STANBUL TEKNK NVERSTES MAKNE FAKLTES MAKNE MHENDSL BLM SSTEM DNAM VE KONTROL YKSEK LSANS PROGRAMI

AC VE DC MOTORLAR
Hazrlayanlar 518101017 Eyp ELEB 503101613 Bar Z

retim Grevlisi

Do. Dr. Kenan KUTLU

MART 2011

NDEKLER
NDEKLER ............................................................................................................................ i EKL LSTES ........................................................................................................................ iv 1 ALTERNATF AKIM MAKNELER .............................................................................. 1 1.1 ALTERNATF AKIM MAKNELERNN TEMELLER ......................................... 1 Dzgn Bir Manyetik Alandaki Basit Bir letken ereve .................................. 1 Basit Bir Dnen erevede Endklenen Gerilim ................................................ 1 Akm Tayan Bir erevede ndklenen Moment .............................................. 4 Bir Fazl Asenkron Motorlar ................................................................................ 7 Yolverme Dzenleri ...................................................................................... 8 Fazl Asenkron Motorlar ................................................................................ 9

1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.2

ASENKRON MOTORLAR ........................................................................................ 7

1.2.1 1.2.1.1 1.2.2 1.3 1.4

ASENKRON MOTORLARIN YAPISI .................................................................... 11 ASENKRON MOTORUN TEMEL KAVRAMLARI .............................................. 14 Asenkron Motorun alma Prensibi ve Hz .................................................... 14 Asenkron Motorda Rotor Kaymas Kavram ..................................................... 14 Rotorun Elektriksel Frekans .............................................................................. 16 Asenkron Motorun Transformatr Edeer Devresi .......................................... 17 Kayplar ve G Ak Diyagram ....................................................................... 20 Asenkron Motorda G ve Moment................................................................... 22 Asenkron Motor Moment-Hz Erisi zerine Yorumlar ................................... 24 Asenkron Motorlara Yolverme Yntemleri ....................................................... 26 Direk Yolverme .......................................................................................... 27 n Diren le Yolverme.............................................................................. 27 Oto-Trafo le Yolverme .............................................................................. 28 Rotora Diren Balayarak Yol verme ......................................................... 30 Senkron Motor alma Prensibi ....................................................................... 31 Senkron Motor Edeer Devresi ........................................................................ 32 Manyetik Alan Bak Asndan Senkron Motor ............................................... 33

1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.5

ASENKRON MOTORUN EDEER DEVRES ................................................... 16 ASENKRON MOTORLARDA G VE MOMENT .............................................. 20

1.5.1 1.6

1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 1.6.4.1 1.6.4.2 1.6.4.3 1.6.4.4 1.7

SENKRON MOTORLAR ......................................................................................... 31

1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.8

SENKRON MOTORUN SREKL DURUM ALIMASI ................................... 35 i

1.8.1 1.9

Senkron Motor Moment-Hz Karakteristik Erisi ............................................. 35 Kalk Motoru ile Yol Verme ............................................................................. 37 Senkron Yol Verme ............................................................................................ 37 Asenkron Yol Verme ......................................................................................... 38 Senkronlama ............................................................................................... 39 Senkron Makinenin letme Biimleri ve Reaktif G Ayar ............................ 40 Senkron Motorda V-Erileri .............................................................................. 41

SENKRON MOTORLARA YOL VERME YNTEMLER ................................... 37

1.9.1 1.9.2 1.9.3 1.9.3.1 1.9.4 1.9.5 2

DORU AKIM MAKNELER ....................................................................................... 42 2.1 DORU AKIM MAKNELERNN TEMELLER ................................................. 42 Eimli Kutup Alnlar Arasnda Dnen Basit Bir letken ereve .................... 42 Dnen erevede ndklenen Gerilim ............................................................... 43 Dnen erevede ndklenen Moment .............................................................. 46 Sarg ve kutuplara gre snflandrma ................................................................ 48 Uyarma geriliminin salanma ekline gre snflandrma ................................. 48 Endvi ................................................................................................................ 49 Stator .................................................................................................................. 50 Kollektr ve Fralar .......................................................................................... 50 Komtasyon ....................................................................................................... 51 Endvi Reaksiyonu ............................................................................................ 52 Endvide Endklenen Gerilimin fadesi ............................................................ 52 Doru Akm Motorlarnn Srekli alma (Kararl Durum) Hali .................... 54

2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.2

DORU AKIM MAKNELERNN SINIFLANDIRILMASI ................................ 48

2.2.1 2.2.2 2.3

DORU AKIM MAKNELERNN BLMLER ................................................ 49

2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.4

DORU AKIM MAKNELERNN ALIMA PRENSB................................... 51

2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.5

DORU AKIM MOTORLARI................................................................................. 53

2.5.1

2.5.2 Doru Akm Motorlarnn Uyarma Geriliminin Salanma ekillerine Gre Snflandrlmas ................................................................................................................ 55 2.5.2.1 2.5.2.2 Serbest Uyarmal Doru Akm Motorlar ................................................... 55 nt Uyarmal Doru Akm Motorlar ....................................................... 56

2.5.2.2.i nt Motorlarda Hz-Akm Karakteristii ................................................ 57 2.5.2.2.ii Doru Akm nt Motorlara Yol Verme ................................................. 61 2.5.2.3 Seri Uyarmal Doru Akm Motorlar ........................................................ 64 2.5.2.3.i Doru Akm Seri Motorlara Yol Verme ................................................... 66 ii

2.5.2.4 2.5.3 2.5.3.1

Kompunt Uyarmal Doru Akm Motorlar ................................................ 67 Doru Akm Makinelerinde G Ak Ve Kayplar ......................................... 70 Doru Akm Makinelerindeki Kayplar ...................................................... 71

2.5.3.1.i Elektriksel Veya Bakr Kayplar .............................................................. 71 2.5.3.1.ii Fra Kayplar ......................................................................................... 72 2.5.3.1.iii Demir Kayplar ...................................................................................... 72 2.5.3.1.iv Mekanik Kayplar ................................................................................... 73 2.5.3.1.v Dalma Kayplar .................................................................................... 73 2.5.3.2 2.5.4 2.5.4.1 2.5.4.2 2.5.4.3 Doru akm motorlarnda g ak diyagram ............................................ 73 Doru Akm Motorlarnda Hz Kontrol Yntemleri .......................................... 74 Endvi Devresine Kademeli Diren Ekleyerek Yaplan Hz Kontrol ...... 75 Alan Akm Deitirilerek Yaplan Hz Kontrol ....................................... 76 Deiken Gerilim Uygulanarak Yaplan Hz Kontrol............................... 77 Yar iletkenler ile Hz kontrol ................................................................... 80

2.5.4.3.i Ward-Leonard Sistemi le Hz Kontrol .................................................. 77 2.5.4.4 2.5.4.4.i Bir fazl srclerle kontrol ...................................................................... 80 2.5.4.4.ii Fazl Srclerle Kontrol ................................................................... 81 2.5.4.4.iii Kyc (Chopper) srcler ..................................................................... 81 2.5.4.5 Darbe Genilik Modlasyonu le Hz Kontrol .......................................... 83

KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 84

iii

EKL LSTES
ekil 1.1.1 - Dzgn manyetik alan ierisinde bulunan bir makine .......................................... 1 ekil 1.1.2 - Manyetik alan ve gerilimin fazr diyagramlar ..................................................... 2 ekil 1.1.4 - Manyetik alan ve kuvvetin fazr diyagramlar ...................................................... 4 ekil 1.1.3 - Rotorun manyetik alan ierisindeki yeri ................................................................ 4 ekil 1.2.1 - Bir fazl asenkron motorun pozitif ve negatif (fren) moment zerileri ve bileke moment zerisi ......................................................................................................................... 7 ekil 1.2.2 - a)Ynde motorun b)Kar motorun c)Tek fazl asenkron motorun edeer devreleri ...................................................................................................................................... 8 ekil 1.2.3 - Yardmc sarg devresinde a)Kondansatr b)Diren c)Endktans kullanlmas.... 9 ekil 1.2.4 - Yol verme dzenleri .............................................................................................. 9 ekil 1.3.1 - Stator sarglarn gsteren tipik bir asenkron motorun statoru ............................ 11 ekil 1.3.2 - a)Kafes rotorun taslak izimi ............................................................................... 12 ekil 1.3.3 - a)Tipik kafes rotorlu kk asenkron motorun kesiti b) Tipik kafes rotorlu byk asenkron motorun kesiti ........................................................................................................... 12 ekil 1.3.4 - Asenkron motorlar iin tipik bilezikli rotorlar.(Rotor sarglarn bileziklere balayan ubuklara ve bileziklere dikkat ediniz) ..................................................................... 13 ekil 1.3.5 - Bilezikli bir asenkron motorun kesit diyagram. Fra ve bileziklere dikkat ediniz .................................................................................................................................................. 13 ekil 1.5.1 dntrme oranl ideal bir transformatr ile bal stator ve rotorun olduu bir asenkron motor edeer devresi .......................................................................................... 17 ekil 1.5.2 - Bir asenkron motor ile transformatrn karlatrlmal mknatslanma erisi .. 18 ekil 1.5.3 - : direnci zerinde younlatrlan tm frekans etkilerini gsteren rotor devre modeli ....................................................................................................................................... 19 ekil 1.5.4 - Bir asenkron motorun faz bana e deer devresi .............................................. 20 ekil 1.6.1 - Bir asenkron motorun g ak diyagram ........................................................... 21 ekil 1.6.2 - Asenkron motor iin tipik moment-hz karakteristik erisi ................................. 24 ekil 1.6.3 - Asenkron motorun geniletilmi iletme aralklarn (frenleme blgesi ve generatr blgesi) gsteren moment- hz karakteristik erisi ................................................. 25 ekil 1.6.4 - Asenkron Motorun 'L' Edeer Devresi............................................................... 26 ekil 1.6.5 - Hattan ekilen akmn efektif deerinin zamana gre deiimi .......................... 27 ekil 1.6.6 - D Karakteristik Deiimi .................................................................................. 28 ekil 1.6.7 Oto trafo le Yolverme Balant emas ............................................................. 29 ekil 1.6.8 - D Karakteristik Deiimi .................................................................................. 29 ekil 1.6.9 - D Karakteristik Deiimi .................................................................................. 30 ekil 1.7.1 - ki kutuplu senkron motor ................................................................................... 32 ekil 1.7.2 - a) fazl senkron motorun tam edeer devresi b) Faz bana edeer devre ... 33 ekil 1.7.3 - a) Geri g faktrnde alan bir senkron generatrn fazr diyagram; b) Karlk gelen manyetik alan diyagram ................................................................................... 34 ekil 1.7.4 - a) Bir senkron motorun fazr diyagram; b) Karlk gelen manyetik alan diyagram .................................................................................................................................. 34 ekil 1.8.1 - Bir senkron motorun moment-hz karakteristii. ................................................. 36 ekil 1.9.1 - Senkron Motorda deiik yk momentleri iin elde edilen V-erileri ................ 41 iv

ekil 2.1.1 - Temel doru akm makinesi ................................................................................ 42 ekil 2.1.2 - Dnen erevede indklenen gerilim .................................................................. 43 ekil 2.1.3 - Rotor ve kutup yzey alanlar .............................................................................. 45 ekil 2.1.4 - Doru akm makinesine bal bir batarya ............................................................ 46 ekil 2.1.5 - Doru akm makinelerinde moment kavram ...................................................... 46 ekil 2.3.1 - Endvi .................................................................................................................. 49 ekil 2.3.2 - Stator .................................................................................................................... 50 ekil 2.3.3 - Kollektr .............................................................................................................. 50 ekil 2.3.4 - Motorun Yaps ................................................................................................ 51 ekil 2.5.1 - Motor endvi ve uyarma devresi modelleri ......................................................... 54 ekil 2.5.2 - Serbest uyarmal doru akm motorun elektriksel edeer devresi ..................... 55 ekil 2.5.3 - Doru akm nt motorun elektriksel edeer devresi......................................... 56 ekil 2.5.4 - Doru akm nt motorda endvi momentinin endvi akm ile deiimi .......... 57 ekil 2.5.5 - DC nt motorun kademeli deien endvi direncine ait karakteristikler ........... 59 ekil 2.5.6 - DC nt motorun kademeli deien endvi gerilimine ait karakteristikler ......... 60 ekil 2.5.7 - DC nt motorun kademeli deien alan akmna ait karakteristikler ................. 61 ekil 2.5.8 - nt motora bir kademeli yol verme ................................................................... 62 ekil 2.5.9 - kademeli yol verme ........................................................................................ 63 ekil 2.5.10 - nt motorun hz-akm yol verme karakteristii ............................................... 64 ekil 2.5.11 - nt motorun e.m.k-akm yol verme karakteristii ........................................... 64 ekil 2.5.12 - Doru akm seri motor elektriksel edeer devresi ........................................... 65 ekil 2.5.13 - DC seri motorun yol verme halindeki n-I karakteristii .................................... 66 ekil 2.5.14 - DC seri motorun yol verme halindeki E-I karakteristii ................................... 66 ekil 2.5.15 - DC seri motorun yol verme halindeki -I karakteristii ................................... 66 ekil 2.5.16 - Uzun nt uyarma .............................................................................................. 67 ekil 2.5.17 - Ksa nt uyarma ............................................................................................... 67 ekil 2.5.18 - Arttrmal ve azaltmal kompunt motor iin indklenen momentin endvi akmna bal deiimi ............................................................................................................. 68 ekil 2.5.19 - Arttrmal ve azaltmal kompunt motor iin hzn endvi akmna bal deiimi .................................................................................................................................................. 69 ekil 2.5.20 - Kompunt motorun moment-hz deiimi........................................................... 70 ekil 2.5.21 - Doru akm motorlar iin g ak diyagram .................................................. 74 ekil 2.5.22 - DC nt motorun endvi devresine diren ilave edilerek elde edilen ayar karakteristikleri......................................................................................................................... 76 ekil 2.5.23 - DC seri motorun endvi devresine diren ilave edilerek elde edilen ayar karakteristikleri......................................................................................................................... 76 ekil 2.5.24 - Ward-Leonard DC motor hz kontrol devresi .................................................... 78 ekil 2.5.25 - Ward-Leonard sistemiyle elde edilen sabit g ve tork erisi ........................... 78 ekil 2.5.26 - Bir fazl DC konvertrl src ........................................................................ 80 ekil 2.5.27 - fazl yarm dalga konverterli src devresi ................................................ 81 ekil 2.5.28 - Kyc devresi ile hz kontrol devresi ve gerilim-zaman erisi .......................... 82 ekil 2.5.29 - Deiken grev sayklna sahip PWM sinyal .................................................... 83

1 ALTERNATF AKIM MAKNELER

1.1 ALTERNATF AKIM MAKNELERNN TEMELLER

Alternatif akm makineleri, mekanik enerjiyi alternatif akm elektrik enerjisine dntren generatrler ve alternatif akm elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren motorlardan oluur. Alternatif akm makinelerinin temel prensipleri ok basittir. Fakat gerek makinelerin karmak yaplar nedeniyle bu basitlik net olarak grlmez. Bu blmde nce basit rneklerle alternatif akm makinelerinin alma prensipleri ele alnacak sonra da gerek alternatif akm makinelerinin imalatndaki baz zorluklara deinilecektir. 1.1.1 Dzgn Bir Manyetik Alandaki Basit Bir letken ereve Alternatif incelenmesine balayacaz. akm dzgn Dzgn makinelerinin bir bir manyetik manyetik

alanda dnen basit bir iletken ereve ile alandaki bir iletken ereve, sinsoidal bir alternatif gerilimi retebilecek en basit makinedir. Bu durum, gerek alternatif akm makinelerini temsil
ekil 1.1.1 - Dzgn manyetik alan ierisinde bulunan bir makine

etmez. nk gerek alternatif akm makinelerindeki ak hem yn hem de genlik asndan sabit deildir. Bununla birlikte, ereve zerindeki gerilim ve momenti kontrol eden byklkler, gerek alternatif akm makinelerindeki gerilim ve momenti kontrol eden byklklerle ayn olacaktr. ekil 1.1.1 esas itibariyle sabit ve dzgn bir manyetik alan reten sabit byk bir mknatsla bu alan ierisinde dnen bir ereveden oluan basit bir makineyi gstermektedir. Makinenin dnen rotordaki gerilimleri hesaplayacaz 1.1.2 Basit Bir Dnen erevede Endklenen Gerilim Eer bu makinenin rotoru dndrlrse, sarg ularnda bir gerilim endklenecektir. Gerilimin ekli ve genliini hesaplamak iin, ekil 1.1.2yi inceleyiniz. Gsterilen ereve, kenarlar kat dzlemine, ve ve

kenarlar ise kat dzlemine paralel olan bir

dikdrtgendir. Manyetik alan, yn sayfa boyunca soldan saa doru olan sabit ve dzgn bir alandr. 1

ereve zerindeki toplam gerilimi hesaplamak iin, erevenin her bir parasn ayr ayr inceleyecek ve nihai gerilimleri toplayacaz. erevenin her bir paras zerindeki gerilim Denklem 1.1.1 ile verilir.
ekil 1.1.2 - Manyetik alan ve gerilimin fazr diyagramlar

