16 Yuzyil Tezkirelerinde Bilgi Akisi Flow of Information in The 16th Century Tezkires

T.C.
KIRIKKALE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI ANA B L M DALI
Nuri ELEB CAN
16. YZYIL TEZK RELER NDE B LG AKII
YKSEK L SANS TEZ
TEZ YNET C S Do. Dr. Menderes COKUN
KIRIKKALE 2006
ZET
16. Yzyl Tezkirelerinde Bilgi Ak adn verdiimiz almada devrin drt

byk airi (Zt, Hayl, Bk, Fuzl) esas alnmtr. Bu drt airin biyografik bilgileri, rnek beyitleri ve haklarnda nakledilen anekdotlar bir araya getirilerek tasnif ve ierik deerlendirmesi eklinde incelemeye tabi tutulmutur. Birinci blmde, airler hakkndaki bilgiler belirli anahtar kelimeler erevesinde tasnif edilmitir. kinci blmde eserlerin birbiri zerindeki etkileri, kendi ilerindeki tutarllklar, bilgiyi elde edi ve kullanlar, air hakknda elde ettikleri bilgileri sunular incelenmitir. Verilerin tasnif edilmesi srasnda elden geldike biyografik bilgilerin gnmz edebiyat tarihlerindeki kullanm da gsterilmeye allmtr.
II
ABSTACT
In this study called Flow of Information in the 16th Century Tezkires four outstanding poets of the period (Zt, Hayl, Bk, Fuzl) were focused. Biographical information, sample couplets and anecdotes about these poets were collected from biographical Works namely tezkires and analyzed. In the first chapter, the information about the poets was classified considering some key words. In the second chapter, the consistency of information, the way how the biographers (tezkirecis) got and used the information and how they presented it were examined. During the classification of the data collected, it was tried to show the use of the biographical information in todays literature.
III
K SEL KABUL/ AIKLAMA
Yksek Lisans tezi olarak hazrladm 16. Yzyl Tezkirelerinde Bilgi
Ak adl almam ilmi ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma

bavurmakszn yazdm ve faydalandm eserlerin bibliyografyada
gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak yararlanm olduumu belirtir ve bunu eref ve haysiyetimle dorularm.
07/ 09 / 2006 Nuri ELEB CAN
IV
NSZ
Eski Trk edebiyatnda 16. yzyldan 19. yzyla kadar otuz civarnda tezkire yazlmtr. Bu tezkirelerden yedisi 16. asra aittir. Tezkire gelenei iinde 16. asr nem arz etmektedir. Zira yalnzca nicelik asnda deil nitelik bakmndan da en nemli tezkireler bu yzylda kaleme alnmtr. Biz bu almada 16. yzyl tezkirelerini ierikleri asndan ksmen de olsa deerlendirmeye cret ettik. Cret ettik zira bu tezkierler zellikle Hasan elebi tezkiresi slubu bakmndan klasik nesrin en ilenmi, en ssl metinlerinden birisidir. Bu almada kaynak metinlerin yalnzca okunmas deil, anlalmas ve belli bir tez erevesi iinde
deerlendirilmesi hatta tenkit edilmesi hedeflendi. Maksat yeni bir iddia ortaya atmaktan ziyade temel metinleri okuma, anlama ve deerlendirme yeteneimizi gelitirmekti. Bu aratrmaya konu olan eserlerin zerinde tenkitli metin almalarnn yaplm olmas sevindiricidir. Bu almada tezkirelerin birbirleriyle etkileimlerini ve bu eserlerdeki bilgilerin 20. asr edebiyat aratrma ve inceleme eserlerindeki izlerini drt byk airi yani Zt, Bk, Hayl, Fuzlyi temel alarak bilimsel ynden ele alp incelemeye altk. Bu isimler, tezkirelerdeki bilgi ak ve bilgi sralan bakmndan ele alnacak, dier ynleri zerinde durulmayacaktr. smi belirtilen airler hakkndaki baz eserler tezkirelerdeki bilgilerden istifadeleri lsnde gzden geirilmi, nemli grlen ksmlar almamzda belirtilmitir.
zerinde durduumuz airler dnemlerinin nemli isimleri olduundan tezkirelerde de geni yer bulmulardr. airler hakknda artc derecede teferruatl bilgiler ieren anekdotlarn ok sayda beyitle desteklenmesi bizi dnemin dier isimleri iin de tezkirelerde ayn miktarda bilgi, anekdot ve beyit bulunduu fikrine gtrmemelidir. almamzda eitli vesilelerle vurguladmz gibi airler hretleri, saraya yaknlklar ve mevkileri lsnde kendilerine yer bulmulardr. Bu dncemizi Fuzl hakndaki bilgiler ve anekdotlarla Hayl, Bk ve Zt hakkndaki bilgiler ve anekdotlar arasndaki farklar desteklemektedir. ncelemede mmkn olduka az tekrar yaplmaya allm, fakat airle ilgili nakledilen anekdotlar ierisindeki bilgilerin birden ok anahtar kelimeyi karlamas sebebiyle tekrarlar kanlmaz olmutur. almamzn bu alanda kk bir boluu doldurma midinde olduunu bir kez daha vurgulamalym. Tezkireler zerinde yaplabilecek daha pek ok ey olduunu bir temenni olarak dile getirmeliyim. Eksik ve yanllarmzn olabileceinin farkndayz. Birok yeni dnceye kap aabilecek ifadeleri ve rnekleri kullanmaya altk. nk bu tr almalarn doasnda farkl dnmenin yattn ve dorularn farkl grlerin bir sentezi olarak ortaya ktn dnyoruz. Bununla birlikte almamzda tezkireler ve ele alnan airlerle ilgili olarak objektif, tutarl ve kabul edilebilir ifadeler semeye altk. Bu alma Trk edebiyatna kk bir katk salayabilirse bundan mutluluk duyacaz. Bu konuyu sememizi salayan ve almamz srasnda sabr ve bilgisiyle bize yol gsterip tevik eden; desteini ve zamann esirgemeyen Do. Dr.
Menderes COKUNa, fikirlerinden faydalandm Do. Dr. Ahmet KARTALa, eim, annem, kardelerim, teyzem ve katk salayan herkese teekkr bir bor bilirim.
KIRIKKALE- 2006 Nuri ELEB CAN
VI
NDEK LER
ZET ...........................................................................................................................II ABSTACT ................................................................................................................. III NSZ ....................................................................................................................... V NDEK LER .........................................................................................................VII EK L VE ZELGELER D Z N ............................................................................ IX KISALTMALAR ........................................................................................................ X G R ........................................................................................................................... 1 16. Yzyl Tezkirelerine Ve Tezkirecilie Ksa Bir Bak ...................................... 1 B R NC BLM ER K TASN F ...................................................................................................... 11 A. ZT.................................................................................................................. 12 a. Hayat ............................................................................................................. 12 b. airlii ............................................................................................................ 19 c. iirleri............................................................................................................. 25 c.1. Tezkirelerde Geen Ortak iirler ................................................................ 25 c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler .......................................................... 28 d. Anekdotlar...................................................................................................... 40 B. BK ................................................................................................................. 55 a. Hayat ............................................................................................................. 55 b. airlii ............................................................................................................ 58 c. iirleri............................................................................................................. 59 c.1. Tezkirelerde Geen Ortak iirler ................................................................ 59 c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler .......................................................... 61 d. Anekdotlar...................................................................................................... 73 C. HAYL............................................................................................................ 77 a. Hayat ............................................................................................................. 77 b. airlii ............................................................................................................ 81 c. iirleri............................................................................................................. 82 c.1. Tezkirelerde Geen Ortak iirler ................................................................ 82 c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler .......................................................... 86 d. Anekdotlar.................................................................................................... 101 D. FUZL........................................................................................................... 122 a. Hayat ........................................................................................................... 122 b. airlii .......................................................................................................... 123 c. iirleri........................................................................................................... 125
VII
c.1. Tezkirelerde Geen Ortak iirler .............................................................. 125 c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler ........................................................ 128 d. Anekdotlar.................................................................................................... 138 K NC BLM ER K DEERLEND RMES .............................................................................. 139 A. TEMEL B LG LER ........................................................................................ 140 B. AYNI B LG LER N BAZEN FARKLI BAZEN AYNI FADELERLE TEKRARLANMASI ........................................................................................... 143 C. TEZK RELERDE ANEKDOT KULLANIMI................................................ 150 ZT..................................................................................................................... 151 a. Ortak kullanlan anekdotlar....................................................................... 151 b. Kiisel anekdotlar..................................................................................... 157 c. lmyle ilgili anekdotlar ........................................................................ 162 d. airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar ................................................... 165 BK .................................................................................................................... 165 a. Ortak kullanlan anekdotlar....................................................................... 166 b. Kiisel anekdotlar..................................................................................... 166 c. airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar ...................................................... 169 HAYL .............................................................................................................. 171 a. Ortak kullanlan anekdotlar....................................................................... 172 b. Kiisel anekdotlar...................................................................................... 175 c. lmyle ilgili anekdotlar ........................................................................ 188 d. airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar ................................................... 189 FUZL ............................................................................................................... 193 D. TEZK RELERDE YER ALAN BEY TLER.................................................. 195 a. BEY TLER N SINIFLANDIRILMASI ................................................... 195 b. TEZK RELERDE BEY TLER N KULLANILI AMALARI............. 199 E. GAYRI AHLAK ANEKDOTLAR VE SANATSAL YN ZAYIF BEY TLER .......................................................................................................... 200 F. TEZK RELERDE EL K L DEERLEND RMELER ............................. 216 SONU .................................................................................................................... 222 KAYNAKA........................................................................................................... 226 ZGEM ............................................................................................................. 229
VIII
EK L VE ZELGELER D Z N
Tablo 1: Zt Hakknda Temel Bilgiler147 Tablo 2: Bk Hakknda Temel Bilgiler147 Tablo 3: Hayl Hakknda Temel Bilgiler.148 Tablo 4: Fuzl Hakknda Temel Bilgiler.148 Tablo 5: Zt nin Beyitlerinin Tasnifi..204 Tablo 6: Bk nin Beyitlerinin Tasnifi.205 Tablo 7: Hayl nin Beyitlerinin Tasnifi..206 Tablo 8: Fuzl nin Beyitlerinin Tasnifi..207
IX
KISALTMALAR
:SOLMAZ,
Sleyman 2005;
Ahd ve Glen-i
uars, AKM Y, Ank.

a.g.e. A : Ad geen eser :KILI, Filiz 1994; Meair-uar nceleme
Tenkitli Metin I II ( Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam

Doktora Tezi), Ank AKM B TTK Y, Ank. Banarl :BANARLI, N. Sami 1987; Resimli Trk Edebiyat :Atatrk Kltr Merkezi :KUTLUK, brahim 1997; Beyni Tezkiret-uar,
Tarihi I , MEB Y, st.

BD Ank. bkz c FD : Baknz : Cilt :AKYZ, Kenan-Sheyl BEKEN-Sedit YKSEL:KK, Sebahattin 1994; Bk Divan, TDK Y.,
Mjgan CUNBUR 2000; Fuzl Divan, Aka Y., Ank. GA AKM Y., Ank. H : SEN, Mustafa 1994; Knhl Ahbrn Tezkire Ksm, :KUTLUK, brahim 1989; Knal-zade Hasan elebi
Tezkiret-uar I II, TTK Y, Ank.
HD Ank. Kabakl TEV Y; st Kprl tken Y, st L
:TARLAN, l Nihat 1992; Hayl Divan, Aka Y,
:KABAKLI, Ahmet 1990; Trk Edebiyat I II III IV,
:KPRL, M. Fuad 1980; Trk Edebiyat Tarihi,
:CANIM, Rdvan 2000; Latf Tezkiret-uar ve
Tabsratn-Nuzam, AKM Y, Ank.

MEB Nr S :Milli Eitim Bakanl : Numara :KUT, Gnay 1978; inasi TEK N -G Alpay TEK N
1978; Het Bihit Seh Bey Tezkiresi, Harvard niversitesi Basmevi, ABD. s TDK TEV TTK Y : Sayfa :Trk Dil Kurumu :Trk Edebiyat Vakf :Trk Tarih Kurumu :Yaynlar
XI
GR
16. Yzyl Tezkirelerine Ve Tezkirecilie Ksa Bir Bak
Arapa zikr kknden tretilmi bir kelime olan tezkire, tefile babnda bir mastar olup isim olarak da kullanlr. sim olarak steneni anma, hatra getirme, ydetme -
hatrlamaya vesile olan ey anlamlarn ierir ( Karahan 1993: 226). Kelime, dilimizde
eitli manalarda kullanlmtr. Bir eyi hatrlatmaya ya da bir haberi bildirmeye yarayan ksa pusula; herhangi bir i iin hkmetten alnan izin kd; askerin terhis olduunu gsteren belge; ayn ehirdeki resm daireler arasnda gidip gelen yazma, bunlarn balcalardr. Btn bu anlamlandrmalarn tesinde tezkire, edebiyat terminolojisi
olarak Osmanl toplumunun madd ve manev kltrn meydana getiren her meslekten yaratc kiinin biyografik knye yazcln temel alan bir tr anlam kazanm ve belirli bir meslekte tannm kiilerin, mesela velilerin, hattatlarn, mimar ve musik ustalarnn, hatta usta bir iek yetitiricisinin hayat ve sanatndan sz eden edeb gelenein ad olmutur.( pekten vd. 2002: 10). Bu yeni anlamyla tezkire anlatt evrenin veya
meslein adyla adlandrmtr. irleri anlatanlara Tezkire-i uar veya Tezkiret' uar, velileri anlatanlara Tezkiret' l-evliy, hattatlar anlatanlara da Tezkiret' l-hatttn denir ( sen 1997: 29). Yukarda zikredilen farkl kullanm alanlarna ramen gnmzde tezkire denince akla airlerin hayatlaryla iirlerinden sz eden kitaplar gelir. slm dnyasnda tarih, ok fazla nem verilen bilim dallarndan biridir. Tarihin alt dallar iinde ise biyografinin nemi byktr. nk slm tarihilii, Hz. Peygamberin
hayat ve faaliyetlerinin incelenmesiyle yani biyografi ile balamtr. Ksacas slm tarihinin kaynan, hadis toplamada, zellikle de Hz. Peygamberin gazalarna ait hadislerin toplanmasnda aramak gerekir. Bir hadisin nakledilii zerine zikredilen biyografik veriler onun doruluunun da senedi saylmaktadr. Giderek sonraki tarihiler bu alan geniletmilerdir. Bylece hadisten doan tarih ilmi, kendine has ananev takdim tarzn muhafaza ederek dilciler tarafndan toplanm tarih malzemeye yaklamtr. Bunun yannda bata Hz. Peygamber olmak zere slm tarihinin nemli kiilerinin topluma rnek ahsiyetler olarak takdimi de biyografiyi gndemde tutan bir baka husustur. Buna, Arap geleneindeki soy sopla vnme alkanln da eklemek gerekir. Bu yzden biyografi, slm tarihilii iinde hep ok nemli bir yer igal etmi, hatta zaman iinde tarihin ilgilendii dier alanlara gre daha baskn bir konum elde etmitir (Tolasa 2002).
XII. yzyl sonlarna kadar Arapa olarak devam eden, gelien bu gelenek, XIII. yzyldan itibaren yerini Farsa rneklere brakmaya balad. Farsada trn ilk rneini
Lbbl-Elbb (y. 1221) adyla Muhammed el-Avf verdi. Avf, kendinden nceki
biyografilerin yntemini devam ettirdi. Onu Molla Cm takip etti. ran edebiyatnn byk airlerinden Molla Cm, Trk edebiyat zerinde derin tesirleri olan bir kiidir. Dilimizde ilk biyografi almas olan Nefeht'l-ns evirisi onun eseridir. Onun sekiz blmden meydana gelen Baharistan adl eserinin yedinci blm, air biyografilerine ayrlmt. Bu blmde, toplam 38 airden sz edilir. Bu eser, bata Nevay olmak zere Trke airler tezkiresi yazanlar zerinde ok etkili olmutur ( pekten vd. 2002: 8). Fakat Fars edebiyatnda asl dikkate deer rnek, Devletah b. Ala'ddevle tarafndan kaleme alnan
Tezkire-i Devletahdr (y.1487). ann nde gelen devlet ve kltr adam Ali ir
Nevay' ye sunulan bu eser, mukaddime, yedi tabaka ve bir hatimeden olumaktadr. Tezkirede yer alan toplam air says da 149'dur. Devletah, ele ald airlerin hayatlarn anlattktan sonra iirlerinden rnekler de verir. Bu haliyle tezkire, daha sonra yazlacak Fars ve Trk tezkirelerine modellik etmi ve o gne kadar yazlan benzer
rneklerden daha ok biyografi ihtiva etmitir. Baharistan ve Tezkire-i Devletah ' ndan sonra yine o evrede yazlan bir baka tezkire ise Trkedeki pek ok trde ilk almann sahibi olan Ali ir Nevay' ye (1441-1501) aittir; Meclis'n-nefis (y.1491). Mukaddime ve yazarn meclis adn verdii sekiz blmden meydana gelen eser, bu haliyle Cm ve Devletah' n eserlerinin benzeridir. Tezkirede airler her mecliste kronolojik olarak sralanmtr. Meclis'n-nefis de Herat, Horasan ve Azerbeycan' da yaayan ve ou Farsa yazan 455 aire yer verilmitir. Bunlardan 43 Trk veya Trke yazan isimlerdir. Nevay, bu airler hakknda uzun uzun bilgiler vermemi, ouna ancak bir iki satr yer ayrmtr. Eserinde byk airlerin iki, beytini, dier airlerin de birer beytini rnek olarak verir. Meclis'n-nefis, aatay edebiyat ve ran edebiyat iin ok mhim bir kaynaktr. Fakat asl nemli yan Anadolu da meydana gelen tezkirelere modellik etmi olmasdr( pekten vd. 2002: 9).
Anlan bu eser, Herat' ta yazldklar iin Herat ekol tezkireleri olarak adlandrlrlar. Bu ekoln balca temsilcileri olan Cm, Devletah ve Nevay, ortaya koyduklar eserlerle daha sonra Osmanl lkesinde kacak Tezkire-i ura trn derinden etkilemilerdir.
aatay Edebiyatnda Nevay ile balayan gelenek ksa bir sre sonra Osmanllara geti. Biyografi bamsz bir yapya kavumadan nce umm tarihlerin iinde yerini ald. Bu anlamda ilk dnem tarihlerinin hemen hepsinde biyografiye rastlamak mmkndr. Umm tarihler dnda bizde mstakil biyografi kitab olarak kaleme alnan ilk rnek, Lami' nin Nefaht'l-ns' n tercme ve zeylini ihtiva eden Fthu'l-mchidn
li Tervhi Kulbi'l-mahidn (y. 1520) adn tayan eseridir. airler tezkiresi olarak
Anadolu da ilk, Trk edebiyatndaki ikinci rnek ise Seh Bey tarafndan kaleme alnd. Seh Bey ve onu izleyen ilk dnem biyografi yazarlar, kendilerine Herat ekol eserleri ni rnek almlardr. Bu rnek al bir taklit deildir, asrlarca srecek bir gelenein balangcdr. Zaten genel grntsyle Arap ve Fars edebiyatlar etkisiyle gelien tezkire,
Anadolu da hkmran olan devletler ki,
bunlarn ierisinde
Seluklular da
var,
Osmanllarda olduu gibi kendine ait gl bir gelenek oluturamamtr. Seh Bey den XX. yzyla devamll ve kalitesiyle esin kaynaklarn da geride brakan tezkirecilik, Osmanl corafyasnda gelien btn sanat ve bilim aktiviteleri gibi bir gelenek halini almtr. Bu devamllk elbette siyasi ynetimin istikrarna ve sahiplenmesine de baldr. Osmanl bu ynyle slm medeniyeti erevesinde gelimi, geliim srecinde kendine has zellikler kazanarak bugn kullandmz ekliyle klasik hususiyetler kazanm bir medeniyettir ve bu dnem ierisinde verilen eserler de bu medeniyet gibi kendine ait hususiyetleriyle zeldir. ster yukardaki anlamda klasik dnemi ister gnmz edebiyatn gz nne alalm ortaya konan edebi eserlerin hibiri tezkire kelimesiyle karlanan eserlerin tesir ve kapasitesine sahip deildir. En azndan onlar kadar tek olma hususiyeti tamazlar. Bu ynyle tezkire bir milletin gemii ve gelecei arasnda paha biilemez bir nem tar. ( pekten vd. 2002: 10-11)
Het Behit, her sosyal kuruluun kendine has bir tarih ihtiyacnn varln ortaya
karm olan eser olarak tanmlanabilir. XV. yzylda nazire mecmualarnda kendini gstermeye balayan biyografik bilgilerin derlenip toplanmas onunla gereklemitir. Kendisinden elli yl sonra yazlan Gelibolulu l nin Knhl-ahbr adl eserinde Anadolu tezkireciliinin gemii hakknda dikkate deer bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler ierisinde tezkireciliin Het Behit le balatlm olmas eserin nemini bir kez daha ortaya koyar sanrm. Tezkirenin nsznde eserin yazl sebepleri ve kimlerden etkilendii hakknda bilgiler verilir. Buna gre, Cm, Devletah ve Al ir Nevy tezkirenin esin kaynaklardr. Eser sekiz tabakadan olutuu iin ismi Het Behit tir. Seh Bey, ele ald airlerle ilgili olarak, ad-meslei-lm tarihi-mezar yeri-eserlerieserlerinden rnekler eklinde sralanabilecek bilgileri verir. Sz uzatmay sevmediini yannda yetitii Nect hakknda verdii iki sayfalk bilgiden de anlalmaktadr. Eseri oluturmaktaki amalarndan birini tezkirenin n sznde airlerin unutulmamas olarak ifade eder. Htr- ftire hutur ve halecan ve dil-i nde mrur ve gzern
iderdi ki, memleket-i Rm'da izhr u itihar bulan fudal ve uara azizlerin adna dahi
4
bir risale olsa ki mrr-i zamanla bunlarn ismi, rzgar- gaddar ve erh-i sitemkr eliyle zemane defterlerinden hakk ve devrn ceridelerinden mnfek olmayup nesyen mensiyya ferm olmasa." Tezkirenin dier nemli bir hususiyeti de yaln bir dili
olmasdr. Ondan sonra yazlan eserlerle mukayese edilemeyecek lde sade ve samimi bir dil ve sluba sahiptir. Yurt ii ve dnda tespit edilebilen on dokuz nshas vardr (Kut vd 1978; sen 1998).
Seh Bey'den sonra zellikle Latifi ve k elebi air biyografilerinin ok baarl rneklerini verdiler. Latifi bizde trle ilgili olarak ilk kez tezkire adn kullanan yazar olmutur. Onu izleyerek daha sonra bu vadide eser veren on yazar da eserine tezkire adn vermitir ( pekten vd. 2002; 10). Tezkire tr, geni zaman dilimi iinde farkl grnmler kazanr. Bu eserler Herat ekol tezkirelerini kendilerine rnek almakla birlikte, bata tertip tarz olmak zere bir ok deiiklie de uramlardr. Herat tezkireleri tasniflerini tabaka zerine kurarken bizde bu yntemi Latf ok pratik bir ekle dntrm ve airleri alfabetik olarak sralamaya balamtr. Latif' den sonra bu usul, kk istisnalar dnda Trk tezkireciliinin vazgeilmez tertip tarz olmutur. Her ne kadar bu tertip tarz fikri k elebi'ye aitse ve kendisinden nce baka Mslman biyografi yazarlarnca kullanlmsa da Trk tezkirecilik tarihinde ilk uygulaycs Latifi dir. Eser bu haliyle klasik biyografinin snrlarn izmi, k elebi ve antoloji tipi tezkireler hari kendinden sonraki biyografi yazarlarnn byk bir ksmna rnek olmutur. Seh Bey in ksa tuttuu biyografiyi biraz daha gelitirmi, anekdotlar biraz daha sklkla grlmeye balamtr. airleri objektif olarak deerlendirmekle kendinden sonrakilere yeni bir bak as kazandrmtr. Seh de grlen sade dil Latf de de vardr. Bu ynyle o zamanlar moda olmaya balayan ssl dil savunucular tarafndan eletirilir. l, eserinde Latf tezkiresinin o gne kadar yazlm en mkemmel tezkire olarak zikreder. Eser, Het Behit ten sekiz sene sonra kaleme alnmtr. Tezkirenin n sznde Seh de olduu gibi, Vilyet-i Rm airlerin ve Trki ibaret nazmlarn
zikr olunan slb zre ismi ve resmi ile tahrr ve tezkr idp her birinin kemiyet ve keyfiyetin ve isti'dd ve isti't'atin bzil-i faka ve alkadri't-tka ayan ve beyn idem. T ki bunlarn dahi hayr duadan yd ve ruhh- revnlan d olmasna mcib bis ola" yazl sebebi hakknda ksaca durur. Eserde gzle grlr bir l fikri vardr.
Bu l air seiminde ve deerlendirmesinde kendini gsterir. Latf, eserinin banda belirttii llere uymu, tezkire zerinde alanlara gre airlere deerleri kadar yer vermitir. Latf tezkiresinde zerinde doktora almas da yaplmtr. Yaplan bu almalara gre tezkirenin, 20 si yurt dnda 70 i Trkiye de bulunan toplam 97 nshas tespit edilmitir. (Canm 2000; sen1999).
k elebi yzyln nc eseridir. Bal bana bir ekol olan k elebi, tertip tarz ve geni biyografik yapsyla zel yeteneklere ihtiya gsterdiinden kendisinden sonra pek takipi bulamamtr. Tezkiret-uar, k elebi Tezkiresi ve yazarnn tabiriyle Tevrih-i-uar isimleriyle tannr. Eserde ilk iirden Osmanlya, Osman Gazi den Kanun ye kadar geni bir yelpazede bilgi ve grler aktarlr. Biyografiler I. Murat dnemi airleriyle balar. elebi eserini hazrlamadan nce ilk tezkireleri tetkik etmitir. Latf kendi fikri olan harf sralamasn daha nce kullandndan ebced harfleri srasyla airleri sralamay tercih etmitir. Tezkireler ierisinde bu sralamay kullanan tek rnektir. Eserde 426 airin biyografisi yer alr. Biyografilere airleri tantc beyitlerle balamas da elebi ye ait bir hususiyettir. Ele ald airlerin sosyal hayatlar, psikolojik durum ve tahlilleri ile devrin sosyal olaylar hakknda aktardklar baka kaynaklarda rastlanamayacak lde hacimlidir. Bu ynyle hem eletirilmi hem de kendini rnek alabileceklerin nn kesmitir. Tezkirenin 11 tanesi yurt dnda olmak zere 29 nshas tespit edilmitir (Kl1994).
Badat doumlu Ahd tarafndan kaleme alnm olan Glen-i uar devrin drdnc tezkiresidir. Eser bir mukaddime ve drt blmden oluur. air biyografileri drdnc blmde yer alr. Bu blmde harf srasna gre tasnif edilmi 382 air yer alr. lk blmde srasyla padiahlar-ehzadeler, bilgin airler, defterdar-sancak beyleri yer alr. Badat ve civarnda yetien ve dier tezkirelerde yer almayan 175 air hakknda da bilgi vermesi dolaysyla da nemlidir. Tezkirede air seiminde bir lt yoktur; kabiliyet hissettii, iirle ilgisi olduunu bildii veya duyduu isimleri de eserine alm ve 381 air hakknda bize bilgi ulatrmtr. Solmazn yapt almada eserin 7 si yurt dnda olmak zere 19 nshasn tespit etmitir.( Solmaz 2005)
Devrin bir dier tezkiresi, bilgin ve soylu bir aileden gelen Hasan elebi nin yazm olduu Tezkiret-uar dr. Soylu bir aileden gelmi olmas iir dnyasyla yakn bir irtibat kurmasn salamtr. air olan ve iire nem veren babas ve atalarnn anlattklar ve kendi yaantsyla bir asrlk bir dnemin bilgilerine tanklk etmitir. Kendinden nceki tezkirelerde
bulunmayan 122 air hakknda bilgi verir. Dili zamann anlayna uygun olarak ar, secilidir. Anlalmay zorlatran dil yaps ar vg ve gereksiz bilgiyle birleince anlam kaybolur. Eser bir mukaddime ve takip eden blmden oluur. I. blmde padiahlar, II. blmde ehzadeler yer alr. III. blmde 627 airden bahsedilir. Sungurhan n doktora almasnda, yazarnn el yazsyla yazlm ilk haliyle birlikte 33 yurt dnda olmak zere 97 nshasnn olduu ifade edilmitir.( Kutluk 1989; Sungurhan (Eyduran) 1999)
Yzyln altnc tezkiresi Beyn nin kaleme ald Tezkiret-uar dr. Mellifi dier tezkire yazarlarndan ayran ilk zellii bir divannn bulunmaydr. Zevk iin veya nazire iin yazlm birka gzel iiri vardr. Bu urasn da tasavvufla ilgilenmeye baladktan sonra tamamen terk etmitir. Eserde dnemin ar dil anlay grlmez. Bir rivayete gre Hasan elebi tezkiresini grm, ok
beendii tezkireyi zetleyerek kendi eserini oluturmutur. Bununla birlikte tezkire zerinde yaplan almalara gre Hasan elebi de olup Beyn de bulunmayan pek ok air vardr. Tezkire dzeni, ayn airlerle ilgili olarak verilen rnek ve anekdot farkllklar da tezkireler arasndaki farklardan saylabilir. Tezkirede 377 airin biyografisi yer alr. Bilinen nshas vardr (Kutluk 1997; (Eyduran)1994). Sungurhan
l, yzyln son tezkire yazardr.
stanbul un fethine kadar birinci
dereceden ncelii olan merkezlerden biri konumundaki Gelibolu da dnyaya gelen Gelibolulu l,tezkirelerde yer alan 31 airiyle Osmanl medeniyetine kltrel katksyla ilk sralarda yer alan bu ehirden ilmi ve kltrel ynden ok istifade etmitir. En nemli eseri olan Knhl-Ahbr genel bir tarihtir. Arap ve Fars edebiyatndaki rneklerine benzeyen bu eser iinde yer alan 305 air hakkndaki biyografik bilgiyle tezkirelerle birlikte deerlendirilmeyi de hak etmitir. Biyografik bilgi verdii air saysyla dnemi dier tezkirelerine yakndr. Seici tutumu, air saysn drmtr. Tezkirelerden tertip ekliyle ayrlr. airler yaadklar dnemin padiahlaryla ilgili blmn sonunda verilmitir. Bu blmlerde dnemin nemli isimlerinin biyografilerini de bulmak mmkndr. Biyografileri uzun tanmlamalardan, kendince gereksiz bilgi ve teferruat olan anekdotal bilgilerden arndrmtr. Dil dnemin ar, secili yapsna gre daha sade, ksa ve anlalrdr. Eser bir mukaddime ve takip eden drt blmden oluur. Gelibolulu l,dneminde iir konusunda otoritelerden biri olarak bilinir. Eserini oluturmadan nce tarihler ve tezkireler hakknda detayl bir inceleme yapmtr. Bu incelemeleri ardndan tarihler ierisinde Tct-Tevrh, tezkireler ierisinde Latf tezkiresi ni ok beendiini ifade etmitir( sen 1994; 23). Seh tezkiresini ilk olduu iin zikreder. Beyn ve Ahd tezkirelerini dikkate deer bulmaz, k elebi ve Hasan elebi tezkirelerini dil ve verdikleri bilgi ynyle abartl ve yanltc bulur. Hatta k elebi ve Hasan elebiyi yalanclkla sular. Buna ramen k elebi ve Latfnin msbet
yanlarn alarak eserinde bir sentez yapar ( sen, 1994; 25-27). Ele ald airlerin eserlerine mdahale eden, eletirel bir slubu vardr. ( sen, 1994; 30-32).
Trk edebiyatnda bilinen tezkireler unlardr: Ali ir Nevay Seh Bey Latf Ak elebi Hasan elebi Ahd Beyan l Sadk Riyz Fiz Rza :Meclis'n-nefis :Het-Behit (Bihit) :Tezkire-i uar :Meir'-uar :Tezkiret'-uar :Glen-i uar :Tezkire-i uar :Knh'l-ahbr'n Tezkire Ksm :Mecma'l-havs :Riyzu'-uar :Zbdet'1-er :Tezkire-i uar :Tezkire-i uar sm : Gft: Mcib Safay Slim Bel Safvet Rmiz Silahdarzade Esrar Dede Akif efkat :Zeyl-i Zbdet'1-er :Terft'-uar :Tezkire-i uar :Tezkire-i uar :Tezkire-i uar :Nuhbet'l-sr li Zeyli Zbdeti'l-e'r :Nuhbet'l-sr f Fevidi'l-e'r :db- Zuref :Tezkire-i uar :Tezkire-i uar-y Mevleviyye :Mir't-i-i'r :Tezkire-i uar
Esad Efendi Arif Hikmet Fatn Tevfik Mehmed Tevfik Fik Read Mehmed Sirceddin Ali Emr Aga Muhammed M. Kemal nal Nail Tuman
:Be-i Saf-endz :Tezkire-i uar :Htimet'l-e'r :Mecmua-i Tercim :Kfile-i uar :Eslf :Mecma'- uar :Tezkire-i uar-y Amd :Riyz'l-kn :Son Asr Trk irleri :Tuhfe-i Nail ( pekten vd. 2002: 11-12)
10
I. BLM ER K TASN F
11
A. ZT
a. Hayat1
smi Bah dir
(S: 264; L: 262).
Kendisi adm vazdr dermi, adm doumuma tarih dmtr (B: 97)
Halkn dediine gre Ztnin gerek ismi Satlm tr. Halk onu Sat olarak deitirir (, s. 889)
Zt, iirdeki kabiliyetini fark edip kendine mahlas aramaya balad, Saty deitirip onu Zt yapt (A, s. 889)
Bazlarna gre ismi Satlmtr. izmeci olduundan Sat olarak bilinir. Sonradan airlie heves ederek adndaki Saty Zt ye evirmitir (GA, s. 215)
Ama benim kendisinden rendiime gre Sene sitte ve sebin semaniye doum tarihidir ve asl ad vazdr. Hem vaz ismi doum tarihime dlm bir tarihtir (A, s. 889; GA, s. 215)
Baz dirayet sahiplerinin rivayet ettiine gre kendisi, Sene sitte ve sebin
semaniye de dodum derdi. Adm vazdr. Adm doumuma bir tarihtir

derdi (H, s. 397)
Bu takdirde vefat ki, isna ve hamsin ve tisamie dir. Yetmi alt yl yaamtr (A, s. 889)
Kprl, s. 381-389 arasnda Haylyle ilgili bilgi verir. Tezkirelerde yer alan bilgilerin nemli bir ksmn buraya almamtr. Hayatna dair bir bilgi yoktur. Devrin durumu ve Zti nin yeri; Haylyle ilikileri; eserleri eklinde snflandrlabilecek bilgiler bulunur.
12
Doum yeri Balkesirdir B, s. 97)-(Banarl, s. 572).
(S, s. 264; H, s. 397; A, s. 304;
Karesi yresinden Balkesir adl bir ehirdendir (L, s. 262; A, s. 888; GA, s.215)
Genliinde zanaatla urar, izmeci, derbeder grnl, halktan biriydi (L, s. 263)
Zanaat erbab bir izmeci imi
(A, s. 888)
izmeciydi. Elden geldike geimini sanatyla salard (H, s. 397)
Genliinde izmecilikle uramtr. Devlet byklerinden iltifatlar grm bu sanat brakmtr (B, s. 97)
Zt, Balkesir de bir izmecinin ocuuydu. Asrn akademik hayatnn iire, kltre ve sanata srkleyen o msbet zorlamas olmasa, phesiz, bir izmeci olarak kalmas da mmknd (Banarl, s. 572)
iire kabiliyeti olduunu fark edince stanbula gelmi, remil renmi, Edirne ve stanbulda mrn geirmitir (A, s. 888)
yle lzum etmi, ba zere bir yere gidip, mekn edinip, belagatin pnar, kayna olaym. Fasihlerin pazarna dkkn aaym. Bu dncelerle stanbula gelip, vatan edinmiti (H, s. 398)- (Banarl, s. 573)
stanbula geldiinde hnerli ve irfan sahibi insanlarla birlikte olmu, onlarla devaml bir ba kurmu ve sohbetlerinde bulunmutu (H, s. 398)
eyh Vefaya bal dervi, ehl-i tark bir kiidir (S, s. 265; )
Tabiat kusursuzdur, zihninin letafeti ok yksektir (S, s. 264; )
Ztnin sar olduu sylenirdi. Bu durumu bilmeyenler onun, iine gelmeyenleri duymazlktan geldiini sanrd (GA, s. 216)
13
Zt, sard. Dost sohbetlerinden tam tat alamazd. Bunun yannda fakirdi. Kendi geimini salamak zorundayd. Zamannn ounu iaesini temin iin ayrmak mecburiyetindeydi. Bu yzden iirle uramaya pek az zaman kalrd. Bir zr daha vard ki, makam, mansb ve ilimden de yoksundu. Bu yzden halkn nazarnda yeri dkt ve bu onu ok zerdi. ok gzel sz sylemesi gerekliydi ki halk onu kabul etsin. Geimde o kadar sknt ekiyordu ki, yirmi akeli mderrislere, otuz akeli kadlara ve baz danimendlere dahi kasideler veriyordu. O kadar ki kasidesinin rayici bir floriye kadar inmiti. Bu yzden kasidelerinin pek ou iki- gnde oluturulmutu. Bazen onu sevenler gelirler ve ona hediyeler verirlerdi, o da bu hediyeler karlnda hediyesine gre murabba veya gazel sylerdi.
Ahmed Mahmud isimli eseri dahi byle bir hediye karlnda

