YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

DL ARKLARIN STANDARTLARA GRE HESAPLANMASI VE BLGSAYAR DESTEKL TASARIMLA KONTROL

Mak. Mh. zgr Ali AVCIL

FBE Makina Mhendislii Anabilim Dal Konstrksiyon Programnda Hazrlanan YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Muharrem E. BOOLU (YT)

STANBUL,2006

YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

DL ARKLARIN STANDARTLARA GRE HESAPLANMASI VE BLGSAYAR DESTEKL TASARIMLA KONTROL

Mak. Mh. zgr Ali AVCIL

FBE Makina Mhendislii Anabilim Dal Konstrksiyon Programnda Hazrlanan YKSEK LSANS TEZ

JR YELER Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Muharrem E. BOOLU (YT)

Do. Dr. Ferhat Dikmen

Do. Dr. Hseyin Ylmaz

STANBUL,2006

NDEKLER Sayfa NDEKLER...........................................................................................................................ii SMGE LSTES ....................................................................................................................... vi KISALTMA LSTES ............................................................................................................... ix EKL LSTES ......................................................................................................................... x ZELGE LSTES ..................................................................................................................xii NSZ....................................................................................................................................xiii ZET ....................................................................................................................................... xiv ABSTRACT ............................................................................................................................. xv 1. 1.1 2. 2.1 2.2 2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.1.3 2.2.1.4 2.2.1.5 2.2.2 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.3 2.2.3.1 2.2.3.2 2.2.3.3 3. GR ..................................................................................................................... 16 Parametrik Tasarmn Tanm ................................................................................ 16 DL ARKLARIN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI ............................... 18 Dili arklarn Tanm ve Genel fadeler .............................................................. 18 Dili arklarn Snflandrlmas ........................................................................... 18 Paralel Millerle Kullanlan Dililer (Aln Dili arklar)....................................... 18 Dz Dililer............................................................................................................ 18 Dililer ............................................................................................................... 19 Helis Dililer.......................................................................................................... 20 ift Helisli (Ok) Dililer........................................................................................ 21 Kremayer Dililer .................................................................................................. 22 Kesien Millerle Kullanlan Dililer (Konik Dili arklar) .................................. 23 Dz Konik Dililer................................................................................................. 23 Helisel Konik Dililer ............................................................................................ 23 Aykr Millerle alan Dililer (Spiral Dili arklar) .......................................... 24 Sonsuz Vida Mekanizmalar .................................................................................. 24 Spiral Dililer......................................................................................................... 25 Hipoid Dililer ....................................................................................................... 25 DL ARKLARIN MALAT YNTEMLER, ISIL LEMLER, KOROZYON, DL ARKLARIN YALANMASI VE DL ARK MALZEMELER................................................................................................... 26 3.1 3.1.1 3.1.1.1 Dili arklarn Ana mal Metotlar ....................................................................... 26 Profille leme Metodu .......................................................................................... 26 Disk Ve Parmak Freze Tipi Dili Freze aklaryla Dz Helis Ve Dili Kremayerlerin Freze Edilmeleri ............................................................................ 27 ii

3.1.1.2 3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4 3.1.2.5 3.1.2.6 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.6 4. 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.4 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.5.5 4.5.6 4.5.7 4.5.8 4.5.9 4.5.10 4.5.11 4.5.12 4.5.13

ok Kalemli Dili Planyas Metodu...................................................................... 28 Tretmeli leme Metodu ...................................................................................... 28 Dili Azdrma ........................................................................................................ 29 Dili arklarn Planyas ......................................................................................... 31 Dz Konik Dili arklarn mal Usl.................................................................. 31 Helis Konik Dili arklarn mal Usl ................................................................ 31 Sonsuz Vida leme Metotlar ............................................................................... 32 Sonsuz Vida Dilisinin leme Metotlar ............................................................... 33 Dilileri Hassas leme Metotlar .......................................................................... 34 Dili Raspalama ..................................................................................................... 34 Dili Talama ......................................................................................................... 35 Dili ark Dilerinin Honlanmas ......................................................................... 36 Dili Lepeleme....................................................................................................... 36 Dili Dilerinin Yuvarlatlmas .............................................................................. 37 Dili Dilerinde Pah Krlmas ve apak Temizleme............................................ 37 Dili arklarn Isl lemi ...................................................................................... 38 Islah elikleri ........................................................................................................ 38 Sementasyonla Sertletirme................................................................................... 38 Alevle Sertletirme ................................................................................................ 39 ndksiyonla Sertletirme ...................................................................................... 39 Nitrasyonla Sertletirme ........................................................................................ 39 Dili arklarda Korozyon...................................................................................... 40 Dili arklarda Yalama ....................................................................................... 40 Mineral Yalar....................................................................................................... 41 Sentetik Yalar ...................................................................................................... 42 Dili arklarn Malzemeleri .................................................................................. 45 ALIN DL ARKLARIN BOYUTLANDIRILMASI ...................................... 48 Aln Dili arklarn Mukavemet Hesaplarna Giri .............................................. 48 Modln n Boyutlandrlmas (1. Yaklam)...................................................... 50 DIN3990 Referans le Dili arklardaki Mukavemet Hesaplar.......................... 52 Di Dibi Gerilmesine ( F ) Gre Mukavemet Hesab........................................... 52 Di Yan Yzey Basncna ( H ) Gre Mukavemet Hesab ................................... 53 Dz Ve Helisel Dililer Arasndaki Hesaplama Farklar....................................... 54 Dili arklarn Mukavemet Hesaplarnda Kullanlan Temel Kavramlar .............. 55 S F Ve S H Gvenlik Faktrleri ............................................................................. 55 evrim Oran (i) .................................................................................................... 56 Di saylar ( z1 , z 2 ), Snr Deerler ve Alt kesilme Olay ..................................... 57 Edeer Di Says ( z n )......................................................................................... 59 letilecek G ve Dndrme Momentleri .............................................................. 60 evresel Hz .......................................................................................................... 61 Dili arka Etkiyen ( Ft ) Teetsel Kuvvet ............................................................ 61 Birim Yzeyde Etkili evresel Yk ( wt ).............................................................. 62 letme Faktr ( K A ) ............................................................................................ 63 Dili arklarn Montaj Durumlar ......................................................................... 65 Di Genilik Oran ( d ) ve Di Genilii ( b )...................................................... 65 Dili Kalitesi .......................................................................................................... 66 Kavrama Oran ( ).............................................................................................. 68 iii

4.5.13.1 4.5.13.2 4.5.14 4.5.15 4.5.16 4.5.16.1

Dz Dili arklar in Kavrama Oran ( ) ......................................................... 68 Helisel Dili arklar in Kavrama Oran ( )..................................................... 70 Atlama Oran ( )................................................................................................. 70

Dinamik Faktr...................................................................................................... 71 evresel Yk Dalm Faktrleri K F ve K H .................................................... 72 Di Dibi mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan evresel Yk Dalm Faktr ( K F ) ...................................................................................................... 73 4.5.16.2 Yan Yzey Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan evresel Yk Dalm Faktr ( K H ) ...................................................................................................... 76 4.5.17 Kavrama Faktr ( Z ) ......................................................................................... 76 Yan yzey mukavemet hesabnda kullanlacak olan bu faktr kavrama oran ve atlama oranna bal olarak iki farkl yntem ile tespit edilebilir; .................................... 76 4.5.18 Di Genilii Boyunca Yk Dalm Faktrleri K F ve K H .............................. 78 4.5.18.1 4.5.18.2 4.5.19 4.5.20 4.5.21 4.5.22 4.5.23 4.5.24 4.5.25 4.5.26 4.5.27 4.5.28 4.5.29 4.5.30 4.5.31 4.5.32 4.5.33 4.5.34 4.5.35 4.6 4.6.1 4.6.1.1 4.6.1.2 4.6.1.3 4.6.1.4 4.6.2 4.7 4.7.1 Di Dibi Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan Di Genilii Yk Dalm Faktr ( K F ) ...................................................................................................... 78 Yan Yzey Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan Di Genilii Yk Dalm Faktr ( K H ) ...................................................................................................... 79 Di Form Faktr ( YF ) .......................................................................................... 80 Gerilme Dzeltme Faktr ( YS )............................................................................ 80 Kavrama Faktr ( Y ) .......................................................................................... 81 Helis As Faktr ( Y ) ...................................................................................... 82 mr Faktr ( YN ) ............................................................................................... 83 Byklk Faktr ( Y X ) ......................................................................................... 84 Greceli Destek Says ( Y ) .................................................................................. 85 Yzey Przlk Faktr ( YR )................................................................................ 85 Helis As Faktr ( Z ) ...................................................................................... 85 Elastiklik Faktr ( Z E ) ......................................................................................... 86 Blge Faktr ( Z H )............................................................................................... 88 mr Faktr ( Z N )............................................................................................... 89 Yalama Faktr ( Z L ) .......................................................................................... 90 Hz Faktr ( Z V )................................................................................................... 91 Yzey Przlk Faktr ( Z R )............................................................................... 92 Malzeme ifti Faktr ( Z W ) ................................................................................. 93 Byklk Faktr ( Z X ) ........................................................................................ 94 Dili arklarn Kapasitelerinin yiletirme Yntemleri ........................................ 95 Profil Kaydrma Yntemi ...................................................................................... 95 Profil Kaydrma Trne Gre Dili ark Mekanizmalarnn Snflandrlmas .... 98 Sfr (0) Dili ark Mekanizmas .......................................................................... 98 (V-0) Sfr Kaydrmal Dili ark Mekanizmas ................................................... 98 (V) Kaydrmal Dili ark Mekanizmas .............................................................. 98 zel Dzeltmeler ................................................................................................... 99 Dz ve Helisel Dili arklarn Boyutsal Hesaplarnda Kullanlan Temel Kavramlar ............................................................................................................ 100 Yuvarlanma ( d yuv ) Ve Taksimat (alma) Daireleri ( d tak )............................... 100 iv

4.7.2 4.7.3 4.7.4 4.7.5 4.7.6 4.7.7 4.7.8 4.7.9 4.7.10 4.7.11 4.7.12 4.7.13 4.7.14 4.7.15 4.8 5. 5.1

Kavrama Dorusu ve Kavrama Ktas ................................................................. 101 Kavrama As ( , n , t ) ................................................................................. 102 Taksimat Dairesi ap ......................................................................................... 106 Temel Dairesi ap .............................................................................................. 106 Yuvarlanma Dairesi ap .................................................................................... 106 Ba Dairesi ap .................................................................................................. 106 Taban Dairesi ap .............................................................................................. 106 Eksenler Aras Mesafe......................................................................................... 106 Ba Ykseklii..................................................................................................... 106 Taban Ykseklii................................................................................................. 106 Di Ykseklii ..................................................................................................... 106 Taksimat (Adm).................................................................................................. 107 Di Kalnl ........................................................................................................ 107 Di Genilii ........................................................................................................ 107 Dili ark Geometrisinin Oluturulmas ............................................................. 108 DL ARK TASARIM PROGRAMI.............................................................. 112 rnek alma Ve Profsynel Bir Dili ark Tasarm Program le Karlatrlmas ................................................................................................... 117

KAYNAKLAR....................................................................................................................... 122 ZGEM ............................................................................................................................ 124

SMGE LSTES

mt

Asal hz Aln modl Atlama oran Burulma momenti Blge faktr Byklk faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) Byklk faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) entiksiz muayeneden elde edilen srekli mukavemet (Di dibi gerilmesi limit deeri)

Mb
ZH YX ZX

F lim
v

evre hz evresel yk dalm faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) evresel yk dalm faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) evrim oran (Dndren dili di saysnn pinyon dili di saysna oran) Devir says Dinamik faktr Di ba dairesi ap Di ba ykseklii Di dibi yuvarlatma yarap Di dibi ykseklii Di dibindeki gerek gerilme Di dibinde tanabilecek en byk gerilme Di kalnl Di ykseklii Diin birim geniliine gelen yk Dilerin yuvarlanma dairesi yarap Dili arkn genilii Dili kuvveti Dili arkn di says Dilinin normal modl vi

K F K H

i
n

KV d bas ha hf

F max
S0
h

Wt d yuv
b

FD

z mn

Eksenler aras mesafe Elastisite faktr Elastisite modl Emniyet katsays (Di dibi mukavemeti iin) Emniyet katsays (Yan yzey gerilmesi iin) En byk bas gerilmesi Edeer di says Form faktr Genilik faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) Genilik faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) Genilik oran (apa bal) Gerilme dzeltme faktr letilen g Helis as (Taksimat dairesindeki) Helis as (Temel dairesindeki) Helis as faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) Helis as faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) Hertz basnc limit deeri letme faktr Kaliteye bal dili faktr ( K V Yardmc arpan) Kaliteye bal dili faktr ( K V Yardmc arpan) Kavrama as (Yuvarlanma dairesindeki kavrama as) Kavrama as (Aln kavrama as) Kavrama as (Normal kavrama as) Kavrama faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) Kavrama faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) Kavrama oran Malzeme faktr Malzeme ifti faktr Normal modl vii

ZE

E
SF SH

H max
zn
YF

K F K H

d
YS P

b
Y Z

H lim
KA

K V K V

t n
Y Z

fp ZW mn

YN ZN

mr faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) mr faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin) Poisson oran Profil kaydrma miktar Radyal kuvvet Snr di says Taban dairesi ap Taksimat Taksimat dairesinin ap Teetsel kuvvet Toplam kavrama oran Verim Yalama faktr Yan yzeyde oluan basn Yk dzeltme faktr Yk tekrar cinsinden mr Yzey przlk faktr (Di dibi mukavemet hesab iin) Yzey przlk faktr (Yan yzey gerilmesi mukavemet hesab iin)

x Fr z min

d tab p d tak Ft

ZL

H
fW
N

YR ZR

viii

KISALTMA LSTES AGMA ANSI ASME CAD CAE DIN ISO TSE St V GG GGG GTS Eh IF NT (nitr.) NV (nitr.) American Gear Manufacturers Association American National Standards Institute American Society of Mechanical Engineering Computer Aided Design Computer Aided Engineering Deutsche Industrie Norm International Standards Organization Trk Standartlar Enstits elik Islah elii Lamel grafitli dkme demir (Gri dkme demir, yumuak dkm) Kresel grafitli dkme demir(Perlitik, beynitik, ferritik yapl olabilir) Siyah temperlenmi dkm (Perlitik yap) Sementasyon elii ndksiyon veya alevle sertletirilmi, elik veya GGG Nitrrlenmi elik Nitrrlenmi slah elii

NV (nitrokar.) Nitrokarbrlenmi slah elii

ix

EKL LSTES ekil 2.1 - Dz dili .................................................................................................................. 19 ekil 2.2 - dili...................................................................................................................... 19 ekil 2.3 - Helisel Dili ............................................................................................................ 20 ekil 2.4 - ift helisli ok dili................................................................................................... 21 ekil 2.5 - Kremayer dili........................................................................................................ 22 ekil 2.6 - Dz konik dili...................................................................................................... 23 ekil 2.7 - Helisel konik dili ................................................................................................... 24 ekil 2.8 - Sonsuz vida mekanizmas ....................................................................................... 25 ekil 3.1 VG Serisi mineral yalar........................................................................................ 41 ekil 3.2 VG Serisi poli alfa bazl sentetik yalar................................................................. 43 ekil 3.3 VG Serisi poliglisol bazl sentetik yalar............................................................... 44 ekil 4.1 Helisel dili arklarda aln ve normal ekseni.......................................................... 54 ekil 4.2 - Gvenlik faktr S F ve S H - NIEMANN G. , WINTER H. Maschinenelemente, Vol. 2. Springer, 1983....................................................................................... 56 ekil 4.3 - x Profil kaydrma faktrne bal olarak alt kesilmeyi nlemek iin minimum di saylar ............................................................................................................... 59 ekil 4.4 - Di kuvvetleri......................................................................................................... 62 ekil 4.5 Dili arklarn montaj durumlar ............................................................................ 65 ekil 4.6 - Gerilme dzeltme faktr ( YS ) DIN 3990 Blm 3 ........................................... 81 ekil 4.7 - mr faktr ( YN )................................................................................................. 83 ekil 4.8 - Blge faktr Z H .................................................................................................. 88 ekil 4.9 - Blge faktr Z H .................................................................................................. 89 ekil 4.10 - Yzey przlk faktr Z R .................................................................................. 92 ekil 4.11 - Profil kaydrma faktrndeki deimenin geometriye etkisi................................ 96 ekil 4.13 - Profil kaydrma ve zel bir dzeltme rnei......................................................... 99 ekil 4.14 - Aln dili arklardaki daireler ............................................................................ 100 ekil 4.15 - Kavrama ktas ................................................................................................... 101 ekil 4.16 - Kavrama as ................................................................................................ 102 ekil 4.17 - Yuvarlanma dairesindeki kavrama as nn bulunmas iin yazlan alt programn ak diyagram. .............................................................................. 104 ekil 4.18 - Dili arka ait temel byklkler 1 .................................................................... 105 ekil 4.19 - Dili arka ait temel byklkler 2 .................................................................... 105 x

ekil 4.20 - Evolvent erisinin oluturulmas 1 .................................................................... 108 ekil 4.21 - Evolvent erisinin oluturulmas 2 .................................................................... 109 ekil 4.22 - - Evolvent erisinin oluturulmas 3 (Solidworks programnda temel dairesi zerine) ........................................................................................................... 110 ekil 4.23 - Evolvent erisinin oluturulmas 4 .................................................................... 111 ekil 5.1 - Dili ark tasarm program 1 .............................................................................. 112 ekil 5.2 - Dili ark tasarm program 2 .............................................................................. 113 ekil 5.3 - Dili ark tasarm program 3 .............................................................................. 114 ekil 5.4 - Dili ark tasarm program 4 .............................................................................. 115 ekil 5.5 - Dili ark tasarm program 5 .............................................................................. 116 ekil 5.6 - Dili ark tasarm program 6 .............................................................................. 117

xi

ZELGE LSTES izelge 3.1 - Dili ark malzemeleri ve mekanik zellikleri ................................................... 46 izelge 3.2 - Dili ark malzemeleri ve mekanik zellikleri ................................................... 46 izelge 4.1 DIN780e gre standart modl deerleri ........................................................... 51 izelge 4.2 - evrim oranlar (DIN Standard norm saylar R20 serisi).................................. 57 izelge 4.3 - Pinyona ait di says z1 nerilen deerler.......................................................... 57 izelge 4.4 eitli dili ark mekanizmalarna ait verim ve evrim oran deerleri............. 60 izelge 4.5 K A letme Faktr............................................................................................ 63 izelge 4.6 Yk snflandrmalar (Ylmaz Redktr Genel Katalog, G-1402/0305)........... 64 izelge 4.7 Di genilik faktr ( d ) iin tavsiye edilen maksimum deerler.................... 66 izelge 4.8 Dili arklarda kalite .......................................................................................... 67 izelge 4.9 DIN3962 blm 1de dinamik faktr yardmc faktrleri.................................. 71 izelge 4.10 DIN 3962 ye gre f pe toplam di sapmalar .................................................. 73 izelge 4.11 DIN 3990 ye gre f p malzeme faktr.......................................................... 74 izelge 4.12 DIN 3990 a gre ql yardc faktr ................................................................. 75 izelge 4.13 Di dibi mukavemeti hesabnda kullanlacak olan faktr K F ........................ 75 izelge 4.14 DIN 3990 a gre yan yzey mukavemeti hesabnda kullanlacak olan evresel yk dalm faktr ( K H ) .............................................................................. 76 izelge 4.15 DIN 3990 a gre kavrama faktr ( Z )......................................................... 77 izelge 4.16 DIN 3990 a gre ( K ) Genilik temel faktr ............................................ 79 izelge 4.17 DIN 3990 a gre ( f w ) Yk dzeltme faktr .............................................. 79 izelge 4.18 Di form faktr ( YF ) ...................................................................................... 80 izelge 4.19 - Byklk faktr Y X ........................................................................................ 84 izelge 4.20 - Yzey przlk faktr YR ............................................................................... 85 izelge 4.21 - Elastiklik faktr Z E ........................................................................................ 87 izelge 4.22 ISOVG, DIN 51519 Yalar ve viskozite deerleri .................................... 91 izelge 4.23 - ISO1328 Dili arklardaki kalite derecelerine gre msaade edilen maksimum yzey przl................................................................................................ 93 izelge 4.24 - Byklk faktr Z X ....................................................................................... 94 izelge 4.25 - n , Taksimat dairesindeki normal kavrama as standart deerleri ............. 103

xii

NSZ

kibin yldan fazla gemie sahip dili arklar, son yzyln teknolojik gelimeleri sayesinde hemen her makinada kullanlan elemanlar olmulardr. Dolays ile dili arklarn hesab ile pratikte ok sk karlalmaktadr. Bu amala karlalan problemin bilgisayar ortamna uyarlanmas ile hzl ve kesin sonularn elde edilmesine allmtr. Hazrlanan bilgisayar program VisualBasic dilindedir ve Microsoft Excel program iinde gml olarak almaktadr. Dz ve helisel dili arklarn ilgili boyut ve mukavemet hesaplarn yapmaktadr. Elde edilen boyutsal deerler ile, parametrik bir tasarm program olan Solidworks iinde dili ark iftlerini 3 boyutlu olarak izebilmektedir. Program sayesinde kullanc, dili arklar ile oluturaca konstrksiyon iin geri dnml olarak byk zaman kazanabilir, sonlu elemanlar gibi yntemlerle analiz yapan programlara dili ark proflini direk sunabilir. Bata tm renim yaantm boyunca bana destek olan ve daima tevik eden annem Mehtap AVCILa ve tez almalarm srasnda katklarn ve yardmn esirgemeyen deerli danmanm Sayn Yrd. Do. Dr. Muharrem Erdem BOOLUya teekkr bor bilirim.

stanbul,2006 zgr Ali AVCIL

xiii

ZET

DL ARKLARIN STANDARTLARA GRE HESAPLANMASI VE BLGSAYAR DESTEKL TASARIMLA KONTROL

Mak. Mh. zgr Ali AVCIL Makine Mhendislii, Yksek Lisans Tezi

Bu almada, nce dz ve helisel aln dili arklarn ilgili boyut ve mukavemet hesaplar klasik yntemlerle yaplmtr. Hesaplamalara ait parametrelerin seiminde Alman DIN normlar tercih edilmitir. Daha sonra bu hesaplamalar, parametrik bir modele dntrlerek bilgisayar ortamna atlmtr. Bilgisayar program olarak, yaygn bir kullanm alanna sahip ve kullanm dier dillere gre olduka kolay olan VBasic ve Excel dili seilmitir. Bilgisayar ortamndaki bu uygulamada; giri devir says, giri gc, evrim oran vb. gibi veriler girildii zaman program, uygun dili iftine ait modl ve dier geometrik lleri hesaplayp kullancya sunmaktadr. Bu geometrik deerler tavsiye niteliindedir. stenildii zaman giri deerleri deitirilip annda yeni sonular almak veya k deerleri zerinde mantkl deiimler yapmak mmkndr. Kullanc hesaplamalar iin son onay verdiinde ise program, bu geometrik deerlere ait uygun kat modeli, popler bir 3 Boyutlu tasarm program olan Solidworks program ierisinde oluturabilmektedir. Bilgisayar yardm ile dili ark ve sistemlerinin tasarm ile ilgili son yllarda yaplan lisans st almalara bakldnda, birok parametrik almann yapld hatta birkanda Autocad ortamnda 2 boyutta otomatik modelleme yapan programlarla ilgili almalar grlebilir. 3 boyut ortamnda modelleme yapan ve dili ark zerinde evolvent profilini gsteren bir almann lisansst dzeyinde bir eksik olarak kaldn dndmden byle bir almann hem meslektalarm hem de dili ark imalatlar iin faydal olacan umuyorum.