(1.1.1) 1. paras : Bu parada erevenin hz dnme ynne teettir. Bu durumda manyetik alan ekil 1.1.2.bdeki gibi saa dorudur. iine doru ve vektrnn yn sayfann

paras ile ayn yndedir. Bu nedenle, erevenin bu paras

zerinde indklenen gerilim u ekilde, sayfann iine doru olur. (1.1.2) 2. paras : Bu parann ilk yarsnda vektrnn yn sayfann iine doru, uzunluu sayfa dzlem iinde

ikinci yarsnda ise sayfadan darya dorudur. olduu iin

deeri parann her iki ksm iin ya diktir. Bu yzden

parasndaki gerilim sfr olur. (1.1.3) 3. paras : Bu parada, sargnn hz dnme ynne teettir. Manyetik alan ekil 1.1.2.cde gsterildii gibi saa dorudur. ise

bykl sayfaya doru olup,

paras ile ayn yndedir. Bundan dolay sargnn bu paras zerinde indklenen gerilim u ekilde sayfadan da doru olur. (1.1.4) 4. paras : parasndaki gibi, ye diktir. Bu yzden bu paradaki

gerilim de sfr olacaktr. (1.1.5) ereve zerinde indklenen gerilim gerilimlerin toplamna eit olur. 2 bu kenarlarn her biri zerindeki

(1.1.6) ve gerilim u ekilde olur. (1.1.7) Tek ereveli sistemin davranndan hareketle daha byk bir sistemin, yani gerek alternatif akm makinelerinin davran ile ilikilendirilen Denklem 1.1.7yi ifade etmenin baka bir yolu daha vardr. Bu alternatif ifadeyi tretmek iin ekil 1.1.2nin tekrar incelenmesi uygun olacaktr. Eer ereve sabit bir asal hz ile dnyorsa, bu durumda, erevenin as olduunu tekrar edersek indklenen

zamanla, dorusal olarak artacaktr. Bir baka ifadeyle izgisel hz yle ifade edilebilir.

as ve erevenin kenarlarnn

(1.1.8) (1.1.9) Burada , dnme ekseninden erevenin d kenarna doru llen yarap, ise

erevenin asal hzn gstermektedir. Bu ifadeleri Denklem 1.1.7de yerine koyarak u ifade elde edilir. (1.1.10) ekil 1.1.1.bden erevenin A alannn gerilim ifadesi revize edilmi olur. (1.1.11) Son olarak; ereve, manyetik ak younluu kuvvet izgilerine dik olduunda, ereve iinde maksimum ak meydana gelir. Bu ak erevenin yzey alan ile ereve iindeki ak younluunun arpmna eittir. =AB Bu nedenle, gerilim denkleminin en son ekli aadaki gibi olur. (1.1.12) ye eit olduuna dikkat edilecek olursa

(1.1.13) Buna gre, erevede retilen gerilimin genlii iindeki ak ile hznn arpmna eittir. Bu ifade alternatif akm makineleri iin de geerlidir. Genelde, herhangi bir gerek makinedeki gerilim, faktre baldr. 1. Makine iindeki akya 2. Dnme hzna 3. Makinenin yapsn gsteren bir sabite (ereve says vs.)

1.1.3 Akm Tayan Bir erevede ndklenen Moment imdi, ereveden yaplm olan rotorun manyetik alana gre keyfi bir asnda olduunu ve ekil akmnn da ereveden

1.1.3te gsterildii gibi bir

geirildiini kabul edelim. Eer ereveden bir akm akarsa, ereve zerinde bir moment indklenir. Momentin genlik ve ynn hesaplamak iin ekil 1.1.4i inceleyiniz. erevenin her bir paras
ekil 1.1.3 - Rotorun manyetik alan ierisindeki yeri

zerindeki kuvvet Denklem 1.1.14 ile verilir.

ekil 1.1.4 - Manyetik alan ve kuvvetin fazr diyagramlar

(1.1.14) Burada; Paradaki akmn genliini Akm ak ynnde tanmlanan ynndeki parann uzunluu Manyetik ak younluu vektrn gsterir. Para zerindeki moment bu durumda u denklem ile verilir. (uygulanan kuvvet)(dey mesafe)

(1.1.15) Burada , r vektr ile F vektr arasndaki adr. Momentin yn, kuvvet saat dn

ynnde dndrmeye alyorsa saat dn ynnde, saatin dn ynnn aksi ynnde dndrmeye alyorsa saat dn yn aksi ynndedir. 1. paras : Bu parada, manyetik alan B saa doru iken, akmn yn sayfa dzleminin iine dorudur. (ekil 1.1.4.a). bykl sayfa dzleminin iine

doru ynelmitir. Bu nedenle telin bu paras zerinde indklenmi kuvvet aa ve moment saat ibreleri ynnde olmak zere u ekilde olur. (1.1.16) (1.1.17) 2. paras : Bu parasnda, akmn yn sayfa dzlemi iine doru iken, manyetik

alan ekil 1.1.4.bde gsterildii gibi saa dorudur. bu yzden telin bu paras zerinde indklenen kuvvet (1.1.18) Bu para iin, sonu moment sfrdr. nk doru) ve as sfrdr. ve vektrleri paraleldir (sayfa dzlemine

(1.1.19) 3. paras : Bu parada, akmn yn sayfa dzleminden dar dorudur. alan ise ekil 1.1.4.cde gsterildii gibi saa dorudur. manyetik

arpm yukar

dorudur. Bu yzden telin bu paras zerinde indklenen kuvvet ve moment u ekilde olur. yukar saat yn. 4. paras : Bu parada, akmn yn sayfa dzlemi iinde, 1.1.4.cde gsterildii gibi saa dorudur. (1.1.20) (1.1.21) manyetik alan ise ekil

arpm sayfa dzleminden dar

dorudur. Bu yzden telin bu paras zerinde indklenen kuvvet ve moment u ekilde olur. sayfann dna (1.1.22) (1.1.23) ereve zerinde indklenen moment momentlerin toplamdr. (1.1.24) olduuna gre indklenen toplam moment u ekilde bulunur. (1.1.25) , erevenin her bir parasndaki

1.2

ASENKRON MOTORLAR

1.2.1 Bir Fazl Asenkron Motorlar Bir fazl asenkron motorun tek fazl stator sargs alternatif gerilimle beslenirse, alternatif bir alan elde edilir. Sz konusu alan, Euler denklemine gre ifade edilecek olursa, genlik olarak birbirine eit, fakat ters ynde dnen iki dner alan bileeni ile ifade edilebilir. (1.2.1)

ekil 1.2.1 - Bir fazl asenkron motorun pozitif ve negatif (fren) moment zerileri ve bileke moment zerisi

Genlikleri alternatif alan genliinin yarsna eit olan bu dner alanlar, rotor kafesinde endkledikleri rotor akmlar ile beraber ters ynlerde etkiyen iki dndrme momenti olutururlar. Durmada her iki dner alann rotora gre bal hzlar, dolaysyla endkledikleri akmlar ve oluturduklar dndrme momentleri eit deerdedir. Bu iki dndrme momenti ters ynde eit deerde olduklarndan bileke dndrme momenti daima sfrdr . Kalk momenti bulunmadndan gerek tek fazl motor hi bir zaman kendi kendine kalk yapamaz. Durmada bu motor tek fazl transformatr davran gsterecektir. Motor herhangi bir ekilde bir yne dndrlecek olursa, ancak o zaman bileke moment sfrdan farkl olacak ve motor dndrlen ynde hareket edecektir. Motorun iletme davrann aklayabilmek iin simetrili bileenler kuramndan yararlanlr. Buna gre tek fazl asenkron makine yerine ayn mile bal ve ters ynlerde dnmeye alan iki tane fazl makine alnabilir. Gerek motorun dnme ynndeki ynde 7

motor motor blgesinde, kar motor denen dieri ise fren blgesinde alr. Motorlar ortak milde bal olduklar iin, ayn ynde n devir hz ile dnerler. Ancak motorlarn dner alan ynleri farkl olduu iin, dner alana gre hzlar ve kaymalar farkldr. Biri s kaymasnda, pozitif dndrme momenti, dieri ise 2-s kaymasnda negatif

(frenleme) dndrme momenti retir. Bunlarn cebirsel toplam, tek fazl asenkron makinenin dndrme momentini verir. Her iki motorun edeer devresi ekil 1.2.2de verilmitir. Bu edeer devrelerin birbirine balanmas ile tek fazl asenkron motorun edeer devresi elde edilir.

ekil 1.2.2 - a)Ynde motorun b)Kar motorun c)Tek fazl asenkron motorun edeer devreleri

1.2.1.1 Yolverme Dzenleri Bir fazl asenkron motorda bir kalk momentinin oluabilmesi iin dner alann varl zorunludur. Bunun iinde uzayda birbirine gre faz fark yaratlm en az iki sargnn bulunmas ve yine en azndan geici bir sre, farkl fazda alternatif gerilimle beslenmesi gereklidir. Bu nedenle tek fazl motorlar gnmzde yardmc sargl yaplmakta ve gerekte iki fazl olmaktadr. Bu sarglardan esas sarg veya iletme sargs dorudan ebekeden, kalk sargs ise genellikle bir kalk empedans ile seri balandktan sonra ayn ebekeden paralel beslenmektedir. Yardmc sarg dairesel biime az veya ok yaklaan bir dner alan elde edilmesini salar. Gerekli ikinci faz akmn ayn ebekeden retmek iin yolverme dzenleri 8

ile faz kaydrlmas salanr. Kalk empedans olarak bir diren, ender hallerde bir bobin veya bir kondansatr yardmc sargya seri olarak balanr

ekil 1.2.3 - Yardmc sarg devresinde a)Kondansatr b)Diren c)Endktans kullanlmas

Dairesel bir dner alan iin en elverili faz kaydrmas olan 90 dereceye en ok kondansatr ile yaklalabilir. Bir diren veya bobinle elde edilen faz alar daha dktr. Genelde ekonomik zmler diren veya kondansatr ile salanr. Yardmc sargya seri olarak balanan kondansatr, srekli almada devrede kalyorsa, iletme kondansatrl motor, kalktan sonra devreden kyorsa kalk kondansatrl motor, hem kalk hem de iletme kondansatr kullanlyorsa ift kondansatrl motor olarak adlandrlr. Bu motorlara ilikin yolverme dzenleri ekil 1.2.4te verilmitir.

ekil 1.2.4 - Yol verme dzenleri

1.2.2 Fazl Asenkron Motorlar Fazl asenkron motorlar; stator, rotor, rotor yataklar, pervane ve yan kapaklardan meydana gelmi enerji dnm yapabilen elektrik makinalardr. 9

Stator zerinde fazl alternatif akm sarglar bulunmaktadr. Bu sarglar uygun ekilde dzenlenerek motorun istenilen kutup saysnda retilmesi salanr. Her bir faza ait sarg ular motor gvdesi zerindeki balant kutusuna toplam alt u olarak balanr. Daha sonra motorun alma durumuna gre bu ular yldz veya gen balanrlar. Rotor ise ksa devre ubuklu ve sargl olmak zere iki deiik yapda olabilir. Ksa devre ubuklar rotor gvdesine alm oluklarn ierisine eritilmi alminyum dklerek oluturulur. Bu ubuklarn ular rotorun her iki d kenarlarndaki birer alminyum halka ile ksa devre edilmitir. Rotoru sargl olanlarda ise rotor sarglar statorda olduu gibi fazl olarak sarlrlar ve sarg ular fra ve bilezikler yardmyla dar kartlarak motor gvdesi zerindeki balant kutusuna balanr. Asenkron motorlar fazl ebekeden beslenerek altrlrlar. Yani, ayn anda her faz sargsna da gerilim uygulanmas gerekmektedir. Asenkron motorlar statorlarndan verilen elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirerek milinden yke aktarrlar. Rotor ise gerekli enerjiyi transformasyon yoluyla statordan alr. Dolaysyla asenkron motorlarn almas iin tek kaynan (alternatif kaynan) olmas yeterlidir. Senkron makinalarda motorun almas iin ikinci bir kaynak olan DC kaynaa gerek yoktur. Bundan dolay asenkron motorlar tek uyartml motorlar snfna girerler.

10

1.3

ASENKRON MOTORLARIN YAPISI Bir asenkron motorun stator yaps senkron motor ile ayn ancak rotor yaps farkldr.

Tipik bir iki kutuplu stator ekil 1.3.1de gsterilmitir. Asenkron makineler statorun iine yerletirilebilen rotor yapsna gre ikiye ayrlr. Bunlarda ilki bilezikli olarak adlandrlrken dieri kafes rotor olarak adlandrlr.

ekil 1.3.1 - Stator sarglarn gsteren tipik bir asenkron motorun statoru

ekil 1.3.2 ve ekil 1.3.3 kafesli asenkron motor rotorlarn gstermektedir. Kafesli bir asenkron motorun rotor yzeyine oyulmu oluklardaki seri bal iletken ubuklar byk ksa devre halkalaryla her iki utan ksa devre edilmitir. Bu tasarm, iletkenlerin oluturduu yap iinde sincaplarn kendi kendilerine koturduu alma tekerlerine benzediinden dolay kafesli rotor olarak grlr.

11

ekil 1.3.2 - a)Kafes rotorun taslak izimi b)Tipik kafes rotor ekil 1.3.3 - a)Tipik kafes rotorlu kk asenkron motorun kesiti b) Tipik kafes rotorlu byk asenkron motorun kesiti

Dier rotor tipi bilezikli rotordur. Bilezikli rotor, statordaki sarglarn yansmas olan fazl bir sarg grubuna sahiptir. fazl rotor sarglar genellikle Y baldr ve rotor iletkenlerinin ular rotor mili zerinde bileziklere baldr. Rotor sarglar bilezikler zerinde kayan fralar zerinden ksa devre edilir. Bilezikli asenkron motorlarda, bu nedenle rotor akmlarna statordaki fralar zerinden ulalabilir ve bunlar sayesinde rotor devresine ek direnler balanabilir. Motorun bu stnlnden yararlanarak moment-hz karakteristiini deitirmek mmkndr. ki bilezikli rotor rnei ekil 1.3.4de ve eksiksiz bir bilezikli asenkron motor rnei ekil 1.3.5 de gsterilmektedir.

12

ekil 1.3.4 - Asenkron motorlar iin tipik bilezikli rotorlar.(Rotor sarglarn bileziklere balayan ubuklara ve bileziklere dikkat ediniz)

ekil 1.3.5 - Bilezikli bir asenkron motorun kesit diyagram. Fra ve bileziklere dikkat ediniz

13

Bilezikli asenkron motorlar kafes yapl asenkron motorlardan daha pahaldr ve fra bilezik sisteminden dolay daha fazla bakm gerektirirler. Bunun sonucu olarak bilezikli asenkron motorlar daha az kullanlrlar. 1.4 ASENKRON MOTORUN TEMEL KAVRAMLARI

1.4.1 Asenkron Motorun alma Prensibi ve Hz Asenkron motorlarn stator sarglarna , sarg gerilim deerleri gz nnde bulundurularak (yldz-gen durumu) fazl gerilim uygulandnda, stator salarndan geen akmlardan dolay manyetik stator ak younluu oluur. Bu manyetik ak

younluunun ok az bir ksm kaak olarak havadan kendi devresini tamamlarken byk bir ksm da stator demir nvesi zerinden, stator-rotor arasndaki hava boluundan ve rotor demir nvesi zerinden devresini tamamlar. Dolaysyla, hem stator sarglarnda hem rotor sarglarnda Faraday yasasna gre bir gerilim endklenir. Rotor sarglar ksa devre olduundan, rotor devresinden ksa devre akm dolar. Rotor akmndan dolay rotor ak younluu oluur. Stator sarglarndan geen akmdan dolay stator dner alan rotor

sarglarndan geen akmdan dolay da rotor dner alan meydana gelir. Stator ve rotor dner alanlarnn karlkl olarak etkileimi sonucunda motorda bir dnme torku oluur. Stator manyetik ak younluu stator dner alan ynnde ve hznda, rotor manyetik ak

younluu da rotor dner alan ynnde ve hzndadr. Statorun toplam kutup says P ve uygulanan gerilimin frekans da f ise statorun devir/dakika cinsinden senkron hz aadaki gibi ifade edilir.

