Th rc u tin c gi i khi no?

Th rc hay cn dc dng di tn gc Anh ng l spam hay spam mail, l cc th in t v b thng cha cc loi qung co c gi mt cch v ti v v ni nhn l mt danh sch rt di gi t cc c nhn hay cc nhm ngi v cht lng ca loi th ny thng thp. i khi, n dn d ngi nh d, tm cch c s th tn dng v cc tin tc c nhn ca h. Ngi ta cho rng th in t rc ( spam email )u tin c gi i vo nm 1978. l mt thng ip marketing do mt i din bn hng ca hng DEC gi n mi a ch trn h thng APRANET b Ty ca nc M n gp ti Caliofornia. Nhng dng to ( ni n) li khng th lu gi uc tt c i ch email nn nhng a ch cn li c cho vo trong mt bc th tay bnh thng. Bc th ti t ny thm ch cn gy phn n hn. Ci tn SPAM c ngun gc t mt bi ht c tn l Monty Python ch nho mt loi tht hp dng cho ba tra rt d ca hng Hormel Foods. Cng c mt bo tng ghi nh loi tht ny. Nhng chng c g ng yu c xy dng ghi nhn loi th rc in t ny, loi th m cc nh lp php ang c gng ngn chn. Mt s kin v th rc cng xut hin vo ngy 12 thng 4 nm 1994. Mt cp v chng lut s nhp c c tn l Lauren Canter v Martha Siegel gi nhng bc th v b n mi ngi s dng trn Usenet. y khng phi l ln u tin cc th qung co c tung ra nhng li l ln u tin ch spam c dng rng ri. Phn mm chng th rc u tin xut hin vo nm 1997 bi cng ty Goo Software. Phn mm ny c vit cho my Apple c tn gi l Spam Blaster. Vo khong 2001 th cc phn mm chng spam xut hin t trn th trng cho Windows. Cc bin php loi b rc Cc Spam mail nhn v ca mt hp th: Cc th gi t Woodard, whonysald, tara crisp, serena555, Serena Mcclain, Santiago Ritchie, Pearl Mayers, nplroeom rrsi, Nina Garcia l cc Spam mail. Dng chc nng lc: Nhiu ni cung cp phn mm in th cng c sn b lc (filter) loi b cc spam mail ny trc khi ti tay ngi nhn mt cch ch ng nhng cc lc ny khng tuyt ho. Hu ht cc email client nh l MS Outlook, AOL c thm chc nng cho php chng ta ci li mt s du hiu v loi b spam mail qua cc thc n sn c.

Mt s c s thng mi cng c cc dch v gip ngi tiu dng dp b nn spam mail bng cch tung ra th trng cc loi phn mm (b lc) chng spam. Tuy nhin khng phi phn mm no dc bn ra cng hot ng hu hiu. Hai hng c sn phm chng spam mnh l Norton AntiSpam v Qurb. S dng WebMail: Thay v dng cc hp th thng thng th c th dng cc dch v cung cp email qua Internet. Bng cch ny th trch nhim lc spam mail c giao v cho cc dch v cung cp. Tuy nhin, khng chc dch v no cng lm tt nhim v. Ngha l h c th khng lm g c lc cc spam mail. Trong cc dch v kiu ny th c Mailblocks Extended Servivce kh hu hiu. Du sao, ngi mua dch v phi tr cc ph hng thng no cho cng tc ny. Ngi dng Internet v cc ngi qun l h thng pht trin nhiu k thut ngn, lc, hay cm cc spam thm nhp vo cc hp th. Hu ht cc ISP cm vic dng dch v ca h gi spam. Cng c nhiu t chc hay ngi tnh nguyn ng ra lo vic ngn chn spam nh l Brightmail, Postini, v nhiu DNSBL. Mt s chnh ph trong i tin phong l Hoa K c bin php mnh m hn bo v ngi tiu dng bng cch ra cc o lut pht v khc khe cc c s hay c nhn dng spam mail. Tuy nhin nhc im ca phng n ny l 3/4 cc spam li khng dc gi ra trong nc m l chng n t nhng ni cha c lnh cm. Hin ti ang c nhiu n lc pht trin nhng tiu chun v th in t mi ng hu chm dt tnh trng ny. Mt khi cc tiu chun c cng nhn th khi nim spam s khng cn thng dng na.

V sao c tn Google? Nm 1997, khi Larry Page v Sergey Brin mun tm mt tn tht ku t cho cng ty h sp thnh lp, mt ngi bn gi nn ly tn google ch kh nng tm kim v hn ca phn mm hai ngi va vit ra. H ln mng Internet v pht hin cha ai ng k tn ny c.Th l Google.com ra i ngay hm . Ch n hm sau, h mi bit mnh nh nhm sai t ny. ngi bn mun ni n t googol ( 10 lu tha 100), ch u phi google, l mt t v ngha cho n lc . Lch s ban u u tin Google l mt cng trnh nghin cu ca Larry Page v Sergey Brin, hai ngi d tuyn tin s ti trng i hc Stanford. H c gi thuyt cho rng mt cng c tm kim da vo phn tch cc lin h gia cc website s em li kt qu tt hn cch ang c hin hnh lc by gi. u tin n c gi l BackRub (Gi lng) ti v h thng ny dng cc lin kt n c tnh tm quan trng ca trang. Page v Brin tin rng nhng trang c nhiu lin kit n nht t cc trang thch hp khc s l nhng trang thch hp nht. H quyt nh th nghim gi thuyt trong nghin cu ca h, to nn mng cho cng c Google hin i by gi. Tn vng www.google.com c ng k ngy 15 thng 9 nm 1997. H chnh thc thnh lp cng ty Google, Inc. ngy 7 thng 9 nm 1998 ti mt gara ca nh mt ngi bn ti Menlo Park, California. Trong thng 2 nm 1999, tr s dn n Palo Alto, l thnh ph c nhiu tr s cng ty cng ngh khc. Sau khi i ch hai ln na v cng ty qu ln, tr s nay c t ti Mountain View, California ti a ch 1600 Amphitheater Parkway vo nm 2003. Cng c tm kim Google c nhiu ngi ng h v s dng v n c mt cch trnh by gn v n gin cng nh em li kt qu thch hp v nng cao. Trong nm 2000, Google bt u bn qung co bng t kha em li kt qu thch hp hn cho ngi dng. Nhng qung co ny ch dng vn ch khng dng hnh gi cht n gin ca trang v trnh s ln xn v ng thi trang c hin th nhanh hn.

Dng gin

ch

n gip

nhng chng sinh Google nhn c bng sng ch cho k thut sp xp vin tay trng trang web PageRank ngy 4 thng 9 nm 2001. Trong tr thnh t ph. thng 2 nm 2003 Google mua c Pyra Labs, cng ty ch ca Blogger, mt trong nhng website xut bn weblog ln nht. u nm 2004, khi Google tt nh, Google x l trn 80% s lng tm kim trn Internet qua website ca h v cc website ca khch hng nh Yahoo!, AOL, v CNN. Sau khi Yahoo! b Google dng k thut h t sng ch vo thng 2 nm 2004, s ny b tut xung. Phng chm ca Google l "Khng lm c" (Don't be evil). Biu trng ca h c khi c sa i mt cch d dm vo dp nhng ngy c bit nh ngy l hay sinh nht ca mt nhn vt quan trng. Giao din ca Google gm trn 100 ngn ng, k c ting Vit v mt s ngn ng d dm nh ting Klingon v ting Leet. Vo ngy C thng t Google thng tung ra nhiu tin hi hc v cng ty. Pht hnh c phiu ln u Vo thng 1 nm 2004, Google tuyn b thu cng ty Morgan Stanley v Goldman Sachs Group t chc pht hnh c phiu ln u ra cng chng. Google chn cch bn c phiu bng u gi, mt iu him c. T khi ra th trng, gi Google ln n gn $200 mi c phiu t $85 lc u. Gi th trng ca Google n nay l trn 50 t la.

Chn mua mt chic Laptop c nh th no? Bn khng tin mua mt chic laptop "p hp" chnh hng, nhng thc s c nhu cu dng my tnh xch tay. Vy laptop secondhand s l gii php ti u nht. Tuy nhin, bn cn rt thn trng khi chn mua my c. Rt nhiu cc my tnh xch tay, sau khi nng i, c tung ra th trng v bn vi gi ca mt my tnh cao cp. Nu mua nhng Laptop nng i ny, bn s gp phi rt nhiu phin phc, hng hc v c phn cng ln phn mm. Nhng phin phc ny hon ton c th trnh khi nu bn chn mua c ng Laptop do chnh hng sn xut. B vi x l im u tin cn ch khi mua laptop chnh l b vi x l, b no ca ton b chic my tnh xch tay (MTXT). Hu ht laptop th trng Vit Nam v khu vc chu u dng b vi x l ca Intel. Do , khi chn mua my, bn cn yu cu th kt ni Internet, tt nht l bng c hai ng c dy (LAN) v khng dy (Wi-Fi). Khi kt ni c Internet, bn ch cn vo website ca Intel v download v my tnh chng trnh tin ch xc nh model b x l Intel. Sau khi ci t v chy, phn mm s thng bo chnh xc tc v model ca b x l ang s dng trn my, tc bus h thng (system bus) cng nh dung lng v loi b nh cache (cache memory). Nu bt k thng s no khc vi nhng li gii thiu qung co ca ngi bn, hy chuyn sang tm chic my khc, v chng trnh ny ca Intel pht hin c tt c mi trng hp tng tc hoc "thay tn i h" b x l. Mn hnh TFT Sau chip x l, mn hnh ca laptop l b phn quan trng th 2 cn kim tra. i khi, bn s khng th nhn thy cc li cht im nh (dead pixel) trn mn hnh nu ngi bn c tnh dng cc hnh nn ti mu hoc nhiu chi tit. kim tra, bn c th ti v phn mm Dead Pixel Locator hin th ton b mn hnh ln lt bng cc mu khc nhau. C nhng im pixel ca mn hnh b cht vi tt c cc mu, nhng cng c im ch khng hin th c mt s mu. Do , Dead Pixel Locator s gip pht hin tt c nhng im nh b "cht" trn mn hnh LCD ca laptop hoc mn hnh plasma. Chng trnh khng cn ci t v c th chy lun, bn ch cn bm vo nt chn mu v quan st trn ton b mn hnh xem c xut hin nhng chm mu khc thng no hay khng.

Khi pht hin c bt k im nh cht no trn mn hnh, tt nht bn nn th chn chic khc, v mn hnh b li im nh thng qua s dng kh nhiu, sp n thi k nhiu im nh cng b cht. H iu hnh Windows XP Hu ht cc my laptop hin i u s dng h iu hnh Windows XP. S chng quan trng g my nu bn mua chic laptop "xp x". Nhng nu c qung co l hng mi dng lt, cn nguyn tem bo hnh, th tt nht bn nn th check xem phin bn Windows XP c quyn hay khng ti a ch in m t v bn http://www.microsoft.com/genuine/downloads/whyValidat nh y e.aspx. Nu my laptop ci li Windows v khng c bn quyn, iu cho thy lch s ca n cng c phn phc tp, v khng cn a ci Windows gc c bn quyn, hay dng nhiu, Windows b li, my tng gp s c v.v.

Nhng kinh nghim ng khc

Thng cc hng sn xut laptop c thng hiu ni ting nh IBM, HP, Sony, Toshiba... u c cu hnh chun cho mi model. Ch cn lt di y MTXT secondhand bn nh mua, tm kim trn Google ng m s sn phm trn website ca hng sn xut, bn s bit c cu hnh phn cng ca laptop b thay i g hay cha. Cc hng laptop ni ting cn c nhng phn mm chuyn dng cho php kim tra ton b cu hnh my c chnh hng hay khng, kim tra cht lng pin, thi gian s dng, thi gian dng my bng ngun pin. Trc quan hn, bn c th quan st cc gc my hay c xt vi ti v bn tay (khi s dng) b mn sn m cha, c b sn tt li hay khng, cc c vt c du hiu tng b tho ra khng. Mt chi tit khc c th d quan st l chn bng cao su ca MTXT. Ngi s dng thng c thi quen x dch v tr laptop hn l nhc bng ln dch chuyn. Do , nu nhn thy chn cao su mn vt, c th xc nh my c s dng nhiu trong thi gian di. Ngoi ra, khi i chn mua laptop c, bn cng nn cm theo mt a DVD hoc VCD c xc th DVD/VCD. Thi gian nhn ra a nhanh th c ngha DVD vn cn tt v ngc li.

Sau cng, khi chy th cc chng trnh i hi tng thch cu hnh tt nh x l nh dung lng ln trn PhotoShop hoc bn v AutoCad v thy tc n nh, khng b git, treo, bn nn m mt chng trnh son tho vn bn nh Word, sau g tt c cc phm trn bn phm m bo khng c v tr phm no b lit hoc km nhy. y l nhng chi tit rt d b b qua, nhng li nh hng rt nhiu ti hiu qu s dng my. Chc cc bn chn c mt chic Laptop nh mong mun.

Virus tin hc l g? Khi nim v cc loi Virus Virus: L mt on m, mt chng trnh nh c vit ra nhm thc hin mt vic no trn my tnh b nhim m khng c s cho php hoc ngi dng khng bit. Chng c kh nng t nhn bn, ly lan sang cc tp tin, chng trnh khc trong my tnh v sang my tnh khc. Worm: Su my tnh l mt loi phn mm c sc ly lan nhanh, rng v ph bin nht hin nay. Khng ging vi virus thi nguyn thy, worm khng cn n cc tp tin "mi" ly nhim. Chng t nhn bn v pht tn qua Internet, dch v chia s... Trojan horse: L nhng chng trnh c ngy trang bng v ngoi v hi nhng n cha bn trong nhng on m nguy him nhm nh cp thng tin c nhn, m cc cng hacker xm nhp, bin my tnh b nhim thnh ngun pht tn th rc hoc tr thnh cng c tn cng mt website no , chng hn nh W32.Mimic. Khng nh virus v worm, Trojan horse khng c kh nng t nhn bn ly lan, v vy chng thng kt hp vi virus, worm xm nhp vo my tnh ngi dng. Spyware: L phn mm theo di nhng hot ng ca bn trn my tnh. Chng thu thp tt c nhng thng tin c nhn, thi quen c nhn, thi quen lt web ca ngi dng v gi v cho tc gi. Spyware l mi e da ln nht i vi s an ton ca mt my tnh, mt h thng my tnh. Adware: n gin l mt dng phn mm qung co ln lt ci t vo my tnh ngi dng hoc ci t thng qua mt phn mm min ph, c ngi dng cho php (nhng khng thc c mc ch ca chng). Tuy nhin, chng khng dng li tnh n gin l qung co khi kt hp vi nhng loi virus khc nhm tng "hiu qu ph hoi. Nhn bit my tnh b nhim virus Sau khi xm nhp vo h thng, mt s my virus lp tc thc hin vic ph hoi. S khc li n np, m thm ly lan sang nhng my tnh khc, ch i gi G ng lot "tng tn cng" khin ngi dng tr tay khng kp; in hnh nh virus CIH, Melissa. Mt s hin tng thng gp khi my tnh nhim virus: c nhng triu chng bt thng nh a cng b truy cp lin tc; h thng hot ng ch; mt s trang web l, popup qung co t ng nhy ra khi bn lm vic. Nu s dng Windows NT/2000/XP, bn c th tham kho thng tin trong Windows Task Manager nh CPU Usage lun mc 100%, xut hin mt s tp tin thc thi l trong tab Processes ca Windows Task Manager... Qut virus

Khi nghi ng h thng nhim virus, bn cn tm phn mm kim tra v tiu dit chng. Lu : phng chng virus trc khi chng xm nhp vo h thng bao gi cng n gin hn vic tiu dit chng. Sau y l danh sch cc phn mm dit Virus thng dng: 3 chng trnh min ph: - Avast Home Edition 4.6 ca Alwil Software - AntiVir PersonalEdition Classic 6.32 ca Grisoft - AVG Free Edition 7.1 ca Grisoft 7 chng trnh yu cu ph (di $50) - F-Secure Anti-Virus 2006 ca Kaspersky Lab - Kasperky Anti-Virus Personal 5.0 ca Kaspersky Lab - McAfee VirusScan 2006 - BitDefender 9 Standard - Panda Titaninum 2006 Antivirus ca Panda Software - Antispyware ca Panda Software - Norton Antivirus 2006 ca Symantec Mi sn phm u c nhng im mnh yu khc nhau t min ph cho n c ph bn t mnh chn la phn mm thch hp. Theo nh gi ca cc tp ch tin hc hng u th BitDefender 9 ng v tr s 1 v McAfee VirusScan ng v tr s 2. Hai chng trnh ca Kaspersky Lab ng th 3 v th 4 vi kh nng ni tri l c lp c 100% Virus. Sau khi la chn phn mm ph hp, bn cn ci t chng vo h thng. Mt s virus "qu qui" n mc sau khi ly nhim vo h thng, chng ngn chn ngi dng ci t hoc khng ch lun nhng phn mm ny khng pht hin c chng, ngn chn vic truy cp n website ca nh sn xut. Nu khng ci t c ch Normal trong Windows, hy th ci t ch Safe mode. Mc d khng c mt sn phm no c th bo v PC tuyt i trc nhng mi him ho cha bit, nhng chn la 1 trong 4 sn phm u bng s gip bn bo v PC tt nht lc ny.

Ai l cha ca biu tng mt ci :-) ? n ngy hm nay, biu tng ng nghnh ny c 24 tui. Theo Michel Johnes (chuyn gia nghin cu ca Microsoft) ngi b ra 6 thng tm ra ngun gc ca biu tng :-), chnh scott E.Fahman (khi l sinh vin trng i hc Carnegie Mellon) l ngi ngh ra biu tng ny vo nm 1982. Trong a cng trn my ch ca mng my tnh trng i hc Carnegie Mellon nm 1982, Johnes tm thy bulletin boart (bn tin) ca Fahman gi ln mng ngy 19-9-1982, nguyn vn c on: Ti ngh s dng chui k t :-) lm du hiu ch s ni a...". Ngc li ngi ta cng c th to ra cc du hiu c ngha bun, khng a theo cch ny, v d nh :-(. 19-Sep-82 11:44 Scott E Fahlman From: Scott E Fahlman :-)

I propose that the following character sequence for joke markers: :-) Read it sideways. Actually, it is probably more economical to mark things that are NOT jokes, given current trends. For this, use :-( T nhng bng chng Johnes tm c, ngy 19-9-1982 c cng nhn l ngy khai sinh ca smiley.

My tnh b nhim Spyware c du hiu nh th no? 8 du hiu on bit my tnh b nhim spyware Spyware (phn mm gin ip) thng khng c cnh bo thng xuyn nh virus, do hn ch tc hi ca spyware, trc tin chng ta phi tm cch nhn dng chng mi khi my tnh c du hiu tri nng tr tri. T cc du hiu nhn thy c 1. Du hiu r rng nht ca spyware nh hng n my tnh chnh l mt s ca s pop-up, i km trong cc trnh duyt web (Internet Explorer, Opera, Firefox...), cha ng ni dung qung co hoc mt thng ip cnh bo "my tnh ca bn c vn v ..." t ng nhy ra mi khi bn khi ng vo Windows hoc chy trnh duyt web. 2. Nhng thay i trong cc kha thit lp ca trnh duyt l mt du hiu khc ca spyware. V d, d bn thit lp trang Web www.google.com.vn lm trang ch, nhng khi chy th trnh duyt li hin ra mt trang khc. Mt s trang web c phn iu khin Activex (c bit l cc trang web khiu dm, crack...) c th thay i cc thit lp ny m khng cn s ng ca ngi s dng my tnh. 3. Du hiu ph bin th ba ca spyware l s xut hin khng r ngun gc ca cc thanh toolbar l trn trnh duyt Internet Explorer. Thng thng, n nm ngay di thanh Address ca Internet Explorer v nhn thy ngay c. Mt s trng hp khc, cc thanh toolbar l "thng minh" hn khi t ci t v m xen k nh mt toolbar bnh thng, khng h gi s ng vc. 4. Du hiu th t c th nhn thy trc tip l nhng icon l nm trn desktop, n c th l shortcut dn n cc trang web khiu dm, cc sng bc casino online hay mt vi chng trnh no nh "qu tng min ph"... Cho n nhng du hiu bt thng 5. My tnh ca bn bng nhin xut hin mt vi trc trc nh, c th l du hiu ca spyware. Bn cn ch n nhng thng bo li tng t ngt nu trc bn cha h ci t mt phn mm no mi. 6. Tnh trng h thng thng xuyn phn hi li qu chm so vi bnh thng, c th l do spywale chy ngm. Bn th kim tra li xem c chng trnh no mi ci t m ngn ti nguyn h thng hay khng? (xem trong th Processes ca Windows Task Manager). Nu khng, hy ngh n spyware ang hot ng trn my tnh. 7. Hy ch n cc chng trnh firewall, antivirus hoc anti-spyware ci t trn my tnh. Nu chng khng c kch hot t ng, hy kim tra xem chng c b cc chng trnh spyware v hiu ha hay khng? Icon trn System Tray s gip bn theo di tnh trng hot ng ca cc chng trnh.

8. S gia tng ca ha n tnh cc: ha n cc in thoi hoc ha n cc ADSL (ty loi kt ni Internet m bn s dng) tng ln t ngt, cng l mt trong nhng du hiu b nhim spyware. Nu bn s dng dch v ADSL tnh trn gi th cch ny khng p dng c. Li kt My tnh b nhim spyware thng mang li kh chu cho ngi dng, k c khi khng kt ni Internet. Mi khi pht hin spyware, cch tt nht m bn nn thc hin l qut vi Spybot - Search & Destroy (phin bn 1.4, dung lng 4,8MB) cng Ad-Aware SE Professional (phin bn 1.0.6, dung lng 6,4MB) v chng kh mnh, n nh, min ph v c cp nht thng xuyn.

Internet ra i nh th no? tng xy dng Internet c hnh thnh vo nm 1968 trong mi e da ca chin tranh ht nhn. Ti M, ngi ta tin hnh tm cch ni cc mng my tnh li vi nhau trnh tnh trng c th c nhiu c s thng tin b ph hoi khi b tn cng bng tn la mang u n ht nhn. Vo nm 1969, mt d n ca B Quc phng M c tn l ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network) tin hnh nghin cu nhm xy dng thc nghim mt cch ng tin cy lin kt li vi nhau gia B Quc phng v cc nh thu nghin cu khoa hc - qun s. Rt nhiu trng i hc nghin cu khoa hc qun s ti tr cho d n ny. Nm 1970, c hai mng: Store-and-Forward v ALOHAnet, hai mng ny kt ni vi ARPANET vo nm 1972. Cc my ch ca ARPANET bt u dng giao thc NCP(Network Control Protocol). ARPANET gt hi c nhiu thnh cng v v vy vo nm 1983 c tch thnh hai: mt c tn l MILNET dnh cho qun s, mt c tn l ARPANET dnh cho dn s. Tuy nhin hai mng ny vn lin kt vi nhau nh vo giao thc IP(Internet Protocol - giao thc Internet ) v TCP (Transmision Cotrol Protocol - giao thc iu khin truyn tin). Giao thc TCP l giao thc trong cc thng tin c s ha v phn chia thnh hng lot v cc gi truyn i, sau cc gi ny li c kt ni ti ni nhn. H thng cc gi c to ra nh vy nhm m bo cho thng tin c truyn i k c khi mt phn ca mng my tnh khng hot ng. Giao thc IP nhm m bo cc thng tin n ng a ch ngi nhn. Bt k mt my tnh no tun th cc giao thc TCP v IP u c th lien h vi nhau trong Internet. Hai giao thc ny do DAC v ARPA xy dng cho ARPANET vo nm 1982. Sau mt thi gian k hoch s dng ARPANET khng thc hin c nh mong mun, do vy nm 1986, NSF (National Science Foundation - Hi ng Khoa hc Quc gia) xy dng mng ring v ly tn l SNSnet. Mng ny hot ng nhanh hn nhiu v c ni vi cc trung tm x l ln. Sau SNF lp mt lot cc mng khu vc nhm lin kt nhng ngi s dng trong tng khu vc vi SNFnet. Nhiu doanh nghip chuyn t ARPAnet sang SNFnet v do sau gn 20 nm hot ng ARPAnet khng cn hiu qu na v ngng hot ng vo nm 1990. Cng trong nm 1986, ngi ta xy dng mt mng lin kt cc trung tm my tnh ln v cc ln vi nhau thnh mng INTERNET v cng t thut ng Internet ra i. Ti nm 1995, NSFnet thu li thnh mt mng

nghin cu. Internet kt ni cc my tnh mt cch khng phn bit ng cp v khng c mng iu hnh trung tm ca mng. Mi ngi kt ni vo Internet u c th gi i, nhn v tm kim bt c thong tin no h mun v c php trong khun kh nhng tha thun c chnh ngi dung chp nhn thng qua hip hi Internet quc t. C ba cch kt ni vo Internet: - My ca ngi s dng l mt trm ca mng cc b v mng ny c kt ni vi Internet. - My ca ngi s dng c ni vui mt my ch v my ny c kt ni vi Internet. - My ca ngi s dng c ni vi mt c s dch v v Internet. Vi kh nng kt ni m nh vy, Internet tr thnh mt mng ln nht trn th gii, mng ca cc mng, xut hin trong mi lnh vc thng mi, chnh tr, qun s, nghin cu, gio dc, vn ho, x hi... Cng t , cc dch v trn Internet khng ngng pht trin to ra cho nhn loi mt k nguyn mi: K nguyn Thng mi in t trn Internet.

