te kabul edilen Byk UIusal Sendikalar Birlii (Consolidated Trades-Union) bu kongrede kuruldu. Bu kurulu ancak alt ay srecekti. -Ed.
302
bu dncenin, gerek kurulular oluturmak iin, bugn bile ynetici atlm salad sylenir. Ama, bay Dhringin, Saint-Simonun yaptlarndan birkan gerekten eline alma benzemesine karn, ondan szettii tm 27 sayfa boyunca, Saint-Simonun temel dncesini, en sonunda u imgeleme yetisi ve insansever tutku ... d kurma yeteneinin bunlara uygun den ar uyarlganl ile birlikte, Saint-Simonun tm dncesini belirler! tmcesi ile paymz alma pahasna, tpk Quesnaynin Tableau conomiqueinin Quesnaynin kendisinde ne anlama geldiini aram olduumuz kadar bouna aryoruz. .ourierden, bay Dhring, sadece, gelecek zerindeki, betimlemesi romans bir ayrntya kadar inen dlemleri (fantezileri) bilir ve sadece onlar dikkate alr, ki bu, bay Dhringin .ourier zerindeki sonsuz stnln saptama bakmndan, .ouriernin gerek koullar frsat karsa nasl eletirmeye altn aratrmaktan kukusuz ok daha nemlidir. .rsat karsa! Gerekte, .ouriernin yaptlarnn hemen her sayfasndan, onca vlen uygarln sefaletleri zerine yergi ve eletiri kvlcmlar fkrr. Bay Dhring, bay Dhringi, [sayfa 380] sadece frsat karsa gemiin ve gelecein en byk dnr olarak iln eder demek gibi bir ey. Robert Owena ayrlm oniki sayfaya gelince, bay Dhringin bu sayfalar yazmak iin, Owenn en nemli yazlarn evlilik ve komnist rgtlenme zerindeki yazlarn, tpk bay Dhring gibi bilmeyen hamkafa Sargantn zavall biyografisinden* baka hi bir kayna yok. Byle olduu iin bay Dhring, Owenda kararl bir komnizm varsaymann doru olmadn ileri srmek gibi cretli bir savda bulunabilir. Kukusuz, eer bay Dhring, eline, sadece Owenn Book of the New Moral Worldunu (Yeni Ahlk Dnyasnn Kitab) alm olayd, orada Owenn her zaman ekledii gibi, yaa gre eit alma grevi ve eit rn hakk ile, sadece komnizmlerin en kararlsnn dile getirildiini grmekle kalmaz, ama plan, ykseklik ve kabataslak perspektif ile, gelecein komnist topluluuna ynelik mimarln eksiksiz bir ileniini de grrd. Ama sosyalist dnce temsilcilerinin z yaptlarnn dolaysz irdelenmesi eer bay Dhringin burada yapt gibi, bu yaptlardan birkann adnn ve olsa olsa, ba taraflarndaki ksa tantma ya* William Lucas Sargant, Robert Owen and His Social Philosophy, Londra 1860.
303
zsnn (pigraphe) bilinmesi ile snrlanrsa, elbette ortaya bu trl budala ve kafadan atma savlar srmekten baka bir i kmaz. Owen sadece kararl komnizmi tlemekle kalmad, ama komnizmi karar konusunda eksik hi bir ey brakmayan Hampshiredeki Harmony Hall kolonisinde, onu, be yl boyunca (30 yllarnn sonu ile 40 yllarnn ba) uygulad da. Ben, bu rnek komnist deneyin eski yelerinden birounu tandm. Ama, genel olarak Owenn 1836 ile 1850 arasndaki faaliyeti zerine olduu gibi, btn bunlar zerine de Sargant hi bir ey bilmez, ve bay Dhringin bbrlendii byk sluplu tarih yazma biimi bu yzden kapkara bir bilgisizlik iinde kalr. Bay Dhring, Owen, insansever lszln, her bakmdan, gerek bir ucubesi olarak adlandrr. Ama bay Dhring ancak baln ve pigrapheini bildii kitaplarn [sayfa 381] ierii zerine bize ders verdii zaman, onun her bakmdan, bilgisiz lszln gerek bir ucubesi olduunu syleyemeyiz, nk bizim azmzda, bu bir svg olur. Eer topyaclar, grm bulunuyoruz, topyac idiyseler, bu, kapitalist retimin henz ok az gelimi bulunduu bir dnemde, baka bir ey olamayacaklar iindi. Eer yeni bir toplumun elerini kafalarndan karmak zorunda kaldlarsa, bunun nedeni, bu elerin henz eski toplumda gzle grlr bir biimde ortaya kmamalaryd; eer yeni yaplarnn temellerini atmak iin usa bavurma durumunda kaldlarsa, bu, henz ada tarihe bavuramamalarnn sonucuydu. Ama, imdi, onlardan hemen hemen seksen yl sonra, bay Dhring, tarih iinde oluan bu sistemi kendi zorunlu sonular olarak veren gncel gerelerden hareketle deil de, onu yce kafasnda, kesin doruluklara gebe usunda kurarak, yeni toplumsal rejimin kural hizmeti gren bir sistemini aklama savyla sahneye girerse, o zaman, her yerde artlar (epigonlar) kokusu alan bu adam, topyaclarn artsndan, sonuncu topyacdan baka bir ey deildir. O, byk topyaclar toplumsal simyagerler olarak adlandrr. Olabilir. lmi simya, zamannda zorunlu bir eydi. Ama o zamandan beri, byk sanayi, kapitalist retim biimi iinde uyuklayan elikileri ylesine ak kartlklar durumuna getirdi ki, bu retim biiminin yakn yklna, deyim yerindeyse, elle dokunulabilir; yeni retici gler, ancak onlarn bugnk gelime derecelerine uygun den yeni bir retim biiminin kurulmas ile korunup gelitirilebilirler; iki snfn, imdiye dein egemen olan retim
304
biimi tarafndan yolalan ve durmadan daha keskin bir eliki iinde reyen savamlar btn uygar lkelere yayld, gn gnden daha zorlu bir durum alyor, ve bu tarihsel balantnn, bunun zorunlu kld toplumsal dnm koullarnn, son olarak gene bunun koullandrd biimiyle bu dnmn temel izgilerinin bilgisi, daha imdiden edinilmi bulunuyor. Ve eer imdi bay Dhring, varolan iktisadi gerelerden yararlanacak yerde, yce beyninde yeni bir toplumsal topya imal ederse, [sayfa 382] dpedz toplumsal ilmi simyadan baka ne yapm olur? Ya da daha dorusu, modern kimyann bulunmas ve yasalarnn saptanmasndan sonra, eski ilmi simyayi yeniden kurmak, ve atom arlklarn, molekl formllerini, atomlarn birleme deerini, billurlar bilimini ve tayf analizini sadece... filozof tann* bulunmas iin kullandrmak isteyen biri gibi davranm olmaz m? [sayfa 383]
* Madenleri altna eviren ta. -.
305
TEORK BLGLER
KNC BLM
MATERYALST tarih anlay, retimin ve retimden sonra, retilen rnlerin deiiminin, her toplumsal rejimin temelini oluturduu; tarihte grlen her toplumda, rnlerin blmnn, ve rnlerin blm ile birlikte, snflar ya da zmreler biimindeki toplumsal eklemlenmenin retilen eye, bunun retili biimine ve retilen eylerin deiim tarzna gre dzenlendii tezinden hareket eder. Sonu olarak, btn toplumsal deiikliklerin ve btn siyasal altst olularn son nedenlerini insanlarn kafasnda, lmsz doruluk ve lmsz adalet zerindeki artan kavraylarndan deil, retim ve deiim biiminin deiikliklerinde aramak gerekir; onlar, ilgili dnemin felsefesinde deil, iktisadnda aramak gerekir. Eer varolan toplumsal kurumlarn usa-aykr ve adaletsiz olduklar, usun budalalk, ve iyiliin ktlk durumuna geldii sonucuna varlrsa, bu, retim [sayfa 384] yntemleri ve deiim biimlerinde, daha eski
306
iktisadi koullara uyarlanm toplumsal rejimin artk badaamad gizli dnmler olduunun bir gstergesinden baka bir ey deildir. Bu, ayn zamanda, farkna varlan dzgszlkleri ortadan kaldrma aralarnn da azok gelimi bir durumda, zorunlu olarak deimi retim ilikileri iinde bulunduklar anlamna gelir. yleyse, insann bu aralar kafasnda uydurmas deil, ama beyni yardmyla, gznnde bulunan maddi retim olgular iinde bulmas gerekir. Buna gre modern sosyalizmin konusu nedir? Varolan toplumsal rejim genel olarak kabul edildii zere, bugn egemen olan snf tarafndan, burjuvazi tarafndan kurulmutur. Burjuvaziye zg, Markstan bu yana kapitalist retim biimi olarak adlandrlan retim biimi, feodal rejimin karlkl kiisel ballklar ile olduu gibi, yer ve zmre ayrcalklar ile de badamaz bir eydi. Burjuvazi, feodal rejimi parampara etti, ve onun ykntlar zerine, serbest rekabetin, gitme-gelme zgrlnn, meta sahiplerinin hukuksal eitliinin ve br burjuva parlaklklarnn imparatorluu olan burjuva toplum dzenini kurdu. Kapitalist retim biimi artk zgrce geliebilirdi. Burjuvazinin ynetimi altnda yetkinletirilen retici gler, buhar ve yeni mainizm, eski manfaktr, byk sanayi durumuna dntrdkten sonra, o zamana kadar grlmemi bir hzllk ve bir genilikte geliti. Ama tpk, zamannda manfaktr ve onun etkisi altnda gelimi bulunan zanaatln, loncalarn feodal kstekleri ile atmaya girmi olduklar gibi, byk sanayi de, bir kez tam olarak gelitikten sonra, kapitalist retim biiminin onu iine sard engeller ile atmaya girer. Yeni retici gler kullanmlarnn burjuva biimini am bulunurlar; ve retken gler ile retim biimi arasndaki bu atma, rnein ilk gnah ile tanrsal adalet arasndaki atma gibi, insanlarn kafasnda domu bir atma deildir: olgular iinde, nesnel olarak bizim dmzda, hatta kendisine neden olan insanlarn isten ve eylemlerinden bile bamsz biimde varolan bir atmadr. Modern sosyalizm, bu gerek atmann [sayfa 385] dncedeki yanssndan, hereyden nce, bu atmadan ac eken snfn beyinlerinde, fikirler biimi altnda yansmasndan baka bir ey deildir. Peki, bu atma neye ? Kapitalist retimden nce yani ortaada, her yerde emeki-
307
lerin kendi retim aralar zerindeki zel mlkiyetine dayanan kk retim grlyordu: Kk zgr kyl ya da toprak klelerinin tarm, kentlerin zanaatl. alma aralar, toprak, tarm aletleri, atlye, zanaat avadanl, bireyin, yalnzca bireysel kullanm iin hesaplanm alma aralar idi; yani zorunlu olarak kk, ufack, snrl idiler. Ama ite bu nedenle de, normal olarak reticiye ait bulunuyorlard. Bu dank ve darack retim aralarn bir araya toplayp geniletmek, onlar bugnk retimin gl kaldralar durumuna getirmek kapitalist retim biiminin ve onun dayana olan snfn, burjuvazinin tarihsel rol ite tam da bu oldu. Kapitalin drdnc ksmnda Marks, 15. yzyldan balayarak yaln elbirlii, manfaktr ve byk sanayiden oluan aamada, burjuvazinin bu ii nasl baardn ayrntl bir biimde betimlemitir. Ama Marksn gene ayn yerde tantlad gibi burjuvazi, bu snrl retim aralarn, bireysel retim aralarn ancak bir insan topluluu tarafndan kullanlabilecek toplumsal retim aralar durumuna dntrmeksizin, gl retici gler durumuna dntremezdi. krk, dokumac eltezgah, demirci ekici yerine iplik bkme makinesi, mekanik dokuma tezgah, buharl eki; bireysel atlye yerine yzlerce ve binlerce insann elbirliini egemenlik altnda bulunduran fabrika geti. Ve tpk retim aralar gibi retim, bir dizi bireysel eylem durumundan bir dizi toplumsal eylem durumuna ve rnler de bireysel rnler durumundan toplumsal rnler durumuna dnt. Artk fabrikadan kan iplik, dokuma, madeni eya, bitmeden nce sra ile zorunlu olarak ellerinden getikleri birok iinin ortaklaa rn idiler. iler arasnda: bunu yapan benim, bu benim rnmdr diyebilecek bir tek kii yoktu. [sayfa 386] Ama, toplum iinde doal iblmnn temel retim biimi olduu yerde, bu iblm rnlere, bu rnlerin karlkl deiimi yani alm ve satm bireysel reticilerin birok gereksinmelerini karlayabilecek bir duruma getiren meta niteliini kazandrr. Ve ortaadaki durum da buydu. rnein kyl, tarlalarn rnn zanaatya satyor ve karlk olarak ondan zanaatlk rnlerini alyordu. Demek ki yeni retim biimi ite bu bireysel reticiler, meta reticileri toplumu iine szd. Tm toplumda egemen olan bu yntemsiz, doal iblmnn orta yerine, bireysel fabrikada rgtlendii biimiyle, yntemli iblmnn girdii grld;
308
bireysel retimin yannda, toplumsal retim ortaya kt. Her ikisinin de rnleri ayn pazarda, yleyse hi olmazsa aa yukar eit fiyatlar zerinden satlyordu. Ama yntemli rgtlenme, doal iblmnden daha gl idi; toplumsal olarak alan fabrikalar, tek tek alan kk reticilerden ok daha ucuza retiyorlard. Bireysel retim, bir alandan sonra bir bakasnda yenik dt, toplumsal retim tm eski retim biimini devrime gtrd. Ama toplumsal retime zg bu devrimci nitelik o denli az anlald ki toplumsal retim, tersine, meta retimini artrma ve kolaylatrma arac olarak benimsendi. Toplumsal retim, meta retimi ve meta deiiminin tecimsel sermaye, zanaatlk, cretli emek gibi daha nce varolan baz kaldralarna dorudan doruya balanarak dodu. Meta retiminin yeni bir biimi olarak ortaya kt iin, meta retiminin sahiplenme biimleri onun iin de yrrlkte kaildi. Ortaada gelimi bulunduu biimiyle meta retiminde, emek rnnn kimin mal olaca sorunu ortaya bile kamazd. Genel kural olarak bireysel retici, kendi z alma aralar ve kiisel almas ya da ailesinin almas yardmyla, onu kendi mal olan ve ou kez kendi bana rettii hammaddeler ile retmiti. rnn nce onun tarafndan sahiplenilmesinin hibir gerei yoktu, kendiliinden onun mal idi. Yani rnlerin mlkiyeti, kiisel emee dayanyordu. Hatta bakasnn yardmndan yararlanld yerde bile, [sayfa 387] bu yardm genel kural olarak nemsiz kalyor ve cretten ok, ou kez bir baka karlk alyordu: Lonca rak ve kalfas, beslenme ve cretten ok, ustala hazrlanmak iin alyordu. retim aralarnn byk atlyeler ve inanfaktrlerde toplanmalar, gerekten toplumsal retim aralar durumuna dnmeleri, ite o srada bagsterdi. Ama toplumsal retim aralar ve toplumsal rnler, sanki imdi de bireysel retim aralar ve bireysel rnler olarak kalmlar gibi ilem grdler. Eer imdiye dein alma aralarnn sahibi, rn genel kural olarak kendi z rn olduu ve bakasnn yardmc almas ayrklama durumunda bulunduu iin sahipleniyorduysa, imdi de rn kendi rn deil ama tamamen bakasnn emek rn olduu halde, onu kendine maletmeye devam etti. Bylece, bundan byle toplumsal olarak yaratlan rnler, retim aralarn gerekten kullanan ve rnleri gerekten reten kimseler tarafndan deil ama kapitalist tarafndan sahiplenildiler. retim aralar ve retim, zsel olarak toplumsal duruma
309
geldi; ama bireylerin, herkesin kendi z rnne sahip olduu ve pazara tad zel retimini ngerektiren bir sahiplenme biimine bal tutuldular. retim biimi onun nkoulunu ortadan kaldrd halde, bu sahiplenme biimine baml kalnd.* Yeni retim biimine kapitalist niteliini veren bu elikide, daha o zamandan gnmzn byk atmas tohum durumunda yatar. Yeni retim biimi, btn nemli retim kesimlerinde ve ekonomik bakmdan nemli btn lkelerde egemen bir duruma geldii ve bunun sonucu bireysel retimi nemsiz kalntlar durumuna indirgeyecek denli yerinden ettii lde, toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki [sayfa 388] uyumazln da o lde kabaca ortaya kt grlyordu. Sylemi olduumuz gibi ilk kapitalistler, cretli emek biimini daha nceden hazr olarak buldular. Ama onu ayrksn ikincil uram, yardm kayna, geici durum olarak buldular. Zaman zaman cret karl almaya giden krsal emekinin, kendi mal olarak sahibi bulunduu ve onu kt kanaat geindiren birka dnmlk bir topra vard. Lonca kurallar bugnn kalfasnn, yarnn ustas olmasn gzetiyordu. Ama retim aralar toplumsal aralar durumuna dntkten ve kapitalistler elinde toplandktan sonra, her ey deiti. Kk bireysel reticinin retim arac da, rn de, gitgide deerlerini yitirdiler; ona bir cret karl gidip bir kapitalist yannda almaktan baka yapacak bir ey kalmad. Vaktiyle ayrklama ve yardmc kaynak olan cretli emek, tm retimin kural ve temel biimi durumuna geldi; eskiden ikincil bir uram iken, imdi emekinin tek etkinlii oldu. Zaman zaman cretli, mrboyu cretli durumuna dnt. mrboyu cretliler yn stelik, feodal rejimin zamanda ykl, feodal beylerin bileliklerinin (maiyetlerinin) dal, kyllerin topraklarndan kovuluu vb. sonucu, ar derecede artt. Bir yanda kapitalistler elinde toplanm retim aralar ile te yanda emek-glerinden baka bir eye sa* Her ne denli sahiplenme biimi ayn kaldysa da, yukarda betimlenen sre sonucu, sahiplenmenin niteliinin retimden daha az devrim geirmediini burada aklamak gereksiz. Benim kendi z rnm ya da bir bakasnn rnn sahiplenmem, elbette birbirinden ok farkl iki sahiplenme trdr. Bu arada unu da ekleyelim: Tm kapitalist retim biiminin tohum durumunda iinde bulunduu cretli emek ok eskidir; yer yer ve dank durumda, klelik ile yzyllarca yanyana yaamtr. Ama bu tohum, ancak tarihsel nkoullar gerekletii gndr ki kapitalist retim biimi durumuna gelmek zere geliebildi. [..E.]
310
hip olmama durumuna indirgenmi reticiler arasndaki ayrlma, tamamlanmt. Toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki eliki, kendini proletarya - burjuvazi kartl olarak gsterir. Kapitalist retim biiminin bir meta reticileri toplumuna, rnlerinin deiimi toplumsal balantlarnn arac olan bir bireysel reticiler toplumuna szm bulunduunu grmtk. Ama meta retimine dayanan her toplumun, reticilerin o toplumda kendi z toplumsal ilikileri zerindeki egemenliklerini yitirmi olmalar gibi bir zellii vardr. Herkes kendi hesabna, rasgele elde edilmi retim aralar ile ve bireysel deiim gereksinmesi iin retir. Pazara kendi malndan ne kadar geleceini, hatta o maldan ne kadar gerekeceini kimse bilmez; kendi bireysel rnnn pazarda gerek [sayfa 389] bir gereksinmeyle karlap karlamayacan, giderlerini kurtarp kurtarmayacan, hatta maln satp satmayacan kimse bilmez. Toplumsal retim anarisinin egemenliidir bu. Ama btn teki retim biimleri gibi meta retiminin de zgn, ikin, kendinden ayrlmaz yasalar vardr ve bu yasalar, anariye karn ona, onun tarafndan, zorla kabul ettirilirler. Bu yasalar kendilerini, toplumsal ban varln srdren tek biimi olan deiimde gsterir ve bireysel reticiler karsnda rekabetin zorlayc yasalar olarak etkili olurlar. Yani bu yasalar balangta, bu reticiler tarafndan bilinmeyen yasalardr ve nce onlarn, bu yasalar uzun bir deney aracyla renmeleri gerekir. yleyse bu yasalar kendilerini, reticiler olmakszn ve reticilere kar, onlarn retim biimlerinin krkrne ileyen doal yasalar olarak kabul ettirirler. rn, reticilere egemen olur. Ortaa toplumunda, zellikle ilk yzyllarda retim, zsel olarak kiisel tketime yneltilmiti. Balca grev olarak, yalnzca reticinin ve ailesinin gereksinmelerini karlyordu. Krda olduu gibi kiisel bamllk ilikilerinin varolduu yerlerde, feodal beyin gereksinmelerini karlamaya da katkda bulunuyordu. Demek ki o toplumda hibir deiim (mbadele) olmuyor ve bunun sonucu rnler de meta nitelii kazanmyordu. Kyl ailesi, yiyecek maddesi olsun, alet ve giysi olsun, gereksinme duyduu hemen her eyi kendi retiyordu. Ancak kendi z gereksinmeleri ve feodal beye borlu bulunulan mala ilikin ykmllkler tesinde bir artk retecek denli ileri gittii zamandr ki meta da retiyordu; toplumsal