(1.4.1) Veya ayn ifade asal hz cinsinden yazlmak istenirse;

(1.4.2) 1.4.2 Asenkron Motorda Rotor Kaymas Kavram Bir asenkron motorun rotor ubuunda endklenen gerilim manyetik alana gre rotorun bal hzna baldr. Bir asenkron motorun davran rotorun gerilim ve akma bal olduundan bu greceli hz hakknda konumak daha mantkldr. Rotorun ve manyetik alann

14

greceli hareketini anlamak iin iki terim yaygn olarak kullanlmaktadr. Birisi, senkron hz ve rotor hz arasndaki fark olarak tanmlanan kayma hzdr. (1.4.3) Burada ;

Greceli hz tanmlamak iin kullanlan dier terim, yzde ya da birim deer cinsinden ifade edilen kaymadr. Yani kayma aadaki gibi tanmlanr. (1.4.4) asal hz cinsinden de aadaki gibi ifade edilebilir;

Bu denklem

(1.4.5) Burada dikkat edilmesi gereken nokta, rotor senkron hzda dndnde kaymann s=0 ve rotor duruyorken s=1 olmasdr. Tm normal motor hzlar bu iki snr arasnda bir deere denk gelir. Senkron hz ve kayma cinsinden rotor milinin mekanik hzn ifade etmek mmkndr. Mekanik hz iin yukardaki kayma denklemlerin zmlediimizde; (1.4.6) (1.4.7) elde edilir. Bu denklemler asenkron motorun moment ve g ilikilerinin elde edilmesinde yararl olmaktadr.

15

1.4.3 Rotorun Elektriksel Frekans Bir asenkron motor, makinenin rotorunda indkelenen akm ve gerilimler ile alr ve dolaysyla bazen dnen transformatr olarak adlandrllr. Bir transformatre benzer ekilde birincil devre(stator) ikincil devrede(rotorda) bir gerilim indkler, ancak transformatrden farkl olarak ikincil devre frekansnn birincil devre ile ayn olmas gerekmez. Motorun rotoru hareket etmeyecek ekilde kilitli tutulursa o zman rotor stator ile ayn frekansa sahip olacaktr. Dier taraftan rotor senkron hzda dnyorsa rotordaki frekans sfr olacaktr. Herhangi keyfi bir orandaki rotor hznda rotor frekans ne olacaktr? da rotoru frekans rotor frekans ve kayma s=1 dir. iin

ve kayma s=0 dr. Aradaki herhangi bir hzda, rotor frekans arasndaki farkla doru

manyetik alan hz rotor hz

orantl olur. Rotorun kaymas aadaki ekilde tanmlandndan dolay; (1.4.8) Rotor frekans da; (1.4.9) eklinde ifade edilir. Bu ifadenin bazen kullanl birka alternatif biimi vardr. Daha yaygn ifadelerden biri; kayma denklemini frekans denkleminde yerine koyarak elde edilen; (1.4.10) denklemidir. Bu ifade senkron hz ifadesi yerine koyularak daha anlalr bir hale getirilebilir; (1.4.11) 1.5 ASENKRON MOTORUN EDEER DEVRES Bir asenkron motorun almas, daha nce de belirtildii gibi rotor devresindeki akm ve gerilimlerin stator devresinde indksiyonu (Transformatr durumu ) temeline dayanr. Bir asenkron motorun rotor devresindeki gerilim ve akmn endklenmesi temel olarak bir 16

transformatr almas olduu iin asenkron motorun edeer devresi transformatrnkine ok benzerdir. Asenkron motorlarda g sadece stator devresine uygulandndan tek uyartml bir makine olarak adlandrlr. Bir asenkron motor bamsz uyarma devresine sahip olmadndan dolay, modeline bir senkron makinada retilen dahili gerilim gerilim kayna yoktur. gibi bir dahili

1.5.1 Asenkron Motorun Transformatr Edeer Devresi Bir asenkron motorun transformatr edeer devresi ekil 1.5.1de gsterilmektedir. Herhangi bir transformatrdeki gibi makinann edeer devresinde temsil edilmesi gereken birincil(stator) sarglarnda belirli bir diren ve z indktans vardr. Stator direnci kaak indktans ve stator

olarak adlandrlacaktr. Bu iki bileen makine modelinin giriinin

sanda grlmektedir.

ekil 1.5.1 -

dntrme oranl ideal bir transformatr ile bal stator ve rotorun olduu bir asenkron motor edeer devresi

Yine herhangi bir demir ekirdekli transformatrdekine benzer ekilde makinadaki ak, uygulanan gerilim in integrali ile ilikilendirilir. Bu makine iin manyeto motor

kuvvete kar ak erisi (mknatslanma erisi) ekil 1.5.2 deki g transformatr iin izilmi eri ile karlatrlr. Asenkron motor manyeto motor kuvvet- ak erisinin eiminin iyi bir transformatrn erisinden daha az olduuna dikkat edilmelidir. Bu, asenkron motorda ak yolunun relktansn nemli lde artran ve bu nedenle birincil ve ikincil sarglar arasndaki manyetik kenetlemeyi azaltan hava aralnn var olmasndan kaynaklanr. Hava aralnn neden olduu yksek relktans istenen ak seviyesini elde etmek zere daha fazla mknatslanma akm gerektirir. Bu nedenle edeer devredeki mknatslanma reaktans sradan transformatrdekinden daha kk bir deere sahip olacaktr. 17

Birincil i stator gerilimi kenetlenir. Etkin sarm oran

ideal bir transformatrdeki gibi ikincil nn bilezikli motor iin etkin sarm oran

gerilimi ile nin

belirlenmesi kolaydr. Temel olarak adm ve datm arpan farkllklaryla deitirilmi statordaki faz bana iletken saysnn rotordaki faz bana iletken saysna orandr. Kafes rotorlu motorun rotorunda ksa devre ubuklar olup ayr sarglar olmadndan orann

aka grmek mmkn deildir. Her iki durumda da motor iin etkin sarm oranlar vardr. Rotordaki sarmda retilen retmektedir. Asenkron motorun birincil empedanslar ve mknatslanma erisi transformatr edeer devresine denk gelen bileenlere ok benzerdir. Bir asenkron motor edeer devresi, rotor gerilimi ve rotor empedanslar ve ile deien rotor frekansnn etkileri gerilimi, makinann ksa devre rotorunda akan akm

cinsinden esas olarak transformatrn edeer devresindekinden farkldr.

ekil 1.5.2 - Bir asenkron motor ile transformatrn karlatrlmal mknatslanma erisi

Bir asenkron motorda faz bana edeer devreyi retebilmek iin modelin rotor blmn stator tarafna indirgemek gerekir. Stator tarafna indirgenecek olan rotor devre modeli, empedans teriminde younlatrlm tm hz deiimi etkilerini ierecek tarzda ekil 1.5.3te gsterilmitir.

18

ekil 1.5.3 - :

direnci zerinde younlatrlan tm frekans etkilerini gsteren rotor devre modeli

Sradan bir transformatrde cihazn ikincil tarafndaki akm, gerilim ve empedanslar transformatrn dnm oran aracl ile birincil tarafa indirgenebilir. (1.5.1) (1.5.2) (1.5.3) ve Burada st nokta akm, gerilim ve empedansn indirgenmi deerlerini gstermektedir. Tam olarak ayn trden bir dnm asenkron motorun ekilxx de gsterilen rotor edeer devresi iin de yaplabilir. Bir asenkron motorun etkin dnm oran dntrlm rotor gerilimi; (1.5.4) olur. Rotor akm, (1.5.5) Ve rotor empedans; (1.5.6) olur. imdi aadaki tanmlamalar yaparsak; ise

19

(1.5.7) (1.5.8) Elde ederiz ki, bu durumda asenkron motorun faz bana son edeer devresi ekil 1.5.4te gsterildii gibi olur. Rotor direnci ve kilitli-rotor reaktans belirlemek zordur hatta kafesli

rotorlarda dorudan belirlemek mmkn deildir. Dolaysyla etkin dntrme oran kafesli tip motorlar iin elde etmek de zordur. diren ve ve ayr olarak bilinmese bile indirgenmi

reaktansn dorudan verecek lmleri yapmak mmkndr.

ekil 1.5.4 - Bir asenkron motorun faz bana e deer devresi

1.6

ASENKRON MOTORLARDA G VE MOMENT

1.6.1 Kayplar ve G Ak Diyagram Asenkron motorlar tek uyartml makinalar olduklarndan, g moment ilikileri dier elektrik motorlarndan farkldr. Bir asenkron motor, temel olarak dnen bir transformatr olarak adlandrlabilir. Girii fazl bir gerilim sistemidir. Sradan bir transformatr iin k, ikincil sarglardan elde edilen elektrik gcdr. Bir asenkron motordaki ikincil sarglar(rotor) ksa devredir. Ve normal asenkron motorlarda elektriksel k yoktur. Bu motorun elektriksel g girii ile mekanik g k arasndaki iliki ekil 1.6.1deki g ak diyagramnda gsterilmektedir.

20

ekil 1.6.1 - Bir asenkron motorun g ak diyagram

Bir asenkron motorun giri gc Makinada karlalan ilk kayplar

, fazl elektrik akm ve gerilimler cinsindendir. stator sarglarndaki diren kayplardr

. Kalan gcn bir miktar statorda histerisiz ve girdap akmlar olarak kaybolur Bu noktada kalan g stator ve rotor arasndaki hava aral olarak

zerinden makinann rotoruna aktarlr. Bu g makinann hava aral gc

adlandrlr. G rotora aktarldktan sonra, bu gcn bir ksm rotor sarglarnda diren kayplarna urar ve kalan g elektrikselden mekanie dntrlr ). Sonuta motorun k

srtnme ve rzgar kayplar ve kaak kayplar karlr. Kalan g gcdr.

ekirdek kayplar her zaman yukardaki g ak diyagramnda gsterilen noktada grnmez. Demir kayplarnn doasndan dolay hi hesaba katldklar makinada olduka rastgeledir. Bir asenkron motorun demir kayplar, ksmen stator devresinden ve ksmen rotor devresinden kaynaklanr. Bir asenkron motor normal olarak senkron hz civarnda bir hzda altndan , rotor yzeyi zerinde manyetik alanlarn greceli hareketi olduka yavatr ve rotor ekirdek kayplar stator devresinden geldiinden dolay tm ekirdek kayplar diyagram zerindeki bu noktada beklenir. Bu kayplar asenkron motor edeer devresinde direnci ile temsil edilmektedir. ekirdek kayplar bir devre eleman yerine saysal bir deer olarak daha yksek bir hzda verilirse , bu mekanik kayplar ile birliktedir ve diyagram zerindeki mekanik kayplarn yer ald noktadan karlr. Bir asenkron motorun daha yksek hz deerinden yksek srtnme, rzgar ve

dalma kayplar oluur. Dier taraftan motorun daha yksek hz deerlerinden , daha dk ekirdek kayplar oluur. Bu nedenler, bu . Kayp kategorisi bazen bir arada ele alnr. Ve dnme kayplar olarak adlandrlr. Kayp bileenleri hzdaki deiime gre zt ynde 21

deitiinden dolay, motorun toplam dnme kayplarnn deien hz ile sabit kald ounlukla kabul edilmektedir. 1.6.2 Asenkron Motorda G ve Moment ekilxx bir asenkron motorun faz bana edeer devresini gstermektedir. Edeer devre yakndan incelenirse motorun almasn yneten g ve moment denklemlerini kartmak iin kullanlabilecei grlr. Motorun bir faz giri akm; giri geriliminin toplam edeer empedansa blnmesiyle bulunabilir: (1.6.1) Burada

(1.6.2)

Dolaysyla, stator bakr kayplar ve rotor bakr kayplar bulunabilir. fazdaki stator bakr kayplar aadaki gibidir. (1.6.3) Demir kayplar ise; (1.6.4) Bylece hava aral gc aadaki gibi bulunur. (1.6.5) Rotorun edeer devresine yakndan bakldnda, hava aral gcnn tketebilecei edeer devredeki tek eleman aadaki gibi verilebilir. (1.6.6) direnci olarak grlr. Bu neddenle hava aral gc

22

Rotor devresindeki gerek diren kayplar aadaki denklem ile verilmektedir. (1.6.7) Stator bakr kayplar, ekirdek kayplar ve rotor bakr kayplar motorun giri gcnden kartldktan sonra kalan g, elektrikten mekanie dntrlr. Dntrlen bu g bazen retilen mekanik g olarak adlandrlr ve aadaki gibi ifade edilir. (1.6.8) (1.6.9)

(1.6.10)

(1.6.11)

Ayrc hava aral ve rotor bakr kayp g denklemleri incelenirse aralarndaki ilikinin; (1.6.12) olduu grlmektedir. Bu nedenle makinada, motorun dl kayma deerleri iin dk rotor kayplar oluur. Rotor dnmedii zaman kayma s=1 dir ve hava aral gc tamamyla rotorda tketilir. Bu sonu mantkldr. nk eer rotor dnmyorsa, k gc sfr olmaldr.

olduu iin bu, hava aral gc ve elektrikten mekanie dntrlen g arasndaki dier bir ilikiyi de vermektedir. (1.6.13) (1.6.14) (1.6.15) Sonuta srtnme ve rzgar kayplar aadaki gibi bulunabilir: ve dalma kayplar bilinirse k gc

23

(1.6.16) Makinada indklenen momenti, i elektrikten mekanie g dnm ile

retilen moment olarak tanmlanmtr. Bu moment makinadaki srtnme ve rzgar momentlerine eit bir miktar kadar motorun ularndaki gerek kullanlabilir momentten farkldr. ndiklenen moment aadaki denklem ile verilir. (1.6.17) Bu moment, makinann retilen momenti olarak da adlandrlr. Bir asenkron motorun indklenen momenti farkl bir biimde de ifade edilebilir. Yukardaki moment denkleminde dntrlm gcn hava aral gc cinsinden, ve mekanik hzn da senkron hz cinsinden yazlmas ile ; (1.6.18) elde edilir. Bu denklem zellikle faydaldr. nk indklenen momenti hava aral gc ve deimeyen senkron hz cinsinden dorudan ifade eder. tork ifadesini verir. 1.6.3 Asenkron Motor Moment-Hz Erisi zerine Yorumlar ekil 1.6.2 ve ekil 1.6.3 deki asenkron motor moment-hz karakteristik erisi, asenkron motorlarn almas hakknda bir ok nemli bilgiler vermektedir. bilgisi dorudan indklenen

ekil 1.6.2 - Asenkron motor iin tipik moment-hz karakteristik erisi

24

Bu bilgiler aadaki gibi zetlenebilir. 1. Senkron hzda motorda indklenen moment sfrdr. 2. Moment-hz erisi bota alma ve ykl alma durum arasnda yaklak olarak dorusal olarak deimektedir. Bu aralkta rotor direnci rotor reaktansndan daha byktr, bylece rotor akm, rotor manyetik alan ve indklenen moment artan kayma ile dorusal olarak artar. 3. Alamayan olas maksimum moment vardr. Devrilme veya tepe moment olarak adlandrlan bu moment motorun nominal yk momentinin 2-3 katdr. 4. Motorda yol verme momenti kendi tam yk momentinden biraz daha byk olur ve bylece motor, tam gte besleyebilecei herhangi bir yk tamaya balayacaktr.

ekil 1.6.3 - Asenkron motorun geniletilmi iletme aralklarn (frenleme blgesi ve generatr blgesi) gsteren moment- hz karakteristik erisi

5. Belirli bir kayma iin motordaki momentin uygulanan gerilimin karesi ile deimektedir. 6. Asenkron motorun rotoru senkron hzdan daha yksek bir hz ile srlrse, o zaman makinada indklenen momentin yn ters dner ve makine mekanik gc elektrik gcne dntren bir generatr haline gelir. 25

7. Eer motor manyetik alan ynne ters ynde dnyorsa, makine hzl bir ekilde duracaktr ve makinede indklenen momente ters ynde onu dndrmeye alacaktr. Manyetik alann dnme ynnn ters evrilmesi herhangi iki stator faz anahtarnn yerlerini deitirerek mmkn olduu iin, bu gerek asenkron motoru hzl durdurmak iin bir yol olarak kullanlabilir. Motoru durdurmak iin iki fazn yer deitirmesi gerei plugging olarak adlandrlr. Bir asenkron motorda mekanik biime dntrlen g aadaki ifadeye eittir. (1.6.19)

1.6.4 Asenkron Motorlara Yolverme Yntemleri Asenkron motorlara yol vermenin tanmn yapacak olursak; motorun durma anndan nominal hzna kana kadar, bal olduu ebekeden ar akm ekmemesi ve yol alma momentinin mmkn olduunca byk olmas art ile hzlanma olaydr.

ekil 1.6.4 - Asenkron Motorun 'L' Edeer Devresi

ekil 1.6.4de grld gibi asenkron motorun ebeke yanndan grlen direnci kaymaya baldr. Kaymaya olan bu ballk elemanndan kaynaklanmakta olup

kalk annda (s=1) 0 deerindedir. Bu direncin 0 olmas makinenin empedansnn minimum olmasna neden olur. Kalknma annda rotor dnmedii iin asenkron motor sekonder taraf ksa devre edilmi bir trafo gibi davranr. Motora uygulanacak gerilim nominal olduu durumda motor ebekeden nominal akma gre 4-6 kat fazla akm eker. Bu akm;

26

(1.6.20)

Yol verme akmna gerek ebeke gcne gerekse motor gc ve milindeki toplam atalet momentine bal olarak; ou kez izin verilmez. Bu sebeple 5 HPden byk gte olan asenkron motorlara dorudan yol verilmesi ynetmeliklerce yasaklanmtr. Yol verme sresince hattan ekilen akmn efektif deerinin zamana gre deiimi ekil 1.6.5te verilmitir:

ekil 1.6.5 - Hattan ekilen akmn efektif deerinin zamana gre deiimi

1.6.4.1 Direk Yolverme Gc 5 Hp ye kadar olan motorlara uygulanr. Bu gteki motorlarn nemli lde gerilim dmne neden olmayaca kabul edilmektedir. Ayrca yolverme sresince motor sarglarnda aa kan s art da kk olmaktadr. Bu yntem sincap kafesli motorlarda kullanlmasna ramen bilezikli motorlarda kullanlmaz. 1.6.4.2 n Diren le Yolverme Bu yntemde motor terminallerine seri balanan direnler yardmyla motorun ularnda grlen gerilim drlerek motorun daha kk bir akm ile yol almas salanr. Yol verme bants;

27

(1.6.21)

olup motor terminallerine seri balanan R direncinin deeri arttka yol alma akm azalr. makinenin momenti ile yolverme akm arasnda karesel bir iliki sz konusu olduundan Makinenin momentinin deiimi ekil 1.6.6daki gibi olur:

ekil 1.6.6 - D Karakteristik Deiimi

1.6.4.3 Oto-Trafo le Yolverme Motor terminallerine gelen gerilimi klterek yol verme akmn snrlayan bir yntemdir. Byk gl motorlarda gerilim, oto-trafo zerindeki srg kolu ya da kademe atlayarak artrlr ve motor nominal devrinin %70ine ulatnda oto-trafo devre d braklr.