Headphone hot ng nh th no? Tai nghe (headphones) gip bn thng thc m thanh m khng lm nh hng ti nhng ngi xung quanh. Mt s loi tai nghe c thit k bao kn tai ngi nghe, nhng c nhng loi li c t thng vo tai.

m thanh v i tai Tai ngoi nh hng cho sng m thanh i vo ng tai, ti sng m s p vo mng nh. Khi p vo mng nh n s chuyn ha thnh cc rung ng tip tc ti b phn cu to nh h thng ng cha dch lng gi l c tai. Cc lng rt nh trong c tai s cm nhn c cc chuyn ng ny v bin chng thnh tn hiu in m no b c th nhn bit.

m thanh i t headphones ti tai ngi nh th no? 1.Tn hiu in t my c a qua dy ni. 2.Dy ni a cc tn hiu ti cuc dy to nn t trng. 3. T trng ca cun dy tng tc vi t trng ca nam chm. Chng to ra mt lc lm cho cuc dy chuyn ng ln xung. 4. Mng chn c gn lin vi cun dy v chuyn ng ln xung theo cun dy. 5. S chuyn ng ca mng chn to nn sng m thanh. i qua mt lp bo v th hai, sng m s n tai ngi nghe di dng cc giai iu nhc. Tai nghe chuyn m thanh ti c hai tai ca ngi nghe, mi bn tai nghe ni vi ngun bng mt dy cp in. Tn hiu i qua dy cp ti cun dy c bc quanh mt ng nam chm hnh tr. Khi tn hiu i qua cun dy, n to nn mt s thay i in t trng. in t trng tng tc vi t trng ca nam chm to nn mt lc c th y cun dy chuyn ng ln xung. ng thi khi cun dy chuyn ng, b phn mng chn cng chuyn ng theo. Mng chn to ra sng m v ti to m thanh t ngun. Phi cng khi li my bay trn khng cn phi nghe cc thng tin v s hng dn trong iu kin ting ng c cc k ln. Chnh v th tai nghe s gip h cch ly c mi m thanh bn ngoi v ch nghe nhng thng tin c pht i.

Tai nghe m thanh ni vi trung thc cao (hi-fi stereo) u tin ra i nm 1958 bi hng sn xut Koss ca M. N c thit k s dng vi mt my thu m Mt th h tai nghe mi khng dy ang c cc cng ty pht trin. Ngi nghe ch cn eo headphones vo v thng thc m nhc cht lng cao m khng b vng vu v dy cp in ca tai nghe

Tai nghe hat ng ging nh mt loa phng thanh. N chuyn ha mt tn hiu iu m ha m nhc thnh sng m thanh m ngi dng c th nghe c. Tuy nhin tai nghe thng minh hn mt loa phng thanh l n bao bc ly tai ngi nghe. V th mi tp m hoc nhng m thanh m ngi nghe mun loi b u c cch ly hon ton.

Internet do ai kim sot? Bt k mt h thng (network) no cng phi c s kim sot tp trung nhm iu hnh ton b h thng. V d nh h thng in thoi ton cu c iu hnh bi Lin hip vin thng quc t, thnh lp t nm 1865 v hin l mt phn trong i gia nh Lin hip quc. Internet c phn khc h thng ny c phi hp bi mt t chc phi li nhun trong lnh vc t nhn mang tn Cng Hnh nh mt my ch ty Internet cung cp s v tn (Internet Corporation for Assigned Names and Numberd - ICANN) c thnh lp ti M nm 1998. iu ng ngc nhin l cng ty ny c iu hnh bi Jon Postel, gio s khoa in ton thuc i hc Nam California. ng l mt trong s t cc k s xy dng Internet v quyt nh cung cp tn min m quc gia v d .uk cho nc Anh, .vn cho Vit Nam. Nhng gn y ni ln mt vn l Internet khng th no c qun l bi mt c nhn duy nht v tnh hnh tr nn cng thng n ni Gio s Postel qua i v mt cn au tim. Khc vi h thng in thoi, Internet l mu mc ca s phi quy nh v phn quyn vi 4 vn thit yu cn c gii quyt: Th nht l tn min, v d nh mt a ch www ........org cn phi c ngi chu trch nhim iu hnh v c s d liu cc tn cng loi tn cng bng cc ui com, .net, .info. Cng cn phi c ngi iu hnh cc ch ui m quc gia nh .uk cho Anh, .vn cho Vit Nam. Th hai, trn Internet c nhng con s giao thc (Protocols) l nhng m s ti a gm 12 con s m ngi s dng khng thy c. Nhng con s ny rt cn thit i vi tng my trong h thng cc my khc c th nhn din. Hin nay c 4 t con s giao thc trn Internet thuc loi quan trng, con s ny phi c cung cp mt cch d sn v cn thn bi nu v tnh cp s ging nhau s to ra tnh trng ln xn trong truyn ti Internet. Th ba, khi ngi s dng vo mt trang Web hay gi th in t, my ch phc v kt ni tn vng vi con s giao thc ch trong mt phn nghn giy. Tuy nhin ch mt trc trc k thut xy ra trong s13 my ch phc v s khng cung cp dc d liu cn thit. Nh vy phi quyt nh xem ai iu hnh my ch v my ch s c t u. Hin nay c ti 10 my ch t ti M v 3 my cn li t ti H Lan, Thy in v Nht Bn. Th t, m bo s thao tc ca cc thnh phn trong Internet cn phi chnh thc hnh thnh nhng tiu chun k thut. iu ny khng ch gii hn trong h thng ghi nhn a ch m cn c lin quan n mi th, thm ch

c vic cc cu dn truyn ti ra sao n cc thng s. Chnh quyn cc nc trn th gii tm cch lm gim bt tm kim sot Internet ca M bng cch ku gi mt s sp xp mi. Vo thng 11-2004, Tng th k Lin hip quc Kofi Annan b nhim mt nhm hnh ng gm 40 ngi nghin cu vn cai qun Internet vi nh chuyn quyn kim sot Internet qua Lin hip quc. Chnh ph M cho thy h khng sn sng cho bt k s thay i no qua mt thng bo ngn gn ca B Thng mi: M s gi quyn kim sot ICANN. Trong khi c kin cho rng chuyn i sang vic kim sot ca a chnh ph a phng s l mt bc tin ti nn dn ch ton cu, M li cho rng l mt bc tht li v vin thng do nh nc kim sot. Internet do ai kim sot? vn l mt vn b ng.

Blog l g? Blog ra i cch y khng lu do Tim Berners-Lee (cha ca cng ngh world wide web) lp nm 1991. Nm 1997, blog bt u c gii nghin cu v cng ng mng quan tm v s dng nh mt loi hnh truyn thng hon ton mi. Cng vi s pht trin cng ngh thng tin, din mo ca blog cng thc s thay i. Blog (vit tt ca weblog) l mt dng website do c nhn lp nn, dng ng ti thng tin, nh gi ca ch nhn website v ca cng chng v mi vn trong cuc sng. C th hnh dung blog l mt kiu tp ch trn mng m c gi c cp nht v bnh lun hng ngy; mt tp san c nhn trc tuyn; mt quyn nht k da trn nn web hay mt bn tin trc tuyn nhm thng Mt giao din ca blog bo nhng s kin xy ra hng ngy v mt vn g ... Blogger l danh t ch ch nhn ca cc blog. Blogger c th l bt c ngi no, khng nht thit phi l nh bo, min sao h c kh nng tr thnh ngun tin, cung cp thng tin ti cng chng v khi dy c d lun x hi. a s blog c vit ra theo kiu "Nht k c nhn", khng mang tnh ph cp v hp dn khin blog khng c nhiu c gi. Nhng ngi s dng Internet thng quan tm n vic c email, tm kim thng tin v vo cc trang web thi s, c cp nht lin tc, h hu nh khng cn nhiu thi gian rnh ri c nhng tm s v ghi chp lt vt v cuc sng ca mt ai xa l, hay khng tht quen vi mnh. Chnh v th ngoi tr cc blog ni ting c kt ni vi cc cng thng tin qua trng l c nhiu lt ngi truy cp, cn a phn cc blog c nhn c vit ra n thun vi mc ch c nhn th khng c c gi, ngoi tr chnh ch nhn ca n.

Cc thng s ca Mainboard v CPU ngha l g? Khi bn mua mt bo mch ch (Mainboard) v CPU, ngi bn hng s cung cp cho bn thng s ca hai thit b ny. Vy, ngha ca cc thng s l nh th no? 1. CPU (V d mu: P4 2.8Ghz (511)/Socket 775/ Bus 533/ 1024K/ Prescott CPU1. CPU) P4, vit tt ca t Pentium 4, tc l tn ca loi vi x l (VXL). y l loi vi x l ca hng Intel. 2.8 Ghz, ch tc xung ng h ca vi x l. Con s ny l mt trong nhng thc o sc mnh ca vi x l, tuy vy n khng phi l tt c. i lc ch l mt con s nhm so snh tng i sc mnh ca VXL. Con s CPU Intel Pentium 4 511 pha sau con s th hin cht lng v v th ca con VXL trong ton b cc sn phm thuc cng dng. Con s ny l mt quy c ca hng Intel. S cng cao chng t VXL cng tt.

Socket 775, ch loi khe cm ca CPU. y l c tnh xt s tng hp gia vi x l v mainboard (Bo mch ch - BMC). Bo mch ch phi h tr loi socket ny th vi x l mi c th hot ng c.

Bus 533, ch tc "li" ca ng giao tip gia VXL v BMC. Mt vi x l c nh gi nhanh hay chm tu thuc kh ln vo gi tr ny. Vi x l chy c bus 533 th ng nhin hn hn so vi vi x l ch chy c bus 400 Mhz. 1024K, ch b nh m ca vi x l. y l vng cha thng tin trc khi a vo cho vi x l trung tm (CPU) thao tc. Thng th tc x l ca CPU s rt nhanh so vi vic cung cp thng tin cho n x l, cho nn, khng gian b nh m (cache) cng ln cng tt v CPU s ly d liu trc tip t vng ny. Mt s Vi x l cn lm b nh m nhiu cp. S 1024 m bn thy chnh l dung lng b nh m cp 2, 1024 KB = 1 MB.

Prescott chnh l tn mt dng vi x l ca Intel. Dng vi x l ny c kh nng x l video siu vit nht trong cc dng vi x l cng cng ngh ca Intel. Tuy nhin, y l dng CPU tng i nng, tc xung ng h ti a t 3.8 Ghz.

2. Mainboard (V d mu: ASUS Intel 915GV P5GL-MX, Socket 775/ s/p 3.8Ghz/ Bus 800/ Sound& Vga, Lan onboard/PCI Express 16X/ Dual 4DDR400/ 3 PCI/ 4 SATA/ 8 USB 2.0.): Mainboard l mt bn mch ng vai tr l trung gian giao tip gia CPU v cc thit b khc ca my tnh. ASUS Intel 915GV P5GL-MX, n gin, y ch l tn ca loi bo mch ch ca hng Asus. s/p 3.8 Ghz chnh l tc xung ng h ti a ca CPU m bo mch ch h tr. Nh ni trn, loi mainboard ny h tr VXL Prescott nn tc xung nhp ti a m n h

Mainboard ASUS
tr l 3.8 Ghz.

PCI Express 16X l tn ca loi khe cm card mn hnh m bo mch ch. Khe PCI Express l loi khe cm mi nht, h tr tc giao tip d liu nhanh nht hin nay gia bo mch ch v Card mn hnh. Con s 16X th hin mt cch tng i bng thng giao tip qua khe cm, so vi AGP 8X, 4X m bn c th thy trn mt s bo mch ch c. Tuy bng thng giao tip trn l thuyt l gp X ln, th nhng tc hot ng thc t khng phi nh vy m cn ph thuc vo rt nhiu yu t khc nh lng RAM trn card, loi GPU (VXL trung tm ca card mn hnh) Bus 800, ch tn s hot ng ti a ca ng giao tip d liu ca CPU m bo mch ch h tr. Thng th bus tc cao s h tr lun cc VXL chy bus thp hn. Sound & Vga, Lan onboard: bo mch ch ny c tch hp sn card m thanh, card mn hnh v card mng phc v cho vic kt ni gia cc my tnh vi nhau. Dual 4DDR400: trn bo mch ch ny c 4 khe cm B nh (RAM), h tr tc giao tip 400 Mhz. Da vo thng s ny, bn c th la chn loi b nh (RAM) vi tc thch hp nng cao tnh ng b v hiu sut ca my tnh. Ch Dual l vit tc ca Dual Chanel, tc l bo mch ch h tr ch chy 2 thanh RAM song song. Vi cng ngh ny, c th nng cao hiu sut v tc chuyn d liu ca RAM. 3PCI, 4SATA, 8 USB 2.0: trn bo mch ch c 3 khe cm PCI dnh lp thm cc thit b giao tip vi my tnh nh card m thanh, modem gn trong v.v. 4SATA l 4 khe cm SATA, mt loi chun giao tip dnh cho a cng. SATA th nhanh hn v n nh hn so vi chun IDE. Nu bn thy bo mch ch c ghi dng l ATA66, ATA100, ATA133 th chnh l du hiu nhn bit bo mch ch c h tr chun a cng IDE. 8 cng cm USB 2.0 c h tr trn bo mch ch. USB 2.0 th nhanh hn USB 1.1. USB 2.0 th tng thch lun vi cc thit b ch c USB 1.1

 cng hot ng nh th no? nh ngha cng

cng l thit b lu tr c ghi d liu nhanh bng mt tp hp cc phn t t ho trn cc a quay. cng lu tr d liu chng trnh v h iu hnh ngay c khi my trng thi ngh hoc tt. Hu ht mi ngi khng th thy c phn bn trong ca cng. Bi n c ph bn ngoi bi mt lp v kim loi (thng l nhm).

Bng PC ny cung cp cho chng ta nhng cc thnh phn u no ca mt cng nh b iu khin thit b vo ra (I/O controller), firmware, phn mm nhng. Cc thnh phn ny c nhim v cho phn cng bit phi lm g v lin lc nh th no vi my tnh. Trong bng bn cng s thy mt b phn khc l b m ca cng. B m ny l phn cha d liu tm thi, ch c ghi hay gi vo cho b nh my tnh. Nhng tc ca cng hin i ngy nay chm hn giao din lung d liu c kh nng iu khin. Nu bn c mt cng ri, bn s thy mi cng c t mt n bn platter (a), mi platter c ng knh gn 9cm. ng knh ca cc platter dng trong thit b di ng sai khc khong 2.5 cm so vi cc platter trong cc thit b nghe nhc, khong 4.5 cm vi cc platter cng pocket v 6.3 cm vi cc platter dng trong notebook. Cc platter ny cng c bit n nh l cc disk c ph mt lp vt liu t tnh nhy cm trn c hai mt v sp xp cc milimet phn tch thnh mt spindle (trc quay). Trong cng cn c mt ng c thay i lun phin gia spindle v platter. Cc a cng dng trong notebook c tc 4200, 5400 hoc 7200 vng/pht. Cc ca my bn hin nay thng mc 7200 hoc 10.000 vng/pht. Ni chung tc quay cng cao th vic c d liu cng nhanh. Ghi t tnh

D liu c c v ghi thng qua cc dy bit (n v nh nht ca d liu s). Mt bit ch c hai trng thi 0, 1 hay bt/tt. Cc bit ny c th hin theo chiu dc phn t trn b mt mt platter, trong lp ph t tnh. Chng c thay i (ghi) hoc nhn ra (c) bng phn t tnh trn u c (ghi). D liu khng ch c lu trn cng di dng th m u tin n c x l vi cc cng thc ton hc tng hp. Chng trnh c s trong s b sung thm cc bit m rng vo d liu, cho php tm v chnh sa cc li ngu nhin. Trong cc mi hin nay, ngi ta thay th c ch ghi t tnh theo chiu dc bng mt qu trnh gi l perpendicular magnetic recording (ghi t tnh trc giao). Trong kiu ghi ny cc phn t c sp xp vung gc vi b mt platter. Do chng c th c gi gn nhau hn vi mt ln, lu tr c nhiu d liu hn. Mt bit trong mi inch dy hn, dng d liu di u c (ghi) s nhanh hn. Thng tin c ghi v c t c hai mt ca a, s dng c ch mounted on arms, di chuyn c hc qua li gia phn trung tm v ra ngoi a. gi l seeking (tm kim) v tc di chuyn qua li c gi l seek time (thi gian tm kim). Cc thng tin u c (ghi) tm kim nm trn cc track (rnh), l nhng ng trn d liu ng tm trn . Cc track c chia thnh nhiu n v logic gi l sector (cung t). Mi mt sector c a ch ring (s track cng vi s sector), c dng t chc v nh v d liu. Nu c (ghi) khng n c track cn tm, bn s phi tri qua ci gi l gc tr (latency) hay tr quay (rotational delay) hu ht u mc trung bnh. tr ny xut hin trc khi mt sector quay bn di u c(ghi) v sau khi n tm thy track cn tm. Mch ghp ni l g? Thng thng cc my tnh s dng kt ni PATA (Parallel Advanced Technology Attachment) hoc SATA (Serial ATA) trong cng. Thm ch bn c th s dng ng thi c hai kt ni ny v hu ht cc bo mch ch hin i by gi u a ra c hai kiu giao din. S song song trong PATA ngha l d liu c gi song song xung cc dng a d liu. SATA gi d liu theo kiu hng lot qua li gia cc cp dy xon n. PATA (thng thng c gi l IDE) c pht trin vi nhiu tc khc nhau. Mch ghp ni ATA nguyn bn ca nhng nm 80 h tr tc truyn ti ln nht l 8,3 MB/giy, mt tc rt nhanh thi by gi. ATA-2 nng thng lng ti a ln mc 16,6 MB/giy. Ln lt sau l Ultra ATA vi cc tc 33 MB/giy, 66 MB/giy, 100 MB/giy. V n 133 MB/giy ca Ultra DMA-33 (Direct Memory Access Truy cp b nh trc tip) qua Ultra DMA-133 hay Ultra ATA-33 qua Ultra ATA-133. Sau i a s s dng Ultra ATA-66 hoc hn.

Mt ATA in hnh s dng cable c rng 2 inch, 40 hoc 80 (si), mc d mt s cp 40 chn c dng vng. Cc ca my bn ch yu s dng b kt ni 40 chn, cc cp m rng 80 l phn tch mt cch vt l cc si d liu nhm trnh hin tng nhiu xuyn m ATA-100 v ATA-133. Notebook vi 2,5 inch s dng b kt ni 44 chn, 1,8 inch s dng b kt ni 50 chn. Vi tc 133 MB/giy, mch ghp ni ATA dn khng x l c cc thch thc v mt k thut. Mch SATA ra i gii quyt cc vn ca ATA. Hin ti SATA c hai tc chnh: 150MBps v 300MBps v hai phin bn mi 1,5 gigabit/giy (gbps) SATA v 3 gbps SATA . Nhng thut ton ca cc phin bn mi ny kh m nht: 3gbps c chia thnh 8 (tng s bit trong mt byte) tr thnh 375 MBps (khng phi l 300MBps). Nguyn nhn do tc gbps l tc tn hiu; 300MBps l tc truyn ti d liu ln nht. V n nay tc mch ni vn cha c nhn i thm ln na. Tc truyn ti d liu ca n SATA thng c duy tr mc 150MBps. Nu s dng ch RAID, cung cp d liu t hai hay nhiu vo ng ng dn th s s dng c bng thng ln hn t giao din 300MBps. SATA c cp gn v b kt ni nh hn ATA. iu cho php c nhiu kt ni hn trong bng mch chnh v nhiu dng kh bn trong hp my. SATA cn n gin ho phn ci t bng cch s dng cu trc mng pointto-point (im ti im), cho php s dng mt kt ni cho mi cng v cp. Cu trc ny ci tin hn nhiu so vi cc jumper v kt ni master/slave ca PATA, trong cu trc ca PATA mt cp c dng kt ni 2 . Khng ging nh PATA, SATA ph hp vi cc ngoi gn trc tip, cho php s dng cp di 2m trong mt giao din, gp phn ci tin tc hn nhanh ng k so vi USB 2.0 v FireWire. External SATA c b kt ni hi khc hn mt cht, tc c ci thin, c thit k kho ti mt ch, nhiu li c sa cha v tnh tng thch hon chnh.

K t @ ra i nh th no? Vo nm 1972, Rom Tomlinson gi mt bc th in t u tin, c gi l e-mail, v dng k hiu @ xc nh a ch ca ngi nhn. Tomlinson, bng vic s dng mt thit b in bo 33 mu, nhn ra rng cn phi s dng mt k hiu m n khng c trong tn ca bt c ai v nh th s khng b nhm ln. La chn logic ca Tomlinson l k hiu at, bi v n va khng xut hin trong bt c tn ai v va th hin cho t at nn Tomlinson chn dng k hiu @. Tuy nhin trc khi n tr thnh k t chun trn bn phm (nhng nm 1980) v thnh mt chun trn cc bn phm Qwerty Keyboard (vo nhng nm 1940), th @ vn cn cha c s dng rng ri trn th gii. Ngay t khi n ra i th cng c rt nhiu tranh lun gia cc nh ngn ng hc. C kin thi cho rng k hiu @ bt ngun t mt t Latin "ad", ngha l "at", "to" hay "forward", cc nh sao chp c c gng lm n gin ho vic vit bng vic to ra mt t lp ghp (l kt hp ca hai hay nhiu k t) bng cch kt hp hai k t d v a trong k t d un cong quanh a. Mt s nh ngn ng hc khc th li cho rng @ l s pht trin t mt ci c trc y, vo khong th k 18 khi ngui ta dng @ trong thng mi ch ra mt n v gi c, v d nh trong 2 con g @ 10 pence. Trong khi cc gi thuyt ny cng ngy cng ch c tnh cht suy on th vo nm 2000, Giorgio Stabile, mt gio s lch s khoa hc ca trng i hc La Sapienza ca , khm ph ra mt s ti liu gc t th k 14 ch ra r rng rng k hiu @ c dng ch n v s lng amphora c ngha l jar . Amphora l mt n v kch thc ca cc thng ng ru, v theo Stabile th @ dng trong thng mi lm bt ln ngha at the price of . Trong khi ting Anh dng @ ch at sign th mt s nc khc khi ni n truyn e-mail trn mng Internet. Ngi ta kt hp n vi tn ca loi thc n hay con vt quen thuc ca h. V d nh: Africaans - min nam Africa th dng tn l aapstert, c ngha l ui kh. Rp: K t @ khng c trong cc bn phm Rp, m n ch c trong cc bn phm Rp-Anh. Theo ting Rp th @ c vit l fi, c ngha l ti. Sc: Cng Ho Sc, @ c gi l zavinac, c ngha l ln c trch Rollmop. an Mch: Th @ gi l alfa-tegn , c ngha l du anpha, hoc Grsehale, c ngha l ui ln. Thi Lan: Thi Lan th @ li c gi l ai tua yiukyiu, c ngha l k t un ging con su. Th Nh K: @ c gi l kulak, c ngha l ci tai . Ty Ban Nha: Ging nh B o Nha, @ li c gi l arroba, c ngha nh l mt n v o cn nng

S dng my nh k thut s nh th no l tt nht? Cng vi s pht trin ca cng ngh tin hc, s ra i ca my nh k thut s l mt bc tin di ca thi i chng ta, p ng c nhu cu pht trin ca cng ngh tin hc. My nh k thut s rt tin ch. Trc ht, ta c th t bit kt qu ca hnh nh ngay sau khi bm my, nu c s sai st c th sa cha ngay. l iu m my c (my chp phim) khng th lm c. Cc my nh k thut s cng ra i sau th cht lng cng tt, phn gii cng cao. Nhng cng hin i th cng phi gi gn cn thn. My c kt cu cng nh khi s dng cng phi nng niu. Khi dng khng nn bm my lin tc nhiu ln s lm cho my nng, nh hng n mn hnh. Vi my zoom phi ht sc cn thn, khi tht cn thit th mi nn s dng, v mch zoom rt d b t gy m gi thay th linh kin th kh t. y l mt yu im ca c my c v my k thut s. Trong my c nhiu vi mch in t cho nn phi c ch bo tr, bo qun chu o. Nhng ni c m cao khng nn dng my nh k thut s, hoc dng xong th phi em sy ngay v cho vo hp chng m. C th sy kh bng nhiu cch nh: t ln ti vi ang m, sy bng my sy tc. Vi hp ht m, c th d dng mua cc hiu nh, c gi khong 40 - 50 USD, bn nn t hp ht m t ly, tuyt i khng cho vo t qun o v qun o l vt ht m, nhng khi kh th nh hi nc s khng tt cho my nh Khi tho v lp th cng cn phi nh nhng, chnh xc. mi th u c cc ng tip xc vi my, khi lp khng ng d lm cho n b xc dn n gim bn. Nu khi i xa m phi chp nhiu nh li khng c iu kin lu tr th nn em theo 2 th. Tuy nhin, cng c nhng my nh hin i c b nh rt ln, khng lu th m trc tip lu vo my. My nh k thut s bao gi cng c dy kt ni vi my tnh v b c ph hp gip c th. T b c, ngi ta kt ni sang my phng. Khi s dng my nh k thut s cn c k hng dn s dng ca nh sn xut bit cch ci t v lu nh. Nu bn c nh s hu mt my nh k thut s th nn tm n cc thng hiu nh NIKON, CANON, SONY y l nhng thng hiu kh ni

ting v c uy tn trong lnh vc ny, cho nn bn c th yn tm v n nh k thut. Thng thng, my nh c kch c ln hn th gi t hn, v ng knh quang hc ln hn v cht lng nh cng tt hn. My nh th nh nhng v tin li hn nhng cht lng nh thp hn. Hin nay trn th trng, bn c th tm mua my vi gi t 200 cho n vi nghn USD.

