TARHE TANIKLIK EDEN BYK SELUKLU N VE SERAMKLER1

Gnl NEY 12.-13. yzyllarda randan Anadoluya uzanan Byk Seluklu

mparatorluunun, ini ve seramik sanat, farkl teknikler, desenler, sluplar ve formlarla slam dnyasna yzyllar boyu izlerini hissettirecek yenilikler kazandrd. Erken slam dnemi el sanatlarnn eitli dallarn ssleyen zengin figr repertuar akislerini bu seramiklere ve inilere de yanstt. Seluklu seramiklerini bezeyen figrlerde Orta Asya step kltrnn izlerini ve slamiyeti kabul etmi olmalarna ramen aman inanlarndan etkilenen anlatmlar gzleriz. Bu zengin figrl programda Sasani, erken slam (Abbasi, Samanolu, Karahanl, Gazneli), hatta Ermeni, Bizans sanat yansmalarn da izleyebiliriz. Seluklu ini ve seramiklerinin figrl anlatm, Mool aknlar sonucu yanp kl olan minyatrlerin ve tarihi belgelerin yerine bize Seluklu yaants, gelenekleri, saray, adetleri, inanlar, kyafetleri, modas, elenceleri v.s. iin k tutar. Seluklu dnemi vakanvisti bni Bibinin veya ilk Seluk tarihi aratrclardan Osman Turan, Faruk Smer, Mehmet Altay Kymen, Cemal Kafadar, Bahaddin gel ve onlar izleyen daha gen kuak eitli tarihilerin yaynlar incelendiinde anlatmlarnn yansmalarn ini ve seramiklerde grrz. Seluklu seramik sanatnda sultan ve taht sahnesi, saray elenceleri, av,
1

Bu alma, Byk Seluklu Seramik Sanatnda Resim Program ve Gelien Figr slubu, (Sanat Tarihi Dergisi, Aydoan Demire Armaan, XIII/I, Bornova-zmir, 2004, s.61-82), ran Seluklular ile Mukayeseli Olarak Anadolu Seluklularnda Atl Av Sahneleri. Mounted Hunting Scenes in Anatolian Seljuks in Comparison With Iranian Seljuks (Anadolu (Anatolia), T. T. Kurumu 1967, Vol. XI, s.121.159, Levha LXV-LCIV), ran Seluklu Seramiklerinden Anadolu Seluklu Saray inilerine Ulaan Miras, GSE 1, Gzel Sanatlar Etkinlikleri 5-10 Mays 08 Antalya, Bildiriler, Antalya 2008, s.313-318) ve Tarihten Yansmalarla Byk Seluklu Seramiklerinde Kadn, (Sanat Tarihi Dergisi, XVI/2, Bornova-zmir, 2009 ) makalelerinden zetlenmitir. 1

spor, sava, edebiyat ve destanlardan alnan konular, doa st gcne inanlan siren, sfenks, grifon, iftbal kartal gibi yaratklar, astrolojik ve amani inanlardan kaynaklanan figrler ok ynl bir resim program oluturur. ki, dans, raks, alg, srek av, polo oyunu, ak sahneleri Seluklu seramiklerini minyatrlerle yaracak ekilde ssler. randa Rey, Kean, Curcan, Save; Suriyede Rakka kentlerinde retilen seramikler Anadoluda da Konya, Kayseri, Akehir, Antalya, Alanya saraylarnn duvarlarn bezeyen iniler hep ayn konu programnn eitlemelerini sunar. Dnya mzelerinde ve zel koleksiyonlarda yer alan seramik malzemenin bolluu nedeniyle sadece randan Anadoluya uzanan Seluklu taht, av ve elence konusu ile ilgili seramiklerden semelerle konu programn aklamaya alacam.. ran Seluklu taht sahnesinin yanstld Washington D. C. Freer Gallery of Artda yer alan, effaf firuze sr altna boyanm, 13. yzyl banda Keanda yaplm iki benzer tabaktan birisinde bada kurarak oturan sultan, dierinde hatun canlandrlmtr (Resim 1,2). Tahtn etrafnda doay simgeleyen iekli birer dal grnr. Her iki figrde de Orta Asya kkenli yuvarlak yz tipi, ekik gzler, uzun salar, bata randa Sasani Hkmdarlarnn kanatl talarndan esinlenen kanatl talar, asaleti ve semavi parlakl simgeleyen Anadolu Bizans ve Ermeni sanatndan da tandmz hle, erkekte sakal, byk dikkati eker. Hatunun yanak ve enesindeki benler, devrin modasn yanstr. Kaftanlar, Orta Asyada ortaya kan giyim tarznn uzantsdr. in ipeklileri gibi, intemani desenli kaftanlarnn kolunda, kiinin toplum iindeki mevkiini belirten tirazlar vardr. Uzak Dou sanatnda uur getirdiine inanlan Barok bir inciyi simgeleyen intemani deseni Seluklu kaftanlarnda ok yaygndr. in ipekleri, deve kervanlaryla ran ve Anadoluya ulamaktayd. Sultan ve hatunun arkasnda, zengin desenli kaftanlaryla Orta Asya tipi balkl, balar hleli hizmetkarlar yer alr. Hatunun arkasndaki kiiler o devirde moda olan, yanaklarndaki kei klndan zlfleriyle kadn olmaldr. Daha byk ve sultana e konumda
2

