Elektromekani̇k Kumanda Si̇stemleri̇

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2779

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1737
ELEKTROMEKANİK KUMANDA
SİSTEMLERİ
Yazarlar
Doç.Dr. Nuray AT (Ünite 1, 2, 4, 6)
Doç.Dr. Hanife APAYDIN ÖZKAN (Ünite 3, 5, 7, 8)
Editör
Prof.Dr. Ertuğrul YÖRÜKOĞULLARI
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcıları
Dr.Öğr.Üyesi Seçil Banar
Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Gülşah Karabulut
Özlem Ceylan
Kenan Çetinkaya
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Elektromekanik Kumanda Sistemleri
E-ISBN
978-975-06-2995-2
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Aralık 2018
2523-0-0-0-1902-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. ix
Asenkron Motorlar........................................................................ 2 1. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 3
ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR ..................................................................... 3
Asenkron Motorların Yapısı ....................................................................................... 3
Stator ........................................................................................................................ 3
Rotor ........................................................................................................................ 4
Sincap Kafesli Rotor (Kısa Devreli Rotor) .......................................................... 4
Sargılı Rotor (Bilezikli Rotor) ............................................................................... 5
Asenkron Motorların Çalışma Prensibi .................................................................... 5
Senkron Hız ............................................................................................................ 6
Asenkron Motorlarda Kayma ............................................................................... 6
Asenkron Motorların Bağlantı Şekilleri .................................................................... 7
Yıldız ve Üçgen Bağlantıların Özellikleri ............................................................ 7
Motorun Yıldız Çalıştırılması ............................................................................... 8
Motorun Üçgen Çalıştırılması .............................................................................. 9
Asenkron Motorlarda Güç ......................................................................................... 9
Giriş Gücü ............................................................................................................... 9
Kayıplar ve Çıkış Gücü ......................................................................................... 10
Verim ....................................................................................................................... 10
Asenkron Motorlarda Hız Kontrolü .......................................................................... 11
BİR FAZLI ASENKRON MOTORLAR .................................................................... 11
Yardımcı Sargılı Asenkron Motor .............................................................................. 12
Kondansatörlü Asenkron Motorlar ........................................................................... 13
Kalkış Kondansatörlü Asenkron Motor .............................................................. 13
Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor .............................................................. 14
Kalkış ve Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor ............................................. 14
Gölge Kutuplu Asenkron Motor ................................................................................ 15
ASENKRON MOTORLARIN ETİKET BİLGİLERİ ............................................... 15
Özet ................................................................................................................................ 16
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 17
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 18
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 18
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 19
Kumanda Devre Elemanları I........................................................ 20 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 21
BUTONLAR ................................................................................................................. 21
Başlatma (Start) Butonu ............................................................................................. 21
Durdurma (Stop) Butonu ............................................................................................ 21
Çift Yollu Butonlar ....................................................................................................... 21
Ortak Uçlu Buton (Jog Buton) ................................................................................... 22
iv İçindekiler
Kalıcı Buton ................................................................................................................. 22

Anahtarlar ..................................................................................................................... 22
SINIR ANAHTARLARI .............................................................................................. 22
Mekanik Sınır Anahtarları .......................................................................................... 22
Makaralı Sınır Anahtarları .................................................................................... 23
Pimli Sınır Anahtarları .......................................................................................... 23
Manyetik Sınır Anahtarları ......................................................................................... 23
RÖLELER ...................................................................................................................... 24
ZAMAN RÖLELERİ .................................................................................................... 24
Çekmede Gecikmeli Tip (Düz) Zaman Rölesi ........................................................ 25
Düşmede Gecikmeli Tip (Ters) Zaman Rölesi ......................................................... 25
Diğer Zaman Röleleri .................................................................................................. 25
Bırakmada Gecikmeli Tip (Impuls) Zaman Rölesi ........................................... 25
Çekmede ve Bırakmada Gecikmeli Tip Zaman Rölesi .................................... 25
Flaşör Zaman Rölesi .............................................................................................. 25
Yıldız-Üçgen Zaman Rölesi ................................................................................. 26
Pistonlu Zaman Rölesi ................................................................................................. 26
Motorlu Zaman Rölesi ................................................................................................. 27
Doğru Akım Zaman Rölesi ........................................................................................ 27
Bakır Halkasız Zaman Rölesi .............................................................................. 28
Bakır Halkalı Zaman Rölesi .................................................................................. 28
Kondansatörlü Zaman Rölesi ............................................................................... 28
Termik Zaman Rölesi .................................................................................................. 29
Termistörlü Zaman Rölesi ........................................................................................... 29
TERMOSTATLAR ....................................................................................................... 30
Düz Bimetal ve Metal Kontaklı Termostatlar .......................................................... 31
Körüklü Termostatlar .................................................................................................. 31
Sarmal Bimetal ve Civa Tüplü Kontaklı Termostatlar ............................................ 32
Düz Çalışan Termostatlar ........................................................................................... 32
Ters Çalışan Termostatlar ............................................................................................ 32
Oda Termostatları ........................................................................................................ 32
Su Termostatları ........................................................................................................... 32
Katı Madde Termostatları .......................................................................................... 33
PAKET (PAKO) ŞALTERLER ................................................................................... 33
Yapısı ve Çalışması ....................................................................................................... 33
Özet ................................................................................................................................ 35
3. ÜNİTE Kumanda Devre Elemanları II....................................................... 38

GİRİŞ ............................................................................................................................. 39
SİNYAL LAMBALARI ................................................................................................ 39
KONTAKTÖRLER ....................................................................................................... 40
Kontaktörlerin Yapısı ................................................................................................... 40
İçindekiler v
Bobinler (Elektromıknatıs) ......................................................................................... 41
Palet ................................................................................................................................ 41
Kontaklar ....................................................................................................................... 41
Kontaktörlerin Çalışma Prensibi ................................................................................ 42
Kontaktörlerin Karakteristik Büyüklükleri ............................................................... 42
Kontaktör Arızaları ...................................................................................................... 43
Kontaktör Seçimi ......................................................................................................... 44
Kontaktör Çeşitleri ....................................................................................................... 44
SELENOİD VALFLER ................................................................................................. 44
SİGORTALAR .............................................................................................................. 46
Buşonlu Sigorta ............................................................................................................ 46
Otomatik Sigorta .......................................................................................................... 47
Bıçaklı Sigorta ............................................................................................................... 48
KORUMA RÖLELERİ ................................................................................................. 48
Aşırı Akım Rölesi ......................................................................................................... 49
Manyetik Aşırı Akım Rölesi ........................................................................................ 49
Termik Aşırı Akım Rölesi ........................................................................................... 50
Gerilim Koruma Rölesi ............................................................................................... 52
Faz Sırası Rölesi ............................................................................................................ 52
Faz Koruma Rölesi ....................................................................................................... 53
Frekans Koruma Röleleri ............................................................................................ 53
TERMİSTÖRLER ......................................................................................................... 53
Özet ................................................................................................................................ 54
Hareket Sistemleri......................................................................... 58 4. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 59
GENEL BİLGİLER ....................................................................................................... 59
BUTONLA KUMANDA ............................................................................................. 59
Kesik Çalıştırma ........................................................................................................... 60
Sürekli Çalıştırma ......................................................................................................... 60
Ani Temaslı Butonla Sürekli Çalıştırma ............................................................. 60
Kalıcı Butonla Sürekli Çalıştırma ......................................................................... 61
Kesik ve Sürekli Çalıştırma ........................................................................................ 61
PAKET ŞALTERLE KUMANDA ............................................................................... 63
Kalıcı Paket Şalterle Kumanda .................................................................................... 63
Kalıcı Paket Şalter ve Düşük Gerilim Rölesiyle Kumanda ...................................... 64
Yaylı Paket Şalterle Kumanda ..................................................................................... 65
UZAKTAN KUMANDA ............................................................................................ 66
Butonla Uzaktan Kumanda ......................................................................................... 66
Kesik Çalıştırma .................................................................................................... 66
Sürekli Çalıştırma ................................................................................................... 67
Kesik ve Sürekli Çalıştırma ................................................................................... 67
vi İçindekiler
Yaylı Paket Şalterle Uzaktan Kumanda ...................................................................... 68

UYGULAMALAR ........................................................................................................ 70
Uygulama 1 ................................................................................................................... 70
Uygulama 2 ................................................................................................................... 70
Uygulama 3 ................................................................................................................... 71
Uygulama 4 ................................................................................................................... 72
Uygulama 5 ................................................................................................................... 73
Özet ................................................................................................................................ 74
Yararlanılan İnternet Kaynakları ................................................................................ 77
5. ÜNİTE Dönüş Yönü Değiştirme................................................................ 78

GİRİŞ ............................................................................................................................. 79
GENEL BİLGİLER ....................................................................................................... 79
Doğru Akım Motorlarında Dönüş Yönü Değiştirme .............................................. 79
Asenkron Motorlarda Dönüş Yönü Değiştirme ....................................................... 80
MEKANİK KİLİTLEME ............................................................................................. 80
BUTON KİLİTLEME .................................................................................................. 81
ELEKTRİKSEL KİLİTLEME ...................................................................................... 82
DÖNÜŞ YÖNÜ DEĞİŞTİRME UYGULAMALARI .............................................. 83
Elektriksel Kilitleme Yapan Uzaktan Kumandalı Dönüş Yönü Değiştirme .......... 83
Buton Kilitleme Yapan Uzaktan Kumandalı Dönüş Yönü Değiştirme ................. 85
Sürekli ve Kesik Çalıştırmalı Dönüş Yönü Değiştirme ............................................ 85
Kalıcı Paket Şalter ile Dönüş Yönü Değiştirme ........................................................ 87
Sınır Anahtarı ile Dönüş Yönü Değiştirme ............................................................... 87
Zaman Röleli Periyodik Dönüş Yönü Değiştirme ................................................... 90
Özet ................................................................................................................................ 92
6. ÜNİTE Yol Verme Yöntemleri.................................................................... 98

GİRİŞ ............................................................................................................................. 99
DÜŞÜK GERİLİMLE YOL VERME ......................................................................... 99
Dirençle veya Reaktansla Yol Verme ......................................................................... 99
Yol Verme Direncinin Hesaplanması .................................................................. 99
Tek Kademeli Dirençle Yol Verme ....................................................................... 101
Çift Kademeli Dirençle Yol Verme ....................................................................... 101
Oto Transformatörüyle Yol Verme ...................................................................... 102
Oto Transformatörüyle Tek Kademeli Yol Verme ............................................. 102
Oto Transformatörüyle Çift Kademeli Yol Verme ............................................. 103
Yıldız-Üçgen Yol Verme ........................................................................................ 104
Paket Şalterle Yıldız-Üçgen Yol Verme ................................................................ 104
Otomatik Yıldız-Üçgen Yol Verme ...................................................................... 105
İçindekiler vii
ROTORU SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME ......................... 107
BİR FAZLI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME ........................................ 108
UYGULAMALAR ........................................................................................................ 110
Uygulama 1 ................................................................................................................... 110
Uygulama 2 ................................................................................................................... 111
Özet ................................................................................................................................ 112
Frenleme Teknikleri....................................................................... 116 7. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 117
BALATALI FRENLEME ............................................................................................. 117
DİNAMİK FRENLEME ............................................................................................. 118
Dinamik Frenleme Geriliminin Hesaplanması ........................................................ 119
Yıldız (Y) Bağlı Motor ........................................................................................... 120
Üçgen (Δ) Bağlı Motor .......................................................................................... 120
ANİ FRENLEME .......................................................................................................... 121
FRENLEME UYGULAMALARI ............................................................................... 122
Zaman Röleli Ani Frenleme ........................................................................................ 122
İleri-Geri Çalışan Motorun Ani Frenlenmesi .......................................................... 122
Düz Zaman Röleli Dinamik Frenleme ...................................................................... 123
Ters Zaman Röleli Dinamik Frenleme ...................................................................... 124
İleri-Geri Çalışan Motorun Düz Zaman Röleli Dinamik Frenlenmesi ................ 125
İleri-Geri Çalışan Motorun Ters Zaman Röleli Dinamik Frenlenmesi ................ 127
Y-Δ Çalışan Motorun Dinamik Frenlenmesi ........................................................... 128
İleri-Geri ve Y-Δ Çalışan Motorun Dinamik Frenlenmesi ..................................... 129
Uzaktan Kumandalı ve İleri-Geri Çalışan Motorun Dinamik Frenlenmesi ........ 130
Özet ................................................................................................................................ 131
Kumanda Sistemlerinde PLC Kullanımı....................................... 136 8. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 137
PLC (PROGRAMLANABİLİR LOJİK KONTROLÖR) .......................................... 137
PLC PROGRAMLAMASI .......................................................................................... 139
PLC KUMANDA KOMUTLARI ............................................................................... 139
OUT Komutu ................................................................................................................ 140
LOAD Komutu ............................................................................................................. 141
LOAD NOT Komutu ................................................................................................... 141
AND Komutu ............................................................................................................... 141
AND NOT Komutu ..................................................................................................... 142
OR Komutu ................................................................................................................... 142
OR NOT Komutu ......................................................................................................... 142
AND BLOCK Komutu ................................................................................................ 143
OR BLOCK Komutu .................................................................................................... 143
viii İçindekiler
NOT Komutu ................................................................................................................ 144

SET Komutu .................................................................................................................. 144
RESET Komutu ............................................................................................................. 144
Zamanlayıcı Komutu ................................................................................................... 146
Sayıcı Komutu ............................................................................................................... 147
Karşılaştırma Komutu ................................................................................................. 148
LOGİC PUSH Komutu ................................................................................................ 148
LOGİC READ Komutu ............................................................................................... 148
LOGİC POP Komutu ................................................................................................... 148
END Komutu ................................................................................................................ 148
KUMANDA SİSTEMLERİNDE PLC UYGULAMALARI .................................... 148
Uygulama 1 ................................................................................................................... 148
Uygulama 2 ................................................................................................................... 149
Uygulama 3 ................................................................................................................... 150
Uygulama 4 ................................................................................................................... 151
Uygulama 5 ................................................................................................................... 152
Özet ................................................................................................................................ 153
Önsöz ix
Önsöz
Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi - Elektrik ve Enerji Bölümü - Elektrik
Enerjisi Üretim, İletim ve Dağıtımı Programı içerisinde yer alan “Elektromekanik Ku-
manda Sistemleri’’ dersinin aynı isimli bu kitabı uzaktan öğretim tekniğine uygun ola-
rak hazırlanmıştır.
Kitaptaki konular uzaktan öğretim tekniğine göre hazırlandığından öğrencilerimi-
zin üniteleri çalışırken bu durumu göz önüne alarak çalışmaları gerekir. Her ünitenin
başında o ünitenin amaçları sıralandıktan sonra ünite bu amaçlar doğrultusunda yazıl-
mıştır. Ünite bittikten sonra öğrenci, ünitenin başında öğretilmesi amaçlanan bilgileri
öğrenmiş olmalıdır. Kendimizi sınayalım soruları bu amaçlar doğrultusunda hazırlan-
mıştır. Ayrıca öğrenciler, her ünitenin sonunda yer alan kaynaklara başvurarak o ünite ile
ilgili daha fazla bilgiye ulaşabilirler.
Kitap “Asenkron Motorlar, Kumanda Devre Elemanları-I, Kumanda Devre Elemanları-
II, Hareket Sistemleri, Dönüş Yönü Değiştirme, Frenleme Teknikleri, Yol Verme Yöntem-
leri ve Kumanda Sistemlerinde PLC Kullanımı’’ olmak üzere sekiz bölümden oluşmak-
tadır. Endüstrideki teknolojik gelişmelere paralel olarak bu otomatik kumanda sistemleri
artık yurdumuzda Türk normuna (TSE) göre üretilmektedir.
Bilindiği gibi elektrik en pahalı enerji olup başka enerji türüne dönüşme verimi
düşüktür. Bu nedenle elektrikli aygıtların kullanılmasında elektrik enerjisinin verimli
ve tasarruflu bir şekilde harcanmasına dikkat edilmelidir. Bu açıdan gerek kumanda sis-
temleri gerek cihaz seçiminde uluslararası normlara uygunluğun önemi her geçen gün
artmaktadır. Kitabın hazırlanmasında başta rektörümüz Prof.Dr.Davut AYDIN olmak
üzere dizgi birimine ve emeği geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim.
Editör
Prof.Dr. Ertuğrul YÖRÜKOĞULLARI
1
ELEKTROMEKANİK KUMANDA SİSTEMLERİ
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Üç fazlı asenkron motorların yapısı ve çalışma prensibini açıklayabilecek,
 Üç fazlı asenkron motorları yıldız veya üçgen çalıştırabilecek,
 Asenkron motorun verimini hesaplayabilecek,
 Asenkron motorlarda hız kontrolünü açıklayabilecek,
 Bir fazlı asenkron motorların başlatma devrelerini tanıyabilecek,
 Bir asenkron motorun etiketini yorumlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• Elektrik Motoru • Senkron Hız
• Stator • Kayma
• Rotor • Motor Verimi
• Döner Manyetik Alan • Yardımcı Sargı
• Tork • Gölge Kutup

İçindekiler
• GİRİŞ
Elektromekanik Kumanda • ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR
Asenkron Motorlar • BİR FAZLI ASENKRON MOTORLAR
Sistemleri
• ASENKRON MOTORLARIN ETİKET
BİLGİLERİ
Asenkron Motorlar
Asenkron Motorlar
GİRİŞ
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren aygıta elektrik motoru denir. Bu bölümde
üç fazlı asenkron motorların yapısı ve çalışma prensibi açıklanacak; yıldız-üçgen bağlantı
özelliklerinden bahsedilecek; motorun verimi ve asenkron motorlarda hız kontrolü ta-
nımlanacaktır. Daha sonra en çok kullanılan motorlardan bir fazlı asenkron motorların
başlatma devreleri ele alınacaktır. Son olarak, asenkron motor etiketi tanıtılacaktır.
ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR
Asenkron Motorların Yapısı

Asenkron motor, stator ve rotor olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Şekil 1.1’de tipik bir
asenkron motorun parçaları görülmektedir.
Şekil 1.1
Asenkron motor
parçaları
Stator
Stator motorun duran kısmıdır. Oluklu sac paketi ve bu oluklara yerleştirilmiş döner
manyetik alan sargılarından (üç faz sargıları) oluşur. Bu sargılara ait altı sargı ucu mo-
tor gövdesinde bulunan klemens kutusuna taşınır ve motorun yıldız veya üçgen çalışma
durumuna göre klemens kutusunda gerekli bağlantılar yapılır. Şekil 1.2’de bir statorun
görünüşü verilmiştir. Üç fazlı asenkron motorun üç faz sargı setleri sayısı o motorun çift
kutup sayısını verir. Örneğin, 2 set üç faz sargısı olan bir asenkron motorda 2 çift kutup
yani toplam 4 kutup vardır. Dolayısıyla, stator sargılarının uygun şekilde düzenlenmesiy-
le asenkron motorda istenilen sayıda kutup elde etmek mümkündür.
4 Elektromekanik Kumanda Sistemleri
Şekil 1.2 Rotor

Statorun görünüşü Rotor motorun hareketli kısmıdır ve
oluklu sac paketinden oluşur. Stator
içerisinde ve mil ekseni etrafında daire-
sel hareket yapar. Rotorlar,
• Sincap kafesli
• Sargılı
olmak üzere iki çeşittir.
Sincap Kafesli Rotor (Kısa

Devreli Rotor)
Rotor oluklarına alüminyum veya bakır
çubukların (rotor çubukları) yerleştiril-
mesi ve bu çubukların rotorun her iki
tarafında halkalarla kısa devre yapılmasıyla elde edilir. Bu yüzden, sincap kafesli rotora
kısa devreli rotor da denilmektedir. Şekil 1.3’te sincap kafesli bir rotor, Şekil 1.4’te ise sin-
cap kafesli rotorlu bir asenkron motorun kesit görünüşü verilmiştir.
Şekil 1.3
Sincap kafesli rotor
Şekil 1.4
Sincap kafesli rotorlu
bir asenkron motorun
kesit görünüşü
1. Ünite -Asenkron Motorlar 5
Sargılı Rotor (Bilezikli Rotor)

Rotor oluklarına çubuklar yerine, statorda olduğu gibi, döner manyetik alan sargıla-
rının yerleştirilmesiyle elde edilir. Rotora yerleştirilen bu sargılar yıldız veya üçgen
bağlandıktan sonra çıkarılan üç uç, motor Şekil 1.5
mili üzerinde bulunan ve milden yalıtıl-
Sargılı rotor
mış bileziklere bağlanır. Bu yüzden, sar-
gılı rotora bilezikli rotor da denilmektedir.
Şekil 1.5’te sargılı bir rotor, Şekil 1.6’da ise
sargılı rotorlu bir asenkron motorun kesit
görünüşü verilmiştir.
Şekil 1.7’de sargılı rotorlu asenkron motorun çalışma devresi görülmektedir.
Şekil 1.6 Şekil 1.7
Sargılı rotorlu bir asenkron motorun kesit görünüşü Sargılı rotorlu asenkron motorun çalışma devresi
Bu devrede, rotor sargılarında üretilen enerji bileziklere temas eden fırçalar yardımıy-
la bağlantı kutusuna aktarılmaktadır. Sürtünmeden dolayı fırçalarda meydana gelecek
aşınmayı azaltmak için fırçalar genellikle karbondan yapılır. Sargılı rotorlu asenkron mo-
torlarda arızanın en çok meydana geldiği kısım bilezik ve fırça tertibatıdır.
Asenkron Motorların Çalışma Prensibi

Asenkron motorlar indüksiyon prensibine göre çalışır. Asenkron motor rotorunun harici
bir kaynakla beslenmesine gerek yoktur; bunun yerine, rotorda gerilim indüklenmektedir.
Bu yüzden, asenkron motorlara indüksiyon motorları da denilmektedir. Sincap kafesli
rotorlu veya sargılı rotorlu asenkron motorların çalışma prensibi aynıdır. Sadece rotorda
indüklenen gerilimin kısa devre yapılarak rotor akımının dolaşması farklıdır.
Asenkron motorun stator sargılarına üç fazlı gerilim uygulandığında, sargılardan ge-
çen akım statorda bir manyetik alan oluşturur. Bilindiği üzere, manyetik alan içerisinde
bulunan iletkenlerde gerilim indüklenir. Dolayısıyla statorda oluşan bu manyetik alan,
stator sargılarında ve rotor çubuklarında (sargılarında) bir gerilim indükler.
• Sincap kafesli rotorlu asenkron motorun rotor çubuklarında indüklenen gerilim, hal-
kalarla kısa devre yapılmış rotor çubuklarında (rotor devresinde) bir akım dolaştırır.
• Sargılı rotorlu asenkron motorun rotor sargılarında indüklenen gerilim, bilezik
ve fırçalar (Şekil 1.7) yardımıyla kısa devre yapılarak rotor devresinde bir akım
dolaştırır.
Rotor devresinden geçen bu akım rotorda bir manyetik alan oluşturur. Stator ve rotor
döner manyetik alanlarının karşılıklı etkileşimi sonucu, motorda bir dönme torku meyda-
na gelir ve rotor dönmeye başlar. Şekil 1.8’de asenkron motora ait tipik bir tork-hız eğrisi
görülmektedir.
Şekil 1.8
Tork-hız eğrisi
Tork-hız eğrisinde görülen, senkron hız ve kayma kavramları aşağıda açıklanmıştır.
Senkron Hız
Statorda yaratılan döner manyetik alanın dönüş hızına, asenkron motorun senkron hızı
denir. Devir/dakika (d/d) cinsinden, senkron hız n aşağıdaki şekilde verilir:
120 fs
ns = (d / d)
P
Burada fs statora uygulanan gerilimin frekansını (Hz), P ise statorun toplam kutup
sayısını göstermektedir.
Asenkron Motorlarda Kayma

Stator döner manyetik alanı ns senkron hızında dönerken, asenkron motorun rotoru nr
hızında döner. Bu iki hız arasındaki fark kayma hızını verir. Kayma hızının senkron hıza
oranına kayma denir ve aşağıdaki şekilde hesaplanır:
ns − nr
s=
ns
Bu eşitlik düzenlenirse rotor hızı, senkron hız ve kayma cinsinden aşağıdaki şekilde
ifade edilebilir:
nr = (1–s)ns
Statora uygulanan gerilimin frekansı fs ise, rotorda indüklenen gerilimin frekansı
fr =sfs
bağıntısı ile verilir. Benzer şekilde, rotor ve stator sargılarında indüklenen gerilimler arasında
Er = sEs
bağıntısı vardır.
Frekansı 50 Hz olan bir asenkron motorun senkron hızı 3000 d/d’dır. Buna göre: ÖRNEK 1
• Motorun kutup sayısını
• Motorun tam yüklü durumdaki hızı 2925 d/d iken motorun kaymasını
bulunuz.
Çözüm: fs = 50 Hz ve ns = 3000 d/d.

a. Asenkron motorun senkron hızı:
120 fs (120)(50)
ns = = = 3000.
P P
b. Asenkron motorun kayması:
ns − nr 3000 − 2925
s= = = 0.025 = %2.5
ns 3000
Asenkron Motorların Bağlantı Şekilleri

Üç fazlı asenkron motorlar yıldız veya üçgen çalıştırılırlar. Bu bölümde ilk olarak, yıldız veya
üçgen bağlı bir sistem için faz ve hat, akım ve gerilimleri tanımlanacak; daha sonra, bu akım
ve gerilim değerlerine ait ifadeler verilecektir. Son olarak, üç fazlı asenkron motoru yıldız
veya üçgen çalıştırmak için gerekli klemens kutusu bağlantılarından bahsedilecektir.
Yıldız ve Üçgen Bağlantıların Özellikleri

Şekil 1.9’da yıldız ve üçgen bağlantı şekilleri verilmiştir. Bu bağlantılarda R, S, ve T şebeke
terminallerini, Z ise faz empedans değerini göstermektedir. Burada,
• Faz akımı: herhangi bir Z empedansı üzerinden geçen akım
• Faz gerilimi: herhangi bir Z empedansı üzerinde düşen gerilim
• Hat akımı: herhangi bir terminalden geçen akım
• Hat gerilimi: herhangi iki terminal arasındaki potansiyel farkı
olarak tanımlanır.
Şekil 1.9
Yıldız ve üçgen
bağlantıları
Her fazında aynı empedans değerinin olduğu sistemlere dengeli sistemler denilmek-
tedir. Dengeli, yıldız veya üçgen bağlı sistemlerin aşağıdaki özellikleri unutulmamalıdır:
• Yıldız bağlantıda hat akımı faz akımına eşittir; hat gerilimi faz geriliminin katıdır.
• Üçgen bağlantıda hat akımı faz akımının katıdır; hat gerilimi faz gerilimine eşittir.
Şekil 1.9’da görüldüğü gibi, yıldız ve üçgen bağlı dengeli sistemler aynı şebekeye bağlanırsa:
Faz gerilimi: VpY = VL / 3 VpΔ = VL
VL / 3 VL
Faz akımı: I pY = I pΔ =
Z Z
VL / 3 3VL
Hat akımı: I LY = I pY I LΔ = 3I pΔ =
Z Z
Bu ifadeler Tablo 1.1’de özetlenmiştir.
Tablo 1.1 Yıldız Üçgen

Yıldız ve üçgen
bağlantılarda akım ve Faz gerilimi 1 3
gerilim ilişkileri
Faz akımı 1 3
Hat akımı 1 3
Tablo 1.1 şu şekilde yorumlanabilir:

Dengeli bir yük üç fazlı şebekede üçgen çalıştırılırsa yıldız çalıştırılması durumuna
göre, (yaklaşık 1.73) kat daha fazla faz akımı ve 3 kat daha fazla hat akımı çeker.
Her fazında 6 Ω luk bir direnç bulunan yıldız bağlı bir yük, 240 V hat gerilimi ile besleniyor.
1 Buna göre faz gerilimini, faz ve hat akımlarını bulunuz.
Motorun Yıldız Çalıştırılması

Üç fazlı asenkron motorun her faz sargısı bir bobin olarak kabul edilebilir. Bu bobin uçları
1. bobin U-X
2. bobin V-Y
3. bobin W-Z
olarak adlandırılsın. Buna göre, üç fazlı asenkron motorun yıldız bağlanması ve yıldız
çalıştırılması için gerekli klemens kutusu bağlantıları Şekil 1.10’da verilmiştir.
Şekil 1.10
Asenkron motorun
yıldız bağlanması
Burada, X-Y-Z uçları kısa devre edilmiş ve U-V-W uçları sırasıyla R-S-T şebekesine
bağlanmıştır.
Motorun Üçgen Çalıştırılması

Üç fazlı asenkron motorun üçgen bağlanması ve üçgen çalıştırılması için gerekli klemens
kutusu bağlantıları Şekil 1.11’de verilmiştir.
Şekil 1.11
Asenkron motorun
üçgen bağlanması
Burada U-Z, V-X, W-Y uçları kısa devre edilmiş ve kısa devre edilen bu uçlar sırasıyla
R-S-T şebekesine bağlanmıştır.
Güç faktörü (katsayısı) konusunu araştırınız. İleri ve geri güç faktörü kavramlarını açıklayınız.
2
Asenkron Motorlarda Güç
Giriş Gücü
Asenkron motorun bir fazına ait güç ifadeleri aşağıdaki şekilde verilir:
Görünen güç: S =VpIp (VA)
Aktif güç: P = S cos(φ) (W)
Reaktif güç: Q = S sin(φ) (VAR)
Burada Vp faz gerilimini, Ip faz akımını ve cos(φ) güç faktörünü ifade etmektedir. Şekil
1.12’de aktif, reaktif ve görünen güçler arasındaki ilişkiyi geometrik olarak gösteren güç
üçgeni verilmiştir.
Şekil 1.12
Güç üçgeni
Burada Pisagor teoremi uygulandığında,
S = P2 + Q2
bağıntısı elde edilir. Üç fazlı asenkron motorun toplam giriş güçlerini bulmak için bir faz
güç değerleri üç ile çarpılır:
Sin = 3VpIp = 3 Vl Il
Pin = Sin cos(φ)
Qin = Sin sin(φ)
Burada Vl hat gerilimini ve Il hat akımını ifade etmektedir. Yukarıdaki ifadeler, moto-
run yıldız veya üçgen çalıştırılmasından bağımsızdır.
Kayıplar ve Çıkış Gücü

Asenkron motorun aktif giriş gücü Pin, statorda bakır ve demir kayıplarına uğradıktan
sonra stator-rotor arasındaki hava boşluğundan rotora aktarılır, buna rotorun giriş gücü
denir ve Pg ile gösterilir. Benzer şekilde rotor giriş gücü, rotorda bakır kayıplarına uğrar
ve bu kayıplardan sonra kalan güç, mekanik güç Pm olarak adlandırılır. Motorun çıkış gücü
Pout ise mekanik güçten rüzgar, sürtünme ve kaçak yük kayıplarının çıkarılmasıyla bulu-
nur. Şekil 1.13’te asenkron motorun güç akış diyagramı verilmiştir.
Şekil 1.13
Asenkron motorun
güç akış diyagramı
Verim
Asenkron motorun verimi çıkış gücünün giriş gücüne oranı olarak tanımlanır:
Pout
η=
Pin
ÖRNEK 2 Üç fazlı, 60 Hz, 4 kutuplu, 460 V, 20 A’lik bir asenkron motor 0.8 geri güç faktörüne sahiptir. Bu
motorun stator bakır kayıpları 800 W, rotor bakır kayıpları 400 W’tır. Nüve (demir) kayıpları
650 W, sürtünme ve rüzgar kayıpları 200 W ve kaçak yük kayıpları 150 W’tır. Buna göre,
a. Rotor giriş gücünü
b. Üretilen mekanik gücü
c. Watt ve beygir gücü cinsinden çıkış gücünü
d. Motorun verimini
bulunuz.
Çözüm: Öncelikle motorun giriş gücü aşağıdaki şekilde hesaplanır.

Pin= 3VpIp cos(φ) = 3 Vl Il cos(φ) = 3 (460)(20)(0.8) ≅ 12748 W
Rotor giriş gücü, giriş gücünden stator bakır ve demir kayıplarının çıkarılmasıyla elde edilir:
Pg = Pin – stator bakır ve demir kayıpları =12748 – 800 – 650 = 11298 W
a. Mekanik güç, rotor giriş gücünden rotor bakır kayıplarının çıkarılmasıyla bulunur:
Pm = Pg – rotor bakır kayıpları = 11298 – 400 = 10898 W
b. Çıkış gücü, mekanik güçten sürtünme, rüzgar ve kaçak yük kayıplarının çıkarılma-
sıyla bulunur:
Pout = Pm – sürtünme, rüzgar kayıpları – kaçak yük kayıpları = 10898 – 200 – 150 = 10548 W
Bir beygir gücü (1 HP) yaklaşık olarak 746 W’tır. Bu durumda, beygir gücü cinsinden
çıkış gücü

1
Pout = 10548 ≅ 14HP
746
c. Motorun verimi
Pout 10548
η= = = 0.827 = %82.7
Pin 12748
Asenkron Motorlarda Hız Kontrolü

Asenkron motorlarda senkron hız; statora uygulanan gerilimin frekansı fs (Hz) ile doğru
orantılı, statorun toplam kutup sayısı P ile ters orantılıdır:
120 fs
ns = (d / d)
P
Asenkron motorun rotor hızı ise aşağıdaki şekilde verilir:
120 fs
nr = ns (1− s) = (1− s)
P
Bu bağıntıdan, asenkron motorun rotor hızını etkileyen faktörlerin
• Statora uygulanan gerilimin frekansı, fs (Hz)
• Toplam kutup sayısı, P
• Kayma, s
olduğu görülür. Rotor kayması s ise stator gerilimini değiştirerek, rotor direncini de-
ğiştirerek, veya rotor devresine harici kaynaktan gerilim uygulayarak ayrıca değiştirilebilir.
BİR FAZLI ASENKRON MOTORLAR

Bir fazlı asenkron motorlar evlerde, ofislerde ve endüstriyel uygulamalarda en çok kul-
lanılan motorlardır. Tek fazlı kaynakla beslendiklerinden üç fazlı kaynağın olmadığı du-
rumlarda tercih edilirler. Bir fazlı asenkron motor yapı olarak üç fazlı asenkron motora
benzer; sadece tam hızda çalışırken üç faz sargısı yerine tek stator sargısı uyarılır. Bir
fazlı asenkron motorlar, üç fazlı asenkron motorlar gibi döner manyetik alan oluştura-
mazlar. Bu nedenle, bir fazlı asenkron motorlarda başlatma devrelerine ihtiyaç duyulur.
Bu bölümde,
• Yardımcı sargılı
• Kondansatörlü
• Gölge kutuplu
başlatma yöntemlerinden bahsedilecektir.
Yardımcı Sargılı Asenkron Motor

Bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorda, ana sargı ile beraber ana sargıdan farklı di-
renç/reaktans oranına sahip yardımcı sargı kullanılır. Şekil 1.14’te bir fazlı yardımcı sargılı
asenkron motorun statoru görülmektedir.
Şekil 1.14
Bir fazlı yardımcı
sargılı asenkron
motorun statoru
Şekil 1.15’te bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorun çalışma devresi verilmiştir.
Bu devrede, ana sargı ve yardımcı sargı birbirlerine paralel bağlanmış ve aynı şebekeden
beslenmektedir. Ayrıca yardımcı sargıya seri bir merkezkaç anahtarı mevcuttur. Motor
çalışmaya başladıktan ve belirli bir hıza ulaştıktan sonra merkezkaç anahtar açılarak yar-
dımcı sargıyı devre dışı bırakır. Motor ana sargı ile çalışmaya devam eder.
Şekil 1.15
sargılı asenkron
motorun çalışma
devresi
Motorun çalışmaya başlaması:

Bu tip bir motorda, ana sargı kalın telden çok spirli olarak sarılır ve statorun 2/3’ünü
kaplar. Yardımcı sargı ise ince telden az spirli olarak sarılır ve statorun 1/3’ünü kaplar.
Böylece, ana sargının etkin direnci küçük, endüktif reaktansı büyük; yardımcı sargının
etkin direnci büyük, endüktif reaktansı küçük yapılmış olur. Her iki sargı aynı şebeke
gerilimiyle beslendiğinde, sargı empedanslarının farklılığından dolayı sargılar üzerinden
geçen akımlar arasında bir faz farkı oluşur. Bu durum, Şekil 1.16’da verilen vektör diyag-
ramında görülmektedir.
Şekil 1.16
sargılı asenkron
motorda, ana ve
yardımcı sargı
akımları
Bu diyagramda Ia ana sargı üzerinden geçen akımı, Iy yardımcı sargı üzerinden geçen
akımı, δ ise bu akımlar arasındaki faz farkını göstermektedir. Döner manyetik alanın ve
başlangıç torkunun üretilmesi için bu faz farkının 30° kadar olması yeterlidir.
Kondansatörlü Asenkron Motorlar

Bir fazlı kondansatörlü asenkron motorlar
• Kalkış kondansatörlü
• Daimi kondansatörlü
• Kalkış ve daimi kondansatörlü
olmak üzere üç grupta incelenebilir.
Kalkış Kondansatörlü Asenkron Motor

Kalkış kondansatörlü asenkron motorda, yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatör
bağlanır. Şekil 1.17’de kalkış kondansatörlü asenkron motorun çalışma devresi görülmek-
tedir. Motor çalışmaya başladıktan ve belirli bir hıza ulaştıktan sonra merkezkaç anahtar
açılarak yardımcı sargıyı ve kondansatörü devre dışı bırakır.
Şekil 1.17
Kalkış kondansatörlü
asenkron motorun
çalışma devresi
Bu devrede uygun değerde bir kondansatör (C) seçilerek, yardımcı sargı üzerinden ge-
çen akım referans şebeke geriliminden daha ileri yapılır. Oysaki ana sargı üzerinden geçen
akım bu sargının endüktif özelliğinden dolayı referans şebeke geriliminden geridedir. Bu
durum, Şekil 1.18’de verilen vektör diyagramında görülmektedir.
Şekil 1.18
Kalkış kondansatörlü
asenkron motorda, Bu diyagram ve Şekil 1.17’de verilen di-
ana ve yardımcı sargı yagram karşılaştırıldığında, kondansatör kul-
akımları lanıldığı durumda ana ve yardımcı sargılar
üzerinden geçen akımlar arasındaki faz far-
kının daha iyileştiği görülür. Bilindiği üzere,
ana ve yardımcı sargı akımları arasındaki bu
faz farkı döner manyetik alanı oluşturur ve
rotor dönmeye başlar.
Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor

Daimi kondansatörlü asenkron motorda, kalkışta ve çalışmada kondansatör ve yardımcı
sargı devrededir. Merkezkaç anahtarı yoktur. Şekil 1.19’da daimi kondansatörlü asenkron
motorun çalışma devresi görülmektedir.
Şekil 1.19
C
Daimi kondansatörlü
asenkron motorun
çalışma devresi
Kalkış ve Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor

Kalkış ve daimi kondansatörlü asenkron motorda, yardımcı sargıya seri ama kendi arala-
rında paralel bağlı iki tane kondansatör kullanılır. Şekil 1.20’de kalkış ve daimi kondansa-
törlü asenkron motorun çalışma devresi görülmektedir.
Şekil 1.20
Kalkış ve daimi
kondansatörlü
asenkron motorun
çalışma devresi
Bilindiği gibi paralel bağlı kondansatörlerin eşdeğer kapasitesi, kapasite değerlerinin
toplamına eşittir. Dolayısıyla, Şekil 1.20’de verilen devre için kalkış kondansatör kapasite
değeri C1+C2 olmaktadır. Motor çalışmaya başladıktan ve belirli bir hıza ulaştıktan sonra
merkezkaç anahtar açılarak C1 kondansatörünü devre dışı bırakır. Motor C2 daimi kon-
dansatörü ile çalışmaya devam eder.
Gölge Kutuplu Asenkron Motor

Bir fazlı asenkron motorlar arasında en basit ve ucuz olanıdır. Şekil 1.21’de gölge kutuplu
asenkron motorun statoru görülmektedir.
Burada, kutupların bir bölümüne kısa Şekil 1.21
devre bakır halkalar (veya sargılar) yerleşti-
Gölge kutuplu
rilmiştir. Bu halkalar gölge kutbu oluşturur. asenkron motorun
Stator sargısına gerilim uygulandığında olu- statoru
şan manyetik alan çizgilerinin bir bölümü bu
kısa devre halkalarının içinden geçer. Halka-
lar üzerinde gerilim indüklenir ve kısa devre
akımı dolaşmaya başlar. Halkalar üzerindeki
bu kısa devre akımı bir manyetik alan oluş-
turur. İki manyetik alanın etkileşimi sonu-
cu, ana kutuptan gölge kutba doğru hareket
eden bir döner manyetik alan yaratılır ve ro-
tor dönmeye başlar.
ASENKRON MOTORLARIN ETİKET BİLGİLERİ