Trm v tr quc t (ISS) ra i nh th no? kin xut v mt trm c ngi li c a ra vo nm 1869 khi mt tiu thuyt gia ngi M k cu chuyn v con tu Brick Moon bay theo qu o ca tri t c th gip nhng con tu nh hng trn bin. Nm 1932, mt ngi Rumani tn l Hermann Oberth ln u tin a ra khi nim trm v tr m t mt phng tin hnh bnh xe c th lm v tr thuyn chuyn trung Trm v tr quc t ISS gian cho nhng chuyn i ca con ngi ln mt trng v sao ha. Nm 1952 tin s Werner von Braun a ra cc quan im ca mnh v trm v tr trn tp ch Colliers. ng hnh dung mt trm v tr s c ng knh 76 mt, qu o hn 1.609 mt trn tri t, v quay cung cp trng lc nhn to thng qua lc ly tm. Nm 1982, ti s ch huy ca mnh, C Quan Hng Khng V Tr M (NASA) thnh lp mt lc lng c nhim (Lc Lng c Nhim Trm V Tr Space Station Task Force) v bt u thit k phc tho mt Trm V Tr Quc T (International Space Station ISS). Chng trnh ny d nh s tip ni chng trnh tu con thoi to lp mt mi trng ngoi khng gian lm ni trung gian cho vic khm ph mt trng v cc hnh tinh khc. NASA cng quyt nh tin hnh d n ny thng qua hp tc quc t. Gia nm 1982, NASA bt u gp g Canada, Nht Bn v cc nc ng minh chu u khc, mi h cng tc trong d n ngay t bc tm hiu v nghin cu. Trong bi pht biu ca mnh vo thng 1/1984 tng thng M Reagan ni: Mc tiu tip theo ca chng ta l pht trin mt lnh vc mi

da trn tinh thn xung phong. Ti ngh t nc ta trong vng 10 nm phi xy dng c mt trm v tr c ngi li hot ng lu di. Tuyn b ny chnh l bc khi u chnh thc ca vic xy dng

ISS. ng thi ti hi ngh thng nh London din ra vo thng 6/1984 tng thng Reagan mi cc nc tham d tham gia vo chng trnh ISS. Cc nc ny cng nhn nhn thy chng trnh ISS s mang li nhng bc pht trin v cng ngh c th gip cng c nn kinh t v ci thin cht lng cuc sng.

Thng 1/1985 ti cuc hp ca ban iu hnh ESA (C quan khng gian chu u) thng qua Chng trnh Columbus, chng trnh khng gian di hn v trm khng gian ring ca ESA. ESA quyt nh tin hnh chng trnh ny thng qua hp tc vi chng trnh ISS. Thng 6/1985 ESA k mt bn ghi nh ph chun s b thit k ca ISS. Trc vo thng 4/1985 Canada cng hnh ng tng t. Thng 4/1985 Nht Bn thit lp C cu vic tham gia chng trnh Trm V tr, v n thng 5 th B khoa hc v cng ngh Nht Bn v NASA k mt bn ghi nh v thit k s b trm v tr v Nht Bn Biu tng ca ISS bt u thit k s b ngay t bc ny. Thit k s b da trn d kin rng ISS s lm c s cho vic tin hnh cc th nghim trong khng gian trn lnh vc khoa hc vt cht v s sng, v to iu kin cho cc th nghim v khng gian. Khng nhng th, ISS c k vng l s tr thnh v tr trung gian cho vic khm ph mt trng v cc hnh tinh khc trong tng lai hoc lm c s sa cha cc v tinh b hng hc. Sau NASA xem xt li thit k v quyt nh pht trin ISS theo 2 bc (pha 1 v pha 2) nhm gim bt ngn sch v cng gim bt khi lng cng vic ca cc hot ng ngoi khng gian. Ngi ta bt u tin hnh bn bc xc tin Pha 1 vi cc th nghim ngoi khng gian nh trong mc tiu c bn ra. Thng 9/1988 cc nc tham gia cng k mt bn tha thun lin chnh ph. Sau mt bn ghi nh cng c k gia NAS v cc c quan iu hnh ca mi nc. T y k hoch ISS chuyn t bc s b sang bc pht trin v ISS c t tn T do (Freedom). Tuy nhin n lc ny k hoch li gp trc trc do vn ti chnh. Thng 2/1993 chnh quyn tng thng M Clinton yu cu NASA xem xt li ton b chng trnh ISS nh mt phn trong vic phn b li ngn sch quc gia. Thng 6/1993 tng thng Clinton ph chun mt bn k hoch s lc ca chng trnh trm T do. Theo quyt nh ny, i thit k ca NASS phi nghin cu mt k hoch mi v kt qu l h cho ra mt k hoch mang tn Thit k a. Trong khi , cc cuc m phn nhm v hp tc sau chin tranh lnh gia M v Nga vn ang c tin hnh. Trong qu trnh , ngh Nga tham gia vo chng trnh ISS c a ra v M tham kho kin ca cc nc tham gia v vn ny. Ngy 6/12/1993 mt cuc hi tho c t chc ti Washington, quyt nh chnh thc Nga tham gia vo chng trnh ISS v sau nc Nga chp thun.

Thng 3/1994, chng trnh v cu trc ton b v vn pht trin ISS, b sung cc kin ca Nga c quyt nh. Ngy 30/1/1998 ti Washington DC, M mt bn tha thun lin chnh ph mi mi ca ISS vi cc thnh vin mi l Nga, Thy in v Thy S c k kt. Theo bn tha thun ny, con s cc nc tham gia vo chng trnh ISS ln n con s 15 nc. Cng trong nm 1998, hai m un u tin ca ISS c phng ln v lp ghp v nhau trong qu o. Cc m un cn li cng sm c phng ln sau v n nm 2000 ISS n on du hnh u tin.

Theo d kin ISS s c hon thnh vo nm 2010, trm s gm hn 100 b phn c a ln khng gian lp rp vo trm thng qua 88 chuyn bay.

Wi-Fi ngha l g? Cng vi s thng dng ca mng khng dy, thut ng Wi-Fi vn thng c hiu l t vit tt ca WirelessFidelity (thng tin khng dy trung thc). iu ny khng ch c khng nh trn mt s t in hay nhng website cng ngh thng tin m ngay c Hip hi Wi-Fi quc t (Wi-Fi Alliance) cng xc nhn thng tin ny trn website chnh thc ca mnh. Tuy nhin, mi y, website boingboing.net ng ti mt bi vit c ta WiFi isn't short for "Wireless Fidelity" li h l mt b mt khin c th gii cng ngh thng tin sng st. L mt trong nhng thnh vin sng lp ca Wi-Fi Alliance, Phi Belanger l ngi Wi-Fi mang n nhiu tin li cho c cng ln i vi s ra i ca ci tn ngi s dng Internet Wi-Fi. Trong bi bo trn, ng vit:

"Wi-Fi khng phi l mt t vit tt. N hon ton khng c ngha g c. Chng ti, nhng thnh vin sng lp ca Wireless Ethernet Compatibility Alliance, nay l Wi-Fi Alliance, thu Interbrand thit k mt logo tinh t v c o thay th cho dng ch IEEE 802.11b Direct Sequence qu di". Interbrand - cng ty sng to nn mu cc thng hiu nh Prozac,
Compaq, Oneworld, Imation ni ting ng thi l nh t vn thng hiu hng u xut ti 10 gii php khc nhau cho Wireless Ethernet Compatibility Alliance. Logo mang biu tng m-dng Wi-Fi c chn v ci tn Wi-Fi cng xut hin t .

iu nc ci l nhng chuyn vin trong ngnh cng ngh thng tin ca Wi-Fi Alliance li m tt v thng hiu v marketing. H khng th no hiu ni ci logo Wi-Fi k cc c ngha nh th no v lm sao logo ny c th lt t c ht hnh nh v hip hi cng nh Logo ca Wi-Fi nhng sn phm cng ngh cao ca h. Wi-Fi Alliance cho rng, ngi tiu dng trn ton th gii n tng v hiu c thng ip v hnh nh m hip hi mun gi gm ti ton th nhn loi thng qua Wi-Fi, nht nh phi c thm mt vi t na nh r ngha ca ci logo ny. Vy l, sau kh nhiu thi gian bn bc tranh ci, cui cng Wi-Fi Alliance i n thng nht vi dng ch thch "Tiu chun ca Thng tin Khng dy Trung thc" - "The Standard for Wireless Fidelity". V cng t , Wi-Fi xut hin trc bn dn thin h vi ci ui di ngong mang mt

 ngha ngy ng m ngi ta gn cho n. Ci ui "The Standard for Wireless Fidelity" thm ch cn gn lin vi hnh nh logo Wi-Fi trn hu khp cc phng tin thng tin i chng. Mi sau ny, khi Wi-Fi tr nn ni ting v thng dng trn ton cu, v cng ty c m mang thm v thng hiu cng nh chin lc marketing, ci ui ny mi c b i. Nhng du n ca n th vn mi in m trong tm tr ngi tiu dng v trn nhiu website khc nhau. Chnh Phi Belanger th l: "Quyt nh sng sut nht ca chng ti l nh Interbrand thit

k logo v thng hiu cho sn phm ca mnh. Nhng chng ti cng tht ngu mui khi c tnh lm lu m n lc ca Interbrand cng nh thng hiu ca mnh bng cch gn cho n mt ci ui hon ton ng ngn. iu chng ti thc s mong mun l ngi tiu dng hy qun i ci ui v tch s , hy nh n v hy ng h nhng g chng ti t c v chia s vi th gii".

Th in t truyn thng ip nh th no? Giao thc chuyn th in t Sendmail Cng trnh nghin cu ca ComScore pht hin ra rng: Email l ng dng ph bin nht hng ngy ca 77% s ngi truy cp vo mng. Trung bnh mt ngy chng ta dnh khong 24 pht check v vit mail so vi 20 pht dnh cho vic tm kim thng tin. Nhng vic ra i ca dch v ny th khng phi ai cng bit tng xy dng Internet c hnh thnh vo nm 1968 trong mi e da ca chin tranh ht nhn. Ti M, ngi ta tin hnh tm cch ni cc mng my tnh li vi nhau trnh tnh trng c th c nhiu c s thng tin b ph hoi khi b tn cng bng tn la mang u n ht nhn. Vo nm 1969, mt d n ca B Quc phng M c tn l ARPANET (Advanced Research Projects Agency Network) tin hnh nghin cu nhm xy dng thc nghim mt cch ng tin cy lin kt li vi nhau gia B Quc phng v cc nh thu nghin cu khoa hc - qun s. Rt nhiu trng i hc nghin cu khoa hc qun s ti tr cho d n ny. Nhng n nm 1972, Rom Tomlinson mi gi c bc th in t u tin, dng k hiu @ xc nh a ch ca ngi nhn. Tuy nhin n vn cha phi l mt phng php ti u lm vi mt c my vi tnh khng l v phc tp. Vn t ra l lm sao email c th l phng tin kt ni mng ARPANET vi h thng Network c sn ti i hc Berkeley (California, M), gi l Berknet, chuyn ti thng tin i bi mt chng trnh ht sc n gin? Chng k s Eric Allman lao vo vit m. Ban u, Allman vit m cho h thng chuyn th Delivermail u tin, sau nng cp thnh Sendmail vi nhiu tnh nng phc tp hn, gip cho email, d manh nha t thp k 60, n gia nhng nm 80 th k trc mi bt u c ch . H thng gi v nhn email m anh vit sau ny c dng trn khp th gii. Ngi ta ni rng: chnh Allman l ngi t nn mng cho giao thc chuyn th in t Sendmail ph bin trn Internet.

Nm 1990, Tim Berners-Lee lm vic ti trung tm European Laboratory for Practicle Physics hin thc ho tng xy dng mt ngn ng c th gip cc trang vn bn lin kt c vi nhau tin cho vic tm kim thng tin c lin quan. l ngn ng nh du siu vn bn HTML (Hypertext Markup Language). T , dch v email c nng cp dn nhng u vit v tin ch phc v i sng. X hi loi ngi chuyn dn sang x hi ho thng tin ton cu v k nguyn mi ca cng ngh thng tin. Email thng ip n gin gi trong nhy mt Ngi ta quen gi email l th in t (electronic mail) l mt h thng chuyn th qua mng vi tnh. Ni dung ca bc th c m ho hay dng thng thng c gi qua mng Internet. N c th chuyn thng ip ny t mt my ngun n mt hay nhiu my trong cng mt lc khng ch gi i c bng ch m cn c th truyn cc dng thng tin khc nh hnh nh, m thanh, phim, v cc phn mm th in t kiu mi cn c th hin th cc email dng sng ng tng thch vi kiu tp HTML. Thay v vit th bng bt v giy, bn ch dng mt phn mm th in t (email program), g cc k t c trn bn phm v mt cht xu am hiu v cch s dng my vi tnh. Cc k n gin. C mt chuyn bun, tin vui hay n gin ch l s thng bo bnh thng, bn vit th, mang n bu in gn nht, gi i v ch i. 1 ngy, 1 tun, vi tun, 1 thng iu hon ton ph thuc vo nhng ngi chuyn th. Cn vi email th sao? Nhng cm xc m bn vit trn bn phm s c m ho v c truyn i ti ngy a ch vi giy hay vi pht - tu thuc vo tc ng truyn m bn ang s dng. Gi cho 1 ngi hay nhiu ngi trong cng mt lc, ch cn mt du phy, ni dung son tho hon ton c bo ton v b mt. Mun chuyn pht nhanh qua ng bu in, bn c th thm tin bo m nhng i vi vic bn gi mt email, bn khng nht thit phi bn khon nhiu v iu ngay c khi dung lng l th c th ln n hng Gbyte, hay nhiu hn na tng ng vi vi b bch khoa ton th bn ch cn ch i thm t pht.

Hn na, mt thng th khng l (inbox), mt hm th lu tr an ton (outbox), bn c th ly n ra bt c khi no, ch cn c c u ging nh gy mi cun sch, la chn hoc xo i, ng k nhiu ci mi, nhanh chng v khng rm r v chng bao gi lp li bi cc a ch email khc. Hon ton khng nhm ln khi dng danh t hp th in t hay hm th in t (email account) ch mt phn mm email c ng k dng nhn v gi email cho mt c nhn. Chnh v l nn khng my ngc nhin khi kt qu cuc nghin cu mi nht ca Pew Internet and American Life (PIALP) ni rng: trong s 94 triu ngi M online vo cng mt ngy nht nh, hu ht ngi ta quen vi vic vit bng th in t hn l th tay. y l mt dch v c bn v hiu qu nht i vi ngi s dng Internet. Ch cn mt vi c click chut, bn c th send (gi) to (n) addressee (ngi nhn). Khi m my tnh, h c th truy cp vo hp th ca mnh trn my ch kt ni mng lt v la chn c qua u ca mi bc th. Nu ni dung bc th bn quan tm, nu cn, c th in ra my in hoc sao chp sang my khc. Nh vy, vic s dng email to cho chng ta s thun li hn nhiu so vi vic gi th qua cc hnh thc truyn thng Rc ri email Chng ta ch ca ngi th in t (email) m khng thy c nhng khuyt im khng nh m mi ngi gp phi khi s dng. c nhiu ngi phn i v phn nn rng: x hi thng tin d khin cm xc con ngi tr nn li bing. Mt l th vit tay, ngi thn c th cm nhn c s xc ng v bi hi, tt c tnh yu thng cha ng qua nt ch, email lm sao c c Hn na, con ngi phi ng u vi nhiu vn nn nh: virus my tnh, cc th nhng lm (spam mail), cc th qung co (advertisement mail) v cc th khiu d tnh dc (pornography mail), c bit nh hng khng tt n tm l ca tr em. Tt nhin, i ph vi cc loi th c hi (malicious mail), ngi ta c th ci t thm cc phm mm tin ch c chc nng sng lc nhng u phi cng c phn mm no cng l mn chn tuyt ho. Theo thng k ca hng Email Systems, trong tng s e-mail lu thng thng 1/2005, cc bc th qung co khng mi m n chim ti 90% v ring

nhng thng ip mang ni dung ngi ln chim 1/5, lng spam i try tng gp 3 ln. 7% nhng ngi tr li thm d ca Yahoo! Th ni rng h cm thy bc mnh v vic loi b th rc cn hn l dn bn v sinh bn. Th rc c coi l gy kh chu hn l th linh tinh gi qua ng bu in v nhng ngi bn hng tip th tn nh v nhanh chng tr nn kh chu nh l cc cuc gi tip th qua in thoi. Hn th na, s pht tn v ly nhim virus khin ngi ta ngao ngn v ao c x hi ny quay li k nguyn vit th tay

CDMA l g? CDMA vit y l Code Division Multiple Access ngha l a truy nhp (a ngi dng) phn chia theo m. Lch s pht trin CDMA c bt u bng s ra i ca l thuyt truyn thng tri ph trong thp nin 50. Vi hng lot cc u im i km, truyn thng tri ph c ng dng trong thng tin qun s Hoa K Tng th gii php CDMA trong nhng nm sau . n thp nin 80, CDMA c php thng mi ha v chnh thc c xut bi Qualcomm, mt trong nhng cng ty hng u v cng ngh truyn thng. Cc mng in thoi di ng trn th gii hin nay ang s dng ch yu hai cng ngh GSM (Global System for Mobile Communication - H thng thng tin di ng ton cu) vi chun TDMA (Time Division Multiple Access - a truy cp phn chia theo thi gian) hoc CDMA. GSM thc cht l phin bn ca cng ngh TDMA s dng phng thc a truy cp phn chia theo thi gian. GSM s ha v nn d liu, sau chuyn ln knh truyn dn bng 2 lung d liu ngi dng khc nhau, mi lung chim trn mt khe thi gian ring. Bng thng lc u chia thnh nhng knh sng 200 kHz v sau phn knh da trn khe thi gian. Ngi dng knh sng s thay phin nhau tun t, do vy ch c mt ngi s dng trn mt knh v ch c th s dng c theo nhng giai on rt ngn. Trong khi , thu bao ca mng di ng CDMA chia s cng mt gii tn chung. Mi khch hng c th ni ng thi v tn hiu c pht i trn cng 1 gii tn. Cc knh thu bao c tch bit bng cch s dng m ngu nhin. Cc tn hiu ca nhiu thu bao khc nhau cng s c m ho bng cc m ngu nhin khc nhau, sau c trn ln v pht i trn cng mt gii tn chung v ch c phc hi duy nht thit b thu bao (my in thoi di ng) vi m tng ng. p dng l thuyt truyn thng tri ph, CDMA a ra hng lot cc u im m nhiu cng ngh khc cha th t c. Nhng u im ca CDMA

Nh h thng kch hot thoi, hiu sut ti s dng tn s tri ph cao v iu khin nng lng, nn n cho php qun l s lng thu bao cao gp 5 20 ln so vi cng ngh GSM. p dng k thut m ha thoi mi, CDMA nng cht lng thoi ln ngang bng vi h thng in thoi hu tuyn.

i vi in thoi cm tay, m bo tnh di ng, cc trm pht phi c t ri rc khp ni. Mi trm s ph sng mt vng nht nh v chu trch nhim vi cc thu bao trong vng . Vi CDMA, vng chuyn giao, thu bao c th lin lc vi 2 hoc 3 trm thu pht cng mt lc. Do cuc gi khng b ngt qung, lm gim ng k xc sut rt cuc gi. Hn na, nh c bn knh phc v ca mt trm ph sng ln hn cc h thng GSM, ngha l t trm gc hn, nn chi ph vn hnh c gim bt dn n tit kim cho c nh khai thc v ngi s dng m vn m bo cht lng cuc gi t ti mc ti u. CDMA cn c u im na l nh s dng cc thut ton iu khin nhanh v chnh xc, thu bao ch pht mc cng sut va m bo cht lng tn hiu, gip tng tui th ca pin, thi gian ch v m thoi. My in thoi di ng CDMA cng c th s dng pin nh hn, nn trng lng my nh, kch thc gn v d s dng.

Ngi s dng CDMA c ngn cch nhau bi cc m

rng. Cc tn hiu bng rng kh b r ra v n xut hin mc nhiu, ngi c nh nghe trm s ch nghe c nhng tn hiu v ngha. Ngoi ra, vi tc truyn nhanh hn cc cng ngh hin c, nh cung cp dch v c th trin khai nhiu dch v nh thoi, thoi v d liu, fax, Internet... Khng ch ng dng trong h thng thng tin di ng, CDMA cn thch hp s dng trong vic cung cp dch v in thoi v tuyn c nh vi cht lng ngang bng vi h thng hu tuyn, nh p dng k thut m ha mi. Tuy nhin, s dng mng in thoi di ng CDMA, ngi dng phi trang b thit b u cui ph hp vi cng ngh ca mng. Chi ph cho thit b u cui CDMA hin nay khong 200 - 1.000 USD ty cng nng ca my. Trong tng lai, gi thnh c th s thp hn.

Nhng chic in thoi s Trong vn bo mt, CDMA cung cp ch dng cng ngh CDMA bo mt cao nh s dng tn hiu tri bng ph

in thoi BlackBerry ra i nh th no? BlackBerry hin l nh cung cp hng u cc gii php kt ni khng dy, cho php truy cp vo hng lot cc ng dng a dng i vi cc thit b khng dy khc nhau trn ton th gii. Chnh nh s kt hp tuyt vi gia cc thit b, phn mm v dch v, BlackBerry to ra nhng chic in thoi chuyn nghip, kt ni mi ngi vi d liu v cc ngun lc c nh hng trc tip n i sng hng ngy. S ra i BlackBerry c khai sinh bi mt tn tui lng danh trn th trng vin thng, chnh l hng Research In Motion Limited (RIM) ca Canada. y l nh thit k, nh sn xut v nh cung cp hng u v cc gii php khng dy ci tin cho th trng vin thng di dng trn khp th gii.

Nm 1999, RIM cho ra i mt thit b cm tay khng dy vi tn gi l BlackBerry. Sn phm ny c h tr email, in thoi di ng, gi tin nhn vn bn, fax qua internet v lt web cng mt s dch v thng tin khng dy khc. BlackBerry thc s l mt sn phm ca RIM vi hng tp trung vo khai thc cc gii php kt ni khng dy trn in thoi di ng. C th ni BlackBerry l mt cng c mang tnh cch mng thi by gi v n cho php BlackBerry vi cng c email nhng ngi s dng in thoi di ng c th gi v nhn email d h c i n u. RIM - cng ty sn sinh ra BlackBerry

c thnh lp vo nm 1984, hin RIM ang c tr s ti Waterloo, bang Ontario ca Canada. Thng qua vic pht trin v trin khai cc dch v, phn cng v phn mm c mi lin h vi nhau v c kh nng h tr cho cc tiu chun ca mng li khng dy nhiu chiu, RIM cung cp nn tng v cc gii php nhm tip cn vi h thng thng tin lin tc bao gm th in t (email), in thoi, tin nhn, Internet v cc ng dng mng ni b (intranet). Cng ngh ca RIM cn to iu kin cho cc cng ty th ba khc pht trin theo. chnh l cc nh sn xut, cc cng ty pht trin sn phm - tng cng cc tnh nng ca nhiu sn phm, dch v BlackBerry Pearl - mt nh s kt ni khng dy vi cc d liu. sn phm vi nhiu Ngun gc ci tn BlackBerry

tnh nng u vit

Ci tn BlackBerry c RIM nht tr thng qua ch sau vi tun lm vic vi cng ty Lexicon Branding. y l mt cng ty v thng hiu ni ting tng t tn cho Intel Pentium v Apple PowerBook. Mt trong nhng chuyn gia Lexicon c tng rng cc phm trn sn phm ca RIM trng nh b nh nhng ht trong qu du ty. Tuy nhin, nu gi theo t straw th pht m rt chm nn c ngh i tn thnh blackberry (thay v strawberry). V kin ny c RIM ng . Ngy nay, BlackBerry ngy cng c pht trin vi thm nhiu tnh nng u vit mi, tr thnh mt dng in thoi thng minh ni ting trn th trng vin thng hin nay.