canlandrlan hatun figr, sanki saraydaki hkimiyetini ve gcn simgeler gibidir. Bu grntden anlald gibi Byk Seluklu kadn tasvirlerinde kadnn stats nem kazanr ve Orta Asyaya kadar uzanan daha nceki Trk devletlerinin izinde ekillenir. lk Trk devleti Hunlardan balayarak Gktrklerde, Uygurlarda ve ilk Mslman Trk devleti Karahanllarda kadnn toplum iinde yksek bir mevkii vard. Bu gelenek 12.-13. yzyllarda Seluklularda da srdrlr, kadnlar erkeklerle birlikte ava, seferlere, savalara, dini, siyasi, iktisadi faaliyetlere katlrlard. Trk kadnn konumu slamiyet ncesi Arap kadnndan daha stnd. Hatun kelimesi, Trk devletlerinde hakann (kaann) ilk ei iin kullanlmaktayd ve hatun hkmdarla birlikte tahta kp ynetimde sz sahibi olabiliyordu. Bunun kk Gktrklere kadar uzanyor, kan emirnamelerde hatunun da mhr gerekiyordu. Seluklu kadnlar eitli devlet ilerinde etkili olmakta ve emirlerinde ahsi hizmetlerini gren hizmetliler bulunmaktayd. rnein Turul Beyin ei Altunca Hatun, sultann kararlarnda etkili olmu, onun adna savam bir hatundur. Melikahn kars Karahan soyundan gelen Terken Hatun, ok itibar ve nfus sahibiydi. Sarayda kendisine bal divan, vezirleri, memurlar, mali ve idari tekilat ile atllardan oluan 12.000 kiilik ordusu mevcuttu. Hukuki belge karma, emir verme yetkisi vard. rneklerin gsterdii gibi Byk Seluklu seramiklerinde, tarihten yansmalarla izlediimiz figrler, bir anlatm kompozisyonu iinde canlandrlmtr (Resim 3, 4). 1964 ylnda sistemli ekilde Prof. Dr. Katherina Otto-Dorn tarafndan balatlan, benim de bir dnem katldm, uzun yllardr byk baar ile Profesr Rhan Ark tarafndan srdrlen Beyehir Kubadabad Saray kazlarnda bulunan yldz-ha kompozisyonunda yerletirilmi, lster ve sralt tekniinde ilenmi iniler bir arada deerlendirildiinde, Byk Seluklu seramiklerinden tandmz konulara benzer programla karlarz.(Resim 2). ran Seluklu rneklerinde konular btnyle tek seramik zerinde verilirken,