sylenmitir. Sard (A, s. 891) (Banarl, s. 573)
Belki bir esnaf ocuu olmann verdii dnce ile hayatn yine bir dkkan aarak kazanma yolunu semi; nce Beyazd Camii avlusunda, sonra
brahim Paa Hamam civarnda bir dkkan amt (Banarl, s. 573) Zt gayet fakirdi. Hazanda kuvvetli rzgarla yapraklarn dken aalar gibi paralar salm, cebinde paras olmayan gnl yaral bir akt. Kendi geimini kendisi salamaya mecburdu. Mal mlk de olmad iin gayet fakirdi. airlerin geneli gnlerini byle geirdiinden Zt nin fakirlii n plana karlacak kadar deildi. nc olarak Ztnin memuriyeti, rtbesi yoktu. Devlet idarecilerinin kendisine iltifat etmemesinden mutsuz, mahzundu. Key ir-i ter engzed r ki azn baed (H, s. 399-400)
Merhumun sarlk, fakirlik, ilim ve makamdan yoksun olmas onun karsndaki insanlara kar belini bkyordu. Fal bakmak ve geimini temin etmek iin dkknda beklemek zorundayd. Eer bu mecburiyetler olmasa,
14
her adan bulunduu yerin on misli makamlarda ve yerlerde olurdu. Gidip evinde otursa kimse onu arayp sormazd. Remmal dkkn onun iin de kendini avuttuu ve geimini salad bir yerdi. Fal bahanesiyle airler onun yanna giderler, iirlerini gsterirlerdi. Zt de bunlardan kendine hisseler karr bir nevi hazra konard. O kadar ok iir getiren vard ki Zt, iir dnyasna hakimdi. (A, s. 892)
Zt ilimle fenden bir ey bilmezdi. ok az Farsa bilirdi. iir ona Allah vergisi idi (A, s. 889) (Banarl, s. 572-573)
Zt, mederese tahsili grmtr
Yaamnn sonlarnda devlet byklerinin iltifatlarndan mahrum kalnca yokluk ve yoksullua dm, geimini remmallkla falclksalamaya almtr (B, s. 97)
Kendisindeki iir kabiliyetini anlaynca mrnn bir ksmn iir sanatn renmeye ayrd. Mneccimzde den falcl renip bu yola girdi (L, s. 263)
Remil ilminden haberdardr, amma kendi talihi bir trl skntlardan kurtulmamtr Kprl, s. 383) (A, s. 304)- (Banarl, s.573;
Onun dkkan devrinin sz bilir kiilerinin topland bir yerdir. Herhangi bir air, ho bir anlam bulsa nce ona gsterip rzasn almadan bakalarna okumazd (B, s. 97)- (Banarl, s. 573) (A, s. 888)
Ecel onu stanbulda yakalamtr
1546 vefat etti. Merhumun vefatna ok tarih denmitir. Zuhr-i Acem demitir, Er ald ydigr deyip, Iyd Sanver gedi demitir. Bir tarihte Abd demitir, uar yr dnyeden gdi. tarihini syledi. (A, 900; H, s. 407)
953 (1546) da lmtr. Er ald ydigr lmne dlen bir tarihtir (B, s. 97)
15
Sene sls ve hamsin ve tisamie hududunda dnyadan gt Yetmi yedi yl mr srd. Edirne Kap mezarlnda Kef ve Basr nin mezarlarnn yanna defnedildi (GA, s. 218)
stanbul da lm, Edirne Kap dnda, Eyb e giden yol zerindeki kabrine gmlmtr (Banarl, s. 573)
Abd isimli bir air Suhanver gdi tarihini, Zuhr isimli bir acem airi de Er ald ydigr tarihini demilerdir (GA, s. 218) Benim tamiye dediim tarih budur.
h kim ayet nuset zre old l-i nam ura-i mevt aa ddi gitdi ol remml- nam
oraram pyna irdi ola diy sl- nam Bilmezem imden gir nice ola avl-i nam
Bir yl evvelden bilp bu derdi ehl-i l-i nam Didiler tr in tye gitdi Zl-i nam
Peyk-i eb irdi fen mlkinden irgrdi peym Geldi ilm-i ademden inin virdi selm
ul ..idp ibl-i tm Vird ikri mect olmd dilinde ub u m
M-aal bir yl rdi ii olmd temm Anu in didiler tr gitdi Zl- nam
Bir seer grdm gelr bir in-y am-gsr Didm avl- cihn evr- alemden ne var
16
h idp didi an ol ir-i pr-itidr Ol sanver gd v ear ald ydigr
Ben didm ben bir yl evvelden dimidm ikr Anu in didiler tri gitdi Zl-i nam (A, s. 905)
af olmd av yet af idi uv Pr oldun bilp mevt aa dikmidi a Lzm oldun grp azm-i gergh- fen Didi ben kirdne bir yl rdi lmedin iideym tr-i mevtm di baa Ben dai didm aa tr gitdi Zl-i nam
nki t eyledi bu dehr-i fnden ger Geri bir trdr mevti cihna ser-te-ser Her hnerver itmek in lk ihr- hner Birbirinden rdp didiler trler Cmlesinden bir yl rdi dimi meer Anu in didiler gitdi Zl-i nam (A, s. 906)
Devlet Erkanyla Mnasebetleri
Genliinde devlet byklerinden iltifatlar grm izmecilik mesleini brakmtr. Yaamnn sonlarnda devlet byklerinin iltifatlarndan mahrum kalnca yokluk ve yoksullua dm, geimini remmallkla falclksalamaya almtr (B, s. 97)
17
Sultan Selimin tahta kmas dolaysyla kendisine bir kaside vermi, bu kaside sultann da houna gitmitir (GA, s. 216)
it vcd- nebtt eylemidi adem Yine vcda getrdi bahr- s-dem GA, s. 216) (A, s. 893; H, s. 893;
dinse girdi remml reml aa almaz2 Srdt- uyb ire h srr mbhem GA, s. 216) (A, s. 893; H, s. 401;
Bir beyti de buydu: Fin- velvele-i blbln an- emen amu mekn mekn- semy itdi aamm (A, s. 894)
bu mahlas beytini de okudum. Paa dedi ki, sen burada mahlas vermisin biri asam (sar), biri remmal (falc), biri Zt. Ondan sonra benim yakn arkada olmama izin verdi. Envai eit yiyecekler, kyafetler verdi. (A, s. 893-894; H, s. 401; GA, s. 216)
Sultan Bayezid Hana bir kaside sunmutur. Kasidenin sanatl, yeni mazmunlarla donanm olduunu gren sultan kendisine iltifatta bulunmu, Zt ye makam verilmesini emretmi, Hseyin Aa isimli bir yardmcsn da bu iin takibiyle grevlendirmitir. Vezirler dahi bunu uygun bulmalarna
2
Kitb- dniini kim ki grse almaz aa
Ak elebi, s. 893
18
ramen sarlndan tr vakf ilerinden daha yksek bir makam kendisine uygun grmemilerdir. Bursada yirmi be ake ile kendisine mtevellilik grevi verilmitir, Zt bu grevi reddetmitir (GA, s. 216)- (Banarl, s. 573) Veziriazam l Paa bir yandan, Meyyedzade, Tacizade Cafer ve Kadr Efendi dier bir yandan ikram ve iltifatlaryla Ztyi sevindirirlermi (GA, s. 217) Devlet erkannn bu iltifatlar yannda saltanattan her bahar iki bin ake caize ve her bayram ssl kyafetler gelirmi (GA, s. 217)
Bir defasnda ipek kumal bir kyafet arzu etmi ve devlet erkanna bir kta yazmtr (GA, s. 217)
b. airlii
Anadolu airlerinin ustalarndan olan Ztdir
(H, s. 397)
iire kabiliyeti vard. Kendi de iire meyilli idi. izmecilik yaparken de eli dedike iirle urard (H, s. 397-398)
stanbula geldiinde hnerli ve irfan sahibi insanlarla birlikte olmu, onlarla devaml bir ba kurmu ve sohbetlerinde bulunmutu. Bu dostluklar sonrasnda belagat pazarnda satlacak mallar ortaya kmaya balad. Fesahat ehlince kabul grp airlikte hret ve itibar kazanmaya balad. smi duyuldu (H, s. 398)
Gazellerinde zel anlamlar vardr. Ayrca kimsenin iirinde kullanmad atasz ve deyimler de oktur (S, s. 265) (S, s. 265).
iirleri makbul, beyitleri sanatldr 19
iiri kuvvetli ve metindir
(A, s. 889)
iir imdiki zamanda nazik, ay gibi latiftir. Ztnin iiri nefis manal, akar su gibi edal, ssl, kuvvetli, edebi sanatlarla rl (tevriye ve iham) zamann parlak airidir (H, s. 398).
iir alannda devrinin en byk hretlerinden biridir (S, s. 265)- (Banarl, s. 573)
imdi gerek udur ki, airler garip manalar bulmada, gzel ifadeler oluturmada, tevriye, istihdam, tecnis, iham gibi sanatlar kullanmada bir yol tutmular ve bu yolda ilerlemektedirler. Fakat Osmanl airleri ierisinde, mesnevi tarznda eyhi, kasidede Ahmed Paa ve gazelde Necati vardr. Zt buna gre airlerin eyhlerinden, dzgn konuan, (A, s. 889) salam iir
sahiplerindendir
iirde garip manalar, kendine has hayalleri ve sanatlar iirde o toplamtr. Ztden bakasnda da bu birliktelii grmek mmkn deildir, varsa da Ztye galip gelmesi mmkn deildir (A, s. 890)
Ztnin iirinde sz yaps kuvvetli, iirinin yaps salam, garip manalarla ve hayallerle donatlm, ei benzeri olmayan bir airdir (H, s. 398)
Lakin baz souk, kyl edal, zamannn dk iir zevkini yanstan, hnerden, letafetten ve nezaketten yoksun manalarla rl iirleri makbul deildir Egeri ba- iri kem eddur Degl am aybsuz nki uddur (A, s. 891; H, s. 398-399)
Sz az ona Allahn (Ezel Datcs) bir ksmeti ve badr (L, s. 262)
airlii bakalar almakla elde ederler fakat ona bu kabiliyet yaratltan verilmitir (ztdir) GA, s. 215) (H, s. 397; B, s. 97;
Nectden sonra Anadolu vilayetlerinin ustas ve gazel airlerinin ncsdr (L, s. 262)
20
Bazlar yeni mana oluturmas sebebiyle ona ikinci Nect demilerdir (L, s. 262)
Pek ok gazelinde sanatkrca ifadeleri herkesten stndr (L, s. 262)
Onun kadar gazel ve kaside yazmak Anadolu airlerinden hi birine nasip olmamtr (L, s. 262; B, s. 97)
ok bir mal, makam olmayan Zt, iirle uratndan ve uzun bir mre sahip olduundan airlerin en bynden en kne bir ouyla sohbet ettiinden, iirler verip aldndan onlardan ok istifade etmitir ve bu tecrbelerini paylaan bir retmen olmutur 573) (A, s. 890)- (Banarl, s.
Zt, sard. Dost sohbetlerinden tam tat alamazd. Bunun yannda fakirdi. Kendi geimini salamak zorundayd. Zamannn ounu iaesini temin iin ayrmak mecburiyetindeydi. Bu yzden iirle uramaya pek az zaman kalrd. Bir zr daha vard ki, makam, mansb ve ilimden de yoksundu. Bu yzden halkn nazarnda yeri dkt ve bu onu ok zerdi. ok gzel sz sylemesi gerekliydi ki halk onu kabul etsin. Geimde o kadar sknt ekiyordu ki, yirmi akeli mderrislere, otuz akeli kadlara ve baz danimendlere dahi kasideler veriyordu. O kadar ki kasidesinin rayici bir filoriye kadar inmiti. Bu yzden kasidelerinin pek ou iki- gnde oluturulmutu. Bazen onu sevenler gelirler ve ona hediyeler verirlerdi, o da bu hediyeler karlnda hediyesine gre murabba veya gazel sylerdi.
Ahmed Mahmud isimli eseri dahi byle bir hediye karlnda

sylenmitir. 573) Eer onunla ilgilenilseydi, Cmi ve Nev zamannda gelseydi, geim derdi bulunmasayd ve iitme kuvveti yerinde olsayd ortaya koyduu eserlerle kendinden nceki ve sonraki airler onun seviyesine ulaamazlard. (A, s. 891)- (Banarl, s.
21
hretiyle bu alann yegnesi olurdu. Dnya ok uzun yllar beklemeli ki onun gibi bir air daha gelsin (L, s. 262-263)
Mana yaratc ve gzel ifade kullanmakta Hassn- Sn idi (L, s. 263) Uzun mr ve kuvvetli zekasyla ilgin eyler renmi, gayretini iire sarf etmekle saysz yeni anlam ve sanatlar bulmutu (L, s. 263)
Gazel tarznda onun herkesten fazla meziyetlerinin olduu ve tartlmaz stnl olduu aktr (L, s. 263)
Hayl, nceleri Ztyi taklit edermi, hatta gazellerinden birini tahmis etmitir ve bu da divannda vardr. Zt den bakasnn gazelini de tahmis etmemitir. Ad geen gazelin matla budur: Noldu ilersin felek her-cyi cnnu m var Her mam seyr ider bir mh- tbnu m var A, s. 307)3 (A, s. 898; H, s. 408;
Ama daha sonra aralarna bir dmanlk girdi. Birbirlerinin szlerinde kusur arayan iki dman oldular. (A, s. 898)
Edebi sanatlar kullanmada da mahirdi, yle ki ann airleriyle arasnda deniz ve nehir kadar fark vard (L, s. 263)
bin gazeli vardr. Fakat bunlardan bin tanesi, seilmi krk kasideyle birlikte dierlerinden ayrlm rnek nitelikli iirlerdir (L, s. 264)
mr boyunca binlerce gazel, yzlerce kaside syledii rivayet edilen airin btn iirlerini bir araya toplayan bir divana rastlanmamtr (Banarl, s. 573)
Ataszleriyle yeni ve ok manalar yakalam, bunlardan hayaller kurmu ve iirine yanstmtr (L, s. 265)
Banarl, s. 384-385 (Haylnin Nect nin tesirinde olduu, baz eserlerinde Fuzl tesiri grld, bu tesirin Badatta Fuzl ile grmelerinin ardndan gelimi olmasnn kuvvetle mehtemel olduu, kendini yaad devrin en byk airlerinden sayd, bir iirinde Nectnin yerine kendisinin kaim olduunu syleyerek Ztye ehemmiyet vermediini vurguluyor.)
22
iir teknii bakmndan devrinin airlerinden stndr. Bu yzden airlerin stad denilebilir (B, s. 97)
iirleri renkli, akane edal, yeni manalarla doludur. Dnemin airlerinin sultandr (A, s. 304-305)
airlii bakmndan onu mehur ran airlerinden eyh Kemal Hocendiye benzetirler (L, s. 266)
iir dnyas onun iirleriyle doludur. iirleri herkes tarafndan bilinir, okunur (A, s. 305; B, s. 97)
Onun iiri herkes tarafndan bilinirdi. Kendini anlatmaya tantmaya ihtiyac yoktu. A, en gzel iiriniz hangisidir dediinde bu matla okuduunu hikaye eder. Ddm nin- py- seg-i dil-ber stine Ol onca grdi didi yz gller stine H, s. 407; A, s. 306; B, s. 98; GA, s. 218) (L, s. 264; A, s. 901;
Zenginlere, devlet erkanna kaside veya nazire lazm olsa nce onun kaside ve gazellerine mracaat ederlerdi. Kimsenin anlayamad hayalleri ve anlamlar kk bir gayretle zerdi (A, s. 891)
Onun dkkn airlerin toplanma yeridir. Btn airler syledikleri iirleri onun yanna giderler, iirlerini gsterirlerdi. Zt, sylemeden de iirlerini bakasna gstermezlerdi, alp satmazlard. Ztnin bu iirlerin makbul olanlarndan bazlarnn tamamn, bazlarnn da bir ksmn alrd. Onlardan ok istifade etmi, bunlardan kendine hisseler karm, yeni manalar kazanmtr. iir dnyasna hakimdir 400)-(Kprl, s. 381) (A, s. 890-892; H, s.
Bazlarna gre Bk, Ztnin talebelerindendir, iir sanatn ondan rendi derler. Zeh malum ib-hner zeh kird te hner sahibi bir retmen ve onun rencisi, msrann da Bknin talebeliine iaret ettiini ifade ederler (Banarl, s. 572) (GA, s. 215-216)-
23
Be yz kadar kasidesi vardr. bin gazeli ve mesnevi tarznda em Pervne adl on iki bin beyitlik bir kitab mevcuttur (S, s. 264)
Yallk dneminde syledii iirler ebistan- Hayl slubunda ve muamma tarznda olup ok sanatkrca ifade edildikleri iin anlalmalar zordur (L, s. 265-266)
Dier airlerle aralarnda geen latifeleri bir araya getirilmitir (L, s. 266)
bin gazeli, be yz kasidesi, bin kadar da rub ve ktas vardr. ehrengiz ve lugazlar dnda mesnevi olarak Ahmed ile Mahmud hikayesi, Siyer-i Nebisi, Me-lidi, seven ve sevilen hallerinin anlatld em Pervnesi, Hsrev irin tarznda Ferhadnmesi vardr (L, s. 262)
em Pervne ve Ahmed Mahmud adl mesnevileri, Edirne ehrengizi, Siyer-i Nebi ve Mevlid i vardr (Banarl, s. 573)
Kendisinden iittiime gre bin alt yz den fazla gazeli, drt yzden fazla kasidesi vardr. Bunun yannda em Pervne isimli be bin beyit bir kitab ve Ahmed Mahmud isimli iki bin beyitlik baka bir kitab vardr. Manzum olarak tertip edilmi bir ok kk kitab vardr ki, yamalansa bile bakalarnn ortaya koyduu iirlerden ok fazla olduu muhakkaktr (A, s. 890; H, s. 399; B, s. 97)
Bin yedi yz gazeli, drt yzden fazla kasidesi ve kitab, em Pervne isimli bir manzum risalesi vardr (GA, s. 216)
em Pervne adl eserinde meydana getirdii deiik anlam ve kafiyeler ona hastr (S, s. 264-265; )
em Pervne adl mesnevisi son derece sanatl bir ekilde kaleme alnmtr. lk beytinden son beytine kadar her beyt gzel, esiz, byleyici bir manzumedir. Ama iir sanat aknda bilgi sahibi kiilere gre maksadn anlatmakta slup ve olay rgsnde o kadar baarl deildir (L, s. 265)
24
Zamann airlerinden Revni, Ferrhi, Meshi, em ve h ile toplanp iirler okundu, sohbetler edildi. Bu srada Hallac Zt geldi, Nect kim olduunu sordu. Mecliste bulunanlar Zt derler diye onu methettiler. Gerek Zt zannederek ondan iirlerini okumasn istedi. iirlerini duyunca fkelendi ve Hallac Ztyi meclisten kovdu ve eer imdi Edirneye padiahn yanna gidiyor olsam bir kaside ile bu durumu kendisine iletir, Zt gibi bir air varken bunun gibi kstahlarn onun mahlasn kullanmasnn yasaklanmasn salardm dedi (A, s. 888-889)
c. iirleri
c.1. Ortak iirler
Mr- zerrn-per zmrrd-iyn ll-d Bl aup uma diler her ub kyudan yaa (L, s. 264; A,b-2/305)
met ey bostn- l-mekn pryesi Nrdan bir servdr dmez zemne syesi A,305; B,98; GA,217)- (Banarl, s. 573) (L, s. 264; A, 900; H, 409;
Ysuf geri grenler ellerini kesdiler Gn yzi grdi v a old bedr yesi GA,217)- (Banarl, s. 573) (L, s. 264; A, 900; H, 409;
25
Dir grenler sen meh-i bedr mnevver snni Sd yirine nr emzirmi meger ki dyesi (L, s. 264; A,b-32/900
Rab-i z elinden bir tezerv-i ve-kr aldum Da ben ahbz- a olaldan bir ikr aldum4 14/407; A,b-14/306 ; B,b-2/98; GA,b-15/218 (L, s. 264; A,b-36/901; H, B-
Ddm nin- py- seg-i dilber stine Ol onca grdi didi yz gller stine 12/407; A,b-6/306; B,b1/98; GA,b-14/218 (L, s. 264; A,b-35/901; H, B-
Beni urbnu idin alma bau aneme Ne bilr yolua cn virmege ol bir meleme (L, s. 265; A,s.306)
Egeri ba- iri kim eddur Degl am aybsuz nk uddur (A, s. 891; H, s. 399)
Noldu ilersin felek her-cyi cnnu var Her mam seyr ider bir mh- tbnu var 307) (A, s. 898; H, s. 408; A,s.
Er ald ydigr
(H, s. 407; B, s. 97; GA, s. 218)
Ben ey erkn- devlet ulzum-i drr-i manyem Siph ceng-cya yaraur yeil zl kem (A, s. 894; GA, s. 217)
Ad-y z elinden bir tezerv-i ve-kr oldum Dai ben h-bz- olaldan bir ikr oldum A,s. 306
26
Bize pr mevc m f luf eyle dis gren Nesm-i luf- h ile bugn mevc urd bir dery (A, s. 894; GA, s. 217)
Server bir bende-i b-ayd imi apuda adl utamazd an zincire ekp Nirevn (A, s. 895; GA, s.216)
it vcd- nebtt eylemidi adem Yine vcda getrdi bahr- s-dem 216) (A, s. 896; H, s. 403; GA, s.
dinse girdi remml ul aa anmaz Suradkat- uyb ire h sr mbhem 216) (A, s. 893; H, s. 401; GA, s.
Menzl tr-i du-ve mver-y nh-sipihr arin ar- mualldan muall pyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Evvel ir nar yo sen tu durur atm-i cmle enbiy kevn meknu dyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
iret bzrna varduda eyler fide Nad-i udur anu kim server sermyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
B- cennetde mdm bu durur kim tyi Cmle mminlerle ol serv idine hem-syesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Mebde-i bnyd- lem mene-i ir zamn Sye-i ar- al seyy- mlk-i l-mekn (A, s. 900; GA, s. 217)
27
Bir adef idi cihanda ay u gn old d-nm Ol adefden sen uhra geld ey drr-i yetm (A, s. 900; GA, s. 217)
Eli altnda olma kimsen tem gibi zinhr Kimesne dimeye t kim gz stnde au var (A, s. 901; H, s. 408; GA, s. 218)
Yannca syesi seyr eyler ol serv hemn tenh alnur sye sulan gr ol serv-i revn tenh (A, s. 901; GA, s. 218)
c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler
k n b-vcd itmek olupdur ak saa Biz adem mlkine mamil baladu y h saa
n gidersin bir ol i bari andan git dedim Gtrb ol dem aya didi kim y h saa (S, s. 265)
Didm leb-i ytua at gelmi ey yr Didi ki diye ara aberden dai nen vr
nm revn eylemege trn ucndan Zamn gibi lemde nice az zl vr (S, s. 265)
28
LAT F
Nice dnmek gerek bu ar- devvr Ki bir anu gibi ola beddar (L, s. 263)
airn errt ol bir mihr idi ayrlarla ar ol bir bar idi (L, s. 263)
udret eliyle ib-i ammm- nh-bb Sbn- ub ile dzp urd bir abb (L, s. 264)
Bulsavuz dipdiri yerdk ol eh urbnn Bizden din aa urbn itdgiyn cnn (L, s. 264)
Seer arya azm itdm murdum bir ikr old Grindi ol elif met murdum ikr old (L, s. 264)
oros- aru efnum urn uumdur Kevkib leker h- seher-ghum grmidr (L, s. 264)
humu meskeni yo saf- semdan ayr Yaumun menzili yo tat- serdan ayr (L, s. 265)
anmauz kim ocal bkdi belin tn Nad-i mrini yitrdi eilip an arar (L, s. 265)
lib olsam bulmayam m sen bt-i rany ben Bu meeldr Tarsn bulur nigr isteyen (L, s. 265)
29
Bir siyeh pereml yalu yzli yr Sm-sm b zerrn tc- vr (L, s. 265)
ehr-i mu h giymi tc- zer Her yaa ota ile eyler sefer (L, s. 265)
Bir nefes peyk-i aba an eger ara bulsa anedan cn apar (L, s. 265)
ub irise uyur ol ba varur Yine bir zeng irir uyarur (L, s. 265)
Fin itdrdi msikra ol yr Lebinde bir gzel arr beni vr (L, s. 266)
Pirist-beeler aup dehn anasn ben grp eyler fin (L, s. 266)
Biri azzzdur Abddr ismi arre tan ider terlikde cismi (L, s. 266)
Tem eyledm dgme dikerken Grinr ilgi barmalarndan (L, s. 266)
Biri erbeti-zde and-i leet rmidr fua az erbet (L, s. 266)
Meger kim az yr ile niza Dpdr erbeti oyd fua (L, s. 266)
30
Hirndan ki bir ta olsa nzil Eger kim gice gndz gitse bi yl (L, s. 266)
rimez menzil-i keyvna ol Felek ol yire anun eger b (L, s. 266)
Bilmeyen andelbi sere anur Trk billr grse ra anur (L, s. 267)
Macnc Kefye ne var ol oada didm almad nesne atdum an beng idi didi (L, s. 267)
idr atiy bir kmile aldu kanu Kim grrse on nan anu b indrr (L, s. 267)
arardup baru bkmi beli evlilik Kef Grenler bezedr seni iki boynuzlu bir yaya (L, s. 267)
AIK ELEB
Bun didi bilrdi add- t Ki enberde allc idi t (A, s. 888)
tye ir ud dddur uara pri v stddur (A, s. 889)
af-y afvet ryet ft- glistn dred Hev-y cennet gyet ayt- cvidn dred (A, s. 889)
31
af-y afvet-i ryu ft- glistn anca Hev-y cennet-i kyu ayt- cvid anca (A, s. 889)
Cihn std- olan imdi irlerde tdr aat ir ayre r amm aa tdr (A, s. 890)
Her zemn bir yr- hecrin gsterr devrn baa
(A, s. 892)
Umasun yalu aberler ol hmnu stine iyn- zga varma dmez anu stine (A, s. 893)
Fin- velvele-i blbln an- emen am mekn mekn- semy itdi aamm (A, s. 894)
Drr-i dendnua benzetmese ey az adef Bar urmazd aba uretine m ile kef (A, s. 895)
Dost cn nadini aldurdum ad meger ulaum lyuben zd yzm niteki def (A, s. 895)
evmuz gn gibi gkde amere vire iy Glimzden oa ger ol amer-i burc- eref (A, s. 895)
I ile cn viren yosa namzn m lur t kirpkleri olm o nigru af af (A, s. 895)
Far ile geldi far ile gitdi Far ile bitdi far ile yitdi (A, s. 898)
32
Aluda sen pilv ben arluda zerde Hem-sofra olalum gel bir o latf yerde (A, s. 898)
Mabb yufa ire bir pute mkiyn-ve yet le olur sen olursa ehl- i perde (A, s. 898)
Ky- nigra gitsem nola rb ile ben Merb olur iyde ac baal seferde (A, s. 898)
Kelle-i u atlmaz kesd var at lemez old muabbet ehrin der-nesi (A, s. 898)
Yigitlk cevherin elden yitrdm asret an Egilp arardum imdi bulamam neyleyem an (A, s. 899)
Prlikde yine t tze dkkn amsn Dkknn terk idp ayr yire amsn (A, s. 899)
Pr iken ol genci yir iinde mazn eyledk
(A, s. 899)
Ey ad azan dnyda kmillerle hem-dem ol Seni mm ile t kim oyalar a- temvr (A, s. 901)
Dile peyknlaru gnder baa dil yardmn itsn Nice er eylesn bu deli derdi bir zebn tenh (A, s. 901)
Sen a N gibi mr olsun isterm adan Benm flk-i vcdum rzgr geldi yapradan (A, s. 901)
33
top bizm ile fin u nle lmadan Degldr bae abil bilrz biz an undadan (A, s. 901)
Zamum alarsa oudan yire ann dkeym l ile balayayum ben anu otn ekeym (A, s. 902)
Sanma zhd n oar misvk f bana Di biler laru elvsna v ana (A, s. 902)
Yzni gremezz bd- ab gibi yrr ymasun atna ol r- revn cn gtrr (A, s. 902)
Almasun azna azla berberlik szin erre-i n-ize dek kek mi anur kendzin (A, s. 902)
undan ebm rz u dnndan gnm dndr Ne gicem gicedr hum odndan ne gnm gndr (A, s. 902)
Gzlermden uurur uyu ayl-i zlf-i yr iyndan rkidr gy ki gelse mur- yr (A, s. 902)
Geri psem didgm mzesin kebkebidr Kimse di oyuramaz aa demr leblebidr (A, s. 902)
Dmenm hecrde itdi drl gevherlerle pr emesr- ekm olsun inden o gr (A, s. 902)
34
urre olma sne incitme igen alaru Bir gn ola diyeler an o arrlularu (A, s. 902)
Dn geldi eh once da mlk-i ademden Bir erre nin virmedi o ordum o femden (A, s. 902)
Bir laab or iiden ey once ferydum benm Glen-i snde olmdur hezr adum benm (A, s. 902)
a- gl-by- rh- yr aar gnlimzi Ey benefe erem eyle zl ese grelm (A, s. 903)
Bir peran seyr grdm bda vat-i seer Snbl-i rusr- dil-ber trmr olm meger (A, s. 903)
Yire atdlar kesp ucn gren anur ehb Meclis-i eflkde bir em uyard d h (A, s. 903)
Varu id luf idp ol pr olas Nimete urnaya u adalum futa asun alvete (A, s. 903)
stimet met celeri tmeznler diyr Rma sefer (A, s. 904)
Bu met eyler anada cesini r u memm u urdan bedter (A, s. 904)
fern ol ir abrna ki gh- b a sz iitdgince virr heste cevb (A, s. 904)
35
Ey Mes her biri ar urs ayyrdur ehr-i ir hsu bir drl da old i (A, s. 904)
Mlk-i nam- tn uurlayup manlar Girben dvnua tebdl-ret eylemi (A, s. 904)
araca gitmek isterse yarar yoldalarla git Revn bo yidi odur an yolda seni yirler (A, s. 904)
a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya (A, s. 904)
Ferd miskni bstnclar yamurda grdke Yzi ol rda altna be-hey miskn sn dirler (A, s. 905)
Rsti bu eklin murdr aadan far yo Malasn bildem aceb nin Seh dir ol peld (A, s. 905)
Andelb-i egeri ir o Senden artuna usum dimezem (A, s. 905)
h kim ayet nuset zre old l-i nam ura-i mevt aa ddi gitdi ol remml- nam orarum pyna irdi ola diy sl- nam Bilmezem imdengir nice ola avl-i nam Bir yl evvelden bilp bu derdi ehl-i l-i nam Didiler tr in tye gitdi Zl-i nam
36
Peyk-i eb irdi fen mlkinden irgrdi peym Geldi ilm-i ademden inin virdi selm ul idp ibl-i tm Vird ikri mect olmd dilinde ub u m M-aal bir yl rdi ii olmd temm Anu in didiler tr gitdi Zl- nam
Bir seer grdm gelr bir in-y am-ksr Didm avl- cihn evr- alemden ne var h idp didi an ol ir-i pr-itidr Ol sanver gedi v ear ald ydigr Ben didm ben bir yl evvelden dimidm ikr Anu in didiler tri gitdi Zl-i nam (A, s. 905)
af olmd av yet af idi uv Pr oldun bilp mevt aa dikmidi a Lzm oldun grp azm-i gergh- fen Didi ben kirdine bir yl rdi lmedin iideym tr-i mevtm di baa Ben dai didm aa tr gitdi Zl-i nam
nki t eyledi bu dehr-i fnden ger Geri bir trdr mevti cihna ser-te-ser Her hnerver itmek in lk ihr- hner Birbirinden rdp didiler trler Cmlesinden bir yl rdi dimi meer Anu in didiler gitdi Zl-i nam (A, s. 906)
37
HASAN ELEB
Key ir-i ter engzed r ki azn baed
(H, s. 400)
Fah-i medrese dey mest bd u fetv dd Ki mey arm vel bih zi-ml-i evf est (H, s. 402)
Grmesem bir gn yz ey meh beni am ldrr Ger grmesem ev d grdm dem ldrr (H, s. 407)
AHD
imdi erua t nola rabet yo ise Her biri sen licek drr-i yetm olsa gerek (A, s. 305)
Seni ol at ki ey server-i ban gtrr Ey meded yma an srme yazu can gtrr (A, s. 305)
Dilber unayd destini devlet vireydi el irkin yzmi aa sreydm gzel gzel (A, s. 306)
Dim ayaua der yrr dil dostum Ol arbe ddgnce meramet l dotum (A, s. 306)
ebdz-i a- dil-ber ozup ozup geleden Gl-gn- ek-i utup utup yeilmez (A, s. 306)
Didm ey dost rabi baa ster kerem it Nz ile ol gzm nr eyitdi gzi yo (A, s. 306)
38
Ey boy serv-i seh zlfeyn iki dldr Yata yata rzu bnda olm bns (A, s. 306)
lm-i ifda beln azu ile eyledi bas Hi azu bele virmedi bir erre vcd (A, s. 306)
Baduca yzlerne utarlar ellerini Yz utdlar cefya feryd ellerinden (A, s. 306)
e-i hicr olsa yirm nola mnend-i gl-b Ey felek bir tze ter glden ardu sen beni (A, s. 306)
Ey andelib h u findan ne fide Verd ulan eyledi b- urr berk (A, s. 306)
Bezi ey btsan bd- azan m itdi zerd Yosa ba ara bir serv-i rmnu m var (A, s. 307)
Alayup feryd idersin her seer ey andelib r ile hem-sye olm verd-i ndnu m var (A, s. 307)
Yolua cnum revn itsem gerek cn didm Yzme bi m ile bad didi cnu m var (A, s. 307)
Zlf-i dil-ber gibi ey t peransn yine Cevr-i b-add yosa bir yr- pernu m var (A, s. 307)
39
AL Zeh malum ib-Hner zeh kird ( te hner sahibi bir retmen ve onun rencisi) (GA, s. 215)
Server bir bende-i b-ayd imi apuda adl utamazd an zincire ekp Nirevn (GA, s. 216)
it vcd- nebtt eylemidi adem Yine vcda getrdi bahr- s-dem (GA, s. 216)
dinse girdi remml ul aa anmaz Suradkat- uyb ire h sr mbhem (GA, s. 216)
d. Anekdotlar
1 Sultan Mehmed Camiiinde Halac Zt denilen bir mezzin vard. Onun da mahlas Zt olduu iin Zt u beyti demitir Bun didi bilrdi add- t Ki enberde allc idi t (A, s. 888)
40
2 Rivayet ederler ki, Sultan Mahmud Edirnede bulunan Sultan Beyazd ziyaret edip, ona kaside sundu. Kendisine ykl miktarda caizeler verildi. Manisaya dnmek zere memnun bir ekilde Edirneden ayrlp ve stanbula urad. Zamann
airlerinden Revni, Ferrhi, Meshi, em ve h ile toplanp iirler okundu, sohbetler edildi. Bu srada Hallac Zt geldi, Nect kim olduunu sordu. Mecliste bulunanlar Zt derler diye onu methettiler. Gerek Zt zannederek ondan iirlerini okumasn istedi. iirlerini duyunca fkelendi ve Hallac Ztyi meclisten kovdu ve eer imdi Edirneye padiahn yanna gidiyor olsam bir kaside ile bu durumu kendisine iletir, Zt gibi bir air varken bunun gibi kstahlarn onun mahlasn kullanmasnn yasaklanmasn salardm dedi (A, s. 888-889)
3 Bir gn kendisine neden bir makam ve mansb sahibi olamadn sordum. yle ifade etti. stanbula geldiim zaman merhum Sultan Beyazd devriydi. Ulemaya, airlere hediyelerin-ihsanlarn bolca verildii bir devirdi. Sultana itaiyeler, bahriyeler, kasideler verdim. Onun gibi l Paa ya da kasideler verdim.
dinse girdi remml reml aa almaz Srdt- uyb ire h srr- mbhem 216) (A, s. 893; H, s. 893; GA, s.
Bir beyti de buydu: Fin- velvele-i blbln an- emen am mekn mekn- semy itdi aamm (A, s. 894)
41
bu mahlas beytini de okudum. Paa dedi ki, sen burada mahlas vermisin biri asam (sar), biri remmal (falc), biri Zt. Ondan sonra benim yakn arkada
olmama izin verdi. Envai eit yiyecekler, kyafetler verdi. Padiaha da ylda kaside vermemi emretti. Birini nevruzda verdik, dierlerini bayramlarda. Nevruzda verdiim kasidelerin karl olarak iki bin ake caize aldm. Hatta bir bayramda kasidemi kendilerine iletirken bu ktay da ekledim,
Ben ey erkn- devlet ulzum-i drr-i manyem Siph ceng-cya yaraur yeil zl kem Bize pr mevc m f luf eyle dis gren Nesm-i luf- h ile bugn mevc urd bir dery (A, s. 894; GA, s. 217 b-5) (A, s. 894; GA, s. 217 b-4)
l Paa ktay grp defterdara Ztye bir sof verin diye emir verdi. O ktadan sonra bir de sof hediye edilmeye balad. Vezirlerin arasna girer oldum. Devaml meclislerine, toplantlarna dahil oldum. Hersekzade, ok hrmet ederdi. Ben, l Paann, Hersekzade, Kazasker Hac Hasanzade ve Meyyedzadenin lutfuna; Nianc Tacizade Cafer elebinin hediyelerine almtm. Mreffeh bir hayatm vard. Kadri Efendi o vakitlerde danimend idi. onunla kederimizi, sevincimizi paylardk. Ayasofya hcrelerinde eyh Vefa dergahnda olurduk. Tahtakalede toplanrdk. Efe meyhanesinde sohbet ederdik, dimamz her eyden arndrrdk. Sevin ve huzur akard zerimize. Aa yokuunda emeleri bol bir yerde aa glgesinde dinlenirdik. Oraya vardmzda Kevser havuzuna varm gibi sevinirdik. Oradan Tacizadeyi hep birlikte selamlardk. Bazen bir merhaba bazen iirle. Oradan da evlerimize ya da cananlarmzn yanna giderdik. Piri Paa dahi bu sralarda henz defterdard. O da dier paalar gibiydi. Ben de ona bir kaside syledim ki, girizgah buydu:
once czdnn a defter-i ezhr- ar Old Pr elebi devlet ile defterdr (A, s. 895; H, s. 402)
42
bunu grnce ho grd. Bu halde padiah gazeller istedi. Yeni sylemi olduum gazelleri bir araya toplayarak kendisine ilettim. O kadar ihsanda bulundu ki zenginlie erdik. Benim verdiim gazelleri incelerken bu fiyye gazelini grm ki tamam budur:
I ile cn viren yosa namzn m lur t kirpkleri olm o nigru af af bu beyti okuduunda (A, s. 895)
Baa geldi zhd libsn ab itdirici Zhid raya ek bau mnend-i keef (A, s. 895; H, s. 403)
padiah Grn bakn alemde mana tkendi derlerdi, haa mana tkenir mi. Dnya dolu mana dolu, hner manay bulabilmektedir. Elbette Ztye bir memuriyet versinler. diye Kapaas Hseyin Beye emir verdiler. Hseyin Bey de ferman vezirlere duyurur. Vezirler beni arp, sende sarlk var. Bu memuriyete manidir. En iyisi sana gzel bir vakf verelim dediler. Bursada ve ilerisinde yirmi, otuz akelik vakflar nerdiler. Grdm ki, stanbuldaki dostlarmdan ayrlacam kabul etmedim. Sultan Beyazddan sonra fitneciler l Paay ehit ettiler. Meyyedzade ve Tacizade de grevlerinden azledilince aresiz, arkasz kaldm. Fakirlik iinde
43
geim derdiyle remilcilik yapmaya baladm. Sultan Selim Padiah olduunda ona bir kaside verdim. inden bu beyti beendi:
Server bir bende-i b-ayddur apuda adl utamazd an zincire ekp N-revn s.216) (A, s. 896; ; H, s. 403; GA,
Beni ykseltmeyip caizemi ykseltti. Boalan kylerden bir ky verin diye emir verdi. Anadolu Kazaskeri Tacizade Cafer elebiye o kylerden birini bana vermesi emredildi. Bir gn beni yanna ard. Bo kylerin isimleri geldi, gel mnasip olanlardan birini al dedi. Baktm kylerden biri Bursadan eyh Hasan yerine gelmi. Bana bu ky verin dedim. Ya Hasan ne yesin dediler. Zehir yesin dedim. Bir baka ky memleketimiz Balkesirden Leglek Seydi denilen bir ahsn yerine gelmi. Bunu verin dedim. Leglek ne yiyecek dediler. Ylan yesin dedim. Bu latifelerin ardndan Leglekin yerini bana verdiler. On bir bin be yz ake geliri vard. Uzun bir zaman bununla geindim. Sultan Selim genelde tahtnda oturmazd. Ekseri saltanatn fetihlerde geirdi. Meyyidzade ve Tacizade vefat etti. Ben gene arkasz kaldm. yi iim bozuldu. Sultan Sleyman zaman oldu. Hemen kendisine kasideler verdik. Kasidelerimiz kabul grd. Caizeler verdi ve muradmza ulatk. brahim Paa vezir olduunda Kefnin kardei Hasbye fkelenip onu mr boyu hapse mahkum etmi. Kefnin srar ve zorlamasyla Basir, Kand, Kef ve dier airlerle beraber toplanp vezirin yanna vardmzda bize krld. Daha sonra Kandnin ekerci dkkn talanp ne var ne yok krldnda tekrar toplanarak brahim Paann yanna vardmzda kabul etti. Biz de kendisine kasideler verip hem gnln hem de caizeleri aldk. Amma Hayl nin nifak sokmasyla, beni bu hale koyduunuz iin sizlere krgnm, kskanlnzdan beni tenhada hicv eden iirler syler, aka beddualar edermisiniz dedi. Bize kar kalbi krlmt Hatta dn yaptnda kendisine kaside ilettim. Kasideyi okuduumda kasideyi yle syleyin diyerek Haylnin o dnde kendine verdii kasideden bu beyti okuttu:
44
Ne tozlar oparmdur semend-i ab- mevznum Gzine y eyler fhnda Keml an (A, s. 897; H, s. 405)
Bu beyt byle deildir dedim. Nasldr dedi:
Ne tozlar kim oparmdur semend-i ab- tn Gzine y eyler fhnda Keml an (A, s. 897; H, s. 405)
dr dedim. airler hibir ey bulamasalar kendilerinin olduunu iddia ederler dedi. Devletli Paa bu kasideyi ben Sultan Sleymann tahta ktnda sylemitim.
skender-i Sani szn bulup tarih dmtm ve kasideye de bu tarihi koymutum.