MIDI l g? nh ngha ca MIDI MIDI (Musical Instrument Digital Interface - Giao Din K Thut S dnh cho Nhc C) l chun cng nghip v nghi thc giao thng in t nh r cc nt m nhc trong nhc c in t nh l b tng hp chnh xc v ngn gn, nhc c in t v my tnh trao i d liu, hoc "ni", vi nhau. MIDI khng truyn m thanh n ch truyn thng tin in t v mt bn nhc. MIDI c th c s dng cho cc mc ch khc, nhng mc tiu ban u cho vic pht minh MIDI vn l phc v cho m nhc. Chun MIDI bao gm 3 thnh phn: Giao thc (protocol), Phng tin kt ni (connector) v Dng tp tin lu tr tiu chun (standard MIDI file). y l chnh l "ngn ng" ca MIDI, cng nh con ngi s dng ngn ng giao tip. Cc thit b k thut s cp trn cng vy, chng "hiu" nhau, bn phi cho chng "ni" cng mt ngn ng. i din tiu biu cho cc thit b ny l cc nhc c in t nh keyboard, synthesizer v my vi tnh PC. n synthesizer Cc thit b MIDI phi c ng vo/ra lin lc vi nhau. Chun MIDI 1.0 qui nh connector (dy cp c u cm) l 5-pin DIN. Hin nay, cc th h n synthesizer mi nht s dng chun USB ca PC lm phng tin kt ni. MIDI ra i t nhng nm u ca thp nin 80. Cc hng sn xut nhc c in t ca Nht v M mun xut ra mt chun cho php cc loi nhc c "ni chuyn" c vi nhau, nng cao kh nng m rng gip cho vic sng tc, biu din v ghi m c thun li hn. S tht l t khi ra i, MIDI to nn nhng thay i rt quan trng trong cng ngh ghi m. Nm 1991, tng cng hn na tnh tng thch gia cc nhc c, chun General MIDI 1 ra i. n nm 1999, General MIDI 2 c cng b, m rng b ting v kh nng chnh sa d liu MIDI. V mt iu l th: thay th m thanh nghe nh "ting d gy" ca chic TD, chun General MIDI Lite c khai sinh vo nm 2001 ng dng cho cc thit b di ng. MIDI hot ng nh th no?

1. Giao thc

2. Cc phng tin kt ni

3. Dng tp tin lu tr tiu chun

Nh nu trong phn nh ngha, MIDI dng trao i thng tin biu din nhc gia cc nhc c in t hoc gia nhc c in t vi my vi tnh. Tn hiu trao i c m ha di dng nh phn bao gm cc con s 0 v 1 v c gi l message (thng ip). Mt message s cha cc thng tin nh l: nt nhc no, m thanh pht ra s ln hay nh, s dng nhc c Ba cng v mt dy cm g.

MIDI

Ni cho n gin d hiu, file MIDI l bn nhc, cn cc thit b nh l n in t hay TD chnh l cc dn nhc tu li bn nhc v ni nh hiu bit ca a s ngi s dng, nhc MIDI l nhc ha tu. Chnh v ch ghi li bn nhc m file MIDI c dung lng rt nh. to ra m thanh, MIDI ph thuc hon ton vo thit b pht li. Trn cc thit b ny c mt thnh phn gi l synthesizer. Trn TD v soundcard my vi tnh u c tch hp mt synthesizer n gin. Synthesizer c th l phn cng - chip nh ROM hoc phn mm - SoftSynth. Ngy nay nhc MIDI c ng dng rng ri trong cuc sng bi kch thc file nhc nh v m thanh ca n cng d nghe. Ngoi in thoi di ng, MIDI cn c ng dng rng ri trong cc nhc c in t nh Keyboard, guitar in, kn saxophone... Ngoi ra MIDI cn c mt s ng dng khc nh iu khin nh n sn khu dnh cho MIDI Show Control. Trong cc phng thu m, MIDI Machine Control lm nhim v ng b ho cc thit b ghi m.

Khi nim hacker c t khi no? Ban u l nhng tr a ma mnh T th k XIX, mt nhm thanh nin qun l tng i in thoi (cng ngh do Graham Bell pht minh) li dng chuyn hng cuc gi, nghe ln cc cuc in thoi v nhng tr in r khc khin cho khi nim ny bt u hnh thnh. Lch s hacker s khai khi u vo nhng nm 1950 - 1960, bao trm c phn cng ln phn mm v xoay quanh phng th nghim tr thng minh nhn to ti Vin cng ngh Massachusetts (MIT - M). Gim c MIT l Marvin Minsky cho php nhng sinh vin thng minh, yu thch s khm ph v t m tng xm nhp vo h thng in thoi v trung tm iu hnh ca cu lc b ng st Tech Model c tip cn trc tip vi nhng c my ca vin. Nhng ngi ny hnh thnh dn nn tng ca cc Hacker tng lai. Cc ci tn nh: Peter Deutsch, Bill Gosper, Richard Greenblatt, Tom Knight v Jerry Sussman u bt u t y. Ban u, gii tin tc gi nhim v cao c mang tn ph m y l "hacker" v "cracker" u c ngha l ngi thc hin hnh ng ph hoi my tnh. Cracker th hin ng cp cao hn. Sau ny, cracker cng thc hin hnh vi b kho cng thng tin ging ht mt hacker cp thp nn ngi ta gi chung bng danh t hacker. Bao gi nhng pht kin c coi l v i cng ny sinh ra nhng tng ph phch hoc chng i, ngi ta coi l hai mng sng-ti ca gii cng ngh. Nhng nm 1970-1980, khi php lut vn cn coi mng my tnh theo ngha khu bit th gii hacker thi i hong kim. Sau MIT, cc trung tm o to khc M nh: i hc Carnegie Mellon, Stanford cng tr thnh "t" nui dng nhiu mm mng hacker. Nm 1991, phng th nghim tr thng minh nhn to Standford, di s "ch o" ca John McCarthy, chng kin chic my SAIL tt ngm sau khi hacker gi email vi thng ip "cho tm bit" ln Internet nh th chnh SAIL gi li "trng tri" cui cng ti bn b. Nhng ci tn nh Ed Fredkin, Brian Reid, Jim Gosling, Brian Kernighan, Dennis Ritchie hay Richard Stallman bin cc trung tm nghin cu c tnh thng mi nh ATT, Xerox... thnh ni t tp ph hoi ca th gii tin tc. Ti cu lc b my tnh Homebrew ti San Francisco (M), hi t nhng ngi yu thch in t v mong mun xy dng my tnh ca ring mnh khng ch phn mm m c phn chnh mang mc ch c nhn ch khng phi ph hoi ti sn ca ngi khc. Nhng ci tn nh: Lee Felsenstein, Steve

Dompier, Steve Wozniak, Steve Jobs v Bill Gates, ngi t nn mng PC cho c th gii cui cng cng x dt vo gii tin tc. S tht cht ca php lut Cui nhng nm 1980, khi mng my tnh tr nn ph bin rng khp ton cu, nhng li tch ca n em li vn hnh c my kinh t v chi phi nhiu hot ng trong i sng th nhng hnh ng ph hoi t xa c nguy c ln hn. Chnh v vy, Chnh quyn M phi thit lp hnh lang php l un nn hnh vi ca hacker nhm bo v li ch ca nhng t chc, c nhn dng thit b ny. Lut php M chnh thc ban hnh o lut chng lm dng v la o thng qua my tnh v thnh lp trung tm cu h my tnh nhm phn ng nhanh trc cc hnh vi phm ti. Theo lut php M, mi hnh vi thm nhp my tnh ca ngi khc m khng c php s b khi t v pht t, pht tin, ty theo mc nghim trng. Ngy nay, ch cn ngh n vic ngng tr mng Internet nhiu ngi ngh ngay n vic dng nh c c my m bo cho s vn hnh x hi ngng li. V chnh thi im ny, hacker cng tr thnh mi e da v kh kim sot hn. Tin tc c th tn cng website, la o ngi dng Internet nc khc. Cc quc gia bt tay ngay vo xy dng lut chng ti phm my tnh cho ring mnh. Bn thn quan im trong gii hacker cng rt mu thun. Ngi th cho rng h hack vui, khng lm hi ai, k cho rng ch nn khai thc li bo li cho hng phn mm, nh qun tr website hay h thng my tnh ln. Nhm khc th m thm li dng cc l hng bo mt thu li cho mnh. Chnh v iu ny, mt lot thut ng rc ri ra i th hin bn cht ca tng nhm hacker. Trc y, hacker c phn thnh 2 loi: black hat ch nhng k xu t nhp vo my tnh ph hoi, white hat ch nhm ngi tt c gng tm kim v bt cc l hng trc khi k xu pht hin ra chng. Ngy nay, khi c

hi tn cng nhiu hn, cc hnh thc hacker mi xut hin, ng c v hot ng ca chng cng thay i. - Hacker m trng: l nhng chuyn gia lp trnh chuyn tm cc li ca phn mm vi mc ch sa cha, xy dng h thng an ton hn. - Hacker m en: i lp vi hacker m trng, l nhng hacker ph hoi v trc li cho mnh. - Hacker m xanh/samurai: l nhng chuyn gia lp trnh ti nng, c cc hng nh Microsoft mi v lm vic chuyn tm li cho phn mm ca h. - Hacker m xm hay m nu: l nhng ngi i khi lm cng vic ca hacker m trng nhng vn lm cng vic ca hacker m en.

Mng khng dy hnh thnh nh th no? Nhng bc i u tin Nm 1985, c mt s bt thng xy ra ti y ban lin lc lin bang M FCC (C quan qun l vin thng ca nc ny). H quyt nh cho php s dng mt s bng tn ca di sng khng dy m khng cn phi xin giy php ca Chnh ph. Hn th, cc chuyn vin k thut thuyt phc FCC ng th 3 di sng cng nghip, khoa hc v y t cho gii kinh doanh vin thng. Ba di sng ny, gi l cc bng tn rc (900 MHz, 2,4 GHz, 5,8 GHz), c phn b cho cc thit b s dng vo cc mc ch ngoi lin lc. Khc vi phng php truyn thng l truyn trn mt s tn s ring l c xc inh r, bt c thit b no s dng nhng di sng u phi i vng trnh nh hng ca vic truy cp t cc thit b khc. Trc , cc nh cung cp thit b khng dy dng cho mng LAN nh: Proxim v Symbol M u pht trin nhng sn phm c quyn. iu c ngha l thit b ca cc hng ch c th lin lc trong ni b. Nh s thnh cng ca mng hu tuyn Ethernet, mt s cng ty bt u nhn ra rng: vic xc lp mt chun khng dy chung l rt quan trng. Tin trnh i n mt quy chun chung l mt iu hon ton tt yu. Nm 1988, cng ty NCR yu cu Victor Hayes - mt k s tm hiu vic thit lp chun chung vi mc ch s dng di tn rc lin thng cc my rt tin qua kt ni khng dy. Victor Hayes chung sc cng vi chuyn gia Bruce Tuch ca Trung tm nghin cu Bell Labs tip cn n ni xc lp ra chun mng cc b Ethernet. Mt tiu ban mi c tn 802.11 ra i v qu trnh thng lng hp nht cc chun bt u. W-Fi - Ph mi khong cch Nm 1997, tiu ban ny ph chun mt b tiu ch c bn, cho php mc truyn d liu 2MB/giy, s dng mt trong 2 cng ngh di tn rng. Cc k s ngay lp tc bt u nghin cu mt thit b mu tng thch vi n, cn cc cng ty bt u pht trin nhng thit b tng thch. S hp nht tn gi Thng 8/1999, c 6 cng ty: Intersil, 3Com, Nokia, Aironet, Symbol v Lucent lin kt vi nhau to ra Lin minh tng thch Ethernet khng dy WECA. Mc tiu hot ng ca t chc WECA l xc nhn sn phm ca nhng nh cung cp phi tng thch thc s vi nhau.

Tuy nhin, cc thut ng nh tng thch WECA hay tun th IEEE 802.11b khng h gy cho mi ngi mt s thn thin. Cng ngh mi cn mt cch gi thun tin i vi ngi tiu dng. Cc chuyn gia t vn xut mt s ci tn nh FlankSpeed hay DragonFly. Nhng cui cng cch gi Wi-Fi li c chp nhn v nghe va c v cng ngh cht lng cao (hi-fi) va gip ngi tiu dng vn quen vi: u a CD ca hng no th cng u tng thch vi b khuch i amplifier ca hng khc. Th l ci tn Wi-Fi ra i. Cch gii thch Wi-Fi c ngha l wireless fidelity v sau ny ngi ta mi ngh ra. Gn y, ngi ta cho rng: ban u, ci tn Wi-Fi khng h c ngha g ngoi vic xui tai v d nh. L do duy nht bn nghe thy thut ng "Wireless Fidelity" l v mt s ngi trong nhm sng lp Hip hi Wi-Fi (Wi-Fi Alliance) cm thy khng hi lng. H khng hiu v thng hiu hay tip th. H khng th tng tng vic s dng tn "Wi-Fi" m khng c mt vi li gii thch r rng. Do , h i n tha thun thm vo dng ch "vit tt ca Wireless Fidelity" pha sau tn ny. Kt ni th gii Ngy nay, Wi-Fi l cng ngh mng thng lnh khng ch trong cc gia nh cc nc pht trin. TV, u a, u ghi, my chi game, nghe nhc, camera, thm ch c xe hi u c tch hp cng ngh khng dy. iu cho php ngi s dng truyn ni dung khp cc thit b trong nh m khng cn dy dn. in thoi khng dy s dng mng Wi-Fi cng c mt cc vn phng nhng trong tng lai rt c th l k tht th. thi i ny, bt c loi sn phm no khng c kh nng kt ni s phi chp nhn mt tng lai m m. V quan trng hn l: n tham gia vo cch thc giao tip v lin lc ca c cng ng. tn Paris, bn vn c th iu khin cuc hp ca cng ty ti Vit Nam. Khi bn vng nh, cc thit b iu khin t ng c th chuyn sang ch lu li thng ip iu chng qu k diu sao? Kt ni th gii Tuy nhin, bn cnh s u vit, vn bo mt vn l mt mng ti ln trong bc tranh th gii khng dy. T d liu ti chnh cho n nhng bc

nh ring t c th vng vi lung tung hoc pht tn d dng trn cng ng o Internet. Sarah Hicks - Ph gim c cng ty bo mt Symantec phi tht ln rng: "Mng khng dy l mt bc tin v i. Chng mang li cho con ngi s t do nhng cng n cha nhiu nguy c khng h nh

Thy tinh c t bao gi? Lch s ca thy tinh Cho n tn ngy nay, vn cha c s xc nhn v ngun gc ca thu tinh. Tuy nhin, c th ni ngun gc ca n t Mesopotamia hoc Ai Cp khong hai nghn nm trc Cng nguyn. Khi thy tinh c s dng nh l men mu cho ngh gm v cc mt hng khc. Nhng nn vn ho c xa ny lm ra nhng vt bng thu tinh vi phng php c th s. Nhng ngi th thu tinh u tin to hnh cho thu tinh bng cch p thu tinh lng xung quanh mt ci li bng ct hay t st, sau d b nguyn liu lm li. Cui cng thu tinh ngui c ct b v mi bng.

Trong th k th nht trc Cng nguyn, k thut 2000 nm trc CN... thi thy tinh pht trin, thi k ch La M rt nhiu loi hnh thy tinh c to ra, ch yu l cc loi bnh v chai l. Thy tinh khi c mu xanh l cy v tp cht st c trong ct c s dng sn xut n. Thy tinh ngy nay ni chung c mu hi nh xanh l cy, sinh ra cng bi cc tp cht nh vy. Cc loi thy tinh c ngun gc t nhin, gi l cc loi v chai, c s dng t thi k . Chng c to ra trong t nhin t cc nham thch ni la (magma). Trong thin nin k tip theo, vic ch to thu tinh c thc hin rng ri hn trong th gii c i v c mt s ci tin trong phng php ch to thu tinh c bn. Tuy nhin vic ch to vn cn rt kh v thu tinh ch yu c dng trong hong gia cho nhng nghi thc tn gio Vo gia nm 30 trc Cng nguyn v nm 395 sau Cng nguyn, nhng ngui th thu tinh Siri pht minh ra chic ng thi, gip cho vic to ra v s sn phm khc nhau v hnh dng v dy. Trong sut thi gian phng php nh du thi k ny ca knh c, thu tinh tan c dng ti phn cui ca ng dn thi, thi phng ra thnh ng dn ging nh qu bng bay v sau c c thnh Thi thy tinh (th k IX) mt hnh dng thch ng.Qua y, cc hnh dng a dng v c ca cc sn phm thu tinh hot ng d dng hn thnh sn phm. K thut thi knh ny vn cn tn ti n tn ngy nay v tr thnh mt im du lch hp dn ti Venice. Tip ngay sau pht minh ra ng thi l s xut hin ca khun hai na, gip cho th thu tinh c th to ra hng lot nhng vt thu tinh ging ht

Thy tinh c mt t

nhau. Hai pht minh ny ln u lm cho nhng sn phm thu tinh tr nn va vi ti tin ca nhng ngi dn bnh thng. Thy tinh, cuc cch mng ca kin trc chu u Trong th k u tin sau Cng nguyn, nhng ngi Roma lm mt cuc cch mng trong ch to thu tinh bng vic s dng mt lot phng php nh thi thu tinh, thi vo khun v p bng khun sn xut hng lot cc sn phm thu tinh c hnh dng khc nhau dng trong trang tr. ch La m cng sn xut knh tm bng cch thi nhng qu bng hay mt tr thu tinh ln, sau tch ra v lm phng. H cng bt u ch to gng soi bng cch ph hn hp bc ln knh tm. Sng to ny ca ngi Roma khng lu sau c lan truyn khp chu u.

Sn xut thy tinh

Khong nm 650 sau Cng nguyn, nhng ngi th thu tinh Siri pht trin mt cng ngh knh mi c tnh cch mng sn xut knh "vng min" (crown). Loi knh ny c lm bng cch to ra mt l hng trn qu bng bng thu tinh nng chy, sau quay khi thu tinh mm lm ra tm knh mng hnh trn vi "tiu im" (bulls-eye) rt c bit tm. Bi v loi knh ny khng t lm nn n c dng lm knh ca s cho n cui th k XIX. Ngh thu tinh c hon thin c, Bc Bhmia v Anh, ni George Ravenscoft pht minh ra knh ch vo nhng nm 1670. Cng khong thi gian ny knh tm cng c sn xut Php bng phng php mt tr. ci tin cng ngh bt ngun t La m, nhng ngi th Php thi nhng mt tr thu tinh di, tch n ra v cn phng bng nhng khi g to ra hnh ch nht. Vi s ra i ca cng ty knh tm ca Anh vo nm 1773, nc Anh tr thnh trung tm knh ca s cht lng cao ca c th gii. y l mc nh du ln u tin trong lch s ngnh cng nghip thu tinh, ca s knh tr nn va vi ti tin ca a s nhng ch s hu nh. Cc phng php sn xut thu tinh

dng cho n gia nhng nm 1800. - Phng php ng xi lanh: c pht kin bi William J. Blenko trong nhng nm u ca thp nin 1900. - Phng php knh ko ni: Phng php ny c pht trin vo nhng nm 1960. y l mt trong nhng pht minh v i nht trong lch s ca ngnh cng nghip knh.

Sn xut thy tinh ngy nay - Phng php Crown (vng min): Cng ngh thy tinh Crown c s

IP l g? IP l ch vit tt ca Internet Protocol (giao thc Internet). Mi gi tin IP s bao gm mt a ch IP ngun v mt a ch IP ch. Tt nhin, h thng "s nh" trn Internet phc tp v th v hn nhiu so vi nh ca trong thc t. Cu trc mt a ch IP a ch IP c chia thnh 4 s gii hn t 0 - 255. Mi s c lu bi 1 byte -> IP c kck thc l 4 byte, c chia thnh cc lp a ch. C 3 lp l A, B, v C. Nu lp A, ta s c th c 16 triu i ch, lp B c 65536 a ch. V d: lp B vi 132.25,chng ta c tt c cc a ch t 132.25.0.0 n 132.25.255.255. Phn ln cc a ch lp A ll s hu ca cc cng ty hay ca t chc. Mt ISP thng s hu IP cho bit v my tnh ang s mt vi a ch lp B hoc C. V d: Nu dng vo mng a ch IP ca bn l 132.25.23.24 th bn c th xc nh ISP ca bn l ai. ( c IP l 132.25.x.) IP th hin iu g? Trn mng Internet n s xc nh chnh bn. Khi kt ni vo mng th IP ca bn l duy nht trn th gii. Tuy nhin s ny cha hn l c nh. Nu bn vo mng qua mt ISP th s IP ca bn s thay i cc ln bn kt ni. Mt ngi bit IP ca bn th c th ln ra v tr ca bn. Ngha l khi c IP th bit c a ch ca ISP ri bit c thng tin ca bn. Trn thc t, IP cho bit v my tnh c s dng vo mng ch khng cho bit thng tin v ngi s dng, tr khi IP ca bn l c nh hoc s dng account ca ring bn. S khc nhau gia tn min (domain name) v mt a ch IP n gin ch bi v vic gi tn, v d www.yourname.com s d hn nhiu i vi vic phi gi 202.32.156.14. Tuy vy, c mt s khc bit quan trng gia 2 iu ny. IP l s xc nh thit b (device) cn hostname l mt mi lin kt gia 1 t kho v mt s IP. Mt a ch IP c th c nhiu hostname khc nhau nhng mt hostname th ch c mt IP lin kt vi n. IP tnh v ng

Mi thit b trong mt mng IP c ch nh bng mt a ch vnh vin (IP tnh) bi nh qun tr mng hoc mt a ch tm thi, c th thay i (IP ng) thng qua cng c DHCP (giao thc cu hnh host ng s t ng xc nh a ch IP tm thi) ngay trn Windows Server. Cc router (b nh tuyn), firewall (tng la) v my ch proxy dng a ch IP tnh cn my khch c th dng IP tnh hoc Cc nh cung cp Internet s ng.Thng th cc nh cung cp Internet ch nh... DSL hay cp s ch nh loi IP ng cho bn. Trong cc router v h iu hnh, cu hnh mc nh cho cc my khch cng l IP ng. Loi a ch ny hay c dng cho my tnh xch tay kt ni Wi-Fi, PC truy cp bng Dial-up hay mng ring. Phn phi a ch IP Trn th gii c hng chc triu my ch v hng trm nghn mng khc nhau. Do , qun l sao cho a ch IP khng trng nhau, mt t chc mang tn Network Information Center (NIC) ra i vi nhim v phn phi Net ID (a ch mng) cho cc quc gia. mi nc li c mt trung tm qun l Internet lm cng vic phn phi Host ID (a ch my ch). T Cu trc v phn lp a ch IP Cc a ch ny c vit di dng mt tp hp b s (octet) ngn cch nhau bng du chm (.). Nu bit a ch IP ca mt website, bn c th nhp vo trnh duyt m m khng cn vit tn min. Hin nay c 2 phin bn l IPv4 v IPv6, trong IPv4 l chun ang dng rng ri vi di 32 bit. Nhng trong tng lai, khi quy m ca mng m rng, ngi ta c th phi dng n IPv6 l chun 128 bit.

IPv6 c nhng chc nng g? IPv6 l g? S liu ca T chc ti nguyn Internet khu vc (RIR) cho bit, dung lng cn li ca a ch IP th h 4 (IPv4) s cn kit vo nm 2010. Nhng vi IPv6, iu s khng xy ra - n s dng khng gian a ch 128 bit, gp bn t ln khng gian a ch m IPv4 hin c th cung cp. IPv6 do nhm c trch k thut Internet (IETF) pht trin c ngha l giao thc Internet phin bn 6 (Internet Protocol version 6).

Internet bn ang s dng (hu ht) l IPv 6 c kh nng h tr cc ng IPv4. IPv6 l s k tha h thng a ch dng c lp hin ti l IPv4 nhng trong tng lai gn s nhanh chng thay th IPv4 bi v mt ngy no , cc a ch IPv4, v d, 203.162.x.x, s b s dng ht (khng cn s na). H thng a ch ny lm tng kh nng ca cc a ch IP qut trn hng t ngi s dng v cc tin ch ng dng Internet. IPv6 s tng thm cc a ch IP hin c h tr o cho s lng khng hn nh ngi s dng v cc thit b trn internet. Mt trong nhng im gi tr nht ca IPv6 l kh nng h tr cc ng dng Internet c lp.

c im ca IPv6

khng gian a ch t 32 bit ln 128 bit. Do , n cung cp khng gian a ch ln gp 4 ln khng gian a ch m IPv4 hin ang cung cp. Trong khi IPv4 gii hn s lng a ch l khong 4 t, IPv6 cung cp ti 340. 282. 366. 920. 938. 463. 463. 374. 607. 431. 768. 211. 456 a ch IP, tha mn tt c cc yu cu IP c d bo trong tng lai.

- M rng khng gian a ch: ci tin khng gian a ch, IPv6 m rng

- Hiu qu hn trong vic nh tuyn: Vic ng k a ch IPv6 cng c

thit k kch c bng nh tuyn ng trc khng vt qua gi tr 10000,

trong khi kch c ca bng nh tuyn hin ti thng ln hn 100 nghn bn ghi.

- Mo u nh hn vi cc m rng ty chn: Trong mo u gi tin IPv6, mt s

trng c trong mo u IPv4 b loi b hoc tr thnh ty chn, iu ny lm gim bt gnh nng cho qu trnh x l gi tin v lm cho chi ph bng thng gim mc thp nht c th nu khng k n s tng ln kch c ca a ch IPv6.

- T ng cu hnh: IPv6 cung cp thm

mt chc nng mi l t ng cu hnh. IPv 6 xy dng sn c ch an Cu hnh t ng c kh nng cho php ton mi trm lm vic t cu hnh a ch ca n vi s h tr ca mt b nh tuyn ln cn.

cho php nh nhn cc gi tin theo lung lu lng ring bit bng vic s dng thnh phn nhn lung trong mo u gi tin IPv6. Nhn lung cho php nh tuyn gi tin IPv6 qua mng c ch nh v t hn ch n lc sang cc mng khc khng cn thit. iu ny m bo vic phn pht cc gi IPv6 nhanh v do ci thin hiu sut.