Asenkron motorların özellikleri, bir etiketle (plaka) gövdeleri üzerine monte edilir. Motor
etiketinde genellikle şu bilgiler bulunur:
1. Üretici firma
2. Faz sayısı
3. Gövde tipi
4. İşletme türü
5. Kuruluş biçimi
6. Mekanik koruma sınıfı
7. Yalıtım sınıfı
8. Anma gerilimi, stator hat gerilimi
9. Anma frekansı, fs
10. Anma akımı, tam yük hat akımı
11. Anma çıkış gücü, Pout
12. Güç katsayısı, cos(
13. Anma hızı, tam yüklü durumdaki rotor hızı nr
14. Uluslararası elektrik motorları standardı
15. CE uygunluk işareti
16. Motor seri numarası
17. Kondansatör değeri (bir fazlı motorlar için)
Hatırlanacağı üzere motor giriş gücü etiket bilgileri kullanılarak aşağıdaki şekilde he-
saplanır:
Pin= 3 Vl. Il . cos(φ). Motor çıkış gücü Pout ise etikette belirtilen değerdir.
Özet
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren aygıta elekt- Ayrıca, dengeli bir yük üç fazlı şebekede üçgen çalıştırılırsa
rik motoru denir. yıldız çalıştırılması durumuna göre, 3 (yaklaşık 1.73) kat
Asenkron motor, stator ve rotor olmak üzere iki ana bölüm- daha fazla faz akımı ve 3 kat daha fazla hat akımı çeker.
den oluşur. Stator motorun duran kısmıdır. Oluklu sac paketi Üç fazlı asenkron motorun toplam giriş gücü aşağıdaki şe-
ve bu oluklara yerleştirilmiş döner manyetik alan sargıların- kilde bulunur:
dan oluşur. Rotor motorun hareketli kısmıdır. Rotorlar, sin-
Pin= 3VpIp cos(φ) = 3 Vl Il cos(φ)
cap kafesli (kısa devreli) ve sargılı (bilezikli) olmak üzere iki
çeşittir.
Burada Vp , Ip faz gerilim ve akım değerlerini; Vl , Il hat gerilim
Statorda yaratılan döner manyetik alanın dönüş hızına,
ve akım değerlerini; cos(φ) güç faktörünü göstermektedir.
asenkron motorun senkron hızı denir. Statora uygulanan ge-
Asenkron motorun çıkış gücü ise giriş gücünden kayıpların
rilimin frekansı fs (Hz) ve statorun toplam kutup sayısı P ise,
(stator bakır ve demir, rotor bakır, sürtünme, rüzgar ve kaçak
senkron hız devir/dakika (d/d) cinsinden
yük kayıpları) çıkarılmasıyla bulunur ve Pout ile gösterilir.
120 fs
ns = (d / d)
P Asenkron motorun verimi çıkış gücünün giriş gücüne oranı
şeklinde verilir. olarak tanımlanır:
Stator döner alanı ns senkron hızında dönerken, asenkron Pout
η=
motorun rotoru nr hızında döner. Stator ve rotor arasındaki Pin
kayma s ile gösterilir ve aşağıdaki şekilde hesaplanır: Asenkron motorun rotor hızı
ns − nr 120 fs
s= nr = (1− s)
ns P
Rotor ve stator arasındaki hız, frekans ve indüklenen gerilim şeklindedir. Buna göre, asenkron motorun rotor hızını etki-
bağıntıları aşağıdaki gibidir: leyen faktörler statora uygulanan gerilimin frekansı, toplam
nr = (1–s) ns kutup sayısı ve kaymadır.
Bir fazlı asenkron motor yapı olarak üç fazlı asenkron mo-
f r =sf s tora benzer; sadece tam hızda çalışırken üç faz sargısı yerine
E r =sE s tek stator sargısı uyarılır. Bir fazlı asenkron motorlar döner
manyetik alan oluşturamadıkları için başlatma devrelerine
Dengeli, yıldız veya üçgen bağlı sistemlerin aşağıdaki özellik-
ihtiyaç duyulur. Bu amaçla
leri unutulmamalıdır:
• Yardımcı sargılı
• Yıldız bağlantıda hat akımı faz akımına eşittir; hat ge-
• Kondansatörlü
rilimi faz geriliminin 3 katıdır.
• Gölge kutuplu
• Üçgen bağlantıda hat akımı faz akımının katıdır; hat
başlatma sistemleri kullanılabilir.
gerilimi faz gerilimine eşittir.
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi sincap kafesli rotorun bir diğer 6. Aşağıdakilerden hangisi asenkron motorlarda hız kont-
adıdır? rol yöntemlerinden biri değildir?
a. Kısa devreli rotor a. Statora uygulanan gerilimin frekansını değiştirmek
b. Sargılı rotor b. Stator kutup sayısını değiştirmek
c. Bilezikli rotor c. Stator gerilimini değiştirmek
d. Fırçalı rotor d. Rotor direncini değiştirmek
e. Kolektörlü rotor e. Motor klemensine bağlanan herhangi iki fazın yerini
değiştirmek
2. Aşağıdakilerden hangisi asenkron motor parçalarından
7. Sincap kafesli asenkron bir motorun etiket değerleri aşa-
biri değildir?
ğıda verilmiştir:
a. Stator
3 fazlı, Δ bağlı, 4 KW, 2 kutuplu, 415 V, 50 Hz
b. Bilezikli rotor
Tam yük stator akımı = 7.2 A
c. Kolektör
Güç katsayısı, cos(φ)= 0.891geri (endüktif)
d. Sincap kafesli rotor
e. Motor mili Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bu motora ait verim
değeridir?
a. % 94
3. Aşağıdaki bilgilerden hangisi asenkron motor etiketinde
b. % 87
bulunmaz?
c. % 80
a. Üretici firma
d. % 75
b. Sargı spir sayısı e. % 60
c. Mekanik koruma sınıfı
d. Faz sayısı 8. Aşağıdakilerden hangisi bir fazlı asenkron motor değildir?
e. Anma hızı a. Yardımcı sargılı
b. Gölge kutuplu
4. Üç fazlı asenkron motorun bobin uçları c. Şönt
1. bobin U-X d. Kalkış kondansatörlü
2. bobin V-Y e. Daimi kondansatörlü
3. bobin W-Z
olarak verilmiştir. Buna göre, aşağıdaki bağlantılardan han- 9. 460V, 60 Hz, 4 kutuplu üç fazlı bir asenkron motorun
tam yüklü durumdaki kayması %5 tir. Buna göre, aşağıdaki-
gisi bu motoru yıldız çalıştırır?
lerden hangisi rotor hızıdır?
a. U-Z, V-X, W-Y
a. 1800 d/d
b. U-V, W-X, Y-Z
b. 1780 d/d
c. U-V-X şebeke, W-Y-Z kısa devre
c. 1750 d/d
d. U-V-W şebeke, X-Y-Z kısa devre d. 1710 d/d
e. V-X-Z şebeke, U-W-Y kısa devre e. 1650 d/d
5. 460V, 60 Hz, 4 kutuplu üç fazlı bir asenkron motorun 10. Aynı faz empedans değerine sahip yıldız ve üçgen bağlı
tam yüklü durumdaki kayması %5 tir. Buna göre, aşağıdaki- dengeli sistemler aynı şebekeye bağlanmıştır. Buna göre, aşa-
lerden hangisi kayma hızıdır? ğıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
a. 90 d/d a. Üçgen bağlantıdaki hat akımı, yıldız bağlantıdaki hat
b. 80 d/d akımının 3 katıdır.
c. 75 d/d b. Üçgen bağlantıdaki hat akımı, yıldız bağlantıdaki hat
d. 60 d/d akımının 3 katıdır.
e. 50 d/d c. Üçgen bağlantıdaki faz akımı, yıldız bağlantıdaki faz
akımının 3 katıdır.
d. Üçgen bağlantıdaki faz akımı, yıldız bağlantıdaki faz
akımının 3 katıdır.
e. Üçgen ve yıldız bağlantıların hat akımları eşittir.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. a Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Yapısı” Sıra Sizde 1
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Alternatif akım sistemlerinde üç farklı güç kavramı mevcut-
2. c Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Yapısı” tur: Aktif güç (P), görünen güç (S) ve reaktif güç (Q). Güç
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. faktörü, aktif gücün görünen güce oranı olarak tanımlanır. 0
3. b Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Etiket Bil- ile 1 arasında bir değere sahiptir. Akım ve gerilim arasındaki
gileri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. faz farkı φ ise, güç faktörü |cos (φ)| değerine eşittir. Faz açısı-
4. d Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Bağlantı nın işaretini göstermek amacıyla güç faktörü genellikle ileri
Şekilleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. veya geri sıfatlarıyla birlikte kullanılır. Kapasitif bir sistemde
5. a Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Çalışma akım gerilimden ileridedir. Bu durumda ileri güç faktörün-
Prensibi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. den bahsedilir. Benzer şekilde endüktif bir sistemde akım ge-
6. e Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorlarda Hız Kont- rilimden geride olduğu için geri güç faktöründen bahsedilir.
rolü” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorlarda Güç” baş- Sıra Sizde 2
lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Faz gerilimi:
8. c Yanıtınız yanlış ise “Bir Fazlı Asenkron Motorlar” Vp = VL / 3 = 240 / 3 = 138.56 V
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Çalışma Faz akımı:
Prensibi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Vp 138.56
Ip = = = 23.1A
10. a Yanıtınız yanlış ise “Asenkron Motorların Bağlantı R 6
Şekilleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yıldız bağlantıda hat akımı faz akımına eşittir. Dolayısıyla,
hat akımı
IL = 23.1 A.
Yararlanılan Kaynaklar
Çolak, İ. (2008). Asenkron Motorlar. Seçkin Yayınevi,
Ankara.
Çolak, İ. ve Bayındır, R. (2007). Elektrik Kumanda Devrele-
ri. Seçkin Yayınevi, Ankara.
Fitzgerald, A.E.; Kingsley, C. ve Umans S.D. (2003). Electric
Machinery. McGraw-Hill, Boston.
Hayta, L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
Birsen Yayınevi, İstanbul.
Kılıç, G. (2000). Elektrik Atelyesi Kumanda Devreleri. Yüce
Yayım, Ankara.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğ-
retim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) AC ve DC
Makineler. Ankara, 2006.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve
Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) Elektrik
Elektronik Teknolojisi, Kumanda Devre Elemanları.
Ankara, 2007.
Türkmen, Y. ve Geçtan, C. Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
Matbaası, İzmir.
2
Amaçlarımız
 Temel kumanda devre elemanlarını tanımlayabilecek,
 Verilen bir devrede, temel kumanda devre elemanlarını tanıyabilecek,
 Temel kumanda devre elemanlarının çalışma prensiplerini açıklayabilecek,
 Tasarlanılması istenen bir sistemde hangi kumanda devre elemanlarının kulla-
nılması gerektiğine karar verebilecek
Anahtar Kavramlar
• Kontak • Düz Zaman Rölesi
• Buton • Ters Zaman Rölesi
• Anahtar • Bimetal
• Sınır Anahtarı • Termostat
• Röle • Paket Şalter
İçindekiler
• GİRİŞ
• BUTONLAR
Elektromekanik Kumanda • SINIR ANAHTARLARI
Kumanda Devre Elemanları I • RÖLELER
Sistemleri
• ZAMAN RÖLELERİ
• TERMOSTATLAR
• PAKET (PAKO) ŞALTERLER
Kumanda Devre Elemanları I
GİRİŞ
Elektrik makinalarının ve elektrikli cihazların çalıştırılmalarında kullanılan elemanlara, ku-
manda devre elemanları denir. Bu bölümde temel kumanda devre elemanlarından butonlar,
sınır anahtarları, röleler, zaman röleleri, termostatlar ve paket şalterler ele alınacaktır. Bu temel
kumanda elemanlarının yapıları, çalışma prensipleri ve özellikleri hakkında bilgi verilecektir.
BUTONLAR
Butonlar, kumanda devrelerinde, devrenin çalışmasını başlatmak ve durdurmak amacı ile
kullanılır.
Butonlar, yapılarına göre
• Ani temaslı buton
• Kalıcı buton
olmak üzere iki kısma ayrılır. Ani temaslı butona basıldığında, buton durumunu değişti-
rir. Buton üzerindeki etki kalktığında, buton normal konumuna döner.
Butonlar çalışma şekillerine göre üç kısımda incelenebilirler:
• Başlatma butonu
• Durdurma butonu
• Çift yollu buton ve ortak uçlu buton
Başlatma (Start) Butonu

Normalde açık kontaklı butondur. Butona basılınca, açık olan Şekil 2.1
kontak kapanır. Buton üzerindeki etki kalktığında, kapanan Başlatma butonu
kontak açılarak normal konumunu alır. Şekil 2.1’de başlatma sembolü
butonu sembolü görülmektedir.
Durdurma (Stop) Butonu

Normalde kapalı kontaklı butondur. Butona basılınca, kapa- Şekil 2.2
lı olan kontak açılır. Buton üzerindeki etki kalktığında, açılan Durdurma butonu
kontak kapanarak normal konumunu alır. Şekil 2.2’de durdurma sembolü
butonu sembolü görülmektedir.
Çift Yollu Butonlar

Biri normalde kapalı, diğeri normalde açık iki adet kontağı olan Şekil 2.3
butondur. Butona basılınca, kapalı olan kontak açılır, açık olan kon- Çift yollu buton
tak kapanır. Buton üzerindeki etki kalktığında, kontaklar normal sembolü
konumunu alır. Şekil 2.3’te çift yollu buton sembolü görülmektedir.
Ortak Uçlu Buton (Jog Buton)

Çift yollu butonun iki kontağının birer ucunun ortak olduğu butondur. Biri normalde
kapalı, diğeri normalde açık iki adet kontağı vardır. Butona basılınca, kapalı olan kontak
açılır, açık olan kontak kapanır. Buton
Şekil 2.4
üzerindeki etki kalktığında, kontaklar
Ortak uçlu buton (Jog normal konumunu alır. Şekil 2.4’te or-
buton) sembolü
tak uçlu buton sembolü görülmektedir.
Kalıcı Buton
Kalıcı butona basıldığında, buton durumunu değiştirir. Buton üzerindeki etki kalktığın-
da, buton normal konumuna dönmez, yani basıldığı şekilde kalır. Ancak, ters yöndeki
Şekil 2.5
başka bir etki, kalıcı butonun normal
konumuna dönmesini sağlayabilir. Şekil
Kalıcı buton sembolü
2.5’te kalıcı buton sembolü görülmek-
tedir. Burada, Başlatma ve Durdurma
butonları arasında mekanik bir bağlantı
mevcuttur. Bağlantıyı sağlayan kol (A)
noktası etrafında dönebilir. Başlatma
butonuna basıldığında, bu buton ve me-
kanik bağlantı nedeniyle durdurma bu-
tonu kapanır.
Anahtarlar
Şekil 2.6
En çok kullanılan kumanda eleman-
Normalde açık larından olan anahtarlar, kalıcı tipte
anahtar sembolü butonlardır. Şekil 2.6’da normalde açık
anahtar sembolü görülmektedir.
SINIR ANAHTARLARI
Hareketli sistemlerde konum algılama işleminde kullanılan anahtarlara, sınır anahtarı de-
nir. Sınır anahtarları normalde açık veya normalde kapalı tek kontaktan veya biri normalde
kapalı, diğeri normalde açık iki kontaktan oluşabilir. İki kontaktan fazla kontağı olan sınır
anahtarları da mevcuttur. Şekil 2.7’de çeşitli sınır anahtarlarının sembolleri görülmektedir.
Şekil 2.7
(a) Normalde açık
kontaklı (b) normalde
kapalı kontaklı ve
(c) iki konumlu sınır
anahtar sembolleri
Yapılarına göre sınır anahtarları

• Mekanik sınır anahtarları
• Manyetik sınır anahtarları
olmak üzere iki kısma ayrılırlar.
Mekanik Sınır Anahtarları

Mekanik sınır anahtarları makaralı ve pimli olmak üzere iki çeşittir.
2. Ünite - Kumanda Devre Elemanları I 23
Makaralı Sınır Anahtarları

Makaralı sınır anahtarları, genelde, aygıtın sabit kısmına bağlanır. Aygıtın hareketli kıs-
mında bulunan bir çıkıntı sınır anahtarının makarasına çarptığında, kontaklar konum
değiştirir. Örneğin, iki konumlu bir sınır anahtarında kapalı olan kontak açılır, açık olan
kontak kapanır. Şekil 2.8’de makaralı sınır anahtarların görünüşleri verilmiştir.
Şekil 2.8 Şekil 2.9

Makaralı sınır Pimli sınır
anahtarların anahtarın
görünüşleri görünüşü
Pimli Sınır Anahtarları

Pimli sınır anahtarları, genelde, aygıtın sabit kısmına bağlanır. Aygıtın hareketli kısmında
bulunan bir çıkıntı sınır anahtarının pimine çarptığında, kontaklar konum değiştirir. Şe-
kil 2.9’da pimli sınır anahtarın görünüşü verilmiştir.
Şekil 2.10
Manyetik Sınır Anahtarları Kontak bloğu Manyetik sınır
Manyetik sınır anahtarı, sabit mıknatıs ve anahtarın yapısı
kontak bloğu olmak üzere iki kısımdan
oluşur. Sabit mıknatıs aygıtın hareketli
kısmına, kontak bloğu ise aygıtın sabit
kısmına bağlanır. Kontak bloğundaki
parçalardan biri, manyetik maddeden N S
(mıknatıs tarafından çekilebilen madde) S N
yapılır. Manyetik maddelere örnek olarak
demir, nikel, kobalt, çelik ve bu madde- Sabit mıknatıs
lerin alaşımları gösterilebilir. Aygıt çalı-
şırken, kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya geldiğinde, sabit mıknatıs kontağın
manyetik parçasını kendine doğru çeker ve kontakların konum değiştirmesine neden
olur. Şekil 2.10’da manyetik sınır anahtarın yapısı gösterilmektedir.
Yapılarına göre sınır anahtarları ani temaslı ve kalıcı tipte olabilir. Ani temaslı sınır
anahtarlarında, sınır anahtarının kontaklarının konum değiştirmesine neden olan etki
ortadan kalktığında kontaklar normal konumuna döner. Kalıcı tip sınır anahtarlarında
ise, sınır anahtarının kontaklarının konum değiştirmesine neden olan etki ortadan kalksa
bile kontaklar aynı konumda kalır. Ancak, ters yöndeki başka bir etki, kalıcı tip sınır anah-
tarlarının kontaklarının normal konumuna dönmesini sağlayabilir.
Sınır anahtarları endüstride asansörler, vinçler, takım tezgahları ve bant sistemleri gibi
hareketli sistemlerde kullanılır.
Manyetik alanla aktive olan anahtarlardan reed kontakları araştırınız.

1
RÖLELER
Küçük güçteki elektromanyetik anahtarlara, röle denir. Röleler elektromıknatıs, palet ve
kontaklar olmak üzere üç kısımdan oluşur. Şekil 2.11’de bir rölenin yapısı, görünüşü ve
sembolü verilmiştir. Elektromıknatıs, demir nüve ve üzerine sarılmış bir bobinden ibaret-
tir. Bobin uçlarına gerilim uygulandığında, nüve mıknatıslık özelliği kazanarak paleti ken-
dine doğru çeker. Bu hareket sonucu, palet üzerindeki kontaklar konum değiştirir, açık
olan kontak kapanır, kapalı olan kontak açılır. Rölelerde bir veya daha fazla sayıda kontak
bulunabilir. Rölenin paletine bağlanmış bir yay kontakların normal konumda kalmalarını
sağlar. Şekil 2.11’de verilen rölede, biri normalde açık (1-2), diğeri normalde kapalı (1-3)
iki adet kontak vardır.
Şekil 2.11
Bir rölenin
(a) yapısı, (b)
görünüşü ve (c)
sembolü
1 1
2 3
(a) (b) (c)
Röle bobinleri hem doğru hem de alternatif akımda çalışabilir. Röle doğru akımda
kullanılacaksa, demir nüve tek parçadan yapılır. Bu rölelerde, artık mıknatisiyet nedeniy-
le, paletin nüveye yapışık kalmasını önlemek için nüvenin palete bakan kısmına plastik
pullar konur. Röle alternatif akımda kullanılacaksa, rölenin demir nüvesi silisli sac pake-
tinden yapılır. Ayrıca, alternatif akımın yön ve değer değişimlerinden paletin etkilenerek
titreşim yapmasını önlemek için, nüvenin ön yüzüne açılan oluklara bakır halkalar yer-
leştirilir.
Rölelerin çalışma, çekme ve bırakma gerilimlerini tanımlayınız.

2
ZAMAN RÖLELERİ
Röle bobini enerjilendikten veya röle bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra
kontakları konum değiştiren rölelere, zaman rölesi denir. Bazı zaman rölelerinde gecikme
ile konum değiştiren kontaklar yanında ani konum değiştiren kontaklar da bulunabilir.
Zaman röleleri, genelde, küçük akım değerlerini taşımak üzere tasarlandıklarından güç
devrelerinde kullanılmazlar.
Zaman röleleri, çalışma şekillerine göre
• Çekmede Gecikmeli Tip (Düz) Zaman Rölesi
• Düşmede Gecikmeli Tip (Ters) Zaman Rölesi
olmak üzere iki ana grupta incelenebilir.
Çekmede Gecikmeli Tip (Düz) Zaman Rölesi

Bobine gerilim uygulanmaya başladığı anda zaman sayımı başlar ve belirlenen süre so-
nunda röle kontağı konum değiştirir, açık olan kontak kapanır, kapalı olan kontak açılır.
Gerilim kesildiğinde röle kontağı ani olarak normal konumuna döner. Şekil 2.12’de düz
zaman rölesi ve gecikme ile konum değiştiren kontakları görülmektedir; normalde açık,
zaman gecikmeli kapanan kontak GK ile normalde kapalı, zaman gecikmeli açılan kontak
ise GA ile gösterilmiştir.
Şekil 2.12
Düz zaman rölesi
GK GA ve kontaklarının
sembolleri
Düşmede Gecikmeli Tip (Ters) Zaman Rölesi

Bobine gerilim uygulanmaya başladığı anda röle kontağı ani olarak konum değiştirir ve
bobin enerjili kaldığı sürece kontak bu konumunu korur. Bobine uygulanan gerilim ke-
sildikten sonra zaman sayımı başlar ve belirlenen süre sonunda röle kontağı normal ko-
numuna döner. Şekil 2.13’te ters zaman rölesi ve gecikme ile konum değiştiren kontakları
görülmektedir, normalde açık, zaman gecikmeli açılan kontak GA ile normalde kapalı,
zaman gecikmeli kapanan kontak ise GK ile gösterilmiştir.
Şekil 2.13
Ters zaman rölesi
GA GK ve kontaklarının
sembolleri
Ters zaman rölelerinin kullanım alanları düz zaman rölelerine göre daha sınırlıdır.
Diğer Zaman Röleleri

Bu iki temel çalışma prensibine ek olarak, aşağıda bazı önemli zaman rölelerinden bah-
sedilecektir.
• Bırakmada Gecikmeli Tip (Impuls) Zaman Rölesi
• Çekmede ve Bırakmada Gecikmeli Tip Zaman Rölesi
• Flaşör Zaman Rölesi
• Yıldız-Üçgen Zaman Rölesi
Bırakmada Gecikmeli Tip (Impuls) Zaman Rölesi

Bobine gerilim uygulanmaya başladığı anda röle kontağı ani olarak konum değiştirir ve
belirlenen süre sonunda kontak normal konumuna döner.
Çekmede ve Bırakmada Gecikmeli Tip Zaman Rölesi

Bobine gerilim uygulanmaya başladığı andan belirli bir süre (gecikme) sonra kontakları
konum değiştirir ve bobin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra kontakları normal ko-
numuna döner.
Flaşör Zaman Rölesi

Bobine gerilim uygulanmaya başladığı anda kontakları konum değiştirir, ayarlanan süre so-
nunda kontakları normal konumuna döner, ve ayarlanan diğer bir süre sonunda kontakları
yine konum değiştirir; bu işlemler röle enerjili kaldığı sürece periyodik olarak devam eder.
Yıldız-Üçgen Zaman Rölesi

Motorlar kalkış anında, şebekeden yüksek akım çekerler. Bu kalkış akımını düşürmek için
genelde, yıldız/üçgen yol verme yöntemi kullanılır. Bu yöntemde, motor ilk olarak yıldız
daha sonra üçgen bağlantıda çalıştırılır. Bu anlamda yıldız-üçgen zaman röleleri belirle-
nen bir süre (2-4 saniye) sonunda, yıldız bağlantının devreden çıkartılıp üçgen bağlantı-
nın devreye girmesini sağlamak için kullanılır.
İç yapılarına göre farklı zaman röleleri:
• Pistonlu Zaman Rölesi
• Motorlu Zaman Rölesi
• Doğru Akım Zaman Rölesi
• Termik Zaman Rölesi
• Termistörlü Zaman Rölesi
Pistonlu Zaman Rölesi

Zaman gecikmesinin bir pistonla sağlandığı rölelerdir. Pistonlu zaman röleleri istenildi-
ğinde düz, istenildiğinde ters zaman rölesi olarak çalıştırılabilir. Şekil 2.14’te pistonlu düz
zaman rölesinin iç yapısı ve sembolü görülmektedir.
Şekil 2.14
Pistonlu düz zaman
rölesinin (a) iç yapısı
ve (b) sembolü
Düz zaman röle bobinine gerilim uygulandığında karşısındaki paleti çeker. 1-2 nolu
kontak ani olarak kapanır ve 3-4 nolu kontak açılır. Palet çekildiğinde, palete bağlı olan
yay da pistonu çeker. B bölümündeki akışkanın (yağ veya hava) C-D yollarını izleyerek A
bölümüne gelmesiyle piston hareket eder. Piston belirli bir yol aldıktan sonra, 5-6 nolu
kontak kapanırken 7-8 nolu kontak açılır. Dolayısıyla bu kontaklar zaman gecikmesiyle
konum değiştirir. Bu durum zaman rölesinin devre sembolünde, ilgili kontaklara GK (ge-
cikmeli kapanan) ve GA (gecikmeli açılan) yazılarak ifade edilir. Bobine uygulanan geri-
lim kesildiğinde, palet ani olarak aşağı düşer. Pistonun aşağı hareketinde, piston üzerinde
bulunan E klepesi hemen açılır. A bölümünde bulunan akışkan da bu klepe üzerinden
B bölümüne kolayca geçer ve piston paletle birlikte hızla aşağıya doğru hareket eder. Bu
hareket sonucunda, kontaklar ani olarak normal konumuna döner, açılmış olan kontaklar
kapanır, kapanmış olan kontaklar açılır.
E klepesinin açılma yönü değiştirilirse, röle ters zaman rölesi olarak çalışır. Şekil 2.15’te
pistonlu ters zaman rölesinin iç yapısı ve sembolü görülmektedir.
Şekil 2.15
Pistonlu ters zaman
ve (b) sembolü
1 3 5 7
GA GK
2 4 6 8
(a) (b)
Pistonlu zaman rölelerinde, zaman ayarı D kanalının ayarlanmasıyla yapılır.
Motorlu Zaman Rölesi

Zaman gecikmesinin senkron bir motorla sağlandığı rölelerdir. Motor miline bağlı bir dizi
dişliden ve kontaklardan oluşur. Şekil 2.16’da motorlu zaman rölesinin iç yapısı ve sembo-
lü görülmektedir. Motor çalışmaya başladığında, dişliler Şekil 2.16’da gösterilen yönlerde
döner ve bir süre sonra A dişlisi (sonuncu dişli) üzerinde bulunan P pimi kontak çubu-
ğuna vurur. Normalde kapalı olan kontak (1-2 nolu) açılır, normalde açık olan kontak
(3-4 nolu) kapanır. Dolasıyla, motor ilk çalışmaya başladıktan belirli bir süre sonra kon-
taklar konum değiştirir. P pimi kontak çubuğuna vurduğunda motor frenlenir ve durur.
Bu esnada, motor üzerinden akım geçmesi, motor için bir sakınca oluşturmaz ve senkron
motor rotoru kilitlenmiş olarak çalışabilir. Senkron motorun akımı kesildiğinde, bir yay
P pimini başlangıç pozisyonuna getirir ve kontaklar normal konumuna döner. Motorlu
zaman röleleri sadece düz zaman rölesi olarak çalışabilirler.
Şekil 2.16
Motorlu zaman
ve (b) sembolü
Doğru Akım Zaman Rölesi

Zaman gecikmesi, röleye ek olarak konan yardımcı elemanlarla sağlanır ve sadece doğru
akımda çalışırlar. Bakır halkasız, bakır halkalı ve kondansatörlü diye üç çeşittir.
Bakır Halkasız Zaman Rölesi

Bakır halkasız zaman rölesi, bir röle ve bu röle bobinine paralel bağlanmış bir S anahtarın-
dan ibarettir. Şekil 2.17’de bakır halkasız zaman rölesinin iç yapısı görülmektedir. Burada,
S anahtarı kapatıldığında, üreteç kısa devre olacağı için, üretece seri olarak ayrıca bir R
direnci bağlanmıştır.
Şekil 2.17 Bobine gerilim uygulandığında kar-
şısındaki paleti çeker ve röle kontakları
Bakır halkasız
zaman rölesinin iç konum değiştirir. S anahtarı açık olduğu
yapısı sürece kontaklar bu konumlarını korur.
S anahtarı kapatıldığında, kısa devre olan
röle bobini üzerinden geçen akım azala-
rak sıfır olur. Akımın azalarak sıfır olması,
manyetik alanın değişmesine neden olur.
Değişen manyetik alan, röle bobini üzerin-
de bir gerilim indükler ve bu gerilim bobin
üzerinden bir kısa devre akımı dolaştırır.
Dolayısıyla, S anahtarı kapatıldıktan belirli
bir süre sonra palet bırakılır ve röle kontak-
ları normal konumuna döner. Ters zaman
rölesi olarak çalışır. Bu tip bir röleyle 2.5 sa-
niye kadar bir gecikme sağlanabilir.
Bakır Halkalı Zaman Rölesi

Bakır halkalı zaman rölesi bir elektromıknatıs, palet, bakır halka ve kontaklardan oluşur.
Bakır halka, nüvenin üzerine yerleştirilir ve röle bobini bunun üzerine sarılır. Şekil 2.18’de
Şekil 2.18 bakır halkalı zaman rölesinin iç yapısı gö-
Bakır halkalı
rülmektedir.
zaman rölesinin iç Anahtar kapatılıp bobine gerilim uy-
yapısı gulandığında, karşısındaki paleti çeker ve
röle kontakları konum değiştirir. Anahtar
açılınca, röle akımı kesilir ve manyetik alan
sıfıra doğru düşer. Değişen manyetik alan
içinde kalan bakır halkada bir gerilim in-
düklenir ve bu gerilim bakır halka üzerin-
den bir akım dolaştırır. Dolayısıyla, anahtar
kapatıldıktan belirli bir süre sonra palet bı-
rakılır ve röle kontakları normal konumuna
döner. Ters zaman rölesi olarak çalışır. Bu
tip bir röleyle 1 saniye kadar bir gecikme
sağlanabilir.
Kondansatörlü Zaman Rölesi

Kondansatörlü zaman rölesi, bir röle ve bu röle bobinine paralel bağlanmış bir kondan-
satörden ibarettir. Şekil 2.19’da kondansatörlü zaman rölesinin iç yapısı görülmektedir.
Anahtar kapatıldığında bobine ve Şekil 2.19
kondansatöre gerilim uygulanır. Bobin Kondansatörlü zaman
karşısındaki paleti çeker ve röle kontak- rölesinin iç yapısı
ları konum değiştirir. Bu arada kondan-
satör üreteç gerilimiyle şarj olur. Anahtar
açılınca, röle akımı kesilir. Fakat şarj ol-
muş kondansatör röle bobini üzerinden
bir akım dolaştırır. Dolayısıyla, anahtar
kapatıldıktan belirli bir süre sonra palet
bırakılır ve röle kontakları normal ko-
numuna döner. Ters zaman rölesi olarak
çalışır. Kondansatörlü zaman rölelerinde,
zaman ayarı kondansatör değerinin de-
ğiştirilmesiyle yapılır.
Termik Zaman Rölesi

Zaman gecikmesinin ısıyla sağlandığı rölelerdir. Termik zaman rölesi ısıtıcı, bimetal ve kon-
taktan ibarettir. Şekil 2.20’de termik zaman rölesinin iç yapısı ve sembolü gösterilmiştir.
Şekil 2.20
Termik zaman
ve (b) sembolü
Termik zaman rölesinde, ısıtıcı eleman seramik bir tüp üzerine sarılır. Isıtıcının çeke-
ceği akım, ısıtıcıya seri olarak bağlanan bir R1 direnciyle sınırlanır. Bimetal, uzama katsa-
yıları farklı iki metal şeridin birleştirilmesiyle elde edilir ve termik zaman rölesinde sera-
mik tüp içinde bulunur. Anahtar kapatılıp, ısıtıcı elemana gerilim uygulandığında sıcaklık
derecesi yükselir. Seramik tüp ve içindeki bimetal ısınmaya başlar. Bimetalin sıcaklık de-
recesi yükseldikçe uzama katsayısı yüksek olan metal şerit diğer metal şeride doğru (Şekil
2.20 için sağ taraf) eğilmek ister. Fakat bimetaldeki diğer metal şerit belirli bir süre buna
engel olur. Bimetaldeki eğilme kuvveti uygun değere yükseldiğinde, bimetal sağa doğru
hareket eder. Normalde kapalı olan (1-3 nolu) kontak açılır ve normalde açık olan (2-3
nolu) kontak kapanır. Dolayısıyla, anahtar kapatıldıktan belirli bir süre sonra kontaklar
konum değiştirir. Düz zaman rölesi olarak çalışır.
Termistörlü Zaman Rölesi

Bir termistör ve rölenin seri olarak bağlanmasından oluşan rölelerdir. Termistör, sıcaklıkla
direnci değişen bir elemandır. Termistörler, pozitif sıcaklık katsayılı (positive temperature
coefficient, PTC) ve negatif sıcaklık katsayılı (negative temperature coefficient, NTC) olmak
üzere iki çeşittir. Pozitif katsayılı termistörde sıcaklık derecesi arttıkça, termistör direnci ar-
tar. Negatif katsayılı termistörde ise sıcaklık derecesi arttıkça, termistör direnci azalır.
Şekil 2.21
Termistörlü zaman
rölesi
Şekil 2.21’de negatif sıcaklık katsayılı bir termistör ve bir röle kullanılarak elde edilen
termistörlü zaman rölesi gösterilmiştir. Bu devrede, A anahtarı kapatıldığında, termistörün
yüksek ilk direnci yüzünden devreden küçük değerde bir akım geçer. Bu akım rölenin ener-
jilenmesi için yeterli değildir. Dolayısıyla röle bobininden akım geçtiği halde, palet çekilmez
ve röle kontakları konumunu korur. Diğer taraftan, termistörden geçen akım termistörün
ısınmasına neden olur. Isınan termistörün direnci azalmaya ve devreden geçen akımın de-
ğeri artmaya başlar. Devre akımının değeri rölenin çekme akımına ulaştığında palet çekilir
ve röle kontakları konum değiştirir. Dolayısıyla, anahtar kapatıldıktan belirli bir süre (ge-
cikme) sonra röle kontakları konum değiştirmiş olur. Düz zaman rölesi olarak çalışır. Palet
çekildikten sonra, rölenin empedansı büyür ve devreden geçen akım azalır. Böylelikle, ter-
mistördeki sıcaklık yükselmesi durur ve devre kararlı çalışmaya başlar. A anahtarı açılıp röle
akımı kesildiğinde, kontaklar ani olarak normal konumlarına döner.
Şekil 2.22
TERMOSTATLAR
Termistörlü zaman Katı, sıvı ve gazların sıcaklık dere-
rölesi
celerinin sabit tutulması amacıyla
kullanılan kumanda elemanlarına,
termostat denir. Termostatlar, ısıtma
veya soğutma sitemlerinde kullanı-
lırlar. Örneğin, termostatlar binalar-
da, su ısıtmalarda, fırınlarda, elektrik
ütülerinde, otomobil radyatörlerinde
ve önceden belirlenen sabit sıcaklığın
gerekli olduğu cihazlarda kullanılır.
Şekil 2.22’de çeşitli termostat görü-
nüşleri verilmiştir.
Genel olarak, termostat, sıcaklıktaki değişimi mekanik harekete çevirir ve bu mekanik
hareket ısıtma veya soğutma sistemlerinin kontrolünde kullanılır.
Termostatlar, yapılarına göre üç kısımda incelenebilirler:
• Düz bimetal ve metal kontaklı termostatlar
• Körüklü termostatlar
• Sarmal bimetal ve civa tüplü kontaklı termostatlar
Düz Bimetal ve Metal Kontaklı Termostatlar

Bimetal ve kontaklar olmak üzere iki kısımdan oluşur. Bimetal, uzama katsayıları farklı iki
metal şeridin birleştirilmesiyle elde edilir. Şekil 2.23’te soğuk ve sıcak durumda, düz bime-
tal ve metal kontaklı bir termostat gösterilmektedir. Bimetal ısındığında, uzama katsayısı
büyük olan metal diğer metalin üzerine doğru eğilir. Bimetalin bu hareketiyle, termostatta
kapalı olan kontak açılır, açık olan kontak kapanır.
Şekil 2.23
Soğuk ve sıcak
durumda, bimetal ve
kontaklar
Körüklü Termostatlar
Bu tip termostatlarda ısı değişimlerini mekanik harekete çevirme, yüksek genleşme katsa-
yılı sıvı ile doldurulmuş bir körükle yapılır. Şekil 2.24’te soğuk ve sıcak durumda, körüklü
bir termostat gösterilmektedir.
Şekil 2.24
Soğuk ve sıcak
durumda, körük ve
kontaklar
Körüklü termostatta, körük ince ve uzun bir boruyla küçük bir depoya bağlıdır. İnce
boru ve ucundaki küçük depo nedeniyle bu tip termostatlara, kuyruklu termostat da denil-
mektedir. Termostadın deposu sıcaklığın denetleneceği yere konur. Deponun bulunduğu
yerdeki sıcaklık derecesi yükselirse, depodaki sıvı genleşir. Bu esnada, körük diyaframı
yukarıya doğru genişler ve termostadın kapalı kontağı açılır, açık kontağı kapanır. Sıcaklık
derecesinin düşmesinde (soğumada), bu olayın tersi olur.
Sarmal Bimetal ve Civa Tüplü Kontaklı Termostatlar

Bazı termostatlarda, düz bimetal yerine sarmal bimetal, metal kontak yerine de civa tüplü
kontak kullanılır. Şekil 2.25’te bu tip bir termostadın soğuk ve sıcak durumları gösteril-
mektedir.
Şekil 2.25
Soğuk ve sıcak
durumda, sarmal
bimetal ve civa tüplü
kontaklar
Sarmal bimetal ve civa tüplü kontaklı termostadın bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi
yükselirse, bimetal uzar. Bimetale bağlı cam tüp ve tüp içindeki civa saat yönünde hareket
eder. Cam tübün sağ ucu aşağıda olduğunda, bu tarafta bulunan civa da kontak parça-
larını birleştirir. Sıcaklık derecesi düşerse, sarmal bimetal toplanır. Cam tübün sağ ucu
yukarıda olduğunda, civa diğer uca kayar ve kontak parçalarının arası açılır.
Termostatlar, çalışma şekillerine göre düz ve ters olmak üzere iki çeşittir:
Düz Çalışan Termostatlar

Düz çalışan termostatlar, sıcaklık derecesi düşünce kontaklarını kapatırlar, yükselince
açarlar. Bu tip termostatlar, sıcaklık derecesinin belirli bir değerin üstüne çıkmasının is-
tenmediği yerlerde kullanılırlar. (40 serisi)
Ters Çalışan Termostatlar

Ters çalışan termostatlar, sıcaklık derecesi yükselince kontaklarını kapatırlar, düşünce
açarlar. Bu tip termostatlar, sıcaklık derecesinin belirli bir değerin altına düşmesinin is-
tenmediği yerlerde kullanılırlar. (80 serisi)
Genelde, düz çalışan termostatlar ısıtıcılarda, ters çalışan termostatlar ise soğutucu-
larda kullanılır.
Termostatlar, kullanım yerlerine göre oda, su ve katı madde termostatları olmak üzere
üçe ayrılırlar:
Oda Termostatları
Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlardır.
Su Termostatları
Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında kullanılan termostatlar-
dır. Su termostatlarının yapısı oda termostatlarının yapısına oldukça benzer. Su termos-
tatlarında, ısı değişimlerini mekanik harekete çevirme, düz veya sarmal bimetalle ya da
körükle yapılır; metal veya civa tüplü kontaklar kullanılır.
Katı Madde Termostatları

Katı maddelerin sıcaklık derecelerinin kontrolünde kullanılan termostatlardır. Örneğin
generatörlerde, sargıların ve yatakların sıcaklık dereceleri termostatlarla kontrol edilir.
Bu gibi yerlerde kullanılan termostatlar, ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini belirli
bir değerde tutarlar ya da sıcaklık derecesinin yükseldiğini ilgili birimlere bildirirler. Katı
madde termostatları, genelde, kapalı yapılırlar.
PAKET (PAKO) ŞALTERLER