Anahtar kelimeler: Aln dili arklar, CAD, makine elemanlar, tasarm, program

xiv

ABSTRACT

THE DESIGN OF SPUR AND HELICAL INVOLUTE GEARS WITH COMPUTER SUPPORT

zgr Ali AVCIL Mechanical Engineering, M.S.Thesis

Gears are machine elements mostly used for transmitting motion and power through one shaft to another. From automotive industry to medical solutions, gears are being used whenever power transmission is mentioned. The disadvantages of the classic gear design methology is the period of time spent, the human error factor, thus the higher design costs. A gear is not only required to fulfill some specific needs, but also to be designed according to the international standards and codes. As high speed computers are gaining popularity with an ever increasing speed and being moreand more affordable, alternative methologies are being offered to mechanical engineering, as are most engineering disciplines. With the help of a database consisting of previous user experience, technical codes, formulas, tables and standards, the user is able to have a computer program design some or all of the criteria set for a design, or consult the database for a specific need. A description and classification information has been given in this study, and a program was written for involute cylinder spur gears in Visual Basic and Excel application. A case study comparing the conventional design according to DIN and the computer programs results has been conducted.

Keywords: Spur gears, CAD, machine elements, design, program

xv

1.

GR

Mekanik gcn naklinde, mhendislik ve maliyet avantajlarn bir arada sunan dili arklar, saat mekanizmalar gibi hassas cihazlardan, otomobil ve uak-uzay teknolojisine kadar geni bir alanda kullanlmaktadr. Bu amala karlalan problemin bilgisayar ortamna uyarlanmas ile hzl ve kesin sonularn elde edilmesine allmtr. Dili arklarn standartlara uygun olarak tasarmnda mukavemet hesaplar, maksimum gerilme kriterlerine bal olarak en kritik duruma gre yaplmaktadr. Bu kritik durumlardan biri dililerin birbirini kavrad durumda dili kuvvetinin tek bir di tarafndan karlanmas halidir. Dieri ise iki diin birbirini kavramas durumunda kuvvetin diin tepe noktasndan etkimesi ve di dibinde maksimum moment kolunun oluturduu gerilmelerin etkisidir. Bu almada verilen parametrelere uygun olarak ve yukarda bahsedilen mukavemet hesaplar kullanlarak, klasik hesap yntemleri ile dz ve helisel dili arklarn geometrileri elde edilmitir. Daha sonra bu hesaplamalar, parametrik bir modele dntrlerek bilgisayar ortamna atlmtr.

1.1

Parametrik Tasarmn Tanm

Pazar ihtiyalarna cevap vermek iin eski seri imalat yntemi gnmzde ktlesel zel retim (mass customization) yntemine dnm olup, farkl paralarn az miktarda retimi sz konusudur. Bu nedenle birbirine benzeyen ancak geometrik lleri farkl olan paralarn tasarmnn ksa srede yaplp retime geilmesi gerekir. Bunun iin bir eklin tanmlanmasnda gerekli olan parametrelerin kullanmna imkan veren tasarm yntemleri gelitirilmi olmaldr. Byle bir ihtiyacn sonucunda parametrik tasarm olarak nitelendirilen tasarm teknikleri ortaya kmtr. Ayrca yeni bir konstrksiyon daha tasarm aamasnda iken bile statik, dinamik ve gerilme hesaplar gerektirdiinden dolay da sk sk deiiklie urar. Bu durumda mevcut bir rnn abucak yeniden ekillendirilmesine ve mhendislik analizlerinin sonucuna gre hzl tasarm deiikliklerine gerek duyulabilir. Tasarlanacak paradaki bir boyut deiiklii btn sistemi etkileyebilir. Ticari CAD sistemlerinin ou tek bir parann parametrik modellenmesini desteklerken, sistemin btn dnldnde programlarn birou montajda paralarn komu elemanlarla ilikilerinin belirlenmesinde zayf kalmaktadr. Bu almada kullanlan CAD programnn hem para modelleme hem de montaj aamalarnda parametrik tasarma tam destek vermesine zen 16

gsterilmitir. CAD uygulamalarnda hem ekillendirme hem de gerilme analizi birlikte yrtlebilecei gibi, ayr ayr programlar kullanlarak ekillendirme ve gerilme analizi yaplabilir. rnein, Bu almada olduu gibi Solidworks program, Excel de yazlm geometrik deerleri okuyabilir, bu deerlerden bir kat model oluturabilir, yine Solidworks iinde eklenti olarak gelen Cosmosworks program ile gerilme analizini gerekletirebilir veya tasarmc bu kat modeli Ansys gibi sonlu elemanlar yntemiyle gerilme analizini yapan baka programlara paslayarak gerilme analizi yaptrabilir.

17

2.

DL ARKLARIN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

2.1

Dili arklarn Tanm ve Genel fadeler

Dili arklar, iki mil arasnda ekil bayla moment ve dolaysyla hareket ileten makine elemanlardr. E alan en az iki adet dili arktan meydana gelen sisteme de dili ark mekanizmas ad verilir. Dili arklar dililerin kavramas sayesinde kaymadan yuvarlanma hareketi yaparak g ve dnme hareketini ilettiklerinden verimler yksektir ayn zamanda iletme emniyeti yksek mekanizmalardr. G iletme bakmndan, mekanizmann bir dndren ve bir veya birka dndrlen eleman vardr. Genellikle mekanizmann kk dilisine pinyon dierine ark denir.

2.2

Dili arklarn Snflandrlmas

Dili ark mekanizmalarnda millerin birbirlerine gre konumlar Paralel, Kesien ve Aykr durumda olabilir. 2.2.1 Paralel Millerle Kullanlan Dililer (Aln Dili arklar)

Eksenleri paraleldir, Dili tipine gre %96 - %99 verimle g ve devir aktarm yaparlar. Aadaki gibi tipleri vardr; Dz dili dili Helis dili ift helisli (ok) dili Kremayer dili

Tez almamzda model kabul ettiimiz aln dili arklardan helis aln dilinin boyutsal deerleri incelenmi buradan elde edilen sonular, dz dili arklara adapte edilmitir. dili ve kremayer dili arklarn forml ve hesaplama teknii farkl olduu iin hesaplama ksm kapsam d braklmsa da bilgisayar program iinde kat model oluturma opsiyonu oluturulmutur. 2.2.1.1 Dz Dililer Paralel milleri balamak amacyla kullanlan dz dili arklarda, dndren ve dndrlen dililer ters ynde dnmektedir. Dier dilere kyasla tasarm en kolay dili trdr. Diler eksenel kuvvetlere maruz kalmazlar. ekil 2.1 de aln dililer grlmektedir. 18

ekil 2.1 - Dz dili

2.2.1.2 Dililer dili mekanizmalarda, d aln dili pinyon ark, i tarafna di alm delik diliyi kavrar, bylece her iki dili de ayn ynde dner. dili mekanizmalarnda i bkey ve d bkey iki yzey birbirleriyle temas halinde olduundan birbirlerine yaslanmalar d dili ark mekanizmalarndan daha iyidir. Bu nedenle, yzey basnc daha dk, mukavemeti daha yksek, kavrama oran daha byktr. Dz ve helisel di ekline sahip olabilirler. Planet mekanizmalar, elastik kaplinler, fren tamburu bu dililerin kullanld eitli alanlardr. ekil 2.2 de i dililer grnmektedir.

ekil 2.2 - dili 19

2.2.1.3 Helis Dililer Helisel dili arklarda di alnlar ark eksenine paralel olmayp as altnda sa veya sol yne eimlidirler. Helisel dili arklardan oluan mekanizmalarda diler birbirlerini tm genilikte darbe eklinde kavramadklarndan dz dili ark mekanizmalarna gre daha grltsz alrlar. Birbirini kavram di says da daima 1den fazla olduu iin hem tanabilen kuvvetler hem de kavrama oran daha byk, izin verilen minimum di says daha kktr. ekil 2.3 de helisel dililer grlmektedir.

ekil 2.3 - Helisel Dili

20

2.2.1.4 ift Helisli (Ok) Dililer Bu dililerin di formu yan yana getirilmi kart iki helis eklindedir. Helisel dililerde grlen eksenel kuvvetler ift helis dililerde dengelenir. ekil 1.4 de ift helis dili grlmektedir.

ekil 2.4 - ift helisli ok dili

21

2.2.1.5 Kremayer Dililer Dili ap sonsuza gtrlrse kremayer dililer elde edilir. ounlukla dz formludur, ancak helisel ve ift helisli kremayer dililer de mevcuttur. Dnme hareketini ilerleme hareketine dntrmek iin kullanld gibi, dz,helis, ift helis dili imalatnda da kullanlr. ekil 2.5 de kremayer dililer grnmektedir.

ekil 2.5 - Kremayer dili

22

2.2.2

Kesien Millerle Kullanlan Dililer (Konik Dili arklar)

Eksenleri kesien iki mil arasnda g ve hareketi sabit bir evrim oran ile ileten konik dili ark mekanizmalar, dnme srasnda birbirleri zerine kaymakszn yuvarlanan iki koniye sahiptirler. Kesime as < 90, = 90, > 90 olabilse de, pratikte en sk rastlanan durum =90 durumudur. Dilerin uzunluk ynndeki durumlarna gre isimlendirilirler. Aadaki gibi tipleri vardr; Dz Konik Dililer Helisel Konik Dililer

2.2.2.1 Dz Konik Dililer ekil 2.6 da dz konik dililere verilmi bir rnek grlebilir.

ekil 2.6 - Dz konik dili

2.2.2.2 Helisel Konik Dililer Yksek hzlarda daha sessiz alma iin dileri helisel biimde alm erisel konik dililer 23

kullanlr. Dili ifti temas kesmeden dier dililer temasa getikleri iin kinematik olarak dzgn alabilen dililerdir. ekil 2.7 de Helisel konik dililer grlmektedir.

ekil 2.7 - Helisel konik dili

2.2.3

Aykr Millerle alan Dililer (Spiral Dili arklar)

Eksenleri ayn dzlemde olmayan miller arasnda g ve devir ileten dili arklara spiral dili arklar denir. Aadaki gibi tipleri vardr; Sonsuz Vida Mekanizmalar Spiral Dililer Hipoid Dililer

2.2.3.1 Sonsuz Vida Mekanizmalar Sonsuz vida mekanizmalar spiral dili mekanizmalarnn zel bir hali olup aralarndaki aprazlk as 90 olan aykr miller arasnda hareket iletirler. Diler arasndaki temas noktasal olmayp, izgisel olduundan spiral dililere gre daha byk yk nakledebilir ve byk evrim oranlan salarlar. Tek veya ok azl bir vida (genelde dndren) ile 24

dndrlen dili arktan oluur. Genel olarak hacimlerine oranla ok byk g iletebilen, grltsz ve darbesiz alan mekanizmalardr. Verimleri %4090 arasndadr. Mekanizmann evrim oran arttka verimleri azalr. ekil 2.8 de sonsuz vida mekanizmas grlmektedir.

ekil 2.8 - Sonsuz vida mekanizmas

2.2.3.2 Spiral Dililer Helisel iki dilinin aykr eksenlerde altrlmas ile elde edilir. Dililerin helis ynleri genelde ayn yne dorudur. Bu tr dili mekanizmalarnda nokta temas sz konusu olmasndan dolay sadece kk evrim oranlan ve kk gler iin kullanlabilir. Bu nedenle ar darbeli yklerde tercih edilmezler. 2.2.3.3 Hipoid Dililer Spiral konik dililere benzemekle beraber pinyon mili kaydrlmtr. Dolaysyla dili eksenleri kesimez. Otomobil diferansiyellerinde sklkla kullanlr.

25

3.

DL ARKLARIN MALAT YNTEMLER, ISIL LEMLER, KOROZYON, DL ARKLARIN YALANMASI VE DL ARK MALZEMELER

3.1

Dili arklarn Ana mal Metotlar

Dili ark imal metodunun seimi temelde dili iftlerinin elemanlar iin kabul edilmi hassasiyet standartlarna ve ayn zamanda dili ark dzeninin almasnda istenen artlara yani dilinin kullanlma amacna gre yaplr. Bu esaslara gre btn dili dzenleri u gruplara ayrlabilir; Yksek g deerleri ve hzlar olan g iletim dilileri. Ana art, yksek verim katsaysnn salanmasdr. Orta hzlarda alan ar endstri ve nakliyat dilileri. Ana art gvenilirlik ve dzgn almasdr. Takm tezghlarndaki g iletim dilileri. Aranan artlar sabit dili orannn ve dzgn almann salanmasdr. Otomotiv endstrisinde kullanlan aktarma dilileri. Aranan artlar dzgn ve kolay almann yannda sessiz bir alma salamaktr. Hassas aletlerdeki kinematik iletim dilileri. Aranan artlar sabit dili orannn salanmas ve dililerde boluk bulunmamasdr. Dililer ok eitli takm tezghlarnda ilenip imal edilirler. Dili imalatnda uygulanan iki genel metottan biri profille ileme ve dieri tretmeli ileme dir. 3.1.1 Profille leme Metodu

Profille ileme metodunda kesici takma diler arasndaki boluun ekli verilmitir ve para ilenirken bu ekil ilenen yzey zerine kopya edilmi olur. Profille ileme metodunda dililer yle kesilirler. niversal yatay milli dz freze tezghnda profil verilmi disk veya parmak freze aklar kullanarak diler srasyla freze edilirler Btn di boluklar ayn anda planya edilirler Btn di boluklar ayn anda syrlrlar Dairesel syrma yaplr.

26

Dili imalatnda profille ileme metodu, tretmeli ileme metoduna gre genellikle daha az hassasiyet salar. Bunun da tesinde, retim kapasitesi dktr ve sadece onarm ileri ve benzeri imalatn gerektirdii para kadar kullanlmas uygundur. 3.1.1.1 Disk Ve Parmak Freze Tipi Dili Freze aklaryla Dz Helis Ve Dili Kremayerlerin Freze Edilmeleri Dili frezesi, bir profilli freze ilemidir. leme srasnda kesici kendi eklini di boluuna kopya eder, bylece yan yana iki dilinin iki yarm profilini meydana getirir. Bir di boluu ilendikten sonra, divizr bal veya baka bir mekanizma ile dili kaba paras, bir dilik indekslenir ve ak kaba para genilii boyunca ikinci di boluunu freze eder. Bu ilem, kk parti ve para imalatnda ve ayn zamanda onarm iin yedek para yapmnda uygulanr. Bu ilem iin divizr kafas ile donatlm dz yatak milli freze tezgh gereklidir. Bu metodun baz dezavantajlar vardr ; Freze ile ok hassas di profilleri elde edilemez, nk her bir modldeki dililerin di saylarna gre ayr bir aknn kullanlmas gerekir. Gerekte, bir di says grubu (rnein 20 diten 30 die kadar) bu grubun ortasndaki di saysnn karl olan tek bir ak ile ilenir. Bylece belli bir modldeki btn dilerin belli kremayer takmlarna kadar tmyle, daha az sayda ak ile ilenmeleri salanm olur. Standartlara gre bunlar 8, 15 veya 26 adet disk tipi dili aklarndan meydana gelen takmlar halinde mevcutturlar. Bu aklarla, zellikle ok sayl takmlarla, birok hizmet iin yeterli saylabilecek tolerans snrlar ierisinde olan yeterince kk profil hatal diler 15 aklk takmlarla en hassas olanlar ise 26 aklk takmlarla freze edilirler. Yukardaki bilgilerden aka anlald gibi, freze ile sadece yaklak di profilleri elde edilebilmektedir. Dililerin freze edilmelerinde retim kapasitesi ok dktr. buna bal olarak da imalat giderleri yksektir. Dk retkenlik ileminin kesintili olmasndan ileri gelmektedir. Bu ilem sresince her di iin aknn yaklatrlmas, diten die indeksleme, dili kaba parasnn akya yaklatrlmas ve bir seferde aknn ok az sayda diinin kesime girmesi ok zaman kaybna neden olmaktadr. Byk modll dililer (200 mm den byk), zellikle ok (ift helisli) dililer, parmak freze aks tipinde dili aklaryla freze edilirler. Kremayerler disk tipi dili freze aklaryla freze edilirler. Uzun kremayerler de ayn usulle fakat diten die hassas indeksleme yapma 27

olanaklar bulunan tezghlarda ilenirler. Kremayerler ayn anda alan bir, iki hatta adet disk tipi dili freze aks ile freze edilebilirler. Birden fazla akl bir dizi kullanldnda, dizinin aklarndan biri kremayerin di boluklarnn kaba ilenmesi dier ikisi de ince ilenmesi iin ayrlr. 3.1.1.2 ok Kalemli Dili Planyalama Metodu Modern makine imalatnda uygulanan bir profilli ileme yntemi, dilinin freze edilmesine gre nemli lde daha yksek retkenlik salamaktadr. Bu metotta kullanlan dili planya takm kafasna, ilenecek dilinin di saysna eit sayda profil kalemi balanmtr. Her profil kalemine di boluunun ekli verilmitir. Yksek retkenliin nedeni, btn profil kalemlerinin ayn anda almalar ve btn di boluklarnn planya hareketiyle ayn anda kesilmeleridir. Bu ok kalemli dili planyas metodunda profil kalemleri, dili kaba parasnn evresine radyal olarak yerletirilmilerdir. Kaba parann dikey dorultudaki git-gel hareketiyle kesme salanmaktadr. Kaba para kursunun alt son noktasna ulap profil kalemleri ile temasn kestii anda btn profil kalemleri radyal olarak ieri doru beslenirler. 3.1.2 Tretmeli leme Metodu

Tretmeli ileme metodu, seri imalatta ekonomik ynden uygun grlebilecek olan karmak takm tezghlarn gerektirir. Seri imalatta ok yaygn olarak kullanlan tretmeli ilemenin eitli ekilleri ; Dili azdrma Dner ve kremayer tipi kesici takmlarla dili planyas Vargel tipinde kesici takmlarla veya aln freze aks tipinde kesici takmlarla dili tretilmesi Dili arklarn scak haddelenmesi.

3. Kaliteden 8. kaliteye kadar olan dililer tretmeli ilemle imal edilirler. Bununla birlikte, 3., 4. ve 5. kalite sertletirilmemi dililer ok dikkatlice leplenirler ve d yzeyleri indksiyonla sertletirilir. Bu sl ilem yntemi hemen hemen hibir arplmaya, deformasyona yol amaz. 6., 7., ve 8. Kalite derecesinden dililer, sertletirme frnlarnda stma ve sonra da su verme eklinde bir sl ileme tabi tutulurlar.nemli saylacak lde arplmalar olur. Bundan sonra 6. ve 7. hassasiyet derecelerinden olan dililer uygun evolvent eklini tekrar kazanmalar iin deliklerinden balanarak talanrlar. 8. Kalite derecesinden dililerde ise boluklarndan 28

balanarak delikler talanr. 8., 9. ve 10. Kalite derecelerinden dililerin kk parti imalatnda genellikle diliyi indekslemek iin divizr kullanlr ve her indekslemede bir di boluu ilenir. Disk veya parmak freze aklar eklindeki dili freze aklar, 8. kalite dililerin zellikle hassas profil olarak ilenmelerinde kullanlrlar. 10. ve 11. Kalite derecelerinden dililer hassas dkm ilemleriyle yaplabilirler ve dkmden sonra diler bir ablon mastara gre eelenirler. 3.1.2.1 Dili Azdrma Dz ve helis dililerin dili azdrma aksyla ilenmeleri en yaygn olarak kullanlan metodlardan biridir. Dili azdrma aks bir dner kesici takmdr, bunun dileri bir sonsuz vidann dii gibi helezoni bir yol izleyerek dizilmitir. Eksen boyunca kesit alndnda bu diler bir kremayer grnts verirler. Kesici azlar, helezoni vida diine dik olarak alm helezoni oluklar serisiyle meydana getirilmilerdir. Bir kremayer, di says ne olursa olsun ayn modlle ilenmi bir diliye tam olarak oturabilir. O halde bir dili azdrma aks da istenilen sayda die sahip dilileri ayn hassasiyetle ileyebilir. Bu dili azdrma usulnn en byk avantajlarndan biridir. Dili azdrma ileminde,dili azdrma aks ve dili kaba paras, sonsuz vida dili dzeninin aada verilen dili oranna e olan bir zaman bantsna gre ayn anda dnerler:
i= na Z d = nd Z a

(3.1)

burada ;

na nd Za Zd

: Dili azdrma aksnn hz (dev/dak) : Dili kaba parasnn hz (dev/dak) : Dili azdrma aksnn vida az says : Dili arkn di says

Dili azdrma ileminde, dili azdrma aks dner ve kaba parann dnne uygun olarak dili eksenine paralel ilerletilir. Dili azdrma aksnn ekseni, dili kaba parasnn st yzne gre, aknn blm dairesi zerindeki helis aya eit bir ayla eik duruma getirilir. Azdrma aksnn kaba para eksenine gre yapt ilerleme dilerin btn boyda yava yava almalarn salar. Kesme ilemi dili kaba parasnn bir ucundan dier ucuna kesintisiz 29

devam eder ve aknn ok sayda kesici dii ayn anda operasyonda bulunur. Azdrma usulnn en retken dili imalat metotlarndan biri oluunun nedeni budur. Dili azdrma aks ya diliyi tek bir pasoda ilemek zere tam di yksekliine ayarlanr yada 8mm den byk modll dililerin iki pasoda ilenmeleri iin birinci pasoda di yksekliinin 0,6 sna, ikinci pasoda 0,4 ne ayarlanr. Blme dairesi zerinde di kalnlnda 0,5-1mm arasnda bir ileme pay da ince ileme iin braklr. Basit dili azdrma aklar ile standart veya deitirilmi profiller kesilebilir. kinci halde deitirme koullarna gre azdrma aks ile dili kaba parasnn merkezleri arasndaki uzaklk ya arttrlr veya azaltlr. Dili azdrma, eksenel ilerleme ile, teetsel ilerleme ile veya eimli ilerleme ile yaplabilir. Eksenel ilerlemede azdrma aks, dili kaba parasnn eksenine paralel ynde ilerletilir. Teetsel ilerlemede azdrma aks kendi ekseni dorultusunda ve dili kaba parasna teet olarak ilerletilir. Eimli ilerlemede ilerleme, dili kaba paras dorultusundaki dikey hareketle, dili azdrma aks ekseni boyunca olan hareketin bilekesi eklinde olur. Dililer ya e ynl veya ters ynl azdrma usulyle kesilirler. E ynl azdrma ters ynl azdrmadan daha iyidir nk tala meydana getirme ynnden daha uygun artlar salamaktadr. Kesme kuvvetlerinde deimeler daha dk ldedir, azdrma ilemi srasnda daha az titreim olmaktadr. Dililerin azdrmalarnda, zellikle byk apl azdrma aklar kullanldnda, yaklama srasnda byk zaman kayb olur, nk azdrma aks ap arttka yaklam boyu da artar. Orta modll dz dililerin azdrlmalarnda yaklam zaman ileme zamannn %30-40 kadardr. Yaklam srasnda ve eksenel ilerleme srasnda dili azdrma aksnn operasyonu, aralkl bir kesme ilemidir, azdrma aksnn yaklam srasndaki ilerleme hz, daha sonra yaplan tam derinlik kesimine gre daha dk tutulmutur. Eer eksenel yaklam yerine radyal iten besleme yaplr ve bunu azdrma aksnn diliyi azdrarak yapt eksenel ilerleme izlerse, azdrma aksnn yaklamnda kaybedilen zaman %30 orannda azaltlm olur. Bu artlar altnda, hem azdrma aks hem de dili azdrma tezgh btn dili kesimi boyunca daha dzgn ekilde yklenmi olur. En yaygn kullanlan dili tezgh, dz, helis ve sonsuz vida dililerini ileyebilen dili azdrma tezghdr. Azdrma tezgh operasyon hareketine sahiptir; azdrma aksnn dn, azdrma aksnn ilerletilmesi, dili kaba parasnn dn. 30