28

ekil 1.6.7 Oto trafo le Yolverme Balant emas

ekil 1.6.7de verilen devrede ilk olarak A ve B anahtar kapatlr. Oto-trafo zerinden gerilim yavaa artrlr, motor nominal devrinin %70ine ulat anda A anahtar kapatlp C anahtar alarak motor ebekeye dorudan balanm olur. Bu sre iinde motorun d karakteristiindeki deiim ekil 1.6.8deki gibidir.

ekil 1.6.8 - D Karakteristik Deiimi

29

1.6.4.4 Rotora Diren Balayarak Yol verme Bilezikli makinelerde bilezikler zerinden rotora diren balanarak rotor devresinin toplam direnci artrlr. Rotor devresinin direncinin artmas edeer devrede ebeke tarafndan bakldnda grlen empedans artrr. Bylece motorun ebekeden ekecei akm azaltlr. Bileziklere balanan direncin deeri maksimumdan balayarak yava yava minimuma getirilerek yol verilir. Bu yntemle ebekeden ekilen akm azalmasna ramen motorun kalk momenti artar. Ayrca bu direncin deeri uygun seilerek motorun maksimum moment ile yol almas da salanabilir. Rotor sarglarna diren balandnda yol verme moment ifadesi u ekilde olacaktr;

(1.6.22)

Bu eitlikte

direncinin statora indirgenmi deeri olup yol verme moment

ifadesi bu deere dorudan baldr. Rotor devresine diren balayarak yol verme ynteminde d karakteristik deiimi ekil 1.6.9da gsterilmitir.

ekil 1.6.9 - D Karakteristik Deiimi

30

1.7

SENKRON MOTORLAR Senkron motorlar elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntrmek iin kullanlan

senkron makinalardr. Senkron motorlar stator ve rotor evrelerinin dzgn olup olmayna gre ikiye ayrlrlar. Aada bu iki tip senkron motorun kesitleri gsterilmitir. a) Silindirik rotorlu senkron makineler Silindirik rotorlu senkron makinelerde hava aral evre boyunca sabit olduundan stator ve rotor sarglarnn zendktanslar rotorun dnme asna bal deildir. Yandaki ekilde silindirik rotorlu bir senkron makinenin kesiti gsterilmitir. b) kk rotorlu senkron makineler kk kutuplu (rotorlu) senkron makinelerde hava aral evre boyunca sabit olmadndan dolay stator ve rotor sarglarnn zendktanslar rotorun dnme asna bal deildir. Yandaki ekilde kk kutuplu bir senkron makinenin kesiti gsterilmitir. 1.7.1 Senkron Motor alma Prensibi Bir senkron motorun genel alma yapsn anlamak iin ekil 1.7.1 incelenmelidir. ekildeki iki kutuplu bir senkron motor gsterilmitir. Motorun alan akm rotor manyetik alan , srekli durum

yi retir. Makinann statoruna fazl gerilimler uygulanr. Bu

gerilimler sarglardan fazl akm aktr.

31

ekil 1.7.1 - ki kutuplu senkron motor

Endvi sarglarndan akan akmlar dzgn dnen

manyetik alann retirler.

Dolaysyla, makinada iki manyetik alan vardr ve iki mknats ubuun birbirine yakn yerletirildiklerinde st ste gelmeye almalarndaki gibi, rotor alan stator alan ile akmaya alacaktr. Stator manyetik alan dndnden, rotor manyetik alan (ve rotorun kendisi)sabit olarak onu yakalamaya alacaktr. ki manyetik alan arasndaki ann bymesi makinann rotoru zerindeki momenti daha byk yapacaktr. Senkron motor almasnn temel ilkesi rotorun bir daire evresinde dnen stator manyetik alann asla ona tam yetimeden kovalamasdr. 1.7.2 Senkron Motor Edeer Devresi Bir senkron motor, g ak ynnn ters dnmesi dnda bir senkron generatrle benzerdir. Makinadaki g ak yn ters dndnden, statordan akan akmn ynnn de ters dnd kabul edilir. Bir senkron motorun tam edeer devresi ekil1.7.2ada ve faz bana edeer devre ekil 1.7.2bde gsterilmitir. Tm elektrik makinalarnda olduu gibi senkron motorlarn da stator sarglar yldz veya gen balanbilir.

32

ekil 1.7.2 - a) fazl senkron motorun tam edeer devresi b) Faz bana edeer devre

Yukardaki ekil1.7.2de de grlen edeer devreler iin Kirchoffun gerilim denkleminin yazlmas ile; (1.7.1) (1.7.2) elde edilir. Bu denklem, akm iaretinin ters evrilmesi haricinde bir generatr iin yazlan denklemle tam olarak ayndr. 1.7.3 Manyetik Alan Bak Asndan Senkron Motor Senkron motorun almasn anlayabilmek iin, senkron generatrn sonsuz gl bir ebekeye bal olduu kabul edilecek ve incelemelerle bu bak asndan balanacaktr. Senkron generatr, rotorunu dardan dndren bir tahrik kaynana sahiptir. Tahrik

33

kaynandan ugulanan momentin yn hareket ynndedir, nk tahrik makinas nce generatr dndrmektedir. Byk bir uyarma akm ile alan generatrn fazr diyagram ekil 1.7.3ada karlk gelen manyetik alan fazr diyagram da ekil1.7.3bde gsterilmitir.

retir. Hem fazr diyagram ve hem de manyetik alan dn yn saat ibresinin ters yndedir.

ekil 1.7.3 - a) Geri g faktrnde alan bir senkron generatrn fazr diyagram; b) Karlk gelen manyetik alan diyagram

ekil 1.7.4 - a) Bir senkron motorun fazr diyagram; b) Karlk gelen manyetik alan diyagram

Generatrde indklenen moment manyetik alan diyagramndan bulunabilir; (1.7.3) (1.7.4) ile verilir. 34

Manyetik alan diyagramndan bu makinada indklenen momentin dnme ynnn tersine saat ibresi ynnde olduu grlmektedir. Dier bir deyile, generatrde indklenen moment, dardan uygulanan momentin dn ynne zt ynde olan bir zt momenttir. yerine, tahrik makinasnn gcnn aniden

Hareket ynnde rotoru dndrme

kaybolduunu ve senkron makinann rotoru tarafndan dndrlmeye baladn kabul edilirse, senkron makinann rotoru yavalar ve rotor manyetik alan makinadaki net manyetik alann gerisinde kalmaya balar. Rotor de yavalar ve in gerisine der makinann

almas ani olarak deiir. Dolaysyla da yukardaki moment ifadesi dikkate alnrsa, indklenen momentin yn ters dner ve saat ibresi tersi ynnde olur. Dier bir deyile, makinann momenti imdi hareket ynndedir ve makine bir motor olarak alr. Moment as nn artmas sonucunda, dnme ynndeki moment gittike artar. Bu art, motorda indklenen moment, milindeki yk momentine eit oluncaya kadar devam eder. Bu noktada makine imdi motor olarak srekli durumda ve tekrar senkron hzda alacaktr. Senkron makinalarda motor ve generatr alma arasndaki temel fark hem manyetik alan diyagramndan hem de fazr diyagramndan grlebilir. Bir generatrde ilerisindedir ve , nin

ten geride bulunur. Bir motorda indklenen moment hareket

ynnde ve bir generatrde indklenen moment de hareket ynne ters ynde zt bir momenttir. 1.8 SENKRON MOTORUN SREKL DURUM ALIMASI

1.8.1 Senkron Motor Moment-Hz Karakteristik Erisi Senkron motorlar genelde sabit hz gereksinimi olan yklere g salarlar. Genellikle bir tek motorun baland g sistemlerinden ok daha byk g sistemlerine balanrlar. Bundan dolay g sistemi motorlar iin sonsuz gl ebeke gibi grnr. Sonsuz gl ebeke demek; terminal gerilimi ve sistem frekans motor tarafndan ekilen gce bal olmakszn sabit olan ebeke demektir. Motorun hz uygulanan elektriksel frekans ile kilitli olduundan, motor hz ykten bamsz olarak sabit olur. Senkron Motorun moment-hz karakteristik erisi ekil 1.8.1de gsterilmitir.

35

ekil 1.8.1 - Bir senkron motorun moment-hz karakteristii.

Motorun srekli durum hz bosta alma hzndan, motorun retebildii maksimum moment (devrilme momenti olarak isimlendirilir) deerine kadar sabit olur, dolaysyla bu motorun hz reglasyonu yzde sfrdr. Moment denklemi ise; (1.7.5) (1.7.6)

Maksimum veya devrilme momenti =90 da meydana gelir. Bununla birlikte senkrn motorlarn normal tam yk momentleri bu deerden kktr. Gerekte, devrilme momenti tipik olarak makinann tam yk momentinin 3 katna yakn olabilir.. Bir senkron motorun mili zerindeki moment; devrilme momentini atnda, rotor, stator ve net manyetik alanlara uzun sre kilitli kalamaz. Rotor yavalarken, stator manyetik alan defalarca rotor manyetik alann keser ve rotorda indklenen momentin yn her bir fazla ters dner. Sonuta ok byk moment dalgalanmalar oluur. Bu dalgalanmalar motorda ok byk vibrasyonlara neden olur. Devrilme momentinin almasndan sonra senkronizasyonun kaybolmas kutup kaymas olarak bilinir.

36

Motorun maksimum veya devrilme momenti: (1.7.7) (1.7.8)

ile verilir. Bu denklemler; daha byk alan akmnda motorun daha byk maksimum momente sahip olduunu gsterir. Dolaysyla motor almada alan akm veya byk olmas kararllk asndan nemli avantajlar salar. 1.9 SENKRON MOTORLARA YOL VERME YNTEMLER Senkron motorlar iin temel yol verme biiminden sz edilebilir. Bunlar, kalk motoru ile yol verme, senkron yol verme ve asenkron yol vermedir. Dier yol verme yntemleri bu temel yol verme biiminin zel uygulamalardr. Kalk motoru ile yol verme dndaki yntemler, g elektronii dzenleri ak veya kapal kontrol evrimleri yaplarak kullanlabilir. 1.9.1 Kalk Motoru ile Yol Verme Bu yntem amortisr (sndrm) sargs olmayan, rotoru sac paketinden yaplm senkron motorlarda kullanlr. Motor bir kalk motoru yardmyla senkron hz yaknlarna kadar hzlandrlr. Daha sonra, senkron motorun endvi ve uyarma sarglar ayn anda beslenerek senkronlanmas salanr. 1950li yllara kadar yaygn biimde kullanlan bu yntem, senkron motoun uyarma ve sndrm devrelerinin daha iyi incelenmesi ve g elektronii dzenlerindeki gelimeler nedeniyle nemini yitirmitir. Bununla birlikte tahrik edilen i makinesinin yk ve eylemsizlik momentine bal olmak zere olduka ucuz ve kullanl bir yntemdir. 1.9.2 Senkron Yol Verme Dk frekansla yol verme olarak da adlandrlan senkron yol verme yntemi, ounlukla rotoru sac paketli ve sndrm sargs bulunmayan senkron motorlarda ve yumuak (darbesiz) kalk istenen uygulamalarda kullanlr. Motor senkron moment ile ivmelenir. Bu yntemde ilk nce senkron motorun uyarma sargs doru akmla uyarlr ve motorun endvi sargs, anma frekansnn %1 ine eit frekansta dk bir gerilim ile beslenir. Motor, uyarma sargs uyarlm olduu iin senkronlayc momentin etkisi ile senkronlanr. 37 deerinin

Besleme frekansna kar gelen senkron hzda alr. Motorun besleme gerilimi ve frekans dzenli olarak arttrldnda, senkron devir hz ve dndrme momenti artar. Bylece motorun senkronluktan kmadan anma devir hzna kadar ivmelenmesi salanr. Deiken frekansl gerilim kayna olarak tahrik edilen i makinesinin zelliklerine gre, dorudan veya ara devreli frekans dntrcler kullanlabilir. Senkron kalkta en nemli sorun, motorun tm sistemin eylemsizliine karn ivmelenmesini salamaktr. Bu nedenle uyarma sargs olas en byk akm deeri ile uyarlarak ve motor yeterli bir gerilim deeri ile beslenerek, senkron motorun olas en byk momenti retmesi salanr. Motorun besleme gerilimi ve uyarma akm deerleri makine byklklerine bal olarak hesaplanabilir . Senkron yol vermede motor kalk iin dorudan beslenmedii ve senkron hz yaknlarna geldii zaman uyarma sargs aniden uyarlmad iin, g sisteminde ani deiimler ve st titreimler grlmez. Bu nedenle yol verme iyilii asenkron yol vermeye gre daha stndr. 1.9.3 Asenkron Yol Verme Asenkron yol verme dier kalk yntemlerine gre daha basittir ve gnmzde en yaygn kullanlan yol verme yntemidir. Amortisr (sndrm) sargl ve/veya yuvarlak kutuplu senkron motorlarda kullanlr. Motor yalnz asenkron kalk momentinin etkisi ile ivmelenir. Bu yntemde motor, uyarma sargs uyarlmakszn dorudan ebekeye balanr ve ayn asenkron motorda olduu gibi ksa devre sndrm sarglar zerinden yolalr. Senkronlanncaya kadar belli bir kayma deerinde asenkron motor olarak alr . Bu nedenle senkron makine iin kalk boyunca yaplan matematiksel inceleme, asenkron makine iin de geerlidir. kk kutuplu senkron motorlarda kalk srasnda ktlesel kutup yzeylerinden akan Fuko (girdap) akmlarnn yaratt asenkron momentten de yararlanlr. Bylelikle toplam kalk momenti arttrlabilir veya motorda yalnz bu momentle kalk yaptrlabilir. Ancak Fuko akmlarnn yaratt moment, motoru tek bana ivmelendirmek iin yeterli olamaz. Sonu olarak asenkron kalk iin nemli olan, rotorda sndrm etkisinin yaratlabilmesidir.