Bir eksen etrafında dönebilen bir mil üzerine art arda dizilmiş dilimlerden oluşan çok
konumlu anahtarlara paket şalter denir. Paket şalterler, genelde, düşük güçlü elektrikli iş
elemanlarının çalıştırılmasında ve kumanda devrelerinde butonların yerine kullanılabilir.
Yapısı ve Çalışması
Şekil 2.26’da art arda dizilmiş dilimlerden oluşan Şekil 2.26
bir paket şalter görünüşü verilmiştir. Paket şalter görünüşü
Paket şalterin her bir dilimi sabit ve hareketli
parçalar olmak üzere iki kısımdan oluşur. Sabit
parça üzerine kontaklar yerleştirilir. Her bir di-
limde iki, üç, veya dört adet kontak bulunabilir.
İstenilen kontak sayısını elde etmek için uygun
sayıda dilim art arda dizilir. Böylece, paket şalter-
lere istenildiği kadar kontak konulabilir. Bir eksen
etrafında dönebilen hareketli parça ise, eksantrik
olarak yapılır. Bu eksantrik parça üzerindeki gi-
rinti ve çıkıntılar, kontakların açılıp kapanmala-
rını sağlarlar. Paket şalterin kumandası, üzerinde
bulunan kolun çevrilmesiyle yapılır. Dönen eksantrik parça üzerinde bulunan çıkıntıların
karşısındaki kontaklar açık, girintilerin karşısındaki kontaklar ise kapalıdır. Şekil 2.27’de üç
konumlu (A-B-C) bir paket şalterin, her bir konumdaki durumu gösterilmiştir.
Şekil 2.27
Paket şalterin (a)
(A) konumu, (b) (B)
konumu ve (c) (C)
konumu
(a) (b) (c)
Bu paket şalterin,
(A) konumunda (3-4) nolu kontak kapalı, (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar açıktır.
(B) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar kapalı, (3-4) nolu kontak ise açıktır.
(C) konumunda tüm kontaklar, eksantrik parça üzerinde bulunan girintilerin karşı-
sında oldukları için, kapalıdır.
Şekil 2.28 Paket şalterin (B) ve (C) konumları incelenirse, her iki
Paket şalter çalışma diyagramı
konumda da (1-2) ve (5-6) nolu kontakların kapalı olduğu
görülür. Bunlardan (1-2) nolu kontak, (B) konumundan (C)
konumuna geçerken hiç açılmaz dolayısıyla durumunu korur.
A 1 3 5
B Oysaki (5-6) nolu kontak, (B) konumundan (C) konumuna
C geçerken, dönen eksantrik parça üzerindeki çıkıntıdan dolayı
2 4 6 önce açılır, sonra tekrar kapanır.
Bir paket şalterin kontak sayısı, kontakların açılıp kapan-
A maları ve konumları hakkındaki bilgiler, çalışma diyagramı
denilen bir tabloda verilir. Şekil 2.28’de yukarıda yapısı ve
B çalışması açıklanan paket şaltere ait çalışma diyagramı gö-
rülmektedir.
C Çalışma diyagramının sol sütununda bulunan satırlar paket
şalterin konumlarını, üst satırında bulunan sütunlar ise paket
şalterin kontaklarını gösterir. Bu tip bir diyagramda konum sa-
tırı ve kontak sütununun kesiştiği kare ya boş bırakılır, ya da (X) işareti konulur. Kare boşsa,
ilgili kontak bu konumda açık; kare içinde (X) işareti varsa ilgili kontak bu konumda kapa-
lıdır. İki (X) işareti arasındaki dikey çizgi, konum geçişinde kontağın hiç açılmadan kapalı
konumunu koruduğu anlamına gelir. Örneğin, bu paket şalterde (B) konumundan (C) ko-
numuna geçilirken (1-2) nolu kontak hiç açılmadan kapalı konumunu korumuştur. Çalışma
diyagramının sol tarafında bulunan (B) ve (C) konumları arasındaki kırık ok, bu paket şal-
terin yaylı olduğunu gösterir. Burada, paket şalter (C) konumuna getirildikten sonra serbest
bırakılırsa, yay nedeniyle bu konumda kalmayıp, (B) konumuna döner.
Özet
Bu bölümde temel kumanda devre elemanlarından butonlar,
sınır anahtarları, röleler, zaman röleleri, termostatlar, paket şal-
Röle bobini
terler ele alınmıştır. Bu temel kumanda elemanlarının yapıları,
çalışma prensipleri ve özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
Bu bölümde anlatılan temel kumanda devre elemanları ve
sembolleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Düz zaman rölesi
Kumanda Elemanı Sembolü
Ters zaman rölesi

Başlatma butonu
Durdurma butonu
Motorlu zaman rölesi
Çift yollu buton
Termik zaman rölesi

Ortak uçlu (Jog) buton
GK
Normalde açık, zaman
gecikmeli kapanan kontak
Kalıcı buton
A GA
Normalde kapalı, zaman
gecikmeli açılan kontak
Normalde açık anahtar
GA
Normalde açık, zaman
Normalde açık kontak gecikmeli açılan kontak
Normalde kapalı kontak GK

Normalde kapalı, zaman
gecikmeli kapanan kontak
Normalde açık kontaklı sınır

anahtarı
Normalde kapalı kontaklı sınır

anahtarı
İki konumlu sınır anahtarı

1. Aşağıdakilerden hangisi başlatma butonunun sembolüdür? 5. Aşağıdakilerden hangisi iç yapılarına göre zaman rölele-
rinden biri değildir?
a. Pistonlu zaman rölesi
a. b. Motorlu zaman rölesi
c. Doğru akım zaman rölesi
d. Termik zaman rölesi
b. e. Düz zaman rölesi
6. Aşağıdakilerden hangisi, düz zaman rölesi için doğrudur?

c.
a. Düşmede gecikmeli tip zaman rölesidir.
b. Bırakmada gecikmeli tip zaman rölesidir.
c. Flaşör zaman rölesidir.
d. d. Çekmede ve bırakmada gecikmeli tip zaman rölesidir.
e. Çekmede gecikmeli tip zaman rölesidir.
e. 7. Aşağıdakilerden hangisi bir doğru akım zaman rölesidir?
a. Motorlu zaman rölesi
2. Aşağıdakilerden hangisi durdurma butonunun sembolüdür? b. Pistonlu zaman rölesi
c. Termistörlü zaman rölesi
a. d. Kondansatörlü zaman rölesi
e. Termik zaman rölesi
b. 8. Aşağıdakilerden hangisi katı, sıvı ve gazların sıcaklık de-

recelerinin sabit tutulması amacıyla kullanılan bir kumanda
c. devre elemanıdır?
a. Termistör
b. Termostat
d. c. Sınır anahtarı
d. Termik zaman rölesi
e. Paket şalter
e.
9. Aşağıdakilerden hangisi paket şalter için doğrudur?
3. Aşağıdakilerden hangisi, hareketli sistemlerde konum al- a. Paket şalterlere istenildiği kadar kontak konulabilir.
b. Eksantrik parça üzerinde bulunan çıkıntıların karşı-
gılama işleminde kullanılan bir kumanda devre elemanıdır?
sında bulunan kontaklar kapalıdır.
a. Başlatma butonu
c. Yüksek güçlü iş elemanlarının çalıştırılmasında kul-
b. Jog buton
lanılırlar.
c. Sınır anahtarı
d. Kumanda devrelerin de butonların yerine kullanıla-
d. Röle
mazlar.
e. Termostat
e. Kontakları, eksantrik parça üzerindedir.
4. Aşağıdakilerden hangisi manyetik rölenin yapısında bu- 10. Bir paket şalterin çalışma diyagramındaki (X) işareti ne
lunmaz? anlama gelir?
a. Demir nüve a. İlgili kontağın hiç kapanmadan açık konumunu ko-
b. Bobin ruduğunu gösterir.
c. Kontak b. Paket şalterin yaylı olduğunu gösterir.
d. Bimetal c. İlgili kontağın bu konumda kapalı olduğunu gösterir.
e. Palet d. İlgili kontağın önce kapandığını, sonra tekrar açıldı-
ğını gösterir.
e. İlgili kontağın önce açılıp, sonra tekrar kapandığını
gösterir.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar

1. a Yanıtınız yanlış ise “Butonlar” başlıklı konuyu yeni- Badur, Ö. (1996). Elektrik Kumanda Devreleri. Millî Eğitim
den gözden geçiriniz. Basımevi, İstanbul.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Butonlar” başlıklı konuyu yeni- Çolak, İ. ve Bayındır, R. (2007). Elektrik Kumanda Devrele-
den gözden geçiriniz. ri. Seçkin Yayınevi, Ankara.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Sınır Anahtarları” başlıklı konu- Hayta, L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
yu yeniden gözden geçiriniz. Birsen Yayınevi, İstanbul.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Röleler” başlıklı konuyu yeniden Kılıç, G. (2000) Elektrik Atelyesi Kumanda Devreleri.Yüce
gözden geçiriniz. Yayım.İstanbul
5. e Yanıtınız yanlış ise “Zaman Röleleri” başlıklı konuyu T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğ-
yeniden gözden geçiriniz. retim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) 2007. Elektrik
6. e Yanıtınız yanlış ise “Zaman Röleleri” başlıklı konuyu Elektronik Teknolojisi, Kumanda Devre Elemanları.
yeniden gözden geçiriniz. Ankara.
7. d Yanıtınız yanlış ise “Zaman Röleleri” başlıklı konuyu Türkmen, Y. ve Geçtan, C. Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
yeniden gözden geçiriniz. Matbaası, İzmir.
8. b Yanıtınız yanlış ise “Termostatlar” başlıklı konuyu
yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Paket Şalterler” başlıklı konuyu
10. c Yanıtınız yanlış ise “Paket Şalterler” başlıklı konuyu
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1
Manyetik alanla aktive olan anahtarlara reed kontak denilmek-
tedir. Reed kontak, içinde asal gaz bulunan bir cam tüp içine
yerleştirilmiş demir-nikel alaşımlı kontaktan ibarettir. Man-
yetik alana girince kontak konum değiştirir, açık olan kontak
kapanır, kapalı olan kontak açılır. Ortam asal gaz olduğu için,
oksitlenme ve korozyondan etkilenmez, dolayısıyla uzun ömür-
lüdür. Ayrıca temassız algılama yapıldığı için, reed kontakların
anahtarlama hızları ve güvenilirlikleri oldukça yüksektir. Reed
kontakların endüstride beyaz eşyadan, otomotiv ve sağlık sek-
törüne kadar oldukça geniş ve çeşitli kullanım alanı vardır.
Sıra Sizde 2
Röle etiketinde belirtilen gerilim değeri rölenin nominal ge-
rilim değeridir.
• Rölenin çalışma gerilimi: Rölenin nominal gerilim değeri-
nin %85-%110u arasındadır.
• Rölenin çekme gerilimi: Röle paletinin çekilerek, palet
üzerindeki kontakların konum değiştirdiği minimum ge-
rilim değeridir.
• Rölenin bırakma gerilimi: Röle paletinin bırakılarak, pa-
let üzerindeki kontakların normal konumuna döndüğü
maksimum gerilim değeridir.
3
Amaçlarımız
 Kumanda devresi çıkış elemanlarını tanımlayabilecek,
 Kumanda devresi çıkış elemanlarının devre bağlantılarını ve çalışma prensip-
lerini açıklayabilecek,
 Kumanda devresi motor koruma elemanlarını tanımlayabilecek,
 Kumanda devresi motor koruma elemanlarının devre bağlantılarını ve çalışma
prensiplerini açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Kontaktör • Aşırı Akım Rölesi
• Selenoid Valf • Gerilim Koruma Rölesi
• Buşonlu Sigorta • Faz Sırası Rölesi
• Otomatik Sigorta • Faz Koruma Rölesi
• Bıçaklı Sigorta • Frekans Koruma Rölesi

İçindekiler
• GİRİŞ
• SİNYAL LAMBALARI
Elektromekanik Kumanda • KONTAKTÖRLER
Kumanda Devre Elemanları II • SELENOİD VALFLER
Sistemleri
• SİGORTALAR
• KORUMA RÖLELERİ
• TERMİSTÖRLER
Kumanda Devre Elemanları II
GİRİŞ
Bu bölümde, kumanda elemanlarının tanıtılmasına çıkış elemanlarından sinyal lambaları,
kontaktörler ve selenoid valfler ile devam edilecektir.
İşletmelerde motorların bazı iç ve dış etkilerden dolayı yanması veya arızalanması iş
akışının sürekliliğini aksatır ve işletmelerin büyük ekonomik zarara uğramasına sebep
olur. Bu istenmeyen durumu önlemek için sistemde motorlar uygun koruma elemanları
ile korunmalıdır. Dolayısıyla bu bölümde motor koruma elemanları olan sigortalar ve ko-
ruma rölelerinede yer verilmiştir.
SİNYAL LAMBALARI
Bir kumanda devresinin veya elemanın çalışıp çalışmadığını, devrede enerji akışı olup
olmadığını ışıkla gösteren elemana sinyal lambası denir. Bir sinyal lambası şekli ve devre
sembolü Şekil 3.1’de verilmiştir.
Şekil 3.1
Bir sinyal lambası
(a) şekli ve (b) devre
sembolü
(a) (b)
Sinyal lambaları kumanda devrelerinde en çok kullanılan elemanlardan biridir. Vidalı

ya da geçmeli olabilirler. Kumanda devresi gerilimine uygun (12 V, 24 V... 230 V vb.) sinyal
lambaları mevcuttur. Sinyal lambası olarak 6V ile 380 V arası standart gerilimlere uygun
neon lambaların yanında 36 V gibi düşük gerilimli kumanda devrelerine uygun akkor
flemanlı lambalar da kullanılır. Farklı renkte ve tipte sinyal lambası elde etmek için, duy
sabit kalmak şartıyla lamba üzerindeki cam renklendirilmektedir.
ÖRNEK 1 Şekil 3.2’de bir sinyal lambasının butonla çalışmasına bir örnek verilmiştir. Butona basıldı-
ğında devre tamamlanır ve lamba yanar. Buton basılı olmadığı sürece lamba yanmaz.
Şekil 3.2
Basit bir devre örneği Başlatma
butonu
P N
Sinyal lambaları kumanda devresinde çoğunlukla kontaktör veya röle gibi kumanda devre
elemanları kontakları üzerinden çalışır. Ana pano veya kumanda merkezlerinde, işletmelerde
makine takibi için sinyal lambaları kullanılır. Eletrik tablolarına bağlamada, sinyal lambasının
gövdesi tablonun arka tarafında kalır. Sinyal lambasının bombeli ve renkli camı tablonun ön
yüzünde bulunur. Genellikle, yeşil sinyal lambası devrenin çalıştığını, sarı lamba durduğunu ve
kırmızı lamba devrede bir arıza olduğunu veya koruma elemanlarının devreye alındığını gösterir.
Sinyal lambalarının devreye bağlanmasında kumanda devre prensipleri açısından nelere

1 dikkat edilmelidir?
KONTAKTÖRLER
Elektrik devrelerinde akımları açıp kapamaya, taşımaya ve kesmeye yetenekli tahrik siste-
mi ile uzaktan kumanda edilebilen büyük güçteki elektromanyetik şaltere kontaktör denir.
Kontaktör devreyi çok sık açıp kapamaya elverişlidir. Termik röle ile birlikte kullanıldığın-
da devreyi aşırı yüke karşı korur.
Kullanım yerleri çok çeşitlidir; elektrik motorlarına yol verilmesinde, kompanzasyon, ısıtma
cihazlarının devreye girip çıkması gibi neredeyse bütün devrelerde ve sistemlerde kullanılırlar.
Kontaktörlerin Yapısı
Rölelerde olduğu gibi kontaktörler de elektromıknatıs, palet ve kontaklar olmak üzere üç
kısımdan oluşur. Kontaktörün iç yapısı ve devre sembolleri Şekil 3.3 de verilmiştir.
Şekil 3.3
Kontaktörün iç yapısı
ve sembolü
3. Ünite - Kumanda Devre Elemanları II 41
Bobinler (Elektromıknatıs)
Elektromıknatıs bir demir nüve ve üzerine sarılmış bobinden meydana gelir. Bobine gerilim
uygulandığında geçen akım, manyetik alan oluşturarak mıknatısiyet meydana getirir. Kon-
taktör bobinleri de doğru veya alternatif akımla çalışırlar. Her iki akımla çalışacak kontak-
törlerin demir nüveleri genellikle E şeklinde yapılırlar. Alternatif akımla çalışan kontaktö-
rün nüvesi silisli sacların paketlenmesiyle yapılır. Nüvenin ön yüzüne açılan oluklarda bakır
halkalar oluşur. Bakır halkalar; alternatif akımın yön ve değer değişimlerinden etkilenerek
titreşim, yani gürültü yapmasını önlemek içindir. Doğru akımla çalışan kontaktörlerde E
şeklindeki demir nüve, yumuşak demirden ve tek bir parça olarak yapılır.
Palet
Kontaktör nüvesinin hareketli kısmına palet denir. Demir nüvenin mıknatıslanması ve yay-
ların itmesi sonucu hareket eder. Palet üzerine kontaklar monte edilmiştir. Palet, yerçekimi
kuvvetiyle veya bir yay aracılığı ile demir nüveden uzakta bulunur. Demir nüve mıknatıslan-
dığında paleti çeker ve bazı kontaklar açılırken bazı kontaklar kapanır. Demir nüveye sarılı
bobinin enerjisi kesildiğinde, yayların itmesi sonucunda palet eski konumuna döner.
Kontaklar
Kontaklar akım devresinde karşılıklı olarak yerleştirilmiş metal alaşımlı, manyetik bir
tahrik sistemi aracılığı ile açılıp kapanan anahtarlardır. Kontakların yapımında genellikle
gümüş, grafit, nikel, wolfram, bakır, kadmiyum, tungsten ve molibden’den yapılmış ala-
şımlar kullanılır. Daha yumuşak yapıda olan gümüş-grafit alaşımlardan yapılmış kontak-
lar sabit (alt) kontaklarda, daha sert olan gümüş-wolframlı kontaklar ise hareketli (üst)
kontaklarda kullanılır. Hareketli kontakların yapısı bombelidir. Dolayısıyla, açma-kapama
işleminde bombeli ve sert alaşımlı kontaklar, yumuşak sabit kontaklar üzerinde yer yapar-
lar. Bu sayede en düşük geçiş direnci elde edilir. Kontak temas dirençlerinin düşük olması
için, hareketli kontağın sabit kontağa çok iyi temas etmesi gerekir. Fakat, gereğinden faz-
la kontak baskı kuvveti, sürtünme ve ark aşınmalara sebep olarak kontakların ömrünü
azaltır. Bunu engellemek için, kontak yapımında kullanılan gümüş-grafit gibi yumuşak
alaşımlarda gümüşün sertliğinin arttırılması yoluna gidilmektedir.
Palet üzerine monte edilen hareketli kontakların bir kısmı kontaktör çalışmaz iken
açık konumda, bir kısmı ise kapalı konumdadır. Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar açık
konumda bekler. Bobin enerjilendiğinde açık kontaklar kapalı, kapalı kontaklar ise açık
hale gelir.
Kontaktör üzerinde istenenden fazla kontak vardır. Bu kontaklardan bazıları konum
değiştirirken yıpranırken, bazıları kullanılmadığından yıpranmaz. Bu dengesizliği önle-
mek için devre akımı fazla ise boş kalan kontaklar diğer kontaklarla paralel bağlanır, devre
gerilimi yüksekse boş kontaklar diğer kontaklara seri bağlanır.
Kontaktörde iki tip kontak mevcuttur. Bunlar :
• Güç kontakları (Ana Kontaklar)
• Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)
Güç kontakları, ana akım yolu üzerinde bulunur ve yük akımını taşırlar. Yardımcı
kontaklara göre yüksek akıma dayanıklı olup, motor vb. alıcıları çalıştırmak için kullanı-
lırlar. Bu nedenle yapıları büyüktür.
Kumanda kontakları, isminden de belli olduğu üzere kumanda sisteminde kullanılır
ve kumanda devresinin akımını taşırlar. Termik aşırı akım rölesi, zaman rölesi, ısı kontrol
rölesi, mühürleme vb. gibi düzeneklerin çalıştırılmasında görev yaparlar. Bu kontakların
ana akım kontaklarına göre mukavemetleri düşüktür. Bu nedenle yapıları küçüktür ve ana
akım devresine bağlanmamalıdır. Kumanda kontak çeşitleri şunlardır:
• Kapatıcı kontak: Kontaktör bobini enerjili (açık) iken açık, kontaktör bobini ener-
jisiz (kapalı) iken kapalı olan kontaktır.
• Açıcı kontak: Kontaktör bobini enerjili (açık) iken kapalı, kontaktör bobini enerji-
siz (kapalı) iken açık olan kontaktır.
• Enversör kontak: Bazı kontaktörlerde bulunur. Kapatıcı ve açıcı kontakların kom-
binasyonu olup iki hareketli ve bir sabit kontak elemanından oluşur.
• Silici kontak: Bazı kontaktörlerde bulunur. Kontaktörün kapanması esnasında kısa
süreli olarak kapanıp sonra açılan kontaktır.
Bu kontak türlerinden başka erken ya da geç açıcı/kapatıcı gibi özel kontak türleri de vardır.
Kontaktörün tipine, gücüne ve kullanıldığı yerdeki işletme şartlarına göre bir kontak-
törde yardımcı kontak türlerinden biri, birkaçı veya daha da fazlası bulunabilir.
Kontaktörlerin Çalışma Prensibi

Kontaktörün çektirme bobinine enerji verildiğinde, alt gövde silisli sacları üzerinde bir man-
yetik alan indüklenir.Bu manyetik alan üst gövde silisli saclarını kendisine doğru çeker.Üst
gövde silisli sacları üzerinde bulunan hareketli kontak bloğuna monte edilmiş olan hareketli
kontak baralarıyla birlikte aşağıya doğru çekilir. Bu çekilme işlemi sonunda, hareketli kon-
taklar sabit kontaklara temas eder, bu arada açtırma yayının mukavemetini de yenerek silisli
saclar birbirleriyle yüzeysel temas sağlarlar. Böylece devre tamamlanarak akım iletilmiş olur.
Çektirme bobinin enerjisi kesildiğinde, açtırma yayı üst gövde silisli sacını ve dolayı-
sıyla hareketli kontağı yukarıya doğru iterek, sabit kontakla temasını keser. Böylece devre-
den akım geçişi engellenmiş olur.
Kontaktörlerde palet demir nüveden uzakta bulunur ve paletin çekebilmesi, bobine
anma geriliminin uygulanması ile sağlanır. Palet çekildikten sonra, bobin gerilimi belli bir
değere kadar düşürülürse palet yine çekik kalır, düşürülmeye devam edilirse palet açılır.
Alternatif akım kontaktörleri normal gerilimlerinin %50 veya %60 ında, doğru akım kon-
taktörleri ise normal gerilimlerinin %20 veya %50 sinde paletlerini bırakırlar. Dolayısıyla,
bobini doğru akıma bağlanmış kontaktörlerde paletin bırakıldığı gerilim çok küçüktür.
Bu nedenle bu kontaktörlere başlangıçta büyük, daha sonra küçük gerilim uygulanır.
Röle ile kontaktör arasında ne fark vardır?

2
Kontaktörlerin Karakteristik Büyüklükleri
Kontaktörlerin önemli karakteristik büyüklükleri kısaca şu şekilde verilebilir:
Akım cinsi: Kullanılacak kontaktörün seçiminde hangi akım türüyle (doğru veya al-
ternatif) çalışacağı dikkate alınır.
Nominal Frekans (f): Kontaktörün bağlanacağı şebekenin frekansıdır. Ülkemizde 50
Hz kullanılır.
Nominal Gerilim (Un): Kontaktörün kullanıldığı yerdeki şebeke geriliminin nominal
değeridir.
Nominal İşletme Gerilimi (Ue): Nominal işletme gerilimi, nominal işletme akımı ile
kontaktörün kullanılıp kullanılmayacağını belirler. Kontaktörün kapama ve açma kapasi-
teleri ile kullanma kategorisi işletme gerilimi ile ilgilidir.
Nominal İzolasyon Gerilimi (Ui): Kontaktörün izolasyon dayanımını belirleyen geri-
lim değeri olup izolasyon muayeneleri buna göre yapılır.
Nominal Çalıştırma veya Kumanda Gerilimi (Uc): Elektromanyetik kontaktörlerde
bobine uygulanacak gerilim olup, kumanda akım devresinin çalıştırılması için bu gerilim
esas alınır. Kontaktörler nominal kumanda geriliminin %85-110 sınırları arasında kusur-
suz olarak çalıştırılabilirler.
Nominal Akım (In): Kontaktör devreye girdiğinde sınır ısınmanın ve sınır sıcaklık
derecesinin aşılmayacağı akım değeridir.
Nominal İşletme Akımı (Ie): İmalatcı tarafından bildirilir. Nominal işletme gerilimi-
ne, nominal frekansa, işletme cinsine, kullanma kategorisine bağlıdır. Çoğunlukla nomi-
nal işletme akımı yerine nominal işletme gerilimi ile motorun en büyük gücü verilir. Buna
kontaktörün “Nominal İşletme Gücü” denir.
Sürekli Termik Akım (Ith): Sürekli termik akım, IEC 60947-4-1’e göre yapılan sıcaklık
artış testine göre belirlenir. Kontaktörün sürekli termik akımı imalatçı tarafından bildirilen
en büyük akım değeridir. Kontaktörün dış muhafazası olmadan hava akımı olmayan bir or-
tamda sekiz saatlik çalıştırmada kontaktörün hiçbir bölümünde aşırı sıcaklık derecesi sınır
değerini aşmayacak şekilde kontaktör üzerinden geçirilebilecek olan maksimum akımdır.
Bobin Tutma Gücü: Elektromanyetik kondansatörlerde mıknatıs çekildikten sonra
bobinden geçen akımla bobin çalışma geriliminin çarpımı olan güçtür. Alternatif akımda
VA, doğru akımda W olarak verilir.
Elektriksel Ömür: Kontaktörün elektriksel aşınmaya karşı dayanıklılığını belirler.
Kontaktörün tamir edilmeden yük altında (akım yolundan geçerken) yaptığı açıp kapama
sayısını belirler.
Mekanik Ömür: Kontaktörün ısınmaya karşı dayanıklılığını belirler. Yüksüz durum-
da (akım yolundan geçmezken) kontaktörün açıp kapama sayısı ile belirlenir.
Kontaktör Arızaları
İşletmelerde çalışma esnasında kontaktörler hatalı kullanımlar ve işletme şartlarına uygun
olmayan çalışma şekli dolayısıyla arızalanabilir. Bu yüzden sisteme ve işletmenin bulun-
duğu ortama göre doğru kontaktör seçilmelidir. Kontaktörlerde en sık görülen arızalar,
nedenleri ve alınması gereken önlemler şu şekilde özetlenebilir:
• Kontaktör bobininin enerji kablolarının gereğinden uzun olması, büyük gerilim
düşümü meydana getirir ve kontaktörün kapanması zorlaşır. Dolayısıyla, bobin
enerji kabloları uygun boyutta seçilmelidir.
• Nüvenin paleti çekmeye başladığı an ile paletin nüveye yapıştığı an arasında hava
boşluğunun manyetik geçirgenliğinin düşük olması kontaktör bobininin anma
değerinden daha fazla akım çekmesine sebep olur. Eğer palet ile nüve arası toz
vb. nedenlerle dolarak paletin nüveye tam yapışması engellenirse, kontaktörün ka-
panmasını zorlaştırır ve kontaktör zamanla yanar. Bu problemleri önlemek için
kontaktörün çalıştığı ortamda toz, kir veya buna benzer parçacıkların olmaması
veya yüksek hava akımıyla temizlenmesi gerekir.
• İşletmede çalışma esnasında kontaktör kontaklarının yapışma olayı meydana gel-
mişse kontaklardan geçen yüksek akımın nedeni araştırılmalı ve buna yönelik ted-
birler alınmalıdır.
• Çok sık açma kapama yapan kontaktörlerde normal çalışma gerçekleşse dahi nüve
palet yapışması sırasında oluşan yüksek ısı zamanla soğuyamaz ve bobinin yanma-
sına sebep olabilir. Bu tip çalışma durumu için yarı iletken kontaktörlerin seçilmesi
daha uygun olabilir.
• Kontaktör bobinleri anma değerinin üzerindeki ve altındaki gerilim değerlerin-
de yanabilir. Kontaktör bobinine uygulanan gerilim değeri ve frekansına dikkat
edilmelidir. Kontaktör bobininin beslendiği hat üzerindeki klemens gevşeklikleri
gerilim düşümünü arttıracağı için tehlikelidir. Ayrıca paleti yüzeye tam oturmayan
veya bakır halkası zarar gören kontaktörler de arıza yönünden kontrol edilmelidir.
• Aşırı akım ve kısa devreler sırasında kontaklar üzerinde özellikle kontak temas
noktalarında oluşan ısı ve bu durumda açma yapan kontaklarda oluşan arkın mey-
dana getirdiği yüksek ısı kontak arızalarına ve malzeme kayıplarına neden olur.
Kontak dirençlerinin 0.5 Ω u geçmemesine dikkat edilmelidir.
Kontaktör Seçimi
Kontaktör seçiminin en önemli noktalardan birisi, yükü iyi anlayabilmek ve ani yük ka-
rakteristik büyüklüklerini iyi tespit edebilmektir.
Motorlar için kontaktör seçiminde önemli seçim parametreleri;
• İşletme gerilimi (Ue) ve akımı (Ie),
• Bobin gerilimi,
• Kontak ömrü,
• Doğru ve alternatif akım olduğu
• Kalkış sıklığı,
• Operasyon sayısı’dır.
Kontaktör Çeşitleri
Kontaktörler akım cinsine, imalat durumuna ve kullanıldıkları yerlere göre sınıflandırılırlar.
Akım cinsine göre:
• Doğru akım kontaktörleri
• Alternatif akım kontaktörleri
İmalat durumuna göre:
• Elektromanyetik kontaktörler
• Basınçlı havalı kontaktörler
• Elektro-pnomatik kontaktörler
Kullanıldığı yere göre:
• Güç kontaktörü
• Yardımcı kontaktör
ÖRNEK 2 Şekil 3.4 deki devrede durdurma, başlatma butonları, mühürleme kontaktörü ve bir lamba
ile oluşturulan bir mühürleme devresi görülmektedir.
Şekil 3.4
Bir mühürleme devresi Durdurma Başlatma
butonu butonu
P N
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü enerjilenecek ve lamba yanmaya baş-

layacak, aynı anda M kontaktörünün Başlatma butonuna paralel bağlı olan kontağı kapanacak
ve akım üzerinden geçmeye başlayacaktır. Dolaysıyla Başlatma butonu bırakıldığında akım M
kontağından geçerek M kontaktörünü enerjili tutmaya devam edecektir. Durdurma butonu M
kontaktörünün enerjisini kesecek ve dolayısıyla lamba enerjiden kesilecek ve sönecektir.
SELENOİD VALFLER
Elektrik enerjisiyle çalışan elektromanyetik musluklara veya vanalara, selenoid valf adı
verilir. Selenoid valfler, hava, gaz, su, yağ ve buhar gibi akışkanlar için kullanılırlar.
Elektrik akımının manyetik etkisinden yararlanılarak yapılan selenoid valfler ile elekt-
rik enerjisi doğrusal hareket enerjisine dönüştürülür. Akışkanlara ait borular, selenoid
valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar.
Şekil 3.5
Selenoid valfin (a) iç
yapısı ve (b) sembolü
(a) (b)
Bir selenoid valfte bulunan önemli parçalar, bobin, diyafram, kapak gövde olarak sıra-
lanabilir. Bir selenoid valfin iç yapısı Şekil 3.6’da verilmiştir.
Şekil 3.6
Selenoid valfin iç
yapısı
Selenoid bobinleri, farklı gerilimlerde, doğru veya alternatif akımda çalışacak şekilde
çeşitli olarak yapılırlar. Selenoid bobini basit bir silindirik sargıdır ve bu sargıya elektrik
akımı verildiğinde elektrikli bir mıknatıs gibi çalışır.
Bobin içinde bulunan demir nüve, valfin diyaframıyla mekaniksel olarak bağlıdır. De-
mir nüve ve dolayısıyla diyafram bir yay ile aşağıya doğru bastırıldığından, selenoid valf
normal durumda kapalı olur.
Selenoid valfin bobini şebekeye bağlandığında, demir nüve ve diyafram yukarıya çeki-
lir. Valf açılır ve akışkan sol taraftaki girişten sağ taraftaki çıkışa geçmiş olur.
Selenoid valfler, direk etkili veya pilot kontrollü olmak üzere iki farklı prensipte çalışa-
bilirler. Direk etkili selenoid valflerde diyafram yoktur ve akışkanın akışının durdurulması
veya akıtılması çekirdek üzerindeki sızdırmazlık elemanı ile sağlanır. Bu tip selenoid valf-
ler daha ziyade küçük kapasiteler için ve akış yuvasının küçük olduğu konstrüksiyonlar
için uygundur. Pilot kontrollü valflerde ise akışkanın akışının durdurulması veya akış yo-
lunun açılması diyafram ile sağlanır. Bu tip selenoid valflerde diyafram üzerindeki basınç
dengesi bozulunca valf konum değiştirir.
Bir kumanda devresinde kullanılacak selenoid valf seçilirken; kullanma amacı, hat
bağlantı ölçüsü, çalışma voltajı, kullanılacak akışkanın basınç, sıcaklık gibi özellikleri dik-
kate alınmalıdır.
SİGORTALAR
Sigortalar, devreyi normal çalışma akımının üzerindeki daha büyük akımlara, kısa devre-
lere ve insanları meydana gelecek muhtemel kazalara karşı koruyan bir devre elemanıdır.
Devreye seri olarak bağlanır ve öngörülen devre şartlarında (örneğin, üzerinde yazılı de-
ğerden fazla akım geçtiğinde) akımları otomatik olarak keser.
Sigortalar,
• Buşonlu sigortalar
• Otomatik sigortalar (Otomatlar)
• Bıçaklı sigortalar olmak üzere üç çeşittir.
Buşonlu Sigorta
Buşonlu sigorta, koruma görevini üzerinden geçen akım değeri öngörülen belli bir değeri
belli bir süre aşması durumunda içerisinde bulunan telin erimesiyle devreyi kesmek su-
retiyle gerçekleştirir.
Buşonlu sigorta, gövde, buşon ve buşon kapağı olmak üzere üç ana parçadan oluşur
(bkz. Şekil 3.7).
Şekil 3.7
Bir (a) buşonlu
sigorta, (b) iç yapısı ve
(c) sembolü
Gövde, sigortanın devreye bağlanmasını sağlayan ve gerilim altındaki parçaların yalı-

tılmasını sağlayan sabit kısımdır.
Buşon, akımı kesme düzeneğini (sigortanın eriyen teli, telleri veya şeridi) kapsayan
değiştirilebilen kısımdır. Sigorta buşonu şu kısımlardan oluşur:
Buşon gövdesi: Aşırı akım ve kısa devre akımının ısıl etkisine dayanıklı porselenden
yapılan alt ve üst kapakları bulunan bir parçadır.
Erime teli: Öngörülen akım kademesine maruz kaldığında eriyerek devreyi kesen özel
alaşımlı teldir.
Kuvars kumu: Erime telinin devreyi kesmesi anında meydana gelen olumsuz etkiyi
azaltmak için kullanılan ısıya dayanıklı malzemedir.
Sinyal pulu: Erime telinin uç kısmına takılır ve telin kopması halinde yerinden ayrıla-
rak buşonun attığını gösterir.
Buşon kapağı, dış kısmı porselenden, vidalı kısmı pirinçten yapılan, buşonun içine
vidalandığı parçadır. Buşon kapağının dışa bakan yüzeyine cam konulmuştur. Bu cam,
sigortanın atması anında sinyal pulcuğunun fırlayarak etrafa zarar vermesini önler.
Otomatik Sigorta
Otomatik sigortalar, anahtarları sayesinde bağlı bulundukları devrenin kolayca açılıp ka-
panmasını sağlamak suretiyle bağlı bulundukları devreyi koruyan sigortalardır. Bir oto-
matik sigortanın iç yapısı Şekil 3.8’de gösterilmektedir.
Şekil 3.8
Bir otomatik
ark hücresi sigortanın iç yapısı
çıkış
manyetik açma düzeneği
mandal
açma kapama düzeneği

ark kanalı
kontaklar
gövde
termik açma düzeneği
giriş
Herhangi bir arıza durumunda otomatik sigortanın anahtarı aşağı iner, devreyi açar ve
anahtar yukarı kaldırılarak sigorta yeniden devreye sokulur. Ancak devredeki arıza devam
ettiği sürece anahtar yukarı kaldırılsa dahi özel mekanizması sayesinde sigortanın yeniden
devreye alınması, mümkün olmaz. Şekil 3.9’da farklı sayıda anahtarı bulunan otomatik
sigortalar örneklenmiştir.
Şekil 3.9
Bazı otomatik
sigortalar
Otomatik sigortaların L tipi ve G tipi olarak adlandırılan iki çeşidi mevcuttur.

L tipi: Priz, aydınlatma ve kumanda akım devrelerinde kullanılır. Aşırı akım duru-
munda hemen atar. Öngörülen akımın 3.5 katından 5 katına kadar olan değerlerde çalışır.
G tipi: Motor ve transformator koruma devrelerinde kullanılır. Aşırı akım durumun-
da gecikmeli olarak devreyi açar. Öngörülen akımın 7 katından 10 katına kadar olan de-
ğerlerde çalışır.
Uygulamada kullanılan otomatik sigortalar 0,5–1–1,6–2,4–6–10–16–20–25–35–40–
45–50 amperlik değerlerde üretilmektedir.
Bıçaklı Sigorta
Buşonlu ve otomatik sigortaların kullanılamayacağı 100 amper ve daha yukarı değerlerde olan
akımları kesmek için kullanılan sigortalardır. Şekil 3.10’da bir bıçaklı sigorta görülmektedir.
Şekil 3.10
Bıçaklı sigorta
Bıçaklı sigortanın çalışma prensibi buşonlu sigortalarla aynıdır. Bu sigortalar trafo,

endüstri, şalter gibi birçok sistem ve cihazda kullanılır. Bu tip sigortalar sigorta altlığı ve
sigorta buşonu olmak üzere 2 kısımdan oluşur.
Sigorta altlığı: Sigortanın bağlanılacağı yere montajını sağlayan malzemedir. İzole
edilmiş kısmı üzeri steatit kaplı porselenden, bıçaklar ise gümüş kaplı elektrolitik gümüş
kaplı bakırdan yapılmıştır.
Buşon: Gövde ve bunun iki ucuna monte edilmiş ve eriyen tel ile birbirine bağlanan
bıçaklardan oluşan kısımdır.
KORUMA RÖLELERİ
Kumanda devrelerinde temel eleman motordur. Çünkü sistemlerdeki amaç motor tara-
fından üretilen mekanik enerjiyi farklı çalışma alanlarında kullanmaktır. Motorda mey-
dana gelen herhangi bir arıza sistemin tamamen durmasına neden olacağından, motorun
korunması kumanda devrelerinin düzgün çalışması bakımından çok önemlidir. Koruma
röleleri asenkron motorların arızalanmasını önlemek için kumanda devresine eklenir.
Ancak koruma rölesi tek başına motoru koruyamaz. Bobini koruma rölesinin kapalı kon-
tağına seri olarak bağlanan bir kontaktör ile kullanılmalıdır.
Bu kısımda anlatılacak olan koruma röleleri şunlardır:
• Aşırı akım rölesi
• Gerilim koruma rölesi
• Faz sırası rölesi
• Faz koruma rölesi
• Frekans koruma rölesi
Aşırı Akım Rölesi

Elektrik motorlarını aşırı akımlardan korumak için kullanılan elamanlara aşırı akım rölesi
adı verilir (bkz. Şekil 3.11). Kumanda devrelerinde kullanılan diğer bir koruyucu eleman
olan sigortalar çalışma karakteristiği gereği motor koruma için kullanılamazlar.
Bir motorun üzerinden uzun süreli aşırı akım geçmesi motorun sıcaklık derecesi-
ni yükselterek motorun arızalanmasına sebep olur. Motora seri olarak bağlanan aşırı
akım röleleri uzun süreli aşırı akım geçişlerin- Şekil 3.11
de motoru devreden çıkarır. Kısa süreli aşırı
Aşırı akım rölesi
akımlarda ise motor tehlikeye girmeyeceğin-
den rölenin motoru devreden çıkarmaması ge-
rekir. Bu da yavaşlatıcı bir elemanla sağlanır.
Motorun üzerinden herhangi bir sebeple ge-
çen bir aşırı akıma karşı devreyi kormak için
aşırı akım rölesi çalışır, yani kontağı açılır.
Bu rölenin kontağının tekrar kapanması, yani
kontaktörün normal konumuna dönmesi için
çoğu aşırı akım rölesinin üzerinde bulunan re-
set butonuna basılabilir. Ancak bu yapılmadan
önce devrede aşırı akıma sebep olan arızanın
çözüldüğünden emin olmak gerekir. Bazı aşırı
akım rölelerinde ise, örneğin otomatik kurma-
lı röleler, reset butonu bulunmaz ve devrenin
açılmasından bir süre sonra röle kontaktörü-
nün normal konumuna dönmesi otomatik ola-
rak gerçekleşir.
Aşırı akım rölelerinin seçilmesinde ve bağlanmasında dikkat edilmesi gereken bazı
hususlar şunlardır:
• Koruma yapılan devrenin nominal çalışma akım değeri mutlaka dikkate alınma-
lıdır. Devrenin akımından daha küçük akım değerlerinde seçilen bir röle, devre-
nin normal çalışmasına müsaade etmeden devreyi açacaktır. Rölenin devrenin
akımından daha büyük akım değerlerinde seçilmesi halinde, devre herhangi bir
nedenle aşırı akım çektiğinde, röle devreyi açmayacak ve devrenin zarar görmesine
neden olacaktır.
• Aşırı akım rölesi mutlaka bir kontaktör ile kullanılmalıdır.
• Aşırı akım rölesinin kapalı kontakları, kontaktör bobinine seri bağlanmalıdır.
Aşırı akım röleleri manyetik ya da termik esaslı olabilir.
Manyetik Aşırı Akım Rölesi

Elektrik akımının manyetik alan etkisiyle çalışan rölelerdir. Bu rölenin yapısı ve devredeki
sembolü Şekil 3.12’de verilmiştir.
Şekil 3.12
Manyetik aşırı akım
ve (b) sembolü
Bir manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs, kontak ve yavaşlatıcı olmak üzere 3
kısımdan oluşur. Elektromıknatısın bobini güç devresinde motora seri olarak bağlanır.
Röle devredeyken elektromıknatısın bobininden motorun akımı da geçer. Motor her-
hangi bir nedenle normalin üzerinde akım çekmeye başlarsa, bobinin oluşturduğu mık-
natısiyet artar ve nüveyi yukarı doğru çekmek ister. Nüvenin ani hareketi yağ dolu bir
silindir içinde hareket eden bir pistonla önlenir. Alıcının çektiği aşırı akım, 1–2 dakika
boyunca sürecek olursa piston düzeneği yukarı doğru kaymayı sürdürür. Sonuçta nüve
yukarı çıktığından kumanda kontakları konum değiştirerek motoru çalıştıran kontak-
törün akımının kesilmesine yol açar. Reset butonuna basıldığı taktirde motor yeniden
çalıştırılabilir.
Termik Aşırı Akım Rölesi

Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, termik aşırı akım
rölesi adı verilir. Termik aşırı akım röleleri, endirekt ısıtmalı, direkt ısıtmalı ve ergileyici
alaşımlı olmak üzere üç tipte üretilir:
Endirekt (dolaylı) ısıtmalı: Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesi ısıtıcı, bi-
metal ve kontak olmak üzere 3 kısımdan oluşur (bkz. Şekil 3.13 (a) ). Bu rölede alı-
cının akımı ısıtıcı adı verilen ve motora seri olarak bağlanan küçük güçlü bir direnç
üzerinden geçer. Herhangi bir nedenle motor aşırı akım çekerse direncin oluşturduğu
sıcaklık artar ve bimetal ısınır. Isınan bimetal bükülerek kapalı olan kontağı açar ve
motoru devreden çıkarır.
Direkt ısıtmalı: Direkt ısıtmalı termik aşırı akım rölelerinin yapısı Şekil 3.13 (b)’de
gösterilmiştir. Bu rölelerde ısıtıcı bulunmaz. Motor akımı bimetal içinden geçer. Herhangi
bir nedenle motor aşırı akım çekerse, bimetal ısınır, bükülür ve kapalı olan kontağı açar.
Böylece motor devreden çıkmış olur.
Direkt ve endirekt ısıtmalı termik aşırı akım röleleri üzerinlerinde bulunan bir
ayar vidasıyla arzulanan motor akımına ayarlanır ve bu ayarlanan bu değerler arasın-
da çalışırlar.
Şekil 3.13
(a) Endirekt ve (b)
direkt ısıtmalı termik
aşırı akım rölesi iç
yapısı ve (c) sembolü
Ergileyici alaşımlı: Ergileyici alaşımlı termik aşırı akım rölesinin yapısı Şekil 3.14’de
verilmiştir. Herhangi bir nedenle motorun aşırı akım çekmesi halinde, ısıtıcıdan geçen
akımın tüpteki alaşımı eritmesi ve tüpün içindeki dönebilen diğer bir tübün serbest ka-
larak kapalı bulunan kontağı açıp motoru devre dışı bırakması yoluyla çalışır. Ancak bu
aşırı akım rölelerinde akım ayarı yapılmaz. Dolayısıyla fazla kullanışlı değildir.
Şekil 3.14
Ergileyici alaşımlı
termik aşırı akım
rölesinin iç yapısı
Endirekt ısıtmalı aşırı akım rölesindeki ısıtıcının faydası nedir?

