YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TNEL AYDINLATMASI

Elektrik Mh. Aykut AKBULUT

FBE Elektrik Mhendislii Anabilim Dal Elektrik Tesisleri Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Yrd.Do.Dr.Ferit ATTAR

STANBUL, 2006

NDEKLER Sayfa SMGE LSTES ....................................................................................................................... iv KISALTMA LSTES ................................................................................................................ v EKL LSTES ........................................................................................................................ vi ZELGE LSTES ..................................................................................................................vii NSZ....................................................................................................................................viii ZET ......................................................................................................................................... ix ABSTRACT ............................................................................................................................... x 1. 1.1 2. 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5 2.2 2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6 3. 3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 GR....................................................................................................................... 1 Aydnlatma ve nemi.............................................................................................. 1 TEMEL FOTOMETRK TANIMLAR ................................................................... 3 Fotometrik Byklkler .......................................................................................... 3 Ik Gc.................................................................................................................. 3 Ik Aks.................................................................................................................. 3 Ik iddeti............................................................................................................... 4 Aydnlk Dzeyi ...................................................................................................... 4 Parlt ....................................................................................................................... 4 Fotometrik Bantlar .............................................................................................. 5 Ik iddeti ile Aydnlk Dzeyi Arasndaki Bant............................................... 5 Uzaklklarn Karesiyle Ters Orant Yasas .............................................................. 5 Kosins Yasas ........................................................................................................ 5 Fizyolojik-Optik Esaslar.......................................................................................... 6 Adaptasyon .............................................................................................................. 6 Kontrast Duyarl ................................................................................................... 7 ekil Duyarl (Keskinlik veya Seicilik) .............................................................. 8 Dzgnlk ............................................................................................................... 9 Titreim (Flicker) Etkisi ........................................................................................ 10 Kamama (Glare)................................................................................................... 13 IIK KAYNAKLARI VE ARMATRLER ......................................................... 15 Lambalarda Kullanm Sresi / mr..................................................................... 17 Ik Verimi ............................................................................................................. 18 Lamba eitleri...................................................................................................... 20 Metal Halide Lamba .............................................................................................. 21 Yksek Basnl Civa Buharl Lamba ................................................................... 22 Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba ............................................................. 23 Alak Basnl Sodyum Buharl Lamba ................................................................ 24 ii

3.3.5 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 4. 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.3 4.2.3.1 4.2.3.1.1 4.2.3.1.1.1 4.2.3.1.1.2 4.2.3.2 4.2.3.2.1 4.2.3.2.1.1 4.2.3.3 4.2.3.4 4.2.3.5 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.2.7 5. 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 6.

Tnel Aydnlatmas Asndan Lambalarn Kyaslanmas .................................... 25 Armatrler ............................................................................................................. 31 Aydnlatma Sistemleri ve Kontrast........................................................................ 37 Enine (Transverse)................................................................................................. 37 Boyuna (Longitudinal) .......................................................................................... 38 Zt-Ynl (Counter-beam)..................................................................................... 38 E Ynl (Pro-beam) .......................................................................................... 38 TNELLER VE AYDINLATMA ........................................................................ 42 Genel Anlamda Tnel Tanm ............................................................................... 42 Tnel Aydnlatma Teknii..................................................................................... 44 Uluslararas Aydnlatma Komisyonunun nerileri.............................................. 46 Aydnlatma Asndan Tnel Tipleri ..................................................................... 46 Ksa Tneller ......................................................................................................... 46 Uzun Tneller ........................................................................................................ 48 Tnellerde Gndz Aydnlatmas ve Blgeler ...................................................... 49 Yaklama Blgesi .................................................................................................. 52 Yaklama Blgesi Parltsnn Tayini .................................................................... 52 Birinci Yntem ...................................................................................................... 52 kinci Yntem ........................................................................................................ 54 Giri Blgesi .......................................................................................................... 56 Eik Blgesi........................................................................................................... 57 Eik Blgesi Parltsnn Tayini............................................................................. 57 Gei Blgesi ......................................................................................................... 60 Blge.................................................................................................................. 61 k Blgesi.......................................................................................................... 62 Gece Aydnlatmas ................................................................................................ 63 Aydnlatma Sisteminin D Aydnla gre Kontrol ........................................... 64 Acil htiya Aydnlatmas...................................................................................... 65 Dier Faktrler ...................................................................................................... 66 TNEL AYDINLATMA UYGULAMALARI (DEVREN TNEL) ................. 67 Tasarm ve Projelendirme Aamalar .................................................................... 67 Tnel Aydnlatma Sisteminin Bilgisayar Destekli Analizi ................................... 69 TunLight Programnn Kullanm .......................................................................... 69 Hesaplamalar Sonucu Elde Edilen Deerler ......................................................... 78 Gndz Aydnlatmas iin ..................................................................................... 78 Gece Aydnlatmas iin ......................................................................................... 81 SONULAR VE NERLER............................................................................... 83

KAYNAKLAR......................................................................................................................... 88 EKLER ..................................................................................................................................... 90 Ek 1 Devren Tneli Aydnlatma Tasarm ............................................................................... 91 ZGEM.............................................................................................................................. 92

iii

SMGE LSTES C Kontrast oran d Uzaklk EV Dikey aydnlk dzeyi h Ykseklik I Ik iddeti L Parlt L20 Yaklama blgesi parlts LC Gkyz parlts LE evresel parlts Lex k blgesi parlts Lin blge parlts Gei blgesi parlts Ltr LR Yol parlts Lth Eik blgesi parlts p Yanstma faktr Q Ik aks S ekil duyarll Ul Boyuna dzgnlk Uo Ortalama dzgnlk Gkyz %si Yol %si evrenin %si Tnel giriinin %si

iv

KISALTMA LSTES ABASO Alak Basnl Sodyum Buharl Lamba BS British Standarts CIE Commission Internationale de Lclairage DIN Deutsches Institut fr Normung HID High Intensity Dicharge IEC International Electrotechnical Commission SEV Schweizerischen Elektrotechnischen Verein YBACI Yksek Basnl Cva Buharl Lamba YBASO Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba

EKL LSTES Sayfa ekil 2.1 Zt nl aydnlatma dzeninin prensibi...................................................................... 8 ekil 2.2 Keskinliin aydnlk iddetine gre deiimi.............................................................. 9 ekil 2.3 Tehlikeli titreme frekans blgesi.............................................................................. 11 ekil 2.4 Armatrler aras mesafenin ara hzna bal olarak deiimi. ................................. 12 ekil 2.5 Titreme frekans ve (Lmax/Lmin)'a gre msaade edilen snrlar................................. 13 ekil 3.1 Metal halide lamba .................................................................................................... 21 ekil 3.2 Yksek basnl cva buharl lamba .......................................................................... 22 ekil 3.3 Yksek basnl sodyum buharl lamba .................................................................... 23 ekil 3.4 Alak basnl sodyum buharl lamba ....................................................................... 25 ekil 3.5 C / Gama Sistemi....................................................................................................... 32 ekil 3.6 Simetrik Armatr iin Farkl Dzlemlerdeki Ik Dalm Erileri .......................... 33 ekil 3.7 Asimetrik bir Armatrn 3 farkl Dzlemdeki Dalm Erileri .............................. 34 ekil 3.8 Yatay Aydnlatma Armatrleri iin Armatr Siperlik Snflandrmas..................... 35 ekil 3.9 Aydnlatma Sistemlerinden Grntler .................................................................... 40 ekil 3.10 L/EV Orannn Tespiti .............................................................................................. 41 ekil 4.1 Tnel aydnlatma tekniinde byk nem arz eden giri blgesi ............................. 45 ekil 4.2 Ksa mesafeli tneller iin Karanlk ereve modellemesi................................... 47 ekil 4.3 Blgelere gre Aydnlk Dzeyleri ........................................................................... 49 ekil 4.4 Tnel Aydnlatmasnda Blgeler ve nemli Noktalar............................................... 50 ekil 4.5 CIE farkl uzunluklardaki tneller iin gndz aydnlatmas ................................... 51 ekil 4.6 Tnel Giriinde evresel Faktrler ........................................................................... 55 ekil 4.7 Tnel giri blgesindeki Kara delik Etkisi ............................................................ 56 ekil 4.8 Trafik hzna ve yol eimine bal olarak gvenli duru mesafeleri......................... 57 ekil 4.9 DIN standardna gre ara hzna bal olarak Lth deerleri ..................................... 60 ekil 4.10 k blgesinde farkl kaplamalarn gre etkisi ................................................. 62 ekil 4.11 ift ynl bir karayolu tnelinin giri ve k blgeleri ........................................ 63 ekil 4.12 Gn nn zamana gre deiim faktr ............................................................. 65 ekil 5.1 TunLight Konfigrasyonlar Mens......................................................................... 69 ekil 5.2 Devren Tneli Enine Kesit Grnm...................................................................... 70 ekil 5.3 Tnel Geometrisiyle ilgili Veriler ............................................................................. 71 ekil 5.4 Yanstmalarla ilgili Veriler........................................................................................ 72 ekil 5.5 Armatrlerle ilgili Veriler ......................................................................................... 74 ekil 5.6 Armatrlerin Anahtarlanmasyla ilgili Veriler .......................................................... 74 ekil 5.7 lm Detaylaryla ilgili Veriler .............................................................................. 75 ekil 5.8 Hesaplama ilemlerinin balatlmas ......................................................................... 76 ekil 5.9 Hesaplama sonularnn grntlenmesi .................................................................. 77 ekil 5.10 Hesaplama sonularnn grntlenmesi ................................................................ 77 ekil 6.1 Armatr Kademelendirilmesi durumunda Bal Parlt Oranlar .............................. 84 ekil 6.2 Tnel Eik Blgesinin Ledler Yardmyla Klavuzlanmas ...................................... 86 ekil 6.3 Tnel Yaklam ve Giri Blgelerine eklenecek Parlt lerler .............................. 87

vi

ZELGE LSTES Sayfa izelge 2.1 Uygulamada sk karlalan k kaynaklarnn ak deerleri ................................. 4 izelge 3.1 Renksel geriverim endeksi gruplar ....................................................................... 17 izelge 3.2 Ybaso Lamba Ortalama Verileri.......................................................................... 28 izelge 3.3 Abaso Lamba Ortalama Verileri............................................................................ 29 izelge 3.4 ABASO ve HID Lambalar Karlatrma Tablosu ................................................ 30 izelge 3.5 Aydnlatma Sistemleri Teknik Verileri ................................................................. 39 izelge 3.6 Aydnlatma sistemleri iin L/EV oranlar .............................................................. 41 izelge 4.1 D Blge Parltsnn Farkl Durumlar iin Deerleri .......................................... 53 izelge 4.2 Yaklama Blgesindeki Aydnlk Dzeyine Bal Olarak Giri Blgesindeki Parltnn Deiimi................................................................................................. 56 izelge 4.3 Yaklama Blgesi ve Eik Blgesi iin nerilen Oran Deerleri......................... 58 izelge 4.4 Onaygilin almalar sonucu elde edilen L20 ve Lth deerleri............................. 59 izelge 4.5 Fren mesafesi ve Trafik younluuna bal olarak Tnel i blgesi parlt dzeylerinin bulunmas.......................................................................................... 62 izelge 4.6 Yaklama Blgesindeki Aydnlk Dzeyine Bal Olarak Giri Blgesindeki Parltnn Deiimi................................................................................................. 64

vii

NSZ Tnel aydnlatmas gnmze kadar zerinde fazla durulmam konulardan olmasna ramen, karayollarndaki sr gvenlii asndan son derece nemli olan ve tasarm/kurulum aamalarnda da titizlikle ele alnmas gereken bir konudur. Bu tez hazrlanrken gdlen ana ama, temel aydnlatma zerinde eitli tanmlamalar da yaparak gerek yapsal gerekse elektriksel anlamda tnel aydnlatmas hakknda teoriye dayanan bilgiler vermek ve bu bilgilerin pratie aktarlma yollar hakknda incelemeler yapmak olmutur. Tnel aydnlatmalarnda deneysel sonularn da byk nem arz ettii bir gerektir. Bu balamda teoride verilen bilgilerin uygulamaya dntrlebilmesi amac ile AlanyaAntalya Karayolu / Devren Tneli iin tasarm aamalar aklanm ve bu tasarm zerinde TunLight tnel aydnlatmas yazlm ile bilgisayar destekli lmler yaplm, ortaya kan deerler nda bir takm neriler dile getirilmitir. almalarm esnasnda beni ynlendiren, bilgi ve tecrbeleri ile nemli katklar salayan tez danmanm Sayn Yrd.Do.Dr. Ferit ATTARa; hayatmn her aamasnda gstermi olduklar destek ile bu gnlere gelmemi salayan aileme; manevi destek ve katklarndan dolay deerli arkadam Sayn Mat.Mh. Seda AHNLye sonsuz teekkrlerimi sunarm.

viii

ZET Trafik younluu artna paralel olarak tnellere duyulan ihtiya zellikle dalk alanlarda byk ihtiya haline gelmitir. Karayolu tnellerinden beklenen adeta ak ve gvenli bir yoldaki gibi sr gvenlii ve rahatln salamas, ayrca srcnn gr kabiliyetini maksimize etmesidir. Uzun bir tnel, eer iyi aydnlatlmam ise, zellikle gneli gnlerde yaklaan srclere Kara Delik gibi grnr. Bu durumun ortaya kmasn engelleyip srcye gr kabiliyetini kazandrmak amacyla, gzn karanlk adaptasyonunu da hesaba katlarak, tnelin eik (ilk) blgesi iin kuvvetli bir aydnlatma sistemi tasarlanmas ok byk nem arz eder. Gerek kurulum gerekse iletme masraflar bakmndan tnel aydnlatma maliyetinin nemli bir blmn oluturan ve nemi itibariyle titizlikle zerinde durulmas gereken eik blgesi aydnlatma tasarmnda, temel olarak yaklama blgesi parlts ve trafik hz baz alnr. Eik blgesinin ardndan ise tnel kna kadar kademeli olarak parlt seviyeleri drlerek gzn sinirsel adaptasyonuna da uygun ekilde maliyetlerde iyileme salanr. almada tnel aydnlatmasndaki optimizasyonun en uygun ekilde salanabilmesi iin ncelikle temel k ve fotometrik tanmlar hakknda bilgiler verilmi, ardndan tnel aydnlatmas ve bu alanda uygulamalarna rastlanan armatr eitleri hakknda incelemeler ve karlatrmalar yaplmtr. Tezin son blmlerinde ise; rnek seilen Devren Tneli zerinde pratik anlamda tasarm aamalarna ynelik bilgilendirmeler yaplmtr. TunLight bilgisayar yazlm yardmyla baz deikenlere, karlalmas muhtemel deerler verilerek, eitli senaryolara uygun olarak iletme sreciyle ilgili de eitli tespitler yaplm ve bir takm neriler sunulmutur. Anahtar kelimeler: Aydnlatma teknii, d aydnlatma, tnel aydnlatmas, karayolu tnelleri, armatrler, tnel mimarisi, karayollarnda sr gvenlii, aydnlatma otomasyonu, bilgisayar destekli aydnlatma hesaplar.

ix

ABSTRACT In parallel to the increase in traffic volume, the requirement of tunnels becomes vital particularly in mountainous areas. It is expected that tunnels should provide a drivers safety and comfort and maximize his/her visual ability as if on a safe open road. A long tunnel, particularly on bright sunny days, appears as a black hole for approaching drivers when it is not well illuminated. In order to assist the drivers visual ability, and to take the dark adaptation of the eye into account, it is necessary to have intensive lighting in the threshold (first) zone of the tunnel. The lighting design of the threshold zone, which took a major part in tunnel lightning costs in terms of total installation and operating costs, is fundamentally related with the luminance level of the access zone and the speed of traffic. After the threshold zone, with increasing the illumination levels step by step unique to adaptation of the human eye, some improvement is achieved for the costs. In this work, in order to provide the optimum tunnel lightning, firstly, information regarding the basics of light and photometric definitions are given. In the following chapters, researches and comparisons are carried out regarding tunnel lightning and lighting lamps in this field. In the conclusion of the thesis, practical information with regard to design stages of Devren Tunnel, which was taken as an example, are given. In assistance of TunLight software, possible values are assigned to some variables in comply with some scenarios whereon some determinations and suggestions are presented. Keywords: Lighting techniques, exterior lighting, tunnel lighting, highway tunnels, lighting armatures, tunnel architecture, highway driving safety, lighting automation, computer aided lighting calculations

1 1. GR

1.1

Aydnlatma ve nemi

Temel anlamda aydnlatma, nesnelere ya da evreye grme amal k uygulanmasdr. nsanolu iin k enerjisi ok byk nem arz etmektedir. yle ki; yaplan eylemlerin doru ve dzgn olarak yaplmas iin en nemli alglayc gzdr. evrenin gz tarafndan alglanmas ise yansyan klarn toplanp impulslar ve kimyasal tepkimeler meydana getirmek suretiyle beynin ilgili merkezlerine iletilmesinden ibarettir. Gne, ay ve yldzlar yzyllar boyu doal birer k kayna olmular ve grme olaynn gereklemesini salamlardr. Doal k kaynaklarnn mevcut olmad veya yeterli olmad durumlarda aydnlatmada yapay k kaynaklarndan faydalanlr. Uygarln ve zellikle uygulamal bilimlerin gelimesine kadar, yani 19.yzyln ortalarna kadar, ra, mum ve ya lambalar ile yaplan yapay aydnlatma, akkor telli lambalarn bulunmasyla birlikte sratle gelimeye balam ve sonraki yllarda floresan lambalarla balamak zere dearj lambalarndaki gelimelere paralel olarak bugnk dzeyine ulamtr. 2004 ylnda lkemizde retilen 149608 GW elektrik enerjisinin yaklak olarak %22si aydnlatma amal kullanlrken; yol aydnlatmas iin bu oran %3,7 dzeyindedir [1]. Kii bana den fazla aydnlatma tketimi, o toplumun geni kesimlerine modern yaam olanaklarnn daha fazla sunulmas, daha fazla sosyo-ekonomik aktivite ve gnn gne ndan yoksun blmnn dolayl ya da dolaysz daha fazla retime katks demektir. Bu anlamda aydnlk; ada ve zengin olmak ile edeerdir. Amacna uygun yaplm aydnlatma birok gereksinmeye yant verdiinden aydnlatma dizayn yaplrken genel olarak gereksinmelerden birine ncelik verilir ve bu durumda aydnlatmann ana amac ne alnan bu gereksinmeye yant vermek olur. Bu gereksinme yerine gre farkllk gsterebilir. rnein; bir otel aydnlatmasnda estetik ve dekoratif amalar gdlyor iken, yol aydnlatmasnda tamamen trafik ve sr emniyetiyle ilgili gereksinimler n plana kar. Bu ekilde ortaya kan iyi bir aydnlatma ile genel olarak eitli yararlar salanr; Endstri kurulularnda gece vardiyalarnda i veriminin gndz elde edilen ile ayn olmas iin iyi bir aydnlatma gereklidir. Ayrca eitim ve retimde de gece almalarnn verimi ve teviki iin iyi bir aydnlatmann etkisi gz ard edilemeyecek derecededir. Aydnlamann ekonomik potansiyeli arttrc etkisi bu noktada gze arpmaktadr.

2 yi grme koullarn salayan iyi bir aydnlatma ile gzn gereksiz yere yorulmas ve dolaysyla grme hz ve gr keskinliinin arttrlmas ile yaplan iin hz da arttrlm olunur. Hata oran azalr ve sonu olarak da i verimi ykselir. Yaplan bir aratrmada endstriyel tesislerde aydnlk dzeyinin 200 lxden edilmitir. Kontrast (aydnlk-karanlk fark) duyarll, ekil duyarll (keskinlik) ve grme hz gibi gzn grme yeteneiyle ilgili faktrlerin arttrlabilmesi iyi bir aydnlatmaya baldr. Gzn iyi aydnlatlmam bir ortam nedeni ile yorulmas ve rahatsz olmas gz salna olumsuz ynde etki yapar. Gzn yaps, ileyii, zellikleri ve fizyolojik-optik esaslar gz nne alnarak yaplacak iyi bir aydnlatma gz saln korumann yan sra psikolojik olarak da olumlu ynde bir etki yapar. Trafii youn olan yollarda kazalar oluturabilecek etkenler iyi bir aydnlatma ile zamannda ve tm aklyla fark edilecei iin kazalardan saknlabilir. Yol aydnlatmas Fizyolojik Aydnlatma snfna girer ve bu tr aydnlatmadaki ama cisimleri ekil, renk ve ayrntlar ile rahat ve hzla grebilmektir. CIE uluslararas aydnlatma komisyonunun ilgili yaynnda yol aydnlatmasnn trafik kazalarna etkisi aka ortaya konmutur. Bunu dnyann sayl metropollerinden New York ve Paris ehirlerinden vereceimiz iki rnekle aklarsak; New York ehrinin kuzey blmnn iki ayr ksmnda iki ayr kesimde yaplan aydnlatmadan sonra gece kazalar %36,4 orannda azalmtr; bu azalma trafiin artmasna ramen gzlenmitir. kinci rnekte ise Fransada Paris-Versailles yolu aydnlatldktan sonra yllk kazalarn says 8den 2ye dmtr. lmle sonulanan kazalar ise sona ermitir. yi bir aydnlatmann en nemli yararlarndan biri de gvenliin salanmasna olan katksdr. Meru olmayan davranlar genellikle karanlk veya iyi aydnlatlmam ortamlarda gerekleir. ehir ii sokaklarnda ve ehir d yollarndaki aydnlatma, gece saldrlarna kar etkili bir nlem oluturur. Hrszlk ve gasp amal eylemde bulunanlar iin aydnlk kkrtc ynde bir faktrdr. Gnmzde, belirli bir yaam standardnn stnde estetik duygular cevaplandrlmas gerekli hayati ihtiyalar halindedir. Bu psikolojik ihtiyalardan baka grme konforu ile ilgili fizyolojik ihtiyalar da iyi bir aydnlatma ile karlanarak insanlara huzur ve ferahlk salanr (Philips, 1984; zkaya, 1985). 300 lxe kartlmas halinde i veriminin %1.6, 500 lxe kartlmas halinde ise %3.1 orannda bir art gsterdii tespit

3 2. TEMEL FOTOMETRK TANIMLAR

Aydnlatma teknii, a ve aydnlatmacla ait hesap, lme ve deerlendirmeleri yapabilmek iin baz temel byklkleri tarif ve kabul etmitir. Fotometrik byklkler normal gzn radyasyonlar alglama zellii ve k kaynaklarnn bu radyasyonlarda rettikleri enerji miktarlar ile aklanabildii iin dier enerji byklklerinden daha farkl kavramlardr.