3.1.2.2 Dili arklarn Planyalanmas Dner bir dili planya tezghnda dz ve helis dililerin ilenme metodu, kaba paras ve ayn modll planya kesici takm olarak kullanlan bir baka diliye oturtularak dndrlen dilinin tretilerek ilenmesi esasna dayanmaktadr. Kesme hareketini salamak iin elenik dililerden birinin eksenel ynde gidip gelme hareketi yapmas bylece kesicinin srt talanm kesici azlarnn, talalar kaldrmas ile diliyi tretmesi gerekir. Kesici takm ve dili kaba paras dili planya tezghna monte edildiklerinde birlikte alan iki dilininkine benzer bir zaman bantsyla dnerler. Dn yannda vargel hareketi de yapan kesici dili, dili kaba parasnn di boluklarndan yava yava tala kaldrr. Dili planya aks gerekte, di alnlarnn yzeyleri talanp arka ksmlar boaltlarak kesici az haline getirilmi bir diliden baka bir ey deildir. Her kesim kursunun sonunda kaba para yatay olarak geri ekilir bylece kesimsiz srtme meydana gelmez. kinci kesim kursundan nce tekrar kesim blgesine geri getirilir. Kremayer tipi bir tretici kesici ile dz veya helis dililerin dilileri kesilirken, kesici takm ilenen dilinin ana kremayerinin eklinde olmaldr. Tretme hareketi birbiri ile alan kremayer ve dilide olduu gibidir. Basit dner dili planyasnda olduu gibi kesici hzla vargel hareketi yapar ve kesicinin dn kursu srasnda dili kaba paras geri ekilir. Dili arklar, dili kaba parasnn kremayer tipi kesici boyunca yuvarlanmasyla veya kesicinin ve dili kaba parasnn yuvarlanmas gibi iki metotla ilenebilirler;. 3.1.2.3 Dz Konik Dili arklarn mal Usl Dz dileri bulunan konik dililer, genellikle iki adet git,gel hareketli kesici takmlar bulunan konik dili tezghlarnda ilenirler. Kk konik dililer, dner veya dairesel syrma usulyle, kesici takm olarak dairesel syrma takmlarn kullanan zel tezghlarda ilenebilirler. Bu bir profilli ilemedir. 3.1.2.4 Helis Konik Dili arklarn mal Usl Yksek hzl makinelerde bir ok nedenle dz konik dililerin, dileri erisel olan dililerle deitirilmeleri gerekir. Bunlar daha dzgn ,sessiz ve verimli alrlar. Tretme hareketi, aln tipi freze aksnn bir diinin temsil ettii zahiri tarak diliye oturan 31

dili kaba parasnn yuvarlanmasyla elde edilmektedir. Bu doru di eklini tretir, dilerin eksenel hatt dairesel bir yay eklindedir. 3.1.2.5 Sonsuz Vida leme Metotlar Sonsuz vida-dili iftinin iki eleman, eksenleri birbirlerine gre dik konumda olan sonsuz vida ve sonsuz vida dilisidir. Bir sonsuz vida imalatnn en basit ekli, dz kesici azlar bulunan tek ulu bir torna kalemi ile tornada vida dii amaktr. Evolvent sonsuz vidalar, dz kesici azlar bulunan ve biri eksenin yukarsnda dieri aasnda taban silindirine teet olan iki dzlem ierisine yerletirilmi iki torna kalemiyle ilenir. Sonsuz vidalar torna tezghlarnda ilenmeleri yannda, bunlar tek vida dili freze aklaryla freze tezghlarnda da ilenmeleri mmkndr. Bir dier yntemle sonsuz vidalar, basit dili azdrma tezghlarnda azdrma aklar kullanlarak ilenirler. Evolvent bir sonsuz dilinin ilenmesinde dz kenarl vida di profili bir azdrma aks kullanlabilir. Vida dii profillerinde erisel kesici azlar bulunan azdrma aklar, eksenel veya normal kesitlerinde dz kenarl di yan yzleri bulunan sonsuz vidalarn ilenmelerinde kullanlrlar.Bu sonsuz vida imalat ekli pahal azdrma aklarn gerektirir. Bununla ok shhatli di profillerinin elde edilmesi garanti edilemediinden sadece kaba ilemelerde uygulanr. Yksek retkenlii olan ve sonsuz vidada yksek hassasiyeti garanti eden metotlardan birisi de, sonsuz viday zel bir takm tezghnda dner planya aksnn ayn olan bir kesici takmla tretme yoludur. Sonsuz vida kaba parasnn ekseninden geen bir dzlem iinde ayarlanan kesici, sonsuz vida eksenine paralel bir dz dorusal ilerleme hareketi yapar. Bunun yannda kesici ve sonsuz vida kaba paras kendi eksenleri etrafnda ve birbirlerine gre zamanlanm bal dn hareketi yaparlar. Bu hareketlerin sonucu olarak sonsuz vida tretilmi olur. Bu sonsuz vida tretme metodu sonsuz vida dii profilinin bozulmasna neden olmaz. Bu metot ok shhatli ve retkendir. Tek dezavantaj, ilenecek sonsuz vidalarn her bir helis as iin ayr bir kesici takmn gerekmesidir. Bu nedenle sonsuz vida retme ilemi sadece byk parti ve seri imalat artlarnda ekonomik olmaktadr. 32

3.1.2.6 Sonsuz Vida Dilisinin leme Metotlar Sonsuz vida dilileri, dili azdrma tezghlarnda u metottan birisiyle ve sonsuz vida azdrma aklaryla ilenirler: Radyal iten ilerleme Teetsel ilerleme Birleik ilerleme Radyal iten ilerleme metodunda azdrma aks ile devaml temas halinde olan sonsuz vida dilisi kaba paras, nceden ayarlanm merkez uzaklna A ulalncaya kadar radyal olarak ilerletilir. Azdrma aks sadece dner. Azdrma aks kaba para ile tam giriim haline geldiinde, sonsuz vida dilisi uygun ve di profili elde edilir. Bu metodun tek dezavantaj, azdrma aksnn btn dilerinin operasyon iinde bulunmamalar, sadece aknn orta ksmnda kaba para ile devaml temasta bulunan dilerin anmaya uramalardr. Bu metot, zel teetsel azdrma aks sportu bulunmayan basit azdrma tezghlarnda sonsuz vida dililerinin imali iin kullanlr. Azdrma tezghnn indeks dili dzeni,dz dililerin ilenmelerinde olduu gibi ayarlanr. tablasnn radyal iten ilerlemesi iin deitirme dilileri, ngrlen ilerleme hzna uygun olarak ayarlanrlar. Teetsel ilerleme metoduyla sonsuz vida dilileri ilenirken dili kaba paras merkezden merkeze uzaklna hassas olarak ayarlanr ve azdrma aks konik bir giri ucu vardr ve btn kesici azlar kaba para ile temasa getiklerinden anma dzenli olur. Kesme ileminde azdrma aks, dndrlnn dnda eksenel olarak da ilerletilir. Dili kaba paras azdrma aksna oturmu halde yapt ana dnnn yannda, azdrma aksnn eksenel ilerlemesine bal bir tamamlayc dn hareketine de sahiptir. Aksi halde azdrma aks dilinin btn dilerini kesecektir. Azdrma aksnn eksenel ilerlemesi ve sonsuz vida dilisi kaba parasnn tamamlayc ek dn hareketi, dili azdrma tezghndaki basit azdrma aks sportunun yerine yerletirilen zel bir azdrma aks teetsel azdrma ilerleme sportuyla salanr. Birleik metotla sonsuz vida dilisi ilenmesinde radyal iten ilerleme ve teetsel ilerleme sral olarak uygulanr. Birincisi dileri kaba olarak iler, ikincisi hassas ileme yaparak tamamlar. Hassas azdrma iin braklacak ileme pay, kaba ileme srasnda meydana gelebilecek hatalar karlayabilecek kalnlkta olmaldr. Sonsuz vida dililerinin birleik metotla ilenmelerinde bazen azdrma aklar yerine profilli kesici takmlar kullanlr. Bu zellikle hassas ilemelerde ok daha hassas bir ileme yntemidir. 33

3.2

Dilileri Hassas leme Metotlar

Dililerin hassas ilenmeleri; raspalama, talama, lepleme gibi tala kaldrma eklinde yaplanlarla, talasz yaplan parlatma ilemleri olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Dili arklarn dilerinin yuvarlatlmas, pah krlmas ve apak temizleme eklindeki operasyonlar da tala kaldrma tipindedirler. 3.2.1 Dili Raspalama

Dili raspalama, dz ve helis dililerin ilenmelerinde uygulanr. Dili arkn kesilme ileminden sonra, sertletirmeden nce yaplr. Dili planyas, bir diliye benzeyen veya i paras diliye alan bir kremayer eklindeki kesici takmla di profilinden 0,1-0,25mm arasnda bir ileme paynn kaldrlmas esasna dayanmaktadr. Dner raspalama aks veya kremayer raspalama ba diye adlandrlan kesici takmn her bir diine, bir kesici azlar serisi meydana getirmek zere trtl ekil verilmitir. Dz dililerin hassas ilenmelerinde kullanlan dner raspalama aklar, 15 lik helis al dilere sahiptir. Helis dililer iin kullanlanlarn ise dz dileri vardr. Dili tipi ak ile yaplan dner raspalama, kremayer tipi kesiciyle yaplan dorusal raspalamadan daha yaygn olarak uygulanmaktadr. Dililer zel takm tezghlarnda raspalanr. Dili raspalama aks ilenen dilinin eksenine gre asal bir konumda ayarlanr, 250 dev/dak. lk hzla dndrlr. Bu, malafaya geirilmi olarak puntalar arasnn serbeste monte edilen ve raspalama aksna oturmu olan i parasn dndrr. aknn ve ilenen dilinin kesien pozisyondaki eksenleri nedeniyle bunlarn dileri arasnda boyuna bal bir hareket meydana gelir. Kesme hareketini dilinin btn di boyuna ulatrabilmek iin, tablaya ilenen dilinin her devrinde 0,1-0,3mm arasnda bir vargel hareketi yaptrlr. Her kursun sonunda, tabla dn kursuna balamadan nce 0,02-0,04mm lik bir iten ilerleme yapar. Gerekli kurs says, ileme payna baldr. Eer, yerel kavramal yayvanlatrlm bir di yzeyi isteniyorsa, dili raspalama tezghnda bir devrilen plaka kullanlr. Bu plakada pimi tayan bir konsol vardr. Pim, kamn eimli yar boyunca kayar ve bylece ilenen diliyi tayan plakay devirir. Bu hareket, dili dilerini, di ularnda di yznn ortasna gre biraz daha fazla raspalayarak yayvanlatrr. Bir dili, tablann 1214 tam kursuyla raspalanm olur. Bu, her di iin 2 veya 3 saniyelik ince ileme zamannda meydana gelir. 34

Uygun ekilde raspalanm dililerde, ortalama hatve ve profil hatas 0,005mm iersinde, hatve dairesi kakl 0,03mm iersinde, yzey kalitesi V8 veya V9 yzey kalitesi snflarndadr. 3.2.2 Dili Talama

Profilli talama ve tretmeli talamadr. nce ileme pay dikkate alnmakszn, dililer 4.-6. Kalite hassasiyet derecelerinin gereksinmelerini karlayan ana parametrelerle ilendiklerinde, V8-V10 arasnda bir yzey kalitesine eriilebilir. Tretmeli talama, ilenen dilinin, bir dii zmpara tann yzleri tarafndan temsil edilen ana kremayere oturtulmas esasna dayanmaktadr. Modern dili talama tezghlarnda ok eitli zmpara talar kullanlmaktadr. Fincan taba eklinde iki zmpara tayla tretmeli dili talama usul ile; iki zmpara ta, zmpara ta mili ynndeki yass kenarlar zerindeki dar bantlar, ilenen dilinin oturduu zahiri ana kremayerin dilerinin kenarlarnn meydana getirdii dzlem iersinde olacak ekilde ayarlanr. lenen dili, arabann zerindeki puntalarn arasna veya bir malafaya monte edilir. Bu malafa diliye dili ekseni etrafnda dn hareketi salar ve bu eksene enine dorultuda vargel hareketi yaptrr. Bylece, ilenen dilinin zahiri kremayer boyunca yuvarlanmasna benzer bir hareket ortaya kar. Her yuvarlanma hareketinin sonunda ilenen dili yeni bir profil ilenmek zere indekslenir. Tretmeli talamann daha retken bir metodunda, zerine helis vida dii ilenmi zmpara ta kullanlmaktadr. Zmpara ta, 300mm apnda tek veya ok azl zmpara sonsuz vida ta elde etmek zere dzeltilmitir. Di talama ileminin iki hareketi vardr: 1. Ekseni etrafnda 20-30 m/san evresel hzla dn hareketi, 2. lenen dilinin ekseni boyunca ve dilinin her devri iin 0,6mm hzla yaplan vargel hareketi. lenen dili zmpara tana gre zaman bantl dn hareketine ve periyodik iten besleme hareketine sahiptir. Tek azl zmpara ta dilileri 6. kalite derecesine kadar talayabilir. ki azl zmpara ta ise 7. kalite derecesine kadar talayabilir. Talanan di profillerinin yzey kaliteleri V7-V10 arasnda deiir. Profilli zmpara tayla dili talama, ok yksek retim kapasitesine sahiptir.

35

3.2.3

Dili ark Dilerinin Honlanmas

Di profilinin yzey kalitesini gelitirmek ve sl ilemden sonra dz ve helis dililerin grltsn azaltmak amacyla yaplan bir dili hassas ileme metodudur. Bu operasyon, apraz eksenli ilenen diliye honun birbirlerine oturmalarn salayan fakat iten ilerleme mekanizmas bulunmayan dili raspalama tezghlarna benzer takm tezghlarnda yaplr. Bir malafaya veya puntalar arasna monte edilen dili geri dnl dn hareketi yannda honlama takmnn enine gre eksenel vargel hareketine sahiptir. Dili dilerini honlamada kullanlan hon, yzeyine zmpara malzemesi yedirilmi helis dili tipinde bir plastik takmdr. Bu hona yedirilen zmpara malzemesinin tanecik bykl, honlama payna (0,025-0,05mm) yzey kalitesi gereksinmelerine uygun olarak seilir. Dili dii honlama ilemi ya dile honlama takm arasndaki sabit basn yada sabit merkezden merkeze uzaklkl sfr boluk artlarnda yaplr. Birinci metotla daha hassas dililer elde edilir. Bu ilem, honlanan yzeyden metalik tozu uzaklatrmak iin bol miktarda kesme svs aktlmasn gerektirir. Dili dii honlama 1,25-6mm arasnda modlleri olan dz ve helis dililerle, di yan yzeyleri deitirilmi veya yayvanlatrlm dililerin ince ilenmeleri iin yaplr. Dili dilerinin honlanmasnda evresel hz 1-5 m/san dir. Her di iin gerekli zaman 1-2 san dir ve V10-V11 arsnda bir yzey kalitesi elde edilir. Her honlama takm 18-20000 diliyi ileyebilir. 3.2.4 Dili Lepleme

Isl ilemi izler ve zel takm tezghlarnda ilenen diliye oturarak dnen dkm dililer halindeki lepleme takmyla yaplr. Lepleme takmnn di yzeylerine ince zmpara tozu ile ya karm tatbik edilir. Dili lepleme ilemi, ikisinin ekseni, ilenen dili ekseni ile kesiir konumda olmak zere ilenen dilinin lepleme takm arasnda dndrlmesi ile yaplr. Lepleme tezghnn miline tesbit edilen ilenecek dili, dkme demir lepleme takmlarnn her ne ayn anda oturmaktadr. Helis dili lepleme takmlarnn ikisinin eksenleri ilenen dili eksenine gre eimlendirilmitir. nc lepleme takmnn ekseni ilenen dilinin eksenine paraleldir. lenen dilinin dilerinin her iki yzlerinin dzenli bir ekilde ilenmelerini garantilemek iin bu lepleme takm 30-60 m/dak evresel hzla alternatif olarak iki ynde de dndrlr. Bu 36

dn hareketinin yannda, lepleme takmlar eksenel ynde 25mm boyda ve 60-70 kurs/dak hznda bir vargel hareketide yaparlar. lenen dilinin evresel hz 30-60 m/dak arasnda deiir. Lepleme takmlarnn ilenen dilinin d yzeyleri zerindeki basnc,lepleme takmlarndan ikisinin mili frenlenerek ayarlanr. Leplenen dililerde, birikmi hatve hatas 0,02mm iersinde, yanyana hatve hatas 0,01mm iersinde ve profil hatas 0,08mm iersindedir. V10 a kadar yksek bir yzey kalitesi elde edilebilir. Ortalama lepleme sresi her di iin 3-6 sn arasndadr. 3.2.5 Dili arklarn Dilerinin Yuvarlatlmas

Makine durdurulmakszn birbirlerine geen kayar dililer modern makinelerde ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Byle dililerin dilerinin ular, dilerin apaklanmalarn ve krlmalarn nlemek amacyla zel kesici takmlarla dili arklarn dileri yuvarlatma tezghlarnda yuvarlatlrlar. 3.2.6 Dili arklarn Dilerinde Pah Krlmas ve apak Temizleme

Sonsuz vida eklinde dzeltilmi zmpara talar bulunan tezghlarda yaplr. lenen dili arkn dileri, zmpara ta sonsuz vidas dilerine oturtularak dndrlr. Byk hacimli dili retiminde apaklar ok istasyonlu tezghlarda dner elik fralar kullanlarak temizlenirler. Kk dililerin apaklar, ultrasonik apak temizleme sistemleriyle temizletilir. apaklarn temizlenmesinin yannda bu metot, dilerin ilenmi profillerinde herhangi bir etki yapmakszn btn keskin kenarlar da krar. Tamburda alkalama, verimli bir apak temizleme metotudur. Eer zmpara malzemesi ve tambur hz uygun seilirse, di profilleri bozulmakszn dilerin apaklar tmyle temizlenir. Dili parlatma, bol miktarda yalama ya altnda sertletirilmemi ilenecek dilinin, sert, dzgn ve son derece hassas dileri bulunan bir veya daha ok dili ile birlikte dndrlmesinden ibarettir. Parlatma dililerinin dilerinin ilenecek dilinin dileri zerindeki basnc, ilerken sertletirme etkisi yapar ve btn girinti kntlar dzeltir. Parlatma da ne di profili ne de hatve dzeltilmez. Hatta ok halde di profili bozulur ve daha sonraki sl ilem nedeniyle profilin arplmasna neden olacak ek ii gerilmeler meydana gelir. Bu nedenle bu metot, sadece ok yksek hassasiyeti gerektirmeyen ve ayrca daha sonra 37

zerlerinde sl ilem yaplmayacak dililer iin uygulanabilir.

3.3

Dili arklarn Isl lemi

Dili arklarn dileri hakknda yk tama bakmndan i ksmnn eilmeye ve d ksmnn pitting anmasna dayankl olmas istenmektedir. Bu koullar yzey sertletirme ile gerekleir. Bu nedenle dili arklarda sl ilem nemli rol oynar. Sertletirme ileminde gz nnde bulundurulmas gereken en nemli husus sertletirme derinliidir. Bu derinlik fazla olursa malzeme elastiklii azalr ve krlgan bir di elde edilir. Sertletirme derinlii az olursa yzeyde ezilmeler meydana gelir. Sertletirme ilemi elik trnden olan dili ark malzemeleri iin sz konusudur. Isl ilem srasnda dili arkn geometrisinde bozulmalar olabileceinden bunlarn istenilen l ve yzey kalitesine getirilebilmesi iin genellikle tala kaldrmak suretiyle yeni bir ilemden geirilmesi kanlmaz olmaktadr. Dili arklarn yzey sertletirilmesinde kullanlan yntemler sementasyon, alev, indksiyon ve nitrrleme ile sertletirmedir. 3.3.1 Islah elikleri

Islah elikleri, eliin sertletirilip tavlanmasyla mukavemet ve sneklik zelliinin iyiletirilmesiyle elde edilir. Islah eliklerinde karbon oran %0,2 ile %0,6 arasnda deiir. Alam maddesi olarak Cr, Ni ve Mo bulunabilir. Kopma mukavemeti Rm=5001900 N/mm2 arasndadr. Alamsz eliklerin slah ancak kk boyutlu paralarda mmkndr. Islah elikleri 250mm kalnlk veya apa kadar hadde rnleriyle kalpta veya serbest dvme paralarn retiminde (zellikle darbeli veya deiken yk altnda alacaklarsa) ve dili arklarn imalatnda kullanlr. 3.3.2 Sementasyonla Sertletirme

Sementasyon elikleri srekli mukavemetin istendii yerlerde dili arkn d yzeyinin anmamas iin sert, i ksmnn ise elastikliin korunmas iin snekliin korunmasnn arzu edildii hallerde kullanlr. Dili arklar bata olmak zere vidal mil, krank mil, pernolar, ok kamal mil gibi elemanlarda ok kullanlr. indeki karbon oran %0,22 'den, toplam alam oran da %5ten azdr. Krom en ok % 2.1 , Mn %1.4 , ve Ni %2.1 orannda bulunabilir. Her taraf kmr tozu ile temas edecek ekilde 9000C ye kadar stlan ocakta gereken bir sre 38

bekletildikten sonra dar karlarak 1500C ye kadar soumas beklenir.Daha sonra kmr kutusundan karlan dililer 8500C deki atmosfer ocanda 30 dakika kadar tavlanr ve soumasna meydan vermeden bir ya banyosuna daldrlr. Bu banyodan karlan dililerin yzeyi temizlendikten sonra 170-1800C ye kadar stlarak gerilme giderme tavlamasna tabi tutulur. Bu ekilde sertletirilen dili yzeylerinin sertlii yaklak 58...64 HRC dolaynda olur. Sementasyon ilemi iin karbon miktar %0.1 ile %0.20 (%0.25) arasnda olan elikler seilir. Yzey sertlii ve sertletirilen tabakann kalnl nemlidir. Sementasyon sertlemesi sv (tuz banyosu), gaz, ve kmr tozu (kat) ile yaplabilir. 3.3.3 Alevle Sertletirme

Dili arkn yzeyi yanc gazlarla (asetilen, havagaz, btan) belli bir scakla kadar stlarak hemen su ile soutulur. Ancak burada stma sresi ok ksa tutularak ekirdein snmasna meydan verilmez. Bu nedenle sadece di yzeylerinde, hatta zellikle di yanaklarnda bir sertlik tabakas elde edilir. Di diplerindeki sertlik deeri yok denecek kadar azdr. Kk dililerin tamam bir defada stlp soutularak sertletirilebilmesine karlk nispeten byk dililerde diler tek tek stlarak aniden soutulur ve ilemde sreklilik salanr. 3.3.4 ndksiyonla Sertletirme

Sertletirme ileminin ok ksa bir zaman srecinde gerekletii indksiyon ile sertletirmede dilerin sertlik durumu sertletirme yntemine baldr. Bu bakmdan diin i ksm tamamen sertleebilir ve bu durumda darbeler karsnda diler ok abuk krlr. Kullanlacak eliin karbon miktarnn % 0,4 ile % 0,6 arasnda olmas tavsiye edilir. Alevle sertletirme ynteminin aynsdr. Ancak burada stma ilemi elektrikle yaplmaktadr. zerinden alternatif akm gemekte olan bir bobinin iine dili ark yerletirilerek meydana gelen indksiyon akmyla dili arkn stlmas ilemi gerekletirilir. Isnn dili ekirdeine gemesine meydan verilmeksizin di yzeyi ok hzl stlr ve aniden suya daldrlarak sertletirme gerekletirilir. 3.3.5 Nitrasyonla Sertletirme

Nitrasyon ile yzey sertletirmede ok sert fakat sementasyon ileminde olduu gibi dzgn ve ince bir sertletirilmi tabaka elde edilir. Bu yntemle sertletirilen tabakann ok ince 39

olmas, sonraki mekanik ilemlerde bu tabakann kaybolma olasln arttrr. Sertletirilecek dili arkn yzeyi temizlenerek 500-5400C scaklkta azot banyosunda uzun sre bekletilir. Bu zaman zarfnda di yzeyinde ok sert ve ince bir nitrit tabakas oluur. Sertlik deeri 1000 daN/mm2 Vickers sertlii dolaynda olan bu sertletirme ileminde yaklak 0,5mm kalnlktaki sertlik tabakas iin gaz banyosunda 50 saat beklemek gereklidir.