3
ÖRNEK 3 Manyetik aşırı akım rölelerinin üç fazlı motor devrelerine bağlanışı Şekil 3.15’de verilmiştir.
Bağlantıda üç faz üzerine konan üç manyetik aşırı akım rölesi, rölenin (AA) bir kapalı kon-
tağını kumanda etmektedir. Çalışma devam ederken, motor herhangi bir nedenle uzun süre
aşırı akım çekerse, manyetik aşırı akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör ve
motor devreden çıkar. Böylece motor yanmaktan korunmuş olur.
Şekil 3.15
Üç fazlı motorun R S T
manyetik aşırı akım
rölesiyle bağlantısına
ait (a) güç devresi (b)
kumanda devresi M
Durdurma Başlatma
AA butonu butonu
AA
R Mp
Gerilim Koruma Rölesi

Asenkron motorlarda % 8-10 luk gerilim değişmeleri motoru etkilemez. Ancak gerilimin
bu sınırları aşması istenmeyen bir durumdur ve motora zarar verir. Önlemek için gerilim
koruma röleleri kullanılır.
Aşırı Gerilim Koruma Rölesi: Asenkron motorlara uygulanan gerilim artışının %10’dan
fazla olduğu durumlarda aşırı gerilim koruma rölesi devreyi açar, motoru devre dışı bırakır.
Düşük Gerilim Koruma Rölesi: Asenkron motorlara uygulanan gerilim azalması %10’dan
fazla olduğu durumlarda düşük gerilim koruma rölesi devreyi açar, motoru devre dışı bırakır.
Faz Sırası Rölesi

Faz sırası rölesi (bkz. Şekil 3.16) ters fazın kritik önem taşıdığı üç fazlı sistemlerin korun-
masında kullanılan; R, S, T fazlarının faz sırasını kontrol eden elektronik bir röledir. Gi-
rişine gelen R, S , T fazları doğru sıralandığı takdirde röle çeker. Motor çalışır. Eger fazlar
ters ise röle bırakır, motor çalışmaz.
Şekil 3.16
Faz sırası rölesi
Faz Koruma Rölesi

Şekil 3.17
Üç faz ile çalışan motorlarda R-S-T fazlarından birisi ke-
sildiğinde motor çalışmaya devam eder. Ancak bu çalışma Faz koruma rölesi
şekli, son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur.
Faz koruma röleleri (bkz. Şekil 3.17), üç fazlı motorların
iki faza kalması veya fazlardan birisinin geriliminin no-
minal değerinin %20 altına düşmesi veya yükselmesi gibi
durumlarda koruma rölesi olarak kullanılır. Bu röleler,
aynı zamanda arızayı duyurur. Motorun iki faza kalması
halinde, gereksiz yere ısınıp yıpranmaması için çok kısa
sürede görev yapar.
Frekans Koruma Röleleri

Frekans koruma rölesi, bağlı olduğu sistemi, şebeke gerili-
minin frekans değişimlerine karşı korur. Frekans, ayarlanan
alt ve üst sınırlar dışına çıktığında ayarlanan gecikme süresi
sonunda röle kontakları pozisyon değiştirir.
Aşırı Frekans Koruma Rölesi: Artan frekanslarda anma hızının üzerindeki hızlarda
asenkron motor, anma momenti ile yüklenmez. Artan frekanslarda demir kayıpları, hızın
yükselmesinden sürtünme ve rüzar kayıpları artar. Bunun sonucu kayıplar arttığından
verim düşer. Bu gibi durumlar için aşırı frekans koruma röleleri kullanılır.
Düşük Frekans Koruma Rölesi: Asenkron motorun, düşük frekansta çalışmada hız
azaldığından soğutma pervanesinin soğutması yetersiz kalır ve motor ısınır. Dolayısıyla
bu durum motora zarar verebilir. Bu sakıncalı durumu önlemek için düşük frekans koru-
ma rölesi kullanılır.
TERMİSTÖRLER
Sıcaklıkla direnci değişen, yarı iletken elemanlara termistör adı verilir. Sıcaklık ve direnç
ilişkisi dikkate alınarak kontrol ve kumanda devrelerinde sıkça kullanılan termistörlerin
NTC termistör (Negatif sıcaklık katsayılı) ve PTC termistör (Pozitif sıcaklık katsayılı) ol-
mak üzere iki çeşidi vardır.
NTC termistör: Bu tip termistörde, direncin sıcaklıkla değişme katsayısı negatiftir.
Dolayısıyla, sıcaklık derecesi arttıkça termistörün direnci azalır, sıcaklık derecesi azaldık-
ça termistörün direnci artar.
PTC termistör: Bu tip termistörde, direncin sıcaklıkla değişme katsayısı pozitif-
tir. Dolayısıyla, sıcaklık derecesi arttıkça termistörün direnci artar, sıcaklık derecesi
azaldıkça termistörün direnci azalır. 10oC den daha düşük sıcaklık derecelerinde PTC
termistör, NTC özelliği gösterir. Yani sıcaklık azaldıkça direnci artar, sıcaklık arttıkça
direnci azalır.
Bir kumanda devresinde termistör ile termik rölenin beraber kullanılması çok fayda-
lıdır. Bu kullanım ile
• Kesintisiz işletmelerde aşırı yükten meydana gelen aşırı akıma karşı,
• Sık duruş ve kalkışlardan doğan ısınmaya karşı,
• Uzun yol alma ve frenlemeden doğan ısınmaya karşı,
• Yüksek ortam sıcaklığı ve motor soğutmasının tam olmadığı durumlarda meydana
gelecek ısınmaya karşı,
• Stator ve rotor arasındaki ısınma ve soğuma farklılıklarında meydana gelecek ısı
artışına karşı tam koruma sağlanır.
Özet
Asenkron motorlar çeşitli sebeplerden dolayı şebekeden faz-
Kumanda Elemanı Sembolü
la akım çekerler. Bu durumun yaratacağı sakıncaları önlemek
için sistemde sigorta, koruma röleleri gibi koruma elemanları
ile motorlar korunmalıdır. Lamba
Motorun fazla akım çekmesinin temel nedenleri şu şekilde
sıralanabilir:
• Üç fazlı motorun fazlarından birinin şebekeden kesilmesi
veya sigortasının atması vb. sebeplerle iki faza kalması, Kontaktör
• Rotorun sıkışıp dönmemesi,
• Motorun sürekli düşük gerilimle çalıştırılması,
• Motorun sürekli olarak yüksek gerilimle çalıştırılması,
• Yanlış Y-Δ çalıştırma uygulamaları,
• Motorun frenleme zamanının fazlasıyla uzun tutulması, Selenoid valf
• Motorun soğutma sisteminin düzgün çalışmaması,
• Şebeke frekansındaki aşırı dalgalanmalar,
Motorun çeşitli nedenlerle aşırı akım çekmesi halinde, ener-
jisi kesilerek devre dışı bırakılmalıdır. Bunun için sigortalar,
Sigorta
arıza çeşidine uygun koruma röleleri veya termistörler kul-
lanılmalıdır. Motor devrelerinde kullanılan başlıca koruma
röleleri aşırı akım röleleri, gerilim koruma röleleri, faz sırası
röleleri, faz koruma röleleri ve frekans koruma röleleri iken
başlıca sigorta çeşitleri ise buşonlu sigortalar, bıçaklı sigorta- Termik aşırı akım rölesi
lar ve otomatlar olarak sıralanabilir.
Bu bölümde, motor koruma elemanları olan sigortalar, ko-
ruma röleleri, transistörler ve kumanda çıkış elemanlarından
sinyal lambaları, kontaktörler, selenoid valfler ele alınmış ve
bu kumanda elemanlarının iç yapıları ve çalışma prensipleri Manyetik aşırı akım
verilmiştir. rölesi
Bu bölümde tanıtılan kumanda devre elemanlarının sembol-
leri aşağıdaki tabloyla özetlenebilir.
1. Aşağıdakilerden hangisi kumanda kontak çeşitlerinden 7. Aydınlatma ve priz devrelerinde sıkça kullanılan ve ön-
değildir? görülen akımın 5 katına kadar olan değerlerde çalışan anah-
a. Kapatıcı kontak tarlı koruma elemanı hangisidir?
b. Enversör kontak a. Termik röle
c. Silici kontak b. Bıçaklı sigorta
d. Güç kontağı c. Buşonlu sigorta
e. Açıcı kontak d. G tipi otomatik sigorta
e. L tipi otomatik sigorta
2. Kontaktörün yüksüz durumda açıp kapama sayısı ile be-
lirlenen karakteristik büyüklük hangisidir? 8. Aşağıdakilerden hangisi manyetik aşırı akım rölesinin
a. Elektriksel ömür yapısında bulunmaz?
b. Mekanik ömür a. Bobin
c. Nominal gerilim b. Piston
d. Nominal işletme gerilimi c. Palet
e. Bobin tutma gücü d. Yağ
e. Kontak
3. Aşağıdakilerden hangisi kullanılacak kontaktör seçilir-
ken dikkate alınması gereken parametrelerden değildir?
9. Aşağıdakilerden hangisi termik aşırı akım rölesinin yapı-
a. İşletme akımı
sında bulunur?
b. Bobin gerilimi
a. Bobin
c. İzolasyon tipi
b. Piston
d. Kullanma sınıfı
c. Palet
e. Kontak ömrü
d. Yağ
4. Elektrik akımının manyetik etkisinden yararlanılarak e. Bimetal
yapılan ve elektrik enerjisini doğrusal hareket enerjisine çe-
viren kumanda devre elemanı hangisidir? 10. Manyetik aşırı akım rölesinin sembolü aşağıdakilerden
a. Buton hangisidir?
b. Kontaktör
c. Selenoid valf a.
d. Röle
e. Şalter
5. Aşağıdakilerden hangisi bir kumanda devresi koruma b.

elemanıdır?
a. Zaman rölesi
b. Faz sırası rölesi
c. Selenoid valf c.
d. Mühürleme kontaktörü
e. Yardımcı kontak
6. Üzerinden geçen akımın belli bir değeri aşması duru- d.

munda içerisinde bulunan telin erimesiyle devreyi kesen ku-
manda elemanı hangisidir?
a. Termik röle
b. Otomatik sigorta e.
c. Buşonlu sigorta
d. Bıçaklı sigorta
e. Aşırı akım rölesi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise “Kontaktörler” başlıklı konuyu Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Kumanda devrelerinde sinyal lambaları kendisini çalıştıran
2. b Yanıtınız yanlış ise “Kontaktörler” başlıklı konuyu buton veya kontaktan sonra bağlanır. Bağlantı buna uygun
gözden geçiriniz. yapılmazsa kumanda devresi bağlantı prensipleri açısından
3. c Yanıtınız yanlış ise “Kontaktörler” başlıklı konuyu doğru olmaz.
gözden geçiriniz.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Selenoid Valfler” başlıklı konuyu Sıra Sizde 2
gözden geçiriniz. Çalışma prensibi ve yapı olarak kontaktör ve röle arasında
5. b Yanıtınız yanlış ise “Koruma Röleleri” başlıklı konu- pek bir fark yoktur. Fakat kontaktörün boyutları büyüktür ve
yu gözden geçiriniz. daha fazla kontakları vardır. Ayrıca röle düşük akımlı devre-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Sigortalar” başlıklı konuyu göz- ler için kontaktör ise yüksek akım çeken devrelerde kullanılır.
den geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Sigortalar” başlıklı konuyu göz- Sıra Sizde 3
den geçiriniz. Motor için sakınca yaratmayan akım değerlerinde, endirekt
8. c Yanıtınız yanlış ise “Koruma Röleleri” başlıklı konu- ısıtmalı aşırı akım rölesinin ısıtıcısı olması sebebiyle, ısının
yu gözden geçiriniz. bimetale iletilmesi gecikir ve aşırı akım rölesinin gereksiz ça-
9. e Yanıtınız yanlış ise “Koruma Röleleri” başlıklı konu- lışmasını engellenmiş olur.
yu gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Koruma Röleleri” başlıklı konu-
Türkmen Y. ve C. Geçtan. Kumanda Devreleri (1). Ye-
niyol Matbaası, İzmir.
Hayta L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve De-
neyleri. Birsen Yayınevi. İstanbul.
Badur Ö. (2001). Elektrik Kumanda Devreleri. İstanbul.
Çolak İ. ve Bayındır R. (2007). Elektrik Kumanda
Devreleri. Seçkin Yayınevi, Ankara.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim
ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi)
(2007). Elektrik Elektronik Tekno-lojisi, Kuman-
da Devre Elemanları. Ankara.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim
ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi)
(2007). Elektrik Elektronik Tekno-lojisi, Kontak-
tör, Röle, Koruma Elemanları ve Montajı. Ankara.
4
Amaçlarımız
 Motorun kesik veya sürekli çalışmasını açıklayabilecek,
 Motoru kesik veya sürekli çalıştıran butonla kumanda devrelerini tasarlayabilecek,
 Motoru sürekli çalıştıran paket şalterle kumanda devrelerini tasarlayabilecek,
 Uzaktan kumanda devrelerini tasarlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Direkt Başlatma • Kesik ve Sürekli Çalışma
• Kesik Çalışma • Butonla Kumanda
• Sürekli Çalışma • Paket Şalterle Kumanda
• Mühürleme • Uzaktan Kumanda

İçindekiler
• GİRİŞ
• GENEL BİLGİLER
Elektromekanik Kumanda • BUTONLA KUMANDA
Hareket Sistemleri • PAKET ŞALTERLE KUMANDA
Sistemleri
• UZAKTAN KUMANDA
• UYGULAMALAR
Hareket Sistemleri
GİRİŞ
Bir motor ilk hareket anında kendisine, devresine ve şebekeye zarar vermeyecek büyük-
lükte akım çekiyorsa, böyle bir motor direkt olarak şebekeye bağlanabilir. Bu bölümde,
direkt başlatılabilen üç fazlı asenkron motorları kesik veya sürekli çalıştıran kumanda
devreleri tanıtılacak; uzaktan kumandalarından bahsedilecek ve çeşitli örnek uygulamalar
verilecektir.
GENEL BİLGİLER
Kumanda sistemlerinde, iş akış ve işleyişi ile ilgili bilgiler kumanda devre şemaları aracılı-
ğıyla verilir. Bu şemalar aynı zamanda sistemde sonradan meydana gelebilecek arızaların
tespitinde oldukça yararlıdır.
Kumanda devre şemaları genellikle güç devresi ve ku- Şekil 4.1
manda devresi olmak üzere iki bölümde çizilir. Güç devre- üç fazlı asenkron
si, motor ile ana şebeke arasında motorun yol alma akımı- motoru direkt
nın gösterildiği bölümdür. Kumanda devresi ise motorun başlatma güç devresi
kontrol edildiği bölümdür. Motorun hangi şartlar altında
yol alacağı ve nasıl çalışacağı bu bölümde verilir.
Şekil 4.1’de üç fazlı asenkron motoru direkt başlatma
güç devresi görülmektedir.
Bu devrede, M kontakları kapandığında motor direkt
olarak şebekeye bağlanır ve çalışmaya başlar; M kontak-
ları kapalı olduğu sürece motor çalışmaya devam eder. M
kontakları açıldığında, motor durur.
M kontaklarının açılıp kapanmasını sağlayan M
kontaktör bobini devreye çeşitli şekillerde bağlanabilir.
Ayrıca bu kontakların kısa ve uzun süre kapatılmasıyla,
motorun kesik veya sürekli çalışması sağlanır.
Motorların kesik veya sürekli çalıştırılmalarında
• Butonla kumanda
• Paket şalterle kumanda
devreleri kullanılır.
BUTONLA KUMANDA
Bu bölümde motorları kesik veya sürekli çalıştıran çeşitli butonla kumanda devrelerinden
bahsedilecektir.
Kesik Çalıştırma
Bazı hareketli sistemlerde motorun kesik çalışması istenir. Şekil 4.2’de üç fazlı asenkron
motoru kesik çalıştıran bir kumanda devresi verilmiştir.
Şekil 4.2
Kesik çalıştırma
Bu devrede, Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü enerjilenir ve paletini çe-

ker. Paletin çekilmesiyle, M kontaktörünün kontakları konum değiştirir. Güç devresin-
deki (Şekil 4.1) normalde açık M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Başlatma
butonuna basıldığı sürece motor çalışmaya devam eder. Başlatma butonu üzerindeki etki
kalktığında veya Durdurma butonuna basıldığında, M kontaktörü devre dışı kalır ve kon-
takları normal konumuna döner. Güç devresindeki M kontakları açılır ve motor durur.
Sürekli Çalıştırma
Motoru sürekli çalıştıran kumanda devreleri
• Ani temaslı butonla
• Kalıcı butonla
yapılabilir.
Ani Temaslı Butonla Sürekli Çalıştırma

Şekil 4.3’te üç fazlı asenkron motoru sürekli çalıştıran bir kumanda devresi verilmiştir.
Kumanda devrelerinde Başlatma butonuna paralel kontak bağlamaya mühürleme denir.
Şekil 4.3
Sürekli çalıştırma
Şekil 4.3’te verilen devrede, Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü enerjilenir

ve paletini çeker. Paletin çekilmesiyle, M kontaktörünün kontakları konum değiştirir. Ku-
manda devresindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi sağlar. Benzer şekilde güç devre-
sindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Başlatma butonu üzerindeki etki
kalksa bile M kontaktörü mühürleme kontağı üzerinden enerjilenir ve motor çalışmaya
devam eder. Motoru durdurmak için Durdurma butonuna basılması gerekir. Durdurma
butonuna basıldığında M kontaktörü enerjisiz kalır ve kontakları normal konumuna dö-
ner. Güç devresindeki M kontakları açılır ve motor durur.
4. Ünite - Hareket Sistemleri 61
Kalıcı Butonla Sürekli Çalıştırma

Şekil 4.4’te kalıcı butonla yapılan, üç fazlı asenkron motoru sürekli çalıştıran bir kumanda
devresi verilmiştir.
Şekil 4.4
Kalıcı butonla sürekli
çalıştırma
Bu devrede, Başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağlantı nedeniyle

Durdurma butonu kapanır. M kontaktörü enerjilenir ve paletini çeker. Paletin çekilmesiy-
le, M kontaktörünün kontakları konum değiştirir. Güç devresindeki M kontakları kapanır
ve motor çalışmaya başlar. Kalıcı buton üzerindeki etki kalksa bile, buton normal konu-
muna dönmez ve motor çalışmaya devam eder. Ancak, ters yöndeki başka bir etki, kalıcı
butonun normal konumuna dönmesini sağlayabilir. Dolayısıyla, motoru durdurmak için
Durdurma butonuna basılması gerekir.
Şekil 4.4’te verilen kumanda devresinde, M kontaktörü çalışırken şebeke gerilimi dü-
şer veya kesilirse, M kontaktörü enerjisiz kalır; güç devresindeki M kontakları açılır ve
motor durur. Şebeke gerilimi geldiğinde, Başlatma ve Durdurma butonları konumlarını
koruduğu için M kontaktörü enerjilenir; güç devresindeki M kontakları kapanır ve motor
tekrar çalışır. Bu özelliği nedeniyle pompalar, kompresörler, aspiratörler ve vantilatörlerin
kumanda devrelerinde kalıcı butonlar kullanılır.
Kesik ve Sürekli Çalıştırma

Bazı hareketli sistemlerde motorun hem kesik hem de sürekli çalışması istenebilir. Şekil
4.5’te üç fazlı asenkron motoru kesik ve sürekli çalıştıran bir kumanda devresi verilmiştir.
Şekil 4.5
Tek kontaktörlü kesik
ve sürekli çalıştırma
Sürekli çalışma: Sürekli butonuna basıldığında, M kontaktörü Durdurma butonu, Ke-

sik jog butonun üst (normalde kapalı) kontağı ve Sürekli butonu üzerinden enerjilenir ve
kontakları konum değiştirir. Kumanda devresindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi
sağlar. Benzer şekilde güç devresindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar.
Sürekli butonu üzerindeki etki kalksa bile M kontaktörü mühürleme kontağı üzerinden
enerjilenir ve motor çalışmaya devam eder.
Kesik çalışma: Kesik butonuna basıldığında, M kontaktörü Durdurma butonu ve Kesik
jog butonun alt kontağı üzerinden enerjilenir ve kontakları konum değiştirir. Güç devre-
sindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Kesik butonuna basıldığı süre-
ce motor çalışmaya devam eder. Kesik butonu üzerindeki etki kalktığında M kontaktörü
enerjisiz kalır ve motor durur.
Durdurma butonuna basıldığında, her iki çalışma şeklinde de (kesik veya sürekli), M
kontaktörü enerjisiz kalır ve motor durur.
Şeki 4.5’te verilen kumanda devresinde motor sürekli çalışırken Kesik butonuna ba-
sılırsa, motor kesik çalışmaya başlar. Motor kesik çalışırken, M kontaktörü Kesik jog bu-
tonun alt kontağı üzerinden enerjilenir ve kumanda devresindeki M mühürleme kontağı
kapanır. Eğer, M kontağı normal (açık) konumuna dönmeden Kesik butonu normal ko-
numuna dönerse, M kontaktörü kapalı olan M kontağı üzerinden enerjilenir ve motor sü-
rekli çalışmaya başlar. Motorun durması beklenirken çalışmaya devam etmesi, bu kuman-
da devresinin önemli bir sakıncasıdır. Bu sakınca Şekil 4.6’da verilen kumanda devresinde
yardımcı röle kullanılarak giderilmiştir.
Şekil 4.6
Yardımcı röleli kesik
Sürekli çalışma: Sürekli butonuna basıldığında, J rölesi Durdurma butonu, Kesik jog
butonun üst kontağı ve Sürekli butonu üzerinden enerjilenir ve kontakları konum değişti-
rir. Normalde açık J kontakları kapanır, normalde kapalı J kontağı açılır. Sürekli butonuna
paralel J kontağı mühürlemeyi sağlarken, M kontaktörüne seri J kontağı üzerinden M
kontaktörü enerjilenir. M kontaktörünün enerjilenmesiyle, güç devresindeki M kontakla-
rı kapanır ve motor çalışmaya başlar. Sürekli butonu üzerindeki etki kalksa bile M kontak-
törü J kontakları üzerinden enerjilenir ve motor çalışmaya devam eder.
Kesik çalışma: Kesik butonuna basıldığında, J rölesi enerjilenemediği için kontakları
normal konumundadır. M kontaktörü Durdurma butonu, Kesik jog butonun alt kontağı
ve normalde kapalı J kontağı üzerinden enerjilenir ve kontakları konum değiştirir. Güç
devresindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Kesik butonuna basıldığı
sürece motor çalışmaya devam eder. Kesik butonu üzerindeki etki kalktığında M kontak-
törü enerjisiz kalır ve motor durur.
Uygulamada genellikle kesik çalıştırmaya geçmeden önce motor durdurulur. Şekil
4.7’de bu özelliğe sahip bir kumanda devresi verilmiştir.
Şekil 4.7
Motor
durdurulduktan sonra
kesik çalıştırma
Sürekli çalışma: Sürekli butonuna basıldığında, J kontaktörü Durdurma butonu ve

Sürekli butonu üzerinden enerjilenir ve kontakları konum değiştirir. Sürekli butonuna
paralel J kontağı mühürlemeyi sağlarken, Kesik butonuna paralel J kontağı üzerinden M
kontaktörü enerjilenir. M kontaktörünün enerjilenmesiyle, güç devresindeki M kontak-
ları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Sürekli butonu üzerindeki etki kalksa bile motor
çalışmaya devam eder.
Kesik çalışma: Motor dururken Kesik butonuna basıldığında, M kontaktörü Durdur-
ma butonu ve Kesik butonu üzerinden enerjilenir. M kontaktörünün enerjilenmesiyle,
güç devresindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Kesik butonuna ba-
sıldığı sürece motor çalışmaya devam eder. Kesik butonu üzerindeki etki kalktığında M
kontaktörü enerjisiz kalır ve motor durur.
PAKET ŞALTERLE KUMANDA

Kumanda Devre Elemanları-I Ünitesinden hatırlanacağı üzere, paket şalterler kumanda
devrelerinde butonların yerine kullanılabilir. Bu bölümde, paket şalterle yapılan çeşitli ku-
manda devrelerinden bahsedilecektir.
Kalıcı Paket Şalterle Kumanda

Şekil 4.8’de iki konumlu kalıcı paket şalterle yapılan, motoru sürekli çalıştıran bir kuman-
da devresi verilmiştir. Şekil 4.9’da ise bu kumanda devresinde kullanılan paket şaltere ait
çalışma diyagramı görülmektedir.
Şekil 4.8
Kalıcı paket şalterle
kumanda devresi
Şekil 4.9 Şekil 4.8’de verilen devrede, paket şalter Durdur-

ma (D) konumundayken (1-2) nolu kontak açıktır, M
Şekil 4.8’de verilen
kumanda devresinde kontaktörü enerjisiz ve kontakları normal konumun-
kullanılan paket dadır, motor çalışmaz. Paket şalterin kolu Başlatma (B)
şaltere ait çalışma konumuna getirildiğinde (1-2) nolu kontak kapanır. M
diyagramı
kontaktörü bu kontak üzerinden enerjilenir, güç devre-
sindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar.
Paket şalter bu konumda kaldığı sürece motor çalışmaya
devam eder.
Şekil 4.8’de verilen kumanda devresinde motor çalı-
şırken (paket şalter B konumundayken) şebeke gerilimi
düşer veya kesilirse, M kontaktörü enerjisiz kalır ve mo-
tor durur. Şebeke gerilimi geldiğinde, paket şalter konu-
munu koruduğu için M kontaktörü enerjilenir; güç dev-
resindeki M kontakları kapanır ve motor tekrar çalışır. Bu tip bir çalışmanın istenmediği
sistemlerde, Şekil 4.10’da verilen kumanda devresi kullanılabilir.
Kalıcı Paket Şalter ve Düşük Gerilim Rölesiyle Kumanda

Şekil 4.10’da iki konumlu kalıcı paket şalter ve düşük gerilim rölesiyle yapılan, motoru
sürekli çalıştıran bir kumanda devresi verilmiştir. Şekil 4.11’de ise bu kumanda devresinde
kullanılan paket şaltere ait çalışma diyagramı görülmektedir.
Şekil 4.10
Kalıcı paket şalter ve
düşük gerilim rölesiyle
kumanda devresi
Şekil 4.11
Şekil 4.10’da verilen
kumanda devresinde
kullanılan paket
şaltere ait çalışma
diyagramı
Bu devrede, paket şalter Durdurma (D) konumundayken (1-2) nolu kontak kapalı, (3-
4) nolu kontak açıktır. Bu durumda, Uv rölesi (1-2) nolu kontak üzerinden enerjilenir ve
kumanda devresindeki Uv kontağı kapanır. M kontaktörü (3-4) nolu kontak açık olduğu
için enerjilenemez, kontakları normal konumundadır ve motor çalışmaz. Paket şalterin
kolu Başlatma (B) konumuna getirildiğinde, (1-2) nolu kontak açık, (3-4) nolu kontak
kapalıdır. Bu durumda, M kontaktörü Uv kontağı ve (3-4) nolu kontak üzerinden ener-
jilenir, güç devresindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Paket şalter bu
konumda kaldığı sürece motor çalışmaya devam eder.
Şekil 4.10’da verilen kumanda devresinde motor çalışırken yani paket şalter B konu-
mundayken, şebeke gerilimi düşer veya kesilirse, M kontaktörü enerjisiz kalır ve motor
durur. Benzer şekilde, Uv rölesi de enerjisiz kaldığı için Uv kontağı açılır. Şebeke gerilimi
geldiğinde, paket şalter B konumunda olsa bile Uv kontağı açık olduğu için M kontaktörü
enerjilenemez ve motor çalışmaz. Motoru tekrar çalıştırmak için, paket şalter kolu önce D
sonra B konumuna getirilmelidir.
Yaylı Paket Şalterle Kumanda

Şekil 4.12’de üç konumlu yaylı paket şalterle yapılan, motoru sürekli çalıştıran bir kuman-
da devresi verilmiştir. Şekil 4.13’te ise bu kumanda devresinde kullanılan paket şaltere ait
çalışma diyagramı görülmektedir. Bilindiği üzere yaylı paket şalterlerde, paket şalter kolu
bir konuma getirilip serbest bırakılırsa yay tertibatı nedeniyle paket şalter bu konumda
kalmayıp başka bir konuma geçebilir.
Şekil 4.12
Yaylı paket şalterle
kumanda devresi
Şekil 4.13
Bu devrede, paket şalter N konumundayken Şekil 4.12’de verilen
(1-2) nolu kontak açık, (3-4) nolu kontak kapalı- kumanda devresinde
dır. Bu konumda motor, paket şalter N konumu- kullanılan paket
na gelmeden önceki çalışma şekline (çalışıyorsa diyagramı
çalışmaya, duruyorsa durmaya) devam eder.
Paket şalterin kolu B konumuna getirildi-
ğinde (1-2) ve (3-4) nolu kontaklar kapanır. M
kontaktörü bu kontaklar üzerinden enerjilenir
ve kontakları konum değiştirir. Kumanda dev-
resindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi
sağlar. Benzer şekilde güç devresindeki M kon-
takları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Paket
şalter kolu B konumundayken serbest bırakılırsa, yay nedeniyle paket şalter bu konumda
kalmayıp N konumuna geçer. N konumunda (1-2) nolu kontak açılır, fakat M kontaktörü
mühürleme kontağı ve (3-4) nolu kontak üzerinden enerjilenir ve motor çalışmaya devam
eder. Motoru durdurmak için paket şalter kolu D konumuna getirilmelidir. Paket şalter
D konumundayken (1-2) ve (3-4) nolu kontaklar açıktır, M kontaktörü enerjisiz ve kon-
takları normal konumundadır, motor çalışmaz. Paket şalter kolu D konumundayken ser-
best bırakılırsa, yay nedeniyle paket şalter bu konumda kalmayıp N konumuna geçer. Bu
konumda, (1-2) nolu kontak ve M kontağı açık olduğu için motor durmaya devam eder.
UZAKTAN KUMANDA
Bir motor birden fazla yerden çalıştırılıp, birden fazla yerden durdurulabiliyorsa, böyle bir
çalışmaya uzaktan kumanda adı verilir. Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma buton-
ları birbirlerine seri, başlatma butonları birbirlerine paralel bağlanır. Böylece, herhangi
bir başlatma butonuna basıldığında devrenin çalışması, herhangi bir durdurma butonuna
basıldığında devrenin durması sağlanır.
Bu bölümde, motorları kesik veya sürekli çalıştıran
• Butonla uzaktan kumanda
• Yaylı paket şalterle uzaktan kumanda
devrelerinden bahsedilecektir.
Butonla Uzaktan Kumanda
Kesik Çalıştırma
Şekil 4.14’te üç fazlı asenkron motoru kesik çalıştıran bir uzaktan kumanda devresi veril-
miştir. Uzaktan kumanda prensiplerine uygun olarak durdurma butonları (Durdurma 1
ve Durdurma 2) birbirlerine seri, başlatma butonları (Başlatma 1 ve Başlatma 2) birbirle-
rine paralel bağlanmıştır.
Şekil 4.14
Kesik çalıştırma
uzaktan kumanda
devresi
Bu devrede, herhangi bir başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü Durdurma

1, Durdurma 2, ve basılan başlatma butonu üzerinden enerjilenir ve kontakları konum
değiştirir. Güç devresindeki M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. Başlatma
butonuna basıldığı sürece motor çalışmaya devam eder. Başlatma butonu üzerindeki etki
kalktığında veya herhangi bir durdurma butonuna basıldığında, M kontaktörü enerjisiz
kalır ve motor durur. Dolayısıyla, bu devrenin çalışması temelde Şekil 4.2’de verilen mo-
toru kesik çalıştıran kumanda devresinin çalışmasına benzer.
Sürekli Çalıştırma
Şekil 4.15’te üç fazlı asenkron motoru sürekli çalıştıran bir uzaktan kumanda devresi ve-
rilmiştir. Uzaktan kumanda prensiplerine uygun olarak durdurma butonları (Durdurma
1 ve Durdurma 2) birbirlerine seri, başlatma butonları (Başlatma 1 ve Başlatma 2) birbir-
lerine paralel bağlanmıştır. Ayrıca, motorun sürekli çalışmasını sağlamak üzere başlatma
butonlarına paralel bir M mühürleme kontağı kullanılmıştır.
Şekil 4.15
Sürekli çalıştırma
uzaktan kumanda
devresi
Şekil 4.15’te verilen devrenin çalışması temelde Şekil 4.3’te verilen motoru sürekli ça-
lıştıran kumanda devresinin çalışmasına benzer.
Kesik ve Sürekli Çalıştırma

Şekil 4.16’da üç fazlı asenkron motoru kesik ve sürekli çalıştıran bir uzaktan kumanda
devresi verilmiştir. Uzaktan kumanda prensiplerine uygun olarak durdurma butonları
(Durdurma 1 ve Durdurma 2) birbirlerine seri, motoru sürekli çalıştırma için kullanılan
Sürekli 1 ve Sürekli 2 butonları birbirlerine paralel bağlanmıştır. Ayrıca, motorun sü-
rekli çalışmasını sağlamak üzere sürekli butonlarına paralel bir M mühürleme kontağı
kullanılmıştır.
Şekil 4.16
Tek kontaktörlü kesik
uzaktan kumanda
devresi
Bu devrenin çalışması temelde Şekil 4.5’te verilen motoru kesik ve sürekli çalıştıran
kumanda devresinin çalışmasına benzer. Dolayısıyla o kumanda devresinin önemli bir sa-
kıncası olan “motorun durması beklenirken çalışmaya devam etmesi” problemi, bu uzak-
tan kumanda devresinde de mevcuttur. Benzer şekilde, bu sakınca Şekil 4.17’de verilen
uzaktan kumanda devresinde yardımcı röle kullanılarak giderilmiştir.
Şekil 4.17
Yardımcı röleli kesik
uzaktan kumanda
devresi
Bu devrenin çalışması temelde Şekil 4.6’da verilen yardımcı röleli, motoru kesik ve
sürekli çalıştıran kumanda devresinin çalışmasına benzer.
Motoru kesik ve sürekli çalıştıran kumanda devrelerinde, genellikle, kesik çalıştırmaya geç-
1 meden önce motor durdurulur. Şekil 4.7’de verilen motor durdurulduktan sonra kesik çalış-
tırma yapan kumanda devresini inceleyiniz ve motor durdurulduktan sonra kesik çalıştırma
yapan uzaktan kumanda devresini çiziniz.
Yaylı Paket Şalterle Uzaktan Kumanda