311
dolama sokulan, sata karlan bu artk, meta durumuna geldi. Kent zanaatlar, geri daha balangta deiim iin retme zorunda kaldlar. Ama onlar da, kendi z gereksinmelerinin en byk blmn kendi almalar ile karlyorlard; baheleri ve kk tarlalar vard; sr hayvanlarn, kendilerine ayrca inaat kerestesi ve yakacak odunu da salayan kamusal ormana gnderiyorlard; kadnlar keten, yn, vb. eiriyorlard. Deiim ereiyle retim, meta retimi, ancak ilk admlarn atyordu. Snrl [sayfa 390] deiim, snrl pazar, kararl retim biimi, da kar yerel kapallk, ierde yerel,ortaklama: krda Mark (tarmsal ortaklk), kentte lonca, ite bunun sonucuydu. Ama meta retiminin yaylmas ve hele kapitalist retim biiminin ortaya kmas ile birlikte, o zamana dein uyuklayan meta retimi yasalar da daha ak ve daha gl bir biimde eyleme geti. Eski ereveler gevedi, eski kapallk engelleri paraland, reticiler gitgide bamsz ve tek bana alan meta reticileri durumuna dnt. Toplumsal retimde anari dodu ve gitgide dorua gtrld. Ama kapitalist retim biiminin toplumsal retimde bu anariyi kendisi aracyla artrd balca alet, gene de anarinin tam kart idi: retimin, tek bana alnm her retim kurumundaki toplumsal retim olarak, artan rgtlenmesi. Kapitalist retim biimi, bir zamanlarn o dingin kararllna ite bu aletle son verdi. Bir sanayi koluna girdii her yerde, kendi yannda daha eski hibir iletme yntemini yaatmad. Zanaatl egemenliine ald her yerde, eski zanaatlar snfn ykt. alma alan bir sava alan durumuna geldi. Byk corafi bulgular ve onlar izleyen kolonizasyon giriimleri, kaklar (mahreleri) oaltt ve zanaatln manfaktr durumuna dnmn hzlandrd. Savam, yalnzca yerel bireysel reticiler arasnda patlamad; yerel savamlar ulusal savamlar yani 17. ve 18. yzyllarn tecimsel savalar durumuna gelecek derecede bydler. Sonunda byk sanayi ve dnya pazarnn kuruluu, savam evrenselletirdi ve ayn zamanda ona grlmemi bir zorluluk kazandrd. Tek tek kapitalistler arasnda olduu gibi sanayiler ve lkeler arasnda da, az ya da ok elverili olduklarna gre, var ya da yok olmay kararlatran ey, doal ya da yapay retim koullardr. Yenik, gznn yana baklmadan elenir. Bu, bireyin, doadan topluma on kat taknlkla aktarlm darvinci yaama savamdr. Hayvann doadaki durumu,
312
insan gelimesinin en yksek aamas olarak grnr. Toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki eliki, kendini retimin bireysel fabrika iindeki [sayfa 391] rgtlenmesi ile tm toplum iindeki retim anarisi arasndaki kartlk olarak yeniden retir. Bu retim biimi, .ouriernin onda daha nce kefettii o ksr dngy iinden kamamakszn izleyerek, ite kkeninden kapitalist retim biimine ikin elikinin bu iki ortaya k biimi iinde devinir. Bununla birlikte bu dngnn yava yava darald ve hareketin daha ok, gezegenlerin sarmal erisi gibi sonuna, merkezle arpmaya girerek eriecek bir sarmal eri oluturduu da .ouriernin kendi zamannda henz gremedii bir eydir. nsanlarn byk ounluunu gitgide proleterler durumuna dntren ey, retimdeki toplumsal anarinin itici gc ve sonunda retimdeki anariye bir son verecek olanlar da proleter ynlardr. Byk sanayideki makinelerin sonsuz yetkinleme ankln tek bana alnm her sanayici kapitalist iin, onu ykm tehdidi altnda kendi makineli retimini gitgide daha da yetkinletirmeye zorlayarak, buyurucu bir yasa durumuna dntren ey, retimdeki toplumsal anarinin itici gcdr. Ama makineleri yetkinletirmek, insan emeini gereksiz klmak anlamna gelir. Eer makinelerin kullanlmas ve oalmas, milyonlarca el iisinin az sayda bir makine iisi tarafndan iinden edilmesi anlamna gelirse, makineli retimin iyiletirilmesi de gitgide artan sayda makineli iinin iinden edilmesi ve son zmlemede, sermayenin ortalama altrma gereksinmesini aan bir sayda almaya hazr cretliler, daha 1845te kullandm adlandrmaya gre,* tam bir yedek sanayi ordusu retimi anlamna gelir sanayinin yksek basnla alt dnemlerde kullanlabilen, bu dnemleri zorunlu olarak izleyen k (krach) ile sokaa atlan ordu; ii snfnn sermayeye kar varolu savamnda her zaman ayaklarnda srkledii pranga; creti, kapitalist gereksinmeye uygun den dk dzeyde tutan dzenleyici. Bylece makineli retim, Marks gibi sylemek gerekirse, sermayenin ii snfna kar en gl silah durumuna [sayfa 392] gelir; bylece alma arac, iinin elinden yaama aracn durmadan ekip alr; bylece iinin z rn, iiyi kleletiren bir alet haline dnr.
* La Situation de la classe laborieuses en Angleterre, Editions Sociales, 1961, s. 128 vd., -Ed.
313
Bylece alma aralar tasarrufu, ayn zamanda emek-gcnn en hoyrat savurganl, alma grevinin normal koullar zerinden bir hrszlk durumuna gelir; bylece emek-zamann ksaltmann en gl arac olan makineli retim, iinin ve ailesinin tm yaam sresini sermayeyi deerlendirmek iin kullanlacak emek-zamanna dntrmenin en salam arac durumuna dner; bylece bir blm insann ar alma bitkinlii (surmenage), bir baka blm insann isizliine neden olur ve btn dnyada yeni tketici avna kan byk sanayi, kendi evinde ynlarn tketimini bir alk taban ile snrlandrr ve bu yoldan kendi z i pazarnn kuyusunu kazar. Greli art-nfusu ya da yedek sanayi ordusunu, birikimin bykl ve hz ile her zaman dengeli durumda tutan yasa, iiyi sermayeye, Volcanusun Prometheusu kayalara mhlamasndan daha salam olarak perinler. Sermaye birikimine karlk den bir sefalet birikimi yaratr. Bu yzden bir kutupta servet birikimi, teki kutupta yani kendi emeinin rnn sermaye eklinde reten snfn tarafnda sefaletin, yorgunluk ve bezginliin, kleliin, cahilliin, zalimliin, ussal yozlamann birikimi ile ayn anda olur. (Marks, Kapital, s. 671.)* Kapitalist retim biiminden rnlerin bir baka blmn beklemeye gelince bu, bir bataryann elektrotlarndan, bataryaya bal olduklar halde, suyu ayrtrmamalarn ve pozitif kutupta oksijeni, negatif kutupta da hidrojeni aa karmamalarn istemek gibi bir ey olur. Modern makineli retimin en ileri dereceye gtrlm yetkinleme anklnn, toplumdaki retim anarisi etkisiyle, tek bana alnm sanayici kapitalist iin, onun makineli retimini durmadan iyiletirmeye, retim gcn durmadan artrmaya zorlayarak, nasl buyurucu, bir yasa durumuna dntn grdk. retim alann bytme yaln edimsel [sayfa 393] olana da, onun iin bir o denli buyurucu bir baka yasa durumuna dnr. Gazlarn genileme gcnn, yannda gerek bir ocuk oyunu kald byk sanayinin ar genileme gc, imdi kendini bize, tm kar-basnca bo veren nitel ve nicel bir genileme gereksinmesi olarak gsterir. Kar-basn tketim, kak, byk sanayi rnleri iin pazarlar ta* Kapital, Birinci Cilt, s. 663. talikler Engelsin. -Ed.
314
rafndan oluturulur. Ama pazarlarn gerek geniliine, gerek derinliine yaylma olana, ilkin etkisi ok daha az etkili olan bambaka yasalar tarafndan ynetilir. Pazarlarn genilemesi, retimin genilemesi ile birlikte gidemez. arpma kanlmaz olur ve bu arpma, kapitalist retim biiminin kendini paralamad srece bir zm yaratamayaca iin, devirli duruma gelir. Kapitalist retim yeni bir ksr dng dourur. Gerekten, ilk genel bunalmn patlak verdii tarih olan 1825 ylndan bu yana, sanayi ve ticaret dnyasnn tm, uygar halklar ve onlarn az ya da ok barbar uydular topluluunun retim ve deiimi, her on yl dolaylarnda bir kez irazesinden kar. Ticaret durur, pazarlar tkanmtr, rnler srmsz olduklar lde ylp kalr, pein para grnmez olur, kredi ortadan ekilir, fabrikalar kapanr, emeki ynlar fazla geim gereci retmi olmaktan tr geim gerelerinden yoksun kalrlar, batklar batklar, zoraki satlar zoraki satlar kovalar. Tkanklk yllarca srer; retici gler ve rnler, birikmi meta ynlar, sonunda deerlerinin az ya da ok altnda bir fiyat zerinden srlene, retim ve deiim yava yava canlanana dein, yn halinde israf ve imha edilirler. Yava yava gidi hzlanr, trsa dner, snai trs drtnal olur ve bu drtnal da sonunda, en tehlikeli atlamalardan sonra kendini yeni batan... knt ukurunda bulmak zere, bir sanayi, ticaret, kredi ve speklasyon steeple chaseinde* doludizgine dein ykselir.** Ve [sayfa 394] hep ayn yineleme. te, 1825ten bu yana be kezden az yaamadmz ve u anda (1877) altnc kez olarak yaadmz durum. Ve bu bunalmlarn nitelii ylesine belirgindir ki .ourier, bunlardan birincisini ar bolluk bunalm olarak nitelendirerek, hepsinin zerine parmak basmtr. Bu bunalmlarda, toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki elikinin tam bir patlamaya vard grlyor. Meta dolam bir anda durmutur; dolam arac, para, dolama engel olur; btn meta retimi ve dolam yasalar altst duruma gelir. Ekonomik atma, doruuna ular. retim biimi, deiim biimine
* Engelli yar. -. ** retim aralar ve rnlerin bunalmlardaki yaklp yklmasna gelince, 21 ubat 1878de Berlinde toplanan II. Alman Sanayicileri Kongresi, yalnzca Alman demir-elik sanayisinin son knt (krach) srasndaki toplam zararn 455 milyon mark olarak saptad. [..E.]
315
kar bakaldrr, retim biimi iin ok byk bir duruma gelmi bulunan retici gler, retim biimine kar bakaldrrlar. retimin fabrika iindeki toplumsal rgtlenmesinin, bu rgtlenme yannda ve stnde varln srdren toplumdaki retim anarisi ile badamaz duruma gelecek derecede gelimesi olgusu, bunalmlar srasnda birok byk kapitalist ile daha da ok kk kapitalistin ykm pahasna gerekleen sermayelerin gl younlamas aracyla, kapitalistler iin de elle tutulabilir bir duruma gelir. Kapitalist retim biimi mekanizmasnn tm, kendi yaratt retici glerin basks altnda ilemez olur. retim biimi, artk btn bu retim aralar ynn sermaye durumuna dntremez; bu aralar isiz kalr ve bu nedenle yedek sanayi ordusu da isiz kalacaktr. retim aralar, geim aralar, almaya hazr iiler, tm retim ve genel zenginlik eleri, gereinden ok durumdadr. Ama bolluk, ktlk ve sefaletin kayna durumuna gelir* (.ourier), nk retim ve geim aralarnn sermaye durumuna dnmn engelleyen ey, bu bolluun ta kendisidir. nk, kapitalist toplumda retim aralar, daha nce sermaye durumuna, insan emek-gcnn smr arac durumuna girmedike, etkinlie geemezler. retim ve geim aralar iin sermaye niteliini kazanma zorunluluu, bu aralar ile iiler arasnda korkun bir hayalet gibi dikilir. retimin maddesel ve kiisel [sayfa 395] kaldralarnn birbirine balanmasn yalnzca bir zorunluluk engeller; retim aralarn ilemekten, iileri almak ve yaamaktan, yalnzca bu zorunluluk alkoyar. Demek ki bir yandan kapitalist retim biimi, bu retici gleri ynetmeye devam etmekteki yeteneksizliini anlam bulunmaktadr. te yandan bu retici glerin kendileri de, artan bir g ile elikinin ortadan kaldrlmasna, sermaye niteliklerinden kurtulmalarna, toplumsal retici gler alma niteliklerinin gerek tannmasna gtrmektedirler. te gl bir gelime iinde bulunan retici glerin sermaye olma niteliklerine kar bu gl tepkileri, toplumsal niteliklerini kabul etmekte iinde bulunulan bu byyen zorunluluktur ki kapitalistler snfnn kendisini, onlara gitgide, hi deilse kapitalist iliki iinde olanakl olduu lde, toplumsal retici gler olarak davranmaya zorlar. Sanayinin canlanma dnemi, byk retim aralar
* Charles .ourier, uvres compltes., t. 6, Paris, 1845, p. 393-394. -Ed.
316
ynn, kredinin snrsz ikinlii ile olduu denli, kn kendisi ve byk kapitalist kurumlarn ykl ile de toplumsallamann, o eitli hisse senetli irket trlerinde karmza kan biimine gtrr. Bu retim ve ulatrma aralarndan ou, daha ilk anda, demiryollar gibi ylesine byktrler ki btn teki kapitalist iletme biimlerini dtalarlar. Ama gelimenin belli bir derecesinde, bu biim artk yetmez; bir tek ve ayn sanayi kolunun byk ulusal reticileri, retimin dzenlenmesi ereine sahip bir birlik olan trst biiminde birleirler; retilecek toplam nicelii belirler, bunu aralarnda datr ve bylece nceden saptanm sat fiyatn zorla elde ederler. Ama bu trstler ilerin kt gitmeye balamasnn ilk dneminde daldklarndan, bununla daha da youn bir toplumsallamaya gtrrler: Tm sanayi kolu, tek bir byk hisse senetli irket durumuna dnr, i rekabet yerini bu tek irketin tekeline brakr; 48 byk fabrikann hepsinin birlemesinden sonra, imdi 120 milyon marklk bir sermaye ile tek elden ynetilen bir tek irketin elinde bulunan ngiliz alkali retiminde, daha 1890da bu i byle olmutur. [sayfa 396] Trstlerde serbest rekabet, tekel durumuna dnr, kapitalist toplumun plansz retimi, yaklaan sosyalist toplumun planl retimi karsnda teslim bayran eker. lk anda, kukusuz kapitalistler yararna. Ama burada smr yle elle tutulur bir duruma gelir ki yklmas gerekir. Trstler tarafndan ynetilen bir retime, btnn kk bir kupon biriktiricileri tarafndan bu derece utanmazcasna smrlmesine katlanacak bir halk yoktur. Ne olursa olsun, trstlerle ya da trstlersiz, sonunda kapitalist toplumun resmi temsilcisinin, devletin, retimin ynetimini eline almas gerekir.* Devlet mlkiyeti durumuna dnm zorunluluu,
* Gerekir diyorum. nk ancak retim ve ulatrma aralar gerekten hisse senetli irketler tarafndan ynetilemeyecek kadar byk olduklar, bunun sonucu devletletirme ekonomik bir zorunluluk durumuna geldii durumda, ancak bu durumda, hatta bu ii yapan bugnk devlet de olsa, devletletirme ekonomik bir ilerleme anlamna, tm retici glere toplum tarafndan elkonulmasna ngelen yeni bir aamaya eriildii anlamna gelir. Ama son zamanlarda Bismarck, kendini devletletirmelere verdiinden bu yana ortaya, hatta urada burada bir ruh dknl biiminde yozlaan ve her trl devletletirmeyi, hatta Bismarckn bile sosyalist [devletletirme] olarak ilan eden dzmece bir sosyalizmin kt grld. Kukusuz, eer ttnn devletletirilmesi sosyalist [devletletirme] olsayd, Napolon ile Metternich sosyalizmin kurucular arasnda saylrlard. Eer Belika devleti, ok yaln siyasal ve mali nedenlerden tr, balca demiryollarn kendisi yaptysa; eer Bismarck hibir ekonomik zorunluluk olmakszn,
317
kendini nce posta, telgraf, demiryollar gibi byk ulatrma rgenliklerinde gsterir. Eer bunalmlar, burjuvazinin modern retici gleri ynetmedeki yeteneksizliini ortaya karm bulunuyorsa, [sayfa 397] byk retim ve ulatrma rgenliklerinin hisse senetli irketler ve devlet mlkleri durumuna dnm de bu erek iin burjuvaziden ne denli kolay vazgeilebilineceini gsterir. Kapitalistin tm toplumsal ilevleri imdi cretli grevliler tarafndan salanr. Artk kapitalistin gelirleri cebe indirmek, kuponlar kesmek ve eitli kapitalistlerin karlkl olarak birbirlerinin sermayelerini kapt borsada oynamak etkinlii dnda, hibir toplumsal etkinlii yoktur. e iilerin ayan kaydrmakla balam bulunan kapitalist retim biimi, imdi kapitalistlerin ayan kaydrr ve tpk iiler gibi onlar da daha imdiden yedek sanayi ordusu iine deilse bile, gereksiz nfus iine atar. Ama ne hisse senetli irketler durumuna dnm, ne de devlet mlkiyeti durumuna dnm, retici glerin sermaye niteliini ortadan kaldrr. Hisse senetli irketler bakmndan bu durum aktr. Ve modern devlet de, burjuva toplumunun, kapitalist retim biiminin genel d koullarn, iilerden olduu kadar tek tek kapitalistlerden de gelen saldrlara kar korumak iin kurduu rgtten baka bir ey deildir. Modern devlet, biimi ne olursa olsun, esas olarak kapitalist bir makinedir: kapitalistlerin devleti, dncedeki kolektif kapitalist. retici gleri ne kadar ok kendi mlkiyetine geirirse, o kadar ok gerek kolektif kapitalist durumuna gelir, yurttalar o kadar ok smrr. Kapitalist iliki ortadan kaldrlmam, tersine doruuna gtrlmtr. Ama bu dorua vardktan sonra, tersine dner. retici gler zerindeki devlet mlkiyeti, atmann zm deildir, ama biimsel areyi, zm yakalama
Prusyann balca demiryolu hatlarn, yalnzca onlar daha iyi rgtleyebilmek ve sava zamannda yararlanabilmek, demiryolu grevlilerini hkmet hizmetinde bir seim srs durumuna getirmek ve zellikle parlamento kararlarndan bamsz yeni bir gelir kayna edinmek iin devletletirdiyse, bunlar hi de dolaysz ya da dolayl, bilinIi ya da bilinsiz sosyalist nlemler deildi. Yoksa, Krallk Deniz Ticareti irketi, (a) Krallk Porselen Yapmevi ve orduda blk terzisi, hatta 30 yllarna doru, .riedrich Wilhelm III anda, byk bir muzip tarafndan ok byk bir ciddiyetle nerilen devletletirme, genelevlerin devletletirilmesi sosyalist kurumlar olurdu. [..E.] (a) Krallk Deniz Ticareti irketi, .riedrich II tarafndan 1772de kuruldu ve byk devlet ayrcalklar ile donatld. Bu irket pratik olarak Prusya hkmetine banka hizmeti grd, 1820de Prusya hkmetinin mali ve tecimsel enstits durumuna geldi ve 1904te de devlet bankas oldu. -Ed.
318