3.4

Dili arklarda Korozyon

Korozyon kimyasal olarak malzemeye zarar veren, malzemeyi bozan, kalite kaybna yol aan ve zelliklerine zarar veren bir hatadr. Korozyon tamamen normal ve doal bir ilemdir. Nadiren tam olarak yok edilebilir. Paslanmaz elikler hari tm elikler, demir oksit veya pas oluumu olarak ifade edilen korozyon olayyla kar karya gelir. Bu durum uygun malzeme seimi, tasarm, eitli metal ve metal olmayan malzemelerle kaplama ve bazen de alma ortamm deitirerek minimuma indirgenebilir. Bu metallerden en sklkla kullanlanlar inko, kadmiyum ve kromdur. Bakr kaplama da kullanlmaktadr, fakat pas oluumunu nlemede ncelik karbrize edilmi paralardr. Gerilme korozyon krlmas; alma ortam, evresinden kolaylkla etkilenen malzeme kullanm ve edeer gerilme deerinin stnde etki eden gerilmeler nedeniyle meydana gelir. Scaklk krlmaya belirgin ekilde etki eden bir faktrdr. Malzemeye dardan uygulanan akma gerilmesi deerinin altndaki ykler dili malzemesinde artk gerilmeler oluturabilir. Pitting oluumu gerilme korozyon krlmas ile birlemitir. Durgun ortam pitting oluumu iin olduka elverili bir ortamdr. Gerilme korozyon krlmasna kar alminyum ve paslanmaz elikler sklkla kullanlan metallerdir.

3.5

Dili arklarda Yalama

Dili ark mekanizmalarnn yalanmasnn nemi olduka byktr. Uygun bir yalama ile, yzeyler arasndaki srtnme ve dolaysyla anma azalr, srtnmeden dolay oluan snn iletimini salar, makina elemanlarn korozyona kar korur ve bu yalama srasnda harcanan ya ile kaplin ve yataklar da yalanm olur. Dili ark mekanizmalarnn yalanmasnda gres ya ve sv ya uygulanr. Gres ya ile yalama s iletimi iyi olmadndan ok kk glerde ve devir saylarnda (v = 4 m/s ) alan redktrlerde uygulanr. ok yumuak gres yann kullanlmas durumunda daha hzl alan redktrler gres ya ile yalanr. Kutunun ii gres ya ile tam 40

doldurulmamaldr. Dilileri sv yaa daldrma (ya banyosu), byk ve hzl alan redktrlerde ya pskrtme ve ya sisi oluturarak yaplan yalama yntemleri vardr. 3.5.1 Mineral Yalar

Mineral bazl (maden) endstriyel sv yalar ISO tarafndan eitli C scaklk deerlerindeki mm2/s cinsinden kinematik viskoziteleri ile ekil 4.1de gsterilmitir.

ekil 3.1 VG Serisi mineral yalar

41

3.5.2

Sentetik Yalar

Kimyasal sentez yntemiyle retilen ve zel alanlarda kullanlan sentetik yalar ok kaliteli ancak ok pahal yalardr. Katkl mineral yalarla zor tutuma, viskozitenin scaklkla fazla deimemesi gibi arzu edilen zellikler elde edilemezse sentetik yalarn kullanlmas dnlebilir. Sentetik yalar kimyasal adan sadece C ve H ieren hidrokarbonlar ve sentetik svlar olarak iki grupta incelenir. Sentetik hidrokarbonlar; poli alfa olefin (PAO), alkilbenzol (DAB), polizobuten (PIB); sentetik svlar ise polifenileter, polifloralkileter, silikon ya ve fosfor asiti esteridir. Sentetik yalarn avantalar, termik dayanm, zor oksitlenme, viskozite-scaklk deiiminin byk olmamas, ok dk ve ok yksek scaklklarda kullanlabilmesi ve zor tutumasdr. Korozyon, zehirleyebilme, her malzemeyle uyum salamama, her katky iinde zmleyememe ve yksek fiyat da dezavantajlardr. ekil 4.2de ISO-VG serisi poli bazl sentetik yalar, ekil 4.2de ISO-VG Serisi poliglisol bazl sentetik yalara ait eitli C scaklk deerlerindeki mm2/s cinsinden kinematik viskoziteleri gsterilmitir.

42

ekil 3.2 VG Serisi poli alfa bazl sentetik yalar

43

ekil 3.3 VG Serisi poliglisol bazl sentetik yalar

44

3.6

Dili arklarn Malzemeleri

Dili arklarn mukavemet ve yzey basnc bakmndan yk tama kabiliyetlerinin geni lde etkileyen nemli bir faktr malzemedir. Genellikle g ileten dililer elikten, hassas cihaz alannda olduu gibi yalnz devir ileten dili arklar bronz, naylon, teflon ve sinterlenmi malzemelerden imal edilirler. nemsiz ve ok dk hzlarda alan dili arklar dkme demirden de imal edilebilir. elikler, birim hacime gre byk yk tama kabiliyetine ve birim arla gre dk maliyete sahip olduklarndan, dili arklarn imalinde en ok kullanlan malzemelerdir. Pratikte karbonlu ve alaml elikler olmak zere birok elik eitleri kullanlmaktadr. Bunlarn bazlar DIN standardna gre izelge 3.1de ve izelge 3.2de verilmitir. eliklerin seilmesi kopma ve bilhassa buna bal olan yorulma mukavemeti ve uygulanacak sl ileme gre yaplr. Son zamanlarda dili arklarn imalatnda naylon (polyamid 6) ve teflon gibi plastik malzemeler kullanlmaktadr. Byk bir snmleme kabiliyetine sahip olan bu malzemeler sessiz alma istenilen yerlerde kullanlmaktadr.

45

Malzeme

[ N/mm2 ] Simgesi St 50 500... 600 600...700 700...850 500...600 650...800 750...900 750...900 700...800 950...1100 1000...1300 500...650 800...1100 1000...1300 900...1200 1200...1450 650...800 950...1100 1000...1300 650...800 950...1100 520 600 200 250 350 420 600 1000 350...400 650...700 300 310 190 270 360 310 400 190 270 280 250 190 275 320 150 175 170 200 230 180 250 350 140 235 185 210 260 St 60 St 70 C 22 C 45 C 60

Sertlik HB ekirdek 150 180 210 140 185 210 260 230 300 310 636 650 650 650 650 560 590 610 590 700 150 175 170 200 230 180 250 350 140 235 Yanak

Flim Hlim
[ N/mm2 ] [ N/mm2 ] 190 210 ( 200 ) 240 ( 220 ) 170 200 220 260 300 290 320 230 440 480 500 500 270 480 430 450 350 430 500 150 170 50 60 80 200 220 240 190 230 340 400 460 440 540 620 650 640 670 770 1600 1630 1630 1630 1630 1100 1070 1360 1270 1100 1220 340 420 270 310 360 360 490 700 320 460

Grubu Genel malat elikleri

Islah elikleri

34Cr4 37MnSi5 42CrMo4 34CrMo6 C 15 16MnCr5

Sementasyon elikleri

20MnCr5 15CrNi6 18CrNi8 Ck 45

ndksiyon veya Alevle sertletirilmi Islah elikleri Nitrrleme ( Banyo ) Gaz nitrrleme Dkme elikler

34CrMo4 42CrMo4 34CrNiMo6 Ck 45 42CrMo4 31CrMoV9 GS 52 GS 60 GG 20

Dkme Demir

GG 25 GG 35 GGG 42

Sfero Dkm

GGG 60 GGG 100

Temper Dkm

GTS 35 GTS 65

Gnmzde sertlikler HV10 ve HV1 olarak ifade edilen Vickers leine gre verilmektedir.

izelge 3.1 - Dili ark malzemeleri ve mekanik zellikleri izelge 3.2 - Dili ark malzemeleri ve mekanik zellikleri

46

No

Malzeme

Aklama

Isl ilem

Yan Yzey Gerilme

Di Dibi Gerilme

Elastite modl N / mm 2 E 206000 169000 169000 169000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 206000 91000 105000 113000

Poison Oran

Di Sertlii (ekirdek)

Di Sertlii (Yanak) HV 200 190 230 250 150 180 210 220 200 245 150 155 175 205 155 200 200 235 285 300 290 600 600 600 600 600 600 600 500 550 800 800 750 615 650 650 650 650 650 650 235 235 600 600 200 220 240

H lim F lim
1 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Seimlik malzeme GGG-60 GGG-70 GGG-80 GS-52 GS-60 36 Mn 5 36 Mn 5 GS - 17CrMoV5 11 GS - 17CrMoV5 11 St50 - 2 St52 - 3 (DIN 17120) St60 - 2 (DIN1652/2) St70 - 2 Ck 45 Ck 45 Ck 60 Ck 60 37 Cr 4 42 CrV 6 31 NiCr 14 GS-60 36 Mn 5 Ck 50 37 Cr 4 42 CrV 6 42CrV6 34CrNiMo6 34CrNiMo6 42MnV7 30CrV9 30CrMoV9 34CrNiMo6 37 Cr 4 Ck 10 Ck 15 16MnCr5 35CrMo4 15NiCr6 14NiCr14 Ck 60 Ck 60 Ck 50 37 Cr 4 GG-20 GG-25 GG-30 Kresel grf. dk. dem. Kresel grf. dk. dem. Kresel grf. dk. dem. elik dkm elik dkm Alaml elik dkm Alaml elik dkm Alaml elik dkm Alaml elik dkm malat elii malat elii malat elii malat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii elik dkm elik dkm Karbonlu imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Alaml imalat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Karbonlu imalat elii Alaml imalat elii Lamel grf. dk. dem. Lamel grf. dk. dem. Lamel grf. dk. dem. 1 1 Var 1 1 1 Var 1 Var Yok Yok Yok Yok 1 Var 1 Var Var Var Var 2 2 2 2 2 3 3 3 5 5 5 5 6 4 4 4 4 4 4 7 7 3 3 1 1 1 400 430 510 550 420 480 540 560 520 610 370 380 420 480 430 520 520 590 690 720 700 1140 1140 1140 1140 1160 1160 1160 1060 930 1180 1180 1180 1288 1210 1210 1270 1270 1270 1270 800 800 1140 1140 340 350 360 300 315 325 345 300 336 372 384 360 414 330 336 360 396 356 410 410 452 512 530 518 316 352 390 450 528 705 705 655 580 705 705 730 740 500 500 700 700 700 700 650 650 605 605 95 105 120

0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,25 0,25 0,25

HV 200 190 230 250 150 180 210 220 200 245 150 155 175 205 155 200 200 235 285 300 290 180 210 200 250 315 315 300 300 250 250 250 300 485 135 150 250 285 285 300 235 235 200 250 200 220 240

izelge 3.2 Dili ark malzemeleri ve mekanik zellikleri 47

4.

ALIN DL ARKLARIN BOYUTLANDIRILMASI

4.1

Aln Dili arklarn Mukavemet Hesaplarna Giri

Millerin konumuna ve di ekillerine gre ayr ayr snflandrdmz dili ark mekanizmalarnn yaklak boyutlandrma hesaplar da baz farkllklar gsterir. Mekanizma hesaplarnda fonksiyon emniyeti yani istenen gcn emniyetle nakli n plandadr. Bunun yannda; boyut, arlk ve grlt minimizasyonu da arzu edilir. Saylan tm bu kriterlere uygun olarak mekanizmalar boyutlandrmak iin eitli hesap yntemleri gelitirilerek standartlatrlmtr. Bu standartlardan bir tanesi olan DIN (Deutsches Institut fr Normung), bu almamzda temel alnmtr. Dili arklar arasndaki kuvvet iletiminde en kritik durum, sadece bir di iftinin birbirini kavrad durumdur. Mukavemet hesaplarnda bu kritik durum gz nne alnmtr. Kritik durumdaki dilerin birbirine uygulad kuvvetler etkisi altnda di dibi kesiti; eilme, bas ve kaymaya zorlanacak, ayrca iki diin temas noktasndaki yzey basnc ezilmeler meydana getirecektir. Bu zorlamalar, uygulamalarda karlalan hasarlarn temel sebepleridir. Buna gre dili arklarn boyutlandrlmasnda kullanlan hesap yntemlerinde genel olarak , Di dibi mukavemeti, Yan yzey mukavemeti (anma kontrol), kontrol hesaplar yaplmaktadr. Denklem 4.1 ve Denklem 4.2ye hepimiz makine elmanlar disiplininden ainayzdr. Esasnda bu denklemler DIN 3990, ISO DS 6336 ve AGMA 218.01 standartlarnda ortak bir dille ele alnm olan di dibindeki gerilme F ve di yan yzey basnc H n kabul edilebilir gvenlik araln veren hesaplamalarn baz kabuller yaplarak sadeletirilmi halleridir. DIN 3990 ve dier standartlarn hesap yntemleri, modln nceden biliniyor olmasna dayaldr. Ama, nceden seilmi olan bu modl deerinin kontrol hesabn yapmaktr. Bunuda u ekilde ortaya koymulardr; Deneysel verilerle elde edilmi olan maksimum di dibi gerilmesi F max ve maksimum di yan yzey basnc H max , matematik modelle elde edilmi di dibindeki gerilme F ve di yan yzey basnc H a oranlayarak, bir kontrol hesab uygulanr. kan sonu gvenli bir S deer aralnda olmaldr.

48

Modln kendisini direk hesap edilememesinin nedeni modl formle eden eitliin dier tarafnda yine modle ait parametrelerin olmasndan dolaydr. Bunun sebebide modl boyutlandran faktrlerin, esasnda deiik modl deerlerindeki numunelerin deneysel sonular olarak ele alnm olmasdr. Makine elemanlar disiplini ite bu eitliin dier tarafndaki baz faktrleri yaklak kabuller yaparak eler ve modle ait denklemi bize sunar. Bu almann konusu dili arklarn standartlara gre (zelliklede DIN) boyutlandrlmasn kapsad iin bahsettiimiz kabulleri yapmadan standartlara mmkn olduunca bal kalarak modl boyutlandrmaya alld. Eitliin dier tarafndaki modle bal deerlerin seimi veya hesaplanmas iin yine bir modl deeri gerektiini belirtildi. Bunun iin bir n boyutlandrma yani modle birincil yaklam yapld. Bu almada, nce bir n boyut hesab yaplarak daha sonra, (4.5) ve (4.9) denklemlerinden geriye doru gidilerek mukavemet hesaplar ile beraber modl boyutlandrld. Ksacas gvenlik katsays Sden yola kp modl deerini bulan bir model oluturuldu. Oluturulan model, kullancya ilk olarak sistemin nekadarlk bir gvenlik katsays ile boyutlandrlacan sorarak model iinde tekrar bir kontrol hesab uygulamasn ortadan kaldrmtr. Hesaplamalarda srekli ve zamanl mukavemet deerlerine bal olarak malzeme emniyet deerlerinin yan sra alma artlarn ifade eden ok sayda faktr kullanlr. Bu faktrler, dili ark hesaplamalarnn uzun ve karmak olmasnn nedeni olarak gsterilebilirler. Uygun sonulara ulalamadnda yaanan, hesap admlarnda sklkla nceki admlara geri dnme zorunluluklar da zaman kayb ve hesap hatalarna neden olmaktadr. Hatalarn en aza indirilmesi iin yazlan bilgisayar programnda, parametrelerin seiminde mmkn olduunca kabullere gidilmemitir Yukarda belirtilen alma artlarna ait parametrelerden bir ksm izelgelerden seilirken bir ksm denklemler ile hesaplanmaktadr. Baz parametrelerin seiminde tablo deerleri modle gre verildii iin modle ait bir n boyut hesab kanlmaz olmutur. Bknz. Denklem 4.1 ve Denklem 4.2

49

4.2

Modln n Boyutlandrlmas (1. Yaklam)

Dili arklarn mukavemet hesaplarna genel olarak, di dibi ve yan yzey mukavemetine gre formle edilmi modl (m) deerinden, aadaki formller temel alnarak n boyutlandrma yaplarak balanr. Dz ve helisel dili ark mekanizmalarnda di dibi mukavemeti asndan modl;
m 2 M b 10 3 cos 2 K A YF Y K F z12 d Fem

(4.1)

Dz ve helisel dili ark mekanizmalarnda yan yzey mukavemeti asndan modl;

cos i + 1 2 M b 10 3 K A 2 2 2 2 3 KH Z E Z H Z 2 z1 i d Fem

(4.2)

Burada ;
K F = K H = 1,1

Kabl yaplacaktr.

Daha sonra bulunan ayr iki modl (m) deerinden byk olanna yakn standart modl deeri seilerek boyutlandrma yoluna gidilir.

50

MODL m [mm] Seri 1 0,05 0,055 0,06 0,07 0,08 0,09 0,1 0,11 0,12 0,14 0,15 0,18 0,2 0,22 0,25 0,28 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5 0,55 6 7 100 5 5,5 80 90 4 4,5 60 70 3 3,5 50 55 2,5 2,75 40 45 2 2,25 32 36 1,5 1,75 25 28 1,25 1,375 20 22 1 1,125 16 18 0,8 0,9 12 14 Seri 2 Seri 1 0,6 0,7 10 11 Seri 2 Seri 1 8 9 Seri 2

izelge 4.1 DIN780e gre standart modl deerleri

izelge 4.1de tercihen Seri 1 kolonundaki deerler seilmelidir. zel hallerde Seri 2 kullanlabilir.

51

4.3 4.3.1

DIN3990 Referans le Dili arklardaki Mukavemet Hesaplar Di Dibi Gerilmesine ( F ) Gre Mukavemet Hesab

Fotoelastisite yntemiyle elde edilen sonulara gre e alan dililerde en byk gerilmeler dili tabannda meydana gelir. Dili tabannda meydana gelen krlmalar, ekme gerilmelerinin bulunduu yerde bir atlak ile balar, bu atlak zamanla yava yava ilerler ve yk tayamayacak hale geldiinde birden bire kopma gsterir. Di dibi mukavemetinin hesaplanmasnda en kritik durum, sadece bir di iftinin birbiri ile temas ettii gibi yani sadece bu dili ifti ile kuvvet iletiliyormu gibi dnlen durumdur. Bu almada di dibi gerilmesi F DIN 3990 a gre Denklem 4.3 deki gibi hesaplanr;

F =

Ft YF YS Y Y K A K F K F b mn

(4.3)

Di dibi gerilmesi F , yapld malzemeye bal olarak dili arkn di diplerinde tayabilecei en byk gerilme olan F max tan kk olmaldr. (bknz. Denklem (4.3) ) Maksimum di dibi gerilmesi F max ;

F max

F lim

Y N Y Y R Y X

(4.4) (4.5) 2 Mb1 10 3 eitlikleri yerlerine yerletirilir ise; d tak1

F max = SF F
Denklem 4.3da b = d d tak1 ve Ft =

2 Mb1 10 3 d tak 1 YF YS Y Y K A K F K F F = d d tak1 mn

(4.6i)

Denklem 4.6ide d tak 1 =

m n z1 eitlii yerine konur ise; cos

F =

2 Mb1 10 3 YF YS Y Y K A K F K F 3 mn z12 d cos 2

(4.6ii)

52

Denklem 4.6iiden modl ekip yukardaki denklemler ile beraber tekrar dzenlediimizde;
mn = 3 2 Mb1 10 3 cos 2 S F YF YS Y Y K A K F K F d z12 F max (4.6)

Bylece Denklem 4.6 ile beraber, eitliin dier tarafn, modle direk olarak bal olmadan formle etmi olduk. Eitliin sa tarafnda kalan baz deerlerin seimi dolayl yoldan modle bal olabilir fakat n boyutlandrma (1. yaklam) ile bulunan modl ile seildikleri iin hata pay ok ufak kalacaktr.

4.3.2

Di Yan Yzey Basncna ( H ) Gre Mukavemet Hesab

E alan dili arklarn birbirlerine temas ettikleri noktalarda diler dili kuvveti FDnin etkisi altnda bir miktar deforme olurlar. Burada temas izgi temas deil yzey temasdr. Hertz Teorisine gre hesaplanan yzey basnc izin verilen deeri anca zellikle yuvarlanma dairesi civarndaki yzeyde yorulma anmalar yani pitting denilen ukurcuklar meydana gelir, pitting olay ile yzey bozulmaya balar. Bu almada yan yzey basnc H DIN 3990 a gre Denklem 4.7 deki gibi hesaplanr;

H = Z H Z E Z Z

Ft i +1 K A K v K H K H b d tak1 i

(4.7) (4.8) (4.9)

H max = H lim Z N Z L Z V Z R Z W Z X
H max = SH H
Denklem 4.7de b = d d tak1 , d tak1 = yerletirilir ise; 2 Mb1 10 3 d tak1 i +1 = Z H Z E Z Z K A K v K H K H d d tak 1 d tak1 i

m n z1 2 Mb1 10 3 ve Ft = eitlikleri yerlerine d tak1 cos

(4.10)

Denklem 4.10dan modl ekilerek yeniden dzenlendiinde,

53

cos 3 Z H Z E Z Z SH mn = z1 H max

2 Mb1 10 3 i + 1 K A K v K H K H i d

(4.11)

4.4

Dz Ve Helisel Dililer Arasndaki Hesaplama Farklar

Silin dirik dz dili arklar iin ifade edilen temel kavramlar ve boyutlar genel bir anlam tamaktadr. Bu kavramlar dier dili arklar iin de geerlidir ve burada elde edilen denklemler az bir deiiklikle dier dili arklara uygulanabilmektedir. Helisel dili arklarn boyutlar ve faktrleri tarif edilirken, dili eksenine dik aln kesiti ve di dorultusuna dik normal kesit olmak zere iki kesitin gz nne alnmas gerekir. Buna gre aln kesitine karlk gelen bir aln referans profili ve normal kesite karlk gelen bir normal referans profili mevcuttur. Helisel dili arklarda normal referans profili ve bu profile bal olan faktrler standarttr. Helisel dili arklarda, diler hatvesi H olan bir helisin paras durumundadr. E alan iki Helis dilinin aln yzeylerinin ayn dzlemde olabilmesi iin helis alar eit olmaldr. Helis as y tamamlayan as, eim asdr ve + = 90 dr.