2.1 2.1.1

Fotometrik Byklkler Ik Gc

Ik, Kuantum Teorisine gre enerji seviyeleri dalga boylarna bal olan elektromagnetik dalgalarn bir blmn oluturur ve bilinen etkilerinden biri grsel duyulanmadr. Gzn duyarll dalga boyuyla deiir. Maksimum duyarllk 555nm. dalga boyunda yaylan gcn 1 watt bir kwatt olarak tanmlanabilir. Hesaplamalara gre 555nm. dalga boyunda yaplan gcn bir watt 683 lmene eittir. Bu ekilde lmen insan gznn spektral duyarllna kar saniyede yaylan belli bir enerji miktar olarak tanmlanabilir. 2.1.2 Ik Aks

Yol ve tnel aydnlatmalarnda kullanlan fotometrik byklklerden en nemlisi olup, Ik Verimi, Ik iddeti ve Parlt gibi kavramlarnn da k noktasdr. Ik aks, bir k kayna tarafndan saniyede yaylan toplam k miktarn gsteren bir kavramdr. nsan gznn duyarllna kar bir k kayna tarafndan saniyede yaylan enerjidir. Q harfi ile ifade edilir ve birimi lmendir (lm). Ik kaynandan dorudan insan gzne gelen k aks, zelliklerine gre, insan grme sistemine bir etki yapsa da; bu etki genel anlamda evreyi grme ye hizmet etmez. Aydnlatma tekniinde ak, ya bir kaynaktan dorudan ya da bir kaynaktan ktktan sonra en az bir yzeyde yanstldktan sonra gze ular. izelge 2.1de baz k kaynaklarnn yaym olduu k aks miktarlar grlmektedir.

4 izelge 2.1 Uygulamada sk karlalan k kaynaklarnn ak deerleri

G (W) Ak (Lm)

Bisiklet far Enkandesan lamba Floresan lamba Yksek-basnl sodyum lambas Alak-basnl sodyum lambas Yksek-basnl civa lambas Metal halide lamba

3 74 65 100 180 1.000 2.000

30 900 5.000 10.000 32.000 58.000 190.000

2.1.3

Ik iddeti

Noktasal bir kaynan belirli bir dorultuda birim uzay a iinde verdii k aks miktardr. I harfi ile gsterilir, birimi Kandela (cd) dr. Bu kavram her zaman sabit bir k gc veya iddeti olarak anlalmamaldr. Ayn k iddetini tanmlayan ak, gz iin farkl mesafe ve yzeylerde farkl etkiler yapar. Her biri 100 w gcnde olmak koulu ile, genel olarak enkandesan lambalar iin 480-1350 cd; halojen akkor lambalar iin 2800-48000 cd; ksenon ksa ark lambas (elektrotlar aras uzaklk 1-10 mm olan ok yksek basnl lamba) iin 220-270 cd; cva buharl ksa ark lambas iin 260-400 cd k iddeti yaratacak k aks miktarlar rettikleri sylenebilir. 2.1.4 Aydnlk Dzeyi

Aydnlk dzeyi birim zamanda sonsuz kk bir yzey parasna gelen k aksnn yzey alanna orandr. Birimi Lks (lx) tr ve 1 metrekare yzey zerine eit dalm 1 lmen deerindeki aknn o yzeyde oluturduu aydnlk dzeyi 1 lks olarak tanmlanr. lm iin lksmetre kullanlmaktadr. Genel olarak ay nda 0,2 lks, cadde aydnlatmasnda 40 lks, yaz aylarnda le saatlerinde 100.000 lks ortalama aydnlk dzeyi deerlerinden sz edilebilir (zbek, 1999). Gz, aydnlk dzeyini deil; onun katksyla oluan sonular grr. 2.1.5 Parlt

Parlt yzeyin birim alanndan belli bir dorultuda yaylan k iddetiyle ilgili bir kavram olup n insan gznde grme duygusu yaratan boyutudur. Ik yayan yzey kendisi k reten bir lamba veya k geiren bir armatr yzeyi gibi birincil k kayna olabilecei gibi, baka bir kaynaktan ulaan yanstan ikincil bir k kayna da olabilir. L harfi ile

5 ifade edilir ve birimi cd/m2 dir. Ayn aydnlk dzeyine sahip fakat deiik yanstma zellikleri olan yzeylerin deiik parltlar vardr. rnein asfaltlarn deiik yanstma zellikleri mevcuttur.

2.2

Fotometrik Bantlar

Fotometrik byklklerin tanm formllerinden; aydnlatma mhendislii iin pratik adan yararl olacak bantlar karlmtr. Aada, byklkler arasndaki ilikileri ortaya koyan bu pratik bantlardan yalnzca tnel aydnlatmas hesaplar iin nem arz edenler aklanmtr. 2.2.1 Ik iddeti ile Aydnlk Dzeyi Arasndaki Bant

Bu bantyla ilgili iki farkl kanun sz konusudur. 2.2.1.1 Uzaklklarn Karesiyle Ters Orant Yasas In geli dorultusuna dik dzlem zerindeki bir noktann aydnlk dzeyi, bu nokta dorultusundaki k iddetinin, sz konusu nokta ile noktasal k kayna arasndaki mesafenin karesine blnmesine eittir. Uzaklk d ile gsterilirse, n geli dorultusuna dik dzlem zerindeki P noktasndaki aydnlk yzeyi;

EP =

I d2

(2.1)

eklinde bulunur. Bu bant uzaklklarn karesi ile ters orant yasas" olarak bilinir ve sadece noktasal kabul edilebilen kaynaklar iin geerlidir. Uygulamada, k kayna ile hesap noktas arasndaki uzaklk, k kaynann en byk boyutundan 3 kat daha fazla olduunda sz konusu kaynak noktasal kabul edilebilmektedir. Bu itibarla, tnel aydnlatmasnda da tm k kaynaklar noktasal kabul edilecektir. 2.2.1.2 Kosins Yasas Yzeyin normali ile gelen k dorultusu arasndaki a olduunda, yzey zerindeki bir P noktasnn aydnlk dzeyi, bu nokta dorultusundaki k iddetinin, k kayna ile nokta arasndaki uzakln karesine blmnn yapt asnn kosins ile arpmna eittir.

EP =

I cos d2

(2.2)

6 Yatay aydnlk dzeyi hesabnda noktasal aydnlatma formlndeki k kayna ile nokta arasndaki uzaklnn yerine, k kayna ile dzlem arasndaki dik mesafenin kullanlmas daha pratik olmaktadr. Bu durumda forml u ekli almaktadr: E yatay = I cos 3 2 h (2.3)

2.3

Fizyolojik-Optik Esaslar

Etrafmzdaki cisimleri ancak gz yardm ile ve gzn grme yetenei sayesinde grmekteyiz. Biliyoruz ki bir cismin grlebilmesi, her eyden nce o cismin gzn a tabakasnda meydana getirdii grntnn aydnlk iddetine, dolaysyla cismin muhtelif noktalarnn parltlarna baldr. Bunun iin tnel aydnlatmasnda; tnel boyunca, srcnn emniyetle durabilecei bir mesafeden tnel iini seebilmesine yetecek kadar parlt dzeylerinin salanmas gerekir. Bunun yan sra gzn grme yeteneini etkileyen dzgnlk, titreim ve kamama gibi olaylar da tnel aydnlatmasnn kalitesini belirleyen byklklerdendir. Kii gzlerini bir noktadan dierine hareket ettirirken alanlarn parltlar da deiebilir. Farkl parlt dzeyleri karsnda adaptasyon sorunlar ortaya kar. Bu blmde fizyolojik-optik esaslar ve tnel aydnlatmasyla olan temel alakalar incelenecektir.
2.3.1 Adaptasyon

Gzn deiik deerlerdeki aydnlk dzeylerine, dolaysyla parltlara uyma kabiliyetine "adaptasyon" denir. Temel olarak iki trl adaptasyon vardr: Karanlk adaptasyonu ve aydnlk adaptasyonu. Karanlk adaptasyonu deyince, aydnlk bir yerden karanlk bir yere geiteki adaptasyon, aydnlk adaptasyonu deyince de karanlk bir yerden aydnlk bir yere geiteki adaptasyon anlalr. Aydnlk adaptasyonu ok abuk olur ve zel bir tedbire ihtiya gstermez. Karanlk adaptasyonu ise olduka yava gerekleir. Adaptasyon, gzbebei boyutundaki deiim, fotokimyasal ve sinirsel mekanizmalarla aklanabilir. Tam karanlk olmayan ve uygun dzeylerde aydnlatmaya altmz tnellerde bizim iin nemli olan nispeten hzl sinirsel adaptasyon ilemidir. -adaptasyonu diye de adlandrlan bu hzl adaptasyon kabiliyetini salayan sinirsel mekanizma, a tabakadaki sinirlerle beyindeki grme sinirlerinin karlkl etkileimleri ile aklanabilir. Gz duyarlnda yaklak 1/50'lik bir deiim oranna kar der. Bu adaptasyon mekanizmas

7 sayesinde 1,5 ile 2 logaritmik birimi amayan parlt farklarnda uygun grme artlar gerekleebilmektedir (Onaygil, 1990).
2.3.2 Kontrast Duyarl

Bir cismin grlebilmesi, her eyden nce bu cismin aydnlk ve karanlk farkllklarnn alglanabilmesine baldr. Ortamdaki parlt veya renk deiimleri "kontrast" olarak adlandrlr. Tanmdan da anlald gibi iki tip kontrasttan sz edilebilir: Parlt ve renk kontrast. ounlukla bu iki kontrast birlikte oluur. Kontrast tekil eden iki alann parltlar LF ve LC, gzn adapte olduu parlt da LA ise, iki komu blge arasndaki bal kontrast veya bal parlt fark aadaki formlle ifade edilebilir;
C (%) = LF LC L = LA LA

(2.4)

Fon tekil eden alan cisme oranla ok geni ise, ya da cismin parlts LC, fon parltsna gre ok dkse LA=LF alnabilir. Bu koullarn dndaki dier btn durumlar iin adaptasyon parlts, kontrast tekil eden iki alann ortalama parlts olarak dnlebilir. Yani, LA=1/2 (LF+LC) deeri kullanlabilir. Kontrast, yzeylerin yanstma faktrlerinin oran olarak da ifade edilebilir. rnein ayn aydnlk dzeyine sahip P1 ve P2 yanstma faktrl iki komu yzeyin kontrast (2.6) 'da olduu gibi parltlarnn, dolaysyla, yanstma faktrlerinin oran eklinde verilebilir. C= Ly Ld (2.6) (2.5)

Burada; C: kontrast oran, Ly:yksek parlt (cd/m2) ve Ld:dk panlt (cd/m2) dir. Eer gr alannda oluan parlt kontrast oranlar ok yksek olursa, kontrast tekil eden yzeylerin parlaklk izlenimleri de daha abartl alglanacaktr. rnein, siyah fon zerindeki beyaz detay olduundan daha beyaz, parlak bir fon zerindeki karanlk bir detay ise olduundan daha karanlk alglanacaktr. Bunun nedeni, gzn byk parlt farklarna annda adapte olamamasdr.

8 Bu prensipten hareketle Etienne, Tesson ve Chase (1989) adl aratrmaclar tnelde gereken parlt dzeyini azaltmak (dolaysyla aydnlatma maliyetini drmek) iin, cisimlerin yola gre kontrastlarn arttrmann daha doru olacan dnmler ve Fransadaki Mantes La Ville tnelinde zt nl bir aydnlatma gerekletirmilerdir. Bu tr bir aydnlatmada cisimlerin zerine dorudan hi k dmediinden tnel iindeki cisimlerin dey aydnlk dzeyleri ok kk, dolaysyla tm sistemin kontrast kalite parametresi K (yol parltsnn cisimlerin dey aydnlk dzeylerine oran) ise byk olmaktadr (ekil 2.1).

ekil 2.1 Zt nl aydnlatma dzeninin prensibi Bu ekildeki zt nl aydnlatma sistemi (Counter Beam Lighting System) ile allagelmi bant eklindeki dzene kyasla hemen hemen l/4 orannda daha az parlt dzeyi yeterli olabilmektedir. leriki konularda zt nl aydnlatma sistemi zerinde daha detayl olarak durulacaktr.
2.3.3 ekil Duyarl (Keskinlik veya Seicilik)

Bir cismin eitli noktalarnn ayrt edilebilmesi gzn ekil duyarlna veya keskinliine baldr. Eer bir cismin iki noktasnn grntleri birbirine ok yakn ise bu durumda gz bu iki noktay ayrt edemez. Bu iki noktann iki ayr nokta olarak grlebilmesi iin bunlarn grndkleri grme asnn belirli bir deerinden daha byk olmas gerekir. asnn tersine ekil duyarl, keskinlik veya seicilik derecesi denir ve s ile gsterilir (zkaya, 1985). s = 1 / (l/dak) Normal bir gz iin = (3/4)' = 0,75=2,2.10-4 radyan, s=4,5.103 (l/rad) dr. ekil duyarl grme organna, baklan cismin fon parltsna ve kontrastna, gzlem sresine gre deiir. Yan da keskinlik zerinde negatif bir etkisi vardr. ekil 2.2, keskinliin aydnlk iddetine bal deiimini beyaz levha zerindeki kara Snellen kancalar iin gstermektedir. Buna gre, keskinlik 500 lx civarnda en byk deerine eriir (2.7)

9 ve aa yukar 10.000 lx' e kadar sabit kalr. Bundan sonra kamama sebebiyle keskinlik tekrar azalmaya balar.

ekil 2.2 Keskinliin aydnlk iddetine gre deiimi.

2.3.4

Dzgnlk

Srcye gr imkn ve konfor salanmas iin tnel iinde (yol yzeyinde ve 2 m ykseklie kadar tnel duvarlarnda) dzgn bir parlt dalm gerekmektedir. Yaplan aratrmalar, yol yzeyinin ortalama parlts arttka, parltda daha yksek ksmi deiimlere msaade edildiini ortaya karmtr. Bu nedenle tnellerde bilhassa parltnn dk olduu i blgede ve gece aydnlatmasnda tm tnel boyunca parlt dzgnlnn salanmasna dikkat edilmelidir (Onaygil, 1990). Tnel aydnlatmasnda nemli olan iki tr dzgnlkten sz edilebilir: Ortalama (bileke) dzgnlk (Uo): Trafik sa taraftan olduunda yolun sa kenarndan yol geniliinin 1/4 mesafesinde yer alan bir gzlemciye gre saptanan minimum parlt (Lmin) nn, yolun ortalama parlts (Lort) na orandr. Trafik iin bir zemin tekil eden duvarlarn alt blmleri de ayn yol yzeyi gibi dikkate alnmaldr. Yol yzeyi ve yerden 2 m ykseklie kadar duvarlarn ortalama parlt dzgnlnn kirli olmayan tneller iin,
U0 = Lmin 0,4 Lort

(2.8)

olmas tavsiye edilmitir (Philips, 1981; CIE, 1990). Boyuna dzgnlk (Ul): Yol eridinin orta izgisi zerinde bulunan gzlemciye gre, bu orta izgi boyunca geerli olan minimum parltnn maksimum parltya orandr.

10 Yol zerindeki boyuna parlt dzgnl iin,

U1 = Lmin 0,6 Lmax

(2.9)

oran nerilmektedir (Philips, 1981; CIE, 1990). Boyuna dzgnlkle ilgili lt, armatrler aras mesafe (tp eklindeki lambalarla aydnlatma halinde, birbirini takip eden armatrlerin orta noktalar arasndaki uzaklk) k noktas yksekliinin katn amadnda salanabilmektedir. Tnellerde ykseklik 4,5 m; ile 6 m arasnda olduundan, armatrler aras aklk ykseklie bal olarak 13,5 m ile 18 m yi gememelidir (Onaygil, 1990). Yolun ve duvarlarn eskimesi ve kirlenmesi de dzgnl deitirebilmektedir. Bunun iin tnellerde bakm ve onarm almalarna ayr bir nem verilmelidir.
2.3.5 Titreim (Flicker) Etkisi

Ik uyarlar birbirinin ardndan hzla periyodik olarak dzenli aralklarla gelirse, armatrlerin kendileri veya armatrlerin aralarn metal ksmlarnda oluan grntleri titreim (flicker) olayna neden olurlar. Bu etkinin src zerinde oluturaca rahatszlk derecesi, saniyede oluan titreim saysna bal olduu kadar etkinin devam sresine de baldr. Zira yanp snen bir a ksa sre dayanabildiimiz halde, sre uzadnda bu etki bizi son derece rahatsz eder. Dolaysyla titreim olaynn nlenmesi iin belirlenecek armatrler aras mesafe, tnel uzunluu ve tnelde msaade edilen ara hzna gre tayin edilmelidir. Gz zamana gre deien k uyarmlarn iki durumda ayrt edemez. Bunlardan biri, doal aydnlatmada olduu gibi k uyarmlarnn ok yava deimesi hali, dieri ise alternatif akmla alan dearj lambalarnda olduu gibi k uyarmlarnn ok abuk deimesi halidir. Eer bir k kaynann parlts periyodik olarak deiir ve bu deiim gze sabit parltl bir k kayna gibi gzkrse bu durumda kaynan bu titreme frekansna "kritik titreme frekans" denir. Byk parltlarda, dolaysyla yksek aydnlk dzeylerinde kritik titreme frekans byk olduundan, aydnlatmann mmkn olduu kadar titreimsiz olmasna allmaldr. Kesikli kta gzlenen periyodik hareketler, hareket yanlmalarna neden olabilir (stroboskopik olay). rnein; periyodik bir dnme hareketi, bununla ayn frekanstaki bir k kayna ile aydnlatldnda duruyormu gibi gzkr.

11 Jantzen (1960) ve Schreuder (1964) titreim etkisini, saniyede oluan titreim saysna gre, Walthert (1977) ise tnel uzunluuna gre inceleyen aratrmalar yapmlardr. Bunlarn sonucunda; Jantzen tehlikeli titreme frekans blgesini 3,5 Hz ile 15 Hz arasnda bulmu ve maksimum rahatszln da 8,5 Hz civarnda olduunu tespit etmitir. Schreuder ise Jantzen 'e gre daha dk yol yzeyi parlts (8 cd/m2) ve daha yksek kaynak parlts (9000 cd/m2) deerlerinde ayn almalar yaparak, tehlikeli titreme frekans blgesini 2,5 Hz ile 12,5 Hz arasnda ve maksimum rahatszlk derecesini de 6,5 Hz civarnda belirlemitir. Bunlardan hareketle armatrlerin orta noktalar arasndaki mesafenin 2,5 Hz ile 15 Hz arasna tekabl eden deerler arasnda olmamas gerektii ve yanp snme sklnn 5 ila 10 Hz arasnda olduunda rahatszlk derecesinin maksimum olduu sylenebilir (ekil 2.3) (Bommel, 1980; Philips, 1981; CIE, 1990; Onaygil, 1990).

ekil 2.3 Ara hz ve armatr1er aras mesafeye bal olarak tehlikeli titreme frekans blgesi Walthert ise titreim etkisini tnel uzunluuna bal olarak incelemi ve tnel uzunluu arttka tehlikeli titreme frekans blgesinin de genilediini ortaya karmtr.

12 ekil 2.4'te Jantzen, Schreuder ve Walthert 'in almalarndan kan sonular dorultusunda tespit edilmi tehlikeli titreme frekans blgesi, ara hz ve armatrler aras mesafeye bal olarak gsterilmektedir.

ekil 2.4 Tnel uzunluu parametre olmak zere, armatrler aras mesafenin ara hzna bal olarak deiimi. ekilden de grlebilecei gibi hz snrlamas 80 km/h olan 1000 m uzunluundaki bir tnelde, titreim etkisinin rahatsz edici olmamas iin, armatrler aras mesafe 1,5 m ile 8,8 m arasnda olmamaldr. Bu durumdaki titreme frekans; Titreme frekans (Hz) = ara hz (m/s) / armatrler aras mesafe (m/s) Ara hz = 80 km/saat = 22,2 m/s Armatrler aras mesafe (1) = 1,5 m Armatrler aras mesafe (2) = 8,8 m Titreme frekans (1) = (22,22 / 1,5) 15 Hz Titreme frekans (2) = (22,22 / 8,8) 2,5 Hz Grld gibi belirtilen armatrler aras aklk deerleri kritik titreme frekans limitlerini salamaktadr. Srcnn titreim olayndan etkilenmesi titreme frekansna olduu kadar, en byk parlt deerinin en kk parltya oranna da baldr. ekil 2.5 'de titreme frekans ve (Lmax/Lmin)'e gre msaade edilen snrlar taral alan olarak gsterilmitir. (2.10)

13

ekil 2.5 Titreme frekans ve (Lmax/Lmin)'a gre msaade edilen snrlar (taral alan) Tneller genellikle alak yaplar olduu iin armatrler arasnn ok fazla ak olmas, bilhassa tnel i blgesinde yol ve duvar yzeylerinde istenilen parlt dzgnlnn gerekletirilmesini gletirir. Bu durumda, ait snr gereklenerek srekli bant eklinde aydnlatma ile daha kolay sonuca varlr. Mevcut aydnlatma dzeni ile yaplan gece aydnlatmasnda, titreim etkisinin en aza indirilmesi amacyla, lambalarn aralkl olarak sndrlmeleri yerine, k aklar azaltlarak btn lambalarn yanmasnn salanmas tavsiye edilir. Lambalarn k aklarnn deitirilmesi, gerilim ayaryla yaplabilir. G elektronii dzenlerinden istifadeyle oluturulacak aydnlatma kumanda sisteminde, tristrler araclyla gerilim deerini (dolaysyla k aklarn) deitirmek mmkndr. Gerilim ile k aks birbirine baml byklklerdir. rnein akkor telli lambalar iin bu bant;

= n (U / U n )1,613

(2.11)

eklindedir. Burada endissiz yazlm karakteristik byklkler herhangi bir U deerindeki ebeke gerilimine, n endisli karakteristik byklkler de lambann imal edildii Un deerindeki ebeke gerilimine tekabl ederler.
2.3.6 Kamama (Glare)

Salam bir gzn d etkilerle geici olarak etrafndaki cisimleri gremez hale gelmesine "kamama" denir. Tnel iinde de armatrler ve onlarn yansmalar ile oluacak kamama snrlandrlmaldr.

14 Adaptasyonun sabit olmamas ve k noktas ykseklii ile k noktalar arasndaki mesafelerin geerlilik sahasnn dnda kalmas nedeniyle, yol aydnlatmasnda kullanlan kamama formlleri tnellerde geersizdir. Ancak tnelde de kamama, armatrlerin k dalm erilerine, gr alan iindeki armatrn grnen yzeyine, konumuna, saysna ve en yksek parltsna baldr.

15
3. IIK KAYNAKLARI VE ARMATRLER

Gnmzde tnellerde k kayna olarak kullanlan lambalar, enerji dnm ile k yaymlayan Birincil Ik Kaynaklar snfna giren yapay kaynaklar olup, verdikleri k aks zamanla azalr. Genellikle grnr k retmek iin kullanlrlarsa da; zel amalarla gz ile grlmeyen dalga boylarnda k reten lambalar da retilmektedir. Bazen kartrld zere, lambann iindeki k elemanlarn saran, gaz geirmeyen saydam ya da yar saydam klf olan ampul, lambann sadece bir parasdr. Tnel aydnlatmasnda kullanlan lambalar iin temel olarak aadaki zellikler aranr: Etkinlik faktrnn yksek olmas; mrnn uzun olmas; inde kullanlaca armatre kolayca uyabilmesi.

Bunun yannda her lambay teknik ynden dier trlerden farkl klp belirlemek ve nitelemek iin, reticisi tarafndan bildirilen karakteristik tanmlar vardr. Aydnlatma ve seim asndan dierlerine nazaran daha fazla nem arz eden karakteristikler aada listelenmitir.
Nominal G: Belirli koullarda alan lambann, o koullar iin reticisinin bildirdii g

deeri olarak nitelendirilir.

Lamba Gerilimi: Dearj lambalarnda, duraan rejime ilikin AC gerilimin efektif deeridir. Nominal Ik Aks: retici kataloglarnda bildirilen lamba balang ak deeridir.