38

Sndrm etkisi rotor kutuplarnn yapm biimine gre eitli biimlerde yaratlabilir. Sa paketinden yaplan kutuplarda iletken sarmlardan yaplm sndrm sargs kullanlabilecei gibi, genellikle kutup yzeylerine yerletirilmi kafes yapdaki ksa devre iletken ubuklar kullanlr. Ktlesel kutuplu senkron motorlarda ise, iletken kutup yzeyleri sndrm etkisini salar. Buna ramen kalk momentini arttrmak iin, kutup yzeylerine yerletirilen iletken ubuklar, ksadevre bilezikleri ile birbirine balanir. Amortisr (sndrm) sarglar genellikle bakrdan yaplr. Kalk momentini arttrmak iin, pirin veya tun gibi daha byk direnli alamlar kullanlabilir. Kalk momentinin deerine etkiyen dier bir byklk de durmadaki g katsaysdr. Asenkron kalkta en nemli sorun uyarma sargsnn kalk sresince zarar grmesini nlemektir. Senkron makinenin uyarma sargs ok sarmldr. Bu nedenle asenkron kalk srasnda bu sargda byk deerde bir gerilim endklenir ve bu gerilim sargya zarar verebilir. Bu sorunu nlemek iin uyarma sargs kalk sresince uyarma sargs direncinin 5...10 kat, deerinde bir direnle ksa devre edilir. Bu direncin deeri uygulamada genellikle 9Rf olarak alnr. Literatrde kutuplarn yapm biiminin ve uyarma sargs ksa devre direncinin ve deerinin asenkron yol alma momentine etkilerini inceleyen yaynlar vardr . Asenkron motorlarda kullanlan yol verme yntemleri senkron motorun asenkron kalknda da kullanlabilir. Bu yntemler ierisinde en uygun olan, dk kalk akm ile yksek kalk momentinin elde edildii transformatrle yol vermedir. kk kutuplu senkron makinelerde manyetik simetrisizlik nedeniyle, asenkron iletmede endvi akmnn genlii maksimum ve minimum deerler arasnda salnr. Ayrca, uyarma sargs bir diren zerinden ksadevre edilmi btn senkron makinelerde, asenkron iletmede, uyarma sargsnn tek fazl oluu, yani elektriksel simetrisizlii nedeniyle stator elektriksel byklklerinde (1-2s), dndrme momentinde ise 2s frekansnda salnan st titreimler vardr . 1.9.3.1 Senkronlama Senkron motorun uyarma sargsna doru gerilim uygulanmasyla, motorun asenkron iletme noktasndan senkron iletme noktasna geiine senkronlama denir. Daha nce de belirtildii gibi senkron motor, ksadevre edilmi amortisr (sndrm) sarglar zerinden veya Fuko (girdap) akmlarnn etkisiyle asenkron olarak kalk yapar ve uyarma sargs doru gerilimle uyarlncaya kadar, asenkron anma noktasnda alr. Motor senkron hz 39

yaknlarnda kk kayma deerinde alrken uyarma sargs uyarldnda, rotor sargs mknatslanr, kutuplar oluur. Eer bu anda stator ve rotor dner alanlarnn kart kutuplar kar karya gelirse, ekme kuvvetinin etkisiyle stator dner alan rotor dner alann srkler ve her iki alan senkron hzda kenetlenir. Bylelikle motor senkron iletme zerisine geer 1.9.4 Senkron Makinenin letme Biimleri ve Reaktif G Ayar Senkron makinede uyarma akm deitirilerek, ebeke ile arasndaki reaktif g al verii ayarlanabilir. Makinenin bu zellii uygulamada tercih nedenidir ve dinamik kompanzasyon amacyla kullanlr. Senkron makine motor olarak alrken, 1. Uyarma akm, cos=1 durumuna gre, byk ise motor kapasitif yklenmitir. ebekeden ekilen aktif gcn yannda kapasitif g de eker, fakat ebekeye endktif g verir. 2. Uyarma akm, cos=1 durumuna gre, kk ise motor endktif yklenmitir. ebekeden ekilen aktif gcn yannda, endktif g eker, ebekeye kapasitif g verir. 3. Birim yklemede ebekeden yalnz aktif g alr, ebeke ile arasnda reaktif g al verii yoktur. Senkron makinede reaktif g ayar uyarma akm ile yaplr. Endvi akmnn geometrik yeri, akmn aktif bileeni sabit tutulmak kouluyla, uyarma akmnn byklne bal olarak motor alma blgesinde herhangi bir yerde bulunabilir. Bylelikle uyarma akm azaltlp, oaltlarak, yani endvi akmnn reaktif bileeninin bykl deitirilerek, motorun ebekeden ald veya ebekeye verdii reaktif gcn bykl deitirilebilir. Byk uyarma akm deerlerinde motor kapasitif yklenir ve ebekeye reaktif g verir. Azalan uyarma akm deerlerinde nce ebekeye verdii reaktif g azalr, sonra motor birim g katsaysnda alr. Eer uyarma akm azaltlmaya devam edilirse, motor endktif yklenerek ebekeden reaktif g alr. Motorun ebekeden alabilecei aktif g, kararl alma yk as snr deeri /2 ile, verebilecei reaktif g ise, endvi ve uyarma akmnn anma deeri ile snrldr.

40

1.9.5 Senkron Motorda V-Erileri Senkron motorda uyarma akm ile, endvi akmnn deiim erisine V- erileri denir (ekil 1.9.1). Bu eri ailesi ile tepki gcn ak yn ve motorun ykleme biimi

ekil 1.9.1 - Senkron Motorda deiik yk momentleri iin elde edilen V-erileri

incelenebilir. ekil 1.9.1de grld gibi yk momentinin sabit olmas koulu ile, endvi akmnn herhangi bir deeri, uyarma akmnn hem byk, hem de kk deerinde elde edilir. V-erilerinin minimum deerinde ise, endvi akmnn en kk deeri, uyarma akmnn yalnz bir deeri ile elde edilir. Bu nokta motorun birim g katsays ile alma biimine kar gelir. eitli yk momenti deerleri iin elde edilen V erilerinin minimum noktalar snr alnrsa, ayn endvi akmnn byk uyarma akm deerlerinde elde edildii blge kapasitif ykleme, kk uyarma akm deerlerinde elde edildii blge ise endktif ykleme blgesidir.

41

2 DORU AKIM MAKNELER

2.1 DORU AKIM MAKNELERNN TEMELLER Doru akm makinelerinde kutuplar duran ksmda, endvi rotordadr. Doru akmla beslenen uyarma sarglar stator zerinde bulunan kk kutuplara ve endvi sarglar silindirik rotor zerindeki oluklara yerletirilir. Bir doru akm generatrnde endvide alternatif gerilim endklenir. Endvi sarglarnda endklenen alternatif gerilim rotor zerine monte edilmi kollektr ile dorultulur. Kollektr, lamel ad verilen birbirlerinden yaltlm bakr levhalardan oluur. Kollektr zerinde bulunan fralar, bobin kenarlar ntr eksen zerinde olduunda komtasyon olacak ekilde ana kutuplarn arasna yerletirilirler. Doru akm makinelerinin alma prensibi ise u ekildedir. Uyarma sargsndan geen doru akm bir uyarma alan oluturur. Ayrca kollektrn etkisiyle fralardan doru akm geince endvide de uyarma aks eksenine dik bir alan oluur. Bu iki alann etkisiyle doru akm makinesinde motor olarak almada dn ynnde, generatr olarak almada ise ters ynde olacak ekilde bir moment oluur. 2.1.1 Eimli Kutup Alnlar Arasnda Dnen Basit Bir letken ereve Olas bir temel doru akm makinesi ekil 2.1.1de gsterilmitir. Bu, makine belirli bir eksen etrafnda dnebilen tek bir iletken ereveden olumaktadr. Makinenin dnen ksm rotor ve duran ksm stator olarak adlandrlr. Makine iin manyetik alan ekil 2.1..1de gsterilen stator zerindeki kuzey ve gney manyetik kutuplaryla salanr. Rotordaki iletken ereve ferromanyetik bir ekirdek zerine oyulmu olua yerletirilir. Kutup alnlarnn eimli biimi ile birlikte, demir rotor, rotor ve stator arasnda sabit genilikli hava aral salar. Boluun relktans, makinedeki demirin relktansndan ok daha yksektir. Makinedeki ak yolunun relktansn minimize etmek iin manyetik ak, kutup aln ve rotor yzeyi arasndaki boluktan olas en ksa yolu gemelidir.
ekil 2.1.1 - Temel doru akm makinesi

42

Manyetik ak, boluklta en ksa yolu gemesi gerektiinden, kutup alnlar altndaki her yerde rotor yzeyine diktir. Keza hava aral dzgn genilikte olduundan dolay relktans, kutup alnlar altnda her yerde ayndr. Manyetik ak younluunun kutup alnlar altndaki her yerde ayn olmas, dzgn relktans demektir. 2.1.2 Dnen erevede ndklenen Gerilim Bu makinenin rotoru dndrlrse iletken erevede bir gerilim indklenecektir. Gerilimin byklk ve eklini belirlemek iin ekil 2.1.2 incelenmelidir. Gsterilen iletken ereve sayfa dzlemine dik ve

kenarlar ile dikdrtgen eklindedir. Manyetik alan sabittir ve kutup alnlar altndaki her yerde rotor yzeyinde diktir ve kutup kenarlarnn tesinde hzl bir ekilde sfra der. erevedeki toplam gerilimi belirlemek iin, ayr ayr her bir ereve parasn
ekil 2.1.2 - Dnen erevede indklenen gerilim

incelemek ve tm sonu gerilimleri toplamak gereklidir. Her bir paradaki gerilim Denklem 2.1.1 ile verilir. (2.1.1) 1. paras : Bu parada iletkenin hz dn yolunun tanjantdr. manyetik alan

kutup aln altndaki her yerde rotor dzeyine diktir ve kutup alnnn kenarlarnn tesinde sfrdr. Kutup aln altnda hz ye diktir ve sayfaya dorudur.

Dolaysyla parada indklenen gerilim u ekilde olur. (2.1.2) Sayfaya doru pozitif Kutup aln altnda Kutup kenarlarnn tesinde

(2.1.3)

2.

paras : Bu parada

bykl ya sayfaya ya da dna dorudur. , ye diktir. Dolaysyla

uzunluu sayfann dzlemindedir, bylece parasndaki gerilim sfr olacaktr. 43

(2.1.4) 3. paras : Bu parada iletkenin hz dn yolunun tanjantdr. Manyetik alan B kutup alnnn altndaki her yerde rotor dzeyine dik yndedir ve kutup alnnn kenarlarnn tesinde sfrdr. Kutup alnnn altnda v hz Bye diktir ve bykl sayfadan dary iaret eder. Dolaysyla parada indklenen gerilim u ekilde olur. (2.1.5) Sayfann dna doru pozitif Kutup aln altnda Kutup kenarlarnn tesinde 4. paras : Bu parada

(2.1.6)

bykl ya sayfaya ya da dna dorudur. , ye diktir. Dolaysyla

uzunluu sayfann dzlemindedir, bylece parasndaki gerilim de sfr olacaktr.

(2.1.7) Sonu olarak erevede indklenen toplam gerilim aadaki gibidir. (2.1.8) Kutup aln altnda Kutup kenarlarnn tesinde ereve dnd zaman, (2.1.9)

paras gney kutup aln yerine kuzey kutup alnnn

altndadr. Bu anda para zerindeki gerilimin yn ters dner ama bykl sabit kalr. Denklem 2.1.9u aklamak iin tek bir erevenin davrann daha byne, gerek doru akm makinelere, iliiklendiren alternatif bir yol vardr. erevenin kenarlarnn tanjantsal hz aadaki gibi yazlabilir. (2.1.10) Burada , erevenin d kenarna dn ekseninden yarap ifade eder ve

erevenin asal hzdr. Buna gre Denklem 2.1.9 tekrar yazlacak olursa u ifade elde edilir.

44

Kutup aln altnda Kutup kenarlarnn tesinde

(2.1.11)

ekil 2.1.3 - Rotor ve kutup yzey alanlar

ekil 2.1.3te grlecei zere rotor yzeyi bir silindirdir, bylece rotor yzeyinin alan , ye eittir. ki kutup olduundan dolay her bir kutbun alnndaki rotorun alan olur ve dolaysyla u eitlik

(kutuplar arasndaki boluklar ihmal ederek) yazlabilir. Kutup aln altnda

(2.1.12) Kutup kenarlarnn tesinde Ak younluu , kutup alanlar altndaki hava aral her yerde sabit olduundan her

bir kutup altndaki toplam ak, kutbun alan ile kendi ak younluunun arpmdr. (2.1.13) Dolaysyla gerilim denkleminin son biimi yle olur. Kutup aln altnda (2.1.14) Kutup kenarlarnn tesinde Bylece, makinede retilen gerilim, makinenin yapsn temsil eden bir sabit ile makinenin iindeki ak ve makinenin dnme hznn armna eittir. Genelde herhangi bir gerek makinedeki gerilim benzer faktre baml olacaktr.

45

1. Makinedeki ak 2. Dnme yn 3. Makinenin yapsn temsil eden bir sabit 2.1.3 Dnen erevede ndklenen Moment

ekil 2.1.4 - Doru akm makinesine bal bir batarya

Bir bataryann ekil 2.1.4deki makineye baland varsaylacak olursa, oluan yaplandrma ekil 2.1.5deki gibi olacaktr.

Momenti belirlemek iin ekil 2.1.2de gsterilen ereveyi incelemek gerekecektir. erevedeki momentin belirlenmesinde uygulanan yaklam, herhangi bir anda erevenin bir parasna bakmaktr ve sonra tek tek tm paralarn etkilerini
ekil 2.1.5 - Doru akm makinelerinde moment kavram

toplamaktr. erevenin bir parasndaki kuvvet ve paradaki moment aadaki gibi verilir. (2.1.15) (2.1.16) Burada , ve arasndaki adr. ereve ne zaman kutup kenarlarnn tesinde ise

temel olarak moment sfr olur. ereve kutup alanlarnn altnda iken moment yine drt para halinde irdelenir. 1. paras : Bu parada, gerilim kaynandan dorudan gelen akm sayfann dna dorudur. kutup alnnn altndaki manyetik alan radyal olarak rotordan dar dorudur, bylece iletkendeki kuvvet hareketin ynne teet ve bu kuvvetin 46

rotorda oluturduu moment saat ynnn tersine olmak zere aadaki gibi verilir. (2.1.17) (2.1.18) 2. paras : Bu parada, gerilim kaynandan akan akm, sol stten sa ste doru akar. letkende indklenen kuvvet ve bu kuvvetin neden olduu moment aadaki gibi verilir. (2.1.19) (2.1.20) 3. paras : Bu parada, gelen akm gerilim kaynandan dorudan sayfa dzlemine dorudur. kutup alnnn latndaki manyetik alan radyal dorultuda rotorun iine dorudur, bylece iletken zerindeki kuvvet hareketin ynne teet ve bu kuvvetin neden olduu moment saat ynnn tersine olmak zere aadaki gibi verilir. (2.1.21) (2.1.22) 4. paras : Bu parada, bataryadan gelen akm sayfada sol stten sa alta doru aktna gre iletkende indklenen kuvvet ve bu kuvvetin neden olduu moment aadaki gibidir. (2.1.23) (2.1.24) erevede indklenecek toplam indklenen moment aadaki bantyla hesaplanr. (2.1.25) Kutup aln altnda Kutup kenarlarnn tesinde 47

(2.1.9)

ve indirgenebilir.

dnmlerini kullanarak, moment ifadesi aadaki eitlie

Kutup aln altnda (2.1.14) Kutup kenarlarnn tesinde Bylece makinede retilen moment, makinedeki ak ve akmn, makinenin mekanik yapsn temsil eden baz byklklerden oluan bir arpan ile arpmdr. Genelde herhangi bir gerek makinedeki moment faktre baml olacaktr. 1. Makinedeki ak 2. Makinedeki akm 3. Makinenin yapsn temsil eden bir sabit

2.2

DORU AKIM MAKNELERNN SINIFLANDIRILMASI Doru akm makineleri motor ve generatr olarak alabilecek ekilde dizayn

edilmilerdir. Dolaysyla basit olarak doru akm makineleri; doru akm generatrleri ve doru akm motorlar olarak ikiye ayrlabilirler. Bu ayrmn yannda sarg ve kutuplara gre ve uyarma geriliminin salanma ekline gre snflandrma yaplabilir. 2.2.1 Sarg ve kutuplara gre snflandrma I. Komtasyon kutuplu II. Komtasyon kutupsuz III. Kompanzasyon sargl 2.2.2 Uyarma geriliminin salanma ekline gre snflandrma I. Yabanc uyarmal : Yabanc uyarmal makinelerde uyarma gerilimi ayr bir doru akm kayna tarafndan salanr. II. Kendinden uyarmal: Bu makinelerde ise uyarma gerilimi, uyarma sargsnn endvi ularna deiik balant ekilleriyle endvi tarafndan retilen gerilim ile salanabilir. Kendinden uyarmal doru akm makineleri de kendi aralarnda e ayrlrlar.

48

i. Seri uyarma : Uyarma sarglar endvi devresine seri baldr. Dolaysyla uyarma gerilimi endvi gerilimine eittir. ii. nt uyarma : Uyarma sarglar endvi devresine paralel (nt) baldr. Dolaysyla uyarma gerilimi endvi gerilimine eittir. iii. Kompunt uyarma: Bu durumda hem nt hem de seri uyarma sargs kullanlr. Endviye seri balanan seri alan sargs byk kesitli iletkenlerden sarlr. nt alan sargs ise endvi sargs ile seri bal uyarma sargs ularna balanr ve ince kesitli iletkenlerden sarlr. Kendinden uyarmal doru akm makineleri ileride detayl bir ekilde incelenecek ve edeer devreleri verilecektir.