H=

d tak tan

(4.12)

ekil 4.1 Helisel dili arklarda aln ve normal ekseni Dz dili mekanizmalarna gre, helisel dili mekanizmalarn zellikleri u ekilde
54

aklanabilir; Helisel dili arklarn taksimat ve buna bal olan modl aln veya normal kesitte ifade edilebilir. Aln kesitteki modl mt ve normal kesitteki modl mn ile ifade edilirse
mt = mn cos (4.13)

Normal referans kesiti standart olduundan izelge 4.1 den alnan standart modl mn normal modldr. Aksi belirtilmedii srece dz dili arklardaki hesaplamalarda modl deerine mt = mn cos

yazldnda denklemler helisel dili arklara uyarlanm olurlar. = 0 iin cos = 1 ve mt = mn olacandan, Bu almada boyutlandrma hesaplarnda helisel dili arklar esas alnmtr. Dz dili ark ayrm iin = 0 eitlii yeterli olacaktr.

4.5 4.5.1

Dili arklarn Mukavemet Hesaplarnda Kullanlan Temel Kavramlar

S F Ve S H Gvenlik Faktrleri

Blm 4.1 de bahsi geen S F ve S H gvenlik faktrlerini ekil 4.2 den seebileceimiz gibi aadaki referans deerlerini de gz nnde bulundurabiliriz.
Di dibindeki gerilme F hesabnda, izelgeden S F seilir. nerilen deerler ;

Sanayide kullanlan dili ark mekanizmalarnda S F = 1,31,5 Ar darbeli dili ark mekanizmalarnda ise S F = 1,83 kat emniyetli olacak ekilde tasarm ve imalat gerekletirilir. (M. Akkurt 2000)
Di yan yzey basnc H hesabnda, izelgeden S H seilir. nerilen deerler ;

Genel amal kullanlan dili ark mekanizmalarnda S H = 1,2 1,5 (M. Akkurt 2000)

55

ekil 4.2 - Gvenlik faktr S F ve S H - NIEMANN G. , WINTER H. Maschinenelemente, Vol.

2. Springer, 1983.

4.5.2

evrim Oran (i)

Dili ark mekanizmasnn en nemli zellikleri, evrim oranlardr. Mekanizmann fonksiyonunu ifade eder. Byk evrim oranlarn tek kademede gerekletirmek ekonomik ve gvenli olmaz; bu durumda mekanizma iki veya daha ok kademeli olur. evrim oran dnme hznn deerini ve yn deiimini ifade etmektedir. Bu faktr 1 den byk olduu takdirde hz drc yani redktr adn almaktadr, i < 6 olduunda tek kademeli mekanizma sz konusudur. i 6 olmas durumunda ise, birden fazla kademe ile tasarm yaplmaldr. Bununla birlikte eer kesin koul ne srlmediyse di saylarnn birbirinin tam kat olmamas tercih edilmelidir. Yaptmz bilgisayar programnda; Mekanizma tipi yavalatan mekanizmalar olarak DIN standartlarndan R20 serisi, nerilen deerler olarak kullancya sunulmutur. stenirse baka deerlerde girilebilir.

56

1 3,55 12,5 45

Dili arklar in nerilen (i) evrim Oranlar 1,12 1,25 1,4 1,6 1,8 2 2,24 2,5 2,8 4 4,5 5 5,6 6,3 7,1 8 9 10 14 16 18 20 22,4 25 28 31,5 35,5 50 56 63 71 80 90 100 112 125

3,15 11,2 40 140

izelge 4.2 - evrim oranlar (DIN Standard norm saylar R20 serisi)

Dili arklara ait asal hz veya devir saylarndan faydalanarak i12 evrim oran hesaplanabilir.

n1 d n z 1 i12 = = 30 = 1 = tak 2 = 2 2 n2 n2 d tak1 z1

30

(4.14)

4.5.3

Di saylar ( z1 , z 2 ), Snr Deerler ve Alt kesilme Olay

Dndren dili pinyona ait di says z1 , izelge 4.3de malzeme ve evrim oranna bal olarak verilmitir.

Pinyona ait di says z1 nerilen deerler Malzeme zellii Isl ilem uygulanm veya alaml elik < 230 HB Isl ilem uygulanm veya alaml elik 230 HB Nitrrlenmi elik Sementasyon elii GGG Kresel grafitli dkme demir

1 3260 3050 2440 2132 2645

evrim 2 2955 2745 2135 1929 2340

oran i 4 2550 2340 1931 1625 2135

8 2245 2035 1626 1422 1830

izelge 4.3 - Pinyona ait di says z1 nerilen deerler

Dili arka alacak di says ok az olursa takm di dibini ok oyacak ve alt kesilme olayyla karlalacaktr. Bu durum evolvent profilinin aktif alan boyunun ksalmasna, dolays ile kavrama orann 1den kk deerler alabilmesine ve dili mukavemetinin azalmasna neden olacaktr. Alt kesilme olmakszn snr di saysn Denklem 4.15 ile belirleyebiliriz

57

z min =

2 sin 2 n

(4.15)

Buna gre snr di says kavrama asna baldr. Alt kesilme olaynn zararl etkisi biraz daha kk di saysndan itibaren nlendii pratik uygulamarda kabul edilmitir. Buna gre pratik snr di says; z min = (5 / 6) z min Olarak belirlenebilir. Profil kaydrma yaplmam bir dz aln dili arkda = 20 iin z min = 14 olarak hesaplanr. Dndrlen dili arka ait di says Denklem 4.17 ile tespit edilebilir.
z 2 = i z1 z min = 17 ve

(4.16)

(4.17)

Di saylarn belirlerken bize snr deerler veren alt kesilmeyi nlemek iin en ok uygulanan yntem profil kaydrmadr. ki ekilde uygulanr. Eer z1 + z 2 28 yani z1 < z min ve z 2 > z min ise;
x1 = x 2 = z min z z min

(4.18)

ekil 4.3de x profil kaydrma faktrne bal olarak alt kesilmeyi nlemek iin minimum di saylar z min verilmitir. Profil kaydrmal dililerde xin st snrn sivri tepe belirlemektedir. Dolays ile alt kesilmeyi nlemek iin xin deeri, minimum dili says z min in yan sra, di ba kalnl s b ye de baldr. Sivri tepe yani sb = 0 deerine karlk gelen di saylar genellikle z s min ile gsterilmektedir. ekil 4.3den grld zere z s min = 7 dir. yle ki, z < z s min olan dililerde, bu yntemle alt kesilme nlenemez, Eer z1 + z 2 < 28 yani z1 < z min ve z 2 < z min ise; Bu tip dili ark mekanizmalarnda alt kesilme olay ancak V tipi profil kaydrmal dili ark mekanizmas elde etmek sureti ile nlenebilir.

58

ekil 4.3 - x Profil kaydrma faktrne bal olarak alt kesilmeyi nlemek iin minimum di saylar

4.5.4

Edeer Di Says ( z n )

Helisel dili arklarda boyut ve mukavemet hesaplar yaplrken, baz durumlarda edeer di says z n denilen bir kavram kullanlr. Genelliklede izelgelerden deer okurken kullanacamz bu deer, dz dili arklarla beraber ayn denklemleri kullanabilmeleri iin gerek di says yerine dz dili arka gre edeeri alnarak tretilmitir. Denklem 4.19 ile hesap edilir. z n1, 2 = z1, 2 cos 2 b cos (4.19) (4.20)

tan b = tan cos t Parametreler ;

: Helisel dili arklardaki taksimat dairesindeki helis as : Helisel dili arklardaki temel dairesindeki helis as

59

4.5.5

letilecek G ve Dndrme Momentleri

Motorlarn nominal g ve devirleri sabittir. Dndren (pinyon) diliye ait giri gc ile Dndrlen diliden alnan P2 k gc arasnda P2 = P1 12 y (4.21)

Bants vardr. k gcnn hesaplanmas esnasnda, mekanizmann verimi gznne alnmaldr. Dili ark iftlerine ait verimler ile ilgili yaklak deerler izelge 4.4de grlebilir. Ayrca ( y ) yatak veriminin de toplam verime dahil edebiliriz. Rulmanl yataklar iin; Kaymal yataklar iin;

y = 0,97 y = 0,94 alnabilir.

G p [kw] Transmisyon tr Uygun Silindirik dili arklar Planet mekanizmalar Konik dili arklar Hipoid dili arklar Sonsuz vida ve dili Sonsuz vida mek. Zincir transmisyonlar Dz kaylar V-kaylar Triger kaylar 0,123000 502000 2-500 5-300 0,04120 0,03-8 0,2200 0,1150 0,9200 0,1300 Ar 65000 35000 4000 500 1000 80 4000 3600 4000 1000

Hz aral v [m/s] Uygun 0,3-50 1-50 0,3-40 1-30 0,5-25 0,5-20 3-10 10-60 10-30 40-50 Ar 210 100 130 50 70 50 40 120 50 70

Maks. Hz [/dak]

evrim oran i 1,2 Uygun 2-8 3-13 1-5 4-8 5-100 1-5 1-6 1-5 1-8 1-8 Ar 20 35 8 50 300 100 10 20 15 12

verim

12
97-99 9899,5 96-99 50-90 40-96 a 50-95 a 97-98 96-98 94-97 96-98

[%]

Birim Birim Eksenler hacimde arlkta aras iletilen iletilen mesafe g g [mm] [dm3/kw] [kg/kw] 5-2500 200-500 90 53-400 20-300 1003000 1003000 1203000 1002000 0,6-0,2 0,4-0,15 0,7-0,4 0,8-0,5 0,5-0,2 2,5-1,0 2,0-0,5 4,0-0,5 3,0-0,4 1,0-0,25 1,8-0,4 1,8-0,2 2,5-0,6 3,0-0,7 4,5-0,2 3,0-1,5 10-6,0 6,0-1,5 5,0-1,0 4,0-0,8

150000 100000 50000 20000 40000 20000 10000 200000 8000 30000

A - mekanizma verimi, evrim oran arttka der.

izelge 4.4 eitli dili ark mekanizmalarna ait verim ve evrim oran deerleri

60

Giri milindeki dndren dili ark iin dndrme momenti

P1 10 3 P1 Mb1 = 60 9550 n [Nm] 2 n 1 1

(4.22)

k milindeki dndrlen dili ark iin dndrme momenti Mb2 = Mb1 i12 12 y [Nm] Parametreler ; Mb P n
4.5.6

(4.23)

: Dndrme momenti (Nm) : G (kW) : Devir says (dev/dak)

evresel Hz

Dili arklarn evresel hzlar eittir ve Denklem 5.17 ile hesaplanr

v=

d1 n1
60 10
3

d 2 n2
60 10 3

[m/s]

(4.24)

4.5.7

Dili arka Etkiyen ( Ft ) Teetsel Kuvvet

Diler arasnda kuvvet FD nin nakli temas yzeyleri zerinden olacaktr ve temas noktalarndan iletilen bu kuvvetin yn, yan yzeylerin temas noktasndaki ortak normalleri dorultusunda olacaktr. Bu kuvvetin dz dili arklarda Fr ve Ft olmak zere iki bileeni, helisel dili arklarda ise eim asndan dolay nc bir ( Fa ) bileeni vardr. Radyal kuvvet Fr her zaman dili merkezine yneliktir. Teetsel kuvvet Ft ise dili arklarn dnme yn deitiinde yn deitirir. Dndren diliye etkiyen teetsel kuvvet dnme ynnn zdd, dndrlene etkiyen ise dnme ynndedir. Eksenel kuvvet Fa helisel dili arklarda grlr.

61

ekil 4.4 - Di kuvvetleri Dili kuvvetlerin hesaplanmasnda teetsel bileen Ft den hareket edilir. Ft , Dz ve helisel dililer iin ayn ekilde hesap edilir letilecek dndrme momenti sadece bir di iftinin birbirini kavramasyla iletildii kabulyle, mukavemet hesaplar iin en kritik hal dikkate alnarak evresel kuvvet hesaplanr. E alan dililerin temas yeri, taksimat dairesi zerinde bulunduu durumda; arklarn birbirine uygulad teetsel kuvvetler: 2 Mb1 10 3 [N] Ft = d1 Parametreler ; M b1
d1

(4.25)

: Giri dilisine ait dndrme momenti (Nm), Denklem (4.7) : Giri dilisinin yuvarlanma dairesinin ap (mm)
Birim Yzeyde Etkili evresel Yk ( Wt )

4.5.8

Diin birim geniliine gelen evresel yk, Denklem (4.26) ile hesaplanr.
Wt = Ft K A K V [N/mm] b

(4.26)

Di geniliine gelen ykn wt = 50 500 N/mm arasnda olmas istenir.

62

4.5.9

letme Faktr ( K A )

Hareket iletim elemanlaryla iletilen moment, Motor ve i makinasna bal olarak, dzgn, orta darbeli ya da darbeli olabilir. Bu nedenle g ve hareket iletim elemanlarnn hesabnda motor ve i makinalarnn alma tarzlar K A iletme faktr ile dikkate alnr. izelge 4.5den seilir.

Dndrlen dilinin kndaki oklar

K A letme Faktr
Pinyon giriindeki oklar Dzgn alan sistemler Hafif darbeli sistemler Orta darbeli sistemler iddetli darbeli sistemler

Dzgn alan sistemler 1,00 1,10 1,25 1,50

Hafif darbeli sistemler 1,25 1,35 1,50 1,75

Orta darbeli sistemler 1,50 1,60 1,75 2,00

iddetli darbeli sistemler 1,75 1,85 2,00 2,25

izelge 4.5 K A letme Faktr

63

Yk Snflandrmas Giri k Krenler Pompalar

Dzgn ve Sabit Elektrik Motoru Kaldrma Dilileri Palanga Dilileri Santrifj (ince sv)

Orta Darbeli ok Silindirli Motor Bomlu Vin Dilileri Yana Dndrme Dilileri Santrifj (yar sv) Basma ve Boyama Mak. Dokuma Tezghlar Halla Makineleri Harman Makineleri Taneleme Tekneleri Besleme Pompalar Dner Delme Tehizatlar Kutu Baklar Kutu Kaplama Mayalama Tekneleri Dner Kurutucular Ykama Makineleri Hz Ayarl Silindirler Sabit Silindirler Sarma Makineleri Tel ekme

Ar Darbeli Tek Silindirli Motor Yrtme Dilileri Basnl Pompalar Dalg Pompalar

Tekstil Makineleri

Ya Sanayi Yiyecek Sanayi amar Ykama

Kenar Ama

Hadde Makineleri

ubuk Kesme Makineleri Souk Haddeleme Silindir Haddeleme Plaka Haddeleme Kabuk Syrma Makineleri Dner Tablalar (byk)

naat Makineleri Kauuk Makineleri

Beton Mikserleri Ar Yk Asansrleri Kalenderler Mikserler Agitatrler (yar sv) Kurutma Merdaneleri Mikserler ve Silindirler Bant Cepli Konveyrler elik Bantl Konveyrler Dkme Ykl Kayl Kon. ekili Deirmenler Dner Frnlar Dvc Deirmenler Knclar Kreli Deirmenler Tula Presi Tp Deirmenler Islak Presler Kat Hamur Makineleri Kurutma Silindirleri Perdahlama Silindirleri

Ekstruderler Silindirler Hamur Karma Makineleri

Kimya Sanayi

Konveyrler

Yk Asansrleri Para Ykl Kay Kon.

Ta ve Kil leme

Kat Makineleri

izelge 4.6 Yk snflandrmalar (Ylmaz Redktr Genel Katalog, G-1402/0305)

64

4.5.10 Dili arklarn Montaj Durumlar

Dili arklarn kullanlaca konstrksiyona gre yataklanma durumlar farkl olabilir. Bu farkllk, yaplacak olan mukavemet hesaplarnda kullanlan baz parametrelere dorudan etkilidir. farkl durum szkonusudur;

ekil 4.5 Dili arklarn montaj durumlar

A Tipi Montaj B Tipi Montaj C Tipi Montaj

: ift taraftan simetrik yataklanm dili arklar : ift taraftan asimetrik yataklanm dili arklar : Tek taraftan yataklanm dili arklar

4.5.11 Di Genilik Oran ( d ) ve Di Genilii ( b )

d ile ifade edilen deer pinyona ait genilik oran olarak adlandrlr ve Denklem 5.20 ile bu
orana etki eden byklkler gsterilmitir. Esasnda d bir mhendislik seimidir. Tasarmc tarafndan karar verilmesi gerekir. Bu saynn kk seilmesi dili geniliinin klmesine, dolaysyla dilinin yk tama kabiliyetinin azalmasna neden olur. Genilik orannn byk seilmesiyle birlikte dilinin yk tama kabiliyeti artar. Ancak dili geniliinin byk olmas halinde; gerek millerin deformasyonu, gerekse ileme hatalar nedeniyle ykn dengesiz dalmas ve bylelikle ke hasarlarnn meydana gelme olasl artar. Genilik oran iin 0,8...1,2 arasnda bir deer seilmesinin tavsiye edilmesiyle birlikte, zellikle vites kutular gibi hacmin son derece snrl olduu uygulamalarda 0.3 deerine kadar inilebilir (DUDLEY, D. W., Practical Gear Design (1954)).

d =

b d tak1

(4.27)

65

Pratiklik bakmndan kolaylk salamak amacyla dili arkn b genilii, genilik oram d vastasyla pinyon dilisinin taksimat dairesinin ap d 1 e bal olarak belirlenir izelge 4.7

Yataklama tipi Dili ark ve malzemenin tipi Dz ve helisel dili arklar Sertlik HB < 180 Sertlik HB 180 Sementasyon elii ; ndksiyon veya alevle sertletirilmi elik Nitrrlenmi veya slah elii ift helisel (ok) dililer Sementasyon elii ; ndksiyon veya alevle sertletirilmi elik Nitrrlenmi veya slah elii 1,6 1,4 1,1 0,8 1,2 1,1 0,9 0,6 0,8 0,7 0,6 0,5 A B C

2 1,4

1,6 1,1

izelge 4.7 Di genilik faktr ( d ) iin tavsiye edilen maksimum deerler.

4.5.12 Dili Kalitesi

malatn ekline gre her dilide eitli boyut sapmalar ve hatalar vardr. Ancak dilinin kullanlaca yere gre bu hatalar belirli snrlar iinde kalmaldr. Alman Standard DIN3960, bu hatalarn trlerini ve snr deerlerine gre dili kalitelerini belirlemitir. Hatalar, die ait tekil hatalar, toplam hatalar ve bir dili iftinin hatalar olmak zere grupta toplanr. Balca hata trleri: Di taksimat hatas, kavrama taksimat hatas, taksimat atlamas, yan yzey ekil atlamas, di kalnl hatas, radyal salg, ve temel daire hatasdr. Dili iftinin hatalar ise: Eksenler aras mesafe hatas, Eksenler aras a hatas, Boluk hatas, ki dilinin toplam hatalarnn birlemesinden oluan mekanizma toplam hatasdr. 66

Bu hatalar zellikle yksek hzlarda, dilere ait kuvveti etkileyerek dinamik kuvvet denilen ek bir kuvvet oluturmaktadr. Tm dili kutusu sisteminde titreim ve bunun sonucu olan titreim meydana getirmektedir. Bu nedenle dili arklarn daha iyi bir ekilde almas iin hatalarn Dilinin doruluunu ifade eden toleranslar yardmyla snrlandrlmas gerekmektedir. Dili arklar amaca gre daha sk veya daha kaba toleranslarla imal edilebildiinden dili ark, amaca gre eitli dorulukta olabilir. Kalite, bir parann belirli bir dorulukta, yani belirli toleranslarla imal edilmesi demektir. Her bir hata tr iin DIN3964 toleranslarnda 12 kalite tespit edilmitir. 1. kalitenin doruluk derecesi en yksek ve buna karlk gelen hatalarn deeri en kk, 12. kalitenin doruluk derecesi ise en kaba ve buna karlk gelen hatalarn deeri en byktr. izelge 4.8de dili arklarn uygulama alanlarna gre dili kaliteleri gsterilmitir.
KALTE RETM EKL - DIN 3964 1 2 3 7 8 9 10 11 12 Kesme, Pres, Pres dkm Vargel, Freze, Azdrma Raspalama Talama < 0,8 0,8.4 4.12 12.60 Tarm makinalar Hadde makinalar Kaldrma - letme makinalar Buhar makinalar UYGULAMA RNEKLER Endstriyel dili kutular naat makinalar Takm tezghlar Binek aralar lme aletleri Trbin redktrleri Mastarlar 4 5 6

EVRE HIZI (m/s) DIN3963 60 >

izelge 4.8 Dili arklarda kalite 67

4.5.13 Kavrama Oran ( )

Dili arkn kavrama boyunun di taksimatna oran, kavrama oran olarak adlandrlr.

Kavrama boyu taksimat

(4.28)

Dili arklarda hareketin srekli olabilmesi iin, 1 olmaldr; yani e alan bir di kavramadan kmadan evvel takip eden diin kavramaya girmesi gerekir. < 1 Olursa; bir di iftinin temas bittikten bir mddet sonra arkadan gelen di ifti temasa balayacak, bu sebepten arada bir bo ilerleme olacaktr. Bunun sonucu olarak da darbeli kavrama ve grltl bir alma ekli ortaya kacaktr. Pratik olarak 1 koulunun yerine getirilmesi iin taksimat hatalar gz nne alnarak 1,1 alnmas tavsiye edilir. Kavrama oran nekadar byk olursa dili ark okadar sessiz (darbesiz) alr. Bu nedenle kavrama orannn 1,4 den byk olmas tavsiye edilir.
4.5.13.1 Dz Dili arklar in Kavrama Oran ( )

Kavrama Denklem 4.29 ile verilmitir. Modle bal gibi grnmektedir fakat yaplan forml dnmlerinden sonra modl denkleminden elenebilir;

2 2 2 2 d bas d bas 1 d tem1 + 2 d tem 2 2 a sin cos t 2 mn cos

(4.29)

d bas1, 2 = d tak1, 2 + 2 m (1 + x )
Burada d tak yerine yazlrsa ;
d tak1, 2 = z1, 2 mn

(4.30)

cos

(4.31)

d bas ;
d bas1, 2 = z1, 2 mn
cos

+ 2 mn (1 + x1, 2 )

(4.32)

Olarak bulunur.

d tem1, 2 = d tak1, 2 cos t = d yuv1, 2 cos

68

(4.33)

Burada d tak yerine yazlrsa ;

d tem ;
d tem1, 2 = z1, 2 mn
cos

cos t

(4.34)

Olarak bulunur.
a= d yuv1 + d yuv 2

2
cos t cos

(4.35)

d yuv1, 2 = d tak 1, 2

(4.36)

Burada d tak yerine yazlrsa ;

d yuv1, 2 = z1, 2 mn cos t cos cos

(4.37)

Eksenler aras mesafe;

a=

( z1 + z 2 ) mn cos t 2 cos cos

(4.38)

Olarak bulunur. Btn bu denklemler ya yerletirilip dzenlendiinde;

z2 mn z2 mn z1 mn z1 mn mn cos t ( z1 + z2 ) cos cos sin cos cos t cos + 2 mn (1 + x2 ) + cos cos t cos + 2 mn (1 + x1 ) cos t 2 mn cos
2 2 2 2

(4.39)

=
z12 1 cos 2 t 4 z1 (1 + x1 ) 2 + + 4(1 + x1 ) 2 cos cos + cos t 2 cos

2 1 cos 2 t z2 4 z 2 (1 + x 2 ) 2 + + 4(1 + x 2 ) 2 cos cos ( z + z 2 ) sin 1 cos t cos 2 2 cos

(4.40)

69

4.5.13.2 Helisel Dili arklar in Kavrama Oran ( )

Helisel dililerde dilerin eimlerinden dolay birbirine temas aln dzleminde Denklem (4.42) atlama oran kadar byr. Bu yzden helisel dililerde kavrama oran, dz dililere gre atlama oran kadar daha byktr.