- Tng cng cht lng dch v: Mt tnh nng mi c b sung vo IPv6

- Xy dng sn c ch an ton: IPv4 c mt s vn trong an ton v thiu

c ch xc thc v m bo tnh b mt bn di lp ng dng. IPv6 sa cha nhng thiu st ny bng cch b sung thm hai ty chn c tch hp cung cp cc dch v an ton. Hai dch v ny c th c s dng ring l hoc kt hp vi nhau cung cp cc mc an ton khc nhau ngi dng. Mo u xc thc (Authentication Header - AH) l mt mo u m rng cung cp vic xc thc v ton vn (khng c s m ha) i vi d liu IPv6 v ng gi d liu an ton (Encapsulating Security Payload ESP) s cung cp tnh ton vn bo mt i vi d liu IPv6.

nhau khi khch hng ri khi phm vi ca mt mng v vo phm vi mng ca nh cung cp khc.

- Tnh di ng: IPv6 h tr vic chuyn vng (roaming) gia cc mng khc

S tin b ca IPv6 so vi IPv4

Khc vi IPv4, giao thc an ton IP (IPsec) c thit k sn trong giao thc IPv6, y chnh l mt im khc bit rt ln gia IPv4 v IPv6 trong vic cung cp cc dch v an ton.

- Cc gi tin s khng th b lm gi: nh dng

ca mo u gi tin IPv6 thay i xc thc cc gi tin trong phin lm vic. Khi tt c cc my ch Internet u s dng IPv6, cc my trm cng ch s dng cc phn mm v phn cng IPv6, th mt gi tin truyn trn mng s phi c xc thc bi tt c cc trm m n i qua trn ng truyn.

- Cc cuc tn cng t chi dch v s kt thc,

bi v nu mt ngi mt ngi c gng thc hin cc cuc tn cng t chi dch v th vic tm kim du vt s d dng hn nhiu do cc thng tin xc thc c trong mo u gi tin IPv6. iu ny s lm cho cc tin tc hn ch IPv 6 cung cp cc dch v cc cuc tn cng do lo ngi b truy t.

rt an ton

- Tnh b mt ca d liu c m bo bng vic s dng cc thut ton m

ha mnh nh 3DES qua c ch an ton ng gi d liu (ESP). Cc kha dng cho vic xc thc, m ha cc ca cc c ch AH v ESP c trao i thng qua giao thc trao i kha Internet (Internet Key Exchange - IKE) nn c c mc an ton rt cao. V c bn, mi a ch IP s c kho b mt ca n cho php ch nhng a ch xc nh mi c th gii m gi tin ca n.

- Vic cp ng khng th xy ra trong mng IPv6 v nu d liu cn c nh tuyn li ti mt a ch IP khc trong mt phin lm vic th cn phi xc thc li a ch IP mi vi cng mo u xc thc (ging nh to mi) c s dng to ra kt ni ban u. T , phin lm vic vi tin tc s b hu t pha my ch do cc tin tc hu nh khng bit c mo u xc thc ny.

Hin nay, khi s lng ngi s dng mng Internet ang gia tng mt cch nhanh chng, nhng nguy c v mt an ton ca mng trn nn giao thc IPv4 ang ngy tr nn ph bin. IPv6, vi kh nng h tr an ton cao hn, s lm cho c s h tng Internet an ton v tin cy hn.

Nhng thut ng ca in thoi di ng c ngha nh th no? Cng vi s pht trin mnh m ca cc dch v vin thng, in thoi di ng dng nh l mt vt khng th thiu c trong cuc sng ca chng ta. D vy, nhng nhng thut ng hay nhng cm t vit tt trn in thoi di ng v cc mng di ng th khng phi ai cng bit. ngha ca nhng thut ng, cm t vit tt trn in thoi di ng: - Bluetooth l mt gii php cng ngh gii quyt vn truyn thng khng dy t thit b n thit b. - TDMA: K thut a truy cp theo s phn chia thi gian (Time Division Multiple Access) mang li cc dch v v tuyn k thut s dng Bluetooth, cng ngh kh nng dn thng tin theo thi gian. y cng truyn thng khng dy.... l mt trong cc cng ngh mng t bo thng s ci t c nht, TDMA cng c xem l cng ngh k thut s li thi nht, mt phn v vic thiu kh nng tng thch ca chng. - CDMA: Vit tt t ch a truy cp theo phn chia m s (Code - Division Multiple Access), y l mt cng ngh mng t bo k thut s dng k thut quang ph di rng. CDMA l cng ngh mng t bo k thut s hin i nht v c dng ph bin nht Bc M. - GSM (Global System for Mobile Communications): l H thng thng tin di ng ton cu. GSM thc cht l phin bn ca cng ngh TDMA s dng phng thc a truy cp phn chia theo thi gian. GSM s ha v nn d liu, sau chuyn ln knh truyn dn bng 2 lung d liu ngi dng khc nhau, mi lung chim trn mt khe thi gian ring. Bng thng lc u chia ta thnh nhng knh sng 200 kHz v sau phn knh da trn khe thi gian. Ngi dng knh sng s thay phin nhau tun t, do vy ch c mt ngi s dng trn mt knh v ch c th s dng c theo nhng giai on rt ngn. - PDC: Chun Mng t bo k thut s c nhn (Personal Digital Cellular) l mt trong ba tiu chun mng v tuyn k thut s chnh trn th gii, c xp ngang hng vi GSM v TDMA. Mc d PDC hin ch c s dng ti Nht, y vn l tiu chun mng k thut s ln th hai trn th gii. Tng t nh GSM, PDC hot ng da trn cng ngh TDMA. - GPRS: Mng dng Dch v sng radio dng in thoi di ng s dng gi chung (General Packet Radio Service) l cng ngh CDMA

bc chuyn tip gia cc mng t bo GSM v 3G. GPRS cung cp kh nng truyn ti d liu nhanh hn qua mng GSM. iu ny m bo ngi s dng c th ng thi va gi in va truyn d liu. Cc li ch chnh ca GPRS l chng bo qun ngun nng lng sng radio khi c d liu c chuyn, gim bt s l thuc vo cc thnh phn ca mng chuyn mch truyn thng. - WCDMA: L t vit tt ca CDMA bng thng rng, WCDMA l mt cng ngh v tuyn di ng 3G tc cao c th cho tc truyn d liu cao hn. - PCS: Dch v lin lc c nhn (Personal Communications Service) l thut ng m y ban Lin lc lin bang Hoa K dng m t cc cng ngh mng t bo k thut s ang c trin khai ti M. - Mng analog (c ba loi mng analog: AMPS, ETACS v NMT)

+ AMPS ang c s dng rng ri ti M. Mng ny cng c s dng ti chu M La tinh, c, New Zealand, mt s khu vc ca lin bang Nga v khu vc chu - Thi Bnh Dng. + ETACS c dng chu u v khu vc chu - Thi Bnh Dng. + NMT c dng cc nc thuc vng Bc Truy cp Internet qua GPRS u, mt s nc chu u v khu vc ca lNMT c dng cc nc vng Bc u, mt s nc chu u v khu vc ca Lin bang Nga, Trung ng v chu .
- Cellular: Thut ng mng t bo c dng ch cc h thng lin lc c bit l h thng Dch v in thoi di ng cao cp (Advance Mobile Phone Service hay AMPS). H thng ny chia nh cc khu vc a l thnh cc phn khu gi l khu t bo. Mc ch ca vic phn chia ny l nhm tn dng mt cch c hiu qu nht s lng c gii hn cc tn s truyn sng. - ITU (International Telecommunication Union): Hi lin hip Vin thng Quc t l mt t chc lin kt nhiu chnh ph m qua cc t chc c nhn v nh nc c th pht trin hot ng vin thng ca mnh. ITU c thnh lp vo nm 1865 v tr thnh mt c quan i din ca Lin Hp Quc vo nm 1947. T chc ny chu trch nhim p dng cc tiu chun, qui nh v tha c Quc t dng kim sot cc hot ng lin lc vin thng.

- 3G: L tiu chun k thut ca ITU dnh cho cng ngh lin lc di ng th h th ba (mng t bo analog l th h th nht, my tnh k thut s l th h th hai). Mng 3G ha hn tng cng tc ng truyn bng thng rng ln 384 Kbps khi thit b v tr c nh hoc di chuyn tc khch b hnh, 128 Kbps khi trn xe v 2 Mbps khi dng trong cc ng dng c nh. Mng 3G cng kt hp c vi cc chun tng tc v tuyn nh GSM, TDMA v CDMA. - PDA (Personal Digital Assistant) tc thit b h tr c nhn. PDA chia thnh 2 dng chnh: Palm v Pocket PC. Cc thit b chy trn nn Palm bao gm Palm, PalmOne, PalmSource, Sony chinh phc ngi tiu dng bi h iu hnh n gin, d s dng, t hao pin v khng i hi b nh RAM ln. Trong khi Pocket PC li ging nh mt chic my tnh b ti v n s dng h iu hnh Windows Mobile, phin bn Windows thu nh m Microsoft pht trin ring cho TD. - Smartphone: l thut ng ch nhng chic in thoi di ng thng minh, c h iu hnh ring (Symbian hoc Windows mobile), c th ci t cc tnh nng v phn mm tin ch bn ngoi v c th ng b ha vi my tnh

Pocket PC

Tu ngm hot ng nh th no? Tu ngm l mt loi tu c bit hot ng di nc, nhiu quc gia s dng tu ngm phc v cho mc ch qun s. Tu ngm cng c s dng cho mc ch vn chuyn hng ha v nghin cu khoa hc.

Tu ngm
Lch s ca tu ngm Ngi ta coi nh vt l ngi Anh C.V.Drebbel l cha ca tu ngm u tin. Thc ra ng ch p dng cc tng ca nh ton hc Anh W.Bourne, a ra t nm 1578. Bourne cng c tng v mt ct bum rng thng gi. chnh l nguyn l ca ng thng hi, sau ny c trang b cho cc tu ngm ca c kiu XXI. Nm 1624, Van Drebbel cho ch to mt tu ngm c dng qu trng, bng g, c y i bi mi hai ngi cho thm vo thy th on, m ng th trn sng Thames (Anh) trc s ngc nhin ca mi ngi. Ma xun nm 1776, chic tu ngm chin u u tin trn th gii ra i. N c hnh... qu trng, cao 2 mt, ng knh thn rng 0,9 mt. Kp chin u ch c ng 1 ngi. Nhn vin duy nht kim nhim tt c cc nhim v, chc nng: thuyn trng, li tu, hoa tiu, th my v thy th chin u. Chic tu ngm chin u ny do k s hng hi David Busnell, hc vin trng i hc Tng hp Ielsk (M) ch to vi mc ch tn cng hi qun Anh, gii vy hi cng New York.

Mt chic tu ngm c xa
Vo thi gian , khi khoa hc - k thut cha pht trin th vic ch to tu ngm gp hng lot rc ri ln. u tin l phi lm sao ch to c cc

lp v tu bng thp dy, kn, chu c p lc cao. K l con tu phi ln xung, ni ln v bi ngm c di mt nc bin... D gp phi nhiu kh khn chng cht nhng trong mt thi gian ngn, Busnell v ngi em trai ca mnh cng l mt k s hng hi xut sc gii quyt thnh cng hng lot vn k thut hc ba. B mt ca tu ngm Bt k mt vt th no trong nc cng phi chu lc nng ca nc, chnh l sc y. Khi sc y ln hn trng lc, vt th s ni ln mt nc, khi sc y nh hn trng lc, vt th s chm xung nc. Nu iu chnh c chnh lch gia trng lc v sc y ca tu, ta c th iu khin n ni ln hay chm xung mt cch d dng.

Cu to ca tu ngm
Thn tu ngm c thit k gm hai lp v trong v ngoi. Trong khong khng gia hai lp v ny c chia thnh mt s khoang nc. mi khoang u c lp van dn nc vo v van x nc ra. Tu ngm ang ni trn mt nc, mun ln xung ch cn m van dn dn nc nc bin trn y vo cc khoang, lc trng lng tu ngm s tng ln v khi trng lng tu vt qu sc y, tu s ln xung. Tu ngm ang ln di nc, mun ni ln th ch cn dng khng kh nn c p lc ln phun nc cc khoang cha nc qua van x chy ra ngoi, lc trng lng ca tu gim, tu s ni ln mt nc. Nu tu ngm mun chy trong khong gia mt bin v y bin th lc ny phi iu tit nc trong cc khoang sao cho trng lng ca tu ln hn hoc bng sc y ca nc, tu s chuyn ng trong khu vc nc c nng su khc nhau. Cc thit b quan st ca tu ngm Tu ngm khi n mnh di nc mun quan st, pht hin mc tiu cn phi c nhng con mt ca mnh, chnh cc thit b gm: knh tim vng, radar, sonar.

hc c th ko di hoc rt ngn, c a ln khi mt nc quan st mc tiu. ng knh quang hc c cu to bi lng knh 2 u cng thu knh nh hnh v thu knh i hnh gia. Khi lng knh pht hin mc tiu, truyn qua thu knh nh hnh v i hnh s cho ngi quan st bit r mi thng tin. Hin nay, Knh tim vng trn tu knh tim vng c tch hp thm cc cng ngh hin i nh hng ngoi, laser... nhm ngm tng cng kh nng quan st ca tu ngm trong mi iu kin thi tit. ngm pht ra d tm mc tiu. Sau khi radar pht sng, ng-ten s tip nhn sng phn x t mc tiu quay v, t ngi iu khin s c c cc tham s: v tr, hnh dng, hng chuyn ng... ca mc tiu. sng m truyn trong nc chuyn i thng tin v d tm mc tiu trn mt nc. Cn c vo tc lan truyn trong nc v khong cch thi gian t khi pht tn hiu n khi thu nhn c cng vi hng ca sng m phn hi, ngi ta pht hin ngay c c ly v phng v ca mc tiu. Lin lc t tu ngm vi t lin c thc hin sng m bng h thng thng tin v tuyn, ch yu l sng ngn, sng cc di v sng siu di. gi b mt cho tu ngm, hin nay ngi ta thng dng phng php lin lc bng sng cc di, vi bc sng t 100.000 10.000.000 m c kh nng xuyn qua nc bin rt mnh. y chnh l phng php lin lc ch yu trn nhng chic tu ngm hot ng su ln.

- Knh tim vng: gm mt ng knh quang

- Radar ca tu ngm: y l thit b s dng sng radar do chnh tu

- Sonar ca tu ngm: da vo c tnh ca

... da vo c tnh ca

Cng ngh CDMA c u im nh th no? CDMA (Code Division Multiple Access) c hiu cng ngh l a truy nhp (nhiu ngi s dng), phn chia theo m. Lch s pht trin CDMA c bt u bng s ra i ca l thuyt truyn thng tri ph trong thp nin 50. Vi hng lot cc u im i km, truyn thng tri ph c ng dng trong thng tin qun s Hoa K trong nhng nm sau . n thp nin 80, CDMA c php thng mi ha v chnh thc c xut bi Qualcomm, mt trong nhng cng ty hng u v cng ngh truyn thng.

CDMA khc GSM nh th no? Cc mng in thoi di ng trn th gii hin nay ang s dng ch yu hai cng ngh GSM (Global System for Mobile Communication - H thng thng tin di ng ton cu) vi chun TDMA (Time Division Multiple Access - a truy cp phn chia theo thi gian) hoc CDMA. GMS l cng ngh truyn sng k thut s, cho php mt s ngi dng truy nhp vo cng mt knh tn s m khng b kt bng cch nh v nhng rnh thi gian duy nht cho mi ngi dng trong mi knh. Cng ngh ny i hi vn u t ban u t tn km hn CDMA. y cng chnh l l do CDMA cha c pht trin rng ri ti Vit Nam. CDMA l cng ngh tri ph cho php nhiu tn s c s dng ng thi m ha tng gi tn hiu s bng mt m kha duy nht v gi i. TD cng ngh CDMA B nhn CDMA ch bit nhn v gii m. Cng ngh ny c tnh bo mt tn hiu cao hn TDMA. Theo cc chuyn gia cng ngh thng tin, xt gc bo mt, CDMA c tnh nng u vit hn. GSM phn phi tn s thnh nhng knh nh, ri chia x thi gian cc knh y cho ngi s dng. Trong khi thu bao ca mng di ng CDMA chia s cng mt gii tn chung. Mi khch hng c th ni ng thi v tn hiu

c pht i trn cng 1 gii tn. Cc knh thu bao c tch bit bng cch s dng m ngu nhin. Cc tn hiu ca nhiu thu bao khc nhau s c m ho bng cc m ngu nhin khc nhau, sau c trn ln v pht i trn cng mt gii tn chung v ch c phc hi duy nht thit b thu bao (my in thoi di ng) vi m ngu nhin tng ng. p dng l thuyt truyn thng tri ph, CDMA a ra hng lot cc u im m nhiu cng ngh khc cha th t c.

CDMA c s dng ph bin ti Hoa K

Nhng u im ca CDMA Nh h thng kch hot thoi, hiu sut ti s dng tn s tri ph cao v iu khin nng lng, nn n cho php qun l s lng thu bao cao gp 5 - 20 ln so vi cng ngh GSM. p dng k thut m ha thoi mi, CDMA nng cht lng thoi ln ngang bng vi h thng in thoi hu tuyn. - Cng ngh CDMA lm gim ng k xc sut rt cuc gi. Hn na, nh c bn knh phc v ca mt trm ph sng ln hn cc h thng GSM, ngha l t trm gc hn, nn chi ph vn hnh c gim bt dn n tit kim cho c nh khai thc v ngi s dng m vn m bo cht lng cuc gi t ti mc ti u. - CDMA s dng cc thut ton iu khin nhanh v chnh xc, thu bao ch pht mc CDMA cung cp ch bo cng sut va m bo cht lng tn mt thng tin cao hiu, gip tng tui th ca pin, thi gian ch v m thoi. My in thoi di ng CDMA cng c th s dng pin nh hn, nn trng lng my nh, kch thc gn v d s dng. - CDMA cung cp ch bo mt cao nh s dng tn hiu tri bng ph rng. Cc tn hiu bng rng kh b r ra v n xut hin mc nhiu, ngi c nh nghe trm s ch nghe c nhng tn hiu v ngha. Ngoi ra, vi

tc truyn nhanh hn cc cng ngh hin c, nh cung cp dch v c th trin khai nhiu dch v nh thoi, thoi v d liu, fax, Internet... - Khng ch ng dng trong h thng thng tin di ng, CDMA cn thch hp s dng trong vic cung cp dch v in thoi v tuyn c nh vi cht lng ngang bng vi h thng hu tuyn, nh p dng k thut m ha mi. Tuy nhin, s dng mng in thoi di ng CDMA, ngi dng phi trang b thit b u cui ph hp vi cng ngh ca mng. Chi ph cho thit b u cui CDMA hin nay cn kh cao (ty cng nng ca my), trong tng lai, gi thnh c th s thp hn. Ti Vit Nam trong nm 2007, cc nh cung cp Tip th TD cng ngh dch v CDMA cng k vng s pht trin c CDMA ti VN khong trn 4 triu thu bao sau khi m rng vng ph sng v tung ra mt lot cc dch v ni dung hp dn khch hng. EVN Telecom cho bit, tnh n cui thng 2/2007, tng s thu bao ton mng ca EVN Telecom t khong 800.000 thu bao, trong cc thu bao E-Com chim 80%. Theo d kin, EVN Telecom s t mc tiu 1 triu thu bao vo cui thng 3/2007. HT Mobile cng tuyn b s c 1 triu thu bao trong nm 2007. SFone t ra mc tiu pht trin 2 triu thu bao mi t 3,5 triu thu bao tch lu n cui nm 2007. Nh vy, n ht nm 2007, cc mng CDMA c th t ti con s trn 4 triu thu bao mi. Nu t c con s ny, cc mng CDMA s to c mt phn i trng vi cc mng GSM ang chim u th trn th trng.

Knh hin vi hot ng nh th no? Cu to ca knh hin vi Knh hin vi l mt dng c quang hc b tr cho mt, lm tng gc trng nh ca nhng vt rt nh, vi bi gic ln hn rt nhiu so vi bi gic ca knh lp. Nh vy, vi s tr gip ca knh hin vi, ta c th quan st c nhng vt ht sc nh b m mt thng khng th nhn thy c. lm c iu ny, knh hin vi phi gm hai b phn chnh l vt knh v th knh. tht ln hn vt cn quan st. Bng cch iu chnh knh hin vi la chn vt knh thch hp, ngi ta c th phng i vt ln 5 ln, 10 ln, 20 ln hay 100 ln). Tuy nhin, nh ca vt cho cht lng r nt nht cn phi la chn th knh tng ng.

Vt knh: L mt thu knh hi t c tiu c rt ngn dng to ra nh

Th knh: ng vai tr l mt knh lp c tiu c ngn, mt ln na phng

i hnh nh tht do vt knh em li. Thng thng, ngi ta c th thay i th knh t c yu cu v mc phng i khc nhau (gp 5 ln, 10 ln, 20 ln hoc hn). Tng t, khi la chn th knh cn ch n vt knh t c cht lng nh ti u.

Ngoi ra, knh hin vi cn c b phn t sng, c dng chiu sng vt cn quan st. B phn ny c chc nng lc v iu chnh nh sng thch hp cho cht lng nh ti u. Cc loi knh hin vi thng dng Knh hin vi hin c s dng rng ri trong ph bin khoa hc, trong k thut cng nghip, v trong cc phng th nghim. Hin nay, c rt nhiu loi knh hin vi khc nhau nhng ph bin nht vn l knh hin vi quang hc v knh hin vi in t. Knh hin vi quang hc (Optical Microscope OM) s dng nh sng chiu qua vt, to hnh nh ca vt (ln hn vt tht) thng qua cc thu knh quang hc (Optical lens).Ta bit rng, nh sng khng th nhiu x trn cc vt c kch thc qu b, nn do , phn di ca OM b gii hn bi na bc sng nh sng kh Knh hin vi quang hc kin. Tt nhin hin nay ngi ta ch to ra rt nhiu knh hin vi quang hc hin i, c th quay phim trc tip, chp nh k thut s... nhng gii hn kch thc ca n l khng th khc phc (xin

Knh hin vi quang hc

ng nhm vi knh hin vi quang hc qut trng gn c th quan st kch thc nh hn nhng s dng nguyn l khc). Knh hin vi in t, c th hiu n gin nh vic thay v dng chm sng nhn vt th, th ta dng chm in t quan st. Knh hin vi in t khi coi chm in t nh chm sng, v dng "chm sng" ny "nhn" cc vt th nh. Cc electron c bc sng ngn hn nhiu so vi nh sng kh kin, nh , knh hin vi c th t c phng i ln m vn cho cht lng nh r nt. Ta bit l vi nh sng kh kin, ta dng thu knh thy tinh hi t v to nh, vy vi sng in t, ta khng th hi t v to nh bng thu knh quanh hc c m phi s dng thu knh t. Tuy nhin, knh hin vi in t c mt nhc im l dng electron phi c chiu qua mi trng chn khng. Knh hin vi in t c chia lm 2 loi chnh l knh hin vi in t truyn qua v knh hin vi in t qut. Ngi ta thch s dng knh hin vi in t v chng cho nh tht, c tng phn cao, d dng phn tch, ng thi c nhiu cc phn tch v cu trc, thnh phn... i km.

Knh hin vi in t (Electron Microscope)

- Knh hin vi in t truyn qua (Transmission Electron Microscope - TEM)

Knh hin vi in t - Knh hin vi in t qut (Scanning Electron truyn qua Microscope - SEM)

Knh hin vi in t truyn qua (TEM) s dng mt chm in t hp chiu xuyn qua mu, v to nh ca vt th ging nh to nh quang hc trong knh hin vi quang hc/ Knh hin vi quang hc to ra nh tht ln hn vt rt nhiu ln thng qua thu knh quang hc v knh hin vi in t cng to nh theo cc quy tc khc x quang hc nh th, c iu l dng thu knh t.

Knh hin vi in t qut (SEM) ra i vo nhng nm 70 ca th k 20 v nhanh trng tr nn ph bin hn TEM do: r tin hn nhiu, khng phi x l mu phc tp nh TEM, khng i hi chn khng cao, khng ph hy mu... V tt nhin, cht lng khng cao bng TEM.

SEM hot ng trn nguyn tc dng mt chm in t hp chiu qut trn b mt mu, in t s tng tc vi b mt mu o v pht ra cc bc x th cp (in t th cp. in t tn x ngc...) v t vic thu cc bc x th cp ny, ta s thu c hnh nh vi cu trc ti b mt mu. C th hiu vic ny mt cch n gin (tt nhin khng hon ton chnh xc) l dng n soi ln mt mt vt v nhn nh sng phn x bit tm hinh th ra sao.

 phng i ca SEM khng nm chnh vt knh m nm kch thc chm in t v kh nng qut ca chm in t (chm in t cng hp, bc qut cng b th phng i cng ln). SEM hot ng khng i hi mi trng chn khng qu cao (do ng nng in t SEM khng ln nh TEM). Do quan st vi cu trc b mt nn SEM c th quan st trc tip m khng cn ph hy hay x l mu (iu ny c bit c ngha cho vic quan st cc linh kin, my mc nh hay mu sinh hc...).