Uzaktan kumanda sistemlerinin en önemli özelliği, motorun birden fazla yerden çalıştı-
rılıp, birden fazla yerden durdurulabiliyor olmasıdır. Bu açıdan bakıldığında, kalıcı paket
şalterlerin uzaktan kumanda devrelerinde kullanılamayacağı açıktır. Oysaki yaylı paket
şalterler uzaktan kumanda devrelerinde kullanılabilir. Şekil 4.18’de üç konumlu yaylı pa-
ket şalterle yapılan, motoru sürekli çalıştıran bir uzaktan kumanda devresi verilmiştir. Şe-
kil 4.13’te bu uzaktan kumanda devresinde kullanılan paket şaltere ait çalışma diyagramı
görülmektedir.
Şekil 4.18
Yaylı paket şalterle
uzaktan kumanda
devresi
Bu devrenin çalışması temelde Şekil 4.12’de verilen yaylı paket şalterle yapılan, motoru
sürekli çalıştıran kumanda devresinin çalışmasına benzer. Şekil 4.19’da, farklı bir uygula-
ma olarak, şöntü çıkarılmış paket şalterle yapılan, motoru sürekli çalıştıran bir uzaktan
kumanda devresi verilmiştir.
Şekil 4.19
Şöntü çıkarılmış
paket şalterle uzaktan
kumanda devresi
UYGULAMALAR
Uygulama 1
Üç fazlı asenkron motoru ayarlanan süre sonunda sürekli çalıştırma
Şekil 4.20’de üç fazlı asenkron motoru ayarlanan süre sonunda sürekli çalıştıran bir
kumanda devresi verilmiştir.
Şekil 4.20
Uygulama 1 için
kumanda devresi
Bu devrede, Başlatma butonuna basıldığında J kontaktörü ve ZR zaman rölesi ener-

jilenir. Başlatma butonuna paralel J kontağı kapanarak mühürlemeyi sağlar. ZR zaman
rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapanan ZR GK kontağı
kapanır ve M kontaktörü bu kontak üzerinden enerjilenir. M kontaktörünün enerjilen-
mesiyle, kumanda devresindeki normalde kapalı M kontağı açılarak J kontaktörünü devre
dışı bırakırken normalde açık M kontağı kapanarak mühürleme yapar. Benzer şekilde güç
devresindeki normalde açık M kontakları kapanır ve motor çalışmaya başlar. J kontaktö-
rünün enerjisiz kalmasıyla, J kontağı normal konumuna döner. Bu arada Başlatma buto-
nu da normal konumuna dönmüşse, ZR zaman rölesi enerjisiz kalır ve ZR GK kontağı
ani olarak açılır. Bu kontak açılsa bile M kontaktörü M mühürleme kontağı üzerinden
enerjilenir ve motor çalışmaya devam eder. Motoru durdurmak için Durdurma butonuna
basılması gerekir.
Üç fazlı asenkron motoru ayarlanan süre kadar sürekli çalıştıran kumanda devresini çiziniz.
2
Uygulama 2
İki adet asenkron motor aşağıdaki şekilde kumanda edilecektir:
• Başlatma butonuna basıldığında birinci motor kesik, ikinci motor sürekli çalışacaktır.
• Durdurma butonuna basıldığında her iki motorda duracaktır.
Bu özellikleri sağlayan sisteme ait kumanda devresi Şekil 4.21’de verilmiştir.
Şekil 4.21
Uygulama 2 için
kumanda devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M1 kontaktörü enerjilenir. Kumanda

devresindeki M1 kontağı kapanır. Benzer şekilde, güç devresindeki M1 kontakları kapanır
ve M1 motoru çalışmaya başlar. Kumanda devresindeki M1 kontağının kapanmasıyla, M2
kontaktörü bu kontak üzerinden enerjilenir. Kumanda devresindeki M2 kontağı kapana-
rak mühürlemeyi sağlar. Benzer şekilde, güç devresindeki M2 kontakları kapanır ve M2
motoru çalışmaya başlar. Başlatma butonu üzerindeki etki kalktığında, M1 kontaktörü
enerjisiz kalır ve kontakları normal konumuna döner. Güç devresindeki M1 kontakları
açılır ve M1 motoru durur. Bu arada M2 kontaktörü M2 mühürleme kontağı üzerinden
enerjilenmeye ve M2 motoru çalışmaya devam eder. M2 motorunu durdurmak için Dur-
durma butonuna basılması gerekir.
Uygulama 3
İki adet asenkron motor aşağıdaki şekilde kumanda edilecektir:
• Başlatma butonuna basılı olduğu sürece her iki motorda çalışacaktır.
• Başlatma butonu üzerindeki etki kalktığında, birinci motor hemen duracak ikinci
motor ise 15 saniye daha çalışacak ve duracaktır.
• Durdurma butonuna basıldığında her iki motorda duracaktır.
Bu özellikleri sağlayan sisteme ait kumanda devresi Şekil 4.22’de verilmiştir.
Şekil 4.22
Uygulama 3 için
kumanda devresi
Şekil 4.22’de verilen devrede Başlatma butonuna basıldığında M1 kontaktörü enerjile-

nir ve kontakları konum değiştirir. Güç devresindeki M1 kontakları kapanır ve M1 motoru
çalışmaya başlar.
Kumanda devresindeki normalde kapalı M1 kontağı açılarak ZR zaman rölesini devre
dışı bırakır; normalde açık M1 kontağı kapanır ve M2 kontaktörü bu kontak üzerinden
enerjilenir. M2 kontaktörünün enerjilenmesiyle, kumanda devresindeki M2 kontağı kapa-
narak mühürlemeyi sağlar. Benzer şekilde, güç devresindeki M2 kontakları kapanır ve M2
motoru çalışmaya başlar. Başlatma butonuna basıldığı sürece her iki motorda çalışmaya
devam eder. Başlatma butonu üzerindeki etki kalktığında, M1 kontaktörü enerjisiz kalır ve
kontakları normal konumuna döner. Güç devresindeki M1 kontakları açılır ve M1 motoru
durur. Kumanda devresindeki M1 kontağı kapanır ve ZR zaman rölesi bu kontak üzerin-
den enerjilenir. Bu arada M2 kontaktörü, M1 kontağı açılsa bile, M2 mühürleme kontağı
üzerinden enerjilenir ve M2 motoru çalışmaya devam eder. ZR zaman rölesinin ayarlanan
süresi (15 saniye) sonunda, normalde kapalı gecikme ile açılan ZR GA kontağı açılır ve
M2 motoru durur.
Uygulama 4
Üç adet asenkron motor aşağıdaki şekilde kumanda edilecektir:
• Başlatma butonuna basıldığında birinci motor sürekli çalışacaktır.
• Birinci motor çalıştıktan 5 saniye sonra ikinci motor, 8 saniye sonra üçüncü motor
çalışacaktır.
• Herhangi bir motora ait aşırı akım rölesi atarsa o motor duracaktır.
• Durdurma butonuna basıldığında her üç motorda duracaktır.
Bu özellikleri sağlayan sisteme ait kumanda devresi Şekil 4.23’te verilmiştir.
Şekil 4.23
Uygulama 4 için
kumanda devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında J, M1 kontaktörleri ve ZR1, ZR2 zaman

röleleri enerjilenir. Kumanda devresindeki J kontağı kapanarak mühürlemeyi sağlar. Bu
arada güç devresindeki M1 kontakları kapanır ve M1 motoru çalışmaya başlar. ZR1 zaman
rölesinin ayarlanan süresi sonunda (5 saniye), normalde açık gecikme ile kapanan ZR1 GK
kontağı kapanır ve M2 kontaktörü bu kontak üzerinden enerjilenir. M2 kontaktörünün
enerjilenmesiyle, güç devresindeki M2 kontakları kapanır ve M2 motoru çalışmaya başlar.
M1 motoru çalışmaya başladıktan 8 saniye (M2 motoru çalışmaya başladıktan 3 saniye)
sonra, ZR2 zaman rölesinin normalde açık gecikme ile kapanan ZR2 GK kontağı kapanır
ve M3 kontaktörü bu kontak üzerinden enerjilenir. M3 kontaktörünün enerjilenmesiyle,
güç devresindeki M3 kontakları kapanır ve M3 motoru çalışmaya başlar. Sistemde her-
hangi bir motora ait aşırı akım rölesi atarsa, o motora ait kontaktör devre dışı kalır; güç
devresindeki ilgili kontaklar açılır ve o motor durur.
Uygulama 5
Paket şalterle kumanda
Üç adet asenkron motor aşağıdaki şekilde kumanda edilecektir:
• Her motor iki konumlu bir paket şalterle çalıştırılacaktır.
• Herhangi bir motora ait aşırı akım rölesi atarsa o motor duracak ve o motora ait
kırmızı sinyal lambası yanacaktır.
Bu özellikleri sağlayan sisteme ait kumanda devresi Şekil 4.24’te verilmiştir.
Şekil 4.24
Uygulama 5 için
kumanda devresi
Bu devrede her üç motorda aynı şekilde çalıştığı için herhangi birinin çalışmasının
açıklanması yeterli olacaktır. Paket şalter D konumundayken (1-2) nolu kontak açıktır. Bu
kontağa seri bağlı kontaktör enerjisiz ve kontakları normal konumundadır, ilgili motor
çalışmaz. Paket şalterin kolu B konumuna getirildiğinde (1-2) nolu kontak kapanır. Bu
kontağa seri bağlı kontaktör enerjilenir, güç devresindeki kontakları kapanır ve ilgili mo-
tor çalışmaya başlar. Motor çalışırken yani paket şalter B konumundayken, motora ait aşırı
akım rölesi atarsa, o motora ait kontaktör devre dışı kalır; güç devresindeki ilgili kontaklar
açılır ve o motor durur. Aynı zamanda, kumanda devresindeki o kontaktöre ait kontak
kapanır ve kırmızı lamba yanar.
Özet
Bir motor ilk hareket anında kendisine, devresine ve şebe- Motorların kesik veya sürekli çalıştırılmalarında
keye zarar vermeyecek büyüklükte akım çekiyorsa, böyle bir • Butonla kumanda,
motor direkt olarak şebekeye bağlanabilir. Aşağıda, üç fazlı • Paket şalterle kumanda
asenkron motoru direkt başlatma güç devresi görülmektedir. devreleri kullanılır.
Bu devrede, M kontakları kapandığında motor direkt olarak Motorları sürekli çalıştırabilmek için kumanda devresinde
şebekeye bağlanır ve çalışmaya başlar. başlatma butonuna paralel kontak bağlamaya mühürleme
denir.
Bir motor birden fazla yerden çalıştırılıp, birden fazla yerden
durdurulabiliyorsa, böyle bir çalışmaya uzaktan kumanda
adı verilir. Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma buton-
ları birbirlerine seri, başlatma butonları birbirlerine paralel
bağlanır.
M kontaklarının açılıp kapanmasını sağlayan (kumanda

eden) M kontaktör bobininin yer aldığı devreye, kumanda
devresi denir. M kontaklarının kısa veya uzun süre kapatıl-
masıyla, motorun kesik veya sürekli çalışması sağlanır.
1. Aşağıdakilerden hangisi, aşağıda verilen devreyi tanımlar? 5. Aşağıdakilerden hangisi, uzaktan kumanda devre kuralıdır?
a. Durdurma butonları birbirlerine paralel, başlatma
butonları birbirlerine seri bağlanır.
b. Durdurma butonları birbirlerine seri, başlatma bu-
tonları birbirlerine seri bağlanır.
c. Durdurma butonları birbirlerine paralel, başlatma
butonları birbirlerine paralel bağlanır.
d. Durdurma butonları birbirlerine seri, başlatma bu-
a. Motoru kesik çalıştıran, butonla kumanda devresidir. tonları birbirlerine paralel bağlanır.
b. Motoru sürekli çalıştıran, butonla kumanda devresidir. e. Durdurma butonları birbirlerine paralel, kesik bu-
c. Motoru kesik çalıştıran paket şalterle kumanda tonlar birbirlerine seri bağlanır.
devresidir.
d. Motoru sürekli çalıştıran güç devresidir. 6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi, aşağıda verilen devre için
e. Motoru kesik ve sürekli çalıştıran, butonla kumanda yanlıştır?
devresidir.
2. Aşağıdakilerden hangisi, aşağıda verilen devreyi tanımlar?
a. Motoru kesik çalıştıran, butonla kumanda devresidir.

b. Motoru sürekli çalıştıran, butonla kumanda devresidir. a. J kontağı mühürleme yapar.
c. Motoru kesik çalıştıran güç devresidir. b. M kontaktörü çalışırken J kontaktörü çalışmaya de-
d. Motoru sürekli çalıştıran paket şalterle kumanda vam eder.
devresidir. c. M kontaktörü zaman gecikmeli çalışmaya başlar.
e. Motoru kesik ve sürekli çalıştıran, butonla kumanda d. Normalde açık M kontağı mühürleme yapar.
devresidir. e. Düz zaman rölesi kullanılmıştır.
3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi mühürleme kontağı için 7. Aşağıdakilerden hangisi, aşağıda verilen devreyi tanımlar?
doğrudur?
a. Durdurma butonuna seri bağlanır.
b. Durdurma butonuna paralel bağlanır.
c. Başlatma butonuna paralel bağlanır.
d. Başlatma butonuna seri bağlanır.
e. Sürekli butonuna seri bağlanır.
4. Motoru kesik ve sürekli çalıştıran, butonla kumanda dev- a. Motoru kesik çalıştıran, butonla kumanda devresidir.
resindeki motorun durması beklenirken çalışmaya devam et- b. Motoru sürekli çalıştıran, butonla kumanda devresidir.
mesi problemi nasıl giderilir? c. Motoru kesik çalıştıran, paket şalterle kumanda dev-
a. Paket şalter kullanarak residir.
b. Mühürleme kontağı kullanarak d. Motoru kesik ve sürekli çalıştıran, paket şalterle ku-
c. Yardımcı röle kullanarak manda devresidir.
d. Sınır anahtarı kullanarak e. Motoru sürekli çalıştıran, paket şalterle kumanda
e. Jog butonu kullanarak devresidir.
8. ve 9. soruları aşağıda verilen devreye göre cevaplayınız. 10. Aşağıda verilen devre için aşağıdakilerden hangileri
doğrudur?
8. I. Yaylı paket şalter kullanılmıştır. I. Mühürleme yapılmıştır.

II. Üç konumlu paket şalter kullanılmıştır. II. Motoru sürekli çalıştıran uzaktan kumanda devresidir.
III. Kalıcı paket şalter kullanılmıştır. III. Motoru kesik ve sürekli çalıştıran uzaktan kumanda
IV. Başlatma (B) konumunda (1-2) kontağı açıktır. devresidir
Bu devre için yukarıdakilerden hangileri doğrudur? a. Yalnız I
a. Yalnız I b. Yalnız II
b. I ve II c. Yalnız III
c. I ve IV d. I ve II
d. II ve III e. I ve III
e. II ve IV
9. Bu devre için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

a. Mühürleme yapılmıştır.
b. Normal konumunda (1-2) ve (3-4) nolu kontaklar
açıktır.
c. Normal konumunda (1-2) nolu kontak açık, (3-4)
nolu kontak kapalıdır.
d. Başlatma konumunda (1-2) ve (3-4) nolu kontaklar
kapalıdır.
e. Yaylı paket şalter kullanılmıştır.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. a Yanıtınız yanlış ise “Butonla Kumanda” başlıklı ko- Sıra Sizde 2
nuyu yeniden gözden geçiriniz.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Butonla Kumanda” başlıklı ko-
3. c Yanıtınız yanlış ise “Butonla Kumanda” başlıklı ko-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Butonla Kumanda” başlıklı ko-
5. d Yanıtınız yanlış ise “Uzaktan Kumanda” başlıklı ko-
6. b Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
7. e Yanıtınız yanlış ise “Paket Şalterle Kumanda” başlıklı
konuyu yeniden gözden geçiriniz. Yararlanılan Kaynaklar
8. b Yanıtınız yanlış ise “Paket Şalterle Kumanda” başlıklı Badur, Ö. (2096). Elektrik Kumanda Devreleri. Millî Eğitim
konuyu yeniden gözden geçiriniz. Basımevi, İstanbul.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Paket Şalterle Kumanda” başlıklı Çolak, İ. ve Bayındır, R. (2107). Elektrik Kumanda Devrele-
konuyu yeniden gözden geçiriniz. ri. Seçkin Yayınevi, Ankara.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Uzaktan Kumanda” başlıklı ko- Hayta, L. (2105). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
nuyu yeniden gözden geçiriniz. Birsen Yayınevi, İstanbul.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Ankara, 2107.
Sıra Sizde 1 Türkmen, Y. ve Geçtan, C. Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
Matbaası, İzmir.
Yararlanılan İnternet Kaynakları

http://web.sakarya.edu.tr/~atabek/okul/dersnotu
5
Amaçlarımız
 Doğru akım motorlarında dönüş yönü değiştirme prensiplerini açıklayabilecek,
 Asenkron motorlarda dönüş yönü değiştirme prensiplerini açıklayabilecek,
 Mekanik kilitlemeli kumanda devreleri tasarlayabilecek,
 Buton kilitlemeli kumanda devreleri tasarlayabilecek,
 Elektriksel kilitlemeli kumanda devreleri tasarlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Mekanik Kilitleme • Elektriksel Kilitleme
• Buton Kilitleme

İçindekiler
• GİRİŞ
• GENEL BİLGİLER
• MEKANİK KİLİTLEME
Elektromekanik Kumanda
Dönüş Yönü Değiştirme • BUTON KİLİTLEME
Sistemleri
• ELEKTRİKSEL KİLİTLEME
• DÖNÜŞ YÖNÜ DEĞİŞTİRME
UYGULAMALARI
Dönüş Yönü Değiştirme
GİRİŞ
Bu bölümde, kumanda devrelerinde dönüş yönü (devir yönü) değiştirme yöntemleri olan
mekanik kilitleme, buton kilitleme ve elektriksel kilitleme tanıtılacak ve çeşitli örnek uy-
gulamalar verilecektir.
GENEL BİLGİLER
Doğru Akım Motorlarında Dönüş Yönü Değiştirme

Doğru akım motoru doğru akım elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye dönüştüren
elektrik makinesidir. Bir doğru akım motoru, dönen kısım (endüvi), duran kısım (endük-
tör), yatak, kapak, fırça ve kolektörden oluşur.
Doğru akım motorlarının dönüş yönünü değiştirmek için, endüvi veya uyartım sar-
gısının uçları değiştirilerek, rotora uygulanan gerilimin polaritesi değiştirilir. Kumanda
devrelerinde genellikle endüvi uçları değiştirilerek, motorun dönüş yönü değiştirilir. Böy-
lece motorun maksimum momentle yol alması sağlanmış ve kontaklardaki arkın çok bü-
yümesi önlenmiş olur.
Bir doğru akım motorunun maksi-
Şekil 5.1
mum momentle yol alması için, moto-
run uyartım sargısı Şekil 5.1’ de olduğu Doğru akım motorları
için dönüş yönü
gibi direkt olarak şebekeye bağlı tutulur. değiştirme devresi
Endüvi uçlarının, dolayısıyla endü-
viden geçen akımın yönünün değişti-
rilmesinde I ve G kontakları kullanılır.
Bu devrede I kontakları kapandığında,
akım endüviden yukarıdan aşağıya
doğru geçer. Motor ileri yönde döner.
I kontaklarının açılması ve G kontak-
larının kapanmasıyla motorun dönüş
yönü değiştirilir. G kontakları kapanın-
ca, akım endüviden aşağıdan yukarıya
doğru geçer. Motor geri yönde döner.
Endüvi uçları veya endüviden geçen
akımın yönü değişince, motorun dönüş
yönü değiştirilmiş olur.
Asenkron Motorlarda Dönüş Yönü Değiştirme

Bir fazlı asenkron motorlarının en çok kullanılan tipi tek fazlı yardımcı sargılı motorlardır
ve bu motorlar stator, rotor, gövde, kapaklar ve yardımcı sargıdan oluşur. Bir fazlı asenk-
ron motorların dönüş yönünün değiştirilmesi, ana ve yardımcı sargının uçlarını değiştir-
mekle sağlanır. Böyle bir devrenin şeması Şekil 5.1’de verilen doğru akım motorları için
dönüş yönü değiştirme devresine benzer.
Üç fazlı asenkron motorların dönüş yönünü değiştirmek için, fazlardan herhangi iki
fazın yerini değiştirmek yeterlidir. Fazların yer değiştirme işlemi kontaktör veya paket
şalterle yapılır. Şekil 5.2’de verilen güç devresi üç fazlı asenkron motor için bir dönüş yönü
değiştirme devresidir. Bu devrede I kontakları kapandığında, üç faz motora R, S, T sıra-
sıyla bağlanır ve motor ileri yönde döner. Aynı devrede I kontakları açılıp G kontakları ka-
Şekil 5.2
pandığında, motora bağlanan faz-
ların sırası T, S, R şeklinde değişir.
Üç fazlı asenkron R S T
Motor geri yönde dönmeye başlar.
motor için dönüş
yönü değiştirme güç Motorların dönüş yönü değişti-
devresi rilirken, motor bir yönde çalışırken
kumanda devresinin diğer yönde
çalışmayı engellemesi istenir. Çün-
G I
kü aksi bir durum, kısa devreye
neden olur ve devreye büyük zarar
verir. Dönüş yönünün değiştiril-
mesinde bir kısa devreyi önlemek
için, kilitleme yöntemleri kullanılır.
Bundan sonraki kısımlarda bu kilit-
leme çeşitleri açıklanacaktır.
MEKANİK KİLİTLEME
Kumanda devrelerinde, iki kontaktörün hareketli paletlerinin bir eksen etrafında döne-
bilen bir çubukla birbirine bağlanmasıyla elde edilen bağlantıya mekanik kilitleme adı
verilir. Bu bağlantı Şekil 5.3’de gösterilmiştir. Sistemde I (veya G) kontaktörü enerjilen-
diğinde, paleti kendisine çeker ve kontaklarını kapatır. Aynı anda ortasından yataklanan
çubuk, G (veya I) kontaktörünün paletini bobin-
Şekil 5.3 den uzaklaştırır ve kontakların açılmasını sağlar.
Mekanik kiltleme Şekil 5.3’deki görüntü I kontaktörünün enerji-
(I kontaktörü G lenmiş durumuna aittir. Doğru akım devresinde
enerjilenmiş) I
I (veya G) kontaktörü çalışırken G (veya I) kon-
taktörü enerjilenirse, G (veya I) kontaktörünün
paleti demir nüvesinden uzakta ve dolayısıyla G
(veya I) kontaktörünün paletini çekme kuvveti,
I (veya G) kontaktörünün paletini çekme kuvve-
tinden düşük olduğundan G (veya I) kontaktörü
paletini çekip kontaklarını kapatarak dönüş yö-
nünü değiştiremez.
Bu çalışma prensibi ve bağlantı yapısı dolayısıyla mekanik kilitlemeli kontaktörlerde
her iki kontaktöre ait kontaklar aynı anda kapanamaz ve kısa devre oluşmaz. Hatta, her-
hangi bir sebeple kontaktörlerden birinin kontağında yapışma meydana gelmişse, diğer
kontaktör enerjilendiğinde yapışık kontakların açılması sağlanır. Ancak alternatif akım
devresinde, iki kontaktör yine aynı anda kapanıp kısa devreye neden olmadığı halde, açık
olan kontaktörün içinde nüve bulunmadığından manyetik devre açık kalır ve bobin em-
5. Ünite - Dönüş Yönü Değiştirme 81
pedansı fazlasıyla düşer. Bu durum bobinin Şekil 5.4
yanmasına sebep olabileceğinden mekanik
Mekanik kilitlemeli kumanda devresi
kilitleme genellikle doğru akımla çalışan kon-
taktörlerde kullanılır. Durdurma İleri I
R Mp
Şekil 5.4’de dönüş yönü değiştirme için
mekanik kilitleme kullanan bir kumanda dev-
resi verilmiştir. I ve G kontaktörleri arasındaki
I
kesik çizgi mekanik kilitleme yapıldığını gös-
termektedir. İleri butonuna basıldıktan sonra,
Durdurma butonuna basılıncaya kadar, motor
ileri yönde sürekli çalışır. Motor ileri yönde Geri G
dönerken Geri butonuna basılırsa, G kontak-
törü enerjilenir. Fakat paletini çekip kontakla-
rını kapatamaz.
G
Motorun dönüş yönünü değiştirmek için il-
könce Durdurma butonuna basılarak ileri yön-
de dönüş durdurulmalı, sonra da Geri butonu-
na basılarak G kontaktörü enerjilenmelidir.
Bir asenkron motorun dönüş yönünün değiştirilmesine ait kumanda devresinin şemasını
şu şartları sağlayacak şekilde çiziniz: 1) Mekanik kilitleme yapılmıştır. 2) Motor kesik kesik 1
çalıştırılmaktadır. 3) Motorun dönüş yönünü değiştirmek için önce Durdurma butonuna
basılması gerekir.
BUTON KİLİTLEME
Kumanda devrelerinde ileri dönüş yönü kontaktörünün bobin akımının geri yön buto-
nunun normalde kapalı kontağından, geri dönüş yönü kontaktörünün bobin akımının
da ileri yön butonunun normalde kapalı kontağından devresini tamamladığı bağlantıya
buton kilitleme denir. Şekil 5.5’de buton kilitlemeye ait kumanda devresi verilmiştir. Bu
devrede çift yollu butonlar kullanılmıştır. Bu butonlar hem başlatma hem de durdurma
butonu olarak kullanıldıklarından normalde açık (üstte) ve normalde kapalı (altta) konta-
ğa sahiptir. Butona basıldığında normalde açık kontak kapanır ve normalde kapalı kontak
açılır. Şekil 5.5’ deki devrede İleri butonuna basılınca, R fazından gelen akım Durdurma
butonundan, İleri butonunun normalde açık kontağından, Geri butonunun normalde
kapalı kontağından geçerek ileri dönüş yönü kontaktörünü (I kontaktörü) enerjilendirir.
Böylece I kontaktörünün kontakları kapanır ve devre ileri yönde döner. Bu yolla I kon-
taktörü mühürlenmiş olur ve sürekli çalışır. Durdurma veya Geri butonuna basılıncaya
kadar motorun ileri yönde dönüşü devam eder. Geri butonuna basılınca, I kontaktörünün
enerjisi kesilir ve kapalı kontağı açılır. R fazından gelen akım Durdurma butonundan, İleri
butonunun normalde kapalı kontağından, Geri butonunun normalde açık kontağından
geçerek geri dönüş yönü kontaktörünü (G kontaktörü) enerjilendirir. Böylece G kontaktö-
rünün kontakları kapanır ve devre geri yönde döner. Mühürlenen G kontaktörü sayesinde
Durdurma veya İleri butonuna basılıncaya kadar motorun geri yönde dönüşü devam eder.
Şekil 5.5
R I Mp
Buton kilitlemeli Durdurma İleri Geri
kumanda devresi
I G G
Buton kilitlemeli bir bağlantıda durdurma butonuna basmadan dönüş yönünün değiş-
tirilebilir olması, motorun şebekeden çok yüksek akım çekmesine sebep olacağından, güç
yol alan motorlar için sakıncalıdır.
ELEKTRİKSEL KİLİTLEME
Kumanda devrelerinde ileri dönüş yönü kontaktörünün normalde kapalı kontağının, geri
dönüş yönü kontaktörününün bobinine ve geri dönüş yönü kontaktörünün normalde ka-
palı kontağının ileri dönüş yönü kontaktörünün bobinine seri bağlanmasıyla elde edilen
bağlantıya elektriksel kilitleme denir.
Şekil 5.6’daki elektriksel kilitleme devresinde motor ileri yönde dönerken Durdur-
ma butonuna basmadan Geri butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kontaktörünün (I
kontaktörü) normalde kapalı kontağı, geri dönüş yönü kontaktörünün (G kontaktörü)
bobinine seri bağlandığı için G kontaktörü enerjilenmeyecektir. Motor dönüş yönünü de-
ğiştirmez. Benzer şekilde bu devrede motor geri yönde dönerken Durdurma butonuna
basılmadan İleri butonuna basıldığında G kontaktörünün normalde kapalı kontağı I kon-
taktörünün bobinine seri bağlandığı için I kontaktörü enerjilenmeyecektir. Motor dönüş
yönünü değiştirmez. Bu durum bir kısa devre oluşmasını engeller. Bu devrede dönüş yö-
nünü değiştirmek için öncelikle Durdurma butonuna basılması gerekir.
Şekil 5.6
Elektriksel kilitlemeli R Durdurma İleri I Mp
kumanda devresi G
Geri
I
G
G
Bir fazlı motorların dönüş yönünü değiştirmek için çalıştırma ya da yardımcı sargı-
lardan bir tanesinin bağlantı uçları birbiriyle yer değiştirir. Şekil 5.7’de bir fazlı yardımcı
sargılı asenkron motorun dönüş yönü değişimine ait elektriksel kilitlemeli bir kumanda
devresi verilmiştir. Bu devrede akım Durdurma butonu üzerinden İleri ve Geri butonu-
na gelir. İleri butonuna basıldığında I kontaktörü enerjilenir. Bir fazlı asenkron motorun
ana ve yardımcı sargısı I kontaktörünün normalde açık kontağı üzerinden devreye girer.
Sırasıyla Durdurma ve Geri butonlarına basıldığında ise ana ve yardımcı sargıdan geçen
akımın yönü değiştiğinden bir fazlı motor geri yönde dönmeye başlar.
Şekil 5.7
R Durdurma İleri I Mp Bir fazlı asenkron
G
motorun elektriksel
kilitlemeli kumanda
devresi
I
Geri G
I
Yardımcı
sargı
G
I G
Ana sargı
G I
DÖNÜŞ YÖNÜ DEĞİŞTİRME UYGULAMALARI
Elektriksel Kilitleme Yapan Uzaktan Kumandalı Dönüş Yönü

Değiştirme
Uzaktan kumanda edilebilen devrelerde, motorlar birden fazla yerden kumanda edilebilir.
Uzaktan kumanda kuralına göre bu devrelerde durdurma butonları birbirine seri, başlat-
ma butonları birbirine paralel bağlanmalıdır. Şekil 5.8 ve Şekil 5. 9’da, elektriksel kilitleme
ile dönüş yönü değiştiren uzaktan kumandalı bir devrenin güç ve kumanda devre şemaları
verilmiştir. Bu devrede İleri_1 veya İleri_2 butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kon-
taktörü (I kontaktörü) enerjilenir, normalde açık kontağı kapanır ve motor ileri yönde
dönmeye başlar. Motorun dönüş yönünü değiştirmek için öncelikle durdurma butonla-
rından birine basılarak, tüm kontaktörlerin enerjisi kesilir ve motor durur. Geri_1 veya
Geri_2 butonlarından birine basıldığında, geri dönüş yönü kontaktörü (G kontaktörü)

enerjilenir, normalde açık kontağı kapanır ve motor geri yönde dönmeye başlar. Ayrıca bu
devrede motorun koruması için aşırı akım rölesi kullanılmaktadır.
Şekil 5.8
Elektriksel kilitlemeli R S T
uzaktan kumandalı,
koruma röleli güç
devresi
G I
AA
Şekil 5.9
Elektriksel kilitlemeli uzaktan kumandalı bir kumanda devresi
R Durdurma _1 Durdurma _2 İleri _1 I Mp

AA G
İleri _2
Geri _1 G
I
Geri _2
G
Buton Kilitleme Yapan Uzaktan Kumandalı Dönüş Yönü

Değiştirme
Şekil 5.10’da, buton kilitleme ile dönüş yönü değiştiren, motorun aşırı akım rölesi ile ko-
runduğu uzaktan kumandalı bir devrenin kumanda devre şeması verilmiştir. Bu devrede
İleri_1 veya İleri_2 butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kontaktörü (I kontaktörü)
enerjilenir, mühürlenir ve devre ileri yönde dönmeye başlar. Geri_1, Geri_2, Durdurma_1
veya Durdurma_2 butonuna basılıncaya kadar motorun ileri yönde dönüşü devam eder.
Bu butonlardan birine basılması halinde I kontaktörünün enerjisi kesilir ve kapalı kontağı
açılır. Geri_1 veya Geri_2 butonuna basılarak, geri dönüş yönü kontaktörünün (G kontak-
törü) enerjilenmesiyle motorun geri yönde dönüşü sağlanmış olur. Bu devrede motorun
dönüş yönü ani olarak değişir, dolayısıyla zor yol alan motorlarda kullanılması aşırı akım
çekilmesine yol açacağından uygun değildir.
Şekil 5.10
Buton kilitleme yapan bir uzaktan kumandalı kumanda devresi
R Geri_1 Geri_2 I Mp
AA Durdurma_1 Durdurma_2 İleri_1 İleri_2
I G G
Bir asenkron motorun dönüş yönünün değiştirilmesine ait kumanda devresinin şemasını şu
şartları sağlayacak şekilde çiziniz: 1) Devrede aşırı akıma karşı koruma yapılacaktır. 2) Dev- 2
rede elektriksel ve buton kilitleme yapılacaktır. 3) Devre iki ayrı yerden ileri ve geri yönde
kumanda edilebilecektir.
Sürekli ve Kesik Çalıştırmalı Dönüş Yönü Değiştirme

Şekil 5.11’deki devrede hem kesik hem de sürekli çalıştırma yapabilen, elektriksel kilitle-
meli bir dönüş yönü değiştirme devresi verilmiştir. Bu devrede iki adet yardımcı röle (J1
ve J2) kullanılmıştır. Elektriksel kilitleme sayesinde ileri dönüş yönü ve geri dönüş yönü
kontaktörlerinin (sırasıyla I ve G kontaktörleri) beraber çalışması engellenmiş olur.
Kesik_İleri butonuna basıldığında , R fazından gelen akım, aşırı akım koruma röle-
sinden, Durdurma butonundan, G kontaktörünün normalde kapalı kontağından, J1 yar-
dımcı rölesinin normalde kapalı kontağından geçerek I kontaktörünü enerjilendirir. Bu
durum Kesik_İleri butonu bırakılıncaya kadar devam eder. Sürekli_İleri butonuna basıl-
dığında ise R fazından gelen akım ile J1 yardımcı rölesi ve I kontaktörü enerjilenir. J1
rölesinin Sürekli_İleri butonuna paralel bağlı olan normalde açık kontağı kapandığından,
J1 mühürlenir ve Durdurma butonuna basılana kadar motor ileri yönde sürekli çalışmaya
devam eder.
Kesik_Geri butonuna basıldığında, R fazından gelen akım, aşırı akım koruma rölesin-
den, Durdurma butonundan, I kontaktörünün normalde kapalı kontağından, J2 yardımcı
rölesinin normalde kapalı kontağından geçerek G kontaktörünü enerjilendirir. Bu durum
Kesik_Geri butonu bırakılıncaya kadar devam eder. Sürekli_Geri butonuna basıldığında ise
R fazından gelen akım ile J2 yardımcı rölesi ve G kontaktörü enerjilenir. J2 rölesinin Sürek-
li_İleri butonuna paralel bağlı olan normalde açık kontağı kapandığından, J2 mühürlenir ve
Durdurma butonuna basılana kadar motor geri yönde sürekli çalışmaya devam eder.
Şekil 5.11
Hem kesik R Mp
AA Durdurma Kesik_İleri Sürekli_İleri J1
hem de sürekli G
çalıştırma
yapabilen,
elektriksel J1
kilitlemeli bir J1
kumanda devresi I
J1
Kesik_Geri Sürekli_Geri J2
I
J2
J2
G
J2
I ve G kontaktörleri sırasıyla ileri ve geri dönüş yönü kontaktörleri olmak üzere, Şekil
3 5.12’deki kumanda devresinin çalışmasını açıklayınız. Bu devreye ait güç devresini oluştu-
runuz (Kullanılan koruma elemanı termik aşırı akım rölesidir).
Şekil 5.12
Sıra Sizde-3 için kumanda devresi
R Mp
Durdurma Buton _1 Buton _2 I
G
AA I
Buton _3 Buton _4 G
I
G
Kalıcı Paket Şalter ile Dönüş Yönü Değiştirme

Şekil 5.13’de kalıcı paket şalterle dönüş yönünün değiştirilmesine ait bir bağlantı şeması
verilmiştir. Bu devrede iki kontaklı ve üç konumlu (ileri, geri, normal) bir paket şalter
kullanılmıştır. Kullanılan paket şalterin bağlantı şeması Şekil 5.14’ de verilmiştir.
Paket şalterin kolu ileri konumuna çevrildiğinde, ileri dönüş yönü kontaktörü (I kon-
taktörü) enerjilenir, normalde açık kontakları kapanır ve motor ileri yönde döner. Bu ara-
da geri dönüş yönü kontaktörüne (G kontaktörü) seri bağlanan normalde kapalı kontağı
açılır ve G kontaktörü çalışmaz.
Şekil 5.13
R Mp
I Kalıcı paket şalter
İleri Normal Geri G ile dönüş yönünü
1 2 değiştiren bir
X kumanda devresi
G
I
X
3 4
Paket şalterin kolu geri konumuna çevrildiğinde, geri

dönüş yönü kontaktörü (G kontaktörü) enerjilenir, normal-
Şekil 5.14
de açık kontakları kapanır ve motor geri yönde döner. Bu
arada I kontaktörüne seri bağlanan normalde kapalı konta- 1 3 Paket şalter bağlantı
İ şeması
ğı açılır ve I kontaktörü çalışmaz. N
Kullanılan paket şalterin bağlantı şemasına göre (bkz. G 2 4
Şekil 5.14) her iki kontağı aynı anda beraberce kapana- 0 İleri
maz. Buna rağmen devrede elektriksel kilitleme yapılmıştır.
1 Normal
Çünkü bobin akımı kesildiği halde, bir kontaktörün paleti
ve kontakları yapışma ve sıkışma nedeniyle açılmayabilir. 2 Geri
Bu durumda diğer kontaktör enerjilenirse, bir kısa devre
meydana gelir. Elektriksel kilitleme, bu gibi hallerde mey-
dana gelebilecek bir kısa devreye engel olur.
Sınır Anahtarı ile Dönüş Yönü Değiştirme

Sınır anahtarlı dönüş yönü değiştirme uygulamaları, planya, vargel, freze tezgahı gibi
hareketli iş tezgahlarında sıklıkla kullanılır. Bu tip sistemlerde, hareketli mekanizmanın
durması veya yön değiştirmesi istenen noktaya sınır anahtarı konulur. Tezgah kolu sınır
anahtarına çarpınca sınır anahtarı enerjilenir, kontakları durum değiştirerek, motorun
dönüş yönü değişimi sağlanır.
Şekil 5.15’de ileri-geri hareket eden bir tezgaha ait kumanda devresi verilmiştir. Tezga-
hın ileri veya geri yönde hareketini durdurmak için sınır anahtarları kullanılmıştır. Dev-
rede LS1 ve LS2 sınır anahtarları enerjisizken, İleri butonuna basılınca ileri dönüş yönü
kontaktörü (I kontaktörü) enerjilenir ve tezgah ileri yönde hareket eder. Tezgah kolu LS1
sınır anahtarına ulaşınca, LS1 in normalde kapalı kontağı açılarak ileri yönde dönüşü dur-
durur. Benzer durum geri yönde dönüş için de geçerlidir. Geri butonuna basılarak geri
dönüş yönü kontaktörü (G kontaktörü) enerjilenir ve tezgahın geri yönde hareketi sağla-
nır. Tezgah kolunun LS2 sınır anahtarına çarpmasıyla, LS2 nin normalde kapalı kontağı
açılarak geri yönde hareketi durdurur.
Şekil 5.15
Sınır anahtarı ile R Durdurma İleri G LS 1 I Mp
dönüş yönü değiştiren
bir kumanda devresi
Geri LS 2 G
I
İleri ve geri yönde periyodik olarak hareket eden bir tezgahı ele alalım. Başlatma bu-
tonuna basıldığında tezgah ileri yönde hareket etmekte, tezgah kolu sınır anahtarına çar-
pınca hemen geri yönde hareket etmeye başlamakta başlangıç noktasına yerleştirilen bir
başka sınır anahtarına çarpınca da tekrar ileri yönde hareket etmektedir. Şekil 5.16’ da bu
sistemin kumanda devresi verilmiştir. Devrede LS1 ve LS2 sınır anahtarları enerjisizken,
Başlatma butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kontaktörü (I kontaktörü) enerjilenir ve
tezgah kolu LS1 sınır anahtarına çarpıncaya kadar tezgah ileri yönde hareket eder. Tezgah
kolu LS1 sınır anahtarına çarpınca, anahtarın normalde kapalı kontağı açılıp I kontaktö-
rünün enerjisini keserken, geri dönüş yönü kontaktörünün (G kontaktörü) akım yolun-
daki normalde açık kontağı kapanarak G kontaktörünü enerjilendirir. Dolayısıyla tezgah
geri yönde hareket etmeye başlar. Tezgah kolu başlangıç noktasındaki LS2 sınır anahtarına
çarpınca LS2’nin normalde kapalı kontağı açılarak G kontaktörünün enerjisini keserken, I
kontaktörünün akım yolundaki normalde açık kontağı kapanarak I kontaktörünü enerji-
lendirir. Dolayısıyla tezgah tekrar ileri yönde hareket etmeye başlar. Bu periyodik çalışma
sistemi Durdurma butonuna basılıncaya veya aşırı akım rölesi devreyi açana kadar devam
eder.
Şekil 5.16
R Durdurma Başlatma LS 1 G I Mp Sınır anahtarı ile
dönüş yönü değiştiren
bir kumanda devresi
AA I
LS 2
LS 2 I G
G
LS 1
Periyodik olarak dönüş yönü değiştirme için çift yönlü sınır anahtarları da kullanılabi-
lir. Bunu örnekleyen bir kumanda devresi Şekil 5.17’de verilmiştir. Bu devrede elektriksel
kilitleme yapılmış, çift yönlü iki sınır anahtarı kullanılmıştır. Geri yön sınır anahtarının
(LS1) normalde kapalı kontağı ileri dönüş yönü kontaktörünün (I kontaktörü) bobinine
seri, ileri yön sınır anahtarının (LS2) normalde kapalı kontağı geri dönüş yönü kontak-
törünün (G kontaktörü) bobinine seri bağlanmıştır. LS1 ve LS2 sınır anahtarları enerji-
sizken, devrede İleri butonuna basıldığında I kontaktörü enerjilenir, ileri yönde çalışma
başlar. LS1 sınır anahtarı enerjilendiğinde, normalde kapalı kontağı açılarak I kontaktö-
rünün enerjisini keser, ileri yön çalışma durmuş olur. Aynı anda LS1 sınır anahtarının
normalde açık kontağı kapandığından G kontaktörü enerjilenir. Devrede R fazından gelen
akım sırasıyla Durdurma butonu, G kontaktörünün normalde açık kontağı, I kontaktörü-
nün normalde kapalı kontağı ve LS2 sınır anahtarının normalde kapalı kontağı üzerinden
geçerek G kontaktörünü enerjili tutar ve geri yönde çalışma başlamış olur. Herhangi bir
anda LS2 kontaktörünün enerjilenmesiyle, geri yönde hareket sonlanır ve tekrar ileri yön-
de hareket başlar. Bu şekilde iki adet çift yönlü sınır anahtarı kullanılarak periyodik bir
hareket sağlanmış olur.
Şekil 5.17’deki devrede LS1 sınır anahtarının enerjili olması durumunda, İleri butonuna ba-
sılsa bile ileri yön hareket başlamayacaktır. Benzer şekilde, LS2 sınır anahtarının enerjili
olması durumunda, Geri butonuna basılsa bile geri yön hareket başlamayacaktır.
Şekil 5.17
Çift yönlü sınır R LS 1 I Mp
anahtarları ile
dönüş yönü Durdurma İleri
değiştiren bir G
kumanda devresi
G
LS 2
Geri
I
Zaman Röleli Periyodik Dönüş Yönü Değiştirme

Şekil 5.18’deki devrede bir motorun düz zaman rölesi ile periyodik olarak dönüş yönü de-
ğiştirmesini sağlayan bir kumanda devresi verilmiştir. Bu devrede Başlatma butonuna ba-
sıldığında motor 10 s boyunca ileri yönde dönmekte ve sonra 5 s durmaktadır. Ardından
geri yönde 10 s dönmekte ve 5 s durmakta ve tekrar ileri yönde dönmeye başlamaktadır.
Şekil 5.18’deki devrenin çalışması şu şekildedir: ZR1 zaman rölesi 10 s, ZR2 zaman
rölesi 5 s, ZR3 zaman rölesi 10 s ve ZR4 zaman rölesi 5 s için ayarlanmıştır. Başlatma
butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kontaktörü (I kontaktörü) ve ZR1 zaman rölesi
enerjilenir. 10 s sonra ZR1 zaman rölesinin gecikmeli açılan, normalde kapalı kontağı
açılır, gecikmeli kapanan normalde açık kontağı kapanır. Böylece I kontaktörünün enerjisi
kesilerek ileri yönde dönüş sona erer ve ZR2 zaman rölesi enerjilenir. ZR2 zaman rölesi-
nin ayarlandığı 5 s süresince motor duruş halindedir. 5 s sonunda ZR2 zaman rölesinin
gecikmeli kapanan, normalde açık kontağı kapanarak geri dönüş yönü kontaktörünü (G
kontaktörü) ve ZR3 zaman rölesini enerjiler. 10 s sonra ZR3 zaman rölesinin gecikme-
li açılan, normalde kapalı kontağı açılarak G kontaktörünün enerjisini keser, gecikmeli
kapanan, normalde açık kontağı kapanarak ZR4 zaman rölesini enerjiler. Bundan sonra
motor 5 s süresince duruş halindedir. 5 s sonunda ZR4 zaman rölesinin gecikmeli açılan,
normalde kapalı kontağının açılmasıyla ZR1 zaman rölesinin enerjisi kesilir. ZR1 zaman
rölesinin gecikmeli açılan, normalde kapalı kontağı hemen kapanır, I kontaktörü enerji-
lenir, ileri yönde dönüş başlar; ZR1 zaman rölesinin gecikmeli kapanan, normalde açık
kontağı hemen açılır, ZR2 zaman rölesinin enerjisi kesilir; ZR2 zaman rölesinin gecik-
meli kapanan normalde açık kontağı hemen açılır, ZR3 zaman rölesinin enerjisi kesilir;
ZR3 zaman rölesinin gecikmeli kapanan normalde açık kontağı hemen açılır, ZR4 zaman
rölesinin enerjisi kesilir; ZR4 zaman rölesinin gecikmeli açılan normalde kapalı kontağı
hemen kapanır, ZR1 zaman rölesi hemen enerjilenir. 10 s sonra ZR1 zaman rölesinin ge-
cikmeli açılan kontağı açılır ve ileri yönde dönüş sona erer.
Motorun yukarıda anlatılan 10 s ileri dönüş, 5 s duruş, 10 s geri dönüş ve 5 s duruş
şeklindeki periyodik hareketi Durdurma butonuna basılana kadar devam eder.
Şekil 5.18
Zaman röleli periyodik dönüş yönü değiştiren bir kumanda devresi
R Durdurma Başlatma K Mp
AA
ZR 1 I
GA
ZR 1
ZR 4
GA
ZR 2
ZR 1
GK
ZR 2 ZR 3 G
GK GA
ZR 3
ZR 4
ZR 3
GK
Özet
Kontrol sistemlerinde; tehlikeli bir duruma sebep olmadan, diğer bobinin enerjilenmesini ve kontaklarını kapatmasını
genellikle de otomatik olarak motorun dönüş yönünün de- önler. Böylece devrede oluşabilecek bir kısa devre önlenmiş
ğiştirilmesi arzu edilir. olur. Böyle bir sistemde motorun dönüş yönü değiştirilmek
Doğru akım motorlarının dönüş yönünü değiştirmek için, istendiğinde önce motor durdurulmalıdır.
endüvi veya uyartım sargısının uçları değiştirilerek, rotora Buton kilitleme, ileri yön ile geri yön kontaktörlerinin aynı
uygulanan gerilimin polaritesi değiştirilir. anda enerjilenmesini önleyen bir kilitleme tekniğidir. Bu sis-
Bir fazlı asenkron motorlarda dönüş yönünün değiştirilmesi temde motorun yönünü değiştirmek için durdurma butonu-
için, rotorun dönmesini sağlayan yardımcı sargının veya ana na basmaya gerek yoktur. Bu durum motorun şebekeden çok
sargının manyetik alan yönü değiştirilir. yüksek akım çekmesine sebep olacağından, motoru devre
Üç fazlı asenkron motorların dönüş yönünün değiştirilmesi dışı bırakabilir. Bu nedenle motor ters yönde çalıştırılmadan
için herhangi iki fazın yeri değiştirilir. Bu işlemi gerçekleşti- önce durdurulmalıdır.
rebilmek için, biri ileri yön, diğeri geri yön olmak üzere iki Elektriksel kilitleme, ileri yön kontaktörünün geri yön kon-
adet kontaktör kullanılır. Kontaktörlerin aynı anda enerjilen- taktörünün normalde kapalı kontağına ve geri yön kontak-
meleri ve kontaklarını kapatarak kısa devreye neden olma- törünün ileri yön kontaktörünün normalde kapalı kontağına
maları için kilitleme bağlantıları kullanılır. Mekanik kilitle- seri bağlandığı bir kilitleme tekniğidir. Dolayısıyla bu kilitle-
me, buton kilitleme ve elektriksel kilitleme olmak üzere üç me tekniğinde yön kontaktörlerinin aynı anda enerjilenme-
temel kilitleme tekniği vardır. si mümkün değildir. Böyle bir kumanda devresinde dönüş
Mekanik kilitleme, ileri yön ile geri yön kontaktörlerinin ha- yönünün değiştirilmesi için öncelikle durdurma butonuna
reketli paletlerinin bir eksen etrafında dönebilen bir çubukla basılması gereklidir.
birbiriyle bağlanmasıyla elde edilen dolayısıyla üretim sıra- Bu bölümde temel kilitleme yöntemleri tanıtılarak, uzaktan
sında gerçekleştirilen bir kilitleme tekniğidir. Bu kilitlemede, kumandalı, paket şalterli, zaman röleli, sınır anahtarlı dönüş
enerjilenen bobin mekaniksel olarak bir kol hareket ettirerek yönü değiştirme uygulamaları verilmiştir.
1. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 4. Aşağıdaki devrede hangi kilitleme metodu kullanılmıştır?
a. Doğru akım motorlarının dönüş yönünü değiştirmek R Durdurma_1 Durdurma_2 İleri_1 İleri_2
Mp
için, endüvi veya uyartım sargısının uçları değiştirilir. I
b. Doğru akım motorlarında endüvi uçlarının değişti- FSR