2.3

DORU AKIM MAKNELERNN BLMLER Doru akm makinalar akm elde edilii ve kullan amacna gre generatr ve motor

olarak ikiye ayrlr. Fakat yaplar ynnden aralarnda fark yoktur. Sadece kullan amacna gre farkllk gsterirler. Eer doru akm elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye dntren doru akm motorlar incelenecek olursa, motorun blmlerini alt balk halinde aklamak uygun olacaktr. 2.3.1 Endvi Endvi; doru akm motorunun dnen ksmdr. Bu eleman, 0,3-0,7 mm kalnlnda elik saclardan yaplm silindirik gvde zerine alm ve oluklara yerletirilmi sarglardan olumutur. Endvi sarglarnn ular, bakr dilimlerinden yaplm olan ve zerine fralarn temas ettii ksma (kollektre) balanmtr. Yandaki ekilde rnek bir endvi paras grlmektedir.
ekil 2.3.1 - Endvi

49

2.3.2 Stator Doru akm makinesinin duran ksm stator, karkas ve bunun zerine yerletirilen ana ve yardmc kutuplardan oluur. Ana kutuplar zerine uyarma sarglar yerletirilmitir ve bu sarglar doru akmla beslenirler. Karkas, makinede gvde grevi grr ve genellikle yumuak dkme elikten yaplr. Kutuplar ise demir sac levhalar
ekil 2.3.2 - Stator

paketlenerek yaplr ve zerlerine uyarma sarglar yerletirilir. Kutuplarn alt ksm, hava aralnda

alan dalmna istenilen ekli verebilmek iin yaygn yaplr. Doru akm makinelerinde makine bydke kutup says da artar. Uyarma sarglar, komu kutuplar zt polariteleri oluturacak ekilde balanrlar. Yandaki ekilde rnek bir stator paras grlmektedir. 2.3.3 Kollektr ve Fralar Kollektr, bakr levhalardan meydana gelir. Levhalar aras mika ile yaltlr ve makine mili zerine monte edilir. Endvide retilen alternatif gerilim, kollektr tarafndan dorultulur ve kollektr zerine kayarak temas eden fralar yardmyla d devreye iletilir. Endvide herhangi bir simetri veya denge bozukluu kollektr ile fralar arasnda istenmeyen kvlcmlara neden olur. Endvi sarglarnn kollektre balan ekli sarm tipini tanmlar. Endvi sarm paralel (bklml) veya seri (dalgal) olabilir. Fralar,
ekil 2.3.3 - Kollektr

makinenin akm ve gerilim deerine gre farkl zelliklerde (sert, orta sert, yumuak karbon, karbon-bakr alaml vb.) retilir. Fralarn kollektre dzgnce basmasn salamak ve kollektr ile fralar arasnda oluabilecek arklar engellemek iin bask yaylar kullanlr. Fralar, anc olduklarndan zamanla biterler. Bu durum makinenin sesinden veya kollektrde ar kvlcm olumasndan anlalabilir. Sonu olarak; motorun i yaps, yukarda anlatlan ksmdan oluur. Aadaki ekil, bu ksmlarn yerleimini grebilmek iin yeterli olacaktr.

50

ekil 2.3.4 - Motorun Yaps

2.4

DORU AKIM MAKNELERNN ALIMA PRENSB Manyetik alan iinde ve kuvvet izgilerini kesecek ekilde hareket eden bir iletkenin

ular arasnda bir elektro motor kuvveti doar. Bu iletkende endklenen e.m.k deeri birim zamanda kesilen kuvvet izgisi says ile orantldr. letkenin iki ucu bir diren zerinden birletirilirse devreden bir akm geer. Bu akma endklenme akm denir. Eer iletken, kuvvet izgilerine eik hareket ediyorsa, ayn sre ierisinde dik harekete gre daha az kuvvet izgisi kesecektir. Benzer olarak doru akm makinelerinde endvi sarglar dnerken manyetik ak izgilerini keser ve dolaysyla sarglardaki bobinlerin manyetik alan iinde hareket etmesi ile sarg iletkenlerinde endklenen e.m.k her an yn ve iddet deitirmi olur. Buradan da anlalaca gibi kutuplar arasnda dnen bir bobinde endklenen e.m.k alternatik e.m.kdr. sarg bobinlerinde endklenen e.m.k akm, kollektr vastasyla dorultularak fralardan darya alnr. Doru akm makinelerinin alma karakteristikleri iinde nemli olan iki tane olay vardr. 2.4.1 Komtasyon Doru akm makinelerinde fralarn simetri ekseninde bulunmasyla oluan fra konumuna tarafsz blge veya ntr eksen denir. Endvi sarglarndan alternatif akm geer. Kollektr lamelleri, fralarn altndan geerken bunlara bal bobinlerde akm yn deitirir. Endvi iletkenlerinin tarafsz blgeden geerken akmn bu yn deitirmesi olayna komtasyon denir. Komtasyonu bozan elektriksel sebeplerden biri yardmc kutuplardaki bobinlerin balantlarnn ters olmas, ikinci sebep ise yardmc kutup alannn ok zayf ya da kuvvetli olmasdr. 51

Komtasyon nedeniyle fralarla kollektr arasnda ark oluabilir. ki komu kollektr lameline bal her endvi bobininde akmn yn deitirmesi srasnda bir yandan fra bu bobini ksa devre eder, te yandan bu bobinde reaktans gerilimi denen bir zendkleme gerilimi oluur. Bu reaktans gerilimi, makinenin devir says ve endvi akmyla orantldr yani sabit bir deerde kalmaz, endvi akm ve dnme hz ile artar. Ksa devre olan bobinde bir ksa devre akm olutuundan, bu gerilim son derece zararldr. Buna kar alnmas gereken en etkili nlem, yardmc kutuplar yardmyla ksa devre olan bobinde ters ynl bir gerilim endkleyerek reaktans gerilimini yok etmektir. Komtasyonu bozabilecek dier d etkenler ise yataklarn anmas ve kollektr lamelleri arasndaki izolasyonun kt olmasdr. 2.4.2 Endvi Reaksiyonu Endvi sarglar iinden geen akm, gl bir manyetik alan oluturur. Bu alan, kutuplardan gelen aklar bozar ve zayflatr. Endvi alannn, uyarma alanna etkisi ile uyarma alannn eklinin bozulmas olayna endvi reaksiyonu denir. Endvi reaksiyonu sonucunda makine generatr olarak alyorsa gerilim dm, motor olarak alyorsa devir saysnda artma grlr. Endvi reaksiyonunu nlemek iin makinenin ana kutup ve yardmc kutuplarna ek olarak ana kutup tabanlarna kompanzasyon sarglar yerletirilir. Kompanzasyon sarglar, endvi sarglarna seri olarak balanr ve uyarma alannn zayflamasna neden olan endvi alanna zt ynde bir alan retirler. Faraday yasasna gre endvide endklenen gerilimin ifadesi u ekilde gelitirilir. 2.4.3 Endvide Endklenen Gerilimin fadesi Bir iletken manyetik alan ierisinde hareket ettiinde endklenen e.m.k u ekildedir. (2.4.1) Bir kutba karlk gelen endvi evre alan ise aadaki eitlik ile hesaplanr. (2.4.2)
Endvideki ift paralel kol says Endvideki tek paralel kol : says Endvideki toplam iletken : says : Devir says (d/d) : : Bir kutup aks (Weber) : ift kutup says : Tek kutup says : Endvi ap : Endvi uzunluu

52

Ortalama manyetik ak younluu ;

(2.4.3) Endvi bir dnte evreyi kat edeceinden ve saniyede hz; (2.4.4) olur ve bylece bir iletkende endklenen gerilim; (2.4.5) eklinde elde edilir. Endvideki iletken says endklenen gerilim; (2.4.6) ve paralel kol says olduundan endvide devir yapacandan iletkenin

(2.4.7) olarak yazlrsa, endvide fralar aras endklenen gerilim u ekilde elde edilir. (2.4.8) 2.5 DORU AKIM MOTORLARI Doru akm motorlarnn yol alma momentleri yksektir ve devir saylar geni bir saha boyunca ayarlanabilir. Doru akm motorlarnda uyarma akm sarglara ve endviye dardan verilir. 20 kWlk bir gce kadar yaplan baz doru akm motorlarnda sabit mknatslar bulunur ve bu nedenler bu tr motorlar uyarma akmna ihtiya duymazlar. ster mknatsl, ister uyarma sargl tm doru akm makinelerindeki ortak taraf stator manyetik alannn oluturulmasdr. Stator manyetik alan ierisinde oluan itme ekme kuvvetinden dolay bir dndrme momenti etkir. Endvinin dnmesi srasnda endvi manyetik alan uyarma sargs alan ile ayn yne olmak ister. Ancak kollektr nedeniyle devre akm devaml

53

olarak bir sonraki endvi sargsna verildii iin, endvi alan kendine zg yn korumak zorunda kalr. 2.5.1 Doru Akm Motorlarnn Srekli alma (Kararl Durum) Hali

ekil 2.5.1 - Motor endvi ve uyarma devresi modelleri

, endvi akm olmak zere, fralar ve kollektr zerindeki gei direnlerinden dolay oluan kk gerilim dmleri ihmal edilerek ekil 2.5.1deki motor endvi ve uyarma edeer devre modellerinden endvi devresi iin; (2.5.1) ve uyarma devresi iin; (2.5.2) olarak yazlr.Bu denklemlerde; : Motora ebekeden uygulanan gerilim : Endvi devresi direnleri toplam (2.5.3) : Endvi sargs direnci : Yardmc kutup sargs direnci : Seri uyarma sargs direnci : Kompanzasyon sargs direncidir. 54

Devir saysn bulmak iin Denklem 2.4.8, Denklem 2.5.1de yerine yazlrsa devir says ifadesi elde edilir. (2.5.4) Doru akm motorlar, uyarma sarglarnn endvi devresine balan ekline gre serbest veya kendinden uyarmal motorlar olarak, kendinden uyarmal motorlar da kendi iinde nt, seri veya kompount uyarmal olarak snflandrlrlar. Uyarma sargs nt motorda, endvi sargsna paralel, seri motorda ise seri olarak balanr. Bu iki balantnn birleiminden ise doru akm kompount motor elde edilir. Doru akm motorlarnda endvide retilen g ve endvide endklenen moment u bantlar ile gsterilir. (2.5.5) (2.5.6)

2.5.2 Doru Akm Motorlarnn Uyarma Geriliminin Salanma ekillerine Gre Snflandrlmas 2.5.2.1 Serbest Uyarmal Doru Akm Motorlar Serbest uyarmal motorlarda uyarma sargs endviye balanmaz. Uyarma akm bamsz bir gerilim kaynandan salanr. Uyarma sarglar yerine sabit mknatslar bulunan motorlar bir bakma serbest uyarmal motorlar olarak saylabilirler. Yardmc kutuplar olmayan bu motorlarn kullanm alanlarna rnek olarak otomobillerdeki cam silecekleri verilebilir. Bu motorlarn devir saylar yk altnda fazla deitii iin, devir says ayarlarnn nemli olduu uygulamalarda (torna, freze makineleri vb.) kullanlabilirler. ekil 2.5.2de serbest uyarmal verilmitir. 55 motorlarn elektriksel edeer devresi
ekil 2.5.2 - Serbest uyarmal doru akm motorun elektriksel edeer devresi

2.5.2.2 nt Uyarmal Doru Akm Motorlar nt motorlarda uyarma sargs, endviye paralel olarak balanmtr. Bu motorlarda devir ayar yol verme direnci ve alan ayarlayc diren yardmyla yaplr. nt motorlarda yksz durumda devir kendiliinden ykselmez. Devir saylar yk altnda ok az deiir. Fakat yol alma momentleri fazla yksek deildir. nt motorlar bu zelliklerinden dolay yksek kalk momenti istenmeyen ve devir saysnn sabit kalmas istenen yerlerde kullanlrlar. Kat fabrikalar, dokuma tezgahlar, dokuma tezgahlar kullanm alanlarna rnek olarak verilebilir. Doru akm nt motorun iletme karakteristikleri, elektriksel nt edeer devresine ait gerilim devresi denklemlerinden karlr. ekil 2.5.3de doru akm motorun elektriksel edeer gsterilmitir. (2.5.7) (2.5.8) Uyarma akm ve u gerilimi ise aadaki eitlikler ile ifade edilir. (2.5.9)

ekil 2.5.3 - Doru akm nt motorun elektriksel edeer devresi

(2.5.10) Ayrca; (2.5.11)

(2.5.12)

(2.5.13)

56

(2.5.14) dnmleri yaplrsa moment ifadesi hakknda baz saptamalarda bulunulabilir. Doru akm nt motorda endvide endklenen moment, endvi akm ile doru orantl olarak deiir. ekil 2.5.4te endvi momentinin endvi akm ile deiimi gsterilmitir. Denklem 2.5.13ten devir says ekilip denklemi u ekilde kurulur. yerine yazlrsa, ykl ve yksz durum iin hz

(2.5.15)

(2.5.16)
ekil 2.5.4 - Doru akm nt motorda endvi momentinin endvi akm ile deiimi

(2.5.17)

Bu ifadede

deeri genellikle ok kk olduundan ihmal edilebilir.

Dolaysyla doru akm nt motorlarda devir says yaklak olarak sabittir. nt motorlarda hzn endvi akm ile deiimi nemli bir konu olduundan dolay detayl inceleme yaplmas uygun olacaktr. 2.5.2.2.int Motorlarda Hz-Akm Karakteristii Denklem 2.4.8de gsterilmi olan endklenen gerilim ile Denklem 2.5.1deki ifade birletirilerek n nominal indisini gstermek zere, gre u eitlik yazlabilir. ; , , durumuna

(2.5.18)

57

Motorun botaki devir says, Denklem 2.5.18de devir saysna oranlanr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa; ;

yazlr, bu deer nominal

(2.5.19) eitlii elde edilir. Motorun hz ifadesinde, gerilim parametrik deikenler olup, akm , endvi devresi direnci ve alan hz-akm

esas deikendir. Dolaysyla

karakteristikleri bu husus dikkate alnarak farkl durum iin aadaki gibi elde edilir. 1.Durum; gerilimi ve aks sabit kalmak art ile endvi devresine diren ilave

edilirse, hz ifadeleri ve karakteristiklerin eimi aadaki gibi yazlabilir.

Yukardaki ifadelerde,

olmak zere endvi

devresinin toplam direnci gsterilmektedir. Bu ifadelerin belirledii karakteristikleri ekil 2.5.5teki gibi olacaktr.

58

ekil 2.5.5 - DC nt motorun kademeli deien endvi direncine ait karakteristikler

2.Durum;

direnci ve

aks sabit kalmak artyla endvi gerilimi

olacak ekilde deitirilirse, hz ifadeleri ve karakteristiklerin eimini veren ifadeler u ekilde yazlabilir.

Yukardaki ifadelerin belirledii olacaktr.

karakteristikleri ekil 2.5.6daki gibi

59

ekil 2.5.6 - DC nt motorun kademeli deien endvi gerilimine ait karakteristikler

3.Durum;

gerilimi

ve

direnci

sabit

kalmak

artyla

aks,

olacak ekilde deitirilirse, devir says ve karakteristiklerinin eimine ait ifadeler aadaki gibi yazlabilir.

Yukardaki ifadelerin belirledii olacaktr.

karakteristikleri ekil 2.5.7deki gibi

60

ekil 2.5.7 - DC nt motorun kademeli deien alan akmna ait karakteristikler

2.5.2.2.ii Doru Akm nt Motorlara Yol Verme Sistemi almaz durumdan normal iletme durumuna geirmeye yol verme, bu sreye yol verme sresi, bunun iin kullanlan cihazlara yol verme cihazlar, gerekli balantlara da yol verme balantlar denir. Normal yap tarzndaki doru akm motorlar kalk annda tam yk akmnn 10 ile 20 katn, asenkron makineler ise tam yk akmnn 4 ile 8 katn ekerler. Bu yksek yol alma akmlarn drmek ve yol alma momentlerini tahrik sistemi iin uygun deerlere ayarlamak iin yol verme cihazlar ve yol verme balantlar kullanlr. Motorun ilk andaektii akm snrlandrmak ve momenti istenilen deere ayarlamak iin ya endvi devresine diren ilave edilir ya da motora uygulanan gerilim drlr. Motora toplam deeri olan yol verme direnleri ile yol verilmesi durumunda, balangta tamam devrede olan yol verme direnleri, motor yol aldka sondan itibaren devre d edilir. Yol verme direnlerinin tamam devre d edildikten sonra normal karakteristik zerinde srekli alma noktasna ulalr. Aada rnek olarak bir kademeli ve kademeli yol verme balantlar, kumanda emalar yardmyla incelenmitir.