(genellikle 100 saatlik kullanmdan sonra llr)

Ik iddeti: Daha nceden de deinildii gibi bir lambann birim uzay a iinde verdii ak

miktardr.
Toplam Ak: Lambann 4p steradyan uzaya yayd tm ak deeridir. Ortalama Kresel Ik iddeti: Lambaya ait k aksnn 4p steradyana blnmesiyle

bulunan her dorultudaki k iddetinin ortalama deeridir.

Ik Verimi: Bir lambann birim zamanda harcad enerjiye karlk verdii akdr.

16
Renk scakl: Bir mann, Plank Iycsnn (*) geometrik yerine ilikin kyas ile

bildirilen renk uyarts bilgisi lambalarn verdikleri renkleri tanmlamakta kullanlr. Birimi KELVN dir. Bir lamba kzgn hale geldike, verdii n tayfnda yer alan grnr nmlardan dalga boyu kk olanlar byklere gre baskn duruma geerler.Her lambann renk scakl, reticisi tarafndan kataloglarda verilir.Renk scakl arttka daha doal bir a ulalr. Kataloglarda floresan lambalar iin "scak beyaz" olarak tanmlanan spektral btnln renk scakl genel olarak 3000 K. dolaynda iken,"doal beyaz" (veya souk beyaz) iin bu deer 4000 K.; ve "gn beyaz" iin 6000- K. dolayndadr. Akkor Flamanl lambalar genel olarak 2600-3100 K. dolaynda renk scaklna sahip iken; ak gkyz iin 11000-25000 K seviyeleri sz konusudur.
Renksel geriverim: Grece Spektral Enerji Dalm tanmlanm bir mann, bir referans

ma ile karlatrlarak ona gre deerlendirilen o ma ile aydnlatlm nesneye ilikin renk alglama etkisidir. Farkl dalga boy ve frekans harmanlarndan oluan farkl iki ma, spektral enerji dalm sonu etkisi itibar ile ayn renk scakl ile ifade edilseler bile, ok farkl renksel geriverime sahip olabilirler. te bu aydnlatlan nesnelere ilikin alglanan grece psiko-fizik renk uyum fark, referans ma ile karlatrlarak, o mann doallnn lt olarak verilir. Renksel Geriverim Endeksi ad verilen bu lt Ra ile gsterilir ve 1100 arasnda bir say ile deerlendirilir. Yapay kaynaklar iin 20-99 arasnda olan bu say, ne kadar byk ise o kadar daha iyi renksel geriverim sz konusu olacaktr.100 ideal hal olup bugn iin yapay kaynaklarla buna eriilememektedir (zbek, 1999). Renk scakl ve bunun sonucu olarak renksel geriverim endeksinden sz edebilmek iin; bir lambaya ait mann Spektral enerji dalm, grlr ma araln nispeten kapsayan oklukta dalga boylu malara sahip olmaldr. Aksi taktirde, alak basnl sodyum buharl lambada (ABASO) olduu gibi (590 nm blgesinde dar bir dalga boyu aral) bir renk scaklndan sz edilirse de renksel geriverim endeksinden sz edilemez.

* Plank Iycs CIE 845-04-04 nolu tanmna gre zerine gelen tm nmlar hi yanstma yapmakszn emebilen, farkl scaklklarda farkl renk veren zelliiyle ikincil kaynaklarn renklerini tanmlamakta kullanlan tam-yc" topik bir cisimdir.

17 DIN 5035 e gre Renksel Geriverim Endeksi yedi ayr gruba ayrr;

izelge 3.1 Renksel geriverim endeksi gruplar Renksel Geriverim GRUP Grup 5 Grup 4 Grup 3 Grup 2B Grup 2A Grup 1B Grup 1A Ra Deeri 1-19 20-39 40-59 60-69 70-79 80-89 90-100 Endeksi Yok Kt Kabul edilebilir yi Olduka iyi ok iyi Mkemmel

ak Deeri: Bir lambann aaya doru 90,180 ve 270 derecelik uzay alardan verdii

adet toplam ak bilgileridir.

Dii Duy: Lambay mekanik anlamda tutarak ou kez elektrik devresine de balayan

armatr iindeki blmdr.

Erkek Duy: Armatre mekanik anlamda tutturmak ayn zamanda elektrik devre temasn

salamak iin, lambann dii duy iinde dndrlerek ilerletilen kontak ksmdr. E27,E40 gibi; E harfini izleyen bir say ile standartlatrlmtr. (bu say erkek duyun dili ksmnn mm olarak apn verir)

3.1 Lambalarda Kullanm Sresi / mr alan lambalarn verdikleri k aks eitli etmenler sebebiyle zaman ierisinde azalma

gsterir. Tek bir H.I.D. lambasnn mrn doldurup doldurmadnn gstergeleri u ekildedir; Duraan rejimde alrken, dzenli veya dzensiz aralklarla dearj yineleme sorunu varsa;

18 Ateleme sresinden sonra, k normal rengini almyorsa; Ateleme yapmyorsa; Lamba k ak arzu edilenin altna dmse, lambann yenisi ile deitirilmesi gerekir. Belirli koullarda almakta olan bir lambann, belirli sre (lambann ekonomik mr veya ortalama mr kadar) sonunda verdii aknn, ayn lambann ilk 100 saatlik alma sresi sonunda iken (lamba yeniyken) verdii akya oranna Lmen D Faktr (luminous flux maintenance factor) denir. O halde bir aydnlatma sisteminin tasarm yaplrken; lambalarn verecekleri aklarn zamanla azalaca dnlmeli ve gereken tasarm toplam aksna, lambalarn yenilenecei ana kadar azalacak olan miktar hesaplanarak eklenmelidir. Ayn tip lamba iin, baz retici firmalar Ekonomik mr, bazlar ise Ortalama mr kavramyla rnlerinin mrlerini bildirirler. Bu durumda Lamba mr ad altnda ortalama mr bildirildiinde, ekonomik mr bildirilen rne gre daha yksek bir mre sahip imi gibi gze arpar. Oysaki bu iki kavram tanm olarak birbirinden ayrlr. Ekonomik mr; yeter sayda lambadan 100 saatlik ilk kullanm sresinden sonra llen toplam k aksnn % 30 azalmas iin geen sredir. Bu sre dolduunda (yani toplam ak % 30 azaldnda), yanyor olsun olmasn ve Lmen D Faktr ne olursa olsun tm lambalar yenilenir. Ortalama mr kavramnda ise; devreye alnmalarndan sonra toplam lamba saysnn en az yarsnn (% 50) ilevinin yerine getirmedii (lmen d faktrlerinin sfr olduu) ana kadar geen sre ifade edilir. Ortalama mr deerleri, lambalarda orijinal kontrol donanmlarnn kullanld ve lambalarn her yaklta en az on saat devrede kald koullar iindir.

3.2

Ik Verimi

Lambalarda harcanan tm enerjinin bir ksm kayplara harcanr. Kalan enerjiye karlk gelen yan aknn da sadece bir ksm insan gznde grme duygusunu uyandran dalga boyu aralklarnda bulunur. Yani gzn alglamad n, o retmek iin lambada tketilen toplam nm enerjisine oran dktr. rnein 400 W gcnde bir yksek basnl sodyum buharl lamba yandnda tketilen enerjinin %14,9u balast, %22,2si s ve konveksiyon iin tketilirken, %0,2si ultraviyole ve % 37,2si de kzltesi n elde etmek iin harcanr. Sonu

19 olarak Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba, toplam tkettii enerjinin ancak % 25,5ine karlk gelen oranda gz ile grlebilen k vermi olur. Yksek enerjili lambalar iin, gz ile alglanan k enerjisi nin, bu enerjiyi yaratmak iin tketilen enerjiye oran genel olarak, srasyla akkor flamanl lambalarda %10, alak basnl cva buharl lambalarda %15, floresan lambalarda %20, YBACI lambalarda %20, YBASO lambalarda %25 ve ABASO lambalarda %35 mertebesindedir. Sz edilen verim kavram, lambalarn enerji verimlerini kyaslamada kullanlabilir. Ancak, pratikte gerek kyas; k verimi kavram ile yaplr. Ik verimi, belirli koullarda kararl alan bir k kaynann birim zamanda harcad enerjiye karlk verdii k ak miktar olup birimi LMEN/WATT tr. (NOT: Ik Verimi; verilen bir zaman dilimi iin k aknn o sreye gre integrali olarak tanmlanan k miktarna gre de tanmlanabilir. yle ki, Belirli koullarda kararl alan k kaynann belirli srede harcad enerji ile verdii k miktar. (LMEN.SN/WATT.SN veya LMEN.SN/JOULE). Genellikle yapay k kaynaklarnda k aks zamanla azaldndan, k verimi iin de ayn ey sylenebilir. nsan gznde grme duyusu uyandran bir byklk olmayp k kaynann toplam k aks bilgisine verimlilik boyutu ekler. rnein 125 wattlk bir YBACI lamba 6500 lmen Ik Aks verirse Ik Verimi 6500/125 = 52 lm/W; ayn ekilde 70 wattlk bir YBASO lamba iin bu deer 5900/70 = 84 lm/W olur. Bundan hareketle, eer tek kstas; toplam kurulu g ve dier deile tketilen birim enerji karl alnacak k ak snn deeri ise, YBASO lamba YBACI lambaya gre daha ekonomiktir. Gnmzde yksek wattl lambalar iin srasyla ortalama k verimi olarak, akkor flamanl lamba (standart enkandesan) iin 6-22 lm/w, akkor flamanl halojen lamba iin 10-33 lm/w, kompakt floresan lamba iin 11-87 lm/w, floresan lamba iin 26-104 lm/w, YBACI lamba iin 19-60 lm/w, YBASO lamba iin 70-150 lm-w, ABASO lamba iin ise 100-199 lm/w deerleri verilebilir. Lamba gc (watt) bydke k verimi genel olarak artmaktadr. Gnmzn nde gelen retici firmalarnn kataloglarnda, 50-70-100-150-250-400-1000 watt gcnde ve srasyla 84-84-100-113-132-139-130 lm/w k verimine sahip YBASO lambalarn yan sra, 37-56-91-135-185 watt glerinde ve gene srasyla 124-145-148-167173 lm/w verimde ABASO lambalar da yer almaktadr. Konu gerei yksek tketimlerin sz konusu olduu tnel aydnlatmalarnda kullanlan lambalarda Ik Verimi konusuna bu tezin verdii nem, yaamn dier alanlarnda

20 kullanlan tm lambalar iin elbet geerli deildir. rnein tpta tedavi amacyla kullanlan mortesi ve kzltesi dalga boylu k retme amacyla kullanlan lambalarn (rnein yeni doan bebeklerde grlen anemi trlerinin tedavisinde kullanlan zel lambalar) k verimleri bu ekilde deerlendirilmez (zbek, 1999).

3.3

Lamba eitleri

Elektrik enerjisinin elektromanyetik ma enerjisine dntrlmesi ve bundan "grlebilen ak retmek" amac baz alnarak teorik olarak pek ok, uygulamada ise ok sayda, ama, zellik ve tipte lamba tasarmdan sz etmek mmknse de teknik, yntem ve sonular anlamnda lambalar be ayr grupta incelenir; Standart akkor flamanl lambalar (incandescent lamp) Halojen akkor lambalar (tungsten halogen lamp) Floresan Lambalar (fluorescent lamp) Kompakt Floresan Lambalar (compact fluorescent lamp) Dearj Lambalar (discharge lamp) Konusu gerei bu tezde daha ok, yukarda saylan gruplardan "DEARJ LAMBALARI" zerinde duracaktr. Dearj Lambalar, n dolayl ya da dolaysz bir biimde, bir gazn, bir metal buharnn ya da birok gaz ve buhar karmnn iinde Elektrik Dearj ile retildii lambalar olup hemen tm tipleri dorudan ebekeye balanp altrlamadklarndan balast ve ateleyici ile alrlar. Balast, elektrik akmn gerekli deerde snrlama amac ile; ateleyici ise, n elektrot stmas gerektirmeksizin gerilim darbeleri ile atelemeyi balatmak iin kullanlr. Bazen her ikisi yerine, ayn zamanda gerilim dzenleme ve koruma grevlerini de yerine getiren Elektronik Balastlar kullanlr. Balastlarla ilgili bir dier tanm Balast Lmen arpan olup, bir referans lambann sradan bir balast ile verdii aknn ayn lambann kendi referans balast ile altnda verdii akya oran olarak tanmlanr. Hangi tip lambann hangi balast ve ateleyici ile altrlaca, dier bilgilerle birlikte retici firma kataloglarnda verilir. Dearj lambalarnda gazl ortamn nitelikleri, lambann verdii n rengini ve verimini belirler.

21 Gnmzde, yol ve tnel aydnlatmalarnda en ok tercih edilen lambalar, "Dearj Lambalar" grubu iinde "Yksek Younluklu Dearj Lambas-(HID)" olarak anlan zel bir grupta yer alrlar. Bu grubu oluturan lambalar ise; Metal Halide Lamba, Yksek Basnl Cva Buharl Lamba ve Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba dr.
3.3.1 Metal Halide Lamba

Metal ve metal tuzlar buharnda dearj prensibine gre alrlar. Verdikleri k, bir metal buhar karmnn uyarlmas ve tuzun ayrmas sonucu oluur. Lamba standard IEC 167 dir. eitli aamalarla 1965 ylndan beri kullanlmaktadr. Ark tp iinde bir metal tuzu bulunmas dnda, yap olarak YBACI lambalara benzerler. Yksek basnl cva lambalarnnkinden daha kk olan ark tpnde renk iyiletirme amacyla argon ve cva gazlarna ek olarak indiyum, skandiyum, talyum, sodyum gibi metallerin iyotlu bileikleri kullanlr. Cval lambalarda olduu gibi metallerin iyotlu bileikleri kullanlr ve ark tp kuvarzdr. ten atelemeli tiplerde, sodyum iyonr tuzlar kullanlan lambalarda, erimi silisteki elektrolizi nlemek gerekir. Renk scaklk ve geri verimleri ok iyidir. Ik verimleri ve mrleri dezavantaj olutursa da; daha ok renkte kalite istenen durumlarda kullanlrlar (Philips, 1985; zbek, 1999); [5].

ekil 3.1 Metal halide lamba

22
3.3.2 Yksek Basnl Civa Buharl Lamba

Yanma durumunda ksmi buhar basnc 100000 paskaln stnde olan, masnn byk ksm cva atomlarnn uyarlmasyla salanan dearj lambasdr. (Tezde ksaca YBACI olarak adlandrlmaktadr.). Lamba standard IEC 188 dir. 1934 ylndan beri gelitirilerek kullanlmtr. ksmda gazl ortam ieren ark tp ve bunun dnda onu hava akmlarndan ve s deiikliklerinden koruyan d tp olmak zere i ie iki saydam tpten oluur. Ark tp iinde bir ateleme elektrodu bulunur. Mavimsi-beyaz bir k verir. 750850 NM dalga boylar asndan fakirdir, bu yzden aydnlatt nesnelerde mavi, yeil ve sar renkler vurgulanr; krmz tonlar kahverengi grnr. Bunu nlemek iin fosfor srl cva lambalar gelitirilmitir. Dk k veriminden tr YBACI lambalarn ok tercih edildii sylenemez (Philips, 1985; zbek, 1999); [5].

ekil 3.2 Yksek basnl cva buharl lamba YBACI ve Metal Halide lambalarn tm tipleri, ciddi deri yanklar ve gz iltihaplarna neden olan ksa dalgal Mortesi (Ultraviyole) Imay da iine alan dalga boyu aralnda k retirler. Bu yzden, bu lambalar, dearj tplerini dtan sarp mortesi may filtre eden lamba d zarflar krldnda byk tehlike yaratrlar. Bu tehlikeyi nlemek iin, lamba d zarf herhangi bir nedenle krldnda otomatik olarak lambay sndren donanma sahip YBACI ve Metal Halide Lamba tipleri gelitirilmitir.

23
3.3.3 Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba

Yanma durumunda, ksmi buhar basnc 10000 paskal civarnda olan ve daha ok sodyum buharnn uyarlmasyla k veren dearj lambasdr. (Tezde ksaca YBASO olarak adlandrlmaktadr.) Standard I.E.C. 662dir. eitli aamalarla 1961 ylndan beri kullanlmaktadr. Ark tpnde sodyum, cva ve ksenon gaz bulunur. Ark tp ap kk olduundan, YBASO lambada balatma elektrotu bulunmaz. Bir d kaynaktan (BALAST) elde edilen yksek gerilimli (22504000 V.) ve dk enerjili gerilim darbeleri balatma gaz olarak kullanlan ksenon gazn iyonlatrarak dearj atelemesini balatr. Tp sndka cva ve sodyum gazlar buharlar, bu buharlama ilerledike lambann deierek 26 dakika iinde hafif ve pembemsi sar olan kararl a ulalr. Bu mada var olan bir miktar ultraviyole nmn filtre edilmesi iin d ampuln i yzeyi fosforla kaplanr. Ark tpleri, yksek s derecelerinde soydum buharnn andrc etkisi nedeniyle yetersiz kalan kuvars yerine; seramik yapya sahip dayankl, effaf, polikristalin alminyum oksitden yaplrlar. Yksek k verimi ve mr; kahverengi ve gri renklere yani karayollar ve dolayndaki yaplara ilikin iki ana renge yeterince iyi uyum, bu lambay uzun yllar istenir klmtr. Bu talep, gnmzde de srmektedir (Philips, 1985; zbek, 1999); [5].

ekil 3.3 Yksek basnl sodyum buharl lamba

24
3.3.4 Alak Basnl Sodyum Buharl Lamba

H.I.D. lamba kategorisinde yer almamakla birlikte, gnmzde yol aydnlatmalarnda ne kmaktadr. Yanma durumunda, ksmi buhar basnc 0,1 1,5 paskal arasnda olan sodyum buharl dearj lambas olup tezde ksaca ABASO olarak anlmaktadr. Standard I.E.C. 192dir. Ark tp iinde sodyum ve neonun yan sra az miktarda helyum veya argon (veya ksenon) gaz bulunur. Neon gaz ateleme iin kullanlr. Atelemenin ilk safhas, krmz neon dearjnn rengini verir. Sodyum buharlatka, lamba rengi karakteristik renk olan monokromatik sarya dner. ABASO lambalar, insan saln tehdit eden mortesi nm yaymazlar. Yaydklar kzltesi nmlar ise, d ampuln i yzeyine srlen indiyum oksit ile filtrelenir. Ik verimi en yksek olan, yani en ekonomik lambadr. ABASO lamba, amadalarna gre daha boyutludur. rnein; yaygn kullanma sunulmu ABASO lambalar iinde en fazla k aks verebilen ABASO lambann (180 W-33.000 lm) ap 6,8 cm ve uzunluu 1120 cm.dir. Armatr ile birlikte 1,4 metre uzunluunda olmas, rzgarl yolda dikkat edilmesi gereken bir montaj konusu olduu halde tneller iin byle bir durum sz konusu deildir. Bir adet armatr iine iki adet lamba konarak bir armatr ile toplam 66.000 lm deerinde ak elde edebilmek ABASO lambalarn bir dier avantajdr. te yandan yksek k veriminden tr doal kaynaklarn korunmasna katkda bulunur. Sonu olarak, yeterince yksek bir lamba mr ve ok yksek k verimleri ile, tm dikkatlerin kt enerji kaynaklarna evrildii gnmzde enerjiden ok byk tasarruf yapabilen ve 20 / + 80 C evre scakl aralnda kararl alabilen bu lambalar zellikle yol ve tnel aydnlatmalarnda idealdir. ABASO lambalara yneltilen tek ciddi eletiri olan monokromatik rengin, renksel geri verimi yok etmesi yani yoldaki nesnelere ilikin renk detaylarnn alglanmamas ise ok ciddi grlmemektedir. nk yolda giden ara srcs iin, yola anszn kan kpein grlmesinin nemli olduu; kpein renginin ise nem arz etmedii bilinmektedir (Philips, 1985; zbek, 1999); [5].

25

ekil 3.4 Alak basnl sodyum buharl lamba

3.3.5

Tnel Aydnlatmas Asndan Lambalarn Kyaslanmas

Bir tesiste kullanlacak lamba tipinin seiminde; amac, kullanlaca ortam koullar (nemli, tozlu, darbeli, yanc veya patlayc ortamlar gibi), alma gerilim aral (volt), r hale getirmek iin gerekli donanm (ateleme sistemi) tipi, boyutlar, ekonomik mr, kalitesi, fiyat, montaj ve bakm zorluk ve giderleri, retici tarafndan verilen yedek paralarnn uzun vadede retimde bulunma gvencesi, balant (soket) tipi, k rengi, renksel geri verim derecesi, ateleme ve tekrar ateleme sresi, armatrnn zellikleri gibi pek ok faktr deerlendirilir. Fakat tnel aydnlatmasnda, lamba seiminde en nemli lt olarak mr ve k verimi deerleri baz alndndan en iyi tercihin ABASO (alak basnl sodyum buharl lamba) olaca grlr. Her ne kadar monokromatik ma nedeniyle bu lambadan alnan kta renk ayrt etme zorlasa da; ABASO lamba, rengin fazla nemli olmad yol, anayol, evre yolu, otoyol ve tnel aydnlatmalarnda her zaman tercih edilmelidir. Ancak bu sonu; zellikle yaya trafik katlmnn fazla olduu ve/veya ok ynl kark youn trafik bulunan ehir ii sokak ve cadde aydnlatmalarnda; H.I.D. lamba grubunun dier yeleri olan, YBACI (Yksek Basnl Cva Buharl Lamba), YUBASO (Yksek Basnl Sodyum Buharl Lamba) ve hatta Metal Halide lambalara olan gereksinmeyi dlamak anlamna gelmemektedir.