G
rilmesi ile motorun maksimum momentle yol alması I
sağlanmış olur. Geri _1 Geri _2

G
c. Üç fazlı asenkron motorların dönüş yönünü değiştir-
mek için, fazlardan herhangi iki fazın yerini değiştir- I
mek yeterlidir. G
d. Üç fazlı asenkron motorların fazlarının yerini değiş-

tirmek için kontaktör kullanılabilir. a. Buton kilitleme
e. Doğru akım motorlarının dönüş yönünün değiştiril- b. Elektriksel kilitleme
mesinde mekanik kilitleme kullanılmaz. c. Buton ve elektriksel kilitleme
d. Mekanik kilitleme
2. Aşağıdakilerden hangileri mekanik kilitleme için doğrudur? e. Mekanik ve elektriksel kilitleme
I. İki kontaktörün hareketli paletlerinin bir eksen etra-
fında dönebilen bir çubukla birbirine bağlanmasıyla 5 ve 6. soruları aşağıdaki kumanda devresine göre cevaplayınız.
elde edilen bağlantıya mekanik kilitleme adı verilir. 5. Bu devrede hangi kilitleme metodları kullanılmıştır?
II. Mekanik kilitleme genellikle doğru akımla çalışan I. Mekanik kilitleme
kontaktörlerde kullanılır. II. Elektriksel kilitleme
III. Mekanik kilitlemede ileri yönde dönen motorun dö- III. Buton kilitleme
nüş yönünü değiştirmek için Geri butonuna basmak a. Yalnız I
yeterlidir. b. Yalnız II
a. Yalnız I c. Yalnız III
b. Yalnız II d. I ve II
c. Yalnız III e. II ve III
d. I ve II
e. Hepsi 6. Bu devre için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a. Sadece mekanik kilitleme kullanılmıştır.
3. Buton kilitlemeli dönüş yönü değiştirmenin özellikle kü- b. Uzaktan kumanda yapılmamıştır.
çük güçlü motorlarda kullanılmasının başlıca sebebi nedir? c. Hem mekanik hem elektriksel kilitleme kullanılmıştır.
a. Durdurma butonuna basılmadan dönüş yönünün d. Motor faz sırası rölesi ile korunmaktadır.
değiştirilebilir olması e. Motor kesik kesik çalıştırılmaktadır.
b. Çift yönlü butonların kullanılması
c. Uzaktan kumanda sistemi ile beraber kullanılabilmesi 7. Bu devre için aşağıdakilerden hangileri yanlıştır?
d. Koruma rölesi kullanılmaması I. Buton kilitleme yapılmıştır.
e. Hiçbiri II. Elektriksel kilitleme yapılmıştır.
III. Motor kesik kesik çalıştırılmaktadır.
a. Yalnız I
b. I ve II
c. II ve III
d. Yalnız II
e. Yalnız III
8 ve 9.soruları aşağıdaki kumanda devresine göre cevaplayınız. 9. Aşağıdakilerden hangisi bu devre için yanlıştır?
a. Mühürleme yapılmıştır.
R
Durdurma İleri I Mp b. Uzaktan kumanda kullanılmamıştır.
c. I kontaktörünün yanına G kontaktörünün normalde
kapalı kontağı ve G kontaktörünün yanına I kontak-
törünün normalde kapalı kontağı eklenerek, kulla-
nımda oluşabilecek bir kısa devre önlenir.
I d. Mekanik kilitleme yapılmıştır.
Geri e. İleri butonuna basılmasıyla motor sürekli olarak
dönmeye başlar.
G 10. Aşağıdakilerden hangisi yapılırsa üç fazlı bir asenkron

motorun dönüş yönünü tersine çevirir?
G a. Gerilim azaltılmalıdır.
b. Fazlardan biri devre dışı bırakılmalıdır.
8. Bu devrede için hangileri doğrudur?
c. İki fazın yeri kendi arasında değiştirilmelidir.
I. Mekanik kilitleme kullanılmıştır.
d. Fazların hepsi sırayla yer değiştirilmelidir.
II. Motor sürekli çalıştırılmaktadır.
e. Hiçbiri
III. Buton kilitleme yapılmıştır.
a. Yalnız I
b. Yalnız II
c. Yalnız III
d. I ve II
e. II ve III

1. e Yanıtınız yanlış ise “Genel Bilgiler” başlıklı konuyu Sıra Sizde 2
gözden geçiriniz.
R
2. d Yanıtınız yanlış ise “Mekanik Kilitleme” başlıklı ko-
nuyu gözden geçiriniz.
AA
3. a Yanıtınız yanlış ise “Buton Kilitleme” başlıklı konu-
Durdurma_1 Durdurma_2
5 .e Yanıtınız yanlış ise “Buton Kilitleme” ve “Elektriksel
kilitleme” başlıklı konuları gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Mekanik Kilitleme” ve “Elekt-
riksel Kilitleme” ve “Buton Kilitleme” başlıklı konu-
ları gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Elektriksel Kilitleme” ve “Buton
İleri_1
I
Kilitleme” başlıklı konuları gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Mekanik Kilitleme” ve “Buton
Kilitleme” başlıklı konuyu gözden geçiriniz.
İleri _2
10. c Yanıtınız yanlış ise “Genel Bilgiler” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
Geri _1
G

Sıra Sizde 1
Geri _2
Durdurma İleri I
R Mp
G
I
G
I
Mp
Geri
Bu devre iki ayrı yerden (Durdurma-1, İleri-1, Geri_1 ve Dur-

durma_2, İleri_2, Geri_2) uzaktan kumanda edilmektedir.
G Devrede çift yönlü butonlar kullanılmıştır. İleri dönüş yönü
kontaktörü (I) bobini, geri yön butonunlarının normalde
G kapalı kontaklarına, geri dönüş yönü kontaktörü (G) bobini
ileri yön butonlarının normalde kapalı kontaklarına seri bağ-
lanmıştır. Devrede buton kilitleme yapılmıştır.
Devrede, ileri yön kontaktörünün normalde kapalı kontağı
G kontaktörüne ve Geri yön kontaktörünün normalde kapalı
kontağı I kontaktörüne seri bağlanmıştır. Devrede elektriksel
kilitleme de yapılmıştır.
Sıra Sizde 3 Türkmen Y. ve C. Geçtan. Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
Bu devre ileri-geri ve kesik sürekli çalıştırmalı bir kuman- Matbaası, İzmir.
da devresidir. Buton_1, ileri yönde kesik çalıştırma butonu, Hayta L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
Buton_2, ileri yönde sürekli çalıştırma butonu, Buton_3 geri Birsen Yayınevi. İstanbul.
yönde kesik çalıştırma butonu ve Buton_4 geri yönde sürekli Badur Ö. (2001). Elektrik Kumanda Devreleri. İstanbul.
çalıştırma butonudur. Devrede elektriksel kilitleme yapılmış, T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğ-
koruma elemanı olarak da termik aşırı akım rölesi kullanıl- retim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) Elektrik Elekt-
mıştır. Verilen kumanda devresine ait güç devresi aşağıda ronik Teknolojisi, (2007). Asenkron Motor Kumanda
verildiği gibidir. Teknikleri. Ankara.
R S T Kılıç G.(2000). Elektrik Atelyesi Kumanda Devreleri. Yüce
Yayım. İstanbul.
G I
AA
6
Amaçlarımız
 Üç fazlı sincap kafesli rotorlu asenkron motorlara düşük gerilimle yol verme
yöntemlerini açıklayabilecek,
 Üç fazlı rotoru sargılı asenkron motorlara yol verme yöntemlerini açıklaya-
bilecek,
 Bir fazlı asenkron motorlara yol verme yöntemlerini açıklayabilecek,
 Yol verme kumanda ve güç devrelerini tasarlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Dirençle veya Reaktansla Yol • Tek Kademeli Yol Verme
Verme • Çift Kademeli Yol Verme
• Oto Transformatörüyle Yol • Otomatik Yol Verme
Verme • Paket Şalterle Yol Verme
• Yıldız-Üçgen Yol Verme

İçindekiler
• GİRİŞ
• DÜŞÜK GERİLİMLE YOL VERME
Elektromekanik Kumanda • ROTORU SARGILI ASENKRON
Yol Verme Yöntemleri MOTORLARA YOL VERME
Sistemleri
• BİR FAZLI ASENKRON MOTORLARA
YOL VERME
• UYGULAMALAR
Yol Verme Yöntemleri
GİRİŞ
Motorlar yol alırken, anma akımlarından daha fazla akım çekerler. Bu fazla yol alma akımı
şebekede, devrede ve motorda birçok sakınca yaratabilir. Yol alma akımının güvenli sınır-
lar içinde kalmasını sağlamak için, 4-5 KW’tan daha yüksek güçlü motorlara yol verme
zorunluluğu vardır.
Üç fazlı, sincap kafesli rotorlu asenkron motorlara düşük gerilimle yol verilir. Düşük
gerilimle başlatma sadece boşta çalışan motorlara uygulanır. Yüklü çalışan motorlara dü-
şük gerilimle yol verilmez.
Bu bölümde, üç fazlı sincap kafesli rotorlu asenkron motorlara düşük gerilimle yol
verme, rotoru sargılı asenkron motorlara yol verme ve bir fazlı asenkron motorlara yol
verme yöntemleri tanıtılacak; bu yol verme yöntemlerinde kullanılan kumanda ve güç
devrelerinden bahsedilecek ve örnek uygulamalar verilecektir.
DÜŞÜK GERİLİMLE YOL VERME

Bu yöntem motora uygulanan gerilimin kademe kademe arttırılması prensibine dayanır.
Düşük gerilimle yol verme yöntemleri üç kısımda incelenebilir:
• Dirençle veya reaktansla yol verme
• Oto transformatörüyle yol verme
• Yıldız-üçgen yol verme
Dirençle veya Reaktansla Yol Verme

Motorları düşük gerilimle başlatmada en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Bu yol ver-
me yönteminde, stator devresine dirençler veya reaktanslar kademeli olarak seri bağlanır.
Böylece, şebeke geriliminin bir kısmı yol verme direncinde veya reaktansında düşer ve
kalanı motora uygulanır. Motor düşük gerilimle yol alır. Belirlenen süre sonunda, direnç
veya reaktans kademeleri devre dışı bırakılır ve motor normal şebeke gerilimiyle çalışma-
ya başlar.
Dirençlerin veya reaktansların otomatik olarak devreden çıkartılmasında zaman röle-
leri etkin rol oynar.
Yol Verme Direncinin Hesaplanması

Yol vermede stator sargılarına seri bağlanacak direnç değerini bulmak için Şekil 6.1’de
verilen devre kullanılabilir. Bu devrede her faz sargısı seri bağlı direnç ve bobin olarak
modellenmiştir.
Şekil 6.1
Yol verme direncinin
hesaplanması
Bu devrede,
Vm motorun bir faz sargı uçlarındaki kalkış gerilimini,
VRm motorun iç direnci Rm üzerindeki gerilimi,
VXm motorun bobini Xm üzerindeki gerilimi ifade eder.
Olması istenen yol alma akımı IRy ve direkt yol alma akımı Id ile gösterilirse, yol alma
akımını düşürme katsayısı aşağıdaki şekilde verilir.
ka = IRy / Id
Motora ait güç faktörü (φ) ise, Şekil 6.1’de verilen devredeki gerilim değerleri:
Vm = Vf ka
VRm = Vm cos (φ)
VXm = Vm sin (φ)
VRy = V f2 −VXm
2
−VRm
VRy
olarak bulunur. Bu durumda yol verme direnç değeri Ry = bağıntısı kullanılarak
I Ry
hesaplanır.
ÖRNEK 1 Etiketinde 380 V, 20 A yazılı üç fazlı asenkron motor doğrudan üçgen olarak yol aldı-
ğında nominal akımının 5 katı kadar akım çekmektedir. Bu motor için cos (φ) = 0.6
ve sin (φ) = 0.6 olarak verilmiştir. Yol alma akımını nominal akım değerinin 3 katına
düşürecek yol verme direnç değerini hesaplayınız.
Çözüm: In nominal faz akımını göstersin. Bu durumda, Id = 5In ve IRy = 3 In olmakta-

dır. Yol alma akımını düşürme katsayısı ka = IRy / Id = 3 / 5 olarak bulunur. Etikette verilen
akım değerinin hat akım değeri ve üçgen bağlı sistemlerde faz akımının hat akımının
1 / 3 katı olduğu hatırlanırsa, istenilen yol alma akımı
I Ry = 3I n = 3(20 / 3) = 34.6A olarak bulunur.
Gerilim değerleri:
Vm = Vf ka = 380(3/5) = 228 V
VRm = Vm cos (φ) = 228(0.6) = 136.8 V
6. Ünite - Yol Verme Yöntemleri 101
VXm = Vm sin (φ) = 228(0.8) = 182.4 V
VRy = V f2 −Vxm
2
−VRm = 380 2 −182.4 2 −136.8 = 196.6V
Yol verme direnç değeri

VRy 196.6
Ry = = = 5.7Ω olarak hesaplanır.
I Ry 34.6
Tek Kademeli Dirençle Yol Verme

Şekil 6.2’de üç fazlı asenkron motora tek kademeli dirençle yol verme kumanda ve güç
Şekil 6.2
Üç fazlı asenkron
motora tek kademeli
dirençle yol verme
kumanda ve güç
devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü ve ZR zaman rölesi ener-

jilenir. Kumanda devresindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi sağlar. Benzer şekilde,
güç devresindeki M kontaklarının kapanmasıyla motor dirençler üzerinden şebekeye bağ-
lanır. Dirençler üzerindeki gerilim düşümü nedeniyle motor düşük gerilimle yol alır. ZR
zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapanan ZR-GK
kontağı kapanarak A kontaktörünü çalıştırır. A kontaktörünün çalışmasıyla, kumanda
devresindeki normalde kapalı A kontağı açılarak ZR zaman rölesini devre dışı bırakırken
normalde açık A kontağı kapanarak mühürleme yapar. Benzer şekilde, güç devresindeki
normalde açık A kontakları kapanarak yol verme dirençlerini kısa devre eder. Böylece,
motor normal şebeke gerilimiyle çalışmaya başlar.
Şekil 6.2’de verilen güç devresinde tek kademe direnç kullanılmıştır. Bu dirençler kısa
devre edilip devreden çıkarıldığında, motora ani bir gerilim uygulanması sakıncalı olabi-
lir. Bu nedenle iki kademeli direnç kullanılarak yol verilmesi daha sağlıklıdır.
Çift Kademeli Dirençle Yol Verme

Şekil 6.3’te üç fazlı asenkron motora çift kademeli dirençle yol verme kumanda ve güç
Şekil 6.3
motora çift kademeli
dirençle yol verme
kumanda ve güç
devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü ve ZR1 zaman rölesi ener-

güç devresindeki M kontaklarının kapanmasıyla motor iki kademe direnç üzerinden şe-
bekeye bağlanır. Dirençler üzerindeki gerilim düşümü nedeniyle motor düşük gerilimle
yol alır. ZR1 zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapa-
nan ZR1-GK kontağı kapanarak A kontaktörünü çalıştırır. A kontaktörünün çalışmasıyla,
kumanda devresindeki A kontağı kapanır ve ZR2 zaman rölesini çalıştırır. Benzer şekilde,
güç devresindeki A kontakları kapanarak yol verme dirençlerinin birinci kademesini dev-
reden çıkartır. Böylece motora uygulanan gerilim artar ve motor yol almaya devam eder.
ZR2 zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapanan ZR2-
GK kontağı kapanarak B kontaktörünü çalıştırır. B kontaktörünün çalışmasıyla, kumanda
devresindeki normalde kapalı B kontağı açılarak ZR1 zaman rölesini, A kontaktörünü ve
ZR2 zaman rölesini devre dışı bırakırken normalde açık B kontağı kapanarak mühürleme
yapar. Benzer şekilde, güç devresindeki B kontakları kapanarak tüm yol verme dirençleri-
ni kısa devre yapar. Böylece, motor normal şebeke gerilimiyle çalışmaya başlar.
Reaktansla yol vermede, yol verme reaktans değerinin nasıl hesaplandığını araştırınız.
1
Oto Transformatörüyle Yol Verme
Motorların düşük gerilimle başlatılmalarında, düşük gerilimin oto transformatör tarafın-
dan sağlandığı yol verme yöntemidir. Bu yöntem, hem yıldız hemde üçgen bağlı motorlara
uygulanabilir. Oto transformatörüyle yol verme, diğer yol verme yöntemlerine göre daha
pahalı ama daha randımanlıdır.
Oto Transformatörüyle Tek Kademeli Yol Verme

Şekil 6.4’te üç fazlı asenkron motora tek kademeli oto transformatörüyle yol verme ku-
manda ve güç devresi görülmektedir. Bu devrede, A ve M kontaktörlerinin aynı anda ça-
lışmaları elektriksel kilitlemeyle önlenmiştir.
Şekil 6.4
motora tek kademeli
oto transformatörüyle
yol verme kumanda ve
güç devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, ZR zaman rölesi ve A kontaktörü enerji-

lenir. Kumanda devresindeki Başlatma butonuna paralel ZR kontağı ani olarak kapanarak
mühürlemeyi sağlarken normalde kapalı A kontağı açılarak M kontaktörünün çalışmasını
engeller. Benzer şekilde, güç devresindeki A kontaklarının kapanmasıyla üç fazlı oto trans-
formatörü yıldız olarak şebekeye bağlanır. Transformatörün %60-65 civarında gerilimli orta
uçlarına bağlı motor, düşük gerilimle yol almaya başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan süresi
sonunda, normalde kapalı gecikme ile açılan ZR-GA kontağı açılarak A kontaktörünü devre
dışı bırakırken normalde açık gecikme ile kapanan ZR-GK kontağı kapanarak M kontaktö-
rünü çalıştırır. Dolayısıyla güç devresinde A kontakları açılır ve oto transformatörü şebeke-
den ayrılır. M kontakları kapanır ve motor normal şebeke gerilimiyle çalışmaya başlar.
Şekil 6.4’te verilen tek kademeli oto transformatörüyle yol verme devresinde önce
A kontaklarının açılması, sonra M kontaklarının kapanması gerekir. Aksi durumda oto
transformatörünün üst yarı sargıları kısa devre olur ve bu sargılardan geçen yüksek değer-
li akımlar transformatörün yanmasına sebep olur.
Oto Transformatörüyle Çift Kademeli Yol Verme

Şekil 6.5’te üç fazlı asenkron motora çift kademeli oto transformatörüyle yol verme ku-
manda ve güç devresi görülmektedir. Bu devrede, B, C ve M kontaktörlerinin aynı anda
çalışmaları elektriksel kilitlemeyle önlenmiştir.
Şekil 6.5
motora çift kademeli
oto transformatörüyle
güç devresi
Şekil 6.5’te verilen devrede Başlatma butonuna basıldığında, A kontaktörü, ZR1 zaman
rölesi ve B kontaktörü enerjilenir. Kumanda devresindeki A kontağı kapanarak mühür-
lemeyi sağlar. Benzer şekilde, güç devresindeki A kontaklarının kapanmasıyla oto trans-
formatörü şebekeye bağlanır; B kontaklarının kapanmasıyla da transformatörün %50
civarında gerilimli uçlarına bağlı motor düşük gerilimle yol almaya başlar. ZR1 zaman
rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde kapalı gecikme ile açılan ZR1-GA kontağı
açılarak B kontaktörünü devre dışı bırakırken, normalde açık zaman gecikme ile kapanan
ZR1-GK kontağı kapanarak ZR2 zaman rölesini ve C kontaktörünü çalıştırır. B kontaktö-
rünün devre dışı kalması ve C kontaktörünün çalışmasıyla, güç devresindeki B kontakları
açılır ve C kontakları kapanır. Böylece, transformatörün %80 civarında gerilimli uçlarına
bağlı motor artan gerilimle yol almaya devam eder. ZR2 zaman rölesinin ayarlanan süresi
sonunda, normalde kapalı gecikme ile açılan ZR2-GA kontağı açılarak C kontaktörünü
devre dışı bırakırken, normalde açık zaman gecikme ile kapanan ZR2-GK kontağı kapa-
narak M kontaktörünü çalıştırır. M kontaktörünün çalışmasıyla A kontaktörü, ZR1 ve
ZR2 zaman röleleri devre dışı bırakılır. Güç devresindeki A ve C kontaklarının açılmasıyla
oto transformatörü şebekeden ayrılır; M kontaklarının kapanmasıyla da motor normal
şebeke gerilimiyle çalışmaya başlar.
Yıldız-Üçgen Yol Verme

Üçgen çalıştırılmak istenen üç fazlı asenkron motor, yol vermede yıldız bağlanırsa, faz
gerilimi 1.73 kat azalır. Motorun yol alma akımı da yaklaşık üç kat azalır. Böylece yıldız
bağlı motor düşük gerilimle yol alır. Belirlenen süre sonunda, motorun faz sargıları
arasındaki yıldız bağlantı açılır ve üçgen bağlanırsa, motor normal gerilimde çalışmaya
devam eder.
Yıldız-üçgen bağlantılarının özellikleri ve bu bağlantılardaki akım gerilim ifadeleri
için Asenkron Motorlar Ünitesine bakınız. Üç fazlı asenkron motorun her faz sargısı bir
bobin olarak kabul edilebilir. Bu bobin uçları
1. Bobin U-X
2. Bobin V-Y
3. Bobin W-Z
olarak adlandırılsın.
Paket Şalterle Yıldız-Üçgen Yol Verme

Şekil 6.6’da üç fazlı asenkron motora üç konumlu kalıcı paket şalterle yıldız-üçgen yol
verme devresi verilmiştir. Şekil 6.7’de ise bu devrede kullanılan paket şaltere ait çalışma
diyagramı görülmektedir. Paket şalter 0 konumundayken tüm kontaklar açıktır. Paket
Y
şalter konumuna getirildiğinde, (1-2), (5-6), (7-8), (11-12) ve (13-14) nolu kontaklar
kapanır ve motor yıldız olarak bağlanır. Paket şalter Δ konumuna getirildiğinde, (1-2),
(3-4), (5-6), (9-10), (13-14) ve (15-16) nolu kontaklar kapanır ve motor üçgen olarak
bağlanır.
Şekil 6.6
motora paket şalterle
yıldız-üçgen yol verme
Şekil 6.7
Şekil 6.6’da verilen
yol verme devresinde
kullanılan paket
diyagramı
Şekil 6.6’da verilen üç fazlı asenkron motora paket şalterle yıldız-üçgen yol verme dev-
resinde, motor üçgen konumunda çalışırken enerji kesilip tekrar geldiğinde motor direkt
olarak üçgen çalışmaya başlayacağından yüksek akım çeker. Bu sakınca devrede kontaktör
kullanılarak giderilebilir.
Otomatik Yıldız-Üçgen Yol Verme

Şekil 6.8’de üç fazlı asenkron motora otomatik yıldız-üçgen yol verme kumanda ve güç
Y
devresi verilmiştir. Bu devrede, ve Δ kontaktörlerinin aynı anda çalışmaları elektriksel
kilitlemeyle önlenmiştir.
Şekil 6.8
motora otomatik
yıldız-üçgen yol verme
kumanda ve güç
devresi
Y
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü, ZR zaman rölesi ve
kontaktörü enerjilenir. Kumanda devresindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi sağlar.
Y
Benzer şekilde, güç devresindeki M ve kontaklarının kapanmasıyla motor yıldız bağlı
olarak düşük gerilimle yol almaya başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda,
Y
normalde kapalı gecikme ile açılan ZR-GA kontağı açılarak kontaktörünü devre dışı bı-
rakırken, normalde açık gecikme ile kapanan ZR-GK kontağı kapanarak Δ kontaktörünü
çalıştırır. Δ kontaktörünün çalışmasıyla, kumanda devresindeki normalde kapalı Δ kon-
tağı açılarak ZR zaman rölesini devre dışı bırakırken normalde açık Δ kontağı kapanarak
Y
mühürleme yapar. Benzer şekilde, güç devresindeki kontaklarının açılıp Δ kontakları-
nın kapanmasıyla, motor üçgen bağlı olarak çalışmaya başlar.
Şekil 6.9’da farklı bir uygulama olarak üç fazlı asenkron motora otomatik yıldız-üç-
gen yol verme kumanda ve güç devresi verilmiştir. Şekil 6.8’de verilen kumanda devre-
sinde iki kontaklı bir zaman rölesi kullanılırken bu devrede tek kontaklı zaman rölesi
kullanılmıştır.
Şekil 6.9
motora tek kontaklı
zaman rölesiyle
otomatik yıldız-üçgen
güç devresi
Y
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında kontaktörü ve ZR zaman rölesi ener-
Y
jilenir. Kumanda devresindeki normalde açık kontağının kapanmasıyla M kontaktörü
enerjilenir ve M kontağı kapanarak mühürleme yapar. Benzer şekilde, güç devresindeki
Y
M ve kontaklarının kapanmasıyla motor yıldız bağlı olarak düşük gerilimle yol almaya
başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde kapalı gecikme ile açı-
Y
lan ZR-GA kontağı açılarak kontaktörünü devre dışı bırakır. M mühürleme kontağı ve
Y
normalde kapalı kontağı üzerinden Δ kontaktörü enerjilenir. Δ kontaktörünün çalış-
masıyla, kumanda devresindeki normalde kapalı Δ kontağı açılarak ZR zaman rölesini
Y
devre dışı bırakır. Benzer şekilde, güç devresindeki kontaklarının açılıp Δ kontaklarının
kapanmasıyla, motor üçgen bağlı olarak çalışmaya başlar.
ROTORU SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME

Rotoru sargılı asenkron motorların kalkış momentleri, sincap kafesli asenkron motor-
lara göre daha yüksektir. Bu yüzden, yükte kalkınması gereken yerlerde rotoru sargılı
asenkron motorlar kullanılır. Ayrıca bu motorlarda, rotor devresine harici direnç bağla-
narak rotor hız değerini değiştirmek mümkündür. Rotoru sargılı asenkron motorlarda
rotor devresinin direnç değeri artırılırsa maksimum moment daha düşük hızlarda, di-
renç değeri azaltılırsa maksimum moment daha yüksek hızlarda meydana gelir. Dolayı-
sıyla, rotoru sargılı asenkron motorun maksimum döndürme momentiyle yol almasını
sağlamak için, rotor sargılarına bir veya daha çok kademeli yol verme direnci bağlanır.
Yol verme sırasında bu dirençler kademeli olarak devreden çıkarılır ve sonunda rotor
sargı uçları kısa devre edilir.
Şekil 6.10’da rotoru sargılı asenkron motora tek kademe dirençle yol verme kumanda
ve güç devresi verilmiştir.
Şekil 6.10
Rotoru sargılı
asenkron motora tek
kademe dirençle yol
verme kumanda ve
güç devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, ZR zaman rölesi ve M kontaktörü ener-

güç devresindeki M kontaklarının kapanmasıyla motor rotor dirençleri üzerinden yol al-
maya başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile
kapanan ZR-GK kontağı kapanarak A kontaktörünü çalıştırır. A kontaktörünün çalışma-
sıyla, güç devresindeki A kontakları kapanarak rotor dirençlerini kısa devre eder ve motor
rotor sargı uçları kısa devre edilmiş olarak çalışmaya devam eder.
Şekil 6.11’de rotoru sargılı asenkron motora çift kademe dirençle yol verme kumanda
ve güç devresi verilmiştir.
Şekil 6.11
Rotoru sargılı
asenkron motora çift
kademe dirençle yol
verme kumanda ve
güç devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü ve normalde kapalı

B kontağı üzerinden ZR1 zaman rölesi enerjilenir. Kumanda devresindeki M konta-
ğı kapanarak mühürlemeyi sağlar. Benzer şekilde, güç devresindeki M kontaklarının
kapanmasıyla motor çift kademe rotor dirençleri üzerinden yol almaya başlar. ZR1 za-
man rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapanan ZR1-GK
kontağı kapanarak A kontaktörünü çalıştırır. A kontaktörünün çalışmasıyla, kumanda
devresindeki A kontağı kapanarak ZR2 zaman rölesini çalıştırır. Benzer şekilde, güç
devresindeki A kontaklarının kapanmasıyla rotor dirençlerinin birinci kademesi dev-
reden çıkarılır ve motor tek kademe rotor dirençleri üzerinden yol almaya devam eder.
ZR2 zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile kapanan
ZR2-GK kontağı kapanarak B kontaktörünü çalıştırır. B kontaktörünün çalışmasıyla,
kumanda devresindeki normalde kapalı B kontağı açılarak A kontaktörünü,ZR1 ve ZR2
zaman rölelerini devre dışı bırakırken normalde açık B kontağı kapanarak mühürleme
yapar. Güç devresindeki A kontaklarının açılıp B kontaklarının kapanmasıyla, tüm ro-
tor dirençleri devreden çıkarılır ve motor rotor sargı uçları kısa devre edilmiş olarak
çalışmaya devam eder.
BİR FAZLI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME

Bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorlara direkt yol verme yöntemlerinden Asenkron
Motorlar Ünitesinde bahsedilmişti. Bu bölümde, bir fazlı yardımcı sargılı asenkron mo-
torlara paket şalterle ve butonla yol verme kumanda ve güç devreleri ele alınacaktır.
Şekil 6.12’de üç konumlu yaylı paket şalterle bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motora
yol verme devresi verilmiştir. Burada, paket şalter Başlatma konumuna getirildikten sonra
serbest bırakılırsa, yay nedeniyle bu konumda kalmayıp, 1 konumuna dönecektir.
Şekil 6.12
Yaylı paket şalterle bir
fazlı yardımcı sargılı
asenkron motora yol
verme devresi
Bu devrede, paket şalter 0 konumundayken tüm kontaklar açıktır. Paket şalter Başlatma
konumuna getirildiğinde tüm kontakları kapanır. R fazından gelen akım hem ana sargıdan
hem de yardımcı sargıdan geçer. Ana sargı ile yardımcı sargı üzerinden geçen akımlar ara-
sındaki faz farkından dolayı döner manyetik alan oluşur ve motor çalışmaya başlar. Paket
şalterin kolu serbest bırakıldığında, paket şalter 1 konumuna geçer. 1 konumunda, paket
şalterin (1-2) ve (5-6) nolu kontakları kapalı, (3-4) nolu kontağı açıktır. Bu durumda, R
fazından gelen akım sadece ana sargıdan geçer ve motor çalışmaya devam eder.
Şekil 6.13’te bir fazlı kalkış kondansatörlü asenkron motora yol verme butonla kuman-
da ve güç devresi verilmiştir.
Şekil 6.13
Bir fazlı kalkış
kondansatörlü
asenkron motora
butonla yol verme
kumanda ve güç
devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü, ZR zaman rölesi ve A

kontaktörü enerjilenir. Kumanda devresindeki M kontağı kapanarak mühürlemeyi sağ-
lar. Benzer şekilde, güç devresindeki M ve A kontaklarının kapanmasıyla ana sargıya ve
yardımcı sargıya gerilim uygulanır, motor çalışmaya başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan
süresi sonunda, normalde kapalı gecikme ile açılan ZR-GA kontağı açılarak A kontaktö-
rünü devre dışı bırakır. Güç devresindeki A kontağının açılmasıyla yardımcı sargı devre
dışı bırakılır, ana sargıdan geçen akımla motor çalışmaya devam eder.
Yukarıda bahsedilen bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motora yol verme uygulamala-
rında, ilk hareketten sonra yardımcı sargı devreden çıkarılmıştır. Oysaki, bazen yardımcı
sargı devamlı olarak devrede kalır. Şekil 6.14’te bu duruma ait yol verme kumanda ve güç
Şekil 6.14
Bir fazlı kalkış ve
daimi kondansatörlü
asenkron motora yol
verme kumanda ve
güç devresi
Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında, M kontaktörü ve ZR zaman rölesi ener-

güç devresindeki M kontaklarının kapanmasıyla ana sargıya ve yardımcı sargıya gerilim
uygulanır. Bu durumda C1 ve C2 kondansatörleri birbirlerine paralel ve yardımcı sargıya
seri bağlıdır. Kondansatörlerin paralel bağlantısında toplam kapasite büyür ve motor yol
almaya başlar. ZR zaman rölesinin ayarlanan süresi sonunda, normalde açık gecikme ile
kapanan ZR-GK kontağı kapanarak A kontaktörünü çalıştırır. A kontaktörünün çalışma-
sıyla, kumanda devresindeki normalde kapalı A kontağı açılarak ZR zaman rölesini devre
dışı bırakırken, normalde açık A kontağı kapanarak mühürleme yapar. Benzer şekilde,
güç devresindeki A kontaklarının konum değiştirmesiyle, C1 ve C2 kondansatörleri bir-
birlerine ve yardımcı sargıya seri olarak bağlanır. Kondansatörlerin seri bağlantısında top-
lam kapasite küçülür ve motor çalışmaya devam eder.
UYGULAMALAR
Uygulama 1
Üç fazlı asenkron motora tek kademeli dirençle yol verme ve motorun dönüş yönünü değiştirme
Şekil 6.15’te üç fazlı asenkron motora tek kademeli dirençle yol veren ve motorun
dönüş yönünü değiştiren kumanda ve güç devresi verilmiştir.
Şekil 6.15
Uygulama 1 için
kumanda ve güç
devresi
Uygulama 2
Üç fazlı asenkron motora otomatik yıldız-üçgen yol verme ve motorun dönüş yönünü
değiştirme
Şekil 6.16’da üç fazlı asenkron motora otomatik yıldız-üçgen yol veren ve motorun
dönüş yönünü değiştiren kumanda ve güç devresi verilmiştir.
Şekil 6.16
Uygulama 2 için
kumanda ve güç
devresi
Bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motora kalıcı paket şalterle yol veren ve motorun dönüş
yönünü değiştiren devreyi çiziniz. 2
Özet
Motorlar yol alırken, anma akımlarından daha fazla akım çe- Oto transformatörüyle yol verme: Motorların düşük gerilimle
kerler. Bu fazla yol alma akımı şebekede, devrede ve motorda başlatılmalarında düşük gerilimin oto transformatör tarafın-
birçok sakınca yaratabilir. Yol alma akımının güvenli sınır- dan sağlandığı yol verme yöntemidir. Bu yöntem, hem yıldız
lar içinde kalmasını sağlamak için, 4-5 KW’tan daha yüksek hem üçgen bağlı motorlara uygulanabilir.
güçlü motorlara yol verme zorunluluğu vardır. Yıldız-üçgen yol verme: Üçgen çalıştırılmak istenen üç fazlı
Üç fazlı sincap kafesli rotorlu asenkron motorlara düşük asenkron motor, yol vermede yıldız bağlanırsa, faz gerilimi
gerilimle yol verilir. Düşük gerilimle başlatma sadece boşta 1.73 kat azalır. Motorun yol alma akımı da yaklaşık üç kat
çalışan motorlara uygulanır. Yüklü çalışan motorlara düşük azalır. Böylece yıldız bağlı olan motor düşük gerilimle yol
gerilimle yol verilmez. alır. Belirlenen süre sonunda, motorun faz sargıları arasın-
Düşük gerilimle yol verme yöntemi, motora uygulanan geri- daki yıldız bağlantı açılır ve üçgen bağlanırsa, motor normal
limin kademe kademe arttırılması prensibine dayanır ve üç gerilimde çalışmaya devam eder.
kısımda incelenir: Rotoru sargılı asenkron motorların kalkış momentleri, sin-
• Dirençle veya reaktansla yol verme cap kafesli asenkron motorlara göre daha yüksektir. Bu yüz-
• Oto transformatörüyle yol verme den, yükte kalkınması gereken yerlerde rotoru sargılı asenk-
• Yıldız-üçgen yol verme ron motorlar kullanılır. Rotoru sargılı asenkron motorun
Dirençle veya reaktansla yol verme: Motorları düşük gerilim- maksimum döndürme momentiyle yol almasını sağlamak
le başlatmada en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Bu yol için, rotor sargılarına bir veya daha çok kademeli yol verme
verme yönteminde, stator devresine dirençler veya reaktanslar direnci bağlanır. Yol verme sırasında bu dirençler kademeli
kademeli olarak seri bağlanır. Böylece, şebeke geriliminin bir olarak devreden çıkartılır ve sonunda rotor sargı uçları kısa
kısmı yol verme direncinde veya reaktansında düşer ve kalanı devre yapılır.
motora uygulanır. Motor düşük gerilimle yol alır. Belirlenen
süre sonunda, direnç veya reaktans kademeleri devre dışı bıra-
kılır ve motor normal şebeke gerilimiyle çalışmaya başlar.
1. Aşağıdakilerden hangisi düşük gerilimle yol verme yön- 5. Aşağıdakilerden hangisi aşağıda verilen devre için
temi için doğrudur? doğrudur?
a. Üç fazlı rotoru sargılı asenkron motorlara uygulanır.
b. Bir fazlı kalkış kondansatörlü asenkron motorlara
uygulanır.
c. Bir fazlı daimi kondansatörlü asenkron motorlara
uygulanır.
d. Bir fazlı kalkış ve daimi kondansatörlü asenkron mo-
torlara uygulanır.
e. Boşta çalışan üç fazlı sincap kafesli asenkron motor-
lara uygulanır.
2. Aşağıdakilerden hangisi düşük gerilimle yol verme yön-

temlerinden biri değildir?
a. Reaktansla yol verme
b. Dirençle yol verme
c. Direkt yol verme
d. Oto transformatörüyle yol verme
e. Yıldız-üçgen yol verme a. Paket şalterin C konumunda sargılar yıldız bağlıdır.
b. Paket şalterin B konumunda sargılar yıldız bağlıdır.
3. Etiketinde 380 V, 16 A yazılı üç fazlı asenkron motor c. İki konumlu kalıcı paket şalter kullanılmıştır.
doğrudan üçgen olarak yol aldığında nominal akımının 5
d. Üç konumlu yaylı paket şalter kullanılmıştır.
katı kadar akım çekmektedir. Bu motor için cos(φ)=0.6 ve
e. Paket şalter C konumundan B konumuna geçerken,
sin(φ)=0.8 olarak verilmiştir. Yol alma akımının nominal
(3-4) nolu kontak konum değiştirmez.
akım değerinin 3 katına düşürülmesi istenmektedir. Buna
göre, aşağıdakilerden hangisi yol verme direnç değeridir?
a. 4.8 Ω 6. Yıldız-üçgen yol verme yönteminde yol alma akımını dü-
b. 5.7 Ω şürme katsayısı kaçtır?
c. 7.1 Ω a. 3
d. 10.6 Ω b. 3
e. 12.3 Ω c. 1/ 3
d. 1/3
4. Aşağıdakilerden hangisi aşağıda verilen devreyi tanımlar?
e. 1/4
a. Tek kademeli oto transformatörüyle yol verme güç

devresidir.
b. Tek kademeli dirençle yol verme güç devresidir.
c. Tek kademeli reaktansla yol verme kumanda devresidir.
d. Yıldız-üçgen yol verme güç devresidir.
e. Çift kademeli reaktansla yol verme güç devresidir.
7. Aşağıdakilerden hangisi aşağıda verilen devre için kontak- 9. Aşağıdakilerden hangisi aşağıda verilen devre için
tör ve zaman rölelerinin zamana göre çalışma sırasını verir? doğrudur?
a. M-B-ZR2-ZR1-A a. Yıldız-üçgen yol verme ve motorun dönüş yönünü

b. M-ZR1-A-ZR2-B değiştirme güç devresidir.
c. M-A-ZR1-ZR2-B b. Reaktansla yol verme güç devresidir.
d. M-B-ZR1-ZR2-A c. Oto transformatörüyle yol verme güç devresidir.
e. M-ZR2-B-ZR1-A d. Tek kademeli dirençle yol verme ve dönüş yönünü

değiştirme güç devresidir.
8. Aşağıdakilerden hangisi, aşağıda verilen bir fazlı yardımcı e. Motorun dönüş yönünü değiştiren güç devresidir.
sargılı asenkron motora yol verme devresi için yanlıştır?
10. Asenkron motorda,
Vm motorun bir faz sargı uçlarındaki kalkış gerilimini,
VRm motorun iç direnci Rm üzerindeki gerilimi,
VXm motorun bobini Xm üzerindeki gerilimi ifade etsin. Bu
motora ait güç katsayısı cos(φ) ise, aşağıdaki bağıntılardan
hangisi yanlıştır?
a. VRm = Vm cos(φ)
b. VXm = Vm sin(φ)
c. Vm = VRm + VXm
d. VXm = Vm2 −VRm

2
e. VRm = Vm2 −VXm

2
a. A kontaktörü çalışırken, C1 ve C2 seri bağlıdır.

b. A kontakları normal konumundayken C1 ve C2 para-
lel bağlıdır.
c. Yardımcı sargı devamlı olarak devrede kalmaktadır.
d. Motor yol aldıktan sonra A kontaktörü çalışmalıdır.
e. Sadece kalkış anında A kontaktörü çalışmalıdır.

1. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden Sıra Sizde 2
gözden geçiriniz.
2. c Yanıtınız yanlış ise “Düşük Gerilimle Yol Verme”
başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Dirençle veya Reaktansla Yol
Verme” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Oto Transformatörüyle Yol Ver-
me” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Yıldız-Üçgen Yol Verme” başlıklı
konuyu yeniden gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Yıldız-Üçgen Yol Verme” başlıklı
konuyu yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Rotoru Sargılı Asenkron Motorlara
Yol Verme” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
8. e Yanıtınız yanlış ise “Bir Fazlı Asenkron Motorlara Yol
9. a Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
10. c Yanıtınız yanlış ise “Dirençle veya Reaktansla Yol

Sıra Sizde 1
Badur, Ö. (1996). Elektrik Kumanda Devreleri. Millî Eğitim
Basımevi, İstanbul.
Çolak, İ. ve Bayındır, R. (2007). Elektrik Kumanda Devrele-
Hayta, L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
Birsen Yayınevi, İstanbul.
Vm = Vf ka Ankara, 2007.
VRm = Vm cos(φ) Türkmen, Y. ve Geçtan, C. Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
VXm = Vm sin(φ) Matbaası, İzmir.
VXy = V f2 −VRm
2
−VXm
VXy
Xy =
Iy
7
Amaçlarımız
 Motorlarda balatalı frenleme prensiplerini, avantaj ve dezavantajlarını açıkla-
yabilecek,
 Motorlarda ani frenleme prensiplerini, avantaj ve dezavantajlarını açıklayabilecek,
 Motorlarda dinamik frenleme prensiplerini, avantaj ve dezavantajlarını açıkla-
yabilecek,
 Frenlemeli kumanda devreleri tasarlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Frenleme • Dinamik Frenleme
• Elektriksel Frenleme • Balatalı Frenleme
• Mekanik Frenleme • Ani Frenleme
• Frenleme Gerilimi

İçindekiler
• GİRİŞ
• BALATALI FRENLEME
Elektromekanik Kumanda
Frenleme Teknikleri • DİNAMİK FRENLEME
Sistemleri
• ANİ FRENLEME
• FRENLEME UYGULAMALARI
Frenleme Teknikleri
GİRİŞ
Durdurulmak istenen motor enerjisi kesildikten sonra kendi ataletinden dolayı bir süre
daha azalan bir hızla dönüşünü sürdürür ve sonra durur. Durdurulacak motoru daha kısa
sürede durdurmada kullanılan uygulamaya frenleme denir.
Özellikle büyük güçlü motorların durma süreleri uzundur. Bu durum zaman kaybı,
sistem verimliliğinin azalması, iş kazaları gibi birçok olumsuzluğa sebep olduğundan, fren
düzeneklerinin işletmelerde kullanılmasının gerekliliği tartışılmaz hale gelmiştir.
Kumanda devrelerinde kullanılan başlıca frenleme çeşitleri şunlardır:
• Balatalı frenleme
• Dinamik frenleme
• Ani durdurma
Bu bölümde frenleme çeşitleri örneklerle açıklanacak ve kumanda devrelerinde fren-
leme yöntemlerinin kullanılmasına ait çeşitli uygulamalar verilecektir.
BALATALI FRENLEME
Motorun frenlenmesi için iki adet balata aracılığı ile motor kasnağının sıkılarak durdurul-
masına balatalı frenleme (veya mekanik frenleme) denir. Sürtünmeden dolayı oluşan toz
ve koku yüzünden daha çok insansız ortamlarda kullanılan balatalı frenleme, genellikle
asansör ve vinç gibi motorun kapalı ortamda frenlendiği sistemlerde tercih edilir.
Balatalı frenlemede, motor kasnağı bir yay aracılı-
Şekil 7.1
ğıyla iki balata tarafından sıkılır. Balatalar ve motor kas-
nağı arasındaki sürtünme kuvveti, motorun daha kısa Balatalı fren görünüşü
Nüve
zamanda durmasını sağlar. Bunun için, balatalı frenin Fren rölesi
bobini frenleyeceği motorun uçlarına bağlanır. Motor bobini
çalışmaya başladığında balatalı frenin bobini de enerji- A
lenir. Balatalar motor kasnağından ayrılır. Serbest kalan Yay
motor kasnağı dönmeye başlar. Motor normal çalış- Balata
masına başlamış olur. Motor durdurulmak istendiğin-
de, şebekeden ayrılır ve balatalı frenin bobin akımı da
kesilir. Şekil 7.1’de görülen A yayının etkisiyle balatalar
motor kasnağını sıkar ve balatalı frenleme uygulanmış Motor kasnağı
olur. Balatalı frenlenecek motorların imalat aşamasında
balata düzeneğinin eklenmiş olması gerekir. Aksi tak-
dirde motorlar balatalı frenlenemez.
Şekil 7.2’deki devrede üç fazlı asenkron motor için bir balatalı frenleme devresi veril-
miştir. Devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü enerjilenerek kontaklarını
kapatır. Mühürleme kontağı ve transformatöre seri olarak bağlanan kontağın kapanma-
sıyla motorun frenleme bobini enerjilenir. Nüvenin enerjilenmesiyle motor kasnağını
sıkan balatalar, kasnağı serbest bırakır ve motor çalışmaya başlar. Motor durdurulmak
istendiğinde Durdurma butonuna basılır ve motorun enerjisi kesilir. Bu yolla fren bobini
de enerjisiz kaldığından, balatalar yay ile sıkılır. Motor balatalarının motor kasnağını sık-
masıyla frenleme gerçekleşmiş olur.
Şekil 7.2
Üç fazlı asenkron Durdurma_Fren Başlatma M
R Mp
motorun balatalı
frenleme devresi
M
M
DİNAMİK FRENLEME
Alternatif akım motorlarının şebeke enerjisi kesildikten sonra stator sargılarına uygun bir
doğru gerilim tatbik edilerek durdurulması yöntemiyle yapılan frenleme şekline dinamik
frenleme (veya elektriksel frenleme) denir.
Dinamik frenlemeli bir kumanda devresinde, motorun enerjisi kesildiği anda stator
sargılarındaki alternatif akım kesilir ve stator sargıları doğru akımla beslenir. Stator sar-
gılarından geçen doğru akım, statörde düzgün ve sabit bir manyetik alan meydana getirir.
Bu manyetik alan içinde kendi ataleti ile dönmeye devam eden rotorun çubuklarında bir
emk indüklenir. Oluşan rotor kutupları ile stator kutuplarının birbirini etkilemesi son-
cunda rotor kısa sürede durur.
Şekil 7.3’deki devrede üç fazlı asenkron motor için buton kontrollü bir dinamik fren-
leme devresi verilmiştir. Devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü ener-
jilenir ve güç devresindeki kontaklarını kapatarak motorun çalışmasını sağlar. Motoru
durdurmak için Durdurma_Fren butonuna basılır. M kontaktörünün enerjisi kesilerek
motor devresini açar. Aynı zamanda DF (Dinamik Frenleme) kontaktörü enerjilenirken
transformatör de şebekeye bağlanır ve motor uçlarına doğru akım uygulanır. Böylece mo-
7. Ünite - Frenleme Teknikleri 119
tor dinamik olarak frenlenmiş olur. Bu devrede motor duruncaya kadar Durdurma_Fren
butonuna basılması gerekir.
Eğer Durdurma butonuna alt kontaklar kapanmayacak şekilde hafifçe basılırsa dina-
mik frenleme bobini enerjilenemeyeceğinden motor frenlemesiz olarak durur.
Şekil 7.3
Üç fazlı asenkron motor için buton kontrollü, dinamik frenlemeli kumanda ve güç devresi
Durdurma _Fren Başlatma M
R Mp
DF
M DF
DF M R S T
M
DF
Dinamik frenlemede, stator sargıları, frenleme süresinde sargılardan geçen doğru akı-
ma karşı yalnızca omik direnç etkisi gösterir. Sargılara tatbik edilecek doğru akım değeri
stator sargılarının veya bağlanış şekline göre ortaya çıkan direncin değerine uygun olarak
hesaplanmalıdır. Geçen akımın değeri frenleme süresini etkiler. Sargılara uygulanan doğ-
ru gerilim arttıkça frenleme süresi kısalır, gerilim azaldıkça frenleme süresi uzar. Ancak
sargılardan anma akımından fazla akım geçerse, sargılar yanabilir. Anma akımına yakın
değerde bir akım geçirilmesi doğru olur.
Dinamik Frenleme Geriliminin Hesaplanması

Yıldız ve üçgen bağlı motorlar için dinamik frenleme uygulanırken sargılara uygulanacak
doğru akım değeri, normal çalışma akımının 0.25 ila 2 katı arasında seçilebilir. Ancak,
pratikte normal çalışma akımının 1.2 katı frenleme akımı olarak seçilir.
Rf , motorun bir faz sargısının omik direnci; RE , motorun üç faz sargısının eşdeğer di-
renci; Ih, hat akımı; If , normal çalışmada motor sargılarından geçecek doğru akım değeri;
VDC , motor sargılarına uygulanacak dinamik frenleme gerilim değeri; IDC motor sargıla-
rından geçecek dinamik frenleme akım değeri olmak üzere yıldız ve üçgen bağlı motorlar
için dinamik frenleme geriliminin hesaplanması aşağıda verilmiştir.
Yıldız (Y) Bağlı Motor
DF
+V
R1
R1 R1
DF
-V
DF
Rf × Rf
RE = R f + = 1.5 × R f
Rf + Rf
I f = Ih I DC = 1.2 × I f VDC = I DC × RE
Üçgen (Δ) Bağlı Motor
DF
+V
Rf Rf
Rf DF
-V
DF
Rf × Rf
RE = = 0.5 × R f
Rf + Rf
I f = Ih / 3 I DC = 1.2 × I f VDC = I DC × RE
Etiket değerleri 1.5 HP, Y/Δ: 380/220 V, 4.3A/7.5 A olan 3 fazlı asenkron motorun bir faz ÖRNEK 1
sargısı omik direnci 4Ω olarak ölçülmüştür. Motor üçgen bağlandığında motor sargılarına
uygulanacak dinamik frenleme gerilim değerini hesaplayınız.
Motorun üçgen akımı Ih = 7.5 A dir. Sargılardaki normal çalışma akımı I f = 7.5 / 3 = 4.3
A ve motor sargılarının eşdeğer direnci RE = 2Ω olarak hesaplanır. Frenleme akımı değeri
4.3×0.25=1.07 A ile 4.3×2=8.6 A arasında değişebilir. IDC=1.2×4.3=5.16 A olarak seçilir.
Buna göre VDC=5.16×2=10.32 V olarak elde edilir. Bu durumda hat akımı ise
IhDC=10.32/2=5.16 A olarak bulunur.
Etiket değerleri 1.5 HP, Y/Δ: 380/220 V, 4.3A/7.5A olan 3 fazlı asenkron motorun bir faz sar-
gısı omik direnci 4Ω olarak ölçülmüştür. Motor yıldız bağlandığında motor sargılaına uy- 1
gulanacak dinamik frenleme geriliminin minimum ve maksimum değerlerini hesaplayınız.
ANİ FRENLEME
Motorun var olan döndürme momentini ters yönde çevirerek motorun miline ters dön-
dürme momenti uygulama yoluyla durdurulmasına ani frenleme (ters akımla frenleme)
denir. Elektriksel bir frenleme yöntemi olan ani frenlemede, motor bir yönde dönerken
şebekeden ayrılır ve ters yönde dönecek şekilde hemen şebekeye bağlanır, motorda ters
yönde bir döndürme momenti meydana gelir. Devir sayısı hızla düşler ve sıfır olur. Bu
andan sonra motorun ters yönde dönmesine izin verilmez ve motor hemen devreden
çıkarılır.
Frenleme zamanının çok kısa olduğu ani frenleme, güçlükle yol alan motorlarda ve
büyük güçteki motorlarda uygulanmaz. Çünkü bu kullanımda, motor şebekeden aşırı
akım çeker ve döndürdüğü yükte sakıncalı değerlerde mekanik gerilimler doğar.
Ani frenlemenin en büyük sakıncası, karşılaşılan mekanik problemlerdir. Bu problem-
lerin önüne geçmek için durdurulacak motorun bulunduğu yere iyice sabitlenmeli, mo-
torun bağlı olduğu sistemin ani frenlemeye müsait olup olmadığından emin olunmalıdır.
Ani frenlemenin bir diğer zorluğu ise, durdurma için motora ters döndürme mo-
menti uygulandığından motorun durma anından sonra ters yönde dönmek istemesi-
dir. Burada bazı algılayıcılarla bu anı tespit edilerek durma anında motorun enerjisi
kesilmelidir ve eğer gerekiyorsa durma anında mekanik bir kilitleme sistemiyle milin
dönmesi engellenmelidir.
Şekil 7.4’de üç fazlı bir asenkron motorun çalıştırılması ve ani durdurulmasına ait güç
ve kumanda devresi verilmiştir. Burada Ani_Durdurma anahtarı motorun miline bağlan-
mıştır. Başlatma butonuna basıldığında ileri dönüş yönü kontaktörü (I kontaktörü) ener-
jilenir ve motor ileri yönde çalışır. Motorun dönmesiyle Ani_Durdurma anahtarı kapa-
nır. I kontaktörünün, geri dönüş yönü kontaktörüne (G kontaktörü) seri bağlı normalde
kapalı kontağı açıldığından G kontaktörü enerjilenemez. Durdurma butonuna basılması
durumunda, I kontaktörünün enerjisi kesilir ve motor devreden çıkar. Ancak motorun
ileri yönde dönüşü devam ettiği için Ani_Durdurma anahtarı kapalı kalır. I kontaktörü-
nün enerjisinin kesilmesiyle normalde kapalı kontağı kapanır ve G kontaktörü enerjilenir.
Dolayısıyla motorda ters döndürme momenti oluşur ve devir sayısı süratle düşer. Devir
sayısı sıfır olduğunda, Ani_Durdurma anahtarı açılır ve motorun enerjisini keser. Böylece
motor ters dönmeden ani olarak durdurulmuş olur.
Şekil 7.4
Üç fazlı asenkron motor için ani frenlemeli (a) kumanda ve (b) güç devresi
R S T
R Durdurma_Fren Başlatma Mp
AA
G
I
I G I
Ani_Durdurma
anahtarı I
G
AA
(a) (b)
FRENLEME UYGULAMALARI
Zaman Röleli Ani Frenleme

Şekil 7.5’de zaman röleli ani frenleme yapan bir kumanda devresi verilmiştir. Devrede
Başlatma butonuna basıldığında, I kontaktörü enerjilenir ve motor sürekli olarak ileri
yönde dönmeye başlar. Durdurma_Fren butonuna basıldığında I kontaktörünün enerjisi
kesilir, normalde kapalı kontağı kapanır. G kontaktörü ve ZR düz zaman rölesi, ayarla-
nan süre boyunca enerjilenir. Bu süre so-
Şekil 7.5 nunda ZR düz zaman rölesinin gecikmeli
Üç fazlı asenkron motor için ani frenlemeli, zaman röleli kumanda devresi açılan kontağı açılarak motorun enerjisi-
Başlatma ni keser. Motor ters yöne dönmeye başla-
I Mp madan durdurulmuş olur.
R Durdurma_Fren
Bu yöntemle frenlenen motorda, za-
man rölesinin gecikme süresi motorun
yol alma karakteristiği dikkatle gözö-
nüne alınarak iyi ayarlanmalıdır. Aksi
takdirde, motor aşırı akım çekerek zarar
I görebilir.
GA İleri-Geri Çalışan Motorun

Ani Frenlenmesi
Şekil 7.6’da iki yönde çalışan üç fazlı bir
G I ZR G asenkron motorun ani frenlemesine ait
kumanda devresi verilmiştir. İleri buto-
nuna basıldığında ileri dönüş yönü kon-
taktörü (I kontaktörü) enerjilenir, motor
ileri yönde dönmeye başlar ve motor mi-
ZR
line bağlanmış olan çift yönlü Ani_Durdurma anahtarının geri dönüş yönündeki kontağı
kapanır. Enerjilenen I kontaktörünün normalde kapalı kontağı açıldığından geri dönüş
yönü kontaktörü (G kontaktörü) enerjilenemez. Durdurma butonuna basıldığında I kon-
taktörünün enerjisi kesilir, motorun ileri dönüşü devam ettiğinden Ani_Durdurma anah-
tarı kapalı kalır. Enerjisi kesilen I kontaktörünün normalde kapalı kontağı kapandığın-
dan G kontaktörü enerjilenir ve motorda oluşan ters döndürme momenti, devir sayısını
süratle düşürür. Devir sayısı sıfır olduğunda, Ani_Durdurma anahtarı açılır ve motorun
enerjisini keser. Böylece motor ters dönmeden ani olarak durdurulmuş olur. Geri yönde
dönen motorun ani frenlenmesindeki çalışma prensibi de benzerdir.
Şekil 7.6
R Durdurma İleri I Mp İleri-geri çalışan üç
AA G
fazlı asenkron motor
için ani frenlemeli
kumanda devresi
I
Geri G
I
İleri
Ani_Durdurma
anahtarı Geri
Düz Zaman Röleli Dinamik Frenleme

Şekil 7.7’de düz zaman röleli dinamik frenleme yapan bir kumanda devresi verilmiştir.
Devrede Başlatma butonuna basıldığında akım sırasıyla aşırı akım rölesinin kapalı konta-
ğı, Durdurma_Fren butonunun kapalı kontağı, Başlatma butonu, DF (Dinamik Frenleme)
kontaktörünün ve ZR düz zaman rölesinin normalde kapalı kontakları üzerinden geçe-
rek M kontaktörünü enerjilendirir. Motor çalışmaya başlar. M kontağı da kapandığından
Başlatma butonu mühürlenir. Durdurma_Fren butonuna basıldığında M kontaktörünün
enerjisi kesilir, akım sırasıyla aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı, M kontaktörü-
nün normalde kapalı kontağı, ZR düz zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı üzerinden
geçerek DF kontaktörü ve ZR düz zaman rölesini enerjilendirir. DF kontağının da kapan-
masıyla transformatör de şebekeye bağlanır ve motor uçlarına doğru akım uygulanır. Mo-
tor bu şekilde dinamik olarak frenlenmiş olur. ZR düz zaman rölesinin gecikmeli açılan
kontağı ayarlanan süre sonunda açılarak frenlemenin kalıcı olmasını engeller.
Şekil 7.7
Üç fazlı asenkron motorun düz zaman röleli dinamik frenlenmesine ait kumanda ve güç devresi
Durdurma_Fren Başlatma
DF ZR M Mp
AA
DF M ZR DF
GA
ZR
DF R S T
M
DF
AA
Ters Zaman Röleli Dinamik Frenleme

Şekil 7.8’de ters zaman röleli dinamik frenleme yapan bir kumanda ve güç devresi veril-
miştir. Devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü ve ve TR ters zaman röle-
si enerjilenir. M kontağının kapanmasıyla Başlatma butonu mühürlenir. Böylece TR ters
zaman rölesinin, M kontaktörünün sürekli enerjili kalması ve motorun sürekli çalışması
sağlanmış olur. TR ters zaman rölesinin DF kontaktörünün akım yolundaki gecikmeli açı-
lan kontağı kapanır, ancak DF (Dinamik Frenleme) kontaktörü enerjilenemez. Çünkü M
kontaktörünün normalde kapalı kontağı DF kontaktörüne ve DF kontaktörünün normalde
kapalı kontağı M kontaktörüne seri bağlı olduğundan bu iki kontaktör arasında elektriksel
kilitleme vardır, dolayısıyla bu iki kontaktör aynı anda enerjilenemez. Durdurma_Fren bu-
tonuna basıldığında, M kontaktörünün ve TR ters zaman rölesinin enerjisi kesilir ve motor
şebekeden ayrılır. DF kontaktörünün akım yolundaki M kontaktörünün normalde kapalı
kontağı kapandığından, TR ters zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı henüz kapalı ol-
duğundan DF kontaktörü enerjilenir. Böylece transformatör de şebekeye bağlanır, motor
uçlarına doğru akım uygulanır ve dinamik frenleme başlamış olur. TR ters zaman rölesinin
gecikmeli açılan kontağı ayarlanan süre sonunda açılarak frenlemeyi durdurur.
Şekil 7.8
Üç fazlı asenkron motorun ters zaman röleli dinamik frenlenmesine ait kumanda ve güç devresi
Durdurma _Fren Başlatma
DF M Mp
AA
M
TR
DF
M TR
GA
DF R S T
M
DF
AA
İleri-Geri Çalışan Motorun Düz Zaman Röleli Dinamik

Frenlenmesi
Şekil 7.9’da iki yönde çalışan üç fazlı asenkron motor için düz zaman röleli dinamik fren-
leme yapan kumanda ve güç devresi verilmiştir. Motor ileri ve geri yönlerde çalışmakta,
Durdurma butonuna basılınca hangi yönde çalışırsa çalışsın dinamik frenleme etkisiyle
durmaktadır. Kumanda devresinde akım Durdurma_Fren butonunun kapalı kontağı, DF
(Dinamik Frenleme) kontaktörünün normalde kapalı kontağı üzerinden geçerek yön bu-
tonlarına gelir. Motor, İleri butonuna basıldığında ileri yön kontaktörünün (I kontaktörü)
enerjilenmesiyle ileri yönde, Geri butonuna basıldığında basıldığında geri yön kontak-
törünün (G kontaktörü) enerjilenmesiyle geri yönde dönmeye başlar. Devre, kısa devre
oluşumuna karşı elektriksel kilitleme ile korunmuştur. Durdurma_Fren butonuna basıl-
dığında ileri veya geri yön kontaktörünün enerjisi kesilir ve normalde kapalı kontakları
kapanır. ZR düz zaman rölesi ve DF kontaktörü enerjilenir. Transformatör şebekeye bağ-

lanır ve motor uçlarına doğru akım uygulanarak dinamik frenleme devreye girer. ZR düz
zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı ayarlanan süre sonunda açılarak, DF kontak-
törünün enerjisini keser. DF kontaktörünün transformatörün akım yolundaki normalde
açık kontağının açılmasıyla dinamik frenleme devreden çıkar.
Şekil 7.9
İki yönde çalışan üç fazlı asenkron motorun düz zaman röleli dinamik frenlenmesine ait kumanda ve güç devresi
DF İleri I Mp
R AA Durdurma _Fren G
I
DF
Geri G
I
DF
G I ZR
GA
ZR
DF R S T
M
DF
AA
İleri-Geri Çalışan Motorun Ters Zaman Röleli Dinamik

Frenlenmesi
Şekil 7.10’da iki yönde çalışan üç fazlı asenkron motor için ters zaman röleli dinamik fren-
leme yapan kumanda ve güç devresi verilmiştir. Motor elektriksel kilitleme kullanılarak
ileri veya geri yönde dönmektedir. Devrede İleri veya Geri butonuna basıldığında ileri
yön kontaktörü (I kontaktörü) veya geri yön kontaktörü (G kontaktörü) enerjilenir ve
motor bir yönde dönmeye başlar. Aynı anda ilgili dönüş yönü kontaktörünün normalde
açık kontağı da kapandığından TR ters zaman rölesi de enerjilenmiş olur ve DF (Dina-
mik Frenleme) kontaktörünün akım yolundaki normalde kapalı kontağı açılır, gecikmeli
açılan kontağı kapanır. I, G ve DF kontaktörleri arasındaki elektriksel kilitleme sayesinde
bu üç kontaktör aynı anda enerjilenemez. Durdurma_Fren butonuna basıldığında I veya
G kontaktörünün, TR ters zaman rölesinin enerjileri kesilir, normalde kapalı kontakları
kapanır. TR ters zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı da henüz kapalı konumda ol-
duğundan DF kontaktörü enerjilenir ve dinamik frenleme başlamış olur. TR ters zaman
rölesinin gecikmeli açılan kontağı ayarlanan süre sonunda açılarak DF kontaktörünün
enerjisini keser, dinamik frenleme sonlanır.
Şekil 7.10
İleri I
R
AA
Durdurma _ Fren DF
G
Mp İki yönde çalışan
üç fazlı asenkron
motorun ters zaman
I röleli dinamik
I frenlenmesine ait
TR
kumanda ve güç
devresi
G
Geri G
I
DF
G I TR TR
GA
DF R S T
M
DF
Y-Δ Çalışan Motorun Dinamik Frenlenmesi

Şekil 7.11’de Y-Δ çalışan üç fazlı asenkron motor için dinamik frenleme yapan kumanda
ve güç devresi verilmiştir. Devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktörü, ZR1
zaman rölesi ve Y kontaktörü enerjilenir. Motor Y olarak çalışmaya başlar. Ayarlanan süre
sonunda, ZR1 zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı açılır, gecikmeli kapanan kontağı
kapanır. Böylece Y kontaktörünün enerjisi kesilip Y çalışması sona ererken, Δ kontaktö-
rü enerjilenir ve motor Δ çalışmaya başlar. Motorun çalışmasının herhangi bir anında
Durdurma_Fren butonuna basılması halinde DF (Dinamik Frenleme) kontaktörü ve ZR2
zaman rölesi enerjilenir. DF kontaktörünün kontağının kapanmasıyla transformatör şebe-
keye bağlanır ve motor uçlarına doğru akım uygulanarak dinamik frenleme devreye girer.
ZR2 zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağının ayarlanan süre sonunda açılmasıyla DF
kontaktörünün enerjisi kesilir ve dinamik frenlemenin kalıcı olması engellenmiş olur.
Şekil 7.11
R Durdurma_Fren Başlatma
Y-Δ çalışan üç AA
M Mp
fazlı asenkron
motorun ters
zaman röleli M
dinamik DF
frenlenmesine ait DF Δ ZR 1 λ
kumanda ve güç
devresi
GA
ZR 1
λ ZR 1 Δ
GK
DF DF
ZR 2 DF
λ λ
GA
ZR 2 U V W
Δ Δ Δ
DF
X Y Z
DF
AA
R S T
İleri-Geri ve Y-Δ Çalışan Motorun Dinamik Frenlenmesi

Şekil 7.12’de ileri-geri ve Y-Δ çalışan üç fazlı asenkron motor için dinamik frenleme yapan
kumanda devresi verilmiştir. İleri veya Geri butonuna basılarak çalıştırılan motor, dön-
düğü yönde ZR1 zaman rölesinin ayarlandığı süre boyunca Y çalıştıktan sonra, Δ çalış-
maya başlamaktadır. Motorun çalışması esnasında Durdurma_Fren butonuna basılması
halinde DF (Dinamik Frenleme) kontaktörü ve ZR2 düz zaman rölesi enerjilenir. Devreye
giren dinamik frenleme, ZR2 zaman rölesinin gecikmeli açılan kontağı açılana kadar dev-
rede kalır.
Şekil 7.12
R Durdurma _ Fren İleri I Mp İleri-Geri ve Y-Δ
G
AA çalışan üç fazlı
asenkron motorun ters
zaman röleli dinamik
I frenlenmesine ait
kumanda devresi
DF
Geri G
I
I Δ ZR1 λ
GA
ZR1
G
λ ZR 1 Δ
GK
ZR 2 DF
GA
ZR 2
DF
Şekil 7.12’de verilen kumanda devresine ait güç devresini çiziniz.

2
Uzaktan Kumandalı ve İleri-Geri Çalışan Motorun Dinamik
Frenlenmesi
Şekil 7.13’de uzaktan kumandalı ve ileri-geri çalışan üç fazlı asenkron motor için dinamik
frenleme yapan kumanda ve güç devresi verilmiştir. Motor iki ayrı yerden kumanda edi-
lebilmektedir. Motorun çalışması esnasında Durdurma_Fren_1 veya Durdurma_Fren_2
butonlarından birine basılması halinde, DF (Dinamik Frenleme) kontaktörü enerjilenerek
dinamik frenleme devreye alınmaktadır. Daha önceki uygulamalara benzer olarak, bir düz
zaman rölesi (ZR) kullanılmasıyla dinamik frenlemenin kalıcı olması engellenmiş olur.
Şekil 7.13
İleri_1 I
Uzaktan kumandalı R
AA
Durdurma_Fren_ 1 Durdurma _ Fren_ 2
G
Mp
ve ileri-geri çalışan
motorun dinamik
frenlenmesine ait İleri_ 2
kumanda ve güç
devresi DF
Geri _ 1 G
I
Geri _ 2
DF
G I ZR
GA
R S T ZR
DF
I G
DF
Özet
Çalışmakta olan bir motorun hareketine daha kısa sürede Alternatif akım motorlarının şebeke enerjisi kesildikten son-
son vermek için yapılan işleme frenleme denir. ra stator sargılarına uygun bir doğru gerilim uygulanarak
Asenkron motorlara yol verilmesi ne kadar önemliyse, fren- durdurulması yöntemiyle yapılan frenleme şekline dinamik
lenmesi de o kadar önemli ve zaruridir. Çalışmakta olan bir frenleme denir. Elektriksel bir frenleme metodu olan dina-
asenkron motorun enerjisi kesildiği zaman kazanmış olduğu mik frenlemenin uygulanmasında motora uygulanacak doğ-
ivmenin etkisi ile bir süre daha döndükten sonra durur. Mo- ru akım değerinin motor etiketindeki bilgiler kullanılarak
torun duruş zamanı atalet ve sürtünmelere bağlıdır. Bu duruş hesaplanması gerekir.
süresini beklemek zaman kaybı yaratarak, sistem verimliliği- Motorun var olan döndürme momentini ters yönde çevi-
ni azaltmak gibi olumsuz durumlara sebep olur. Dolayısıyla rerek motorun miline ters döndürme momenti uygulama
fren düzeneklerinin işletmelerde kullanılmasının gerekliliği yoluyla durdurulmasına ani frenleme denir. Ters akımla
artık tartışılmaz hale gelmiştir. frenleme de denilen ani frenlemede frenleme zamanının çok
Bir asenkron motorun frenlenmesinde mekanik ve elektrik- kısa olmasının yol açtığı sakıncalı durumlar oluşabilir. Dola-
sel kilitleme metodları kullanılır. Bu metodların başlıcaları yısıyla, ani frenleme devreye alınmadan önce motorun bağlı
balatalı frenleme, ani durdurma ve dinamik frenleme olarak olduğu sistemin ani frenlemeye müsait olup olmadığından
sıralanabilir. emin olunmalıdır.
Balatalı frenleme, motorun frenlenmesi için iki adet balata Bu bölümde, başlıca frenleme teknikleri tanıtılmıştır. Ayrıca,
aracılığı ile motor kasnağının sıkılarak durdurulması yoluy- düz ve ters zaman röleli frenleme uygulamaları yanında ileri-
la yapılan frenleme metodudur. Mekanik frenleme olarak geri, Y-Δ, uzaktan kumandalı çalışan motorların frenlenme-
da adlandırılan bu metod asansörlerde ve vinçlerde sıklıkla sine ait çeşitli uygulamalar verilmiştir
kullanılır.
1. Aşağıdakilerden hangisi balatalı fren düzeneğinde bu- 5. Etiket değerleri 1.5 HP, Y/Δ: 380/220 V, 4.5A/7.8A ve faz
lunmaz? sargısı omik direnci 8Ω olan 3 fazlı asenkron motor yıldız
a. Yay bağlandığında motor sargılaına uygulanacak dinamik frenle-
b. Balata me gerilim değeri kaçtır?
c. Direnç a. 43.2
d. Motor kasnağı b. 64.8
e. Bobin c. 21.6
d. 31.2
2. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? e. 62.4
a. Motorun miline ters döndürme momenti uygulama
yoluyla durdurulmasına ani frenleme denir. 6. Aşağıda verilen devrede DF dinamik frenleme kontaktö-
b. Frenleme motorun serbest durma zamanını kısalt- rü olmak üzere aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
mak için kullanılır.
Buton _1 Buton _2
M Mp
c. Ani frenlemede motor şebekeden aşırı akım çekebilir. AA DF ZR
d. Ani frenleme genellikle büyük güçlü motorlarda kul-

M
lanılır.
e. Ani frenleme elektriksel bir frenleme yöntemidir.
ZR DF
3. Alternatif akım motorlarının şebeke enerjisi kesildikten DF M
sonra stator sargılarına uygun bir doğru gerilim uygulanarak

GA
durdurulması yöntemiyle yapılan frenleme şekli aşağıdaki- ZR
lerden hangisidir?
a. Mekanik frenleme
DF
b. Balatalı frenleme
c. Ani frenleme
d. Dinamik frenleme
DF
e. Faydalı frenleme
4. Etiket değerleri 1.5 HP, Y/Δ: 380/220 V, 1.5A/2.6A ve faz

sargısı omik direnci 2Ω olan 3 fazlı asenkron motor üçgen
bağlandığında motor sargılaına uygulanacak dinamik frenle- a. Buton_1 frenleme butonudur.
me gerilim değeri kaçtır? b. Zaman rölesi kullanılmıştır.
a. 5.4 c. Kalıcı dinamik frenleme uygulanmıştır.
b. 1.8 d. Motor sürekli çalıştırılmaktadır.
c. 3.6 e. M ve DF kontaktörleri aynı anda enerjilenemez.
d. 2.6
e. 5.2
7. Aşağıda verilen devrede DF dinamik frenleme kontaktö- 8. Aşağıda üç fazlı asenkron motor için dinamik frenleme
rü olmak üzere ? yerine hangi kumanda elemanı kullanı- yapan bir kumanda devresi verilmiştir. Bu devre için aşağıda-
lırsa dinamik frenlemenin kalıcı olması önlenir? kilerden hangileri yanlıştır?
I. Dinamik frenleme devreye girdikten sonra Başlatma
I
AA Durdurma_Fren DF İleri
G
Mp butonuna basılsa bile motor çalışmaz.
II. Frenlemenin kalıcı olması ters zaman rölesi ile engel-
I lenmiştir.
DF
III. TR rölesi enerjilenince bu rölenin DF kontaktörü
Geri G akım yolundaki kontağı açılır.
I
Durdurma_Fren Başlatma DF M Mp
AA
G
M
TR
DF
G I
?
DF
M TR
ZR
GA
DF
DF
DF
DF
ZR a. Yalnız I
b. Yalnız II
a. c. Yalnız III
d. I ve II
GA
ZR e. II ve III
b.

GK

ZR
c.

DF
d.

DF
e.

R Durdurma_Fren DF İleri I Mp 10. Aşağıdaki kumanda devresi ile kontrol edilen üç fazlı bir
AA G
asenkron motor için hangisi yanlıştır?
I R Durdurma_Fren I Mp
İleri
I AA G
TR
DF
G
Geri G
I Geri G
I
G
G
DF
G I TR TR I ZR1 λ
Δ
GA
GA
ZR1
G
DF
λ ZR1 Δ
DF
GK
ZR 2 DF
GA
9. Yukarıdaki kumanda devresi ile kontrol edilen üç fazlı
ZR2
bir asenkron motor için hangisi doğrudur?
a. Zaman ayarı için düz zaman rölesi kullanılmıştır.
b. Ani frenleme uygulanmaktadır. DF
c. TR rölesi enerjilendiğinde frenleme devreye girer.

d. Buton kilitleme uygulanmıştır.
e. Motorun frenlenmesi için zaman rölesinin enerjisi-
nin kesilmesi gerekir.
a. Motor iki yönlü çalışmaktadır.
b. Motora otomatik olarak Y-Δ yol verilmektedir.
c. Elektriksel kilitleme yapılmıştır.
d. Δ kontaktörünün normalde kapalı kontağı devreden
çıkarılırsa devre çalışmaz.
e. Dinamik frenleme belli bir süre devrede kalmaktadır.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Balatalı Frenleme” başlıklı ko- Sıra Sizde 2
DF DF
2. d Yanıtınız yanlış ise “Ani Frenleme” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
λ λ
3. d Yanıtınız yanlış ise “Dinamik Frenleme” başlıklı ko-
nuyu gözden geçiriniz. U V W
4. b Yanıtınız yanlış ise “Dinamik Frenleme Geriliminin
Δ Δ Δ
Hesaplanması” başlıklı konuyu gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Dinamik Frenleme Geriliminin
Hesaplanması” başlıklı konuyu gözden geçiriniz.
X Y Z
6. c Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
DF
7. a Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
AA
gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalar” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz.
G I
R S T

Sıra Sizde 1 Yararlanılan Kaynaklar
Ih = 4.3 A Türkmen Y. ve C. Geçtan Kumanda Devreleri (1). Yeniyol
IDCmin = 0.25 × 4.3 = 1.07 A Matbaası, İzmir.
IDCmax = 2 × 4.3 = 8.6 Hayta L. (2005). Elektrik Kumanda Devreleri ve Deneyleri.
VDCmin = 1.07 × 6 = 6.42 Birsen Yayınevi. İstanbul.
VDCmax = 8.6 × 6 = 51.6 Badur Ö. (2001). Elektrik Kumanda Devreleri. İstanbul.
Çolak İ. Ve Bayındır R. (2007). Elektrik Kumanda Devrele-
Kılıç G. (2000). Elektrik Atelyesi Kumanda Devreleri. Yüce
Yayım, İstanbul.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğretim
Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2007). Elektrik Elektronik
Teknolojisi, Asenkron Motor Kumanda Teknikleri, Ankara.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğretim
Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2011). Elektrik Elektro-
nik Teknolojisi, Asenkron Motorlara Yol Verme. Ankara.
T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, MEGEP (Meslekî Eğitim ve Öğre-
tim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2011). Elektrik
Elektronik Teknolojisi, Pano Tasarım ve Montajı. Ankara.
8
Amaçlarımız
 PLC yapısını, çalışmasını açıklayabilecek,
 PLC programlama dillerini tanıyabilecek,
 Merdiven diyagramı veya komut listesi kullanarak amaca uygun PLC programı
yazabilecek,
 Kumanda sistemlerinin gerçeklenmesinde PLC kullanabilecek
Anahtar Kavramlar
• PLC • Merdiven Diyagramı (LAD)
• PLC Komutları • Komut Listesi (STL)

İçindekiler
• GİRİŞ
• PLC (PROGRAMLANABİLİR LOJİK
KONTROLÖR)
Elektromekanik Kumanda Kumanda Sistemlerinde
• PLC PROGRAMLAMASI
Sistemleri PLC Kullanımı
• PLC KUMANDA KOMUTLARI
• KUMANDA SİSTEMLERİNDE PLC
UYGULAMALARI
Kumanda Sistemlerinde
PLC Kullanımı
GİRİŞ
Programlanabilir Lojik Kontrolör (Programmable Lojik Controller, PLC) otomasyon ve
kontrol sistemlerinde kullanılan endüstriyel bir denetleyicidir. Başlangıçta basit lojik iş-
lemler için üretilmiş olmasına rağmen, zaman içinde geliştirilmiş, çok karmaşık kumanda
ve kontrol problemlerinin çözülmesinde rahatlıkla kullanılmaya başlanmıştır.
PLC’ler endüstriyel otomasyon sistemlerinin kumandasında yaygın olarak kullanıl-
maktadır. Kontaktör, zaman rölesi, sayıcı gibi elemanlarla gerçeklenen kumanda devrele-
rinin yerini günümüzde aynı işlevi sağlayan PLC’li kumanda sistemleri almıştır.
Endüstride, birçok firmanın ürettiği farklı PLC’ler bulunmakla beraber, Türkiye’ de
en yaygın kullanılan PLC serisi Siemens tarafından üretilen S7-200 serisi PLC’lerdir. Bu
bölümde S7-200 PLC’ler temel alınarak PLC’ler ve programlama teknikleri tanıtılacaktır.
Kumanda sistemlerinde PLC kullanımı çeşitli uygulamalarla örneklenecektir.
PLC (PROGRAMLANABİLİR LOJİK KONTROLÖR)