Bu beyit sultana sunduum o kaidenin iinde mevcuttur ve ayn padiahn kendisinde de vardr. dedim. Haylyi beytimi almakla suladm iin krld. Sonunda gene remilcilie dndk. Aradan zaman geti, Ayas Paa vezir oldu. Mahmut elebi defterdar oldu. Sultann hazinesinden verilen bu hediyelerin fazla, gereksiz olduuna hkmettiklerinden bizim de caizelerimiz, ihsanlarmz tamamen kesildi. Halen byle kt kanaat devletten mitsiz geiniriz dedi. elebi, s. 400-406) (A, s. 893-897; Hasan
4 Bakalar kendisine Farsa bir iir okusalar, bu zaten Farsada vardr. Falancann falancann iiridir, siz ondan tercme etmisiniz derdi. Fakat kendi tercme etmi olsa ve bunu kendisine hatratsalar, siz benim Farsa bilmediimi biliyorsunuz, diye karlk verirdi. (A, s. 889)
5 Pri elebi isimli meziyetli, Nevnin Anadoluda iirlerini ancak ben
toplayabilirim; Farsa ve Trke pek ok kitap topladm, yazdm. diye yazmadaki
45
baarsn ve sratini tarif eden bir zat, Ztnin dvanndan alt yz gazel ve seksen kasidesini almtr. iiri metin ve salamdr gene de baz hatalar olmutur Egeri ba- iri kim eddur Degl am aybsuz nk uddur (A, s. 891; H, s. 399)
6 Onun dkkn airlerin toplanma yeridir. airlerin staddr diyerek pek ok kii ona iirlerini gsterir. Bu iirlerden bazlarnn tamamen bazlarnn da bir ksmnn daha sonra Ztnin divannda yer ald grdk. Kendine bu sorulduunda: Bir gzel manacktr grdm, siz gerekten air deilsiniz ve divannz da yok bu gzel ifadeler, mana ve hayaller yok olup gidecek. Fakat biz divan sahibi airleriz, divanmz kyamete kadar durur. Doudan batya kadar iirlerimiz ular. Bizim divanmzda bulunan ziyan olmaz. te bu yzden bu gzel anlam ve hayallere yazk olmasn diyerek onlar aldm. Bu alntlar hrsmdan ve kskanmamdan deildir. derdi. Fakat bir bakas kendi yazdklarn bozsa, alp sahiplense huzursuz olurdu. Gazelin tamamn alm olsa, alana kt szler sylerdi. (A, s. 892)
7 mrnn sonlarna doru bir gn kendisiyle sohbet ederken dedi ki, ki gnde bir, bir hizmetkr bir mektupla beraber bazen ake bazen altn getiriyor. Yannda da nefis yiyecekler, helvalar getiriyor. Ben bir gazel, murabba diyeyim diye bazen kafiye veya redif getiriyor. Sf mahlasn kullanan bu zat imdi benden Her zemn bir yr- hecrin gsterr devrn baa bendine murabba sylememi istiyor. Bu istein yannda helva ve ekerle ihsan geldi. Zannmca zengin bir kadn veya adamdr. Kendisi iirden aciz, bir sevdii vardr. Sermayeden bir kaybmz olmaz gazel divanmzda kalr. Gelen akeler, helva ve yiyecekler de yanmzda. dedi. Oradan kalkp Mft Sadi elebinin olunun yanna gittim. Pir Mehmed elebi isimli, Mahmud Paa Medresesinde elli akeyle mderris olan bir zat da oradayd. Ya yirmi bee gelmeden ecel geldi ve onu
46
yakalad. Merhum iire heves ediyordu. Fakat onun hevesi Ztnin yallnda ake iin syledii nazma ulaamazd. rendim ki, Ztyi kendinden haberdar etmeden hediyeler ve akeler yollayan oymu. Ztden duyduum gazel ve murabbalardan bazlarn, yaknda syledim diyerek bana okuyuverdi. Daha sonra Ztye rastladmda bu durumu kedisine haber verdim. ok sinirlendi. Akl bandan gitti, beddualar etti. Ben buna katlanamam, gzmn iine baka baka benim iirlerimi sahiplenemezler, bu gam beni ldrr diye feryat etti. Aradan ay gememiti ki, Zt bu dnyadan gt, gitti. (A, s. 892)
8 h, Ztyi hi sevmez ve hayrla yad etmezdi. Sebep olarak da, benim matlam gazeline ald ve kendininmi gibi aleme ilan etti derdi. Umasun yalu aberler ol hmnu stine iyn- zga varma dmez anu stine Bu matla ikisinin divannda da vardr (A, s. 893)
9 Sultan Mehmet tahta ktnda kendisinden mkemmel divann istedi. Zt de kendi hattyla oluturduu divann verdi. Cafer isimli gen oluna ve iki kayn olu vard ki ikisi de kendi ocuklarym gibiydi. Onun akll talebeleriydi. Onlardan biri Ahmed elebidir. Anadoluda hal tezkirecisidir. Kendi akranlar ierisinde kalem gibi doru, parmakla gsterilen biridir. Gazel ve muamma yazar. Mahlas Selsdir. Ariflerin nde gelenlerinden, yiit ve ycelerindendir. Hayata kanmtr. Bu kayn oullarndan bir dieri de Mahmuddu. Kendi gibi remmaldr. Fakat gen yanda hayata doyamadan lmtr. Zt, bu ikisi iin rahat bir geim istedi fakat hikmet Allahn ki bu istei gereklemedi.
47
10 Merhumun asla Hayl ile yldzlar barmad. Birbirlerine o kadar kinliydiler ki ikisini bir kazana koyup kaynatsalar kanlar bile birbirine karmazd. Her ne zaman Haylyi yad etse airler ierisinde onun iin serbest dnemeyen, kendine ait fikri olmayan, kitaba bal kalan biridir. diyerek ah u Geda ve Gencine-i Razna gnderme yapard. Daha sonra Hayl kitabi deildir cenganedr derdi. Hayl,nceleri Ztyi taklit edermi, hatta gazellerinden birini tahmis etmitir ve bu da divannda vardr. Zt den bakasnn gazelini de tahmis etmemitir. Ad geen gazelin matla budur:
Noldu ilersin felek her-cyi cnnu m var Her mam seyr ider bir mh- tbnu m var A,s. 307) (A, s. 898; H, s. 408;
11 Bir Ramazan gn Ztnin dkknna uradm. Zt, Ramazan adamn aklna garip fikirler getiriyor. Ben de yle bir gazel syledim. dedi, u beyti okudu:
48
Haylye rastladm. Ztden duyduum bu gazeli okudum. Bunu aklna yerletirdi. Zt, iiri yenilecek bir ey zannediyor diyerek her frsatta alay etti. Zt, fkelendi. Bulsa Haylnin kanna ekmek dorayp yerdi. Frsatn bulsa etini bile yerdi. Bir gn yine yanna vardmda bana Haylnin beytini buldum dedi ve bunu okudu. Gya o da Haylnin an yakalad, atee souk su koydu, rahatlad.
12 lm yle oldu, merhumun evi Sar Grz mahallesinde, dkkn ise Sultan Beyazd haremindeydi. Her gn yryerek dkknna gelir, giderdi. Elinde bastonu vard. Bastonunu sadece zemin kaygan olduunda kullanr dier zamanlarda kullanmazd. Bir gn dkknna giderken yolda rastladm. lmn yaknlatna dair emareler vard. Ecelin yaklatn kabullenmiti. Dudaklar kprdyordu. Bu ne hal dedim. imdi bu matla dedim dedi.
ok zaman gemedi dkknna gelip gidemez oldu. htiyarlndan dolay dkknn evine yakn olan Koca brahim Paa arsnda tuttu. Falclkla uramaya devam etti. Dkknnda gene airleri toplad. airlerden Hakimzade At, bir beyit syleyip son zamanlarn yaayan Ztyi rencide etti.
49
zerinden drt ay gememiti ki sene sls ve hamsin ve tisamie Ramazannn yarsnda vefat etti. Bir gn hasta olmu, hastalk vcudunda takat brakmam. Btn dostlarn inceden inceye tetkik etmi. Selk ve Hakryi ayrm. Varp namazn klp Edirnekap kabristannda Kef ve Basrnin ve nice airlerin arasna defnettik.
(A, s. 899)
Defin srasnda Yahy Bey de hazrd. Ztnin salnda onun ykn hafifletirdi. Onun arlna tahamml etti. Merhumun lmne Zuhr-i Acem tarih dt, Er ald ydigr. Abd, Sanver gedi. tarihini syledi. Ben de Gitdi zl- nam diye tarih dtm. Tamiye yntemiyle (ebced hesabyla dlen tarihin hesabn doldurmak iin kartlacak veya eklenecek sayy iaret etme
)
zl sz
hesaptan decek, gzel bir tarihtir. Her beytinde bir yl nrdi mazmununa iaret edilir. Bu ekilde tarih tamamlanr. Bir bendinden ikisinin tarihini topladm amma iirleri, gazeli ve ne de beyitleri olsunda delil olmasn. Delil, natda bu terci-i bendir ki bir bendi budur. met ey bostn- l-mekn pryesi Nrdan bir servdr dmez zemne syesi H, s. 409; A, s. 305; B, s. 98; GA, s. 217) (L, s. 264; A, s. 900;
Ysuf geri grenler ellerini kesdiler Gn yzi grdi v a old bedr yesi H, s. 409; GA, s. 217) (L, s. 264; A, s. 900;
50
Menzil tr-i duve mver-y nh-sipihr adrin ar- mualldan muall pyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Evvel ir nar yo sen tu durur atm-i cmle enbiy kevn meknu pyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Dir grenler sen meh-i bedr-i mnr snni Sd yirine nr emzirmi meger kim dyesi (L, s. 264; A, s. 900)
iret bzrna varduda eyler fide Nad-i udur anu kim server sermyesi GA, s. 217) (A, s. 900; H, s. 409;
B- cennetde mdm bu durur kim tyi Cmle mminlerle ol serv idine hem-syesi GA, s. 217) (A, s. 900; H, s. 409;
Mebde-i bnyd- lem server-i ir zemn Sir-i ar- al seyy- mlk-i l-mekn (A, s. 900; GA, s. 217)
13 Bir gn ben kendisine en iyi matlalarnz hangileridir diye sordum. Bana bu iki matla okudu. Ddm nin- py- seg-i dil-ber stine Ol onca gldi didi yz gller stine H, s. 407; A, s. 306; s. 98; GA, s. 218) (L, s. 264; A, s. 901;
51
Rab-i z elinden bir tezerv-i vekr aldum Da ben ahbz- a olaldan bir ikr aldum H, s. 407; B, s. 98; GA, s. 218) (L, s. 264; A, s. 901;
14 Nimet isimli parlak bedenli, eline abuk bir dellak onu dierlerinden testereyle ayrr gibi ayrm, defaatle demitir ki beni Zt i sahibi yapt onun hakknda bu gazeli sylemitir.
Nimet denr imi adna b- ser-tr sn keml- ul ile indrdi ala ba (A, s. 903; H, s. 408)
Cism-i lafden dil-i sengni grinr anma akup durur biline ol nigr a (A, s. 903; H, s. 408)
amm gibi bauma d buar- Dkse aceb mi ddelerm urna gibi ya (A, s. 903; H, s. 408)
Her gh b-tekellf perd ayaun ammmna anu yzmz fer olays ka (A, s. 903; H, s. 408)
Biz p-brehne ba au abdlyuz anu Ol oyd ty bizi ol eyledi tr (A, s. 903; H, s. 408)
Sonra Zt bunu hicv etmitir.
52
15 airler hakknda ar hicivleri vardr. Mesh ona fern ol ir abrna ki gh- b a sz iitdgince virr heste cevb (A, s. 904)
dediinde Meshnin kendi szlerini kullandn ifade eden bu kta ile onu talamtr.
16 Revn gayrmslimlerden vergi toplamak iin gitmeye hazrlanrken demitir. araca gitmek isterse yarar yoldalarla git Revn bo yidi odur an yolda seni yirler (A, s. 904)
17 Revn attan dp ayan krdnda sylemitir. a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya (A, s. 904)
53
18 Ferd hakknda unu demitir. Ferd miskni bstnclar yamurda grdke Yzi ol rda altna be-hey miskn sn dirler (A, s. 905)
19 Seh Bey hakknda unlar sylemitir. Rsti bu eklin murdr aadan far yo Malasn bildem aceb nin Seh dir ol peld (A, s. 905)
20 Andelbi hakknda demitir. Andelbi egeri ir o Senden artuna usum dimezem (A, s. 905)
54
B. BK5 BK
a. Hayat6
stanbullu dur s. 186; H, s. 199; A, s. 160)
(S, s. 299; L, s. 186; A,
stanbul da domutur s. 511)
(Banarl, s. 583; Kabakl,
smi Mahmud dur 511)
(H, s. 199)-(Kabakl, s.
Dellak olu ad ile tannr
(S, s. 299)
Babas stanbul da merhum Sultan Mehmed in yaptrd camide hatiptir. Gzel sesli, hafz, tertip sahibi, salih ve dindar bir kimsedir. Davudi sesiyle Kur an okuduunda dinleyenler kendilerinden geerler, aknlklarndan donup kalrlard. Pek ok kere merhum Sultan Byezid in huzuruna girip hususi ihsanlarndan faydalanmt s. 583; Kabakl, s. 511) (S, s. 299-300)-(Banarl,
Syleneni hemen anlayp hafzasna kazyan kusursuz bir zihni vardr ( A, s.187; Hasan elebi, s.199)
Genliinde ilim tahsil etmi ve ilmi sayesinde para kazanmtr ( A, s. 187; A, s.
Kprl, 367/371,380/389,392. sayfalar arasnda Bk ile ilgili bilgiler verir. Bu bilgiler iir ve airlikle ilgilidir. Hayatna dair bilgiler yoktur. 6 A, s. 160 s. 238 iki farkl Bk var. Bu ikisine ait zellikler dierlerinde harmanlanm durumda. Tezkireler kaleme alndnda hayatta olduundan lm ile ilgili bilgiler daha sonraki tezkireler ve modern edebiyat kaynaklarnda yer alr.
55
160) Genliinde sarra7 imi, daha sonra renci olmu, eyhlislam Ebussud Efendinin olu Mehmed elebinin danimendi olmu (B, s.44)- (Banarl, s. 583; Kabakl, s. 511) Hiddetli, tez canldr. Takva sahibidir ( A, s. 187)
Genliinde bir sanatla uramtr. Ayn zamanda airlii de kabiliyeti vardr ( L, s. 186)
Bak de babas gibi hafz, son derece gzel, ho, enfes sesi, zihni ak, iiri hoa giden, gazelleri makbul tutulan sevgili bir gentir (S, s. 300) (B, s. 44)
1008 (1600) Ramazannda stanbul da vefat etmitir
Kimi zaman ok rahat yaam, kimi zaman kskananlarn oyunlar ile skntlar ierisinde kalm, kolu kanad krlmtr. Btn bu oyunlar bozulmu ve alimlerin, bilginlerin st mertebesine mollala ykselmitir (B, s.45)
lmlerdendir. lim sahipleri arasnda kabul grmtr H, s. 199)- (Banarl, s. 583)
(A, s. 186-187;
Mderristir 44)
(A, s. 160; B, s.
Mderrisliinin ardndan kad olarak Mekkeye gitmitir (Beyni (Banarl, s. 584)- (Kabakl, s. 511)
s.
44)-
Mekke kadlndan stanbula atanm, ardndan be dafa kazasker olmutur (B, s. 44)
Orhan aik bunu sira olarak ifade eder
56
Devlet Erkanyla Mnasebetleri8
Sultan Sleyman n iltifatlarn grd 200; A, s.160)- (Banarl, s. 584)
(A, s.188; H, s.
Sultan Selimin tahta kn tebrik iin bir kaside yazd (H, s.201). Sultan Selimin de babas gibi Bkye iltifat vard. Yazd iirleri kendi kaleme ald mektuplarla Bkye yollard. Bk, mektuplarla birlikte bolca ihsanlara da kavuurdu (H, s. 207)
Sultan Murat tahta ktnda onu ekemeyenler iftiralar atarak onu Sleymaniye Medresesinden azlettirdiler. Fakat bir mddet sonra olayn komplo olduu anlalnca Sultan Murat, Bkye Sultan Selim Medresesini ihsan etti (H, s. 207-208-209)- (Banarl, s. 584)
Krk ake maala medreseden azledildi
(A, s.188).
eyhl slm Ebussuud Efendi nin danimendi olmutur (H, s. 201; A, s. 160;
Gerek budur ki devlet silsilesinde bir danimend Bk gibi bir sayg, izzet ve mutlulua erimemitir (A, s. 160-161) (A, s. 161)
Murat Paa medresesinde grev yapmaktadr
Ebussud Efendinin olu, Mehmed elebinin danimendi olmu, daha sonra Ebussud Efendi ile irtibat kurmu, iir yoluyla da Sultan Sleyman onu tanmtr (B, s. 44)
Sultan Sleyman iindekilerle beraber bir medrese balamtr (A, s. 160; B, s. 44)
Kabakl, tek tek padiahlardan grd iltifatlar yerine genel bir kabul grd ve iltifata mazhar olduunu sylemitir. s. 511-513te her elence ve toplantya arldn ifade ederek te fikrini destekliyor.
57
b. airlii
Bak de babas gibi hafz, son derece gzel, ho, enfes sesi, zihni ak, iiri hoa giden, gazelleri makbul tutulan sevgili bir gentir (S, s. 300)
Fuaa frasnu birisi de Bdr uar zmresin hre-i fdur (A, s. 186) ( L, s. 186; A, s.
iire ocukluk yalarndan itibaren balamtr 187)-( Kabakl, s. 511)
lim tahsilinde de tecrbe iin, deneme maksatl iirler ortaya koymutur ( A, s. 187)
iiri kuvvetli, renkli, eitli; szleri akc-dzgn, manas nefis, nazm temiz, anlay yakcdr ( A, s. 187)
iiri gsteriten uzaktr, zorlama ve yapmack deildir. yle ki gayb aleminden diline akvermi gibidir s.200). (A, s. 188; H,
airlerin stnlerinden, alimlerin rnek alnanlarndandr (H, s. 199) Nkteyi yerinde kullanan, sz gzel ve parltldr (Kabakl, s. 513) (H, s. 199)-
Anadolu illerindeki airlerin sultandr
(H, s. 199)
iirleri gnle ho gelir, sznn rnei yoktur. Bu ynyle de kskanlmtr (H, s. 199)
Szleri ve fikirleri kabalktan arnmtr
(H, s. 200)
Gazelleri ve beyitleri mecmualarda yazlm, alemce tannmtr (H, s. 200)
iirlerinde tevriye ve ihama meyli vardr
(H, s. 204)
iirleri ona has cokulu, cokun dolu tabiatnn rnleridir (H, s. 204)
58
Gazel tarznda Hilaliye benzer. Szleri parlak, hikayede Seyfi gibi ak, anlalr ve ayn izgide ve hreti hadsizdir. (A, s. 160). (A, s. 160).
iirleri gayet gzel ve herkese beenilir Kendi vasflarn ve iirini gene kendi anlatabilir
uhur etdi uhuru sr ab- nkte dnmda Atd kendye irim revn- pk-i selmn
Belat ksn urdum srevne heft kverde Sunn menuruna ekdim bu gn ur y n (B, s. 43)
Fatih devrin en byk airi olan Ahmed Paa nn, ardndan gelen Nectnin zerinde tesiri vardr 369) (Kprl, s. 367-
c. iirleri
c.1. Ortak iirler
Nola dehr ire ninum yoise anyum Ne acep seyl gibi alamasam deryyum (L, s.186; H, s. 204)
59
k-i rholduum iideli Yirlere bamaz old cnnum 9 (L, s.186; H, s. 204 )
alk- lem glseveydi kki blbl gibi Ol lebi once baa tenh alayd gl gibi A, s. 162) (A, s. 189; H, s. 205;
urmaz yanumda anerini vaf ider Nigr Yani baa oundurur ol - vekar (H, s. 204; A, s. 162)
Bilini omadadur ol anem derd bel Yosa lara rn lebi r elv (H, s. 205; A, s. 163)
Zam- snemden ou yrelerin hep alma ursun Allah seversen hele bir pre meded (H, s. 205; A, s. 163)
Mje aylin dzer ol amze-i fettan af af Gyiy cenge urur nze gran af af (H, s. 206; A, s. 161)
Seni seyr itmek in reh-gzer-i glende ki cnibde urur serv-i rman af af (H, s. 206; A, s. 161)
adri seng-i muallda bilp ey B urup el balayalar arua yran af af (H, s. 206; A, s. 161)
Sabahattin Kk (1994), Bk Divan, TDK, Ankara,392/471-4
60
SEH Nr- hicrile yaaludan gzelm d- tenim Ser-be-ser ne boyand nideym pre-henm (S, s. 300)
Cihn al amus izzetiyle evc- rfatde Dira sye-ve aldum nidem l-i mezelletde (S, s. 300)
r afa-i gl-berk-i au reyndr Dehen oa-i prdr leb mercndr (S, s. 300)
Nergis gz cn ayrn v meftn Leyl uun snbl- sevd-ede Mecnn (S, s. 300)
AIK ELEB Fuaa frasnu birisi de Bdr uar zmresin hre-i fdur (A, s.186)
uar aylini defter idicek dest-i a Mav u ibt ile pr itdi nie evr (A, s.187)
azd nieyi yalu diy bu defterden Bye idp iret did sahhal-b (A, s.187)
addmi enk reglerm rd eyled Cismm te cnum d eyled (A, s.187)
61
ir-i sir fern der-ir-i sir fern fern ol ab- nzik-bre eyler fern (A, s.187)
rdi nesm-i madelet kisr-y bahr Zencr-i adli ekdi emenzre cybr (A, s.188)
Gller siperler ile ledi filoriyi Mlk-i ity aret idp asker-i bahr (A, s.188)
Eflk- devr-i dim ile urmayup ular Nev nemda tze v ter an- sebzezr (A, s.188)
Meydne girdi ev ile emrbz- berk o ae ad stne ebr-i gher-nir (A, s.188)
Bir kse ire lle bugn bezm-i bda ayb itdi jle beyalarn a bzvr (A, s.188)
Gller afda urrem andn u dmn Blbl belda bencileyin zr u b-arr (A, s.188)
B bu iri afa-i ar- berne yaz Grsn felekde nice olur asm- n-bekr (A, s.188)
Cme-b ol feti aldua tenh oynna anuram ebr girer mh- ebr oynna (A, s.188)
ub-dem ey fte beyhde efgn eyleme n girersin her gice bir serv-bl oynna (A, s.188)
62
Nin alarsn felekden bilsem ey ebnem seni Girmes bri hele bir verd-i ran oynna (A, s.188)
Dr di vafnda irm defterin grdm eger Kim adef mecmasn ald dery oynna (A, s.189)
Rularu evne pr-da itdi B snesin Bir avu berg-i gl-i ter oyd gy oynna (A, s.189)
Temgh- lem ol ceml-i lem-rdur Ser-i kynda lem mest eyd bir temdur (A, s.189)
orkum oldur gz dege k-i der-i cnnuma Yosa kul-s ekerdm dde-i girynuma (A, s.189)
Yr defterden yine B aznma var dimi Yalu alatm adlar ben uln sulnuma (A, s.189)
Zhd ala eylemezz iltic hele utd egeri lem-i kevni fesdmuz 590) (A, s.189)- (Banarl, s.
Minnet udya devlet-i lem fen bulup B ala ahfe-i lemde admuz 590) (A, s.189)- (Banarl, s.
Cnn olur ki meyl ide an grince cn Esbb- sni b ola amm be-ar- n (A, s.189)
63
Iuu zameti od cnuma rametler idi Dostum cevr ceflarda ne zametler idi (A, s.189)
Sz- ula aan dilden ki h u zr olur h dd u ebr ebr tebr olur (A, s. 189)
Reh-i meyeyi a itdi t-i ahr sulnu u gibi arasn kesdi Sitanbul u alatanu (A, s. 190)
Miyn- b ute old cy- ket-i ahb Baturd rzgr yn-i yn bezm-i rindnu (A, s. 190)
Hill-s fruzn old bar-i nlgn zre afadan dem uru b- arb-ld derynu (A, s. 190)
Yaan b zre te anmauz ket-i aby u- t-i ahrndan utd eh Sleymnu (A, s. 190)
Sem u eng ny u devr-i ar devleti dndi afsn sre gr ey f-i sls devrnu (A, s. 190)
arb- nbdan umlar teh meyneler tenh Aceb li ligin buld riy ehli bu meydnu (A, s. 190)
u meclis ire kim daim ouz peymne devr eyler Ne del ola ey B zemn- y insnu (A, s. 190)
abu ki kn- gher-i nam old By rmez sen ayle bir iki bengler (A, s. 190)
64
Badan bu ar saa yeter eh-i cihn ilat geyrdi ire arr firengiler (A, s. 190)
ab- sir-pe ki B gller meyl ider ekker-i ir-i dil-viz meger efsnldur (A, s. 190)
Derme atma gider dallar libs irine ilat- ir-i cihn-grm benm altunldur (A, s. 191)
HASAN ELEB Gl-i ter ora gelr glene evvel as r (H, s. 200)
Ey py bend-i dmgh- ayd- nm nengi Tkey hev-i meale-i dehr-i b-direngi 10 (Banarl, s. 586) (H, s. 200- 201)-
ol dem ki ir olp nev-bhr- mr Berg-i azna dnse gerek ry- lle rengi (Banarl, s. 586) (H, s. 200/ 201)-
ir mekn olsa gerek cra gb k Devrn elinden irse gerek cm- ya sengi (H, s. 201)
nsn odur ki yineve alb f ola Snede neyler dem ise kne-i pelengi (H, s. 201)
10
Sabahattin Kk (1994), Bk Divan, TDK, Ankara, 75 musammat
65
bret gzinde nieye dek aflet uyus Yetmez mi sa vaa-i h- r cengi (H, s. 201)
B egdi b- tna kffr- engrs emr-i gevherini pesend eyledi frengi (H, s. 201)
Yz yire od lutf ile gl-berk-i ter gibi andua ald zan- gerdn gher gibi11 (H, s. 201)
Bi-amdillh eref buld yine mlk- Sleymn Cls itdi sadet tatna skender-i n12 (H, s. 201)
op gn gib zerrn tc ile burc- sadetden Yetidi ardan arba ab- adl isn (H, s. 201/ 202)
Beretler zemne smn gzleri aydn Cihn ren itdi pertev-i envr- yezdn (H, s. 201/ 202)
Met- marifet geldi revcn buldu demler Zer-efn eylesn nergisler evr- glistn (H, s. 202)
Birez uy yzn grsn felekde dide-i encm Ki em-i bat- b-dr yiter dehr nighbn (H, s. 202)
davend-i cihn sulan- dil h- dery dil Ser-efrz u serr efrz- tc u tat- sulni (H, s. 202)
11 12
Sabahattin Kk (1994), Bk Divan, TDK, Ankara, s. 75 a.g.e., 16 -5
66
Penh- dn devlet padih- smn rfat Cenb- ah Selm ibn Sleymn n- Omn (H, s. 202)
ner seyf yeti gibi ser-i adya emr ad t- puldn ne er ide kirmni (H, s. 202)
afadr oldlar r pelengi hya arda derler ol adar imdi riayet a- ayrn (H, s. 202)
Se resminde addinden tecavz eylemez derya Kef-i cdu aar atmaz kerem vatinde umman (H, s. 202)
Peran itmedi devride hergiz kimseyi kimse Meger meclisde yrn- af gl-bergii andn (H, s. 202)
na her geden b tane n ondururlard Nignle muar grseler mihr-i Sleymn13 (H, s. 202)
Her aan glme fikr-i r- dil-ber der Gyiy mirte aks-i pertev-i ver der14 (H, s. 203)
Ger lrsem asret-i add ile ol serv beni Bir yire defn eylez kim sye-i ar ar der15 (H, s. 203)
n n varmazam ben kyue giryn olp ak-i rh orarm cn gzmden ter der16 (H, s. 203)
13 14 15
Sabahattin Kk (1994), Bk Divan, TDK, Ankara, s. 16 a.g.e.,174-119.
a.g.e.,174-119-2 67
Glen isterse ite meyane Gl-i andn gerekse peymne17 (H, s. 204)
Biy arz- ir byle gerek He arfne hem levendne18 (H, s. 204)
Gze gstermez ise tam beni her edn Ki naar far idicek mertebeden alyum (H, s. 204/ 205)
Cann odur ki meyl ide n grnce cn Esbb- sn-i b ola amma be-art- n19 (H, s. 204/205)
Aknn zameti od cnma minnetler idi Dostum cevr ceflarda ne zametler idi (H, s. 205)
Minnet udya devlet-i dny fen bulur B kalur aife-i lemde dmz (H, s. 205)
Bulma isterdi iinde murad Yr rn deglmidr ferhd (H, s. 205/206)
Craden abdala geri mazenl-esrrdur Rind-i derd-ma saar mula l-envrdr (H, s. 205/206)
16 17 18
. Sabahattin Kk (1994), Bk Divan, TDK, Ankara,174-119-4
a.g.e.,392/471 a.g.e.,392/471-7 19 a.g.e.,syf 324/362
68
snn zektnu eger ey ce-ceml Bir mustaan ister ise ite ben far (H, s. 205/206)
B-tekellf yz srer her eb ru- rengine Byle nn yz verrsin dostum blne (H, s. 205/206)
Dane-i aline ba cennet-i rusrnda Nice abr eylesn Allah seversen dem (H, s. 205/206)
Temeagh- lem ol ceml-i lem-rdur Ser-i kynda lem mest eyd bir temadur (H, s. 206)
ubh dem ey fte bhde efan eyleme n girersin her gice bir serv-i ran oynna (H, s. 206/208)
Nin alarsn felekden bilsem ey ebnem seni Girmesen br hele bir verd-i ran oynuna (H, s. 206/208)
orum oldur gz dike k-i der-i cnnuma Yosa kul-s ekerdim em-i n-efnma (H, s. 206/208)
Yar defterden yine B kaznma vr imi Yal alatm adlar ben ulun sulanma (H, s. 206/208)
u meclis ire kim daim ouz peymne devr eyler Ne del ola ey B zeman- y- insn (H, s. 206/208)
addmi ceng ekmi rd eyled Cismm te cnum od eyled (H, s. 207/208)
69
Bendesin h- kerem itmese yd Elimzden ne gelr koca ne dd (H, s. 207/209)
Nola bed-nm- muhabbet olsam Ruy B alur n iy d (H, s. 207/209)
Ben yd eyled ihy itd ldiler gitdiler amma ussd (H, s. 207/209)
Cin nimetinden kend b dnemiz yegdr li knesinden ge-i vrnemiz yegdr (H, s. 208/210)
n adrndaki marur- n-sde serverden Fena bezminde b-ld olan mestnemiz yegdr (H, s. 208/210)
Hm-y evc-i izzet gibi ayretszden ey nmi Muabbet emine eh-per yan pervnemiz yegdr (H, s. 208/210)
Benm ab- Selmm bade-i amrya mildr
(H, s. 208/210)
AHD Leker-i ek-i firevn ile ceng itmek in Gnderr mevclern lcce-i umman af af (A, s. 161)
Cmiire gre t kimlere hem znsn ekl-i saada gezer dde-i giryan af af (A, s. 161)
Gkde efn iderek anma geer ayl-i kleng ekilr kyuna mrgn- dil can af af (A, s. 161)
70
Ehl-i dil derd amu nimetine mstara Dizilrler kerem nna mihman af af (A, s. 161)
Vaf- addle rm itse lem gibi alem Leker-i sar eker defter dvan af af (A, s. 161)
Kyun erfna u dizilmi gy arem-i Kabede her cnibe erkan af af (A, s. 161)
Balar kesilr zlf-i perinu ucndan anlar dklr amze-i brrnu ucndan (A, s. 162)
Peykn- bel sneme iler geer old Ey alar y nvek-i mjgnu ucndan (A, s. 162)
Dil arbn urur albe fruda dem--dem an alasa zamum nola peyknu ucndan (A, s. 162)
Yz srmek umar pye ftdeler amm Nevbet mi deger kimseye dmnu ucndan (A, s. 162)
Mur- dil-i Byi gr fte-s Efgn ider ol serv-i rmnu ucndan (A, s. 162)
Bna o cevr itdign ey sipihr-i b-vef humu dd- kebd oydu ulad saa (A, s. 162)
Gl d amula snede bir em uyandrm er- a arr zl altun uyandrm (A, s. 162)
71
Gnller nadin alm yr girmi ala-i ikre Bir iki dermend vzeyi varm olandrm (A, s. 163)
a- lal ile ar cnnu Bir rb sidr glistnu (A, s. 163)
Bir beldur alnd ua Dostum met-i rmnu (A, s. 163)
onceler ire nihn eyleme glberg-i ter Yan seyr eyleyelm snei z dgmeler (A, s. 163)
Tene dil mve-i valu derem ister cn und sb-i zenn didi ki ite elm (A, s. 163)
BEYAN n guset u neyyer cihntb r zi tekellftl-alb (B, s. 44)
uhur itdi uhuru srr ab- nkte dnemde td kendye irim revn- pk-i selmn (B, s. 44)
Belat ksn urdum srevne heft kverde Snihin menuruna ekdim bu gn ur y n (B, s. 44)
72
d. Anekdotlar
1 Zt, Bk nin addmi enk reglerm rd eyled Cismm te cnum d eyled matlan alp tamamlam ve kendi divanna koymutur. Bk gibi bir airin iirini almak ayp deildir. diyerek airliinin byklnde ittifak etmitir ir-i sir fern der ir-i sir fern fern ol ab nzik-bre eyler fern (A, s.187; H, s. 207 )
2 Sene tisa ve sittn ve tisamie il-iccesin evirinde cenb- madelet-penh Suln Sultan Sleyman stanbul a arap getiren gemileri Galata nn ortasnda yaktrnca Bk bu olayla ilgili gazel sylemitir. Bu gazel ile birlikte gazeli daha k elebi ye yollamtr.
Reh-i meyeyi a itdi t-i ahr sulnu u gibi arasn kesdi Sitanbul u alatanu
Miyn- b ute old cy- ket-i ahb Baturd rzgr yn-i yn bezm-i rindnu
Hill-s fruzn old bar-i nlgn zre afadan dem uru b- arb-ld derynu
Yaan b zre te anmauz ket-i aby u- t-i ahrndan utd eh Sleymnu 73
Sem u eng ny u devr-i ar devleti dndi afsn sre gr ey f-i sls devrnu
arb- nbdan umlar teh meyneler tenh Aceb li ligin buld riy ehli bu meydnu
u meclis ire kim daim ouz peymne devr eyler Ne del ola ey B zemn- y insnu (A, s. 189-190)
3 Bk nin gazellerine Gubari nazire sylemitir. Bk padiahtan oka altn ihsan aldnda aadaki ktalar sylemitir.
abu ki kn- gher-i nam old By rmez sen ayle bir iki bengler
Badan bu ar saa yeter eh-i cihn ilat geyrdi ire arr firengiler
ab- sir-pe ki B gller meyl ider ekker-i ir-i dil-viz meger efsnldur
Derme atma gider dallar libs irine ilat- ir-i cihn-grm benm altunldur (A, s. 200-201)
4 Bknin anlattna gre, yazd gazelleri devrin melik uaras olan Zt ye gsterir. Zt, gazeli okur ama bunun Bkye ait olduuna inanmaz. Bk hayr bunlar benimdir der.
74
Ey pr-i af ba u leif-i ar Degilim fl ki yde idinem ifr
Bunun zerine Zt, iirlerinden birka beyit karp nne koyar ve bunlarn en gzeli hangisidir diyerek Bkyi bir imtihana tabi tutar. Bk, parmayla en gzel grdn iaret eder. Ztnin tavrlarndan doruyu bulduunu anlar memnun olur. Yeni beyitler yazarak Ztye iletir.
Glen isterse ite meyane Gl-i andn gerekse peymne
ak- rh olduum grb yan Yerlere bamaz oldu cnne
Biy arz- ir byle gerek He arfne hem levendne
Nola dehr ire ninum yousa anyem Ne aceb seyl gibi alamasam deryyem
Gze gstermez ise ta m beni her edn Ki naar far idicek mertebeden alyem Zt bu beyitleri grnce btn samimiyetiyle, can- gnlden Bkye dualar eder ve onu ver (H, s. 203-204)
5 Ho mizal, nktedan, gnl eli, ak sadk bir insan olan Bknin sevenleri de vardr ve onun akna ok gazeller sylemilerdir. Ruhi onun iin bu gazeli sylemitir:
75
Bendesin h- kerem itmese yd Elmzden ne gelr kene dd
Nola bed nm- muhabbet olsam Ruy B alur n iyi ad
Bk de bu gazelden memnun olarak Ruhiye bir nazire ile karlk vermitir:
Beni yd eyled ihy itd ldiler gitdiler amma ussd (H, s. 207)
6 Sultan Murat, tahta ktnda Bkye kin besleyenler gene rahat durmayarak padiaha Bkyi ktleyip Sleymaniye Medresesindeki grevinden azledilmesini sebep olmulardr. Nam isimli bir air bu gazeli demiti:
Cinu nimetinden kend b dnemz yegdr l knesinden ge-i vrnemz yegdr
n adrndaki marur- n-sde srrdan Fena bezminde b-ld olan mestnemz yegdr
Hm-y evc-i izzet gibi ayretsizden ey Nm Muabbet emine ehper yaan pervnemz yegdr
Ktlk ehli insanlar eytanlap Namyi Bk olarak deitirip:
Benm ab- Selmm bade-i amrya mildr
76
anlamndan mestane ile kast edilen sizsiniz, Babanz size tercih ediyor ve sizi gayretsiz gryor diyerek sultan kkrtmlard. Fakat Sultan Murat bir mddet sonra bahsi geen gazeli mecmualarda grp bunun Namiye ait olduunu renince Bkye Sultan Selim Medresesini ihsan eder. (H, s. 207-208-209)
7 Ebussuud Efendinin danimendi olduktan sonra yazd cazibeli, alml iirler padiahn kulana gider. Bknin iinde bulunduu duruma zlr, Byle bir kimse danimend olarak medresede yatmamal, buna bir medrese salayn. diye kazaskerlere emreder. Otuz ake ve Silivri de bir medrese kendisine ihsan edilir (A, s.160)
C. HAYL20
a. Hayat
Rum ilindendir (S, s.293 ). Vardarldr (B, s.89). Vardar Yenicesindendir (L, s. 254 ; A, s. 868; H, s.354 ; A, s.278 ; GA, s.212)-( Banarl, s. 573; Kabakl, c. II, s. 521).
Selanik vilayetinin 43 kilometre kuzey dousunda Yenice Glnn kuzey sahilinde bulunan Vardar Yenicesinde domutur (Tarlan, s. 13).
20
Kprl, 364, 379/388, 399. sayfalar arasnda airle ilgili bilgi verir. Bu bigiler hayatyla ilgili deil devrin ve airin iir hayatyla alakaldr. Etkileri, etkilendikleri
77
smi Mehmet tir (L, s. 254;
A, s. 868;
H, s. 354; B, s. 89; GA, s.
212)-(Banarl, s. 573; Tarlan, s. 13). Lakab Bekar Memidir (A, s. 868)-( Banarl, s. 574; Tarlan, s. 13) Haydridir, Baba l keklerindendir (S, s. 293-294). Haydaridir, Kalenderidir (A, s. 868; H, s. 354; B, s. 89; li, s. 212)( Banarl, s. 573; Tarlan, s. 14). Sabkan Baba l Mest in mridi ve derviidir (A, s. 278)-(Banarl, s. 573). Tarikat yolunda bir er ocann aydnlk gnll mealeler yakan kei ve mutluluk semtinde baktn altn eden padiahn iksirli baklaryla mcevhere dnm-bulmu kiisidir (L, s. 254).21 Haydarilerle birlikte vatanndan ayrlmtr (GA, s.212 ; A, s. 868-869 ). Vardar Yenicesi nden ayrldktan sonra stanbul a gelmitir (A, s. 868869; A, s. 278; B, s. 89-90; GA, s.212)-( Banarl, s. 573; Kabakl, s.521; Tarlan, s. 14 ). Haydari Baba Al Mest in rencisi ve keklerindendir (S, s.293-294 ; L, s. ; A, s. ; H, s. ; A, s.278 ; B, s. ; GA, s.212). Baba Al Mest Hayl yi olu yerine koymu, korumu ve eitimini tamamlamasn salayarak hrete erimesinde birinci derecede rol oynamtr (GA, s. 212 ). stanbul Kads Sargrz, bir Kalenderi grubu iinde yer alan Hayl yi, Byle parlak birisinin bu Rafizi sfatl kiiler arasnda durmas yakk almaz. diyerek Baba Al Mest in yanndan alr, Uzun l isimli sofu bir memurun (muhtesib-i ehr). yanna verir (A, s. 212; GA, s. 212 ). Uzun l nin yanndaki bu grevi srasnda Defterdar skender elebi yle tanr ve ona intisap eder (GA, s.212 ). Hayl, Defterdar skender elebi ye ve Vezir brahim Paa ya kasideler sunmu, bu iki kiinin himmetiyle padiah tarafndan da tannmtr (GA, s.212 )- (Kabakl, s. 521) Padiahn yaknln kazanm ve byk bir cretle mutasarrf olmutur (A, s.278). Vefat ve mezar
21
Kabakl ve Kprl Hayl nin Haydariliinden bahsetmezler. Onun Usuli den etkilendii ve
eyh Gleni ye sayg duyduunu sylerler. Usuli tesiriyle baz tasavvufi beyitlerinin olduu fakat bundan onun bir tasavvuf airi olduu anlamnn karlamayaca da vurgulanr.
78
Edirne de 964 ylnda vefat etmitir (A, s. 882; H, s. 357; li, s.213; B, s. 90; li, s. 213)-(Tarlan, s. 17). Hayl 1556-1557 Edirne de lmtr (Banarl, s. 574). 1557 de Edirne de lmtr (Kabakl, s. 521). Mezar Edirne Salh-hanesi yolu zerindeki Haydrhane haziresindedir (A, s. 882; li, s.213)-( Tarlan, s. 17 [ Mezarnn yeri ve durumuyla ilgili bilgi verilmekte ] ). air Ar tarafndan vefatna u msra sylenmitir: Szi dilde ayli gzde ald (A, s. 882; H, s. 357; B, s. 90; li, s. 213). air Ar tarafndan vefatna u tarih sylenmitir: Hayal kim gazel st sedsn Tammet nh kbb- arha sald ekip emr-i ir-i b-dr Hezrn pehlevn- nazm ald Bu meydan ire Sultn- cihndan Semend-i tab ile dller ald Yumup gz shil-i hestden ahr Adem bahrna mhi-vr dald Dedi Ar iitip ana tarih Szi dilde hayli gzde kald (Tarlan, s. 18).
Gnhi nin lmne dt tarih, lem-i issden ayl gitdi h (A, s. 882; H, s. 358 ).
Ek ile h mh mhiye vl old (A, s. 882). Silisreli r l elebi nin dt tarih: ayl old ayf el-hkm lillh (A, s. 882; H, s. 358)-( Tarlan, s. 18).
r l elebi nin lm iin syledii dier beyitler: Elif cevgnn urup b- hya Geli ey ehl-i diller idelim h Be mlkne azm itdi ayl Revni old udslerle hemrh (H, s. 358).
mrnn sonunda cimrilikle hret bulmutur (GA, s.213 ).
79
Yakkldr, ok gzeldir (A, s. 869; li, s. 212)-( Tarlan, s.22).22 Gen yanda hret sahibi olmutur (Hasan elebi; s. 354)-( Banarl, s. 573; Kabakl, s. 521; Kprl, s. 384; Tarlan, s. 14-22).
Padiahn dikkatini ekerek bir hayli itibar sahibi olmutur (S, s. 294 ). Byk tmar, zeamet sahiplerindendir (L, s. 254). stanbul a geldiinde devrin stanbul Kads Sargrz, bu kadar gzel ve kabiliyetli bir gencin bu derviler arasnda ii olamaz diyerek onu Baba l Mest ten alr ve ehir muhtesibi Uzun l isimli bir memurun yanna verir. Hayl burada eitimine devam eder (A, s. 869; GA, s. 212).
Kalenderi zmresinden biriyken skender elebi ye intisap eder, brahim Paa ile tanr ve onunla da dost olur, skender elebi ve brahim Paa vastasyla padiaha ular, ona da kaside ve methiyeler sunar, skender elebi, brahim Paa ve Padiahn ayr ayr ve bolca ihsanlarna kavumutur (A, s. 869; B, s. 90; H, s. 354-355)-( Banarl, s. 573 ).
Sultan Sleyman n inayetiyle devlet kademelerinde payeler edinip, byk zeametlerle saadet ve zenginlie erimitir ( A, s. 278).
skender elebi ve brahim Paa nn ok iltifatn grmtr. O kadar ki, her hafta birka yz almtr; padiahn da sevgi ve takdirini kazanm olan air, her ay padiahtan da iki bin flori cret almtr (GA, s.213).
22
Tarlan Beyani de de bu konuyla ilgili bilgi olduunu vurguluyor fakat Kutluk un nerinde
Tarlanda ifade edilen sy 22 bilgiler yok
80
Merhum paann kol kanat germesi ile padiahn malumu olmutur. Padiahn kolunda beslene bir ahin gibidir. Bazen ulufe verdiler, bazen tmar verdiler, zeamet ettiler, her gazel ve kaside verdiinde bahi ve ihsanlarn eksik etmediler, zeameti yz binden fazla oldu (A, s.869).
skender elebi nin ve brahim Paa nn aslmasnn ardndan zor gnler geirmitir (H, s. 355)-( Banarl, s. 573).
b. airlii
Gazel tarznda ok kabiliyetlidir (S, s. 294)-( Banarl, s. 574). Gazellerine derin anlamlar yklemitir (S, s. 294 ). Gazelde kendi tarzn oluturmay baarmtr (S, s. 294 ). Kendi izgisinde bir ok iir sylemitir (S, s. 294 ). an gazel airlerinin nde gelenlerindendir. iir sanatlarnda gsterili szler, hayal, ibare ve kelimelerin sslenmesi yolunu semi, mecazla gerek arasnda kendine has bir tarz gelitirmitir. iirlerinde Kalenderilik, Haydarilik, uluhiyet alemi, melekler alemi gibi konulardan bahsedilmesini uygun grmemi, baka iirlerde bahsedilmesine de izin vermemi (L, s. 254).
Rum airlerinin nde gelenlerindedir. Asrnn melik -u arasdr (GA, s. 212)
Szleri gzel ve paktr. Bu ynyle Rumilinin Hafz- irz sidir. Onun gibi ba yce, Acem airleri gibi renkli, parlak zarif bir airdir. yle ki onun kabiliyetlerini yazmak ve takdir etmek mmkn deildir (A, s. Banarl, s. 574). 278)-(
81
Btn divannda krk kadar alklanmaya deer, gzel ve anlaml gazeli vardr. Bu kadar gzel iir ierisinde dillerde dolaanlar onun gzel olmayan iirleridir (GA, s. 214-215).
Zamannn airleri Zat, Yahy ve onlarn yannda bulunanlar Hayli nin airliini ve iirlerini eletirirler. Bunlar hibir zaman Hayli nin ulat mertebelere ulaamam ve onun kadar itibar grmemilerdir. Bu yzden Hayli nin iirlerinin sanatsal olmadn, daha ok gelir elde etmek iin yazlm olduunu dnrler (GA, s. 212-213 )23.
Devri airlerinden Bk geride braklrsa Zt ve Yahy Beyi geride brakmtr. Fuzl ile grmesi ardndan onun tesirinde kalm olmas da muhtemeldir. XV. asr airlerinden Nect ve Ahmet Paa da ona tesiri olan isimlerdendir 385) (Banarl, s. 574; Kabakl, s. 521; Kprl, s.
c. iirleri
c.1. Ortak iirler
Dilden ayl ret-i idrki zyup Dvne mereb old alenderlk eyledi ( S, s. 294; A, s. 869 ).
23
Banarl, s. 384-385 (Haylnin Nect nin tesirinde olduu, baz eserlerinde Fuzl tesiri grld, bu tesirin Badatta Fuzl ile grmelerinin ardndan gelimi olmasnn kuvvetle mehtemel olduu, kendini yaad devrin en byk airlerinden sayd, bir iirinde Nectnin yerine kendisinin kaim olduunu syleyerek Ztye ehemmiyet vermediini vurguluyor.)
82
ehresinden greli lema-i nr- nebev Bir yal yzli evne oldum alev (A, s. 868; GA, s. 212).
arat ehlidr ib-vildet tu- sulni Hidyet yollarn gstermege gnderdi a an (A, s. 871; H, s. 356).
Hm-y evc-i rfatdur alarsa stme sye ekem pehlya sanca adl bir serv-i rmn (A, s. 871; H, s. 356 ).
Rz- renden n ola Enver olursa mmuz Mihr-i lem-tbdan yaar er cmmuz (Ak elelbi, s. 873; H, s. 358)
ur- mehle e-i pervn olaldan zdmuz Ehl-i far ire tanumla updur admuz (A, s. 880; GA, s. 214).
Dil-ikeste olal seng-i cef-y yrdan Bezer ol mirta kim marm ola ddrdan (A, s. 881; GA, s. 214).
Bu beyt-i r-bai vird-i zebn idinmi ev ile gitdginde Manr Dr aru (A, s. 884; A, s. 280).
dp mut-i azam emvcn ikr Tenler sefnesini urur kenre aru (A, s. 884; A, s. 280).
d ens ua v ulmet arndr Ber pyml- lem bar banda r 214). (A, s. 884; H, s. 358; GA, s.
83
arbdr an o ut efendi ite biz gitdk Gl dirler ser-i kynda bir dvnemz ald (Kabakl, s. 522) (A, s. 885; H, s. 360; B, s. 91)
Rh- amda ben ubr kden aldurmayan Rzgr eksklgidr rzgr eksklgi (A, s. 885; H, s. 360; B, s. 91).
Rh- glzr- vefda cismini iden ubr Rzgryla girr bir verd-i ran oynna 280) (A, s. 885; H, s. 360; A, s.
ald nmne dehre cihn- arbdan Genc-i azn az ini Efrsiybdan 214; B, s. 90). (A, s. 886; H, s. 355; GA, s.
Seng-i avdi eyledi cm- Cemi ikest Drdi lle prelerini trbdan (A, s. 886; GA, s. 214).
Vicdn- pkm itdi giriftr- am beni Fehm it bu remzi e iinde gl-bdan (A, s. 886; GA, s. 214).
Dery gibi baumda olaldan hevlarum li degl sefne-i ten rbdan (A, s. 886; GA, s. 214).
Yardum urin ban ayan dum Yudum elm aradan gedm arbdan (A, s. 886; GA, s. 214).
N itmeyem unarsa inp Zhre-i felek Dny arbn ade-i fitbdan (A, s. 886; GA, s. 214).
84
Bir bezm-i a marem olupdur ayl kim Almaz anda once-i cennet icbdan 214; B, s. 90). (A, s. 886; H, s. 355; GA, s.
Mecnn gziydi Leyl ayline cilvegh ar-nin olanu olur nesi siyh (A, s. 887; GA, s. 215).
Tenler r- muaddes - pkdr sen Devlet-i bdr em-i bnkdr sen (H, s. 359; A, s. 279).
Gtrr oynunda bir seng-i siyhn kyunu Vd-i ire Kabe sne-kdr sen (H, s. 359; A, s. 279).
Ferviren mha ceml- b-kemldr sen Mihre anerler eken iki hilldr sen (H, s. 359; GA, s. 212).
ayrilere yrdur imdi ayldir isen e lillh pdihum ol ayldr sen 212). (H, s. 359; B, s. 91; GA, s.
ru meyden ara-rz olsa ey r- ceml anuram cennetde tuyn eylemidr selsebl (H, s. 359; GA, s. 214).
fitb nice tebh ideyin rusrna Sen sadet emis ol ke dmi bir zell (H, s. 359; GA, s. 214).
Ru- gerdnda her ub ey afa kim cilve-gersin sen Ba an aladur ayl-i melek-n- cigersin sen (H, s. 359; A, s. 279).
85
Aceb mabbsn ey em kim fehm olmad nu Virirken cn pervne hem alar hem glersin sen (H, s. 360; GA, s. 279).
Tecell eyledi sende ceml-i nr- Yezdn Vel yne gibi ol sftdan b-abersin sen (H, s. 360; GA, s. 279).
Ak bir em-i ilhdir benim pervnesi ev bir zincrdir glm n dvnesi (H, s. 360; B, s. 90).
lem-i issden ayl gitdi h
(A, s. 882; H, s. 358 ).
Szi dilde ayli gzde ald 90; GA, s. 213 ).
(A, s. 882; H, s. 357; B, s.
ayl old ayf el-km lillh
(A, s. 882; H, s. 358).
SEH Yolda ser vrb u ki serverlik eyled Meydn- a iinde dilverlik eyled (S, s. 294)
Kim ki bu ar- pnezene myil olmadu Merdneler iinde aceb erlk eyled (S, s. 294)
86
LAT F
24
Bir ebed mlkine cnm hem-civr itmek nice Devletinden fniyn cmle r itmek nice (L, s. 254)
sumnu bu ouz cm- zmrrd fmn Bir aradan n idp def-i umr itmek nice (L, s. 254)
Myelerden cismmi a ire bir m eyleyp Kkl-i dildrda varup arr itmek nice (L, s. 254)
Bar- sm-bde ki mrn- zer-peykerleri hbz- himmetm alup ikr itmek nice (L, s. 255)
ehresin berk-i azn itdi ayln felek Sen bahr- sne an bergzr itmek nice (L, s. 255)
Ne te bd ve b u gil idm cn Sen serv-i hev-baa ben mil idm cn (L, s. 255)
Rz- ezelde k-i vcdum olnmadn Cn fl da ten beiginde belenmedin