Kubadabad saraynda yldz formlu iniler bir araya gelince belirli bir konu program oluturur. Bugn Konya Karatay Mzesinde sergilenen ve yapya masal atmosferi katan iniler, Byk Seluklu seramiklerindeki figr repertuarnn, bu kez mimariye aksetmi rneklerini sunar. Sultan Alaeddin Keykubadn nl yazlk sarayn ssleyen inilerin benzerleri, kazs tamamlanmam veya henz yaplamam dier Seluklu saraylarnda da grlmektedir. eitli rneklerini, grdmz figrler, her inide tek olarak yer alr. Etraflarna yerletirilen inilerle, ait olduklar konular belirlenir. Yz tipleri, balarnda hleleri, balklar, ekik srmeli gzleri, benleri, kolye ve kpeleri, zarif elleri, tirazl ve desenli kaftanlar, kruvaze yakalar, bada kurarak oturular ile ran rneklerine benzerler. Baz ran Seluklu rneklerinde tahtta bada kurarak oturan, ekik gzl, iman yanakl, Mool yzl, ba haleli ve klhl, desenli kaftan giymi, kollar tirazl, elinde ebedi hayat suyunu ve gc simgeleyen kadeh tutan sultan, ou kez ayakta duran ikili veya daha ok sayda saray ileri gelenleriyle evrelenmitir (Resim 5). ou kez tahtn altnda ve stnde, saray ve cenneti sembolize eden tavus ifti grlr. randa Sasani sanatnda hkmdarlkla ilgili konularda grdmz tavus, Hristiyan sanatnda da cennet sembol olarak kullanlr ve ou kez saray sslemelerinde ve mezar talarnda resmedilir. slam sanatnda ise taht tasvirlerinde ve saray inilerinde kullanlan tavusun, saray cennetten bir ke gibi tanmladn syleyebiliriz. Baz seramiklerde tahta g katan ve sultan, saray, av partilerini koruyan, tlsml ve koruyucu etkisi olduuna inanlan sfenks veya siren figrleri de konuya katlr. Kadn ve erkek figrlerinin zengin desenli giysileri, balk tipleri, an kuma ve giysi modas iin aydnlatc olur. Anadolu Seluklu taht sahnelerinde sultan, saray soylular, tavus, sfenks, siren gibi sembolik yaratklar, tek tek ayr inilerin bir araya getirilmesiyle oluturulur (Resim 6). Bunlarn bir arada yerletirili dzenini ran rnekleriyle kyaslayarak zihnimizde canlandrabiliriz.
4

ran Seluklu seramiklerinde ou kez taht sahnesi, av sahnesi ile birlikte canlandrlr. kili avclar, grup halinde avc kula avlanmalar, kaan av hayvanlar, ava uur getiren sfenksler, av sonlarnda verilen ikili ziyafetler, algl engili elenceler, seramiklerin zengin figrl konular olur (Resim 7, 8). Tabak ve anaklarda, Orta Asya gebe sanatnda olduu gibi, tahtta bada kurarak oturan sultan veya emirle birlikte baz rneklerde ava uur getiren sfenks, siren gibi doast gcne inanlan yaratklar da grlebilir. Maiyeti ile evrelenmi hkmdarn yz tipi, ba evreleyen halesi, salar, kaftan avclarn tarzndadr. Tahtn etrafnda yer alan bitki, aa, gl, iindeki balklar doay betimler. Baz rneklerde iki farkl sahne, av ve sonrasndaki elence, len birlikte canlandrlmtr (Resim 9). Taban ortasnda daha byk olarak hkmdar, kenarnda avclar, d kenarnda elenceye katlan sarayllar ve sfenksler sralanabilir. Bazen de bir vazonun eitli bordrlerinde bu konular ayr sralarda ilenir (Resim 10). Elenceye, lenlere, ikili, raksl, algl kutlamalara nem veren Seluk sultanlar misafir ve elilerin kabulnde eitli oyun, av ve spor gsterileri dzenlerlerdi. Bu toplantlarda kullanlan musiki aletlerini bni Bibi de eserinde saz, enk, rubab, ut olarak tarif eder (Resim 11). Av sahnelerinin bazlarnda, taht, saray koruyucu gc olduuna inanlan sfenks, siren gibi, doast yaratklar da bir dizi gibi sralanrlar. Bu yaratklarn yz tipi, salar, hatta balklar avclarn ve hkmdarnkine benzer. Sanki onlarn efsanelemi rnekleri gibidirler. Ucu kvrk kanatlar ve kuyruklar, gvdelerinde tlsml olduuna inanlan benekleri ile Orta Asya hayvan slubunun etkisini yanstrlar. Seluklularda avlanmakla ilgili, merasimler, trenler, toy adn alan lenler ayn zamanda dini fonksiyonu da olan, atalar Ouzlardan kalma bir gelenekti. Avda ahin, doan, sungur gibi avc kularla geyik, karaca, tavan, kaz, rdek, keklik, gvercin ve eitli baka av hayvanlar avlanrd. Avdan dn av etlerinden hazrlanm byk ziyafetlerle sona erer, iki, raks, musiki bu ziyafetleri tamamlard. Turul beyin av sonras byk ziyafetler verdiini, Sultan Melikahn, Alaeddin Keykubadn, I. II. ve III. Gyaseddin Keyhusrevin srek
5