26 Renk ayrt etme zelliinin nemli olmad anayol ve bu yollar zerindeki tnellerin uzun saatler boyunca alacak olan aydnlatmalar tasarlanrken, lamba seiminde ekonomiklik en nemli faktrlerden biridir. rnek ile aklamak gerekir ise; bir tnel aydnlatma projesinde boyutlaryla birlikte aydnlatlacak yolun uzunluu ve aydnlatma talep kriterlerinin belirledii hesap sonularna gre gereken anlk toplam k miktar 2.000.000 lm.sn. dir. Varmak istenilen sonu zerinde fazla etkisi olmad bilinen baz kriterlerin sonularn ihmal etmek kouluyla; bu k miktar nce YBACI, sonra YBASO ve sonrada ABASO lambalar ile retilir ise; 400 w YBACI lamba (24.200 lm) ile 83 adet lamba kullanmak gerekir. Lambalarn devrede olduu gece sresinin on saat kabul edilmesiyle 10 yl iin ortalama tketim 1.195.200 kwh olur. 400 w YBASO lamba (36.000 lm) ile 56 adet lamba kullanmak gerekir. Lambalarn devrede olduu gece sresinin on saat kabul edilmesiyle 10 yl iin ortalama tketim 806.400 kwh olur. 180 W ABASO lamba (32.500 lm) ile 62 adet lamba kullanmak gerekir. Lambalarn devrede olduu gece sresinin on saat kabul edilmesiyle 10 yl iin ortalama tketim 401.760 kwh olur. Grld gibi, sadece 1000 metre dolaynda uzunluu olan geni bir tnelde on yl boyunca YBACI ve YBASO tipi lamba yerine ABASO tipi lamba kullanlmas durumunda; lkemiz enterkonnekte sisteminin en nemli enerji kaynaklarndan biri olan Soma-B Termik Santralinin bir grubunun (165 MW) tam ykte srasyla 4,8 saatte ve 2,5 saatte retebilecei kadar enerji tasarruf edilecektir. (Balast kayplar da dnlrse, rakamlar daha da bymektedir) Tnel aydnlatmalar sadece gece (gnde on saat) deil, gndz de devrededir ve gndz saatlerinde tnel aydnlatmalarnda tketilen enerji, ayn tnelde gece tketilenin onlarca katdr. Durum bu ekilde olunca enerji sarfiyat ve maliyeti bir kademe daha n plana kmaktadr. ABASO lambalar, YBASO ve YBACI lambalara gre watt bana daha pahaldr. Ancak bu saptama sadece lamba bazndadr. br yandan yksek k verimlerinden tr belirli bir aydnlatma tesisi nin gerekletirilmesinde, ABASO lambalarn dier tip lambalarla yaplacak edeer aydnlatmaya gre daha az sayda lamba, daha az sayda balast, daha

27 az sayda armatr ve topraklama, daha az kablo, daha az kurulu g ve nihayet uzun vadede daha az tketilen enerji gerektirmeleri uygulamada tercih edilmelerinin balca nedenlerindendir. Monokromatik zelliinden tr ABASO lambalar H.I.D. lambalara gre uan bcekleri daha az ekerler. (cva buhar na gre % 5 dolaynda, sodyum buhar na gre ise % 10dan az olmak zere) Dolaysyla bu lambalar, dier H.I.D. lambalara gre uzun vadede bcek kirinden ok daha az etkilenirler. Bakm periyotlarn ve giderlerini etkileyen bu durum, iletmede tutulan tnel aydnlatmalarnda zaman iinde ak azalmasnn nemli nedenlerindendir. ABASO lamba, insan salna zararl olan ve dier lambalarda filtre edilmeye allan mortesi k yaymad gibi doal evreye cva zehiri tamaz. Ayrca, 16.000 saatlik ortalama mrleri sonunda dahi balang aklarnn yaklak aynsn reten, 199 lm/w a kadar varan k verimleriyle ABASO lambalar; gece grmesine insan gznn en duyarl olduu dalga boyu aralnda (589 ve 589,6 nm) rettikleri sar tonlu k ile snflarnda idealdirler (zbek, 1999).

28

izelge 3.2 Ybaso Lamba Ortalama Verileri

Nominal Lamba (W) Balast dahil devre gc (W) Lamba (V) Lamba Akm (A) Gerilimi 90 (80) 0,8 90 (85-86) 1 100 1,2 100 1,8 3/4,5 Ateleme Gerilimi (min/max) (kV) 1,8/2,3 1,8/2,3 4/5 (3,5-4/4,55) 14000 (9500Ik Aks (lm) Ik (lm/W) Verimi 70 (84) 80 (69-100) (95-100) 2000 2000 3500 5600 (4800) 10000) (1200012500) 100 3 3/4,5 (3,5-4/4,55) 25000 (2200023000) 100 93 (80-113) 132) 2000 2000 105 4,5 (4,4) 3/4,5 (3,5-4/4,55) 47000 (3600038000) (88- 118 139) 2000 (90~62 (63) ~83 ~115 ~170 ~275 ~440 tketimi Gc 50 70 100 150 250 400

Renk Scakl (K) 2000 Renksel Geriverim Endeks Grubu ap (mm) Boy (mm) Duy Tipi 4 70 156 E27 Her Yanma Konumu Konumda

4 70 156 E27 Her Konumda

4 (46-75) (186-211) E40 Her Konumda

4 90 226 E40 Her Konumda

4 90 226 E40 Her Konumda

4 120 290 E40 Her Konumda

Not 1: 400W zerindeki gler deerlendirilmemitir. Not 2: Parantez iinde verilen deerler zel tiplere aittir.

29 izelge 3.3 Abaso Lamba Ortalama Verileri Nominal Lamba Gc (W) Balast dahil devre gc (W) Lamba Gerilimi (V) Lamba (A) Ik Aks (lm) Ik (lm/W) ap (mm) Boy (mm) Duy Tipi Verimi 100 53 216 BY22d 137 52 310 BY22d bU110 145 52 425 BY22d bU110 150 66 528 BY22d h20 166 66 775 BY22d h20 183 66 1120 BY22d h20 Akm 0,35 1800 1,4/0,6* 4800 1,4/0,6* 8000 2,1/0,9* 13500 3,1/0,9* 22500 3,1/0,9* 33000 220 220/480* 220/480* 220/480* 220/660* 220/660* 25 56 76 113 175 220 tketimi 18 35 55 90 135 180

Yanma Konumu bU150

* : Primer/Sekonder

30

izelge 3.4 ABASO ve HID Lambalar Karlatrma Tablosu

31
3.4 Armatrler

Bir lambann rettii n datm, belirli a ve dorultuda ynlendirmek, szmek, deitirmek amacyla kullanlan ve lambann elektrik devresine balanmas ve almas iin gerekli donanma sahip bir Aydnlatma Armatr aracl ile yaplr. Bir aydnlatma armatrnn k iddetini datmas ile ilgili bilgi polar diyagramlarda Ik Dalm Erileri ile verilir. Aydnlatma armatrnn fotometrik erileri, farkl dorultulardaki k iddetinin llerek polar koordinatl bir grafik zerine ilenebilmesi iin, armatr birbirine dik iki eksende ayn anda dndren Goniophotometer ad verilen mekanik lm aygtlar kullanlr. Her ne kadar boyutlu ortamda sonsuz sayda dzlem zerinde bu erileri irdelemek mmkn ise de; Ulusal Aydnlatma Komitesinin (IEC) 30.2 sayl yayn, armatr k dalmlarn armatrn sma merkezinden geen dey ekseni iinde barndran C dey dzlemleri zerinde ve bu dzlemler iinde deyle belirli alar yapan k iddeti vektrleri araclyla inceler. Armatr k dalmnn, lamba aksndan bamsz deerlendirilebilmesi iin bu eriler 1000 lm iin verilirler. Eer armatr yola dey bakmayp belirli bir gama acs yapyorsa, eride ayn ada etkin k iddetleri esas alnr. Bu sistemde 0-180 derecelik C dzlemi yola paralel, 90-270 derecelik C dzlemi aydnlatlacak olan yol eksenine dik olup bu dzlemin 90 derecelik blm yol tarafndadr. (C / Gama sistemi iin bkz. ekil 3.5) Bir tnel aydnlatmas hesabnda kullanlan bilgisayar program, kendisine veri olarak bildirilen lamba ak deeri ve aydnlatma armatr k dalm erisi bilgileri ile kendisinden bekleneni baarabilir. Farkl simetrik armatr tipi iin bu eriler ekil 3.6 de verilmitir. Yol ve tnel aydnlatma armatrleri, armatrden geen ve yol boyuna eksenine dik olan dey dzlemdeki k iddeti dalmlarnn simetrik olup olmamasna gre Simetrik Armatr ve Asimetrik Armatr olarak adlandrlrlar ve kk bir kat a iinde yksek seviyelerde k iddeti elde etmekte kullanlan projektrlerin tersine Geni Al Armatr snfna girerler.

32

ekil 3.5 C / Gama Sistemi

33

ekil 3.6 Simetrik Armatr iin Farkl Dzlemlerdeki Ik Dalm Erileri

34 Armatr k dalmn iki etmen belirler; Armatr iine tasarlanan ekilde yerletirilen, genellikle yksek saflkta alminyumdan retilmi yanstc plakalar Armatr koruma camnn i veya d (veya her ikisi) yzeyine zel ekil verilerek oluturulan krclar Asimetrik bir armatrn farkl dzlemdeki erisi ekil 3.7de verilmitir.

ekil 3.7 Asimetrik bir Armatrn 3 farkl Dzlemdeki Dalm Erileri Tnel aydnlatmalarnda srcnn aydnlatma armatrleri iindeki lambalar ile direkt gz temas kamama nedeni olup genel kural olarak arzu edilmez. Aydnlatma armatr iindeki lambann direkt olarak grlmesini nlemek iin armatrlerde siperlikler kullanlr. Siperlik kullanlm bir armatrde, lamba aksnn grlmesini sona erdiren dorultu ile yatayn yapt aya Siperlik As denir. Gnmzde oluturduklar kamama asndan tnel aydnlatma armatrleri, C0-C180 dzleminde k dalm erilerine gre; Siperlikli, Yar Siperlikli ve Siperliksiz ad ile irdelenirler. Bu snflandrmaya ilikin deerler ekil 3.8de verilmitir.

35

SPERLKL

YARI SPERLKL

SPERLKSZ

ekil 3.8 Yatay Aydnlatma Armatrleri iin Deerleri ile Birlikte Armatr Siperlik Snflandrmas

36 (NOT: Gnmzde armatr yapsnda bir deiiklik yapmakszn, armatr iindeki lambay tutan duyun armatr iindeki konumunu deitirmek mmkndr. Sonuta, lamba ayn armatr iinde farkl konuma alnabilir. Bylece ayn armatr, duy konumunda yaplan deiiklikle siperlikli veya yar siperlikli olarak kullanlabilmektedir.) Armatrler eitli d koullara dayanmlarna gre IPxx eklinde koruma snflarna ayrlrlar. IEC nin 529 ve 598 nolu standartlar bu konuyla ilgilidir. 529 nolu standart armatrn kat maddelere kar koruma snfn belirtir ve IP koruma kodunun ilk rakam ile ifade edilir. Tanmlanan alt ayr koruma snf unlardr:
0: Kat maddeye kar korumasz 1: zellikle insan temasn dikkate alan "50 mm den byk kat maddelere kars korumal" 2: 12 mm den byk kat maddelere kar korumal 3: 2,5 mm den byk kat maddelere kar korumal 4: 1 mm den byk kat maddelere kar korumal 5: Toza kar korumal 6: Toza kar tam korumal.

598 nolu standart ise armatrn sv maddelere kar koruma snfn IP koruma kodunun ikinci rakam ile ifade eder. Tanmlanan sekiz ayr koruma snf unlardr:
0: Sv maddelere kar korumasz l: Dik den su damlalarna kar korumal 2: 15 derecelik aya kadar eik damlayan su damlalarna kar korumal 3: 60 derecelik aya kadar eik damlayan su damlalarna kar korumal 4: Tm ynlerden gelen su damlalarna kar korumal 5: Tm ynlerden gelen su pskrtmelerine kar korumal 6: iddetli deniz dalgas gibi su ktle dmlerine kar korumal 7: Su iine batrlmaya kar korumal 8: Su iinde basn altnda uzun sre kalmann etkilerine kar korumal.

37 rnek olarak youn tozlu ortamda kullanlacak ama asla su ve yamurla temas etmeyecek bir armatr IP60 koruma snfna gre retilmi olmaldr. Ancak genel olarak, hibir koruma snfna ihtiya duyulmasa dahi, elektriksel gvenlik iin projelerde minimum IP23 koruma snf armatrler kullanlr. Tnel aydnlatma armatrlerinin fotometrik anlamda yeter sreler verimli olarak hizmet etmeleri iin gereken koruma en az IP54 olup nerilen snf ise IP55 dir. Yeterli seilmeyen armatr koruma snf, ya bakm giderlerini arttrr ya da ksa sreler sonunda armatrlerin i grmez hal almalaryla sonulanr. Ulusal Aydnlatma Komitesinin 598 nolu yaynna gre ise koruma snflar IP65 olarak seilmelidir.

3.5

Aydnlatma Sistemleri ve Kontrast

Tnel iinde, yol zerindeki bir cisim ve arka plan arasndaki yksek aydnlatma kontrastnn salanmas, src iin cisim zerinde daha yksek gr kabiliyeti verir. Dolaysyla tnel iinde gereken parlt deeri azalr. Parlt kontrast cisimlerin yanstma zelliklerine, yol yzeyi ve tnel duvarlarna ve kullanlan aydnlatma sisteminin tipine baldr. Yol zerindeki nesneler iin yksek kontrast deerleri elde etmede en etkin kavram olan L/EV oran tnel aydnlatmalarnda iki temel aydnlatma kategorisini tanmlamakta kullanlr. Bunlardan biri, yol aydnlatmalarnda da ska kullanlan simetrik armatrlerle yaplan aydnlatma, dieri de asimetrik armatr k dalm ile salanan aydnlatmadr. Simetrik aydnlatmann Boyuna ve Enine, asimetrik aydnlatmann da Zt Ynl ve E Ynl olmak zere ikier eitleri vardr.
3.5.1 Enine (Transverse)

Bu sistemde k, tnelin eksenine dik olarak ynlenir. Enine aydnlatmann en bilinen rnei, tp eklindeki floresanlarn bant eklinde yerleimiyle elde edilmi sistem olup ABASO lambalarn kullanm da uygundur. Sistemin avantajlar; iyi grsel klavuzlama, minimum kamama, n aralarn arasna girmesi ve kolay anahtarlama ve kontrol mekanizmasdr. Dezavantajlar ise; armatr aralar mesafenin azalmas ile armatr adetinde art, titreim etkisini engellemek iin ekstra dikkat sarfedilmesidir.

38
3.5.2 Boyuna (Longitudinal)

Ik, tnel eksenine paralel olacak ekilde ynlenir ve aydnlatma daha ok k saar. Sistemde YBASO tipi noktasal aydnlatma kaynaklarnn kullanm uygun olduu gibi, ABASO kaynaklar da kullanlabilir. Yksek verim, ara mesafenin artmasna bal olarak armatr saysndaki azalma sistemin avantajlar arasndadr. Dezavantajlar olarak ise; glgeler, duvardaki parltnn deiken ve dzgnsz olmas, gece aydnlatmasnda ift lambal armatrlerin kullanlmas saylabilir.
3.5.3 Zt-Ynl (Counter-beam)

Yksek yol yzeyi parlts (L) reten bir aydnlatma sistemi ve dk dey aydnlk dzeyi (R), yoldaki ou cisimler iin yksek kartlk deeri verir. Zira bu durumda tm sistemin kartlk kalite parametresi K (yol parltsnn cisimlerin dey aydnlk dzeylerine oran) byk olmaktadr. Byle bir sistem asimetrik dar al armatrlerde yksek gl lambalar kullanlarak nlarn src istikametine zt ynde ynlendirilmesi ile elde edilir. Bu sistem "Zt Ynl Aydnlatma (Counter Beam Lighting)" olarak isimlendirilir. Bu sistemde yoldaki cisimler negatif kontrastta grlr. Sistemin ana avantaj, zt ynl k ile yol zerinde kamama olmakszn maksimum aydnlanma salanmasdr. Dezavantajlar ise, tnel giriinin daha karanlk olmas (srclerin kendilerini gvensiz bir ortama girecek ekilde hissetmelerine neden olur), byk aralarn kendilerinden daha kk aralarn zerine den glgeleri ve karanlk veya deiken aydnlktaki duvarlardr.
3.5.4 E Ynl (Pro-beam)

Bu tip sistemde, cismin zerine den k trafik ile ayn dorultudadr. C90 270 dzleminde k dalm erisi asimetrik olan armatrlerle gerekletirilir. Yeni bir sistem olan bu aydnlatma sistemi altndaki cisimlerin kontrast hakknda henz kesin bir deer verilememektedir. Ancak cisimlerin detaylar daha rahat grndnden, tannmalar kolaylamaktadr. Genel olarak klar grlebilir olan tnellerde, k blgesindeki pozitif kontrast gereksinimini karlamak iin kullanlabilir. ift ynl trafie hizmet veren tnellerde k blgesinde kullanlan e-ynl aydnlatma, ayn zamanda kar ynden akan trafik iin giri blgesindeki zt-ynl aydnlatma grevini grr (Philips, 1985; Thorn, 2004).

39 izelge 3.5 Aydnlatma Sistemleri Teknik Verileri max. sp/m.h. Aydnlatma Sistemi oran Tercih lamba tipi TLD (floresan) 1,5 Enine 2 3,5 Boyuna 4 SON-T (ybaso) 3,5-4 SOX-E (abaso) SON-T (ybaso) SOX-E (abaso) 4,5 4 Verim edilen cd/W (q0=0,1) 2

Zt Ynl

2-2,5

SON-T (ybaso)

4,5

40

ekil 3.9 a) Enine, b) Boyuna, c) Duvar Montajl Asimetrik d) Zt Ynl e) E Ynl Aydnlatma Sistemlerinden Grntler

41 Aydnlatma sisteminin asimetri derecesi dzenli bir ebeke zerinde elde edilen L/EV orannn minimum deeri olarak tanmlanr. Dzenli bir ebekede, aydnlatma hesab yaplrken iki armatr arasnda, bir eritte enine 3, boyuna 4 olmak zere toplam 12 nokta tespiti yaplr. (ekil 3.10) Bu 12 nokta iin aydnlatma (aydnlk dzeyi ve parlt) hesaplar yaplacaktr. L/EV orannn hesab iin, dikkate alnan her hesap noktasnn nnde (tnel giriine doru) armatr yksekliinin 5 kat kadar, arkasnda ise armatr yksekliinin 12 kat kadar mesafe dnlr. Dey aydnlk dzeyinin hesab iin direkt ve endirekt katklar gz nne almak nemlidir (CIE, 1990).

ekil 3.10 L/EV Orannn Tespiti (d: iki k kayna aras mesafe, w: trafik erit genilii, h: armatrn ykseklii)

izelge 3.6 Aydnlatma sistemleri iin L/EV oranlar

Aydnlatma Sistemi L/EV Oran

Simetrik Zt Ynl

0,2 0,6

42
4. TNELLER VE AYDINLATMA

4.1

Genel Anlamda Tnel Tanm

Demiryolu, karayolu, yaya yolu, kanal vb. gibi bir nakliye yolunun bir ksmnn yeryznden geirilmesinin teknik bakmdan imknsz olduu ya da ekonomik bakmdan uygun bulunmad yerlerde bu ksmn yeraltndan geirilmesi iin bavurulan yaplara tnel denir. Karada ve denizde gittike artan trafik hacmi yeni tneller yaplmasn gerekli klmaktadr. Trafik younluu artna paralel olarak tnellere duyulan ihtiya zellikle dalk alanlarda can alc hale gelmitir. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde ise tnel yapmlar youn yol gelitirme programlar dhilinde ele alnmaktadr. Tnel inasn gerektiren nedenler ksaca u ekilde sralanabilir; Eimi snrl olan gzerghlarda, dalk arazide yeryznden alamayan srt ve tepelerin geilmesi amacyla, Gzerghn bir ksmnda tnel inas ile nemli bir ksalma meydana gelecek ve tnel iin gereken masraf bu ksalmadan elde edilecek tasarruf ile karlanabilecekse ya da tnelden geilmesi halinde maliyet artsa bile bu art iletme masraflarndan elde edilecek tasarruf ile karlanabilecekse, Gzerghn bir ksmnn nemli toprak kaymalar, kaya yuvarlanmalar veya lardan korunmas amacyla, Gerek askeri bakmdan, gerekse zerindeki seyri aksatmamak, doal yapy bozmamak iin akarsularn veya boaz tekil eden deniz sularnn altndan geilmek istendii zaman, nas ve bakm fazla masrafl olan kendini tutamayan zeminlerdeki byk yarmalardan kurtulmak amacyla, Byk ehirlerde ok nemli yere sahip olan ehir ii ulatrmasnda balca u nedenlerle tnel inas gerekir: Yer st istimlaklerinin ok pahal olduu yerlerdeki yollarn geniletilmesi veya yeni yollarn almas imkannn bulunmad durumlarda ya da kitle halinde toplu ulam gerektii zaman metro inas iin, Trafii ok youn olan yollarn veya bir yolla bir demiryolunun ayn dzeyde birbirini kesmesi istenmedii zaman,

43 Birbirlerinden tepe, srt, akarsu, boaz vb. gibi doal engellerle ayrlm ehir semtlerinin birletirilmesi amacyla. u bir gerektir ki bir tnelin aydnlatmas ne kadar kusursuz ve eksiksiz olursa olsun, inas srecinde alnan bir takm yapsal nlemler ile mkemmel dzeye ular. Bu nlemler u ekilde sralanabilir; Gnein douu ve bat esnasnda yol yzeyinde ok yksek parlt deerleri oluacandan ve aydnlatma tekniinde zel zorluklar, dolaysyla da ek maliyetler getireceinden, mmknse tneller dou-bat dorultusunda ina edilmemelidir. klarda oluabilecek kamamann nlenebilmesi iin, dorusallarn yerine hafif virajl giri-klar tercih edilmelidir. Ayrca tnel iinde de hafif virajl bir gidi, cismin ak renk duvarlar zerinde kontrastn ykselteceinden, grme koullar asndan da yararldr. Tnel yaklama blgesindeki yol kaplamas ve tnel kap yzeyi koyu renk ve przl olmaldr. Ayrca tnel giriinden nce yola dik olarak ina edilen duvarlar da mat, koyu renk malzemeden yaplmaldr. Tnel iinde mmkn olduu kadar aynasal yanstc yzeylerden kanlmal duvarlar ise kolay temizlenir malzemeden yaplm olmaldr Nispeten karanlk olan tnel giriinin gr alanndaki yerini arttrmak iin tnel kaps geni ve yksek yaplmaldr. (su alt tnelleri iin ok faydal olan bu zm, da tnelleri iin ok pahalya mal olmaktadr) Tnel giriinin bitiiindeki ve stndeki ak arazi; yl boyu yeil kalan ka dayankl, ine yaprakl bitkiler ve bodur aalarla aalandrlmaldr. Yksek hz ile yaklalan tneller kurulum aamalarnda yksek maliyetler getireceinden hz limitleyecek baz nlemler alnmaldr. rnein; tnele yaklalrken bir rampann mevcut olmas ya da hz uyar iaretleri hz azaltacandan eik blgesi parlt dzeyi ve uzunluu da decektir. deme veya kontrol noktalar oluturulacak ise bunlarn k yerine girite yaplmas tercih edilmelidir. Bu sayede giri blgesinde gereken parlt deeri byk lde azaltlabilir. Aydnlatmann verimini ykseltmek iin tnel iindeki yol kaplamas ve tnel duvarlar yksek yanstma faktrne sahip olmaldr. Bu ama iin ak renk yol kaplamalarnn, kolay temizlenebilen aydnlk duvarlarn kullanlmas uygundur. Ancak aydnlatmann

44 kalitesi ve endirekt kamamann nlenmesi bakmndan yol kaplamas ve tnel duvarlar datc/yanstc nitelikte olmaldr (Bommel 1980; Philips, 1981).