= +
Parametreler ;

(4.41)

: Dz dili arklar iin kavrama oran Denklem 4.40

: Atlama oran Denklem 4.42

Sonu olarak eer = 0 olur ise = olacandan, y dz ve helisel dili arklar iin genel bir kavrama oran olarak kabul edebiliriz.
4.5.14 Atlama Oran ( )

Helisel dililerde, dilerin eiminden dolay birbirlerine temas, aln dzleminde atlama denilen deer kadar byr ve bir di kavramadan henz kurtulmadan ikinci di kavramaya geer. Bu deer atlama oran olarak tanmlanr. helisel dililer iin geerli bir byklktr. Denklem 4.42den hesap edilir.

b sin mn

(4.42)

Dikkat edilirse Denklem 4.42 de bir mn modl ifadesi gemektedir. Dili modl mn i sonu olarak bulmamz gerekirken, girdi parametresi olarak kullanlamayaca daha nceki blmlerde aklanmt. Bu yzden Denklem 4.42yi yeniden dzenlendi; Denklem 4.31den m ekilirse,
mn = d tak1, 2 cos z1, 2 (4.43)

Denklem 4.43deki mn , Denklem 4.42de yerine konulursa,

b d tak 1

(tan )

z1

(4.44)

70

Di genilik oran ( d ) yi d =

b b olarak tanmlandrmtk. Denklem 4.44de yerine d1 d tak 1

d yazarsak atlama oran yi modlden bamsz olarak ifade edilmi olur.

= d (tan )
z1

(4.45)

4.5.15 Dinamik Faktr

DIN 3990a gre dili yan yzeylerinde yn sapmalar, bombeleme, dilide, gvdede, milde meydana gelen deformasyonlarn sistemde meydana getirdii titreimlerin etkisi dinamik faktrle hesaba katlmaldr. Bu i dinamik kuvvetler hz arttka artarlar, yk arttnda ise azalrlar. Buna gre dinamik faktr K V ;

K z v i2 V + K V 1 2 KV = 1 + Ft 100 i +1 KA b

(4.46)

Paremetreler ; Ft
KA

: Teetsel kuvvet (N) : letme faktr, izelge 4.5 : Di genilii (mm)

K V ve K V : Kaliteye bal dili faktrleri, izelge 4.9

z1
v

: Dndren dili di says : evre hz (m/s), Denklem 4.17

K V - K V
Kalite 5 Dz dili 5,7 Helis dili 5,1 6 9,6 8.5 7 15,3 13,6 8 24,5 21,8

K V
9 34,5 30,7 10 53,6 47,7 11 76,6 68,2 12 122,5 109,1

K V
Hepsi 0,0193 0,0087

izelge 4.9 DIN3962 blm 1de dinamik faktr yardmc faktrleri Dili ark yazlmnda, Kalite < 5 olan K V deerlerini hesaplamak iin Flenderin el kitapndan alnan Denklem 4.47 kullanlacaktr

71

K V = 1 + 0,0003 z1 v

i2 1+ i2

(4.47)

4.5.16 evresel Yk Dalm Faktrleri K F ve K H

Dililerin retildii malzemenin elastikiyetine ve dili retim kalitesine bal olarak kuvvetlerin evresel ynde die dalm da dzgnszlk gsterebilir. Bu dzgnszlkler hesapta aln yk dalm faktrleriyle dikkate alnr. Yk dalm bir ift dili arasnda olabilecei gibi birlikte kontak halinde olan ikiden fazla di arasnda da olabilir. K F ve K H nin bal olduu etkenler; Malzeme sertlii, Ft, Ka, Kv, Khbdir. Di dibi mukavemeti hesabnda kullanlacak olan faktr K F , Yan yzey mukavemet hesabnda kullanlacak olan faktr K H dr.

72

4.5.16.1 Di Dibi mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan evresel Yk Dalm Faktr ( K F )

Adm 1 : DIN 3962 ye gre f pe toplam di sapmalar izelge 4.10dan okunur

MODL ( 3,55 - 6 2 - 3,55 1-2 TAKSMAT DARES API

m)
10 - 16 6 - 10 1-2

MODL ( 3,55 - 6 2 - 3,55

m)
10 - 16 3,0 3,5 3,5 4,0 4,0 6,0 6,0 7,0 7,0 8,0 12,0 12,0 14,0 14,0 16,0 25,0 25,0 28,0 28,0 32,0 56,0 56,0 56,0 63,0 63,0 140,0 140,0 160,0 160,0 180,0 12 16,0 6 - 10 2,5 2,5 2,5 3,0 3,0 3,5 5,0 5,0 5,5 6,0 6,0 7,0 10,0 10,0 11,0 11,0 11,0 12,0 18,0 20,0 20,0 22,0 25,0 25,0 40,0 45,0 45,0 50,0 56,0 56,0 110,0 110,0 125,0 125,0 140,0 140,0 11 10,0

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 1,0 1,0 1,5 1,5 2,0 2,0 2,0 1,0 1,5 1,5 1,5 1,5 2,0

KALTE 1 1,5 1,5 1,5 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3,0 1,5 1,5 2,0 2,0 2,0 2,5 2,5 2,0 2,0 2,0 2,0 2,5 3,0

KALTE 2 2,0 2,0 2,5 2,5 3,0 3,0 KALTE 4 4,5 4,5 5,0 5,0 5,5 3,0 3,5 4,0 4,0 4,5 5,0 5,0 3,5 3,5 4,0 4,0 4,5 5,0 4,0 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 KALTE 6 9,0 9,0 10,0 10,0 11,0 6,0 7,0 7,0 8,0 8,0 9,0 10,0 7,0 7,0 8,0 8,0 9,0 11,0 8,0 9,0 9,0 10,0 11,0 12,0 KALTE 8 18,0 18,0 20,0 20,0 22,0 12,0 14,0 14,0 16,0 16,0 18,0 20,0 14,0 14,0 16,0 16,0 18,0 22,0 16,0 16,0 18,0 20,0 20,0 22,0 KALTE 10 32,0 36,0 36,0 40,0 40,0 28,0 28,0 32,0 36,0 36,0 40,0 45,0 32,0 32,0 36,0 36,0 40,0 45,0 36,0 40,0 40,0 45,0 45,0 50,0 KALTE 12 90,0 90,0 90,0 100,0 110,0 6 1,4 7 2,0 71,0 80,0 80,0 80,0 80,0 90,0 90,0 100,0 90,0 100,0 100,0 110,0 125,0 8 2,8 9 4,0 90,0 100,0 100,0 110,0 125,0 125,0 10 6,3

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 2,5 2,5 2,5 3,0 3,0 3,5 4,0 2,5 2,5 3,0 3,0 3,5 4,0

KALTE 3 3,0 3,0 3,5 3,5 4,0 4,0 3,5 3,5 4,0 4,0 4,5 5,0

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 4,5 2,0 2,0 2,5 6,0 7,0 8,0 5,0 5,0 6,0 6,0 6,0 7,0

KALTE 5 6,0 6,0 7,0 7,0 8,0 8,0 7,0 7,0 8,0 8,0 9,0 9,0

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 9,0 9,0 10,0 11,0 12,0 14,0 14,0 10,0 10,0 11,0 12,0 12,0 14,0

KALTE 7 11,0 12,0 12,0 14,0 16,0 16,0 12,0 14,0 14,0 16,0 16,0 18,0

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 18,0 18,0 20,0 22,0 22,0 25,0 28,0 20,0 20,0 22,0 22,0 25,0 28,0

KALTE 9 22,0 25,0 25,0 28,0 28,0 32,0 25,0 28,0 28,0 32,0 32,0 36,0

d 1 (mm)
0 - 10 10 - 50 50 - 125 125 - 280 280 - 560 560 - 1000 1000 - 1600 KALTE 1 0,3 45,0 50,0 50,0 56,0 56,0 63,0 71,0 2 0,4

KALTE 11 50,0 50,0 56,0 56,0 63,0 71,0 3 0,5 56,0 63,0 63,0 71,0 75,0 80,0 4 0,7 63,0 71,0 71,0 80,0 90,0 90,0 5 1,0

kf pe

arpan

izelge 4.10 DIN 3962 ye gre f pe toplam di sapmalar

73

Eer modl ( m ) > 10 ise f pe Denklem 5.41 ile hesaplanr. f pe = kf pe 3 + 0,3 m + 0,2 d

(4.48)

Paremetreler ; f pe kf pe
m

: Toplam di sapmalar (m) : f pe in bir arpan, izelge (4.10) : Modl (mm) : Pinyonun taksimat dairesi ap (mm)

d1

Adm 2 : izelge 4.11den DIN 3990 ye gre f p malzeme faktr bulunur.

Dili iftleri

St, GS 1

St veya GS ile GGG GG 0,9 0,75

GTS 0,6

GGG ile GGG GG 0,85 0,7

GG ile GG 0,6

fp

izelge 4.11 DIN 3990 ye gre f p malzeme faktr Adm 3 : Hatve hatalar ve malzeme faktrnn bir fonksiyonu olan f e Denklem 4.48 ile hesaplanr. f e = f pe f p (4.49)

Adm 4 : f e ve birim genilikte tanan evresel ykn bir fonksiyonu olan; ql yardmc faktr , izelge 4.12den okunur.

74

ql fe
30 50 70 100 140 200 300 400

Ft / b
500

(N/mm)
600 700 800 900 1000 1200 1400 1600 1800 2000

4 0,66 0,56 0,52 <0,5 5 0,80 0,64 0,57 0,52 <0,5 6 0,93 0,72 0,63 0,56 0,51 <0,5 >1 0,80 0,68 0,60 0,54 0,50 7 0,88 0,75 0,64 0,57 0,52 8 0,96 0,80 0,68 0,60 0,54 <0,5 9 >1 0,86 0,72 0,63 0,56 0,50 <0,5 10 0,97 0,80 0,69 0,6 0,53 0,50 12 >1 0,88 0,74 0,64 0,56 0,52 <0,5 14 0,96 0,80 0,68 0,59 0,54 0,51 <0,5 16 >1 0,86 0,72 0,62 0,56 0,53 0,51 <0,5 18 0,91 0,76 0,64 0,58 0,54 0,52 0,50 <0,5 20 >1 0,84 0,69 0,62 0,58 0,55 0,53 0,51 <0,5 <0,5 24 0,92 0,75 0,66 0,61 0,58 0,55 0,53 0,52 0,50 <0,5 28 1 0,80 0,70 0,64 0,60 0,57 0,55 0,53 0,52 0,50 32 >1 0,85 0,74 0,68 0,63 0,6 0,57 0,55 0,53 0,52 <0,5 36 0,90 0,78 0,71 0,65 0,62 0,59 0,57 0,55 0,53 0,51 <0,5 <0,5 40 >1 0,88 0,78 0,72 0,68 0,64 0,62 0,59 0,56 0,53 0,52 0,51 <0,5 50 0,98 0,86 0,78 0,73 0,69 0,66 0,63 0,59 0,57 0,55 0,53 0,52 60 >1 0,94 0,85 0,78 0,74 0,7 0,67 0,63 0,59 0,57 0,55 0,54 70 >1 0,92 0,85 0,79 0,75 0,72 0,66 0,63 0,60 0,58 0,56 80 0,98 0,90 0,84 0,79 0,75 0,69 0,65 0,62 0,60 0,58 90 >1 0,96 0,88 0,84 0,79 0,72 0,68 0,64 0,62 0,60 100

izelge 4.12 DIN 3990 a gre ql yardc faktr

Adm 5 : Di dibi mukavemeti hesabnda kullanlacak K F faktr izelge 4.13den okunur

K F ql
0,5 1,1 1 1 1,2 1 1 1,3 1 1 1,4 1 1 1,5 1 1 1 1

1,6 1 1 1

KAVRAMA ORANI 1,7 1 1 1 1,8 1,9 2 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1,04 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,08 1,14 1,20 1,22 1,24 1,26 1,28 1,30

0,55 1 1 1 0,60 1 1 1 1 0,65 1 1 1 1 0,70 1 1 1 1,05 0,75 1 1 1,04 1,11 0,80 1 0,85 1 1,02 1,10 1,19 0,90 1 1,09 1,18 1,27 0,95 1,04 1,14 1,23 1,33
1

1,03 1,10 1,17 1,24 1,30 1,33 1,36 1,39 1,42 1,45

1,04 1,11 1,19 1,26 1,32 1,40 1,44 1,48 1,52 1,56 1,60 1,11 1,20 1,27 1,34 1,42 1,50 1,55 1,60 1,65 1,70 1,75 1,20 1,28 1,36 1,44 1,51 1,60 1,66 1,72 1,78 1,84 1,90 1,28 1,37 1,44 1,52 1,61 1,70 1,77 1,84 1,91 1,98 2,05 1,35 1,44 1,52 1,61 1,70 1,80 1,88 1,96 2,04 2,12 2,22

1,42 1,51 1,61 1,70 1,80 1,90 1,99 2,08 2,17 2,26 2,35 1,10 1,20 1,30 1,40 1,50 1,60 1,70 1,80 1,90 2,00 2,20 2,20 2,30 2,40 2,50

izelge 4.13 Di dibi mukavemeti hesabnda kullanlacak olan faktr K F

75

4.5.16.2 Yan Yzey Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan evresel Yk Dalm

Faktr ( K H )

izelge 4.14den okunur. K H ql

0,5 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,85 0,90 0,95 1

Z
1,00 1,18 1,36 1,52 1,70 1,89 2,06 2,24 2,40 2,50 2,50 1,00 1,17 1,33 1,48 1,64 1,80 1,96 2,10 2,27 2,43 2,50 1,00 1,16 1,30 1,42 1,58 1,71 1,86 2,00 2,15 2,30 2,43 1,00 1,15 1,27 1,40 1,51 1,64 1,77 1,90 2,03 2,17 2,29 1,00 1,14 1,23 1,34 1,47 1,58 1,70 1,80 1,92 2,04 2,15 1,00 1,13 1,20 1,30 1,42 1,51 1,62 1,72 1,84 1,93 2,03 1,00 1,12 1,18 1,28 1,38 1,46 1,56 1,65 1,73 1,83 1,92

Kavrama faktr 1,00 1,09 1,15 1,22 1,29 1,37 1,43 1,50 1,58 1,66 1,72 1,00 1,08 1,13 1,20 1,26 1,32 1,39 1,45 1,50 1,58 1,63 1,00 1,07 1,11 1,18 1,23 1,28 1,33 1,40 1,45 1,50 1,55 1,00 1,06 1,09 1,15 1,20 1,24 1,29 1,34 1,38 1,43 1,48 1,00 1,05 1,07 1,14 1,17 1,21 1,25 1,29 1,33 1,38 1,41 1,00 1,04 1,05 1,12 1,14 1,18 1,21 1,25 1,28 1,32 1,34 1,00 1,03 1,04 1,09 1,12 1,14 1,18 1,20 1,23 1,26 1,29 1,00 1,02 1,03 1,08 1,10 1,12 1,14 1,17 1,19 1,20 1,23 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00

0,60 0,62 0,64 0,66 0,68 0,70 0,72 0,74 0,76 0,78 0,80 0,82 0,84 0,86 0,88 0,90 1,00 1,00 1,11 1,16 1,25 1,33 1,41 1,49 1,58 1,67 1,74 1,82

izelge 4.14 DIN 3990 a gre yan yzey mukavemeti hesabnda kullanlacak olan evresel yk dalm faktr ( K H ) Parametreler ; ql
Z

: Yardc faktr , izelge 4.12den okunur. : Kavrama faktr Denklem 4.15den

4.5.17 Kavrama Faktr ( Z )

Yan yzey mukavemet hesabnda kullanlacak olan bu faktr kavrama oran ve atlama oranna bal olarak iki farkl yntem ile tespit edilebilir; Yntem 1 : izelge 4.15den okunur.

76

Atlama oran

=0 iin (Dz dili arklar) Helis as

25 0,96 0,88 0,78 0,68 30 0,94 0,86 0,76 0,66 35 0,92 0,84 0,75 0,65 40 0,89 0,82 0,73 0,63 45 0,86 0,79 0,71 0,61

1,0 1,5 2,0 2,5

0 1,00 0,92 0,80 0,70

15 0,98 0,90 0,80 0,70

20 0,97 0,89 0,79 0,69

Atlama oran

=0,2 iin Helis as

30 0,94 0,85 0,75 0,65 35 0,92 0,83 0,73 0,63 40 0,89 0,80 0,71 0,62 45 0,86 0,78 0,69 0,60

1,0 1,5 2,0 2,5

0 1,00 0,90 0,80 0,69

15 0,98 0,88 0,79 0,68

20 0,97 0,87 0,78 0,68

25 0,96 0,86 0,76 0,67

Atlama oran

=0,4 iin Helis as

30 0,94 0,82 0,73 0,63 35 0,92 0,80 0,71 0,62 40 0,89 0,78 0,7 0,6 45 0,86 0,76 0,67 < 0,6

1,0 1,5 2,0 2,5

0 1,00 0,88 0,77 0,68

15 0,98 0,86 0,76 0,67

20 0,97 0,85 0,75 0,66

25 0,96 0,84 0,74 0,65

Atlama oran

=0,6 iin Helis as

30 0,94 0,80 0,70 0,62 35 0,92 0,78 0,69 0,60 40 0,89 0,76 0,67 < 0,6 45 0,86 0,74 0,65

1,0 1,5 2,0 2,5

0 1,00 0,86 0,75 0,66

15 0,98 0,84 0,74 0,65

20 0,97 0,83 0,73 0,64

25 0,96 0,82 0,72 0,63

Atlama oran

=0,8 iin Helis as

30 0,94 0,79 0,69 0,61 35 0,92 0,77 0,67 0,60 40 0,89 0,75 0,65 < 0,6 45 0,86 0,73 0,63

1,0 1,5 2,0 2,5

0 1,00 0,84 0,73 0,65

15 0,98 0,83 0,72 0,64

20 0,97 0,82 0,71 0,63

25 0,96 0,80 0,70 0,62

Atlama oran

1 iin Helis as
30 0,94 0,76 0,67 < 0,6 35 0,92 0,75 0,65 40 0,89 0,73 0,63 45 0,86 0,70 0,61

1,00 1,50 2,00 2,50

0 1,00 0,82 0,71 0,63

15 0,98 0,80 0,70 0,62

20 0,96 0,78 0,68 0,60

25 0,96 0,78 0,68 0,60

izelge 4.15 DIN 3990 a gre kavrama faktr ( Z ) Parametreler ; 77

: Atlama oran, Denklem(4.45). : Kavrama oran, Denklem(4.40). : Helis as

Yntem 2 : Formller ile hesaplanr. Dz dili arklar iin;

Z = 4 3

(4.50)

Helisel dili arklar iin;

< 1 ise:
Z =

4 (1 ) + 3

(4.51)

1 ise:
Z = 1

(4.52)

4.5.18 Di Genilii Boyunca Yk Dalm Faktrleri K F ve K H

Dililerin tadklar yk nedeniyle uradklar elastik deformasyon ve retimlerinde oluan ideal geometriden sapmalar nedeniyle di genilii boyunca yk dalm e deerde olmayabilir. zellikle e alan dililer birbirlerine alrken bu farkllklarn nemi byktr. Bu farkllklarn di dibi mukavemetine etkisi K F , yan yzey mukavemetine etkisi ise K H faktrleriyle dikkate alnr.

4.5.18.1 Di Dibi Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan Di Genilii Yk Dalm

Faktr ( K F )

K F 1 + ( K 1) f w f p

(4.53)

Parametreler ; 78

K fw fp

: Genilik temel faktr, izelge(4.16). : Yk dzeltme faktr, izelge(4.17). : Malzeme faktr, izelge(4.11).

Adm 1 : K Genilik temel faktr izelge(4.16) den okunur.