24
(L, s. 255)
Kara gnne elin etme em-ve hande Diler isen yzn ak ola nitekim kfr Mustafa SEN, Latf Tezkiresi, s. 226 da yer alan bu beyit
CANIM Rdvan, 2000; Latf Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, adl eserde yok; Ayrca Mustafa SEN, sadece Hayl ye ait beyitleri alm tezkirede yer alan baka airlerin Hayl hakknda yazdklar beyitleri incelemsinde gstermemitir.
87
Yaum aard ayana bir sah ad Cn eme-sr k-i bedenle bulanmadn (L, s. 255)
hinlerz ki ayd-gehmz fesna Cibrl urar ise perini dger geer (L, s. 255)
Ben ol bz- hm-aydum ki lem ayd-ghnda Nice an gibi yavr uurdum iynumdan (L, s. 255)
Ey aceb bu urra m ya ebr-i misk-efn mdur Nal-i gl stinde yd deste-i reyhn mdur (L, s. 255)
AIK ELEB
Bir dil-berini sevdm beg Hele op yodanise orla yeg (A, s.868 )
Ey ayl ben ikrn alc ehbzydum apd serverlerini ir arau oldlar (A, s.869 )
Dd t kim depemzden a h ekelm Zhid eriyz biz de siph ekelm (A, s.870)
Tir-i yr-i gtrp snede peykn ile Ey ayl demidr sanca- h ekelm (A, s.870)
Gerek siphlerle yine old hem-sefer Gy ayl rmilin ketudsdur (A, s.870)
88
hum ayl mlik-i mlk-i kelm iken o mdur aa Rmilin ketudl (A, s.870)
Bezmimzle rzdan Ren olupdur mmuz erre dimez mihr-i lem-tba zr cmmuz (A, s.873)
L-mekn seyrinde an ile olur hem-anat Bl-i himmetle ol anadan oanu ygrgi (A, s.873)
Nigru itdgi dnm n-geh eev-i cnidr Nice ev itmeyem ki lem-i ayb armaandur (A, s.874)
Rab-i dv ki ar- nigru psnndur Bel-y n-gehndr a-y sumnidr (A, s.874)
eb-i erza-p ruhbnyd gy Meh-i nev oltunda zer elp (A, s.875)
Yine bir mu-pee mihrn oldum zr u eyds Ba egmez fitb- leme zerrin elips Seydn o sikldigin evvel l Bl iidben gldi (A, s.875) (A, s.875)
ora o gemedin anu da Bana Seydi alleri geldi (A, s.875)
blar akar idi bana evvel iegi anur imdi dir baa her kel iegi (A, s.876)
89
Gl-i glzr-i arvet geinrmi ayre Greym dr- cihnda ola engel iegi (A, s.876)
rz-y val bende sende cevri b-aded Davi-i Remmle bezer ki nihyet bulmad (A, s.876)
Rzgru cevrin ben bendeye oran yok Davi-i Remmle bezer addi pyn yok (A, s.876)
udret destine ehbz- a pervzum Saa anlar ayd eyleyeyin al beni (A, s.876)
Cismmi ger ilete tata-i remel zre ab Remellere arayup bulmaya Remml beni (A, s.876)
Ar itme baa da ekl-i ncm Ben nkte-insum beni Remml mi andu (A, s.876)
tdi h yed-i kerem-bau Terbiyet-i ir ile Remml (A, s.877)
te ben bulduum cevhir-i nam Diyivirsn o yirdeki ml (A, s.877)
ekelm gn gibi ak sancala arka eri ara opraa aralum ralum sur-seri (A, s.877)
90
Baa olayd aylye olan rmetler a bilr sir-i elal eyler idm ir-i teri 521) (A, s.877)- (Kabakl, s.
Ne revdur bu ki syem gibi altumda iken Gn gibi bir u sti yanum ald yiri (A, s.877)
Ben ect lcuyum ol lar naca Ben ava gni eriym o hemn cerde cer 521) (A, s.877)- (Kabakl, s.
ol ayl Beg ki yzi ar gzi aladur Bada yelken tayesi boluda bitmi lledr (A, s.877)
o sevdigm ayl eglencesin cihna Bezer bauda aye ermenmi stepna (A, s.878)
ularda ey ayl sen bir babauusn Arduda perdn bezer aaaana (A, s.878)
ayl en acib bir karnapasn Der mi ortadan avret alasn (A, s.878)
Saa lemde evlenmek der mi u ki lardan olasn (A, s.878)
Yasa old ziyde eng nya Meger imdengir boynuz alasn (A, s.878)
91
Cihnu intim itmek iidr Uran urlur diyen iidr (A, s.878)
Giyd revce baua buldu revcn ncinme abal sikeym egri cu (A, s.878)
uarnu be abal gidisi Avretin sikdgm del gidisi (A, s.878)
a rstl ahbesiyle hemn ehrden ehre srmeli gidisi (A, s.878)
Benm erbb- namu devleti ey abal kfir ar-i n-dn degls devlet nin depersin sen (A, s.879)
Ey seyl-i ek ne-i cismm ab l ulmet-sery cilvegeh-i fitb l (A, s.879)
Gel ey asd- mlik-i mlk-i kelmsu Evf- srevn- sadet cenb l (A, s.879)
Firdevs-i kelm olmazsu benm gibi Nr- asedle cnua yz bi aab l (A, s.879)
urd-i himmetmde felek gerd-i erredr Ol erreden vcdu var sen esb l (A, s.879)
Ey gerd-i hum eyleyicek seyr-i sumn Nz ile fitba vu mha tb l (A, s.879)
92
Gzm iz tozn glm apu derbnlun ister Biri beglk hevsnda biri iksre tlibdr (A, s.879)
Gl yinesi fdr amm Tem bu ki bir ib-naar yo (A, s.879)
ki lem aydmuz old tem bundadur Aa balanmaa istin ider ftrmuz (A, s.880)
Gn gibi Ren olurd ala ihn-i pkimz Gerd-i illet utmasa yne-i idrkmuz (A, s.880)
Cism cna tr-i dil-dzu gelr ilmez geer yle diki utmaz old sne-i ad-kimz (A, s.880)
Bizi opradan gtr dmnna al ey ab Rzgr ile varursa ky- yre kimz (A, s.880)
Yksek uard ikr itdi tecerrf murn Olmaz ayd- taallu beste-i ftrmuz (A, s.880)
Yrmz teyd-i a i Muammed srryuz Cmle lem ger Eb Cehl olsa yodur bkmuz (A, s.880)
Srr- Ameddr prm n mrid stdmuz Cevre abr ile olnmdur bizm irdmuz (A, s.880)
Te-i cevr ura bize nice bir her maribi Genc-i abr ile olu anup arb-bdmuz (A, s.881)
93
albimz her az egri mahar- em itmesn ordur ergisini yne-i pldmuz (A, s.881)
Cevre mutduz ara ahr ise luf it ey felek Olavuz rencde t terk itmeden mutdmuz (A, s.881)
Bir muammyuz ki kimse almuz kef itmedi Sylenr dillerde mdur egeri admuz (A, s.881)
Nle l ney gibi ki leb-i yr olsa da Ddmuz ala bizm h iidp ferydmuz (A, s.881)
Ek ile h mh mhiye vl old
(A, s.882)
Fen ehline an itme gep ucb ile yanndan Bu det-i vadet-bdu an r jiynndan (A, s.883)
dp der-pst Mecnn germi Leyli yanndan Vef ynini rgen gl Leyl ebnndan (A, s.883)
Didiler kim azn eyym geldi vat-i retdr Bahrndan ne buldum ki bulam anu aznndan (A, s.883)
Ben ayl Rmda bir rind-i drd-m iken Cm- Fafur ier n- Trkistn baa (A, s.883)
Ara anma aan her dem benm cism-i fikrumdun Grp mlar benm avlm alar rzgrumdan (A, s.883)
94
Ben fen bulsam szm bidr ey Cemd-i fer Kendi mav old gl-bndan od r gl (A, s.883)
Eyleyp meclis emende sen armisin diy adlar b-add urin gnhun sordular (A, s.883)
-asker old gl hna nevrz- erf Gice gndz geldiler aa berber urdlar (A, s.884)
Her abb- mey virr lem-i fensndan aber Gsterr her gice mr oldun kth- em (A, s.884)
Kh-ve ek dmen mamre-i fdan ki yaa ss olma isterse dery gibi (A, s.884)
Szen-i dil-sz amzedr baa yil olan Yosa eylerdm tecerrd adn s gibi (A, s.884)
Bir im su minnetin ekdrme nal- addne T ki valu mvesi leet bula urm gibi (A, s.884)
Bir tr- myna eb-i frat bel didm Bat- siyh gr ki ke--kedeym da (A, s.884)
licek kmi py- seg yer pr-nian itsn
(A, s.884)
as u ke bezer stnlarla gren cismm Didi bir andelbini uurm iyandur bu (A, s.884)
95
Grdi Mecnn yo ben demde yin-i vef Vardi ol dvne valerle lfet balad (A, s.884)
Gl yanar nr urur b serin senglere Bana k aar bd elinden feleg (A, s.885)
Ny ile ney ekere buladua ider Biri dd u biri feryd elinden feleg (A, s.885)
Rbh- dehr ansna uyru amad Evvel hele ikyet-i Behrm- ra gel (A, s.885)
Miynu fikridr eglencem anca Alan bir ldan alur pdihum anca (A, s.885)
o yzm sreym ey serv-i serke ekme dmnu Senn b u k itiyr itmi giyhum ben (A, s.885)
Gne gibi beni altuna ar itse ablum yo apusnda ul olduum esr-i yek nighum ben (A, s.885)
Letfet bna serv ol giriftr- azn olma Girp anna uu nihl-i eruvn olma (A, s.885)
orarsa ser-getm benm ehrmde yrnum Bu yd illerde geldm nice derde mbtel oldum (A, s.885)
adm inlardan grp b-gnelu resmin Vef midine b-gnelerle in oldum (A, s.885)
96
Altn skfl ulol gzel urd Gr ne itdi aa hercil ey mh-li (A, s.886)
nesin her kiin eyledgin Ren m idp an ir- felege itdi aa (A, s.886)
Ecrm- liyt- eref iktisb ider Cm- meyinde hir olan her abbdan (A, s.886)
Gerek mr-i vilyet ol gerek suln- devrn ol Sadet bulma isterse muib-i derdmendn ol (A, s.886)
Tecemml ar ider iller saa anlar dil cn uddan efat istersen ef-i avm-i rindn ol (A, s.887)
Saa te eken bed-ke maden gibi zerler vir Gl zam urana cevherler r idici kn ol (A, s.887)
Bir edn erre dmnu omaz elden benm num Gerekse sumn- ruma urd i ran ol (A, s.887)
au geldkde ranlu libsn giymek isterse ayl gibi sn-i ulk ile mabb- devrn ol (A, s.887)
fitbum yolua k olmasun he ehl-i derd orarum errt olup dmnua el ura gerd (A, s.887)
ub-dem eyvn- - yre zver virmege Her gice yur gzlerm yanda gerdn lciverd (A, s.887)
97
afa-i ara yazup avlm h- ten Cedvelin lden ekp tarrin eyler lciverd (A, s.887)
ldgmden ora da de ba oynamaa Kse-i kellm umarum ide devrn - nerd (A, s.887)
em i Mecnn od ayl Leyli r cilvegh Merdum ahra-niin r ne me-byed siyh (A, s. 888)
HASAN ELEB
Veyud bir nigr- serv-i met nz-perverdr Gller cemine bi ser-i zlf-i pern (H, s. 356)
Den lledr ahr-y izz nzda bitmi Grrsen ems-i dil-bendinde her gn smn n (H, s. 356)
Elf-i cevgnn urub ob- hye Gel ey ehl-i diller idelm h (H, s. 358)
Be mlkine azm itdi ayl Revn old udslerle hem-rh (H, s. 358)
Grdi ma olduun meydn- istin ba Seh-pern gnderdi oruc afdan an ba (H, s. 358)
Far ile far eyleyen dergh- suln istemez Devr-i h syesinde - eyvn istemez (H, s. 358)
98
Ey ayl b tekellf n- diln eyliyen Minnet ile r elinden b- ayvn istemez (H, s. 358)
amdur mve-i cevrm dime mebl olamaz anma ey nal-i cef urtarasn ol olamaz (H, s. 359)
Bir adem maz ser-i kyu oyub lar ak- ara nerdbn olursa perr-i Cibrl (H, s. 359)
Rek-i addan ayl ekme zamet abr ol Eyledi ha te-i nemrdu glzr- all (H, s. 359)
Szm sirayet itse mecnn-u n-murda ular kebb olayd bandaki yuvda (H, s. 360)
yne her gn oyar dil-dr tenh oynna Nzla Ysuf girr gy Zley oynna (H, s. 360)
AHD
rp ol serv adde grmedse be avseyni Var et Cibrl-i alum dai yabanda uarsn sen (A, s. 279)
Cef an ne am atsa ayl saa alalar Belat mvesin peyd iden nal-i hnersin sen (A, s. 279)
Kkl-i miskn-i cnnu per liyz ussanu ser-getesi derd amu pmliyz (A, s. 279)
99
Cihn-r cihn iindedr ry bilmezler u mhiler ki dery iredr deryy bilmezler (A, s. 279)
arbt ehline dza azbn ama ey zhid Ki bunlar ibn-i vat old am- ferdy bilmezler (A, s. 279)
Ayr h idermi ol gl-ira aru Olur ovu hevlar evvel bahra aru (A, s. 280)
yne sne ul olsun afs var ise ne eksn zlf bi bi bels varise (A, s. 280)
Dr itdi ben ubr ser-i ky-i yrdan Kime ikyet eyleyeyin rzgrdan (A, s. 280)
BEYN
abla ekdi dilber tn gsterdi yalmn ayl ldi ldrmedin yalmn yalmn (B, s. 91)
arrgh idi bir zamnda bir hu Gl serri ki imdi arbe yz utd (GA, s. 213)
eh-i ceml ile genc-i idi glm au siyh gelelden arbe yz utd (GA, s. 213)
100
Emmesnler seni gel mey gibi attl olma Dilmesnler tregin ney gibi pr-l olma (GA, s. 214 )
Terk-i tecrd olgr tc ne ba arsdur. Be yri beglig it lem abdl olma (GA, s. 214 )
Gel gel peyin gerdni derd-i serm var Bir boyn uza yola yanda seferm var (GA, s. 215 )
d. Anekdotlar
1 Henz ok ge yandayken Kalenderilerin ba olan Baba l Mest ki, nice aklly mecnun eylemi, kendine balamtr. Baba l Mest yannda bir gurup Kalenderiyle beraber Yenice ye urar. Hayl bu dervileri grr, onlara hayran kalr.
Bir dil-berini sevdm beg Hele op yodanise orla yeg (A, s. 868)
Baba l Mest mridlerinden biri olur ve stanbul a onlarla gelip gider. Bu matla ile de buna iaret etmitir.
ehresinden greli lema-i nr- nebev Bir yal yzli evne oldum alev (A, s. 868)
Bu beyit de onu hatrlatr. 101
Dilden ayl ret-i idr azyup Dvne-mereb old alenderlk eyledi (S, s. 294; A, s. 869)
Bu beyit de maceraya ahitlik eder.
Ey ayl ben ikrn alc ehbzydum apd serverlerini ir arau oldlar (A, s. 869) (A, s. 868-869)
2 Baba l Mest ve mritleri stanbul a geldiklerinde Sar Grz stanbul Kadsdr. Hayl yi grp tanynca, Bunun gibi parlak gelecei olan, gen bir insann Rafiziler yannda oradan oraya savrulan bir hayat srmesi kabul edilebilir bir ey deildir. diyerek Hayl yi Baba l Mest in yanndan alarak Uzun l isimli ehir memuru olan birine emanet etti. Hayl,burada ilim tahsiliyle megul oldu. Ksa zamanda zerine nokta konulamayacak kadar gzel gazeller yazp ortaya koyar oldu. Yazd iirler gn gibi parlak ve mehur oldu. (A, s. 869)
3 Uzun l yannda iirlerini yazmaya balayan Hayl giderek mehur olur. skender elebi Hayl yi tanyp beenir. Hayl den brahim Paaya da bahseder ve ona da tantr. Paann da lutfunu kazanmasna sebep olur. Paann himmeti giderek artar, onun da kol kanat germesiyle padiah Hayl den haberdar olur. Sultann kolunda beslene ahin gibi himmetine ve korumasna kavuur. Herkes onun bu durumunu skender elebi nin ve brahim Paa nn yardm ve himetlerine balar fakat onun bu makamlara ykselmesi padiahn kadirinaslndandr. (A, s. 869-870)
102
4 skender elebi vefat ettikten sonra ve brahim Paa tekrar gelmemek zere grevden azledildikten sonra da padiahn Hayl ye iltifatlar devam etmitir. Gazel ve kaside verdike kendisine ihsanlarda bulunulmutur. Bu izzet ve ikrama, hrete ramen dervi gibi bir hayat srerdi. Zincirle balasan mal, mevki, evlat ksacas dnya kazanlaryla ilgilenen bir insan deildi. Dnyaya meyl etmeyen bir mizac vard. Dostlaryla bir araya geldiklerinde makam, mevki ve bunlarn getirilerinden bahsedilse Eger dnynu sancadur at vz- abl ur ba arsdur
serdrlu aya badur. Isl- lemden tri ifsd- niam- lem-i abat eylemek ve meli-i itlf- nefse rci-i umra arf- yevm-i ems idp ki-i al ile kyi-i bb- celb cebe ki itmek ne divneludur ve b-gneler in n-y ezelden at- ns eylemek lem-i aldan aceb b-gnelkdr diye cevap verirdi.
Ayrca Eger mr-i mrnidr mal ulfe-i ayl u aem ve arc- muarrer-i
levzm- abl u alemdr. Vridt anlaru idrrtna arf olndudan sora kendi nefsme id olacak baa bu manbumdan da fyide yo yire derd-i serden ve av-y ulm u nkerden ve ikyet-i ehl-i r u erden gah u bi-gah sefer gerden ve bz-st ekbirdr devlet-i maarrdan ne fide derdi. Daha sonra
arkadalarndan baz aklszlarn tahrik etmesiyle Sultan Sleymandan sancak rica etmek iin bir kaside sylemitir.
ariat ehlidir aib velyet nevi suln Hidyet yollarn gstermege gnderdi n (A, s. 871; H, s. 355)
Den lledr ahr-y izz nzda bitmi Grrsen ems-i dil-bendinde her gn smn n inde iham olan bu beyitdir. (H, s. 356)
103
Hm-y evc-i izzetdr25 alarsa stme sye ekem Pehlye sanca dl-u bir serv-i rmn (A, s. 871; H, s. 356)
akabinde bu gazeli sundu
Dd t kim depemzden a h ekelm Zhid eriyz biz de siph ekelm (A, s. 871)
Tir-i yr-i gtrp snede peykn ile Ey ayl demidr sanca- h ekelm (A, s. 871)
Rumeli Kethdalna talip oldu ve bu gazeli syledi.
Gerek siphlerle yine old hem-sefer Gy ayl rmilin ketudsdur (A, s. 871)
hum ayl mlik-i mlk-i kelm iken o mdur aa Rmilin ketudl (A, s. 871)
Benim grdm bu istekler dnya, mal ve makam sevdasndan deildir. Dierleri gibi aldn verdiini hesap etmezdi. Nasl gelirse yle giderdi. Alan alr, her isteyen ondan aldn kendi mal gibi tasarruf ederdi. Tmarndan gelen yiyecek gelirdi. kendisi bir kak balndan bile yemezdi ondan bakalar kovana en ar gibi talan ederlerdi. Ona ait haslarndan gelen paralarn kimini bor verir, kimini sadaka namna ellere verirdi. Verdiklerini unutur giderdi. Kaltak kazanr kaltaban yer dedikleri misal tutmay bilmez, maln kimseden saknmazd. (A, s. 870-872; H, s. 355-356)
25
rfatdur Ak elebi, s. 871
104
5 Sultan Sleyman Irak seferinden geldiinde ben de Anadolu dan stanbul a henz gelmitim. Yeni yeni yselmeye balamtm ineyn ve erban ve tisamiede idi ol
vatden Hayl Bey le tanklmz o zamana dayanr. Benim kadar yakn baka
bir arkada olduunu bilmiyorum. Her gazel ve kaside syediinde nce bana okurdu. Eer hata bulsam kabul eder ve dzeltirdi. Ayr kaldmz zamanlarda Stlcedeki bahesine gitmek iin yola ksa yaya, atl, mutlu veya hznl benim hcreme urar biraz dinlenir; eer dersteysem bitene kadar bekler, beni de baheye alp gtrrd. Atl ise inip baheye kadar benimle yaya devam ederdi. stanbul da byle bir dostluumuz vard. Yirmi yllk bir dostluumuz var (A, s. 872-873)
6 Bir gn stanbul da donanmadaki bedestende bu matla okudu Rz- renden nola Enver olursa mmuz Mihr-i lem-tbdan yaar er cmmuz (A, s. 873; H, s. 358)
Ben Bu matla gazeli besleyendir. Kadeh fitilini gneten yakmakla gece iret meclisinde gn aydnl olmaz, aydnlk ifade edilecekse kadeh-gneten Ruen kelimesi gerekir ve ondan renter kullanlmaldr. dedim. Peki sen olsaydn nasl sylerdin dedi. Ben de byle olmal diyerek okudum.
Bezmimzle rzdan Ren olupdur mmuz erre dimez mihr-i lem-tba zr cmmuz (A, s. 873)
Hayli tepki gsterip birka gn benden uzak durdu. Ne selam verdi, ne arayp sordu. O esnada Ygrgi gazelini sylemi, gazel ierisinde bir beyti u ekilde ifade etmi.
105
L-mekn seyrinde an ile olur hem-anat Bl-i himmetle ol anadan oanu ygrgi (A, s. 873)
Bu gazeli duyanlar hem-kanat ifadesini irkin ve iirin deerini dren olarak grmler. Hem sz Farsadr kanat Trkedir bu nasl bir terkip oluturmadr diye ayplamlardr. Bu ayplamalar, eletirileri duyan Hayl telalanm, yanl syleseydim alim nice olurdu diye renkten renge girmi, Bakasna da yazdn tashih ettiremeyince gelip benden zr diledi. Bir miktar havadan, sudan konutuktan sonra meramn anlatt, ben de iirinin msveddesini alp hatalarn dzelttim (A, s. 873-874)
7 Bir gn Selimli Musl isimli bir dilber ki gzellii ile zamann, ehrin kartran, ehrin sevgilisi snnet dn edip dostlarn toplad, ehrin muhabbeti gzel olanlar, sevgilileri de gelip bir kede kendi balarna oturdular. Birer ak kvlcm gibiydiler etraflarnda dnen hizmetkarlar pervaneler gibiydi. Mecliste alev alev yanan birer gne oldular. ark syleyenler, saz-ud alanlar susam taneleri gibi etraflarna toplandlar. Herkes onlar dinlemek iin dikkatini toplad, kulak kesildi. Hayl Bey de gelip oturdu. Durak Bal denilen bir dilber vard. Yerinde duramyordu. O toplantda, aalarna arasnda servi gibi, dierlerinin iinde gl gibi ak ve belliydi. Eri br, ekilsiz, ok uzun boylu bir adam da kkn kapsnda duruyordu. Bu dilberin adamla aralarnda geenler karanlkta gne gibi ortadayd. Hayl,kendini tutamad, mnasip bir ekilde baz beyitler okudu. Btn herkes olanlar anlad. Dilber, bu ekilde ortaya ktndan gnl krld. Kalabaln tesiriyle ve Hayl nin ezen ifadeleriyle korkup utanarak ban edi. Sayla oynamaya onu kvrp dm haline getirmeye balad. Dudak bkt. Hayl Bey o zaman dilberin sevdiini anlad ve aklna gelen bu matla dedi.
106
Nigru itdgi dnm n-geh eev-i cnidr Nice ev itmeyem ki lem-i ayb armaandur (A, s. 874)
Bana nazire teklif etti. Okudum.
Rab-i dv ki ar- nigru psnndur Bel-y n-gehndr a-y sumnidr (A, s. 874)
O mesliste Bahtiyr isimli bir Ermeni gzeli vard etraf onun iin kanl gz ya dken aklarla doluydu.
eb-i erza-p ruhbnyd gy Meh-i nev oltunda zer elp (A, s. 875)
Gzeller padiahyd. Ayrlk dandaki Ferhat gibiydi. Mavi tlbent altnda ehresi parlakt. man nuru imek gibi vurup Mslman oldu. Cehennem ateinden, iman nuruna dnd. Hayl Bey in nazar ona takld ve bu matla okudu Yine bir mu-pee mihrn oldum zr u eyds Ba egmez fitb- leme zerrin elips (A, s. 875) (A, s. 874-875)
8 Merhumun btn gzel huylarndan biri de buydu ki asla aalama ve hicvi sevmezdi. Ancak l Bli isimli benzersiz, zaman genlerinin serbest, neeli, gnl alanlarndan bir sarra vard. Hayl Bey, her zaman Ben dilber grdm, onlara drdnc olmaz, gne bile bunlarn ierisine giremez, gzellikte drdnc olamaz. derdi. l Bli yi bu dilberlerden addederdi. Bir zaman kendi yanna da almt. Hayl Bey in sohbetine dahil olan ekya gibi bir adam olan Seydi elebi ile l Bli dost oldu.
107
Bir gece baz arkadalarn da yanna alarak kyamete kadar zillet olarak kalacak kt, iren iler yaptlar. Bu rza geme olayndan sonra Hayl bu ktay syledi. Seydn o sikldigin evvel l Bl iidben gldi (A, s. 875)
ora o gemedin anu da Bana Seydi alleri geldi (A, s. 875) (A, s. 875)
9 Bir defa selanikte irkin biri bana gller taknp Hayl nin yanna geldiinde elinde olmayarak,
blar akar idi bana evvel iegi anur imdi dir baa her kel iegi (A, s. 876)
Gl-i glzr-i arvet geinrmi ayre Greym dr- cihnda ola engel iegi dedi. (A, s. 876) (A, s. 875)
10 Remmaln kssas udur: Remal Haydar a bir miras kald. Bir ok defa dava oldu. Ne kadar kad, hakim varsa karar verdi, fakat remmal kabul etmedi. Bunun zerine Celalzade Bey bu beyti dedi. rz-y val bende sende cevri b-aded Davi-i Remmle bezer ki nihyet bulmad (A, s. 876)
Hayl Bey de bu matla okudu.
108
Rzgru cevrin ben bendeye oran yok Davi-i Remmle bezer addi pyn yok (A, s. 876)
Remmal bunlar duyup fkelendi. iirdeki kabiliyetini ifade iin Hayl Bey bir gazelinde unlar ima etti.
udret destine ehbz- a pervzum Saa anlar ayd eyleyeyin al beni (A, s. 876)
Cismmi ger ilete tata-i remel zre ab Remellere arayup bulmaya Remml beni Bu beyitle de halini hatrlatp, ineledi. (A, s. 876)
Ar itme baa da ekl-i ncm Ben nkte-insum beni Remml mi andu (A, s. 876)
Remmalin dili uzad Hayl Bey de bu kta ile susturdu. tdi h yed-i kerem-bau Terbiyet-i ir ile Remml (A, s. 877)
te ben bulduum cevhir-i nam Diyivirsn o yirdeki ml (A, s. 877) (A, s. 876-877)
11 Yahya Bey ile aralarnda geen dalamalarda da susuzdu. Mecbur kald iin sylediklerinden mazurdur. Bu da insaf sahipleri tarafndan bilinir. Hayl Bey in Yahya Bey e az, dili dokunmazken, Yahya Bey Van seferi srasnda padiaha bir kaside vermi. Kasidenin matla budur.
109
ekelm gn gibi ak sancala arka eri ara opraa aralum ralum sur-seri (A, s. 877)
Bu beytile Hayl Bey i knad.
Baa olayd aylye olan rmetler a bilr sir-i elal eyler idm ir-i teri (A, s. 877)
Bununla da yetinmeyip Kalenderiliini bana kakarak Hayl Bey i tahrik etti.
Ne revdur bu ki syem gibi altumda iken Gn gibi bir u sti yanum ald yiri (A, s. 877)
Ben ect lcuyum ol lar naca Ben ava gni eriym o hemn cerde cer (A, s. 877)
Seferden dndnde Yahya Bey yine rahat durmad yanndakilere ho gelsin, onlar neelensin diye bandaki takkesine mdahale edip.
ol ayl Beg ki yzi ar gzi aladur Bada yelken tayesi boluda bitmi lledr (A, s. 877)
dedi ve sonra o sevdigm ayl eglencesin cihna Bezer bauda aye ermenmi stepna (A, s. 878)
ularda ey ayl sen bir babauusn Arduda perdn bezer aaaana (A, s. 878)
Saza yasak geldiinde ve Hayl Bey in ad bir kadnla ktnda unlar demitir.
110
ayl en acib bir karnapasn Der mi ortadan avret alasn (A, s. 878)
Saa lemde evlenmek der mi u ki lardan olasn (A, s. 878)
Yasa old ziyde eng nya Meger imdengir boynuz alasn (A, s. 878)
Cihnu intim itmek iidr Uran urlur diyen iidr (A, s. 878)
Yahya Bey in yelken takye ifadesinin yakksz olduunu, iire uymadn ifade iin Hayl Bey bunu syledi.
Giyd revce baua buldu revcn ncinme abal sikeym egri cu Boynuz benzetmesini de reddetti. (A, s. 878)
uarnu be abal gidisi Avretin sikdgm del gidisi (A, s. 878)
a rstl ahbesiyle hemn ehrden ehre srmeli gidisi (A, s. 878)
Kendinin sylenenlere aldrmadn ve kendisinin aa, baya insanlarla bir olmadn ifade eden u cevab verdi.
Benm erbb- namu devleti ey abal kfir ar- n-dn degls devlet nin depersin sen (A, s. 879)
111
Ey seyl-i ek ne-i cismm arb l ulmet-sery cilvegeh-i fitb l (A, s. 879)
Gel ey asd- mlik-i mlk-i kelmsu Evf- srevn- sadet cenb l (A, s. 879)
Firdevs-i kelm olmazsu benm gibi Nr- asedle cnua yz bi aab l (A, s. 879)
urd-i himmetmde felek gerd-i erredr Ol erreden vcdu var sen esb l (A, s. 879)
Ey gerd-i hum eyleyicek seyr-i sumn Nz ile fitba vu mha tb l (A, s. 879) (A, s. 877-879)
12 Kadlkda olduum zamanlarda daha yeni syledii gazelleri kendi yazsyla yazar, gnderir, hal ve hatrm sorarak beni gurbette sevindirirdi. Bir zaman stanbul da Cefer Abdda bahar akam mehtap altnda sohbet ederken bana, shak elebi nin iirlerinden hangisi gzeldir diye sordu. Ben de bu beyti okudum. Gzm iz tozn glm apu derbnlun ister Biri beglk hevsnda biri iksre tlibdr (A, s. 879)
Okudum beyti bir hayli beendi. Ama benim iin en gzeli budur dedi.
Gl yinesi fdr amm Tem bu ki bir ib-naar yo (A, s. 879)
112
Yllardr bu beyti sarholuunu yayorum. Bu beyte uygun nazire sylemek iin urayorum dedi (A, s. 879-880) 13 Ben Serfice ye kad oldum. Hayl nin zeameti orada olduundan bana mektup gnderdi. zerindeki hassalar bakalarna verilmi, zerinde ok az mal kalmt. Eli dardayd ve zerindeki mallarn mahsulnn toplanmasnda da problem yayordu. ahak elebi nin Tem bu ki ib-naar yok msrana nazire syeyip teselli oldum dedii gazelini ve fakirlikten ikayet ettii gazelini yazp bana yollamt. sahak elebi ye nazire gazelin iki beyti unlardr. ki lem aydmuz old tem bundadur Aa balanmaa istin ider ftrumuz (A, s. 880)
Fakirlikten ikayet ettii gazelin matla da budur.
ur- mehle e-i pervn olaldan zdumuz Ehl-i far ire tenumla updur adumuz (A, s. 880; GA, s. 214)
Gn gibi Ren olurd ala ihn-i pkimz Gerd-i illet utmasa yne-i idrkumuz (A, s. 880)
Cism cna tr-i dil-dzu gelr ilmez geer yle diki utmaz old sne-i ad-kimz (A, s. 880)
Bizi opradan gtr dmnna al ey ab Rzgr ile varursa ky- yre kimz (A, s. 880)
Yksek uard ikr itdi tecerrd murn Olmaz ayd- taallu beste-i ftrumuz (A, s. 880)
113
Yrmz teyd-i a Muammed srruyuz Cmle lem ger Eb Cehl olsa yodur bkumuz (A, s. 880)
Srr- Ameddr prm n mrid stdumuz Cevre abr ile olnmdur bizm irdumuz (A, s. 880)
Te-i cevr ura bize nice bir her maribi Genc-i abr ile olu anup arb-bdumuz (A, s. 881)
albimz her az egri mahar- em itmesn ordur ergisini yne-i pldumuz (A, s. 881)
Cevre mutduz ara ahr ise luf it ey felek Olavuz rencde t terk itmeden mutdumuz (A, s. 881)
Bir muammyuz ki kimse almuz kef itmedi Sylenr dillerde mdur egeri adumuz (A, s. 881)
Nle l ney gibi ki leb-i yr olsa da Ddmuz ala bizm h iidp ferydumuz (A, s. 880-881)
14 Akabinde Bu gazeli geldi ki, dnyadan ayrln ve bize vedasn ieriyormu. Matla budur.
Dil-ikeste olal seng-i cef-y yrdan Bezer ol mirta kim marm ola ddardan (A, s. 881; GA, s. 214)
114
Allah n hikmeti ay sonra Yenice e varmak gerekti. Hava ok scakt, ksa zamanda ehre varp rahat bir nefes almak iin abalyordum. ehre ulatmda aklma geldi, Yenice bir gaziler oca, arifler duradr. Hemen Evrenos Bey ruhuna, eyh lahi ruhuna, Usl ruhuna dedim o an farknda olmadan Hayl Bey ruhuna dedim. Sonra hayatta olan biri arkasndan Fatiha okumann srr nedir acaba diye dnerek ehre ulatm. Ahmed elebi isimli Yenice ayanndan irfan sahibi biri vard. Hayl Bey ile yakn arkadat. Bana mahzun bir halde geldi. Sebebini sordum, Hayl ld dedi. Yolda bama gelenleri hatrladm. Hemen akabinde Gnh nin mektubu geldi.
lem-i issden ayl gitdi h Diy trh dimi cn temm yan l old.
(A, s. 882; H, s. 358)
Ek ile h mh mhiye vl old
(A, s. 882)
Hayl nin lmne Ar dimidr.
Szi dilde ayli gzde ald 90; GA, s. 213 ). Bu tarihi de Silistreli r l elebi demidir.
(A, s. 882; H, s. 357; B, s.
ayl old ayf el-kmlillh
(A, s. 881-882; H, s. 358).
15 Merhum mesneviye hakimdi. Benim merebimi bilirsin bir hikayeyi bitirip kayt altn alamam. Ben byle bir adamm. derdi. Bir gn deniz kenarnda iki yz beyit bir mesnevi okudu. Okuduu mesnevinin emsali yoktu. Toplayp yazalm dedim raz olmad
115
iirlerini toplayp yazan Yeniceden arkada l elebiydi. Sultan Sleyman Hayl Bey in divann isteyince divan l elebi de bulundu. Bu divanda da baz kaside otuz-otuz be beyit iken onsekiz-on dokuz beyit olarak yazlmt ve yedisekiz beyitlik gazellerinden bazlar drt-be beyit yazlmt. Tamamn yazmak mmkn olmam hatrda kalan ve gzel olanlar kalemem almt (A, s. 882-883)
16 Hayl nin beyti ah Tahmasb n meclisinde okunduunda ah beyitleri beenmi ve beyitler akna kadeh kaldrmtr. O beyitler bunlardr.
Fen ehline an itme gep ucb ile yanndan Bu det-i vadet-bdu an r jiynndan (A, s. 883)
dp der-pst Mecnn germi Leyli yanndan Vef ynini rgen gl Leyl ebnndan (A, s. 883)
Didiler kim azn eyym geldi vat-i retdr Bahrndan ne buldum ki bulam anu aznndan (A, s. 883)
Ben ayl Rmda bir rind-i drd-m iken Cm- Fafur ier n- Trkistn baa (A, s. 883)
Rahm nin bu beytini iittiin de de kadeh kaldrmtr. Ara anma aan her dem benm cism-i fikrumdun Grp mlar benm avlm alar rzgrumdan (A, s. 883)
Bu nasl bir itir ki, kendi Acem olan ve yannda bir sr Acem airi bulunduran bir ah bu beytin Azeri lehesinden tercme edildiini anlayamasn.
116
(A, s. 883) 17 Sene in ve amsn ve tisamiede ar vebadan kurtulup shhat bulduumda Hayl Bey bani ziyarete geldi ve yeni syledii iki gazelini okuyup Bakalm akln fikrin yerine gelmi mi? diyerek bana nazire teklif edip imtihan etti.
ald nmne dehre cihn- arbdan Genc-i azn azini Efrsiybdan 214; B, s. 90). (A, s. 886; H, s. 355; GA, s.
117
Ecrm- liyt- eref iktisb ider Cm- meyinde hir olan her abbdan (A, s. 886)
Gerek mr-i vilyet ol gerek suln- devrn ol Sadet bulma isterse muib-i derdmendn ol (A, s. 886)
Tecemml ar ider iller saa anlar dil cn uddan efat istersen ef-i avm-i rindn ol (A, s. 887)
Saa te eken bed-ke maden gibi zerler vir Gl zam urana cevherler r idici kn ol (A, s. 887)
Bir edn erre dmnu omaz elden benm num Gerekse sumn- ruma urd i ran ol (A, s. 887)
au geldkde ranlu libsn giymek isterse ayl gibi sn-i ulk ile mabb- devrn ol (A, s. 887)
Bu iki gzel beyit ortaya kmtr.
fitbum yolua k olmasun he ehl-i derd orarum errt olup dmnua el ura gerd (A, s. 887)
ub-dem eyvn- - yre zver virmege Her gice yur gzlerm yanda gerdn lciverd (A, s. 887)
Benim bu gazeldeki iki beytim daha benzeri yoktur.
118
afa-i ara yazup avlm h- ten Cedvelin lden ekp tarrin eyler lciverd (A, s. 887)
ldgmden ora da de ba oynamaa Kse-i kellm umarum ide devrn - nerd (A, s. 887) (A, s. 886-887)
18 Merhum Hayl her haliyle akranlarnn hasedine uruyordu. Hangi yolla onu yereceklerini, aalayacaklarn bilemiyorlard. Zaman olur sakifeler olutururlar, insaf etmeslerdi. Bir gn merhum bu beyti syledi.
Mrek, kskanlndan Faradan tercme bu matla yanmzda yazp, Acem airleri yazm Hayl de onlardan tercme etmi diye toplantlarda okumakla herkesi inandrmt. Bu hal Hayl yi canndan usandrmt. Mrek in oluturduu matla
em i Mecnn od ayl Leyli r cilvegh Merdum ahra-niin r ne me-byed siyh (A, s. 888) (A, s. 887-888)
19 Padiahn meclisine girince utancndan sohbete itirak edemediini ifade iin u gazeli sylemitir: ald ne dehre cihn- arbdan Bir ki azn izne-i Efrasyb dan
119
Bir bezm-i an muarrem olupdur ayli kim Almaz nda onca-i cennet icbdan (A, s. 886; H, s. 355; B, s. 90).
20 Bir defasnda Padiah Sultan Sleyman Edirne ye gitmi. Hayli ye hi iltifat etmemi ve ilgi gstermemi. Hatta bir ay padiahn kendisine tahsis ettii cretten de mahrum kalm. air bu durumdan alnm, Edirne ye padiahn yanna gitmi ve kendisine bir gazel sylemi. Gazelin maktas ve matlas aadadr:
Ferviren mha ceml- b-kemldr sen Mihre anerler eken iki hilldr sen
ayrilere yrdur imdi ayldir isen e lillh pdihum ol ayldr sen
Ksacas defterdardan veya paadan birka yz ake ihsan grmedii hafta, padiahtan iki bin florin cret almad ay olmazm. O zamann airlerinden Zt ve Yahy ve onlarn yanndaki airler Hayli nin iirlerini eletirilermi. Her szne (yaclk-rzklanma-nemalanma). adn verip sanatn takdir etmezlermi. Hayli bu duruma aldrmaz, hemerileri Mevlna Usli ile Hayret ye iltifat ederek kendisini eletiren airlere nispet yaparm. (GA, s. 212-213 ).
21 Molla em Kendisini ziyarete geldiinde Galata taraflarnda Perme Boaz na gezmeye kmlar, Hayli nin ayrlmasyla cimriliinden- ad geen yeri terk etmek zorunda kalmlar, daha sonra bir yerde buluarak meyhaneye uramlar. Bu
120
olaydan karlabilecek anlamn doruluuna delil olabilecek bir olay da vefatna mteakip olu Hubb mer Bey den iittiim, iki karde mirasndan otuzar bin filori pay alm, bundan ayr gelir getiren yz altm mlkten de istifade etmilerdir. Btn bu mlkn senelik getirisi yz otuz bin ake iken, Hayli nin yllk ancak krk-elli bin ake harcadn (cimri bir mizaca brnd). rendim ve doruluunu bizzat tespit ettim (GA, s. 213-214 ).
22 Vefatndan bir yl nce merhumun yanna gitmitim.
arrgh idi bir zamnda bir hu Gl serri ki imdi arbe yz utd
Onun bir beytini tetebbu edip kendisine verdim.
eh-i ceml ile genc-i idi glm au siyh gelelden arbe yz utd
Eer bu senin ise kesinlikle hretli bir air olman gerekir zira bu benim beytimden daha sanatl ve gzeldir, diye iltifat etmiti. (GA, s. 212-213 ).
121
D. FUZL26
a. Hayat
Bu devir airlerindendir (L, s. 435; A, s. 657) Badatldr (L, s. 435; A, s. 657; H, s. 758; A, s. 459; B, s. 209; GA, s. 255).27
Doum yeri ve yerleim yeri Badattr (GA, s. 255). Asl ad Mehmed dir (Banarl, s. 530, Kabakl, s. 491) Yaam tarz sradan bir insandr (L, s. 435) Marifet sahibi, ho tabiatl, sohbeti tatl, geometri ve beden bilgisi
konularnda da hikmet sahibi, hadis ve tefsir ilimlerinde de sz sahibi olan, ehli tarik bir insandr (A, s. 459-460)- (Kabakl, s. 493) Badat n fethinden sonra orada bulunan devlet idarecilerine sunduu kasidelerden umduunu bulamam, geimini glkle salam, buna
ramen iir yazmaktan vazgememitir (A, s. 657) Sultan Sleymann Irak seferi srasnda Hayl Beyle tanm, dostluk kurmu ve uzun sohbetlerde bulunmutur (li, s. 255). Henz ldne dair bilgi yoktur (A, s. 657) 970 ylnda lmtr (H, s. 760-761; B, s. 209). 963 ylnda vebadan lmtr (A, s. 461)- (Banarl, s. 529; Kabakl, s. 491)28
Kprl, 308, 378, 380/387, 392. sayfalar arasnda Fuzl ile ilgili bilgiler verir. Bu bilgiler iir ve airlikle ilgilidir. Hayatna dair bilgiler yoktur. 27 Banarl , Badata sonradan geldiini Necef veye Kerbelada domu olabileceinin daha kuvvetle muhtemel olduu belirtilir (Banarl, s. 529-530); Kabakl, doum yerinin Hille olmasnn daha kuvvetli bir ihtimal olduunu ifade eder. 28 Kabakl, s. 491airin mezar yeri ile ilgili rivayetler aktarlr.
26
122
Sultan Sleyman Badat seferini yaptnda Fuzl, padiaha, vezir brahim Paaya ve Kadiri Efendi ye kasideler sunmutur (A, s. 657; H, s. 760; GA, s. 255).
Celalzade Mustafa elebi ye de kaside sunmutur (GA, s. 255). Devlet erkanna sunduu kasideler neticesinde kendisine lmeyecek kadar yiyip iebilecei, zar zor geinebilecei kadar bir mertebeye tayin
olunmutur (A, s. 657) Padiah, Sadrazam brahim Paa ve Kadri Efendi ye sunduu kasideler neticesinde hediyeler almtr (H, s. 760; GA, s. 255). Padiah iin yazd gl redifli kaside onun padiah tarafndan hsn kabul grmesine vesile olmutur (H, s. 760; B, s. 209).
b. airlii29
Zaman airleri arasnda yce bir mertebededir (L, s. 435; A, s. 657) iir sanatnn staddr (L, s. 435) Nevy tarzna yakn alml, cazibeli bir tarz ve garip bir slubu vardr (L, s. 435; H, s. 758; A, s. 460; B, s. 209)
Tarznda yeni ve yaratcdr (L, s. 435; H, s. 758; A, s. 460; B, s. 209; GA, s. 255).
29
Banarl, s.546-554 n sonuna kadar tm eserlerini rneklendirerek verir. Tezkirelerle uygunluk saz konusudur fakat daha geni kapsaml olarak ve rneklendirilerek ele alnmtr.
123
Makbul be para kitab vardr (L, s. 436) Geiminde ok sknt ekmesine, devrin byklerinden gereken ilgiyi
grememesine ramen iir yazmaya devam etmitir (A, s. 657) iiri salam, nazm metindir (A, s. 657; H, s. 759; B, s. 209) Mesnevi tarznda yazlm Leyla v Mecnun adl bir eseri vardr (A, s. 657) Leyla v Mecnun un her sz yakc, her noktas bir kvlcm, bir kor gibi tesirlidir (A, s. 657) zellikle Peygamberimize yazd nat mkemmeldir (A, s. 657) Genliinden lmne kadar iir ve inaya alm, gnle ferahlk veren iirler yazm, slubu iyi bir airdir (H, s. 758). Sz kl gibi keskindir. Gzel ve ok fasih bir nazm vardr. Bu
zellikleriyle hatiplik merdivenlerinin zirvesindedir (H, s. 758) iiri nazik ve renklidir (H, s. 759; B, s. 209) iirin her alannda eser vermitir (H, s. 759) Trke Hamse sahibi (H, s. 759; B, s. 209) Leyla v Mecnun adl eseri btn eserleri ierisinde en ok beenilenidir (H, s. 759) Hseyin Vaiz in Ravzat-heda adl eserini tercme ederek
Hadikats-sed isimli eserini oluturmutur. Fakat eser o kadar orijinal olmutur ki Hseyin Vaiz in eserini geride brakmtr (H, s. 759; 460; B, s. 209; GA, s. 255). Mretteb ve mkemmel bir divan vardr (H, s. 761; B, s. 209) iir alannda gzel mazmunlar bulmakta emsl yoktur (A, s. 460) dilde iire mlktir (A, s. 460; GA, s. 255; GA, s. 255). Muamma ve aruzda ustadr (A, s. 460) slubu ahenkli, secili, renklidir. Selman gibi gnle ho gelen beyitlerin sahibidir (A, s. 460) Mesnevi tarznda Leyla v Mecnun u yazmtr (A, s. 460) Trke ve Farsa bir ok kk kitabn da sahibidir (A, s. 460) A, s.
124
Sz temiz, parlak ve aktr (A, s. 460) Farsa divan beenilmi, Trke iirleri kabul grm, ince duygulu, zarif bir airdir (A, s. 460)
Irak seferinde Sultan Sleuman a gl redifli gayet gzel bir kaside vermitir (H, s. 760; B, s. 209).
Dou memleketlerinde Trke iir syleyenlerin staddr (GA, s. 255). Nazm ve nesir alanlarnda kudretli bir airdi (GA, s. 255). Farsa ve Trke mkemmel divanlar vardr (GA, s. 255). Hseyin Vaizin Ravzat-heda adl eserinden daha gzel olan Hadikats-seda adl, Hz Hseyi in ehit ediliini anlatan bir eseri vardr. Bu eser, yakc ve tesirli ktalar ile ndedir (GA, s. 255).
Rind Zahid ve Beng Shhat Maraz isimli kk kiaplar ve Leyla v Mecnun isimli bir mesnevisi vardr (GA, s. 255).
c. iirleri
c.1. Ortak iirler
Muavves alaru kim vesme birle reng utmlar llardur ki anlar dkmek ile jeng utmlar30 H, s. 761; B, s. 210 ; GA, s. 256). (L, s. 435; A, s. 658;
Brad ke sn fitb- lem-ry Gtrdi yer yzinden muciz-i lal Mesy 31