4.2

Tnel Aydnlatma Teknii

Yoldaki seyahat mesafesini ksaltmak ve srcy zorlayacak, rahatsz edecek, doa koullarnn durumuna gre sr gvenliini tehlikeye atabilecek rampalar azaltmak iin yol gzerghndaki engeller (da, tepe vb.) yzeyden deil de bu engellerin iinden tneller almak suretiyle geilmektedir. Trafik emniyeti ve akcl asndan son derece yararl yaplar olan tneller, yapmlar esnasnda byk yatrm maliyetleri gerektirmektedirler. Tnel iinde de yaklalan yoldaki ile ayn dzeyde rahatlk, hz ve emniyette trafik aknn salanmas beklenildiinden, tnellerin aydnlatlmalar da ayr bir nem kazanmaktadr. Aydnlatlmas gerekecek kadar uzun olan tneller yeterince aydnlatlmadklar taktirde yaklaan bir src iin "karanlk delik" izlenimi doururlar. zellikle gneli bir gnde tnele yaklaan srcnn tnel giriini karanlk delik gibi grmesini ve tnelde gr kaybna uramasn nlemek iin, gzn karanlk adaptasyonu kabiliyeti dikkate alnarak, tnellerde kademeli sistem mantna dayanan bir aydnlatma yaplmas gerekmektedir. Tabi ki ideal durum, tnelin ak yol parlt dzeyinde aydnlatlmasdr. Ancak gerek tesis ve gerekse iletme maliyeti ok yksek olacandan byle bir zm kesinlikle dnlmez. Mhendislikte ama yeterli ve ekonomik optimum zm bulmak olduundan, tneldeki aydnlatmann grme yeteneini bozmayan minimum dzeyde olmas beklenir. Gzn karanlk adaptasyonu dikkate alndnda, tnelin ilk blgesinde youn bir aydnlatma yaplmasnn ve bunun tnel iinde ilerlerken kademeli olarak azaltlmasnn, grme yetenei asndan yeterli olduu anlalmaktadr. Aydnlatmann, nesnelere ya da evreye grme amal k uygulanmas olduuna daha nceden deinilmiti. Yol ve Tnel aydnlatmalarnda da tanm ayn olup, her ikisinde de aydnlatma teknikleri az sayda istisna dnda ayn temele dayanr. Her ikisinde de snrl sayda src adna talep ve kriter den sz edilir. Bununla birlikte yol ve tnel aydnlatma teknikleri arasnda 3 nemli temel farktan sz edilebilir; Yol yzeyinin her yerinde her zaman ayn deerde bir ortalama parlt talep eden Yol Aydnlatma Tekniine karn; Tnel Aydnlatma Tekniinde, tnel iindeki her farkl blge iin farkl zamanlarda ve daima tnel dna baml ve deiken parlt deerleri talep edilir.

45 Tnellerde; yol aydnlatma tekniinden ayr olarak aydnlatlma zorunluluu bulunan tnel duvarlar vardr. Tnel aydnlatmasnda; yol aydnlatma tekniinde sz konusu olmayan gndz aydnlatmas, acil aydnlatma gibi sistemler mevcuttur. Tnellerin aydnlatlmasnda olduka byk maliyetlerin ortaya kmas nedeniyle, bu konuda 1950'li yllardan beri laboratuar ve tnellerde deneysel aratrmalar yaplmakta ve baz tavsiyeler verilmektedir. Bu almada daha ok Uluslararas Aydnlatma Komisyonu'nun (ClE) 1990' da yaynlad (No.88) tnel aydnlatmasna dair "Teknik Rapordan istifade edilmek suretiyle tnel blgelerinde salanmas gereken parlt seviyeleri verilmektedir (Philips, 1981; zbek, 1999).

ekil 4.1 Tnel aydnlatma tekniinde byk nem arz eden giri blgesi

46
4.2.1 Uluslararas Aydnlatma Komisyonunun nerileri

Uluslararas Aydnlatma Komisyonuna (CIE) gre; Tnel aydnlatmasnn amac, aralarn tnel iinde dtaki yol ile ayn hzda, can gvenlii ve rahatlkta yolculuk yapmalarnn salanmasdr. Trafik, ancak trafik ak ile ilgili yeterli grsel bilginin alglanmas ile gvenli ve ak olur. Bu alglamann iinde dier aralarn varlnn veya yokluunun tespiti, hareketlerinin gzlemlenmesi gibi engeller mevcuttur. Tnel trafiinde en kritik koullar gndz vakti, uzun tnellerin girilerinde olur. Etraf ak ve gn n iyi alan bir yolun tnele giri noktasnda, tnel srcye ok daha karanlk gelecektir. Ve aydnlatma noktasnda bu konuya baktmzda 3 grup sorunla karlaabiliriz: Kara delik etkisi Adaptasyon eksiklii etkisi Tnel ii aydnlatma seviyesi Tnel giriinden dikkate alnabilecek bir uzaklkta olan src iin tnelin i ksm bir kara delik grnts alabilir. Tnelin i ksm ayrca aydnlatlm olsa bile gzn gn ndan bu aydnlk seviyesine adaptasyonu arasnda belli bir sre geecektir ve bu adaptasyon iin gerekli sreyi minimize edecek son snr deerini belirleyen tnel ii aydnlatma seviyesidir. Bu sorunlar iin olan nerilerini CIE temelde; ksa tnel aydnlatmas, tnel giri/klarnn aydnlatmas ve uzun tnellerde gece aydnlatmas olarak belirlemitir. Bunlarn dndaki dier tm oluabilecek koullar da bu neriler baz alnarak zmlenebilir.
4.2.2 Aydnlatma Asndan Tnel Tipleri

Tneller iki tip olarak snflandrlabilir. Ksa Tneller Uzun Tneller

4.2.2.1 Ksa Tneller

Tnel giriinden fren mesafesi kadar uzaktaki bir noktadan, tnel iindeki bir engel k akl fonunda belirgin bir siluet eklinde grlebiliyorsa, tnel ksa olarak snflandrlr ve

47 bu tr yaplarn gndz aydnlatlmalar gerekmez. Ksa tneller gr alannda "karanlk ereve" eklinde grnrler. (ekil 4.2) Dz bir tnelde 100 metre mesafeden 20 cm yksekliindeki bir engele bakldnda gzlem alan yaklak olarak 20 m.dir. Giri ve ktaki gn nn katklar da dnlerek, gndz aydnlatmas gerektirmeyen dz tnel uzunluu 50 m olarak kabul edilebilir. Tnel virajl veya yokulu olduunda, ya da trafik younluunun ok fazla olduu hallerde bu uzunluktan daha ksa olan tnellerin de gndz aydnlatlmalar gerekebilir.

ekil 4.2 Ksa mesafeli tneller iin Karanlk ereve modellemesi ve bu tanma uyan Hollandada bir tnel Gndz aydnlatmas gerektirmeyenlerden daha uzun olan ksa tnellerde gerekli gr koullarnn elde edilebilmesi iin, tnel iinde aynen uzun tnellerin ilk blgesindekine eit yksek parlt dzeyleri salanmaldr. Fakat genellikle byle bir aydnlatma tesisatnn yapm ekonomik deildir. Bunun yerine tnelin yaklak olarak ortasndan mmknse doal, deilse yapay aydnlatlmas yeterli ve ekonomik bir zm olur. Bunun iin ya tnel tavannda geni bir aklk braklr, ya da takriben ortasnda k kaynaklar ile tnelin tm enini kaplayan parlak bir erit oluturulur. Neticede tnel daha ksa iki tnele blnm olur. Perspektif grn nedeniyle, parlak eridin genilii minimum 10 m olmaldr. Artk tnel iindeki bir engel ya parlak erit zerinde ya da k fonunda bir karanlk siluet eklinde knt yapabileceinden, kolaylkla grlebilecektir (CIE, 1973; BS, 1992).

48
4.2.2.2 Uzun Tneller

k ve k arkasndaki fonun, girie belli bir mesafeden, trafiin normal olduu bir anda grlememesi durumunda, o tnelin uzunluu nemsenmeksizin Uzun Tnel olarak nitelendirilebilir. Bir tneldeki aydnlatma seviyelerinin kontrolnde en basit yntem gnein dou ve bat ile balantl olarak zaman baz almaktr. Akam karanlnn aniden azalmas ara srcsn 5 kattan daha fazla bir faktrle tehlikeye sokacaktr. Bu nedenle gndz seviyesinden gece seviyesine gei kademeleri 3:1 den byk olmayacak ekilde srekli dim edilmelidir. Fotosel rleler kullanarak o blgedeki en yksek gn aydnlk seviyesinin kontrol ve bu seviye ile tnel blgeleri arasndaki uyum ayar srekli kontrol edilebilir. Tnelin, tnel giriinden belli bir mesafe tesinde alglanmasn engelleyebilecek faktrler olabilir. Bu faktrlerin banda giriteki ara yolu yzeyinin koyu renkte olmas, kullanlan malzeme ve bu malzemelerin yanstma faktrlerinin 0,2 den dk olmas, etraftaki aalar veya tnelin dnlerde gerideki giriten hibir ekilde gn almayacak ekilde tasarlanmas gibi etkenler olabilir. Dier taraftan, srcnn dikkatini tnel giriine ekmek iin, eik blgesi aydnlatmasnda gn renklerinden farkl bir renk kullanmak veya armatrn belirgin ekilde dardan fark edilmesini salamak gibi uygulamalara gidilebilir. Ancak bu neriler ok ilek trafiin olduu tneller iin geerli deildir. Ik kayna iin gerekli enerjinin en aza indirgenebilmesi ve daha az miktarda armatr kullanlmasnn salanmas iin tnel ii ara yolu yzeyinin ve eikteki tnel duvarlarnn daha yanstc renk ve malzemeden yaplmasna dikkat edilmesi gerekir. Tnel kaps yksek olmaldr. Yksek bir kap, gerekli eik blgesi uzunluunu ksaltarak tnel d ve ii arasndaki adaptasyona yardm eder. 1:10 parlt orannn geerli olduu yerlerde, eik blgesi uzunluu hzla orantldr ve gvenli fren mesafesinin hesab dikkate alnmaldr. rnein, 100km/s hza kadar hz snrlarnda bu mesafe 200m olmaldr. Ancak gerekte bu tnelin eik blgesi uzunluu tnel giriinin yap ve ekline gre daha ksa olabilir. Gndz saatlerinde tnelin i ksmlarndaki ortalama parlt deeri yle olmaldr: ehir ii (merkezi yerlerdeki) tnellerde; 10 ve 20 cd/m

49 ehir d (krsal yerlerdeki) tnellerde; 5 ve 10 cd/m ok uzun tnellerde veya hz snrnn olduu tnellerde yahut trafik younluunun az olduu yollarda (rn baz da tnelleri); 3 ve 5 cd/m
4.2.3 Tnellerde Gndz Aydnlatmas ve Blgeler

Kritik uzunluktan daha uzun tnellerde gndz aydnlatmas, gece aydnlatmasna gre daha ar koullar yerine getirmek zorundadr. Gndz saatlerinde ortaya kan aydnlatma sorunu adaptasyonla ilgilidir. Yani gndz parltsna adapte olmu insan gz birdenbire tnel giriindeki ok dk parlt dzeyine girildiinde ilk anda karanlk adaptasyonu nedeniyle bir sre etrafn gremez. Bu nedenle tnelin ilk ksmndaki aydnlatma karanlk adaptasyonunu hesaba katacak ekilde yani yksek aydnlk dzeyinden alak aydnlk dzeyine kademeli geii salayacak ekilde yaplmaldr. Tnel aydnlatmalar bu farkllklarn klavuzluuyla 5 farkl adaptasyon blgesine ayrlmtr.

GR
L 20

IKI

L th L ex L tr L in

YAKLAMA BLGES

EK BLGES

GE BLGES

BLGE

IKI BLGES

ekil 4.3 Blgelere gre Aydnlk Dzeyleri

50

ekil 4.4 Tnel Aydnlatmasnda Blgeler ve nemli Noktalar

51

Ayrca Uluslararas Aydnlatma Komisyonunun (CIE) gndz aydnlatma esaslaryla ilgili yaynlam olduu grafik aadaki gibidir.
1. Tnel uzunluu <25m 25-75m 75-125m >125m

2. k

Fren tam evet hayr evet hayr

mesafesinden gzkyor mu?

3.

Gn

iyi

zayf

iyi

zayf

katks nasl?

4. yanstma (yksek)

Duvar >0,4 veya yksek alak yksek alak

<0,2 (alak) ? 5. geitleri bisiklet dahildir? Trafik veya yolu) az ok az ok

Younluu (yaya

Gndz aydnlatmas yaplmaz

Normal aydnlatma %50si

eik

blgesi seviyesinin

Normal aydnlatma seviyesi

eik b.

ekil 4.5 CIE farkl uzunluklardaki tneller iin gndz aydnlatmas

52
4.2.3.1 Yaklama Blgesi

Adndan da anlalaca zere tnel iinde olmayp, artlara gre tnel giriinden 100 ila 200 m. nce balayan ve tnel giriinde sona eren blgedir. Tnel girii, tnel kaps veya var ise gn ekrannn balangcdr. Src gznn tnel giriine adaptasyonu, bu blgenin parlts ile dorudan ilikilidir. evredeki yaplama veya arazi koullarnn etkisi ya da gn ekranlar veya karanlk tnel aznn grnmesi ile giriten nce adaptasyonun balad "adaptasyon noktas" da bu blgenin snrlar iindedir. Giriteki evre koullar, gidi hz ve srcye gre deiebilen bu noktann yerinin tayini konusunda literatrde byk farkllklar mevcuttur. rnein svire Ynetmelii'nde (SEV) tnel giriinin 20 lik a ile grlebildii nokta olduu ifade edilirken, Schreuder adl aratrmac tarafndan da ara n camnn engelleme asnn ortalama 7 olduu kabul edilerek, adaptasyon noktas tnel giriinin 7 lik a ile grld nokta olarak tanmlanmtr. zlenecek en doru yol, tnel inas esnasnda mmkn olabilen her trl yapsal nlemler alnarak adaptasyon noktasnn tnel giriinden olan uzaklnn arttrlmas ve tnelden tnele byk farkllklar gsteren adaptasyon noktas yerinin tnel aydnlatmas tasarmna balanmadan nce tnel giriinde yaplan bir dizi lmeler sonucunda yaklak olarak belirlenmesidir (Schreuder, 1971).
4.2.3.1.1 Yaklama Blgesi Parltsnn Tayini

Eik blgesinin balangcnda gerekli olan parlt deeri, tnel giriinde duru mesafesine eit mesafede elde edilen giri blgesi prltsna (L20) baldr. Deiken gn durumlar nedeniyle oluacak farkl evre grntleri nedeniyle L20 zamana ve artlara bal olarak farkl deerler alr. Bir tnel aydnlatma sisteminin tasarm iin L20nin, referans duru mesafesi kadar uzaklktan bir yl iinde yeterli sayda alnan veriler yardmyla, maksimum deerini bulmak gerekmektedir. Mevsim ve hava artlar da deitirici faktr olduundan birok durumda bu L20 deeri tam olarak llemez. Bu noktada 2 farkl basitletirilmi yntem uygulanmaktadr.
4.2.3.1.1.1 Birinci Yntem

D blge parlts L20nin seimi altta verilmi olan tablo deerlerine gre yaplr (CIE, 1990).

53

izelge 4.1 D Blge Parltsnn Farkl Durumlar iin Deerleri

54 Bu tablo u alt bilgiler dikkate alnarak okunmaldr: (1) Tnelin ynne bal olan etmen; Dk: Kuzey yarmkrede, gney girii Yksek: Kuzey yarmkrede, kuzey girii (2) evrenin aydnlna bal olan etmen; Dk: Giri evresindeki yzeylerin yanstma faktr dk Yksek: Giri evresindeki yzeylerin yanstma faktr yksek (3) Tnelin ynne bal olan etmen; Dk: Kuzey yarmkrede, kuzey girii Yksek: Kuzey yarmkrede, gney girii (4) 60mlik duru mesafesi iin; gr alannn %35lik ksmnn gkyz tarafndan kaplanmas durumuna uygulamada pek rastlanmaz. Not: Kuzey Girii: Gneye doru ilerleyen trafik iin tnel girii; Gney Girii: Kuzeye doru ilerleyen trafik iin tnel giriidir.
4.2.3.1.1.2 kinci Yntem

Tnel giriinden gvenli duru mesafesi kadar uzaklkta 20 derecelik konikal gr alannda olan gkyz, yol, evre ve yaklam blgesi parlts gibi faktrlerin (4.1) formlne tabi tutulmasyla L20 deeri elde edilebilir.

L20 = LC + LR + LE + Lth

(4.1) (4.2)

+ + + = 1
Bu formlde; LC : Gkyz parlts
LR : Yol parlts LE : evresel parlts

Lth : Eik blgesi parlts

55

: Gkyz %si

: Yol %si
: evrenin %si : Tnel giriinin %si

ekil 4.6 Tnel Giriinde evresel Faktrler Bu hesaplamann amac Lth elde etmeye dayanr. (4.1) nolu denklemde 2 farkl bilinmeyen olmasna ramen bunlardan bir tanesi geici olarak ihmal edilebilir. 100-160m duru mesafeleri iin, dier parlt deerlerine nazaran ok kk olduklarndan ve Lth terimleri denklemde ihmal edilebilirler. Yeni denklem u ekilde yazlabilir;

L20 LC + LR + LE

(4.3)

(4.3) formlnde yer alan parlt deerleri llerek bulunabilecei gibi tnel konumuna gre izelge 4.2 yardmyla da bulunabilir (Philips, 1981; CIE, 1990; Onaygil, 1990).

56

izelge 4.2 Yaklama Blgesindeki Aydnlk Dzeyine Bal Olarak Giri Blgesindeki Parltnn Deiimi
LC Sr Yn (kcd/m2) Dou-Bat Gney Kuzey 12 16 8 LR (kcd/m2) 3 4 5 Kayalar 3 2 1 Levre (kcd/m ) Binalar Kar 8 6 4 15 (dikey) 15 (yatay) 10 (dikey) 15 (yatay) 5 (dikey) 15 (yatay)
2

ayr 2 2 2

Yaklama blgesi prltsyla ilgili farkl ynetmeliklerin eitli yaklamlar mevcuttur. En yksek parlt dzeyi olarak; ngiliz Ynetmeliinde (BS 5489:Part 7/1971) gneli bir gndeki 2000 cd/m2, Alman Ynetmeliinde (DIN 67524/1972) 6500 cd/m2, svire Ynetmeliinde ise evresinde yaplama olan blgeler iin 25004000 cd/m2, gr alannn byk ksmnn gkyz tarafndan kapland ak arazilerde 60008000 cd/m2 deerlerinin temel alnmasnn uygun olaca belirtilmitir.
4.2.3.2 Giri Blgesi

Srcnn gzlerinin adaptasyon durumunda olduu ve tnele girii ifade eden ve i blgeye kadar devam eden blgedir. Gn nda, ok yksek parltlarda ara kullanan src iin iyi aydnlatlmam tnel girii gzn adaptasyonu iin yeterli olmayacak, tnel girii srcye kara delik gibi grnecek ve mteakibinde de geici krlk hali ortaya kacaktr. Ancak ayn yetersiz aydnlatma gece karanlnda daha etkili olacaktr. Yani gzn daha karanlk ortama olan adaptasyonu, aydnlk ortama olan adaptasyonundan zor olacaktr. Giri blgesi; eik ve gei blgeleri ad altnda iki farkl blge olarak incelenir.

ekil 4.7 Tnel giri blgesindeki yetersiz aydnlatma sonucu ortaya kan Kara delik Etkisi

57
4.2.3.2.1 Eik Blgesi

Eik blgesi mesafesi, maksimum trafik hzna ve dolaysyla fren mesafesine eit olan blgedir. Giri blgesindeki srcnn, tnelin eiindeki detay ve engelleri grmesi gereklidir. Bu suretle eik blgesinin uzunluu; bir cismin yaklama blgesindeki src tarafndan en azndan aracn durabilme mesafesine eit bir uzaklktan grebilmesi esasyla fren mesafelerinden yararlanlarak belirlenir. Bu gvenli fren mesafesi CIE nerilerine gre yolun eimine ve ara hzna bal olan ekil 4.8den belirlenebilir (DIN, 1972).

ekil 4.8 Trafik hzna ve yol eimine bal olarak gvenli duru mesafeleri

4.2.3.2.1.1 Eik Blgesi Parltsnn Tayini

Eik blgesi parlts (Lth), tnel aydnlatma tekniinde gerek maliyet gerekse emniyet asndan en nemli husus olmakla birlikte ama bu ikisi arasndaki dengenin en optimize ekilde salanabilmesidir. rnein; tnel giriini neredeyse gn na yakn bir dzeyde aydnlatmak belki gz adaptasyonu ve dolaysyla emniyet asndan artlar salyor olsa bile

58 ortaya kacak maliyetler ile sistemin optimize bir zm olmasna engel olacaktr. Burada nemli olan doru aydnlatma sistemi ve yeterli dzeyde minimum aydnlk dzeyi seimi ile hem maliyetleri kontrol etmek hem de gz adaptasyonunu tehlikeye atmamaktr. Eik blgesi parlts; yaklama blgesi parlts, seilen kartlk parametresi ve fren mesafesi verilerine dorudan ballk gsterir. Eik blgesinin balangcnda salanmas gereken ortalama yol yzeyi parlts, farkl fren mesafeleri ve L/EV oranlar iin izelge 4.3 den bulunabilir (Philips, 1981; CIE, 1990).

izelge 4.3 Yaklama Blgesi ve Eik Blgesi iin CIE tarafndan nerilen Oran Deerleri

Lth/L20
Fren Mesafesi ( m ) Simetrik Aydnlatma Sistemi (L/Ev0,2) Zt Ynl Aydnlatma Sistemi (L/Ev0,6)

60 100 160

0,05 0,06 0,1

0,04 0,05 0,07

L/Ev orannn 0,20,6 aras deer ald aydnlatma sistemlerine nadir olarak rastlanr. Bu tip durumlarda, simetrik sistemi uygulayabilmek iin bir k deeri nerilir. Uluslararas deneylerin gsterdiine gre yksek L/EV oranl sistemlerde (Zt Ynl Aydnlatma) sistemlerde eksiklik vardr. Bu tip uygulamalarda yksek Lth/L20 deerleri zel olarak seilir. zel olan btn Lth/L20 deerleri her trl trafik koullar iin geerlidir. Koullarn ok uygun olduu durumlarda izelge 4.3deki oranlar 0,75 ile arplabilir. Bu faktr sadece u haller iin dnlmelidir; Tnel iinde tek ynl trafik Kar ya ve hzl trafiin olmamas Eik ve gei blgelerine girite ve kta erit deitirme olmamas Tnel iinde duraklama yapmaya izin verilmemesi Dk trafik hacmi (rnein 100 ara/saat den daha dk) Boyuna tnel profilinin dz olmas Tnel giriinden nce gn nda kalan yol parlts drmek ve dolaysyla eik blgesi adaptasyonuna katkda bulunmak amacyla gne ekranlar ya da pencereleri gibi lolatrc

59 ilaveler kullanldnda, simetrik sistemler iin kullanlan k faktr uygulanmaldr. Bu faktr Lth/L20=0,3 olarak kabul edilmeli ve izelge 4.3 okunurken dikkate alnmaldr. Eik blgesinin toplam uzunluu en az durma mesafesine eit olmal ve bu mesafenin ilk yarsnda da Lth parlt seviyesi salanmaldr. Durma mesafesinin yarsndan sonra aydnlatma seviyesi yava, kademeli ve lineer bir ekilde 0,4 Lth deerine kadar azaltlmaldr. Kademeler arasndaki aydnlk oran 3/1 i amamaldr ve bylece de aydnlatma seviyesi lineer azaltmada belirtilen limitin altna dmemi olmaktadr. 2 m ykseklie kadar olan tnel duvarlarnda sr emniyeti asndan en az yol yzeyi parlts kadar bir ortalama aydnlk dzeyi salanmaldr (CIE, 1990). Onaygil (1990) tarafndan yaplm olan eik blgesi aydnlatma parltsnn tayinine ynelik almalarda bir tnel giri simlatr ile bir dizi deney gerekletirilmitir. eitli adaptasyon parltlarnda, %26, %53, %81lik kontrastlara sahip 7 grme al cismin 0,1 saniyede %75 olaslkla grlebilmesi iin gereken minimum fon parltlar belirlenmitir. Fakat lmler sabit bir gzlemci ve yeri bilinen cisimler iin yapldndan ve oysaki gerek trafik koullarnda srcnn nerde, ne zaman ve ne byklkte bir cisim ile karlaaca bilinmediinden; simlatr tarafndan elde edilen deerler 2,78 katsays ile arplmtr. Elde edilen sonular izelge 4.4de verilmitir.

izelge 4.4 Onaygilin almalar sonucu elde edilen L20 ve Lth deerleri
L20 (cd/m ) 7500 5000 3000 1000 500 100
2

26 206 142 100 53 42 31

C (%) 53 Lth (cd/m2) 45 40 33 28 24 22

81 24 23 21 20 20 19

DIN 67524 standardna gre ara hz temel alnmak suretiyle eik blgesi maksimum parlt deerleri ekil 4.9den elde edilebilir. Eik blgesinin ilk yars geildikten sonra aydnlatma seviyesi yava bir ekilde bu maksimum deerin %40na kadar azaltlr.