biimini iinde saklar. Bu zm, ancak, modern retici glerin toplumsal zlnn gerekten kabul edilmesine, bunun sonucu retim, temellk ve deiim biiminin, retim aralarnn toplumsal nitelii ile uyum durumuna getirilmesine dayanabilir. Ve bu da, ancak, toplum kendi ynetiminden baka her yntem iin ok byk bir duruma gelmi bulunan retici glere aka ve itenlikle elkoyduu zaman olabilir. Bylelikle, reticiler, retim aralar ve rnlerin bugn reticilere [sayfa 398] kar dnen, retim ve deiim biimini devirli olarak paralayan, ve zor ve ykm iinde, kendini ancak krkrne etkide bulunan bir doa yasas gibi kabul ettiren toplumsal niteliini, tam bir bilinle ste karrlar; bunun sonucu, karklk ve devirli k nedeni olan bu toplumsal nitelik, byle olmaktan karak, retimin tm kaldralarndan en gls durumuna dnr. Toplumsal olarak etkide bulunan gler, tpk doa gleri gibi etkide bulunurlar: onlar tanmadmz ve hesaba katmadmz srece, kr, zorlu, ykc gler olarak. Ama bir kez onlar tandktan, etkinlik, yn, ve etkilerini bir kez kavradktan sonra, onlar gitgide kendi irademize balamak, ve onlar sayesinde ereklerimize erimek sadece bize baldr. Ve bu, bugnk ok byk retici gler konusunda, zellikle byledir. Biz, bu glerin, zlk (mahiyet) ve niteliklerini anlamak istememekte direndiimiz srece ve kapitalist retim biimi ve onun savunucular, ite bu anlaya kar karlar, bu gler, ayrntl bir biimde aklam bulunduumuz gibi, bize kar, tm etkilerini gsterir, bizi egemenlikleri altna alrlar. Ama zlkleri iinde bir kez kavrandktan sonra, birlemi reticilerin elinde, eytan ruhlu efendiler durumundan uysal hizmetkrlar durumuna dnebilirler. Bu, frtna imeindeki elektriin ykc gc ile telgraf ve elektrik arknn evcilletirilmi elektrii arasnda varolan farkllktr, yangn ile insan hizmetinde kullanlan ate arasndaki farkllktr. Bugnk retici gleri, ayn biimde, sonunda onlarn zln tandktan sonra kullannca, retimdeki toplumsal anari yerine, retimin, topluluun olduu gibi her bireyin de gereksinmelerine gre toplumsal olarak planlanm bir dzenlenmesinin getii grlr; bylece, rnn nce reticiyi, sonra temellky egemenlii altna ald kapitalist temellk biimi yerine, rnlerin, modern retim aralarnn zlne dayanan temellk biimi geer: bir yandan retimi srdrme ve gelitirme arac olarak dolaysz
319
toplumsal temellk, te yandan yaama ve zevk alma arac olarak dolaysz bireysel sahiplenme. [sayfa 399] Kapitalist retim biimi, nfusun byk ksmn gitgide proleter durumuna drrken, yok olma tehdidi altnda, bu devrimi gerekletirme zorunda bulunan gc yaratr. Toplumsallam byk retim aralarnn gitgide devlet mlkiyeti durumuna dnmne gtrerek, bu devrimi gerekletirmek iin izlenecek yolu kendi gsterir. Proletarya, devlet iktidarn ele geirir ve retim aralarn nce devlet mlkiyeti durumuna dntrr. Ama, bunu yapmakla, proletarya olarak kendi kendini ortadan kaldrr, btn snf farkllklar ile snf kartlklarn, ve ayn biimde, devlet olarak devleti de ortadan kaldrr. Snf kartlklar iinde evrimlenen daha nceki toplumun devlete, yani, her durumda, smrc snfn kendi d koullarn srdrmek, yleyse zellikle smrlen snf varolan retim biimi (klelik, toprak klelii, cretlilik) tarafndan verilmi bask koullar iinde tutmak iin kurduu bir rgte gereksinmesi vard. Devlet, tm toplumun resmi temsilcisi, onun gzle grlr bir kurul biimindeki bireimi idi, ama bu, tm toplumu, zaman iin, kendi ban temsil eden snfn devleti olduu lde byle idi: lkada, kle sahibi yurttalarn; ortaada, feodal soyluluun; amzda, burjuvazinin devleti. Sonunda gerekten tm toplumun temsilcisi durumuna geldii zaman, kendi kendini gereksiz klar. Bask altnda tutulacak hi bir toplumsal snf kalmaynca; snf egemenlii ve retimdeki gncel anari zerine kurulu bireysel yaama savam ile birlikte, bunlardan doan atma ve arlklar da ortadan kalknca, artk bask altnda tutulacak hi bir ey yok demektir ve zel bir bask iktidar, bir devlet, zorunlu olmaktan kar. Devletin gerekten tm toplumun temsilcisi olarak grld ilk eylem retim aralarna toplum adna elkonmas, ayn zamanda onun devlete zg son eylemidir de. Devlet iktidarnn toplumsal ilikilere mdahalesi, bir alandan sonra bir bakasnda gereksiz duruma gelir ve sonra kendiliinden uykuya dalar. Kiilerin hkmeti (gouvernement), yerini, eylerin idaresi (administration) ve retim ilemlerinin ynetimine (direktion) brakr. Devlet ilga edilemez, sner. zgr halk [sayfa 400] devleti* zerindeki kof tmcenin, ajitas* Lassalleden esinlenmi ve Gotha birleme kongresinde kabul edilmi bir istem olan zgr halk devleti, Gotha Programnn Eletirisinde, Marksn temel bir eletiri konusu olmutur. -Ed.
320
yon arac olarak geici doruluu bakmndan olduu kadar, bilimsel fikir olarak kesin yetersizlii bakmndan da deerlendirilmesini ite bu salar, bunun gibi, anarist denilen kimselerin, devletin bugnden yarna ortadan kaldrlmas (ilga edilmesi) yolundaki istemlerinin deerlendirilmesini de. Kapitalist retim biiminin tarihsel olarak ortaya kndan bu yana, tm retim aralarna toplum tarafndan elkonulmas, gelecek lks olarak, belli-belirsiz bir biimde, birok bireyin olduu kadar, birok tarikatn (secte) gzlerinde de, sk sk ttt. Ama bu, ancak gereklemesinin maddi koullar bir kez verildikten sonra olanakl olabilir, ancak bundan sonra tarihsel bir zorunluluk durumuna gelebilirdi. Btn br toplumsal ilerlemeler gibi, bu ilerleme de, snflarn varlnn, adalet, eitlik, vb. ile att gereinin kavranmas ile, salt bu snflarn ortadan kaldrlmas istenci ile deil, ama baz yeni iktisadi koullar ile uygulanabilir bir duruma gelir. Toplumun smren bir snf ile smrlen bir snf, egemen bir snf ile ezilen bir snf biimindeki bln, retimin gemiteki gsz gelimesinin zorunlu bir sonucu idi. Toplam toplumsal emek, ancak herkesin kt ktna yaamas iin zorunlu olan ok az aan bir verim salad srece, yani emek, toplum yelerinin byk ounluunun btn ya da hemen hemen btn zamann gerektirdii srece, toplum, zorunlu olarak, snflara blnr. Salt emek angaryasna adanm bu byk ounluk yannda, toplumun: emein ynetimi, siyasal iler, adalet, bilim, gzel sanatlar vb. ortak ilerini zerine alan, dorudan doruya retken emekten kurtulmu bir snf oluur. yleyse, snflar biiminde blnmenin temelinde iblm yasas yatar. Ama bunun byle olmas, snflar biimindeki bu blnmenin zor ve hrszlk, kurnazlk ve hile aracyla gereklemesini de, ve egemen snfn, bir kez yerini yer ettikten sonra, alan snf zararna egemenliini salamlatrmak ve toplumsal ynetimi [sayfa 401] ynlarn smrs haline dntrmekten geri kalmamasn da engellemez. Ama, eer buna gre, snflara blnmenin belli bir tarihsel meruiyeti varsa, o bu meruiyete, ancak belli bir zaman iin, ancak belli toplumsal koullar iinde sahiptir. Snflar biiminde blnme, retimin yetersizliine dayanyordu; modern retici glerin tam bir gelimesi ile silinip sprlecektir. Ve gerekten, toplumsal snflarn ortadan kaldrlmas, sadece u ya da bu belirli egemen
321
snfn deil, ama genel olarak bir snfn varlnn, yleyse snflar ayrlnn ta kendisinin bir anachronisme, bir adlk durumuna geldii tarihsel bir gelime derecesini ngerektirir. Yani retimin gelimesinde, retim aralar ve rnlerin, ve bunun sonucu, siyasal egemenlik, kltr tekeli ve entelektel ynetimin zel bir toplumsal snf tarafndan temellknn, sadece bir gereksizlik durumuna deil, ama iktisadi, siyasal ve entelektel adan, bir gelime engeli durumuna da geldii bir ykseklik derecesini ngerektirir: imdi bu noktaya ulalmtr. Eer burjuvazinin siyasal ve entelektel ifls artk kendisi iin bile yle sr olmaktan kmsa, iktisadi ifls, her on ylda bir dzenli olarak yinelenir. Her toplumda, toplum, kullanlmaz durumda bulunan kendi z retici gleri ile kendi z rnlerinin yk altnda boulur, ve u sama eliki karsnda aresiz kalr: reticilerin tketecek hi bir eyleri yoktur, nk tketiciler eksiktir. retim aralarnn genileme gc, kapitalist retim biiminin kendisine vurduu zincirleri paralar. Onun bu zincirlerden kurtuluu, retici glerin, durmadan daha hzl bir dzenle artan kesintisiz bir gelimesi, ve bunun sonucu, retimin kendisinin pratik olarak snrsz bir art iin gerekli tek kouldur. Hepsi bu kadar deil. retim aralarnn toplumsal temellk, sadece retim zerinde imdi varolan yapay yasa deil, ama retici glerin ve rnlerin, bugn retimin kanlmaz sonular olan ve bunalmlarda son kertesine ulaan israf ve ykmn da ortadan kldrr. Ayrca, bugn egemen olan snflarn ve onlarn siyasal temsilcilerinin lks [sayfa 402] tarafndan gerekletirilen budalaca savurganl ortadan kldrarak, bir retim aralar ve rnlerin ynn topluluk yararna zgr brakr. Toplumsal retim aralaryla, toplumun btn yelerine sadece maddi bakmdan adamakll yeterli ve gn gnden zenginleen bir yaam deil, ama onlara fizik ve entelektel yeteneklerinin tam bir zgr geliim ve kullanmn da gvence altna alan bir yaam salama olana, bugn ilk kez olarak var, ama var.*
* Birka rakam, modern retim aralarnn, hatta kapitalist bask altnda bile, ok byk genileme gc zerine yaklak bir fikir verebilecektir. Giffenin(a) son hesaplarna gre, ngiltere ve rlandann toplam zenginlii, yuvarlak rakamlarla yle: 1814te - 2.200 milyon ngiliz liras = 44 milyar mark 1865te - 6.100 - = 122 1875te - 8.500 - = 170 (a) Burada verilen rakamlar, Robert Giffenin 15 Ocak 1877de Statistical Soeietyde
322
retim aralarna, toplum tarafndan elkonulmas ile, meta retimi, ve bunun sonucu, rnn retici zerindeki egemenlii ortadan kalkar. Toplumsal retim iindeki anari yerine, bilinli, planl rgt geer. Bireysel yaama savam son bulur. Bylece, ilk kez olarak, insan, belli bir alanda, hayvanlar leminden kesinlikle ayrlr, hayvansal yaama koullarndan, gerekten insanca yaama koullarna geer. nsan evreleyen, imdiye kadar insan egemenlii altnda tutan yaama koullar alan, imdi, kendi z toplum yaamlarnn efendileri olduklar iin ve kendi z toplum yaamlarnn efendileri nitelii ile, ilk kez olarak, doann gerek ve bilinli efendileri durumuna gelen insanlarn egemenlii ve denetimi altna geer. Kendi z toplumsal pratiklerinin, imdiye dein, karlarnda doal, yabanc ve egemenlik altna alc yasalar olarak dikilen yasalar, bundan byle insanlar tarafndan tam bir bilinle uygulanan ve bu yoldan egemenlik altna alnm yasalardr. nsanlara zg bir ey olan, ve imdiye kadar karlarnda doa ve tarih tarafndan ihsan edilmi bir ey olarak dikilen toplum durumunda yaama, imdi onlarn gerek ve zgr eylemleri durumuna gelir. imdiye dein tarihsel egemenlik altnda tutan yabanc, nesnel gler, [sayfa 403] insanlarn denetimi altna girer. nsanlar, ite ancak bu andan balayarak kendi tarihlerini tam bir bilinle kendileri yapacak; onlar tarafndan harekete getirilen toplumsal nedenler, ar basan bir biimde ve durmadan artan bir lde, ite ancak bu andan balayarak onlar tarafndan istenen sonular vereceklerdir. nsanln, zorunluluk dnyasndan zgrlk dnyasna sraydr bu. Sonuca balamak iin, ayrntl aklamamzn gidiini ksaca zetleyelim: I. Ortaa Toplumu. Kk bireysel retim. Bireysel kullanma uyarlanm, bundan tr ilkel bir arlkta, baya, az etkili retim aralar. Ya reticinin, ya da feodal beyinin dorudan tketimi iin retim. Sadece bu tketim zerinden bir retim fazlasna rastland yerde, bu fazla (art) sata sunulur ve deiime girer: sadece dou durumunda meta retimi ama bu retim daha imdiden toplumsal retimdeki anariyi tohum durumunda ierir. II. Kapitalist Devrim. Sanayiin, nce yaln elbirlii ve maverdii ve Mart 1878de Londrada Journal of the Statistical Societyde yaymlanm bulunan konferansndan alnmtr. [..E.]
323
nfaktr aracyla, dnm. O zamana dein dank bir durumda bulunan retim aralarnn byk atlyelerde toplanmas; bunun sonucu bireyin retim aralarnn toplumsal aralar durumuna dnm genellikle deiim biimine dokunmayan dnm. Eski temellk biimleri yrrlkte kalr. Kapitalist ortaya kar: retim aralarnn sahibi olma niteliiyle, rnleri de temellk eder ve onlar meta durumuna getirir. retim, toplumsal bir i haline gelmitir; deiim ve onunla birlikte temellk, bireysel eylemler, tekil insann eylemleri olarak kalrlar: toplumsal rn, bireysel kapitalist tarafndan temellk edilir. Bugnk toplumun iinde devindii tm elikilerin kendisinden fkrd ve byk sanayiin aka ortaya kard temel eliki. A. reticinin retim aralarndan ayrlmas. inin mrboyu cretlilii mahkm edilmesi. Proletarya burjuvazi kartl. B. Meta retimin yneten yasalarn gitgide daha ak [sayfa 404] bir biimde kendini gstermesi ve artan etkinlii. Dizginsiz rekabet savam. Her fabrikadaki toplumsal rgt ile retimin btnndeki toplumsal anari elikisi. C. Bir yanda, mainizmin, rekabet tarafn dan her fabrikac iin buyurucu bir yasa durumuna getirilen ve iilerin durmadan byyen bir elenmesinin yerine geen yetkinlemesi: Yedek sanayi ordusu. te yanda, retimin snrsz gelimesi, gene her fabrikac iin buyurucu rekabet yasas. Her iki yanda da, retici glerin grlmemi gelimesi, arzn talebi amas, ar-retim, pazarlarn tkanmas, her on ylda bir bunalmlar, ksr dng : urada, retim aralar ve rn burada, isiz ve yaama aralarndan yoksun ii okluu; ama retim ve toplumsal gnencin bu iki ark birbirine geemez, nk kapitalist retim biimi, retici gleri etkili olmaktan, rnleri de, daha nce sermaye durumuna dnm bulunmadka ki bunu onlarn bolluu engeller, dolamdan alkoyar. eliki, samalk olarak yeinlemitir: retim biimi, deiim biimine kar bakaldrr. Burjuvazi, kendi z toplumsal retici glerini daha ok ynetmedeki yetersizliini grmtr. D. retici glerin, kendini kapitalistlere de kabul ettiren toplumsal niteliinin ksmi tannmas. Byk retim ve ulatrma rgenliklerinin, nce hisse senetli irketler, sonra trstler, en sonra da devlet tarafndan temellk. Burjuvazi artk gereksiz bir snf olarak grnr; onun tm toplumsal grevleri, cretli grevliler ta-
324
rafndan yerine getirilir. III. Proleter Devrim. elikilerin zm: proletarya, kamu iktidarn ele geirir, ve bu iktidar gereince, burjuvazinin elinden kaan toplumsal retim aralarn, kamu mlkiyeti durumuna dntrr. Bu eylem aracyla, proletarya, retim aralarn daha nceki sermaye niteliklerinden kurtarr, ve onlarn toplumsal niteliklerine, kendilerini kabul ettirme yolunda tam bir zgrlk verir. nceden belirlenmi bir plana gre toplumsal bir retim, bundan byle olanakldr. [sayfa 405] retimin gelimesi, eitli toplumsal snflarn bundan byle varln bir adlk (anachronisme) durumuna getirir. Toplumsal retimdeki anari ortadan kalkt lde, devletin siyasal yetkisi (autorite) uykuya dalar. Ensonu, toplumdaki kendi z yaama biimlerinin efendisi olan insanlar, bylece, doann da kendilerinin de zgr efendisi durumuna gelirler. Bu, dnyay kurtarma iinin stesinden gelmek: ite modern proletaryann tarihsel grevi. Bu iin tarihsel koullarn, ve bu yoldan iyzn derinliine irdelemek, ve bylece bugn ezilen snf olan bu ii grmekle grevli snfa, kendi z iinin koullar ve iyz zerine bilin vermek: te proleter hareketin teorik ifadesi olan bilimsel sosyalizmin grevi. [sayfa 406]
325
NC BLM
RETM
BURAYA dein tm okuduklarndan sonra okur, bundan nceki blmde verilmi bulunan sosyalizmin temel izgilerindeki evrimin hi de bay Dhringin gnlne gre olmadn renmekle armayacaktr. O bu evrimi, tarihsel ve mantksal kuruntunun teki soysuz rnleri, dank grler, bulank ve kark betimlemeler vb. ile birlikte, knama uurumuna frlatp atmak zorundadr. Ona gre sosyalizm tarihsel evrimin zorunlu bir rn, hele yaadmz an yalnzca yiyip ime ereklerine dnk kabaca maddesel ekonomik koullarnn bir rn hi mi hi deildir. ok daha talihlidir o. Bay Dhringin sosyalizmi, son zmlemede kesin bir doruluktur; toplumun doal sistemidir, kklerini evrensel bir adalet ilkesinde bulur ve eer bay Dhring onu iyiletirmek iin gemiin gnahkar tarihi tarafndan yaratlm kurulu dzeni hesaba katmaktan kendini [sayfa 407] alamazsa bu, ar adalet ilkesi
326
bakmndan daha ok bir mutsuzluk olarak dnlmesi gereken bir durumdur. Bay Dhring, her eyi olduu gibi sosyalizmini de o iki nl adamcaznn yardm ile kurar. Ama bu iki kukla bundan nce olduu gibi efendi ve uak rollerini oynayacak yerde, deiiklik olsun diye bu kez hak eitlii oyununu oynarlar ve bylece Dhringvari sosyalizmin temelleri drtba bayndr bir biimde ortaya kar. Buna gre, devirli snai bunalmlarn bay Dhringde, bizim onlara vermek zorunda kaldmz tarihsel anlama hi de sahip olmadklar aktr. Onun gznde bunalmlar, normalden rasgele sapmalardan baka bir ey deildirler ve olsa olsa daha dzenli bir dzenin gelitirilmesine neden olurlar. Bunalmlar ar-retim ile aklama yolundaki allm tarz, bunun daha doru bir anlayna hi de yetmez. Bu tarz, geri zel alanlardaki zel bunalmlar bakmndan kukusuz kabul edilebilir. rnein kitaplk piyasasnn, birdenbire kamunun mal olan ve youn bir srme sahip yaptlarn yaynlanmas ile tkanmas gibi. Kukusuz, bay Dhring, yataa, lmsz yaptlarnn hibir zaman byle bir dnya felaketine neden olmayacaklar hayrsever bilinci ile girebilir. Ama byk bunalmlarn nedenine gelince bu, ar-retim deil, daha ok stoklar ile srm arasndaki atla, sonunda ok tehlikeli bir biimde genileten ... ulusal tketimin geride kalmas ... yapay olarak meydana getirilmi eksik-tketim ... ulusal gereksinmenin [!] doal bymesi iinde engellenmesi olurdu. Ve bay Dhring, bu ok kendine zg bunalm teorisi iin gene de kendine bir mez bulma talihine sahip. Ne yazk ki ynlarn eksik-tketimi, yn tketiminin yaama ve oalma bakmndan zorunlu asgariye indirgenmesi, hi de yeni bir olay deil. Smren ve smrlen snflar varolduundan beri, bu olay da vard. . Hatta ynlarn durumunun, rnein 15. yzylda ngilterede olduu gibi, son derece elverili bulunduu tarih dnemlerinde bile, bu ynlar eksik-tketici idiler. Tketmek iin kendi z yllk [sayfa 408] rnlerinin tmne sahip olabilmekten ok uzakta bulunuyorlard. yleyse eksik-tketim, binlerce yldan beri devam eden tarihsel bir olgu olduuna, oysa pazarn retim fazlal sonucu olan bunalmlarda patlak veren durgunluu ancak elli yldan bu yana duyulur bir duruma geldiine gre, yeni atmay yeni ar-retim olayyla deil, ama binlerce yllk eksik-tketim
327