avlarna dknln Osman Turan, Faruk Smer gibi eitli tarihilerimizin yaynlardan da renmekteyiz. Melikah dneminde imparatorluun birok beldelerinde sultana ait av sahalar (avlaklar) vard. Sultann avlad her hayvan iin bir dinar sadaka vermesi ve bir defasnda 10.000 dinar datmas srgn avlarnn nemini vurgular. Seluklu saraylarnda Bazdar lakabyla tannan, avc ku yetitiren daimi bir grevli vard. Bu konudaki yaynlardan avc kularn yakalanmas, ahincinin vasflar, kularn bakm, yetitirilmeleri konusunda etrafl bilgi sahibi olmaktayz. Seluklu a ran edebiyat av konusu ile ilgili hikayelerle doludur. Seluklu saraylarnn bu elence, ak, mek sahnelerinde, birbirini iki sunarak, lavta, lir, tambur, saz, darbuka alarak elendiren, zengin giysili ssl sevgililer canlandrlr. Baz seramikleri kuatan farsa ak msralar, sanki bu aklarn birbirilerine sunduklar ak dolu szcklerdir. Washington D. C. Freer Gallery of Artta bulunan bir minai seramikte canlandrlan sevgililer an romantik akn btn detaylaryla aksettirir (Resim 12a-b). Sakall, bykl, ba hleli ve zengin ssl bal ve kaftan olan soylu erkek sevgilisine lir alarak ak nameleri dktrr. Kurdeleli ve mcevherli balkl, yaldz desenli kaftanl, kpeli, kolyeli, yzkl, halhall, elleri ve ayaklar knal, dmeli sevgilisi ise kadehle iki sunar. Sevgililerin iman yanakl, Mool tipi yzleri, kaftan desenleri, kollarndaki tiraz bandlar, mcevherleri an modasn, gzellik idealini yanstan ilgin detaylardr. Freer Gallery of Artta bu sahnenin bir baka benzerini sevgilisine ud alan kadn figrnde izleriz. Ssl kaftanlar ve yzleri ayn zellikleri yanstr (Resim 13). Kadnn elinde dvme ve kna dikkati eker. Avla birlesen len, elence ve alg alemlerinin bir paralelini, bir Kubadabad Saray ini fragmannda ve Konya Alaededein saray inisinde de izleriz.(Resim 14, 15). Avc tek bana veya srek avnda baka avclarla birlikte, grup halinde yanstlabilir. Tek bana avlanan avc Seluklu seramiklerinde ve Beyehir
6

Kubadabad Saray al panosunda da karmza kar. Kuveyt slam Sanat Mzesinde yer alan rnekte atn arkasndaki av hayvan ve srtndaki melek figrleri, Kubadabad alsyla byk benzerlik gsterir (Resim 16, 17). II. Klarslan Saray inisi rneinde ise melek figr dnda btn kompozisyon ayndr (Resim 18). Beyehir Kubadabad Saray inileri yerine al panoda grlen atl avc konusu, Kubadabad Sarayna ait av hayvan tayan avclarla btnleir (Resim 19, 20). Kubadabad Sarayna ait eitli av hayvan tayan figrler, av hayvanlar ve av kular Anadolu Seluklu av repertuarnn zenginliini de belgeler (Resim 21, 22). Anadolu Seluklu saray inilerinde avcnn grlmedii birok rnekte birbirini kovalayarak kaan av hayvanlar avc kular, uur getirici sfenks, siren gibi yaratklar da grlr. Gazel, tavan, tilki, kurt, kei, ay, eitli kular bordr halinde sralanarak, aralarnda doay simgeleyen dallar, aa veya sarmaklarla birlikte canlandrlr. Av hayvanlarnn bazlarnda ileri koarken ban geriye dnerek bakmas, Avrasya hayvan slubunun yansmasn artrr. Anadolu Seluk av tasvirlerine kaynak olan gelenek ve inanlar ayn atalardan gelmitir. rneklerin gsterdii gibi, ran Seluklu seramiklerinden Anadoluya kadar uzanan figrl konu program baz farkllklara ramen zde benzer anlatmlarla ve birbiriyle akraba slupla izlenir. eitli dnya mzelerinde, koleksiyonlarnda saysz rnekle yer alan ran Seluklu seramiklerin sadece Konya ve stanbul mzelerinde birka rnekle tantlabilmesi zcdr. Son yllarda gelien Seluklu a Anadolu saray kazlar sonucu bulunan zengin saray inilerinin benzer konu program ve slubu bu konudaki bilgilerimize k tutmakta ve tarihi bilgilere tanklk etmektedir.