30
(L, s. 435; A, s. 462).
Akyz, Kenan 2000, Fuzl Divan, Aka, Ank., s. 164/69
125
Bt-i meh-vem namza eb rz rb olm Bu ne dndr Allah Allah bte secde vcib olm 32 (L, s. 435; A, s. 462).
Dihn- ada-i rivyet arraf- cevhir-i ikyet 33 (L, s. 436; GA, s. 255).
Man emeninde gl dikende Sz ritesine gher ekende 34 (L, s. 436; GA, s. 255).
lm bu revide nktednl Gl-rzlik gher-fenl35 (L, s. 437; GA, s. 255).
Kerem l kesme s iltiftu b-nevlardan Elden geldgi ayr dir itme gedlardan 36 761). (A, s. 657; H, s.
ab kynda dildru nedr ftdeler li Bizm elden gelrsin bir aber vir inlardan 37 761). (A, s. 657; H, s.
Cismmi yandurma ram it yauma ey bar a tiyat it yanmasun t ki ur yannda ya38 762). (A, s. 658; H, s.
31 32 33
a.g.e., s. 196/135 Leyla ve Mecnun Mesnevisi 34 a.g.e. 35 a.g.e.

36 37 38

a.g.e., 235/215-3
Akyz, Kenan 2000, Fuzl Divan, Aka, Ank.,,193/129
126
Fri it mihr zge meh-liklardan beni rz- cndur salad u bellardan beni39 761). (A, s. 658; H, s.
Olup rusrua gn lale gl-berg-i ter a Saa eksk degl gkden iner yirden biter a 40 761; A, s. 462). (A, s. 658; H, s.
Sipihr frium valuda mh u fitbndan ara- yd vildr bu ay u gn esbndan 41 762). (A, s. 658; H, s.
Yritmez ara meclis ire bde ile armzdeyi uama hellzde ile
42
(A, s. 658; A, s. 462).
Gyiy bu eme bir sa durur Rh- ada tene eyler cst c Llesi anu dehendr u dili Dil dker her kimse olsa r-be-r
u gibi ezberlemi our revn Mcer-y dehri her dem s-be-s ine kim gelse dir tr in M-seyn ile asan na u43 (A, s. 659; H, s. 762).
a.g.e.,274/292 a.g.e.,203/152 41 a.g.e.,234/213 42 A.g.e., s. 251/248 43 Kerbelada ina edilen eme zerindeki tarih.
39 40
127
d yl perdenden ar eyledi ddr- gl Sildi mirt- zamr-i pkden jengr gl 44 (H, s. 760; B, s. 209).
Dost b perv felek b-ram devrn b-skn Derd o hem derd yo dman av li zebn45 B, s. 210). (H, s. 762; A, s. 462;
Keml-i sn virpdr arb- nb saa Saa helldr ey mubee arb saa46 (A, s. 461; GA, s. 255).
LAT F
Cn virr ryia-i trbet-i pk tk Nevvarallhu bikel-aru seallhu serk47 (L, s. 435)
rmet itd meye tam ile utdu s Azzemallh lekel-ecr alellhi cezk48 (L, s. 435)
Ser-i kyuda arbz bize bir mnis yo le m nesenel-albu caalnke fidk 49 (L, s. 436)
44 45
Akyz, Kenan 2000, Fuzl Divan, Aka, Ank., s. 44/9-1
a.g.e., 243/232 46 a.g.e., 139/18 47 a.g.e., s. 205/155 48 a.g.e., 205/155-2

49
128
afa-i dilde bulunmaz eer-i ret-i ayr nem alle nefel-ayru anil-albi hevk50 (L, s. 436)
Rehn-i anda gtr ayrdan ey dil rabet Fe iz ite refan eleml-a kef51 (L, s. 436)
b- afletde gl valdan oldu marm Fze men le il valike ve m be sivk52 (L, s. 436)
Ey Ful ne bilr ehl-i ver mey evin Enkerel-ikmet men lmeke cehnel ve nehk53 (L, s. 436)
an b bar bir nali add-tek bar-ber an nal meyvesi sb-i zenhdnuca bar 54 (L, s. 436)
an bezm olm mnevver bir ruu-ve emdin an emu ulesi urd-i ranuca bar 55 (L, s. 436)
an yerde bulunur nisbet saa bir genc-i sn an genc ejder zlf-i perinuca bar 56 (L, s. 436)
an b blblin dirler Ful sen gibi an blbl srd h u efnuca bar 57 (L, s. 436)
a.g.e., 205/155-4 a.g.e., 205/155-5 52 a.g.e., 205/155-6 53 a.g.e., 205/155-7 54 a.g.e., 166/73-3 55 a.g.e., 166/73-5 56 a.g.e., 166/73-6 57 a.g.e., 166/73-7
50 51
129
Leyl emen-i cef nihli Mecnn felek-i vef hilli58 (L, s. 437)
Derylara dse lema-i tb arlara dse are-i b59 (L, s. 437)
arlar olurd cmle dery Derylar olurd cmle ar60 (L, s. 437)
AIK ELEB
Beni ikr itmez il efsne-i Mecnna m'ildr Ne bezer ol baa derdi anu tabre bildr 61 (A, s. 657)
Ful el seni Mecnudan efzn dir melmetde Bua mnkir degl Mecnn da male 'ildr 62 (A, s. 658)
Baa zemnla Mecnn muaddem olsa n'ola Oyunda h berber degl piyde ile 63 (A, s. 658)
Yoluda cn virem gibi dernumda almet var ehd-i tg- olmaa glmde ehdet var 64 (A, s. 658)
Leyla ve Mecnun Mesnevisi a.g.e. 60 a.g.e.