- Knh hin vi qut u d (Scanning Probe Knh hin vi in t qut Microscope SPM)

SPM l tn chung ca mt h knh hin vi hot ng theo nguyn l mi, c cc nh vt l th gii pht minh gn y, dng nghin cu c im b mt cp cc nh (nguyn t). Knh hot ng theo nguyn l qut mt mi d nguyn t trn mt b mt mu khong cch nguyn t. Hnh nh s c hin th trn my tnh vi h s phng i ln dng mt chiu, hai chiu hoc ba chiu. SPM hot ng cc k tinh vi, n chp c hnh mt con virus c kch thc khong 100 nanomt (1 nanomt = 1 phn t mt) m khng cn dng ti chn khng. Knh SPM c cc hng ln trn th gii cung cp, thng mi ha t kh lu, nhng vi gi thnh rt t, c khi n hng triu la mt chic.

Ai l "cha " ca blog? Cm hng t Scripting News Liu c phi l Dave Winer, bin tp vin ca trang Scripting News ra i ngy 1/4/1997 hay khng? Cu tr li l a phn cho rng: ngi chnh l Dave Winer - bin tp vin ca trang Scripting News. ng chnh l ngi tin phong cho cng ngh ng b ha Web - tin thn ca RSS sau ny. ng ta tng tuyn b Scripting News "m mn cho Khng ch ch ng tin tc m ch mun cuc cch mng blog" v cng l chia s vi tt c mi ngi nhng g Jorn "trang blog c tui i ln nht Barger ta c c km theo mt vi suy hin nay trn mng Internet". ngh Nhng khi thnh lp Scripting News mt thp nin trc, Winer khng h s dng cm t "web log". Tuy nhin, khi c bo ch phng vn v blog, Winter ch dm tuyn b rng: trang blog u tin ca ng ta c ly cm hng t Scripting News. Trong khi , mt nh lp trnh vin c tn Jorn Barger li qu quyt rng: chnh ng mi l ngi pht minh ra thut ng Weblog. Ha ra cu chuyn c miu t li rng: vo thng 12/1997, Jorn Barger lp ra trang RobotWisdom.com vi mc ch tp hp nhng bi vit v chnh tr, vn ha, bnh sch v cng ngh m ng thy hp dn bi nhng ng link dn n cc bi bo, cun sch . Khi thc hin, ng ta khng ch ch ng tin tc m ch mun chia s vi tt c mi ngi nhng g ng ta c c km theo mt vi suy ngh. Bi RobotWisdom ghi li nhng th ng c ngy qua ngy (log) v v n online (Web) nn mt cch t nhin, ng ghp li thnh Weblog. Chnh v vy, ng ta tin rng: mnh mi chnh l cha ca blog. ng ta lt li vn : trong khi Winer gi nhng trang l nhng trang tin th Jorn Barger khng ngm mi tn vo , ng ta ch hng vo nhng g ng ta ngh l ng xem v cc vn c nhn Barger cho l b ch. Hai chuyn hon ton khc nhau. Hy xem vo bn cht ca blog ngy nay xem xt ng hn v vn ny. Trn thc t, "Weblog" tng c dng nh mt t ng ngha vi "server Log" hoc "html log". V sau, Peter Merholz, ngi sng lp Peterme.com, vit tt thnh blog.

Trong khi , t The New York Times li cho rng ngi u tin xngng c gn danh hiu "cha ca web c nhn" l Justin Hall, hin l chuyn gia v game online. Hall bt u vit nht k web khi cn l sinh vin trng Swarthmore (M) vo thng 1/1994, tp hp cu ting Anh v cc ng lin kt hay trn Links.net. Thng tin nh km ci Ti Mi ngi ang ha mnh vo trong cng ng o. H qun khng nhc li, trc ct mc 1997 rt lu, nhng c dn mng u tin tch cc chia s i sng c nhn cng nh cc li bnh lun vi hng nghn nhng ngi khc. H lm vic thng qua danh sch mail v mt giao thc ngy nay ri vo qun lng c tn: file ".plan" do Les Earnest, ngi pht minh ra h Ngy nay, blog l cng c kt ni nhng thng sot li u tin, to ra vo cm xc u nhng nm 70. Ra i t u thp nim 70, mt file ".plan" l mt file vn bn c di bt k, c th nh km vi ti khon c nhn trn h thng Unix v ngi khc c th xem c thoi mi. Dot-plan l tp tin dng text, c th c nh km (attach) ti tng ti khon c nhn trn h thng Unix v c sp xp ging blog, tc nhng thng tin mi hn s hin th trn u. Nhng ni dung mi nht s c sp xp theo trt t t trn xung di, ging ht nh blog hin nay. Ngi dng Internet c th bin tp file .plan ca ring h, a thm nhng thng tin v cuc sng ring, d n cng vic hoc ti t nhng g m h thch. Mt trong s nhng file .plan ni ting nht l ca John Carmack, ngi ng sng lp ra Id Software v cng l trng nhm lp trnh ra nhng video game bom tn nh: Doom, Quake v Wolfenstein 3D. (Sau ny file .plan ca Carmack c chuyn i thnh blog). Carmack dng n cp nht thng tin v nhng bc tin trong cng vic thng nht ca ng. C th ni l mt cun nht k cng vic ca mt nh lp trnh. Thng qua cu lnh finger c xa

Chng ta bit rng: File ".plan" c c thng qua cu lnh "finger". N c vit ra bo u nhng nm 70 ca th k XX bi mt nh khoa hc k cu ti khoa Vi tnh trng i hc Stanford: Les Earnest. Chnh ng l ngi tng pht minh ra chic my sot (check) li chnh t u tin. Hi hi u tin ca .plan" cng nh cch s dng blog by gi. Nu bn ri computer mt lt Cha c RSS, CSS, Album nh, to Slide, lm mt vic g , chp mt Video... nhng ng link kt ni hoc lu hn na, cng ngh cho php kh nng thng bo nhng thng tin mi nht v bn thn bn: ring t, thn thin... hon ton khc vi cch giao tip cng nhc trn cng vic. Earnest cng phi tha nhn rng: cng so snh, bn s cng thy n rt ging vi blog. Bt u t nm 1991, .plan tr nn n r trong gii sinh vin. H dng chng vit bo, thng bo lch hc, hoc bn lun v mt vn ang gy tranh ci (gc c nhn hn l din n). Dn dn, blog tr thnh mt cun nht k trc tuyn. Bng chng l: Nm 1994, mt sinh vin H Carnegie Mellon cn lp hn cun nht k trc tuyn bng file ".plan" di hng trm trang. Tha ban u, file ".plan" ch yu l vn bn nn n khng th cung cp nhng tnh nng hin i nh: RSS, CSS, Album nh, to Slide, Video... nhng ng link kt ni. iu quan trng nht, .plan cha thot khi c im nhng dng thng tin cht, khng cho php ngi khc gi comment (li bnh lun) v nhng bi post ln ca bn. Ch sau khi Web cho i, nhng tnh nng ny mi c b sung dn dn v X hi hin i thm "mu ti" bi Justin Hall l mt trong nhng ngi u nhng blog bn tin vit nht k trn Web, s dng cc cng c mi m ni trn. .plan dn dn b ri vo qun lng , blog ngy nay li c lp y bi nhng tnh nng u vit. S t do th hin bn thn trn gip cho cuc sng hin i nhiu thm mu sng - ti... Mt s mc quan trng trong qu trnh tin ha ca blog

Nm 1971: Les Earnest to ra giao thc "finger" gi l .plan. Thng 1/1994: Justin Hall lp danh sch cc ng link trn trang
links.net v tip tc duy tr site trong 11 nm. Thng 4/1997: Dave Winer cho ra mt Scripting News v t nhn y web log hot ng lu nht trn Internet hin nay. Thng 9/1997: Trang Slashdot pht hnh "News for Nerds" trc tuyn. Thng 12/1997: Jorn Barger gi RobotWisdom l mt web log. Nm 1999: Peter Merholz quyt nh tch 2 t "web log" thnh "we blog" (chng ta to blog), vit tt l blog. Thng 8/1999: Ba chuyn gia San Francisco (M) thnh lp cng ty Pyra Lab v to ra cng c Blogger. Thng 1/2001: Gii thng Bloggies ra i. Thng 10/2001: Phn mm qun l ni dung Movable Type i vo hot ng. Thng 2/2003: Google sp nhp Pyra v phn mm Blogger. Thng 5/2003: Phin bn chnh thc ca phn mm blog ngun m WordPress ra i. Thng 10/2003: Six Apart pht hnh dch v blog Typepad. Thng 1/2004: Steve Garfield ti Boston (M) cho ra mt video blog v y c coi l mt trong nhng Vlog u tin.

C nhng loi th nh no? Hin nay trn th trng c khong 6 loi th nh: MMC, Memory Stick, Compact Flash, Smart Media/xD-Picture Card, SD v Transflash. Tuy nhin cng theo s pht trin cng ngh m hin nay ngi s dng rt kh phn bit bi c qu nhiu th h hay phin bn khc nhau. u, nhc im ca cc loi th nh thng dng

- Multimedia card (MMC), RS-MMC, Micro MMC v MMC Plus

MMC tng l chun th nh ph thng trn nhiu loi thit b khc nhau. Vi u im nh gn, MMC c dng trn cc loi in thoi di ng c th nh u tin. MMC c nhc im khi s dng, nhng d liu trn th c th b li mt cch kh hiu. MMC hin ang c s dng ph bin trn in thoi Nokia, Siemens v mt s hng khc. - Memory Stick (MS)

MMC

y l mt chun th nh ca ring hng Sony pht hnh, dng MS c ngha l ngi s dng c th dng th nh ny trn mi sn phm in t ca Sony. MS c chia thnh nhiu dng khc nhau: Pro, Duo, Duo pro Dng Duo c th cn thm chu cm ph v n l dng th nh hn MS thng thng. MS c u im dng trn c nhiu loi thit b khc nhau, d liu lu tr kh an ton. Tuy nhin gi thnh ca cc loi MS hi cao.

- Compact Flash (CF) v Microdrive

CF l chun th nh c ch to ban u nhm mc ch ch yu dng cho my nh k thut s. CF c 2 dng l type1 v type 2, mc d v kch thc/hnh dng/cng giao tip 2 loi ny hon ton ging nhau nhng v nguyn tc lu tr d liu v phn cng ca th th hon ton khc nhau. Type I ca CF chnh l Microdrive do IBM pht trin, loi ny c dung lng ln, an ton v hot ng nh mt a cng thu nh. Chnh v vy Microdrive tiu tn in nng v khng h thch hp i vi cc thit b cm tay. Type II chnh l CF, CF s dng phng thc lu d liu trn chip RAM nh cc loi flash memory thng thng. u im ca CF l nh, tc cao, dung lng ln. CF c s dng ph bin cho cc sn phm ca IBM, Canon, Nikon.

- Smartmedia v xD Picture card (xD)

Th nh Smartmedia l mt trong nhng chic th nh ra i u tin trn th gii. Nm 2002, Smartmedia c ci tin thnh XD Picture card v c Puji v Olympus gii thiu trn th trng. Mc d c vi im khc nhau nhng nhn chung l hai loi Smartmedia v XD u c u im ni tri l rt mng, nhng do dung lng hn ch v cht lng khng bn nn 2 loi th ny khng cn c s dng ph bin na.

- Secure Digital (SD), Micro SD, SD plus v Mini SD

xD

Secure Digital (SD) l mt trong nhng loi th nh ra i mun nht nhng li l loi th c nhiu li th nht trong tng lai. SD thc hin ng nhng tiu ch m n ra l an ton d liu-nh gn-tc cao. Hnh dng v kch thc ca SD ging ht MMC nhng cc chn giao tip ca n nhiu hn v c ch to bng cht liu bn hn. Hin nay SD ch yu c dng cho cc loi PDA v my nh s ca nhiu hnh khc nhau. Do tnh ph bin, SD c rt nhiu hng flash memory sn xut. Gia nm 2004, 2 nh dng mi ca SD l mini SD v SD plus v Micro SD c ch to (nh bng so vi SD thng thng), mini SD vn m bo em n nhng u im ca SD m nh hn, thch hp cho cc loi in thoi di ng, PDA, my nh s siu nh. Hin nay, SD l mt trong nhng loi th nh t dung lng ti a kh cao vi ngng 4 GB.

- Transflash (T-Flash)
T-Flash l chun th nh mi nht hin nay v c a vo s dng trn mt s sn phm. Trc khi c tung ra thi trng, n c qung co l chic th t hon, nh nht th gii. Trn thc t, T-Flash ch nh bng u ngn tay nn rt thch hp cho nhng chic in thoi thng minh ang ph bin trn th trng. y cng chnh l mc ch m cc nh ch to T-Flash t ra ban u. T-Flash c nhc im l giao tip ca th rt hn ch v khng c u T-Flash c dnh ring cho n, ngi s dng bt buc phi gn vi thit b ch ri mi c th qun l th trn my tnh. Tc loi th ny kh chm do cc chn giao tip hn ch v dung lng gii hn thp. la chn v s dng, ngi tiu dng cn bit chnh xc loi th nh ca my nh, my in thoi di ng, PDA v thit b chi game trc khi b tin ra mua. Nhiu thit b s khng tng thch vi 1 loi th nht nh v th cn phi kim tra v s dng th trnh mua nhm mt cch v tnh.

Th nh cn c s dng nh th no? C rt nhiu nh sn xut th nh khc nhau, cc sn phm ny u tng t nhau v dung lng v tnh nng, nhng khng phi cht lng th nh no cng ging nhau. Th nh c sn xut theo nhiu chun. Ngi tiu dng c th mua 1 th nh gi r v khng c vn g sau khi s dng vi nhiu thit b, tuy nhin ch l may mn. V th, ch nn mua nhng loi th c nhn hiu quen thuc v t cc i l phn phi chnh thc.

C rt nhiu loi th nh khc nhau

Dung lng ca th nh Cc th nh vi dung lng ln khng ch mang li s thun tin cho thit b m chng cn l nhng th bt buc i vi mt vi thit b. V d: my nh s vi phn gii cao nhiu megapixel s ngn nhiu dung lng, nu ch vi th nh 32MB ch c th chp 16 bc nh vi my nh 4MP v 10 bc nh vi my 6MP. V th i vi my nh s quy tc l phn gii cng cao, dung lng th nh cn cng ln. Th nh dung lng ln cho php ngi s dng lu tr nhiu tin nhn, d liu vn bn, nhc, phim v hnh nh hn. Mt file nhc MP3 trung bnh chim 4MB, mt b phim chim gp hng trm ln file nhc v c th d dng thy mt thit b a phng tin lm y th nh d dng th no. Thit b cng phc tp, Thit b s dng cng phc tp hay cng t ln tin, th dung lng th nh cn cng ln. V d nh cc my nh s nhiu chm cn nhiu dung lng th nh hn so vi cc my nh t chm. Cc thit b PDA t tin vi y tnh nng a phng tin s cn nhiu dung lng hn nu ngi dng mun s dng ht cc tnh nng . Tc ca th nh

dung lng th cn cng

Tc th nh thng c th hin qua tc ghi tnh theo giy (nh 10MB/s hay 20MB/s) hay qua tnh nng cp s nhn (nh 60x hay 80x). Nhng k hiu hay thut ng ch ra rng thng tin hay d liu c th c ghi hay c c vi tc nhanh th no. Tc cng nhanh c ngha l th nh cng d hi phc d liu nhanh sau khi ghi. iu ny c bit quan trng i vi hnh nh s, nu c 1 th nh tc nhanh ng ngha vi vic c th chp 1 bc nh nhanh hn bnh thng, c bit trong cc my nh c phn gii cao. Khng ch c th nh c tc nhanh m c thit b cng phi ng b bng cch c th c/ghi cng tc t c li ch ti a. Mt vi th nh c tc ln ti 20MB/s nhng c rt t thit b c th t c tc nh vy (ch yu l cc SLR cao cp). Nu thit b s s dng khng phi l loi "top" th cng khng cn n nhng th nh c tc ln. S dng v bo qun th Theo kinh nghim ca nhiu ngi, th nh dng cho cc loi my nh s thng c kh nng b li cao hn so vi cc loi thit b khc nh PDA, in thoi hay my nghe nhc. Nguyn nhn chnh v my nh s c in th lm vic cao, d gy shock in. ng thi vic tho lp th nh ra khi my nh cng thng xuyn hn so vi cc thit b khc. V vy, tui th ca th ph thuc nhiu vo cch s dng, cho d c l sn phm chnh hng. Th nh c bit nhy cm vi nhng s c v in nn cn trnh tip xc vi t tnh. Ngi dng nn tt ngun khi tho lp th nh. Khi ra nh, ngi dng nn chuyn nh trn th ra a CD hoc USB thay v mang km th nh n ca hng bi nhn vin ti y i khi khng thi gian tt thit b c mi khi tho lp th cho khch hng. Ngoi ra, cng khng nn lm dng tnh nng Format (nh dng li) th. Thit k bn trong th nh cho php tho lp, Tt ngun tkhi tho lp th c ghi khong 10.000 ln v trn di 1.000 ln Format. Vic nh dng li th nh ch nn dng khi c qu nhiu file rc cn tn sau thi gian di s dng lm dung lng b gim i so vi ban u. i vi nhng my nh s du lch, tc th khng th hin s khc bit nhiu nh trong dng my chuyn nghip. Ngi dng ph thng c th ty la chn th ph hp vi phn gii my ca mnh. Vi my nh t "6 chm" (6.0 megapixel) n "7 chm", loi th 1GB t ra thch hp nht. My nh trn 8.0 megapixel nn s dng loi th c dung lng trn 2 GB.

Mt s lu khi s dng th:

- Trnh b cong, lm ri v th tip xc vi t tnh. - Nn tt my nh khi tho lp th. - Khng nn xa trc tip nh trong th trn my tnh. - Hn ch mang th ra nh trc tip ti ca hng. - Khng lm dng chc nng Format th.

Ai l ngi ph n u tin c a vo in Pantheon? Sinh ra Warszawa, Ba Lan, nhng nm u tin ca Marie khng c vui lm v bn nm sau khi ch b qua i, m b cng qua i. Marie rt chm ch hc tp, c khi b c n v ng hc. Sau khi hc xong trung hc, Marie onuy nhc thn kinh mt nm. V l ph n, Marie khng c nhn vo trng i hc no Nga hay Ba Lan cho nn b lm ngi dy tr trong vi nm. Cui cng, vi s ti tr ca mt b ch, Marie n Paris hc ho hc v vt l ti trng Sorbonne, ni m sau ny b tr thnh ging vin ph n u tin. Sinh ra Warszawa, Ba Lan, nhng nm u tin ca Marie khng c vui lm v bn nm sau khi ch b qua i, m b cng qua i. Marie rt chm ch hc tp, c khi b c n v ng hc. Sau khi hc xong trung hc, Marie onuy nhc thn kinh mt nm. V l ph n, Marie khng c nhn vo trng i hc no Nga hay Ba Lan cho nn b lm ngi dy tr trong vi nm. Cui cng, vi s ti tr ca mt b ch, Marie n Paris hc ho hc v vt l ti trng Sorbonne, ni m sau ny b tr thnh ging vin ph n u tin.

Marie Curie

Ti trng Sorbonne b gp v kt hn vi Pierre Curie, mt ging vin khc. H cng nhau nghin cu cc vt cht phng x, c bit l qung urani uraninit, c tnh cht k l l phng x hn cht urani c chit ra. n 1898 h c gii thch hp l: uraninit c mt cht phng x hn urani; ngy 26 thng 12 Marie Curie tuyn b s hin hu ca cht ny. Sau nhiu nm nghin cu h tinh ch vi tn uraninit, ngy cng tp trung cc phn phng x, v cui cng tch ra c cht mui clorua (radium chloride) v hai nguyn t mi. Nguyn t th nht h t tn l polonium theo tn qu hng ca Marie (Pologne theo ting Php, Polska theo ting Ba Lan), v nguyn t kia tn radium v kh nng phng x ca n (radiation). Nm 1903 b c nhn gii Nobel vt l cng vi chng Pierre Curie v Henri Becquerel cho cc nghin cu v bc x. B l ngi ph n u tin nhn gii ny. Tm nm sau, b nhn gii Nobel ho hc cho vic khm ph ra hai nguyn t ha hc radium v polonium. B c khng ly bng sng ch tin trnh tch radium, m cc nh nghin cu t do s dng n. B l ngi u tin ot, hay chia cng ngi khc, hai gii Nobel. B l mt trong hai ngi duy nht ot hai gii Nobel trong hai lnh vc khc nhau (ngi kia l Linus Pauling).

Trong Chin tranh Th gii th nht, b vn ng c cc my chp tia X di ng iu tr cc thng binh. Nhng my ny c cung cp lc t x kh radium, mt kh khng mu, phng x t radium, sau ny c nhn ra l radon. Marie ly kh ny t radium b tinh ch. Nm 1921, b n Hoa K gy qu trong cuc nghin cu radium. B c n tip nng hu. Trong nhng nm cui cng, b tht vng v nhiu nh thuc v nh thm m khng thn trng khi dng cc vt cht phng x. B qua i gn Sallanches, Php trong nm 1934 v ung th bch cu c l v b tip xc vi mt s lng bc x qu cao trong cc nghin cu. Nm 1995, tro xng ca b c a vo in Pantheon, b tr thnh ngi ph n u tin c an ngh ti y v cng hin ca mnh. Trong mt thi gian siu lm pht trong u thp nin 1990, t giy bc 20.000 zloty ca Ba Lan c hnh b. Hinh b cng hin din trong t 500 franc ca Php cng nh nhiu tem th v tin kim loi. Nguyn t s 96, Curium, k hiu Cm, c t tn tn vinh b v Pierre.

Ai l ngi u tin khm ph ra cht pnicilline? Alexander Fleming sinh ngy 6/8/1881 ti mt nng tri Ayrshire, ty nam Scotland , trong mt gia nh tm ngi con . Lc 14 tui, ng n London vi anh c Tom lc by gi l mt bc s tr, hc trung hc ri tm mt vic lm ti mt hng hng hi. Bn nm sau cuc i ng i khc, anh ng i sng cng lc cng d chu nn ngh ng hc Y khoa. Sau khi thi u v mt trong 12 trng Y khoa London, ng chn St. Mary's Hospital, ni khng nhng ng hc ngnh Y, m cng l ni ng thc hin c nhiu nghin cu Alexander Fleming quan trng. Lun n ra trng ca ng vit v s nhim trng v phng php cha tr. Nm 1908 ng c bng Tin s Y khoa v mt huy chng vng ti i hc London. ng ngh rng s lm ngh gii phu nn ng hc tip tc. ng lm vic vi gio s Sir Almroth Wright, mt ngi rt hng th trong cng vic, c lng nhit thnh hng say v tng phong ph. Wright thng lui ti vin Pasteur v ngi thn ca Jules Bordet (gii thng Nobel 1919 vi nhng khm ph lin quan n min dch). Fleming bt u nhng cng trnh iu tr bnh nhim khun, l bnh tn st bit bao ngi thi by gi. ng c mt phng th nghim nh tng di t, ti trung tm cy nhim (inoculation) ca bnh vin St. Mary's sau c t tn l vin Wright-Fleming. Thng 9 1915 Fleming ci Sarah Marion Mac Elroy, mt n y t. Nm 1928 ng c chc gio s Vi khun hc. Cc chc danh v gii thng m Fleming t c gm c : Hi vin Royal Society ca London nm1943 Nhn hun chng Hip s 1944 c phong tc qu tc thng 7 nm 1944 do vua George VI c gii Nobel v Sinh l hc-Y hc vi Ernst Boris Chain v Howard Florey v s ng gp ca h trong vic hiu chnh cch iu tr bng penicillin cha khi nhiu bnh nhim trng v cng hin ca h cho nn y hc tn tin c huy chng Xng ng ca Hoa K (cho nhng tc v tn knh quan trong nht) Bn nm sau khi Sarah mt, ng tc huyn vi Amalia. B tip tc nhng

cng trnh ca ngi chng ni ting ca b v c bit di tn Lady Fleming Fleming mt ngy 11/03/1955 ti nh ring London Khm ph pnicilline Ngy 3 thng 9 nm 1928, bc s Alexander Fleming, 47 tui, sau khi ngh h, ng tr v phng th nghim Saint-Mary's Hospital ti Londres ng ngc nhin v nhng hp ptri m ng cy staphylocoque trn lp su sa agar c nhng m vi khun (colonies) mu trng xanh mc ln, ging nh mc ca fromage Roquefort. Cc hp ptri ca ng b m nm nh li ti nhim: nm penicillium notatum . ng la ln " That's funny". Trc khi vt b cc hp ny, ng quan st thy xung quanh cc m nm, staphylocoque khng mc ln c. Mc ny l t mt ngi ng nghip chuyn khoa nm (mycologie), Charles J. Latouche. ng ny lm vic trn nhng nm gy d ng trn nhng benh nhn b suyn. Mc ny dit nhng vi khun Staphylocoque ca Fleming cy. Fleming ngh rng nm penicillium notatum tit ra mt cht c th dit staphylocoque, nn ng t tn cht l pnicilline (ting latin, "penicilline" l "nm") Nm sau, 13 thng Hai 1929, ng ng bn tng trnh v s khm ph ca mnh nhng Medical Research Club vn cn hoi nghi. Trong sut hng chc nm, pnicilline ng tm ra ch dng c lp ha vi khun B. Influenzae trong phng th nghim. ng th dng cht ny xc vt thng, vim mng kt mc, vim xoang. Nhng khi tim v mu th khn thnh cng v khi tim xong, pnicilline khng bn v khng hot ng. Nm 1935, Fleming a mt hp Ptri cy peniciccium cho mt ng nghip St Mary's Hospital. Ngi ny hi v sao hp ptri ny li quan trng n nh vy. D sao n cng l chng th nht trong cu chuyn v mt s quan st hay ho dn n s pht trin nhng thuc khng sinh tn tin. (Ta c th xem hp ptri Penicillium ny vin Bo tng Khoa Hc ti London ) Nm 1936, Howard Walter Florey, 48 tui, gio s bnh l ti Oxford nhn Ernest Boris Chain lm nh ha sinh hc . Ernest Boris Chain l ngi c, trn ch Nazie v lo v li ch ca pnicilline cho s kho con ngi. Cng vi Florey v hai nh vi khun hc khc, Edward P. Abraham v Norman Heatley, ng thc hin vic lm tinh khit cht pnicilline dng cho tht tt. Thng ba, 1940 kp sn xut thnh cng c 100 milligram 25 thng Nm 1940 Florey tim mt liu streptocoque cho 8 con chut. ng cha tr bng cch chch mt lng pnicilline cho 2 con v hai con

chut khc th nhiu lng pnicilline lin tip. Sau 10 gi, nhng con chut c chch tr sinh lin tip sng c cng vi mt trong hai con c chch mt liu tr sinh. Lc 3 gi 45 sng, ng vit vo v phng th nghim khm ph nng hi: It looks like a miracle! (Ging nh mt php l) Nhng cng phi i n ngy 16/08/1941 mi ngi mi c bit kt qu cha tr ca pnicilline, ngy in bi "Further observations on penicillin. " trn t bo y hc The Lancet. S tnh c lm nn chuyn Florey qua M v lin h vi hng ha hc Peoria ti Illinois , chuyn tinh khit ha nc dng nh vi khun chuyn bit. Mun c nhiu nm mc, h ra ch dn nhng hng tri cy rng hy em bn cho h khi no chng b nm mc. Mt hm, mt ngi n b mang tri da ng ph y nm mc vi dng c bit khc thng. Cc nh nghin cu phn tch loi nm mc penicillium chrysogenum ny v khm ph ra rng n c kh nng ch to pnicilline n 200 ln hn nm penicillium notatum! T ngi ta c th sn xut pnicilline rng ln hn. Cc phng thi nghim M Merck, Pfizer v Squibb tin phong trong vic tm cch sn xut pnicilline trong k ngh. Khng bao lu, nhiu ngi b nhim trng c cha khi H khng sinh du tin ra i di tn antibiotique cu cha rt nhiu ngi b thng ni chin trng v cha c bnh lao phi (tuberculose). Ngi ta c lng rng nh s khm ph ra cht pnicilline do s v (khng y k hp ptri) ca Alexander Fleming, gip cho tui th con ngi ko di thm 10 nm.