olay ile aklamak iin, bay Dhringin tm baya iktisat yavanl gerek. Bu tpk, matematikte biri deimez, biri deiken iki byklk arasndaki ilikinin deimesini, deikenin deimesi olayyla deil, deimezin ayn kalmas olay ile aklamak istemeye benzer. Ynlarn eksik-tketimi, smrye dayanan btn toplum biimlerinin, yleyse kapitalist toplumun da zorunlu bir kouludur; ama yalnzca kapitalist retim biimi bunalmlara yolaar. Buna gre, eksik-tketim de bunalmlarn bir nkouludur ve bu ite uzun zamandan beri bilinen bir rol oynar; ama bunalmlarn bugnk varlnn nedenlerini, bize gemiteki yokluunun nedenlerini akladndan daha ok aklamaz. Ayrca bay Dhringin dnya pazar zerine tuhaf dnceleri de var. Onun gerek bir Alman ruditsi (derin bilgin) olarak, sanayinin gerek zel bunalmlarn Leipzig kitap pazarndaki sanal bunalmlar yardmyla, denizdeki frtnay bir bardak sudaki frtna ile nasl aklamaya altn grmtk. Ayrca bugnk patronal retimin, pazar ile birlikte, zellikle varlkl snflar evresine ynelmesi gerektii sansna da kaplr, ama bu, onu yalnzca onalt sayfa tede, demir ve pamuk sanayilerini, yani rnleri ancak son derece kk bir blm bakmndan varlkl snflar evresinde tketilen ve btn teki kollardan daha ok yn tketimi iin alan iki retim kolunun ta kendisini, allm biimde, en nemli modern sanayiler olarak gstermekten alkoymaz. Hangi yana bakarsak bakalm bo ve eliik, geliigzel bir gevezelikten baka bir ey grmeyiz. Ama pamuklu sanayisinden bir rnek alalm. Eer, olduka kk bir kent olan Oldham kenti Manchester yresinde pamuk sanayisi ile uraan 50.000-100.000 nfuslu on iki kadar kentten biri, [sayfa 409] tek bana, yalnzca 32 numara iplik eiren i saysnn 1872den 1875e drt yl iinde 2,5 milyondan 5 milyona ykseldiini, yleki ngilterenin yalnzca orta byklkteki bir kentinin, Alsace dahil tm Almanya pamuklu sanayisinin toplam olarak sahip bulunduu i kadar, yalnzca tek bir numara eiren ie sahip olduunu grdyse ve eer ngiliz ve sko pamuk sanayisinin btn teki kol ve blgelerindeki genileme de hemen hemen ayn oranlarda olduysa, pamuk iplii ve pamuklu dokuma pazarndaki bugnk tam durgunluu, ngiliz pamuk fabrikalarnn arretimi ile deil de, ngiliz halk ynlarnn eksik-tketimi ile aklamak iin, yksek dozda bir radikal denge gerek.*
328
Yeter. ktisatta Leipzig kitap pazarn, modern sanayi anlamnda bir pazar sanacak denli bilgisiz kimselerle tartlmaz. yleyse bay Dhringin, bize bunalmlar zerine unlardan baka hibir ey sylemesini bilmediini saptamakla yetinelim: Bunalmlarda yksek gerilim ile geveme arasnda gnlk bir hareketten baka bir ey szkonusu deildir; ar speklasyon yalnzca zel giriimlerin plansz birikiminden ileri gelmez, ama bireysel patronlarn dncesizlii ile kiisel lllk eksikliini, ar sunu (arz) sonucunu veren nedenler arasnda saymak da gerekir. Peki, dncesizlik ve kiisel lllk eksiklii sonucunu veren neden, bir kez daha nedir? Kapitalist retimde kendini zel giriimlerin plansz birikiminde gsteren o ayn plan yokluunun ta kendisi. Yeni bir neden bulmak iin, ekonomik bir olgunun yer deitirmesini ahlaksal bir eletiri olarak almak da gzel bir dncesizlik deil mi? Ama bunalmlar bir yana brakalm. Bundan nceki blmde bu bunalmlarn kapitalist retim biiminden zorunlu olarak nasl doduklarn ve bu retim biiminin kendisinin bunalmlar olarak, toplumsal altst oluun buyurucu aralar olarak ne anlama geldiklerini tantlam bulunduktan [sayfa 410] sonra, bay Dhringin bu konu zerindeki yavanlklarna yant vermek iin bir tek szck eklemeye gereksinme duymuyoruz. Onun olumlu yaratlarna, toplumun doal sistemine geelim. Evrensel bir adalet ilkesi zerine kurulu, yani canskc somut olgular dikkate hi almayan bu sistem, aralarnda gelip-gitme zgrl ve yeni yeleri belirli ynetsel yasa ve kurallara gre kabul etme zorunluluu bulunan bir ekonomik komnler federasyonundan bileir. Ekonomik komnn kendisi de her eyden nce tarihsel nemde geni bir emadr ve rnein Marx diye birinin saptk yar-nlemlerini ok geride brakr. Bu komn, bir toprak blgesine ve bir grup retim kurumuna sahip olma kamusal haklar ile ortaklaa almak ve rne ortaklaa katlmak zorunda olan bir kiiler topluluu anlamna gelir. Kamu hakk, retim kurumlar ve doa ile an bir kamu hukuku ilikisi anlamnda ... nesne zerinde bir haktr. Gelecein
* Bunalmlarn eksik-tketim ile aklanmas Sismondiden gelir ve onda henz belli bir anlama sahiptir. Rodbertus bu aklamay ondan alm ve bay Dhring de o bilinen her eyi yavanlatrma biimi ile bunu Rodbertustan kopya etmitir. [..E.]
329
ekonomik komn hukukular bunun ne demek olduunu anlamak iin istedikleri denli kafa patlatsnlar, biz bu iten tamamen vazgeiyoruz. Yalnzca bunun, ii birliklerinin ne karlkl rekabeti, hatta ne de cretlilik yolu ile smry dtalayan kooperatif mlkiyeti ile hi de ayn ey olmadn reniyoruz. Ve sz arasnda, Marxta da grld biimde bir ortak mlkiyet fikrinin, gelecekle ilgili bu fikir, ii gruplarnn kooperatif mlkiyetinden baka bir anlama gelmez gibi grndne gre, en azndan karanlk ve sakncal olduu yumurtlanyor. te bay Dhringde bol bol grlen ve baya nitelii [kendisinin de dedii gibi] gerekten usa yalnzca baya soysuzluk szcn getiren bir fikri sinsice alamann o baya kk yntemlerinden biri daha. te bay Dhringin, Marxta ortak mlkiyetin, ayn zamanda hem bireysel, hem de toplumsal bir mlkiyet olduu yolundaki o teki tretimi kadar temelden yoksun bir geree aykrl daha. Bir ey her durumda ak: Bir ekonomik komnn kendi [sayfa 411] alma aralar zerindeki kamu hakk, en azndan btn teki ekonomik komnler karsnda ve toplum ve devlet karsnda da, dar bir mlkiyet hakkdr. Ama bu hak, da kar ... bir ayrlma akm olarak davranma gcne sahip olmamaldr, nk eitli ekonomik komnler arasnda gelip-gitme zgrl ve yeni yeleri belirli ynetsel yasa ve kurallara gre kabul etme zorunluluu vardr ... tpk ... bugn siyasal bir kurulua yelik ve komnn ekonomik yeteneklerine katlma gibi. Demek ki, zengin ve yoksul ekonomik komnler olacak ve denge nfusun zengin komnlere akn ve yoksul komnleri brakmas ile kurulacak. yleyse bay Dhring, her ne denli rnlerin eitli komnler arasndaki rekabetini ulusal ticaret rgt aracyla ortadan kaldrmak isterse de, reticilerin rekabetinin devam etmesine hi ses karmaz. Nesneler rekabetten kurtarlr, insanlar ona bal kalr. Bununla birlikte, henz kamu hukuku zerinde ak fikirlere sahip olmaktan uzak bulunuyoruz. ki sayfa tede bay Dhring bize, ekonomik komnn nce uyruklar bir tek hukuksal zne durumunda toplanan ve bu nitelikle btn topra, konutlar ve retim kurumlarn istedii gibi kullanan tm siyasal-toplumsal alan zerine yayldn bildirir.
330
Buna gre, istedii gibi kullanan, tek bana alnan komn deil, ama tm ulustur. yleyse kamu hukuku, nesne zerindeki hak, doa ile kamu hukuku ilikisi vb., yalnzca en azndan karanlk ve sakncal deil, kendi kendisi ile dorudan doruya eliki iindedir de. Gerekte bu hak hi deilse her ekonomik komnn ayn zamanda hukuksal zne olduu lde, ayn zamanda hem bireysel, hem de toplumsal bir mlkiyettir ve bu ne id belirsiz meleze de, yeniden, ancak bay Dhringin ta kendisinde raslanr! Her durumda ekonomik komn, kendi alma aralarn retim erekleri ile istedii gibi kullanr. Bu retim nasl yaplr? Bu konuda bay Dhringden btn rendiklerimize gre, komnn kapitalistin yerini almas bir yana, tamamen eski usulde. Olsa olsa, tarihte ilk kez olarak her bireyin [sayfa 412] mesleini seme zgrlne sahip bulunduunu, oysa alma zorunluluunun herkes iin eit olduunu reniyoruz. Her trl retimin gemiteki temel biimi, bir yandan toplum iindeki, te yandan her retim kurumu iindeki iblmdr. Dhringvari sosyalite, iblm karsnda nasl davranr? lk byk toplumsal iblm, kent ile krn ayrlmasdr. Bay Dhringe gre, bu kartlk, eyin doas gerei, kanlmaz bir eydir. Ama te yandan tarm ile sanayi arasndaki uurumu, doldurmas olanaksz bir ey olarak dnmek de tehlikelidir. Gerekte birinden tekine geite, gelecekte daha da artacan gsteren belli bir sreklilik derecesi vardr. Daha imdiden iki sanayi, tarma ve krsal alana kaymtr: nce damtma ileri, sonra da ekerpancarnn ilenmesi ... alkol retiminin yeterince deerlendirilemeyen bir nemi vardr;. [Ve] eer baz bulular sonucu, yeterince geni bir sanayi evresinin, krdaki iletme yerleimini ve bu evrenin hammadde retimi ile dolaysz balanmn dzenleyecek bir biim almas olanakl olursa, [kent ile kr arasndaki kartlk azalr ve] uygarln gelimesi iin en geni temel kazanlm olur. [Bununla birlikte] benzer bir perspektif, bir baka biimde de alabilirdi. Teknik zorunluluklar dnda, toplumsal gereksinmeler gitgide daha byk bir nem kazanrlar ve eer bu sonuncular insan etkinliklerinin kmelendirilmesi bakmndan kararlatrc bir duruma gelirlerse, kr uralar ile teknik dnm almas ilemleri arasnda sk ve yntemli bir iliki kurulmasndan doacak stnlkleri savsaklamak artk olanakl ol-
331
mayacaktr. Oysa ekonomik komnde nemli olan, toplumsal gereksinmelerin ta kendisidir: Ekonomik komn acaba tarm ile sanayi arasndaki birlemenin yukarda sz edilen stnlklerini kendine tamamen maletmekte ivedilik gsterecek mi? Bay Dhring, ekonomik komnn bu sorun ile ilgili konumu zerindeki en doru grlerini o ok sevdii genilik ile bize hemen iletmekte kusur edecek mi? Buna inanacak [sayfa 413] okur ok aldanr. Yukarda sz edilen karmakark yavan beylik dnceler, Prusya tresine gre rak damtm ile pancar ekeri sanayisi arasnda bo yere dnp duran o beylik dnceler, kent ile kr arasnda imdiki ve gelecekteki kartlk konusunda bay Dhringin bize btn syleyip syleyebilecei ite bu. Ayrntdaki i blmne geelim. Burada bay Dhring, biraz daha dorudur. Kendini tamamen bir tek etkinlik trne vermesi gereken bir kiiden sz eder. Yeni bir retim kolunun yaratlmas szkonusu olduu zaman tek sorun, kendilerini belli bir maddenin retimine vermeleri gereken belli bir saydaki kiinin, kendileri iin zorunlu olan tketim [!] ile birlikte, deyim yerindeyse yaratlabilip yaratlamayacan bilmektir. Sosyalitede retimin u ya da bu kolu ok nfus istemeyecektir. Ve hatta sosyalitede, insanlarn birbirinden yaama biimleri ile ayrldklar ekonomik eitlilikleri bile var. Bylece retim alan iinde, her ey eskiden naslsa aa yukar gene yle kalr. Geri gemi toplumda dzmece bir iblm egemendir; ama bu dzmece iblm nedir ve ekonomik komnde onun yerine ne geecektir? Bunun zerine rendiimiz tek ey u: blmnn kendisi tarafndan ortaya konan sorunlara gelince, yukarda bu sorunlarn, eitli doal uygunluklar ve kiisel yetenekler ile ilgili olgular hesaba katld andan balayarak zlm olarak kabul edilebileceklerini sylemi bulunuyoruz. Yeteneklerin yani sra, kiisel eilime de baklr: Daha ok yetenek ve daha ok eitim gerektiren etkinliklere ykselmenin ekicilii, yalnzca ve yalnzca szkonusu uraa kar duyulan einime ve bir baka ey deil tam da bu eyi uygulama [bir eyi uygulama!] sevincine dayanr. Bylece sosyalitede yarma zendirilecek ve retimin kendisi ekicilik kazanacak ve bu retimi yalnzca kazan arac olarak gren gevek retim uygulamas, artk iler zerine damgasn vur-
332
mayacaktr. retimin doal bir gelime izledii her toplumda, ve bugnk toplum bu durumdadr, retim aralarn [sayfa 414] egemenlikleri altna alanlar, reticiler deil, ama reticileri egemenlikleri altna alanlar retim aralardr. Byle bir toplumda, her yeni retim kaldrac, zorunlu olarak, reticileri retim aralarna yeni bir kleletirme arac durumuna dnr. Bu, zellikle, byk sanayi dneminden nce, hepsinden en gl olan retim kaldrac iin: iblm iin byledir. lk byk iblmnn kendisi, kent ile krn ayrlmas, krsal nfusu binlerce yllk bir kafa krlne, ve kentlileri de, herbirini kendi bireysel zanaatnn kulluuna mahkum etti. Bu iblm, birilerinin entelektel gelime ve tekilerin fizik gelime temellerini ykt. Eer kyl, topra, ve kentli, zanaatn kendine malederse, toprak kyly, ve zanaat da kentliyi bir o denli kendine maleder. i blerek, insan da blnr. Bir tek etkinliin yetkinlemesi, btn teki fizik ve entelektel yeteneklerin kurban edilmesi sonucunu verir. nsann bu solup sararmas, en yksek gelimesine manfaktrde erien iblm artt lde artar. Manfaktr, zanaat, tekil parasal ilemlerine ayrtrr ve bu ilemlerden her birini, mr boyu meslei olarak tekil bir iiye verir; bylece onu btn yaam boyunca belirli bir parasal greve ve belirli bir alete zincirler. Manfaktr ... iinin tek bir iteki hnerini, bir yn retici yetenei ve igds aleyhine zorlayarak, onu ou organlarndan yoksun garip bir yaratk haline getirir. ... Bireyin kendisi de, bir para-ilemin otomatik zemberei durumuna getirilir,* birok durumda, yetkinlie ancak iinin gerek bir fizik ve entelektel sakatlan ile erien zemberei. Byk sanayi mainizmi, iiyi makine dzeyinden bir makinenin yaln bir yardmc paras dzeyine drr. Bir ve ayn aleti yaam boyu kullanmann verdii uzmanlk, imdi bir ve ayn makineye yaam boyu hizmet etmenin verdii uzmanlk durumuna gelir. Makine iiyi, ta ocukluundan balayarak, para-makinenin bir paras durumuna sokmak amacyla ktye kullanmtr.** [sayfa 415]
* Kapital, Birinci Cilt, s. 373-374. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 434. -Ed.
333
Ve iblm yalnzca iileri deil, ama iileri dolaysz ya da dolayl bir biimde smren snflar da kendi etkinliklerinin aleti durumuna drr; kafas ilemeyen burjuva, kendi z sermayesi ve kendi z kr hrsnn; hukuku, kendisini bamsz bir g gibi egemenlik altna alan kemiklemi hukuk dncelerinin; kltrl snflar, genel olarak bir yn yerel nyarg ve kklklerin, kendi z fizik ve entelektel miyopluklarnn, bir uzmanla uyarlanm bir eitimden ve ar bir tembellik de olsa bu uzmanln kendisine yaam boyu zincirlenmelerinden doan sakatlanmlklarnn klesidirler. topyaclar, iblmnn etkileri zerine, bir yandan iinin solup sararmas, bir yandan da, tm yaam boyunca bir tek ve ayn iin mekanik, tekdze yinelenmesi ile snrlanan alma etkinlii zerine ne dneceklerini daha o zamandan ok iyi biliyorlard. Kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas, eski iblmnn ortadan kaldrlmasnn ilk temel koulu olarak, .ourier gibi Owen tarafndan da istendi. Her ikisinde de, nfusun lke zerinde 1.600den 3.000e dein giden kmeler biiminde dalmas gerekir; her grup, kendi toprak blgesinin merkezinde ev ileri ortaklaa grlen dev bir sarayda oturur. Geri .ourier, urada burada kentlerden sz eder, ama bu kentler de bu saraylardan drt-beinin bir araya gelmesinden bileirler. Her ikisinde de, toplumun her yesi, tarma olduu denli sanayiye de katlr. .ourierde zanaatlk ve manfaktr, sanayide balca rol oynarlar; Owenda tersine, bu rol daha imdiden byk sanayi oynar ve Owen daha imdiden, buhar ve mainizmin ev ileri almasna sokulmasn ister. Ama tarmda olsun, sanayide olsun, her ikisi de, her birey iin uralarn olanakl olan en byk eitliliini ve sonu olarak, genliin olanakl olduunca ok ynl bir teknik etkinlie gre yetitirilmesini isterler. Her ikisinde de, insann, evrensel bir pratik eylem aracyla evrensel bir biimde gelimesi, ve blnmenin ie yitirttii o ekii gzelliin, nce bu eitlilik ve, .ouriernin deyiiyle sylemek gerekirse, her zel ie ayrlan [sayfa 416] alma sresinin ksal aracyla ona geri verilmesi gerekir.* Her ikisi de, smrc snflardan bay Dhringe kalt kalan kent ile kr arasndaki kartl, ilerin
** Charler .ourier, Le nouveau monde industriel et socitaire ..., blm II, V ve VI, uvres compltes iinde, c. 6, Paris 1845. -Ed.
334
doas gerei kanlmaz bir ey sayan belli bir saydaki kiilerin, her koulda bir tek maddenin retimine mahkum olduklar nyargs iinde kapal ve insann baka hibir eyi deil de u eyi yapmakta sevin bulan, yani kleliklerinden ve dapdarack yaamlarndan sevinecek denli dm bulunan insanlarn yaama biimine gre ayrlan ekonomik eitliliklerini lmszletirmekte kararl dnce biimini iyiden iyiye amlardr. Budala .ouriernin en gzpek dlemlerinin bile temelinde yatan dnce karsnda; baya, kaba ve yoksul Owenn hatta en zavall fikirleri karsnda, henz iblmne adamakll kle u bay Dhring, kendini beenmi bir cceden baka bir ey deil. Toplum, onlar bir plana gre toplumsal olarak kullanmak zere, tm retim aralarnn egemeni durumuna geerek, insanlarn kendi z retim aralarna daha nceki kleliklerini ortadan kaldrr. Toplumun, her bireyi kurtarmakszn, kendi kendini kurtaramayaca aktr. yleyse eski retim biimi zorunlu olarak tepeden trnaa altst olmal ve zellikle eski iblm ortadan kaldrlmaldr. Onun yerine, bir yandan hibir bireyin, insan varlnn doal koulu olan retken emek payn bakalarnn stne ykleyemedii, te yandan retken emein, kleletirme arac olacak yerde, her bireye fizik ve entelektel yeteneklerinin tmn her ynde yetkinletirme ve kullanma olanan sunarak, insanlarn kurtulu arac durumuna geldii ve almann yk olmaktan kp, bir zevk olduu bir retim rgtnn gemesi gerekir. Bu, bugn artk bir dlem dindarca bir dilek deildir. retici glerin gncel gelimesi ile retici glerin toplumsallamas olgusu iinde verilmi retim art, kapitalist retim biiminden doan engel ve bozukluklarn ortadan [sayfa 417] kaldrlmas, rnlerin ve retim aralarnn savurganlna son verilmesi, daha imdiden, herkesin almaya katlmas durumunda emek-zamann, gncel dncelere gre en dk olacak bir lye indirmek iin yeter. te yandan, eski iblmnn ortadan kaldrlmasnn, ancak emek retkenlii zararna gerekletirilebilir bir istem olduu da doru deildir. Tersine, byk sanayi ile bu istem, retimin kendisinin koulu durumuna gelmitir. Makinenin kullanlmas, manfaktrdeki gibi belli bir adamn belli bir greve srekli olarak bal kalmas biimindeki bu dalmn katlamas zorunluluunu ortadan kaldrr. Sistemin b-