60

ekil 4.9 DIN standardna gre ara hzna bal olarak Lth deerleri
4.2.3.3 Gei Blgesi

Eik blgesinde gerekli olan yksek parlt deeri, tneli i blge parltsna ulalncaya kadar kademeli olarak azaltlr. Giri ve i blge arasndaki bu parlt seviyelerinin d gei blgesini oluturur. Bu blgenin mesafesi, msaade edilen trafik hz ve eik blgesi-i blge aydnlk seviyeleri farkna gre belirlenir. Deneyler srclerin %75i iin 15 saniyelik bir srenin 6500cd/m2lik bir parlt dzeyinden 15cd/m2lik bir parlt dzeyine geie yettiini gstermektedir. Ara hzlar ve Schreuder erisi yardmyla gei blgesine ait adaptasyon blgeleri says ve uzunluklar kolayca bulunabilir. Gei blgesinin sonunda i blgenin 3 katna eit aydnlk seviyesine eriilmelidir. 2m yksekliindeki tnel duvarlarnn ortalama aydnl en az yol yzeyi aydnl kadar olmaldr. Uzun adaptasyon deneyleri sonucunda gei blgesi parlts (Ltr) u ekilde formlize edilmitir; Ltr = Lth (1,9+t)-1,4 (4.4)

61 Burada; Ltr Lth t : gei blgesi parlts (cd/m2) : eik blgesi parlts (cd/m2) : eik blgesinin bitiminden itibaren tnelde geen sre (sn)

Gei blgesindeki aydnlatma eik blgesindeki ile ayn karakterde olmaldr. Lamba saysnn veya k aksnn azaltlmas ile parltnn srekli deiimini salamak hayli zordur. Bu nedenle parlt erisinin basamaklar eklinde oluturulmas yoluna gidilir. Ancak birbirini takip eden basamaklarn parlt deerleri arasndaki oran hibir zaman 3/1'den byk olmamaldr. Blgedeki parlt dalm, eik ve i blge parlt dzeylerine bal olduu iin gei genellikle 2 ila 4 basamak eklinde gerekletirilir. Sabit parlt dzeyli basamaklarn uzunluklar en az 3 sn'de alnan mesafe kadar olmaldr (CIE, 1990; Onaygil, 1990).
4.2.3.4 Blge

Tnelin giri ve k blgeleri arasndaki gn ndan en uzak noktadaki blgesidir. Fakat uzunluu 300 metrenin altnda olan tnellerde gn ndan arnm ksm bulunmadndan bu blgenin varlndan sz edilmez. Srcnn tm gr yapay aydnlatmayla salanr ve aydnlatma seviyesi i blge boyunca sabittir. Bu blgede salanmas gereken parlt, byk lde giri blgesindeki aydnlatmann tipine ve kalitesine baldr. blgeye kadar tam bir adaptasyon salanabilirse, bu blgede gece yol aydnlatmas iin geerli olan kurallar uygulanabilir. Bilindii gibi trafii youn olan yollarn gece aydnlatlmalarnda yaklak 2 cd/m2 lik parlt deeri nerilmektedir. ok uzun da tnelleri dnda, hi bir tnelde giri blgesinin boyu tam bir adaptasyon salanacak kadar uzun deildir. Bunun iin tnel i blgesinde yaratlmas gereken parlt dzeyi, Uluslararas Aydnlatma Komisyonu (CIE) tarafndan trafik younluu ve fren mesafesine bal olarak 1 cd/m2 ila 15 cd/m2 arasnda nerilmesine ramen, karanlk adaptasyonunun uzun srede gereklemesi nedeniyle bu blgedeki parlt asla 3 cd/m2 den daha dk olmamaldr. Tnelin konumu ve hz snrlamasna gre i blge parlt dzeyleri iin izelge 4.5ten yararlanlabilir (CIE, 1973, 1990; Onaygil, 1990).

62

izelge 4.5 Fren mesafesi ve Trafik younluuna bal olarak Tnel i blgesi parlt dzeylerinin bulunmas

Trafik Younluuna bal olarak Tnel i Parltlar (cd/m) Fren Mesafesi ( m ) 160 100 60
4.2.3.5 k Blgesi

Dk (Ara/h<100) Orta (100<Ara/h<1000) Yksek (Ara/h>1000) 5 2 1 10 4 2 15 6 3

Tnelin i blge bitiminden kna kadar olan ve tek ynl tnelde, ka yaklaan src grnn tnelin dndaki parlaklktan tekrar etkilendii blgedir. Gz asndan dk parlt dzeyinden yksek parlt dzeyine geii (aydnlk adaptasyonu) ok hzl olduundan tnel kndaki aydnlatma koullar tnel giriine gre ok daha elverilidir. Bu sebeple genel olarak tnel k iin herhangi bir aydnlatma nlemi almaya gerek yoktur ve gnmzde pratikte de byk bir ounlukla i blge aydnlatma mant k blgesinde de devam ettirilmektedir. Bunun yannda k blgesinin gn etkisinin daha yaygnlatrlabilmesi ve kademeli bir artn salanabilmesi iin ka yakn blmlerde yksek yanstma zellikli duvar ve yol kaplamalar kullanlmas yararl olacaktr (ekil 4.10).

ekil 4.10 k blgesinde farkl kaplamalarn gre etkisi u da bir gerektir ki tnel knda, giri blgesi gibi bir aydnlatma yaplmas eitli stnlkler salayacaktr. Bunlar (Onaygil, 1990); Tnel knn ierdeki srcye "aydnlk delik" eklinde gzkmesinin engellenmesi ve bu suretle ayrntlarn grlebilir olmas.

63 Arza ve bakm gibi durumlar nedeniyle tnelin ift ynl olarak kullanlabilmesi. (k blgesi kar ynl trafik iin giri blgesi olacaktr) Tneli terk eden bir src iin dikiz aynasndan arkasndaki aralarn grebilir olmas.

ekil 4.11 ift ynl bir karayolu tnelinin giri (sa erit) ve k (sol erit) blgeleri

4.2.4

Gece Aydnlatmas

Tnel aydnlatma teknii bakmndan gece aydnlatmasnda, gndz aydnlatmasna gre ters bir durum ortaya kmaktadr. yle ki gndz saatlerinde tnel d daha aydnlk iken, gece saatlerinde tnelin i ksmlar daha aydnlktr. Bu durum gndz ortaya kan adaptasyon sorunlarn ve kara delik etkisini ortadan kaldrm olur. Gzn dk parltlara adaptasyonu yksek parltlara adaptasyonundan daha yava gerekletiinden trafii az, belli bir hz snrlamas olan ok uzun tnellerde bile gece aydnlatmasnda btn tnel boyunca 3 ila 5 cd/m2 lik bir parlt dzeyi salanmaldr. Tnel iindeki parlt dzeyinin dtaki yol parlt dzeyine oran 3/1 den byk olmad srece hibir glk ortaya kmaz. Eer tnelde gndz aydnlatmas, gece aydnlatmas iin de kullanlr ise bu koul salanamaz. k yollar aydnlatlmamsa, yaklak 10 saniyelik gidi mesafesi boyunca (200-250 m.) uygun ekilde yol aydnlatmas yaplarak bir gei blgesi yaratlmaldr. Ayrca gndz saatlerinde tnel giriinde yksek aydnlk dzeyi salayan lambalar da devre d braklmaldr (Onaygil, 1990).

64
4.2.5 Aydnlatma Sisteminin D Aydnla gre Kontrol

nceki konularda deinildii zere, tnel iinde salanmas gereken parlt dzeyleri dorudan yaklama blgesi parltsna baldr. Bu sebeple aydnlatma teknii ve ekonomiklik asndan tnelin eik ve gei blgelerindeki aydnlk dzeyleri dardaki aydnlk dzeyine gre otomatik olarak kumanda edilebilmesi gerekir. Bu kumanda ya dardaki yatay aydnlk dzeyine veya parlt dzeyine gre yaplr. Kumandann dardaki parlt dzeyine gre yaplmas tercih edilmelidir nk bu sebeple yol rtsnn muhtelif durumlarna (slak, kuru, kar rtl vb.) daha doru uyum salanr. Bu amala tnel giriinden takriben 100 metre uzaklkta girie uygun bir yere bir parlt l aleti yerletirilir. Bu alet parltsn tnel giriinden nceki yol rtsnn parltsn evrenin parltsn hesaba katar. Bundan alnan iaret eik ve gei blgelerindeki parlt dzeylerini istenilen dzeylere otomatik olarak ayarlar. Bunun yannda gn aydnlk seviyesi (L20) bir fotometre kullanlarak (20 derece al) direkt olarak, fotosel kullanlarak (180 derece al) veya CCD kamera kullanlarak endirekt olarak llebilir. Baz basit montajlarda basit gne kadranl zaman saatleri de kullanlabilir. Elde edilen d aydnlk dzeyine ilikin veriler aydnlatma otomasyon merkez panosuna gnderilir ve burada elde edilen sinyallere gre de gerekli miktarda aydnlatma armatr devreye alnr/devreden kartlr veya armatrler dim edilir. Ekonomi ve konfor gz nne alnarak, giri blgesi parlts birbirini takip eden parlt dzeylerinin oran 3/l 'i amayacak ekilde azaltlabilir. (%100; %33; %11; %3,3; %1,1 gibi) Yaklama blgesindeki yatay aydnlk dzeyine bal olarak kademeler yaklak izelge 4.6 'deki gibi olabilir.

izelge 4.6 Yaklama Blgesindeki Aydnlk Dzeyine Bal Olarak Giri Blgesindeki Parltnn Deiimi Yaklama Blgesindeki Yatay Aydnlk Dzeyi (lx) 45.000 'den fazla 20.000-45.000 8.000-20.000 3.000-8.000 1.000-3.000 Giri Blgesindeki Bal Prlt (%) 100 50 25 12 6

65 Gnnn zamana gre deiim faktr, anahtarlama kumandasyla enerji tasarrufu salar. Bu deiim faktrnn zamanla orants ekil.4.12 de grebilmektedir. Gneli Bulutlu afak ve Akam Karanl

ekil 4.12 Gn nn zamana gre deiim faktr yi bir kontrol sistemi iin lmen seviyesi den lambalarn vermi olduu aydnlk seviyesini telafi edebilmek gerekir. Bu sebeple tnel iindeki aydnlk seviyesi de llmeli ve dardaki aydnlk seviyesi ile karlatrlp aydnlatma sistemi kontrol edilmelidir. Tneldeki aydnlk seviyelerinin kontrol otomasyon sistemine balandnda, bu sistemin bakm byk nem arz eder. Dolaysyla sistemdeki fotosel, parlt ler ve CCD kamera gibi cihazlarn periyodik olarak muhakkak bakmlar yaplmal ve en az her yl laboratuar ortamnda kalibrasyonlarnn yaplmalar gerekmektedir (DIN, 1972; Bijlaardt, 1976; CIE, 1990).
4.2.6 Acil htiya Aydnlatmas

Acil ihtiya aydnlatmas kaza orannn azalmas ve acil servis almalarna yardm etmek amaldr. ebeke enerjisinin kesildii durumlarda, acil ihtiya aydnlatmasnn otomatik olarak devreye girmesi gereklidir. Kesinti sresince yedek g sistemiyle mevcut aydnlatmann bir blm devrede kald gibi, sadece bu tip durumlarda devreye giren ve kendi iinde depolad enerjiyi kullanan ya da genel bir kesintisiz g sisteminden beslenen zel acil durum armatrleriyle de aydnlatma grsel olarak desteklenmelidir. Oluabilecek faz arzalarna kar nlem olarak birbirini takip eden armatrler farkl fazlardan beslenmelidir. Bu ekilde arza halinde tnelin bir blmnn tamamen karanlk kalmas nlenmi olacaktr.

66 Acil ihtiya aydnlatmas, tnel giriinden 100-150m geride bir hz-snr iareti ile kombine almaldr. Eik ve gei blgesindeki aydnlatma seviyeleri acil hz-snrlarnn ihtiyacn

karlayabilecek gibi ve tnel ii blgesindeki seviye en az gece aydnlatmasndaki kadar olmaldr.

4.2.7 Dier Faktrler

Gndz ve gece aydnlatmasyla ilgili bahsedilen kriterler aydnlatma tasarmnda dikkat edilecek temel faktrler olmakla beraber aydnlatma kalitesini etkileyen baka yardmc faktrler bulunmaktadr. Bunlardan balcalar; daha ok ampul / armatr seimlerini ve dikey dzlemde aydnlatma yerleim ekillerini etkileyen fizyolojik-optik etmenler, iletme srecinde kirlenme, tozlanma ve egzoz gazlar gibi durumlar sonucu ortaya kacak ve armatrlerin aydnlatma kabiliyetlerini zayflatacak bir katsaynn ortaya kmasna neden olan etmenler, yapsal aamada gz nne alnmas gereken aydnlatmaya yardmc nitelikteki etmenler ve direk insan psikolojisiyle ilgili olan etmenler olarak sralanabilir.

67
5. TNEL AYDINLATMA UYGULAMALARI (DEVREN TNEL)

5.1

Tasarm ve Projelendirme Aamalar

Alanya Antalya karayolu zerinde bulunmakta olan Devren Tneli iin uluslararas aydnlatma komisyonunun 1990 tarihli 88 nolu 'Guide for The Lighting of Road Tunnels and Underpasses (yol tneller ve alt geitlerinin aydnlatmas iin klavuz) adl Teknik Raporundaki ve Avrupa komisyonunun CEN/TC 169/WG 6 kodlu 2001 tarihli Tnel aydnlatmas adl Teknik Raporundaki neriler esas alnmtr. ncelikle bu neriler nda parlt deerleri seimleri yaplmtr. Daha sonra, bu aydnlk dzeyini salamak iin kullanlacak armatr seimleri yaplm ve uygun adaptasyon ve gvenlik artlarn salayacak ekilde armatr yerleimleri yaplmtr. Alanya-Antalya yolu zerinde yer alan Devren Tneli 406mlik uzunluu itibariyle gndz aydnlatmas gerektiren bir tneldir. Tnel aydnlatma tasarmna balanrken belirlenmesi gereken dier bir konu da, tnele yaklalan ak yolda msaade edilen ara hz snrlamasdr. Alanya-Antalya yolunda hz limiti 90km/saat olarak dikkate alnmtr. nerilerde verilen donelerden 90km/saat hz limitinde yaklak %2 eimli yoku yukar bir yolda ilerleyen srcnn, tehlikeli olabilecek bir cismi grp aracn emniyetle durdurabilecei fren mesafesi 120m olarak saptanmtr. (Syf:57, ekil 4.8) Bilindii gibi optimum bir tnel aydnlatmasnn ilk balang noktas, tnel yaklama blgesindeki d blge parlt dzeyinin doru olarak saptanmasdr. D blge parlts (L20), tnel giriinden fren mesafesi kadar uzaktan 20lik tepe al koniden grnen alann parltsdr ve belirlenmesinde en iyi zm tnelin inas srasnda yl iinde belli periyotlarda, sz edilen alanda gerekletirilen lmlerle elde edilmesidir. Bu lmler sonucunda, yl iinde en ok rastlanlan en yksek parlt dzeyi esas alnr. Ancak Devren Tneli inaat aamalar srasnda byle bir alma gerekletirilemediinden, d blge parlts ilgili Teknik Raporlardaki yaklam yntemleri ile belirlenmitir. 7,3m yksekliinde at nal eklinde ki, bir taraf deniz, dier taraf dalk arazi olan tnelde, 20lik konik a iinden grnen alann %20sini gkyz ( =0,20 ), %30unu yol ( =0,30 ), %50sini evredeki dalk arazinin ( =0,50 ) kaplad kabul edilmitir. CIE-88 nolu yaynn 15. sayfasnda verilen Tablo 5.2den (syf:56, izelge 4.2) dou-bat dorultusunda yer alan tneller iin gkyz parltsnn yaklak LC =12000 cd/m2, yol parltsnn LR=3000 cd/m2,

68 dalk evre parltsnn LE =3000 cd/m2 olduu saptanmtr. Belirlenen deerler L20=LC+LR +LE formlnde yerine konarak, 20 konik adan grnen tnel d blge parlts yaklak 4800 cd/m 2 olarak bulunmutur. Ak yol zerinde bulunan, tek ynl tneller iin gerek ekonomik gerekse gr koullar asndan eik ve gei blgeleri iin counter-beam ( zt nl aydnlatma ) sistem ile en iyi sonular alndndan, bu tneller iin de eik ve gei blgelerinde aydnlatma sistemi olarak counter-beam seilmitir. blge ve tnelin tamamnda devam edecek olan gece aydnlatmasnda ise grsel klavuzlama asndan daha uygun olan simetrik aydnlatma sistemi tercih edilmitir. Sayfa 51, ekil 4.5e gre 120m fren mesafesi iin, tnel eik blgesinde ortalama 270 cd/m2 parlt dzeyi gerekmektedir. Bu deer, tm eik blgesi boyunca sabit olmaldr. Ancak, ekonomik zorlamalar nedeni ile ilgili nerilerde, parlt dzeyinin eik blgesinin ilk yarsnda sabit olmas, eik blgesinin ikinci yarsnn sonuna kadar ise %40na kadar azaltlabilecei ifade edilmektedir. Eik blgesinin toplam uzunluu en az fren mesafesi kadar olmaldr. Bu bilgiler nda, aydnlatma tasarm yaplan tnellerde giriteki ilk 60 metrede 275 cd/m 2 lik sabit parlt dzeyi yaratlm, daha sonra 60-120m arasnda ise deer %40na kadar drlmtr. Gei blgesinde (120 metreden sonra) armatr mesafeleri ayarlanarak gzn adaptasyon erisi ile uyumlu bir azalma yaratlp, i blge parltsna inilmitir. blgede ise trafik younluu orta kabul edilerek sayfa 62, izelge 4.5den yararlanlarak (100ara/saat1000) 7.6 cd/m2 sabit parlt deerinin yeter miktarda olaca grlmtr. Aydnlk adaptasyonu (karanlktan aydnla gei) ok daha abuk gerekletiinden, ekonomik nedenlerle tnellerde ayriyeten bir k blgesi aydnlatmas dnlmemitir. Egzoz gazlar ve korozif atmosfer nedeniyle tnellerde kullanlacak armatrlerin kolay temizlenebilir, bakm yaplabilir yapda ve koruma snfnn yksek olmas gerekir. Bu projede kullanlan tnel aydnlatma armatrleri IP65 koruma snfl, elik dkm gvdelidir. D yzeyi minimum 80 mikron galvaniz kaplama olan (RAL7035 ak gri, elektrostatik boya) armatrlerin 5mm kalnlnda s deiimine dayankl cam kapaklar, herhangi bir alete gerek duyulmadan kolayca alp kapanabilmektedir. Kontak korozyonundan kanmak iin, d kapaklar ve montaj elemanlar paslanmaz elikten yaplmtr. Tnelin giri ve kndaki 170m uzunluundaki ksmlarda 35m ara ile h:10m yksekliinde L:1.8m uzunluunda tek konsollu direkler zerinde 150W sodyum buharl harici tip yol

69 aydnlatma armatrleri kullanlarak yol zerinde 1,32 cd/m2 parlt dzeyi oluturulmutur. lgili teknik raporlarda tnel iindeki gece aydnlatmasnda yaratlan parlt dzeyi ile yol aydnlatmasnda elde edilen parlt dzeyi arasndaki orann 3/1 gememesi istenmektedir. Gece aydnlatmasnda tm tnel boyunca ortalama 3,8 cd/m2 parlt dzeyi yaratlmtr. Gece aydnlatmasnda devrede olacak armatrler (Ek.1de altlarna konulan k harfiyle belirtilmilerdir) bnyesinde 2 tane yksek basnl sodyum buharl ampul bulundurmaktadr. Gndz saatlerinde her iki ampul de devrede olmasna karn gece saatlerinde bunlardan bir tanesi kullanmda olacaktr.

5.2 5.2.1

Tnel Aydnlatma Sisteminin Bilgisayar Destekli Analizi TunLight Programnn Kullanm

Son yllarda biliim alannda meydana gelen gelimelerle tnel aydnlatmas gibi uzun ve karmak hesaplar gerektirecek hesaplamalar sre ve doruluk oranlarnda ciddi faydalar salayan bilgisayar simlasyon programlar vastasyla kolaylkla yaplmaktadr. TunLight yazlm da bu amala yazlm olup Devren Tneli ile ilgili mimari ve aydnlatmay kapsayan projeden (Ek-1) yararlanlp hesaplamalar iin gerekli bilgiler elde edilmi ve programa yklenmitir. Hesaplamalar sonucu ortaya kan deerler olaslklarla birlikte tablolar halinde verilmi gerekli nerilerle birlikte irdelenmitir.

ekil 5.1 TunLight Konfigrasyonlar Mens

70

ekil 5.2 Devren Tneli Enine Kesit Grnm Program ilk aldnda ekil 5.1de gsterildii ekilde Configurations bal altnda Tunnel Geometry mensne girilmek suretiyle tnel duvarlarna ve yola ait yatay ve dikeydeki konum bilgileri, erit bilgileri ve armatr sra bilgileri programa yklenir. lgili deerler ekil 5.3de verilmitir. ekil 5.3deki men altndaki veri alanlarnn tanmlar: Reflecting parts of walls Left wall Right wall R-coordinate H-coordinate bottom H-coordinate top alnmtr.) : Duvarlarn yanstc yzeyleri : Sol duvar : Sa duvar : Duvarlarn yatay konumlar (Yol alann sol kenar orijin kabul : Duvarlarn dikey konumdaki alt kotu (Her iki duvar iin de alt : Duvarlarn dikey konumdaki st kotu (Duvar parltlar iin

edilerek sol duvar iin -1,4m ve sa duvar iin 9,4mdir.) kot yol kotunun 0,2m zerindedir.) hesaplarn 2mlik gr alan iinde yaplmas uygun olduundan bu deer 2 olarak

71 Reflecting part of road R-coordinate of left edge # of tracks # of rows : Yolun yanstc yzeyi : Yolun yataydaki sol kenar konumu (Orijinde bulunmaktadr.) : Yol zerindeki erit says (Tnel iinde 2 erit bulunmaktadr) : Kullanlan armatr sras says (3 armatr sras mevcuttur.)