61

Bir Kademeli Yol Verme ekil 2.5.8de bir nt motora bir kademe direnle yol vermeye ait balant emas verilmitir. Bu devrede motorun maksimum momentle yol almasn salamak iin, nt sarg devaml olarak ebekeye bal tutulur. Bu devrenin en byk zellii, balantda zaman rlesinin kullanlmam olmasdr. Zaman rlesinin grevini bu balantda (A) kontaktr yapar. ekildeki devrede balatma butonuna

basldnda, (M) kontaktr enerjilenir. (M) mhrleme konta kapanr ve srekli alma salanr. G devresinde (M) konta kapannca, endvi yol verme direnci zerinden ebekeye balanr. Yol verme direncindeki gerilim dm nedeniyle, motor dk gerilimle yol almaya balar. Devir says ykseldike, endvdeki zt E.M.K da artar. Yol vermenin uygun bir annda, endvdeki zt E.M.K nedeniyle (A) kontaktr alr. (A) konta kapanr ve (RY) yol verme direnci ksa devre olur. Endvi normal ebeke gerilimine balanr. Durdurma butonuna baslncaya kadar, motor normal ebeke geriliminde alr. ekilde grlen yol verme devresi, nceki incelenen yol verme devrelerinden olduka farkl alr. rnein direnle yol verme devresinde, yol verme direnleri belirli zaman aralklaryla devreden kartlrlar. Direnlerin devreden kma zamann, zaman rleleri belirler. ekildeki devrede yol verme direncinin devreden kmas, motorun devir saysna baldr. ebeke geriliminin dmesi ve motor milindeki ykn artmas nedeniyle motorun yol almas gecikirse, yol verme direncinin devreden kmas da gecikir. Bylece motora daha dzgn bir ekilde yol verilmesi salanm olur. Kademeli Yol Verme ekil 2.5.9da bir nt motora kademe direnle yol vermeye ait balant emas verilmitir. Bu devrede kullanlan (D), (E), (F) rleleri motorun devir saysna bal olarak enerjilenirler. Motorun maksimum momentle yol almasn salamak iin, nt sarg ebekeye 62
ekil 2.5.8 - nt motora bir kademeli yol verme

bal tutulur ve (P1) devir ayar reostas normalde kapal (C) konta ile ksa devre edilir. nt sargdan geen akmn kesilmesinden doan indksiyon gerilimi, (VR1) varistryle sndrlr. Direnci, ularndaki gerilimle ters orantl olarak deien elemana varistr ad verilir. Varistrn ularndaki gerilim bydnde, varistrn direnci ok azalr. ekildeki devrede nt sargda doan indksiyon geriliminin deeri ok byk olduundan, bu gerilime bal bulunan varistrn direnci ok klr. Doan indksiyon gerilimi, varistr zerinden ksa devre olur dolaysyla kolayca sner. ekilde verilen devrede balatma butonuna enerjilenir. basldnda Kapanan (M) (M) kontaktr mhrleme

konta devrenin srekli almasn salar. G devresinde (M) konta kapannca, endvi yol verme direnlerinin zerinden ebekeye balanr. Yol verme direnlerindeki gerilim dmleri nedeniyle, motor dk gerilimde yol almaya balar. Endvinin devir says ve endvide doan zt E.M.K gittike ykselir. Endvideki zt E.M.K ebeke geriliminin %50 deerine ulatnda , (D) rlesi enerjilenir. (D) konta kapanr ve (A) kontaktr
ekil 2.5.9 - kademeli yol verme

devreye balanr. Kapanan (A) konta

(R1) yol verme direncini ksa devre eder. Endviden geen akm ve meydana gelen dndrme momenti artar. Endvinin devir says ve endvide doan zt E.M.K ykselir. Endvide doan zt E.M.K ebeke geriliminin %70 ine ulatnda, (E) rlesi enerjilenir. (E) konta kapanr ve (B) kontaktr devreye balanr. Kapanan (B) konta (R2) yol verme direncini ksa devre eder. Endviden geen akm ve bu akmn yaratt dndrme momenti artar. Motorun devir says ve endvide doan zt E.M.K ykselir. Endvide doan zt E.M.K ebeke geriliminin %85'ine ulatnda (F) rlesi enerjilenir.(F) konta kapanr ve (C) kontaktr devreye balanr. Kapanan (C) konta (R3) yol verme direncini ksa devre eder. Bylece endvi normal ebeke gerilimine balanr. 63

Motorun normal geriliminde almas, durdurma butonuna baslncaya kadar devam eder. (C) kontaktr enerjilenince, normalde kapal (C) konta alr. (P1) devir ayar reostas nt sargya balanr. Motorun devir says nceki ayarland deere ykselir. Yol verme direnleri, motorun devir saysna bal olarak devreden karlar. Doru akm nt motorun kademeli yol verme direnleri ile yol verilmesi durumunda genel hz-akm ve elektromotor kuvvet-akm karakteristikleri ise

ekil 2.5.10-11deki gibi olurlar.

ekil 2.5.10 - nt motorun hz-akm yol verme karakteristii

ekil 2.5.11 - nt motorun e.m.k-akm yol verme karakteristii

2.5.2.3 Seri Uyarmal Doru Akm Motorlar Seri motorlarda uyarma sargs endviye seri balanmtr. Endvi akmnn tm uyarma sargsndan geer. Bu nedenle endvi akm ykseldike uyarma akm ykselir. Bu durum yol alma esnasnda momentin yksek olmasn salar. Seri motorlarn kalk momentleri dier motorlardan daha byktr. Seri motor yklendike, endvi akm ve buna bal olarak uyarma akm ykselir. Uyarma akmnn ykselmesi sonucu dndrme momenti artarken devir says der. Motor yksz olarak altrldnda endvi akm, yani uyarma akm, kk olacandan devir says giderek ykselir. Bu nedenle seri motor, yksek hzlarda kay kopma ihtimali gz nnde bulundurularak, kayl bir makineyi tahrik amal olarak kullanlmamaldr. Seri motorlar zellikle elektrikli ulam sistemlerinde sklkla kullanlrlar.

64

Doru

akm

seri

motorun

iletme

karakteristikleri, elektriksel edeer devresine ait gerilim denklemlerinden karlr. ekil 2.5.12de doru akm eri motorun elektriksel edeer devresi gsterilmitir. U gerilimi , ebekeden ekilen akm ,

endvide retilen zt e.m.k endklenen g bantlar yazlabilir.

ve endvide

olarak gsterilmek zere u

ekil 2.5.12 - Doru akm seri motor elektriksel edeer devresi

(2.5.20) (2.5.21) (2.5.22) (2.5.23) Denklem 2.5.22nin revize edilmesiyle moment ifadesine ulalabilir. (2.5.24)

(2.5.25) Bu denklemden endklenen gcn endvi akmyla deiiminin parabol eklinde olduu aka grlmektedir. Denklem 2.5.20de u eitlikler elde edilir. (2.5.26) yerine Denklem 2.5.22 yerine yazlrsa

(2.5.27)

65

Denklem 2.5.27den de grld gibi seri motor bota alrsa

devir says

ok ykselir, dolaysyla bu motorlar daima mile ykn bal olduu gsterilmitir. Bu denklemden endvi akm ekilirse u tanm elde edilir ve moment bants bulunabilir. (2.5.28)

(2.5.29)

2.5.2.3.iDoru Akm Seri Motorlara Yol Verme Doru akm seri motorun ilk anda ektii akm snrlandrmak ve ayn zamanda tahrik sistemi iin yeterli momenti salamak iin iki farkl yol verme yntemi kullanlr. Bunlardan birincisi endvi devresine diren ilave etmek (yol verme reostas), dieri ise motora dk gerilimle yol vermektir. Bu blmde kademeli diren ile yol verme sonucu ortaya kan karakteristikler gsterilecektir. Bu tip yol vermede, yol verme balangta btn kademe direnleri devrede olduu halde motora yol verilir ve motor yol aldka sondan itibaren sra ile kademe direnleri devre d edilir.

ekil 2.5.13 - DC seri motorun yol verme halindeki n-I karakteristii

ekil 2.5.14 - DC seri motorun yol verme halindeki E-I karakteristii

ekil 2.5.15 - DC seri motorun yol verme halindeki

-I karakteristii

66

Kademeli direnle yol verilen seri motora ait karekteristikleri ekil 2.5.13-14-15te gsterilmitir. 2.5.2.4 Kompunt Uyarmal Doru Akm Motorlar

ve

Kompunt motorun elektriksel edeer devresi ekil 2.5.16-17de gsterilmitir. ekil 2.5.16da gsterildii gibi seri uyarma sargsnn endvi sargs ile seri bal ve nt uyarma sargsnn u DC kaynaa paralel baland ekle uzun nt kompount motor denir. ekil 2.5.17de gsterildii gibi seri uyarma sargsnn DC kaynaa seri bal ve nt uyarma sargsnn endvi ularna paralel baland ekle ise ksa nt kompunt motor denir.

ekil 2.5.16 - Uzun nt uyarma

ekil 2.5.17 - Ksa nt uyarma

Seri uyarma sargsnn meydana getirdii alann etkisi, nt uyarma sargsnn meydana getirdii alan destekleyecek ynde ise makine, arttrmal kompunt, zayflatacak ynde ise azaltmal kompunt olarak isimlendirilir. Arttrmal kompunt makinelerde uyarma aks; (2.5.30) Azaltmal kompunt makinelerde uyarma aks;

67

(2.5.31) eklinde yazlr. ve , doymann ihmal edilmesi durumunda nt ve seri sarg ve uyarma akm

parametrelerini temsil ederler. Kompunt motor iin u gerilimi ifadesi u ekilde yazlrlar.

(2.5.32)

(2.5.33) Endvi gerilimi ve endvide indklenen moment ise u ekilde ifade edilir. (2.5.34) (2.5.35) Bu denklem; kompunt motor tarafndan retilen momentin ekil 2.5.18de gsterildii gibi hem nt, hem de seri motor karakteristiklerinin bilekesi olduunu gsterir. Arttrmal kompunt motor, ayn endvi akmnda nt motordan daha yksek moment retmektedir. Azaltmal kompunt motor ise ayn endvi akmnda nt motordan daha dk bir moment retmektedir.

ekil 2.5.18 - Arttrmal ve azaltmal kompunt motor iin indklenen momentin endvi akmna bal deiimi

Denklem 2.5.32 ve 2.5.34 kullanlarak motor hz, endvi akm ile ifade edilebilir.

68

(2.5.36) Denklem 2.5.36 kullanlarak arttrmal kompunt motor hz denklemi iin 2.5.37 denklemi, azaltmal kompunt motor hz denklemi iin ise 2.5.38 denklemi yazlabilir. (2.5.37)

(2.5.38) ekil 2.5.19da arttrmal ve azaltmal kompunt motorda hzn endvi akmna bal deiimi verilmitir.

ekil 2.5.19 - Arttrmal ve azaltmal kompunt motor iin hzn endvi akmna bal deiimi

Kompunt motorun moment-hz karakteristii seri ve nt motorlarn karakteristiklerinden elde edilebilir. Denklem 2.5.35 ifadesinde yerine yazlr ise; (2.5.39) (2.5.40) (2.5.41) olur. Hzn bir fonksiyonu olarak Denklem 2.5.36dan endvi akm ekilirse u ifade elde edilir.

69

(2.5.42) Bu denklem, Denklem 2.5.35 ifadesinde yerine yazlrsa, sonu olarak motorun moment denklemi elde edilir.

(2.5.43)

Momentin hza bal deiimi ise ekil 2.5.20de gsterildii gibi olur.

ekil 2.5.20 - Kompunt motorun moment-hz deiimi

2.5.3 Doru Akm Makinelerinde G Ak Ve Kayplar Doru akm generatrle mekanik enerjiyi alp elektrik enerjisi retirler, motorlar ise elektrik enerji alp mekanik enerji retirler. Her iki durumda doru akm makineye giren tm g dier utan yararl hale dnmez. Srele birlikte kayplar mutlaka vardr. Doru akm makinenin verimi aadaki denklem ile tanmlanr. (2.5.44) Makinenin giri gc ve k gc arasndaki fark, iinde oluan kayplardr. Dolaysyla u eitlii yazmak uygun olacaktr. (2.5.45)

70

2.5.3.1 Doru Akm Makinelerindeki Kayplar Doru akm makinelerinde oluan kayplar be temel kategoriye blnebilir. 1. Elektriksel veya bakr kayplar ( 2. Fra kayplar 3. Demir kayplar 4. Mekanik kayplar 5. Dalma yk kayplar Bu kayplar detayl bir ekilde incelenmeye allacaktr. 2.5.3.1.iElektriksel Veya Bakr Kayplar Doru akm makinelerinin eitli ksmlarndaki sarglarda akm geiinden dolay s aa kar. Meydana gelen s, Joule kanununa gre eklinde ifade edilir. Bu s hibir ie kayplar)

yaramadndan makine iin bir kayptr. Bu kayp Joule kayb veya bakr kayb olarak adlandrlr. Bakr kayplar aadaki gibi snflandrlabilirler. a. Endvi bakr kayplar: Endvi iletkenlerinin direnci dan dolay meydana gelir ve

olarak yazlr. Endvi akm ykle deitiinden endvi bakr kayb deiken kayplardandr. b. nt sarg bakr kayplar: nt sarg bakr kayplar, nt ve kompunt makinelerde mevcuttur. nt sarg direnci ve nt sarglarndan geen akm (uyarma akm)

olduuna gre, nt sarg bakr kayb; sabit olduundan bu kayp sabit kayplardandr.

olur. nt sarg akm hemen hemen

c. Seri sarg bakr kayplar: Seri sarg bakr kayplar, seri ve kompunt makinelerde mevcuttur. Seri sarg direnci bakr kayb ve bu sargdan geen akm olduuna gre seri sarg

olur. Seri sargdan geen akm ykle deitiinden, seri sarg bakr

kayb deiken kayplardandr. d. Yardmc kutup ve kompanzasyon sargs bakr kayplar: Doru akm makinelerinde yardmc kutup (komtasyon kutbu) sargs ve kompanzasyon sargsndan geen akm, 71

endvi akmdr. u halde bu kayplar da yk akm ile deitiinden deiken kayplardr. Yardmc kutup sargs direnci olduuna gre bu kayplar 2.5.3.1.ii Fra Kayplar Fra gerilim dm kayb makinenin fralarnn temas potansiyelinin arasndaki g kaybdr. , fra kayb; fradaki gerilim dm; endvi akm olmak zere bu g ve , kompanzasyon sarg direnci

eklinde ifade edilir.

kaybnn deeri aadaki denklem ile verilir. (2.5.46) Fra kayplar da endvi akmnn sebebiyet verdii kayplardan olduu iin bakr kayb olarak saylabilir. 2.5.3.1.iii Demir Kayplar Endvinin uyarma alan iindeki hareketi nedeniyle makinenin hareket eden ksmlarnda ve ularnda kayplar meydana gelir. Bu kayplara demir kayplar denir. Demir kayplar, histerizis ve fukolt (foucoult) kayplar olmak zere ikiye ayrlrlar. a. Histerizis kayplar: Histerizis kayplar, manyetik alan iinde hareket eden endvinin demir ksmnda meydana gelir. Endvinin hareketinde demir moleklleri, ana alana gre daima hareket halindedirler. Bu hareket kendisini s eklinde belirtir. Bu kayba histerizis kayplar denir ve ile gsterilir. Doru akm makinelerinde histerizis

kaybn azaltmak iin endvi saclar silis alaml yaplr. b. Fukolt kayplar: Endvinin hareketinde demir ksmlar zerinde bir e.m.k meydana indklenir. ndklenen bu e.m.k, endvi demir gvdesi zerinde dolaan akmlar meydana getirir. Bu akmlar demir ksmlar str ve bu yaanan s kaybna fukolt kayb denir, ile gsterilir. Bu kayplar azaltmak iin endvi, birer taraf yaltlm

ince saclardan yaplr ve bylece dolaan akmlarn deeri azaltlr. Dolaysyla fukolt kayplar en aza indirilmi olur. Demir kayplar, sabit kayplar olarak kabul edilirse de ykle bir miktar deiim gsterirler. Endvi reaksiyonundan dolay kutup ularnda meydana gelen ylma, endvi dilerindeki demir kayplarn arttrr. Ayrca endvi alan, kutuplarn altnda demir kayplar 72

meydana getirir. Bunlar demir kayplarnn ykle bir miktar deimesine neden olur. Tm demir kayplar ile gsterilirse u eitlik kolaylkla yazlabilir. (2.5.47) 2.5.3.1.iv Mekanik Kayplar Bir doru akm makinesindeki mekanik kayplar, mekanik etkiler ile ilikili kayplardr. Doru akm makinelerinde meydana gelen srtnme ve vantilasyondan dolay bir enerji kayb olur. Bu kayp; fra, yatak ve endvinin dnerken hava ile srtnmesi ve makineyi soutmak iin kullanlan vantilatrn meydana getirdii kayplarn tmdr. Mekanik kayplar da sabit kayplardandr. Fralarda meydana gelen kayplar; fra cinsine, kollektr yzeyinin temizliine, fra basncna, frann kollektre olan temas yzeyine ve kollektrn evre hzna baldr. Makinenin yataklarnda meydana gelen srtnme kayplar; yatan, bilezikli metal yatak veya vilyeli yatak olmasna gre deiir. Bilezikli yataklarda srtnme kayplar, bilyeli yataklara gre daha fazladr. Rzgar ve srtnme kayplar 2.5.3.1.v Dalma Kayplar Stray kayplar nceki kategorilerin her birinde yer alamayan kayplardr. Ne kadar dikkatli bir ekilde bu kayplarn hesaba katlaca nemli deildir. Bazlar yukardaki kategorilerin birine dahildir. Tm bu tr kayplar stray kayplarnda toparlanr. Teoride ad getii iin burada kendisine yer verilmitir. 2.5.3.2 Doru akm motorlarnda g ak diyagram Doru akm motorlar iin g ak diyagram ekil 2.5.21de verilmitir. ile gsterilir.