Ai l cha ca in t hc? Cuc i Andr-Marie Ampre Andr-Marie Ampre (1775-1836) khi cn nh l mt a tr phi thng, c bit c b nh thin ph (ng c sch v hc thuc lng 28 quyn ca t in Bch Khoa Ton Th ), sm ham hc hi v yu thch khoa hc t nhin. Sau ng c ni ting gii Ton. ng cng vit mt bi v mt ct ca hnh nn Andr-Marie Ampre (sections coniques) lc mi 13 tui. Mi 16 tui Ampre thng tho cc tc gi La Tinh, Hi Lp. Nm 1801 sau khi dy km mt t c tin cho m ci ca mnh, ng c b nhim gio s Vt l ti trng Ecole centrale de l'Ain. Nm sau ng vit bi "Nhng nhn xt v l thuyt tr chi ton hc" (Considrations sur la thorie mathmatique du jeu). Sau ng gi chc gio s Ton v Thin vn. Nhng trc ci cht ca v, ng khng chu ni cuc sng Lyon nn n Paris sinh sng. Nh nh Thin vn Jean-Baptiste Delambre gip , Ampre tm c mt ch dy km ni trng ln Polytechnique. Ngh nghip ng bt u sng t . Nm 1808 ng tr thnh Tng thanh tra i hc, nhn c chc gio s C hc ti trng polytechnique v cui cng c nhn vo Vin Hn Lm nm 1814. Cc Hi Khoa hc ti u Chu mi ng lm hi vin. Mi nm sau ng dy Vt l ti trng Colge de France v cn dy Trit hc cho trng i hc Vn Chng Facult des Lettres. Hin lnh, vui v, khim nhng, ng tr v vng v trong x giao. Ngi ta thng qu v knh trng ng nh mt bc hin trit. ng mt ngy 10 thng 6 nm 1836 ti Marseille trong lc i thanh tra, v kit sc do cng vic.Con trai ng l Kean Jacques Ampre l s gia v cng c chn trong Hn Lm vin Php. S nghip ca Andr-Marie Ampre Nhng cng trnh ca Anpre u tin v Ton ri Ha hc. Nhng nh nhng khm ph v Vt l m ng c ni ting. Nm 1820, nh Vt l ngi an Mch Hans-Christian Oersted (1777-1851) quan st s i lch ca kim nam chm khi t gn mt dng in. Mt thi gian ngn sau Franois Arago (1786-1853) trnh by cuc th nghim ny trc vin Hn Lm. Ampre bt u ch tm vo hin tng ny v ch mt tun sau, ng tm ra li gii. Tip theo ng khm ph ngun ca nhng tc ng t hc trong mt dng in, nghin cu tc ng h tng ca nhng nam chm v chng minh rng hai dng in kn c tc ng trn nhau. ng cng l ngi dn ng thuyt in t bng cch a ra gi thit v s hin din ca dng ht t. (courant particulaire). Nm 1827 ng tng hp nhng khm ph ca ng trong tc phm ca ng "Trn l thuyt Ton hc cho phng hin tng ng in ch suy ra t th nghim" (Sur la cp n nhiu loi my nh in k, my in bo bng in v nam chm

thorie mathmatique des phnomnes lectrodynamiques uniquement dduite de l'exprience.) Da trn cn bn ca l thuyt ca ng, Ampre

in. Ngoi Khoa hc, ng cn nghin cu Trit hc. Lm mt t th, kch v bn hng ca v Christophe Colombo. L ngi u tin by ra nhng t v in (dng in v hiu th), Ampre c xem nh l mt trong nhng nh bc hc ln nht ca th k th 19, l cha ca in t hc.

Ai c coi l "cha ca ngnh vi trng hc"? Anton van Leeuwenhoek sinh ngy24/10/1632 ti Delft, H Lan . T nm 16 tui ng bt u hc vic vi mt thng nhn bun vi ngi Xctlen Amsterdam. Nm 1648 Amsterdam, ln u tin Leeuwenhoek nhn thy chic knh hin vi th s (thng c cc thng nhn ngnh dt s dng) mt ca hng nh, c kh nng phng i gp 3 ln kch thc vt, ngay lp tc ng mua mt chic. Nm 1654, Anton Leeuwenhoek ng ri Amsterdam, chuyn v Delft v bt u kinh (1632-1723) doanh vi vc . Nm 1660 ng c ch nh lm mt th thn trong hi ng ng u Delft. Ngi ta k rng sau t lu, khong nm 1665 ng c cun Micrographia ca Robert Hooke v bt u quan tm n vic dng nhng chic knh hin vi ca mnh tm hiu th gii t nhin thay v ch xem xt cht lng si vi m ng bn. Leeuwenhoek c cng rt ln trong vic ci tin chic knh hin vi. S dng la nung chy thy tinh, ng to ra nhng thu knh nh vi cht lng rt tt lm ra nhng chic knh hin vi ca mnh. L mt doanh nhn kinh nghim, Leeuwenhoek bit rng nu phng php n gin ny b l ra, cng ng khoa hc cng thi c th s chng thm m xa n vai tr ca ng trong vic ci tin knh hin vi. V th ng c cho mi ngi tin rng ng lm vic trong phng th nghim sut ngy m mi da ra nhng thu knh nh ch to ra knh hin vi, mc d iu ny mu thun vi thc t l ng lm ra n hng trm chic knh hin vi cng nh nhng mu vt th v khc v thi quen ch to knh hin vi bt c khi no rnh ri ca ng. Bng vic s dng nhng chic knh hin vi t ch to ca mnh Leeuwenhoek l ngi u tin quan st v m t cu trc ca tng t bo m ban u ng gi l animalcule (ng vt cc nh), ngy nay chng ta gi l cc vi sinh vt. ng cng l ngi u tin ghi chp li nhng quan st ca mnh bng knh hin vi v cc si c, vi khun, tinh trng v mu chy trong cc mao mch. Nhng pht hin sm ca Leeuwenhoek trong lnh vc vi trng hc c th v nh nhng pht hin ca Galileo trong lnh vc thin vn hc. Leeuwenhoek nghin cu hng lot cc hin tng nh knh hin vi v chia s kt qu nghin cu vi cc nhm nghin cu, chng hn nh Hi khoa hc Hong Gia Anh, nh thit lp v tr i u v quan trng nht lnh vc nghin cu vi sinh vt. Tuy vy trong sut i mnh ng vn gi ring nhng b mt nghin cu ca mnh, trong phi k n b mt quan trng nht v phng php ch to thu knh. Leeuwenhoek mt ngy ngy 30/8/1723. ng c xem nh l cha ca

ngnh vi trng hc , ng thi c ghi nhn bi nhng ng gp cho vic ci tin knh hin vi. Sut i mnh Leeuwenhoek to ra hn 500 th knh. ng cng ch to hn 400 chic knh hin vi khc nhau, nhng ngy nay ch cn li 9 chic. Nhng chic knh hin vi ca ng c khung bng bc hoc ng, c th s dng trong nhiu nm vi phng i ln n 270 ln. D vy mt s ngi vn ng rng Leeuwenhoek cn ct giu nhng chic knh hin vi c phng i n 500 ln!!!

n Davy, loi n an ton dng cho cng nhn m do ai sng ch? Humphry Davy, tng nam tc i th nht, vin s Hi Khoa hc Hong gia Anh (17 thng 12 nm 1778 - 29 thng 5 nm 1829), l mt nh vt l v nh ha hc ngi Cornwall. ng sinh ra ti Penzance, Cornwall, Vng quc Anh. Sir (Ngi) Humphry l cch gi trang trng ch a v x hi ca ng. Davy tr nn ni ting nh cc thc nghim ca ng v cc phn ng sinh l ca mt s cht kh, Humphry Davy trong c c kh gy ci (xt nitr tc init mnxt hay N2O). Davy sau b suy gim th lc trong mt tai thi tr nn phng th nghim khi ng ang th nghim nit triclorua. Nm 1801 ng c ch nh lm gio s ti Vin Hong gia ca i Anh quc (Great Britain) v vin s Hi Khoa hc Hong gia Anh m sau ng l ch tch ca hi ny. Nm 1800, Alessandro Volta gii thiu pin ln u tin. Davy s dng pin ny tch cc mui bng cch m ngy nay ngi ta gi l in phn. Vi nhiu pin mc ni tip ng c th tch ra cc nguyn t kali, natri nm 1807 v canxi, stronti, bari, magi nm 1808. ng cng nghin cu nng lng tham gia vo trong vic chia tch cc mui ny, m ngy nay l mt lnh vc ca in ha hc. Nm 1812 ng c phong tc hip s, c bi din thuyt chia tay ti Vin Hong gia, v ci mt ga ph giu c l Jane Apreece. Sau k ngh di ti chu u lc a, ng bt u sn xut n Davy l loi n an ton cho cng nhn m.

Humphry Davy

ng cng ch ra rng xy khng th thu c t cc cht gi l axt xymuriatic v chng minh rng cht thu c l mt nguyn t, ng t tn n l chlorine (clo trong ting Vit). Pht minh ny lt nh ngha ca Lavoisier v axt nh l hp cht cha xy. Nm 1815 Davy gi thit rng cc axt l cc cht cha hir c th thay th hir m c th thay th mt phn hay ton phn bi cc kim loi. Khi cc axt phn ng vi kim loi th chng to thnh cc mui. Cc baz l cc cht c phn ng vi axt to ra mui v nc. Cc nh ngha ny lm vic tt trong nhiu th k. Ngy nay chng ta s dng thuyt Brnsted-Lowry v axt v baz. Nm 1818, ng c ban thng tc hiu tng nam tc. Nm 1824 ng xut v cui cng to ra mt lp bc bng st cho thn

tu bng ng nh l ln s dng u tin ca phng php bo v catt. Davy mt ti Geneva, Thy S, vic ht th phi hi ca cc loi ha cht khc nhau cui cng th hin tc hi ca chng i vi sc khe ca ng. Ngi tr t phng th nghim ca ng l Michael Faraday tip tc m rng cc cng trnh ca ng v sau tr nn ni ting hn v c nh hng hn n mc m Davy cho rng Faraday l pht hin ln nht ca i ng. Tuy nhin, sau ny ng kt ti ngi tr t ca mnh l n cp tng ca mnh, iu ny khin cho Faraday phi gim mi nghin cu trong lnh vc in t trng cho n tn khi ngi thy thng thi ca ng mt.

Ai l ngi tin phong trong lnh vc vi sinh vt hc? Louis Pasteur (27/12/1822 - 28/9/1895), nh khoa hc ni ting ngi Php , l ngi i tin phong trong lnh vc vi sinh vt hc . ng sinh ra vng Dole nhng bt u i hc ti Arbois . Thng 10 nm 1838 ng chuyn n Paris , vi mong mun vo hc trng S Phm Paris. Tuy nhin v tht vng vi cuc sng mi y, ng b lun nh vo hc Trng S Phm v ri Paris n hc ti Trng Trung hc Hong gia Besanon . Nm 1840 ri nm 1842 , ng thi ly bng T ti Vn Louis Pasteur chng v T ti Ton. Vi nhng kt qu hc tp ng kch l ny, mt ln na Louis Pasteur li chuyn n Paris v cui cng vo nm 1843 ng c xp hng t trong k thi vo Trng S Phm Paris v c nhn vo hc ngi trng danh ting ny. Ti y Louis Pasteur theo hc ha hc v vt l v c tinh th hc ( cristallographie ). Trong thi gian ny ng c c hi lm vic ti phng th nghim ca nh ha hc ni ting Jean-Baptiste Dumas . Tinh th hc Louis Pasteur bo v hai lun n v ha hc v vt l vo nm 1847 . Trong chuyn ngnh tinh th hc , ng c nhng pht minh u tin lin quan n s phn cc ca nh sng . Nm 1848 , Pasteur trnh by trc Vin Hn Lm Khoa Hc Php v nhng cng trnh nghin cu ca ng trong lnh vc tinh th hc. Pasteur pht hin rng cu trc phn t ca tinh th c nh hng n s khc x nh sng khi nghin cu cc dng tinh th ca tartrate v paratartrate . Sau Pasteur nhanh chng i n kt lun rng cc sn phm ca vt cht sng l khng i xng v c hot tnh trn nh sng phn cc. Pasteur pht biu rng " S sng l mt hm ca tnh mt i xng ca v tr ". Qu trnh ln men Sau khi i dy Dijon v ri Strasbourg (ti y nm 1849, ng ci Marie Laurent, con gi ca hiu trng, v hai ngi c vi nhau 5 ngi con), vo nm 1854 Louis Pasteur c phong gio s ti Khoa Khoa Hc ca Lille v cng l trng khoa ca khoa ny.Trong thi gian ny ng pht hin rng chnh nm men l tc nhn gy nn qu trnh ln men . Nm 1857 (c ti liu cho l 1856), Louis Pasteur tr thnh gim c nghin cu khoa hc ca Trng S Phm. ng vn tip tc cng cuc nghin cu v qu trnh ln men trong ba nm na v vit mt kho lun khoa hc v nguyn nhn ca qu trnh ln men ru butyric. Lc by gi Flix Archimde Pouchet , nh khoa hc ngi Rouen bo co vi Vin Hn Lm Khoa Hc l'Acadmie des Sciences vo thng 12 nm 1858 rng cc tin sinh vt c

sinh ra t nhin trong khng kh. Ngay lc , Louis Pasteur cho rng nh khoa hc ny sai lm. Trong su nm tri rng r, hai nh khoa hc ny lin tip cho ra nhng bi bo cng nh cc bi bo co ti cc hi ngh nhm chng minh i phng l sai lm. n ngy 7 thng 4 nm 1864, Pasteur t chc mt hi ngh ti Sorbonne . Ti y cc kt qu th nghim ca Pasteur chinh phc c c ta, hi ng chuyn gia cng nh gii truyn thng. Pouchet phi chp nhn rng mnh lm v t thuyt t sinh cng khng cn tn ti trong i sng khoa hc na. T nhng quan st di knh hin vi, Pasteur phn chia th gii vi sinh thnh hai nhm ln: cc vi sinh vt i kh (khng th sng thiu xy) v nhm vi sinh vt k kh (c th sng trong mi trng khng c xy). Cc cng trnh nghin cu v bia v ru vang Theo yu cu ca Hong Napolon Tam , Louis Pasteur tin hnh cc nghin cu v s bin i ca ru vang trong qu trnh ln men nc p qu nho. ng pht hin rng tt c cc bin i ny u do cc sinh vt k sinh v chng pht trin nhiu hn cc vi sinh cn thit cho qu trnh ln men ru bnh thng. ng hng dn nhng ngi lm ru ch nn s dng ngun vi sinh vt sch, khng ln cc sinh vt k sinh trnh cc trng hp sn phm b h hng. Trong khi c gng tm ra mt phng thuc hu hiu iu tr chng bnh m ng tm ra nguyn nhn, Pasteur li pht minh ra mt k thut nhm gim thiu s tp nhim mi trng nui cy bng cch un nng mi trng ny ln n khong 55 n 60C trong iu kin khng c khng kh. K thut ny sau c t tn l phng php kh khun Pasteur ( pasteurisation ), mt phng php c s dng rng ri trong cng nghip ch to v bo qun ru vang. i vi cng nghip sn xut bia, ng khuyn nn tit khun dung dch nc p ng cch un nng vi iu kin khng b tp nhim v sau lm lnh trc khi cho ln men bng ngun nm men tinh khit. Bnh nhng tm Do tnh cch ca mnh, Pasteur khng t c thnh cng trong vai tr qun l ti Trng S Phm, v cui cng th b mt chc. Nhng nh ng c thi gian hn chuyn tm vo cng vic nghin cu khoa hc. T thng 6 nm 1865, Pasteur chuyn n Als v tri qua bn nm y nhm nghin cu mt loi bnh nh hng nng n n ngnh chn nui tm. Cng do p lc cng vic v chuyn bun gia nh (nhiu ngi trong gia nh cht do bnh tt), Pasteur b tai bin mch mu no vo m 19 thng 10 nm 1868, tng nh khng th qua khi, th nhng ch ba thng sau ng tr li vi cng vic nghin cu mc d c th vn cn nhng di chng nng ca bnh. Nh s quan st t m ca mnh, ng nhn din c cc con tm b bnh v tiu dit trng ca chmg trc khi bnh ly lan

cho cc c th khc. Ti y ng cng ln u tin nu ln khi nim c a d mc bnh: cc c th c c a suy yu thng l nhng c a thun li cho s pht trin ca vi sinh vt v nh vy c khuynh hng d mc bnh hn cc c th khc. Nhng nghin cu bnh l nhim trng ngi v ng vt Pasteur khng nh rng cc bnh truyn nhim ngi v ng vt l do cc vi sinh vt gy nn. T nm 1878 n 1880, ng khm ph ra ba chng vi khun : lin cu khun ( streptococcus ), t cu khun ( staphylococcus ) v ph cu khun ( pneumococcus ). Xut pht t quan nim rng mt loi bnh c gy nn do mt loi vi sinh vt nht nh do nhim t mi trng bn ngoi, Pasteur thit lp nn nhng nguyn tc quan trng trong v khun. T l t vong hu phu cng nh hu sn gim xung mt cch ngon mc nh p dng nhng nguyn tc ny. Nm 1880, Pasteur thnh cng trong vic to min dch cho g chng li bnh t bng cch cho chng tip xc vi mi trng nui cy vi khun t gi (vi khun ny gim c lc). Pasteur nhanh chng p dng nguyn l chng nga ny cho cc bnh truyn nhim khc nh bnh bnh than ln. iu tr d phng bnh di Cc phc chng nga mt s bnh truyn nhim n thi im c chun ha. Nguyn tc chung th lun lun ging nhau: u tin phi phn lp cho c tc nhn gy bnh, nui cy chng lm gim c lc trc khi tim cho ngi. Trong trng hp bnh di , tc nhn gy bnh l virus , nhng vi sinh vt ny qu nh nn khng th thy c di knh hin vi quang hc thi by gi. Pasteur dnh nm nm t nm 1880 n 1885 nghin cu bnh ny. Pasteur dng ty sng ca th mc bnh di ly virus di v nui virus ny qua nhiu th h khc nhau. Virus thu c gim c lc rt nhiu so vi chng virus di ban u. Virus ny c th khng gy bnh do gim c lc nhng vn c th cn gi c tnh khng nguyn c th kch thch h min dch sn xut khng th chng li bnh. Vaccine nga bnh di u tin trn c s virus gim c lc ny c Pasteur, sau nhiu n o suy tnh, s dngvo ngy 6 thng 7 nm 1885 mt b trai tn l Joseph Meister, ngi b ch di cn trc . y l mt thnh cng vang di ca Pasteur cng nh ca nn y khoa th gii ( V sau Meister tr thnh ngi gc cng ca Vin Pasteur Paris . Nm 1940 khi ngi c xm chim thnh ph ny, qun i c buc ng phi m hm m ca Pasteur. Thay v tun lnh, Joseph Meister t vn khng bao gi xc phm n thi th n nhn cu mng ca mnh)

Kt qu cng trnh nghin cu v bnh di c Pasteur trnh by trc Vin Hn Lm Khoa Hc vo ngy 1 thng 3 nm 1886. Nhn dp ny ng cng ngh thnh lp mt c s nhm sn xut vaccine chng bnh di. Nm 1887 li ku gi ny c cng b rng ri v nhn c 2 triu Frng quyn gp. Nh vo nm 1888, tng thng Sadi Carnot cho tin hnh xy dng Vin Pasteur u tin ti Php. Cc Vin Pasteur khc sau cng c thnh lp nhng ni khc trn th gii nh nh hng ca cc nh vi sinh vt hc nh Albert Calmette v Alexandre Yersin . Tn ch ca Vin Pasteur t n nay khng thay i: tin hnh cc nghin cu ch to vaccine v cc chin dch tim phng chng li cc bnh truyn nhim. Louis Pasteur mt ngy 28 thng 9 nm 1895 ti Marnes la Coquette , Paris . Thi hi ca ng c lu gi trong gio ng trong lng Vin Pasteur . Rt nhiu tng i c xy dng tng nh n ng. Nhng vt dng thng ngy cng mang hnh Pasteur (tem, giy bc...). C th ni Pasteur l mt trong nhng nh khoa hc ngi Php ni ting nht trn th gii. S tin b ca nhn loi "Ti cu khn cc bn dnh s quan tm cho nhng lnh a thing ling rt nhy cm c tn l cc phng th nghim. Mong sao nhng lnh a ny s nhiu hn v chng s c t im tr thnh nhng ngi n ca tng lai, ca thnh vng v sc khe. y l ni nhn loi s ln ln, vng mnh v hon thin. y, loi ngi s hc cch c c s pht trin v s hi ha c nhn trong nhng cng vic ca t nhin, trong khi cng vic ca chnh loi ngi li thng man r, cung tn v ph hoi" - Louis Pasteur

Ai l sinh vin da en u tin ca i hc Iowa? Kh m c th tm thy mt con ngi giu ngh lc v giu bn lnh nh George Washington Carver. Mt con ngi t chi li mi lm vic vi mc lng hn 100.000 mt nm ( tng ng vi 1 triu by gi) tip tc nghin cu v nhng ngi dn ca qu hng ng. ng ( 18641943) l mt nh khoa hc v l nh gio dc ngi M. ng sinh ra ti Diamond Grove, Missouri ti nng tri Moses Carver trong thi gian kh khn v i thay cui ni chin ( 1861-1865). ng l con ca nhng ngi n l. a b cn m nga George v m ca n b bn ly khai bt cc vo mt m ti tri v y n Arkansas. Moses Carver tm v ginh li George nhng m ng th bin mt mi mi. Danh tnh ca cha ng khng r nhng ng tin rng cha mnh l mt n l nng tri lng ging. Moses v Susan Carver nui nng George v em trai ca ng nhue l nhng a con ca chnh h. Chnh ti trang tri ca Moses, ng pht trin tnh yu vi t nhin v c gi bng mt ci tn ng yu Bc s ca cy trng. y, ng cng su tm rt nghim tc nhng hn v cc loi cy trng. Nm 10 tui ng ri b trang tri ni ng sinh ra v i n vng Midwest hc hnh v gn nh ng khng c ni no cho ngi da en hc. ng ti Ht Newton min ng Nam Missouri. y, ng lm vic nh mt ngi nng dn v hc tp trong mt ngi trng c qui m bng mt ngi nh. Vic hc chnh thc ca ng bt u vo tui 12. ng hc tp ti trng Kansas. ng hc lin tc v bt c ni no c th v cui cng tt nghip trng trung hc Minneapolis, Kansas vo nm 1885. Cng thi gian ng trng tuyn trong k thi vo trng Cao ng Highland min ng Bc Kansas. Nhng mi ngi bit ng l ngi da en nn cm ng tham gia hc.