335
tnnn hareketi, iiden deil de makineden doduu iin, i kesintiye uramakszn, her an herhangi bir kimsenin deimesi olanakldr. ... Ensonu, makine zerinde almann gen insanlara kazandrd hzllk, salt makine zerinde almak zere zel bir snfn eitilmesi zorunluluunu ortadan kaldrr.* Ama makineli retimin kapitalist kullanm biimi, teknik bakmdan gereksiz bir duruma gelmi bulunmasna karn, eski iblmn, kemiklemi uzmanlamas ile birlikte srdrp gtrmek zorunda olduu iin, bu adla kar makineli retimin kendisi bakaldrr. Byk sanayinin teknik temeli, devrimcidir. Makineler, kimyasal sreler ve dier yntemler yardmyla byk sanayi, yalnz retimin teknik temelinde srekli deiikliklere yolamakla kalmaz, iilerin grevleriyle isrecinin toplumsal bileiminde de deiikliklere yolaar. Bylece ayn zamanda, toplumdaki iblmnde de kkl deiiklikler yapmakta, ve sermaye ile ii ynlarn durup dinlenmeden bir retim srecinden dierine atmaktadr. Bu nedenle, byk sanayi, nitelii gerei, ... ite deimeyi, grevde akcl, iide genel bir hareketlilii zorunlu klmtr. ... Bu mutlak elikinin, iinin durumundaki her trl kararllk ve gvenlii nasl yok ettiini; ... emek-gcn har vurup harman savurmasnda ve ... toplumsal anarinin [sayfa 418] yolat ykmlarda olanca lgnl ile grm bulunuyoruz. Bu olumsuz yandr. Ama bir yandan imdi iteki eitlilik, kar konulmaz doal bir yasa biiminde ve her yerde direnmeyle yz yze gelen doal bir yasann gz kapal ykcl ile kendisini gsterirken, te yandan da modern sanayi, getirdii felaketler aracl ile retimin temel yasas olarak, iin eitliliinin kabul edilmesi zorunluluunu ortaya koyarak, iilerin bu eitli iler iin yatkn duruma gelmesini ve bu yeteneklerinin, en geni lde gelimesini salamtr. retim biimini bu yasann normal olarak ilemesine uydurmak, toplum iin bir lm kalmsorunu oluyor. Byk sanayi, gerekte toplumu, btn yaam boyunca bir ve ayn ii yineleyerek gdkleen ve bylece bir parainsan haline gelen bugnn para-iisinin yerine, eitli ilere yatkn, retimdeki herhangi bir deimeyi karlamaya hazr ve yerine getirdii eitli toplumsal grevleri kendi doal ve sonradan kazanlm yeteneklerine zgrce uygulama alan salayan bir ey
336
olarak benimseyen, tam anlamyla gelimi bir bireyi koymay, bir lm-kalm sorunu olarak zorlamaktadr.* Byk sanayi, bize, azok her yerde retilebilecek molekler hareketi, teknik erekli yn hareketi durumuna dntrmeyi reterek, snai retimi yerel engellerden ok byk bir lde kurtarmtr. Su gc yerel g idi, buhar gc zgr gtr. Su gc her ne denli zorunlu olarak krsal bir g ise de, buhar gc bundan tr zorunlu olarak hibir biimde kentsel bir g deildir. Onu ar basan bir biimde kentlerde toplayan ve fabrika kylerini fabrika kentleri durumuna dntren ey, kapitalist uygulamadr. Ama bu yoldan, o, ayn zamanda kendi z kullanlma koullarn kemirir. Buhar makinesinin ilk gerekirlii ve byk sanayinin hemen tm iletme kollarnn ba gerekirlii, bir dereceye dein temiz bir sudur. Ne var ki, fabrikalar, kenti, her trl suyu lam suyu durumuna dntrr. Kentsel toplanma, kapitalist retimin temel bir koulu olmasna karn, gene [sayfa 419] de tek bana alnm her kapitalist, krsal bir iletme kurmak iin bu toplanmann zorunlulukla yaratt byk kentlerden kamaya ynelir. Bu sre, Lancashire ve Yorkshire tekstil sanayisi blgelerinde ayrntl bir biimde irdelenebilir; byk kapitalist sanayi, aras kesilmeksizin kentten kra doru kaarak, bu blgelerde durmadan yeni byk kentler yaratr. Ksmen farkl nedenlerin ayn sonular yaratt maden sanayisi blgelerinde de durum byledir. Yeniden, modern sanayinin iine dt bu yeni ksr dngy, durmadan kendisine dnd bu elikiyi yoketmeye, yalnzca onun kapitalist niteliinin ortadan kaldrlmas yeteneklidir. Sanayinin tm lkede, kendi z gelimesi ve retimin teki elerinin korunma ve gelimesine en uygun bir dalm ile kurulmasn, yalnzca kendi retici glerini tek bir plann grkemli izgilerine gre uyumlu bir biim de birbirine kenetleyen bir toplum salayabilir. Demek ki kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas, yalnzca olanakl olmakla kalmaz. Snai retimin dolaysz bir zorunluu durumuna gelir, ayn biimde tarmsal retimin ve stne stlk halk salnn da bir zorunluluu durumuna gelmesi gibi. Havann, suyun ve topran bugnk kirlenmesi, ancak ve ancak
* Kapital, Birinci Cilt, s. 497-498. -Ed.
337
kent ile kyn kaynamasyla ortadan kaldrlabilir; bugn kentlerde mum gibi eriyen ynlar, pisliklerinin hastalklar yerine bitkiler retilmesine yarayaca noktaya, ancak bu kaynama gtrebilir. Kapitalist sanayi daha imdiden, hammaddelerinin retim yerlerinin oluturduu yerel engellerden bir dereceye dein bamsz bir duruma gelmi bulunmaktadr. Tekstil sanayisi, byk blm bakmndan dardan getirilmi hammaddeler zeride alr. spanyol demir maden filizleri ngiltere ve Almanyada, spanya ve Gney Amerika bakr maden filizleri ngilterede ilenir. Her kmr havzas, yldan yla, bu havzann snrlar dnda byyen bir sanayi evresine yakt salar. Btn Avrupa karasnda buhar makineleri, ngiliz, bazen de Alman ve Belika kmr ile [sayfa 420] altrlr. Kapitalist retimin engellerinden kurtulmu toplum ok daha ileriye gidebilir. Bu toplum, tm snai retimin bilimsel temellerini kavrayacak ve her biri btn bir retim kollan dizisi pratiinde bir utan tekine batanbaa dolaacak bir reticiler soyu yetitirerek, uzak yerlerden getirtilen hammadde ya da yakt tama almasn bol bol dnleyen yeni bir retici g yaratacaktr. Demek ki, kent ve kr ayrlnn ortadan kalkmas, hatta byk sanayinin lke iinde olanakl olduuca eit bir biimde dalmasn art koan bir olay olarak bile, bir topya deildir. Kukusuz uygarlk bize, byk kentler ile ortadan kaldrlmas iin ok zaman ve ok aba gerekecek bir kalt brakmtr. Ama bu, uzun sreli bir sre de olsa, o byk kentleri ortadan kaldrmak gerekecektir ve o byk kentler de ortadan kalkacaklardr. Prusya ulusunun Alman mparatorluu iin yazlm alnyazs ne olursa olsun, Bismarck, byk kentlerin sona ermesi yolundaki en deerli dileinin yerine gelecei kurumlu bilinci ile lebilir.* Ve imdi de bay Dhringin, eski retim trn tepeden trnaa alt-st etmeksizin, ve zellikle eski iblmn ortadan kaldrmakszn, toplumun tm retim aralarna elkoyabilecei, ve yalnzca doal uygunluklar ve kiisel yetenekler hesaba katld andan balayarak her eyin yoluna girecei yolundaki ocuka d* Bismarck, 20 Mart 1852 gn, Prusya Landtagnn (Parlamentosunun) ikinci meclisinde verdii bir sylevde, gerek Prusya halknn kentlerde yaamadn syleyerek, yunkerlerin devrimci hareket ocaklar olan kentlere kar duyduklar nefreti dile getirmiti. Eer byk kentler yeniden ayaklanrsa, gerek Prusya halk onlar yeryznden silmek zorunda da kalsa, onlara boyun edirmesini bilecektir. -Ed.
338
ncesi gznne getirilsin, doal uygunluklarn ve kiisel yeteneklerin hesaba katlmas, byk insan ynlarnn, nce olduu gibi sonra da bir tek maddenin retimine balanmasn, byk nfuslarn bir tek retim kolu tarafndan istenmesini, ve insanln, nce olduu gibi sonra da, tpk imdi niteliksiz iiler ile mimarlarn olmas gibi, belli bir sayda trl biimde sakatlanm ekonomik eitlilikler durumunda blnmesini engellemez. [sayfa 421] Demek toplumun tm retim aralarna egemen olmas gerekiyorsa, her bireyin kendi retim aracnn klesi olarak kalmas ve yalnzca bu retim aracnn hangisi olacan seme hakkna sahip olmas iin gerekiyor! Bunun gibi, bay Dhringin kent ve kr ayrln nasl ilerin doas gerei kanlmaz bir ey sayd ve buna kar bula bula bir araya gelmesi bakmndan tamamen Prusyal bir nitelik tayan damtma ve pancar ekeri retimi kollarnda, nasl kck bir geii are bulabildii de gz nne getirilsin; bay Dhring, sanayinin lke iindeki dalmn, iletmeyi dorudan doruya hammadde karmyla daha imdiden karldklar yerlerden gitgide daha uzak yerlerde tketilen hammaddelerin karmyla! pekitirme zorunluluu zerine gelecein bilmem hangi bulgularna balar! Ve en sonunda da, toplumsal gereksinmeleri, tarm ve sanayi birliini, sanki bu ite yaplacak ekonomik bir zveri varm gibi, hatta ekonomik kayglara kar bile en sonunda zorla kabul ettirecekleri gvencesini vererek, gerisinin gvenliini salamaya alr! Kukusuz, eski iblmn olduu gibi, kent ve kr ayrln da ortadan kaldracak ve retimin tmn altst edecek devrimci elerin, modern byk sanayi retimi koullar iinde daha imdiden tohum durumunda ierildiklerini ve onlarn gelimesini engelleyen eyin bugnk kapitalist retim biimi olduunu grmek iin, schnaps [Prusya raks] ve pancar ekerinin en nemli snai rnler olduklar ve tecimsel bunalmlarn kitap pazarnda irdelenebildii bir lke olan Prusyann, tresel yarglama evresinden biraz daha geni bir evrene (ufka) sahip olmak gerek. Bunun iin, gerek byk sanayiyi, tarihi ve bugnk gereklii iinde, zellikle kendi yurdu olan ve klasik yetkinliine erimi bulunduu biricik lkede tanmak gerek; ve o zaman modern bilimsel sosyalizmin sulandrlmas ve bay Dhringin zgl Prusya sosyalizmi dzeyine drlmesi de dnlmeyecektir. [sayfa 422]
339
DRDNC BLM
BLM
DAHA NCE, dhringvari iktisadn u teze vardn grmtk: Kapitalist retim biimi tamamen iyidir ve varln srdrebilir, ama kapitalist blm biimi metelik etmez ve ortadan kalkmas gerekir. imdi bay Dhringin sosyalitesinin, bu tezin dsel uygulamasndan baka bir ey olmadn saptyoruz. Gerekten bay Dhringin, kapitalist toplumun retim biiminde, retim biimi olarak eletirecek hi bir ey bulamad, eski iblmn bellibal btn ilikileri iinde korumak istedii ve sonu olarak kendi ekonomik komn iindeki retim zerine syleyecek hemen hibir eyi olmad ortaya km bulunuyor. retim, kukusuz elle tutulur gerekliklerin szkonusu olduu, ussal imgeleme yetisinin zgr ruhunun atlna ancak az bir yer verebildii bir alandr: Kendini gln etme tehlikesi ok yakndr! Buna karlk, bay Dhringin grlerine gre retim [sayfa 423] ile hibir ilikisi olmayan, ona gre
340
retim tarafndan deil, ama ar bir isten eylemi tarafndan belirlenen blm, onun toplumsal ilmi simyasnn z alandr. Ekonomik komnde ve birok ekonomik komn ieren tecimsel komnde rgtlenmi eit retim grevine karlk eit tketim hakk var. Burada emek... eit deerlendirme ilkesine gre bir baka emek ile deiilir. ... Edim ve kar-edim burada, emek byklklerinin gerek bir eitliini simgelerler. [Ve] insan glerinin [bu] eitleniini [uygulama bakmndan], bu glerin az ya da ok retmi ya da raslansal olarak hi bir ey retmemi olmas o denli nemli deildir; nk zaman ve g istemeleri lsnde, yleyse tymek ve gezinti yapmak dahil her trl i, alma edimi olarak kabul edilebilir. Ama btn retim aralarna, yleyse btn rnlere de sahip olan topluluk olduuna gre, bu deiim bireyler arasnda olmaz: Bir yandan, her ekonomik komn ve onun yeleri arasnda, te yandan eitli ekonomik ve tecimsel komnlerin kendileri arasnda olur. zellikle eitli ekonomik komnler, kendi z ereveleri iinde, perakende ticaretin yerine tamamen planl bir srm geireceklerdir. Toptan ticaret de bir o denli rgtl: Sonu olarak zgr ekonomik toplum sistemi, ilemleri deerli madenler tarafndan verilmi temeller sayesinde yaplan, byk bir deiim kurumu olarak kalr. Bu temel zelliin kanlmaz zorunluluunun anlalmas, bizim emamz bugn ortalkta dolaan sosyalist fikirlerin en ussal biimlerinde bile bulunan tm belirsizliklerinden ayran eydir. Ekonomik komn, toplumsal rnlerin ilk sahiplenicisi olarak, bu deiim ereiyle, ortalama retim giderlerine gre, her madde eidi iin bir birim fiyat saptamaldr. retim maliyet gideri denilen enin... bugn deer ve fiyat bakmndan tad anlam... [sosyalitede] kullanlacak emek nicelii deerlendirmeleri tarafndan temsil edilecektir. Her kiinin, iktisada da yaylm hukuksal eitlii ilkesine gre, sonunda ortak olanlar saysn dikkate almaya [sayfa 424] indirgenebilen bu deerlendirmeler, ayn zamanda, hem doal retim koullarna ve hem de deeri gerekletirme toplumsal hakkna uygun den fiyatlar ilikisini vereceklerdir. Deerli madenler retimi, parann deerini belirleme bakmndan, tpk bugnk gibi kararlatrc bir nem
341
tamakta devam edecektir. ... O halde grlyor ki, deiiklie uram toplumsal kuruluta, deerlerin varlk nedeni ve leini, ve sonu olarak rnlerin birbirleri ile kendilerine gre deitirildikleri oranlar yitirmek yle dursun, onlara gereince ilk kez olarak sahip olunur. nl mutlak deer ensonu gerekleti. Ama, te yandan komn, herkese emeinin kar-edimi olarak, herkes iin eit olacak gnlk, haftalk ya da aylk bir para tutar vererek, bireyleri retilen maddeleri kendisinden satn alma durumuna getirme zorunda da kalacaktr. yleyse, sosyalite bakmndan, cret ortadan kalkar ya da zorunlu olarak ekonomik gelirlerin tek biimi durumuna gelir demek arasnda bir fark yoktur. Oysa eit cretler ile eit fiyatlar tketimin, nitel deilse de, nicel eitliini meydana getirirler ve bylece de evrensel adalet ilkesi ekonomik bakmdan gereklemi olur. Gelecein bu cretinin dzeyinin belirlenmesi zerine bay Dhring, bize, burada, yalnzca btn teki durumlarda olduu gibi, eit emee kar eit emek verildiini syler. Buna gre alt saatlik bir emek iin, kendinde alt saatlik emei cisimletiren bir para tutarnn denmesi gerekecektir. Bununla birlikte evrensel adalet ilkesini, burjuvay her eit komnizm karsna, zellikle ilkel ii komnizmi karsna karan o kaba eitilik ile kartrmamak gerek. Bu ilke, o kaba eitiliin onu gstermek istedii denli acmasz olmaktan uzaktr. Ekonomik haklarn ilkel eitlii, adaletin gerektirdii eye, gnll olarak zel bir iyilik bilme ve sayg davurumunun eklenmesini dtalamaz. ... Toplum, stn verim trleri zerine tketim iin ll bir ek gelir aracyla dikkati ekerek, kendi kendini onurlandrr. [sayfa 425] Ve bay Dhring de gvercinin susuzluu ile ylann kurnazln birletirerek, gelecein Dhringlerinin ll ar-tketimi iin ok dokunakl bir kayg gsterdii zaman, kendi kendini onurlandrr. Bylece kapitalist retim biimi, kesinlikle ortadan kaldrlmtr. nk byle bir durumda, birinin bir zel aralar okluuna gerekten sahip olduunu varsayalm, o, bu okluk iin hibir kapitalist kullanm yolu bulamayacaktr. Hibir birey ya da bir grup,
342
ondan bu fazlal retim iin, deiim ya da satn almadan baka hibir yoldan almayacaktr; ama o, kendini hibir zaman kendisine faizler ya da bir kr denen bir durum iinde bulamayacaktr. [Bylece], eitlik ilkesine uygun den kaltm yoluyla bir geirme [kabul edilir bir eydir. Bu kanlmaz bir eydir, nk] kaltm yoluyla belli bir geirme (transmission), aile ilkesine her zaman zorunlu olarak elik edecektir. [Kaltm hakk da] geni bir mal birikimine gtremez, nk burada mlkiyetin olumas... artk hibir zaman retim aralar ve ar rantiye kiiler meydana getirme ereine sahip olamaz. Bylece ekonomik komn uygun bir biimde kurulmu oluyor. imdi de nasl ilediine bakalm. Bay Dhringin btn varsaymlarnn tastamam gerekletiini kabul edelim; yleyse ekonomik komnn, yelerinden her birine, alt saatlik bir gnlk emek iin, iinde gene alt saatlik emein cisimletii bir para tutar, diyelim on iki mark dediini varsayyoruz demektir. Ayrca fiyatlarn deerlere tastamam eit olduklarn, yani varsaymmz iinde yalnzca hammadde giderlerini, makinelerin anmasn, alma aralar tketimini ve denen creti kapsadklarn kabul edelim. alan yz yesi bulunan bir ekonomik komn, o zaman her gn 1.200 mark, 300 ignlk bir yl iinde de 360.000 mark deerinde meta retir ve bu tutar, her biri 12 marklk gnlk ya da 3.600 marklk yllk pay ile istediini yapan yelerine der. Yl sonunda ya da yz yl sonra, komn balangta olduundan daha zengin deildir. Bu zaman iinde komn, kendi retim aralar stokuna zarar [sayfa 426] vermedike, bay Dhringin tketimi iin ll ek geliri salamaya bile yetenekli olmayacaktr. Birikim, bsbtn unutulmutur. Daha da kts: Birikim toplumsal bir zorunluluk olduu ve para saklama olgusunda da elverili birikim biimi bulunduu iin, ekonomik komn rgt kendi yelerini dorudan doruya zel birikime ve sonu olarak kendi z ykmna arr. Ekonomik komnn zlndeki bu paralanmadan nasl kanmal? Komn, sevgili vergilemeye, fiyat ykseltmeye bavurabilir ve yllk retimini 360.000 mark yerine 480.000 marka satabilir. Ama btn teki ekonomik komnler de ayn durum iinde bulunduklar ve buna gre ayn eyi yapmak zorunda kalacaklar iin, her biri teki ile deiimde cebine att kadar vergileme
343
deyecek ve bunun sonucu hara, yalnzca kendi z yelerinin srtna yklenmi olacaktr. Ya da komn bu sorunu, her yeye alt saatlik emek iin alt saatlikten az bir emein, diyelim drt saatlik emein rnn deyerek, yani ona gnde oniki mark yerine sekiz mark vererek, ama meta fiyatlarn eski dzeyde brakarak, bir anda zer. Bu durumda, daha nce st kapal bir biimde ve dolambal bir yoldan yapmaya giritii eyi, aka ve doudan doruya yapar: yelerine, tamamen kapitalist bir biimde, retimleri deerinin altnda deyerek ve stelik onlarn ancak kendinden satn alabilecekleri metalar tam deerleri zerinden hesaplayarak, yllk 120.000 mark tutarnda marksist art-deeri oluturur. Demek ki, ekonomik komn, bir yedeklik fonunu, ancak kendini en geni komnist temel zerinde yetkinlemi truck-system* olarak aa vurarak oluturabilir. yleyse, iki eyden biri: Ya ekonomik komn eit emee kar eit emek verir ve bu durumda, retimin srdrlmesi ve geniletilmesi iin bir fonu o deil, ancak zel kiiler biriktirebilir. Ya da bu fonu o oluturur; ama bu durumda artk [sayfa 427] eit emee kar eit emek vermez. Ekonomik komndeki deiimin ieriinin iyz, ite bu. Ya biiminin iyz ne? Deiim maden para aracl ile yaplr ve bay Dhring de bu iyiletirmenin tarihsel nemi konusunda az kurumlanmaz. Ama komn ile komnn kendi yeleri arasndaki ticarette para, kesin olarak para deildir ve hibir zaman para olarak i grmez. Salt emek belgesi iini grr; yalnzca, Marx gibi sylemek gerekirse, reticinin ortak almadaki bireysel payn ve tketim iin ayrlan ortak retimdeki bireysel hakkn saptar ve bu grev iinde, tiyatro iin bilet ne denli para saylrsa, o denli paradr** yleyse para, rnein onu bir sayfaya i saatlerinin ve tekine de buna karlk elde edilen yararlanmlarn yazld bir byk tecimsel defter ile deitiren Weitlingde olduu gibi, herhangi bir iaret ile deitirilebilir.*** Uzun szn ksas, ekonomik
* .abrikaclarn dkkanlar atklar ve iilerini bu dkkanlardan alveri yapmaya zorladklar Almanyada da iyi bilinen sisteme, ngilterede truck-system denir. [..E.] ** Kapital, Birinci Cilt, s. 1 10, dipnot. -Ed. *** Wilhelm Weitling, Garantien der Harnwnie und .reiheit, Kesim II. Blm 10, Vivis 1842, s. 155 vd.. -Ed.
344
komnn kendi yeleri ile olan ticaretinde para, yalnzca Owenn alma saati-paras olarak bay Dhringin yukardan bakt ama gene de kendi gelecekteki iktisadna kendi eliyle sokmak zorunda kald o kuruntunun ta kendisi olarak i grr. Yerine getirilmi retim grevi ile bylece edinilmi tketim hakk lsn gsteren belge ister bir kat paras, ister bir jeton, isterse bir altn sikke olsun, bunun bu erek bakmndan hibir nemi yoktur. Ama, grecek olduumuz gibi, baka erekler bakmndan bu, hi de byle deildir. Eer maden para, ekonomik komnn kendi yeleri ile olan ticaretinde para olarak deil, ama emein klk deitirmi belgesi olarak i gryorsa, eitli ekonomik komnler arasndaki deiimde kendi para grevini daha da az grr. Burada, bay Dhringin varsaymlarna gre maden para tamamen geersizdir. Gerekten, eer emein doal leiyle zaman, birim olarak alma saati hesaplansayd, eit bir emek rn ile eit bir emek rnnn deiimini, ilkin alma saatlerini paraya evirmekten ok daha yaln bir [sayfa 428] biimde yerine getiren basit bir muhasebe yeterdi. Deiim, aslnda ar ayni deiimdir; btn artan alacaklar, teki komnler zerine ekilen polieler aracyla kolayca ve yaln bir biimde dnlenirler. Ama eer bir komnn teki komnler karsnda gerekten bir a olacaksa, o zaman dnyann btn altn istedii denli doal ynelimi ile para olsun, bu durum komn, eer borcu yznden teki komnlere baml bir duruma dmek istemiyorsa, o a kendi z almasndaki bir art ile kapama zorunluluundan kurtaramaz. Bununla birlikte okurdan, burada gelecekle ilgili bir yap kurmadmz aklndan hi karmamas dilenir. Yalnzca bay Dhringin varsaymlarn kabul ediyor ve onlardan kanlmaz sonular karmaktan baka bir ey yapmyoruz. Demek ki ne ekonomik komn ile kendi yeleri, ne de eitli komnler arasndaki deiimde, doal ynelimi ile para olan altn, bu zln gerekletiremez. Bununla birlikte bay Dhring, onun hatta sosyalitede bile parasal bir ilev grmesini buyurur. yleyse bu parasal ilev iin bir baka eylem alan aramamz gerek. Ve bu eylem alan da var. Bay Dhring geri herkesi nicel olarak eit bir tketim yapabilecek bir duruma koyar ama kimseyi buna zorlayamaz. Tersine, kendi dnyasnda herkes parasyla istediini yapabilir, diyerek kurumlanr. yleyse o, kimileri
345
kendilerine denen cretle geinemezken, baka kimilerinin bir yana biraz para koymalarn engelleyemez. Hatta kaltm (miras) hakknda, sonu olarak ana-babalar iin ocuklarn bakm zorunluluunu karan ailenin ortak mlkiyetini aka kabul ederek, bunu kanlmaz klar. Ama ite byle yapmakla da nicel olarak eit tketimde byk bir gedik aar. Bekar erkek, gnde sekiz veya oniki mark ile parlak bir biimde ve mutluluk iinde yaar, oysa sekiz kk ocuu ile birlikte dul erkek, srnr. Ama te yandan, demede paray koulsuz kabul ederek komn, bu parann kiisel almadan baka bir yoldan da kazanlabilmesi olanan ak brakr. Non olet,* [sayfa 429] parann kokusu yoktur. Komn onun nerden geldiini bilmez. Ama bylece, o zamana dein yalnzca bir emek jetonu roln oynam olan maden parann, gerek bir parasal ilev kazanmas iin btn koular verilmi bulunur. te, bir yandan para biriktirme ve te yandan da borlanmann etkeni ve nedeni budur. Sknt eken, para biriktirenden dn alr. Komn, tarafndan yaama aralarnn denmesi iin kabul edilen dn para, bylece bugnk toplumda ne ise gene o olur: nsan emeinin toplumsal cisimlemesi, emein gerek lei, genel dolam arac. Dnyann btn ynetsel yasa ve kurallar, arpm cetveline ya da suyun kimyasal bileimine kar ne denli gszseler; buna kar da o denli gszdr. Ve para biriktiren kii, sknt iinde bulunan kiiden faiz isteyebilecek bir durumda olduundan, bylece maden parann para ilevi ile ayn zamanda, tefeci de yeni batan yaama dnm bulunur. Buraya dein, yalnzca maden parann dhringvari ekonomik komnn eylem alan iinde tutulmasnn etkilerini dikkate aldk. Ama bu eylem alan dnda kahrolas dnya, imdilik kendi bildii yolda kaygszca devam eder. Altn ve gm dnya pazarnda, evrensel para, genel alm ve deme arac, zenginliin mutlak toplumsal cisimlemesi olarak kalr. Ve,deerli madenin bu zgl ile birlikte, ekonomik komn yesi olan bireyler iin ortaya yeni bir para biriktirme; zenginleme, tefecilik nedeni kar: Komn karsnda ve komn snrlar dnda zgrlk ve bamszlk iinde hareket
* Onun [parann] kokusu yoktur. anlamndaki bu szler, Roma mparatoru Vespasianurun (MS 69-79), tuvaletlere vergi koyduu iin onu sulayan oluna verdii yantnda gemektedir. -Ed.
346
etmek ve birikmi bireysel zenginlii dnya pazarnda deerlendirmek istei. Tefeciler, dolam arac ticareti yapan adamlar durumuna, bankaclar durumuna, dolam arac ve evrensel para egemenleri durumuna, bunun sonucu retim egemenleri durumuna, bunun da sonucu, hatta retim aralar saymaca olarak daha yllar boyunca ekonomik ve tecimsel komn mlkiyeti olarak grnseler bile, retim aralar egemeni durumuna dnrler. Ama sonu olarak, [sayfa 430] bankaclar durumuna dnm bulunan para biriktiriciler ve tefeciler, artk ekonomik ve tecimsel komnn de efendisidirler. Bay Dhringin sosyalitesi, teki sosyalistlerin belirsizliklerinden gerekten pek zsel bir biimde ayrlr. Bu sosyalitenin, eer gene de kurulur ve glenirse, denetimi altnda ve kesesi iin cann diine takarak yiite alaca yksek finans dnyaya yeniden getirmekten baka bir erei yoktur. Onun iin tek kurtulu, para biriktiricilerin, evrensel paralan sayesinde ..., komnden bir an nce kamay yelemeleri olacaktr. Eski sosyalizm zerine Almanyada egemen olan geni bilgisizlik sonucu iyi yrekli bir gen, rnein Owenn emek bonolarnn da byle bir ktye kullanmaya neden olup olamayaca sorununu ortaya srebilir. Burada bu emek bonolarnn anlam zerinde uzun boylu durmamza gerek olmamasna karn, gene de dhringvari geni emayi, Owenn baya, kaba ve yoksul fikirleri ile karlatrmak iin unlar syleyelim: nce, Owenn emek bonolarnn byle ktye kullanlmas iin, onlarn gerek para durumuna dnmeleri gerekir, oysa bay Dhring gerek paray varsayar ama onun basit bir emek jetonundan baka trl bir i grmesini yasaklamak ister. Orada gerek ktye kullanma varken, burada parann, insan isteinden bamsz ikin zl kendini gsterir; burada para, bay Dhringin parann zl zerindeki kendi z bilgisizlii gerei ona yklemek istedii ktye kullanma karsnda, kendi z ve gerek kullanmn gerekletirir. kincisi, Owenda emek bonolar, toplumsal kaynaklarn tam ortakl ve zgr kullanmna bir gei biiminden ve bunun yansra olsa olsa komnizmi Britanya halk iin kabul edilebilir gsterme aracndan baka bir ey deildir. yleyse, eer herhangi bir ktye kullanma Owenn toplumunu, emek jetonlarn ortadan kaldrmak zorunda braksayd, bu toplum, bylece kendi ereine doru bir adm daha atar ve daha yksek bir evrim aamasna girerdi. Buna karlk dhringvari
347
ekonomik komn, paray ortadan bir kaldrmaya grsn, bir anda kendi tarihsel nemini yok [sayfa 431] eder, en zgn gzelliini ortadan kaldrr, dhringvari ekonomik komn olmaktan kar ve bay Dhringin onu ancak o denli ac ve ussal dnce almas pahasna ekip karabildii belirsizlikler dzeyine der.* Peki, dhringvari ekonomik komnn iinde abalayp durduu btn tuhaf yanllk ve karklklar nerden geliyor? Yalnzca bay Dhring in kafasnda deer ve para kavramlarn saran ve ensonunda onu emein deerini bulmak istemeye gtren belirsizlikten. Ama bay Dhring bu trl belirsizliin Almanya tekelini elinde tutmad, tersine byk bir rekabetle karlat iin, onun dolatrm bulunduu yuma zme iini bir an iin zerimize almak istiyoruz. ktisadn tand tek deer, meta deeridir. Meta nedir? Az ok birbirinden ayr bir reticiler toplumunda, retilen rnler, yleyse en bata zel grnr. Ama bu zel rnler, ancak reticinin tketimi iin deil, ama bakalar tarafndan tketim iin, yani toplumsal tketim iin retildikleri zaman meta durumuna gelirler; bunlar toplumsal tketime, deiim aracyla girerler. Demek ki zel reticiler, toplumsal bir iliki iindedirler; bir toplum olutururlar. rnleri her birinin zel rnleri olmasna karn, bylece ayn zamanda ama gdeksiz (sans intention) ve deyim yerindeyse istenlerine kar, toplumsal rnlerdir de. u halde bu zel rnlerin toplumsal nitelii neye dayanr? Aka iki zgle: nce hepsinin, herhangi bir insann gereksinmesini karlamasna, yalnzca retici iin deil, ama bakalar iin de bir kullanm-deeri tamasna; ikinci olarak da bir yandan ok eitli bireysel emeklerin rnleri olmakla birlikte, ayn zamanda yalnzca insan emei, genel insan emei rnleri de olmalarna. Bakalar iin de bir kullanmdeeri tadklar lde, genel bir biimde deiime girebilirler; hepsinde de genel insan [sayfa 432] emei, yaln insan emek-gc harcamas bulunduu lde, her birinin ierdii bu emek nicelii aracyla deiimde birbirleri ile karlatrlabilir, eit ya da eitsiz
* Sz arasnda, Owenn komnist toplumunda emek jetonlan tarafndan oynanan roln, bay Dhring iin tamamen bilinmez olduunu da belirtelim. O bu jetonlar, Sargant aracyla, yalnzca doal olarak baarszla uram ve dolaysz emek deiimi aracyla bugnk toplumdan komnist topluma gei giriimi olan emek deiim pazarlar giriiminde aldklar yer lsnde bilir. [..E.]
348
olarak deerlendirilebilirler. ki eit zel rnde, toplumsal koullarda herhangi bir deiiklik olmadka, eitsiz bir bireysel emek nicelii bulunabilir, ama her zaman ancak eit bir genel insan emei nicelii vardr. Beceriksiz bir demirci be atnal yapmak iin, becerikli bir demircinin on atnal yapmaya harcad kadar bir zaman harcayabilir. Ama toplum, birinin olaan beceriksizliini deerlendirmez, yalnzca orta beceriklilikte normal bir emei, genel insan emei olarak tanr. yleyse birincinin be atnalndan biri, deiimde, teki tarafndan eit bir emek zaman iinde yaplan on atnalnn birinden daha ok deer tamaz. Bireysel emek, ancak ve ancak toplumsal bakmdan gerekli olduu ldedir ki genel insan emei ierir. yleyse ben, bir meta u belirli deere sahiptir dediim zaman: l onun toplumsal bakmdan yararl bir rn olduunu; 2 zel bir kii tarafndan kendi hesabna retilmi bulunduunu; 3 bir yandan zel emek rn olmakla birlikte bu metan, ayn zamanda ve deyim yerindeyse bilmek ya da istemeksizin, toplumsal emein ve bu emein toplumsal bir yntem tarafndan, deiimi tarafndan saptanm belirli bir niceliinin rn de olduunu; 4 bu nicelii emein kendisi ile, u ya da bu alma saati says ile deil, ama bir baka meta ile belirttiimi sylemi olurum. yleyse eer ben, bu saat; u kuma deerindedir ve bunlardan her biri elli mark eder dersem: saat, kuma ve para ayn nicelikte toplumsal emei ieriyor demi olurum. Demek ki onlarda temsil edilmi toplumsal emek sresinin, toplumsal olarak llm ve eit bulunmu olduunu saptarm. Ama bu zaman, emek sresinin genellikle alma saatleri, ignleri, vb. olarak lld gibi, dorudan doruya mutlak biimde llmemitir; bir dolambal yolla, deiim aracyla, bantl olarak llmtr. Bu nedenle, emek sresinin bu saptanm niceliini de, says bana bilinmez kalan alma saatleri ile [sayfa 433]belirtemem: Onu da ancak bir dolambala, bantl bir biimde, ayn toplumsal emek sresi niceliini temsil eden bir baka meta durumunda belirtebilirim. Saatin deeri, kuman deeri kadardr. Ama temeli olduklar toplumu bu dolambaca zorlayan meta retimi ve meta deiimi, onu bu dolambac olanakl olduunca ksaltmaya da zorlarlar. Metalarn baya ayaktakm iinden, kendisinde btn teki metalarn deerinin kendini her zaman da-
349
vurabildii kral bir meta, toplumsal emein dolaysz cisimlemesi olarak grnen ve bunun sonucu btn teki metalar ve dolaysz ve koulsuz bir biimde deiebilir bir duruma gelen bir meta: paray bir yana ayrrlar. Deer kavram iinde tohum durumunda ierilen para, gelimi deerden baka bir ey deildir. Ama meta deerinin, para biimi altnda meta karsnda bamsz bir varolu kazanmas sonucu, meta reten ve meta deiimi yapan topluma yeni ilevler ve yeni toplumsal etkiler ile bezenmi yeni bir etken katlr. imdilik ayrntlarna girmeden, bunu saptamamz yeter. Meta retimi iktisad, yalnzca bir dereceye dein bilinen etkenleri hesaba katma durumunda bulunan tek bilim deildir. .izikte de belli bir gaz hacmi iinde, basn ve scaklk da belli iken, ne kadar tekil gaz molekl olduunu bilmeyiz. Ama Boyle yasasnn doru olmas lsnde, herhangi bir gazn bu belli hacminin eit basn ve eit scaklktaki herhangi bir baka gazn eit hacmi kadar molekl ierdiini biliriz. Bundan tr, en eitli gazlarn en eitli hacimlerini, en eitli basn ve scaklk koullar altnda, molekl ierikleri bakmndan karlatrabiliriz; ve eer 0 santigrad scaklk ve 760 mm basn altnda bir litre gaz birim olarak kabul edersek, bu birim ile molekl ieriini lebiliriz. Kimyada, eitli elerin mutlak atom arlklar da, bilmediimiz eyler arasndadr. Ama karlkl ilikilerini bilerek onlar da bir dereceye dein biliyoruz. O halde meta retimi ve meta retimi iktisad, eitli metalar iinde bulunan bilinmeyen emek niceliklerinin greli bir davurumunu bu [sayfa 434] metalarn greli emek ierikleri bakmndan karlatrlmas sayesinde nasl elde ediyorsa, kimya da kendisi iin bilinmeyen eyler arasnda bulunan atom arlklar byklnn greli bir davurumunu, eitli eleri atom alklar bakmndan karlatrarak, birinin atom arln tekinin (kkrt, oksijen, hidrojen) katlar ya da kesirleri biiminde belirterek, yle davurur. Ve meta retimi altn, mutlak meta, teki metalarn mutlak edeeri, tm deerlerin lei durumuna nasl ykseltiyorsa, kimya da hidrojeni, atom arln le eit olarak kabul ederek ve btn teki elerin atom arlklarn hidrojene indirgeyerek, onlar onun kendine zg atom arlnn katlar biiminde davurarak, kimyasal para durumuna yle ykseltir. Bununla birlikte meta retimi, toplumsal retimin tek biimi deildir. Eski Hint topluluunda, gney Slavlar aile topluluunda,
350
rnler meta durumuna dnmez. Komn yeleri dorudan doruya retim iin rgtlenmi i, gelenek ve gereksinmelere gre blnmtr tketime ayrldklar lde, rnler de yle. Dolaysz blm gibi dolaymsz toplumsal retim de her trl meta deiimini, yleyse (hi deilse komn iinde) rnlerin meta durumuna dnmn ve sonu olarak deerler durumuna dnmlerini dtalar. Toplum, retim aralarn mlkiyetine alp da onlar dolaymsz bir biimde toplumsallam bir retim iin kullanr kullanmaz, her bireyin emei, zgl yararllk nitelii ne denli farkl olursa olsun, hemen ve dorudan doruya toplumsal emek durumuna gelir. Bir rnn ierdii toplumsal emek niceliinin, bundan byle nce bir dolamba aracyla saptanmasna gereksinme yoktur; ortalama olarak hangi niceliin zorunlu olduunu gnlk deney dorudan doruya gsterir. Toplum yalnzca, bir buhar makinesinde, son rnden bir hektolitre has budayda, belirli bir nitelikteki yz metrekare kumata ne kadar alma saati bulunduunu hesaplayabilir. yleyse, rnler iine konmu ve toplumun dolaysz ve mutlak bir biimde bildii emek niceliini, onun [sayfa 435] doal, eksiksiz, mutlak lei olan zaman ile belirtecek yerde, bir nc rn durumundaki, bir zamanlar kar yol olarak, kanlmaz bulunan, greli dalgalanan, eksik bir lek ile belirtmekte devam etmek toplumun usuna bile gelemez. Tpk atom alklarn eksiksiz lekleri ile, yani gramn milyarda ya da katrilyonda-biri biimindeki gerek bir arlk ile belirtebilecek bir duruma gelecei gn, onlar gene de greli bir biimde, hidrojen atomu dolambac aracyla belirtmenin kimyann usuna gelemeyecei gibi. yleyse, yukarda varsaylan koullar iinde toplum, rnlere deer de yklemez. Toplum yz metrekare kuman, retimi iin diyelim bin alma saati istedii yaln gereini, bu kuma bin alma saati deerindedir gibi a ve sama bir biim altnda dile getirmeyecektir. Kukusuz toplum, o zaman da her kullanm nesnesinin retimi iin ne kadar emek gerektiini bilmek zorunda olacaktr. retim plann, en nemli parasn emek-glerinin oluturduu retim aralarna gre hazrlamak durumunda kalacaktr. Plan belirleyecek olan ey, eninde sonunda, eitli kullanm nesnelerinin kendi aralarnda ve retimleri iin gerekli emek niceliklerine gre tartlm yararl etkileridir. nsanlar her eyi, nl deerin ie karmas olmakszn,
351
ok yaln bir biimde dzenleyeceklerdir.* Deer kavram, meta retiminin ekonomik koullarnn en genel ve bunun sonucu en geni davurumudur. yleyse deer kavram, yalnzca parann deil, ama meta retiminin ve meta deiiminin daha geni bir biimde gelimi btn biimlerinin de tohumunu iinde tar. Daha deerin zel rnler iinde ierilen toplumsal emein davurumu olduu gereinde, bu toplumsal emek ile ayn rn iinde ierilen bireysel emek arasndaki farkllk olana yatar. yleyse, [sayfa 436] eer toplumsal retim biimi gelitii halde zel bir retici eski biimde retmeye devam ederse, bu farkllk onun iin ok belirli bir duruma gelir. Belirli bir meta trnn btn zel reticileri, bu metadan toplumsal gereksinmeleri aan bir nicelikte rettikleri zaman da ayn ey olur. Daha bir metan deerinin, ancak bir baka meta biiminde belirtilebilmesi ve ancak o meta ile deiimi aracyla gerekleebilmesi gereinde, deiimin hi olmamas ya da en azndan tam deeri gerekletirmemesi olana yatar. Son olarak zgl emek-gc meta, kendini pazarda gsterdii zaman deeri, baka herhangi bir meta deeri gibi, retimi iin toplumsal bakmdan gerekli emek sresine gre belirlenir. Bundan tr rnlerin deer biimi, btn kapitalist retim biimini, kapitalist ile cretli arasndaki kartl, yedek sanayi ordusunu, bunalmlar, tohum durumunda ierir. Sonu olarak, gerek deeri ba keye oturtarak kapitalist retim biimini ortadan kaldrmak istemek, gerek papay baa geirerek katoliklii ortadan kaldrmak ya da reticilerin, sonunda bir gn, reticinin kendi z rnne klelemesinin en geni bir davurumu olan bir ekonomik kategorinin tutarl bir kullanlmas aracyla, rnlerini egemenlik altna aldklar bir toplumun kurulmasn istemektir. Meta reten toplum, meta olarak meta iindeki deer biimini para biimine dein gelitirdikten sonra, deer iinde henz sakl bulunan tohumlardan birounun ortaya kt grlr. lk ve en nemli sonu, meta biiminin genellemesidir. Para, hatta o
* retimle ilgili kararda, yararl etki ile emek harcamas arasndaki bu deerlendirmenin, komnist bir toplumda ekonomi politiin deer kavramndan kalacak tek ey olduunu, ben daha 1844 te syledim (.rasz - Alman Yllklar, s. 95).(a) Ama grld gibi, bu tezin bilimsel tantlan ancak Marksn Kapitali ile mmkn oldu. [..E.] (a) Engels burada .ransz-Alman Yllklarnda yaymlanm bulunan Ekonomi Politiin Bir Eletiri Denemesi adl makalesine iletmede bulunuyor.
352
zamana dein reticinin dolaysz tketimi iin retilen nesnelere bile meta biimini kabul ettirir, onlar deiime eker. Bylelikle meta biimi ve para, retim bakmndan dorudan doruya toplumsallam topluluklarn i ekonomilerine girer, bir ortaklama bandan sonra bir bakasn koparr ve topululuu bir zel reticiler yn biimine dntrr. Para ilkin, Hindistanda grlebildii gibi, topran ortaklaa ilenmesi yerine bireysel ilenmesini geirir; daha sonra, ekilebilir topran devirli yeniden-datmnda hl grlen ortaklaa mlkiyetini, kesin bir [sayfa 437] paylama ile yok eder (rnein Moselle kylarndaki tarmsal topluluklarda olduu gibi; bu i Rus topluluklarnda da balyor); ensonu, orman ve otlaklarn ortaklaa mlkiyetinden geriye ne kalmsa, onu da blmeye gtrr. retimin gelimesine dayanan teki nedenler ne olursa olsun para, bunlar topluluklar zerinde etkili klmak iin hep en gl ara olarak kalr. Ve ayn doal zorunlulukladr ki para, tm ynetsel yasa ve kurallara karn, eer bir gn kurulursa, dhringvari ekonomik komn de datmaktan baka bir ey yapamaz. Bir emek deerinden szetmenin, terimlerde bir eliki olduunu daha nce yukarda (Ekonomi Politik, Blm VI) grmtk. Emek, belli toplumsal koullar iinde, yalnzca rnler deil, ama deer de rettii ve bu deer emekle lld iin, yerekimi yerekimi olarak zel bir arla ya da s zel bir scakla nasl sahip olamazsa, emek de zel bir deere yle sahip olamaz. Ama bugnk toplumda iinin, emeinin tam deerini almadn ve sosyalizmin buna are bulmaya aday olduunu dnmek, gerek deer zerine d kuran tm toplumsal dln (confusionnisme) belirtici zgldr. Bunun sonucu, nce emein deerinin ne olduunu bulmak gerekir; ve bunun ne olduu da emei asl kendi lsne, zamana gre deil, ama rnne gre lmeye alarak bulunur. i emein tam rnn almaldr. Yalnzca emein rn deil, ama emein kendisi de bir rn ile, bir saatlik emek bir baka saatlik emein rn ile dolaymsz deiebilir olmaldr. Ama ortaya hemen ok etin bir prz kar. Tam rn, letirilir. Toplumun en nemli ilerleyici grevi, birikim, toplumdan geri alnr; bireylerin eline ve keyfine braklr. Bireyler, kendi meyveleri ile ne isterlerse onu yapabilirler; toplum, en iyi durumda, ne denli zengin ya da ne denli yoksul idiyse, gene o denli zengin ya da o denli yoksul olarak kalr. Demek ki eer ge-
353
mite birikmi bulunan retim aralar toplumun elleri arasnda toplanmsa bu, yalnzca gelecekte tm retim aralar bireylerin elleri arasnda yeniden dalsnlar diyedir. Kendi z [sayfa 438] varsaymlarna bir amar indirilir, katksz bir samala varlr. Akkan emein, almakta olan emek-gcnn, bir emek rn ile deiilmesi istenir. Bu g, o andan balayarak, tpk kendisi ile deiilecek olduu rn gibi, metadr. Bu emek-gcnn deeri, artk hibir zaman rnne gre deil ama kendinde cisimleen toplumsal emee, o halde bugnk cret yasasna gre belirlenir. Ama bu, istenmeyen eyin ta kendisidir. Akkan emein, emek-gcnn, kendi tam rn ile deiilebilir olmas istenir. Bu, onun kendi deeri ile deil, ama kendi kullanm-deeri ile deiebilir olmas gerektii anlamna gelir; deer yasas btn teki metalara uygulanmal, ama emek-gc iin ortadan kaldrlmaldr. Emein deeri arkasnda saklanan, kendi kendini ortadan kaldrmaya zg dlk, ite budur. Eit deerlendirme ilkesine gre emein emek ile deiimi, bunun bir anlam olduu lde, yleyse eit toplumsal emek rnlerini birbirleri ile deitirme olana, yleyse deer yasas meta retiminin ta kendisinin, yleyse bu retimin en yksek biiminin, kapitalist retimin de temel yasasdr. Bu yasa kendini, bugnk toplumda, ekonomik yasalarn kendilerini bir zel reticiler toplumunda kabul ettirebilecekleri tek biimde kabul ettirir: Nesnelerde ve ilikilerde yatan, reticilerin isten ve etkinliinden bamsz, kr krne ileyen bir doa yasas olarak. Bay Dhring, bu yasay kendi ekonomik komnnn temel yasas durumuna ykselterek ve ondan bu yasay tam bir bilinle uygulamasn isteyerek, varolan toplumun temel yasasn, kendi dsel toplumunun temel yasas durumuna getirir. Varolan toplumu, ama dzgszlkleri olmakszn, ister. Bylelikle, Proudhon ile ayn alan zerinde devinir. Onun gibi, meta retiminin kapitalist retim durumuna evriminden kan dzgszlkleri, onlarn karsnda meta retiminin, ileyii tam da bu dzgszlkleri meydana getirmi bulunan temel yasasn ycelterek ortadan kaldrmak ister. Proudhon gibi deer [sayfa 439] yasasnn gerek sonularn, dsel sonular yardmyla ortadan kaldrmak ister. Ama bizim soylu Rossinante evrensel adalet ilkesi zerine
354
binmi ve yiit Sancho Panas Abraham Ensz tarafndan izlenen modern Don Quijotemiz, hakszlklarla savamak zere lke lke gezen valye olarak, Mambrinonun zrhl balnn,* emek deerinin fethine gitmek iin savaa ne denli kurumlu bir biimde giriirse girisin, korkarz, ok korkarz ki geriye, romann eski berber tasndan baka hibir ey getirmeyecek. [sayfa 440]
* Mambrinonun zrhl bal, larmet de Mambrin, valye romanlarnn nl Magrip Kralnn, onu silah ilemez yapan tlsml bal. Renauld, Mambrinoyu ldrr ve zrhl bal alr. Bu tlsml balk, nn zellikle Don Quijote yazan Miguel de Cervantesin onu anm olmasna borludur.
355
DEVLET, ALE, ETM
BENC BLM
BUNDAN nceki iki blm ile bay Dhringin yeni sosyaliter kuruluunun ekonomik ieriini hemen hemen eksiksiz bir biimde aklam bulunuyoruz. Olsa olsa bir de, tarihsel evrenin evrensel geniliinin, hatta bilinen ll ar-tketimi bir yana braksak bile, onu kendi zel karlarn grmekten alkoymadn belirtmek gerekirdi. Eski iblm toplumda varln srdreceinden, ekonomik komn yalnzca mimarlar ile niteliksiz iileri deil, ama meslekten kalem erbabn da hesaba katmak zorunda kalacaktr ve bu da telif hakknn gelecei sorununu ortaya karr. Bu sorun bay Dhringi, btn teki sorunlardan ok uratrr. rnein Louis Blane ve Proudhon dolaysyla, sonunda Derslerin dokuz sayfas zerinde sergilenmek ve ll ar-tketim ile birlikte mi, yoksa onsuz mu olduu sylenmeksizin emek karl gizemli biimi altnda sosyalite limanna [sayfa 441] sa-salim snmak
356
zere, telif hakk her yerde okurun bacaklarna dolar. Toplumun doal sisteminde pirelerin konumu zerine bir blm de en azndan o denli uygun ve herhalde daha az skc olurdu. .elsefe, gelecein siyasal rejimi zerine ayrntl buyruklar verir. Bu konuda Rousseau istedii denli bay Dhringin tek nemli habercisi olsun, gene de temelleri yeterli bir derinlikle atmamtr; daha derin olan ardl Rousseauyu son derece sulandrarak ve ona Hegelin sulu bir yavan yemek halinde kaynatlm Hukuk .elsefesi artklarndan kartrarak, bu ie kktenci bir are bulur. Birey egemenlii, gelecekteki dhringvari devletin temelini oluturur. Bu egemenlik, ounluk egemenlii altnda ezilmemeli ama orada ilk kez olarak doruk noktasna varmaldr. Bu nasl olur? ok yaln bir biimde. Eer herkesin herkesle her konuda anlamalar yapt varsaylr ve eer bu szlemelerin konusu da haksz zararlara kar karlkl yardmlama olursa, zaman yalnzca hukukun korunup srdrlmesine ynelik bir g pekimesi olacak ve artk dpedz ynn birey ya da ounluun aznlk zerindeki erklik arlndan kaynaklanan hibir hak olmayacaktr. Gereksel felsefenin ta kendisi olan bu hokkabazln canl gc, en almaz engeller arasndan ite bu kolaylkla geer ve eer okur eskisinden daha ileri gitmediini dnrse, bay Dhring ona bu ii o kadar hafife almamas gerektii yantn verir, nk genel istencin rol anlayndaki en kk yanllk bireyin egemenliini yok edebilir ve gerek haklardan bir sonu karlmasn salayan ey de yalnzca bu egemenliktir. Bay Dhring alay ettii zaman, hayranlarna tam da deimli olduklar biimde davranr. ok daha kt eyler de yapabilirdi: Nasl olsa gereksel felsefe rencileri farkna bile varmazlard. Oysa birey egemenlii, zsel olarak una dayanr ki devlet karsnda birey, mutlak bir bask durumu iinde [sayfa 442] bulunur, ama bu bask, ancak doal adalete gerekten hizmet ettii lde dorulanabilir. Bu amala, yasama ve yksek grevliler snf olacak, ama bunlar topluluk ile birlikte kalacaklardr; ayrca kendini orduda ya da i gvenlik bakmndan gerekli, yrtc bir kesimdeki dayanma ile gsteren bir savunma birlii, yani ordu, polis ve jandarma da olacaktr. Gerekte bay Dhring, imdiye dein ne yiit bir Prusyal olduunu ok gsterdi! Burada da mteveffa bakan
357
von Rochowun o jandarmasn kalbinde tayan rnek Prusyalsnn ta kendisi olarak grnr. Ama gelecein bu jandarmas, bugnn geriyecileri* denli tehlikeli olmayacaktr. O, egemen bireye kar ne trl zor kullanrsa kullansn, egemen bireyin her zaman bir avuntusu var: zgr toplum tarafndan koullara gre uratld hakllk ya da hakszlk, hibir zaman doal durumun uratacandan daha kt bir ey olamaz! Ve gene o kanlmaz telif haklar zerinde bizi bir kez daha sendelettikten sonra bay Dhring, kendi gelecekteki dnyasnda baroya, kendiliinden anlald zere, tamamen zgr ve genel olacak bir giri hakk bulunaca konusunda bize gvence verir. Bugn tasarlanm bulunan zgr toplum, gitgide daha kark bir durum alr: mimarlar, niteliksiz iiler, kalem-adamlar, jandarmalar ve stne stlk, bir de avukatlar! Bu salam ve eletirel entelektel krallk, eitli dinlerin, iman sahibinin dnyasal yaamn kendisine tatl klan eyi orada her zaman biim deitirmi bir durumda bulduu eitli gksel krallklarna tpatp benzer. Ve bay Dhring de, herkesin kurtuluunu kendine gre salayabildii ** devlete uyruk deil mi? Baka ne istenebilir? Ayrca bizim isteyebildiimiz eyin nemi de yok. nemli olan, bay Dhringin istedii. Ve bay Dhring; .riedrich IIden u bakmdan ayrlr ki, onun gelecekteki devletinde, [sayfa 443] herkesin kurtuluunu kendine gre salayabildii hi de doru deildir. Bu gelecekteki devletin anayasas yle der: zgr toplumda tapn (culte) olamaz; nk yelerinin her biri, doann arkasnda ya da stnde, kurban ya da dua yoluyla etkili olunabilecek varlklar bulunduu ilkel ve ocuksu kuruntusunu amtr. yleyse, doru olarak anlalm [bir] sosyalite sisteminin ... kiliseye dein tm gzbaclk aygtn ve bunun sonucu bellibal btn din elerini ortadan kaldrmas gerekir. Din, yasaklanr. Nedir ki, her din, insanlarn gnlk yaayn egemenlik altnda bulunduran d glerin, onlarn kafalarndaki dlemsel yansmalarndan, dnyasal glerin iinde dnyast gler bii* Almanca Zarucker, ynla atmaya giren gvenlik glerinin azndan sk sk duyulan zurck (geriye!) szcnden tretilmi bir szck. -Ed. ** Prusyada kilise okullar sorunu zerine yazlm bir rapor konusunda .riedrich IInin dt nl not. -Ed.
358
mine brndkleri bir yansmadan baka bir ey deildir. Tarihin balanglarnda bu yansmaya urayan ve gelimenin devamnda eitli halklar arasnda ok eitli ve ok deiik kiiletirmelere brnen gler, nce doa gleridir. Bu ilk srecin, karlatrmal mitologya aracyla Hint Vedalarnda, hi olmazsa Hintli-Avrupal halklar iin kaynana dein klm ve Hintler, ranllar, Yunanllar, Romallar ve Germenlerde, ve yeterince belgeye sahip bulunduumuz lde de Keltler, Litvanyallar ve Slavlarda bu sre, ayrntl bir biimde gsterilmitir. Ama az sonra, doal glerin yan sra bir o denli yabanc ve balangta bir o denli aklanmaz bir biimde insanlarn karsna dikilen gler olan toplumsal gler de ie karr ve onlar doa glerinin doal zorunluluk grnlerinin tpks bir doal zorunluluk grn ile egemenlikleri altna alrlar. Balangta ilerinde yalnzca doann gizemli glerinin yansdklar dlemsel kiilikler, bylece toplumsal znitelikler kazanr, tarihsel glerin simgeleri durumuna gelirler.* Evrimin [sayfa 444] daha da gelimi bir aamasnda, ok saydaki tanrlarn tm doal ve toplumsal znitelikleri, bu kez soyut insann yansmasndan baka bir ey olmayan her eye yetenekli tek bir tanrya geirilir. Tarihte, k durumundaki baya Yunan felsefesinin son rn olan ve drtba bayndr cisimlemesini Yahudilerin kendilerine zg ulusal tanrs Yahovada bulan tektanrclk, ite byle domutur. Bu elverili, kullanlabilir ve her eye uyarlanmaya yetenekli biim altnda din, insanlar o glerin egemenlii altnda kaldklar srece onlar yneten yabanc, doal ve toplumsal glere gre dolaysz, yani duygusal biim olarak varln srdrebilir. Oysa bugnk burjuva toplumda insanlarn, gene kendileri tarafndan yaratlm ekonomik ilikiler, gene kendileri tarafndan retilmi retim aralar aracyla, sanki yabanc bir g aracyla ynetilir gibi ynetildiklerini birok kez grm bulunuyoruz. O halde dinsel yansmann gerek temeli ve onunla birlikte dinsel yansnn kendisi de varln srdrr. Ve burjuva iktisad, bu yabanc egemenliinin nedensel balantsna
* Tanrsal kiiliklerin bu daha sonraki ikili nitelii, zamanla mitologyalara giren karkln, tanrlarn niteliini yalnzca doal glerin yansmalar olarak kabul eden karlatrmal mitologyann gremedii bir nedenidir. Bylece baz Germen airetlerinde sava tanrs, skandinavlarn eski dilinde Tyr, eski Almancada Zio adn tar ve Yunanca Zeus ile Latince Diu piter yerine Jupitere karlk der; baka bazlarnda Er, Eor adn tar ve Yunanca Ares ile Latince Marsa karlk der. [..E.]
359
bir gz atmaya izin verse bile, bu hibir eyi deitirmez. Burjuva iktisad ne genel olarak bunalmlar nleyebilir, ne bireysel kapitalisti yitiklerden, karlksz borlardan ve batkdan, ne de iiyi isizlik ve sefaletten esirgeyebilir. Atasz hep hakl: nsan nerir, Tanr dzenler (Tanr, yani kapitalist retim biiminin yabanc egemenlii). Yaln bilgi, burjuva iktisad bilgisinden daha ileri ve daha derine de gitse, toplumsal gleri toplumun egemenlii altna almaya yetmez. Bunun iin her eyden nce toplumsal bir eylem gerekir. Ve bu eylem yerine getirildii, toplum tm retim aralar zerine elkonmas ve planl bir biimde kullanlmas aracyla, kendini ve btn yelerini, imdilik kendileri tarafndan retilmi, ama karlarna ezici bir yabanc g olarak dikilen bu retim aralarnn onlar egemenlii altnda tuttuu klelikten kurtard zaman; yani insan yalnzca nerir olmaktan kt ama dzenleyici de olduu zaman; ite ancak o zaman, dinde yansyan son yabanc g ortadan kalkacak ve bylece artk yanstacak hibir ey bulunmamas [sayfa 445] yaln nedeniyle, dinsel yansnn kendisi de ortadan kalkacaktr. Tersine bay Dhring, dinin bu kendisine vaat edilmi bulunan doal lmle lmesini bekleyemez. Daha kktenci bir biimde davranr. O, Bismarcktan daha bismarkdr; yalnzca katoliklie kar deil, ama genel olarak tm dine kar arlatrlm mays yasalar karr,* gelecekteki jandarmalarn dinin izlenmesine gnderir ve bylece onun ehitlik mertebesine ykselmesine yardm eder ve mrn uzatr. Nereye bakarsak bakalm, her yerde o zgl Prusya sosyalizmi! Bay Dhring dini, byle baarl bir biimde ortadan kaldrd zaman, kendi kendisi ile ve doa ile gl ve kendi kolektif glerini bilecek denli olgun insan, bundan byle ilerin gidiinin ve kendi has znn ona at btn yollar korkmadan tutabilir. imdi deiiklik olsun diye, kendi kendisi ile gl insann, bay Dhringin iaretleri zerine hangi gidiat korkmadan tutabileceini grelim. lerin insan kendi kendisi ile gl klan ilk gidii, doumdur. Sonra, doal erginlik ncesi a boyunca, ocuklarn doal eiticisine, anneye teslim edilmi olarak kalr.
* 1873 Mays yasalar, Bismarckn katoliklere kar Kulturkampf ad altnda tannm savamnda kard ilk yasalardr. -Ed.
360