58 59 61 62
a.g.e.,179/100-7 63 a.g.e.,252/248-3 64 a.g.e.,162/66
130
amu er itmek in isterm her grdgm sat utam dmnu degmez elm k- girbndan 65 (A, s. 658)
I ser-gerdnyum ggsmde bi bi dlar Bir sipihr-i s'irm bit-i cem-i atern (A, s. 658)
HASAN ELEB
Mevsimi urd behit old cihn
(H, s. 759)
l ey onca-i b- lefet gl zamndur
(H, s. 759)
rlar ld yine dmenin ol onca fem
(H, s. 759)
Yetdi ol mevsm ki maa gller mlkini Ola glende reyn ayline serdr- gl66 (H, s. 760)
B-vefl detin utmu nndr bu kim mrden olmaz cihn bnda berordr- gl67 an blbl n utmu bilmezem kim muttal Geh esr-i r olr geh mbtel-i nr- gl68 (H, s. 760) (H, s. 760)
Her gren ayb itdi b- dde-i girynm Eyledim ta grm kimse yo cnnm69 (H, s. 761)
65 66 67
a.g.e.,44/9-4 a.g.e.,45/9-9 68 a.g.e.,45/9-10 69 a.g.e.,259/263
131
an btdr bilmezem mnum ret ln Sende mn yo ki sen ld diyem mnum

70
(H, s. 761)
Bilmezdim bilmek zun srrn dvr mi uzu yo ddler ddklerince vr mi71 (H, s. 761)
oam ki dem-be-dem giryn gzm ol k-i pdandur Ziyn olmaz ol gz ynu kim ttiydandur72 (H, s. 761)
Sye-i mmd zil fitb- ev germ Rtbe-i idbr l pye-i tedbr dn

73
(H, s. 762)
Al- dn-himmet ad-i ane yer yerden blend Bat kem-efat bel-i a gn gnden fzn74 (H, s. 762)
Yelde berg-i lle tek temkn-i dni b ebt uda aks-i servi tek tesr-i devlet vaj-gn 75 (H, s. 762)
ert est genc-i fey-i mi al- r mil lsm- gte bihr-i hf- n suln- dery dil (H, s. 762)
AHD
Mer ey em meyl-i girye od der hicr-i yr imeb Tu be-niin girye-i can-sz-r b-men gr imeb
70 71
(A, s. 461)
a.g.e.,194/132 72 a.g.e.,173/88 73 a.g.e.,243/232-2 74 a.g.e.,243/232-3 75 a.g.e.,243/232-6
132
Aks-i add-i yne berbd zi a kerd Zn vs od-r hedef-i tr-i bel kerd (A, s. 461)
Seng-i bdd- btn yne-i dil-r ikest Her temenny ki der dil dtem ret best (A, s. 461)
Seng-i n peyman iken peymne-i dil-r ikest em-i mmdem abb-s ez-u arfi ne-best (A, s. 461)
revna zi-evr- men-i ayran girift ez Ferhd ret best ez-men can girift (A, s. 461)
Sabrum alup felek baa tz bi bel virr Az olsa bir met aa el o bah virr76 Ddm bel-y a redmend-i ar iken El imdi benden aldu pendi baa virr77 (A, s. 461) (A, s. 461)
Nrn mh mihr-i ruhndan alur mdm nkar iderse ehr-i gvhum duru tamm78 (A, s. 462)
Penbe-i merhem-i d ire nihandur bedenm Diri olduca libsum duru lsem kefenm79 (A, s. 462)
Cn cnan dilemi virmemek olmaz ey dil Ne niz eyleyelm ol ne sendr ne benm80 (A, s. 462)
76 77 78
a.g.e.,183/109-2 a.g.e., 218/180 79 a.g.e., 230/204 80 a.g.e., 230/204-2
133
Ney gibi her dem ki bezm-i valu yd eylerm Ta nefes vardur uru cismmde feryd eylerm81 (A, s. 462)
yle randur kim serv-i rmnu sen Kim gren bir kez olur elbette ayrnu sen82 (A, s. 462)
ki gzden revn itmi sirikm met ev As-y mucizi gr kim iki blmi bu deryy 83 (A, s. 462)
Bklmi addmi urtargr ullb- zlfden adur ekmesun o bar kmi bir nu yay84 (A, s. 462)
Ruu zre am- ebr grmek isterm amm gen d-vr olur gn var iken grmek yei ay85 (A, s. 463)
arb- nba luf it mutesib ahr ile o bama Mkedder lma aks-i treden cm- muaffy86 (A, s. 463)
Yd gndr o mh grmezem hum erryla Nola lsam bentn-na ile yeksn Sreyyy87 (A, s. 463)
Gresin yr al ekm temsna cem olm Eger ngeh grnse ol per gel gr temy 88 (A, s. 463)
81 82 83
a.g.e., 212/169 a.g.e., 266/278-2 84 a.g.e., 266/278-3 85 a.g.e., 266/278-4 86 a.g.e., 266/278-5 87 a.g.e., 266/278-6 88 a.g.e., 266/277-5
134
Ful ek seyliyle pern olma abr eyle Aa hem-vr ola ir utup urmaz bu dnyy89 (A, s. 463)
BEYAN
num virp sen gibi cnna yetmiem Ram eyle kim yitince sa cna yetmiem90 (B, s. 209)
Mr- muaaram ki sersme ok gzeb N gh br gh- Sleymna yitmiem91 (B, s. 209)
h eyledigim serv-i rmn indr an ladm onca-i andn indr92 (B, s. 210)
Yadm tenimi val gn emi tek amma Belkim btdr eb-i hicrn indr93 (B, s. 210)
Pern ehl-i lim h u efn itdgmdendir Pern olduum al pern itdgmdendir94 (B, s. 210)
Degl beyhde ger yasa felekden bma alar Binsn te-i hmla vrn itdgmdendir95 (B, s. 210)
89 90
Akyz, Kenan 2000, Fuzl Divan, Aka, Ank., s266/278-7
a.g.e., 221/187 91 a.g.e.,221/187-4 92 . a.g.e., 181/105 93 a.g.e.,181/105-4 94 a.g.e.,180/103 95 a.g.e.,180/103-4
135
ub lub mihr-i radan nib ki temya a fitb96 (B, s. 210)
Mest ub lime ( alma). naar her ya Grme rev kim ola lem arb97 (B, s. 210)
Yr sul itse ki li nedir asta Ful ne vrrsn cevb98 (B, s. 210)
AL
Seni melek greli yazmaz old kr Vel yazld bu yzden amu evb saa99 (GA, s. 255)
Leb suline virmez cevb uu Sul olursa bu senden nedr cevb saa100 (GA, s. 255)
Cez gninde orulmaz alar eyledg Yeter fin ile ben virdgm ab saa101 (GA, s. 255)
Ful bauna ol serv sye ald bu gn Uluvv-i himmet ile yeter fitb saa102 (GA, s. 256)
96 97
a.g.e.,143/26-3 98 a.g.e.,143/26-10 99 a.g.e., 139/18-2 100 a.g.e.,139/18-3 101 a.g.e.,139/18-4 102 a.g.e.,139/18-7
136
Mesken ey blbl saa geh - gldr geh afes Nice sn ki hudan utumaz r u es103 (GA, s. 256)
Slk- evrum mez- ev lmdr Tecerrd lem-i seyrinde lem py-mlmdr104 (GA, s. 256)
Hevdan mevce gelmi bar- derdm hid-i lm Dil-i pr-rb u nle-i b-itidlmdr105 (GA, s. 256)
Benm kim far ile far itmek ey dil asb-i lmdr anat fi t evvel kademde py-mlumdr (GA, s. 256)
Temenn-yi vil bir mul mmdidr dilde Der--g- miynu dilde bir yal aylmdr (GA, s. 256)
Ben ol barum ki drr-i marifet karmdadur l Hev-y - pkm cnbi-i b-itidlmdr (GA, s. 256)
103 104 105
a.g.e.,191/125
Akyz, Kenan 2000, Fuzl Divan, Aka, Ank., s.,179/101

a.g.e.,179/101-6
137
d. Anekdotlar
1 Kerbel da yaptrlan bir eme iin Fuzl gzel bir tarih dmtr. emenin suyunun lezzetli, hazmnn kolay olduunu ifade etmitir. Gyiy bu eme bir sa durur Rh- ada tene eyler cst c Llesi anu dehendr u dili Dil dker her kimse olsa r-be-r
u gibi ezberlemi our revn Mcer-y dehri her dem s-be-s ine kim gelse dir tr in M-seyn ile asan na u 762). (A, s. 658-659; H, s.
138
II. BLM ER K DEERLEND RMES
139
A. TEMEL B LG LER
Tezkirelerde airlerle ilgili olarak verilen somut bilgilere bakldnda, bu bilgilerin nitelik ve nicelik asndan yeterli olmad anlalr. Bunu Gelibolulu Alinin Hasan elebi iin syledii ok sz az mana tarzndaki deerlendirmesinde de grmekteyiz. 16. asr tezkirelerine mukayeseli olarak bakldnda Zt hakknda on , Bk hakknda dokuz, Hayl hakknda on bir, Fuzl hakknda be temel bilginin sraland grlecektir. airlerle ilgili olarak verilen temel bilgiler ad, lakab, mahlas, doum yeri ve tarihi, eitimi, meslek bilgileri, karakteri ve fiziki yaps, merebi, lm, mezar yeri balklarndan olumaktadr. airlerin ailevi bilgilerine ok az yer verilmitir. Mesleki ynlerini ortaya koyan bilgiler ise sarayla irtibat lsnde netlik kazanmaktadr. Zt gibi olduka mehur olan airlerin mahlas ve isimleriyle ilgili bilgilerde bile bazen elikili ifadelerin kullanlmas dikkat ekicidir. Mezar yeri ile bilgiler ise tezkire yazarnn yaknl lsnde biyografi ierisinde kendine bir yer bulabilmitir. Bu genel yap ierisinde airleri anlatmak iin ayrlan sayfa saylar ve airin hayatn ifade eden temel bilgilerin oran tablolar aaya karlmtr.
140
ZT
Seh air in Ayrlan Sayfa Says 1 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 3 Beyni air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 6 l air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5 Latf air in Ayrlan Sayfa Says 6 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 3 A.elebi air in Ayrlan Sayfa Says 18 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 8 Ahmet Kabakl air in Ayrlan Sayfa Says air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says H. elebi air in Ayrlan Sayfa Says 12 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 7 M. F. Kprl air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 7 Ahd air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 3 N. Sami Banarl air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 9
Tablo 1: Zt Hakknda Temel Bilgiler
BK
Seh air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 4 Beyni air in Ayrlan Sayfa Says 1 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2 Latf air in Ayrlan Sayfa Says 1 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2 l air in Ayrlan Sayfa Says air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says A.elebi air in Ayrlan Sayfa Says 5 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5 Ahmet Kabakl air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5 H. elebi air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2 M. F. Kprl air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 8 Ahd air in Ayrlan Sayfa Says 4 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2 N. Sami Banarl air in Ayrlan Sayfa Says 16 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5
Tablo 2: Bk Hakknda Temel Bilgiler
141
HAYL
Seh air in Ayrlan Sayfa Says 1 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says Latf air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says A.elebi air in Ayrlan Sayfa Says 20 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says H. elebi air in Ayrlan Sayfa Says 7 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says Ahd air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says
2 Beyni air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5 l
9 Ahmet Kabakl air in Ayrlan Sayfa Says 4 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 5
4 Kprl M. F. Kprl air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 8
4 N. Sami Banarl air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 4
air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 9
Tablo 3: Hayl Hakknda Temel Bilgiler
FUZL
Seh air in Ayrlan Sayfa Says air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says Latf air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says A.elebi air in Ayrlan Sayfa Says 3 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says H. elebi air in Ayrlan Sayfa Says 5 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says Ahd air in Ayrlan Sayfa Says 4 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says
Beyni air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2 l
3 Ahmet Kabakl air in Ayrlan Sayfa Says 20 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 6
2 M. F. Kprl air in Ayrlan Sayfa Says 10 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 9
3 N. Sami Banarl air in Ayrlan Sayfa Says 32 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 4
air in Ayrlan Sayfa Says 2 air Hakkndaki Temel Bilgilerin Says 2
Tablo 4: Fuzl Hakknda Temel Bilgiler
142
B. AYNI B LG LER N BAZEN FARKLI BAZEN AYNI FADELERLE TEKRARLANMASI
Yukardaki tabloda tezkire yazarlar ve modern kaynaklarn ayn airi anlatrken kullandklar sayfa saylar ve bu sayfalarda ele aldklar temel bilgileri gryoruz. Sayfa saylarndaki farka ramen yazarlarn -tezkire ve modern edebiyat tarihi- birbirlerinden ok farkl bilgiler ortaya koymam olduklar grlmektedir. Bilgileri sunu ve rneklendirme farkllklar tezkirelerin birbirlerinden ayr ierikleri varm gibi bir izlenim uyandrmaktadr. erik analizine bakldnda da bu
bilgilerin iki-dokuz aras temel bilgiye dayand, bilgilerin birbirinin ayn olduu, farkn bilgilerin sunumundan kaynakland aikrdr. Kelime ve cmlelerin bir tezkireden dierine aynen gemi olmas ya da ayn bilginin farkl kelime ve cmleler eklinde ifade ediliyor olmas tezkire yazarlarnn kendi adalar hakknda ciddi bir inceleme ve aratrma yapmadklarn ortaya koymaktadr. Biyografiler oluturulurken ortaya konulan kaynaklar da rivayet, duyum veya kendi ahadeti ve dncesi eklinde subjektif bir yaklam tarzn yanstr. k elebide olduu gibi bol ve teferruatl anekdot ve anekdotlar destekleyen ok sayda beyit biyografilerin hacmini bytmektedir. Aada ayn bilgilerin farkl sunumlarn gsteren rnekler yer almaktadr.
1 Zt Baz dirayet sahiplerinin rivayet ettiine gre kendisi, Adm vazdr. Adm doumuma bir tarihtir derdi (H, s. 397)
143
Ama benim kendisinden rendiime gre Sene sitte ve sebin semaniye doum tarihidir ve asl ad vazdr. Hem vaz ismi doum tarihime dlm bir tarihtir (A, s. 889; GA, s. 215)
Bazlarna gre ismi Satlmtr. Sat olarak bilinir. Sonradan airlie heves ederek adndaki Saty Zt ye evirmitir (GA, s. 215)
Zt, iirdeki kabiliyetini fark edip kendine mahlas aramaya balad, Saty deitirip onu Zt yapt (A, s. 889)
Halkn dediine gre Ztnin gerek ismi Satlm tr. Halk onu Sat olarak deitirir (A, s. 889) (S, s. 264; L, s. 262).
smi Bah dir
Kendisi adm vazdr dermi, adm doumuma tarih dmtr (B, s. 97)
Doum yeri Balkesirdir B, s. 97).
(S, s. 264; H, s. 397; A, s. 304;
Karesi yresinden Balkesir adl bir ehirdendir (L, s. 262; A, s. 888; GA, s. 215 )
2 Hayl Rum ilindendir Vardarldr Vardar Yenicesindendir (S, s.293 ; ). (B, s.89). (L, s. 254 ; H, s.354 ; A, s.278 ;
GA, s.212 ; Kabakl, c. II, s. 521; ; Banarl, s. 573 ). Yenice-i Vardardr (A, s. 868)
Selanik vilayetinin 43 kilometre kuzey dousunda Yenice Glnn kuzey sahilinde bulunan Vardar Yenicesinde domutur (Tarlan, s. 13).
144
3 Fuzl Badatldr 758; A, s. 459; B, s. 209; GA, s. 255). Doum yeri ve yerleim yeri Badattr (GA, s. 255). (L, s. 435; A, s. 657; H, s.
4 Kerbelada yaplan bir eme ile ilgili olarak verilen bilgiler Kerbel da yaptrlan bir eme iin Fuzl gzel bir tarih dmtr. emenin suyunun lezzetli, hazmnn kolay olduunu ifade etmitir. Gyiy bu eme bir sa durur Rh- ada tene eyler cst c Llesi anu dehendr u dili Dil dker her kimse olsa r-be-r
u gibi ezberlemi our revn Mcer-y dehri her dem s-be-s ine kim gelse dir tr in M-seyn ile asan na u 762). (A, s. 658-659; H, s.
5 Zt nin neden makam sahibi olamadna dair sorulan soruya verdii cevap
Bir gn kendisine neden bir makam ve mansb sahibi olamadn sordum. yle ifade etti. stanbula geldiim zaman merhum Sultan Beyazd devriydi. Ulemaya, airlere hediyelerin-ihsanlarn bolca verildii bir devirdi. Sultana itaiyeler, bahriyeler, kasideler verdim. Onun gibi l Paa ya da kasideler verdim.
145
it vcd- nebtt eylemidi adem Yine vcda getrdi bahr- s-dem GA, s. 216) (A, s. 893; H, s. 893;
dinse girdi remml reml aa almaz Srdt- uyb ire h srr- mbhem GA, s. 216) (A, s. 893; H, s. 893;
bu mahlas beytini de okudum. Paa dedi ki, sen burada mahlas vermisin biri asam (sar), biri remmal (falc), biri Zt. Ondan sonra benim yakn arkada olmama izin verdi. Envai eit yiyecekler, kyafetler verdi. Padiaha da ylda kaside vermemi emretti. Birini nevruzda verdik, dierlerini bayramlarda. Nevruzda verdiim kasidelerin karl olarak iki bin ake caize aldm. Hatta bir bayramda kasidemi kendilerine iletirken bu ktay da ekledim,
Bize pr mevc m f luf eyle dis gren Nesm-i luf- h ile bugn mevc urd bir dery (A, s. 894; GA, s. 217)
146
l Paa ktay grp defterdara Ztye bir sof verin diye emir verdi. O ktadan sonra bir de sof hediye edilmeye balad. Vezirlerin arasna girer oldum. Devaml meclislerine, toplantlarna dahil oldum. Hersekzade, ok hrmet ederdi. Ben, l Paann, Hersekzade, Kazasker Hac Hasanzade ve Meyyedzadenin lutfuna; Nianc Tacizade Cefer elebinin hediyelerine almtm. Mreffeh bir hayatm vard. Kadri Efendi o vakitlerde danimend idi. onunla kederimizi, sevincimizi paylardk. Ayasofya hcrelerinde eyh Vefa dergahnda olurduk. Tahtakalede toplanrdk. Efe meyhanesinde sohbet ederdik, dimamz her eyden arndrrdk. Sevin ve huzur akard zerimize. Aa yokuunda emeleri bol bir yerde aa glgesinde dinlenirdik. Oraya vardmzda Kevser havuzuna varm gibi sevinirdik. Oradan Tacizadeyi hep birlikte selamlardk. Bazen bir merhaba bazen iirle. Oradan da evlerimize ya da cananlarmzn yanna giderdik. Piri Paa dahi bu sralarda henz defterdard. O da dier paalar gibiydi. Ben de ona bir kaside syledim ki, girizgah buydu:
147
bu beyti okuduunda
padiah, Grn bakn alemde mana tkendi derlerdi, haa mana tkenir mi. Dnya dolu mana dolu, hner manay bulabilmektedir. Elbette Ztye bir memuriyet versinler. diye Kapaas Hseyin Beye emir verdiler. Hseyin Bey de ferman vezirlere duyurur. Vezirler beni arp, sende sarlk var. Bu memuriyete manidir. En iyisi sana gzel bir vakf verelim dediler. Bursada ve ilerisinde yirmi, otuz akelik vakflar nerdiler. Grdm ki, stanbuldaki dostlarmdan ayrlacam kabul etmedim. Sultan Beyazddan sonra fitneciler l Paay ehit ettiler. Meyyedzade ve Tacizade de grevlerinden azledilince aresiz, arkasz kaldm. Fakirlik iinde geim derdiyle remilcilik yapmaya baladm. Sultan Selim Padiah olduunda ona bir kaside verdim. inden bu beyti beendi:
Server bir bende-i b-ayddur apuda adl utamazd an zincire ekp N-revn GA, s.216) (A, s. 896; H, s. 403;
148
Beni ykseltmeyip caizemi ykseltti. Boalan kylerden bir ky verin diye emir verdi. Anadolu Kazaskeri Tacizade Cafer elebiye o kylerden birini bana vermesi emredildi. Bir gn beni yanna ard. Bo kylerin isimleri geldi, gel mnasip olanlardan birini al dedi. Baktm kylerden biri Bursadan eyh Hasan yerine gelmi. Bana bu ky verin dedim. Ya Hasan ne yesin dediler. Zehir yesin dedim. Bir baka ky memleketimiz Balkesirden Leglek Seydi denilen bir ahsn yerine gelmi. Bunu verin dedim. Leglek ne yiyecek dediler. Ylan yesin dedim. Bu latifelerin ardndan Leglekin yerini bana verdiler. On bir bin be yz ake geliri vard. Uzun bir zaman bununla geindim. Sultan Selim genelde tahtnda oturmazd. Ekseri saltanatn fetihlerde geirdi. Meyyidzade ve Tacizade vefat etti. Ben gene arkasz kaldm. yi iim bozuldu. Sultan Sleyman zaman oldu. Hemen kendisine kasideler verdik. Kasidelerimiz kabul grd. Caizeler verdi ve muradmza ulatk. brahim Paa vezir olduunda Kefnin kardei Hasbye fkelenip onu mr boyu hapse mahkum etmi. Kefnin srar ve zorlamasyla Basir, Kand, Kef ve dier airlerle beraber toplanp vezirin yanna vardmzda bize krld. Daha sonra Kandnin ekerci dkkn talanp ne var ne yok krldnda tekrar toplanarak brahim Paann yanna vardmzda kabul etti. Biz de kendisine kasideler verip hem gnln hem de caizeleri aldk. Amma Hayl nin nifak sokmasyla, beni bu hale koyduunuz iin sizlere krgnm, kskanlnzdan beni tenhada hicv eden iirler syler, aka beddualar edermisiniz dedi. Bize kar kalbi krlmt Hatta dn
yaptnda kendisine kaside ilettim. Kasideyi okuduumda kasideyi yle syleyin diyerek Haylnin o dnde kendine verdii kasideden bu beyti okuttu:
149
dr dedim. airler hibir ey bulamasalar kendilerinin olduunu iddia ederler dedi. Devletli Paa bu kasideyi ben Sultan Sleymann tahta ktnda sylemitim. skender-i Sani szn bulup tarih dmtm ve kasideye de bu tarihi koymutum. Bu beyit sultana sunduum o kaidenin iinde
mevcuttur ve ayn padiahn kendisinde de vardr. dedim. Haylyi beytimi almakla suladm iin krld. Sonunda gene remilcilie dndk. Aradan zaman geti, Ayas Paa vezir oldu. Mahmut elebi defterdar oldu. Sultann hazinesinden verilen bu hediyelerin fazla, gereksiz olduuna
hkmettiklerinden bizim de caizelerimiz, ihsanlarmz tamamen kesildi. Halen byle kt kanaat devletten mitsiz geiniriz dedi. (A, s. 893-897; H, s. 400-406)
RELERDE C. TEZK RELERDE ANEKDOT KULLANIMI
Tezkirelerde, ounluu k elebi ve Hasan elebide olmak zere anekdotlara rastlanr. Bu anekdotlar, airin kiiliini ve yaam tarzn; airliini ve iir dnyasn ve airin lmn anlatanlar olmak zere birka gruba ayrrmak
150
mmkndr. Anekdotlar vastasyla tezkireci, devrin sosyal, siyasi, kltrel yaps ve dokusu hakknda satr aras mesajlar vermektedir. Ortak anekdotlarda, cmle kurgusu . ve destekleyici beyit saylarndaki farkllklar hari, konu ve mesaj olarak anlatlanlar biribirinin aynsdr. Anekdotlarn kayna olarak tezkireciler bazen kendilerini bazen de Dirayet ehlinden rivayet elildiine gre ifadesinde olduu gibi nc ahlar gsterirler. Tezkirelerde yer alan beyitlerin nemli bir ksm anekdotlar ierisinde yer almaktadr. Fakat anekdotlarda yer alan beyitler her tezkirede ayn anekdot iin kullanlmamtr. Baz tezkirelerde bu beyitler yer alsa da anekdotlara yer verilmemitir. Anekdotlarn sralamasn yaparken ileride tezkirelerde yer alan beyitlerin kullanm ekilleri ile ilgili bir derlemede kolaylk olmas bakmndan beyitlerin yannda hangi tezkire veya tezkirelerde getiini de gsterdik.
ZT
Zt ile ilgili olarak tezkirelerde yirmi anekdot bulunmaktadr. Bu anekdotlarn byk bir ksm k elebi ye aittir. k elebi de geen anekdotlardan bazlarn Hasan elebi de nakletmitir.
a. Ortak kullanlan anekdotlar
1 Bir gn kendisine neden bir makam ve mansb sahibi olamadn sordum. yle ifade etti. stanbula geldiim zaman merhum Sultan Beyazd devriydi. Ulemaya, 151
airlere hediyelerin-ihsanlarn bolca verildii bir devirdi. Sultana itaiyeler, bahriyeler, kasideler verdim. Onun gibi l Paa ya da kasideler verdim.
dinse girdi remml reml aa almaz106 Srdt- uyb ire h srr- mbhem 216) (A, s. 893; H, s. 893; GA, s.
bu mahlas beytini de okudum. Paa dedi ki, sen burada mahlas vermisin biri asam (sar), biri remmal (falc), biri Zt. Ondan sonra benim yakn arkada
olmama izin verdi. Envai eit yiyecekler, kyafetler verdi. Padiaha da ylda kaside vermemi emretti. Birini nevruzda verdik, dierlerini bayramlarda. Nevruzda verdiim kasidelerin karl olarak iki bin ake caize aldm. Hatta bir bayramda kasidemi kendilerine iletirken bu ktay da ekledim,
Bize pr mevc m f luf eyle dis gren Nesm-i luf- h ile bugn mevc urd bir dery
106
(A, s. 894; GA, s. 217 )
Kitb- dniini kim ki grse almaz aa
A, s. 893
152
l Paa ktay grp defterdara Ztye bir sof verin diye emir verdi. O ktadan sonra bir de sof hediye edilmeye balad. Vezirlerin arasna girer oldum. Devaml meclislerine, toplantlarna dahil oldum. Hersekzade, ok hrmet ederdi. Ben, l Paann, Hersekzade, Kazasker Hac Hasanzade ve Meyyedzadenin lutfuna; Nianc Tacizade Cefer elebinin hediyelerine almtm. Mreffeh bir hayatm vard. Kadri Efendi o vakitlerde danimend idi. onunla kederimizi, sevincimizi paylardk. Ayasofya hcrelerinde eyh Vefa dergahnda olurduk. Tahtakalede toplanrdk. Efe meyhanesinde sohbet ederdik, dimamz her eyden arndrrdk. Sevin ve huzur akard zerimize. Aa yokuunda emeleri bol bir yerde aa glgesinde dinlenirdik. Oraya vardmzda Kevser havuzuna varm gibi sevinirdik. Oradan Tacizadeyi hep birlikte selamlardk. Bazen bir merhaba bazen iirle. Oradan da evlerimize ya da cananlarmzn yanna giderdik. Piri Paa dahi bu sralarda henz defterdard. O da dier paalar gibiydi. Ben de ona bir kaside syledim ki, girizgah buydu:
153
bu beyti okuduunda
padiah Grn bakn alemde mana tkendi derlerdi, haa mana tkenir mi. Dnya dolu mana dolu, hner manay bulabilmektedir. Elbette Ztye bir memuriyet versinler. diye Kapaas Hseyin Beye emir verdiler. Hseyin Bey de ferman vezirlere duyurur. Vezirler beni arp, sende sarlk var. Bu memuriyete manidir. En iyisi sana gzel bir vakf verelim dediler. Bursada ve ilerisinde yirmi, otuz akelik vakflar nerdiler. Grdm ki, stanbuldaki dostlarmdan ayrlacam kabul etmedim. Sultan Beyazddan sonra fitneciler l Paay ehit ettiler. Meyyedzade ve Tacizade de grevlerinden azledilince aresiz, arkasz kaldm. Fakirlik iinde geim derdiyle remilcilik yapmaya baladm. Sultan Selim Padiah olduunda ona bir kaside verdim. inden bu beyti beendi:
Server bir bende-i b-ayddur apuda adl utamazd an zincire ekp N-revn s.216) (A, s. 896; H, s. 403; GA,
Beni ykseltmeyip caizemi ykseltti. Boalan kylerden bir ky verin diye emir verdi. Anadolu Kazaskeri Tacizade Cafer elebiye o kylerden birini bana vermesi emredildi. Bir gn beni yanna ard. Bo kylerin isimleri geldi, gel mnasip
154
olanlardan birini al dedi. Baktm kylerden biri Bursadan eyh Hasan yerine gelmi. Bana bu ky verin dedim. Ya Hasan ne yesin dediler. Zehir yesin dedim. Bir baka ky memleketimiz Balkesirden Leglek Seydi denilen bir ahsn yerine gelmi. Bunu verin dedim. Leglek ne yiyecek dediler. Ylan yesin dedim. Bu latifelerin ardndan Leglekin yerini bana verdiler. On bir bin be yz ake geliri vard. Uzun bir zaman bununla geindim. Sultan Selim genelde tahtnda oturmazd. Ekseri saltanatn fetihlerde geirdi. Meyyidzade ve Tacizade vefat etti. Ben gene arkasz kaldm. yi iim bozuldu. Sultan Sleyman zaman oldu. Hemen kendisine kasideler verdik. Kasidelerimiz kabul grd. Caizeler verdi ve muradmza ulatk. brahim Paa vezir olduunda Kefnin kardei Hasbye fkelenip onu mr boyu hapse mahkum etmi. Kefnin srar ve zorlamasyla Basir, Kand, Kef ve dier airlerle beraber toplanp vezirin yanna vardmzda bize krld. Daha sonra Kandnin ekerci dkkn talanp ne var ne yok krldnda tekrar toplanarak brahim Paann yanna vardmzda kabul etti. Biz de kendisine kasideler verip hem gnln hem de caizeleri aldk. Amma Hayl nin nifak sokmasyla, beni bu hale koyduunuz iin sizlere krgnm, kskanlnzdan beni tenhada hicv eden iirler syler, aka beddualar edermisiniz dedi. Bize kar kalbi krlmt Hatta dn yaptnda kendisine kaside ilettim. Kasideyi okuduumda kasideyi yle syleyin diyerek Haylnin o dnde kendine verdii kasideden bu beyti okuttu:
155
dr dedim. airler hibir ey bulamasalar kendilerinin olduunu iddia ederler dedi. Devletli Paa bu kasideyi ben Sultan Sleymann tahta ktnda sylemitim.
skender-i Sani
szn bulup tarih dmtm ve kasideye de bu tarihi
koymutum. Bu beyit sultana sunduum o kaidenin iinde mevcuttur ve ayn padiahn kendisinde de vardr. dedim. Haylyi beytimi almakla suladm iin krld. Sonunda gene remilcilie dndk. Aradan zaman geti, Ayas Paa vezir oldu. Mahmut elebi defterdar oldu. Sultann hazinesinden verilen bu hediyelerin fazla, gereksiz olduuna hkmettiklerinden bizim de caizelerimiz, ihsanlarmz tamamen kesildi. Halen byle kt kanaat devletten mitsiz geiniriz dedi. (A, s. 893-897; H, s. 400-406)
2 Nimet isimli parlak bedenli, eline abuk bir dellak Zt nin sevgisini dierlerinden testereyle ayrr gibi ayrm ve defaatle demitir ki, beni Zt i sahibi yapt. Zt hakknda bu gazeli sylemitir.
Nimet dinr imi adna b- ser-tr sn keml- ul ile indrdi ala ba (A, s. 903; H, s. 408)
Her gh b-tekellf perd ayaun ammmna anu yzmz fer olayd ka (A, s. 903; H, s. 408)
156
Sonra Zt bunu hicv etmitir.
b.
Kiisel anekdotlar
157
2 Revn gayr mslimlerden vergi toplamak iin gitmeye hazrlanrken demitir. araca gitmek isterse yarar yoldalarla git Revn bo yidi odur an yolda seni yirler (A, s. 904)
3 Revn attan dp ayan krdnda sylemitir. a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya Ferd hakknda unu demitir. Ferd miskni bstnclar yamurda grdke Yzi ol rda altna be-hey miskn sn dirler (A, s. 905) (A, s. 904)
4 Seh Bey hakknda unlar sylemitir. Rsti bu eklin murdr aadan far yo Malasn bildm aceb nin Sehdr ol peld (A, s. 905)
5 Andelbi hakknda demitir. Andelbi egeri ir o Senden artuna usum dimezem (A, s. 905)
158
7 Sultan Mehmed Camiiinde Halac Zt denilen bir mezzin vard. Onun da mahlas Zt olduu iin Zt u beyti demitir Bun didi bilrdi add- t Ki enberde allc idi t (A, s. 888)
8 Bakalar kendisine Farsa bir iir okusalar, bu zaten Farsada vardr. Falancann falancann iiridir, siz ondan tercme etmisiniz derdi. Fakat kendi tercme etmi olsa ve bunu kendisine hatratsalar, siz benim Farsa bilmediimi biliyorsunuz, diye karlk verirdi. (A, s. 889)
159
9 Pri elebi isimli meziyetli, Nevnin Anadoluda iirlerini ancak ben
toplayabilirim; Farsa ve Trke pek ok kitap topladm, yazdm. diye yazmadaki baarsn ve sratini tarif eden bir zat, Ztnin dvanndan alt yz gazel ve seksen kasidesini almtr. iiri metin ve salamdr gene de baz hatalar olmutur Egeri ba- iri kim eddur Degl am aybsuz nk uddur (A, s. 891; H, s. 399)
11 mrnn sonlarna doru bir gn kendisiyle sohbet ederken dedi ki, ki gnde bir, bir hizmetkr bir mektupla beraber bazen ake bazen altn getiriyor. Yannda da nefis yiyecekler, helvalar getiriyor. Ben bir gazel, murabba diyeyim diye bazen kafiye veya redif getiriyor. Sf mahlasn kullanan bu zat imdi benden Her zemn bir yr- hecrin gsterr devrn baa bendine murabba sylememi istiyor. Bu istein yannda helva ve ekerle ihsan geldi. Zannmca zengin bir kadn veya adamdr. Kendisi iirden aciz, bir sevdii vardr. Sermayeden bir kaybmz olmaz gazel divanmzda kalr. Gelen akeler, helva ve
160
yiyecekler de yanmzda. dedi. Oradan kalkp Mft Sadi elebinin olunun yanna gittim. Pir Mehmed elebi isimli, Mahmud Paa Medresesinde elli akeyle mderris olan bir zat da oradayd. Ya yirmi bee gelmeden ecel geldi ve onu yakalad. Merhum iire heves ediyordu. Fakat onun hevesi Ztnin yallnda ake iin syledii nazma ulaamazd. rendim ki, Ztyi kendinden haberdar etmeden hediyeler ve akeler yollayan oymu. Ztden duyduum gazel ve murabbalardan bazlarn, yaknda syledim diyerek bana okuyuverdi. Daha sonra Ztye rastladmda bu durumu kedisine haber verdim. ok sinirlendi. Akl bandan gitti, beddualar etti. Ben buna katlanamam, gzmn iine baka baka benim iirlerimi sahiplenemezler, bu gam beni ldrr diye feryat etti. Aradan ay gememiti ki, Zt bu dnyadan gt, gitti. (A, s. 892)
13 Sultan Mehmet tahta ktnda kendisinden mkemmel divann istedi. Zt de kendi hattyla oluturduu divann verdi. Cafer isimli gen oluna ve iki kayn olu vard ki ikisi de kendi ocuklarym gibiydi. Onun akll talebeleriydi. Onlardan biri Ahmed elebidir. Anadoluda hal tezkirecisidir. Kendi akranlar ierisinde kalem gibi doru, parmakla gsterilen biridir. Gazel ve muamma yazar. Mahlas Selsdir. Ariflerin nde gelenlerinden, yiit ve ycelerindendir. Hayata kanmtr. Bu kayn oullarndan bir dieri de Mahmuddu. Kendi gibi remmaldr. Fakat gen yanda hayata doyamadan lmtr. Zt, bu ikisi iin rahat bir geim istedi fakat hikmet Allahn ki bu istei gereklemedi.
161
14 Merhumun asla Hayl ile yldzlar barmad. Birbirlerine o kadar kinliydiler ki ikisini bir kazana koyup kaynatsalar kanlar bile birbirine karmazd. Her ne zaman Haylyi yad etse airler ierisinde onun iin serbest dnemeyen, kendine ait fikri olmayan, kitaba bal kalan biridir. diyerek ah u Geda ve Gencine-i Razna gnderme yapard. Daha sonra Hayl kitabi deildir cenganedr derdi. Hayl,nceleri Ztyi taklit edermi, hatta gazellerinden birini tahmis etmitir ve bu da divannda vardr. Zt den bakasnn gazelini de tahmis etmemitir. Ad geen gazelin matla budur:
Noldu ilersin felek her-cyi cnnu m var Her mam seyr ider bir mh- tbnu m var (A, s. 898; H, s. 408; A, s. 307)
c. lmyle ilgili anekdotlar
1 lm yle oldu, merhumun evi Sar Grz mahallesinde, dkkn ise Sultan Beyazd haremindeydi. Her gn yryerek dkknna gelir, giderdi. Elinde bastonu vard. Bastonunu sadece zemin kaygan olduunda kullanr dier zamanlarda kullanmazd. Bir gn dkknna giderken yolda rastladm. lmn yaknlatna
162
dair emareler vard. Ecelin yaklatn kabullenmiti. Dudaklar kprdyordu. Bu ne hal dedim. imdi bu matla dedim dedi.
ok zaman gemedi dkknna gelip gidemez oldu. htiyarlndan dolay dkknn evine yakn olan Koca brahim Paa arsnda tuttu. Falclkla uramaya devam etti. Dkknnda gene airleri toplad. airlerden Hakimzade At, bir beyit syleyip son zamanlarn yaayan Ztyi rencide etti.
zerinden drt ay gememiti ki sene sls ve hamsin ve tisamie Ramazannn yarsnda vefat etti. Bir gn hasta olmu, hastalk vcudunda takat brakmam. Btn dostlarn inceden inceye tetkik etmi. Selk ve Hakryi ayrm. Varp namazn klp Edirnekap kabristannda Kef ve Basrnin ve nice airlerin arasna defnettik.
(A, s. 899)
2 Defin srasnda Yahy Bey de hazrd. Ztnin salnda onun ykn hafifletirdi. Onun arlna tahamml etti. Merhumun lmne Zuhr-i Acem tarih dt, Er ald ydigr. Abd, Sanver gedi. tarihini syledi. Ben de Gitdi zl- nam diye tarih dtm. Tamiye yntemiyle (ebced hesabyla dlen tarihin hesabn doldurmak iin kartlacak veya eklenecek sayy iaret etme) zl sz hesaptan decek, gzel bir tarihtir. Her beytinde bir yl nrdi mazmununa iaret
163
edilir. Bu ekilde tarih tamamlanr. Bir bendinden ikisinin tarihini topladm amma iirleri, gazeli ve ne de beyitleri olsunda delil olmasn. Delil, natda bu terci-i bendir ki bir bendi budur. met ey bostn- l-mekn pryesi Nrdan bir servdr dmez zemne syesi 409; A, s. 305; B, s. 98; GA, s. 217) (L, s. 264; A, s. 900; H, s.
Ysuf geri grenler ellerini kesdiler Gn yzi grdi v a old bedr yesi GA, s. 217) (L, s. 264; A,s. 900; H, s. 409;
Menzil tr-i duve mver-y nh-sipihr adrin ar- mualldan muall pyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Evvel ir nar yo sen tu durur atm-i cmle enbiy kevn meknu pyesi (A, s. 900; GA, s. 217)
Dir grenler sen meh-i bedr-i mnr snni Sd yirine nr emzirmi meger kim dyesi (L, s. 264; A, s. 900)
iret bzrna varduda eyler fide Nad-i udur anu kim server sermyesi 217) (A, s. 900; H, s. 409; GA, s.
B- cennetde mdm bu durur kim tyi Cmle mminlerle ol serv idine hem-syesi 217) (A, s. 900; H, s. 409; GA, s.
164
Mebde-i bnyd- lem server-i ir zemn Sir-i ar- al seyy- mlk-i l-mekn (A, s. 900; GA, s. 217)
d. airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar

1 Rivayet ederler ki, Sultan Mahmud Edirnede bulunan Sultan Beyazd ziyaret edip, ona kaside sundu. Kendisine ykl miktarda caizeler verildi. Manisaya dnmek zere memnun bir ekilde Edirneden ayrlp ve stanbula urad. Zamann
airlerinden Revni, Ferrhi, Meshi, em ve h ile toplanp iirler okundu, sohbetler edildi. Bu srada Hallac Zt geldi, Nect kim olduunu sordu. Mecliste bulunanlar Zt derler diye onu methettiler. Gerek Zt zannederek ondan iirlerini okumasn istedi. iirlerini duyunca fkelendi ve Hallac Ztyi meclisten kovdu ve eer imdi Edirneye padiahn yanna gidiyor olsam bir kaside ile bu durumu kendisine iletir, Zt gibi bir air varken bunun gibi kstahlarn onun mahlasn kullanmasnn yasaklanmasn salardm dedi (A, s. 888-889)
BK
Tezkirelerde Bk ile ilgili yedi anekdot nakledilmektedir. Bu anekdotlardan biri k elebi ve Hasan elebi tarafndan ortak kullanlmtr. Bir anekdot A, anekdot Hasan elebi ve iki anaekdot k elebi nakletmitir.
165
a. Ortak kullanlan anekdotlar
b.
Kii Kiisel anekdotlar
1 Sene tisa ve sittn ve tisamie il-iccesin evirinde cenb- madelet-penh Suln Sultan Sleyman stanbul a arap getiren gemileri Galata nn ortasnda yaktrnca Bk bu olayla ilgili gazel sylemitir. Bu gazel ile birlikte gazeli daha k elebi ye yollamtr.
Reh-i meyeyi a itdi t-i ahr sulnu u gibi arasn kesdi Sitanbul u alatanu
166
Miyn- b ute old cy- ket-i ahb Baturd rzgr yn-i yn bezm-i rindnu
Hill-s fruzn old bar-i nlgn zre afadan dem uru b- arb-ld derynu
Yaan b zre te anmauz ket-i aby u- t-i ahrndan utd eh Sleymnu
Sem u eng ny u devr-i ar devleti dndi afsn sre gr ey f-i sls devrnu
arb- nbdan umlar teh meyneler tenh Aceb li ligin buld riy ehli bu meydnu
u meclis ire kim daim ouz peymne devr eyler Ne del ola ey B zemn- y insnu (A, s. 189-190)
2 Ho mizal, nktedan, gnl eli, ak sadk bir insan olan Bknin sevenleri de vardr ve onun akna ok gazeller sylemilerdir. Ruhi onun iin bu gazeli sylemitir:
Bendesin h- kerem itmese yd Elimizden ne gelr kene dd
Nola bed nm- muhabbet olsam Ruy B alur n iyi d
167
Bk de bu gazelden memnun olarak Ruhiye bir nazire ile karlk vermitir:
Ben yd eyledi ihy itdi ldiler gitdiler amma ussd (H, s. 207)
3 Sultan Murat, tahta ktnda Bkye kin besleyenler gene rahat durmayarak padiaha Bkyi ktleyip Sleymaniye Medresesindeki grevinden azledilmesini sebep olmulardr. Nam isimli bir air bu gazeli demiti:
Cin nimetinden kend b dnemiz yegdr li knesinden ge-i vrnemiz yegdr
n adrndaki marur- n sde srrdan Fena bezminde avb ld olan mestnemiz yegdr
Hmy evc-i izzet gibi ayretsizden ey nmi Muabbet emine ehper yn pervnemiz yegdr
Benim ab- Selmim bade-i amrya mildr
168
4 Ebussuud Efendinin danimendi olduktan sonra yazd cazibeli, alml iirler padiahn kulana gider. Bknin iinde bulunduu duruma zlr, Byle bir kimse danimend olarak medresede yatmamal, buna bir medrese salayn. diye kazaskerlere emreder. Otuz ake ve Silivri de bir medrese kendisine ihsan edilir (A, s.160)
c.
airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar
2 Bk nin gazellerine Gubari nazire sylemitir. Bk padiahtan oka altn ihsan aldnda aadaki ktalar sylemitir.
abu ki kn- gher-i nam old By rmez sen ayle bir iki bengler
Badan bu ar saa yeter eh-i cihn ilat geyrdi ire arr firengiler
169
ab- sir-pe ki B gller meyl ider ekker-i ir-i dil-viz meger efsnldur
Derme atma gider dallar libs irine ilat- ir-i cihn-grm benm altunldur (A, s. 200-201
3 Bknin anlattna gre, yazd gazelleri devrin melik uaras olan Zt ye gsterir. Zt, gazeli okur ama bunun Bkye ait olduuna inanmaz. Bk hayr bunlar benimdir der.
Ey pr-i af ba u leif-i ar Degilim fl ki yde idinem ifr
Bunun zerine Zt, iirlerinden birka beyit karp nne koyar ve bunlarn en gzeli hangisidir diyerek Bkyi bir imtihana tabi tutar. Bk, parmayla en gzel grdn iaret eder. Ztnin tavrlarndan doruyu bulduunu anlar memnun olur. Yeni beyitler yazarak Ztye iletir.
Glen isterse ite meyane Gl-i andn gerekse peymne
ak- rh olduum grb yan Yerlere bamaz oldu cnne
Biy arz- ir byle gerek He arfne hem levendne
170
Nola dehr ire ninm yousa anym Ne aceb seyl gibi alamasam deryym
Gze gstermez ise tam beni her edn Ki naar far idicek mertebeden alyum Zt bu beyitleri grnce btn samimiyetiyle, can- gnlden Bkye dualar eder ve onu ver (H, s. 203-204)
HAYL
Hayl nin hayat ve airliiyle ilgili anekdotlarn nemli bir ksm k elebi ve Hasan elebi tezkirelerinde bulunmaktadr. F. Kprl gibi modern edebiyat tarihileri bu anekdotlara gndelik hayat ve airin kiisel zelliklerini yansttklar iin nem vermiler, air ve toplumla ilgili verdikleri hkmlerinde kaynak olarak kullanmlardr. aire yaknlyla birinci dereceden kaynak kabul edilen k elebi, tezkirede 19 anekdot kullanmtr. Bu anekdotlar devrin bykleriyle ilgisini; dnemin sosyal hayatn, elencelerini, dn ve trenlerini ve buralarda airlerin tavrlarn; muhalifleriyle aralarndaki mnasebetleri; k elebiyle air arasnda geen olaylar kapsamaktadr. Hasan elebi, airle ilgili anekdot nakleder. Bu anekdotlar srasyla: Padiaha yaknln ve onunla olan mnasebetinin derecesini ortaya koyan bir anekdot; dnya malna, makam ve mevki hrsna kar dncelerini ifade ettii ve onun szlerinin nakledildii meclislerden bahseden bir anekdot; Padiahtan makam isteinin ele alnd bir anekdot. Beyn, airle ilgili bir anekdot nakleder. k elebi ve Hasan elebinin de bahsettii bu anekdot, airin padiahla mnasebetini ifade eder. l, airle ilgili anekdot nakleder. Padiahla ilgisini ifade
171
eden bir anekdot; Haylnin bir beytini tetebbu eden lnin beyti aire takdimi ve airin ona kar szlerini aktard bir anekdot; k elebinin ifadelerinin aksini iddia ettii, Haylnin cimriliini anlatan bir anekdot.
a.
Ortak kullanlan anekdotlar
1 skender elebi vefat ettikten sonra ve brahim Paa tekrar gelmemek zere grevden azledildikten sonra da padiahn Hayl ye iltifatlar devam etmitir. Gazel ve kaside verdike kendisine ihsanlarda bulunulmutur. Bu izzet ve ikrama, hrete ramen dervi gibi bir hayat srerdi. Zincirle balasan mal, mevki, evlat ksacas dnya kazanlaryla ilgilenen bir insan deildi. Dnyaya meyl etmeyen bir mizac vard. Dostlaryla bir araya geldiklerinde makam, mevki ve bunlarn getirilerinden bahsedilse Eger dnynu sancadur at vz- abl ur ba arsdur
serdrlu aya badur. Isl- lemden tri ifsd- niam- lem-i abat eylemek ve meli-i itlf- nefse rci-i umra arf- yevm-i ems idp ki-i al ile kyi-i bb- celb cebe ki itmek ne divneludur ve b-gneler in n-y ezelden at- ns eylemek lem-i aldan aceb b-gnelkdr diye cevap verirdi.
Ayrca Eger mr-i mrnidr mal ulfe-i ayl u aem ve arc- muarrer-i
levzm- abl u alemdr. Vridt anlaru idrrtna arf olndudan sora kendi nefsme id olacak baa bu manbumdan da fyide yo yire derd-i serden ve av-y ulm u nkerden ve ikyet-i ehl-i r u erden gah u bi-gah sefer gerden ve bz-st ekbirdr devlet-i maarrdan ne fide derdi. Daha sonra
arkadalarndan baz aklszlarn tahrik etmesiyle Sultan Sleymandan sancak rica etmek iin bir kaside sylemitir.
172
ariat ehlidir aib velyet nevi suln Hidyet yollarn gstermege gnderdi n (A, s. 871; H, s. 355)
Hm-y evc-i izzetdr alarsa stme sye 107 ekem Pehlye sanca dl-u bir serv-i rmn (A, s. 871; H, s. 356)
107
rfatdur A.- izzetdr H.
173
Beni grdm budur ki bu istekler dnya, mal ve makam sevdasndan deildir. Dierleri gibi aldn verdiini hesap etmezdi. Nasl gelirse yle giderdi. Alan alr, her isteyen ondan aldn kendi mal gibi tasarruf ederdi. Tmarndan gelen yiyecek gelirdi. kendisi bir kak balndan bile yemezdi ondan bakalar kovana en ar gibi talan ederlerdi. Ona ait haslarndan gelen paralarn kimini bor verir, kimini sadaka namna ellere verirdi. Verdiklerini unutur giderdi. Kaltak kazanr kaltaban yer dedikleri misal tutmay bilmez, maln kimseden saknmazd. (A, s. 870-872; H, s. 355-356)
2 Padiahn meclisine girince utancndan sohbete itirak edemediini ifade iin u gazeli sylemitir: ald ne dehre cihn- arbdan Bir ki azn izne-i Efrasyb dan
Bir bezm-i an muarrem olupdur ayli kim Almaz nda onca-i cennet icbdan (A, s. 886; H, s. 355; B, s. 90).
174
Kii b. Kiisel anekdotlar
1 Henz ok ge yandayken Kalenderilerin ba olan Baba l Mest ki, nice aklly mecnun eylemi, kendine balamtr. Baba l Mest yannda bir gurup Kalenderiyle beraber Yenice ye urar. Hayl bu dervileri grr, onlara hayran kalr.
Bir dil-berini sevdm beg Hele op yodanise orla yeg (A, s. 868)
Baba l Mest mridlerinden biri olur ve stanbul a onlarla gelip gider. Bu matla ile de buna iaret etmitir. ehresinden greli lema-i nr- nebev Bir yal yzli evne oldum alev (A, s. 868)
Bu beyit de onu hatrlatr.
Dilden ayl ret-i idr azyup Dvne-mereb old alenderlk eyledi (S, s. 294; A, s. 869)
Bu beyit de maceraya ahitlik eder.
Ey ayl ben ikrn alc ehbzydum apd serverlerini ir arau oldlar (A, s. 868-869)
175
2 Baba l Mest ve mritleri stanbul a geldiklerinde Sar Grz stanbul Kadsdr. Hayl yi grp tanynca, Bunun gibi parlak gelecei olan, gen bir insann Rafiziler yannda oradan oraya savrulan bir hayat srmesi kabul edilebilir bir ey deildir. diyerek Hayl yi Baba l Mest in yanndan alarak Uzun l isimli ehir memuru olan birine emanet etti. Hayl,burada ilim tahsiliyle megul oldu. Ksa zamanda zerine nokta konulamayacak kadar gzel gazeller yazp ortaya koyar oldu. Yazd iirler gn gibi parlak ve mehur oldu. (A, s. 869)
3 Uzun l yannda iirlerini yazmaya balayan Hayl giderek mehur olur. skender elebi Hayl yi tanyp beenir. Hayl den brahim Paaya da bahseder ve ona da tantr. Paann da lutfunu kazanmasna sebep olur. Paann himmeti giderek artar, onun da kol kanat germesiyle padiah Hayl den haberdar olur. Sultann kolunda beslene ahin gibi himmetine ve korumasna kavuur. Herkes onun bu durumunu skender elebi nin ve brahim Paa nn yardm ve himetlerine balar fakat onun bu makamlara ykselmesi padiahn kadirinaslndandr. (A, s. 869-870)
4 Sultan Sleyman Irak seferinden geldiinde ben de Anadolu dan stanbul a henz gelmitim. Yeni yeni yselmeye balamtm ineyn ve erban ve tisamiede idi ol
vatden Hayl Bey le tanklmz o zamana dayanr. Benim kadar yakn baka
bir arkada olduunu bilmiyorum. Her gazel ve kaside syediinde nce bana okurdu. Eer hata bulsam kabul eder ve dzeltirdi. Ayr kaldmz zamanlarda Stlcedeki bahesine gitmek iin yola ksa yaya, atl, mutlu veya hznl benim hcreme urar biraz dinlenir; eer dersteysem bitene kadar bekler, beni de baheye
176
alp gtrrd. Atl ise inip baheye kadar benimle yaya devam ederdi. stanbul da byle bir dostluumuz vard. Yirmi yllk bir dostluumuz var (A, s. 872-873)
5 Bir gn stanbul da donanmadaki bedestende bu matla okudu Rz- renden nola Enver olursa mmuz Mihr-i lem-tbdan yaar er cmmuz (A, s. 873; H, s. 358)
Ben Bu matla gazeli besleyendir. Kadeh fitilini gneten yakmakla gece iret meclisinde gn aydnl olmaz, aydnlk ifade edilecekse kadeh-gneten Ruen kelimesi gerekir ve ondan renter kullanlmaldr. dedim. Peki sen olsaydn nasl sylerdin dedi. Ben de byle olmal diyerek okudum.
Bezmimzle rzdan Ren olupdur mmuz erre dimez mihr-i lem-tba zr cmmuz (A, s. 873)
Hayli tepki gsterip birka gn benden uzak durdu. Ne selam verdi, ne arayp sordu. O esnada Ygrgi gazelini sylemi, gazel ierisinde bir beyti u ekilde ifade etmi.
L-mekn seyrinde an ile olur hem-anat Bl-i himmetle ol anadan oanu ygrgi (A, s. 873)
Bu gazeli duyanlar hem-kanat ifadesini irkin ve iirin deerini dren olarak grmler. Hem sz Farsadr kanat Trkedir bu nasl bir terkip oluturmadr diye ayplamlardr. Bu ayplamalar, eletirileri duyan Hayl telalanm, yanl syleseydim alim nice olurdu diye renkten renge girmi, Bakasna da yazdn tashih ettiremeyince gelip benden zr diledi. Bir miktar havadan, sudan konutuktan sonra meramn anlatt, ben de iirinin msveddesini alp hatalarn dzelttim (A, s. 873-874)
177
6 Bir gn Selimli Musl isimli bir dilber ki gzellii ile zamann, ehrin kartran, ehrin sevgilisi snnet dn edip dostlarn toplad, ehrin muhabbeti gzel olanlar, sevgilileri de gelip bir kede kendi balarna oturdular. Birer ak kvlcm gibiydiler etraflarnda dnen hizmetkarlar pervaneler gibiydi. Mecliste alev alev yanan birer gne oldular. ark syleyenler, saz-ud alanlar susam taneleri gibi etraflarna toplandlar. Herkes onlar dinlemek iin dikkatini toplad, kulak kesildi. Hayl Bey de gelip oturdu. Durak Bal denilen bir dilber vard. Yerinde duramyordu. O toplantda, aalarna arasnda servi gibi, dierlerinin iinde gl gibi ak ve belliydi. Eri br, ekilsiz, ok uzun boylu bir adam da kkn kapsnda duruyordu. Bu dilberin adamla aralarnda geenler karanlkta gne gibi ortadayd. Hayl,kendini tutamad, mnasip bir ekilde baz beyitler okudu. Btn herkes olanlar anlad. Dilber, bu ekilde ortaya ktndan gnl krld. Kalabaln tesiriyle ve Hayl nin ezen ifadeleriyle korkup utanarak ban edi. Sayla oynamaya onu kvrp dm haline getirmeye balad. Dudak bkt. Hayl Bey o zaman dilberin sevdiini anlad ve aklna gelen bu matla dedi.
178
Gzeller padiahyd. Ayrlk dandaki Ferhat gibiydi. Mavi sar altnda ehresi parlakt. man nuru imek gibi vurup Mslman oldu. Cehennem ateinden, iman nuruna dnd. Hayl Bey in nazar ona takld ve bu matla okudu Yine bir mu-pee mihrn oldum zr u eyds Ba egmez fitb- leme zerrin elips (A, s. 875) (A, s. 874-875)
7 Merhumun btn gzel huylarndan biri de buydu ki asla aalama ve hicvi sevmezdi.Ancak l Bli isimli benzersiz, zaman genlerinin serbest, neeli, gnl alanlarndan bir sarra vard. Hayl Bey, her zaman Ben dilber grdm, onlara drdnc olmaz, gne bile bunlarn ierisine giremez, gzellikte drdnc olamaz. derdi. l Bli yi bu dilberlerden addederdi. Bir zaman kendi yanna da almt. Hayl Bey in sohbetine dahil olan ekya gibi bir adam olan Derudgerzade Seydi elebi ile l Bli dost oldu. Bir gece baz arkadalarn da yanna alarak kyamete kadar zillet olarak kalacak kt, iren iler yaptlar. Bu rza geme olayndan sonra Hayl bu ktay syledi. Seydn o sikldigin evvel l Bl iidben gldi (A, s. 875)
ora o gemedin anu da Bana Seydi alleri geldi (A, s. 875)
179
8 Bir defa Selanikte irkin biri bana gller taknp Hayl nin yanna geldiinde elinde olmayarak, [c. 876] blar akar idi bana evvel iegi anur imdi dir baa her kel iegi (A, s. 876)
9 Remmaln kssas udur: Remal Haydar a bir miras kald. Bir ok defa dava oldu. Ne kadar kad, hakim varsa karar verdi, fakat remmal kabul etmedi. Bunun zerine Celalzade Bey bu beyti dedi.
rz-y val bende sende cevri b-aded Davi-i Remmle bezer ki nihyet bulmad (A, s. 876)
180
Cismmi ger ilete tata-i remel zre ab Remellere arayup bulmaya Remml beni (A, s. 876)
Bu beyitle de halini hatrlatp, ineledi.
te ben bulduum cevhir-i nam Diyivirsn o yirdeki ml (A, s. 877) (A, s. 876-877) 10 Yahya Bey ile aralarnda geen dalamalarda da susuzdu. Mecbur kald iin sylediklerinden mazurdur. Bu da insaf sahipleri tarafndan bilinir. Hayl Bey in Yahya Bey e agz, dili dokunmazken, Yahya Bey Van seferi srasnda padiaha bir kaside vermi. Kasidenin matla budur.
ekelm gn gibi ak sancala arka eri ara opraa aralum ralum sur-seri Bu beytile Hayl Bey i knad. (A, s. 877)
181
Ne revdur bu ki syem gibi altumda iken Gn gibi bir u sti yanum ald yeri (A, s. 877)
Ben ect lcuyum ol lar naca Ben ava gni eriym o hemn cerde ceri (A, s. 877)
ol ayl Beg ki yzi ar gzi aladur Bada yelken tayesi boluda bitmi lledr 877) dedi ve sonra o sevdigm ayl eglencesin cihna Bezer bauda aye ermenmi stepna (A, s. 878) (A, s.
182
Giyd revce baua buldu revcn ncinme abal sikeym egri cu (A, s. 878)
Boynuz benzetmesini de reddetti.
Kendinin sylenenlere aldrmadn ve bu aa, baya insanlarla bir olmadn ifade eden u cevab verdi.
183
Ey gerd-i hum eyleyicek seyr-i sumn Nz ile fitba vu mha tb l (A, s. 879) (A, s. 877-879) 11 Ben Serfice ye kad oldum. Hayl nin zeameti orada olduundan bana mektup gnderdi. zerindeki hassalar bakalarna verilmi, zerinde ok az mal kalmt. Eli dardayd ve zerindeki mallarn mahsulnn toplanmasnda da problem yayordu. shak elebi nin Tem bu ki ib-naar yok msrana nazire syeyip teselli oldum dedii gazelini ve fakirlikten ikayet ettii gazelini yazp bana yollamt. shak elebi ye nazire gazelin iki beyti unlardr.
ki lem aydmuz old tem bundadur Aa balanmaa istin ider ftrmuz (A, s. 880)
Fakirlikten ikayet ettii gazelin matla da budur.
ur- mehle e-i pervn olaldan zdmuz Ehl-i far ire tenumla updur admuz (A, s. 880; GA, s. 214)
Gn gibi Ren olurd ala ihn-i pkimz Gerd-i illet utmasa yne-i idrkmuz (A, s. 880)
Cism cna tr-i dil-dzu gelr ilmez geer yle diki utmaz old sne-i ad-kimz (A, s. 880)
184
Bizi opradan gtr dmnna al ey ab Rzgr ile varursa ky- yre kimz (A, s. 880)
Yksek uard ikr itdi tecerrd murn Olmaz ayd- taallu beste-i ftrmuz (A, s. 880)
Yrmz teyd-i a Muammed srryuz Cmle lem ger Eb Cehl olsa yodur bkmuz (A, s. 880)
Srr- Ameddr prm n mrid stdmuz Cevre abr ile olnmdur bizm irdmuz (A, s. 880)
Te-i cevr ura bize nice bir her maribi Genc-i abr ile olu anup arb-bdmuz (A, s. 881)
albimz her az egri mahar- em itmesn ordur ergisini yne-i pldmuz (A, s. 881)
Cevre mutduz ara ahr ise luf it ey felek Olavuz rencde t terk itmeden mutdmuz (A, s. 881)
Bir muammyuz ki kimse almuz kef itmedi Sylenr dillerde mdur egeri admuz (A, s. 881)
Nle l ney gibi ki leb-i yr olsa da Ddmuz ala bizm h iidp ferydmuz (A, s. 881) (A, s. 880-881)
185
12 Merhum Hayl her haliyle akranlarnn hasedine uruyordu. Hangi yolla onu yereceklerini, aalayacaklarn bilemiyorlard. Zaman olur sakifeler olutururlar, insaf etmezlerdi. Bir gn merhum bu beyti syledi.
Mrek, kskanlndan bu matla yanmzda Fara ya tercme edip, Acem airleri yazm Hayl de onlardan tercme etmi.diye toplantlarda okumakla herkesi inandrmt. Bu hal Hayl yi canndan usandrmt. Mrek in oluturduu matla
em i Mecnn od ayl Leyli r cilvegh Merdum ahra-niin r ne me-byed siyh (A, s. 888) (A, s. 887-888) 13 Bir defasnda Padiah Sultan Sleyman Edirne ye gitmi. Hayli ye hi iltifat etmemi ve ilgi gstermemi. Hatta bir ay padiahn kendisine tahsis ettii cretten de mahrum kalm. air bu durumdan alnm, Edirne ye padiahn yanna gitmi ve kendisine bir gazel sylemi. Gazelin maktas ve matlas aadadr:
Ferviren mha ceml- b-kemldr sen Mihre anerler eken iki hilldr sen
ayrilere yrdur imdi ayldir isen e lillh pdihum ol ayldr sen
186
Ksacas defterdardan veya paadan birka yz ake ihsan grmedii hafta, padiahtan iki bin florin cret almad ay olmazm. O zamann airlerinden Zt ve Yahy ve onlarn yanndaki airler Hayli nin iirlerini eletirilermi. Her szne (yaclk-rzklanma-nemalanma). adn verip sanatn takdir etmezlermi. Hayli bu duruma aldrmaz, hemerileri Mevlna Usli ile Hayret ye iltifat ederek kendisini eletiren airlere nispet yaparm.
(GA, s. 212-213 ). 14 Molla em Kendisini ziyarete geldiinde Galata taraflarnda Perme Boaz na gezmeye kmlar, Hayli nin ayrlmasyla cimriliinden- ad geen yeri terk etmek zorunda kalmlar, daha sonra bir yerde buluarak meyhaneye uramlar. Bu olaydan karlabilecek anlamn doruluuna delil olabilecek bir olay da vefatna mteakip olu Hubb mer Bey den iittiim, iki karde mirasndan otuzar bin filori pay alm, bundan ayr gelir getiren yz altm mlkten de istifade etmilerdir. Btn bu mlkn senelik getirisi yz otuz bin ake iken, Hayli nin yllk ancak krk-elli bin ake harcadn (cimri bir mizaca brnd). rendim ve doruluunu bizzat tespit ettim 15 Vefatndan bir yl nce merhumun yanna gitmitim. (GA, s. 213-214 ).
arrgh idi bir zamnda bir hu Gl serri ki imdi arbe yz utd
Onun bir beytini tetebbu edip kendisine verdim.
187
eh-i ceml ile genc-i idi glm au siyh gelelden arbe yz utd
Eer bu senin ise kesinlikle hretli bir air olman gerekir zira bu benim beytimden daha sanatl ve gzeldir, diye iltifat etmiti. (GA, s. 212-213 ).
c. lmyle ilgili anekdotlar
Akabinde Bu gazeli geldi ki, dnyadan ayrln ve bize vedasn ieriyormu. Matla budur.
Dil-ikeste olal seng-i cef-y yrdan Bezer ol mirta kim marm ola ddardan (A, s. 881; GA, s. 214)
Allah n hikmeti ay sonra Yenice e varmak gerekti. Hava ok scakt, ksa zamanda ehre varp rahat bir nefes almak iin abalyordum. ehre ulatmda aklma geldi, Yenice bir gaziler oca, arifler duradr. Hemen Evrenos Bey ruhuna, eyh lahi ruhuna, Usl ruhuna dedim o an farknda olmadan Hayl Bey ruhuna dedim. Sonra hayatta olan biri arkasndan Fatiha okumann srr nedir acaba diye dnerek ehre ulatm. Ahmed elebi isimli Yenice ayanndan irfan sahibi biri vard. Hayl Bey ile yakn arkadat. Bana mahzun bir halde geldi. Sebebini sordum, Hayl ld dedi. Yolda bama gelenleri hatrladm. Hemen akabinde Gnh nin mektubu geldi.
lem-i issden ayl gitdi h
(A, s. 882; H, s. 358)
Diy trh dimi cn temm yan l old. Ek ile h mh mhiye vl old (A, s. 882)
188
Merhum iin Ar u tarihi demitir.
Szi dilde ayli gzde ald 90; GA, s. 213 ).
(A, s. 882; H, s. 357; B, s.
Bu tarihi Silistreli r l elebi demitir.
ayl old ayf el-kmlillh
(A, s. 882; H, s. 358). (A, s. 881-882)
d. airlii, iir dnyas ile ilgili anekdotlar
1 Kadlkda olduum zamanlarda daha yeni syledii gazelleri kendi yazsyla yazar, gnderir, hal ve hatrm sorarak beni gurbette sevindirirdi. Bir zaman stanbul da Cefer Abdda bahar akam mehtab altnda sohbet ederken bana, shak elebi nin iirlerinden hangisi gzeldir diye sordu. Ben de bu beyti okudum.
Gzm iz tozn glm apu derbnlun ister Biri beglk hevsnda biri iksre tlibdr (A, s. 879)
Okudum beyti bir hayli beendi. Ama benim iin en gzeli budur dedi.
Gl yinesi fdr amm Tem bu ki bir ib-naar yo (A, s. 879)
Yllardr bu beyti sarholuunu yayorum. Bu beyte uygun nazire sylemek iin urayorum dedi. (A, s. 879-880)
189
2 Merhum mesneviye hakimdi. Benim merebimi bilirsin bir hikayeyi bitirip kayt altn alamam. Ben byle bir adamm. derdi. Bir gn deniz kenarnda iki yz beyit bir mesnevi okudu. Okuduu mesnevinin emsali yoktu. Toplayp yazalm dedim raz olmad iirlerini toplayp yazan Yeniceden arkada l elebiydi. Sultan Sleyman Hayl Bey in divann isteyince divan l elebi de bulundu. Bu divanda da baz kaside otuz-otuz be beyit iken onsekiz-on dokuz beyit olarak yazlmt ve yedisekiz beyitlik gazellerinden bazlar drt-be beyit yazlmt. Tamamn yazmak mmkn olmam hatrda kalan ve gzel olanlar kalemem almt. (A, s. 882-883) 3 Hayl nin beyti ah Tahmasb n meclisinde okunduunda ah beyitleri beenmi ve beyitler akna kadeh kaldrmtr. O beyitler bunlardr.
190
Rahm nin bu beytini iittiin de de kadeh kaldrmtr.
Ara anma aan her dem benm cism-i fikrumdun Grp mlar benm avlm alar rzgrumdan (A, s. 883)
Bu nasl bir itir ki, kendi Acem olan ve yannda bir sr Acem airi bulunduran bir ah bu beytin Azeri lehesinden tercme edildiini anlayamasn. (A, s. 883) 4 Sene in ve amsn ve tisamiede ar vebadan kurtulup shhat bulduumda Hayl Bey bani ziyarete geldi ve yeni syledii iki gazelini okuyup Bakalm akln fikrin yerine gelmimi? diyerek bana nazire teklif edip imtihan etti. ald nmne dehre cihn- arbdan Genc-i azn azini Efrsiybdan 214; B, s. 90). (A, s. 886; H, s. 355; GA, s.
191
Ecrm- liyt- eref iktisb ider Cm- meyinde hir olan her abbdan (A, s. 886)
Gerek mr-i vilyet ol gerek suln- devrn ol Sadet bulma isterse muib-i derdmendn ol (A, s. 886)
Tecemml ar ider iller saa anlar dil cn uddan efat istersen ef-i avm-i rindn ol (A, s. 887)
Saa te eken bed-ke maden gibi zerler vir Gl zam urana cevherler r idici kn ol (A, s. 887)
Bir edn erre dmnu omaz elden benm num Gerekse sumn- ruma urd i ran ol (A, s. 887)
au geldkde ranlu libsn giymek isterse ayl gibi sn-i ulk ile mabb- devrn ol (A, s. 887)
Bu iki gzel beyit ortaya kmtr.
fitbum yolua k olmasun he ehl-i derd orarum errt olup dmnua el ura gerd (A, s. 887)
192
ub-dem eyvn- - yre zver virmege Her gice yur gzlerm yanda gerdn lciverd (A, s. 887)
Benim bu gazeldeki iki beytim daha benzeri yoktur.
afa-i ara yazup avlm h- ten Cedvelin lden ekp tarrin eyler lciverd (A, s. 887)
ldgmden ora da de ba oynamaa Kse-i kellm umarum ide devrn - nerd (A, s. 887) (A, s. 886-887)
FUZL
Fuzl iin k elebi ve Hasan elebi tek bir anekdot naklederler bu anekdot hem airin bulunduu corafyay, hem airin iirini ifade etmek iin kullanlmtr.
Ortak kullanlan anekdotlar Kerbel da yaptrlan bir eme iin Fuzl gzel bir tarih dmtr. emenin suyunun lezzetli, hazmnn kolay olduunu ifade etmitir. Gyiy bu eme bir sa durur Rh- ada tene eyler cst c
Llesi anu dehendr u dili Dil dker her kimse olsa r-be-r
u gibi ezberlemi our revn Mcer-y dehri her dem s-be-s 193
ine kim gelse dir tr in M-seyn ile asan na u (A, s. 658-659; H, s. 762).
194
D. TEZK RELERDE YER ALAN BEY TLER
a. BEY TLER N SINIFLANDIRILMASI ZT

Seh
Toplam beyit says 4 Ortak kullanlan beyitlerin says Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler Baka airlere ait beyitler airliini ifade eden rnek beyit says 4
Latf
Toplam beyit says 32 Ortak kullanlan beyitlerin says 7 Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler 17 Baka airlere ait beyitler 3 airliini ifade eden rnek beyit says 24
A.elebi
H. elebi
Ahd
Toplam beyit says 21 Ortak kullanlan beyitlerin says 6 Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler 1 Baka airlere ait beyitler airliini ifade eden rnek beyit says 20
Beyni
l
Tablo 5: Ztnin Beyitlerinin Tasnifi
195
BK
Seh
Latf
Toplam beyit says 2 Ortak kullanlan beyitlerin says 2 Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler Baka airlere ait beyitler airliini ifade eden rnek beyit says 2
A.elebi
H. elebi
Ahd
Beyni
Toplam beyit says 3 Ortak kullanlan beyitlerin says Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler Baka airlere ait beyitler 1 airliini ifade eden rnek beyit says 2
l
Toplam beyit says Ortak kullanlan beyitlerin says Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler Baka airlere ait beyitler airliini ifade eden rnek beyit says -
Tablo 6: Bknin Beyitlerinin Tasnifi
196
HAYL
Seh
Latf
Toplam beyit says 11 Ortak kullanlan beyitlerin says Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler Baka airlere ait beyitler 3 airliini ifade eden rnek beyit says 5
A.elebi
H. elebi
Ahd
Beyni
l
Tablo 7: Haylnin Beyitlerinin Tasnifi
197
FUZL
Seh
Latf
A.elebi
H. elebi
Ahd
Beyni
Toplam beyit says 12 Ortak kullanlan beyitlerin says 3 Bir ama iin yazlm anekdotlara bal beyitler 1 Baka airlere ait beyitler airliini ifade eden rnek beyit says 11
l
Tablo 8: Fuzlnin Beyitlerinin Tasnifi
198
b.
TEZK RELERDE BEY TLER N KULLANILI AMALARI
Tezirelerde yer alan beyitleri iki ana balk altnda deerlendirmek mmkndr. Birincisi ve arlkl olan anekdotlar ierisinde bir ama iin yazlm, bir olayn sebep ve sonucunu ortaya koyan, fikirlere delil hkmnde ierisinde baka bir anlam aramay engelleyen ifadelerle bezenmi beyitler; ikincisi airi ve iirini rnekleyen beyitler. Birinci grup ierisinde yer alan iirleri de kendi arasnda snflandrmak mmkndr. Bunlar, delil olanlar, dostluk ve ilikileri ifade edenler, lmyle ilgili tarih ve iirler olmak zere balkta toplanabilir. Ak elebinin Hayl nin Haydarilii ile ilgili ifadeleri dnya mal ve mevkisine kar tutumunu-kendisine yaplan hakaretlere verdii cevaplardaki masumiyetini; Zt nin iirden elde ettii getiriyi, smarlama iir yazmasn,
bakalarnn iirlerini sahiplenmesini, devlet erkannn himayesine girebilmek iin kendi ada airlerle husumetini anlatan anekdotlar da bu gurup ierisinde delil, spat amal kullanlan beyitler ierisinde sralayabiliriz. Tezkire yazarlarnn airlerle yakn dostluklar olduunu ifade etmek ve sylediklerinin doruluunda phe brakmamak iin anlatt anekdotlar ve akabinde sunulan beyitler. k elebi ve Hasan elebi de grlen bu ifadeler ayn zamanda tezkirenin kaynaklarn da aklamak amacna yneliktir. Kendisinden iittim, dedi, sordu, sordum-cevaplad tarzndaki ifadeler ve bunlarn devamnda yer alan beyitler bu gurubun ierisinde yer alrlar.
199
Dier airler tarafndan lm iin yazlm beyitler, belki tezkirenin en net ksmlardr. Dier tezkirelerle de en ok ortakln bulunduu ksm bu ksmdr.
E. GAYRI AHLAK ANEKDOTLAR VE SANATSAL YN ZAYIF BEY TLER
Tezkirelerde airlerle ilgili nakledilen anekdotlarn ierisinde dolayl yoldan Osmanl devlet, toplum ve sanat yapsn olumsuzlayc ifadeler bulunmaktadr. Anekdotlarda yer alan beyitler, divan edebiyatnda sz sahibi insanlarn elinden km gibi deildir. Bu beyitler ksr ekime ve kavgalarn, kskanlk ve hainliklerin silahym gibi takdim edilmilerdir. (bkz. Tolasa 2002: 128; Sungurhan 1999: 538) Hakly haksz verilen birka beyitle belirleme gibi bir hakszlk tezkire yazarlarnn dnemlerinin edebi ve ilmi deerleri gz nne alndnda kiilikleriyle de pek uyumamaktadr (bkz. Hayl, Anekdotlar; Zt, Anekdotlar). Bu tarafgirliin yannda tezkire yazar, bir airin biyografisinin birinci blmnde airi , verken anekdotlar, air hakkndaki vg ve takdir ifdeleriyle elien durumlar ortaya koymaktadr. (bkz. Hayl; Zt). Bu sekin airler, toplumu omuzlayan, lokomotif grevi gren, devrinin siyasi-kltrel-ekonomik yapsn da aydnlatacak olan insanlardr. Fakat verilen rnekler onlarn sanat anlaylar ve ahlaki yaplar iin de olumsuz kanaatler oluturabilecek niteliktedir.zellikle Hasan elebi,
hakkndaki onca aibeye ramen kendi maduriyetini ifade ederken tezkiresinde yer alan airlerle ilgili yazdklarn unutmu gibidir (bkz. Sungurhan (Eyduran), Aysun
1999: 32)Divan edebiyatnn edebi gelenekleri hiciv, nazire ve tahmisi hrszlk, hakaret, intikam arac gibi alglamaya yol aabilecek anekdotlar da bu edebiyat ierisinde yer alan ve eser oluturan insanlarn elinden km gibi deildir. Magazin
200
boyutu ar basan bu ifadeler ne yazk ki gnmzde eski kltr ve edebiyat tenkit edeceklerin birinci dereceden kayna durumundadr(bkz. Zt). Gcnn
doruundaki bir devletin aydnlarnn iinde bulunduu iddia edilen durum ayrntlaryla anlatlr ve bu kaytsz, mukayesesiz kabul grrse kltr ve edebiyat tarihi, miras iin tehlikeli olur. Dil zevkindeki sanat ve inceliiyle hatrlanan 16. yzyl tezkirelerinin bu ince dil yapsn iki alemleri, afyon partileri, snrsz ehevi zevkler, rvet vb davran biimlerinin ayyuka kt bir ortamda kazanm olmalar ne kadar mmkndr? Bk, Hayl ve Zt gibi airleri ecinsel zevkler peinde koan, bu gn bile toplumun kabul edemeyecei, etmekte zorlanaca insanlar olarak gstermek isimlerin arkasnda bir toplumu, idareyi, top yekn bir devri thmet altnda brakmak demektir. (bkz. Sungurhan (Eyduran), Aysun 1999: 545) Sralanmaya allan konular bu blmnde air srasna gre verilmeye alld.
ZT
1 Sultan Selim Padiah olduunda ona bir kaside verdim. inden bu beyti beendi:
Server bir bende-i b-ayddur apuda adl utamazd an zincire ekp N-revn s.216) Beni ykseltmeyip caizemi ykseltti. Boalan kylerden bir ky verin diye emir verdi. Anadolu Kazaskeri Tacizade Cafer elebiye o kylerden birini bana vermesi emredildi. Bir gn beni yanna ard. Bo kylerin isimleri geldi, gel mnasip olanlardan birini al dedi. Baktm kylerden biri Bursadan eyh Hasan yerine gelmi. Bana bu ky verin dedim. Ya Hasan ne yesin dediler. Zehir yesin dedim. Bir baka ky memleketimiz Balkesirden Leylek Seydi denilen bir ahsn yerine gelmi. Bunu verin dedim. Leylek ne yiyecek dediler. Ylan yesin dedim. Bu latifelerin (A, s. 896; ; H, s. 403; GA,
201
ardndan Leylekin yerini bana verdiler. On bir bin be yz ake geliri vard. Uzun bir zaman bununla geindim. (A, s. 897) 2 Pri elebi isimli meziyetli,
Nevnin Anadoluda iirlerini ancak ben
toplayabilirim; Farsa ve Trke pek ok kitap topladm, yazdm. diye yazmadaki baarsn ve sratini tarif eden bir zat, Ztnin dvanndan alt yz gazel ve seksen kasidesini almtr. iiri metin ve salamdr gene de baz hatalar olmutur Egeri ba- iri kem eddur Degl am aybsuz nk uddur (A, s. 891; H, s. 399)
4 mrnn sonlarna doru bir gn kendisiyle sohbet ederken dedi ki, ki gnde bir, bir hizmetkr bir mektupla beraber bazen ake bazen altn getiriyor. Yannda da nefis yiyecekler, helvalar getiriyor. Ben bir gazel, murabba diyeyim diye bazen kafiye veya redif getiriyor. Sf mahlasn kullanan bu zat imdi benden Her zemn bir yr- hecrin gsterr devrn baa
202
bendine murabba sylememi istiyor. Bu istein yannda helva ve ekerle ihsan geldi. Zannmca zengin bir kadn veya adamdr. Kendisi iirden aciz, bir sevdii vardr. Sermayeden bir kaybmz olmaz gazel divanmzda kalr. Gelen akeler, helva ve yiyecekler de yanmzda. dedi. Oradan kalkp Mft Sadi elebinin olunun yanna gittim. Pir Mehmed elebi isimli, Mahmud Paa Medresesinde elli akeyle mderris olan bir zat da oradayd. Ya yirmi bee gelmeden ecel geldi ve onu yakalad. Merhum iire heves ediyordu. Fakat onun hevesi Ztnin yallnda ake iin syledii nazma ulaamazd. rendim ki, Ztyi kendinden haberdar etmeden hediyeler ve akeler yollayan oymu. Ztden duyduum gazel ve murabbalardan bazlarn, yaknda syledim diyerek bana okuyuverdi. Daha sonra Ztye rastladmda bu durumu kedisine haber verdim. ok sinirlendi. Akl bandan gitti, beddualar etti. Ben buna katlanamam, gzmn iine baka baka benim iirlerimi sahiplenemezler, bu gam beni ldrr diye feryat etti. Aradan ay gememiti ki, Zt bu dnyadan gt, gitti. (A, s. 892)
203
7 Nimet isimli parlak bedenli, eline abuk bir dellak onu dierlerinden testereyle ayrr gibi ayrm, defaatle demitir ki beni Zt i sahibi yapt onun hakknda bu gazeli sylemitir.
Nimet denr imi adna b- ser-tr sn keml- ul ile indrdi ala ba (A, s. 903; H, s. 408)
204
Her gh b-tekellf perd ayaun ammmna anu yzmz fer olays ka (A, s. 903; H, s. 408)
Sonra Zt bunu hicv etmitir. Varu id luf idp ol pr olas Nimete urnaya u adalum futa asun alvete (A, s. 903)
9 Revn gayrmslimlerden vergi toplamak iin gitmeye hazrlanrken demitir. araca gitmek isterse yarar yoldalarla git Revn bo yidi odur an yolda seni yirler (A, s. 904)
205
10 Revn attan dp ayan krdnda sylemitir. a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya 11 Ferd hakknda unu demitir. Ferd miskni bstnclar yamurda grdke Yzi ol rda altna be-hey miskn sn dirler 12 Seh Bey hakknda unlar sylemitir. Rsti bu eklin murdr aadan far yo Malasn bildim aceb nin Seh dir ol peld 13 Andelbi hakknda demitir. Andelbi egeri ir o Senden artuna usum dimezem (A, s. 905) (A, s. 905) (A, s. 905) (A, s. 904)
BK108 1 Sultan Murat, tahta ktnda Bkye kin besleyenler gene rahat durmayarak padiaha Bkyi ktleyip Sleymaniye Medresesindeki grevinden azledilmesini sebep olmulardr. Nam isimli bir air bu gazeli demiti:
Cin nimetinden kend b dnemiz yegdr li knesinden ge-i vrnemiz yegdr