R-coordinate of right edge : Yolun yataydaki sa kenar konumu (8. mde bulunmaktadr.)

ekil 5.3 Tnel Geometrisiyle ilgili Veriler Yansmalarla ilgili menye gemeden nce r-Table larn yklenmesi gerekmektedir. Bu tablolar yansmay simle etmektedir. Program aklamalarnda nerildii ekilde duvarlar iin klasr iindeki R1 ve yol iin de R3 yanstma tablolar yklenip q0 iin Sol ve Sa Duvar:0.13; Yol iin: 0.07 deerleri girilir. Ayrca yanstma dereceleri (Reflection Degree) iin tnellerde sk kullanlan deer olan 0.3 kullanlmtr. (ekil 5.4) ekil 5.4deki men altndaki veri alanlarnn tanmlar: Left wall Right wall Road : Sol duvar : Sa duvar : Yol

72 nr. of r-table numaral tablo seilmitir.) q0 value of r-table nerilmektedir.) Reflection degree projede de uygulanmtr.) : Bu deerin deneyimlere gre seilmesinin gerektii ngrlmektedir ve benzeri projelerde de kullanlp baarl sonular alnan 0.3 deerleri bu : Yanstma tablolarnn q0 deerleri olup yzeye gre farkllk gsterir. (1 numaral yanstma tablosu iin 0.13, 2 numaral iin 0.07 deerlerinin kullanlmas : lgili alann yklenen yanstma karakteristik tablolarndan

hangisine karlk geldii yazlr (Programdaki neriler dahilinde duvarlar iin 1, yol iin 2

ekil 5.4 Yanstmalarla ilgili Veriler Yanstmalarla ilgili ilemler tamamlandktan sonra armatr ksmna geilir. (Configurations bal altnda Luminaires mens) Kullanlan armatr eitleri iin dalm tablolar (ITable) klasrdeki dosyalardan seilerek yklenir. 3 farkl sra armatr kullanldndan bu mendeki 1,2 ve 3 numaral sralar iin deerler girilecektir. ekil 5.5 de gsterildii gibi srasyla armatrn dalm tablo numaras (ykleme esnasnda verilen numara), ak deerleri, bakm faktrleri, tek tek konum ve var ise asal ynlendirme bilgileri men vastasyla yklenir. ekil 5.6 da grlmekte olan gruplar mens vastasyla ise her bir armatr sras kapatlp alabilir ya da belli oranlarda dim edilebilir. leriki aamalarda 0,8 olarak seilen bakm faktr, 0,7 ve 0,6 deerlerine ekilip deiimler gzlenecektir.

73 ekil 5.5deki men altndaki veri alanlarnn tanmlar: Row Nr. Nr. of I-table : Armatr sra numaras : Armatre zel dalm tablolar (Tablo yklenirken hangi

numara ile yklenildi ise o numara girilir. Bu hesaplamada ilk sra armatrler iin 1, dier sralar iin 2 numaral tablo seilmitir.) R-coordinate for Row H-coordinate for Row Nominal flux for Row sralar iin 55,5 dir.) Maintenance factor 0dr) Angle to road in C-90 plain : Armatrler iin C-90 dzleminde yol ile olan a (Tm sralar iin 0dr) Angle to S-direction Change configurations New Show Delete Change Groups : Armatrler iin boysal yndeki a (Tm sralar iin 0dr) : Konfigrasyon deerlerinin deitirilmesi : Yeni armatr eklemek iin kullanlr : Mevcut armatrleri grntlemek iin kullanlr : Mevcut armatrleri silmek iin kullanlr : Mevcut armatrleri deitirmek iin kullanlr : Armatr gruplar zerinde anahtarlama yapmak iin kullanlr. : Bakm faktr (0,8 olarak seilmitir.) Angle to road in C-0 plain : Armatrler iin C-0 dzleminde yol ile olan a (Tm sralar iin : Armatr sras iin yatay koordinat (lk sra iin:4m, ikinci sra : Armatr sras iin dikey koordinat (Tm sralar iin 6,5m dir.) : Armatr sras iin nominal ak deeri (lk sra iin:34, dier iin 3,75m ve son sra iin 4,25 dir.)

ekil 5.6daki men altndaki veri alanlarnn tanmlar: Group 1..6 Main Switch Dimming Switch Dimming Percentage : Armatr grup numaralar : Ana anahtarlama (ak konumda olacaktr) : Dim anahtarlama (kapal konumda olacaktr) : Dim oran (dim anahtar kapal olduu iin nemsizdir)

74

ekil 5.5 Armatrlerle ilgili Veriler

ekil 5.6 Armatrlerin Anahtarlanmasyla ilgili Veriler

75

ekil 5.7 lm Detaylaryla ilgili Veriler ekil 5.7deki men altndaki veri alanlarnn tanmlar: # of points across road noktada lm yaplacaktr) # of H-abscissa on wall noktada lm yaplacaktr) # of points in S-direction 1. measuring point in S balang noktas olan 0dr) Last measuring point in S noktas olan 120dir) Start of extended range in S : Geniletilmi lm nokta balangc (Gerek olmad iin ilk lm noktas deeri olan 0 alnmtr.) Stop of extended range in S : Geniletilmi lm nokta sonu (Gerek olmad iin ilk lm noktas deeri olan 120 alnmtr.) # of pts. for each m. f. : Yatay, dikey ve boyuna eksende seilen lm nokta says (Gauss integrasyon yntemiyle program tarafndan belirlenmesi iin 1 deerleri verilmitir.) : Boylamasna eksende son lm noktas (Eik blgesi iin biti : Tnel boyunca lm yaplacak nokta says (Eik blgesi iin : Boylamasna eksende ilk lm noktas (Eik blgesi iin her 2 metrede bir lm yaplmak zere 61 olarak alnmtr.) : Duvarn dikey kesitinde lm yaplacak nokta says (4 : Yolun enine kesitinde lm yaplacak nokta says (10

76 Bu ilemlerin tamamlanmasnn ardndan yine Configurations bal altnda bulunan Measuring Grid mensnden programn hesap edecei araln ve gzlemcinin koordinatlar, ayrca belirlenen bu aralk iin ka noktada lm yaplaca bilgileri de girilerek program hesap aamalarna hazr hale getirilmi olur. (ekil 5.7) Bu aamadan sonra hesaplama proseslerine geilir ve bunun iin Calculate bal altnda bulunan Luminance and Illuminance mensnden ilemler balatlr. (ekil 5.8) Belli bir sre ilem yaptktan sonra program sonular grntleyecek duruma gelmi olur. Sonulara Output bal altndan ulalabilir. Quality Numbers mens vastasyla aydnlatmayla ilgili parlt deerleri ve baz kalite faktrleri elde edilir. Tables mensnden faydalanlarak ise ayrntl olarak ve daha nce Measuring Grid mensnden girilmi olan lm kriterlerine gre noktasal bazda ayrntl aydnlatma deerleri elde edilir. (ekil 5.9 ve ekil 5.10)

ekil 5.8 Hesaplama ilemlerinin balatlmas

77

ekil 5.9 Hesaplama sonularnn grntlenmesi

ekil 5.10 Hesaplama sonularnn grntlenmesi

78
5.2.2 Hesaplamalar Sonucu Elde Edilen Deerler

(Not: Bu balk altndaki tm hesaplamalar 0,8 bakm faktr baz alnarak yaplmtr.)
5.2.2.1 Gndz Aydnlatmas iin

Eik blgesinin ilk yars iin (0-60m) elde edilen ortalama parlt deerleri:
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 275.9 286.8 265.1 185.4 183.9

Eik blgesinin ikinci yars iin (60-120m) elde edilen ortalama parlt deerleri:
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 190.5 195.3 185.7 135.9 134.8

Eik blgesi iin koordinatsal olarak elde edilen [cd/m2] cinsinden ayrntl noktasal parlt deerleri:
s/r (m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 ------------------------------------------------------------------------------120.00 | 69.7 89.0 108.0 131.5 148.7 144.6 125.2 102.4 85.1 66.6 118.00 | 75.9 97.2 118.1 143.8 160.5 156.9 136.8 112.3 93.2 73.3 116.00 | 77.4 97.8 120.5 147.1 165.6 161.9 139.5 114.4 94.3 74.3 114.00 | 80.3 103.2 126.9 153.8 173.0 168.4 145.2 120.8 97.9 77.7 112.00 | 85.4 108.3 133.5 161.3 178.8 174.9 153.4 126.5 103.2 82.1 110.00 | 88.1 110.7 137.0 167.4 186.6 181.9 158.4 130.3 105.3 84.8 108.00 | 90.8 115.4 144.1 173.7 192.7 187.7 165.5 136.9 109.7 86.8 106.00 | 95.0 119.5 147.5 179.0 200.0 195.6 169.1 139.0 114.2 90.9 104.00 | 98.3 125.4 153.4 187.7 209.9 204.5 177.1 145.9 119.0 94.1 102.00 | 102.6 130.7 162.8 196.4 219.0 213.4 186.7 153.3 124.0 97.5 100.00 | 103.7 132.3 163.1 200.2 225.5 220.2 188.4 154.4 126.6 99.3 98.00 | 108.7 138.4 172.4 208.4 232.4 226.1 196.5 162.8 131.8 104.0 96.00 | 112.3 143.3 174.7 214.4 240.1 234.2 201.7 165.5 135.4 106.5 94.00 | 114.2 145.7 180.9 220.0 246.1 239.7 207.5 170.8 138.3 109.5 92.00 | 120.5 152.6 189.1 229.8 254.2 247.7 216.9 178.4 144.9 115.0 90.00 | 123.5 154.5 193.4 235.0 264.0 256.2 221.2 182.1 146.3 117.6 88.00 | 127.0 160.4 200.1 244.5 272.8 265.0 229.7 187.7 152.3 121.5 86.00 | 130.4 166.8 205.5 252.2 280.8 272.7 235.8 193.8 157.6 124.3 84.00 | 133.6 169.7 211.6 257.5 288.1 279.8 241.2 199.8 160.3 127.6 82.00 | 137.5 173.6 218.6 265.0 295.8 286.8 249.2 205.3 163.9 131.0 80.00 | 139.1 177.7 222.0 271.5 302.7 293.7 254.7 208.3 166.9 132.6 78.00 | 142.3 183.4 229.4 278.6 311.3 302.2 261.0 214.7 172.2 135.6 76.00 | 147.1 188.6 235.7 287.9 322.2 312.2 269.5 220.1 177.3 139.9 74.00 | 152.6 193.2 241.6 296.3 329.8 319.8 277.1 225.9 181.7 144.3 72.00 | 157.1 198.8 248.0 303.6 337.2 327.5 283.7 231.8 186.9 148.5 70.00 | 160.7 203.7 251.9 309.3 344.4 333.6 289.0 235.5 191.5 152.4 68.00 | 163.1 208.4 255.6 314.8 352.2 340.9 293.2 238.4 195.0 154.6 66.00 | 165.6 211.1 261.9 321.2 360.5 348.7 298.7 243.5 199.3 156.7 64.00 | 166.7 214.3 267.8 325.9 366.7 354.3 302.5 248.6 201.3 158.3 62.00 | 171.0 218.4 270.2 332.5 370.9 358.7 308.1 250.7 204.8 160.8 60.00 | 174.0 221.4 274.4 339.1 378.4 365.8 314.5 256.0 206.2 164.3 58.00 | 175.5 224.0 278.9 342.8 383.5 370.4 318.1 258.4 209.9 165.4 56.00 | 175.8 225.6 281.4 346.0 388.9 374.5 319.6 259.4 210.9 166.5 54.00 | 177.1 226.3 280.9 346.5 388.9 375.4 318.8 260.2 210.5 165.7 52.00 | 179.3 226.5 284.3 350.4 391.9 377.9 322.7 262.6 211.8 168.1 50.00 | 178.9 229.0 285.1 351.7 393.7 378.6 324.3 262.3 212.7 167.5 48.00 | 179.1 229.0 286.4 353.1 395.5 379.7 325.1 263.3 214.0 167.8 46.00 | 178.7 228.5 286.1 352.7 396.6 381.3 322.7 263.2 212.2 166.8 44.00 | 180.9 229.5 287.7 355.4 398.5 382.6 325.2 263.9 213.9 168.7 42.00 | 180.1 231.5 288.2 356.9 399.4 383.3 327.2 264.0 213.0 167.7 40.00 | 180.4 231.1 290.1 358.1 400.5 383.3 328.3 265.2 214.4 168.2

79
s/r (m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 ------------------------------------------------------------------------------38.00 | 178.8 229.6 289.0 356.1 400.2 383.1 324.1 263.9 212.2 167.4 36.00 | 180.5 230.1 288.2 356.2 399.4 382.3 323.5 262.5 212.9 167.1 34.00 | 179.5 230.5 286.8 357.6 398.9 381.7 325.4 262.5 210.6 166.8 32.00 | 180.5 231.6 290.0 358.4 400.4 382.9 326.5 263.7 213.9 167.5 30.00 | 179.0 230.4 290.2 358.1 402.9 384.2 325.1 263.2 212.3 167.6 28.00 | 179.9 231.5 288.6 357.7 401.2 382.9 323.5 262.0 212.2 165.9 26.00 | 180.4 230.4 288.2 359.6 402.0 383.6 325.1 262.7 210.2 167.1 24.00 | 180.6 232.0 290.4 359.8 402.4 383.6 325.5 262.6 212.8 167.1 22.00 | 179.3 230.6 290.5 359.4 403.4 383.1 324.7 261.8 212.0 166.9 20.00 | 178.6 230.2 287.3 357.0 400.8 381.2 320.6 260.7 209.3 165.0 18.00 | 180.1 228.9 289.2 358.3 400.4 380.7 321.7 261.2 209.9 166.3 16.00 | 180.1 231.1 289.3 359.7 402.6 382.7 323.7 260.2 210.0 165.6 14.00 | 180.1 231.0 290.6 360.8 403.8 383.0 324.8 261.6 211.5 166.1 12.00 | 177.8 229.6 289.8 358.2 403.1 381.7 319.9 260.7 208.5 164.5 10.00 | 179.2 228.6 289.2 358.8 401.7 379.9 320.0 258.6 208.7 164.2 8.00 | 178.4 229.6 287.1 359.6 401.0 379.5 320.8 257.2 206.6 163.9 6.00 | 177.8 228.4 287.7 357.9 400.2 377.5 319.4 257.4 207.4 162.7 4.00 | 165.3 214.7 273.0 340.1 383.8 360.4 299.9 241.4 192.7 152.2 2.00 | 152.4 194.8 249.9 315.6 357.8 334.7 274.6 217.9 173.6 136.5 0.00 | 137.4 176.5 225.8 291.5 329.5 307.5 250.9 195.5 153.1 121.9

Gei blgesi iin elde edilen ortalama parlt deerleri:

ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 34.9 35.5 34.4 25.9 25.7

Gei blgesi iin koordinatsal olarak elde edilen ayrntl [cd/m2] cinsinden noktasal parlt deerleri:
s/r(m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 ------------------------------------------------------------------------------310.00 | 5.1 6.4 8.3 10.2 11.5 11.4 10.0 8.1 6.2 5.0 308.00 | 4.9 6.2 7.7 9.7 10.8 10.7 9.5 7.6 6.2 4.9 306.00 | 4.9 6.1 7.7 9.6 10.4 10.3 9.4 7.6 5.8 4.9 304.00 | 4.4 5.9 7.2 8.6 9.7 9.5 8.5 7.1 5.7 4.3 302.00 | 4.8 6.0 7.3 9.0 10.3 10.2 8.9 7.1 5.9 4.7 300.00 | 5.3 6.6 7.9 9.8 11.3 11.2 9.6 7.7 6.4 5.2 298.00 | 5.2 6.7 8.4 10.4 11.7 11.7 10.3 8.3 6.6 5.2 296.00 | 5.1 6.8 8.2 10.4 11.9 11.8 10.0 7.8 6.7 5.0 294.00 | 5.1 6.7 8.0 10.1 11.1 11.2 9.8 7.8 6.6 5.1 292.00 | 5.0 6.3 8.0 9.8 10.9 10.8 9.6 7.8 6.2 5.0 290.00 | 5.0 6.1 7.5 9.4 10.4 10.3 9.2 7.4 5.9 4.9 288.00 | 5.6 6.8 8.5 9.9 10.6 10.5 9.8 8.3 6.8 5.4 286.00 | 8.2 10.1 12.0 14.8 16.9 16.8 14.5 11.8 9.9 8.1 284.00 | 12.4 15.4 18.5 21.5 23.9 23.7 21.4 18.3 15.2 12.4 282.00 | 13.0 16.5 20.6 23.0 25.5 25.4 22.8 20.2 16.3 12.8 280.00 | 13.3 16.9 20.2 23.8 26.1 26.0 23.5 20.2 16.4 13.2 278.00 | 14.9 17.8 21.4 25.8 28.4 28.2 25.4 20.9 17.7 14.6 276.00 | 14.8 17.9 21.5 26.2 29.1 28.9 25.6 21.2 17.4 14.5 274.00 | 12.5 16.0 19.7 23.8 27.2 26.9 23.1 19.2 15.6 12.1 272.00 | 11.7 14.6 18.3 23.1 26.4 26.1 22.5 17.6 14.1 11.3 270.00 | 11.0 13.8 17.2 22.0 25.7 25.2 21.1 16.6 13.3 10.7 268.00 | 9.8 13.1 16.7 21.0 23.7 23.3 20.3 16.2 12.5 9.6 266.00 | 8.6 11.3 14.2 18.6 21.8 21.3 17.7 13.1 10.9 8.3 264.00 | 7.7 10.2 12.5 16.4 18.7 18.6 15.7 12.0 9.9 7.3 262.00 | 7.2 9.1 11.7 14.8 16.9 16.6 14.2 11.1 8.8 6.9 260.00 | 6.7 8.1 10.5 13.6 15.5 15.2 12.9 10.1 7.8 6.5 258.00 | 11.4 13.9 17.4 20.5 21.8 21.5 20.1 17.0 13.9 11.1 256.00 | 12.7 16.3 19.7 23.5 25.9 25.7 22.9 19.3 16.0 12.4 254.00 | 13.5 18.0 21.7 25.2 28.0 27.8 24.9 21.2 17.5 13.4 252.00 | 14.3 18.0 21.9 24.9 28.6 28.2 24.5 21.2 18.0 14.0 250.00 | 15.1 18.9 23.1 27.7 31.3 30.9 27.1 22.6 18.4 14.8 248.00 | 14.5 18.3 22.0 26.7 30.4 30.0 25.8 21.4 17.9 14.1 246.00 | 13.2 16.5 20.9 25.6 28.4 28.0 24.8 20.2 15.8 12.8 244.00 | 11.2 14.4 18.7 23.0 26.1 25.5 22.3 17.9 13.8 10.8

80
s/r(m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 -----------------------------------------------------------------------------242.00 | 10.8 13.5 16.6 21.7 25.1 24.6 20.5 16.0 13.0 10.3 240.00 | 10.3 13.2 16.4 21.1 23.9 23.4 20.1 15.8 12.6 9.9 238.00 | 13.6 17.6 21.8 26.8 29.6 29.2 26.1 21.1 17.1 13.3 236.00 | 14.3 19.0 22.9 28.1 31.4 31.0 27.4 22.0 18.8 13.9 234.00 | 14.8 19.8 23.8 28.5 31.1 30.9 27.7 22.9 19.3 14.5 232.00 | 14.9 18.6 22.5 27.1 30.4 30.0 26.1 21.7 18.6 14.6 230.00 | 15.7 19.2 23.6 28.6 32.4 31.8 27.8 23.0 18.6 15.3 228.00 | 15.6 19.4 23.7 28.1 31.6 31.1 27.2 22.8 19.0 15.1 226.00 | 14.8 18.4 23.3 28.4 32.2 31.8 27.4 22.5 17.8 14.3 224.00 | 18.5 23.1 28.8 34.9 39.2 38.5 34.1 27.9 22.5 18.3 222.00 | 18.3 23.0 29.5 35.2 40.3 39.6 33.9 28.7 22.3 17.9 220.00 | 17.1 23.0 29.0 34.9 38.5 37.8 33.6 28.1 22.2 16.8 218.00 | 17.1 21.7 26.8 32.9 37.1 36.5 31.7 25.9 20.9 16.8 216.00 | 17.5 21.6 26.7 33.2 37.2 36.7 32.0 25.8 20.9 16.9 214.00 | 15.8 20.1 24.9 30.5 34.4 33.8 29.6 23.6 19.3 15.0 212.00 | 16.1 20.0 25.1 31.1 36.7 36.1 29.8 24.2 19.4 15.5 210.00 | 19.7 24.6 30.4 37.0 42.0 41.3 35.8 29.2 23.9 19.2 208.00 | 19.0 24.0 30.9 37.5 41.3 40.8 36.3 29.8 23.3 18.6 206.00 | 18.0 22.9 28.6 35.2 39.5 38.7 33.7 27.2 22.2 17.7 204.00 | 18.7 23.9 28.2 35.5 39.1 38.7 34.1 27.2 23.0 18.4 202.00 | 19.8 24.4 29.9 36.5 42.4 41.7 35.0 28.7 23.8 19.2 200.00 | 22.0 27.6 33.3 40.8 45.9 45.2 39.3 32.2 26.8 21.4 198.00 | 21.5 26.7 33.8 40.4 44.6 44.1 39.2 32.7 26.0 20.7 196.00 | 20.2 24.9 31.7 38.8 44.0 43.1 37.0 30.5 24.0 19.9 194.00 | 21.0 26.3 32.3 39.8 44.7 43.9 38.5 31.0 25.2 20.6 192.00 | 21.7 27.1 33.6 40.6 48.0 46.9 39.0 31.9 26.2 21.0 190.00 | 23.5 30.1 36.6 45.0 50.6 49.9 43.2 35.3 29.1 22.7 188.00 | 22.2 27.9 35.3 43.0 48.2 47.6 41.4 34.1 27.1 21.4 186.00 | 21.0 25.9 33.3 40.9 45.8 44.8 39.0 31.9 24.9 20.6 184.00 | 21.6 27.4 33.8 41.3 46.0 45.0 39.7 32.4 26.2 21.0 182.00 | 25.5 31.6 37.9 46.9 53.0 52.0 45.0 36.3 30.7 24.9 180.00 | 24.3 30.9 38.5 46.8 52.9 52.1 45.0 37.1 29.7 23.6 178.00 | 22.7 30.0 37.5 45.3 51.1 50.2 43.8 36.0 28.8 22.2 176.00 | 23.3 29.7 37.0 45.9 52.8 51.7 43.7 35.0 28.7 22.9 174.00 | 28.2 36.5 44.1 53.3 58.8 58.0 51.2 42.8 35.0 27.4 172.00 | 26.3 33.2 41.7 50.9 57.1 56.0 48.9 39.8 31.9 25.4 170.00 | 24.9 31.2 39.3 48.0 53.5 52.4 46.1 37.8 30.2 23.8 168.00 | 30.1 37.0 45.0 54.5 60.3 58.9 52.4 43.1 36.1 28.9 166.00 | 29.6 36.3 45.7 56.0 62.9 61.5 53.3 43.6 35.1 28.7 164.00 | 28.0 36.0 45.0 54.8 61.7 60.4 52.4 43.2 34.5 27.1 162.00 | 31.3 40.1 49.3 58.5 66.2 65.0 56.3 47.2 38.6 30.2 160.00 | 31.7 39.4 49.7 60.5 68.4 66.7 57.8 47.4 38.1 30.8 158.00 | 31.3 40.4 50.3 60.9 68.3 66.8 58.5 48.5 38.5 30.0 156.00 | 33.8 42.9 52.6 64.3 71.6 70.3 61.3 50.5 41.2 32.8 154.00 | 33.3 42.6 53.6 64.6 72.2 70.6 61.6 51.0 41.0 32.0 152.00 | 40.3 50.2 61.2 74.1 81.5 79.9 71.4 58.5 48.9 39.1 150.00 | 41.4 51.1 62.9 76.9 85.3 83.8 73.8 60.4 49.5 39.9 148.00 | 40.1 52.1 64.8 77.6 85.9 84.0 74.4 61.9 50.4 38.8 146.00 | 41.1 52.2 64.2 78.0 89.5 88.0 73.9 60.6 50.3 40.0 144.00 | 47.9 59.7 72.4 88.3 99.7 97.6 84.5 69.2 57.7 46.2 142.00 | 45.0 57.7 70.9 86.4 95.8 94.1 82.3 68.3 54.8 43.4 140.00 | 44.7 56.6 71.0 86.3 97.1 95.2 82.2 68.0 53.3 43.4 138.00 | 51.7 63.0 78.5 95.3 106.1 103.3 91.7 73.9 61.2 50.1 136.00 | 49.7 62.2 76.0 94.4 105.3 103.4 89.1 73.0 59.3 47.6 134.00 | 53.3 68.1 82.6 100.8 112.4 110.0 95.7 79.1 64.7 51.6 132.00 | 54.6 68.2 84.9 102.7 115.3 112.8 98.4 80.4 65.3 52.7 130.00 | 57.8 73.5 90.7 110.4 124.1 121.0 105.0 86.4 71.7 56.0 128.00 | 57.4 75.0 92.4 110.9 123.5 121.2 105.1 88.0 71.5 55.4 126.00 | 63.3 79.8 98.6 120.2 135.6 132.4 114.5 94.1 76.8 61.3 124.00 | 62.7 82.0 98.3 119.9 134.1 131.2 113.9 94.0 78.5 60.0 122.00 | 69.9 88.7 110.3 132.5 146.1 143.0 126.8 105.8 84.8 67.6 120.00 | 69.7 89.0 108.0 131.4 148.7 144.6 125.2 102.4 85.1 66.7

blge iin elde edilen ortalama parlt deerleri:

ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 7.6 7.6 7.5 6.5 6.5

81 blge iin koordinatsal olarak elde edilen ayrntl [cd/m2] cinsinden noktasal parlt deerleri:
s/r (m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 -----------------------------------------------------------------------------400.00 | 2.6 3.0 3.5 3.8 3.9 3.9 3.8 3.5 3.0 2.6 398.00 | 3.0 3.5 4.1 4.5 4.8 4.8 4.6 4.1 3.5 3.0 396.00 | 3.5 4.0 4.8 5.6 5.9 5.9 5.6 4.8 4.0 3.5 394.00 | 3.4 4.5 5.4 6.0 6.4 6.4 5.9 5.4 4.5 3.3 392.00 | 4.4 5.2 6.3 7.6 8.6 8.6 7.5 6.2 5.2 4.3 390.00 | 5.0 6.2 7.4 9.1 10.4 10.4 9.0 7.3 6.1 5.0 388.00 | 5.1 6.6 8.2 10.1 11.3 11.3 10.0 8.1 6.5 5.1 386.00 | 5.1 6.7 8.1 10.2 11.7 11.6 9.9 7.7 6.6 5.0 384.00 | 5.0 6.6 7.9 10.0 11.0 11.1 9.7 7.8 6.5 5.0 382.00 | 4.9 6.2 7.9 9.6 10.7 10.6 9.4 7.7 6.1 4.9 380.00 | 4.8 5.9 7.2 9.1 10.1 9.9 8.9 7.1 5.7 4.7 378.00 | 5.1 6.2 7.9 9.2 9.9 9.8 9.1 7.7 6.3 5.0 376.00 | 5.0 6.0 7.5 9.4 10.9 10.8 9.2 7.4 5.9 4.9 374.00 | 5.2 6.5 8.1 10.0 11.6 11.6 9.9 8.0 6.4 5.1 372.00 | 5.1 6.5 8.7 9.7 11.8 11.7 9.6 8.4 6.4 5.0 370.00 | 5.1 6.4 8.3 10.2 11.5 11.4 10.0 8.1 6.3 5.0 368.00 | 4.9 6.2 7.7 9.7 10.8 10.7 9.5 7.6 6.2 4.9 366.00 | 4.9 6.1 7.7 9.6 10.4 10.3 9.5 7.7 5.9 4.9 364.00 | 4.4 5.9 7.2 8.6 9.7 9.5 8.5 7.1 5.8 4.3 362.00 | 4.8 6.0 7.3 9.0 10.3 10.2 8.9 7.1 5.9 4.7 360.00 | 5.3 6.6 7.9 9.8 11.3 11.2 9.6 7.8 6.4 5.2 358.00 | 5.2 6.7 8.4 10.4 11.7 11.7 10.3 8.3 6.6 5.2 356.00 | 5.1 6.7 8.2 10.3 11.8 11.8 10.0 7.8 6.7 5.0 354.00 | 5.1 6.7 8.0 10.1 11.1 11.2 9.8 7.8 6.6 5.1 352.00 | 4.9 6.2 7.9 9.7 10.8 10.7 9.5 7.8 6.1 4.9 350.00 | 4.8 5.9 7.2 9.1 10.1 10.0 9.0 7.1 5.7 4.7 348.00 | 5.1 6.2 7.9 9.3 9.9 9.8 9.1 7.7 6.3 5.0 346.00 | 5.0 6.0 7.5 9.4 10.9 10.8 9.2 7.4 5.9 4.9 344.00 | 5.2 6.5 8.1 10.0 11.6 11.6 9.9 8.0 6.4 5.1 342.00 | 5.1 6.5 8.7 9.7 11.8 11.7 9.6 8.4 6.4 5.0 340.00 | 5.1 6.4 8.3 10.2 11.5 11.4 10.0 8.1 6.3 5.0 338.00 | 4.9 6.2 7.7 9.7 10.8 10.7 9.5 7.6 6.2 4.9 336.00 | 4.9 6.1 7.7 9.6 10.4 10.3 9.4 7.6 5.8 4.9 334.00 | 4.4 5.9 7.2 8.6 9.7 9.5 8.5 7.1 5.7 4.3 332.00 | 4.8 6.0 7.3 9.0 10.3 10.2 8.9 7.1 5.9 4.7 330.00 | 5.3 6.6 7.9 9.8 11.3 11.2 9.6 7.7 6.4 5.2 328.00 | 5.2 6.7 8.4 10.4 11.7 11.7 10.3 8.3 6.6 5.2 326.00 | 5.1 6.7 8.2 10.3 11.8 11.8 10.0 7.8 6.7 5.0 324.00 | 5.1 6.7 8.0 10.1 11.1 11.2 9.8 7.8 6.5 5.1 322.00 | 4.9 6.2 7.9 9.7 10.8 10.7 9.5 7.7 6.1 4.9 320.00 | 4.8 5.9 7.2 9.1 10.1 10.0 9.0 7.1 5.7 4.7 318.00 | 5.1 6.2 7.9 9.3 9.9 9.8 9.1 7.7 6.3 5.0 316.00 | 5.0 6.0 7.5 9.4 10.9 10.8 9.2 7.3 5.9 4.9 314.00 | 5.2 6.5 8.1 10.0 11.6 11.6 9.9 8.0 6.4 5.1 312.00 | 5.1 6.5 8.7 9.7 11.8 11.7 9.6 8.4 6.3 5.0 310.00 | 5.1 6.4 8.3 10.2 11.5 11.4 10.0 8.1 6.2 5.0 308.00 | 4.9 6.2 7.7 9.7 10.8 10.7 9.5 7.6 6.2 4.9 306.00 | 4.9 6.1 7.7 9.6 10.4 10.3 9.4 7.6 5.8 4.9 304.00 | 4.4 5.9 7.2 8.6 9.7 9.5 8.5 7.1 5.7 4.2 302.00 | 4.8 5.9 7.3 9.0 10.3 10.2 8.8 7.1 5.9 4.7 300.00 | 5.3 6.5 7.9 9.8 11.3 11.2 9.6 7.7 6.4 5.2

5.2.2.2 Gece Aydnlatmas iin

(Not: lmler 30m boyunca (S=33.5 - 63.5m) her metrede bir adet olmak zere yaplmtr.) Tm tnel boyunca elde edilen ortalama parlt deerleri:
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 3.8 4.0 3.5 3.3 3.3

82 Tm tnel boyunca koordinatsal olarak elde edilen ayrntl [cd/m2] cinsinden noktasal parlt deerleri:
s/r(m)| 0.40 1.20 2.00 2.80 3.60 4.40 5.20 6.00 6.80 7.60 ------------------------------------------------------------------------------63.50 | 2.2 2.9 3.7 4.5 4.9 4.5 3.9 3.3 2.7 2.0 62.50 | 2.2 3.1 3.9 4.7 5.1 4.8 4.1 3.6 2.9 2.1 61.50 | 2.4 2.8 3.6 4.7 5.4 5.0 4.1 3.3 2.7 2.1 60.50 | 2.4 3.1 3.8 4.9 5.6 5.3 4.2 3.5 2.8 2.2 59.50 | 2.5 3.2 4.0 5.1 5.8 5.5 4.5 3.6 2.8 2.3 58.50 | 2.4 3.4 4.2 5.1 5.9 5.6 4.6 3.7 3.0 2.3 57.50 | 2.4 3.2 4.1 5.2 6.0 5.7 4.7 3.6 2.8 2.1 56.50 | 2.5 3.3 4.3 5.2 6.0 5.6 4.7 3.8 2.8 2.2 55.50 | 2.5 3.0 4.2 5.5 5.9 5.5 4.6 3.6 2.8 2.2 54.50 | 2.4 3.1 4.3 5.2 5.7 5.3 4.4 3.4 2.9 2.2 53.50 | 2.3 3.1 3.9 5.2 5.6 5.1 4.3 3.5 2.8 2.1 52.50 | 2.3 3.2 3.9 5.0 5.5 5.0 4.1 3.4 2.7 2.1 51.50 | 2.3 3.0 3.9 4.9 5.4 5.0 4.1 3.3 2.7 2.1 50.50 | 2.3 2.9 3.8 4.8 5.2 4.8 4.0 3.2 2.5 2.2 49.50 | 2.2 2.8 3.6 4.6 5.0 4.6 3.8 3.1 2.5 2.0 48.50 | 2.2 2.9 3.7 4.5 4.8 4.5 3.8 3.2 2.6 2.0 47.50 | 2.2 3.1 3.9 4.7 5.1 4.7 4.1 3.4 2.8 2.0 46.50 | 2.4 2.8 3.6 4.7 5.3 5.0 4.0 3.2 2.6 2.1 45.50 | 2.3 3.1 3.8 4.9 5.6 5.2 4.1 3.4 2.8 2.1 44.50 | 2.5 3.2 4.0 5.2 5.8 5.4 4.4 3.5 2.7 2.2 43.50 | 2.4 3.4 4.2 5.2 5.9 5.4 4.4 3.6 2.8 2.1 42.50 | 2.4 3.2 4.1 5.2 6.0 5.5 4.4 3.5 2.8 2.1 41.50 | 2.4 3.3 4.3 5.2 6.0 5.5 4.4 3.5 2.6 2.1 40.50 | 2.5 3.0 4.2 5.5 5.9 5.4 4.4 3.4 2.7 2.1 39.50 | 2.3 3.1 4.3 5.2 5.7 5.2 4.2 3.2 2.7 2.2 38.50 | 2.3 3.1 3.9 5.2 5.7 4.9 4.1 3.3 2.8 2.2 37.50 | 2.2 3.2 3.9 5.1 5.6 4.9 3.9 3.2 2.7 2.1 36.50 | 2.3 3.0 3.9 5.0 5.4 4.8 4.0 3.2 2.6 2.1 35.50 | 2.2 2.9 3.8 4.8 5.2 4.6 3.9 3.1 2.4 2.2 34.50 | 2.2 2.8 3.6 4.6 5.0 4.4 3.7 3.1 2.5 1.9 33.50 | 2.3 2.8 3.7 4.6 4.8 4.3 3.7 3.1 2.3 2.0

83
6. SONULAR VE NERLER

Bu tasarmn uygulanmas sonucu elde edilecek eik ve gei blgeleri iin parlt dzeyi deerleri, d blgede en sk rastlanan en yksek parlt dzeyi deerlerini salamak zere tasarlanmtr. Oysaki ekonomik koullar ve gzn adaptasyon yetenei dikkate alndnda bu blgelerde parlt deerlerinin, d blge parltsna bal olarak kademeli olarak kontrol edilmesi daha efektif bir zm olacaktr. Bunun iin, tnel giriinden fren mesafesi kadar uzaa, tnel aznn merkezine ynlendirilecek ekilde parlt lerler (luminansmetre) yerletirilmesi uygun olacaktr. Parlt lerlerle saptanan d blge parlt dzeylerine gre tnel eik ve gei blgesi aydnlatmalar %100, %83,4, %66,6, %33,3, %16,6 olacak ekilde sadece armatrlerin yaklp sndrlmesi ile kademelendirilecektir. Bu sayede armatrlerde maliyet ve bakm koullarn da olumsuz ynde etkileyen dimmerleme ( lolatrma ) olasl kullanlmadan zm getirilmi olacaktr. Kademelendirmeler armatr sembollerinin altnda grup numaras belirtirilerek Ek-1de gsterilmitir. Kademelendirme sonras TunLight program ile yeniden hesaplama yoluna gidilmi ve elde edilen sonulardan ekil 6.1 elde edilmitir. Kurulan aydnlatma sistemi iin dzenli bakm periyotlar (ylda 2 kez) baz alndnda, 5.2.2 bal altnda da yaplan hesaplar nda, Uluslararas Aydnlatma Komisyonunun uygun grd deerleri salanmaktadr. Bu suretle TunLight bilgisayar program vastasyla yaplan hesaplamalarda kullanlan bakm faktr 0,8 olarak seilmitir. Fakat tnel aydnlatma sisteminde dzenli bakm yaplmamas muhtemel olup uygulamada bu faktrn 0,70,6 deerlerine indii gzlemlenir. Bakm faktrndeki bu dn anlam ise zaman iinde armatrlerin verdikleri ak deerlerinin azalmas demektir. Dolaysyla tm tnel blgelerine yansyacak olan bu problem zellikle gzn adaptasyon srecinin saland eik blgesi aydnlatmasnda kendini gsterecektir.

120,0%

100,0%

80,0%

60,0%

84

40,0%

20,0%

0,0%
48 56 72 80 88 64 9 6 10 4 1 1 2 1 2 0 12 8 1 36 1 4 4 1 5 2 16 0 1 6 8 1 7 6 18 4 1 92 2 0 0 2 0 8 21 6 2 24 2 3 2 2 4 0 2 48 2 5 6 2 6 4 27 2 2 80 2 8 8 2 9 6 30 4

16

24

32

40

ekil 6.1 Armatr kademelendirilmesi durumunda metre bazndaki ortalama parlt deerlerinin 270 cd/m2 edeer parlt deerine gre oranlar (Bal Parlt Oranlar)
CIE %100 %83.4 %66.6 %33.3 %16.6

85 TunLight program kullanlarak bu bakm faktr deerleri iin ayr ayr tekrar hesaplamalar yaplm ve zaman iinde karlalmas muhtemel sonular aada ortaya koyulmutur. (Bakm faktr iin n grlen deerler aydnlatmann en hassas yapld eik blgesi iin deerlendirilmitir.) Buna gre 0,7 bakm faktr iin u ortalama deerler elde edilmitir;
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 203.2 210.0 168.3 119.5 118.6

Bakm faktrnn 0,6 deeri iin ise u ortalama deerler elde edilmitir;
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 174.2 180.0 224.4 159.3 158.1

Oysa ki bakm faktrnn 0,8 deeri iin yaplan hesaplamalarda u ortalama deerler elde edilmiti;
ortalama yol parlts [cd/m2] erit no.1 [cd/m2] erit no.2 [cd/m2] ortalama sol duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] ortalama sa duvar parlts (2mnin altnda) [cd/m2] : : : : : 232.2 240.1 224.4 159.3 158.1

Zaman iindeki deiim saylarla ortaya koyulduunda bakm faktrnn aydnlatma sistemi iin ne kadar nem arz ettii ve tedbir alnmas gereklilii rahatlkla grlebilmektedir. Bu tip, zaman ierisinde aydnlk dzeylerini etkileyecek ya da baka bir deyile tnel iindeki sr gvenliini tehlikeye sokabilecek olan bakmla ilgili azaltc faktrler iin gz adaptasyonunu kolaylatracak ve tnel iindeki gr kabiliyetini arttracak ynde eitli nlemler alnmas uygun olacaktr. Bunun iin tnel giriinde aydnlatma sistemiyle salanan kademeli geiin yannda gne ekranlar kullanmak ya da tnel giriinde yapsal olarak parlt geiini yumuatacak mimari deiiklikler yaplmak suretiyle oluabilecek bu problemlerin nne gemek mmkn olur. Ayrca srcnn gz adaptasyonu esnasnda duvarlarn ve tnel geometrisinin daha iyi seebilmesi iin eik blgesinde tnel yan duvarlarna ve tavanna grsel klavuzlama amal ledlerin eklenmesi yine sr gvenliini arttrabilecek tedbirler arasndadr. (ekil 6.2)

86

ekil 6.2 Tnel Eik Blgesinin Ledler Yardmyla Klavuzlanmas Bu konuda getirilebilecek bir dier neri ise trafik hzyla ilgilidir. Yaklama blgesinde bulunan otomasyon kontroll deiken bir hz uyarc levhasyla, eik blgesi ve d parltlarn oranna gre gvenli sr hz tespit edilip bu deer kl levha zerinde grntlenebilir. Bu devre iin, yaklama blgesine konumlandrlan ve kademelendirme amal otomasyon panosuna bilgi gndermekte olan parlt lerden ve tnelin giri blgesinde konumlandrlacak ikinci bir parlt lerden alnan bilgiler gerekli olacaktr. (ekil 6.3) lgili ynetmeliklere de uygun olarak yazlacak otomasyon program yaplan hesaplamalarn ardndan kl levhaya hz limit bilgisini gnderecektir. Tnel giri blgesinde konumlandrlacak sz konusu parlt ler ile ayrca bakm sreleriyle ilgili bir uyar sistemi kurmak da mmkn olacaktr. Bu sistem, gvenlii tehlikeye drecek parlt oranlar ile karlaldnda otomasyon panosuna ilave edilecek modem vastasyla merkeze (blge karayolu mdrl) uyar sinyalleri ya da dzenli olarak bilgi raporlar gnderecektir. Bu sayede zamannda yaplacak bakm ilemleriyle armatrlerin bakm faktrlerinin kontrol altnda tutulmas ve gvenlii tehlikeye sokacak deerlere dn engellenmesi daha kolay olacaktr. zerinde durulmas gereken bir dier husus acil aydnlatma dzeneidir. Enerjide meydana gelecek kesintilerde tnel blgelerinin karanlk kalmamas amacyla acil durumda devreye girecek bir aydnlatma devresi dnlmelidir. Bu konuda gece aydnlatmas devresinin ebekenin yannda, gereklilik hallerinde devreye girecek 3 fazl bir jeneratrden beslenmesi gerekmektedir. ebeke ve jeneratr arasndaki gei transfer panosu araclyla yaplacaktr. Ayrca sz konusu armatrlerin arkasna monte edilecek kk akler, herhangi bir kesinti

87 halinde jeneratrn devreye girebilmesi iin gerekecek sre esnasnda tnelin karanlk kalmasn nleyecektir. Montaj aamasnda birbirini takip eden armatrlerin farkl fazlardan beslenmesi devrelerde gelebilecek arzalara kar i ksmlarda blgesel karanlklar olumasn engellemi olacaktr.

ekil 6.3 Tnel Yaklam ve Giri Blgelerine eklenecek Parlt lerler

88
KAYNAKLAR

Bijlaardt Ir. D. (1976), Some New Aspects of Public Lighting, International Lighting Review (ILR), Vol.27, No.1 Bommel, W.J.M., Boer, J.B. (1980), Road Lighting, Philips Technical Library BS 5489 (1992), Road Lighting, Part 7, Code of practice for the lighting of tunnels and underpasses CIE, Publication No.26 (1973), Technical Report, International Recommendations for Tunnel Lighting CIE, Publication No.31 (1976), Technical Report, Glare and Uniformity in Road Lighting Installations CIE, Publication No.88 (1990), Technical Report, Guide for the Lighting of Road Tunnels and Underpasses Demirde, H. (1979), Yol Aydnlatmasnn esaslar ve eitli Hesap Yntemleri, stanbul Teknik niversitesi Elektrik Fakltesi, stanbul DIN, 67524 (1972), Beleuchtung von Strassentunnelen und Unterfhrungen Henderson, S.T. (1972), ,Marsden, A.M., Lamps and Lighting, Edward Arnold zbek, K.K. (1999), C.I.E. Tanm ve Kriterleri Inda Tnel Aydnlatma Teknii Prensipleri ve zmir-Osman Kibar Tnel Aydnlatmalarna likin Grler Onaygil, S. (1990), Tnel Aydnlatmasnda Eik Blgesi Parltsnn Tayini, Doktora Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits zkaya, M. (1985), Aydnlatma Teknii, stanbul Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fakltesi, Deitirilmi 5. Bask, stanbul zkaya, M. (1990), Yol Aydnlatmas, stanbul Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fakltesi, stanbul Pan American Institute of Highways (2001), European Road Lighting Technologies, U.S. Department of Transportation Philips (1984), Aydnlatma Elemanlarndaki Son Gelimeler ve Enerji Tasurrufuna Katklar, Seminer Notlar Philips (1981), Lighting Manuel, Third Edition

89 Philips (1985), Tunnel Lighting No:3, Netherlands Schreuder, D.A. (1971), Tunnels Entrance Lighting-a Comparison of Recommended Practice, Lighting Research and Technology, Vol. 3 Siemens, CIE International Recommendation for Tunnel Lighting Simons, R.H., Bean, R. (2001), Lighting Engineering: Applied Calculations, Architectural Press, U.K. Siteco Aydnlatma Teknii, Karayolu Tnel Projeleri Soylu, Murat, (2002), Tnel Aydnlatmasnda Giri Blgesindeki Ik Aksnn ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Sucugil, Ramazan Mete, (2000), Tnel Aydnlatma Sistemlerinde Enerji Tasarrufu ve Aydnlatma Teknolojisi, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Thorlux (2004), Tunnel Lighting Catalogue, U.K. Thorn Lighting (2004), Tunnel Lighting, Pub. No. 283, U.K. Walthert R. (1977), Tunnel Lighting Systems, International Lighting Review (ILR) Ylmaz, K.K. (1995), Tnel Aydnlatmas, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksel, R. (1991), Karayollarnda Yol ve Tnel Aydnlatmas, Yldz niversitesi Fen Bilimleri Enstits
INTERNET KAYNAKLARI [1]http://www.die.gov.tr [2]http://www.emo.org.tr [3]http://www.etmd.com.tr [4]http://www.lamptech.co.uk [5]http://www.siteco.si

90
EKLER Ek 1

Devren Tneli Aydnlatma Tasarm

91
Ek 1 Devren Tneli Aydnlatma Tasarm

92
ZGEM Doum tarihi

7.11.1980 stanbul 1995-1998 1998-2003 2003-2006 Beikta Atatrk Anadolu Lisesi Yldz Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fak. Elektrik Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Elektrik Mh. Anabilim Dal, Elektrik Tesisleri Program

Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans

alt kurumlar

2003-2004 Net Mhendislik Elektrik Sanayi ve Tic. A.. 2004-Devam ediyor Pirimer Makina Endstrisi ve Tic. A..