PLC endüstriyel ortamlar için geliştirilmiş kumanda ve kontrol cihazıdır. Bu cihazlarda
zamanlama, sayma sıralama ve her türlü kombinasyonel lojik işlemler programlama ile
gerçekleştirilir.
PLC’nin, eskiden benzer amaçlar için kullanılan röleli kumanda sistemlerine göre bir-
çok üstünlüğü vardır. Örneğin,
• Enerji ve bakım maliyeti düşük, montajı kolaydır.
Şekil 8.1
• Her türlü elektrik-elektronik bileşenle uyumludur.
• Röleli sistemlere göre çok daha hızlı ve uzun ömürlüdür. Siemens S7-200 PLC cihazı
• Az yer tutar.
• Kolay programlanabilir.
• Kontrol edilen sistemde değişiklik olması halinde, PLC’de
program değişikliği yapılarak yeni sisteme adaptasyon
sağlanabilir.
Bu üstünlükler PLC’lerin kumanda sistemlerinde kullanı-
mını kaçınılmaz kılmış, hızla gelişmesine sebep olmuştur. Sie-
mens, General Elektrik, Mitsubishi, Toshiba gibi birçok firma
PLC üretmiştir. Bu bölümde Türkiye’de geniş kullanım alanı bu-
lunan Siemens’in ürettiği S7-200 serisi PLC’ler (bkz. Şekil 8.1)
anlatılacaktır.
Enerji dağıtım sistemleri, karmaşık fabrika otomasyonları, motor kontrolü gibi alan-
lar başta olmak üzere, PLC’ler endüstrinin hemen hemen her alanında rahatlıkla kulla-
nılabilmektedir. PLC’lerin en sık kullanıldığı alanlardan biri de endüstriyel otomasyon
sistemlerinin kumanda devreleridir. Kumanda devrelerini PLC’lerle gerçekleştirmek için
önce problemin çözümü için gerekli lojik fonksiyonun oluşturulması ve ikinci olarak da
bu lojik fonksiyon programının PLC’ye yüklenmesi gerekir. Bunun için bir programlama
editörüne ihtiyaç vardır. Her model PLC için özel programlama yazılımı mevcuttur. Ör-
neğin, Step 7-Micro/Win programı S7-200 PLC’leri programlamak için kullanılır.
Bir PLC, programlama desteği ile girişleri değerlendirip, çıkışları oluşturan işlemci
(Central Prosessing Unit, CPU), bellek, giriş/çıkış birimleri ve güç birimi gibi temel kı-
sımlardan oluşur. Şekil 8.2’de PLC’nin basit bir blok diyagramı görülmektedir.
CPU, PLC nin en önemli ünitelerinden birisidir. PLC programında yer alan lojik iş-
lemleri gerçekleştirir, modüller (giriş modülü, çıkış modülü, güç modülü vb.) arasındaki
haberleşmeyi sağlar. S7-200 PLC’lerin farklı CPU’lara (CPU 212, CPU 214, CPU 222 vb.)
sahip modelleri vardır. Bu kitapta, CPU 212 dikkate alınacaktır.
Bellek, PLC’lerdeki kontrol programını saklamaya yarar. PLC’lerde, PLC’ye ilişkin de-
ğişmeyen bilgilerin saklandığı sadece okunur bellek (ROM: Read Only Memory) ve kul-
lanıcı programı, giriş çıkış lojik durumlarının bulunduğu rastgele erişimli bellek (RAM:
Random Access Memory) olmak üzere iki çeşit bellek bulunur.
Giriş modülü kontrolü yapılan sistemden algılayıcılar (sensör, ölçme aracı, fotosel, bu-
ton, anahtar vs.) yoluyla aldığı sinyali, lojik gerilim seviyelerine dönüştürerek kullanılma-
sını sağlar. Çıkış modülü ise kontrolü yapılan sistem için 5V DC, 12V DC veya 220V AC
lik çıkış sinyalleri sağlar ve bu sinyalleri çıkışlarına bağlı elemanlara (selonoid valf, lamba,
röle, motor vs.) aktarır.
Güç birimi, PLC’deki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan enerjiyi temin
eder.
Şekil 8.2
PLC blok diyagramı
8. Ünite - Kumanda Sistemlerinde PLC Kullanımı 139
PLC PROGRAMLAMASI
PLC programlamada kullanılan programlama teknikleri, Merdiven (Ladder) dili, deyim-
sel (Boolean) dili, lojik kapılarla programlama, C+ gibi yüksek seviyeli dil ile program-
lama şeklinde sıralanabilir. Bunlar içinde en çok kullanılan programlama dilleri deyim
listesi (statement list, STL) ve merdiven diyagramı (ladder diagram, LAD) dır.
LAD, kumanda sistemlerindeki röleli kontrol diyagramına benzer grafiksel gösterime
sahip bir programlama dilidir. STL ise deyimsel komutlar kullanılarak boolean dilinde
yazılır. Ancak, yaygın olarak kullanılan STL’nin en büyük dezavantajı her firmanın ürettiği
PLC’ye ait komut listesinin farklı olmasıdır.
PLC’de program yazarken, PLC giriş çıkışlarının hangilerinin kullanıldığının prog-
ramda mutlaka verilmesi gerekir. Kontaklı kumanda devreleri lojik fonksiyonlarla göste-
rilebilir. Bu ifadeler de PLC’de kontrol komutları ile ifade edilir. Kontrol komutları PLC
belleğinde bir adrese atanmaktadır. Kumanda işlemi gerçekleştirilirken bu adreslerdeki
bilgiler kullanılmaktadır. Bir adres ifadesi adres tipi, byte numarası ve byte ın kaçıncı biti
olduğu bilgilerini içerir. Örneğin , “I0.2” şeklinde ifade edilen bir adreste “I” adres tipini,
“0” byte numarasını ve “2” byte’ın kaçıncı biti olduğunu göstermektedir. CPU 212 için, bu
kitapta kullanılacak olan bilgi adres aralıkları Tablo 8.1’ de verilmiştir.
Bilgi Alanı Adres Belirteci Adres Aralığı Tablo 8.1

Siemens S7-200 CPU
Giriş I I0.0- I7.7 212 için bilgi adres
Çıkış Q Q0.0-Q7.7 aralıkları
Zamanlayıcı T T0-T63
Sayıcı C C0-C63
PLC KUMANDA KOMUTLARI

S7-200’e ait temel komut listesi ve sembolleri Tablo 8.2’de verilmiştir.
Komut adı Merdiven diyagramı sembolü Komut simgesi (S7-200) Tablo 8.2
S7-200 Komut listesi ve
sembolleri
LOAD (Yükle) LD
LOAD NOT (Tümleyeni

LDN
yükle)
AND (VE işlemi) A
AND NOT (Tümleyenine

AN
VE işlemi)
OR (VEYA işlemi) O
OR NOT (Tümleyenine OR
ON
işlemi)
AND BLOCK (VE BLOK) ALD

OR BLOCK (VEYA BLOK) OLD
OUT (Çıkış) =
SET S
RESET R
TON TX,PT
TIMER (Zamanlayıcı)
TONR TX,PT
CTU CX,PV
COUNTER (Sayıcı)
CTUD CX,PV
COMPARE (Karşılaştırma) LDW N1(<, >, ≤, ≥, ==)N2
LOGIC PUSH LPS

LOGIC READ LRD
LOGIC POP LPP
END MEND
PLC’de bir program işlerken, bilgi alanına özgü adresler dışında, yığın (stack) bellek
denilen bir bellek de kullanılır. S7-200’de 9 seviyeli bir yığın bellek vardır. Yeni bir bilgi
yığın belleğe yüklendiğinde en üstteki bilgi bir alta in-
Şekil 8.3
dirilir ve en alttaki bilgi hafızadan silinir. Şimdi bu ko-
OUT komutu için LAD ve STL örneği mutları ayrıntılı olarak inceleyelim:
LAD STL
OUT Komutu
PLC’de röleler çıkış ismini almıştır ve OUT (=) komu-
= Q0.1 tuyla sürülür. Bobin girişi lojik 1 ise işlem sonucu lojik
1, giriş lojik 0 ise işlem sonucu lojik 0’dır. Şekil 8.3’de
Q0.1 OUT komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
LOAD Komutu
LOAD (LD) komutuyla o anki kontağın değeri yığın belleğin en üst seviyesine yüklenir.
Yığın elemanları bir kaydırılır, en son eleman silinir. Şekil 8.4’ de LOAD komutunu örnek-
leyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.4
LAD STL LOAD komutu için
LAD ve STL örneği
LD 1.1 % 1 . 1 girişindeki bilgiyi oku

= Q 0.1 % 1 . 1 girişindeki bilgiye göre
Q 0.1 çıkışını 1 veya 0 yap
1 .1 Q 0.1
LOAD NOT Komutu

LOAD NOT (LDN) komutuyla o anki kontağın değerinin tümleyeni yığın belleğin en
üst seviyesine yüklenir. Yığın elemanları bir kaydırılır, en son eleman silinir. Şekil 8.5’de
LOAD NOT komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.5
LAD STL LOAD NOT komutu
için LAD ve STL
örneği
LDN 1.1 % 1 . 1 girişindeki bilgiyi oku
= Q 1.1 % Okunan bilgiye göre
Q 1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
1 .1 Q 1.1
AND Komutu
AND (A) komutu o anki değerini yığın belleğin en üst seviyesindeki değer ile lojik AND
işlemine tabi tutar ve elde edilen değeri yığın belleğin en üst seviyesine yükler. Şekil 8.6’da
AND komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.6
AND komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
LDN 1.1 % 1 . 1 girişindeki bilginin tümleyenini oku

A 0.1 % Okunan bilgi ile 0.1 adresindeki bilgiyi lojik
= Q 1.1 AND işlemine tabi tut
1 .1 0. 1 Q 0 .1 % İşlemin sonucuna göre Q 1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
AND NOT Komutu

AND NOT (AN) komutu o anki değerin tümleyenini yığın belleğin en üst seviyesindeki
değer ile lojik AND işlemine tabi tutar ve elde edilen değeri yığın belleğin en üst seviyesine
yükler. Şekil 8.7’de AND NOT komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.7
AND NOT komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
LDN 1.1 % 1 . 1 girişindeki bilginin tümleyenini oku

A 0.1 % Okunan bilgi ile 0.1 adresindeki bilginin
= Q 1.1 tümleyinini lojik AND işlemine tabi tut
1 .1 0 .1 Q 0 .1
% İşlemin sonucuna göre Q 1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
OR Komutu
OR (O) komutu o anki değeri yığın belleğin en üst seviyesindeki değer ile lojik OR işlemi-
ne tabi tutar ve elde edilen değeri yığın belleğin en üst seviyesine yükler. Şekil 8.8’de OR
komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.8
OR komutu için LAD LAD STL
ve STL örneği
LD 1.1 % 1.1 girişindeki bilginin tümleyenini oku
O 0.1 %Okunan bilgi ile 0.1 girişindeki bilgiyi lojik
=Q1.1 OR işlemine tabi tut
1.1 Q1.1 %İşlemin sonucuna göre Q 1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
0.1
OR NOT Komutu
OR NOT (ON) komutu o anki değerin tümleyenini yığın belleğin en üst seviyesindeki
değer ile lojik OR işlemine tabi tutar ve elde edilen değeri yığın belleğin en üst seviyesine
yükler. Şekil 8.9’da OR NOT komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.9
LAD STL
OR NOT komutu
için LAD ve STL
örneği LD 1.1 % 1.1 girişindeki bilgiyi oku
O 0.1 % Okunan bilgi ile 0.1 girişindeki bilginin
=Q 1.1 tümleyenini lojik OR işlemine tabi tut
1.1 Q 1.1
% İşlemin sonucuna göre Q 1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
0.1
AND BLOCK Komutu

AND BLOCK (ALD) komutu yığın belleğin en üst seviyesindeki iki değeri birbiri ile lo-
jik AND komutuna tabi tutar. Sonuç yine yığın belleğin en üst seviyesine yüklenir. Şekil
8.10’da AND BLOCK komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.10
AND BLOCK komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
LD 0.1 % 0.1 girişindeki bilgiyi oku

LD 1.1 % 1.1girişindeki bilgiyi oku
O 2.1 % Okunan bilgi ( 1.1) ile 2.1 girişindeki bilgiyi lojik
0.1 1.1 Q1.1 OR işlemine tabi tut
ALD %Yığın belleğin en üst seviyesindeki iki bilgiyi
( 1.1 OR 2.1 ve 0.1) ile lojik AND işlemine tabi tut
=Q1.1 %İşlemin sonucuna göre Q1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
2.1
Şekil 8.10’ da verilen PLC komutlarının işlenmesi sırasında yığın bellekte meydana
gelen değişimler Şekil 8.11’de gösterilmiştir.
Şekil 8.11
Yığın bellekteki değişiklikler
Yığın bellek LD 0.1 LD 1.1 O 2.1 ALD
Seviye 1 D1 I0.1 I1.1 DY1 DY1= 1.1 OR I2.1 DY2 DY2= DY1 AND 0.1
Seviye 2 D2 D1 I0.1 I0.1 D1
D3 D2 D1 D1 D2
D4 D3 D2 D2 D3
D5 D4 D3 D3 D4
D6 D5 D4 D4 D5
D7 D6 D5 D5 D6
Seviye 8 D8 D7 D6 D6 D7
Seviye 9 D9 D8 D7 D7 X
OR BLOCK Komutu
OR BLOCK (OLD) komutu yığın belleğin en üst seviyesindeki iki değeri birbiri ile lojik
OR komutuna tabi tutar. Sonuç yine yığın belleğin en üst seviyesine yüklenir. Şekil 8.12’de
OR BLOCK komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.12
OR BLOCK komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
LD 1.1 % 1.1 girişindeki bilgiyi oku

LD 0.1 % 0.1girişindeki bilgiyi oku
A 2.1 % Okunan bilgi ( 0.1) ile 1.1 girişindeki bilgiyi lojik
1.1 Q1.1 AND işlemine tabi tut
OLD %Yığın belleğin en üst seviyesindeki iki bilgiyi
( 0.1 AND 1.1 ve 1.1) ile lojik OR işlemine tabi tut .
=Q1.1 %İşlemin sonucuna göre Q1.1 çıkışını 1 veya 0 yap
0.1 2.1
NOT Komutu
NOT (NOT) komutuyla yığın belleğin 1. seviyesindeki değer durum değiştirir. Eğer bu
değer lojik 1 ise lojik 0, lojik 0 ise lojik 1 olur. NOT komutunu örnekleyen LAD ve STL
Şekil 8.13’de verilmiştir.
Şekil 8.13
NOT komutu için S TL
LAD ve STL örneği LAD
NOT
N OT
= Q 0.0
Q 0. 0
SET Komutu
SET (S) komutu bir hafıza alanının istenen bitinden itibaren n adet biti set (lojik 1) yap-
mak için kullanılır. Set yapılan çıkışlar hafızaya alınır ve reset yapılana kadar lojik 1 olarak
kalır. Şekil 8.14’de SET komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.14
SET komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
% 1 . 1 girişindeki bilgiyi oku

S LD 1.1
% 1 . 1 girişindeki bilgi lojik 1 ise Q0 .1 ve
S Q0.1, 2 Q 0. 2 çıkışlarını lojik 1 yap ; 1 . 1 girişindeki
2
bilgi lojik 0 a dönüşse bile Q 0 . 1 ve Q 0. 2
1. 1 Q 0.1 çıkışları lojik 1 kalsın.
RESET Komutu
RESET (R) komutu bir hafıza alanının istenen bitinden itibaren n adet biti reset (lojik 0)
yapmak için kullanılır. Reset yapılan çıkışlar hafızaya alınır ve set yapılana kadar lojik 0
olarak kalır. Şekil 8.15’de RESET komutunu örnekleyen LAD ve STL verilmiştir.
Şekil 8.15
RESET komutu için LAD ve STL örneği
LAD STL
% 1 . 1 girişindeki bilgiyi oku

R LD 1 . 1 % 1 . 1 girişindeki bilgi lojik 1 ise Q 0 . 1 ve
R Q 0.1,2
2 Q 0 . 2 çıkışlarını lojik 0 yap ; 1 . 1 girişindeki
1.1 Q 0.1 bilgi lojik 0 a dönüşse bile Q0. 1 ve Q 0 . 2
çıkışları lojik 0 kalsın .
Şekil 8.16’da LAD gösterimi verilen PLC programını STL dili ile yazalım. ÖRNEK 1
Şekil 8.16
Örnek 8.1 için LAD
gösterimi
0.1 1.1 Q1.1
2.1
0.2 1.2 Q1.2
3.1
END
Şekil 8.17
NETWORK 1
Örnek 8.1 için farklı
NETWORK 1 bir LAD ve STL
LD 0 . 1
LD 1.1
0.1 1.1 Q 1.1 O 2 .1
ALD
=Q 1.1
PLC programının LAD
gösterimini STL dili ile yazı-
2.1
lan programı basitleştirmek
NETWORK 2 NETWORK 2
için yeniden düzenleyebili-
riz. Düzenlenmiş LAD gös- LD 0 . 1
terimi ve STL dili ile yazılan LD 0 . 2
program Şekil 8.17’de veril- 0.1 0.2 1.2 Q 1.2 A 1.2
miştir. O 3.1
ALD
=Q 1 . 2
3.1
NETWORK 3 NETWORK 3
MEND
END
Zamanlayıcı Komutu
PLC’de zamanlayıcılar iki gruba ayrılır: 1. Gecikmeli Zamanlayıcı (TON) 2. Gecikmeli
Kalıcı Tip Zamanlayıcı (TONR). Şekil 8.18(a) ve 8.18 (b)’de sırasıyla TON tipi ve TONR
tipi zamanlayıcı görülmektedir.
TON tipi zamanlayıcı enable girişine pozitif bir akım geldiğinde zamanlama işlemini
başlatır. Enable girişindeki pozitif akım gittiğinde ise zamanlayıcı reset olur. Zamanlayıcı-
yı sıfırlamak için reset komutu da kullanılabilir.
TONR tipi zamanlayıcı enable girişine pozitif bir akım geldiğinde zamanlama işlemini
başlatır. Enable girişindeki pozitif akım gittiğinde ise zamanlayıcı durmaz, sayılan zaman
bellekte tutulur. Enable girişine tekrar pozitif bir akım geldiğinde, zaman sayıcı kaldığı yer-
den saymaya devam eder. Zamanlayıcıyı sıfırlamak için sadece reset komutu kullanılabilir.
TON ve TONR tipi zamanlayıcılar maksimum
Şekil 8.18 32767 değerine kadar sayabilir. Heriki zamanlayıcıda
(a) TON tipi ve (b)TONR tipi zamanlayıcılar Preset Time (PT) ve 1 msn, 10 msn ve 100 msn lik çar-
TXXX TXXX pan değerler vardır. Zamanlayıcının sağladığı gecikme
zamanı= PT*çarpan değer ile hesaplanır. S7-200’deki
TON TONR
CPU 212’de 64 adet zamanlayıcı vardır. S7-200’deki
IN IN CPU 212 için zamanlayıcı tipleri ve çarpanların dağı-
lımı Tablo 8.3’de gösterilmektedir. Tabloda da görül-
PT PT düğü gibi T0-T31, değişik çarpanlara sahip TON tipi
(a ) b)
) zamanlayıcıları, T32-T63 de yine değişik çarpanlara
sahip TONR tipi zamanlayıcıları göstermektedir.
Tablo 8.3 Çarpan değer TONR TON

Zamanlayıcı tipleri ve
1msn T0 T32
çarpanların dağılımı
10 msn T1-T4 T33-T36
100 msn T5-T31 T37-T63
ÖRNEK 2 Bir kumanda devresinde butona basıldıktan 7 sn sonra lambanın yanması isteniyor. Bu
sistemi gerçekleyen PLC programında, butonun I0.1 girişine, lambanın da Q1.1 girişine
bağlandığını kabul edelim. TON 37 tipi zamanlayıcıyı tercih edersek, gecikme zamanının
7 sn olması için PT=70 alınmalıdır. PLC programının LAD, STL ve zaman diyagramı Şekil
8.19’da verilmiştir.
Şekil 8.19
Örnek 8.2 için LAD, STL ve zaman diyagramı
LAD STL Zaman Diyagramı
0.1 T37 LD 0.1

TON TON 37,70 0.1
IN LD T 37
=Q0.1
70
T37 T37
zamanlayıcı
Q1.1
T37 biti
7sn
Sayıcı Komutu
PLC’de sayıcılar iki gruba ayrılır: 1. Yukarı Sayıcı (CTU) 1. Yukarı/Aşağı Sayıcı (CTUD).
Şekil 8.20 (a) ve (b)’de sırasıyla CTU tipi ve CTUD tipi sayıcılar görülmektedir.
CTU tipi sayıcılarda sayıcı girişi lojik 0 dan lojik 1 e değiştiğinde sayıcının değeri 1 artar.
Sayıcı 32767 değerine gelince sayma işlemi durur, reset komutunun işlemesiyle sıfırlanır.
CTU sayıcıda CU yukarı sayıcının sayma girişi,
R reset girişidir. CXXX sayıcının değeri PV giri- Şekil 8.20
şinin değerine eşit ya da büyük olduğunda sayıcı CXXX CXXX (a) CTU tipi ve
biti (counter bit) lojik 1 durumuna geçer. CTU CTUD (b) CTUD tipi
CTUD sayıcının CTU dan farkı sayıcıya CU CU zamanlayıcılar
fazladan CD girişinin eklenmesidir. CTUD sa-
yıcıda CU yukarı sayıcı girişidir, bu giriş lojik R CD
0 dan lojik 1 e değiştiğinde sayıcının değeri 1
PV R
artar; CD aşağı sayıcı girişidir, bu giriş aktif ol-
duğunda sayıcının değeri 1 azalır . R ve PV gi-
PV
rişlerinin işlevi CTU sayıcıdakiyle aynıdır.
(a ( b)
(
S7-200’deki CPU 212’de 48 adet (0-47) adet
CTU ve 16 adet (48-63) CTUD sayıcı vardır.
Şekil 8.21’de sayıcı kullanan bir PLC programı için LAD, STL ve zaman diyagramı verilmiştir. ÖRNEK 3
Şekil 8.21
Örnek 8.3 için LAD ve STL gösterimi
LAD STL Zaman Diyagramı
NETWORK 1 C50
CTUD LD 1.1
CU LD 1.2 1.1
LD 1.3
1.1
CTUD C 50,2
LD C50 1.2
=Q1.1
CD MEND
1.2 1.3
R
1.3
2 PV
NETWORK 2 C50 biti
C50 Q1.1 C50 sayıcı

NETWORK 3
END
Karşılaştırma Komutu
Karşılaştırma komutları iki değeri büyüklük, küçüklük ve eşitlik ölçütlerine göre karşı-
laştırır. LDW bu komutlardan bir tanesidir. LDW verilen iki değeri verilen ölçüte göre
karşılaştırır, elde edilen lojik değeri yığın belleğin en üst seviyesine yükler.
LOGİC PUSH Komutu

LOGIC PUSH (LPS) komutu yığın belleğin 1. seviyesinin değerini bir kere daha yığın
belleğin üzerine yazarak yığını aşağı kaydırır.
LOGİC READ Komutu

LOGIC READ (LRD) komutu yığın belleğin 2. seviyesini yığın belleğin 1. seviyesine kopyalar.
LOGİC POP Komutu

LOGİC POP (LPP) komutu yığın belleği bir yukarı kaydırıp 1. seviyedeki elemanı atar.
END Komutu
END (MEND) komutu programın bittiğini CPU’ya bildirir.
LPS ve LRD komutlarının işlemesi sırasında yığın bellekteki değişimi gösteriniz.

1
KUMANDA SİSTEMLERİNDE PLC UYGULAMALARI
Uygulama 1
3 fazlı asenkron motorun elektriksel kilitleme ile dönüş yönü değiştirmesine ait PLC prog-
ramını oluşturunuz.
Programa ait PLC adresleri şu şekildedir:
I1.1 İleri butonu Q0.0 İleri yön kontaktörü
I1.2 Geri butonu Q1.1 Geri yön kontaktörü
I0.1 Durdurma butonu
Şekil 8.22
Uygulama 1 için LAD LDN 0 . 1
ve STL LD 1.1
OQ 0.0
0.1 1.1 Q 1. 1 Q0.0 ALD
ANQ 1.1
= Q 0. 0
LDN 0 .1
LD 1.2
O Q1.1
Q 0. 0
ALD
AN Q 0. 0
= Q1.1
1. 2 Q 0. 0 Q 1. 1
Q1.1
İki asenkron motor kumanda edilecektir. Başlatma butonuna basıldığında 1.motor çalışa-
cak, 5 sn sonra 2.motor çalışmaya başlayacaktır. Bundan sonra, başlatma butonu bırakılırsa 2
1. motor duracak, 2. motor çalışmaya devam edecektir. Durdurma butonuna basıldığında
her iki motor da duracaktır. Bu sistem için PLC programını oluşturunuz.
I0.0 Durdurma butonu Q0.1 1.motor
I0.1 Başlatma butonu Q0.2 2.motor
Uygulama 2
Yıldızda çalışma süresi 7 sn olacak şekilde 3 fazlı asenkron motora yıldız üçgen yol verme-
ye ait PLC programını oluşturunuz.
I0.0 Durdurma butonu Q0.0 Yardımcı röle
I0.1 Başlatma butonu Q1.1 Yıldız çalışma kontaktörü
Q1.2 Üçgen çalışma kontaktörü
Şekil 8.23
NETWORK 1 NETWORK 1
Uygulama 2 için LAD
ve STL
LDN 0.0
LD 0.1
0.0 0.1 Q 0.0 O Q 0.0
ALD
= Q 0. 0
Q0 .0
NETWORK 2 NETWORK 2
T37
TON
LD Q0. 0
IN
TON T 37,70
Q 0 .0
70
NETWORK 3 NETWORK 3
LD Q 0 . 0
AN Q1 . 2
Q 0.0 Q 1.2 T 37 Q1.1 AN T37
= Q1.1
NETWORK 4
NETWORK 4
LD Q 0 . 0
AN Q 1.1
A T37
Q 0. 0 Q 1. 1 T 37 Q 1. 2
= Q1. 2
3 fazlı asenkron motora yıldız üçgen yol verilecektir. Motorun yıldızda çalışma süresi 5 sn
3 dir. Motor 10 sn de üçgende çalışıp duracaktır. Bu sistem için PLC programını oluşturunuz.
I0.0 Durdurma butonu Q0.0 Yardımcı röle
I0.1 Başlatma butonu Q1.1 Yıldız çalışma kontaktörü
Q1.2 Üçgen çalışma kontaktörü
Uygulama 3
Bir paketleme tesisisinde, PLC nin I0.0 girişine bağlanan başlatma butonu ile I0.1 girişine
bağlanan sensörün önünden geçen paketler sayılacaktır. Sayılan paket sayısı 9 olduğunda
sarı ikaz lambası yanacaktır. Toplam paket sayısı 10 olduğunda ise kırmızı ikaz lambası
1 sn süreyle yanacak ve ardından sayıcı sıfırlanacaktır. Bu sisteme ait PLC programını
oluşturunuz.
I0.0 Başlatma butonu Q0.0 Yardımcı röle
I0.1 Sensör Q0.1 Sarı ikaz lambası
Q0.2 Kırmızı ikaz lambası
Şekil 8.24
Uygulama 3 için LAD LD 0.0
ve STL O Q 0.0
0.0 Q 0.0 AN C1
C1
=Q 0.0
Q 0.0
C1
CTU
C LD Q 0.0
A 0.1
Q 0.0 0.1
LD T37
A C1
R CTU C1,10
T 37 C1 10 PV
C 1==9 LDW C1==9

=Q 0.1
Q 0.1
C 1==10 LDW C1==10

AN T37
T37 Q 0.2 =Q 0.2
T37
TON
IN LD C1
TON T37 ,10
C1 10
Uygulama 4
Bir asenkron motor başlatma butonuna basıldığında hemen çalışmaya başlamakta, 15 sn
sonra durmakta ve 5 sn sonra tekrar çalışmaya başlamaktadır. Motoru durdurmak için
durdurma butonuna basmak gerekmektedir. Bu sistemin PLC programını oluşturunuz.
I0.0 Başlatma butonu Q0.0 Yardımcı röle
I0.1 Durdurma butonu Q0.1 Motor
Şekil 8.25
NETWORK 1 NETWORK 1 Uygulama 4 için LAD
ve STL
LDN 0.0
LD 0.1
0.0 0.1 Q0.0 O Q0.0
ALD
=Q0.0
Q0.0
NETWORK 2 NETWORK 2
T 35
TON LD Q 0.0
IN TON T35,1500
Q0.0 1500
NETWORK 3 NETWORK 3
T 37
TON LD Q0.0
IN TON T37,200
Q0.0 200
NETWORK 4 NETWORK 4
LD Q0.0
LDN T 35
O T 37
Q0.0 T 35 Q0.1 ALD
=Q0.1
T 37
Uygulama 5
3 fazlı bir asenkron motor aşırı akım rölesi ile korunmakta, uzaktan kumandalı, sürekli
olarak çalıştırılmaktadır. Motor Başlatma_1 veya Başlatma_2 butonuna basıldığında sü-
rekli çalışacak, Durdurma_1 veya Durdurma_2 butonuna basıldığında duracaktır. Motor
çalışırken yeşil, aşırı akım rölesi ile devre açıldığında kırmızı, dururken sarı lamba yan-
maktadır. Bu sistemin PLC programını yazınız.
I0.0 Durdurma_1 butonu Q0.0 Yardımcı röle
I0.1 Durdurma_2 butonu Q0.1 Yeşil ikaz lambası
I0.2 Başlatma _1 butonu Q0.2 Kırmızı ikaz lambası
I0.3 Başlatma_2 butonu Q0.3 Sarı ikaz lambası
I0.4 Aşırı akım rölesi
Şekil 8.26
Uygulama 5 için LAD LDN 0.0
ve STL AN 0.1
0.0 0.1 0.2 0.4 Q0.0 LD 0.2
O 0.3
O Q0.0
ALD
AN 0.4
0.3
=Q0.0
Q0.0
LD Q 0.0
=Q0.1
Q0.0 Q0.1
LD 0.4
=Q0.2
0.4 Q0.2
LDN Q 0.0
=Q0.3
Q0.0 Q0.3
Özet
PLC’ler otomasyon sistemlerinin kumandasında yaygın ola- LAD) ve deyimsel komutlar kullanılarak boolean dilinde ya-
rak kullanılan endüstriyel denetleyicilerdir. Siemens, Gene- zılan deyim listesi (statement list, STL) olarak sıralanabilir.
ral Elektrik, Mitsubishi, Toshiba gibi birçok firma PLC üret- PLC’lerde lojik işlemler için kullanılan komutlar AND, AND
miştir. Bu bölümde Türkiye’de geniş kullanım alanı bulunan NOT, OR, OR NOT NOT, AND BLOCK, OR BLOCK vb. gi-
Siemens’in ürettiği S7-200 serisi PLC’ler ele alınmıştır. bidir. Bu PLC lojik komutları kullanılarak çeşitli durumların
Bir PLC’nin temel kısımları şu şekildedir: mantıksal doğrulukları tespit edilir.
• Programında yer alan lojik işlemleri gerçekleştiren ve mo- PLC’lerde zaman tabanlı işlemler için zamanlayıcılar kulla-
düller arasındaki haberleşmeyi sağlayan işlemci (CPU), nılır. Bu zamanlayıcılar , Gecikmeli Zamanlayıcı (TON) ve
• Kontrol programını saklamaya yarayan bellek, Gecikmeli Kalıcı Tip Zamanlayıcı (TONR) olmak üzere iki
• Kontrolü yapılan sistemden algılayıcılar yoluyla aldığı gruba ayrılır. S7-200’deki CPU 212’de 64 adet zamanlayıcı
sinyali, lojik gerilim seviyelerine dönüştürerek kullanıl- vardır.
masını sağlayan giriş birimi, PLC’de sayım tabanlı işlemler için ise sayıcılar kullanılır. Bu
• Kontrolü yapılan sistem için çıkış sinyalleri sağlayan ve bu sayıcılar Yukarı Sayıcı (CTU) ve Yukarı/Aşağı Sayıcı (CTUD)
sinyalleri çıkışlarına bağlı elemanlara aktaran çıkış birimi, olmak üzere iki gruba ayrılır. S7-200’ deki CPU 212’de 48
• PLC’deki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan adet (0-47) adet CTU ve 16 adet (48-63) CTUD sayıcı vardır.
enerjiyi temin eden güç birimi. Bu bölümde, Türkiye’ de en yaygın kullanılan PLC serisi olan
PLC’lerde zamanlama, sayma, sıralama ve her türlü kombi- Siemens tarafından üretilen S7-200 serisi PLC’ler temel alı-
nasyonel lojik işlemler programlama ile gerçekleştirilir. narak, PLC’ler ve programlama teknikleri tanıtılmış ve ku-
PLC programlamada kullanılan çeşitli programlama tek- manda sistemlerinde PLC kullanımına ilişkin uygulamalar
nikleri arasında en yaygın olarak kullanılanlar grafiksel bir verilmiştir.
gösterime sahip olan merdiven diyagramı (ladder diagram,
1. Aşağıdakilerden hangileri doğrudur? 4. Zaman çarpanı 10 ms olan bir zamanlayıcı ile 12 sn za-
I. CPU, PLC programında yer alan lojik işlemleri ger- man geçikmesi elde etmek için PV değeri kaç olmalıdır?
çekleştirir, a. 12
II. PLC’lerde, PLC’ye ilişkin değişmeyen bilgiler ROM b. 120
da saklanır. c. 1200
III. Programlayıcı ünite, PLC’nin yapısında bulunmalıdır. d. 12000
a. Yalnız I e. 120000
b. Yalnız II
c. Yalnız III 5. Aşağıdakilerden hangisi PLC’nin avantajlarından değildir?
d. I ve II a. Enerji ve bakım maliyeti düşüktür.
e. Hepsi b. Montajı kolaydır.
c. Kolay programlanabilir.
2. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? d. Elektro-mekanik röle sistemleri kullanır.
a. STL, klasik kumanda devrelerinin çizimlerine benze- e. Az yer tutar.
yen grafiksel gösterime sahip bir PLC programlama
dilidir.
b. I0.2 bir çıkış adresidir. 6. PLC’ye ilişkin değişmeyen bilgilerin saklandığı sadece
c. Zamanlaycılar 1ms, 10ms ve 100ms lik zaman sürele- okunur belleğe ne ad verilir?
rini sayarlar. a. ROM
d. PLC’de çıkış modülü, kontrolü yapılan sistem için lo- b. RAM
jik gerilim seviyeleri üretir. c. Yığın bellek
e. Birden fazla komut bloğunu paralel bağlamak için d. EPROM
ALD komutu kullanılır. e. Hiçbiri
3. PLC’de sayıcı için adres belirteci hangisidir?

a. T
b. C
c. I
d. Q
e. W
7. Şekilde LAD ı verilen PLC programına ait zaman diyag- 8. Şekildeki LAD için hangi STL yanlış sonuç verir?
ramı aşağıdakilerden hangisidir?
T 37
TON 0.0 Q 0.0
IN
0.1 0.2
10
0.1
a. LD I0.0
LD I0.1
OLD
T 37 Q 0 .1
=Q0.0
b. LRD
LD I0.0
a.
0.1 O I0.1
=Q0.0
0.2 c. LD I0.0
OLD
Q 0.1
O I0.1
1 2 3 4 5 6
sn
=Q0.0
d. LD I0.1
b.
0.1 O I0.0
=Q0.0
0.2
e. LD I0.0
Q 0.1
LPS
sn O I0.1
1 2 3 4 5 6
=Q0.0
c.
0.1
0.2
Q 0.1
1 2 3 4 5 6
sn
d.
0.1
0.2
Q 0.1
sn
1 2 3 4 5 6
e.
0.1
0.2
Q 0 .1
sn
1 2 3 4 5 6
Aşağıda bir asenkron motoru (Q0.0) kontrol eden bir ku- 10. Verilen LAD için hangi STL doğrudur?
manda devresi verilmiştir. I0.1 başlatma butonu ve I0.0 dur- a. LDN I0.0
durma butonu olmak üzere, 9 ve 10. soruları aşağıdaki LAD LD I0.1
a göre cevaplayınız. O Q0.0
ALD
AN T37
=Q0.0
0.0 0.1 T37 Q0.0 LD Q0.0
TON T37,10
b. AN I0.0
A I0.1
Q0.0
O Q0.0
T37 AN T37,10
TON =Q0.0
IN LD Q0.0
Q0.0 TON T37,10
10
c. LDN I0.0
LD I0.1
ALD
9. Aşağıdakilerden hangileri doğrudur? O Q0.0
I. Motor sürekli çalıştırılmaktadır. =Q0.0
II. Başlatma butonuna basıldıktan sonra motor 1 sn sü- LD Q0.0
reyle çalışmakta ve sonra durmaktadır. TON T37,10
III. Motoru durdurmak için zamanlayıcıyı resetlemek d. LD I0.1
yeterli olur. LDN I0.0
a. Yalnız I AN T37,10
b. Yalnız II =Q0.0
c. Yalnız III LD Q0.0
d. I ve II TON T37,10
e. Hepsi e. LDN I0.0
LD Q0.0
LD
A I0.1
AN T37
LD Q0.0

1. d Yanıtınız yanlış ise “PLC” başlıklı konuyu gözden Sıra Sizde 3
geçiriniz. NETWORK 1
2. c Yanıtınız yanlış ise “Zamanlayıcılar” başlık-lı konu-
3. b Yanıtınız yanlış ise “Sayıcılar” başlıklı konuyu göz- 0.0 0.1 Q 0.0
den geçiriniz.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Zamanlayıcılar” başlıklı konuyu
gözden geçiriniz. Q 0.0
5. d Yanıtınız yanlış ise “PLC” başlıklı konuyu gözden NETWORK 2

T 37
geçiriniz. TON
IN
6. a Yanıtınız yanlış ise “PLC” başlıklı konuları gözden
Q 0.0
geçiriniz. 50
7. a Yanıtınız yanlış ise “PLC Programlaması” başlıklı

NETWORK 3
konuları gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “PLC Programlaması” başlıklı
konuyu gözden geçiriniz. Q 0.0 Q 1.2 T 37 Q 1.1
9. d Yanıtınız yanlış ise “PLC Programlaması” başlıklı
konuyu gözden geçiriniz. NETWORK 4
10. a Yanıtınız yanlış ise “PLC Programlaması” başlıklı
konuyu gözden geçiriniz.
Q 0.0 Q 1.1 T 37 T 38 Q 1.2
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı NETWORK 5 T 38

TON
Sıra Sizde 1 IN
LPS den önce LPS den sonra LRD den önce LRD den sonra
Q 1.2 100
Seviye 1 D1 D1 Seviye 1 D1 D2
Seviye 2 D2 D1 Seviye 2 D2 D2
D3 D2 D3 D3
D4 D3 D4 D4
D4 D5
D5 D5
D6 D5 D6 D6
D7 D6 D7 D7
Seviye 8 D8 D7 Seviye 8 D8 D8 Küçük S. (2005).Otomasyon Sistemleri. Birsen Yayınevi. İs-
Seviye 9 D9 D8 Seviye 9 D9 D9 tanbul.
Badur Ö. (2001). Elektrik Kumanda Devreleri. İstanbul. Ço-
Sıra Sizde 2
lak İ. Ve Bayındır R. (2007) Elektrik Kumanda Devreleri.
NETWORK 1
Seçkin Yayınevi, Ankara.
0.0 0.1 Q 0 .1
tim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2011). Elektrik
Elektronik Teknolojisi, Temel PLC Sistemleri. Ankara.
NETWORK 2
T 37 tim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi) (2011). Elektrik
TON Elektronik Teknolojisi, PLC ile Motor Kontrolü. Ankara.
IN
Q 0.1 50
NETWORK 3
0.0 T37 Q 0.2

Elektromekani̇k Kumanda Si̇stemleri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektromekani̇k Kumanda Si̇stemleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2779

Copyright © 2013 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Elektromekanik Kumanda Sistemleri

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Asenkron Motorlar........................................................................ 2 1. ÜNİTE

Kumanda Devre Elemanları I........................................................ 20 2. ÜNİTE

Kalıcı Buton ................................................................................................................. 22

3. ÜNİTE Kumanda Devre Elemanları II....................................................... 38

Hareket Sistemleri......................................................................... 58 4. ÜNİTE

Yaylı Paket Şalterle Uzaktan Kumanda ...................................................................... 68

5. ÜNİTE Dönüş Yönü Değiştirme................................................................ 78

6. ÜNİTE Yol Verme Yöntemleri.................................................................... 98

Frenleme Teknikleri....................................................................... 116 7. ÜNİTE

Kumanda Sistemlerinde PLC Kullanımı....................................... 136 8. ÜNİTE

NOT Komutu ................................................................................................................ 144

ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR

Asenkron Motorların Yapısı

Şekil 1.2 Rotor

Sincap Kafesli Rotor (Kısa

Sargılı Rotor (Bilezikli Rotor)

Şekil 1.6 Şekil 1.7

Asenkron Motorların Çalışma Prensibi

Tork-hız eğrisinde görülen, senkron hız ve kayma kavramları aşağıda açıklanmıştır.

Asenkron Motorlarda Kayma

Çözüm: fs = 50 Hz ve ns = 3000 d/d.

Asenkron Motorların Bağlantı Şekilleri

Yıldız ve Üçgen Bağlantıların Özellikleri

Faz gerilimi: VpY = VL / 3 VpΔ = VL

Tablo 1.1 Yıldız Üçgen

Tablo 1.1 şu şekilde yorumlanabilir:

Motorun Yıldız Çalıştırılması

Motorun Üçgen Çalıştırılması

Burada Pisagor teoremi uygulandığında,

Pin = Sin cos(φ)

Qin = Sin sin(φ)

Kayıplar ve Çıkış Gücü

Çözüm: Öncelikle motorun giriş gücü aşağıdaki şekilde hesaplanır.

Asenkron Motorlarda Hız Kontrolü

BİR FAZLI ASENKRON MOTORLAR

Yardımcı Sargılı Asenkron Motor

Motorun çalışmaya başlaması:

Kondansatörlü Asenkron Motorlar

Kalkış Kondansatörlü Asenkron Motor

Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor

Kalkış ve Daimi Kondansatörlü Asenkron Motor

Gölge Kutuplu Asenkron Motor

ASENKRON MOTORLARIN ETİKET BİLGİLERİ

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Başlatma (Start) Butonu

Durdurma (Stop) Butonu

Çift Yollu Butonlar

Ortak Uçlu Buton (Jog Buton)

Yapılarına göre sınır anahtarları

Mekanik Sınır Anahtarları

Makaralı Sınır Anahtarları

Şekil 2.8 Şekil 2.9

Pimli Sınır Anahtarları

Manyetik alanla aktive olan anahtarlardan reed kontakları araştırınız.

(a) (b) (c)

Rölelerin çalışma, çekme ve bırakma gerilimlerini tanımlayınız.