Di genilii b > 20 20 40 40 100 100 160 160 315 315 560 560 3 1,06 1,07 1,08 1,10 1,12 1,15 1,21 4 1,06 1,08 1,08 1,10 1,13 1,17 1,21 5 1,07 1,08 1,09 1,12 1,14 1,18 1,22 6 1,08 1,09 1,09 1,13 1,15 1,19 1,24 KALTE 7 8 1,10 1,13 1,11 1,14 1,13 1,16 1,16 1,19 1,18 1,21 1,21 1,24 1,27 1,29 9 1,17 1,19 1,20 1,23 1,26 1,28 1,32 10 1,23 1,25 1,28 1,33 1,34 1,37 1,40 11 1,32 1,36 1,40 1,46 1,48 1,51 1,54 12 1,48 1,53 1,59 1,66 1,69 1,70 1,74

izelge 4.16 DIN 3990 a gre ( K ) Genilik temel faktr Adm 2 : f w Yk dzeltme faktr izelge(4.17) den okunur. wt (N/mm) fw
> 350 1 300 1,15 250 1,3 200 1,45 100 1,6

izelge 4.17 DIN 3990 a gre ( f w ) Yk dzeltme faktr Adm 3 : f p Malzeme faktr izelge(4.11) den okunur.
4.5.18.2 Yan Yzey Mukavemeti Hesabnda Kullanlacak Olan Di Genilii Yk Dalm
Faktr ( K H )

K H = K F

(1+ h / b + h / b )
2

(4.54)

79

4.5.19 Di Form Faktr ( YF )

Di eklinin eilme gerilmelerine etkilerini ieren faktr profil kaydrmaya baldr. Di form faktr YF izelge 4.18den okunur.
Profil Kaydrma Faktr x +0,2 +0,3 +0,4 +0,5 +0,6 2,84 2,98 2,69 2,47 2,84 2,60 2,40 2,99 2,73 2,52 2,34 3,15 2,87 2,65 2,46 2,30 2,93 2,79 2,58 2,41 2,27 2,93 2,72 2,53 2,38 2,24 2,86 2,66 2,48 2,34 2,22 2,79 2,60 2,44 2,31 2,20 2,74 2,56 2,42 2,29 2,18 2,69 2,53 2,39 2,27 2,17 2,65 2,50 2,37 2,26 2,16 2,61 2,47 2,35 2,24 2,15 2,58 2,45 2,33 2,23 2,14 2,55 2,43 2,32 2,22 2,14 2,52 2,41 2,30 2,21 2,13 2,50 2,39 2,29 2,20 2,12 2,48 2,37 2,28 2,19 2,12 2,46 2,36 2,27 2,19 2,12 2,38 2,30 2,22 2,16 2,10 2,30 2,24 2,18 2,13 2,08 2,25 2,20 2,15 2,11 2,07 2,22 2,17 2,13 2,10 2,08 2,15 2,12 2,10 2,08 2,06 2,10 2,10 2,08 2,07 2,05 2,08 2,08 2,08 2,07 2,06 2,07 2,07 2,07 2,07 2,07

Zn 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 30 40 50 60 100 200 400

-0,6

-0,5

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

+0,1

+0,7 +0,8

+0,9

+1

+1,1

+1,2 +1,3

+1,4

3,61 3,15 2,90 2,75 2,46 2,27 2,17 2,07

3,73 3,35 3,00 2,78 2,65 2,40 2,24 2,15 2,07

3,64 3,55 3,45 3,18 2,86 2,68 2,57 2,35 2,21 2,14 2,07

3,72 3,62 3,53 3,45 3,38 3,30 3,25 3,01 2,75 2,59 2,50 2,32 2,19 2,13 2,07

3,53 3,44 3,35 3,28 3,20 3,15 3,10 3,05 2,85 2,63 2,50 2,42 2,26 2,17 2,12 2,07

3,45 3,35 3,26 3,20 3,12 3,07 3,01 2,96 2,92 2,88 2,72 2,54 2,43 2,37 2,24 2,15 2,11 2,07

3,36 3,25 3,16 3,09 3,02 2,96 2,91 2,87 2,83 2,80 2,75 2,72 2,60 2,45 2,36 2,32 2,21 2,14 2,10 2,07

3,10 3,01 2,95 2,88 2,82 2,78 2,74 2,70 2,67 2,64 2,61 2,58 2,48 2,37 2,31 2,25 2,17 2,12 2,09 2,07

2,22 2,18 2,16 2,14 2,12 2,11 2,10 2,09 2,08 2,08 2,07 2,07 2,06 2,06 2,06 2,06 2,05 2,04 2,04 2,03 2,04 2,04 2,04 2,06 2,07

2,05 2,04 2,03 2,03 2,02 2,02 2,01 2,01 2,01 2,01 2,01 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,01 2,02 2,02 2,03 2,04 2,05 2,07

1,96 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,95 1,96 1,97 1,98 1,99 2,01 2,02 2,04 2,07

1,89 1,89 1,89 1,90 1,90 1,90 1,91 1,91 1,91 1,91 1,92 1,93 1,95 1,97 1,98 2,00 2,02 2,04 2,07

1,85 1,86 1,87 1,87 1,87 1,88 1,88 1,88 1,88 1,90 1,93 1,94 1,96 1,99 2,01 2,04 2,07

1,83 1,84 1,84 1,85 1,85 1,86 1,86 1,88 1,91 1,93 1,94 1,98 1,98 2,03 2,07

1,82 1,83 1,83 1,84 1,84 1,85 1,90 1,92 1,94 1,98 2,00 2,03 2,07

1,82 1,83 1,83 1,85 1,89 1,91 1,93 1,97 2,00 2,03 2,07

izelge 4.18 Di form faktr ( YF )

4.5.20 Gerilme Dzeltme Faktr ( YS )

Gerilme dzeltme faktr YS ile eilme gerilmesi, blgesel di dibi gerilmelerine evrilir. Gerilme dzeltme faktr YS , di dibindeki kavisin entik etkisi sonucu oluan gerilmenin etkisini ierir. ISO DS 6336da YS in hesap denklemleri dili arkn geometrisine indirgeme yaplarak ok ayrntl ve hassas bir ekilde oluturulmutur. Yani ISO DS 6336da YS i bulmak, dili arkn geometrik boyutlarnn nceden hesaplanm olmasn gerektirir. Buda n boyutlandrmal modl hesap sistemini beraberinde getirir. Fakat bu almadaki temel amacm modl hesabn, kontrol ile birlikte tek seferde bitirmek olduu iin DIN 3990 Blm 3 referansndan, YS i edeer di saysna ve profil kaydrma faktrne bal olarak ekil 4.6den okunur.

80

ekil 4.6 - Gerilme dzeltme faktr ( YS ) DIN 3990 Blm 3 Yukardaki grafikte, edeer kavrama as n = 20 , di dibi kavis yarap F = 0,375 m kabullerinin yaplm olmas gerekir. Her ne kadar n ve F dili arklar iin pek deiken olmayan deerler de olsalar, farkl hallerde de ekil 4.6dan yakn deerlerler alnabilir.
4.5.21 Kavrama Faktr ( Y )

Kuvvetin her zaman diin en st noktasndan etkimediini ifade eden, bir baka deile kuvveti di profiline yayan faktrdr. Kavrama oranna ve helis asna baldr.

= 0 ise, yani dz dili arklar iin;

81

Y = 0,25 +

0,75

(4.55)

0 < < 1 ise;

Y = 0,25 +
0,75 0,75 0 , 375

(4.56)

> 1 ise;
Y = 0,625 alnr veya ;
Y = 0,25 + 0,75 cos 2 (4.57)

4.5.22 Helis As Faktr ( Y )

Di dibi gerilmesi iin dz dili zerinde yaplan hesaplarn, helisel dili iin de kullanlabilir hale getirilmesini salar. Yan yz zerinde bir eri oluturan temas izgisinin etkisini kapsar. Denklem 4.58 ile hesap edilir.

Y = 1

120

(4.58)

> 1 ise = 1 alnr. > 30 ise = 30 alnr.

82

4.5.23 mr Faktr ( YN )

mr faktr YN , sonlu mrde di dibi dayanmnn srekli mukavemete gre artn belirler. YN , Yk tekrar says, seilen malze ve sl ileme bal bir parametredir. Dili mekanizmas sonsuz mukavim olacaksa (Yk tekrar N 10 7 ), YN = 1 alnabilir. Belirli yk tekrar says kadar mr yeterli grlyor ise YN , ekil 4.7den okunur. Yk tekrar says N , Denklem 4.59dan pratik olarak hesap edilebilir.
N = n 60 GS YS MR

(4.59)

Parametreler ; n GS YG MR : Giri devir says (dev/dak) : Gnlk alma sresi (saat) : Yllk alma sresi (gn) : Dili ark iin ngrlen mr (yl)

ekil 4.7 - mr faktr ( YN ) 83

1. St, V, GGG (perlitik ve beynitik), GTS (perlitik) 2. Eh, IF 3. NV (nitr.), GGG (ferritik), GG 4. NV (nitrokar.) St V GG GGG GTS Eh IF NT (nitr.) NV (nitr.) : elik : Islah elii : Yumuak dkm : Kresel grafitli dkme demir(perlitik, beynitik, ferritik yapl olabilir) : Siyah temperlenmi dkm (perlitik yap) : Sementasyon elii : ndksiyon veya alevle sertletirilmi, elik veya GGG : Nitrrlenmi elik : Nitrrlenmi slah elii

NV (nitrokar.) : Nitrokarbrlenmi slah elii

4.5.24 Byklk Faktr ( Y X )
Y X Byklk faktr malzeme iinde zayf noktalarn dalm sonucu byklk arttka

mukavemetin deceini ifade eder. Malzemeye, sl ileme, di ve dili boyutuna, sl ilem derinlii ile di boyutu arasndaki orana baldr. Deeri 1e yakndr. izelge 4.19den yaklak olarak okunabilir. Byklk faktr Y X
Y X = 1,00

mn 5 5 < mn < 30 mn 30 5 < mn < 25

Genel Sertletirilmi ve normalletirilmi slah elikleri

Y X = 1,03 0,006 mn
Y X = 0,85

Y X = 1,05 0,010 mn
Y X = 0,80

Yzey sertletirmesi yaplm elikler mn 25

izelge 4.19 - Byklk faktr Y X 84

4.5.25 Greceli Destek Says ( Y )

Greceli destek says Y , krlma esnasnda di dibi kavisinde oluan maksimum gerilmenin, srekli mukavemet deerinin ne kadar zerinde olduunu belirler. Malzemenin entik hassasiyetini ifade eder ancak malzemeye bal deildir. Deeri 1e ok yakndr. Ender olarak farkl deer alr. Y = 1 olarak seilir ise emniyetli taraftan kabul yaplm olur.
4.5.26 Yzey Przlk Faktr ( YR )

Yzey przlk faktr YR , di dibindeki radysn yzey zelliklerinin zellikle malzeme ve yzey przlne bal olarak di dibi mukavemetine olan etkisini belirler. Statik ve dinamik zorlanmalar iin farkldr. Birok yardmc parametreden olumaktadr. entikli ve entiksiz numune deerleri gerektirmektedir. Di dibindeki yzey przlnn llmesini gerektirmektedir. Sonu olarak elde edilen deer 1e ok yalndr. izelge 4.20den seilir. Yzey przlk faktr YR
YR = 1,00 YR = 0,98 YR = 0,85

mn 8 8 < mn < 16 mn 16

izelge 4.20 - Yzey przlk faktr YR

4.5.27 Helis As Faktr ( Z )

Helisel dili arklar iin ykn helis asna bal dalmn temsil eder.
Z = cos

(4.60)

85

4.5.28 Elastiklik Faktr ( Z E )

Dili arkn retildii malzemeye bal olan faktrdr. Pinyon ve dndrlen arka ait elestiklik modl E ve poisson oran ye baldr. Denklem 4.61den hesap edilir veya izelge 4.21den tavsiye edilen dili ark iftleri iin seilir.
ZE = 1
2 1 1 2 + E E2 1 2 1

(4.61)

Parametreler ;

: Poison oran : Elastite modl N / mm 2

86

Pinyon Malzeme Sembol Elastite modl Poisson Malzeme oran elik elik dkm Kresel grafitli dkme demir elik St 206000 0,3 Kalaybronz dkm Bakrkalay (kalaybroz) Lamel grafitli dkme demir elik dkm Kresel grafitli dkme demir Lamel grafitli dkme demir Kresel grafitli dkme demir Lamel grafitli dkme demir Lamel grafitli dkme demir Droplast (Nylon)

ark Sembol St GS Elastite modl Poisson oran 0,3 0,3

Malzeme faktr Z E
N / mm 2

N/mm2

N/mm2
206000 202000

189,8117 188,878959

GGG

173000

0,3

181,359965

G-Sn Bz

103000

0,3

154,980604

Cu Sn

113000

0,3

159,765079

GG

122000

0,3

163,712172

GS

202000

0,3

187,959835

GGG

173000

0,3

180,545833

elik dkm

GS

202000

0,3

GG

122000

0,3

163,112582

Kresel grafitli dkme demir

GGG

173000

0,3

173,945189

GGG

173000

0,3

GG

122000

0,3

158,196302

Lamel grafitli dkme demir elik

GG

122000

0,3

GG

122000

0,3

146,072777

St

206000

0,3

7850

0,5

56,4305625

izelge 4.21 - Elastiklik faktr Z E

87

4.5.29 Blge Faktr ( Z H )

Blge faktr Z H , dili geometrisine bal olup yan yzeylerin erilik yarap ile ilikilidir. ekil 4.8den seilir.

ekil 4.8 - Blge faktr Z H

88

4.5.30 mr Faktr ( Z N )

Srekli mukavemet isteniyorsa 1, zaman mukavemeti isteniyorsa ekil 4.9dan alnr.

ekil 4.9 - Blge faktr Z H 1. St, V, GGG (perlitik ve beynitik), GTS (perlitik) 2. Eh, IF 3. NV (nitr.), GGG (ferritik), GG 4. NV (nitrokar.) St V GG GGG GTS Eh IF NT (nitr.) NV (nitr.) : elik : Islah elii : Yumuak dkm : Kresel grafitli dkme demir(perlitik, beynitik, ferritik yapl olabilir) : Siyah temperlenmi dkm (perlitik yap) : Sementasyon elii : ndksiyon veya alevle sertletirilmi, elik veya GGG : Nitrrlenmi elik : Nitrrlenmi slah elii

NV (nitrokar.) : Nitrokarbrlenmi slah elii

89

4.5.31 Yalama Faktr ( Z L )

Yalama faktr Z L , kullanlan yan viskozitesine baldr. Yan seiminde devir, evre scakl, redktr ya scakl, alma koullan ve ya mr nem tamaktadr. Z L = C ZL + 4 (1 C ZL ) (4.62)

(1,2 + (134 / V40 ))2 (1,2 + (80 / V50 ))2

4 (1 C ZL )

Z L = C ZL +

(4.63)

Parametreler ; V40 V50

CZL

: 40Cdeki Yan nominal kinematik viskozitesi mm 2 / sn. izelge 4.22den : 50Cdeki Yan nominal kinematik viskozitesi mm 2 / sn. izelge 4.22den : Z L Yalama faktr iin , H lim e bal yardmc arpan.

Eer, 850 N / mm 2 < H lim < 1200 N / mm 2 ise;

850 C ZL = 0,08 H lim + 0,83 350

Eer, H lim < 850 N / mm 2 ise;
C ZL = 0,83

(4.64)

(4.65)

Eer, H lim > 1200 N / mm 2 ise;

C ZL = 0,91

(4.66)

90

ISO-VG DIN 51519 5 7 10 15 22 32 46 68 100 150 220 320 460 680 1000 1500

eitli scaklklardaki viskoziteler - cSt mm2/s 20C 8 12 21 34 55 88 137 219 345 550 865 1340 2060 3270 5170 8400 40C 4,6 6,8 10 15 22 32 46 68 100 150 220 320 460 680 1000 1500 50C 4 5 8 11 15 21 30 43 61 90 125 180 250 360 510 740 100C 1,5 2,0 2,5 3,5 4,5 5,5 6,5 8,5 11 15 19 24 30 40 50 65

(W) Gce gre nerilen MotorMotor ara dili yalar yalar

5W 10W 15-20W 30W 40W 50W 70-75W 80W 85W 90W

140W

250W

izelge 4.22 ISOVG, DIN 51519 Yalar ve viskozite deerleri

4.5.32 Hz Faktr ( Z V )

Kayma hznn diler arasnda ya filmi oluturma etkisini ifade eder. Z V = C ZV + 2 (1 C ZV ) 32 0,8 + v (4.67)

Parametreler ; C ZV
v

: Z V Hz faktr iin , H lim e bal yardmc arpan. : evresel hz m/s

Eer, 850 N / mm 2 < H lim < 1200 N / mm 2 ise;

850 C ZV = 0,08 H lim + 0,85 350

Eer, H lim < 850 N / mm 2 ise; C ZV = 0,85 91

(4.68)

(4.69)

Eer, H lim > 1200 N / mm 2 ise; C ZV = 0,93

4.5.33 Yzey Przlk Faktr ( Z R )

(4.70)

Yzey przlk faktr Z R , di yan yzey zelliklerinin zellikle malzeme ve yzey przlne bal olarak di yan yzey mukavemetine olan etkisini belirler. ekil 4.10dan okunur.

ekil 4.10 - Yzey przlk faktr Z R Parametreler ; 1 2 3 4 5

RZ RZ 1 RZ 2

: H lim 1200 N / mm 2 : H lim = 1100 N / mm 2 : H lim = 1000 N / mm 2 : H lim = 900 N / mm 2 : H lim 850 N / mm 2 : Ortalama yzey przl RZ =
RZ 1 + RZ 2 2

(4.71)

: Pinyona ait yzey przl. Eer bilinmiyor ise RZ 1 = 6,3m alnabilir. : Dndrlen arka ait yzey przl. Eer bilinmiyor ise RZ 2 = 6,3m alnabilir. 92

ISO 1328 - Kalite dereceleri Maks. Yzey przl Rz = max [um]

3 0,10,2

4 0,4

5 0,8

6 1,6

7 1,6

8 3,2

9 6,3

10 12,5

izelge 4.23 - ISO1328 Dili arklardaki kalite derecelerine gre msaade edilen maksimum yzey przl
4.5.34 Malzeme ifti Faktr ( Z W )

Dili malzemelerinin ayn veya farkl sertlikte olduklar hallerdeki etkileimlerini ifade eder. Her ikisi de ayn sertlikte olan dili ifti iin Z W = 1 alnr. Dier halde yumuak dilinin Brinell sertliine gre Denklem 4.72 ile hesap edilir. Z W = 1,2 HB 130 1700 (4.72)

Parametreler ; HB : Yumuak dilinin Brinell sertlii.izelge 3.1den Eer HB < 130 ise Z W = 1,2 alnabilir. Eer HB > 470 ise Z W = 1,0 alnabilir.

93

4.5.35 Byklk Faktr ( Z X )

Z X Byklk faktr, pinyona ait malzemeye, sl ileme, ve modle baldr. Deeri 1e

yakndr. izelge 4.24den yaklak olarak hesaplanr.

Byklk faktr Z X
Z X = 1,00 Z X = 1,00

Tm modller ( mn ) mn 10 10 < mn < 30 mn 30 mn < 7,5 7,5 < mn < 30 mn 30

Islah elikleri (V,NV,)

Z X = 1,05 0,005 mn
Z X = 0,9 Z X = 1,00

Karbrize edilmi ve indksiyonla sertletirilmi elikler (IF, NVnitrocar.)

Z X = 1,08 0,011 mn
Z X = 0,75

Nitrrlenmi elik (NT)

izelge 4.24 - Byklk faktr Z X

94

4.6

Dili arklarn Kapasitelerinin yiletirme Yntemleri

Dili arklarn mukavemet, yzey basnc ve yenme bakmndan yk tama kabiliyetini arttrmak ve sessiz bir alma elde etmek iin gnmzde profil kaydrma ve zel dzeltme yntemleri kullanlmaktadr.
4.6.1 Profil Kaydrma Yntemi

Profil kaydrmann amac u ekilde zetlenebilir; Alt kesilmeyi nlemek, Belirli di saysndaki ve standart modldeki bir dili ark mekanizmasnn arzu edilen eksenler aras mesafesine yerletirmek, Gerek mukavemet ve gerekse yzey basnc bakmndan dili ark mekanizmasnn yk tama kabiliyetini artrmak, Her iki dili arkn di profillerinin izafi kaydrma hzlarn eit klmak veya olanak orannda azaltmak, Daha sessiz bir alma elde etmek iin mekanizmann kavrama orann byltmek.

Bir sonraki blmde aklanaca zere sfr dili ark mekanizmalarn yannda, profil kaydrma bakmndan, sfr kaydrmal (V-0) ve kaydr-mal (V) dili ark mekanizmalar mevcuttur. V-0 dili mekanizmas ile ancak alt kesilme nlenebilir. V dili mekanizmas ile yukarda gsterilen btn amalar gerekletirilir. Profil kaydrmada nemli olan mekanizmay oluturan dililerin, x1 ve x 2 profil kaydrma faktrlerinin yukardaki amalara uygun olarak seilmesidir. Seim eitli yntemlere dayanarak yaplr. Bu almada ekil 4.12den faydalanacaz. Bu diyagramda z1 + z 2 toplam di saysna bal olarak x1 + x 2 toplam profil kaydrma faktr verilmektedir. eitli blgelere ayrlm olan bu diyagramdan grld gibi, toplam profil kaydrma faktr ( x1 + x 2 ) veya profil kaydrma faktr x bydke, yk tama kabiliyeti artmakta, kavrama oran klmekte, di ba kalnl sb klmekte, ba boluu S b klmektedir. Son olay aslnda profil kaydrmann snrlarn oluturmaktadr.

95

yle ki x1 + x 2 veya x yle seilmelidir ki aadaki deerleri salasn. Kavrama oran 1,1 Di ba kalnl sb 0,4 m ( s b 0,1 m ) Ba boluu S b 0,2 m ( S b 0,1 m ) (4.73) Parantez iindeki deerler zel durumlar iin geerlidir.

ekil 4.11 - Profil kaydrma faktrndeki deimenin geometriye etkisi Profil kaydrmann st snrn sivri tepe, alt snrn ise alttan kesme tayin etmektedir. Pozitif profil kaydrmada di taban mukavemeti artmakta, di ucu sivrilemektedir. Negatif profil kaydrmada ise di taban mukavemeti azalmaktadr. ekil 4.12den profil kaydrma faktrn semek iin, ncelikle amalanan bir blge tayin edilir ve daha sonra z1 + z 2 nin yardmyla x1 + x 2 bulunur. kinci aamada x1 + x 2 deerinin
x1 ve x 2 ye paylatrlmas gelir. Burada x1 = x 2 = 0,5 ( x1 + x 2 ) veya x1 , x 2 den biraz daha

byk alnabilir, ancak bu durumda pinyon dilisi ok sivri kabilir ve dolaysyla (4.73) koullarnn kontrol edilmesi gerekebilir. Dili arkn yk tama kabiliyetini (mukavemet ve yzey basn) 96 artrmak iin

x1 + x 2 = 0,7...1,3

arasnda bulunmas gerekir. x1 + x 2 1 yi bir sonu vermektedir. Bu

deer eit olarak paylald durumda DIN3992'ye zel bir yeri olan x1 = x 2 = 0,5 mekanizmas meydana gelir.

ekil 4.12 Toplam profil kaydrma faktr Genellikle profil kaydrma yapld durumda, birka ama gz nnde tutulur, rnein dili ark mekanizmasn belirli bir eksenler aras mesafesine yerletirmek iin yaplan profil kaydrma, dilerin daha byk bir yk tamasn veya daha sessiz bir alma salanmasn da amalar. Pratikte ok rastlanan bir konu, belirli bir eksenel aras mesafeye sahip olan bir ift diliyi baka bir eksenel aras mesafeye yerletirmektir.

= arccos

d tem1 + d tem 2 2a

(4.74)

x1 + x 2 =

(inv inv t ) (z1 + z 2 )

2 tan n

(4.75)

rnein eksenler aras mesafesi a olan bir mekanizmay baka bir a 0 a mesafeye yerletirmek iin Denklem 4.74den eksenler aras mesafe ( a ) deitirilebilir ve buna bal bulunur. Denklem 4.75de ve dier bienler yerine konur. Daha sonra bulunan x1 + x 2 deeri gerektii gibi paylatrlr.

97

4.6.1.1 Profil Kaydrma Trne Gre Dili ark Mekanizmalarnn Snflandrlmas

Bir dili arkta profil kaydrma hi yaplmam olabilir buna gre o diliye ait profil kaydrma faktr x = 0 olacaktr. Art (+) ynde profil kaydrma yaplm olabilir buna gre o diliye ait profil kaydrma faktr x = +... olacaktr. Eksi (-) ynde profil kaydrma yaplm olabilir buna gre o diliye ait profil kaydrma faktr x = ... olacaktr. E alan dili ark mekanizmalar iin ise yukardaki nermelerin kombinasyonlar olabilmektedir. Buna gre dili ark mekanizmalar yaplan profil kaydma ilemine gre; Sfr mekanizmalar, V-0 Sfr kaydrmal mekanizmalar, V Kaydrmal mekanizmalar olarak snflandrlr.

4.6.1.2 Sfr (0) Dili ark Mekanizmas

Mekanizma iki sfr dili arktan meydana gelmitir. Bu durumda her bir dilinin profil kaydrma faktr ve mekanizmann toplam profil kaydrma faktr;
x1 = 0 ; x 2 = 0 ; x1 + x 2 = 0

(4.76)

olacaktr. Bu mekanizmalarda taksimat daireleri ayn zamanda yuvarlanma daireleri olmaktadr.