108
SEN, Mustafa 1994; Knhl Ahbrn Tezkire Ksm, AKM Yay., Ank. Bk 11-167-197-211215-308-325
206
n adrndaki marur- n sde srrdan Fena bezminde avb ld olan mestnemiz yegdr
Hmy evc-i izzet gibi ayretsizden ey nmi Muabbet emine ehper yn pervnemiz yegdr
Benim ab- Selmim bade-i amrya mildr
2 Rh Bk nin sadk sevenlerinden, gnl ehli bir dilberdir. Kendsine bu gazeli demitir
Bendesin h- kerem itmese yd Elimzden ne gelr koca ne dd (Hasan elebi, s. 207/209)
Nola bed-nm- muhabbet olsam Ruy B alur n iy d (Hasan elebi, s. 207/209)
Bk de bu melek yzl dilberi, bu k- nd yad ettikten sonra gazele nazire demilerdir
207
Ben yd eyled ihy itd ldiler gitdiler amma ussd (Hasan elebi, s. 207/209)109
HAYL 1 Bir gn Selimli Musl isimli bir dilber ki gzellii ile zamann, ehrin kartran, ehrin sevgilisi snnet dn edip dostlarn toplad, ehrin muhabbeti gzel olanlar, sevgilileri de gelip bir kede kendi balarna oturdular. Birer ak kvlcm gibiydiler etraflarnda dnen hizmetkarlar pervaneler gibiydi. Mecliste alev alev yanan birer gne oldular. ark syleyenler, saz-ud alanlar susam taneleri gibi etraflarna toplandlar. Herkes onlar dinlemek iin dikkatini toplad, kulak kesildi. Hayl Bey de gelip oturdu. Durak Bal denilen bir dilber vard. Yerinde duramyordu. O toplantda, aalarna arasnda servi gibi, dierlerinin iinde gl gibi ak ve belliydi. Eri br, ekilsiz, ok uzun boylu bir adam da kkn kapsnda duruyordu. Bu dilberin adamla aralarnda geenler karanlkta gne gibi ortadayd. Hayl,kendini tutamad, mnasip bir ekilde baz beyitler okudu. Btn herkes olanlar anlad. Dilber, bu ekilde ortaya ktndan gnl krld. Kalabaln tesiriyle ve Hayl nin ezen ifadeleriyle korkup utanarak ban edi. Sayla oynamaya onu kvrp dm haline getirmeye balad. Dudak bkt. Hayl Bey o zaman dilberin sevdiini anlad ve aklna gelen bu matla dedi.
109
SUNGURHAN (EYDURAN), Aysun 1999; Knalzde Hasan elebi Tezkiret-uar nceleme-
Tenkitli Metni I II, (Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi),
Ank., s. 539 da ayn ahsla ilgili bir baka beyit var.
208
Gzeller padiahyd. Ayrlk dandaki Ferhat gibiydi. Mavi sar altnda ehresi parlakt. man nuru imek gibi vurup Mslman oldu. Cehennem ateinden, iman nuruna dnd. Hayl Bey in nazar ona takld ve bu matla okudu Yine bir mu-pee mihrn oldum zr u eyds Ba egmez fitb- leme zerrin elips (A, s. 875) (A, s. 874-875)
2 Merhumun btn gzel huylarndan biri de buydu ki asla aalama ve hicvi sevmezdi. Ancak l Bli isimli benzersiz, zaman genlerinin serbest, neeli, gnl alanlarndan bir sarra vard. Hayl Bey, her zaman Ben dilber grdm, onlara drdnc olmaz, gne bile bunlarn ierisine giremez, gzellikte drdnc olamaz. derdi. l Bli yi bu dilberlerden addederdi. Bir zaman kendi yanna da almt. Hayl Bey in sohbetine dahil olan ekya gibi bir adam olan Derudgerzade Seydi elebi ile l Bli dost oldu. Bir gece baz arkadalarn da yanna alarak kyamete kadar zillet olarak kalacak kt, iren iler yaptlar. Bu rza geme olayndan sonra Hayl bu ktay syledi.
209
Seydn o sikldigin evvel l Bl iidben gldi (A, s. 875)
ora o gemedin anu da Bana Seydi alleri geldi (A, s. 875) (A, s. 875)
3 Bir defa selanikte irkin biri bana gller taknp Hayl nin yanna geldiinde elinde olmayarak,
blar akar idi bana evvel iegi anur imdi dir baa her kel iegi (A, s. 876)
4 Remmaln kssas udur: Remal Haydar a bir miras kald. Bir ok defa dava oldu. Ne kadar kad, hakim varsa karar verdi, fakat remmal kabul etmedi. Bunun zerine Celalzade Bey bu beyti dedi. rz-y val bende sende cevri b-aded Davi-i Remmle bezer ki nihyet bulmad (A, s. 876)
210
Cismmi ger ilete tata-i remel zre ab Remellere arayup bulmaya Remml beni Bu beyitle de halini hatrlatp, ineledi. (A, s. 876)
te ben bulduum cevhir-i nam Diyivirsn o yirdeki ml (A, s. 877) (A, s. 876-877)
5 Yahya Bey ile aralarnda geen dalamalarda da susuzdu. Mecbur kald iin sylediklerinden mazurdur. Bu da insaf sahipleri tarafndan bilinir. Hayl Bey in Yahya Bey e az, dili dokunmazken, Yahya Bey Van seferi srasnda padiaha bir kaside vermi. Kasidenin matla budur.
ekelm gn gibi ak sancala arka eri ara opraa aralum ralum sur-seri (A, s. 877)
211
Bu beytile Hayl Bey i knad.
Ne revdur bu ki syem gibi altumda iken Gn gibi bir u sti yanum ald yiri (A, s. 877)
Ben ect lcuyum ol lar naca Ben ava gni eriym o hemn cerde cer (A, s. 877)
ol ayl Beg ki yzi ar gzi aladur Bada yelken tayesi boluda bitmi lledr (A, s. 877)
dedi ve sonra o sevdigm ayl eglencesin cihna Bezer bauda aye ermenmi stepna (A, s. 878)
212
Giyd revce baua buldu revcn ncinme abal sikeym egri cu Boynuz benzetmesini de reddetti. (A, s. 878)
Kendinin sylenenlere aldrmadn ve kendisinin aa, baya insanlarla bir olmadn ifade eden u cevab verdi.
213
Ey gerd-i hum eyleyicek seyr-i sumn Nz ile fitba vu mha tb l (A, s. 879) (A, s. 877-879)
6 Hayl nin beyti ah Tahmasb n meclisinde okunduunda ah beyitleri beenmi ve beyitler akna kadeh kaldrmtr. O beyitler bunlardr.
214
Rahm nin bu beytini iittiin de de kadeh kaldrmtr.
Ara anma aan her dem benm cism-i fikrumdun Grp mlar benm avlm alar rzgrumdan (A, s. 883)
Bu nasl bir itir ki, kendi Acem olan ve yannda bir sr Acem airi bulunduran bir ah bu beytin Azeri lehesinden tercme edildiini anlayamasn. (A, s. 883)
7 Merhum Hayl her haliyle akranlarnn hasedine uruyordu. Hangi yolla onu yereceklerini, aalayacaklarn bilemiyorlard. Zaman olur sakifeler olutururlar, insaf etmeslerdi. Bir gn merhum bu beyti syledi.
Mrek, kskanlndan Faradan tercme bu matla yanmzda yazp, Acem airleri yazm Hayl de onlardan tercme etmi diye toplantlarda okumakla herkesi inandrmt. Bu hal Hayl yi canndan usandrmt. Mrek in oluturduu matla
em i Mecnn od ayl Leyli r cilvegh Merdum ahra-niin r ne me-byed siyh (A, s. 888) (A, s. 887-888)
8 Molla em Kendisini ziyarete geldiinde Galata taraflarnda Perme Boaz na gezmeye kmlar, Hayli nin ayrlmasyla cimriliinden- ad geen yeri terk etmek zorunda kalmlar, daha sonra bir yerde buluarak meyhaneye uramlar. Bu olaydan karlabilecek anlamn doruluuna delil olabilecek bir olay da vefatna
215
mteakip olu Hubb mer Bey den iittiim, iki karde mirasndan otuzar bin filori pay alm, bundan ayr gelir getiren yz altm mlkten de istifade etmilerdir. Btn bu mlkn senelik getirisi yz otuz bin ake iken, Hayli nin yllk ancak krk-elli bin ake harcadn (cimri bir mizaca brnd). rendim ve doruluunu bizzat tespit ettim (GA, s. 213-214 ).
F. TEZK RELERDE EL K L DEERLEND RMELER
Bu ksmda, yukardaki blmlerde kullanlan rnekleri tekrarlamamak iin konu balklar ile elikileri ortaya koymaya alacaz. elikili ifadeler anekdotal bilgiler yer alan tezkirelerde daha youn olarak bulunmaktadr. k elebinin, Haylnin hret, makam ve mansp sahibi olmasnda nn aan skender elebi ve brahim Paay zikretmemesi, hamilerinin lmyle dt skntl durumu kamufle etmeye almas, dnyaya meyli yoktur deyip padiahtan makam isteini ifade eden gazel ve beyitlerini rnek gstermesi, hasmlarna kar kulland veya hasmlarnn onun iin kulland gayr- ahlki ifadeleri zikretmesi ve bunlara geni ve ayrntl yer ayrmas; Zt nin bakalarndan beyit almasna ve bunu mbah grmesine ramen kendi beyitlerini kullananlara kar tavrlarn ifade eden beyitlerin sralanmas, Zt gibi bir airin konumu itibariyle uygun olmayan, argo ifadeler ieren iirlerinin yazlmas elikili ifadelere rnek olarak zikredilebilir. Argo tabirler ieren anekdotlar ve hicivler ise Zt ve Hayl gibi iki airin biyografilerinde bir hayli yer tutmaktadr. Tezkire yazarlar bu tarz olaylar teferruatl bir ekilde anlatma yolunu seerek biyografinin banda verdikleri bilgiler ve air hakkndaki vg ifadeleriyle elimektedirler. Bu ksmda birka rnekle yetineceiz.
216
Hayl
1 Benim grdm bu istekler dnya, mal ve makam sevdasndan deildir. Dierleri gibi aldn verdiini hesap etmezdi. Nasl gelirse yle giderdi. Alan alr, her isteyen ondan aldn kendi mal gibi tasarruf ederdi. Tmarndan gelen yiyecek gelirdi. kendisi bir kak balndan bile yemezdi ondan bakalar kovana en ar gibi talan ederlerdi. Ona ait haslarndan gelen paralarn kimini bor verir, kimini sadaka namna ellere verirdi. Verdiklerini unutur giderdi. Kaltak kazanr kaltaban yer dedikleri misal tutmay bilmez, maln kimseden saknmazd. (A, s. 870-872; H, s. 355-356) Bu izzet ve ikrama, hrete ramen dervi gibi bir hayat srerdi. Zincirle balasan mal, mevki, evlat ksacas dnya kazanlaryla ilgilenen bir insan deildi. Dnyaya meyl etmeyen bir mizac vard. Dostlaryla bir araya geldiklerinde makam, mevki ve bunlarn getirilerinden bahsedilse Eger
dnynu sancadur at vz- abl ur ba arsdur serdrlu aya badur. Isl- lemden tri ifsd- niam- lem-i abat eylemek ve meli-i itlf- nefse rci-i umra arf- yevm-i ems idp ki-i al ile kyi-i bb- celb cebe ki itmek ne divneludur ve b-gneler in n-y ezelden at- ns eylemek lem-i aldan aceb b-gnelkdr diye
cevap verirdi. Ayrca Eger mr-i mrnidr mal ulfe-i ayl u aem ve
arc- muarrer-i levzm- abl u alemdr. Vridt anlaru idrrtna arf olndudan sora kendi nefsme id olacak baa bu manbumdan da fyide yo yire derd-i serden ve av-y ulm u nkerden ve ikyet-i ehli r u erden gah u bi-gah sefer gerden ve bz-st ekbirdr devlet-i maarrdan ne fide derdi. Daha sonra arkadalarndan baz aklszlarn
tahrik etmesiyle Sultan Sleymandan sancak rica etmek iin bir kaside sylemitir.
217
ariat ehlidir aib velyet nevi suln Hidyet yollarn gstermege gnderdi an (A, s. 871; H, s. 355)
Hm-y evc-i izzetdr alarsa stme sye ekem Pehlye sanca dl-u bir serv-i rmn (A, s. 871; H, s. 356)
218
Molla em Kendisini ziyarete geldiinde Galata taraflarnda Perme Boaz na gezmeye kmlar, Hayli nin ayrlmasyla cimriliinden- ad geen yeri terk etmek zorunda kalmlar, daha sonra bir yerde buluarak meyhaneye uramlar. Bu olaydan karlabilecek anlamn doruluuna delil olabilecek bir olay da vefatna mteakip olu Hubb mer Bey den iittiim, iki karde mirasndan otuzar bin filori pay alm, bundan ayr gelir getiren yz altm mlkten de istifade etmilerdir. Btn bu mlkn senelik getirisi yz otuz bin ake iken, Hayli nin yllk ancak krk-elli bin ake harcadn (cimri bir mizaca brnd). rendim ve doruluunu bizzat tespit ettim (GA, s. 213-214 ).
2 Merhumun btn gzel huylarndan biri de buydu ki asla aalama ve hicvi sevmezdi. Ancak l Bli isimli benzersiz, zaman genlerinin serbest, neeli, gnl alanlarndan bir sarra vard. Hayl Bey, her zaman Ben dilber grdm, onlara drdnc olmaz, gne bile bunlarn ierisine giremez, gzellikte drdnc olamaz. derdi. l Bli yi bu dilberlerden addederdi. Bir zaman kendi yanna da almt. Hayl Bey in sohbetine dahil olan ekya gibi bir adam olan Derudgerzade Seydi elebi ile l Bli dost oldu. Bir gece baz arkadalarn da yanna alarak kyamete kadar zillet olarak kalacak kt, iren iler yaptlar. Bu rza geme olayndan sonra Hayl bu ktay syledi. Seydn o sikldigin evvel l Bl iidben gldi (A, s. 875)
ora o gemedin anu da Bana Seydi alleri geldi (A, s. 875)
219
Zt 1 eyh Vefaya bal dervi, ehli tarik bir kiidir (S, s. 265; ) Tabiat kusursuzdur, zihninin letafeti ok yksektir (S, s. 264; ) Gazellerinde zel anlamlar vardr. Ayrca kimsenin iirinde kullanmad atasz ve deyimler de oktur iirleri makbul, beyitleri sanatldr iiri kuvvetli ve metindir (S, s. 265) (S, s. 265). (A, s. 889)
iir imdiki zamanda nazik, ay gibi latiftir. Ztnin iiri nefis manal, akar su gibi edal, ssl, kuvvetli, edebi sanatlarla rl (tevriye ve iham) zamann parlak airidir (H, s. 398).
Lakin baz souk, kyl edal, zamannn dk iir zevkini yanstan, hnerden, letafetten ve nezaketten yoksun manalarla rl iirleri makbul deildir
Egeri ba- iri kem eddur Degl am aybsuz nk uddur 399) Aluda sen pilv ben arluda zerde Hem-sofra olalum gel bir o latf yerde (A, s. 898) (A, s. 891; H, s. 398-
220
Revn gayrmslimlerden vergi toplamak iin gitmeye hazrlanrken demitir. araca gitmek isterse yarar yoldalarla git Revn bo yidi odur an yolda seni yirler (A, s. 904)
Revn attan dp ayan krdnda sylemitir. a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya (A, s. 904)
Seh Bey hakknda unlar sylemitir. Rsti bu eklin murdr aadan far yo Malasn bildem aceb nin Seh dir ol peld (A, s. 905)
221
SONU
16. yzylda Anadolu sahasnda kaleme alnm ve daha sonra yazlanlara kaynak olmu yedi tezkireyi belli airler erevesinde incelemeye altk. Amacmz, bu tezkirelerin mahiyetini, tezkirecilerin airleri ve dolaysyla a tantma ve deerlendirmede dayandklar dnce ve deer sistemini, kullandklar metot ve slbu, tezkireler arasndaki benzerlik ve farklar, kullandklar bilgilerin kaynan, bilgilerin hangi lde ve nasl ortak kullanldn ortaya koyabilmekti. 16. yzyl tezkirelerinin muhtevasnn bizi ncelikle airlerin biyografisi ve bilginin kullanm eklinde iki ana tasnife sevk ettii dier alt tasniflerin de bu ana ema zerinden ekillendii grlecektir. air biyografilerine bakldnda, tezkirecilerin bir insan tantmada temel noktalar kullanmaya altklar grlebilir. Bu tantmlarda ad, lkap, soy unvan; doum, yetime, yerleme, lm yerleri ve zaman; aile bilgileri, renim, meslek, mevki, miza d grnm bulabiliriz. Bir biyografiden bugn iin de aa yukar ayn eyler istenir. Fakat biz tezkirelerden amz anlayn bekleyemeyiz. Batl bak as ile ekillenip amza ulaan biyografi gelenei ile tezkireler arasndaki farklar muhakkak ki, an sunmu olduu ilm, meden, teknik imkn ve birikimlerden ibaret de deildir. Dou ( slam) toplumu ile Bat toplumunun insan hayatna, meselelerine bak asndaki farkllklarn da nemle gz nnde tutulmas gerekir. Tezkirelerdeki soy tespiti, doumu, aile, e ve ocuklarla ilgili bilgi azln; madd durum tasvirlerinde manev stat ve yaayn hakim durumunu, aradaki
222
dnce ve anlay farkllktan asndan dikkate sunabiliriz. Bu bak as bize dou toplumunun deer yarglaryla tezkirelerdeki bilgileri yorumlama zorunluluu getiriyor. Batl yaklamlarn bu noktada eksik kalaca kanaatindeyiz.
almamzda bilgilerin snflandrlmasnda bu bak as nemli bir kaynak oldu. Deerlendirmeler de bu bak asyla yaplrsa sanrm ulamak istediimiz sonu daha da netleecektir. Tezkirelerin airlerin kiilikleri, zamann yaam biimi, devlet ynetimi hakknda anekdotlarla veya satr aras bilgilerle deerlendirmelere yer verdikleri, bylece bir an, zelde airinin, genelde aydn tipinin her ynyle profilinin izildii grlmektedir. Tezkirelerde yer alan biyografik bilgiler, airin edeb kiiliine ait olan bilgi ve deerlendirmeler (Asrn dier airleri ile ilgili bilgi ve karlatrmalarla birlikte), devlet idarecileri ve devlet gelenei ile ilgili bilgiler i iedir. Bu bilgilerin bazen hepsi bazen bir ksm i ie gemi olsa da sebep-sonu ilgisinin kurulduu veya yorum getirildii grlmez. Fakat verilen bilgilerde dorudan veya dolayl olarak aktarlanlarn (air biyografisi, anekdotlar ve bunlar destekleyen beyitlerin ierisindeki satr aras mesajlarn) 16. yzyldan bize kalan az saydaki deerli bilgiler olduunu inkar edemeyiz. Tezimizin ikinci blm, yaplan tasniflerin kendi ierisinde bir snflandrmaya daha tabi tutulmasyla olutu. Daha ncede belirttiimiz gibi Doulu bak as bu blmn ekillenmesinde nemli bir rol stlendi. airin kiilii, sanat kiilii ve sanat evresi bu ksmda konu edinildi. Bu ksmdaki bilgilere bakldnda 16. yzyln, yerlemi, gelimi edeb kltr ve zevk muhitlerinin varl ve aralarndaki ilikinin gnmz kskandracak kadar sk olduu (devrin artlar gz nnde bulundurulduunda) grlecektir. air yalnz ve babo deildir, her hareket yank bulmaktadr. Tezkireciler de bu etki veya tepkilere, deerlendirmelerinde byk lde yer verirler. Bunlarn byk ounluu kendi yarglaryla uyuan, kendi yarglarn ve dncelerini takviye eden ifadelerdir. En ince teferruatna kadar
223
ilenen
bu
ksm
tezkirecilerin
deer
yarglarn
ve
bak
alarn
deerlendirmemizde yardmc olacaktr. Ancak dikkate deer bir baka konu da air, sanat evresi, evre tepkilerinin airlerde ne gibi bir etki yaratt, onun sanat ve kiiliinde nasl bir deiiklik meydana getirdii konusunda bir aklk getirilememesidir. airlerle ilgili eitli ithamlarn yapld, belki devri, yaants iin aykr olan olaylarn anlatld ksmlarla ilgili olarak airlerin tepkileri neredeyse hi gndeme getirilmemi bir tepki varsa gene tezkire yazarnn cmleleriyle ortaya konulmu, geitirilmitir. k elebi ve Hasan elebi' nin Hayl, Zt ve Bk maddelerinde anlatt olaylar bu anlamda hatrlamak yerinde olur Btn bir alma iersinde grdk ki sadece biz deil, tezkirelerle ilgili alma yapan herkes tezkire dili ile ilgili bir paragraflk bilgi verme zorunluluu hissetmi. Gerekten de tezkireciler, tezkire dili diyebileceimiz, terim, kavram, deyim veya tabirlerden oluan kendine has bir dil meydana getirmilerdir. Bu dil, sanat ve ahenk endielerinin hakim olduu edebi slup unsurlarndan farkl fakat ba bo da olmayan bir yapdayd. Bu kadar ilenmi bir dilin eser olarak filizlendii kii ve muhitlerlerle ztl bizi artt. Bilgileri yorumlarken bir dnemi ve dnemin nemli isimlerini kk drecek bilgilerle karlatk, doruluuna emin olamadmz bu tarz ifadeleri kullanmak istemedik fakat grdk ki bu konuda yaplm almalarn hemen hepsinde yaam tarzyla ilgili bu ztlk bir balk olarak verilmi, biz de doruluu spatlanmam ve spatlanmas da ok zor olan bu bilgileri tezkirelerle ilgili bir soru iareti olarak sraladk. Tezkireleri birbirleriyle karlatrarak veya bilgisi ve tecrbesiyle bize yol gsteren hocalarmza danarak hkmler vermeye altk. Bu konuda yaplacak almalarla tezkireler ve tezkirecilikle ilgili eksikliklerin giderileceini mit ediyoruz. ncelememizde tezkirelerde baz bilgilerin ve yorumlarn yanl ve hatal; baz anekdotlarn kast aan tarzda olduunu grdk. Bunun tezkirecinin veya eserinin, karakteri olmadn savunanlar olduu gibi bunda bir kast arayanlar da vard. Biz
224
dorular ve yanllarn bir arada olabilecei kanaatini tayoruz. nemli olan hangilerinin doru hangilerinin eksik veya kastl olduunu, ya da yanl olduunu tespit edebilmektir. Tezkireciler dayandklar bilgi, haber ve kaynaklardan bilginin doruluunu kontrol etme ve eldeki bilgiyi kuvvetlendirme, bilginin kastn arama abasndan ok hafzaya gvenme veya azdan aza dolaan bilgiyle yetinme gibi kendilerine has bir veri toplama yntemi oluturmulardr. Muhtemelen tezkirelerle ilgili yaplacak eletiriler de bu bilgi toplama yntemlerinden de
kaynaklanmaktadr.(bkz. sen 1994; k elebi, Hasan elebi, Ahd, Beyn deerlendirmeleri) Baz bilgiler (hayat, eitimi, lm, doum yeri) tezkirelerin birbirlerinden yararlanmasyla, mukayese edilmi olarak mmkn olan en doru biimde verilirken, baz bilgiler (airin zel yaants, edebi muhitler, devrin sosyal hayat, elence kltr, devlet nizam ve ileyii) ki, geneli ifade eder bu hassasiyetten yoksundur. Seh, Latf, bu konuda daha hassas davranmtr denilebilir.
225
KAYNAKA
AKYZ, Kenan-Sheyl BEKEN-Sedit YKSEL-Mjgan CUNBUR 2000; Fuzl
Divan, Aka Y, Ank. k elebi Tezkiresi, SAM, 1971, Londra

BANARLI, N. Sami 1987; Resimli Trk Edebiyat Tarihi I , MEB Yay, st. B RCAN, Seda 2005; Trk Dili ve Edebiyat Dergisinin I II III ve IV. Ciltlerindeki
Eski Trk Edebiyat le lgili Makaleler ( Krkkale niversitesi TDEB Blm

Bitirme Tezi), Krkkale. CANIM, Rdvan 2000; Latf Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, AKM Y, Ank. COKUN, Menderes 2002; Manzum Bir airler Tezkiresi, Bizim Bro Y, Ank. DEVEL OLU, Ferit 1978; Osmanlca -Trke Ansiklopedik Lgat, Dou Matbaas, Ank. PEKTEN, Haluk 1993; Bk , Aka, Ank. ---------------------- 1996; Divan Edebiaytnda Edebi Muhitler, MEB Yay, st. ----------------------, Musatafa SEN- Recep TOPARLI- Naci OKCU-Turgut KARABEY, 1988; Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, Kltr ve Turizm Bakanl Y, Ank. ----------------------, Mustafa SEN-Filiz KILI- .Hakk AKSOYAK-Aysun EYDURAN, 2002; air Tezkireleri, Garafiker Y, Ank. ----------------------,2005; Fuzl, Aka Y, Ank. SEN, Mustafa 1994; Knhl Ahbrn Tezkire Ksm, AKM Y, Ank. ------------------1997; telerden Bir Ses, Aka Y, Ank. ------------------ 1998; Seh Bey Tezkiresi, Aka Y, Ank.
226
------------------1999; Latf Tezkiresi, Aka Y, Ank. ------------------ Osman HORATA-Muhsin MAC T-Filiz KILI- . Hakk AKSOYAK 2005; Eski Trk Edebiyat El Kitab , Grafiker Y, Ank. Z, Fahir 1996; Eski Trk Edebiyatnda Nesir, Aka, Ank. KABAKLI, Ahmet 1990; Trk Edebiyat I II III IV, TEV Yay; st KALPAKLI, Mehmet 1999; Osmanl Divan iiri zerine Metinler, YKY, st KARAHAN, Abdlkadir 1993, Tezkire, slam Ansiklopedisi, 8, MEB, Ankara, ------------------------------- 1996; Fuzl, MEB Yay, st KARA SMA LOLU, Adnan 2001; Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, Aka Y, Ank. KARTAL, Ahmet 1999; Osmanl Medeniyetini Besleyen Kltr Merkezleri ( Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), Ank. KILI, Filiz 1994; Meair-uar nceleme Tenkitli Metin I II ( Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), Ank ---------------- 1998; XVII. Yzyl air ve Eser zerine Deerlendirmeler, Aka, Ank. KPRL, M. Fuad 1980; Trk Edebiyat Tarihi, tken Y, st KURNAZ, Cemal 1996; Hayl Bey Divan nn Tahlili, MEB Yay, st. ---------------------- 1997; Divan Edebiyat Yazlar, Aka Y, Ank. ---------------------- 2000; Muallim Nci Osmanl airleri, Aka Y, Ank. KUT, Gnay, inasi TEK N -G Alpay TEK N 1978; Het Bihit Seh Bey Tezkiresi, Harvard niversitesi Basmevi, ABD. KUTLUK, brahim 1989; Knal-zade Hasan elebi Tezkiret-uar I II, TTK Y, Ank. ------------------------- 1997; Beyni Tezkiret-uar, TTK Y, Ank. KK, Sebahattin 1994; Bk Divan, TDK Y, Ank. MENG , Mine 1999; Eski Trk Edebiyat Tarihi Aka, Ank. POLAT, Yksel, 2006; Seh ve Latif Tezkirelerinin Karlatrmas (Krkkale niversitesi Bitirme Tezi), Krkkale.
227
SAM , emsettin 1989; Kms- Trk, ar Yay, st. SOLMAZ, Sleyman 2005; Ahd ve Glen-i uars, AKM Y, Ank. SUNGURHAN (EYDURAN), Aysun 1994; Beyni Tezkiresi nceleme- Tenkitli
Metni, (Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans

Tezi), Ank. ---------------------------------------------- 1999; Knalzde Hasan elebi Tezkiret-
uar nceleme- Tenkitli Metni I II, (Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaymlanmam Doktora Tezi), Ank. TARLAN, l Nihat 1992; Hayl Divan, Aka Y, Ank. T MURTA, F. Kadri 1993; Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Y, st. TOLASA, Harun 2002; 16. Yzylda Edebiyat Aratrma ve Eletirisi, Aka Y, Ank.
Trk Dili Dergisi , Trk iiri zel Says, Eski Trk iiri 1986/409 Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, 2003/8, st
228
ZGEM ZGEM 01.01.1974 tarihinde Kastamonu da dodu. Lisans renimini Atatrk niversitesi Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat retmenlii Blm nde 1995 ylnda tamamlad. Halen Krkkale Lisesi nde Trk Dili ve Edebiyat retmeni olarak grev yapmaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.
229

16 Yuzyil Tezkirelerinde Bilgi Akisi Flow of Information in The 16th Century Tezkires

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

16 Yuzyil Tezkirelerinde Bilgi Akisi Flow of Information in The 16th Century Tezkires

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Nuri ELEB CAN

16. YZYIL TEZK RELER NDE B LG AKII

YKSEK L SANS TEZ

TEZ YNET C S Do. Dr. Menderes COKUN

16. Yzyl Tezkirelerinde Bilgi Ak adn verdiimiz almada devrin drt

K SEL KABUL/ AIKLAMA

Yksek Lisans tezi olarak hazrladm 16. Yzyl Tezkirelerinde Bilgi

Ak adl almam ilmi ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma

07/ 09 / 2006 Nuri ELEB CAN

KIRIKKALE- 2006 Nuri ELEB CAN

uars, AKM Y, Ank.

Tenkitli Metin I II ( Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam

Tarihi I , MEB Y, st.

Tezkiret-uar I II, TTK Y, Ank.

HD Ank. Kabakl TEV Y; st Kprl tken Y, st L

:TARLAN, l Nihat 1992; Hayl Divan, Aka Y,

:KABAKLI, Ahmet 1990; Trk Edebiyat I II III IV,

:KPRL, M. Fuad 1980; Trk Edebiyat Tarihi,

:CANIM, Rdvan 2000; Latf Tezkiret-uar ve

Tabsratn-Nuzam, AKM Y, Ank.

16. Yzyl Tezkirelerine Ve Tezkirecilie Ksa Bir Bak

Anadolu da hkmran olan devletler ki,

l, yzyln son tezkire yazardr.

stanbul un fethine kadar birinci

smi Bah dir

(S: 264; L: 262).

semaniye de dodum derdi. Adm vazdr. Adm doumuma bir tarihtir

Doum yeri Balkesirdir B, s. 97)-(Banarl, s. 572).

(S, s. 264; H, s. 397; A, s. 304;

Zanaat erbab bir izmeci imi

izmeciydi. Elden geldike geimini sanatyla salard (H, s. 397)

Tabiat kusursuzdur, zihninin letafeti ok yksektir (S, s. 264; )

Ahmed Mahmud isimli eseri dahi byle bir hediye karlnda

Zt, mederese tahsili grmtr

Ecel onu stanbulda yakalamtr

ul ..idp ibl-i tm Vird ikri mect olmd dilinde ub u m

h idp didi an ol ir-i pr-itidr Ol sanver gd v ear ald ydigr

Devlet Erkanyla Mnasebetleri

Kitb- dniini kim ki grse almaz aa

Anadolu airlerinin ustalarndan olan Ztdir

iirleri makbul, beyitleri sanatldr 19

iiri kuvvetli ve metindir

Sz az ona Allahn (Ezel Datcs) bir ksmeti ve badr (L, s. 262)

Pek ok gazelinde sanatkrca ifadeleri herkesten stndr (L, s. 262)

Ahmed Mahmud isimli eseri dahi byle bir hediye karlnda

c.1. Ortak iirler

(H, s. 407; B, s. 97; GA, s. 218)

c.2. Yalnz Bir Tezkirede Geen Beyitler

Tem eyledm dgme dikerken Grinr ilgi barmalarndan (L, s. 266)

Biri erbeti-zde and-i leet rmidr fua az erbet (L, s. 266)

rimez menzil-i keyvna ol Felek ol yire anun eger b (L, s. 266)

Bun didi bilrdi add- t Ki enberde allc idi t (A, s. 888)

tye ir ud dddur uara pri v stddur (A, s. 889)

Her zemn bir yr- hecrin gsterr devrn baa

Pr iken ol genci yir iinde mazn eyledk

stimet met celeri tmeznler diyr Rma sefer (A, s. 904)

Bu met eyler anada cesini r u memm u urdan bedter (A, s. 904)

fern ol ir abrna ki gh- b a sz iitdgince virr heste cevb (A, s. 904)

a gelmezdi n-ehle Revn Saa geldi d eyn aya (A, s. 904)

Andelb-i egeri ir o Senden artuna usum dimezem (A, s. 905)

Key ir-i ter engzed r ki azn baed

Bu beyt byle deildir dedim. Nasldr dedi: