SUNU EYP SULTAN TARH N ARATIRMA PROJES HALL NALCIK

Tarihi gerek olarak biliniyor ki, Eb Eyyub, Peygamber'in yakn dostu ve gazalarnda ba yraktaryd. Emeviler devrinde stanbul kuatmasnda lm ve surlarn altnda gmlmt sr sonra etrafnda ilk ehir nvesinin ortaya k, burada ina fnda gelien ilk klliye ile pazarlarn kuruluu ve zamanla kutsal bir T bas olarak geliiminin aamalar henz ayrntl ilinmiyor. Bir baka deyile, Eyp abasnn 1453'te kuruluundan bu yana 540 yllk tarihi h nlktadr. Eyp kasabas, Osmanl-Trk ehirciliinin tipik bir rnei olarak aratrlmas g nnda Eyp, Osmanl sultanlar ve halk gznde kutsal bir yer saylarak, en deerl at ve klt lerinin vakf yoluyla topland bir merkez olarak gelitii iin de ayrc ayandr. Eb Eyyu ette efaatini kazanmak midiyle imparatorluun sekin kiileri da trbelerini yaptrm ve b akf tesisleri kurmu bulunduklar gibi, zamanla burada zarlklar da gelimi, Eyp Sultan ad ta stanbul'un sekin bir kabristan olmutur. Bu mez rn gzel hat ve sembolik ekiller ier mezar talar tarih ve sanat bakmndan byk de Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'n asabas ile ilgili kaynaklarn tant ve yaymlanmasna nayak olmas biz tarihiler iin kr ak bir hadisedir. Bu pro ini biz 6-7 sene nce ortaya atmtk. Eyp tarihiyle benim neden ilgilendiim, neden bu ko u zerinde dnmekte olduum u hadiseye baldr. ncelikle onu tmak isterim. 30 yl kadar nce edip ve air Rfk Mell Meri bir gn beni alp Eyp'e gtr d. O srttaki muazzam mezarla gtrd ve gezdirdi. Mezar talarnn nasl sklp ristann grdk. Rfk Mell Bey hassas adamd; gzleri dolu dolu "Bak Ha dedi, "tarihimizi burada na uursuzca tahrip ediyoruz. Yeni, eski btn byklerimiz bu adadr". Bugn, tarihimizin by , bbrlenmedir; bunlar unutalm; artk devlet alm deniliyor. Ama devletsiz tarih olmuyor; devletsiz millet olmuyor. O gnden bu gn e, Eyp'te gml tarihi ve Eyp kasabasn kurtar enim iin kutsal bir dev oldu. Eyp Sultan Neden nemlidir? Eyp Sultan, yoktan var edile n bir Osmanl Trk kasabas olan Bursa gibi, Anadolu'da Trk ehirciliinin orijinal ve tipi k bir rneidir. Ve byk stanbul ehrinin birtakm fo rn zerine alm ve tamamlam olma nbul ehri tarihinin ok nemli bir p Bu fonksiyonlar unlardr: 1- Ba Ziyaretgah Binlerce "hacet" sahibinin iman ve umutla yaklat ziyaret ve niyaz yeri. Bazlar Ey Mekke, Medine Kuds'ten sonra nc kutsal slam ziyaretgh olduu dncesindedir. 2- Toplant Yeri Avr rin kasabalar, binlerce hac ziyaretinin uzak yerler den kafilele r halinde geldii to plant yerleri olduu gibi, Eyp Sultan da Osmanl toplumunda bu fonks iyonu stlenmitir. E yp Sultan, tarikatlarn kurduu tekkeleriyle de hret kazanmtr. 3- Mesire ve Elence Yer lerce ziyaretinin konaklamas, yiyip imesi ve elenmesi gerei, Eyp Sultan 'da gen rlar e kahvehanelerin bulunduu mesireler ve ahanelere vcut vermitir. Kasaba, a satclarnn y a yourtular, kaymaklar, kebaplar, oyuncaklar ile mehurdu lerde yaplm havuzlar lemleri yaparlard. Kaymak dkknlar bul e geldiinden, ulemann ikyetleri zerine zam ltanlar yasak fermanlar karmak nda kalrd. zetle, her eyiyle Eyp, stanbul hayatnn r uu kadar, renkli, haya bir makam olmutur. 4- Siyasi Fonksiyonu Yeni tahta kan her Osm anl sultanna Eyp Trbesi'nde Halife Osman'a ait kl devrin rikat eyhi tararndan kuat -i Seyf denilen bu merasim, tahta oturmak iin bi merasimi kadar nemliydi. Yeni Sul tan denizyoluyla Eyp'e gelir, merasimle kl kuandkta onra Edirne Kap 'dan Divanyolu ile halkn alklan arasnda saraya dnerdi. Saltanatn en mukaddes eyasndan saylan Peygamber' nca da 1703 Patrona Halil sy a kadar Eyp Sultan Trbesi'nde saklanm, sonra Topkap Sara Harem Dairesi'ne alnm l sultanlar Eyp Sultan'da "Taklid-i Seyf" ve "Sancak- erif" yo la kendilerini Peyga mber'in gaza geleneine balyor, saltanat ve hilafete hak kazandk larn (legitimation) vu guluyorlard. zetle, Eyp Sultan, Osmanl siyasi dzeninde, son der ce nemli bir makam ol urmaktayd.

5- Bir Sanat Mzesi Eyp, Osmanl Trk mimarisi, inicilik ve yaz sanatlar bakmndan esiz durum ltanlar ve bykler, en deerli eserleri Trbe'ye armaan ederlerdi. Kutsal nitelii dolay hu eserler bugne kadar olduka iyi bir ekilde korunmu olmakla beraber, bir mze ii ge ekli zel bakm ve korunmaya muhtatr. zellikle Eyp srtnda bayrdaki tarihi mezarlk ir tahrip ve yamann penesine dm bulunmakta, kimse buna sahip kmamaktadr. lar zerin duvarlarla "aile" mezarlklar evrilmekte, iindeki tarihi mezar talar bir keye atlmakta En barbarcas, esiz hsnhatlarla bezenmi asrlk mezar talan a ve kk bahelerinde yol d getirilip kullanlmaktadr. Hibir millet, ta tarihi eserlerine kar bu kadar kaytsz olam z. Eyp Sultan, ayn zamanda en nemli tekkelerin topland bir merkezdir. Tekkelerin, Tr a avvuf, edebiyat ve sanat tarihindeki sekin yeri tartma kabul etmez; bu bakmdan Eyp Su ltan, Krehir Hac Bekta manzumesi gibi ihyas gerekli tarihi bir fikir ve sanat merke z imizdir. Vaktiyle bir sanat ve fikir akademisi fonksiyonu gren mehur tekkeler res tore edilmeyi beklemektedir. 6- Trbeler ehri

Eyp Trbesinin kendisi, 16 yzyla kan esiz inileri, kitabeleri, munakka rts il e al belli bal bir abidedir. Osmanl byklerine ait bir dizi trbe, Eyp t atnda yer almtr. her biri muhteem bir abide olan trbelerin ve mezarlann en ri, Sultan Read, Sokollu Mehmed Paa, eyhlislam Ebussuud Efendi, Kbrs fatihi Lala Must fa Paa, Vezir Pertev Paa Hoca Sa'ded-din, Kasm Paa, Cafer Paa, Siyavu Paa, Tabanya med Paa, eyhlislam Kara de, Kapudan Mustafa Paa ve Timur'un torunlarndan Bedi man'a aittir. Mimarisi, dekor asyon ve hsnhat kitabeleriyle bu trbeler esiz sanat ese rleri olup bakm ve restorasyo n ister. Eyp Sultan n Projesi alma Plan Geen yzyln sonlarnda veya bu yzyln bal ahap evin yann erden sonra arpk ehirlemeye kar koyamayan Eyp merkez mahalleleri de yitirilm akn semtler arasnda yer almaktadr. Kltr Bakanl tarafndan stanbul Yl ilan un bu ok nemli semtinin korunmasna ynelik bir proje balatlm ve a) Tarihsel aratrmal ilgili merkezi ve yerel ynetim kurumlarnn v il toplum kurulularnn bu semtin bugn ve ecei konusundaki gr, alma ve projele kurumlar arasnda egdmn nasl salanacann lsnde uyumlula b) Bir aratrma ekibi oluturularak, Eyp tarihinin belgelere dayanla-r celenmesi , uzun vadeli dzenleme ve restorasyon ileri iin yol gsterici olacak bilgi ve nerileri n saptanmas; c) Eyp Sultan'n tarihi antlarn, bugne kadar ayakta kalabilen leneksel konutlarn vazgeilmez esi olan mezar ve mezarlklarn yaatmak iin gerekli tesp in yaplmas; d) Seilecek belli yaplarn restorasyon projelerinin hazrlanarak sz konusu p oje al rnn yaplmas amalanmtr. Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Prof. Dr. H anlnda bir tari ma ekibi, Prof. Dr. Doan Kuban bakanlnda bir fiziksel evreyi ve rest on ve rehabi itasyon ilerini projelendirme ekibi kurarak almalar yrtmtr. Tarih Ara indii gibi stanbul'da stanbul ve Eyp tarihini almak iin yararlanlabilecek b bulunma u stanbul Mftl'nde korunan kad mahkemelerinin sicilleridir. Burada 9.000 defter sz ko udur. stanbul halknn gnlk hayat, devletle olan ilikileri, ksa 00 senelik Osmanl tari syal hayatyla ve sosyal kurumlarnn en gelimi ekilleriyle belgelere yansmaktadr. Baba Osmanl Arivi'nde, mesela genel olarak esnaf tekilat ilgili bir eyler ararsanz birok be lge bulabilirsiniz; ancak esnaf tekilatnn en geli li tabii ki stanbul'da grlr. Demek iyorum ki, biz bu mahkeme sicillerini kullanma kla yalnz slam ve Osmanl kanunlarnn uy gulanmasn deil, ayn zamanda mparatorluun m gndelik hayat, sosyal ve siyasi messesele gelimi ekilleriyle grebiliriz. stanbul'la ilgili sicilleri inceleme muazzam bir proj edir. Ancak biz daima Rfk M ell' hatrlayarak, her gn biraz daha harap olan Eyp' ilk a a alan olarak setik bas her eyiyle, yani snrdan bir Trk kasabas olarak domutur. sta sokaklar, a i ehrin altyaps Bizans-Roma zamannda kurulmutur. Divanyolu, Bizans zamann a da asl u ksyd. Byk ar yerinde Bizans ars vard. O arnn Hali'le olan iliki mbepazar Caddesi vb Bizans zamannda da vard. Fakat Eyp hi yoktan bir

manl kasabas olarak kuruldu. Tabii ilkin bir ziyaretgh olarak; bir trbeler, mezarlkla r ehri olarak kuruldu. zetlede Eyp alelade bir kasaba deildir; btn dini ziyaretghlar i arkasndan birtakm sosyal kurumlar gelmitir. Bu mukaddes klliye etrafnda bir mesire e hri dodu. Kebap, yourtu, kaymak dkknlanyla beraber burada bir oyuncak ve cam sa iti a'da da yle olmutur. Nasl ki, Saint Michel Tepesi bir ziyaretgh olarak dodu on binler ce insan ortaadan beri oray ziyaret eder; Fransa'nn en ekici lokantalarn, istik eyas rada bulursunuz. Eyp de byle bir gelime seyrine tabi oldu. Bir ziyare gh olmann yan sr turistik bir merkezin fonksiyonlarn kazand. Hemen ilave etmeliyim ki stanbul tarihi ni almak iin gelitirdiimiz asl byk proj oturmutur. stanbul niversitesi Edebiyat F t Tarihi Aratrma Merkezi ve Har ard niversitesi Gzel Sanatlar Blm'nn ortaklaa yrtt kf ile Aa Han e hayata geen bu projede ok kymetli arkadalar bu sicillerin tam metnini, transkripsi yon kurallarna uygun olarak okuyorlar; kaydediyorlar ve kontrolden g eiriyorlar. imd i 10 kadar stanbul kad sicili yayma hazrdr. Bylelikle stanbul tarihi e ana kay r yava yava ortaya km olacaktr. Eyp tarihini incelemek iin gelitirdiimiz al tarihi eserleri, ar, pazar, mahallerini, yklm ve kaybolmu tarihi eserleri vb sap ynelik tarihi n aratrm si iin ncelikle : a) Eyp'te ile, belediye, mftlk vb resmi m n ve yal, bilgili Eypllerden oplanmas; b) Vakflar Genel Mdrl Arivi, Topkap Saray nlk Osmanl Arivi' vesika koleksiyonlar zerinde aratrmalar yaplmas; c) Gemi yzyll ziyaret etmi yabanc seyyahlarn Eyp'le ilgili gzlem erlenmesi, Trkeletirilmesi; d) s l Mftl eriye Sicilleri Arivi'nde bulunan Havss- Refia (Haslar kadl de incelemeler tanbul Mftl eriye Sicilleri Arivi'nde korun /Eyp sicilleri zerinde almalara bala lgili tm kurulularla grlerek Eyp'n dn, bugn ve gelecei konusunda lerin saptanmas li taraflarn bir araya getirilmesi ve bilgi alveriinde b ulunulmas amacyla 11-12 Aralk 1993 tarihinde Eyp Belediyesi'nde "Eyp: Dn/Bugn" bal empozyum dzenlenmi ve burada sun n bildirilerin bir ksm Tarih Vakfi Yurt Yaynlar: S mpozyum/Atlye Dizisi'nde yaymlanmt 994). Getiimiz yl iinde yukarda sralanan tarihsel aratrma alanlar iinde yalnz ebilmitir. Siciller sadece eksiksiz ve iyi durumda olmalar koul ilerek bizzat stanbu l Mftl Seriye Sicilleri Arivi sorumlusu Dr. Abdlaziz Bayndr t eilmitir. 18. yzyl li siciller burada 184 (H.1159-1162), 185 (H.1161-116 3), 188 (1164-1165) zel num aralar ve srasyla 6994, 6995, 6998 genel numaralar ile kay ldrlar. Bir pilot alma o yp Projesi'nde (stanbul Projesi'nin aksine) sicillerin tam transkripsiyonlarnn yaplma s amalanmamtr. Aratrmac Sayn Ahmet Hezarfen ikisi kas lan seriye sicilini okumu tespit edilen noktalar kaydetmeye zen gsterer etlemitir. Daha sonra bu zetler konularn da uzman 10 tarihiye belli konu balklar er e deerlendirmeleri kouluyla verilmitir. 3 ys 1996 tarihinde Tarih Vakf Bilgi Belg e Merkezi'nde toplanan bir atlye almasnda bu s cillerdeki veriler deerlendirilmitir. inizdeki yayn bu atlyeye sunulmu olan baz teblil rden olumaktadr. Tekrar ve zellikle unu belirtmek istiyorum : Babakanlk Osmanl Arivi imdir; stanbul Mftl'ndeki 9.000 defter de ayn derecede mhimdir. imdiye kadar az kull lere gen arka dalar zendirmek iin bu atlyenin de byk yarar olacaktr. Bu al m an a slam hukuku uzmanlar da aramzdadr. Bir gerektir ki, kad sicille okumak ve yaymlamak n slam hukuk terminolojisine hkim olmak gerekir. Bu belgelerde pratik olarak slam h ukuku nasl uygulanyor bunu gryoruz. Yani hayata uygulanan ekliyl slam hukuku. slam tet iklerinin bir yanlgs 9. yzyl imamlarnn deimeyen hkmleri e tarihinin yorumlanmasnd ktr. Oysa tarihi iin iki slam vardr. Biri dogmati slam, deimeyen slam; dieri tarihi eien slam. Dogmatik olmas tabii grnr ait ahkmda dahi tarihi bir geliim tespit ediyor oal olarak iktisat alannda yalnz 9. yzyl imamlarnn formle ettii er'i ahkmla tarihi aklayamazsnz. Dola in yaymlanmas ok nemlidir. Eyp Sicillerinin Yaymlanmas eriye yaymlamak iin iki yntem ngrlebilir. Birincisi, bizim stanbul P i'nde ele aldmz gi vir ve blgeler iin defterler seerek aynen neretmek. Ba

smanl Arivi'nin, Muhasebe-i Anadolu yaynnda uyguladmz usul bence en iyi yoldur. Bir k keletirip tarih metni yapmak, kaynak olarak kullanmak ilmi deildir; gereksiz bi r it ir. Bu kaynaklar halk iin deil, uzmanlar iin yaymlanr. Bir rnek vermek gerekirse eyman Kanunnamesi1nin bugn hibir nerini kullanamazsnz. ok hataldr. Birok neirde d ki, "S ek'e Macar'dan kemha gelse..." Kopist "ha"nn ucunu bir para uzatm; "gem i", "kemha" olmu. Aslnda Macaristan'dan gemi gelse diyor. Fakat yaymlanm metne inanrs nz Macarista 'da Osmanllar kemha atlyeleri am diye yorumlayabilirsiniz. Onun iin evv bir metnin dor sunu text-kritik metoduyla aslna irca etmek lazm. Gerek, ilmi bir ar atrma yapmak ist iyorsak, eer varsa, daima esas, orjinal metni okumak gerekir. kinci bir yntem ise, ilkin metni doru okumak ve tespit etmek; sonra aratrcya metn en kolay kullanlabilecei ralarla birlikte vermek olabilir. Bir baka deyile bir metni doru anlamak iin gereken her ey bir yaynda bulunmaldr. rnein defterin ihtiva etti adlarn haritaya dkeceksini , ahs, yer adlar, yani metindeki hibir malzeme ind d kalmayacaktr. Bylece indekste a in alfabetik bir ekilde verilmi olacaktr. iin tabii en byk yardm bir metnin bu biimde nmasdr. Yorumu ise aratrcya ai Bir nc yntem belgelerin zetini, regesta yapmaktr. ikalar 3-5 satrda a ettii nemli maddeleriyle ksa tantma iidir. Numaralandrdktan sonr vesikann ih ettii hususlar zetlenir. Bu tabii yine aratrmay kolaylatrmak iin yapla ir. Bu gibi metinlerin nesrinde esas prensip aratrcya mmkn mertebe fazla mesai yapmada kayna doru bir ekilde kullanabilme imkn vermektir. Kontrol iin de daima metni tpk m rekir. Drdnc bir seenek, sicillerde konular tekerrr ettiine gre, belli dnemlerdeki de den semeler yaparak, uzmanlarca belli konularda tipik belgeler yaymlamak olabilir. Bu yntemle, rnein 9.000 defter yerine stanbul tarihinin belki 200 ciltlik seme vesik alar yaymlanabilir ve bylece Osmanl-Trk devrinde stanbul tarihinin ana kayna bir di k gn na kavuur. Biz Eyp Projesi'nde nc yntemi benimsemitik. Sn. Ahmet Hezarfen, egestay aan bir i yapt. Yani vesikalar okudu; geni zetler yaparak Trkeletirdi. Bu m atlanm olabilir; ayrca bu zetlerin ok uzun olmas vakit kaybna neden ola Bu kiiler ha kydendir, konu nedir gibi baz esas maddelere irca ederek elimizdeki zetleri 1/10'a indirebiliriz ve neredilen tpkbasm defterin bana bu zetler eklenebi Bazlar dnebi tler tafsilatl olarak verilsin; belki metni okuyamayan kimse vardr, onlar istifade ederler... Fakat eer siz metni okuyamyorsanz ve baka birinin t ercmesinden sonra met ne giriyorsanz yaptnz i ilmi bir aratr-ma saylamaz. Maddi skntlar nedeniyle bugn projeye ilk aamada destek salam ola akanl'na, her zaman projeye sahip km olan Trk k ve Toplumsal Tarih Vakf' enel Sekreteri Sn. Orhan Silier'e, projenin tarih aratrm as koordinatr Do. Dr. Tlay A n'a, aratrmac Sn. Ahmet Hezarfen'e, nihayet Mays 1996'd an Eyp Tarihi Atlyesi'n ildirileriyle katlan deerli meslektalarma teekkr ederim. EYP DE TOPRAK, KY VE KYL HALL NALCIK

Bu almada toprak ve kyle ilgili baz hususlara dikkati ekebilmek amacyla ky terek ni k andm. Terekeler bir ahsn lmnde kayd tutulan tm maddi varlnn listesidir; r bir nes rafindan kymeti saptanmtr. Bir insann btn mal varln bir li aman onun sosyal hayat eyi de renebilirsiniz. Servetini nasl kullandn ; bor ve alacaklarnn listesini ora unuz. Bu sicillerde gryoruz ki, borlanma v faiz Osmanl cemiyetinde ok yaygndr. Kad li lerinde, rnein bir ky aasnn kyly apt ikrazlar buluyoruz. Mslmanlardan faiz alac t gayrimslimler alaca yazlmtr. Burada ky sicillerinden tipik baz terekeler incelener ein yenieri, iki gayr im, bir imam, bir seyit ve sradan bir kylnn terekelerine bakar onlarn maddi varlkl rndan sosyal faaliyetlerine dair bir yorum denemesi amalanmtr. Ge el olarak ky sicill ri azdr. Ky sicillerini kullanarak "kyde sosyal hayat" hakknda il k almay Bursa kyl ne bir aratrmamda denemitim.1 Eyp sicilleri de stanbul etrafndak geen yaa bir aynasdr: Bir baka deyile, kyllerin ekonomik ve sosyal faaliyetlerini anl k; yet irdikleri hayvanlar, tarmsal rnleri, eit ve miktarlarn, servetlerinin hangi ma rd

ydana geldiini belirlemek iin elimizdeki tek kaynaktr. Sz konusu yenieriden en zengin Ahmed Bee (veya Ahmed Aa) Terkos nahiyesine bal nl Ky'ndendir2. Bu yenierinin 12 ine ift kz bulunmaktadr. ift kz ok m emek, o kiinin bugnk deeriyle tarm yapmak Genellikle k lur; tek kz olur veya hi kz olmayabilir. Yani kydeki, krdaki iktisadi etin sisteminde aile kadar kz gc nemlidir. Bizans vergi sisteminde vergi topraa gre aysna gre tayin edilirdi. ift kze sahip olmas bu yenierinin byk arazi iliyor ir n 12 inek sahibi olmas ise, onun ok st istihsal ediyor olmasna iaret der. stanbul civa rndaki tarm faaliyetlerinin arl st ve kaymak, yourt, peynir gibi erine dayanrd. O anbul'un yarm milyona yaklaan nfusunun ste ve st mamulle olan ihtiyac aikr. Onun iin bul etrafndaki iftliklerin ou mandralyd. yi p bu iftlikleri ve mandralar devlet il leri, vezirler, paalar, ulema ve bu sic ilde grdmz gibi emekli yenieriler elde etmeye e iletirlerdi. Eyp Projesi erevesinde toplanan birinci atlyede sunduum teblide yine k e kyll de durmutum. Kadasker Feyzullah Efendi'ye ait muazzam bir iftlii bir yenierinin kiral ayp ilettiini ve esas faaliyetinin stlk ve st mamulleri retimi olduunu gster civarndaki iftlik ve mandralardaki nemli ekonomik faali-yellerden biri hay van yetit irmekti. (Sz konusu sicillerde ad geen yenierilerden birisinin de 300 koyunu bulunuy ordu.) Ahmed Bee'nin de koyun ticaretine para yatrm olduu anlalyor. 100.000 le bir or tutup koyun ticareti yapmakta olduunu gryoruz. Ayrca ld zaman arkasnd ton kadar e buday, arpa vb brakm olduu grlyor. Demek ki, iktisadi faal i: stlk, tahl tarm i yapyor. Terekesinin dkmnde ev eyasndan so aliyetlerine temel olan mal varl teker t bildiriliyor. 12 inekten baka malak, to sun, dge ve keileri var. Hepsinin kaar adet olduu ve deerleri verilmitir. Toplam serv ti 1.180 altn deerinde. (Burada akeyi altna irdim, nk akenin belli bir devirdeki er ek bir fikir vermez. rnein belgelerin ait oldu 18. yzylda akenin rayici hayli d Eyp sicillerinde karmza kan bir baka yenieri de tiim, Terkos nah zadl Ky'nde bulunan eski kadasker-lerden Feyzullah Efendi'nin iftliin e icarla al t eden St Mustafa idi.4 Mustafa'nn ikier dii dgesi, kara sr, tosun aralar vard; ambarnda da 15 ton tahl bulu nuyordu. Mustafa yenierinin tahl ret e yo lduu anlalyor, nk Mustafa ld zaman Yourtuba'nn kendisine 24.000 ustafa Yourt t temin ediyordu. Ayrca bu yenieri, beylerin ve nieri arkadalarnn pa-ralarn iletiyor ze veriyordu. ld zaman birok kimsede a bir nceki Ahmed Aa'ya oranla Mustafa'nn servet lduka kstl. Hesaplarmza gre Mus ca 450 altn deerinde bir mal varlna sahipti. Sici karmza kan nc yenierinin ad ise Ali Bee.5 Gene Terkos nahiye ahalisinden olan Ali t kz vard. Demek ki, o da tahl yetitirmekle u Senede 7 ton tahl rettii anlalyor. a gre de, demek ki, yourt ve s rca birok kimseden alaca vard ve bunlarn toplam da e 20.000 ake. Bu al t mal karl gereklemi olabilir; ya da verdii borlarn ve faiz . Ali Bee'ye borlu olanlar arasnda gayrimslimler de bulunuyordu. Tm serveti nin topla m ise 235 altn deerindeydi. Elimizdeki 18. yzyl ortasna ait defterlerde en yksek serve sahibi olanlar bu yen ridir. Kylerindeki iktisadi faaliyetleri teki kyllere oranla o daha geni ve eitlid lde stlk yapyorlar, hayvan satyorlar, tahl yetitiriyorlar . arnda yenierilerin iktisadi faaliyetleri ok genilemi grnyor. Nedeni de bu yenieril en muaf olmalardr. Yani dier kyllerin onlara kar rekabet olasl bulunmuyordu. Asker kademeleri, uzaktan rantiye durumunda olduklar halde, bu yenieri er fiilen iktisad i alanda etkin giriimciler olarak ortaya kyorlar. Bu ksa analizden dn baka bir s anl toplumunda snflar konusunda bir genelleme yapmak m r. 15. yzyl Bursa terekeleri ze inde yaptm aratrmalarn sonucu Bursa gibi bir ticar anayi merkezinde dahi en zengin sn car ve dokumaclar deil, askeri snf yeleri o almaktadr. Bursa'da 40-50 dokuma tezgh rek kapitalist dokumaclar vard; fakat r dahi servet itibariyle askeriyeyi geemiyorla rd. 18. yzylda byk ehirlere yakn kyl zengin, en giriimci insan askeri snf yelerid Osmanl toplum yapsnn ok i ynn belirtiyor. O da, Osmanl Devletin'de servet kaynaklar ri snfn, yani sul likisi olan snfn kontrol altnda olduudur. Timar, mlk ve vakf yo k onlar altnda olduu gibi, zamanla ticaret ve sanatlar da ayn ekilde askeri snfn kont al rmitir. Msr, Memlklerden nce ok gelimi zel bir ekonomiye sahipti.6 E.Ashtor gste minin d 14.-l5. yzyllarda Memlklerin son dneminde imtiyazl askeri snf ikti

trolleri altna alnca balamtr. Osmanl patrimonyal toplumunda da ayn gelimeyi gryo G manl sosyal tarihinde tarttmz nemli bir konu var: Osmanl devletinin d r ekonomiye sa lmas, deimeye kar direnen bir toplum haline gelmesi, bir baka deyi , Bat'nn zel giri yanan, uzak pazarlara genileyen ekonomileri yannda Osmanl eko isinin bir kumanda ek onomisi olmas, ekonomik hayata askerlerin hkim olmasyla aklanyor Sultann kanunu "Topra ve reaya sultanndr" diyor. Toprak devletin olunca her eyi ko ntrol ediyor demektir . Asya patrimonyal devletlerinde iktisadi kaynaklar devleti n kontrol altnda olmasn a karn, Bat'da sivil toplum geliiyor. Osmanl'da halk tabakal osyal snflarn gelimesin aan bir serbestlik gremiyoruz. 17. yzyldan beri krsal blgede topraklar, iftlikler git ike daha fazla askeri snf ularn, yenierilerin eline geiyor. Ky sicillerinde bu olgunu lle tutulur rneklerini oruz. stanbul civarndaki kylerde zengin snf, yenierilerdir. Ask ri snfn en zengin ise sultana en yakn olanlardr. Sicillerimizde Hibetullah Sultan'n an nesi Mihriah Kadn 'n bir alm kayd bulunmaktadr.7 Mihriah, mparatorluun buday ambar selya F bir iftlik satn alyor. Bu iftlikte 40 ift kz vardr. Bir baka deyile 40 if razisi sz konusudur. Mihriah'n iftliinde ayrca 4 mandras, 2 dnm ba ulunmaktadr. ki brokratlara yakn adamlar araclyla bu iftliin varl r'deki bu zengin iftlii sta tccar alamyor; ama Hibetullah Sultan'n annes hemen gidip bu muazzam iftlie el koyabi liyor. Teselya askeri snfin kontrolnde byk klerin teekkl ettii, zel bir gelime i bir blgedir. 19. yzyla kadar orada klerin nasl olutuunu . L. Barkan bir aratrmasnda mtr. Eer askeri snf mensuplarn bir tarafa brakp gayrimslimlere gelecek olursak: Bu k aldmz gayrimslimlerden birincisi, Yani Veled-i strati, Safraky'de yaam;8 Rali Vel kola ise Farka Ky'nden.9 Yani'nin 2 ift kz var. 2 ift kz demek epey iliyor demek. A inei var; demek stlk de yapabilir. Ambarnda 70 ton tahl r Gene de serveti yenierile dnda olduka mtevaz; ev eyas dahil btn altndr. Fakat bunun bir kyl iin olduka u syleyebiliriz. Rali Veled-i Nikola rnei, stanbul civarnda ekonomik faaliyetlerin eit iliini gst bakmndan olduka ilgintir. Rali'nin 11 dnm ba bulunuyordu; bu olduka by tisadi faaliyeti sirke ve rak yapmdr. Terekesinde 500 medre sirke, 20 medre rak b akm duu grlyor. Toplam serveti ise 100 altn kadardr. Genellikle Rumlar bacdr. in rnn eygiri, muazzam filar vardr. Bunlar ok pahal filardr. e gsterdim ki, Bursa'da, deni Kurunlu kylerinde (bunlar olduka zengin Rum kyle idir) Rumlarn balca faaliyetleri bac eytin yetitirmek ve arap ile zeytinya r u rnleri denizyoluyla stanbul'a sevk ediyor o lydlar. stanbul kylerinde de ayn fa tleri srdrmekte olduklarn gryoruz. lmiye sn acak olursak: Sicillerimizde ad geen Petnahor Ky ahali am Osman Efendi'nin btn serveti 36 altndr.10 Yukarda ad geen Rali'nin 100 altn, ye med Aa'nn 1.180 altn olduunu mamn mal varlnn ne kadar mtevaz oldu . Fakat sz konusu imam okuyan bir imamm; tere ayli kitab bulunmaktadr. Evinde bulunan kitaplar arasnda bir Mushaf- erif (l .000 ake deerindedir ve ok pahal oldu ahatlkla syleyebiliriz); brahim Halebi'nin mltekas (huk tab, 300 ake); Taberi ta i (200 ake); Birgiv erhi (bu ok ilgin; Birgiv'nin tefsiri Ku 'n dar ve mutaassp b rumudur); Mensik-l Hac (Hac olacaklara yol-yordam reten bir kitap ; Trki kitap (120 a ); Ferayiz 13 (kad mahkemelerinde miras paylam iin kullanlan bir e kitab) ve baz me ar bulunuyordu. mamn mallar arasnda ayrca 6 adet kara sr inei; 3. rind (olduka fazla sayda); otluk, samanlk ve bir de 480 ake deerinde kmesi bulunmaktay d. ek ki bu imam hem stlk, hem arclk, hem de tavukuluk yapyordu. mam olduu iin d klerin varl kadn hukuku bakmndan ok ilgintir. Bursa kyleri zerindeki arat koca l im edilirken inek daima kadna verilmektedir. Sebebi ak. Miri rak rejiminde topra kadn tevars edemez; oluk ocuk ile kalm kadnn geimi yalnz in inek daima kadna verilir. S imam da ziraat yapamaz; dolaysyla 6 inek ile st apyor, bal satyor; tavukuluk yapyor, einiyor. Fakat yine de btn varl ok m eeri ancak 36 altna varmaktadr. ncelediimiz adam da Makrohora (Bakrky) Ky'nde yaam olan Seyyid M 1 Seyitler Peygamber neslinden s n imtiyazldr; vergi demezler. Seyyid Mehmed'i ift kz bulunduuna gre, demek ki tarm . Ambar stokundan da senede takriben n kadar tahl yetitirdii anlalyor. 3 beygiri olduu a gre belki tamaclk da yapyo ti burada incelediimiz dier tereke sahiplerinden en aa arasndadr; Seyyid Meh

'in ancak 10 altn serveti bulunuyordu. Son olarak sz edeceim Alibey Ky'nden Osman ism inde biri.12 Bu adamn ne arazisi, ne kovan, ne de kmesi vard. Geliri zimem-i nstan; y ani alacaklarndand. ld zaman 15kendisine borlu olduu anlalyor. Aka grlyor ki rdu. dr; bunu Bursa kylerinde de saptadm. Ky tefecisi 100 ake, 300 ake gibi kk mikta ara verir. Bir baka deyile kyde daima bir faizci bulunur; vergi zaman geldiinde kyl li de para yoktur; faizle para alr, vergisini der. Dikkat ederseniz resmi belgeler de devlet daima ribaya kar fermanlar karr. nk faiz oranlan kimi zaman yzde 100'e v iz anr; borcunu deyemez; tefeci yznden kaar; kyler dalr ve bylelikle d naklarn kaybe man'nn zimem-i nstan baka bir gelir kayna da nardenk retip ktr ki epey gelir salar ke sine. Nardenk, nardan yaplan bir eit helvadr. Demek ki O man aalarn altnda yatyor; f toplayp yiyor ve keyfine bakyordu. Grlyor ki bir ekesinden onun iktisadi faaliyetleri ni, gelir kaynaklarn, hayat tarzn renmek mmkn o adr. Sosyolog Appadurai eyann sosy ti, yani sahip olunan gndelik eyadan sosyal hayat yorumlama konusunda nc almalar yapm tr almalar Osmanl terekeleri sinde de yolgsterici olabilir.13 NOTLAR 1 H.nalck, "A C Study of the Village Microeconomy: Villages in the Bursa Sancak , 1520-1593", T he Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays o n Economy and Society, s. 161-176, Bloomington, 1993. 2 No. 188,s.59/l,71/3. 3 H.nalck, 'Eyp Proj esi , Eyp: Dn/Bugn, s. 1-23 (no 184, S. 90/5), stanbul, 1994. 4 No. 184,s.90/5. 5 No . 188,s.27/3. 6 E. Ashtor, "The Economic Decline of the Middle East During the L ate Middle Age s", Asian and African Studies XV, s. 253-286, Kuds. 7 No. 184,s.2/ l,2/2. 8 No. 188,s.46/l. 9 No. 188,s. 15/2, 15/3. 10 No. 188,s.35/2. 11 No. 188, s.3/3. 12 No. 188,s.29/3. 13 A.Appadurai (ed.), Social Life of Things. Commoditi es in Cultural Perspective , Cambridge, 1986 18. YZYILDA EYP'TE

PARA VE KREDi KONULARI ZERNE GZLEMLER YAVUZ CEZAR Kad Sicilleri zerine Osmanl kad sici lerine dayanlarak yaplan almalar, kaynan mahiyetinden tr baz g katarken, baz a ar yaratabilir. zellikle blge aratrmalar ii inin vazgeilmez bir kaynak oluturduu mal . Ancak, aratrmann amac daha genel nite li ise, rnein blgeyi aarak daha geni alanlar endiren ve giderek tm imparatorlu bir zellik tayorsa, o zaman bir tarihsel kaynak ola rak tek bir yrenin sicilleri yet erli olamaz. Aratrc, bu durumda hem dier yrelerin sic llerini incelemek, hem de sicil erdeki bilgileri dier kaynaklarla desteklemek zor undadr. Ancak, blge kadlklarnda rast anlan bilgiler ok yerel ve ksmi olabilecei gibi den bir nyargnn her zaman da d amayacan belirtmek gerekir. Kadlklar Osmanl devlet b sinin u noktalar olduu yrenin sicillerinde merkezden gnderilmi ok deiik tipte resmi zdmne rast Tarihilerin ellerindeki kaynaklan nasl kullanacaklarnn ilk snrn kayna atrcnn yetenekleri belirler. Aratrcnn, bilinli ya da bilinsiz olarak, ilk mann n Bu genel ilkenin nda, kad sicillerine dayanan aratr la zorlanmamas gerektii aktr yaymlanm mevcut baz aratrmalara bakld nin bu adan en fazla istismar edilen belge t uunu sylemek mmkndr. Buna yol mel neden, herhalde aratrclarn sicillerde rastladkla e olduka benzer ama s rt olmayan ok eitli bilgi veya veriyi ayn sepete koyma arzusudu r. Dolaysyla, standart ve bir bakma tanmlanm istatistiksel bilgiler ieren baz defter lerine gre, kad si rinin saysal aratrmalara daha az elverili olduu sylenebilir.

Kaynaklar ve Konu almann kaynaklarn stanbul Mftl Arivi'nde saklanan Havss- Ref maktadr. Konumuzla balantlar bakmndan bu defterin ok zel bir anlam ve z fterler, omik ve Toplumsal Tarih Vakfi'nca stlenilen "Eyp Projesi" kapsa mnda, yalnzca tamam ve iyi durumda olmalar gzetilerek seilmi; Osmanlcasna gvenilen atrmac tarafindan ha eri ile birlikte fotokopileri ierikleri deerlendiri e aratrclara gnderilmitir. stanb iyye Sicilleri Arivi'nde 184, 185 ve 188 numara ile kaytl sz erlerdeki kaytlar Zilhic ce 1161- Receb 1165 yllarn (1748-1750) yani 3,5 yllk bir zama dilimini kapsamaktadr. D efterlerden (184 ve 188 numaral) ikisi "Kassam Defteri" trn de olup lmler vesilesiyle sz konusu olan davalar iermekte, dolaysyla gndelik yaam unlaryla ilgili eitli dav ak 185 numaral defterde rastlanmaktadr. Bu defterlerdeki bilgilere istinaden bize sipari edilen konu "para/kredi"dir. Ancak, yukarda da deinildii zere, sz konusu defter ler bu konu iin pek verimkr deild ununla birlikte, zellikle mevcut literatrdeki bolukl ar gz nne alndnda, bu belgele a ilikin olarakastlanlan baz bilgilerin not edilerek p deerlendirilmesi, iler iyeynelik bir birikim salanmas asndan yine de pek anlamsz bi a olmayacaktr. Bilindii zere para ve kredi iktisat tarihinin nemli ve etrefil bir kon usudur. Ayrc a byle bir konu Osmanl baznda aratrldnda, genel bilgiler dnda bu ke liklerin de devreye girebileceini ngrmek gerekir. Ancak daha elimizdeki belgeler in ieriine dalmadan nce, hangi bilgi ve bulgularn konumuzun datasn oluturabileceini en si ve saptanmasnda byk yarar vardr. te yandan, dikkat edilmesini gerektiren dier nemli nokta, verileri ar zorlamadan konunun hem Osmanl leinde, hem de kyasl genel erevesi ilmesidir. Konumuzu peinen byle bir ereve ierisinde grmeye gidildiinde, rnein kredil s gereken ilk noktalardan biri herhalde Osmanl'da ciddi ve modern ilk bankaclk kurum lamalarnn ilgilenilen dnemden ancak yz yl sonra sz konusu olduu gereidir. Keza, b amak gerekiyor ki Hollanda, ngiltere ve Fransa gibi Bat lkelerinde daha 17. yzylda ba nkalar kurumlam, kumpanyalar ve hisseli sermaye irketleri olumu ve de bors etrafnda se maye piyasalar ciddi biimde teekkl etmeye balamt. Bu gibi n bilgilerin zihinlerde pe n ereve oluturmas, doal olarak srpriz e verilerin de zorla bu ereve iine sdrlm a gelmez. Ancak, Osmanl bilinen genel trendlere ok aykr gereklerle karlalmas olasl vetli de , eldeki defterlerin verileri deerlendirilirken herhalde en yaplmamas gere ken ey, as lnda bir bnyede olmayan arama ve baz yetersiz verilerle onu yapay olarak y aratmadr. Para ve kredi konusunu aratrrken, Osmanl toplum ve ekonomisinin zelliklerini de gz e alan aratrc acaba hangi tr veri ve bilgilerin peine dmelidir? Ekonomik anal de her ne kadar birbirinden ayrlmalar zorsa da, pratik baz mlah azalarla "para"nn ayr "kredi"nin ayr olarak izlenmesinde yarar vardr. Byle bir ayrmla ce para konusuna eilm ek gerektiinden, herhalde dnemin zelliine gre peinde olunacak i bilgilerden biri piyas ada tedavl eden sikkelerin isimleri ve zellikleridir. Sikke adlarnn saptanmas, onlarn kkenleri ve deerlerinin belirlenebilmesinde de en nemli ip nu oluturacaktr. Bylece, pi yasada tedavl eden paralarnn yerli mi, yabanc m olduu ve itibariyle rayileri ortaya ko nabilecektir. Ayrca para iin sz konusu olabilecek rayi f arkllklar bizlere salam, r ralarn da izlerini srme olanan verebilece alarn bizatihi kendileri kadar, parasal ilik lerin izlenip sorgulanmas da para konu sunun bir parasdr. Bu ilikilerin nce mekn/cora , sonra da toplumsal zmreler ve i asndan younlat noktalarn saptanmas nemli sonu bilir. Keza, kull aklamak amacyla elde tutulan parann boyutlarnn izlenmesi de anlamldr ve konunun ayrl bir unsurudur. Bunlardan birincisi i hacimleri, ikincisi ise serv etler hakknda ay dnlatc olacaktr. Ayn zamanda parayla ilgili kurum, grev ve grevliler konunun bir yann oluturur. Bunlar iinde darphane, kalpazanlar, yasaklar, sarraflar ak la ilk gele lerdir. Para konusu aratrlrken mal ve eya fiyatlarna kaytsz kalmak mmkn . klam ise her eyden nce bizleri, doal olarak, metalik para rejiminin sz konusu okluu omilerde parann nominal ve reel deerlerinin sorgulanmasna kadar gtrecektir. Bu durum para basmaya elverili deerli maden stoklarnn miktar hakkndaki bilgilerin de konunun ir paras olduunun grlmesine yardmc olacak tr. Ve nihayet konumuz, fiyatlar, stoklar en italin getirii olan faizi de kapsayacaktr ki, bylece biz balangta ne kadar ayr a al para konusu ile kredi birbirinden kolayca ayrlmayacaktr. Zira kredinin fa izden b amsz olarak dnlmesi mmkn deildir. Ekonomide "dk faizli kredi" anlaml b

aizsiz kredi"nin hibir anlam yoktur ve byle bir ifade saptrmaca ya da aldatmaca olar ak kabul edilir. "Ba" veya "hibe" gibi szckler varken "faizsiz kredi den sz ediliyors izli bir faizin varl sz konusu oluyor demektir. Geni anlamda "kredi" tarihin her dnem inde ve her eit toplumunda grlebilecek bir to lumsal/ekonomik olaydr. Ancak, kredinin iktisat tarihi asndan zel bir kategori halind e incelenmeyi hak edebilmesi iin yaygnl derecesinin, sklnn, boyutlarnn dikkati ere ulam ve nihayet kurumlam olmasnn kleri tamayan he abartlarak sunulmas iktisat tarihi aratrmalarna yarar salamaz. Bu ba a rnein a r trl bor-alacak ilikisinin kredi kapsamna ekilmesi doru mudur? Bu gibi so r a ak "kredi" iin ak ve kesin bir tanm getirmekle mmkn olabilecektir. O halde, geni a her trl bor-alacak ilikisinin kredi kapsamna ekilmesi mmkn gzkse de, dar ve eko a di, z kaynaklann yeterli olmad zamanlarda bavurulan ve amalan itibariyle hem redi alan hem de verenin yarar salamay umduu bir mekanizmadr. Dolaysyla kredinin bi iyat (faiz) bir de sresinin (vade) olmas gerekmektedir. Bunlar, taraflarn ak iradesi ile szl ya d yazl bir anlamaya dayanr. Bu bakmdan, gnlk yaamn ak iinde zama adan ve fiyatn en sz konusu olan bor-alacak ertelemelerinin kredi ek inde deerlendirilmesi pek doru olmayacaktr. Kredi, bir ihtiyacn rn halinde ortaya kan, ekonomik ve toplumsal boyudan lan bir ekanizmadr. Bat Avrupa ekonomilerinde bu mekanizma zellikle yeniadan itibaren yaygn b mde iletilmi ve kurumlamalar balamtr. Dolaysyla, toplumsal dokusu ve iktis i farkl da olsa, Akdeniz ekonomisinin bir parasn oluturan Osmanl dnyasnn da krediye yet ve ilemlerle ok erken dnemlerden itibaren har neir olduunu kabul etmek gere . 18. ylda hi kuku yok ki, Osmanl dnyasndaki kredi mekanizmalar daha da gelimi u. Bu dnya i olan stanbul ise ada kentler iinde nfusu kmsenmeyecek ve siz dnlmeyecek bir k Havss- Refa kazasnn merkezi olan Eyp, stanbul'un bir parasn oluturmaktayd. A onu al dokusu vb asndan kendine has zellikleri olan bir blgeydi. Her eyden e kentin limana yakn dier semtleri olan Eminn ve Galata gibi ticaretle o kadar i ie d ldi. Hali vast a denizle balants olmasna ramen karasal derinlikteki hinterlandda alan yakn ve uzak ky erle balantlar dala glyd. Btn bunlar, hi kuku yok ki, Ey ilikilerini etkileyebil d. Dolaysyla, Eyp'e ait verilerin tm stanbul ger yanstmas mmkn olamaz. Konunun ince nin belli bir kriter gzetmeden seilmi de ayandrlmas ise gzlem ve yorumlan kstlaya unsurdur. Aratrclar bilirler ki, kad sicillerinde aranlan bilgilere ou kez dorudan lalr. Bu bakmdan, aratrc kad sicillerinde birbirinden farkl davalar arasnda do ral okumak zorundadr. Hele "faiz" ve "kredi" gibi slami anlayla atan ko bu noktann nemi da artar. Zira bu kez bilvesile bilgi derleme zorunluluuna bi r ele kamuflaj ekl enebilir. Kamuflajn (hle-i er'iyye) perdesi kaldrldnda konu d ren iliki ve faaliy nbire konunun temel verileri haline dnebilir. Bu bakmda n, aratrc daha sicilleri tara a balamadan nce, konuya ilikin dorudan ve ak bilg de dolayl ve rtl bilgiyle karla yrdnda olmaldr. Sicillerden hareketle para/kredi konusu ilenmeye allrken dolayl bi bile aytlardan biri tereke dkmleridir. Bu dkmler lenlerin bor ve alacaklarn da kapsa larn miktar ve mahiyetleri hakkndaki yan bilgilerden aratrma iin kullanlabilir baz eri ler salanabilir. Tabii sicillerde "temesskl/senetli" denen trden aka resmi bor a arn tlanmas olasl da mevcuttur. Ancak bu anlamalarda gerek faiz oranlarnn res ye yanst ler arasndaki ayr zel anlamalarla perdelenmi olma olasl gl eneksel toplumlarn ba n tefecilerin, alacaklarn garantiye almak zere, ma hkemedir diye kad huzurunda aka il yapmalar beklenmemelidir. Ancak, nemli ihtilafl nedeniyle bunlarn faaliyetlerine il ikin baz bilgilerin sicillere yansmas da mmkndr. aflk ise, tefecilere kyasla Osmanl unda olduka resmi bir statye sahiptir. Birok ite devlet, sarraflar dorudan muhatap kab ul eder ve hatta onlarla i yapar. rnein ilti am ilerinde mltezimlerin "kav bir sarraf efil gstermesi" herkesin bildii bir kural h line gelmitir. Dolaysyla, para/kredi konu su ilenirken sicillerde rastlanabilecek sar raflara ilikin bilgilerin ayr bir nem ar z edecei aktr. Bunlarn adlar, kimlikleri, , ilikileri, i hacimleri, mali gleri vb'n nabilmesi konunun nemli bir ayan ol . Kurumsal dzeydeki oluumlar yakalayabilmek iin i vakflara zel bir dikkat atfedilm si gerekir. Zira, Osmanl toplumunda vakflarn birer k redi kurumu olarak faaliyet gste rdikleri bilinen bir gerektir. Bunlar ierisinde is e zellikle para vakflar dorudan kon

muzla balantldr. Nihayet kredi konusu ilenirken ortaklklara da pek kaytsz kalnamay t erekiyor. Ancak, bu ilikilendirilme ortakln tryle de yakndan ilgilidir. Baz t bu bal ha gevek ve dolayl, bazlarnda ise daha gl olabilir. Sicillerde Para Hakknda Neler Var elenen defterlerin de o dnemlerin Osmanl para tarihine yeni bilgiler ekleyecek de nem li bilgi ve veriler iermiyor. Bir iki krnt rnek dnda mevcut belgelerde rne i yerli/ ikkelerin adlarna dahi rastlamak zor. Bu durum genel nitelikli dav alar iin sz konu su olduu kadar tereke dkmleri iin de geerli. Aslnda, terekelere ili ytlarn bir blm reke yazmnda baz mal ve zellikle paralarn gizlendiini gs unla birlikte, terekelerde na de rastlanm olsa dahi birok halde sadece bunlarn ake ci nsinden deerinin belirtilmesiy le yetinilmekte veya bazen de "kesedeki para" gibi mulak ifadelere rastlanmakta2 ve para cinslerinin dkm yine ihmal edilmektedir. Bu ge nel duruma istisna tekil eden rneklerin says az olup saptanabilenler unlardan ibarett ir: Kiremit Mahallesi sakin lerinden Mehmed b. Mustafa, dokuz yl nce Kostantin veled -i Yani'ye bir sahanla bi rlikte 40 adet zer-i mahbub altn verdiini ileri sryor. Mehme d mahkemede Kostantin'de n 30 kuru alarak sulh olmutur.3 Ayastefanoslu Kasandra'nn t erekesinde krk ve mcevher lerin (bilezik, yzk, inci) dnda bir de 440 ake tutarnda M yer almaktadr.4 Terkos nahi inin Ormanl Ky sakinlerden olup vefat eden Ahmed Aa'nn erekesinde ise 36 adet altn gz ktedir. Bunlara, her biri 465 akeden hesapla 16.740 akelik bir deer biilmitirki, altnl arn ayn cinsten olduu anlalyor. Bu Ahmed Aa a hayvanclk ticareti ile de urarm. de bir de orta varm. Toplam te 49.170 ake grnen Ahmed Aa'nn 41.760 akelik borlarn ahaliden" alacaklarn 26.560 akeye ulamas dikkati ekiyor.5 Paraya ilikin bir dier ufak lgiye ise len Ale ndr'a ait terekenin yazmnda, miras akrabalarn terekenin gizlendii id ias ile mahkeme birbirlerini sulamas vesilesiyle rastlyoruz. Davaya sonradan mdahil o lan amca kz Vatu muk'un iddiasna gre lenin kzlarndan Serpuyi, baz mcevherlerin yans et zinci da tereke yazclarndan gizlemitir.6 Kaynaklarmz, dorudan para konusunda olduu bi, onun tamamlaycs mahiyetindeki yan nularda da pek verimli deildir. rnein sarraflar hakknda rastlanan bilgiler yine krnt lerden ibarettir. Bir yerde sarraf Artin'in Man ol adl birinden skdar'da 900 kuruluk bir mlk aldnn kaydna rastlanmakta,7 dier bir bir durumada dolayl olarak /Karaferye yresinden sarraf Kogas'n ad gemektedir. Bu duru ann bir mukataa iltizamn aplar ile ilgili olduu anlalmaktadr.8 Balangta umutla ie ramen, mevcut kaytlar fiyatlar konusunda da standar e analize elverili veriler derl enmesine pek olanak vermiyor. rnein 185 numaral defte r zellikle gayrimenkul alm satml ar konusunda birok veri iermesine ramen, birbirinden farkl yrelerde bulunan ve evsaf ukla mulak kalan ba, bahe, tarla, ev gibi eid nkullerin alm veya satm fiyatlarnn der listelenmesi bize pek anlaml grnmemitir ak, yeri gelmiken gayrimenkul alm-satmlannda ikkati eken bir noktann belirtilmesinde yarar vardr: Mslmanlar genellikle Mslmanlara, ayrimslimler de genellikle kendi dind arna sat yapmaktadrlar. Bu arada Eyp kadlna i eden gayrimenkul davalarnn c ok geni bir alan kapsadnn da alt izilmelidir. Bu alan dolu yakasndak alayp,9 Bykekmece'den geerek,10 Arnavutluk'a" ve hatta Makedonya'ya kad r12 uzanmakta . Bu alann genilii, doal olarak Eyp kadlnn yasal yetki alanna tekab , afyann insanlarnn yaamlarnn bir dneminde Eyp'le balantl olduklarn gstermekted e fiyatlar konusunda deinilmesi gereken bir dier nokta da incelen en dnemin ksaldr. G ten buuk yllk bir sre, zengin veriler derlenmi olmas mik analizlere elverili deild diler ya da Kredi Benzeri ler ve likiler zerine Kredi ilemlerinin verilerini oluturan or ve alacaklara olaan davalardan daha ziy ade tereke kaytlarnda rastlanmas ilgin ve d Zira, lm sonrasnda tereken bor ve alacaklarnda kayda geirilmesi her ne kadar olaan bi ilemmi gibi alglansada ve alacaklara ilikin haklarn saken sonulandrlmayarak lm so larla ortaya d rinde bir nebze durmay gerektirir. Tanklk kurumunun ok geerli olduu bir sistemde tere elerde yer alan bor ve alacak rakamlarna biraz kukuyla yaklamak aratrc hniyetin b reidir. Bizim izlenim ve tahminlerimize gre, zellikle aile ii ilikiler bakm dan,lm ve bu a tereke yazm bu iliki ve haklarn yeniden dzenlenmesi ve kayda geirilere erulatr arac olarak kullanlmaktayd. Bu durum, tereke kaytlarnn len kiiyle ilgili b

be zellii tamasndan kaynaklanmaktayd. Bu son muhasebede lenin defteri kapatlrken g a rn hak ve ilikileri yeniden tanzim edilmekteydi. Dolaysyla salktaki yuvarlak, b lank, elirsiz, az belirgin ya da henz ad konmam, mulak vaatler, talepler veya hak ve ilikile r bu son muhasebede zorunlu olarak keli hale getirilerek netletirilmekte ve h atta gerekirse bir rakamla ifadelendirilmekteydi. Tanklk kurumunun desteiyle bu son muha sebeye, olan ama henz netlememi eitli haklarn yan sra gerekte hi olmayan baz tlmas balamda, rnein bir cariyenin aslnda azad edilmi olduu savn ilgilinin lmnde ri sr a terekeye kle statsnde mal gibi katlarak deer biilen bir sarn ka tiraz14 gibi olay kat ekicidir. Kocalarnn lmnden sonra dul kalan ein ya da e yaygn olmamakla birlikte eli kocalar vard ve lm sonrasnda her bir e kendi meh ccelini terekeden istiyordu)15 me hr-i meccel miktarlarna ilikin hak iddialarnn bir bl e ayn kategori iine almak mmkn sonunda denen balk parasna benzetebileceim mecceller, bir yandan miras paylamnda du miras payn telafi eden bir unsur olma , te yandan ise tereke tutarnn lenin nc kiil borlarn tam karlayamad cann da hesaplara imkn orannda katlmasyla (bir rnekte t hakkna mukabil hi olmazsa 1.962 ake alabilmitir)16 bir mahfuz ve ncelikli hisse il mi grerek, kadnn maduriyetini nlemekteydi. Dolaysyla mehr-i mecceller kadnlar iin gv mundayd. Ancak, yle anlalyor ki, bu mekanizmann ilemesinde dul ein tan esteklenen bey ahkemenin karar iin en nemli dayana olutururken, ayn mekanizmann arafndan istismarn k salayan kap da aralanyordu. Nitekim, bir dul ein mahkemede en kocasnn mehr-i meccel kendisine ayrca 125 guru borcu olduunu da dile getir nidardr.17 Yazl belgenin az kull anld, tanklk kurumunun ne kt bir muhakeme usulnde, a ilikin hak ve taleplerin dile getirilmesi durumunda, doal olara , eer nemli ihtilaflar ortaya kmamsa, genellikl kararlar beyanlar ereve sinde sonu u. Ancak, yukarda da iaret olunduu zere, bu beyanl arn en azndan bir blmne biraz ku aklamak gerektii aktr. Zira, dikkat edildiinde bu alacak ilikilerinin ou " kavram yoktur. Nitekim, bir rnekte karlalan 14 yl nceki b erekede tes dikkat ekicidir.lx Alacakllarn ilgilinin lmnden sonra kapya dayanmalarnn Bor-alacak ilikilerini saptamak amacyla terekeler gzden geirilmeye balanrken ilk nmesi gereken noktalardan biri incelenen defterlerin olaanst zengin terekeleri ierme diidir . Bu durum, doal olarak, bor ve alacaklara ilikin rakamlarn da ok yksek olmaya lamna g lmektedir. Nitekim, terekelerin byk ounluunun toplam deeri olduka mtevazd zmreleri sa olsun 100.000 akeyi aan terekelerin says snrldr. Bunlar ieris os'un Ormanl Ky' hayvan taciri Ahmed Aa'nn 549.170 akelik terekesi,20 y yn kyden ifti Ahmed Bee'nin 28 00 akelik terekesi,21 Takyeciba Mahallesinden Yusu i'nin 342.947 akelik terekesi,22 Terkos'un Karaca Ky'nden Mehmed Bee'nin 237.520 akel ik terekesi23 st snr rnekler ola zikre deer. Bunlara karlk, rnein avukasm M elvac Sleyman elebi'nin terekesi 152. ebbalk yapm olan Elhac Mehmed'in t si 41.670 ake,25 frnc Milo'nun terekesi 48.570 ak terzi ve abac Todor'un terekesi 23.537 ake27 olarak gzkmektedir. Yeri gelmiken deinmek te yarar var ki, eer tereke de eri feir gsterge ise, edindiimiz izlenime gre civar kyl erde oturan halkn refah durumu Eyp merkezindeki mahallelerde oturanlardan hi de dah a aada deildir. Hatta belli baz erde aka insanlar daha mreffeh ve yarnlar daha gv yaam srmektedir. Bu ka zi terekelerin yan sra dier gstergelerin de desteklediini belir elim. Gerek terekeler, gerekse dier veriler Eyp ve evresinin ticari adan stanbul'un ok l bir blgesi olmadn ortaya koyuyor. Nitekim, lenlerin bor ve alacaklarna ilikin v h ar olarak mtevaz dzeydedir, hem de byk ticari ilikilerin sonucu olumayp ge kle esnaf yakn evre ile gndelik ilikilerden kaynaklanan bor ve alacaklar tipindedi r. mam Osman' ev kirasndan alaca,28 Elhac Ali'nin kasaba ve ekmekiye olan borcu,29 k yk Mustafa Be in ekmekiye, rekiye, bakkala, yacya borlar,30 ifti Angili'nin lan borlar,31 Ahmed kala borcu32 bu ilikilere rnektir. Baz kaytlardan bor a alacaklarn mahiyeti tam anlal a bile, dzeylerinin dkl onlarn da ayn kategor ceinin gstergesidir. Bunlarn dnd ra ilikin nemli bir dier katego ile ii hesaplar oluturmaktadr ki, bir bakma bunlarn y y rakamlar olduu ve kredi kon suyla ilikilendirilmelerinin doru omad sylenebilir. Bor acak ilikilerine bakldnda zikre deer bir nokta da din faktrnn bu konuda oluturmad Safrakyl ifti Yani'nin Nikola'ya 3.570 kuru borcunun yan bi'yc de 360 kuru borlu oldu ektedir.33 Aba taciri Todor'un alacakllar arasnda

lar vardr.34 Debba Elhac Mehmed'e borlu olanlar iinde Kirkor gibi gayrimslimlere de r astlanmaktadr.35 Bedros ldnde Hasan'a 100 kuru borcu kmtr.36 Mihal olu Toblo El orcuna mukabil Burgas Ky'ndeki evini satmak zorunda kalmtr.37 Terkos'un A adl Ky'nden stafa Bee ldnde borlar tereke deerini amaktayd. St Must kiiyi bulmaktayd ki, b rimslimlerdi.38 Bu gibi rneklerin says kndr. O halde; gerek kent iindeki mahallelerde, gerekse evre kylerde, Mslman nfus il ayrimslim nurusun i ie, kaynam bir yaam srd larn bor-alaca asndan nemli bir faktr oluturmadna hkmetmek mmkn grnmektedir. incelenirken vakflarn zel bir kategori olarak ele alnmas yer e olur. Zira, ilkel bir kredi kurumu olarak vakflarn Osmanl toplumunda nemli bir ilev ifa ettii bilinmektedir. Ancak, elimizdeki defterlerde bu konuya ilikin rneklerin says ok fazla olmad gibi, i lerin mahiyeti de doal olarak sicillere ok ak bi una ramen vakflarn kredi emberinde bir yeri olduu kolayca saptanabilmektedir. baz rnekler: Niancpaa Mahallesi sakinler en Esseyid Mehmed Nuri Efendi'nin lmn mteakip yaz ekesinin borlann karlamad gr Efendi'nin en ok borlu olduu yer kim terekesinin toplam deeri 17.804 ake iken, sadece vakfa borcu 11.160 ake tutmakt adr. Vakf mtevellisi bu borcun senetli olduunu syler v e mahkemeye hem senedi ibraz ed er, hem de tanklar getirerek borcun denmesini iste r. Ne var ki, lenin dier borlan da olduundan mahkeme vakfa ancak 5.781 ake ayrlmasna k rar verir.39 slambey Mahallesi sa kinlerinden iken len dkkn sahibi Elhac Ali'nin ter eke kaytlar da onun 58.930 akelik t rekesinden en byk alacaklnn 10.500 ake ile slamb hallesi Camii vakfnn mtevelli nu ortaya koyuyor.40 Haskyl debba Ahmed Can'n da sal iler 21. Cemaat Orta akfi'ndan 279 kuru (33.480 ake) bor alm olduu anlalyor. Vakfn si Esseyid hkemede lenin borcunu vrislerinden talep etmektedir.41 Terkos'un Yassvir an Ky'nden Eb ubekir Aa salnda Ali Paa Vakfi'ndan 50 kuru bor alm, deyemeden lm mracaatla borcun denmesini ister.42 Alibey Ky halkndan Molla Osman'n 18.499 a lik topl am tereke tutarna mukabil ok sayda alacakls vardr. Alacakllar iinde ise 12. ke ile b i sraya Saliha Hatun Vakfi oturmaktadr. Ne var ki vakf da dierleri gibi alacann ancak ir blmn (4.907 ake) tahsil olana bulacaktr.43 Byle borlarnn t rda demeler ksmen geride braklan gayrimenkullerin satyla mmkn olabil i. Yukardaki rnekte Molla Osman' atlrken, baka bir rnekte len borlunun bala satlmtr.44 Esas amalan olmad halde, ine girmelerinin veya bulamalarnn ce bir zaruretin sonucu olduunu tahmin ,etmek zor deildir. Zira, ilk tesis edililer inden sonra, araya giren yllarn etkisiyle, koullar deiebiliyor ve giderler artyordu. ein, enflasyonist basklarla anaparalar erimeye yz tu tarken, vakf gayrimenkullerinde de beklenmedik onarm giderleri ortaya kabiliyordu. D olaysyla, birok vakf, ayakta kal lmek iin kendisine yeni gelir kaynaklar bulmak durumu yla karlaabiliyordu. Vakflarn k i sorunlarn zmek amacyla are araylar halkn kre leince, ellerin r bu ynde deerlendirmeye ynelmeleri kanlmazd. Ancak, iktisat bak ali sorunlarn anlamak ve onlara zm getirmek iin formller retmek ne kadar kolay , sla ukusu gzyle bunlarn kabul, onay ve uygulamasnn o kadar kolay olmad an Zira, bir yand kfiyenin, te yandan da slami mevzuatn snrlamalar her trl neriyi a uygulamaya olanak yordu. Ne var ki, toplumsal ve ekonomik ihtiyalar ve zo runluluklar kendiliinden b ir uygulama balatmaya ynelince, hukukular da mevcut durumu kitaba uydurmann yollarn bu lacaklardr. te, incelenen sicillerde de karmza kan baz vakflardaki icareteyn usul li sorunlarna are olmak zere ihdas olunmu bir uygulamayd. careteynli vakflarda, v a ai gayrimenkulun kullanm hakk bir pein kira bedeli (muaccele), bir de yllk denen k ra be deli (meccele) karlnda mutasarrfa/kullancya devredilmekteydi. Bylece, bir ya nulmaz maln mlkiyeti yine vakfta kalrken, te yandan sz konusu gayrimen aan kirann dnda s yakn nemli bir ek gelir salanarak, bu paralarla vak onarm giderleri karlanabiliyordu. areteynli vakflarda vakfla mutasarrf arasndaki erin, hak ve yetkilerin bir szleme (ica reteyn mukavelesi) ile tanzim edildii anlalyor ncelenen dnemde, her biri baz farkl un lar ierse de, genel ereveleri itibariyle, szlemelerin birbirlerine ok benzedii tahmin lunabilir. Bu szleme sonucunda mutasarr uaccele karlnda elde ettii hak miraslarna ydi. careteynli vakflarda r vakf balamazd. Bir dier ifadeyle vakf, borlu mutasarrf ar tarafndan zdi.

Elimizdeki rnekler, careteynli vakflara ait gayrimenkullerin mlkiyetlerinin kken i ti bariyle durumlarnn izlenmesinin zel bir nemi olduunu ortaya koyuyor. Sorun udur: Bu ga yrimenkuller vaktin tesisinden itibaren gerekten vakfa ait olup sonradan bu usu l le kiraya m verilmeye balanmlardr, yoksa aslnda bakalarna ait iken bir kredi ilik uc vakfa sahiplenilerek, icareteyn usul erevesinde kredi alana kiraya verilmi ola ak m g rilmektedir? lk mlkiyetin kimde olunduunun bilinmesi kredi ilikisinin ynn nmas bakm tar. careteynli vakflara ilikin uygulamalarn hikmetine nfuz etmek sadece iktisat ya olabilecek bir husus olarak grnmemektedir. Olayn mevzuatla ilgili nemli bir yn de rdr ki, bu duam 18. yzyl slami hukuk anlaynn da hakkyla bilinmesini gerektirir. icille uya ilikin olarak karlalan baz rnekler yetersiz olup olayn sadece da sergilemektedi , icareteyn mukavelelerinin ierik ve ayrntlarnn bilinmemesi de irok halde baz olay ve emlerin mantnn tam olarak yakalanmasn engellemektedir. Do konuyla ilgili u gibi sorunl rn yantlarn ortaya koymak imdilik ok kolay grnmemekte raslara geebilen bir kullan ele denmeye devam edilse bile, orta ve uzu ede vakfa yarar tartmaya aktr. Kald ki, bi dan rneklerini de vereceimiz zere, b niyle paraya ihtiyac olan miraslar, vakf mtevell ne mracaatla gayrimenkulun satlma lep edebilmektedirler. Dolayl da olsa byle bir sat o lana varsa ve elde edilen paradan mlk sahibi vakf deil de, mutasarrf ya da miraslar lanyorsa, byle bir mekanizm fn kr ne olmaktadr? lemlerine dair baz noktalarn rasyon yeterince aydnlatlamyor olmas, vakfla l mekanizmalarla bir kredi kurumu eklinde hizmet ifa ettiklerinin grlmesine engel ol uturmuyor. te baz rnekler: rnek 1: Nakibendi Mah i'nden Ahmed Bee evini Kahveci Hasan Camii Para Vakfi' nn mtevellisi Ali Efendi'ye 200 kurua satar ve parasn alr. Sonra evi tahliye eder ve rkadan ayn evi 205 kuru muacc ele ve gnde yarm ake meccele ile icar olarak kabul eder. S rnek 2: Bak Ferhad Mahall den Aye Hatun evini Evlice Baba Mescidi mtevellisi m mer Efendi'ye 250 kuaa satar ve parasn alr. Sonra evi tahliye eder ve arkadan ayn 205 kuru muaccele ve gnde yarm ake ele ile icar olarak kabul eder.46 rnek 3: Baba Haydar Nakibendi Mahallesi'nden Kar abet kz Duhare, Murad Kethda Vakfi 'ndan bir dkknn icareteyn ile mutasarrf iken lr. rsndaki sz konusu slar olan kk oullarna kalr. Agya ocuklara vasi tayin edilir. mrac cuklarn dkknn bakm ve onarmna kadir olmadklann, stelik paraya ihtiyalar old marifetiyle satlarak parann ocuklar namna iletilmesini ister.47 rnek 4: Davudaa Mahall si'nden Emetullah Hatun Gkgzm emesi Vakfi'na ait bir evin sarrf iken lr ve ev ocuk ocuklann hem babas, hem de vasisi olan koca ma mracaat ederek ocuklarn kk olmalar n yle evin bakm ve onanma kadir olmadklar slenme ve giyim parasna ihtiyalar olduunu beya ederek, mtevellinin sz konusu evi mez tta satmasn ve parann ocuklar iin iletilmesini ter.48 rnek 5: slambey Mahallesi'nden Elhac Ali slambey Vakfi'ndan bir evin icarete yn i le mutasarrf iken lr. Ev kk olu ve kzna kalr. ocuklarn vasisi ve annesi bu arn giyim ve gdasna yetmeyeceini ne srerek evin satna mahkemenin izin v ister ve izi ilir.49 rnek 6: Farka Ky ahalisinden Todoru lm ve geride bir dul e ve iki kk oul b as Paralar Vakf'nn mtevellisi Ahmed mahkemeye mracaat ederek Todoru'nun sal le bor den ldn beyan ile miras-borlar denmesini talep eder. Mt vakfa 22 dnmlk zm ba odoru her yl vakfa 30 kuru verme . 10 Receb 1162'de yaplan bu szleme uyarnca imdi (10 afer 1165) mtevelli alacann u olduunu ileri srmektedir.5() rnek 7: Alipaa Cedid Maha 'nden Aye Hatun evini Evlice Baba Vakfi'nn mtevellis i imam mer Efendi'ye 250 kurua s atar ve paray al-dktan sonra evi tahliye eder. Ardnda n ayn mlk 169 kuru muaccele ve g e bir ake meccele ile icareteyn olarak teslim alr Vakflarla kredi olay arasndaki iliki er aratrlrken yukardaki rnekten birok no koymalarnn yan sra birok eyi gizledikle lmaktadr. Bu konuda ortaya km emel gerek vakflarn ya da krediye ihtiyac olan vatanda u ii aka deil de old oldan yaptklardr. Bu bakmdan taraflarn bu ilemler sonucundaki ararlarnn h kolayca tespiti mmkn olamamaktadr. Nitekim, kredi olaynn en temel unsuru o an faiz o ranlan hakknda da bu rneklerden ok net bir sonu karmak mmkn deildir. Eldek aya ihtiyac olan mlk sahiplerinin mlklerini rehin ederek bor bulabildiklerini de gste

rmektedir.52 Byle olanaklara ramen icareteyn usulnn reva bulmasnn srrn, herhalde ki yetkilerin ayrntlarnda, bir dier ifadeyle mevzuatn inceliklerinde aramak ge rekivor. Vakflar ierisinde bir kredi kurumuna dnmeye en yatkn ve hatta mecbur olanlarn par ak r olduuna kuku yoktur. Zira, bu vakflarn yaayabilmeleri ancak vakf parasnn i ile mm unun da en kestirme yolu faiz karlnda kredi vermeydi. Para vakflar stlanan baz rnekl ar: Yenieriler 9. Sekban Ortas Para Vakf,53 Yenieriler 57. Or Para Vakf,54 Eyp Evlice Baba Mescidi Para Vakf.55 Kredi olay ile balantl olarak incelenen kaynaklarn en veriml i olduu konu ise vasil k kurumu ve vasilerin ilettikleri paralardr. Gerekten eldeki her defter de bu konuda zengin bilgi ve rnekler sergilemektedir. Konunun daha nce p ek ilenmemi olmas da bu b ilgilerin nemini artrmaktadr. 18. yzyl Osmanl hukukunda o a ilgili haklarn korunmas ve vasilik kurumunun li bir yeri ve uygulamas olduu anlaly Nitekim, kad sicillerindeki ok sayda rnek abadan birinin veya her ikisinin lmesi hal inde mahkemenin ocuklar ve onlarn mahfuz h aklarn korumak iin nlem aldn ortaya koy na ld zaman genelde baba, bab enelde ana kklere vasi olarak atanmaktadr. Ancak vasini elirlenmesinde kan bandan verilen grevi laykyla yapabilmesi temel koul olarak aranmak adr. ikyet halinde vasi elden gitmekte ve yapabilecek olana verilmektedir. rnein, dul ein (anne) yeniden e vlenmesi ve ocuklar ihmal etme tehlikesi ortaya ktnda ocuklar vasilik tale ekte ve bu mahkemece uygun grlmektedir.56 Vasilik uygulamas gayrimslim aileler iin de sz konusu olmaktadr.57 Ana babadan birinin lm halinde, geride braklan as her ne ise, tereke yazmnda arn hisseleri mahkemece tescil edilmekte ve onlara ai t haklarn korunmas ve ocuklarn g eiminin salanmas vasiye emanet olunmaktayd. Mahkemen cuklarn giyim, kuam ve gdal gnlk nafaka miktarlar belirledii grlmektedir. Ailenin ve aklarn durumuna gre bi nden biraz farkl olabilen nafaka miktarlarnn bir alt snr oldu anlayor. Kaytla arn genellikle gnde 5 ila 10 ake zerinden hesaplandn,58 ender olar a 20 ak ar ykseldiini ortaya koyuyor.59 Eldeki kaytlar, yetim/ksz paralarnn onlara na a temini amacyla ya da gerekesiyl asileri tarafndan iletildiini ve bunun da olduka yay gn ve olaan bir uygulama olduunu ermekte. Doal olarak [Kirann iletilmesi ok deiik bi e olabilmekteydi; ama genel hepsini birletiren bir ortak nokta vard ki o da "nema" diye anlan faizdi. rnein bir v asi, elindeki paray iletmek zere helvaclk yapan bir e fa bor olarak vermi60 ve hel ce terekesinden alacann tahsili iin mahkemeye bavurmutu. r baka rnekte ise, vasi baba len karsndan kendisine kalan 320 ake ile olunun miras pay lan 2.097 akeyi ile iin mer Bee'ye vermi ve dnem sonunda 2.417 ake 480 ake faiz geti 2.897 akeye (Bu rnekte eer dnem bir yllk ise faiz oran yaklak % 20'dir.) Dier bir ann evlenmi olduu iin bir amca yeeninin vasiliini stlenmitir. Vasilie atanan amca ye nin 250 kuruunu da (30.000 ake) beraberinde alrken mahkemeye bu paray "ona on bir " yani %10 ile ileteceini ve elde edecei gelir ile kk kzn nafakasn salayacan ocu n gayrimenkullerin ocuklarn yararna sarf edilmek kouluyla satl rak paraya dntrlmele ncak mahkeme karar il mmkn olabilmekteydi. Gayrimenkulu sonraki aamada mahkemenin ii t akip ederek ocuklarn haklarn teminat altna almak iin erdii anlalyor. Gayrimenkuller elde edilen paralar genellikle faize verilm e ve bylece ocuklarn nafakalar karlmaktay rnein, kocasnn lm zerine iki k ir gayrimslim anne, kocas Todori'den ocuklara int k iletemeyeceini mahkem beyan etmi ve mlkn mezatta satlarak "hasl olacak nemasndan" rn nafakalarnn istemi. Bir baka rnekte ise Mslman bir vasi anne, ocuklara kalan ve b kfa kirala m olan evlerinin kira gelirinin ocuklarn nafakasna yetmeyeceini beyan ediyo r ve evin ahkemece mezatta satlarak elde edilecek parann iletilmesini ve bylece ocukl ara gelir salanmasn istiyordu.64 Yetim ve kszlere vasilerce nafaka denmesi (ya da kar mas) onlarn reit olmalar e sona ermekteydi. Bir baka ifadeyle, yetim ve kszler bydk vasileriyle resmen esap kesiyorlard.65 Bu hesaplama srasnda daha nceki yllarda dzenli tutulan ve 12 ayl mler itibariyle hesap nazrlar tarafndan denetlenen kaytlarn esas aln d anlalyor. Sradan ailelerin bile ellerindeki kapitali deerlendirmek iin aba gster me cut olan eritmemek iin tedbirler arad bir toplumsal ve ekonomik ortamda ticaretle ura larn da mevcut mekanizmalardan yararlanmadn ve hatta bunlara yenilerini eklemediin d yanl olur. Ne var ki, Eyp ve evresi ticari adan ok canl bir blge zellii tamad

ldeki defterlerde bu alana ilikin rnekler ok zengin deildir. (Baka defterlerden edini lecek yeni bilgilerin Eyp'deki ticari yaamla ilgili kanaatleri deitirebilmesi de bi r olaslktr.) Ticari yaamla ilgili olarak alt izilmesi gereken ilk nokta, aynen mahalle yaamnda olduu gibi, ticari ilikilerde de Mslmanlar ile gayrimslimlerin olduka kayna arz ettikleridir. rnein Mslman mahallesinde gayrimslimlerin bakkallk yapmas yad ayac bir durumdur.67 Bunun da tesinde, bir Mslman ile bir gayrimslim bakkallk yapma k zere ortak olabilmektedir.68 Mudaraba tipi bir ortaklkta da Ali Bee ile Vartan olu Onan bir araya gelebilmi ve 350 kuru sermaye ile irketlerini kurmulard.69 Byle olunc ayn di e mensuplarn kendi aralarnda kurduklar i ortaklklarnn daha da yaygn olduu ein Yanak avro kiremit iinde;70 Mehmed Bee ile Halil Bee mumculuk iinde ortakt ar.71 Konumuzla balants asndan, her eyden nce ortalkln sermaye temin etmenin bir y niden anmsat Bylece gler birletirilmekte ve baka yerlere avu amadan bir ri iin balamas mmkn ol r. Ancak doal olarak ortalklar, gerek i geniletme se zor duruma dme halinde yeni kredi araylarna da engel deildir. Nitekim ortalklarda borlanmalar sz konusu olabilmektedir. 2 te yandan bir ticari yaamn tamamen pein para ile yrdn varsaymak da mmkn deildi n azndan terekeler vesilesiyle daha en baz rneklerdeki esnafa borlu olarak lenlerin d urumu bunun gstergesidir. Bunlara il ave olarak unlann da zikredilmesi konuya yardm c olur: Mismarlk (ivicilik) yapan Mihal kredili sat yapmaktadr;73 kendine ev yaptran b r kad, keresteci Todor'dan ald kere n bedelini pein dememitir ve i Todor'un alacaklar kady mahkemeye vermesine kada er;74 Kadrga Liman'nda bahvanlk yapan Pana-yot ilerini mek amacyla Yanyal iki imden bor alr.75 Uygulamalar, gerek ticari gerekse baka amala g ayrimenkullerin ipotei yoluyla borlanmann da mmkn olduunu gsteriyor.76 Vade sonunda e bor denmemise g llerin mahkeme kararyla satld grlmektedir. rnein iki karde 640.7 an, dkkn ve balan mahkemece sata karlmtr.77 Sonu ncelenen defterler, ticari a anl bir blgesi olmamasna ramen 1 rtalarnda Eyp ve civarnn parasal ekonomi ile tamamen emi olduunu ortaya koymak nt iinde ve civar alanlarda ikollar eitlenmi ve ihtisasla kout olarak p ler de belli bir gelime gstermi ve bu ilikileri teminat altna alan bir h ukuki ereve utur. Kurumlamalarn karakterini de hukuki sistem belirlemitir. Bu sistem i risinde ze likle vakflar bir kredi kurumu eklinde faaliyet gsterebilmenin yollarn aram aya ve sis temi zorlamaya balamlardr. Haklarn teminat altna alnabilmesi ancak bu hukuk sisteme yanmakla mmkn olduundan, parasal ilikilerin mevcut sisteme uydurulmasnda dar boazlar o taya km ve bu ilikilerin belgeye balanmasnda yaln ifade ve mekanizmalarn do de ve mekanizmalar almtr. Ancak, parasal iliki ve mekanizmalarn dklm halindeki he ja ramen, 18. yzyl Eyp'nde kredi olaynn yaygn olduu ve ticari hayatn iindekil dan a kadar herkesin ellerindeki parasal olanaklar etmek ya da eritmemek amacyla mevcu t mekanizmalardan yararlanmaya alt anlalmaktadr. NOTLAR 1.No 184,s.5/l. 2 188,s.60/2 85, s.45/5. 4 188,s.55/l. 5 188,s.71/3. 6 188,s. 67/1, 67/2, 68/1, 68/3. 7 185,s .67/2. 8 185,s.66/4. 9 185,s. 44/4, 44/5. 10 185,s. 14/3. 11 185,s. 11/6, 11/7,3 3/4. 12 185,s.45/3. 13 188,s. 22/1. 14 184,s.8/3. 15 184,s. 32/4; no. 185,5.35/5 . 16 188,s.29/3. 17 184,s. 21/2. 18 188,s.70/2,70/3. 19 188,s. 2/2, 3/2, 16/1, 2 3/3, 28/1, 24/3, 24/3, vd.

20 188,s.71/3. 21 188,s. 59/1. 22 188,s. 53/3. 23 184,s. 81/2. 24 188,5.60/2. 25 188, s. 34/4. 26 188,s. 16/3. 27 188,s.32/5. 28 188,s.35/2. 29 188,s.43/3. 30 1 84,s.71/1,71/2. 31 188,s.62/5. 32 188,s.79/3. 33 188,s.46/l. 34 No. 188,s.32/5. 35 No. 188,s.34/4. 36 No. 188,s.27/2. 37 No. 185,s. 18/5. 38 No. 184,s.90/5. 39 No. 188,s.38/4,39/1,39/3. 40 No. 188, s. 43/3, 45/3, 45/4. 41 No. 188,s. 12/3. 4 2 No. 184,s.34/4. 43 No. 188,s.29/3. 44 No. 188,s.72/1,72/2. 45 No. 185,s.19/3. 46 No. 185,s.59/4. 47 No. 188,s.74/1. 48 No. 188,s.80/l. 49 No. 188,s.57/4. 50 N o. 188,s.41/3. 51 No. 185,s.71/2. 52 No. 185,s.59/2,62/2. 53 No. 185,s.68/2. 54 No. 188,s.41/3. 55 No. 185,s.62/2,77/5. 56 No. 188,s.56/1,58/2. 57 No. 184,s.6/2 . 58 No. 185, s. 15/2, 17/3, 34/5, 35/5, 39/6, 48/4, 48/6, 56/4, 63/3; no. 188, s. 56/1, 58/2. 59 No. 184,s.4/3. 60 No. 188,s.28/3. 61 No. 188,s.68/4. 62 No. 18 8,s.56/1,58/2. 63 No. 188,s.52/2. 64 No. 188,s.57/4. 65 No. 188,s.57/5. 66 No. 1 88,s.82/4. 67 No. 185s.8/1,9/5,36/2. 68 No. 185,s.4/6,6/3. 69 No. 185,s.13/3. 70 No. 185,s.37/4. 71 No. 18s,5.65/1. 72 No. 185,s.65/l. 73 No. 185,s.53/4. 74 No. 185,s.84/l. 75 No. 185,s. 11/4. 76 No. 185,s.59/2,62/2. 77 No. 185,s.64/3.

EYP KADI SCLLERNE YANSIDII EKLYLE 18. YZYIL BYK STANBUL'UNA G SURAIYA FAROQHI ( thi)

Osmanl bakentine ve civarna gler hakknda henz fazla bir bilgimiz yok. Fatih Sul Mehmed ve olu II. Bayezid'in, ge ortaan sonlarnda neredeyse bir hayalet kent haline elmi bulu an stanbul'un yeniden iskn iin zellikle aba gsterdiklerini, 15. yzyl so dan stanbul nlu nfus aktarm yapldn biliyoruz. Hatta zaman zaman bazlarnn den nasl katklarn bul'da yaadktan sonra ehirden holanmayp ay uz.1 Fakat, daha iyi bir yaam umut eden gm er iin belki de bakent artk bir ekim me zi haline geldiinden, 16. yzylda glerin zora pldna dair kant bulunmamaktadr. ellikle 16. yzyl sonlar ile 17. yzyl iin, yani Ce olarak bilinen Anadol i i sava dneminde geerlidir. Bu istikrarszlk dneminde Kemah gibi Anadolu'nun uzak ka alarndan gelen insanlar stanbul'da barnmaya ve geinmeye altlar.2 ve 18. yzyllara gelindiinde ise padiahlar artk halk stanbul'a getirmeye kalk ksine b te insan akn durdurmaya alyorlard. IV. Murad Anadolu'yu yeniden gvenl rdiini iddia 630'larda ou kendilerine yeni bir yaam kurmu olan insanlar eski emleketlerine geri dnm eye zorlad..3 Bu politika 1640'ta IV. Murad'n lmyle de sona erm di. 18. yzyl boyunca, akentte meru bir geinme kaynana sahip olduklarn kamtlayamay vlerine periyodik olarak b sknlar yapld.4 Yakalanan talihsizler zorla eski vilayetl erine gnderildiler. Daha se rt nlemler alndn da biliyoruz: Hemerilerinin ya da kyl erine bakmak zere bakente g e izin verilen dileke sahiplerinin says kat bir s andrmaya tabi tutuluyordu. Belli za manlarda bakente giri yollan zerine barikatlar ku ruldu; buralara yerletirilen grevli leri stanbul'da meru bir ileri bulunduuna ikna ede eyen yolcularn, barikat gemesine iz n verilmiyordu.5 Bu kontrol ve bask nlemlerinin arkasnda, kentin byk nfusunu besleme s orunu vard, bu da blgeler aras tahl ticaretini gerektiriyordu. stanbul'da ynetim taraf indan uygul anan fiyatlar (narh), siyasal nedenlerle dk tutulduu iin, taradaki vergi m ellefleri ar yk bindiren bu operasyonun maliyetini ucuzlatmak nemsenmi olmaldr. zelli ktl inde, her zaman a olan bakente tahl tayan satclarn talepleri yerel honutsuzlu 18. yzyl padiahlar, her halde giderek daha fazla insann katlmasyla daha da kor u bir h l alan kent ayaklanmalarndan da endie ediyorlard. Dahas, Osmanl ynetimi kyl her zaman a vergi mkellefleri olarak grmt ve kylerden kentlere g nedeniyle ve einden endie ed ydi.7 Ne var ki, stanbul'a g engellemeye ynelik nlemler hibir zaman tam etkili olamad , anayollardan uzak durarak patikalardan kente ulaabiliyor ve bylece kontrol nokt alarn aabiliyorlard. Daha da nemlisi, Eyp ve stanbul zenginleri, gmen hizmetlerine y rlard. Birok gl ahsiyet, bu hizmetlilerin ellerinin altnda olmas iin siyas ullanm lnn geici olarak gevetilmesini salam olmaldrlar. Bylesi de facto hogr, zellikle ara girilmesine neden olan b gnlarndan sonra uygulanm olmaldr.8 stanbul'da, 1701-1750 rasnda 37, 1751-1800 yll a da 31 kk ve byk veba salgn kaydedilmitir. Bu, 18. yzyl insanlar lktan lm olduu anlamna gelir. Dahas, stanbul'daki veba salgnlar taradakil ilmekteydi. Salgn, Gney Anadolu'da ortalama 1,37, bugnk Bulgaristan ya da Kbrs'ta or a lama 1,5 yl srerken, stanbul'da ortalama 4 yl sryordu. Veba, her zaman zellikle lim an tehdit ediyordu: Demir akaml gemilerin kullanmndan nce, ambarlara yerleen sanlan irel yok etmek olanakszd. Baz yllar veba salgn zellikle iddetli olabiliyordu; in iimiz d en tehlikeli salgn 1739 - 1743 arasnda yaand.9 Veba salgnlarndan sonra, bizzat Osmanl Devleti stanbul'a gmen akna muhta kaly un gereksinmeleri bir yana, saraya hizmet suna anaatkarlar yeterli igcnn yokluunda i teslim edemiyorlard. Ordu ve donanmann gereksin mal ve hizmetleri reten zanaatkr ar, ounlukla stanbul'da veya Eyp gibi yakn yerleimle oturu-yorlard. Ayrca, deniz la gelen mallar olmadan ne saray, ne de ehir ilevini srdr ebilirdi; ve limanlar da an cak bir hamal ordusuna baml olarak alabilirdi. Dk cretl r ite alan insa erdi. O halde, stanbul'a g kontrol etmenin, bir sorunu olmaktan ok b onomik ve de mografik konjonktr sorunu olduunu dnebiliriz. Eyp Ekonomisi ve Nfusu Suri tanbul'la, hatta Galata, skdar ve Eyp' iine alan 18. yzyln "Byk stan

Eyp'n nfus yaps ve nfusun kad sicillerine yansy tarz, belli zellikler gstermek e ul'a baml kk bir kasaba, nemli bir dini ziyaret merkezi ve byk b lanyd. Fakat yne gneyde Byk ekmece'den kuzeyde Arnavutky'e kadar uza l'un Rumeli'deki hinterlandn kaps yan bamsz bir kazann, Haslar kazasnn merkeziydi. yda kayk ve suyollar ile ilek kar arl, krsal alanlardan kaza merkezine n merkeze uzak ve karaya dnk dier blgelerine ora , ok daha kolay olmasn salyordu hora (bugnk Bakrky) ya da Terkos gibi kylerden gele lar rutin olarak Eyp mahkem sine bavuruyorlard. Ayrca Haslar kazas stanbul'un kara sur larnn tesinde balad i kaplarnn hemen dndaki, tccarlar ile dier yolcularn kona Bu blgede, ok zgl bir insan topluluu yayor ve/veya alyordu. Bunlarn arasnda B su deklerin zamanla dolmasyla oluan verimli topraklan ileyip bahe ta panlarn dnda, han m mleri ve bunlar kadar nemli, demirciler ve alar gibi bu gel yolculardan geimini salaya n tacirler vard. stanbul'un kara surlarnn hemen yanband alan Eyp'e yrme mesafesinde n bakentin d kesimlerinde meydana gelen adli va Eyp sicillerinde yeterince temsil ed ilmitir. Haslar kazas esas olarak krsal bir kazayd; Eyp kasabas merkezinde yaayan kent iler n kaza iinde aznlk kaldklar anlalmaktadr. Ancak sz konusu krsallk farkl bir blge taze st, sebze ve iek gibi uzak tarm alanlarndan getirilmesi mmkn olma allar iin reten yrenin bir parasn oluturuyordu. 19. yzyl balarnda zevk lik yapan Johann Thnen'in gelitirdii modelin terimlerini kullanrsak, kolay bozulan mallara yksek tama aliyetlerinin yk de biner. Bu nedenle, kolay bozulabilir lerin, tama maliyetlerinin yan sra, yaratt taleple btn hintcrlandndaki tarmsal eyen merkezi ehrin yaknlarn zorunluydu.11 Demek ki, Eyp kazas Thnen'in delinin "birinci halka"sn oluturuyordu. Ne var ki, stanbul rneinde, su tamacln dahilinde olmas, bu blgenin biimini olduka e getiriyor ve artk bir ha kaya benzemeyecek lde arptyordu.12 St, yumurta, taze meyve hatta iekler, pazara sunulmadan ehir sakinlerine ileti lebilir. Anadolu kasabalan, kasaba sakinlerinin sahip olduu ve iledii ba ve bostanla rla evriliydi; ba ve bostan sahibi kasaballar, ounlukla yazlan buralara gider ve kend i rnlerini tketirlerdi. Faka t daha byk Osmanl ehirlerinde kendi rettiini tketme ir parasyd. zellikle Halep v landlar iin, toprak edinen, borlandrma y eri kendilerine balayan, iftlik ve bahe rnl kasaba pazarlarnda satan ehirlilere ir epeyce kant bulunmaktadr.13 Bursa rneinde ise, 17. yzyldan itibaren, dut aac yet nin nem kazandn gryoruz.14 Dut meyvesi yenilebi artklar da hayvan yemi olar llanlyordu; fakat pazar ynelimli olmayan bu kullanm, gene lde ikincil nemdeydi ve dut aac yetitirmenin asl nedeni ham ipek retmekti. Bu nedenle, 17. ve 18. yzyllarda, Bur da krsal kesimin gz ard edilemeyecek bir blm pazar iin r mt diyebiliriz. stanbul'u evreleyen blgenin de, ayn ekilde pazarda satmak amacyla s e ve ie i akla getirmektedir. Tarla tarmyla karlatrldnda greli olarak emek-youn l gm ar salam olmas gereken pazar iin bahe tarmnn emek gereksinmesine, zellikle cillerinde ba ve bahelere gndermelere sk rastlanr: Baz durumlarda bu bahe ana ve dier bzelerin yetitirildii arsalard. stanbul'a yakn kylerde kabark sayda im yaad dikka el balarda bir miktar arap retilmi olabileceini d entin sokak ve pazarlarnda satlan s alk zm de ehre yakn bu blgede yetitirilmi o t ve taze st reticileri de sicillere ge kat bu gnlk gereksinmelerin yan sra li baheler sata sunmak iin nadir ve pahal iekl erek zenginlerin gereksinme i karlamlardr. Lale Devri'nin 1730'da kanla sona ermi olma sna karn grne bakl enmemiti. Kad Sicillerinde G ncelememizin kayna olarak 174 e 1748-1750 tarihli kad sicilini ullandk. Bunlardan iki daha ok miras envanteridir, se kadnn nne getirilmesi davalar kapsar.15Aratrmada ilk adm olarak sicilde memleke elirtilen kiilerin tanmasna alld. Hatalar bir yana, bu sicillerde gmenlerle ilgili 1 ka bulunmakta drd hari tm vakalarda tek bir gmen sz konusuydu; tek kaytta deinilen m um g on Birden ok gmeni kapsayan ou davada ise sadece iki kiiden sz edilmitir. Bu k ir-iki ender davada kadnlar sz konusudur- herhangi bir anlamazlk davas daki davac ya d a daval, bir alveriteki alc ya da satc Eyp'te ya da gmenlerin as oturmu ve lm abilir. Snrl birka yla dair bir "fotoraf y e bu sicillerin tutulduu srada hayatta ola r dikkate alnrd. Sonu olarak, tablolarm

ahkeme ktipleri tararndan miras envanterleri tutulan gmenleri deil, sadece bunlarn mi aslarn kapsyor. Kad ktipleri, sz konusu erkek ya da kadnn memleketini kaydederken e n bal bulunduu vilayeti, kazay ve ky sicillere geirirlerdi. Davalarn ezic a, esas mem et Rumeli vilayetleri olduu iin, bu bilgilerin yarar snrldr. Kylerin bileimlerini de daha nceki glere ek olarak, modern Trkiye, Yunanistan ve Bulg stan'da isimler byk ld iin de, ky adlar, 18. yzyl yerleim yerlerinin ektedir. Bu nedenle, bu incelemede kaza , kritik deiken olarak kullanld. lk bakta bu yol olduka basit grnmesine karn, d rinin gmenleri tanmlama ltyle ilgilidir. Eyp kazasnda yaayan bir kii, ne zaman n saylyordu? Henz bu konuda aydnlatc hibir bilgiye rastlanmamtr gmen grubunun kont kalmtr. Dahas, Eyp kazasnda uzun sre kalmak iin eri her ne kadar, zellikle paylala iras gndeme geldiinde, ktklar ky tekr etmeleri sz konusu olsa da dierlerinden ayrt rekir. Ayrca rnn olgunlat h a ve baheleri korumak zere yln yalnzca belli dneml olanlar da bu ir. Mahkemeye bavurmak iin ya da, stanbul kasaplarna koyun getiren cel epler gibi, ksa bir sre iin Eyp'e gelmi olanlar da vard; unutmayalm ki bugn bile Kurb Bay-ram'nd unla kaynayan Edirnekap, Eyp kazasnn bir parasyd. Ne yazk ki, birok vaka ate i birbirinden ayrt etmek olanak ddr. Geici bir sre iin Eyp'te oturmu olanlar a aydr; fakat, kad ktipleri, mevsimlik gmenler ile potansiyel olarak kalc gm ayrt etm lanak verebilecek ayrntlar sicillere kaydetmemilerdir. G kontrol etm yetiyle ferman ha layan Osmanl yneticileri de burada saptanan kategoriyi birbirinde n ayrmazlar: Gnmz upa Topluluu lkeleri yetkilileri gibi, Osmanl yneticileri de sreler iin stanbul'a gele leri bile potansiyel gmen olarak grmlerdi. Dier yandan, ou kez uzak bir vilayette ger irilip Eyp sicillerine bir ekilde dedilmi olan her toprak sat, g olgusuna dair kullan lir bir kant oluturmaz. Elb ile bir balantdan tr bu satlar sicillere gemi olmald nt uzak ola si taral fakat kendisi, kuaklar boyu olmasa da birka yldan beri Eyp kazas ikamet n bir alc sz konusu olmu olabilir. Bu nedenle, eer Eyp kad mahkemesindeki ile rde bulunan ve kken itibariyle Eypl olmayan bir kiiden sz edilmiyorsa kad sicillerinde ra tladmz toprak ilemlerini yaptran kyly bu incelemenin dnda braktk. Eyp sici e g neredeyse mnhasran erkeklerle ilgili bir olgudur mizdeki sicillerde ikisi de Mslma n olan sadece iki kadn gmen sz konusudur.16 Birinci avada, Eyp'te evlenmi Ruse'li bir kadn, kendi memleketinde kullanmad bir araziyi, kad ahsen bavurmakta olan bir baka Ms kadna satmtr. Ald topraktan yararlanmak len Ruse'ye gideceini dnebiliriz; tersine lde oraya dnmeyi dnmyordu, i yorumlanmas daha g bir davadr: Be yandaki bir kzn n gp gelmi ocua hibir miras kalmadn ve kendisinin kzna bakamayacak durumda oldu ek bir akraba ocuun geimini salamaya raz olmu ve bu amala anne, kz, ocua akrab mey Hatun'a vermi bulunmaktadr. Gen dul muhtemelen tekrar evlenmeyi planlyo rdu ve bu n edenle kzn, ocuun baba tarafindan ailesine vermi olabilir. Ya da akrabalar evinde byy "yoksul kuzen"in, zengin Osmanl ailelerinde ska rastlanan "besleme"lerde n olduunu, yani aslnda alarak kendi geimini kazanmakta olduu dnlebilir. Bu takdi Hatun, kzn ktir. Kadn gmenlerin varlyla yokluunun neredeyse bir olmasnn gerei ne kadar yanst grece zengin Eyp ailelerinden bazlarnda kle kadnlar (cariyeler) vard ve bun da mutlaka gmen olmalydlar, nk eriat, Mslman olsun olmasn sultann tebaasnn k aklyordu. An latc herhangi bir rnei saptayamam olmamz belki de 18 kle kadnlarn saysnn, rnei daha az olduunu gsterir; bu 18. y erinin de dorulad bir izlenimdir. Bizim sicillerimi de beslemelere de fazla rastlanm amaktadr. Aksine kant bulununcaya kadar, gmenler ar asnda bekr erkeklerin ounlukta o varsayacaz. lk olarak, sicillerdeki bilgilerden kad illerinde rastlanan ilemlerin ya da a nlamazlklarn taraf olan insanlarn kiisel zellik iyle ilgileneceiz. simler, sz k in erkek mi kadn m, ya da Mslman m, gayrimslim mi ol gsterecektir. Dahas, Ms mslim ayrmna birok kez iaret edilmitir. Ne yazk ki, Rumlarl rtodokslar tek leriyle ayrt etmek olanakl deildir. Baka kaynaklarda da doruland zer l bl vut gnn nemi dikkate alndnda, bu konu zellikle glk karmaktadr.17 Bir s oturup sonra Eyp kazasnn yolunu tutan baz Rumlar olmu olsa bile, b u insanlarn geneld e Ortodoks Arnavut olduklarn varsaydk. Fakat bu varsaymda bir hata pay bulunduuna iare etmeliyiz.

Kad ktiplerinin muhatap olduklar baz ahsiyetleri ayrt etmek iin kullandklar unv a n : Efendi, burada, ounlukla ulema snfnn ya da ynetimin bir mensubu olan "o azar beyefen i" anlamnda alnacaktr. Bee, daha zgldr ve 18. yzyla kadar saysz zan ve "yar asker arif etmenin daha uygun dt birliklerden biriyle balantl er kapsar. An, zel herhangi asf" olmayan erkekler, rnein bir ailenin hizmetkrlar bir sayg unvan olarak kullanlm ac ve seyyidler de var. Ne yazk ki, kad karlarna kan insanlarn mesleklerini dzenli kaydetme alkanl yoktu; yine n mesleki profili konusunda bir fikir edinmemize yetecek kadar ayrnt kaydetmilerdir diyebiliriz. Ayrca, kayda yol aan ilem ya da anlamazlk cin ri, aktarlan mallar (ge ektiinde) ve ikamet yerleri de (Eyp kazas, Eyp'n taras ve sur anbul) sicillere itir. Ayn derecede nemli olmak zere, Eyp'e g ile Eyp dna g -o alar, ounlukla daha nce Eyp'te oturan ve taraya atanan grevlilerin maiyetleri ikte gt erinden kaynaklanyordu. Bunlardan bazlar Eyp kkenli, bazlar daha ncele otansiyel bir let memurunun yannda i bulmu, memur taraya atannca da onunla birlikt e Eyp'ten ayrlm r olabilir. Her iki dununda da aileler ounlukla geride brakl zmetkrn grevi banda l munda, miras ii Eyp kad mahkemesinde halledilirdi. E ul'a yaknl ve birok devlet grev in Eyp'te oturduu dikkate alndnda, bu trde olarak daha skt. Eyp Kazasna Giri ve G i Dalm Eyp sicillerinde sz edilen gmenler, neredeyse tamam Rumeli'den olmak zere s nden gelmektedirler. Bartnl Mslman bir kadn, Einli bir Ermeni, Erelili (bu hangi Erel in kastedildiini bilemiyoruz) bir Mslman ve zmit, Kalecik, Kre ve Sivas' apsayan vaka dnda, Anadolu elimizdeki sicillerde hemen hi temsil edilmemitir. Anadolu lular muhte melen surii stanbul'da sakindiler. Dier yandan, bizim burada ele aldmz k banliy ve k evresinde yerlemek isteyen gmenler skdar'da oturmay tercih e ektii gmen tipine ba alkanlar'n bir paras olarak tarif edilebilir. Fakat Rumeli'de bile ancak snrl sayda ye leim biriminin nfusu Eyp'n sunduu olan zip bulmutu. En byk gmen grubu, toplam iind , zdin kasabasndan (Arboz'a b ia) gelmitir. Gmenlerle ilgili 12 kayt ile Istarve/Ostr (bugn Yunanistan'n Edessa asabasna yakn Vegoritis Gl blgesi) iyi temsil edilen yerle er arasndadr. Bu blge kaytla bazen Yeniehir-i Fener (Larisa) de denilen Teselya'nn Yen iehir kazas izliyordu .18 Alt vaka ise, yine muhtemelen bugnk Yunanistan'n kuzeyinde b ulunan Greneba'ya te kabl eden Grenebe ve Premedi (bugnk Arnavutluk'ta Premeti) gmenle riyle ilgiliydi. En z kez sz edilen dier kazalar ise, Arnavut Belrad (Berat), Dibre ( hri kazas, bugn , Gramos (muhtemelen kuzey Yunanistan'daki Grammos Oros ile ayn), Gl kesri (kuzey Y unanistan'daki Kastorya) ve Opar kazalaryd. Gmenler bu kadar snrl sayd erleim yerinden gelmilerdi, nk pek ou stanbul eli bir yolculuu yalnz bana gze al ce gruplar halinde seyahat et myorlard; stanbul'a geldikten sonra da stanbul ya da E yp'te i ararken hemerilerinin dmna gvenebilirlerdi. Bu durum, belli bir yerden gelen g nlerin neden ounlukla sn meslekte uzmanlatklarn da aklar. Bu nedenle, Selanik'in k s, 18. yzyl ev hizmetkr gnderirken, 1900 yllarnda da, Aziz Nesin'in anlarnda anlatt nlar ebinkarahisar kazasndaki birka yerleim yerinden deviriliyordu.19 En eski g rnek den biri de, Arnavutlarla ilgiliydi. 15. yzyln ilk yarsnda, d smanllarn stanbul'u fet den nce, talya'ya ok sayda Arnavut g etmiti.20 Alain Du etimindeki bir aratrma ekibi avutluk dalarnn snrl tarmsal potansiyelinin, doa lerin, rakip yerel beyler arasndaki ve ayn derecede nemli olmak zere, nc enedik'in, daha sonralar Osmanl sultanlarnn top tutkusunun, nasl birok insan g orunda braktn gstermitir. O dnemde talya'da yay cilleri, Venedik'e blgesine ve talya Yanmadas'nn gneyine genleri kaydetmektedir ki Ven dik'e gelenler tli ilerde smrlyorlard. Savalarn ve veba salgnlarnn insans/kst diler ve bu yerleim alanlarnn bazlarnda bugn dahi Arnavuta konuulmakta nl kad sicil 16. yzyl sonlarna gelindiinde, Arnavutlarn, zenginlere ait iftl de mevsimlik ii olar i bulabildikleri iin stanbul'a g ettiklerini gste riyor.21 B erden bazlar kuzey Anado ya bile getiler; ba ve baheleri korumak iin ie alnan ve nfusla atan Arnavut bekile i ikyet kaytlar bulunduunu biliyoruz. Belki d yllarn adaletnamelerine gre kylleri u zengin kiinin gz diktii topraklarda enginlerin hizmetkrlar da, en azndan ksmen, bu g lerdi..22 Blgeye pek az entegre o ilmeleri ve iverenlerine tamamen baml olmalar uzak y erlerden gelen gmenleri, bu trd etin ideal aralar haline getirmi olmal.

Bahvanlar Bununla birlikte, Eyp sicillerine geen Arnavutlar, ounlukla daha bar ile aldmz sicillere kaydedilen Arnavut Belradfl gmenden biri bahvan, biri soka tas, bir saray grevlisi, mirahor-evvel olarak alyordu. Avlonya'dan g iki kiiden biri kfeci di; Premedi'den gelen alt kiiden biri bakkal, , hatta olaslk hvand. Mesleklerin bu arm sadece Osmanl ehirlerindeki deil, 17. ya da 18 'sndaki dal gmenlerin de karak liidir. Her iki yerde de, ounlukla mevsi rm iileriyle, bizzat hkmdarnki dahil baz r maliknelerinde alan ev hizmetk an bahvanlarn bir ksmn bu kategoride snflayabilir esiminde de dk cr e rastlyoruz. Olaslkla kyller kendi zel becerilerini kullanabildi n, yakn zamanda Eyp k gelmi gmenler arasnda da popler mesleklerden biri bahvanlkt. deki sicille ile sekiz Hristiyan bahvann kart 11 vaka saptand. dnda hepsinde biliyoruz: kisi Yenikap blgesinde alyordu, biri Kadrga Li rnekap yaknlarnda; bu ba gnk Mevlevihane Kaps civarnda da gzlemlenebil ki hendeklerde ve sur boyunca birikmi al onda bostan kurmu olmallar. Langa'mn nl bos anlar ve Bayrampaa birer davayla temsil ed iliyordu. Geriye kalanlar, Bakrky, Rumelih isar ve Azadl'da (Terkos) oturup mahkemey e ii den, Eyp kazasnn krsal kesiminden ge rdi. Baz siciller bu mtevaz gmenlerin onimlik peesinin en azndan bir k drmamza olanak veriyor. Sebze ektii bostannda yaayan ahvan Mustafa b. mer, arkasn miras brakmadan ldnde, mirass olmayan mallar zer emur bu mi Fakat ok gemeden, merhumun yeeni olduunu iddia ederek miras talebinde bul unan Molla Osman b. Abdi, memurdan davac olur. Merhumunkiyle ayn olan bir dede ve ninenin ad larm vererek ailenin Arnavut Belradi kazasnn bir kynden geldiini iddia eder en arala bostanclar kethdasnn da bulunduu ve hepsi de Topkap civannda Bayezid Aa Mahal esi'n oturan birok tank gsterebiliyordu.24 Bu insanlar, Mustafa b. mer ile Molla Osm an ara sndaki akrabal bildiklerine gre, en azndan bazlarnn gmen olma olasl var gelen gmenlerin Bayezid Aa Mahallesi'ni tercih ettiklerini iddia edebi liriz. Musta fa b. mer, yakn bir akrabas olmadan lmt. Evlenip evlenmediini (evlenemeyece ar gen y yoksul olmu olabilir) ya da ailesinin kendisinden nce lp lmediini bilm ruz. Dier rnek de, bahvanlarn ve i arayan dier insanlarn, ailelerini kylerinde b tek balarna Eyp'e lerini biliyoruz. Grebene kazasndan Nikola, 15-20 yl sonra Os anl'nn balca barut imala alan olacak Terkos (Azadl) kynde bir bahvan olarak al bir dul kadn ve kk bir ou ann mal ve parasn dul kadna devretmek birine emanet etmek resmen zorunlu olduu iin, da va mahkemeye intikal etti. Bu sor umluluun verildii kii, mteveffann geldii kyden biri labilir. Mteveffann oluyla a anayot diye arldna gre, bu kii ocuun dedesi de olab nn sadece ksa b tiyle mi Eyp'e geldii, yoksa dzenini kurduktan sonra karsn ve ocuun getirme miyoruz. Pek ok davada kad sicilleri, gmen bahvanlarn iledikleri topran sah p olm rtmez. Fakat, bu gmenlerden bazlarnn memleketlerindeki topra akrabalarna ya da attklarna dair ak kantlarmz var. Bu vakalar bir bakma birer muamma tekil eder. Baz r toprak satlar gmenin Eyp'te kendisine bir dzen kurduu ve geri dnmeyi dnm lebilir urence Fontaine'in Savoyard gmenleri zerine almas -17. ve 18. yzy pa'sna genel bir b tr toprak transferlerinin btnyle farkl bir anlama gelebile de gstermitir: Bu gmenler irou, kendi kyllerinin verdii krediye bamlyd ve durumunda, toprak nakit para karl lebilirdi.26 Eldeki kantlarn snrll lerin toprak satlarn deerlendirmek imdilik ola kkallar Meslei bilinen gmenler arasnda bakkallar en byk kategoriyi oluturuyor (15 dava . si Ortodoks Hristiyan olan bakkallarn ou Rumdu ya da en azndan Rumca konuuyordu. Ele ldmz davalarn ounda, bir tek gmen sz konusuydu. Fakat bir davada, hepsi de Mora'd elme bakkal ayn belgede kayda gemitir; baka bir olayda, hepsi de zdin'den ge 6 bakkal an sz edilmitir. zdin dnda, Eyp sicillerinde sz edilen bakkallar snrl yerinden ge rafa'nn yan sra, Grebene, zdin, Premedi ve Yeniehir'e ek olar saptanamayan bir yerleim yerine, nebaht/Lepanto yaknlarndaki atalca'ya rastlyoruz ( ul yaknlarndaki atalca i sn). ncelediimiz sicillerde yer alan davan i Grebene'ten Eyp'e epeyce bakkal gelmi

O halde, zamann stanbul bakkallar arasnda zdinlilerle Grebenelilerin nemli bir ye uttu kabul edilebilir. Burada "Eyp" yerine "stanbul" ifadesi bilinli olarak kullanly r; zi ra, bakkallarn ikamet yerlerinin bilindii hemen hemen btn davalarda stanbul'un b ir s emtinden sz edilir: Sultan Mehmed (herhalde bugnk Fatih), denizcilerin mekn tersa nel ere yakn Kasmpaa blgesi, Edirnekap, Demirkap, Bahekap, Tophane ve Uzunar. Ky adir z; ilerinden biri Litros'ta (Eyp'n bir semti) yerlemiti. Hepsi de zdin'in ayn kynden az) alt bakkaln kart bir dava zellikle ilgi c olarak mahkeme karsna km olan g ayan (rnein ilerinden biri bul blgesinde yerlemi baz kyller de bulunuyordu. Daval i aclar yle bir yetki ikleri halde memleketlilerinden 12 kese para toplamakla sulanan ayn kyden bir baka b akkald. Ne yazk ki, metin bu parann ne amala toplanm olduunu iyor. Fakat bug ey Yunanistan'da borlu kyller zerinde yaplan almalar, en azndan 17. l ini demek iin kolektif olarak bor para aldklarn gstermitir. eriatn, borlarn mi borlardan sorumlu tutulamayaca kuralnn aksine, kolektif borlar sz k uunda btn kyn an den payn babadan oula intikal ettiini gryoruz. bakkallarn kendi kyllerinin vergi para verdiklerini ve bor verenlerden birin in sahtekrlk yapmaya kalktm varsayabiliri Bir baka olaslk da kyllerin stanbu i etmi olmalardr; imdi parasn vermeleri gerek ak bu olaslk daha zayf . Din ve Meslek 19. yzyl gzlemcileri, birok Osmanl yerleimind men olduu varsaylan "etnik ib etmilerdir.28 zellikle Balkanlar'da, Trk ve Mslmanlarn ek olarak askeri ve yn grevleri tercih ettikleri, gayrimslimlerin ise zanaat ve ti carete hkim olduu iddia edildi. Son 15-20 ylda, zellikle Halil nalck ve Ronald Jenning s'in almalar bu tr b 9. yzyldaki yaygnlk derecesi ne olursa olsun, 17. yzyla doru diinde geer dn gsterdi.29 15. yzyl sonunda Karadeniz ticareti esas olarak Mslman t 7. yzyl Anadolu kasabalarnda tefecilik, hi de gayrimslimlere has deildi. Fakat bu al i celenen dnem, "klasik dnem"! karakterize eden modeller ile 19. yzylda varlan durum ar asnda bir gei dnemi olarak grldne gre, mesleksel dalmlara dini balantlar a r. rimiz, tek bir dine mensup etnik topluluklar ayrt etmemize izi n vermiyor. Mslman gmen lerin mesleklerinin kaydedildii 25 davann yedisi, nemli bir ahsiyetin a ya da bir va kfta bir tr hizmetle ilgiliydi. Yedi gmenin eitli dzeylerde askeri ve sel grevleri va Bu grupta, daha nce baka bir balamda karlatmz padiahn mira mam ve bir vezirin u y grevliler de bulunuyordu. Fakat, sradan bir im m, bir asker ve bir yenieri gibi d aha mtevaz insanlar da bu gruba giriyordu. Tarmsal faaliyet gsterenler yeterince tem sil edilmitir: bahvan ve ticaretle de uraan bir kategoriye girer. Buna gre ticaret v latrma sektr iin geriye sadece dokuz kii kal tadr; bu dokuzun bazlar normal olarak y nlere ak olan vasfsz ilere girmile acirler, ounlukla et ticareti ve piirilmesi ile u d: Sicillerimizde iki kebap cierci ve bir kasap buluyoruz; ayrca yukarda sz geen yeni ayn zamanda kasap ola armza kmaktadr. 37 davada, gayrimslim gmenlerin meslekleri s e kaydedilmitir. Bakkallarla i lgili 15 ve bahvanlarla ilgili 8 dava dnda, iki frnc, ii belirtilmemi dk ak indikleri handa len iki celep ve belgelerimizde tek balarna kend i sanatlarn temsil eden muhtelif zanaatkarlar buluyoruz. Bu, iki gruptaki mesleki d almn nemli lde fa anlamna gelir. Fakat, bu dalmn genel bir eilimi yanstp yans gelerinin de incelenmesi gerekir. Dahas burada sunulan veriler, frnclar, bakk llar v e kasaplar gibi daha nemli zanaat ve meslekler konusunda monografilerin yar ann gst erir. Tuhaftr, 19. yzyl ncesi iin bylesi monografiler hemen hemen mevcut de Darya g da, Eyp' terk eden ve genellikle yolculuklar srasnda len insa gi gstermeye deer. Heps e Mslmanlarla ilgili olan 13 dava sicillere gemitir. Sz ko u kiilerden sekizinin unvan vard: drd hacyd, aa diye anlyordu ve biri de bee n alt dzeyde bir askeri grevl dedilenler Mekke'ye gitmekte ya da ora dan gelmekteydiler; ilerinden birinin gide rken dier ikisinin dnerken yolda ld akla g ektedir; nk sadece iki Mekke yolcusuna ha n verilmitir. ki davada insanlar, Ey asndan taradaki bir greve atanan nemli bir kiin zmetinde olduklar iin ayrlmla um, sicillere bu aklkta yansmam olan baka rnekler labilir. Eyp d Mslman olmalarndan baz sonular karmak gtr; zira, tccarlar, gelip r yana, gayrimslimlerin de zaman zaman geriye, asl memleketlerine g ettiklerini vars

aymlyz. Bu durumda en kolay dava saysnn belli sonulara ulamamza olanak vermeyecek o lemektir. Fakat, hi deilse taraya atanmak zere sra bekleyen ve ok sayda izmetkra sahi mli ahsiyetlerin Eyp'te ounlukta olduklar da varsaylabilir. Sorun, nlikle daha fazla i ncelenmeyi beklemektedir. Sonu 18. yzylda Byk stanbul blgesine gle ilgili bu ilk ara eerlilii inceled in kapsad ksa dnemle snrl birok gzlemle bizi ba baa brakyor. onraki almalarn dorulayaca ya da yanllayaca daha genel hipotezlere bir temel o nl ce Eyp kazasnn cezbettii gmenlere bakarsak, bu blgenin Rumeli'nin bi e sadece snrl u'yla balantl olduunu grrz; stanbul Boaz, burada be ilk bakta sanlandan daha cid oluturmu grnyor. Eyp kazasna gen biro alkanlar'la balantlar olduu grlebilir. ir kimlii olan kasab an gmenlere muhtemelen fazla olanak sunmamt, yine de evre kyler, azndan 16. yzy baren nemli bir gayrimslim nfusa sahipti ve olasdr ki bu kyler yine g imslimleri c ediyordu. Dahas, Eyp mahkemesi esas faaliyet alanlar surii stanbul'da ola n insanlarla da ilgili epeyce davay ele alyordu; bu nedenle, burada karlatmz baz g ks bakkallar Eyp'ten ok stanbul'a gelen gmenler olarak grmek gerekir. Nispeten kk b eler, zellikle Eyp ve/veya stanbul'a gmen gndermi gibi g rgin rnekleri Makedonya ve d da batda Arnavutluk'tur. Fakat en dramatik durum, grne gre tkenmez bir bakkal kayna zdin/Lamia blgesidir. Tersine, stanbul'a yan kasabalardan gmen gelmemesi dikkate deer dir: Bursa ya da zmir bir yana, Selanik, Atina ve Saraybosna'dan hi gmen kaydedilmem itir. Elbette kentlerden gelen gmenlerin urii stanbul'u tercih etmi olmalar olasdr. elimizdeki kantlarla gmenlerin es ak krsal blgelerden geldikleri ve gnmzde birok k ir tara kasabasna g eme eiliminin, en azndan Eyp kazas balamnda 18. yzyln ilk y d ilir. Gmenlerin akrabalk alarndan yararlanm olmalar artc gelmiyor. Birou, en rna satmak suretiyle esas kyleriyle balantlarn srdrmlerdi. Hatta, gmenlerin ok u mleketlerini dahi epeyce dzenli ziyaret ettikleri anlalmak adr. Zira, kydeki insanlar a den mirasn devredilmesi gerektiinde, bu ykmll stn kolayca bulunabiliyordu. Elbe krabalarnn sadece bu miras iini halletmek amacyla yola ktklar da dnlebilir; bazen utur. Fakat, yolculuun gl i dikkate alndnda, daha mtevaz miraslann, zaten kendi am la kan insanla edilmi olmas muhtemeldir. Verilerimiz, belli bir yerleim yerinden ve/v eya topluluktan gelen gmenler arasnda ortak zel meslekler olduunu gstermektedir. Bu du rum, stanbul blgesine gelen gmen gr arnn emek pazarn "biimlendirme"leriyle balantl nin snrl kayna tisatlarn sk sk ngrdkleri trden rekabeti bir emek pazarnda faz ve/veya cemaat balantlar gibi "dsal" ltler temelinde belli trden ilerin bell ra b emek pazarndaki rekabet snrlannca, yeni gmenlerin kendilerine bir d a anslar olabilir Osmanl bakentinde ya da Eyp'te bir ii olan zdinli bir bakkal i llarn ve yeenlerini armak ve sonunda dkkn onlara devretmek anlalr bir d Dahas, 18. yzyl stanbul'unu plar, "gedik" kavramna, yani belli bir mah lde, belli bir meslekle srf onlarn uraabile cei gibi bir ayrcalk sahibi klnm olma cellerinden ok daha fazla yaslanyorlard.31 Ge lmak gt; fakat bu ayrcalk bir k de edildi mi, bizzatihi bu glk, bir oul ya da yeeni bynn mesleini srdrm du. Galiba, 19. yzyl Osmanl dnyas tarihilerine ho grnen maate gre iblm"nn bu balamda deerlendirilmesi gerekir. Grne gre, 16. ya da 17. a rada incelediimiz dnemdekinden ya da daha sonra 19. yz-ylda ha az belirgindi. Bu dur um, gediklerin daha nceki dnemlerde daha az nemli olmalaryla ilikilendirilebilir. Ged iklerin ancak 18. yzyln ikinci yarsnda stanbul zanaatkrlar a nem kazandn savunan hakl ise ve "cemaate gre iblm" de kabaca bu d bu iki grngy ilikilendirmek anlaml rlendirmeler gerek anlamnda g sor e gese de, sz konusu sorunun cazibesi, bu gereklii ramamza olanak veren bir ayna, ya da pencere olarak kullanlabilmesinde yatar. NOTL AR 1 H.nalck, "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of stanbul and t he Byzantine Buildings of the City*, Dumbarton Oaks Papers, c. XXIII-XXIV, 196919 70, ss. 231-249. 2 H. D. Andreasyan, "Cellilerden Kaan Anadolu Halknn Geri Gnderil mesi", ismail Hakk U

unarl'ya Armaan, ss. 45-54, Ankara, 1970. 3 H. D. Andreasyan, agm. 4 M. Aktepe, "stanb ul Nfus Mes'elesine Dair Baz Vesikalar", Tarih Dergisi, S. IX/13 , s. 5-16-18, 195 8. 5 M. Aktepe, "stanbul", age, s. 20. 6 S. Faroqhi, "Town Officials, Timor-holde rs and Taxation: the Late Sixteenth-Ce ntury Crisis as Seen from orum", Turcica, S. XVIII, ss. 51-82, 1986. 7 M. Aktepe, agm, ss. 3-4. 8 D. Panzac, La peste dans /'Empire ottoman, 1700-1850, ss. 195-227 Leuven, 1985 . 9 D. Panzac, agm, s. 20 8. 10 Eyp zerine genel bilgi iin bkz. Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, ilgili maddel er stanbul, 1994. 11 J. H. von Thnen, Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwir tschaft und Natio na-lkonomie, (H. Lehmann ve L. Werner, ed.), Berlin, 1990. 12 S . Faroqhi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia, Trade, Crafts and Food P rodu ction in an Urban Setting, Cambridge, 1984. Harita 5 ile karlatrn. 13 J-P. Pascual, " The Janissaries and the Damascus Countryside at the Beginning of the Seventeenth Century, According to the Archives of the City's Military Tri bunal" Land Tenur e and Social Transformation in the Middle East, (T. Khalidi, ed .), ss. 357.370 Beyrut, 1984. 14 H. Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 16001700, s. 81 vd , Kuds, 1988. 15 Bu sicillerle ilgili genel bilgi iin bkz. A. Akgndz ve dierleri, er'iye Sicilleri, 2 cilt, stanbul, 1988, 1989. 16 No. 185, s. 15/5; 24 /6. 17 R. Mantran, stanbul dans la seconds moitie du XVIP si ede, Essai d'histoir e in stitu-tionelle, economique et sociale, s. 63, Paris, stanbul, 1962. 18 Bu ye rleimleri saptamadaki yardmndan tr Dr. Areti Paschalidou'ya teekkr ederim. 19 A. Nesi Byle Gelmi Byle Gitmez, s. 54, Ankara, 1969. 20 A. Ducellier (ed.), Le chemins de I' exil, Bouleversements de l'Est europeen et migration vers l'Ouest d la fin du mo yen age, Paris, 1992. 21 S. Faroqhi, "Towns and Townsmen," s. 271. 22 H. nalck, "A daletnameler," Belgeler II, S. 3-4, s. 126 1965. 23 R. Mantran, age, s. 506. 24 Bir "bahvanlar kethdas"nn varl, bir bahvanlar loncasnn varln kantlamasa 25 A amille d'amiras armeViens: le Dadian," Histoire economiqu e et sociale de I'Empire ottoman et de la Turquie (1326-1960), ss. 509-511 Leuve n, 1995. 26 L. Fontaine , Histoire du colportage en Europe, XVe-XIXe siecle, Paris, 1993. 27 E. Gara, "I ndebtedness of Peasants and its Impact on Agrarian Relations - the Caseof the Ka raferye District in Macedonia in the Seventeenth Century," CIEPO k ongresinde ok unan tebli, Amsterdam, 1995 (yaymlanacak). 28 C. Issawi, The Economic History of T urkey, 1800-1914, ss. 13-14. Chicago, Lon dra, 1980. H. nalck, "The Question of th e Closing of the Black Sea under the Ottomans," Arc-h eion Pontou S. 35, ss. 74110, 1979; R. Jennings, "Loans and Credit in Early 17t h Century Ottoman Judicia l Records, The Sharia Court of Anatolian Kayseri," Jour nal of the Economic and Social History of the Orient, S. XVI/2-3, ss. 168-216, 1 973. 30 D. Quataert tar afndan hazrlanan baz zanaatlarla ilgili 19. yzyl monografileri iin kz : D. Quataert, S ocial Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Em pire, 1881-1908, R eactions to European Economic Penetration, New York, 1983; ve ay., Workers, Peas ants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stan bul, 1993. 31 E. Akarl, "Gedik: Implements, Mastership, Shop Usufruct and Monopoly among stan bul A rtisans, 1750-1850," Wissenschaftstolleg-Jahrbuch, ss. 223-232, 1985-1986. TEREK ELER IIINDA 18. YZYIL ORTASINDA EYP'TE

YAAM TARZI VE STANDARTLARINA BR BAKI ORTA HALLLGN AYNASI TLAY ARTAN Eyp Projesi'nin b masnda Havss- Refa kaza, nahiye, ky ve mahallelerinde "maddi ve yaam biimi"ni irdelerk n asli ve u/un vadeli amacm, tereke sahipleri araclyla s l'un belli bir blgesinde stat meslek, gelir dzeyleri ve yaam meknlar ile bir tketim ubunu tanmaya almakt.1 retim imin Tarihilii 19. yzyldan bu yana iktisadi ve toplumsal tarih alan, nicel ve nitel yn leri, tekn olojileri, yaratt hasla trleri ve dayand/yanstt insan ilikileri itiba geliti. Gerek Adam Smith ve Ricardo, gerekse Marx tarafndan teoriletirili tarzyla eti min baatl, ekonomi ve sosyolojiyi ekillendirdi; olanca ampirisizmine karn bu iki dan h yli utanga biimde de olsa srekli etkilenen ve beslenen tarihin rtk kabullerine nfuz et ti. Buna karlk birey, grup veya toplumlarn neyi/nasl rettikleri kadar neyi/na ettikler i ile de belirlene-bilecei varsaymndan yola kan tketim tarihilii, olduka y ynelii yor.2 Sosyal ve beeri bilimlerdeki her moda cereyan gibi, bunun da bir bys ve bir ge reklii var; yapabilecekleri ve yapamayacaklar var; getirebilecei t bak alar ve bilin eri deiik formllerle syleyebilmesinin tad var; emekle, z anlacak derinlikleri ve kendi ni daha abuk ele veren, arpc ama belki snrl geerlikte leri var. Bu konunun Osmanl ta ne ithali sonucunda ortaya kan almalardan erke rnek olarak Donald Quataert'in, devleti n yukar dan aa modernleme abalarna bal ol atik giyim-kuam 18. ve 19. yzylda zama en dzenlemesinin, tketim kalplar e gibi deiikliklere yol atyla ilgili almasn z e D Dinamikler Tartmas Dier yandan tketim tarihi almalar perspektifinde yer almasa eral (evresel odernizasyonun da alma veya Batllama boyutunun, gene 18. ve 19. yzyld bi Avr li lks tketim objelerinin ithalatnda gzlenebileceiyle ilgili almalar Osmanl t li bir yaklam yanstmaktadr.4 Oysa 18. yzyln Osmanl modernleme ve Batllama sr sa anzimat'la balatan anlaya gre nemli bir dzeltmeyi ieriyor5; anc zamanlarda belki fazla basmakalp biimde, artk enine boyuna dnlmeden, zellikle alt-u ar (deiim-modernleme adan tekrarlanr olduundan korkuyorum. Ay cesi toplumlarda ekonomik byme ve gelimenin mutlaka i pazara dnk mamul madde retimi afinda rld (ya da bundan ibaret olduu) sav abul, daha geni (ithalat ve ihracat gibi) faaliyetlerin ve ierdikleri mal akmlar ile yansttklar zevkl rin btnyle tali, arzi, hatta bnyeye yabanc ve dardan empoze edi gibi dilmesine yol ayor. Ve ite bu gibi ksmen ak, ksmen rtk nermelerin uzantsnda 19. yzyl ve Tanzimat dnemi iin olduu gibi, (a) pasif bir Batllamaya indirge e (b) yal vrupa'dan saat, ayna, drbn, kuma ve benzeri lks tketim objelerinin ithal nin artmas ve gndelik hayata girmesiyle llmeye allyor. 18. Yzyl Elitinin "Tketimci" Yaam Tarz eliimi ve paradigmatik kaymalar iinde, uzun vadede ne lde yan (yeniden) teyit edilecei i bilemediim (gerek, genel olarak tketim tarihiliine, gereks e Osmanl 18. yzylna ili bu yaklamlardan, benim bugn duyduum rahatszlk, ok lmakla birlikte, galiba iki noktada toplanyor. Birincisi, 1730 isyanyla satha kan ek onomik ve toplumsal bunalm, "Lale Dev ri" efsanesi ve Sultan III. Ahmed ile Nevehirl i Damad brahim Paa'nn zevkperest kiili kleri zerinde younlaarak "okur"ken,7 bu kliel de yanstt tketim tutkusunun, daha ak eyle gsterii (conspicuous), hatta d (consumerist) tketici davranlarnn, bu asrda Osm omik ve toplumsal gelimesi belirleyici olmu olabilecei noktasnda hi olmazsa bir kuku p eydahlamak zorunda olduumu u sanyorum. En azndan sekinler dzeyinde bu olay, srf dard jekte edilen ilgi ve larla aklanamayacak bir kapsam ve yaygnlk arz ediyor. Hanedann k adn yeleri gemiten larak kendi adlarn tayan grkemli sahilsaraylar yaptryor; sonra zleyen di mensuplaryla birlikte, Boazii kylerinde stanbullulara yeni bir yaam tarzn tti lar. Varidat ve masarift defterleri bu saraylarn ekonomik hareketliliine iaret e derk en, harcamalarn (mukataa, arpalk, pamaklk vb kategorilerinden salanan) gelirleri n hep zerinde olduunu, btelerinin hep ak verdiini ortaya koyuyor.8 Daha yakndan bakl deme vb. almlarnn, srf bu saray ve konaklarn kap halklarnn ihtiyalaryla a Gnlk defterlerinde karmza kan yiyecek-iecek alverii miktarl tayinatlar ile birlikte d lardaki tketimin (snfsal farklar da he

erhangi bir "gerek" yeme-ime ihtiyac nosyonunun kat kat zerinde olduu izlenimini dour yor.9 Elitten Halka Geerken, Kapsayc Olma htiyac kinci olarak, hanedan yelerinin ve (b rou hanedana akraba) devlet ricalinin, bir sredir zerinde almakta olduum varidat ve m rifat kaytlar ile muhallefatlar, ayr - mire tayinatndan yararlanma boyutlar vb n smanl bakentinde saray vresindekilerin lks tketim objelerine gsterdikleri talebin 18. yzylda artna dair bu ler, benzer bir eilimin daha aa stat ve/veya gelir gruplar i i olup olmad tirmekte. Ancak tabii byle bir soru, tketimin srf politik kararlarn yar att baz dn ryla, daha ok bu kararlara denk den simgesel mesajlar balamnda ilikil farkl, daha kkl bir irdeleme katmann ieriyor. Tketim deyince, bakalarna (faraza v v aha varlkllara) yknmenin, moday izlemenin, ya da lgn harcama drtlerinin t i insan rnn daha gnlk, rutin, serinkanl ve kitlesel davran biimleri de a gelmeli. rnein y diimiz matbah- mire tayinatlar, kymetli kumalar, k atlan ve cariyeleri deil, en zoru htiya maddelerini konu alan bir blmcln ifa bu trensel yiyecek blmcl (ritual , Osmanl toplumunun glo etim aklar iinde tam nereye oturuyor? Bunu cevaplayabilmek, d aha genel olarak tketimd eki herhangi bir deiikliin anlamn yakalayabilmek iin, nce bi smanl tketim modeli aha dorusu corafya, iklim, yerleim tr, stat, meslek ve gelir gibi r dizi deikene slandrlm; zorunlu ve lks emtia tanmlan akla kavuturulmu; ayrca tleri saptanm bir Osmanl tketim paketleri yelpazemiz olmal. te, potansiyel ol bakent umunun, hem kentsel/yar-kentsel tara toplumunun elerini tayan Eyp, byle l bir tketi letirmesine giden ok uzun yolda, bir somut inceleme alan meydana ge tiriyor. Eyp Ter ekelerinin Kr/Kent Dalm Bu noktada, elimizdeki Eyp eriye sicilinden ikisinin kassam eri olmasnn 10, b ni dier katlmclardan belki daha avantajl bir konuma getirdiini itir etmeliyim. 1748 ve 1750 yllarna ait bu iki kassam defterinde toplam dava says 375 + 196 = 571, malla rn dkm yaplarak kaydedilen tereke says ise 106 + 85 = 191'dir; baka deyile, ve nafaka ve (dkmsz) miras paylam davalar ktnda geriye kalan dkml ter la 106'ya 375'ini dier bir anlatmla % 28'ini ve 85'e 196'sn dier bir anlat 43'n olutu ktadr. ncelediimiz dnemde Eyp, yalnz Osmanl bakentinin bir semti deil, ayn zamanda hayli geni krsal alanlarn kapsayan byke bir kazayd; gneybatda Marmara'ya, k radeni anyordu. Bu erevede kendilik kavram, Eyp'n saptayabildiimiz toplam 26 m llesi ile Ayva saray, Edirnekap, Erikap, Yenikap ve Yedikule haricinde ve dahilinde yaayanlar; kyll ram ise Eyp'n nemli nahiyesi olan Terkos, Bykekmece ve K 9 kyde ve civar bahelerd r kucaklyor. Tereke sahiplerinin bazlarn, bu iki oriden herhangi birine oturtamyoruz : Dardan gelen celepler, "misafireten" kalrken le ler gibi. Bunlar kardmzda, 184 n rdeki 106 dokumlu terekeden geriye 93 t , 188 numaral defterdeki 85 terekeden ise geriye 78 tereke, yani sahibinin ait ol duu yerleim tr net olarak tespit edilebilen toplam 93 + 78 = 171 tereke kalyor. 18. y yl ortalarnn bu 171 terekesinin yarsndan fa las (yukardaki anlamda) kentlilere ait o kla birlikte, bu, ezici bir ounluk deildir, n terazinin dier kefesinde, hi de azm acak sayda tereke sahibi Havss- Refa kyls yer a 4 numaral defterde 57 mahal kar 36 kyl; 188 numaral defterde 46 mahalleliye kar 31 k mek ki Eyp'n kyle eke brakacak kadar varlkl olmak istisna deildi; hatta bir ilk izleni olarak, kentli tereke sahiplerinden baz gruplarn stat olarak daha yukarda yer almal arna karn, tere sahibi kyllerin, hi deilse elimizdeki sicillerde karmza kan ehir olduunu syleyebilirim. Genellikle bykba hayvanclk ve kuru tarmla uraan bu kylle tesinde retim yaptn anladm/, ancak stanbul civarndaki tarm a iftiler arasnda enginlik skalasna ycrletirebileceimi emediimiz ift veya iftlik sahipleri ounluktadr. tarz asndan bir ilgin husu ekelerinde zaman zaman raknn yan sra sirkelerle de karl i araplarn sirk yani Havss- Refia kylerinde bir lde arap da retildiini dndryo dii iki imeme szn kadya kaydettirmesi,11 bu balamda dikkat ekiyor. Kyn Yeknesakl e Meslek Farkllamas Eyp sicillerinde karlatmz terekelerin bir blm, askeri snf ", "odaba", "bee", "aa", "elebi" ve "efendi" gibi unvanlar, besbelli gemilerinin 12 B n tesinde, yalnz bir blmnn aktif hizmet hayatnda ne yapt veya nereden emek

elli: iki uhadar;13 bir teberdar- sultan emeklisi,14 bir hassa bostanc emeklisi,15 bir yenieri hasekisi,16 bir dergh- li yenierileri 28. blk emeklisi,17 bir 62. cemaat e lisi,18 bir 10. sekban yolda,19 bir 23. blk emeklisi,20 bir 42. blk ortas odaba i;21 odaba (karde);22 bir 3. blk emeklisi,23 bir 10. blk orta neferleri mtevell 4 Bu terek ahiplerinden yalnz kyde oturuyor ve hayatnn sonunda debbalk yapt . blk emeklis rekesinden, lmeden nce neyle urat anlalamyo epsinin silah sahibi olmas. Kylerde b mslim ky bekisiyle karlatk ki, bey alan terekesinde sadece sim dmeler ve sim apraz lmi olmasn ilgin buluyorum.25 1748 ve 1750 tarihli Eyp kassam defterlerinde, biri kyl, dieri mahalleli olmak zer e iki de imam terekesi yer almakta.26 Bu gruba kyde yaam ola n iki molla27 ve bir pap az28 ile ah Sultan Tekkesi'nin (aslen Eypl olan) seccadenii nini29 de katabiliriz. Bu nun tesinde, medreseli ulema says sfr, buna karlk "elhac" ( ikle hem kendisi, h s elhac), "esseyid" ve (bir kez) "eseyh" olarak anlan bireyleri n says hayli fazla. eki ilk Eyp sempozyumunda, geleneksel toplumda dini ve dind kiml er arasnda net ve a priori bir ayrm yapmann mmkn olmad konuulmutu. Onun iin aktar le aklamadan nce, bu sfat ve unvanlarn baka yerlerdeki frekansna gre Eyp'te belir ol r younluun sz konusu olup olmadna bakmak gerekir. nc olarak esnaf ve zanaatkarlar, snf mensuplar/emeklilerinden de daha kesi e youn biimde, kentli karakter tayor. Kyler bir kiremiti,-30 bir mandrac ve bir s ibir uzmanlam meslek veya ikolu gze arpmazken bac,32 ta,-33 yorganc,3 bici,36 kayk,37 debba,38 berber,39 bakkal,40 frnc,41 abac lvac,43 kebap mumcu ve mlekiler Eyp mahallelerinde oturmakta. Bunlardan arabac, kayk amc ve ticari sermaye sahibi, geri kalanlar ise zanaatkar olarak tanmlayabilir; ayrc a, hem rak, yamak, akirt vb szcklerinin kullanlmamasndan, hem de iilerin tereke bra ikim yapmasnn zorluu varsaymndan hareketle, btn meslek adlarnn bakasnn yannd yer i belirlediini kabul edebiliriz. Nihayet, Eypl zanaatkarlar arasnda lks tketim mallan etenlerin grlmemesine karlk, kendilerinin ayna, saat, cariye vb. li eya sahibi olabild iklerini kaydedelim. Farkl zanaat dallarna mensup kiilerin tere kelerinin deeri, dol aysyla da yaam standartlar arasnda belirgin farklar saptanrsa, b n, sz konusu zanaat d llar arasnda bir toplumsal stat hiyerarisinin varl dorultusu umlanp yorumlanamayaca iyiz. Eyp'n yalnz kylerinde deil, mahallelileri arasnda da "bahevan,"44 "bostani"45 ve baheci"46 diye tarif edilen, ya da terekesindeki ara-gereten ura anlalan47 kk ba stlyoruz. Bunlardan bir blmnn terekelerinde, ev eyas, mcevherat vb. de ara-gere ve a da toplanm rnleri kaydedilmitir. Bunlar, zanaatkarlardan farkl rak bu kesimde, bir miktar birikim yapp tereke brakabilmi ii veya icarclar olabilir g bi geliyor. En ilgin ci, 54 fkfeci olarak kaydedilenlerdir ki bunlarn arasnda zellikle lale yetitiricileri dikkati ekmektedir. 1750 tarihli 188 numaral defterde yer alan bir tereke ile bu p roje kapsamnda henz deerlendirilmemi gene 1751 tarihli bir defte rde bulunan bir baka terekede de,48 onlarca lale soan, isimleri ve deerleriyle kayde dilmi bulunmaktadr. Bu iki tereke 18. yzylda lale soan fiyatlarnn binlerce akeye u bir tez gelitirerek II Ahmed saltanatn (1703-1730) "Lale Devri" olarak nitelendi ren Cevdet Paa ve daha so nra da Ahmed Refik (Altnay) efsanesinin yeniden deerlendir ilmesini gndeme getirmek te ve tersine, 100 akenin altndaki bir skalada younlaan lale fiyatlarnn gerek yzn y Mnir Aktepe'nin tezini desteklemektedir.49 Son olarak, yukarda da belirttiimiz gib i 1748 ve 1750 tarihli kassam defterleri ndeki tereke sahipleri arasnda, Eyp'te ve ya Havss- Refia kylerinde "misafireten" bulu nanlar da vardr ki, bunlar arasnda zellik le celepler dikkat ekicidir.50 Birinin Balkl Ayazma'daki hastalar odasnda, dierinin d e salhanede lmesi; mirass bulunamayan bu mte slerin stanbul'a getirdii koyunlarn, bir ara giysinin, silahlarnn ve nakitlerinin ytlmale kalmas, gariplerin hazin yaam ykleri sezdiriyor. Erkek lmleri, Gen lmler, Kalabalk Gayrimslim Aileler Her ne kadar bu sicil eri kullanarak kapsaml bir demograf almasyapmak henz mmkn a da, elimizdeki belgeleri anl toplumu hakknda nceden bildiimiz baz olgular deste lediini rahatlkla syleyebilir ein tereke sahiplerini cinsiyetleri asndan karlatrdmzda (ve tam okunamaya linden mediimiz rnekleri kardmzda), erkek lmlerinin kadn lmlerinin u gryoruz : 184 nu ye 34, 188 numaral defterde 52'ye 22. Bu lmlerin ir salgn veya doal afete bal olmad n ve mekn olarak dank davalar, bunl de, hatta ne de bir mahallede birka ferdin art ar da ldn grmyoruz. Ancak spesifik l

eri (cinayetler dnda) belli deil. Bu da yaam biimi ve standartlarna ilikin birok s a tiyor. Dier yandan orta yal, hatta gen diyebileceimiz lmlerin ounlukta o ldir. Bunu, i ipularndan kartyoruz: Sicillerimizde btn yaknlarn kaybetmi t dn lm kaydedili ar veya kocalar hemen hep hayattadr. (rnein 184 fterde, kocas hayatta olmayan yalnz ik kadn ve kars hayatta olmayan yalnz erkek t sahibi yer alyor.) Ayrca yirmi tereke sa inin hem annesi (kimi zaman annesi ve babas) hayatta, hem de ocuklar var. Vesayet d avalarnn okluu da, arkada kalan ocukla laysyla lenlerin gen veya orta yal olduuna r. Ama eer bu hipotez doruy rekelerin fazla ilerleyemeden durakalm (arrested) biriki m dzeylerini yanstt belki s bilir. Ancak bu konuda daha gvenli sonulara varabilmek, t kelerimizin saysn artrmay ve gerek stanbul iindeki, gerekse dndaki baka blgelerle yapmaya ba kadn ve erkeklerin ise, yalar ile statlerine dair herhangi bir ey sylemek b u aamada deil.52 Tek bir rnekte, tereke sahibinin ilk ocuuna hamileyken dourmadan ld : Terekesindeki beik yorgan, ocuk beklediini; ok sayda kullanlmam yorgan ise eyiz nstyor.53 Kyl ya da kentli, tek eli olduklarn anlyoruz.54 Ayrca gayrimslim aileleri lulua uzand gzleniyor: 4 olan l kz = 5,55 4 kz l olan = 5,56 5 olan l kz = 6,57 7, t 5 olan 4 kz = 9.59 Oysa Mslmanlarda en fazla 5 ocua rastladm: bir rne olan,60 bir a 4 kz l olan.61 Tabii bu demek deil ki kadnlar az doum yapyor , rahat ve salkl bir yayorlard. Kyl kadnlarn gnlk yaamn kestirmek pek arlada almalarnn dnda d ahalleli kadnlar , ocuk bakmyla, hamam elenceleri ve e dost ziyaretiyle geirmi olabil er. Bir tek k terekesinde mushaf- erif kt; dier yandan, krk, gergef, bez tara, ket k ve bez, mnhasran kadn terekelerinde geiyor.62 Yallarn Yokluu: Sahillerin Hanedan Men uplarnca gali Bu almada ev tiplerini ayrntl olarak incelemedim. Daha nce doktora te inc olduum, ayn devir Yeniky mahkemesi sicilleriyle karlatrldnda,63 elimizdeki siyle ilgili dava saysnn yetersizlii, zellikle yal tabirinin geti l ve gerek dier erekse yallarn i taksimatnn ayrntl olarak belirtilmem bir analizi ertelemeye yneltti a incelediimiz sicil says artt ve daha geni bir n dilimini kapsad takdirde, yemek p n bo zaman kullanmna kadar gnlk hayatn di kltrn tketim alan olan yaam meknlarn tim biimleriyle ilgili derece nemli ve anlaml olacaktr. Her ey bir yana; meknlar ayn z manda kiilerin nele kndklerine, nelere sahip olmak istediklerine de iaret eder. rnein yal tipi, ister by ter kk olsun, kendi bana bir yaam biimini tanmlar. Bylelikle ya kalk utin-ler, insanlarn, ailelerin (ya da hanehalklarnn) nelerden zevk aldklar, kend ileri ni bakalarna nasl gstermek istedikleri de anlalabilir ki, bu iin ucu bir hanehal ii eyalarn neden bir baka hanehalknn sahip olduklarndan farkl olduuna kadar uzanr B e sicilleri erevesinde Eyp'n mahallelerinde yal tipine rastlanmamasndan ha eketle, 18. yzylda stanbul elitinde gzlenen tketim tutkusunun henz daha aa snfla mi olduunu iyiz? Bu sorunun altn izmek, ama belki de aceleci bir karsa duuna iaret etmek istiyoru . Bir kere, hanedann ve elitin kylarda bir sayfiye veya me sire yaants kurma tutkusu, Boaz'dan nce Hali'te younlat. 18. yzyl ortasna ait r gravrlere baktmzda, hemen ridinin birbirine neredeyse bitiik ilsaraylarla dolduunu gryoruz. Acaba bu gelime, se mtin asl sakinlerinin daha mtevaz arna fazla yer (ya da daha kolay edinilebilir yer) brakmam olabilir mi? kincisi, deni ze yakn bir yaam modelinin cazibesine hi kaplmad leyebilir miyiz? Bu noktada Eyp sempozyumunda da vermi olduum bir rnei tekrarlamak is tiyorum. Eypl bir molla Ye 'de bir yal satn alm. Eer seim kriteri deniz kenarnda olm neden itibarl Eyp m erinden birinde, rnein Zal Mahmud Paa Mahallesi'nde deil de Yenik 'de, kendisine bir tarafinda meyhane olan bir yaam meknn seiyor? Acaba burada yeni bi r tketim arzusu, in anlarn kendi geleneksel evrelerinden kp yeni corafyalara atlamas inde mi tezah r? Bunu bir varsaym olarak kaydediyorum. Tanabilir Varlk Gstergeleri: Ev Demeleri Gerek ehirli gerek de kyl terekelerinde deme eyalar, rnein orta keeleri encere perdeleri, ocak yamaklar, sofralar, minder, yastk, makad ve dekler, hemen h er evde grlse de genellikle "khne" olarak tanmlanmtr; ok seyrek olarak bunlarn dek ell ine, simli eritlere ve pskllere, ayrca ileme kap ve pencere perdelerine64 ras lyoruz. er demesinde msr hasrlar65 ve hallar66 nadiren karmza kyor. Dier ya gan ve yast ini belirleyecek kadar anlaml ve deiken deil; ileme

gibi ileme yorganlar, mnakka yz yastklar da tek tuk.67 Ayrca hemen hep bu deme e la lduklar kaydedilmi. Oysa sekinlerin terekelerinde tam tersi bir dur rlayoruz. Hane-hal ne kadar kalabalk olursa olsun, gereksinimin ok stnde, onlarca ellikle yeni olduklar kaydedilmi araf, yorgan ve eitli yastklar (yz yast, ba ya .. Dolaysyla burada 18 tketime yknmenin alt snflar iin de yaygnl aslna dair ikinci bir kuku da ortaya aatler, Drbnler Tersine ev eyalar arasnda saat ve aynalarn gelir dzeyini belirlemede s l olara lanlabileceini gryoruz: Saat sahipleri arasnda her iki imam, hamamc, odaba, nc ir aa, bir elebi, bir seyit ve 23. blk emeklilerinden olup debbalk yapan hac ile ti tle de uraan bir ifti bulunmaktadr. Bunlar bir gm ve bir mcevherli saatin (sahiple aa unvanl, ikincisi kle, karsyla art arda lm, varlkl ancak fazla mcevheri y andol ep saat, asma saat, alar saat, (asma alar saat), kum saati, kurada (?) saat diye t anmlanmtr. Dolaysyla saatler deerleri asndan da sahiplerinin varl bir alt kategori abilir. Ayna sahipleri arasnda ise drt kadn, bir elebi ve bir gayrimslim ifti bulunmak ad Hanedan yeleri ve ricalin o dnemde yaptrdklar sahilsaraylarn mefruat kaytlar ile iz ve muhallefatlarnda saysz saat ve ayna ile karlamaktayz.69 Tek drbn yukarda sz mcevherli saate sahip olan kiiye ait; ne yazk ki s stats hakknda fazla bilgi edinemiyo ruz.70 Drbn gibi, bat orijinli yelpazeler, peruka ar, gzlkler vb hi karmza kmad.

Billur, Porselen ve Gm Eya Gene deerli ev eyalar arasnda nadiren karmza kan pors ve gm eya in gelir dzeyini hemen yukar ekmektedir: yle ki terekelerde rastladmz an,72 mineli fafur fincan,73 sim fincan zarfi,74 bardak,75 billur bardak76 ve Eyp bardann77 sahipleri 3 kadn, 2 imam, uhadar, 3. blk emeklisi bee, bir seyit ve bir d nlardan drd ise, uhadar, bir imam, bir kadn ve bee, bu objelerin birkana ve bi n fazla sayda sahipti. Yerli ve orijiniyle kaydedildiine gre muhtemelen deerli bir rn olan Eyp barda bi kez, ve ne yazk ki sahibinin statsn ve gelir dzeyini kesin olarak belirleyeme iimiz ir davada karmza kt. Ama mleki terekelerinin rnek says artarsa hem Eyp ba e bu yrenin mlekilerinin stats hakknda daha gereki bir fikre sahip olabil Mutfak ey ellikle hep ayn ara ve gerelerden oluuyordu. Bunlar kapakl tence kazan, sini, gm, bak sacaya, tepsi, kevgir, kepe, tava, ibrik ve leendi. Ancak rn tm tanmlayc zellikleri arna, kk, orta, byk olmalarna dairdir. Bunlar gelir dzeyini biraz daha ayrntl bir amamza yardmc olabilir. Bu konuda lanm olan ara ve gere, rnein kadayf tepsisi, keba mez tavas, kuzu lengeri orba tas ve zellikle de kaklar daha ok yardmc olabilir. rne zdeki terekel ak bir tek kez ve avu Kasm Mahallesi'nde oturan olduka varlkl bir kadn olarak tadr.78 Kitaplar, Taklar, Cariyeler Gene ounlukla kadnlarn sim, incili saat, k tek, tarak, ta, kuak gibi aksesuar ve r, bak, tespih gibi mcevherli eyalar ile kpe, y gerdanlk, enselik, pazubend, bil gibi taklara sahip olduklarn gryoruz. Baz erkeklerin beki, bostani, molla, elebi, lhac) terekelerinde de mcevher kmaktadr ve bunlarn biro Altn, gm ve m olduka ilgin ancak bu konuda yorum yapmay biraz ertelemek istiyorum. Bi tek kadnn terekesinde mushaf- erif kmtr. Bu durum hanedan kadnlarnn muha e doru hi yoktur ya da tek tuk dua kitaplar, mushaf- erifler kaydedilmit r. Oysa birou bu ha edan kadnlaryla evli olan 18. yzyl vezirlerinin vakf ktphanele nn yan sra saraylar klarnda da ok sayda kitap bulundurduklar gene muhallefa dan anlalmaktadr.79 Peki Havs efia kylerinde, mahallelerinde kimler, ne tr kitap yorlard? Bu sorunun aslnda tek bi r cevab var. Terekelerde kaydedilen kitaplar, nceli kle de mushaf- erifler ve dier di ni eserler, yani enam- erif, srr- erif, Birgivi ri i (erhi), sarf mecmuas, mlteka, d taberi, menasik-i hac, izhar, feraiz ve isimle ndirilmemi baz kitaplar (aralannda Trki olanlar da var), mecmua, evrak- ktb ve evrakerian bunlarn sahiplerinin ya askeri ya da ulemadan olabileceine iaret etmektedir. N itekim bunlar imam ve molla dnda yenie ri hasekisi, hamama, iki elebi ve bir efendi un vanl kii ile bir kadnd. (Bunlardan ik isi, molla ile bir elebi dndakiler hep Eyp ma rinde yaayan ehirlilerdi.)80 Kitaplara v rilen deer, muhtemelen nadir olarak grldnd

en banda yer almalarndan da anlalyor. Tereke sahipleri arasnda cariyeleri olanlarn o a, daha nceki kategorilerimizd e varlkllar arasna giren yenieri hasekisi, elebi ve kad lardan olmas tesadfi deil. yeler arap, nl vb. sfatlarla kaydedilmiti. Silahlar ve Krk Silahlar genellikle yenieri emeklileri ve varlklar ile hep dikkatimizi ekmi olan i m am, hamamc, yorganc vb.'nin ellerinde. yle ki bunlarn kllan, hanerleri gmten, t m olabiliyor. Birka kyl ile bir kadnn terekesinde de silah kaydedilmi. S nusu silahlar genellikle pitov, tfek ve karakl. Tereke kaytlarn kullanan almalarda genellikle k iler ve demelik eyal llanlm, ypranm olarak kaydedilmektedir. Bunlarn genellikle cin ellidir, ama or nleri her zaman belli deildir; bu, sradan insanlarn terekelerini ha nedan yeleri ile rical muhallefatlanndan tamamen ayran bir nitelik. Eyp sicillerind e yalnzca bir kez bir Lahor kuak, bir kez de Tunus alndan sz ediliyor; sk sk da Yanbol kebesi ile kar uz. Batda 18. yzyl da kullanlmaya balanlan gmlek ve don olduka sk ka Yaam Tarz ve Dzeyine likin Baz Dnceler Zaman ve mekn iinde usuz bucaksz Osmanl sine byle kk bir sondaj asak, hep kendimizi bolukta, btnlkten yoksun veri parackla , baktm u, nn arkasn daha fazla kefetmek zorunda hissediyoruz. Ben de imdiye kadar yer yer iaret ettim ki, daha geni ve ii doldurulmu karlatrma yelpazeleri veya skala i ya var: Mesela iletme bykl ve refah dzeyi asndan, bu terekelerdeki kyllerl btn esela elhac, esseyid ve eseyh lakaplarnn skl asndan, tara kentlerinin dier semden sela terekelerdeki mal bolluu ve deerleri il e zanaat dallan arasndaki iliki asndan; m sela btn tanabilir varlk gstergelerini rleri ve dalm asndan. Bu ve benzeri konul nellemelere ulamak iin, alt 0 tereke yetersiz gzkyor. Zaten ben de bu nedenle, zellikl e tanabilir mallara ilikin lgulanm imdiden tablolara yerletirmeye kalkmadm; bu tr dk artrd istati as yerine, daha betimleyici bir yaklam yeledim. Btn bunlarla bir kendi halinde" bir "orta hallilik" dnyasnn "mteva mahallelileri" ve belki biraz daha "varlkl" kylleri ile yz yze bulunduumuzu syleyeb z.82 En azndan tereke brakanlar k nde, u rneklerin, ok byk zenginliklerin, b in giriimcilik sivrilmelerinin gzlenmedii topluluk, bu; hatta yle ki, modern top lum llerine gre "yoksul" diye nitelemek anakr onizmine dmemeye dikkat etmeliyiz. Tabii burada bir byk problem de, kassam defterler inin doas gerei, Osmanl mparatorluu'nda en azndan stanbul'da, ekonomik ve toplumsal o ak fakirliin nasl tanmland hususuyl e gelmememiz. Elimizdeki siciller yoksullarn yaan Balkl Ayazma hastalar odas il akibendi tarikat fukara misafirhanesi83 gibi belirli n oktalarda bir dokunuyor, bir geri ekiliyor.84 Gnlk yaamn aknn incelenmesi ise vakf, t, boanma, yaralam davalarnn toplu analiziyle derinleecek gibi gzkyor. NOTLAR

l Muhallefat defterlerinin ya da terekelerin servet gstergeleri olarak kullanmlarnd a karlalan problemler iin bkz. L. Weatherill, "Consumer behaviour and social status i n England 1660-1750*, Continuity and Change, 1/2, ss. 191-216, 1986, L. Weathe ri ll, "A Possession of one's own : Women and Consumer Behaviour in England 1660 -17 40", Journal of British Studies, 25, Nisan 1986, ss.131-156. Osmanl balamnda bu pro blemleri belli bir muhallefat erevesinde tartan tek bir alma bulunmaktadr: Y. Ce r Ayann Muhallefat. Havza ve Kpr Kazalar Ayan Kr smail-olu Hseyin (Msadere Olay , Belleten, 41, s. 41-78, 1977. Muhallefat defterleri ile terekeleri n kiilerin v eya sosyal gruplarn harcama dzeylerini, bir baka deyile yaam standartlar ptamada kulla nlmasnda salayaca yararlar kadar cevapsz brakabilecei sorular ya da ya ilecei sorunl terince irdelenmi olmasa da belki de bu konuda yaplm almalarn to dkm konuya ilgi d yararl olabilir: . L. Barkan, "Edirne Askeri Kassam'na Ait Tereke Defterleri, 15451659", Belgeler 111/5-6, ss. 1-485, 1968; L. Fekete, "XV I. Yzyl Bir Tara Efendisin in Evi", Belleten XXIX/115-116, ss. 615-638, 1965; H. nalck , "XV. Asr Trkiye ktisadi ve tima Tarihi Kaynaklar", ktisat Fakltesi Mecmuas, 1-73, 1953-1954; M. H. akiro dik Arivi ve Kitaplklarndan Trk Tarih ve Kltr Kaytlar II", Erdem, 6/17, ss. 437-480 1 ; M. Anastassiadou, "Le inventaires apre s-d^ces de Salonique la fin du XIXe siec le : Source pour l'tude d'une societe au seuil de la modernisation", Turcica. XXV II, ss. 97-135, 1995; ss. 97-135; R. zdem

ir, "Krehir'de Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (1880-1906)", Osmanl Aratrmalar, IX, ss. 1 1989; R. zdemir, Tokat'ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yaps (1771-1810), 54/214, ss. 993 -1052; M. adra, "Hseyin Avni Paa'nn Terekesi", Belgeler, XI/15, ss. 145-164, 1981 -6; S. Sava, "Sivas Valisi Dastan? Ali Paa'nn Muhallefat", belgeler XV/19, ss. 249-29 , 1 993; . Demirel, "1700-1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel Yaps, Belle te n 54/211, ss. 945-961; . Demirel-A. Grbz-M. Tu, "Osmanllarda Ailenin Demografik Yap , Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi l, Ankara, ss. 97-161, 1992; . Demirel-A. G . T "Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim-Kuam (XVI-XIX. Yzyllar)", Sosyo-Klt Deime cinde Trk Ailesi II, ss. 704-755, Ankara, 1992; H. zdeer, 1463-1640 Yllar ehri Tereke Defterleri, stanbul, 1988; S. ztrk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr sta bul Tereke D efterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul, 1995; S. Ylmaz, "iranl Bir Ermeni Tccarn Terekesi ve Ticari Etkinlii zerine Dnceler", Tarih incelemeleri Dergis VII, ss. 191-2 25, izmir, 1992; B. rekli-A. Bizbirlik, "Karaman Valisi elik Mehmed Paa'nn Terekesi" , Trkiyat Aratrmalar Dergisi l, ss. 175-220, Konya, 1994; S. Deliba "Behice Sultan'n e yizi ve Muhallefat", Topkap Saray Yllk 3, ss. 63-104, 1988; "Ottom Archival Informati on on Jews: The Inheritance Register of the Chief Rabbi of Gal ata (1770)", The Jews of the Ottoman Empire, (ed. A. Levy), ss. 705-716, Princet on, 1994, S. Yer asimos, "Osmanl Toplumunda Hal ve Kilim Kullanm Konusunda Baz Varsaym ar", 13-18. Yzy k Hallar Sergisi Konferanslar'nda Sunu, stanbul, 27-28 Eyll 199 "Tarih Balkl Muhaseb terleri", Osmanl Aratrmalar X, ss. 1-37, 1990; C. Establet P. Pascu-al, "Famille et fortunes Damas. 450 foyers damasceins en 1700", am, 1994 ; Y. Seng, "The skdar Esta tes (tereke) as Records of Daily Life in an Ottoman Town , 1521-24", yaymlanmam dok tora tezi, University of Chicago, 1991; J. Raby-. Ycel, "Ch inese Porcelain at the Ottoman Court", R. Krahl (ed. J. Ayers), Chinese Ceramics in the Topkap Saray Mu seum stanbul. A Complete Catalogue I. Historical Introducti ons, Yuan and Ming Dy nasty Celadon Wares, ss. 27-54, Londra, 1986; I. Gerelyes, "Inventories of Turki sh Estates in Hungary in the second Half of the Sixteenth C entury", Acta Orient alia Academia Seciantiarum Hungaria 39, ss. 275-338, 1985; Y . Ouzluolu, "Siciller deki Tereke Kaytlarnn Kltrel Malzeme Olarak Deeri", III. Arat an Toplants, ss. 1-4, a, 1985; Ayrca bkz.: A. Akgndz ve dierleri, Seriye Sicille i, c. 2, ss. 309-360, stan bul, 1988; (tereke rnekleri). 2 Bu yeni literatrden baz rnekler arasnda ayrca unlar sa abilir : L. Weatherill, Co mer Behaviour and Material Culture in Britain 1660-17 60, Londra, 1988; J. Brewer -R. Porter, Consumption and the World of Goods, Lond ra ve New York, 1993; N. McK endrick-J. Brewer-J. H. Plumb, The Birth of a Consu mer Society. The Commercializ ation of Eighteenth Century England, Bloomington, 1982; C. Carson-R. Hoffman-P. J. Albert (ed), Of Consuming Interests. The Styles of Life in the Eighteenth Cen tury, Charlottesville ve Londra, 1994; J, Burnett , A History of the Cost of Livi ng, Harmondsworth/Middlesex, 1969; C. Dyer, Stan darts of Living in the Later Mid dle Ages. Social Change in England, c. 1200-152 0, Cambridge, 1989; A. PardailheGoJobrun, La naissanca de Pintime. 3000 foyers p arisiens, XVIIe-XVIIIe siecles, Paris, 1988; D. Roche, The Culture of Clothing. Dress and Fashion in the Ancien Regime, Cambridge, 1994 (1989); S. Schema, The E mbarossment of Riches. An Interp retation of Dutch Culture in the Golden Age, Ne w York, 1987. Bu konunun Osmanl tar ihiliine ithoK hakkmda bkz. : T. Artan, 'Ritual Redistributionism in Food and the Consumption Patterns of the Ottoman Elite in t he Light of the 18th Century Imper ial Kitchen Registers', Osmanl'da Yeme, ime ve Sohbet Sempozyumu, 25-26 Mort 1996, tebliinin giri blm (yaymlanacak, 1997) ve "Consump tion in the Ottoman Empire 1500-19 3" Sempozyumu Bildirileri, Binghomton Univers ity 11-12 Ekim V996 (yaymlanacak, 19 97); D. Quotoert, "Clothing Laws, State and Society in the Ottoman Empire, 17201829*, (yaymlanacak, 1997); S. Foroqhi, "Resea rch on the History of Ottoman Consu mption: A Preliminary Exploration of Sources and Models', Consumption in the Ott oman Empire 1500-1923 Sempozyumu Bildiriler i, Binghamton University 11-12 Ekim 1 996 (yaymlanacak, 1997). 3 D. Quatoert, "Cl othing Laws, State and Society in the Ottoman Empire, 1720-182 9", (yaymlanacak, 1997). 4 F. M. Gek, East Encounters West: France and the Ottoman Empire in the Eig hteenth Century, Oxford, 1987; agy, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire, O xford, 1996; agy, "Ottoman Archival Information on Jews: The Inheritance Registe r of th e Chief Rabbi of Galata (1770)'.

5 Bu rektifikasyonu borlu olduumuz ncler ya da olumlu rnekler: R. Owen, "TheMiddle Ea st in the Eighteenth Century -An Islamic Society in Decline ? A Critique ofGibb and Bowen's Islamic Society and the West," Review of Middle East Studies 1, bb. 101-102, 1975; T. Naff-R. Owen (ed.), Studies in the Eighteenth Century Islamic S ociety, Carbondale ve Londra, 1977; ayn ciltte zellikle H.nalck, "Centralization a nd Decentralization in Ottoman Administration", ss. 27-52. 6 11-12 Ekim 1996'da Binghamton'da toplanan "Osmanl Imparatorluu'nda Tketim" konulu sempozyumda sunulan toplam 8 tebliden yarsnn 18. yzyl konu alm olmas bir anlamda u vurgulamaktadr. 7 A k (Altnay), Lale Devri, stanbul, 1913; Ahmed Refik, "Sa'dabad", Yeni M ecmua, l, s s. 209-212, 1917; agy, "Sultan Ahmed Salis ve Damad", Yeni Mecmua, II, ss. 149-15 3, 1918; agy, "Sultan Ahmed Salis'i Hayatna Dair", Yeni Mecmua, II, ss . 229-232, 1981; ogy, Tarihi Simalar, stanbul, 1913; R. E. Kou, Patrona Halil. Dev let Gcn Zede lemi Bir Serserinin Romanlatrlm Hayat, stanbul, 1967; A. Z. Kozanol e Patronallar, 1943. 8 Bu konuda bkz. T. Artan , "From Charismatic Leadership to Collective Ru le: Int roducing Materials on the Wealth and Power of Ottoman Princesses in the Eighteen th Century', Dnden Bugne Toplum ve Ekonomi, IV, ss. 53-94, stanbul, 1993. 9 Bkz. T. Artan, dipnot 2. 10 No. 184; No. 188. 11 No. 185,s. 17/4. 12 Yenieri mu hallefatlarndan rnekler iin bkz: i. H. Uzunarl, Osmanl Devlet Tekila u Ocaklar, ss. 8, Ankara, 1988. 13 No. 184, s. 86/6; No. 188, s. 51/2. 14 No. 184, s. 67/6. 15 No. 184,s.68/2. 16 No. 184,s.5/l. 17 No. 184,s.9/3. 18 No. 184,s.59/2. 19 No. 18 4,s.88/5. 20 No. 184, s. 86/2, 87/4, 89/1, 91/3. 21 No. 184,s.28/l. 22 No. 184,s . 16/2. 23 No. 188,s.25/4. 24 No. 185,5.31/2. 25 No. 184,s.22/5. 26 No. 184, s. 4/4; No. 188, s. 35/2. 27 No. 184, s. 39/2; No. 188, s. 28/3. 28 No. 184,s.47/2. 29 No. 184,s.66/4. 30 No. 184,s.89/2. 31 No. 184,s.90/5. 32 No. 184,s.9/5. 33 N o. 184,s. 15/2. 34 No. 184,s.57/3. 35 No. 184,s. 15/5. 36 No. 184,5.38/4,43/1,43 /2. 37 No. 184,s.68/5. 38 No. 184, s.89/1, 91/3; No. 188, s. 34/4. 39 No. 188,s. 64/4. 40 No. 188, s. 14/2. 41 No. 188,s. 16/3. 42 No. 188,s.32/5. 43 No. 188,s.6 0/2. 44 No. 184, s. 23/2; No. 188, s. 17/1, 40/5. 45 No. 184,s. 12/4, 14/1,35/3. 46 No. 184, s. 64/4; No. 188, s. 26/2. 47 No. 188,s. 13/1. 48 No. 183, ss. 51-5 2 ve No. 188, ss. 13-14. Bu belgelerin tantm iin bkz: A. Hezarfe n, Tarih ve Toplum, Mays 1995, No. 137, ss. 44-46.

49 M. Aktepe, "Damad ibrahim Paa Devrinde Lale", Tarih Dergisi, IV, ss. 85-126, 1 952; V, ss. 85-104, 1953; VI, ss. 23-38, 1954; agy, "Damad brahim Paa Devrinde La l eye Dair Bir Vesika", Trkiyat Mecmuas, XI, ss. 115-130, 1954. 50 No. 184, s. 78/ 1; 82/3; No. 188, s. 56/4. 51 No. 184,s.84/3. 52 ocuksuz lm evli kadn: No. 184, s. 62 /6, 69/5; ocuksuz lm evli erkek: No. 184, s ei lm erkek: No. 184, s. 51/1, 67/3; ei No. 184, s. 50/2; esiz, ocuksu . 184, s. 16/2, 61/5. 53 No 184, s. 90/3. 54 Tek is tisna: No. 184, s. 68/2. 55 No. 184,s.24/4. 56 No. 184, s. 19/5. 57 No. 184,s.80 /l. 58 No. 184,s.64/5. 59 No. 188,s.62/5. 60 No. 188,5.71/3. 61 No. 188,s. 54/1. 62 No. 184, s. 62/6, 79/3; No. 188, s. 7/3, 11/2, 21/2, 38/2, 41/1, 55/1. 63 T. Artan, "Architecture os a Theatre of Life: Profile of the Eighteenth Centu ry B osphorus , yaymlanmam doktora tezi, Massachusetts Institute of Technology, 1989. 64 No. 188, s. 7/3. 65 No. 188,s. 17/1,31/2,35/2. 66 No. 184, s. 66/4; No 188, s. 51/2. 67 No. 184,s.87/5. 68 No. 184, s. 17/3, 51/1, 51/4, 62/2; No. 188, s. 11/2 , 82/2 69 S. Deliba, 'Behice Sultan'n eyizi ve Muhallefat", bkz. dipnot l; H. Aynur, "II. M ahmud'un Kz Saliha Sultan'n eyiz Defteri*, Journal of Turkish Studies/Trklk Bi lgisi A atrmalar: Hasibe Mazolu Armaan:, No. 21 (yaymlanacak, 1997). 70 No. 188,5.8/1 1 No. 188, s. 11/2,35/2. 72 No. 184, s. 4/4, 62/6, (2) 51/2. 73 No. 188,s.25/4. _64 74 No. 188, s. 21/2, 38/4, 51/2. 75 No. 184,s.4/4. 76 No. 184,s.62/6(2)25/4. 77 Bu proje kapsamnda olmayan bir Eyp Sicili: No. 119, s. 5, 6, 7. 78 No. 188,s.2 1/2. 79 I. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, Ankara, 1991; A. T. Kut, "Terekelerde ka n Ki aplarn Matbu Sat Defterleri", Mteferrika II, ss. 3-24; Muhallefat listelerindek i deer li yazmalar iin bkz.: N. Gyn, "Tarih Balkl Muhasebe Defterleri", Osmanl Arat 7 (1990); L. Ulu, "The Ottoman Contribution to Sixteenth century Shiraz Manuscr i pt Production", X. Uluslararas Trk Sanatlar Kongresi, Cenevre, 23-27 Ekim 1995 (ya ymlanacak); D. J. Roxburgh, "H.2310 r Catalogue of Scripts by the Seven Masters, A Timurid Calligraphy Album at the Ottoman Court", "X. Uluslararas Trk Sanatlar Kong resi", Cenevre, 23-27 Ekim 1995 (yaymlanacak). 80 No. 184, s. 4/4, 5/1, 15/5, 21 /1, 24/4, 39/2, 51/1, 62/6; No. 188, s. 17/1, 2 5/4, 35/2, 54/1. 81 No. 184, s. 5/1, 20/2, 39/3, 8/3, 88/4; No. 188, s. 53/3, 8/1, 18/2 82 Seriye sicillerine da yal aratrmalar arasnda H.nalck, R, Jennings, S. Faroqhi, A. M rcus, H Gerber'in eitli arnda imparatorluun deiik yrelerindeki maddi kltr bulmak mmkndr. 83 No. 185, s. 17 noktada Amy Singer'n, yoksulluun tanm ve snrlar zerinde, vakf ve imaretlerde rin ya n(drl)dna bakarak altn kaydetmeliyim. EYP SERYE SCLLERNDEN 184,185 VE 188 NO HLL M. AKF AYDIN nceleme konusu olarak seilen Havss- Refia/Eyp Seriye Sicillerinin 18 e 188 numar

al defterleri, tereke defteri olma zellii tamaktadr. Sz konusu defterlerin tamam de i kahir ekseriyeti tereke taksimlerine ve bu taksimlerle ilgili hukuki meselel ere ayrlmtr. 185 numaral defter ise hukuk ve ceza davalarnn karma bir ekilde yer al den uki ihtilaflar ieren, dolaysyla daha eitli bir defterdir. Tabiatyla bu tebli likle bu fterdeki kaytlarn slam ve Osmanl hukuku bakmndan nemli olan noktalar ze urulacaktr. nin Paylam ve Vasilik Tereke kaytlarnn hemen birbirlerinin ayn olan sak usulnde nce r arasnda korunmaya ihtiya duyan kk veya domam ocuklar varsa, bunlar iin vasi tayin kt Keza terekenin taksimi srasnda orada hazr bulunmayan ve nerede olduu bilinmeyen g aip ler (mefkud) iin de vasi-kayym tayin edilmektedir.2 Bu defterdeki kaytlarda da ayn u suln devam ettirildii grlmektedir. len kimse kklerin annesi ise ve babalar da sasen mahkeme tarafndan bir vasi tayinine gerek yoktur. ocuklarn babas kanuni vasi o larak ocuklarn haklarn koruma grevini stlenmektedir. Ancak baba vasi olmak iin tan iye ve gvenilir olmak gibi artlan haiz deilse mahkeme tarafndan vasi tayini cihetin e g idilmektedir. Nadiren de olsa baba bu grevi yapamayacak durumda olduunu beyan e de rek itiraz etmekte, bu nn zerine mahkemece vasi tayini cihetine gidilmektedir. Nit ekim 11 Rebiylhr 1162 tarihli bir davada birisi kz dieri erkek iki ocuun vasil bulunan babalan Mustafa elebi b. Mehmed mahkemede ocuklarna vasilik yapamayacan syl rek yerine baka bir kimsenin vasi tayin edilmesini istemektedir.3 len anne deil de baba ise (k i defterdeki kaytlarda ounlukla terekesi datlan kims adr) ve baba tarafndan nceden b si tayin edilmemise mahkeme ocuk iin en yakn akr sn vasi olarak tayin etmektedir. Deft er kaytlarnda, hemen daima, eer sa ise ocuun a nin vasi tayin edildii grlmektedir. ba salnda kendisinden sonra ocuklarnn e etmek zere bir vasi tayin etmise bu durumun mece tespit edilmesi artyla o kim se seilmi vasi (vasiyy-i muhtar) olarak ocuun haklar korumaktadr. Defter kaytlarnda bu vasilerin ocuklara den miras paynn muhafaza ve idar ni st lerinin yan sra ocuklar iin gnlk nafaka takdiri talebinde bulunduklar da grlm alep bazen ocuun bakmyla vasinin dndaki bir kimse ilgileniyorsa (hdine) o kimse ta n kemeye iletilmektedir. Takdir edilen nafaka ocua den miras payndan karlanmaktad ahkeme in nafaka takdiri olmakszn ocuk iin yaplan harcamalar ba kabul edildiinden, daha son n malndan tahsili mmkn olmamaktadr. Vasiler, gvenilir bir kimse sfatyla ocuklarn mal lara zarar verici bir tasa fta bulunmadan idare etmek mecburiyetindedirler. ocukl ar adna mal balama, vakf kurma ibi aleyhte tasarrufta bulunamazlar. Yine bir tedbir o lmak zere kklerin tanmaz mallar satnda kadnn iznini almak mecburiyetindedirler. z ekenin taksim edilmesinde sonra gayrimenkullerdeki ayi hisselerin taksiminin mmkn o lmad durumlarda miraslar gayrimenkul satlmakta ve bedelinin paylalmas cihetine gidi ir. te bu durumda k in hisselerinin vasi tarafindan satlabilmesi iin mahkemenin izin vermesine ihtiya b ulunmaktadr. careteynli vakf tanmazlardaki tasarruf hakknn satm mahkemeden as cihetine gidildii grlmektedir. Gayrimenkullerin satmndan elde edilen par alar vasi tarafndan iletilmektedir. Deft er kaytlarnda bu paralarn istirbah olunmasnda n bahsedilmektedir.4 Bu, parann bir ekil e iletilmesi demektir. Bu mudarebe irketi k urma yoluyla yaplaca gibi mal irketlerinin bir tr olan irket-i inan yoluyla da olabili . Tabiatyla bu paray faizle iletmek de m dr. Osmanl devletinde bey'u'1-ine veya bey'u' l-muamele yoluyla % 10 veya % 15 oran larn amamak zere faiz uygulamasnn olduu bilinmek edir. Ancak istirbah tabiri sadece zli muameleleri iine almaz. Terekeden nce len ki msenin tehiz ve defin masraflar karlanmaktadr. kinci srada rlarnn denmesi gelmekte er kaytlannda terekenin taksimi srasnda alacakllar hkemeye bavurarakalacaklarn tahsil hetine gittikleri grlmektedir. Bu tahsil aamasn lacakllar nce lenin kendilerine borlu lunduunu en az iki ahitle ispat etmektedirler Defter kaytlan arasnda buna ait bol rne k bulunmaktadr. lenin ou kere bir ksm den olan mehir borcu, terekenin paylam sras elmekte; dul e mehir alaan, ispat ederek, terekenin paylamndan nce tahsil etmekted an zaman lenin borlan terekeden fazla kmaktadr. O zaman borca batk bir tereke i e kar rya kalnmaktadr. Bu durumda terekeye dahil mallar borcun yzde kan karla kadannn d nusu olmaktadr. Defter kaytlarnda az da olsa bunun rneklerine tlanmaktadr.5 slam hukuk unda klli halefiyet olmad, yani terekeye dahil hak ve borlar irlikte halef olma bulun mad iin miraslar terekeden geriye kalan borla sorumlu deill

. Byle olunca borca batk terekelerde Bat hukukunda karmza kan mirasn reddi olay s d Bu sebeple slam hukukunda miraslann terekeyi reddetmeleri kabul edilmemitir . Borlarn denmesinden sonra sra vasiyetlerin infazna gelmektedir. Vasiyetler ya len imsenin s alnda mahkemeye kaydettirilmekte veya lmn vukuundan sonra ispat cihetine g ektedir. D erde Mslman vasiyetlerine rastland gibi, gayrimslimlerin Mslmanlarnki zer ierie sa etlerine de rastlanmaktadr. 19 Rebiylhr 1162 tarihli bir kaytta ni kz Laloda'nn vasiy nde sarf yerleri olarak Kuds-i erifteki Hristiyan fukara, Mav il Ky'ndeki Aya Dimitri Manastr fukaras, yine ayn kyn yaknndaki nehir zerine aa hayr ileri gsterilmiti erde bazen sabit bir miktar ayrlmakta, ayrlan mi tarn terekenin te birini amas durumun a miraslarnn nzalar gerekmektedir. Bazen de ru bertaraf etmek ve miraslarn rzalarn a gerek brakmamak iin dorudan ter 3' vasiyet edilmektedir. Yukarda zikri geen gayrimsl min vasiyeti buna rnektir. Vasiyetlerin infazndan sonra sra terekenin taksimine gel mektedir. Bu taksim iin n ce terekeye dahil btn mallar teker teker deerlendirilmekted ir. Daha sonra miraslarn s ysna ve mirastaki paylarna gre bir taksim yaplmaktadr. Te e dahil mukataal vakf unmas durumunda vakf arazi zerindeki bina ve aalar slam miras h ku kuralla rna gr latrlnakta, bina ve aalar kimin hissesine derse zerinde bulundu arruf matik olarak o kimseye gemektedir. 20 Cemaziylevvel 1161 tarihli bir kaytta m uris A hmed Aa ldnde geride ei Rukiye Hanm ile anne tarafindan yakn ve zevi'l erham ald anlalan Fatma Hanm' brakmtr. Dier mallar ile birlikte 120 akal mukataal 3 dier akrabasna kalm, bunlar da bu arsay 200 kuru karlnda ye dahil mallar arasnda i bir vakfin tasarruf hakk bulunuyorsa bu tasarr uf hakk slam miras hukuku kurallarn a gre deil, rfi intikal kurallarna tabi olmaktad tekim buna ait 184 numaral defterde m evcut olan rneklerde sz konusu tasarruf hakknn i ntikal-i adi yani rfi hukuk kurallarn a gre miraslara intikal ettii belirtilmektedir.8 Terekenin datld miraslar esas it ras brakann ei, ocuk ve torunlar basdr. Bunlarn bulunmamas durumunda mirasn karde, lar, amca gibi dier a intikal ettii grlmektedir. Hi mirasnn bulunmamas halinde ise son miras s t hazinesine kalmakta, beytlmalci denilen grevli bu mal devlet adna teslim almaktadr. 9 zellikle evlenmemi bulunan yenieri terekelerinde mirasn devlete kalma ol gusu daha sk karmza kmaktadr.10 Miraslar arasnda henz domam bir ocuk varsa, er gerekli pay ayr bu pay muhafazas iin tayin edilen vasiye tcslim edilmektedir. 19 C emaziylevvel 116 2 tarihli bir kaytta miras brakan ldnde geride eini, iki oluyla bir bir d aki ocuu brakmtr. Terekenin taksimi srasnda cenin iin de oullar kadar pay ayr ys Taradmz her defterdeki tereke kaytlarnn gzden geirilmesiyle ortaya kan dik Mslman ailelerin ocuk saylar dikkati ekecek kadar az, bunun a rimslim ailelerin sahip lduklar ocuk says dikkati ekecek lde fazladr. Bu refah s e ilgili olabilecei gibi, imlerin uurlu bir nfus art politikas gtmeleriyle nabilir. Ancak bu yargnn dier defte laryla da takviye edilmesine ihtiya vardr. dikkat ekici bir sonu ise ok evliliin nadir denecek kadar az olmasdr. ncelediimiz umaral defterde sadece iki ailede ikinci bir eli lik durumuna rastlanmtr. nc veya d suna ise hi rastlanmamtr.12 Elerden birinin ko si durumunda bunun tereke fterlerine yansmayacan gz nne alrsak bu sayy biraz daha y k mmkn olac a ok evlilik uygulamas incelenen dnem iin Eyp kazas evresinde ok sk ra ir ldir. Su ve Ceza Genel bir seriye sicil defteri olma zellii tayan 185 numaral defte rde 184 ve 188 n umaral defterlere nispetle ok daha eitli dava kaytlarna rastlanmaktad . Bu kaytlar adam ldrme ve yaralama, kasame, para vakflar, icareteynli ve mukataal vak lar, talak, sard talak, mu-halaa, nafaka, evlatlk, yenieri ortalarndan yaplan harcama lar, kadnlar teftii, zaman am davalar, arpalklar, su taksimat vb. hakkndadr. 185 nu fterde iki adet adam ldrme vakasna rastlanmaktadr. Bunlardan 8 Cemaz iylhr 1163 tarihl kaytta tfek kurunuyla ldrlen bir gayrimslimin kars, tfekler d elebi b. Mustafa il b. Mustafa'y dava etmekte, kocasn bunlarn ldrdn dir. Sanklarn itham reddetmeler ispat edememesi zerine arabulucularn slihun) devreye girmesiyle taraflar 140 kurua anlamlardr.13 Aslnda su sabit olsayd lerin urayacaklar ceza ksas olacakt. Miras zgemeleri durumunda diyet

evreye girecekti. Bu ceza - tazminat - sabit bir miktardr. Ancak taraflar farkl bi r miktar zerinde de anlaabilirler. Olaymzda sanklarn sulha yanamalarndan sulu oldu dr. lenin miraslar ile kanuni diyet miktar zerinde deil de yine slam huku t olduu l bir miktar zerinde anlamlardr. kinci adam ldrme olayyla ilgili kayt 25 Cemaziyl ini tamaktadr. B hanerle ldrlen Yorgi veled-i Yanini'nin vrislerinin vekilleri aracl l zanl dava edip, bilahare 300 kuru zere sulh yaptklar grlmektedir.14 Messir fiillerde yani yaralamalarda da benzer ekilde faille madurun belli bir di yet bedeli zerinde anlatklar grlmektedir. Ancak bu yaralama vakalarnda zerinde anla minat bedeli phesiz nispetle daha azdr. Mesela bir diin krlmas iin 15 kuru st dudan yaralanmas iin 17 avgada vurulan ve hukuken sabit olan yumruklar i 55 kuru sulh bedeli olarak tespi t edilmitir. Boanmalar 185 ve 188 numaral defterlerde muhtelif ekilleriyle boanma kayt larna rastlanmaktad . Bunlar iinde dikkat ekeni eine kt muamele eden kocaya mahkemede tl talak yaptr Recep l162 tarihli kayttan anlaldna gre Fatma bt. Abdullah mahkemede gece ierek kendisini rencide etmesinden ikyet etmekte bunun zerine kocas "eer bundan s onra iki iersem eim Fatma benden bo olsun" diye artl talakta bulunmaktadr.17 artl ta nn sebeplerinden birisi hi phesiz Osmanl hukukunda Hanefi mezhebine uygun olarak mah keme kararyla boanmalarn snrl olmasdr. Mesela Hanefi mezhebinde ein kt muamele e u ahkeme kararyla boanmas mmkn deildir. Halbuki ayn sebepler Maliki ve H mezheplerinde b r boanma sebebidir. Bu duruma bir are olmak zere Osmanl kadlar kocay kte grld gib laka zorlamakta, yine kt muamelenin gereklemesi durumun r ileme gerek kalmakszn kadn evlilii sona ermi olmaktadr.18 artl talaklardan bir yolculua kan kimseler tarafindan ilmekte ve "u kadar srede dnmezsem karm bo " demektedir.19 Belirtilen srede dnmedii t irde ei kocasnn tek tarafl irade beyan oanm olmaktadr. Bu defterlerde rnekleri olma irlikte bu tr vakalarn bir ksmn belirli bir srede dnmemesi durumunda dorudan eini bo e gitmemekte, boanma ye ni eine vermekte ve e dilerse kocasndan yine tek tarafl bir i rade beyanyla boanabilme tedir. Defterlerde bunun dnda boanma (talak) kaytlarna da ra anmaktadr. Bu kaytlar z talakn gerekletii ve daha nemlisi talakla doan veya vadesi g borlarn dendiin tme bakmndan nem tamaktadr. Boanmalarn bir ksm da kadnn varsa fakas ve denmemise mehir alaca karlnda kocasyla boanma anlamas yapma -ki bu laa lmaktadr.20 Alm-Satm 185 numaral defterde ok sayda sat kayd vardr. Bu kaytlarda ge k satlan hudutlar, tanrsa ne tr bir mal olduu belirtilmekte, sat bedelinin alnd ynelik borlar kalmad ifade edilmektedir. Yine bu belgelerde icareteynli ve mukata al v kflarn da zaman zaman sata konu olduu grlmektedir.21 Ayn defterde ayrca vak , mtev deiimi, mal satn almalaryla ilgili bakaca kaytlara da rastlanmaktad rada dikkate dee ir rnek baz para vakflarnn akara tebdil edilmelerinde ve icareteyn yoluyla kiraya ver ilmelerinde grlmektedir. 20 Recep 1162 tarihli bir kaytta Kalieci Hasan Camii erifndek i minber ve krsi vakfna ilhak olunmak ve akara tebdil edilmek zer e vakfedilmi bulun an nukud ile Ahmed b. Abdullah'tan 200 kurua iki katl bir ev satn alnm, ayn ahsa 160 u muaccel ve yevmi buuk aka meccel ile kiraya verilmitir.22 eden icare-i vahide ile k iraya verilmedii sorusu hatra gelmektedir. Muhtemel ki, k imse oturduu evi satp ksa sr eli bir icar ekli olan icare-i vahide yoluyla kiralamaya yanamamaktadr. Yine bu kayt larn bazsndan anlaldna gre akara evrilen paralardan fi iken geri dnmesinde mkla akf zarar grdnden fetvay eri vazgeilip akar eklinde mstegallat- vakfiye temini cih ilmitir.23 Bu defterde dier dikkati eken iki kayt yenieri ortalaryla ilgilidir. Bunlar dan bir incisinde 10. Yenieri Ortas neferlerine mevkuf olan (maln) mtevellisi Abdi b . Habib mumhanesindeki orta mal olarak yan hissesine sahip olduu kazann dier yar hiss esini de 18.000 akeye teber-dar smail b. Hseyin'den satn almakta ve bylece 10. Orta k azann ta amna sahip olmaktadr.24 11 Rebiylevvel 1163 tarihli ikinci kaytta ise Dergh- li cebe ilerinin tfekibas olan Ahmed Bee b. Ali yetmi birinci cemaat sekizinci orta ma dan kuru alm, karlnda iki mlkn 43 hissesini bey bi'l-ve usulyle Orta'ya satmtr. med Bee iki mlkteki 43 hisseyi geri almtr.25 Bu iki kayt yenieri ort mali imknlarnn geni olmas bakmndan dikkat ekici olduu kadar, mtevelli vast

mek, ticaret yapmak gibi eitli ilemlere girebildiini gstermesi bakmndan da dikkat e i Yine bu kaytlar yenieri ortalarnn hak ve borlara ehil bir varlk olarak kabul edil iini gstermektedir ki sonralar bu tr varlklar hukukta onu oluturan fertlerden ayr it ri bir kii olarak kabul edilmi ve kendilerine hkmi ahs denmitir. Burada rehin bey bi' vefann tercih edilmesi kanaatimce iki mlkten Orta adna kiraya vermek suretiyle yar arlanm ak maksadna yneliktir. NOTLAR

1 Cenine vasi tayini iin bkz. no 184, s. 54/1. 2 No. 184, s. 58/5. 3 No. 184, s. 47/4. 4 No. 184, s. 7/5, 44/4, 55/1, 71/3. Yalnz bir kaytta faize ortalktan bahsedi lmekte dir, bkz. s. 58/2. 5 Mesela 21 Ramazan 1162 tarihli bir kaytta Kabik veled -i Samat'n mallan borlarna ye tmedii, bunun ancak %57,83'n karlayabildii grlmekted no 184, s. 75/6. Dier e deer bir borca batk tereke rnei iin bkz. no 184, s. 90/5. 6 No . 184, s. 48/3. 7 No. 184,5. 12/1. 8 No. 184, s. 55/1,71/3. 9 No. 184, s. 76/1; 84/3. 10 rnek olarak bkz. no. 184, s. 59/2, 86/2, 88/5, 91/3. Bu son rnekte olduu g ibi ba zen miras brakann ei sa olmakta, ancak Hanefi mezhebi yorumuna gre ona sabit p ay d pay ayrlmas kabul edilmediinden kalan tereke beytlmala intikal etmektedir. Halbu dier sabit pay sahiplerinin mevcudiyeti durumunda teknik olarak ret ilemi dediimiz ileme bavurulduu iin kalan miras da bu sabit pay sahiplerine gitmekte, devlet hazine sine bir ey kalmamaktadr. 11 No. 184,s.54/2. 12 Bkz. no. 184, s. 32/4, 68/2. Bu i kinci rnekte bir ocuun mevcut oluu ikinci evlili k sebebi olarak birinci ein ocuunun o mamasn dndrmektedir. 13 No. 185,s.75/2. 14 No. 185,s.82/2. 15 No. 185,s.35/4. 16 No. 1 85,s.63/l. 17 No. 185, s. 17/4. 18 Geni bilgi iin bkz. M. Akif Aydn, Islam-Osmanl Ai le Hukuku, ss. 113-114, stanbul, 1985. 19 No. 185,5.35/3,39/5. 20 No. 185, s. 43/ 6. Dikkate deer bir muhalaa kayd olan bu olayda kadn kocasndan l .200 ake olan mehir alacandan 900 akeyi alarak kalan 300 akeden, iddet nafakasndan ve meunet-i sknasndan v zgemi ve kocasyla muhalaa yapmtr. 21 careteynli sata rnek olarak bkz. no. 185, s. 1 /3, 45/2. 22 No. 185, s. 19/3. Benzer kiralama rnekleri iin bkz. no. 185,5.59/4,71 /2. 23 No. 185,5.77/5. 24 No. 185,s.31/2. 25 No. 185,s.55/3. OSMANLILAR'DA DEVLE T, TOPLUM VE MAHKEME FERDUN M. EMECEN

Osmanllar'da devlet ve toplum anlaynn kkenlerini, klasik Trk-Islam veya Bizans-Sa i de let geleneine balamak bugn genel bir temayl olarak karmza kmaktadr. Bu gelen bir ta rif etmek de yine yaygn olarak bavurulan bir ifade eklidir. ou defa eit fikri akmlar ile gnmzde zellikle de son elli ylda, bu anlaya getirilmek iste ahlar, belirli kutupla lara yol am; etraf kolay alamayan fikir kmeleri dahi olutu Ancak bunlar da zaman ier e geirilen fevkalade deiimlerin etkisi ile sarslm, tav a ve tabanda itimai hadisatn b ersizlii, tarihi muayyen kalplara mahkm etmekten ve ona byk mesuliyetler ve vazifeler yklemekten kanma noktasnda, yeni temayller ortaya ufkunda yeni baz gelimeler husule g tirmitir. Bununla birlikte yaanan dnemin trl si

i alkantlarnn etkisi altnda bu hususta anakronik yaklamlara sk sk bavurulduu gr t yaplr ve genel teoriler retilirken, muayyen bir ekli oluturma yolunda zeme arama gayr etleri zaman zaman n plana kmaktadr. Bylece oluturulan her yeni akla ya daha nceden a atlm sistemleri destekleme maksatl izah tarzlar, beraberinde bi k kar gr de geti r hep birlikte mspet veya menfi, kendine mahsus bir taban rmu; bunlardan bazlar, kazl an kuyuyu yukardaki gremeyecek ekilde daha da derin baka aray veya yaklam terci ut kaynak ynnn tespit ve izahna ynelme etle geni ereveli ve fakat hi phesi/ sonu ya ak alma tarz te de her ne olursa olsun ortada duran ve deimezliini muhafaza eden i, sessiz tab ann varln veya srayan itimai hadisenin mahiyetini gsteren kaynan ke un ihine yneltirsek, bu adan yaplacak ve zerinde durulacak hayli problemle kar karya ngin ve nemli bir ksm ilenmemi, malzeme ynn (bir anlamda) kltmeye ynelik tini b yoktur zannederim. Burada Eyp Projesi erevesinde yaymlanmas d eriye sicillerinin de azndan bu bakmdan byk bir fayda salayaca sylenebilir. Bunl toplum ve devleti dorudan lendiren hangi konulan vardr diye sorulacak olunursa , bu sualin cevab ancak, devl et-toplum mahkeme geni ierisinde aranabilir. Osmanllarda devlet ve toplum deyince, i ster istemez karmza halk ve idareciler gib i iki ana temel kitle kmaktadr. Halk, lke v hkmranlk unsurlarnn bir araya gelmesi nlu klan devlet, bir st tekilatlanma biimi ol tarif edilir; onun bnyesindeki topl uluu da cemiyet oluturur. Tek gruba dayal gelien ve zamanla bnyesine eitli gruplar k tekilatn ona gre ayarlama durumunda bulunan devle itimai yap anlay, Kuran'n etinden hareketle formle edilir. Burada toplum hayatnn sa si iin Allah'n i farkl kabiliyette yaratt, her toplumun yesinin kendi kabiliyet ve bil i birikimine gr i yapmas gerektiine temas olunur: "Rabbinin rahmetini onlar m paylayor ar, dnya hay a onlarn geimliklerini aralarndan biz paylatrdk, birbirine i grdrmeler min erecelerle stn kldk, Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdiklerinden daha hayrldr." ( 32). Muhtemelen bundan hareketle asrlar boyunca gelitirilen anlaylarn etkisi almnda k al an, 15. yzyl sonlarnda yaayan Osmanl tarihisi Tursun Beyin cemiyet hayatna bak, evlet ve toplumun nasl anlalmas gerektiini ihsas ettirir.1 timai nizam sala t idares gcn hkmdar otoritesi ve hakimiyeti yannda er'i hkmlerle salar. Cemi da uyum nemli r fert kabiliyetine gre belirlenmi yerini muhafaza etmelidir; devlet de bunu gerekl etirmelidir. Tursun Bey'de slami temel anlay ile nceki slam im atorluklarnca gelitiri telakkiler birbirleriyle imtiza iinde sunulur. Bu ifadeler , II. Mehmed ann zellii g tutulursa, yerli yerine oturmakla, Osmanl devlet anlaynn formlasyonunu yapmaktadr. B u erevede slami temel anlayn tesinde pinin tezahr ve bunun n plana karlmas, sz un hiyerarik bir silsi e sunulmasna mncer olmutur. Padiahn toplum dzenlilii iin gere ve onun er'i ar dnda olarak grlmekle birlikte, esasen buna bal olarak kanun ve nizam vaz', h um ve padiah ile zdeleen devletin salkl yrmesi, adaletin tevzii ve refahn na tema, padiah veya onun namna rfi ve er'i uygulamalar yrten idareci zmre ile ida il erin grev ve mesuliyetlerini ortaya koyma abasnda ekillenir. Kkleri Sasaniler'e inen; eidi siyasetname ve nasihatnamelerde tekrarlanagelen ve sonradan "daire-i ad liyy e" diye nitelendirilen anlay, formel olarak adalet-devlet-eriat-hkmranlk-ordu-ser et-h alk eklinde birbirine bal halkalardan oluan bir sistemi ortaya koyar. Bu teorik yapda veya formlasyonda, padiah iin halk, "vedi'a" olarak grlr, dolaysyla sz konu arn sa lde durmalar gerekir, bu da hkmdarn mutlak otoritesine muhtatr. lerde padiah ve halk b rtakm benzetmelerle tarif edilir. Bazlarnda padiah terazi tuta n kimseye, bazlarnda ba hvana, gemi reisine, bekiye, obana benzetilir-ken; halk meyve eren aaca, nebata, bahey e, sonsuz bir hazineye, srye benzetilir4 ve btn bunlar padia alk ilikisini basite indi rgeyen rneklemelerdir. Bilindii gibi btn bu sz konusu grn e sosyologlara devlet yaps riyle birtakm kavramlar gelitirme imkn salam veya teorilerine dayanak tekil etmitir. k bunlara kar tarihi tabanndan gelenlerce cidd itirazlar yaplm; slam imparatorluu ve ak hkmdar tipi modellerinde, ayrntya y at nemli olan noktalar gzden karld gerek m olmutur.5 Osmanllar'da itimai bnye esas olarak iki ana gruba blnm grnmektedir. Bu diahn yetki tand dini ve mlki idareciler, saray memurlar ve ulemay iine alrken, e eye katlmayan, hangi soy ve dine mensup olursa olsun retim yapan tabanda n oluuyord u. Bunlar iinde de belirli gruplar vard. Mesela tebaa, farkl statde gruplar dan meyd ana geliyordu. Bunlar mslim-gayrimslim, ehirli-kyl-konarger gibi belirli ver

farkll iindeki muayyenlemi veya devletin bir iktisadi benzerlik ba ile erevesini l tta ilerinde birtakm devlete ait mkellefiyetler karl baz tr vergilerden ler dahi va nlar idareci kategorisinin dahil bulunduu "'askeri" grup iinde mt alaa edilmilerdi.7 dareci snf ise bata saray halk olmak zere seyfiye, kalemiye ve il eden mteekkildi. konumuz asndan bu gruplardan mteekkil idarecilerle halk ar mnasebetlerin mahiyetinde, adalet sistemi n plana kmaktadr. Btn siyasetname tr ese ve hatta resmi vesaikte8 tem olarak srekli islenen konu halkn korunmas ve adaletl e hkmedilmesinde dmlenmektedir. A alet fikri genel olarak toplumun dzenliliinde bata r alyor, idareci zmrenin maduriyeti ne uramak ihtimali asndan halk kesiminin nazarnd teminat olarak mtalaa ediliyor; bunla rn yannda devletin geleceinin de garantisi ekli nde dnlyordu. Dini kurallar ve hkm padiahn bu yolda kard emir ve f ensibin hep tebaann syaneti ve dzenin muhafazas o urulmas artc deildir. le zdeletirilmesi, devlet iin de bir meruiyet anlam tayo yerini diyordu. Adaletin tevziinde ise, halkla dorudan muhatap olan kesim, bir b akma padia hn er'i vekili olan kad idi.9 Vazifeleri itibariyle halk ile devlet arasnda bir kpr d rumundayd. Zira mutlak hkmdar snrlayan her eyin stnde yer alan Kuran'in selameti iin hkmdara gerek duyulmas gibi bir formlasyonun tezahr beraberinde, onu are etlerinin kutsal kitaba uygunluunun kontroln getiriyordu, dolaysyla bu adan Kura oruml ma dorudan padiaha deil, onun namna ulemaya havale edilmiti veya byle bir mekan zma ge litirilmiti. Bu bakmdan ulemann mutlak hkimi, bu adan kontrol etmek gibi bir v fesi va d. Ancak tatbikatta bunun rnekleri az grlmekte ve ulema seyfiyeye pek direne memekle birlikte, byle bir dini veheye dayanan emniyet anlaynn halk iin yine de raha tc old nebilir. Basit bir slogan gibi grnen "Marur olma padiahm senden byk ibaresi, bir anlam a inanm ve ahiret hayatnn azabn dnen idareciyi kendi manevi d ir hesaplama iine i olduka maddilemi dnce tarzlar iinde byle b srmek belki manasz karlanabilir, faka arnn sz konusu temel zellik mez. te yandan toplum nizam iin gelitirilen organlardan o mahkeme, haddi zatnda halk iin ayr bir nemi haizdi. Sadece kendi aralarndaki sivil d avalar deil idarecilerle ol an devlete ait trl meseleler dava konusu olarak buralar da grlmek mecburiyetinde idi. Kad ve mahkeme ekli adan bamsz alan bir kurum nitel Yukarda da dei dorudan merkezle muhatap mahalli otoritelerden bamsz, mlki ve mali mese elerde ayn de ecede sorumlu idi. Ayn zamanda mahalli bir temsilci hviyetini de tayord u. Sivil dava lar yannda cezai davalara da bakar, asayi, denetleme, belediye, note rlik vb. birok i grr, mfettilik, iltizam ile ilgili ilerle de merkezden grevlendirile irdi. ok g halli yetki dairesi, onun tarafndan tutulmu sicil defterlerine de yansmak ta, dolaysyl a bunlar sosyal tarih kayna olarak sessiz byk tabann dili vasfin tamak Bunl vleti ve halk karlkl olarak ilgilendiren birok kaydn yer almas tabiidir. Burada amna idarecilerle halk arasndaki ihtilafn zm nemlidir. Bu adan bakldnda genel ergi konular bata yer alr. Mahalli idarecilerin herhangi bir suiisti maline kar halkn kadya, hatta dorudan bir nevi temyiz mahkemesi zellii tayan Divan abildii malumdur.12 ivan'da tutulan kaytlar havi defterlere bakldnda, irili ufakl ikyet ile ilgili genel mahalli mahkemeye mteveccih talimata rastlanr. Hatta ba z kaytlarn zerinde, hkmn "fa ca karye ahalisinden falan ahslara" verildiine dair dlmesi manidardr. zellikle 17. y itibaren ikyetlere ynelik kaytlarn mhim , ayr bir kalemde toplanp vilayetlere ait Ah efterlerinin ve Ahkm- ikyet tr def n ortaya kmas,13 dikkat ekici bir gelime olarak ilebilir. Muhtemelen bu duru mahalli olarak artk meselelerin zmnn tkanmas ve arenin erkezinden aranma an meydana gelmitir. darecilerle ilgili ikyetlerin youn olarak hkmet merkezine akset ilmesi bu devreden itibaren halkn genel bir temayl haline gelmitir d enilebilir. Btn b durum merkez brokrasisinin daha fazla tekilatlanma srecine girmesin in bir baka sebe bi olarak mtalaa edilebilir. Dolaysyla bu da merkezi glenmenin 16. yz sonrasnda m a ncesinde mi daha etkili olarak uyguland yolundaki, belki de gereksiz, tartmalar a manidar olabilir. Elimizdeki Eyp kad sicili, Tanzimat ncesi Osmanl de n sonlarna ait adr. Sz konusu sicillerde idareci ve halk dorudan ilgilendiren bir iht ilaf mevzuuna, dava konusuna rastlanmamaktadr. Tespit edebildiimiz baz kaytlarda, id areci veya ask eri zmre mensuplarnn bor, miras sat vb. gibi ilemlerini alakadar eden b lgiler vard nlar ilgili blgede ikamet eden veya bir vesile ile balants bulunan idarec ilerin ahsi dava veya meselelerini aksettirdiinden, dorudan bir ihtilaf mevzuuna iar et etmemekt

edir. Fakat burada yer alan birka ferman, dorudan halk ilgilendiren zellie sahiptir v e uygulanmas iin kaddan gerekli tedbirleri almas istenmektedir. Mesela 28 Zilkade 1 1 62 tarihli ferman kaydnda, can ve mal gvenlii iin tefti istendii dikkati ekmektedir. Kad ve bostancba, Topkap ve Takyeci semtlerine giderek yerleme yerlerini, baheleri d i z, gsz kimselerin tespitini yapacaklar ve onlarn etrafa verdikleri zarar sorutura lar, kefilli ve keflsizleri tespit edeceklerdi. Genel olarak mahalle halknn emniyet ini n salanmas, nizamn salkl yrmesi iin kefil sistemine bavurulmas, yaygn bir uy . Ma birbirine kefillenmesi ile ilgili zellikle 18. yzyla ait baz defterl rin mevcut olduu bilinmektedir. Mahalleye giren yabanclarn tespiti ve herhangi bir uygunsuz olay k arsnda, halk birbirinden mesul tutma anlay tesand salama asndan ydi.15 te yanda alakadar eden tefti kayd, suyollarnn kontrol ile ilg dir. stanbul'da sknts srekli yun halka sratle ulatrlmas, devletin zer le durduu bir konuyu oluturuyordu. Bayezid A hallesi'ni ilgilendiren defterdeki bir baka ferman kaydnda, buradaki bir emenin ve s u kanallarnn teftii ii kadya hava mekte idi. Mahkeme ktibi, su nazr ve hassa vakfi g leri ile suyolcular hep birli kte heyet halinde gerekli teftii yapmlar ve durumu ra por etmilerdi.16 Bir baka kaytta da yine Edirne Kaps civarndaki su musluu ile ilgili m seleye devlet mdahil olmutu.17 efterdeki bir dier kaytta ise, mlekiler mahkemeye bavu ak beratla kendilerine keth olan ahs istemediklerini belirtmiler ve yerine bir bakasnn getirilmesini talep etmil i. Kethdann da hazr bulunduu bu toplantda, belirli bir para karl kethdann grev mas zerine, bir bakas kethda olarak tescil edilmi ve berat i ze bildi mesi kararlatrlmt.18 Burada nemli olan husus, belirli bir esnaf grubunun kend lerini msil edecek idarecilerini semeleri ve bunu tescil ettirmeleri keyfiyetidir .19 Bu durum sivil rgtlenmenin basit bir uygulamas olarak karmza kmaktadr ve dier b yetkisini haiz idarecilerinin de varl dnlrse, devletin bunlar zerindeki kon lirli b amaya tabi olduu kanaatine varlabilir. Dikkati eken bir baka dava konus , yenieri ort a cemaatlerinin vakf paralarnn iletilmesi meselesidir. Odala-rn kendiler ne has olutur duklar sandn alma biimi hakknda fikir veren sz konusu dava kaydnda mensuplar aras likilerin nitelii ve bunun mahalli mahkemeye intikali husu sunda bilgi edinmek mmkndr .20 Burada yeri gelmiken devletle halk arasndaki mali konularla ilgili meselelerde bir baka mahkemeden ksaca bahsetmek gerekir. Bu defterdarla bal olan ve bir nevi mali kontrol messesesi gibi alan babakikulu21 dairesindeki mahkemedir. Dava sahipleri gen e llikle devletten alaca olan ve maduriyete urayan eidi kesimlere mensup ahslard. 18 aren babakikulu dairesi, bu tr davalar iin temyizi olmayan bir mahkeme halinde alyordu Buradaki durumaya Rumeli kazaskeri miri ktibi de mutlaka katlr ve arz sah n durumu brolarda incelenir, gerekli soruturmalar yapldktan sonra, daval taraf olarak babakikul u, davac olarak ise ilgili ahsn hazr bulunduu bir duruma ile dava sonulan lnda burada plan muamelat dorudan sz konusu bronun ana vazifesi idi, fakat zamanla devreye miri ktibinin girii, buray bir nevi adli soruturma mercii haline getirmiti. B lece dorudan erkezi brokraside mahalli mahkemeler dnda, bir baka mahkeme daha ortaya luyordu. lgili broya ait evraka bakldnda, davann btn seyrini takip etmek mmkndr devlet grevi i rn karlnda denmemesi durumunda, hazine borlu duruma z sahibinin istei ile gerekli ta t yaplr, miri ktibin dava zapt yazldktan sonra um davac lehine ise, o vakit gereken d derhal gerekletirilir ve davacnn alacan ettiine dair erh dlr ve mesele neticele u. zellikle 1657-1792 devresin babakikulu fonunda bu konuda pek mtenevvi vesika mev cuttur. Dolaysyla devlet-halk v e mahkeme geninde farkl bir yap daha ortaya km oluy etice olarak sz konusu kad sicillerindeki kaytlar toplum hayatnn durumu ve ona ka r de letin tavn ve adli tatbikatnn ayrntlarna ulamakta nemli bir kaynak yn ola ir. Bu s an ilgilendiren bilgi ynnn gnmzn farkl deerleriyle ve daha sof hamulesiyle ykl, olarak ele alp sistemletirme yolunda genel teorilere sarlan aratrc kesim iin kullanl r ekilde elde bulunmasnn nemi ortadadr. Anc alarn ve varlan sonularn mesuliyetinden lgi ynnn mstani olduu da hatrlat NOTLAR

1 Tursun Bey padiahn gerekliliini, halkn durumu ile ilgili grlerini "Gftr der zikr y lk be-vucd- erf-i pdih- zllu'llah" bal altnda toplanmtr: M. Tulum , ss. 10-3 iahn grevleri ile ilgili Osmanl slahat yazarlarnn grleri iin genel olarak b

evlet Tekilatna Dair Kaynaklar: Kitab- Mstetab Kitabu-Mesalihi'l-mslimin- Hrz'l-mlu k , 1988. Kemalpaazade, ulema meneli tarihi olarak padiah kavram ve Al-i Osman' bir iriy le zdeletirip onlarn hasletlerini sralar; bkz. . Turan (haz.) Tevarih-i Al-i Osma , ss . 16-38, Ankara 1970. Burada padiahn sadece adil deil fazi sahibi olmas gerektii de b elirtilir. 3 Daire-i adliyye, zellikle 17. yzyl Osmanl slahat yazarlarnn sk sk temas kler onudur. Sasani nasihat kitaplar yannda Nizamlmlk'n Siyasetnamesi (M. Altay Kymen (haz ) Siyasetname, Ankara, 1982), Kabusname (Keykavus b. iskender, Kabusname, e d. R. Levy, ss 130-138, Londra 1951, Trke tere. nr. E. Birnba-um, ss. 238-249, Camb ridge , MA, 1981) vb. bu formlasyonu aktarr. zellikle Ku-tadgu Bilig'teki ifadeler ilgi ek icidir: bkz. H.nalck, "Kutadgu Bilig'de Trk ve iran Siyaset Nazariye ve Gele nekleri ", Reit Rahmeti Arat iin, ss. 259-275, Ankara, 1969, idris, Kanun- ehinahi'de , sultan Allah'n glgesi, halkn ise Allah'n eyli olduunu beyan eder, sultana lazm olan lah' i halk gzetme ve mutlu klma, adaletle davranmadr. Halk ezilmemelidir, eer ezilir se de vlet ker. Halk meyve veren aaca benzer, ne kadar baklrsa o kadar mahsul bol olur . ze kle ticaret erbabnn ve ziraat ehlinin gelitirilmesi ve emniyetlerinin salanmas ge reki r: Bunlar memleketin imar iin ok gereklidir, ayrca din ve dnya nizamnn muhafazas a mal kazanma tccar taifesinin refah ile dorudan ilikilidir; Karun'un hazinesi bile ekilebilir topraktan, alnan rnden daha faydal deildir, dnya yznde hibir i topra ten daha yararl olamaz. Sultan bedenin ba mesabesinde olduundan ah onun ze indeki beyi n gibidir, beyin ve ba birbirini tamamlayan iki kuvvettir, bir hissetm e gc dieri ha reket-i kuvvesidir: "dris Bitlisi'nin Kanun- ahenahisinin Tenkidli Ner Trkeye Tercmes yaymlanmam doktora tezi, s. 97-106 vd, stanbul 1974, Ltfi Paa hi le ilgili risalesind e, 'nehy-i ani'l-mnker'i kim gerekletirirse onun Allah'n yeryznde i halifesi olduunu v adaletle hkmettii srece halkn ona itaatle ykml bulunduunu be (Sleymaniye-Ayasofya K nr. 2877, 23b). Celalzde'nin Yavuz Sultan Selim ile ilg ili ibareleri farkl bir pa diah tipini izer. Yavuz'un kendisini halkn ilerini yoluna k oymak zere ortaya kan Alla 'n alak bir bendesi olarak grd belirtilir ("...memleket ve cevr olduunu bilmemek yanla da ulu gnah idi, hakikaten kendilerini padiah bilmez lerdi, Allahu tealann kemine-k emter bendesi, yeryznde ibdnn mhimmatn kayrmaa kom ndesiyim dey buyururlard*: A. (haz), Selimnme, Ankara, 1990. Aktr ki Kanun ve II. Selim dnemini idrak etmi olan Cel lzde'nin kendi dneminin aaasndan ve ihtiamndan duyduu tepkinin bir yansmasdr, ilgi us onun model olarak Yavuz tan Selim tipini ileri srmesidir. Ayrca Osmanllar'da pad iah ve iktidar anlay iin bk alck, 'Padiah*, slam Ansiklopedisi, c. IX, ss. 491-95; ay Osmanl Padiah", Siyasal B lgiler Fakltesi Dergisi, XIII, ss. 68-79, 1958. ss. 68-79. 4 Naima'nn ve ve bitiremedii eski bir siyasetnamede, bu benzetmelere sk sk bavurulur rada "Reaya sefineye benzer, eer gemide reis olmazsa babo kalr.", "Kuraklk iinde ka bi yerin ahalisinin yamura ihtiyalar fazladr, fakat sultana olan ihtiya ondan da fa zla dr, zira yamura zaman zaman ihtiya duyulur, hal-buki sultan daima byk bir ihtiyat , "R aya nebat gibidir, nebatn bazs habis, bazs iyi olur, bunlar ayklanrsa daha iyi bahe h le gelir, dolaysyla bunu gerekletirecek bir bahvana ihtiya vardr.", "Val mi olmayan r a obansz hayvanata benzer." gibi ibareler vardr: Kitabu Nehci's-Sluk fi Siyset'l-Mluk, Bulak, 1257. 5 Bir rnek iin bkz. H.nalck, "Sultanizm zerine Yorumlar: Max Weber'in Os manl Siyasal istemi Tiplemesi", Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, ss. 5-26, 7, 1994. 6 Toplum yaps ve snflandrmalar, klasik nasihatnamelerde sk sk yer alr. Ktip elebi tolan reayaya ayr bir bahis aar. Dstru'l-Amel adl risalesini ana bal n bunlar "Reaya sker" ve "Hazine* olarak belirler. 'Hey'et-i ictimaiyye-i beer iyye'nin "erkn- erbe 'adan" teekkl ettiini belirterek bunlar 'Ulema*, *Asker", "Tccar e "Reaya" eklinde tas nif eder. Bu arada "da-ire-i adliyyeye" de yer verir: Kavani n-i Al-i Osman, ss. 124-129, stanbul, 1979. ' 7 Askeri* grup hakknda son bir alma iin bkz. H. Sahilliolu, "Askeri", Trkiye Diyanet kf slam Ansiklopedisi c. Ill, ss. 488-489. 8 rnekler iin bk z. H.nalck, "Adaletnameler", Belgeler 11/3-4, ss. 49-145, 1967, ss. 49-145. 9 Kadla r hakknda farkl bir alma: I. Ortayl, Hukuk ve idare Adam Olarak Osmanl Devl Kad, Ank 1 994. 10 H.nalck, "Mahkeme", islam Ansiklopedisi, c. VII, ss. 149-151. 11 er'iyye sicilleri zerinde pek ok alma yaplmtr. Siciller iin bkz. A. Akgndz

yye Sicilleri I-II, stanbul, 1988-1989. Ayrca bkz. M. pirli, "Sosyal Tarih Kayna olar k er'iyye Sicilleri," Tarih ve Sosyoloji Semineri, ss. 157-162, stanbul, 1 991, ss . 1 57- 1 62. 12 Divan'n ileyi tarz iin bk. A. Mumcu, Hukuksal ve Siyasa/ Karar Orga n Olarak Divanayun, Ankara 1976; ay, "Divan- Hmayun", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklo pedisi c. IX, ss. 430-32. 13 Bu tr defterler Atik ikyet Defterleri adl altnda tasnif edilmi olup bu tasnif 1649 dan balamaktadr: Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, ss. 6 -67, Ankara, 1992, Ayrca DVN. KT kodu altnda da defterler mevcuttur. Vilayetlere ai t ahkm defterleri serisi 18. yzylda balar (ayn Rehber, s. 40 vd). 14 No. 185,s.38/l 1 5 Bunun iin bkz. . Ergen, "Osmanl ehirlerinde Mahallenin ilev ve Nitelikleri zerine Os anl Aratrmalar IV, ss. 69-78; 1984, ss. 69-78; F. M. Emecen, "Sosyal Tarih Kayna O ara k Osmanl Tahrir Defterleri*, Tarih ve Sosyoloji Semineri, ss 147-150, stanbul, 199 1. 16 No. 185,s.46/l. 17 No. 185,s.73/3. 18 No. 185, s. 84/2. 19 Bunun iin bkz. H .nalck, "The Appointment Procedure of a Guild Warden (Ketkhuda)" , ss. 135-142, WZ KM 76, 1986, agy, "Sultanizm", s. 20. 20 No. 185,s.55/l. 21 Bkz. F. M. Emecen, " Babaki Kulu", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. V, s s. 126-127.

15. YZYILIN SONUNDA HASLAR KAZASI STEFAN YERASMOS mer Ltfi Barkan, 1939'da yaymlam old "Osmanl mparatorluu'nda Toprak ilii nu ekilleri" adl makalesinde1 1498 tarihli Hasl zas tahrir defterini incelerken ,2 bu kazann esas nfsunu oluturan "ortak kullar" konu da ayrntl bilgi vermekte, fterdeki bilgilerden elde edilebilecek demografik veriler e dein-memektedir. Oysa, bu defterde, genelde tapu tahrir defterlerinde grlegelen a llm biimlerin dnda, h erkek kadn ve ocuk nfusu ve aralarndaki akrabalk ilikile i ocuklar ya da verilmitir. Bu durumda sz konusu defter yalnzca Haslar kazas iin dei . y stanbul'u iin ok nemli bir demografik kaynak niteliindedir. 1498 tarihli Haslar ka zas tahrir defterinde 180 ky ve cemaat yer alr.3 Bunlarn he men hepsi Avrupa yakasnda ve aa yukar bugnk stanbul ili snrlan iindedir. Ayrca, klar ve durumlar tartm llemleri de bu deftere kaydedilmit u yakasnda baka ortak bulunmadndan, skdarl orta kazas iinde gst .5 Geri kalan 179 ky ve cemaat, ounluunun yeri bugn saptanamamakla b ikte,6 Silivri , atalca ve Vize'nin izdii bir yayn iinde bulunuyor olmaldr. Bunlar ara da Boaz' yakas kyleri ve 20. yzyln banda bile stanbul'un banliys, hatta mahallesi i vardr. Kentin batsnda Flori (Florya), Ayastefanos (Yeilky), Aya Mama (Yeilyurt-Ata ) , Makrihorya (Bakrky), kuzeyinde Asomato (Arnavutky), Aya Foka (Ortaky), Beikta, Ma t Maka), kuzeybatsnda Yenice Hs ve Hs der Kiremidlik (Hasky) defterde birer ortak ak g Bu alann iinde bulunan ancak ortaks olmayan tm kylerin bu tahrire alnp alnmad ile nein Eyp kasabasnn bu tahrirde ad dahi gemez; ayn zamanda Terkos ve y bulunan Fatih S an Mehmed Vakfi'na ait kylerden de sz edilmemektedir.7 Dier vakfl ara gelince, biri Eyb vakfina ait Alibeyky olmak zere vakf kyn bu defterde kayd a ancak oturanlarn ilmemektedir.8 Oysa 1529 tarihli bir vakf tahrir defte rinde9 Haslar kazasnda dier iki vakfa bal kylerin bulunduunu gryoruz. 27 Ekim-5 Kas tarihlerinde kurulmu olan Hse Aa Vakfi'na ait ncez'e bal drt kyn 1498 tarihi ulmam olduunu dnsek bile, 1474 akfetmi olduu Kutlu Be ya da Baba sz konusu tahrirde ad gemeliydi diye akla gelmektedi r. Bu durumda 1498 tarihli Hasl ar kazas defterinin, snrlarn kesin bir biimde izebilec miz bir yrenin o tarihteki onusunda kesin bir bilgi veremeyecei aktr. Ancak bu belgen in nemi toplam nfus veriler nden ok aile ve hane birimlerini hesaplamamza yarayan bi lgiler ieriyor olmasndan kay naklanmaktadr.

Bu blgede bulunan ortaklarn stats hakknda . L. Barkan'n yukarda ad geen al lgi nel olarak topraa yerlemi kle olarak tanmlanabilir; zamanla zgr ne kavuup reaya stat ceklerdir. Ortaklarn stanbul yresinde yerletirilmeleri a elimizde olan bilgileri ise sralayabiliriz: 1) lk olarak Giese'nin yaymlam olduu anonim Tevrihi l-i Osman 1454 S eferini atr: "Andan sonra Sultan Mehmed Laz iline vard. Sivrice hisar ve Mol (?) hi sarn feth idp vilyetin yama eyledi. Andan sonra kan yesirlerin hesabn Allah bilr. s di olan kfirlerim ekseri andan kanlardur. Hicretn 858 [1454] ylnda feth olund."10 2) as'ta ise 1454 seferine ait u bilgiler vardr: "Hkmdar Smederovo'ya [Semendire] kadar ilerledi. Burasnn alnmasn ok istiyordu nk a] kenar olduundan Macaristan'a gemek gei salyordu. Ancak burasn zapte ve geri dnd. Baka bir kaleye saldrd ama oras te abul etmedi. Kalenin d kent ve kasabalarnda oturan halk kalenin dndan geen ikinci bir ruma hatt ile korun yordu. Kalenin ok iyi korunmu olmasna ramen d duvarlar o kadar sa deildi. Resmi ler vermesine ramen sznde durmad, d istihkmlar zaptedip tm halk esi ale i olmad." ... "Mehmed ganimetiyle birlikte Sofya yoluyla Edirne'ye dnd. Yarsyla o nunla birlikte savam olan ileri gelenleri ve orduyu dllendirdi. Dier yarsn ise kendi ak Konstantinopolis dndaki kyleri iskn etmek zere gnderdi. Kendisine alkoymu oldu in k ve kadnd."11 3) Kritovulos da 1457'de cereyan eden Srbistan olaylarn anlattktan sonr a, 1457-14 58 knda Fatih'in stanbul'da yapt imar giriimlerini kaydetmektedir: "Ve bun a kalmayp kentin tm evresini iskn ettirdi, Triballi [Srplar], Peones [Ma carlar] ve M ysiallar' [Bulgarlar] sava ganimeti olarak srp buraya yerletirdi. Kent d ve evresinde tm araziyi iskn etmek istemesi, bir yandan topran verimliliinden -n mek ve dikilmek i elverili ve her eit rn ve meyve vermee yatkn olduundan kentin nmelerini byk lde te yandan da ssz ve barnaksz ve yolcular iin araziyi ehliletirmek gereinden domutu u ilerle uramtr."12 Ayn yazar, 1458'de birinci Mora seferi dnnde ise unlar yazar irmi olduu Morallardan dierlerinden farkl grnenleri ve sanat ehli ol kentin iinde isk tirmek iin ayrd ve geri kalanlar kent dnda arazide kylere ye opra srmek ve ziraatl onlara [tohumluk] buday ve kz ifti datt ve d rini salad".13 4) Neri ise, 1463 Bosn i ile ilgili olarak yle bir cmleye yer verir: "(...) Mahmud Paa'y mukaddem idb gnderb lb Bobaca'nn zerine dp gnde alu l krna srb, iine adam koyub Bosna kral zerin 5) Tursun Be'e gelince, o da stanbul'un iskn bahsinde, tarih vermeden, genel bir bi lgi sunmaktadr: "Ve klc ile feth itd memlik-i kffrdan sebyy sry getrdb, et yir kalmayub tamm ma'mr old. Her vd-i 'gayri z zer', 'hdika h' eklin gsterdi".15 Bu an Hristiyan ortaklarn 1454-1463 yllar arasnda Srbistan, Mora ve Bosna edilen yerlerd getirildii anlalr. Gerekten de ahs adlarnn genellikle Slavca ya d olmas, ky adlar Srf (Srp) Gardan, Bosna Gardan, Bosna Filibos, Bosna Desp ne, Bosna Bahay, Yine Bosna gibi adlarn bulunmas bu bilgileri dorular. Ancak 1498 tah irinde Arnavud Despine, Kemer Arnavud, Platice Arnavud, Arnavud Filibos gibi ky a dlarnn yan sra ok sayda Arna uta ahs adlarna da rastlyoruz. Bu durumda 1466 Arna rinden getirildiini bildiimiz esir er de16 evre kylere yerletirilmi olmaldrlar. Hal ck, 1479'da Asya Mavra, Kefalonya ve ante fetihlerinde elde edilen tutsaklarn da s tanbul evresinde yerletirildiini yazar. 17 1498 tahririnde talyanca isimlere de ska ra tlanmaktadr; bunlar ya fethedilen dier Venedik kalelerinde, ya da deniz aknlarnda el e geen esirlerin adlan olabilir. 149 8 tahririnde Hristiyan ortaklarn yan sra isimlerinin yannda "srgn" kayd ola ulunmak nlarn bazen ortaklar arasnda kaytl olmalarna ramen verdikleri vergi (zellikle cizye) a statsnde olduklar anlalmaktadr. Defterde srgn kaydnn yan leri yer ya da onlar s yazlr: "an srgnn- Mora", ya da "an srgnn- Hristiyan srgnlerin geldikleri yerler, gelikasn, zdin, Kalkandelen, Koso vo, Mora, Prespa'dr. Bunlardan Alasonya (Elasson ), Angelikasr (Angelokastro) ve zdi n (Zituni, bugnk Lamia) Tessalya'da ya da Gney Ep ir'de olup II.Murad zamannda fethed ilen yerleimlerdir. Bugnk Yunanistan, Arnavutluk ve Makedonya snrlarnn kesitii yer nan Prespa glnn ayn adl kasabas ile Kalkandele ve Kosovo stanbul'dan nce

dilen yerleimlerdir. Bu durumda, buralardan stanbul evresi kylere srlen kiiler fetih b rka yl sonra, yani reaya statsne girdikten sonra yerlerinden edilmilerdir. Bylece tatl rinin ortak deil de reaya olmas olaandr. 1458 ve 1460'ta fethedilen Mora iin i rum far ldr; Mora'dan getirilen kiilerden kimlerin, hangi nedenlerden dolay reaya ya da orta k sayldklar ak deildir. En akla yakn olaslk, kentlerinin zorla alnmas, edenlerle tutsak denlerin ortak saylmalar, bu duruma dmeden ge zo reaya kabul edilmi olmalar a srgnleri biri kadn olmak zere sekiz kiidir; hepsi Pandanoa Ky'nde iskn ir. Mihal v i Petropulo iki olu, Simon ve Dimitri ile birlikte srgn edilmitir; b unlardan Simon dul ve yanda bir erkek ocuun babasdr; Dimitri ise mcerreddir. Miha anoa'da domu n Kali adnda sekiz yanda bir de kz vardr. kinci aile is veled-i Andreya ile oullar M , Andreya ve Manol'dur. Milino'nun mcerred olmasna ramen, Manol evli ve biri ncerred iki olu ve kz vardr. Alasonya srgnleri arasn olan Somayi (Thomayi) kyn kethdas Yani ile evlenmi ve en by bali ola lmutur. Thomayi'nin de byk bir olaslkla sz kon eden birine ait olduunu d terin tahririnden 15-20 yl nce Alasonya'dan Pandanoa ya yaln ca iki ailenin srlm ol hmin edebiliriz. Burada aka sz konusu olan toplu bir srgn ya lanm iskn pol , belli kiilere ynelik bir nlemdir. Bunlar, Pandanoa'nn ortaklar ara r; a ayalar gibi mezra tasarruf edip cizye demektedirler. Toplam 30 kii olan Angel ikasr srgnlerinin tm de Zekeriye Burgas (dier ad ksatil reaya olarak yazlmlardr v larn oluturmulardr. Ayn biimde 50 kii s Burgas Ky'nn tm reayasn olutururlar. B ve Kosovo'dan yalnz bir rastlandndan bunlara dair bir yorumda bulunmak olanakszdr. Mo ra srgnlerinden de 15 Avaso, 19 kii Kemer Arnavud kylerine reaya olarak kaydedilmiler dir. Prespa srgnleri o larak kaydedilen 6 kii ise eidi kylere dalmtr. Yukarda bel i "an srgnn- Davud Paa", "skender Paa", "Nasuh Be" isim kaydolunan srgnler arasnda srgnlerinden 21 kii eitli kylere dalrken, ni) Bosna Ky'nde toplanmtr. skender ise 2 kii dalm, 10 k Bosna kulbeleri) kynde kaydedilmitir. Her iki grubun Bosna orta yerletiri ve isimlerinin Slav kkenli olmas Bosna'dan getirilmi olmalar olasln dou zmrenin Yine Bosna'nn reayasn oluturmasna karn, ikinci zmre Bosna Gardn'n ortak d ortak gibi vergilendirilmitir. Davud Paa'nn 1479-1481'de Bosna sancakbeyi lmas, Terkim skender Paa'nn da 1475-1479, 1485-1489 ve 1498-1506 yllarnda bu makamda ulunmas, bu s gnlerin Bosna'dan gelmi olmalar olasln glendirmektedir. "skender bu zmreye ait ol rla evlenen kadnn en byk ocuklarnn sekiz yalannd srgnn Paa'nn ikinci sancakbe fethi srasnda olabileceini akla get dir. skender Paa'nn ayn zamanda Vize sancanda, 1 arihinde stanbul'daki camiine v ettii, drt ky vardr. Haslar kazasnn "skender Paa s aann bu kyleri is i olduu sava tutsaklarnn padiaha ait pay ya da onun bir blm ol 5'ten ra sancakbeyi olan Nasuh Bey'in srgnleri ise toplam 10 kii ve iki ailedir; Ce beci Ky' nde Krkeme suyunun meremmetine hizmet etmek iin "crim-i b" olarak kaydedilmi ir. Geldikleri yer veya srgn eden kiinin adlar ile anlan bu zmrelerin dnda iki srg karlayoruz. Polie Ky sakinleri "Anatoli'de Yalakova'dan srclar hizmetinde srgn e erz" diye reaya olduklarn iddia etmektedirler. Oysa tahrirde "evv eli yirlerinde src k llar" olduklar kaydedilmitir. Ayrca isimleri Slavca kkenlidir. urumda, onlarn bir tar ihte tutsak olarak gtrlp Yalova evresinde yerletirildikleri ve adan da stanbul evresi Prolie'ye srldkleri anlalyor. Dier bir grup ise Petneho asdr ki defterde "Frenk re er" olarak tanmlanmakta, ancak kkenleri ya da ge arihleri hakknda herhangi bir ipuc u verilmemektedir. simlerinin ounlukla "Frenk" deil de Arnavuta ya da Slavca kkenli ol duuna baklrsa, belki Arnavutluk ya da Dalmaya ky Venediklilerden alnan yerlerden getir lmi yerli Katolik nfus olabilecekleri akla g elmektedir. 1850 ylnda Katolik Piskopos Pietro Cedulini, Katoliklerin durumunu incelemek iin Papa tarafindan stanbul'a gnd erilir. 14 Kasm'da stanbul'a varan Cedulini ayn ayn 21' nde Galata'daki St. Francois Kilise-si'nde, orada 17 yldan beri hizmet etmekte ol an Sakz Adas kkenli Fransisken papaz Gerolamo Arsengo ile grr. Arsengo stanbul evr hl Katolik kalm eski kle kyl anlatnca Cedulini ondan bu kyleri ziyaret r rapor hazrlamasn ister. Arsengo 20 Aralk't a stanbul'dan yola karak, sra ile "Goru , "Caragi", "Belgradi", "Pugliana", "Bosdari ", "Spartugumi" ve "Obrani" diye adl andrd kyleri ziyaret eder; bunlarn hepsinde birer Katolik kilisesi vardr.19 Ad gee

en "Belgradi"nin 1521'de Belgrad fethinden getirilen tutsaklarla kurulan ky olduu anlalmaktadr. Eer "Caragi" Hara Ky ise 1529 tarihli defterde Akakoyunlu cemaatine M arak kaydedilmitir. "Bosdari" ve "Obrani" kylerinin karl bulunamad. Gorusane", "Pugli " ve "Spartugumi" kyleri ise 1498 tarihli defterde Kendinar nm - dier Guruan, Pulaya ve spartikon adlar ile kaydedilen kylerdir. Burada yaayan orta isimleri Slavca kkenli dir. Bunlarn Katolik olmas Dalmaya kylarndan ya da Hrvatistan plan aknlardan getiril rini gsterir. Hristiyan nfusun kkenleri hakknda bir baka gsterge de bazlarnn isimle an n doum yerleridir. Bunlarn bir blm o tarihte Osmanl snrlar iinde bulunan yerle oz, Dmeke (Tessalya da Dhomokos), Drama, zdin (Lamia), Limno, Ohri, Pelogo ne (Pel agonya), skp, Yanina ve Anadolu'da yalnzca Kastamoni. Buralardan gelenler re aya ar asnda kaydedilmi ya da bir ortak kz ile evlenip bedel-i hizmet-i criye deyip ra yazl Dardan gelenler Engrs, France gibi memleket adlar, Ilovin, vlah g adlar ya da Belgrad bi kent ad ile anlp ortaklar arasnda kaydedilmilerdir. Bylec uk baz kiilerin ya tut rak ya da kendi istekleri ile gelmi olduklar grnr. Anca unlarn says tm defter iinde 25-30 kii kadardr. Hristiyan ky sakinlerinin adlarndan yola karak kkenleri ve milliy eri konusunda arsaymlara varmak birok nedenden dolay olduka zordur. ncelikle, baz adla r tipik olara Rum, Slav ya da Arnavut olmalarna ramen, Dimitri, Yorgi ya da Mariya gibi baz adla r da hemen her millet tarafndan kullanlmaktadr. kinci olarak Bizans'n s on dneminde, B lkanlar'daki karklklar halklarn daha da ok karmasna neden olmu, Arn e Sr a kadar inmi, kylara talya'dan gelenler yerletii gibi yerli halkn bir ksm da K larak da srgnden sonra kyler arasnda, ya da sonradan yerletirilen kiilerle iliklerle n us daha da karm olmaldr. Ayrca onomastik almalar henz yeterince ge nuda yardmc lduka g olmaktadr. Bununla birlikte bir genel deerlendirme yapmaya alrsak 112 Hrist en 36's mca kkenli adlarn ounlukta olduunu grmekteyiz. Bunlar genellikle Arnavuta ya d Lati kkenli isimlerle karmtr. Bu kyler Mora, Tessalya ve Gney Epir'den gelen tutsak le iskn edilmi olmaldr. Ayn biimde en ok Arnavuta adn grnd 12 kyde Rumca ve a lunmaktayd. Slavca isimlerin ounlukta olduu 57 kyde ise Srp, Bo Hrvat, hatta Bulgar a rn birbirinden ayrmak imdilik bizim iin olanakszdr. Ancak b arasndaki Latince adl k rnn Dalmaya, Hersek ve Hrvatistan kkenli Slavlarda labilecei-ni dnebiliriz. Bu isiml yukarda ad geen 57 kyn 28'ine aittir. Geri irka Hristiyan kynde ise ahs adlar he snflandrmay olanaksz klacak de Ky adlarndan bir sonu karmak da ayn derecede zor, anakszdr. Trke ad ten sonraya ait olduu gibi belli bir zmreye gnderme yapan adlarn da Gardan, Plati ce Arnavut, ya da Bosna Bahayi gibi- isknla birlikte verilmi olmas ola sdr. Bir olas sz ediyoruz, nk bugnk Maka semtine adn veren Maukat Ky, adn Tr burada 1498 tarihinde rastlanlan ahs adlar Srpa ya da Arnavuta kkenlidir. s dnemi ad ruyan Boaz kylerine, rnein Kalonagros'a (Bykdere) Slovenler, Tara Bonaklar, stinye'ye ler, Asomata'ya (Arnavutky) Arnavutlar, Aya Foka'ya (Ortaky) S lavlar yerletirilmiti r. Ayn zamanda, Slavca kkenli Vebranka adn tayan kyde ahs a . skdar dnda toplam iimandr. Bu Mslman kylerde hi Hristiyan Byk ekmece kasabalarnda birer "srgnn- M ancak bunlarn ne lirtilmemitir. Geri kalan 110 Hristiyan kynde ise20 ortaklar arasnda sayda Msl tmi, ancak stats deimemi kiiler ile buralarda yerlemi sipahi, yenieri kimseler vardr. Hristiyan ortak kylerinde ortaklar zmresi iinde kaydolunan Msl aln (yani toplam 7,385 kii olan Hristiyan ky ortak zmresinin %2'si kada bunlarn bir ksm lip kyden bir ortak kz (cariye) ile evlenerek yerle ktadr. Hristiyan ortaklar aras gei dneminde olanlar bulunduu kaytlarda gosira (Lagothira) kynden Mariya duhter-i Gn' nnda "nslime dde ad Hasn imi" Mihal Burgos Ky'nden "Ak ve kars Aie"nin ocukla nnda Msli dde" ibaresi yazlm olmasna ramen, Vurban, Hona ve Mariya olarak gsterilmi den Almed veled-i Abdullah ise, Prespe srgn stanislava ile evlenmitir; yetikin oull Yovan'dr. 1498 tarihli tahrir defterinde nfusu yalnzca Hristiyan reayadan oluan bir t ek ky v ardr: Kthane Deresi'ni Hali'e vard yere yakn kurulan kprden adn alan bir Mslman aile reisi bostanclkla uramaktadr. Hristiyanlarn adlar

dir ve aralarnda srgnler vardr. Dier reaya Hristiyanlar ortak kylerinde sakindir. ad enellikle o kyde oturan ortaklarla ayn kkenden olmas ayn yerden geldikler cak yukarda et edildii zere, tutsak edilmemi olmalarndan dolay reaya statsne ge eceklerini gsteri Reayann kadn ve ocuk says her zaman verilmediinden, vergilendiri erkek saysn toplan bulmu olduumuz ortalama hane boyu ile arparak bunlarn t un 1.300 kadar olduunu hesapl oruz. Bylece 1498 tarihli tahrir defterinde kaytl topla m Hristiyan says 8.532'ye varm aktadr. Doal olarak Mslmanlarn arasnda, ortaklardan yeni Mslman olmu kiilerin d tiyan ortak kylerinde yerlemiler, en nemli blm ise ken stiyan kylerde yerleen Msl rup halindedirler. Birinci grupta reayalar bul unmaktadrlar ki bunlar byk bir olaslkl a kulluktan reayala gemi kiilerdir: Sk sk "bin 'Abdullah" ya da "mu'tak- ..." (...'n tls) ibareleri grlr. kinci grup ise i snf mensuplardr. ki zmrenin toplam 258 ki zaman ailelerin tm fert ydolunmantr. Bunlarn srekli olarak kyde kalp kalmadklar d eildir. Vido K ortak kz Yovana ile evli yenieri emeklisi Hamza, bu kyn gerekten .sak lsa bile, da kaytl grlen padiah lalas Sleyman Aa, Halkapnar'da Sinan Paa biraderi M 'taki Alaiyye Mirlivas vb bu kylerde mezra tasarrufunda olup rlerini Haslar kazasna ve rdikleri iin burada kaydedilmilerdir. Ortak kylerinde mezra tasarruf eden askeri zm ey e bal olanlar arasnda 15 yenieri, 7 sipahi ya da sipahi olu, 3 avu, bir iskele emi bir muhtesib, iki hisar eri, bir top arabacs ve birka dier rtbeli kii vardr. Bunlar Bosna ahayi Ky'nde kaytl skender yenierinin yannda u derkenar vardr: "karye-i rndan imi u."22 Mslman kylerinin kk bir blm defterde Hristiyan kyleri arasnda gsterilmi, n olarak kaydedilmitir. lk gruba girenlerin bir blmnn srgn olduklar lmitir. Bunlar, sabas olan Kk ve Byk ekmece'de oturan kkeni belirtilmemi ile bir Mslman reaya ky Saruhan ve ad okunamayan baka bir yerin sr imdilik bu konuda yeterli bilgi sahibi o lmamakla birlikte, bunlarn srgn edilen Mani sa yresi Trkmenleri olduunu varsayabiliriz . Otamlu, Paabel ve Kstemerl (Kutimurl n sakinleri ise reaya olarak kaydedilmitir; a ky adalarndan bunlarn da airet kken i olabileceini dnebiliriz. Otamlu, Yeni-il'dek gneyi Uzun Yayla) Bedili obasdr;23 Ku-temr boyunun yeri de Orta Anadolu'da, Kohisar G gneyi olan Eskiak gsterilir.24 Ayrca bu kyn reaya listesinin sonunda "Hricde mtefer em'at, zi rler imi" cmlesi eklenmitir. Muha Ky reayas iin defterde "Kadim re'y imi aryle stanpol fethinden son temekk etmiler ba'z sipahi ba'z elliciler imi" deniliyor. Bunlar Kk ve Byk ekmece rnda kaydedilen "be-ihtiyr- hod-amed" zmresi gibi kendile yerleen reaya grubu na alabiliriz. ncez Ky'nn esas sakinleri de herhangi bir zellikle i kaydedemediim an reayadr. Ortak kyleri arasnda gsterilmi olan Mslman kylerinin i Mslm Bu konumda be ky vardr: rnein, stinye Ky'nde vergilendirilen 22 kiiden 8'in llah, 4'nn mu'tak, birinin erke ve dierlerinin ounun baba adlarnn yeni Mslmanla rm a, Karaca gibi adlar olmas bunlarn yeni slamlam bir zmre olduunu gsteri kluca Ky k bir ibare yer alr: "Mezkre karyede mukaddema Aacakoyun ekkinlermi, anlar fevt olub hemn ol taifeden bir kangi kalub sonradan ihtiyariyle ba'z kimesneler gelb sipahid en ve gayriden temekkn etmiler". Gerekten de bu kyde Aak nlu cemaatinden bir kii ve ai esi, 3 veled-i Abdullah, l mu'tak, 3 yenieri, 2 sipa hi olu, l mtevelli, kyn imam ve a skeri snfa ait birka ki namdadr. Sinan Aa'da kay ekiz yetikin erkek unlardr: Ahmed ve -i Abdullah ve olu Yovan, irmerd veled-i Abdu llah, Hokadem veled-i Abdullah, Sinan Aa hadim, Bli yenieri, Sinan yenieri ve Hasan'a n ebn-i siphiyn. Dier iki kyde de v endirilen kiilerin yansn veled-i Abdullah 'taklar oluturur. Ali Be Ky (Alibeyky) Eyp na baldr, ancak bir ksm Mslman reaya vergiler r. Boazkesen kalesi iinde sakin olan n e yenieri, sipahi ve byk olaslkla Msl bennk-lardan oluur; ancak saylar kaydedilmem rda saydmz on bir ky ile Hristiyan ortak ky ve kasabalarnda yaayan Msl l etmi 2.033'e varmaktadr.25 Geride 56 ky "Cem'at- ahbiye be-Akakoyunlu ma'a min mte-mekkin t im" ibaresi altn kaydolunmutur. Yani bunlar adrl cemaattir ve en byk blmn Acakoyu rur rm 15. yzyln sonunda Bozok (Yozgat) blgesinden Azerbaycan'a gtkleri bilinir.26 Bu u da, bunlarn daha yukarda grm olduumuz Otamlu ve Kutimurl cemaatleri ile birlikte

ylii'nin fethi ile Otlukbeli Sava arasnda geen dnemde (1467-1473) stanbul evresine il lmalar olasl byktr. Bu 56 ky ve cemaatin yarsnn ziraatle urat, yani yerleik bze iin r, ba iin mukataa verirler. Ancak dier yars yalnz resm-i hne ve res (koyun erir ve dier kylerde olduu gibi kii adlar karsnda tasarruf ettikleri alardan bahis yo r. Bu kylerin bir blmnde (7) "kyde rlerini sipahiye verirler" di r kayt dlm old edilmedii dnlebilir. Ancak Yazcolu K veled-i Sufi Hamza cemaatinde de "msellem yerin urlar zir'at etmezlermi" diye n ot dlmtr. Hac Orubeli Ky'nn sakinlerinin de "ev nar ev" oldu otura olub" geri kalann "ger evlerden" olduu belirtilip her grubun adlar yr verilme dir. Bylece, stanbul evresinde yerletirilmi olan Trkmen airetlerinin bir b de hl gebe olduu anlalyor. Bu kylerin nfusunun ounluu Trkmen olmasna ramen bi llah ve lan kiiler de vardr. Bunlarn arasn da bir tek ky, adndan da anlalaca gibi A ardan olumutur. Kii adlarna gnderme yapan ky ve cemaatlerde bu ad sahiplerinin ky saki lerinin bir nceki nesline ait olduklarn gryoruz. Del Hac Ky'nde bir Mehmed veled-i D Ky'nde bir Ya'kub veled-i 'vaz Fakih, Zekeriya Ky'nde bir Veli veled-i Zekeriya vardr Toplam 17 ky bu zellii yanstrken, bu ky ve cemaatlerin ancak bir nesil nce kurulmu a gelmektedir. 56 kyn son Krt ky olarak tanmlanmtr. Birincisi Danimendl Ky'd glnden srgnler imi, zir'at etmeyb ticret edb ellerinde mezriden ne cisi Depevirn'd da: "Krtler-dir, Anatoliden, Dokurcun adlu karye srgnleri im i" notu eklenmitir. ncs dr ve yaplan aklamada: "Krtlerdir, Ab- tedir. Her nde de bunlarn ziraat yapmayp ti atklar yazldr. Erkek, kadn ve ocuk olarak tm sakinleri yazl olan bu kylerin topla 7 k r (bunlarn arasndaki Krt kynn nfusu 382 kiidir). Bylece 1498 tarihli defterde ve srgn says 5.590'a ulamaktadr. Bu durumda 15. yzyln sonunda Avrupa yakasn evresi en sonra yerletirilen nfusun %60'n Hristiyan ve %40'n Mslmanlarn ektedir. zet olar evresinin iskn fetihten hemen sonra, hatta b-yk bir olaslkla 'un iinin isknndan n yebiliriz. skn iin ncelikle savalarda tutsak nlm, bylece bo ve verimsiz kalan topra enmesi iin insan malzemesi bulunmas sefer ve aknlarda ele geen byk insan kitlelerini k ullanma olana kmtr. Bundan ik . Birinci olarak ortak denilen, topraa bal bir kul anbul evresin stiyan arlkl olarak gereklemitir. Ayn zamanda buraya yerletirilen nf d eriyle kimlik kazanmtr. 1450'li yllarn Srbistan ve Mora seferleri ile 1460'l yllar uk ve Bosna seferleri bu isknn insan malzemesini oluturmutur. 1470'li yllarn bala ise smanl-Akkoyunlu snrndaki atmalar srasnda srgn edilen Trkmen airetleri ve nlular deki nfusu dengelemi, ancak bunlar Mslman olduklarndan ortak caklar iin srgn-reaya aylmlardr. stanbul evresinin iskn 1470'li yllarn ortalarnda byk lde tamamlanm pir'den, belki Hersek'ten ve yonya adalarndan daha kk boyutta srgn ge ilmitir; ancak durum isknn dokusunu byk bir lde deitirmemitir. Bilemediimiz, gleri yan sra ya a, padiahn payna den klelerle peyder pey beslen memi olmasdr. Ancak, 1498 saymnda, ra ift yerine nakit vergi konulmas rnda topra ileme olanaklarnn tkenmeye yz tuttuu la da iskn dneminin gstermektedir. Son bir gzlem, isknn nemli bir lde sefer sonula masna ramen, stan ayn kstaslarn kullanlm olmasna dairdir. stanbul'un iinde kentli letiri Foallar, Trabzonlular, Midillililer, Argoslular, Aksarayllar bu kategoridendi r- bu kstaslardan biridir. Ancak 1540 ve 1545 stanbul ii cizye tahrir defterlerinde Orto dokslarn adlannn tmnn Rumca olmas, 1498 tahrir defterinde ise stanbul evresinde k ounluk Slavca ve Arnavuta adlarn bulunmas dndrcdr. 1498 stanbul haslar tahrir ileceimiz demografik bilgilere gelince, Hristiyan ortak ve Mslman srgnlerin listeleri fterde u biimde gsterilmitir: Vukatin, veled-i Radivi ift Milia,zen-i o Pela,veled-i o mcerred, bali, lenk Bernardo, veled-i Vukatin ift

Orova, zen-i o Klara, duhter-i o se-sle Yorgo, veled-i Bogomil ift Mila, zen-i o Ye lena, duhter-i o balie Luiya, hvher-i o yzdeh-sle Margari, hvher-i o r-sle Pave, bir o se-sle Matiya, veled-i Radivi vladovika, zen-i o 'an srgnn- skender Paa Gre, veled pen-sle Sebastiyan, birder-i o e-sle starya , duhter-i o heft-sle Katerina, hvher-i Mustafa, veled-i brahim Sura, zen-i o Sinem, duhter-i o Kuci, hvher-i o Tenzile, h vher-i o Musa, veled-i brahim Zleyh, zen-i o Mustafa, veled-i Musa Elif, zen-i o Bur ak, veled-i o Glpaa, duhter-i o Akkz, hher-i o Hseyin, birder-i Mustafa mcerred Grld rilen bilgiler, ortak ve srgnlerde, ailenin tm fertlerini, aralar ci derecede akrabalk ilikilerini, yetikin olmayanlarn yalarn (yalnz ortaklarda) v hane saysn belirtiyo enin banda yer alan Vukatin ve Milia'mn bali ve olu Pela (ayn zamanda topal olduu bel ilmitir) annesi ve babas ile ayn evde yaar. evli ve yanda bir kz babas olan dier do ayn yaamaktadr. "O" yerine ba rarlanmas hanenin ayrlmasna iaret etmektedir. Bu ayrl ayrlan kiinin bir nceki y ein biraderi olarak kaydedilmesi ile de iaret edilebilinir. kinci bir rnekteki Musta fa veled-i brahim ve Musa veled-i brahim en byk olaslkla ka irler. Birincisinin a anede oturan kz vardr. Musa'nn ocuklar ise ayr yaarlar. Bunl ustafa evli v kek ikisi kz ocuk babasdr; evli olmayan Hseyin ise veled-i Musa yerine irder-i Mu olarak gsterilmitir. Birinci rnee geri dnersek, arada Yorgo veled-i Bogomil ailesi g irmesine ramen, Matiya veled-i Radivi'nin, Vukatin'in kardei olmas olasl var . Az anan isimler ya da soyadlan kullanld zaman kardelerin ou zaman dank olarak kay saptayabiliyoruz. Hane saym konusunda karlatmz zorluklardan biri, ara sra k n ve erin tek balanna gsterilmeleridir. Kayttaki ilikiler dorudan hane mekn ilikisi olmayp rinci derecede akrabalk ilikisi olduundan bu gibi kiilerin bi ci derecede akrabalar y oksa bunlardan nce gelenlerle dorudan bir iliki kurmamz olanak szdr. Ancak bunlarn tek bana da yaayabilecekleri pheli olduundan onlar hane hesab Buna kar bivelerin (dullar mcerredlerin gerek anlamda ayr bir hane oluturabilec erini kabul ettik. Buradan hane saysn ve hane bana kii saysn hesapladk. Bu hesab iki ekilde yap yukarda anlatl dmz gerek hane bana ortalama kii says ve 2) bana (ki bunlar, sakat ve yallar d dir) den kii says. Bu i n ayns deildir; nk ayrca ift, cizye gibi vergi deyen bi n (genelli ilenin yetikin oullar) ayn evde yaadn gryoruz. Dolaysyla genellikle y ytl olduu tahrir defterlerinden toplan nfusu bulmak istediimizde ancak bu say iimize ayabilir. Sonu olarak tm aile fertlerinin verilmi olduu ortak ve srgn toplam olan 11. k nden yaptmz hesaplarda gerek hane bana kii says ortalamas 3,10; vergilendirilmi tadr. Bu nemli bir sonutur; nk bu konuda kukularn artm olmasna ramen bu oran imd ulanyordu. Ancak sorun bu sayy bulmamz olanakl klan rneklemenin gvenili

nellemeye elverili olup olmamasdr. Toplam nfusu 11.000'i aan 160'tan fazla kyden olu n k nicelik olarak yeterli saylmasna karn, ortak ve srgn gibi demografik zellikler lec elerle ilgili olmas baz kukular dourabilir. Bunun en iyi aresi de bu zmrel demografik larak dengeli olup olmadklarn aratrmaktr. Elimizdeki rnein % 52,47'sini erkekler % 47 'n kadnlar oluturur. Erkek saysnn fazla olduunu dnerek az da olsa ayrntya girmey bu fark biraz 53,36 erkek, %46,64 kadn), Hristiyanlarda azalr (% 52,01 erkek, % 47 ,99 kadn). Ya gru plarndaki oranlar aratrldnda yetikinlerin27 tm nfusa orannn % bir sayyla kar-latramadmzdan, bu verinin kendi iinde bir deeri yoktur; ancak y rn orann % 58,67, erkeklerin ise % 60,07 olduunu, Mslmanlarda yetikinle oplama oranlarnn 59,13 (kadnlarda % 58,06, erkeklerde % 60,05), Hristiyanlarda ise % 59,54 (kadnlar da % 58,97, erkeklerde % 60,06) olduunu grdmzde, din ve ya zmrele daki farklarn ok ve dolaysyla karmza her kesimiyle dengeli bir toplum bu topluluun herhangi bir kesimin de, tutsaklk ya da srgn koullarndan ya da baka her gi bir nedenden meydana gelen bir d engesizlik olsayd bu oranlarn herhangi birinde kendisini gstermesi gerekirdi. Ancak bu zmrenin kendi iinde dengeli olmasna ramen baka zmreleri salkl bir bii l edememe rdr. zellikle krsal bir nfus iin bulduumuz bu oran kentsel n eerli olur mu? Bizce, ke erde mcerredlerin artmasyla, bu oran olsa olsa daha dk ola ilir. rneimizde biraz daha yerlerde, Kk ve Byk ekmece'de bu oran 3,15 ve 2,83 biimde bu orann yalnzca 15. yzy a ve stanbul evresiyle snrl kalmas iin ur. Ayn geinme ve salk koullan iinde yaa da da geerli olmaldr. 1498 tarihli Haslar kazas tahrir defteri daha birok ipular vereb lecek ok zengin b ir kaynaktr. Ancak tarihsel demografi uzmanlarnn katlm ile yeni al yaplmas nu olarak bu yaz ilk yaklamn rndr. Corafya, onomastik ve demografi konusun erinden yola karak yaplacak daha birok aratrma alan bizleri beklemektedir,

Tablo 1. Yetikin erkek ortak says 2. Vergilendirilen yetikin says 3. Toplam erkek ort ys 4. Yetikin kadn ortak says 5. Toplam kadn ortak says 6. Toplam ortak says erilen yetim ve balieler [yetikin kzlar] hari, ayr gste red [bekr] ve biveler [dullar] dahil) 8. Hane bana kii says 9. Vergilendirilen yetikin erkek bana den kii says irilen reaya says ([*] iaretli durumlarda toplam reaya says sz konusudur 11. Toplam re aya varsaym (10 numaral stun x 3,31) (yaklak) 12. Genel toplam Numaras italikle yazlm in nfusu Mslman dierleri Hristiyandr. Ky Ad 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1- Makrihorye 16 38 21 38 76 20 3,80 5,06 7 23 99 2- Mercan Aa 2 2 4 2 6 10 2 5,00 5,00 10 33 4 3 3- Iskepasto 18 18 32 14 19 51 18 2,83 3,00 l 3 54 4- Plani-i Rum 14 13 29 16 2 0 46 17 2,88 3,77 5 17 66 5- Aya Todore 12 11 26 14 23 49 14 3,50 4,45 3 10 59 6 - eref Aa 20 19 34 25 29 63 26 2,42 3,31 2 7 70 7- Efrisko 26 25 50 24 41 91 31 2, 94 3,79 14 46 137 8- Nifoz 26 25 43 18 32 75 26 2,88

3,00 7 23 9- Vebranka 27 2,69 l 3 10- Aripa, nm- 3,26 14 46 dier Chud Burgaz 11- Musta a Paa 4,00 12- Litroz 27 3,93 13- Avaso 28 3,23 16 * 14- Halkabnar 29 3,41 5 17 15 - Karfe 28 3,57 7 23 l6- Hac 10 32 17- Kapuu 5 3,80 18- Pandanoa 22 3,32 4 * 19- Ay pa 25 4,22 l 3 20- Mihal Burgaz 3,67 6 20 21- Sunkur Burgaz 3,62 3,75 14 22- ekme-i Kk 3,15 a.y. Balkyn 2,55 a.y. Meremmetciyn 62 20 a.y. Re'y 14 13 40 a.y. Srgnnihtiyr- 6 hod-amed 23- ekme-i Bzrk 2,83 a.y. Meremmetiyn 2,33 2,33 a.y. Reaya 21 21 a. . Srgnn mslmnn a.y. be-ihtiyr- 8 hod-amed 24- Yalos 32 21 9 30 25- Kumburgaz 29 3,28 0 26- Hamokraniya 30 3,20 2 7 98 26 73 39 170 13 40 26 110 26 100 29 109 28 123 5 5 19 22 77 24 100 32 134 30 46 39 19 6 13 33 6 20 54 6 21 70 9 8 26 29 123 29 135 30 103 40 38 11 52 51 49 44 17 9 38 44 31 28 151 38 18 5 19 6 370 52 6 8 8 289 49 51 46 20 64 21 30 16 24 35 8 7 15 30 57 55 60 26 12 67 73 6 19 32 29 30 30 38 13 58 33 43 56 15 10 35 53 35 27 38 13 7 31 50 6 9 44 44 50 70 60 19 110 84 92 100 32 19 73 97 57 50 59 20 9 57 71 8 16 93 95 96 21 124 40 30 21 28 34 13 7 18 27 114 105 119 46 21 124 144 14 35 34 28 35 3,33 40 17 3,66 4,00 3,29 2,94 2,46 2,71 4,05 3,59 38 29 49 17 8 37 58 6 11 2,74 3,39 2,74 3,18 2,48 3,35 2,43 2,70 3,00 5,33 3,10 2,35

27- Sarantapiho 48 46 3,56 5 17 177 28- Ayorini 20 20 3,50 4 13 83 29- Lagothira 20 20 4,35 -87 30- Pulaya 23 23 3,22 8 26 100 31- Kalikratya 38 35 3,09 5 17 a. y. Balkyn 6 3,00 -143 32- Anaro 22 22 2,90 23 76 140 33- Perastiyo 11 9 3,33 6 20 50 34- Srf Gardan 16 15 3,36 2 7 54 35- Bosna Gardan 28 3,13 3,59 6 20 36- Terakatiy c 18 18 3,89 5 17 78 37- Ankurye 19 18 3,16 3 10 70 38- Amindos 19 17 2,88 4 13 62 39- nekosya 21 19 3,32 5 17 80 40- Kalonero 13 10 3,08 5 17 57 41- Ammudheri 1 2 12 3,00 36 42- Flori 35 32 3,69 2 7 125 43- Galatarya 25 28 4,52 3 10 123 44Pinakidya 15 15 4,27 3 10 74 45- Ayastefanos 18 17 4,37 30 100 170 46- Aya Mama 15 14 4,00 l 3 59 47- Alomberto 39 32 3,79 -125 48- Arnavud Despine 10 2,50 3,00 10 33 49- Cebeci 9 9 3,44 6 20 51 50- Mselleman, der 10 2,64 3,22 muka-bele-i ka rye-i Hac Divne 51- Msellemn- 6 2,83 17 dier der nezd-i Karye-i Mderris 52- Prolie 22 2,36 52 53- Zekeriya Burgas, 13 3,66 3,38 31* 84 41 42 28 51 6 34 18 28 28 117 28 36 24 31 20 18 56 56 27 41 24 71 10 63 22 10 29 6 39 16 20 26 40 9 16 9 11 47 20 14 16 20 13 11 33 29 17 19 15 26 16 5 18 76 29 45 46 57 7 30 12 19 29 33 24 25 32 20 18 62 57 37 29 32 54 8 9 8 16 70 87 74 108 9 64 30 47 50 61 60 49 63 40 36 118 11 64 70 56 125 14 31 11 37 16 17 25 41 18 17 11 14 97 22 19 14 20 16 11 35 33 19 20 18 39 30 8 29 4,32 4,37 5,12 2,96 2,63 7 3,76 2,73 3,36 31 2,77 3,16 3,5 3,15 2,50 3,27 3,37 3 ,42 3,37 3,50 3,11 3,20 12 3,87 11 2,57 8 5 9 17 7 2,43 31 13 75 10 22 21 9 52 22 22 44 2,36 12

nm- dier ksastili 54- Petnehor 6 6 2,66 33 * 49 55- Kemer Arnavud 4 4,75 4,75 31 56Vido 7 7 2,43 17 57- Fanar 17 17 2,71 l 3 49 58- Yoros 30 30 2,83 82 59- Saruyar 5 5 4,40 9 30 53 60- Yovan 29 28 2,96 2 7 90 61-Trapezi 12 11 4,18 l 3 49 62- Ka lonaros 14 13 1,85 24 63- Tarabya 8 8 2,88 6 20 43 64- Ligorye 17 17 3,59 2 7 68 65- stanya 28 93 66- Asomato 21 19 3,26 a.y. re'y 42 42 2,98 187 67-Aya Foka 15 15 3,07 18* 64 68- Beikta 15 15 2,87 4* 47 69- Maukt 15 15 29 70- Yenice Hs 13 13 2,92 3 7 71- Hs der Kiremidlik 2 2,00 2,00 25 83 72- Cisr-i Despine 17 73- Mderris 20 66 74- Platice Arnavud 21 3,60 3,43 7 23 75- Eymirin e-ehir 26 3,44 3,31 2 7 be Boazky 76- Papuu, nm- 31 3,55 110 dier nar Binan 77- Bokluca 16 53 78- Emirahur 22 73 79- Aya ma 36 32 3,61 119 80- Bosna Filibos 25 2,85 3,21 10 33 81- Arnavud Filibos 32 9 4 50 9 26 45 13 49 23 16 9 33 32 66 23 24 17 20 2 87 56 21 95 26 93 31 66 24 1 00 31 5 10 5 13 23 5 21 14 6 7 13 16 32 15 15 10 12 2 36 52 56 32 36 47 7 5 8 20 37 9 34 23 8 14 28 30 59 23 19 12 18 1 17 20 31 53 24 26 16 9 17 46 82 22 83 46 24 23 61 8 19 7 19 31 7 23 18 10 8 18 2,00 4 2,43 2,42 2,65 3,14 3,61 2,55 2,40 2,88 3,39 3,65 3,05 2,87 2,53 1,81 2,1 1 2 20 25 35 3,13 27 30 3,14 2,07 62 125 46 43 29 38 2 36 34 54 119 41 44 17 41 16 17 16 18 4 72 86 110 38 77 91

3,03 2,94 4 82- skerto bl 4,67 2 83- skerto zir 14 2,69 84-AyaYorgi 13 5,75 85- Ispa rtikon 26 2,46 86- Katakola 11 3,45 l 3 87- Yarkburgos 8 3,75 7 23 88- Inos 25 4, 15 7 23 89- Kidokasr 19 3,53 90- Kutak 9 3,75 2 7 91- Ayatoa 7 4,00 13 43 92- Trek apolye 39 3,25 l 3 93- Kastalan 31 3,60 94- Bosna Despine 2,2 2,75 4 95- Kalyos 27 3,44 3 10 96- Muha re'y 25 25 97- Aaburgos 25 4,04 4 13 98- skine 49 3,19 6 20 99Karaaa 22 4,14 9 30 100- Bosna Bahay 2,45 6 20 101- Kendinar, nm- 2,65 2,65 11* dier ruan 102- Yine Bosna 17 3,47 24* 103- Papas Burgaz 26 3,12 3,12 104- Manaekre 20 3 ,74 29 96 105- Aya Yani 2,58 4,37 106- Delivne 23 3,95 17* 107- Podimani 22 3,40 10 33 108- Maneke 14 4,54 109- Kamyenar 2,88 4,60 110- Oklalu Binba 3,68 7 23 13 5 721 14 35 12 69 26 64 11 41 8 53 20 106 19 67 8 37 7 71 35 130 30 108 8 13 25 96 25 83 24 110 48 170 21 117 12 47 26 15 83 15* 19 167 10 21 100 20 101 13 5 9 12 47 185 104 4 17 32 34 21 17 43 34 16 16 60 63 8 35 41 36 40 88 42 10 24 84 29 28 39 8 3 5 45 39 35 11 46 44 7 11 17 22 13 9 22 19 9 7 40 27 12 23 25 33 23 16 35 22 26 96 23 15 20 16 12 20 84 5 18 37 30 16 13 40 33 14 12 67 45 8 45 57 62 45 10 23 30 41 32 12 38 29 24 15 4 9 7 35 69 64 38 30 83 67 30 28 127 108 10 86 97 150 87 11 34 59 25 71 20 83 68 59 26 78 14 12 13 27 15 10 28 20 9 9 41 28 22 27 30 38 25 27 69 26 40 24 35 26 20 15 46 1 62 6 2,92 5,31 2,37 2,53 3,0 2,96 3,35 3,33 3,11 3,10 3,86 10 3,19 3,23 3,95 3,48 1 3 26 2,27 81 2,96 15 3,19 3,40 4,16 16 46 2,33 2,08 3,52

111- Kestaneli 20 17 30 3,29 56 112- Halkal 22 22 32 2,90 3 10 74 113- Incez, re'ay a 97 97 a y. srgnan- 25 23 3,78 Saruhan a.y. srgnn- 14 12 3,33 640 .likli 114- Otaml 26 86 dier Suba, re'ay 115- Paabel, re'ay 22 22 73 116- Kstemerl, re'ay 16 16 53 7 9 l 3 a y Mselleman- 8 8 2,25 2,25 45 118- Bosna Dikle 7 7 2,44 3,14 22 119- Aga syo (Aghatio) 120- Defterdar 'Ala'ddn 121- Aya Aa 122- Kal'a i Boazkesen 123- Ali Be, e'ay 14 46 124- Sinan Aa, re'aya 8 8 26 125- Del Hac, 10 10 18 2,90 29 Aakoyunlu 126Ivaz Fakih, id 15 15 2,85 2,47 37 127- lskumri, id 48 48 3,18 2,65 127 128- Orma nlu, id 16 16 3,13 2,94 47 129- Zekeriya, id 20 20 2,90 3,20 64 130- Saru Hvace 16 16 22 2,87 46 131- Gazi Ya'kuplu, l6 15 3,17 2,53 38 Aakoyunlu 132- Hac Orubeli, 1 5 14 3.00 45 nm- dier Piriniler, (Acak.) a.y. Cem'at- 9 9 3,78 34 Saanclar 133- Kit 22 39 2,95 65 134- Kara Ahmedl 18 17 3,06 52 135- Hac Mihalil 32 32 13 18 155 48 23 41 29 20 9 9 10 26 32 22 13 15 7 7 56 64 39 17 24 9 12 19 23 87 40 10 18 22 2,95 2,78 28 20 2,4 8 9 3,43 3,11 2,00 26 6 22 68 22 39 10 24 20 17 20 25 49 11 10 35 12 13 24 8 14 9 26 18 21 29 15 59 25 25 46 14 25 27 65 27 39 9 37 127 47 64 14 38 45 34 22 52 88 3,22 13 40 15 22 3,29 12 18 10 2,95 18 24 2,89 3,67 2,50 3,40

2,75 88 136- Gkeli 27 27 3,00 81 137- Hac dl 9 9 30 138- amiler 22 22 2,95 65 139-Ak B l 27 27 2,48 67 140- Azadlu 44 44 2,00 88 141- Dere 16 16 3,31 53 142- kenos 34 34 2,76 94 143- Kaparak 22 22 3,32 73 144- Tatarcuklar 23 4,00 4,17 145- Delikl Kaya 19 2,53 48 146- merl 26 26 85 147- Abdici 18 18 2,89 52 148- akmaklu 18 18 3,06 55 149- Hac Emir -ehir 3,57 2,78 be-Trk Eskice 150- Bahayil 6 6 20 151- Keli 21 21 3,4 152-Hac Yusuf 23 23 2,04 47 153- Gnller 14 14 3,43 48 154- ingyarl 23 23 3,26 75 155Hac Yusuf, tbi'i 5 2,63 4,20 156- zzddinl, 11 4,45 49 cem'at- ehri olanlar 157- K 2,94 91 158- Mezidl 32 32 3,63 116 159- Yukaru Kurtulmu 12 2,56 1,50 160- 'Ise 22 2 0 59 161-Samahirli, tbi'i 35 2,52 3,03 Silivri 162- lbasan cem'at- 10 2,92 3,89 Kara mesuli 163- Karakzl cem'at- 41 31 38 62 26 45 39 23 96 19 40 27 31 9 25 39 28 25 37 5 21 11 45 61 12 46 31 3 3 35 10 35 9 21 20 15 18 15 28 18 49 27 23 13 15 9 19 15 15 23 10 26 26 29 22 12 57 16 9 40 34 29 26 27 49 34 25 11 45 25 24 13 34 19 23 38 6 11 46 55 16 28 36 13 14 81 65 67 88 53 94 73 47 21 85 52 55 7 73 47 48 75 11 23 91 116 24 59 49 19 5 26 21 25 43 19 34 21 96 48 25 15 18 12 22 17 14 25 21 49 25 29 46 18 106 35 13 3,12 3,10 2,68 2,05 2,79 2,76 3,48 24 15 3,40 3,47 3,06 25 3,32 2,76 3,43 3,00 8 14 3,64 4,00 18 3,28 42 12 27 8 2,95 3,50 7 3,20 3,27

3,38

3,00 Gndzl 164- Gkdepeli 20 20 3,60 72 165- Kurtulmular, 28 3,39 3,39 tabi'-i Vize 16 6- Dutolu 11 11 3,64 40 167- Cem'at- Hac 15 3,4 51 lyas, tbi'-i Vize 168- Yazcolu 12 ,83 46 169- adumanl 13 13 3,77 49 170- Cem'at- 11 11 3,27 36 shak veled-i Sufi Hamza 171- Cem'at- 28 27 3,56 96 Oulbel 172- Cem'at- Hallacl, 3,52 3,38 tbi'-i kaza-i Vize Cemt- Brmecli 7 2,57 18 174- Cem'at- 13 12 3,46 45 Krk Hac 175- Cem'at- 27 27 4,22 ssvrn 176- Cem'at 11 11 2,45 27 Uzuncalu 177- Cem'at- Musa, 4 2,00 2,00 veled-i Mustaf 178- Danimendl, 58 2,93 170 Krtler 179- Depeviran, Krtler 29 3,34 3,69 180- Ikl, Krt 33 3,18 -105 TOPLAM 3523 NOTLAR 3372 14191 5865 27 35 28 95 20 15 23 28 18 48 24 81 7 25 58 15 4 8 58 29 107 32 3117 23 46 13 26 11 14 8 24 24 10 7 31 9 6 103 61 55 5313 37 28 20 15 23 21 18 48 45 7 20 56 12 1 51 28 31 11178 72 49 40 25 46 49 36 96 20 8 45 114 27 2 67 46 50 3607 23 95 12 51 13 15 9 31 36 18 13 26 15 8 170 107 105 3,10 3,13 28 3,08 16 3,83 3,27 4,00 3,10 81 9 3,46 4,38 1,80 4 51 32 38 3,31 2,76 3,33 23 2,00 3,19

1 . L. Barkan, "Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyonu ekilleri", sta i sitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Say l/2, Ekim 1939, s. 24-74; Say 1/2, (1940), s. 198 -245; Say 1/4, (1940-1941), s. 397-477. 2 Defterin asl Atatrk Ktphanesi Mu'allim Cevd et yazmalar no.77'de. Bir fotokopisi ise Babakanlk Arivi'nde Tapu Tahrir Defterleri Katalou'nda no. 1086'da kaydedilmitir, 3 Barkan bunlarn bir ksmn atlayarak 164 gstermi r. 4 Bu kaytlardan skdar'da bir kalenin varl da ortaya kyor. Ayn yerde (s. 135a) ka i mezralar eskiden "ebvb- kal'a kurbunda olan mahallenin ahlisi zir'at iderlerim i" de ndiine gre, kale d (dolaysyla da kale ii) mahallelerin bulunduu anlalyor.

5 Ayn biimde defterde Samahirli cemaat iin {tablo no 162) "tbi'i Silivri", ve Hallacl cemaat iin (no 173) "tbi'i kaza-i Vize" deniliyor. Bu durumda defterin evredeki orta klar ve srgnleri iermek iin kazann snrlarn at ve bir idari birimin tahriri t ncak, bunlarn dnda, evrede baka ortak ky bulunup ivri, Vize, atalca kazalarnn ta bakmak gerek 6 Var olan harita ve dier bilgileri deerlendirerek ve defterdeki sral ama mantn yakal ya alp yeri bilinmeyenleri, bilinenlere gre yerletirmeye alarak neyi yaplacaktr. 7 3 Eyll 1540 tarihli. Fatih Sultan Mehmed Vakf muhasebesinde (B.A. Tapu Tahrir no 210), Kaza-i Hs bal altnda 13 Rum mahallesi ve 290 hanesiyle Terkos ka sabas ve 25 k Bunlarn alts Hristiyan {306 hane), 18'i Mslman (298 hane) ve bir tanesi araptr. Bu erin adlar ne 1498 Haslar kazas tahririnde ne de Fatih vakfiyesinde geer. Gelirleri nden reaya ky olduu anlalr. Adlar Slav kkenli olan 74 hanelik Bosna kfiri istiyan kyleri ve Terkos skinlerinin adlar Rum kkenlidir. 8 Bunlar, Firuz Aa Vakf'na a it Aasiyo (Aghathio, Barkan-Ayverdi'nin yaymlad 1546 vak hrir defterinde Elmasiyos di ye geer), ve Cenderecizde Defterdar Mehmed elebi Vakf'na ait Aya Aa kyleridir. . L. B an, E. H. Ayverdi, stanbul Vakflar Tahrir Defteri: 9 (1546) tarihli, stanbul, 1970. 9 Babakanlk Arivi Tapu Tahrir No. 370. 10 Nihat Azamat yayn, stanbul, Marmara niversit si, 1992, s. 114. 11 Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, Detroit , 1975, s. 243, 12 Critobuli Imbriotae Historiae, B 22, 2-3, Corpus Fontium Hist oriae Byzantinae , Berlin, 1983 13 a.y.,Cll,l 14 Taeschner yayn, l. Cilt, Leipzig 1951, s. 197. 15 Tursun Bey, Trh-i Eb'1-Feth,, yp. 62b, ed. Mertol Tulum, stanbul, 1 977. 16 Kritovulos, age, E. 12, 7. 17 "The policy of Mehmed II toward the Greek population of stanbul and the Byzant ine buildings of the city*, in Dumbarton Oak s Papers, 22-23/1969-1970, s. 229-24 9. Ancak kaynak gsterilmemitir. 18 Karye-i ift lik tbi'-i Vize, Karye-i akllu ma'a enbiyalu, Karye-i Burak tbi'-i Vize Karye-i Kii Ky nm- dier Doanc Elvan (TT 370'den M. Tayyib Gkbilgin, XV-XVI asrlar ne ve Paa livas. r, mlkler, mukataalar, stanbul, 1952, s.432). Tahririn yapld bu ky halknn byk oun olmasna ramen islamlama arada gereklemi 19 Cedulini'nin raporu Vatikan arivindedir "Vi ite delle chiese di Cotantinopoli" , Arc-hivio Segerto Vaticano, Fondo Pio no 10 7, Arsengo'nun raporu, ayn yazmann iin de yp. 107-112 arasndadr. Ayrca bkz. Stephane Y erasimos, Le voyageurs dans I'Empire ottoman, Ankara, TTK, 1991, s. 332-33. 20 Ge ri kalan iki kyden Defterdar 'Ala'ddin ky botur ve Aya Aa ky sakinleri hakkn verilm 21 Bursa mfts Ahmed Paa (l. 1521). Hayat iin bkz. akaik-i Nu'maniye ve zeylleri, Ci , nbul, 1989, s. 197. 22 Buna benzer bir durum Kk ekmece'de dul Maro'nun *mder-i Mehmed Yenieri'an blk l baz" derkenar ile kaydedilmesidir. 23 Bkz. Faruk Smer, Ouzlar (Trkm er), Tarihleri, Boy Tekilt, Destanlar, stanbul, s. 300. 24 age, s. 179. 25 Hristiyan r eayada oluu gibi say (srgnler dnda) vergilendirilen erkek saysnn o e saysyla arp unmutur. 26 Smer, age, s 156 27 Bunlar evli olanlar, mcerred, balie ya da bve olarak kaydedilenlerdir. 13-14 yan a kiiler bu kategoriye gider. Bu yan altnda olanlarn Hri n ortaklarda tek tek ya ilmitir.