4.6.1.3 (V-0) Sfr Kaydrmal Dili ark Mekanizmas

Bu mekanizma birisi art dieri eksi diliden meydana gelmekle beraber, her bir dilinin profil kaydrma faktrlerinin mutlak deerleri eittir. Yani bu durumda;
x1 = x 2 ; x1 = x 2 ; x1 + x 2 = 0

(4.77)

olacaktr.
4.6.1.4 (V) Kaydrmal Dili ark Mekanizmas

Bu mekanizma yukardaki iki durumun haricindeki dililerden oluan bir mekanizmadr. Yani bu durumda;
x1 x 2 ; x1 + x 2 0 olacaktr.

(4.78)

98

4.6.2

zel Dzeltmeler

Dililerin daha sessiz bir ekilde almas ve daha yksek bir yk tama kabiliyetine sahip olmas iin profil ve genilik dzeltmeleri yaplr. Kavramaya girme srasnda darbeleri, ekil deitirmeleri, kavramadan kma srasnda temas yzeyinin klmesini nlemek amacyla di profilinin ba ve taban ksmlar veya yalnz ba ksm dzeltilir. Genilik boyutundaki dzeltmeler, Hertz yzey basnc bakmndan daha iyi temas durumu salamak ve daha elverili bir yalama ortam yaratmak amacyla yaplr. Bu durumda diliye genilik boyunca ortas bombeli bir ekil verilir ekil 4.13 zel dzeltmelerin miktar, ykleme durumuna ve di aan tezghn zelliklerine gre tayin edilir.

ekil 4.13 - Profil kaydrma ve zel bir dzeltme rnei

99

4.7

Dz ve Helisel Dili arklarn Boyutsal Hesaplarnda Kullanlan Temel Kavramlar

4.7.1

Yuvarlanma ( d yuv ) Ve Taksimat (alma) Daireleri ( d tak )

Yuvarlanma daireleri, alma srasnda birbirleri zerinde kaymadan yuvarlanan dairelerdir. Yuvarlanma dairesi, yalnz alma srasnda meydana gelen bir daire olmas nedeniyle, dili arka deil, dili ark mekanizmasna ait bir dairedir. Taksimat dairesi ise dili arka ait karakteristik bir dairedir. ISO literatrnde taksimat dairesi ile yuvarlanma dairesinin fonksiyonunu ayrt etmek iin taksimat dairesine, referans dairesi (reference circle), yuvarlanma dairesine alma dairesi (working pitch circle) ad verilmektedir. Dili arklarda esasen iki daire deil, iki silindir birbirleri zerinde yuvarlanmaktadr. Silindirlerin aln kesiti yuvarlanma dairelerini meydana getirmektedir. Profil kaydrma ilemi yaplmadka n = olacaktr dolays ile d tak = d yuv olacaktr, ekil4.14de taksimat dairesi d tak grlmektedir. Denklem 4.79da yuvarlanma dairesi ile taksimat dairesi arasnda bant verilmektedir.
d tak = d yuv
cos n cos

(4.79)

ekil 4.14 - Aln dili arklardaki daireler 100

4.7.2

Kavrama Dorusu ve Kavrama Ktas

E profillerin kavramas, dndren dilinin di tabannn dndrlen diliye ait diin en ba noktas (A noktas ekil 4.15) ile temasa getii anda balar ve dndren dilinin di bann (B noktas ekil 4.15) dndrlen diliye ait di tabann terk etmesiyle sona erer. Bylece e profillerin temas yerleri kavrama erisi denilen bir eri meydana getirirler. Evolvent dili arklarda bu eri bir doru olur ve kavrama dorusu adn tar. Bu doru, evolventi meydana getiren ana dorunun ta kendisi olduundan her iki arkn temel dairelerine teettir (ekil(5.10)daki T1 ve T2 noktalar). Kavrama dorusunun her iki ba dairesi arasnda kalan ve asl kullanlan AB uzunluuna kavrama ktas ad verilir. Merkezler dorusu ile yuvarlanma dairelerinin ortak teetinin kesitii C noktasna yuvarlanma noktas denir. Kavrama ktasnn AC ksmna giri ksm, CB ksmna k ksm ve bu ksmlara karlk gelen alara giri ve k alar denir. Geometrik olarak kavramann balangcn gsteren A noktas, dndrlen diliye ait ba dairesinin kavrama dorusu ile kavramann sona erdiini belirten B noktas ise, dndren dilinin ba dairesinin kavrama dorusu ile kesitii noktadr.

ekil 4.15 - Kavrama ktas

101

4.7.3

Kavrama As ( , n , t )

Yuvarlanma dairesindeki kavrama as , ekil 4.16den grlecei zere kavrama dorusu

T 1T 2 ile yuvarlanma dairelerinin( d yuv ) ortak teeti arasndaki a olarak tanmlanmtr.

Dili arkn karakteristik bir deeridir. Denklem 4.80 ile n ve t ye bal olarak hesaplanabilir. n , Taksimat dairesindeki normal kavrama asn temsil eder. n in deeri standarttr. izelge 4.83den seilir fakat genel olarak n = 20 kabl grmtr. t , Taksimat dairesindeki helis asna bal kavrama asdr dolays ile helisel dili arklar iin geerlidir. t , Denklem 4.82den n e bal olarak hesap edilir.

ekil 4.16 - Kavrama as

inv = inv t + 2 tan n x1 + x 2 z1 + z 2

(4.80)

invA = tan A

A
180

(inv fonksiyonu; A derece cinsindendir.)

(4.81)

tan t =

tan n tan n veya t = arctan cos cos

(4.82)

102

14,5

15

n (derece) 17,5 20

22,5

25

30

izelge 4.25 - n , Taksimat dairesindeki normal kavrama as standart deerleri Denklem

2 tan n

4.80e

dikkat

edilirse,

eer

profil

kaydrma

ilemi

yaplmam

ise

x1 + x 2 =0 z1 + z 2

(4.83)

olacandan, inv = inv t yani = t den kavrama as y kolayca hesap edebiliriz. Fakat profil kaydrma varsa inv( ) fonksiyonunu gz nne almamz gerekecektir. inv( ) fonksiyonu ya ait iki bilinmeyenden olutuu iin bu denklemin zmnde yani y bulabilmek iin yaklam yntemi kullanlarak Excel de bir alt program hazrland. ncelikle denklem aadaki forma getirildi.
(tan (tan t

t
180

= 180

+ 2 tan n

x1 + x2 )) z1 + z2

(4.84)

Burada n , izelge 4.25den ve t de Denklem 4.82den bulunabilcei iin , ve tan ya bal olarak formle edilmi olur. Kavrama as y hesaplayan bu alt programda kullancnn karar verecei (epsilon) atlar ile yaklam yaplmtr. Aada ak diyagram ile gsterilmitir.

103

BALA

n ,t ,

x1 + x 2 ve girilir. z1 + z 2

= f ( ) da
yerine = 0 girilir.

= +

= f ( ) ?

HAYIR

EVET

Bitir

ekil 4.17 - Yuvarlanma dairesindeki kavrama as nn bulunmas iin yazlan alt programn ak diyagram.

104

ekil 4.18 - Dili arka ait temel byklkler 1

ekil 4.19 - Dili arka ait temel byklkler 2

105

4.7.4

Taksimat Dairesi ap
z1, 2 mn cos

d tak1, 2 =

(4.85)

4.7.5

Temel Dairesi ap

d tem1, 2 = d tak1, 2 cos t = d yuv1, 2 cos

4.7.6 Yuvarlanma Dairesi ap

(4.86)

d yuv1, 2 =

d tak1, 2 cos t

cos

4.7.7

Ba Dairesi ap

d bas1, 2 = d tak1, 2 + 2 m (1 + x1, 2 )

4.7.8 Taban Dairesi ap

(4.87)

d tab1, 2 = d tak1, 2 2 m (1,25 x1, 2 )

4.7.9 Eksenler Aras Mesafe

(4.88)

a=

d yuv1 + d yuv 2

(4.89)

4.7.10 Ba Ykseklii

ha = m (1 + x1, 2 )
4.7.11 Taban Ykseklii

(4.90)

h f = m (1,25 x1, 2 )
4.7.12 Di Ykseklii

(4.91)

h = ha + h f

(4.92)

106

4.7.13 Taksimat (Adm)

p = m
4.7.14 Di Kalnl

(4.93)

0 =

m
2

+ 2 x m tan t

(4.94)

4.7.15 Di Genilii

b = d d

(4.95)

107

4.8

Dili ark Geometrisinin Oluturulmas

Modl hesab yapldktan sonra d tem1, 2 temel dairesi izilir. Daha sonra temel dairesinden balayarak evolvent di profili oluturulur. Evolvent erisi dililerin birbiri zerinde kaymadan yuvarlanma yapt bir eridir. Basite ekil 4.20 de gsterilmitir.

ekil 4.20 - Evolvent erisinin oluturulmas 1

108

ekil 4.21 - Evolvent erisinin oluturulmas 2 Evolvent erisini bir fonksiyona balamak iin iki deiken yeterlidir. Birincisi a ikincisi s uzunluu. ekil 4.21de kesikli izgiyle gsterilmi s yolu esasnda s uzunluu kadardr. Buradan
s = d tem a / 360

(4.96)

Olarak bulunur.

109

ekil 4.22 - - Evolvent erisinin oluturulmas 3 (Solidworks programnda temel dairesi zerine)

110

ekil 4.23 - Evolvent erisinin oluturulmas 4 10 adet referans alnm noktay bir eri ile tamamlayp kapal bir kontr oluturduktan sonra kes-kart ile di oyulur daha sonra di saysna gre kes-kart ilemi dairesel olarak tekrarlatlr.

111

5.

DL ARK TASARIM PROGRAMI

Dili ark tasarm program MSExcel formatnda hazrlanmtr.

Se butonu

ekil 5.1 - Dili ark tasarm program 1 Program aadaki balklardan olumaktadr. 1. Girdiler 2. Alara bal byklkler 3. n boyutlandrma 4. Di dibine gre modl hesab 5. Yan yzey basncna gre modl hesab 6. Mekanizmaya ait gerek deerler 7. Geometrik byklkler 112

ekil 5.1de grlecei zere gerekli parametreye ait deer deitirilecei zaman se butonuna baslarak o parametreye ait yardmc sayfalara ynlenilmektedir. rnein malzeme 1. dili ark iin se butonuna bastmzda aadaki sayfa grntsne ularz.

Tamam butonu

ekil 5.2 - Dili ark tasarm program 2 Gelen yardmc sayfalarda ilemler genellikle otomatik olarak yaplandrld. rnek olarak malzeme seiminde, istediimiz malzemeye tek tklama ile seim ilemini tamamlayabiliriz. Sayfann st ksmnda bir etiket bize hangi malzemeyi setiimizi gsterecektir. Tamam butonu ile ana sayfaya geri dneriz.

113

Dili ark programnda deerler yukardan aaya doru srasyla girilir. Ana sayfann en alt ksmnda dizayn butonu mevcuttur.

Dizayn butonu

ekil 5.3 - Dili ark tasarm program 3 Dizayn butonuna bastmzda program ncelikle asna 0dan farkl bir deer girilip girilmediine bakar. Bunun anlam ise dz dilimi dizayn edecek yoksa helis dilimi? Ayrmn yapmas iindir. Bize bir mesaj kutusu ile uyar verecektir. (ekil 5.4)

114

Dz veya helis uyar yazs

ekil 5.4 - Dili ark tasarm program 4 Bu aamada program solidworks iin bir dizayn tablosu Excel ablonu oluturur. Bu Excel ablonu daha nceden hazrlanm dz, helis ve montaj izimlerine ait solidworks dosyalar iin zel bir formdur.

115

ekil 5.5 - Dili ark tasarm program 5 Excel ablonu karmza otomatik kmaktadr. Ayn zamanda bu programn bulunduu klasre kendini kopya etmektedir. Ayn klasrde Solidworkse ait 3D dili dosyalarnn bulunmas gerekir. zel sebeplerden bu dosyalarn yerleri deitirilmek istenirse programn iindeki ayarlar blmne girip gerekli deiikliklerin yaplmas gerekir. Daha sonra ekil 5.5de grlecei zere baz yardmc butonlar ile istenilen Solidworks dosyas oluturulur. rnel olarak ekil 5.6da dz dili montaj resmi verilmitir.

116

ekil 5.6 - Dili ark tasarm program 6

5.1

rnek alma Ve Profsynel Bir Dili ark Tasarm Program le Karlatrlmas

Yaplan almann salamas iin seilen karlatrma program MITCALC dr. Makine elemanlarnn tasarmna odaklanm bir programdr. Dili arklar iin DIN standartlarn referans gstermitir. Firmann sitesine ulalabilir. http://www.mitcalc.com/index.htm adresinden

117

rnek alma iin seilen deerler;

letilen G Devir Says evrim Oran Di Says Malzeme Helis As (taksimat dai.) Normal Kavrama As Toplam Profil Kaydrma Profil Kaydrma

P n i z
n

5,5 1450 3 24
Ck 45

5,2283 483,3

kw d/d

72
37 Cr 4 (Derece)

adet

16 20 0 0

x1+x2 x

Bu almaya ait kavrama oranlar ve asal deerlerin hesap sonular;

Kavrama As Normal Kavrama As 'ya Bal Normal Kav. A. Toplam Profil Kaydrma Profil Kaydrma Kavrama Oran Atlama Oran Toplam Kavrama Oran n t 20,73857148 20 20,73857148 0 0 1,613379755 1,752458709 3,365838464 0

x1+x2 x

MITCALC Kavrama oranlar

Transverse contact ratio / overlap ratio Total contact ratio

1,6134 6,3512

4,7379

MITCALC Alar
Pressure angle Transverse pressure angle Pressure angle at the pitch cylinder Transverse pressure angle at the pitch cylinder Helix angle

t wn wt

20,00 20,7386 20,0000 20,7386 16,00

118

Tip diameter Reference diameter Base diameter Root diameter Addendum Dedendum

da d db df ha hf

80,9016 74,9016 70,0484 67,4016 3,0000 3,7500

230,7047 224,7047 210,1451 217,2047 3,0000 3,7500

Taksimat Dairesi ap Temel Dairesi ap Yuvarlanma Dairesi ap Ba Dairesi ap Taban Dairesi ap Eksenler Aras Mesafe Ba Ykseklii Taban Ykseklii Di Ykseklii Adm (Taksimat) Di Kalnl Di Genilii

dtak dtem dyuv dbas dtab a ha hf h p S0 b

74,90155938 70,04837725 74,90155938 80,90155938 67,40155938

224,7046781 210,1451317 224,7046781 230,7046781 217,2046781

mm mm mm mm mm mm

149,8031188 3 3,75 6,75 9,424777961 4,71238898 82,39171532 3 3,75 6,75 9,424777961 4,71238898 247,175146

mm mm mm mm mm mm

Helis As (temel dai.)

15,01158754

(Derece)

Base helix angle

15,0116

Not: MITCALCa Ait deerler yeil tablolarla verilmitir. Sonu olarak deerler arasnda ok yakn bir rtme olduu grlmtr.

119

SONULAR VE NERLER

Alman DIN standartlarna uygun olarak yaplan hesaplamalara gre, aradaki milin ktlesinden kaynaklanan darbe ve moment dzgnszlkleri, dili yan yzeylerindeki bombeleme ve yn sapmalar, dilide, gvdede, milde meydana gelen deformasyonlar, dililerin tad yk nedeniyle di genilii boyunca edeer yk dalmnn elde edilememesi ve teorik durumdan sapan bir ok alma koulu, standartlarda belirtildii zere katsaylarla hesaba dahil edilmitir. Bu almadaki ama yukarda belirtilen faktrlerin belirlenmesinde mmkn olduunca standartlara bal kalarak aln dili arklarn mukavemet hesaplarn detaylandrmak olmutur. Tablolar ve grafikler birok kaynakta farkl ve dank olarak mevcuttu. Bunlar toparlanrken birbirleri arasnda salamasna dikkat edildi. Bu almada boyutsal hesaplamalarn iinde aln ve helisel dililer iin denklemler ortak kullanml olarak oluturuldu. Denklemler oluturulurken profil kaydrma faktr bunlarn iine dahil edildi. Dikkat edilecei zere DIN standardnda mukavemet hesaplar modl bulmaya ynelik deildir. nceden seilen bir modl deerinin kontrolne yneliktir. Bu almada DIN standardndaki hesap yntemi, makine elemanlar disiplininden alk olduumuz modl bulmaya ynelik olarak deitirildi. Bu yaplrken modl, denklemin bir tarafnda iken dier taraftaki faktrlerin bazlarnn modle bal olmas problem oluturdu. Bu problemin zm iin iki yol izlendi; Denklemin ikinci tarafnda modle bal deerlerin birounun seimi dolayl yoldan kavrama ve atlama oranlar , ya bal idi. da modle bal olarak tanmlandrlmt (Denklem 4.29). Kavrama ve atlama oranlar tekrar dzenleyerek modlden bamsz hale getirildi. Bu alma iinde modl denklemlerinin dier tarafnda modle bal deerler denklem dnmleri ile mmkn olduu kadar elendi. kinci yol ise; kanlmaz olarak modle bal deerler denklemin dier tarafnda halen vard. Denklemin zmnde yaklam yaparak makine elamanlar disiplininden aina olduumuz bir n boyutlandrma hesab yapld. Sonu olarak modl hesap edildikten sonra, temel boyutlar ortaya karld. Daha sonra bu byklkler yazlan bilgisayar program vastas ile solidworks programna aktarlp burada dili ark 3boyutlu olarak otomatik tasarmlandrld. 120

Solidworks programnda dili ark izilirken nce evolvent erisi oluturuldu. Bunun iin tek di zerinde 10 adet referans noktasnn koordinatlar bilgisayar program vastas ile sisteme girildi. Evolvent erisi oluturulurken, profil kaydrma faktr sistem iine dahil edildi. Kavrama as , profil kaydrma faktrne baldr ve trigonometrik bir fonksiyon olan evolvent (involute) fonksiyonu ile formlasyonu yaplmtr. Dolays ile kavrama as nn involute fonksiyonuna bal olmas gibi bir problem ile karlald (Denklem 4.68). Bu problemin zmnde yaklam yntemi uyguland ve bu yntem bilgisayar program iinde hazr bir fonksiyon haline getirildi. Daha sonra Solidworks programnda birinci ve ikinci dili arka ait otomatik montaj sayfas hazrland. Bylece iki dili beraberce ortak simlasyonlara hazr hale getirildi. Daha ileri bir almada bu dili ifti iin rahata Ansys gibi Cosmosworks gibi programlar ile bilgisayar ortamnda mukavemet analizi yaptrma kolayl salanm oldu. Ayn zamanda evolvent erisi izilmi bu dili arklarn CNCde ilenebilmesi iin gerekli datas oluturulmu oldu. Aln dililerin hesabndan baka konik ya da spiral dililer iin de programn kapsam geniletilebilir, hatta veritabanna baz n kontroller eklenerek kullanlacak olan dili tipinin program tarafndan tavsiye edilmesini salamak mmkn olabilir. Bunun haricinde programn destekledii standartlar eitlendirilip kullancya daha ok seim imkan tannabilir.

121

KAYNAKLAR

Akkurt; M., (2000), Makine Elemanlar, Birsen Yaynevi, stanbul. Babalk, F.C., (1997), Makine Elemanlar ve Konstrksiyon rnekleri, Cilt 1, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 17, Bursa. Babalk, F.C., (2000), Makine Elemanlar ve Konstrksiyon rnekleri, Cilt 2, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 169, Bursa. Babalk, F.C., (2002), Makine Elemanlar ve Konstrksiyon rnekleri, Cilt 3, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 193, Bursa. Bosch Gmbh, (2004), Bosch Automotive Handbook, John Wiley and Sons, New York Bozac, A., (2001), Makine Elemanlarnn Projelendirilmesi, alayan Kitapevi, stanbul. Crgl, ., (2005), Makina Elemanlar ve zml Problemleri, Cilt 2, Birsen Basm Yayn, stanbul etinkaya, K., ve Sevin, ., (2000), Dili arklarn Kavramsal Tasarm ve Deerlendirme Kriterlerinin Kontroll Deiim Matrisi, Gazi niversitesi FBE Dergisi, Ankara DIN 3961, (1978), Tolerances for Cylindirical Gear Teeth, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3962, (1978), Tolerances for Cylindirical Gear Teeth, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3964, (1980), Deviations of Shaft Centre Distances and Shaft Position Toleranees of Casings for Cylindirical Gears, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3966, (1978), Information on Gear Teeth in Dravvings, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3967, (1978), Backlash Tooth Thickness Allowances Tooth Thickness Toleranees Principles, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3968, (1960), Toleranees for Single-Start Hobe for Involute Spur Gears, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3970, (1974), Master Gears for Checking Spur Gears, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3972, (1996), Reference Profiles of Gear-Cutting Tools for Involute Tooth Systems to DIN 86,7 , Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3990, (1987), Calculation of Load Capacity of Cylindrical Gears; Calculation of Tooth Strength, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 3992, (1964), Addendum Modifcation of External Spur and Helical, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 867, (1986), Basic Rack Tooth Profiles for Involute Teeth of Cylindirical Gears for 105 General Engineering and Heavy Engineering, Deutsches Institut fr Normung, Germany. DIN 868, (1976), General Definitions and Specification Factors for Gears, Gear Pairs and 122

Gear Trains, Deutsches Institut fr Normung, Germany. Dudley, D.W., (1954), Practical Gear Design, McGraw Hill Book Co., New York Dudley, D.W., (1962), Gear Handbook, McGraw Hill Book Co., New York Hsel, T., (1990), Comparison of Load Capacity Ratings for Involute Gears Due to ANSI/AGMA, ISO/DIN and Comecon Standards, FZG, Munich Dikmen, F. (2000) Makine Elemanlar 2 Tablo ve Diyagramlar FLENDER TECHNICAL HANDBOOK ISO 53:1998, Cylindrical gears for general and heavy engineering - Standard basic rack tooth profile, ISO, Switzerland Karpat, F., avdar, K. ve Babalk, F.C., (2002), "Bilgisayar Yardmyla Dz, Helisel, Konik ve Sonsuz Vida Dili Mekanizmalarnn Boyutlandmlmas ve Analizi", Mhendis ve Makine, Cilt 510, 26-32. Rende, H., (2005), Makina Elemanlar, Cilt 2,Se Yayn Datm, stanbul TS 3350, Dili arklar-Terimler ve Semboller, Trk Standartlar Enstits, Ankara TS 429, Dili arklar -Genel ve Ar Sanayii Makineleri in Silindirik Dili arklarModller, Trk Standartlar Enstits, Ankara

123

ZGEM

Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans

19.12.1978 stanbul 1993-1996 1996-2001 2004-2006 Kocasinan Lisesi (stanbul) Yldz niversitesi Mhendislik Fak. Makine Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mh. Anabilim Dal, Konstrksiyon Program

alt kurumlar

1998-1999 Cemal Reit Rey Konser Salonu Cemre Mzik 1999-2001 Zuhal Mzik Dershanelerinin iletmesi ve gitar retmenlii 2001-2002 Santek End. rn. Tek. San. Ve Tic. Ltd. ti. (so yetkilisi) 2002-2004 Tormaksan Takm Tezghlar San. Ve Tic. Ltd. ti. (Sat temsilcisi ve teknik servis efi) 2004-2006 Santek End. rn. Tek. San. Ve Tic. Ltd. ti. (Proje Mdr)

124