Bu dnem, eski Roma hukukunda olduu gibi, erginlik ana dein, yani aa yukar ondrt yana dein srebilir. Yalnzca bu yaa gelmi olanlar, annenin yetkesine gerektii gibi saygl olmayacak denli kt yetimi olduklar zamandr ki baba yardm, ama zellikle devletin eitici nlemleri, bu kusura bir are bulacaktr. Erginlik ile birlikte ocuk, eer sz gtrmez gerek bir babalk sahibi bir baba varsa, babann doal vesayeti altna girer; yoksa, topluluk bir vasi grevlendirir. Bay Dhring daha nce, retimi batan baa deitirmeden kapitalist retim biimi yerine toplumsal retim biiminin geirebileceini dnm bulunduu gibi, burada da [sayfa 446] modern burjuva ailesinin biimini tepeden trnaa deitirmeden, ekonomik temelinden koparlabileceini tasarlar. Bu biim onun iin ylesine deimez bir eydir ki eski Roma hukukunu, arndrlm bir biim altnda da olsa, ailenin lmsz yasas durumuna getirir ve bir aileyi ancak kalt olarak, yani mal sahibi birim olarak dnebilir. Bu konuda topyaclar, bay Dhringi iyiden iyiye geride brakrlar. Onlara gre insanlarn zgr toplumsallamas ve zel ev iinin kamusal bir sanayi durumuna dnm, hemen genliin eitiminin toplumsallamas ve bylece aile yelerinin gerekten zgr bir karlkl ilikisi sonucunu veriyordu. Ve ayrca Marx, kadnlara ve ocuklara ev alan dnda toplumsal olarak rgtlenmi retim srelerinde verdii kesin rol sayesinde, byk sanayinin ailenin ve cinsler aras ilikilerin yksek bir biiminin zerinde ykselecei yeni ekonomik temeli de yarattn tantlam bulunmaktadr (Kapital, s. 515 vd.).* Her toplumsal reform ka, der bay Dhring, yeni toplumsal yaamna karlk den pedagojiyi doal olarak hazr sayar. Bu tmceye gre yarglanrsa bay Dhring, toplumsal reform kaklar arasnda gerek bir ucube olarak grnr. Gelecein okulu, onu en azndan telif haklar denli uratrr ve bu da onunla az urat anlamna gelmez. Onun yalnzca tm nceden grlebilir gelecek iin deil ama gei dnemi iin de drtba bayndr bir okul ve niversite renim plan var. Bununla birlikte, son zmlemede kesin sosyalitede her iki cinsten genliin ne renecei ile yetinelim.
361
Zorunlu ilkokul, kendiliinden ve ilke olarak insan iin bir ekimi olabilen her eyi, yleyse zellikle btn bilimlerin, dnya ve yaam grleri ile ilgili balca temel ve sonularn sunar. yleyse zorunlu ilkokul, her eyden nce, hem de yaln say sayma ve toplamdan entegral hesaba dein, btn temel bilgiler ve btn aralar blmn tamamen gzden geirecek biimde, matematik retir. Ama bu, [sayfa 447] bu okulda, gerekten diferansiyel ve entegral hesap yaplaca anlamna gelmez. Tersine. Daha ok tm matematiin yepyeni eleri retilecek ve bunlar, gnlk ilkel matematii olduu denli yksek matematii de tohum olarak iereceklerdir. Ama her ne denli bay Dhring, gelecein bu okuluna ynelik elkitaplarnn ieriinin, ematik olarak ve ana izgileri ile [daha imdiden] gzleri nnde olduunu ileri srerse de, ne yazk ki o, tm matematik elerini bulma baarsn imdiye dein gsterememitir ve onun bulamad eyi, ancak ve ancak, toplumun yeni durumunun, yeni ve artm glerinden beklemek gerekir. Ama her ne denli imdilik gelecein matematik zmleri henz koruksalar da, gelecein astronomi, mekanik ve fizii bir o denli az glk kartacak ve tm yetimenin ekirdeini vereceklerdir; oysa botanik ve zooloji, btn teorilere karn, zsel olarak betimlemeci kalan tarzlar ile, daha ok elence iine yarayacaklardr. te, .elsefe, sayfa 417de baslm olan ey, bu. Bugne dein bay Dhring, zsel olarak betimlemeci olanlardan baka botanik ve zooloji bilmez. Karlatrmal anatomi, embriyoloji ve organik dnyann paleontolojisini kapsayan organik morfolojinin adn bile bilmez. Haberi olmadan, biyoloji alannda yepyeni bilimler hemen hemen dzinelerle doarken, onun ocuksu ruhu hep doa bilimlerine zg dnce biiminin ok yksek lde modern kltr elerini Raff ocuklar iin yazlm doal tarihte aramaya gider ve tm nceden grlebilir geleceke de organik dnyann bu anayasasn ihsan eder. Her zaman olduu gibi kimya, burada bir kez daha tamamen unutulmutur. retimin estetik yanna gelince bay Dhring, her eyi yeniden yaratacaktr. Gemiin iiri metelik etmez. Tm dinin yasakland yerde, eski ozanlar da ok grlen mitolojik ya da genel olarak dinsel zentiler, okulda elbette ho grlemez. Hatta rnein Gthenin iyiden iyiye gelitirdii ozanca mistisizm bile knanacak bir eydir. yleyse bay Dhring, anlk ile dengeli bir imgeleme
362
yetisinin yksek gerekirliklerine yant veren ve dnyann tamamlanmas [sayfa 448] anlamna gelen doru lky temsil eden o ozanca bayaptlar bize kendisi verecek. Aman geri kalmasn! Ekonomik komn, ancak alexandrinin* anlkla dengeye getirilmi saldr admyla yryecei andan sonra dnyay fethedebilecektir. .iloloji, gelecein yetimekte olan yurttan pek skmayacak. l diller tamamen bir yana braklmlardr. ... Yaayan yabanc dillere gelince... onlar ikincil bir ey olarak kalacaklardr. Ancak halklar arasndaki ticaretin, halk ynlarnn gnlk yaamna kart yerlerdedir ki yaayan yabanc dilleri gereksinmelere gre herkesin kolayca renebilecei bir durama getirmek gerekecektir. Gerekten eitici dil retimi, bir tr evrensel dilbilimi ve zellikle ana dilin z ve bimi iinde bulunur. Bugnn insannn snrl ulusal evreni (ufku) bile bay Dhring iin ok fazla kozmopolittir. Bundan tr, hi deilse bugnk dnyada snrl ulusal gr asnn stne ykselme frsat veren iki kaldrac: btn halklardan hi olmazsa klasik bir eitim grm insanlara geni bir ortak evren aan eski diller bilgisi ile eitli uluslardan insanlara, aralarnda anlaabilmek ve kendi snrlar dnda olup biten eyler zerine bilgi edinebilmek iin zorunlu olan modern diller bilgisini ortadan kaldrmak ister. Buna karlk ulusal dilin dilbilgisi, zene bezene kafanza sokulacaktr. Ama anadilin z ve biimi ancak dou ve ilerleyici gelimeleri izlenirse anlalabilirler ve bu da: 1 bu dilin snm biimlerini ve 2 akraba, canl ve l dilleri gz nnde tutmadka olanakl deildir. Bu da bizi, kesin olarak yasaklanm alan zerine gtrr. Bununla birlikte eer bay Dhring, eitim planndan tm modern tarihsel dilbilgisini bylece silerse, ona kendi dil retimi iin tarihsel temellerden yoksunlua bal tm kazistik ve keyfilii ile eski .rankonya dilbiliminin, tamamen eski klasik filoloji slubu iinde onarlm teknik kurallarndan baka bir ey kalmayacaktr. Eski filoloji dmanl, onu bu filoloji [sayfa 449] rnlerinden en ktsn, gerekten eitici dil retiminin merkezi durumuna getirmeye gtrr. Altm yldan beri o kadar yetke ve baar ile gelitirilen tarihsel dilbilim aratrmalarndan sz edildiini hi duymam ve sonu olarak dil eitiminin yksek derecede modern kltr elerini Bopp, Grimm ve Diezde deil,
* Alexandrin, on iki heceli .ransz dizesi.-.
363
ama mutlu bellein Heyse ile Beckerinde arayan bir filolog karsnda bulunduumuz aka grlyor. Ama btn bunlarla birlikte gelecein gen yurtta, henz kendi kendisi ile gl olmaktan uzaktr. Bunun iin son felsefi temellerin sahiplenilmesi aracyla, bir kez daha daha derin bir temel gerek. Ama bylesine bir derinleme bay Dhringin yolu amasndan bu yana, hi de bir dev ii olmayacaktr. Gerekten, eer genel ematik varlk bilgisinin vnebildii birka kesin kavramn falsolu skolastik ara nameleri arndrlrsa, ve eer hibir yerde [bay Dhring tarafndan] dorulanm gereklikten baka hibir eyi ste karmamaya karar verilirse, temel bilgiler veren felsefe de gelecein genlii iin tamamen anlalabilir bir duruma gelir. Sonsuz kavramlarn ve bunlarn eletirisini bugne dein grlmemi bir genilie kavuturduumuz son derece yaln yntemler anmsanrsa, gncel derinletirme ve inceltme sonucu ylesine yaln bir biim alm bulunan evrensel uzay ve zaman anlay elerinin, sonunda neden hazrlk bilgileri dizisi iine giremeyecekleri hi mi hi anlalamaz. ... [Bay Dhringin] en kkl fikirler[i] yeni toplumun evrensel kltr sisteminde, ikincil olmayacak bir rol oynama hakkna sahiptirler. Maddenin kendi kendine zde durumu ile saylm-saylmaz (innombrable nombr) tersine, yalnzca insan kendi ayaklar zerinde tutmaya deil, ama ona Mutlak denilen eyin aslnda ayaklar altnda olduunu bildirmeye de adaydrlar. Grld gibi gelecein halk okulu, Yunanca ve Latincenin yerine biraz daha ok ar ve uygulamal,matematiin ve zellikle gerek felsefesi elerinin getii ve Almanca [sayfa 450] retiminin mteveffa Becker, yani aa yukar lise bir dzeyine indirgendii yetkinletirilmi bir Prusya sultanisinden baka bir ey deil. Gerek udur ki, bay Dhringin deindii btn alanlardaki son derece okulsal niteliini artk gstermi bulunduumuz bilgilerinin ya da daha dorusu nceden yaplmas gereken kkl bir arndrmadan sonra bu bilgilerden geri kalacak eylerin, gereklikte o diziden hi ayrlmadklar halde, eninde sonunda, ayrklamasz hepsinin, hazrlk bilgileri iine neden girmedikleri hi mi hi anlalamaz. Sosyalist toplumda emek ile eitimin birbirine balanacandan ve bylece bilimsel eitim iin bir temel gibi ok ynl bir teknik
364
kltrn de salanacandan sz edildiini, belli belirsiz, kukusuz bay Dhring de duymutur: Bu nedenle bu nokta da, bilinen biimde, sosyalitenin hizmetine konmutur. Ama, grm bulunduumuz gibi eski iblm, gelecein dhringvari retiminde varln zsel olarak srdrmeye rahata devam edeceinden, okuldaki bu teknik eitim, gelecekteki her trl pratik uygulamadan, retim iin her trl anlamdan kopuk tutulur; bu eitimin yalnzca okulsal bir erei vardr; bu eitim, kktenci devrimcimizin hi bilmek istemedii jimnastiin yerini almak zere uygulanr. Bundan tr o bize ancak, rnein: Genler ve yallar, szcn gerek anlamyla alrlar, gibisinden birka tmce sunabilir. Bu ipsiz sapsz gevezelik, Kapitalin, sayfa 508-515teki,* Marxn iinde aadaki tezi aklad paras ile karlatrld zaman, ne denli iler acs grnr: Robert Owenin ayrntlaryla gsterdii gibi, gelecekteki eitimin tohumu fabrika sistemi iinde atlm ve filizlenmeye balamtr; bu tr bir eitimle belli bir yan zerindeki her ocuk, retici ii renim ve jimnastik ile birarada yrtecek ve bu yalnzca retimdeki etkinliin artrlmasnda bir yntem olarak deil, tam anlamyla gelimi bir insann yetitirilmesinde tek yntem olarak uygulanacaktr.** [sayfa 451] Gerek felsefesinin her eyi bilmenin ekirdeini oluturaca ve tip fakltesinin yansra hukuk fakltesinin de btn ferahl iinde varln srdrecei gelecein niversitesini bir yana brakalm; ancak yalnzca birka konuya yneltileceklerini renebildiimiz zel teknik kurumlar da bir yana brakalm. Gelecein gen yurttann, tm renimini bitirdikten sonra, sonunda evlenebilecek denli kendi kendisi ile gl olmaya yetenekli bir duruma geleceini kabul edelim. Bay Dhring ona, burada hangi gidiat salk verir? Dl vermenin, gerek niteliklerin saptanmas, ayklanmas ve karm bakmndan, gerekse bu nitelikleri oluturan yeni gelime bakmndan tad nem karsnda, insanal olan ya da olmayan kklerini byk lde cinsel birleme ve semede, ayrca da u ya da bu doumlu sonuca yatkn ya da kart nyargda aramak
* Kapital, Birinci Cilt, s. 492-501. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 494. -Ed.
365
gerekir. Pratikte, bu alanda egemen olan dzensizlik ve us durgunluunu yarglama iini daha sonraki bir aa brakmak gerekir. Gene de, hatta nyarglarn basks altnda, imdilik hi olmazsa doumlarn saysndan ok niteliinin, doann ya da insan saknmnn baar ya da baarszlnn gz nnde tutulmas gerektii anlatlabilir. Geri ucubeler her zaman ve btn hukuksal rejimlerde yok edilmeye aday olmulardr; ama normalden, varln insan grnn yok eden biimsizlie kadar giden lein, eitli dereceleri var. ... Kusurlu bir yaratk olacak bir insann douunu nlemek bu olgu, aka bir baardr. Ayn biimde bir baka parada yle okunur: .elsefi adan, henz doacak dnyann olanakl olan en iyi bileiminin salanmas hakkn anlamak g deildir. ... Gebelik ve herhalde doum, iin iine bu bakmdan nleyici ve ayrklama olarak da seici bir aba sokma frsatn sunar. Ve daha ilerde: nsan mermerde lkletirme amacna dnk Yunan sanat, sanat alann pek ilgilendirmeyen ama milyonlarca [sayfa 452] insann yaamsal yazgs bakmndan ok daha ciddi olan etten kemikten insann yetimesini kusursuz bir biime sokma grevi ele alnaca andan balayarak ayn tarihsel nemi korumayacaktr. Bu tr sanat, yaln bir ta ilemesi sanat deildir ve onun estetiinin, l biimlerin hayran hayran seyredilmesi ile bir ilgisi yoktur, vb.. Bizim gelecekteki gen yurttamz aakalr. Evlilikte basit bir ta ileme sanatnn ya da l biimlerin seyrinin szkonusu olmadn, o geri bay Dhring olmadan da biliyordu; ama bay Dhring ona, kendisine balanan beden ile birlikte karde bir ruh bulmak zere, ilerin gidiinin ve kendi z doasnn ona atklar btn yollar tutabileceini sz vermiti. Derin ve sert ahlakllk imdi ona bir gkgrlts sesiyle: Hibir zaman! diye haykrr. Szkonusu olan, nce cinsel birleme ve seme alannda egemen olan dzensizlik ve us durgunluuna son vermek ve yeni dnyann olanakl olan en iyi bileim hakkn gz nnde tutmaktr. Gen yurtta iin bu gsterili anda, etten ve kemikten insann yetimesini kusursuz bir duruma sokma, bir eit etten ve kemikten Phidias durumuna gelme szkonusudur. Ama bu ii nasl yapmal? Bay Dhring her ne denli bir sanatn szkonusu olduunu sylyorsa da, yukarda aktarlm bulunan gizemli aklamalar, ona en kk
366
bir bilgi vermez. Sakn bay Dhring raslant sonucu bu sanatn, ematik olarak gzler nnde duran, belki de kat bir bantla sarlm olarak bugn Alman kitap pazarnda dolamda bulunan kitaplara benzer bir elkitabna sahip olmasn? Gerekte biz artk burada sosyalitede deil, tersine Sihirli .ltte* bulunuyoruz; u farkla ki iri ve yal din adam .armason Sarastro, bizim derin ve sert ahlakmz karsnda ancak ikinci snf bir ky papaz gibi grnebilir. Sarastronun kendi ak mez iftini geirdii snamalar, bay Dhringin ahlakl ve zgr evlilik durumuna girmelerine izin [sayfa 453] vermeden nce, kendi iki egemen bireyini geirdii korku dolu snav karsnda gerek bir ocuk oyunu kalr. Bizim gelecein kendi kendisi ile gl Taminomuzun, Mutlak denilen eyi ayaklar altnda bulundurmas, ama ayaklarndan birinin normalden birka derece sapmas, yleki baz kt dillilerin ona topal demesi olanakldr. Sevgilisi olan gelecein Paminasnn, sa omuza doru, kskanln hi yoktan kk bir kambur bile yapaca hafif bir eilme sonucu, kendini sz geen Mutlak zerinde dimdik tutamamas da olanakldr. O zaman ne olacak? Derin ve sert Sarastromuz, etten ve kemikten insan yetkinletirme sanatn onlara yasaklayacak, gebelik srasnda nleyici, doum srasnda seici abasn m kullanacak? lerin baka trl olacana bire kar on bahse girerim: Ak ift Sarastro-Dhringi yzst brakacak ve evlendirme memurunu bulmaya gidecektir. Dur! diye haykrr bay Dhring. Benim demek istediim bu deil. Biraz dinleyin. Kurtarc cinsel birlemelerin gerekten insanal yksek drtleri... younlamas kendini tutkulu ak olarak gsteren cinsel uyarnn insanca soylulatrlm biimi olduundan, sonularnda da yararl bir birlemenin en iyi gvencesi, onun karlkllndadr. ... Kendiliinden uyumlu bir ilikiden duygu birlii belirtisi tayan bir rn karmak, ancak ikinci dereceden bir sonutur. Bundan da her zorlamann zorunlu olarak zararl bir sonu verecei sonucu kar, vb.. Bylece, sosyalitelerin en iyisinde, her ey en iyiye doru gi* Sihirli .lt, Mozartn nl operas. Liebeskindin Wieland tarafndan yaynlanan bir dou masallar derlemesinde yer alan Lulu adl yaptndan hareketle, Schikanederin yazdi libretto zerine 1791de Viyanada bestelendi. -.
367
der. Topal ile kambur, birbirlerini lgnca severler ve bu nedenle ikinci dereceden uyumlu bir sonuun en iyi gvencesini karlkllklarnda verirler. Her ey romandaki gibi olur; seviirler, evlenirler ve tm derin ve sert ahlak dncesi (moralit), her zaman olduu gibi, uyumlu bir ala ala heye varr. Bay Dhringin, genel olarak dii cinsiyet zerine hangi soylu dnceyi beslediini bilmek ister misiniz? Bugnk topluma kar yapt sulamada bu, grlr: [sayfa 454] nsann insana satlmas zerine kurulu bask toplumunda fuhu, zoraki evlilie erkekler yararna getirilmi doal bir tamamlayc olarak grnr ve bu toplumda kadnlar iin buna benzer hibir ey olmamas da en anlaml ve en anlalr olgulardan biridir. Bu okant karl bay Dhringin kadnlardan alaca teekkrleri devirmeyi dnyada istemezdim. Gene de kadnlarn kayrasndan (ltfundan) yararlanarak salanan ve bugn artk pek yle istisna olmayan o gelir tr bay Dhringin bsbtn bilmedii bir ey olabilir mi? Bununla birlikte bay Dhring, vaktiyle gen bir saytay denetisi idi ve benim zamanmda, bundan otuzalt yl nce, astemenlerin szn etmezsek, saytay denetisi ile kadnlarn kayras... beleisinin ou kez uyakl dt Berlinde oturmaktadr! * ou kez geri hayli kuru ve can skc olmu bulunan konumuzdan, bir sevin ve uzlama havas iinde ayrlmamza izin verilsin. Ortaya konmu bulunan eitli sorunlar incelemek zorunda kaldmz srece yarg, sz gtrmez nesnel olgulara bal idi; ve bu olgular nedeniyle de ister istemez ou kez olduka kesin, hatta olduka sert bir biime brnyordu. .elsefeyi, iktisad ve sosyaliteyi arkamzda braktmz ve zerinde ayrntl bir yargya varma durumunda bulunduumuz yazarn tm kiilik portresi de nmzde dikildii u anda; artk insanal dnceler n plana geebilir, artk baka trl anlalmalar olanakl olmayan birok yanllk ve birok bilimsel bbrlenmeyi kiisel nedenlere indirgeyebilir ve bay Dhring zerindeki genel yargmz u szlerle zetleyebiliriz: Byklk hastalna bal sorumsuzluk. [sayfa 455]
368

Anti Duh Ring

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anti Duh Ring

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

.

43 51 57 69 81 92 101 113 126 138 149 164

169 181 189 198

209 222 228 238 249 256

293 306 326 340 356

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

BAY DHRNGN VERD SZLER

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

BENC BLM DOA .ELSE.ES UZAY VE ZAMAN

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

.riedrich Engels Anti-Dhring

DOA .ELSE.ES EVRENDOUM, * .ZK, KMYA