73

ekil 2.5.21 - Doru akm motorlar iin g ak diyagram

2.5.4 Doru Akm Motorlarnda Hz Kontrol Yntemleri Doru akm motorlarnda hz kontrol yntemleri u ekilde sralanabilirler. Endvi devresine kademeli diren ilave ederek Alan akm deitirilerek Deiken gerilim uygulanarak (Ward-Leonard sistemi) Yar iletkenler kullanlarak Darbe Genilik Modlasyonu (PWM) kullanlarak yaplan kontrol Endstriyel uygulamalarda yaygn olarak kullanlan elektrik motorlar yap olarak birbirlerine gre farkllklar gsterirler. Bu motorlarnn ortak yan; elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntrmeleridir. htiyacn da farkllklar gstermesi, farkl tip motorlarn farkl ekillerde kontrol edilmesini gerektirmektedir. DC motorlar kolay kontrol edilmeleri ve yksek performanslar nedeniyle endstriyel uygulamalarda nemli bir yer edinmitir. Konum ve hz kontrol iin her elektrik motoru uygun olmayabilir. Bu durumda kontrol edilmek istenilen bykle uygun bir motor seimi yaplmaldr. Konum kontrol yaplmas gereken uygulamalarda genellikle adm motoru yada servomotor kullanlr. Adm motorlar daha ok kk gl sistemlerde ve dk moment gerektiren kontrollerde tercih edilir. Bunun yannda byk g, yksek moment ve hzl tepki gerektiren sistemlerde ise daha ok servomotorlar kullanlr. Ayrca motorun kalk ve duru annda, motorun kontroln 74

daha yumuak bir ekilde yapmak kolaydr. Bylelikle motorun kalk ve duru srasnda, mile bal ykn ve rnn zarar grmesi nlenebilecei gibi ayn zamanda motorun kalk annda yksek akm ekmesi de nlenmi olur. Motor hznn deitirilmesi, motora uygulanan gerilimin ayarlanmas ile yaplr. Motora uygulanan gerilimin ayarlanmasnda daha ok yariletken elemanlar kullanlr. Bu yariletken elemanlarn kontrol ise mikroilemci, mikro denetleyici gibi donanm elemanlar ve yazlm aracl ile yaplr. Bir doru akm ayarlaycsna deiik yntemlerle kumanda ederek akm ayarlanabilir; Bu yntemlerden birka, darbe genilik modlasyonu (PWM), darbe periyodu modlasyonu (PFM) dir. PWM ile PFM arasnda ki fark; PWM de periyot (frekans) sabit tutularak darbenin genilii ayarlanmakta iken PFM de ise darbe genilii sabit tutulup periyot deitirilmektedir. Bu almada darbe genilik modlasyonu yntemi kullanlmtr. nk deiken frekansl sistemlerde filtre etme glkleri sz konusudur. Kolay kontrol edilebilme ve yksek performans gibi stnlklere sahip olan DC motorlarnn hzlar geni snrlar ierisinde ayarlanabilmektedir. DC motorlar endstride hzl tamaclk, elektrik trenleri, elektrikli tatlar, elektrikli vinler, yazc, disket src, kat endstrisi gibi yerlerde ayarlanabilir hz ve hassas konumlandrma uygulamalarnda kullanlrlar. Son yllarda teknolojik gelimelerle birlikte ev aletleri uygulamalarnda, dk gl ve dk maliyet istenen ayarlanabilir hz gereken yerlerde yaygn bir kullanm alan bulmutur. Bir ok uygulamada DC motor devir saysnn geni snrlar ierisinde ayarlanmas gerekir. Motor devir saysnn ayarlanabilmesi iin DC motor srcleri kullanlr. DC motor hz kontrol analog ve saysal olmak zere iki tipte yaplabilmektedir. Gemite endstriyel uygulamalar iin hz ayar yar iletken kontroll ayarl gerilim kaynakl analog DC motor srcleri ile yaplrken, g elektroniindeki gelimeler sonucunda analog kontrol yerini saysal hz kontrol sistemlerine brakmtr. 2.5.4.1 Endvi Devresine Kademeli Diren Ekleyerek Yaplan Hz Kontrol Bu ayar metodunda prensip, uygulanan gerilim ve alan sabit kalmak art ile motorun endvi devresine kademeli diren ilave etmektir. Bu uygulamada kullanlan seri direnler srekli olarak kullanmda kalrlarsa direnler zerinde nemli lde g kayb meydana gelecektir. Bu nedenle endvi direncinin deitirilmesi, srekli hz deiimi gerektiren

75

yerlerde tercih edilmez. Bu artlar altnda doru akm nt ve seri motorlar iin elde edilen karakteristikler ve alma noktalar ekil 2.5.22 ve ekil 2.5.23de verilmitir.

ekil 2.5.22 - DC nt motorun endvi devresine diren ilave edilerek elde edilen ayar karakteristikleri

ekil 2.5.23 - DC seri motorun endvi devresine diren ilave edilerek elde edilen ayar karakteristikleri

Bu ayar metodunun balca zellikleri aadaki gibi sralanabilir. Motorun devir says ayar ancak dar bir alanda gerekletirilebilir. Ayar srekli olmayp, kademelidir. Hz azaldka karakteristiklerin eimi arttndan, ykteki deiimlerde, hzdaki deiim artmaktadr. Hz, ilave edilen direnlere bal olarak deitiinden, herhangi bir ayar cihazna gerek yoktur. Hz ayar tek ynl olup, motorun hz sadece nominal devir saysnn altndaki hzlarda ayarlanr. Ayar direnlerinden hat akmnn yaklak tamam getiinden, ayar kayplar son derece yksektir. 2.5.4.2 Alan Akm Deitirilerek Yaplan Hz Kontrol Motora uygulanan gerilim ve endvi devresi direnci sabit kalmak art ile olacak ekilde alan akm deitirilirse (zayflatlrsa) elde edilen karakteristikler daha nce ekil 2.5.6da verilmiti. Doru akm nt motorda alan akm deitirilirse motorun botaki devir says ykselir ve karakteristiinin eimi artar. Ancak elde edilen karakteristikler yaklak birbirine paralel olarak kabul edilebilir. Bu metodda, motorun

76

devir says, nominal devir saysnn zerindeki devir saylarnda ayarlanabilir. deal bir devir says yntemi olup, ayar kayplar son derece dktr.

2.5.4.3 Deiken Gerilim Uygulanarak Yaplan Hz Kontrol Bu ayar metodunda prensip, endvi devresi direnci sabit kalmak ve alan sargs bamsz bir doru akm kaynandan beslenmek artyla, motorun endvisine deiken gerilim uygulamaktr. Motorun endvi devresine deiken gerilim uygulanarak yaplr. Bu tip hz ayar doru akm motorlar iin ideal bir hz kontrol yntemi olup, tahrik sistemlerinde geni lde kullanlmaktadr. Hz ayarnn balca zellikleri ise aadaki gibi sralanabilir. Devir says ayar alan son derece genitir Stabilite artlar deimez. Karakteristiklerin eimleri eit olduundan, ykteki deiimlerde devir saysndaki art ayn kalr. Ayar srekli olup, kademeli gerilim uygulanmas durumunda ise kademeli devir says elde edilir. Ayar iki ynl olup, motorun devri nominal devrin altnda ve stnde ayarlanabilir. Ayar ekonomisi son derece iyidir. Tek sakncas deiken gerilimli doru akm kaynana ihtiya gstermesidir. Doru akm motorlarna deiken gerilimli doru akm kayna salamak amacyla dinamik ve statik sistemler kullanlmaktadr. Dinamik sistemlerde, deiken gerilim elde etmek iin aralarnda mekanik ve/veya elektriksel balant olan motor ve generatr gruplarndan yararlanlr. Dinamik sistemlerin en nemli ve ilk uygulamas Ward-Leonard tahrik sistemidir. Bu nedenle, bu hz kontrol eidinde yzeysel bir inceleme yapmak uygun olacaktr. 2.5.4.3.i Ward-Leonard Sistemi le Hz Kontrol Serbest uyarmal doru akm kayna ile ayarlanan endvi gerilimi ve bu gerilimle beslenen motor-jeneratr grubu Ward-Leonard sistemi olarak adlandrlr. DC motor hznn geni snrlar arasnda ayarlanmasn ve her iki yne doru dnmesini salamak iin WardLeonard sistemi kullanlr. Ayarlanabilir endvi gerilimi ya bir transformatr dorultma 77 olacak ekilde

grubu yardm ile alternatif gerilim kaynandan veya serbest uyarmal bir doru akm kaynandan salanr.

ekil 2.5.24 - Ward-Leonard DC motor hz kontrol devresi

ekil 2.5.24 de Ward-Leonard kontrol devresi gsterilmektedir. Sistemin almas asenkron motorla uyartlan serbest uyartml bir doru akm jeneratrnn leonard motoruna doru akm retmesiyle gerekleir. Bir ok sistemde Leonard jeneratr uyartm akmn bir amplidin jeneratr veya bir yar iletken dorultucu zerinden salar. Ward-Leonard hz kontrol sisteminin en nemli zellikleri sabit fark ve g salamasdr. ekil 2.5.25 de WardLeonard sistemiyle elde edilen sabit g ve tork ilikisi grlmektedir.

ekil 2.5.25 - Ward-Leonard sistemiyle elde edilen sabit g ve tork erisi

78

Ward-Leonard sisteminin zellikleri ise yle yazlabilir. Geni bir alan iinde shhatli ve seri devir says ayar imkan salar. Motorun alan akm da deitirilerek ayar alan iki ynde komtasyon snrna kadar geniletilebilir. Dn yn kolayca deitirilebilir. ift ynl olan reostas yardmyla generatrn ikaz akmnn yn deitirilirse, motora uygulanan gerilimin polaritesi deiir ve motorun dn yn deiir. ok geni bir alanda faydal fren olarak alabilir. Yol verme kayplar son derece azaltlmtr. Ayar iin sadece generatrn alan akmn ayarlamak ve ynn deitirmek yeterlidir. Son derece duyarl bir hz ayar sistemidir. Normal generatr yerine zel yapda ayar generatr kullanlarak sistemin cevap verme sresi ksaltlabilir.

Sakncalar ise unlardr. Sistemin kurulu ve iletme masraflar yksektir. Sistemin mekanik verimi dktr. Sistemin iinde enerji defa ekil deitirdii iin, her makinede enerjinin bir ksm kaybolur. Sistemin toplam verimi u ekilde yazlabilir. (2.5.48) Ward-Leonard sisteminin uygulama alanlar ise u ekilde sralanabilir. Geri dnl elik hadde tesisleri ve kat haddeleri Yksek binalarda kullanlan asansrler, maden kuyusu asansrleri Sac ve profil kesme makineleri ile preslser Hassas torna tezgahlar ve frezeler

79

2.5.4.4 Yar iletkenler ile Hz kontrol Gl silikon diyotlar ve tristrlerin gelitirilmesi, alternatif akmn dorultularak DC motor kontrol devreleri iin yeni bir kontrol metodu ortaya karmtr. Bu metod motor jeneratr sistemlerinden daha gvenilir ve verimli bir metottur. Yar iletkenler motorlarn uyartm ve endvi devresi elektriki zaman gecikmesini azaltr ve tepki hzlarnn artmasn salar. Yar iletkenlerle kontrol devreleri grupta toplanr. Bir fazl kontrol fazl kontrol Kyc (Chopper) srcler 2.5.4.4.iBir fazl srclerle kontrol DC motorun endvi devresindeki giri gerilimi, tristr ya da diyot kullanlarak tek fazl bir alternatif geriliminden elde edilmektedir. Motor ularndaki gerilim, tristrn tetikleme as deitirilerek ayarlanr. Uygulanan gerilimin yars kullanlarak motor beslendiinden verim olduka dktr.

ekil 2.5.26 - Bir fazl DC konvertrl src

ekil 2.5.26da gsterilen bir fazl yarm dalga src kullanlarak bir DC motor kontrol edildiinde, endvi geriliminin deeri, suretiyle; (2.5.49) olarak hesaplanr. Burada , AC kaynak geriliminin maksimum deeridir. Kontrol ilemini tetikleme as ile arasnda deitirilmek

tam dalga olarakta gerekletirmek mmkndr.

80

2.5.4.4.ii Fazl Srclerle Kontrol Yksek gl motorlarda fazl srcler kullanlr. Bu tr srclerde endvi devresi gerilimindeki dalgalanmalarn frekans tek fazl srclere gre daha yksektir bu nedenle bu src modelinde szgeleme kullanlr. fazl tam dalga yarm kontroll src ekil 2.5.27de grlmektedir.

ekil 2.5.27 - fazl yarm dalga konverterli src devresi

DC motorun endvi gerilimi ise; (2.5.49) olarak bulunur. Bu tr srclerde tetikleme as 90 nin stnde olduunda kosinsn eitlie etkisi ele alndnda motorun jenaratr olarak alaca grlmektedir. Bu src trnde de yarm dalgann yan sra tam dalga konvertr de kullanlabilmektedir. 2.5.4.4.iii Kyc (Chopper) srcler Endvi gerilimini deitirmek iin bir DC kyc, sabit gerilimli bir DC kaynak ile DC motorun arasna balanr. Kyclar motor endvi devresi ile g kayna arasndaki balantda devre kesici yardmyla saniyede yzlerce kez alp kapanma esasna gre alrlar. Kyc tipi srclerde verim olduka yksek olup, hzn kontrol srekli olarak deitirilebilir ve motor gerekli durumlarda bir jeneratr olarak frenlenebilir.

81

ekil 2.5.28 - Kyc devresi ile hz kontrol devresi ve gerilim-zaman erisi

ekil 2.5.28de grlen kyc devre ile hz kontrol devresi, endstriyel tahrik sistemlerinde, troley, elektrik ile alan trenlerde tercih edilen sistemdir. Kyc devresindeki tristr, kesici grevi yapar ve endvi devresi gerilimini saniyede yzlerce kez ap kapatr. ekil 2.5.28de kyc devrenin gerilim zaman ilikisi grlmektedir. Endvi devresinin iletim sresi , kesim sresi istenildii gibi azaltlp oaltlarak motora uygulanan gerilimin etkin deeri ve

dolaysyla motor dn yn ve hz istenildii gibi ayarlanlabilir. Bu durumda yk ularnda oluan gerilim u ekilde hesaplanr. (2.5.50)

82

2.5.4.5 Darbe Genilik Modlasyonu le Hz Kontrol DC motorun hzn, sabit bir frekansa sahip PWM geriliminin grev saykln deitirerek ayarlamak mmkndr.

ekil 2.5.29 - Deiken grev sayklna sahip PWM sinyal

ekil 2.5.29da gsterilen PWM sinyali iin grev saykl u ekildedir. (2.5.51) Grev sayklnn sfr olmas durumunda motorun hz da sfr olur. Grev sayklnn 1 olmas durumunda ise maksimum gerilim sabit olarak uygulanm olur ve bylece motor maksimum hza ular. Grev saykl istenen dzeyde ayarlanarak hz kontrol yaplm olur. Uygulanacak PWM sinyalinin frekans; kullanlan doru akm motorunun zelliklerine ve duyma eik frekans gz nne alnarak seilmelidir. Gemi yllarda bu deerler iin en uygun aralk 400-1000 Hz aral olarak ifade edilirken doru akm motor src devrelerinin gelimesiyle bu snrn st aral 100 KHz snrna ulamtr. Doru akm motorunda hz kontrolnn yan sra devir says ayar kontrol de yaplabilmektedir. Ayrca hz kontrol uygulamalar yaplrken sklkla bavurulan doru akm src devreleri de mevcuttur.

83

KAYNAKLAR
Chapman, J. S. ,Electric Machinery Fundamentals, 4. Bask, Mc Graw Hill, 2005 Mergen, F. Zorlu S., Elektrik Makineleri II Asenkron Makineler, Birsen Yaynevi,T,2005 Fitzgerald, A. E., Electric Machinery, 6. Bask, Mc Graw Hill,2003 Mergen, F. Zorlu S., Elektrik Makineleri III Senkron Makineler, Birsen Yaynevi,T,2005 SCHUISKY W., ETIN ., Elektrik Motrleri 1. Ksm, Fatih Yaynevi Matbaas, stanbul 1987. Sen, P. C., Principles of Electrical Machines and Power Electronics, John Wiley and Sons Press, New York, 1997 Kocaba, A. , Deney Fyleri, T, 2010. Turan, M., Elektrik Makinalar Ders Notlar, SAU,2008. Binder, A., EMD Ders Notlar, TU Darmstadt 2006. Bodur H., Elektrik Makinelerinin Endstriyel Uygulamalar Ders Notlar, YT, 2005 Bekirolu N., Elektrik Makineleri I Ders Notlar, YT, 2006 enol ., Elektrik Makineleri II Ders Notlar, YT, 2005 enol ., Bekirolu N., Aybar O., Elektrik Makineleri 1, Birsen Yaynevi, 2005 Bekirolu N, enol ., Aybar O., Zorlu S., Aydeniz M., nel ., Ayiek E., zra S., Elektrik Makineleri Deneyleri, Birsen Yaynevi, 2006 Gzelbeyolu N., Elektrik Makineleri I-II, Birsen Yaynevi, 2005 Bykdeirmenci, V. T., DC Motor Hz Kontrol Yntemleri, Elektrik Mhendislii Bitirme almas, T, 2008

84