George Carver

Washington

Vo nm 1891 ng c nhn vo trng Cao ng Agriculture and Mechanical Arts bang Iowa ( ngy nay l i hc bang Iowa ). ng chnh l sinh vin da en ca trng. ng phi hc piano v ngh thut ch ngi ta khng c cc lp dy v khoa hc. ng nhn bng c nhn khoa hc vo nm 1894 tr thnh ngi da en u tin tt nghip trng Cao ng. ng tr thnh mt thnh vin ca khoa nng nghip v c kh ca trng Cao ng bang Iowa ( ging vin da en u tin ca Cao ng Iowa), ging dy cc lp v chm sc t. Vo nm 1897, Booker T. Washington, ngi sng lp Vin Tuskegee Normal and Industrial dnh cho nhng ngi da en ( ngy nay c bit n nh l

i hc Tuskegee) Alabama thuyt phc ng ti min Nam gi chc trng khoa nng nghip ca trng. Carver vn cn l trng khoa cho ti khi ng qua i vo nm 1943. ng tng l trng nhm nghin cu v khoa hc nng nghip ca Vin. Ti Tuskegee, ng tht s to ra mt cuc cch mng cho nng nghip min Nam. y, nh nng nghip hc, Carver pht trin hn 300 trm ng dng thng mi v cng nghip cho lc v hng trm ng dng cho u nnh, khoai lang v cy h o Pcan vng Missisipi. Trong s nhng sn phm c ln danh sch m ng xut vi nhng ngi nng dn min Nam gip h tit kim c cc cng thc v nhng ci tin cho: cht dnh, m sc vt dng cho trc xe, cht ty trng, nc sa, tng, than bnh, mc, c ph ho tan, vi sn lt nh, xt ma-don-ne, cht lm mm tht, xi kim loi, giy, nha, hc n, kem co ru, xi nh giy, cao su tng hp, bt tan, phm g. T cy lc, ng to ra x phng, mc, bt m, nha, cc sn phm thay th c ph v hn 200 sn phm hu dng khc. ng y cng pht trin nhng k thut trong vic ci tin cht lng t v nhng khm ph ca ng gip cho nhng ngi nng dn lun canh cc v ma trng bng trnh lm t b thoi ho.

Ai l ngi tm ra vi khun bnh lao? Robert Koch l nh khoa hc ngi c c xem l ngi sng lp ra mn vi khun hc. ng pht hin ra nhiu vi khun gy bnh, trong c vi khun gy bnh lao mang tn ng - vi khun Koch, ng thi tm ra nhiu th vt trung gian truyn ly nhiu bnh ch yu. Koch sinh ngy 11/12/1843 Klausthal, Zellerfeld (c). Nm 1862, ng vo i hc Gottingen hc thc vt hc, vt l hc, ton hc ri hnh ngh thy thuc vin Hamburg v bnh vin tr em chm pht trin v th cht, tr tu. Sau th ng hnh ngh t.

Robert Koch

Mt pht hin ch yu u tin ca Koch v vi trng hc xy ra vo nhng nm 1870 khi ng phn lp c vi trng bnh than. y l mt ng gp ht sc quan trng v y l ln u tin m yu t gy bnh ca mt bnh nhim trng c chng minh vi l l chc chn. Koch cng chng minh rng nh nghin cu phi lm vic nh th no vi nhng loi vi trng nh vy, thu ht c chng t nhng th vt b nhim trng, cy nui chng mt cch nhn to, v lm th no m tiu dit chng. Nm 1880, sau khi hon tt cng trnh quan trng v cc vt thng nhim trng, Koch c b nhim lm c vn chnh ph ti B y t Hong gia Berlin. Nm 1881, Koch nghin cu bnh lao, qua nm sau ng cng b phn lp c vi trng gy bnh lao. Pht hin ny ca Koch c cc nh nghin cu khp th gii tha nhn, gp phn ci tin vic chun on bnh bng cch thng qua vic tm thy hay khng vi trng lao trong cc th m c th bi tit, c bit l trong m, nc bt. Tip , Koch nghin cu bnh dch t. ng n n , ni xy ra nn dch ln ny nm 1883, v tm ra c vi trng gy bnh. ng nhn ra vi trng xm nhp vo c th con ngi trc ht do nc. Sau , ng li ti n nghin cu nguyn nhn nhng bnh do cn trng em li. Nm 1881, Koch nghin cu bnh lao, qua nm sau ng cng b phn lp c vi trng gy bnh lao. Pht hin ny ca Koch c cc nh nghin cu khp th gii tha nhn, gp phn ci tin vic chun on bnh bng cch thng qua vic tm thy hay khng vi trng lao trong cc th m c th bi tit, c bit l trong m, nc bt. Nm 1891, Koch lm gim c Vin cc ri lon nhim trng ti Berlin (Vin ny ngy nay mang tn ng) c t chc tin hnh nhng nghin cu chuyn bit v y hc. ng lm vic y cho n khi v hu nm 1904. Nm 1905, Koch c trao tng gii thng Nobel. Robert Koch qua i ngy 17/5/1910 ti Baden-Baden, c.

Ai l ngi sng lp Hi ch thp ? Henry Dunant ngi Thy S, ch tch cng ty c phn chuyn sn xut ci xay bng sc nc ti Angierie. Trong tay ng cha c giy php s dng cc thc nc nc thuc a ny lm ng lc cho nhng chic ci xay. V vy ng phi ln li sang Italia i tm vua Napoleon III xin cho c ch k ca v Hong . Ti y ng v tnh chng kin mt trn chin c th ni khc lit nht trong lch s nhn loi Hery Dunant(1828-1910) gia 160.000 qun o v 150.000 qun Php - Italia. Sau hn mt ngy qun nhau, 40.000 ngi b loi khi vng chin u. Chin trng ngn ngang xc cht v vang vng ting ku la than khc ca cc thng binh. Tn mt chng kin cnh tng ny, Henry Dunant nh tr thnh mt con ngi khc. ng tp hp nhng ngi thin ch, tnh nguyn thnh mt i cu thng tn tnh phc v mi thng binh bt k phe no. Lc ny th ngi Php, o hay Italia u ang l nhng thng binh au n cn bn tay nhn i cu gip. Th trn Catiglione ni cu cha thng binh a ra khu hiu m v sau c nh hng n cng tc nhn o ton th gii: Tutti fratelli - Tt c l anh em. Nm1862, ng vit cun hi k vi ta : "A memory of Sofelrino - Hi c v Sofelrino, iu ng nhn mnh l s kinh khng, tn bo khng th tng tng ni ca chin tranh v ng a ra li ku gi i vi ton th gii: Mi nc cn t chc mt hi t thin, trong thi gian xy ra chin tranh c th cu gip nhng ngi b thng, khng phn bit quc tch. Cun sch ny c Henry Dunant v biu gi n nhiu nhn vt c quyn th v nh hng tng Hi ch thp ti chnh tr thi vo . Ngi c trn khp th gii bng hong v u tn ng kin ca ng. Gustave Moynier, ch tch Hi Phc li Cng cng Genve cng vi Dunant v nhng ngi khc sng lp y ban quc t cu tr nhng ngi b thng, chnh l tin thn ca hi ch thp ngy nay. Ch tch y ban ny l Duforr, Henry Dunant l th k, ba thnh vin cn li l Moynier v hai tin s y khoa Appia v Maunior. Nm 1863, y ban mi i din cc cng quc n hp ti Genve. C 36 i biu n t 16 nc chu u. Hi ngh khi u vo ngy 26-10-1863 v thng qua nhng nguyn tc c bn ca Hi ch thp . Ngy nay, tt c cc quc gia u k vo cc cng c v phi i x mt cch nhn o vi thng binh, t binh v phi c trch nhim bo tr thng dn l nn nhn chin tranh... Tr s chnh ca Hi ch thp t ti Genve thc hin

nhim v gim st vic tn trng cc cng c ca cc nc thnh vin. tn vinh Thy S, qu hng ca Hi ch thp , du hiu ca hi l ch thp trn nn trng (c Thy S l ch thp trng trn nn ). Cng tc nhn o ca Henry Dunant thnh cng vt d kin, nhng vic kinh doanh ca ng th ngc li. Qu ch tm vo hot ng ca hi, ng chng cn bao nhiu thi gian cho cng ty. Nm 1867 cng ty ca ng b ph sn ng t chc y vin ti Hi, ri Genve ng c tr ti mt ngi lng nh thuc vng Haiden-Thy S v sng mt cuc sng kh khn trong sut 18 nm.

Nm 1895, mt nh bo tr tm ra ni ca ng v xin php phng vn v cuc i ng. Sau khi bi bo c ng ti, cc c nhn t chc, chnh ph ti chu u thc hin nhiu ti tr vi ng. N hong Nga tng cho ng tin tr cp sut i, nhiu nc pht hnh tin kim loi, huy chng in hnh ng. Nm 1901, Henry Dunant c trao tng gii Nobel v ha bnh. Thot khi cnh bn hn, khn kh nhng tin bc a v chng c ngha vi ng, ng tng ht s tin mnh c cho cc t chc t thin. ng sng qung i cn li m bc, gin d trong mt nh dng lo. Ngy 30-101910, ng lng l qua i ti Heiden v m tang c t chc n gin theo nguyn ca ng.

Huy chng in hnh Henry Dunant

Ai l Tng Th K Lin Hp Quc u tin nhn gii Nobel Ha Bnh? Dag Hjalmar Agne Carl Hammarskjold (29/7/190518/9/1961) l con t trong gia nh c bn ngi con trai ca v chng Agnes Hammarskjold v Hjalmar Hammarskjold. B ng tng l th tng Thy in, thnh vin To n Hague, thng c Uppland, v tng l ch tch y ban ca qu gii thng Nobel. Khi cn theo hc ti i hc Uppsala, Dag Hammarskjold c nh gi l mt sinh vin xut sc. Nm 1925 ng nhn bng i hc mn khoa hc nhn vn, trong ng ch l kt qu hc tp cc mn v ngn ng, vn hc v lch s. ng cn c kin thc phong ph v hi ha, m nhc, v sau ng cn dnh mi quan tm cho cc cuc i thoi phc tp trong thn hc C c Gio. V th thao, Dag Hammarskjold l vn ng vin xut sc ca mn th dc, trt tuyt, leo ni. con ngi hi t y s thng thi ln nhng kh nng v ngh thut v th thao. C th ni ng l mt con ngi in hnh ca thi k Phc Hng sng trong th k 20.

Dag Hammarskjold con ngi in hnh ca thi k Phc Hng sng trong th k 20.

nm gi cng v th trng B Ti Chnh. ng thi t nm 1941 n 1948 ng cn l ch tch Ngn hng Thy in, nh ch ti chnh c nh hng ln nht trong nc.

UNEF - lc lng qun i u tin do mt t chc Nm 1935 Hammarskjold c bt ln v tr th k quc t thnh lp ca Ngn hng Thy in. T nm 1936 n 1945, ng

Hammarskjold hc thm mt bng i hc th hai ti Uppsala v kinh t hc vo nm 1928, bng lut vo nm 1930 v nhn bng tin s v kinh t hc vo nm 1934. Nhng ri kht vng ca bn thn v truyn thng gia nh dn dt Hammarskjold n vi lnh vc phc v cng ng m ng cng hin 31 nm cho cc cng tc v ti chnh, quan h i ngoi ca Thy in cng nh cc vn quc t ton cu.

Hammarskjold c xem l ngi a ra thut ng nn kinh t k hoch (planned economy). Cng vi ngi anh c l Bo (ngi ny v sau cng l th trng B Phc Li X Hi), ng ra cc quy lut m ng cho s hnh thnh ci gi l nh nc phc li ngy nay. ng c bit n nh mt nh thng thuyt ti chnh quc t xut sc vi vai tr trong cc cuc tho lun vi nc Anh v vn ti cu trc nn kinh t hu chin chu u v vai tr trong vic ti lp hip nh thng mi M - Thy in. ng cn tham gia vo cc cuc i thoi thnh lp k hoch Marshall v nm gi cng v lnh o trong y ban iu hnh ca T Chc Hp Tc Kinh T Chu u (Organization for European Economic Cooperation).

Nm 1946, Hammarskjold bt u lm t vn ti chnh cho B Ngoi Giao Thy in. Nm 1949, ng c mt v tr chnh thc trong B v n nm 1951 th tr thnh th trng ng thi nm mt v tr trong ni cc chnh ph mc d ng khng tham gia mt t chc ng chnh tr no. V vn i ngoi, ng duy tr chnh sch hp tc kinh t quc t. Mt bc tin ngoi giao tm c ca ng trong giai on ny l vic ngn khng cho Thy in tham gia vo NATO trong khi vn hp tc trn phng din chnh tr vi y Ban Chu u v trn phng din kinh t vi T Chc Hp Tc Kinh T Chu u. Nm 1949, Hammarskjold nm gi v tr i din cho Thy in ti Lin Hp Quc. Nm 1953, sau khi nhn c 57/60 phiu bu, ng tr thnh Tng Th K Lin Hp Quc v sau ti c c vo nm 1957. Vi chnh sch m ng gi l ngoi giao phng nga (preventive diplomacy), Hammarskjold to lp c v th c lp v hiu qu hn cho cng v ca mt Tng Th K. Hammarskjold t mnh thng thuyt Trung Quc tr t do cho cc t binh M trong cuc Chin Tranh Triu Tin, tch cc tham gia gii quyt xung t Trung ng gia Israel v Palestiane. Trong t nc Congo sau khi cuc khng hong knh o Suez nm 1956, ng ginh c lp nm tin hnh cc n lc ngoi giao c nhn vi cc 1960 trong tnh trng nc c lin quan, lm vic vi nhiu thnh vin hn lon ca Lin Hp Quc (LHQ) LHQ c php gii tr qun i Israel, Php v Anh khi ang kim sot knh Suez. c s y nhim ca LHQ, ng thnh lp Lc Lng Cu Tr Khn Cp ca LHQ (UNEF) - lc lng qun i u tin do mt t chc quc t thnh lp. Nm 1958 ng ngh ln i Hi ng mt gii php cho cuc khng hong gia Li Bng v Jordan, theo xut thnh lp nhm quan st LHQ ti Lebanon v vn phng LHQ ti Jordan, to iu kin cho qun i M v Anh rt khi hai nc ny. Vi nhng tin trn y, Hammarskjold li cng vi LHQ gii quyt cc vn pht sinh t cc nc ang pht trin mi ginh c lp. Trong s ng k nht l tnh hnh ti Congo thng 7/1960 khi chnh ph mi y phi i mt vi s ni dy ca qun i, vn ly khai ca tnh Katanga v s can thip ca qun i B. LHQ gi ti y mt lc lng gn gi ha bnh, do chnh Hammarskjold chu trch nhim iu hnh. Nhng nm sau tnh hnh li xu i. Hammarskjold phi i mt vi nhng kh khn Congo v s ch trch nhm vo LHQ. Thng 9/1961 giao tranh bng pht gia qun i Katanga v lc lng qun i ca LHQ. Gia m 17 v ngy 18/9/1961 khi ang i my bay n hi kin vi tng thng Tshombe ca Katanga, my bay b m gn bin gii gia Katanga v Bc Rhodesia. Hammarskjold cng 15 ngi khc b thit mng. Cng nm ng c trao gii thng

Nobel Ha Bnh, tr thnh v Tng Th K LHQ u tin c c vinh d .

Ai bin tp b t in bch khoa "Encyclopdie"? Denis Diderot (1713-1784) sinh ra ti Langres trong mt gia nh lm ngh sa dao ko. Ban u ng chu s dy d ca cc thy dng (t nm 1728 n 1732). Trong thi gian ng c rt nhiu sch, cc th loi nhng Diderot thch nht cc tc phm c nh cc tc phm ca Horace v Homer. Nm 1732 Diderot nhn bng bng i hc v ngh thut ti trng i hc Paris. Cha ng mun ng theo hc v y hc hoc lut, nhng Diderot li dnh thi gian cho nhng cun sch v ph n. Sau khi b ct Denis t cc vin tr v ti chnh, Diderot lm rt nhiu ngh Diderot(1713nh lm vic cho chng l Clment de Ris (t 1732-1734), 1784) lm gia s, vit vn t do, v bn sch thu (1733-1744). Sau 10 nm lang thang, nm 1743 ng kt hn vi Anne Toinette Champion. c th nui sng gia nh mnh, ng bt u lm ngh dch cc vn bn t ting Anh sang ting Php. Sau vi nm, cuc hn nhn ca ng bt u tr nn ti t. Rt nhanh chng, Diderot tm thy tnh yu mi cho mnh, l Madeleine de Puisieux. Madeleine l mt nh vn, ngi vit cun Les caractres trong thi gian hai ngi c quan h vi nhau. Ngoi ra Diderot cn c quan h tnh cm vi Sophie Volland t nm 1755 cho ti khi Sophie qua i vo nm 1784. Nm 1765 Diderot bn th vin sch ca mnh cho n hong Catherien II nc Nga lm ca hi mn cho con gi b. N hong b tin ng hon thin b su tp sch v dng cho cc hot ng khc. Trong nm 1773 v 1774 Diderot thc hin mt chuyn i di v kh khn n St. Peterburg cm n Catherine v d nh thnh lp mt i hc Nga. Chuyn i lm ti t thm tnh trng sc khe vn chng my kh quan ca ng. Ngy 31/7/1784 Diderot qua i v b kh thng v bnh ph. Tc phm Cuc i

T nhng nm 1740, Diderot gy ch vi t cch l dch gi cc cun sch ting Anh. ng dch cun Grecian History ca Temple Stanyan vo nm 1743, sau l cun Inquiry Concerning Virtua and Merit ca Lord Shaftesbury (nm 1745) v cun Medicinal Dictionary ca Robert James (t 1746-1748). T ch cn gn cht vi ch ngha thn thnh xut pht t cc nh thn lun Anh (ch yu l Shaftesbury), Diderot chuyn sang mt ci nhn thm m m rng hn trong tc phm Lettre sur les aveugles (Mt lun vn v s m la) trong nm 1749, tc phm khin ng phi chu mt n t nh t Vincennes. Cn trong tiu thuyt La Religieuse (N tu) ca mnh, Diderot Trang mc ca b vit v mt nhn vt n chnh buc phi i tu Encyclopdie nhm mc ch khm ph tc ng nguy hi ca nh tu kn i vi cc n tu, nhng ngi phi sng tch bit vi x hi thng ngy. B phim da trn tc phm ny ca o din Jacques Rivett b cm Php vo nm 1966 nhng trong nm tip theo li c pht hnh Anh. Trong s cc tiu thuyt khc ca ng, ng ch nht l tiu thuyt giang h Jacques le fataliste et son maitre (Jacques, ngi theo thuyt nh mnh), c ly cm hng t cun Tristram Shandy ca Laurence Sterne. C hai tc phm u chim c nhiu cm tnh ca cc c gi hin i. Nm 1745, Diderot bt u bin tp cun Encylopdie cng vi nh ton hc Jean Le Rond dAlembert. ng ny v sau li b cng vic ny v ng ta tin rng ton hc l mn khoa hc c bn hn sinh vt hc. Ban u Diderot ch d nh bin dch cun Cyclopaedia ca Ephraim Chambers. Nhng ri ng quyt nh m rng phm vi cun sch v bin n thnh cng c truyn ti cc quan im v ngun gc v cc quan im cch mng. Cun Encyclopdie c xut bn vo khong thi gian t 1751 n 1772, gm 17 chng bn in v 11 chng bn khc. Nhng ngi cng s vi Diderot gm c Voltaire, Chevalier de Jaucourt v Marmontel. Cun sch gy nn rt nhiu tranh ci, ngi xut bn th b b t, ri li c th ra v b thu hi giy php. Khi cun Encyclopdie mi xut hin, trit gia ni ting v cng l mt ngi bn ca Diderot, Rousseau rt ho hng vi nhng quan im ca cun sch v vit mt bi bo ca ngi tc phm ny. C th ni Encyclopdie l tc phm tm lc c tinh thn ca thi k Khai Sng Php v l tc phm gi tr nht ca thi k .

Diderot cn l mt hc gi rt a ti lun theo st cc khuynh hng pht trin khoa hc ca thi i. ng c bit hng th vi cc pht hin v sinh vt hc trong nhng nm 1740. Trong cc tc phm nh Penses sur l'interprtation de la nature (Gii thch v t nhin), the Dialogue between D'Alembert and Diderot (Cuc i thoi gia DAlembert v Diderot), Le Rve de B t in bch khoa d'Alembert (Gic m ca D'Alembert's and the lments de physiologie (Cc yu t sinh l Encyclopdie hc), ng cng xy dng nhng l thuyt v cu trc t bo v s thch nghi ca ng vt, tin on trc s ra i ca cc tc phm ca Lamarck v Darwin. Cng nh rt nhiu hc gi cng thi Diderot th hin trong tc phm ca mnh nim tin rng ch nhng ngi tt mi c th c hnh phc thc s cn nhng k lm giu bt chnh chc chn s b cn rt lng tm. Theo ng con ngi nhn chung rt d b tn thng bi nhng thay i ca mi trng. ng cho rng cc ti c trong x hi xung quanh l do tc ng khng may ca x hi chu u (c bit l x hi Php).

Ai l ngi ph n u tin bay vo v tr? Ngi ph n u tin bay vo v tr l Valentina Tereshkova. C sinh nm 1937 trong mt gia nh nng dn vng Yaroslavl thuc Lin X c. Nm 18 tui, sau khi bt u lm vic trong mt nh my dt, Valentina gia nhp mt cu lc b nhy d nghip d. u nm 1961 chng trnh v tr ca X Vit bt u xem xt vic a ph n vo khng gian, h mun lm mt iu g u tin i trng vi M. Nm Valentina 24 tui, c ng k vo chng trnh tr thnh mt nh du hnh v tr. Quy trnh tuyn chn bt u t gia nm 1961 di s gim st ca Yuri Gagarin, ngi u tin bay vo v tr. V khi chng c nhiu phi cng n nn ngi ta tp trung tuyn chn t nhng ph n bit nhy d. Nm 1962 Valentina cng 4 ngi na c chn o to thnh nh du hnh v tr. Ton b chng trnh phi c gi b mt. V th Tereshkova ni vi m l c chun b tham gia mt tri hun luyn dnh cho i nhy d. V sau n khi chuyn bay ca c vo v tr c thng bo trn radio th b m mi bit s tht. Danh tnh ca nhng ngi ph n khc trong chng trnh cng khng c tit l cho n cui thp nin 1980. Valentina Tereshkova l ngi duy nht trong nhm c bay vo khng gian. Chuyn bay lch s ca Valentina c d kin vo thng 6/1963, sau t tp hun ko di 15 thng. Chng trnh hun luyn c bn cng ging nh chng trnh hun luyn dnh cho cc phi hnh gia nam gii. Cc n phi hnh gia ny cng c phong chc trung y trong lc lng khng qun X Vit. ng thi khng qun cng kim sot c chng trnh du hnh v tr. Valentina Tereshkova c chn bay trn tu Vostok 6, d kin vo ngy 16/6/1963. Chng trnh tp hun ca c gm t nht l hai ln m Valentina trc khi ln tu phng mi trng khng gian ko di 6 v 12 Vostok 6 ngy. Ngy 14/6/1963 nh du hnhValariy Bykovsky bay ln v tr trn tu Vostok 5. Tereshkova v tu Vostok 6 c phng ln 2 ngy sau , bay theo tn hiu iu khin Chaika. Bay theo hai qu o khc nhau, Vostok 5 v 6 bay gn nhau trong tm 5 km v cc phi hnh gia trao i cc thng tin ngn vi nhau. Sau Tereshkova v tu Vostok tch khi tn la tm 6000m cch mt t v p xung nh mt chic d. C h xung gn Karaganda, Kazakhstan vo ngy 19/6/1963.

Valentina Tereshkova

Chuyn bay ca c ko di 70 gi 50 pht trong khng gian vi 48 vng quanh qu o. Thng 11/1963 Valentina kt hn vi nh du hnh Andrian Nikolayev. Mt nm sau, h c mt a con gi, a tr u tin ca cp v chng tng bay vo v tr. Tuy nhin v sau hai ngi li ly d. Nm 1969 chng trnh v tr dnh cho ph n b gii tn v mi n nm 1982 ngi ph n th hai mi c bay vo khng gian, l nh du hnh v tr ngi X Vit Svetlana Savitskaya trn tu Soyuz. n nm 1983 ngi M mi a ngi ph n u tin bay vo vo v tr. l Sally Ride, mt phi hnh gia v mt nh vt l, bay trn tu con thoi Challenger. Vi thnh tch ca mnh Valentina Tereshkova c trao tng bng khen ca Lenin v danh hiu Anh hng X Vit. Sau c cn c gi chc ch tch y ban Ph n X Vit v l thnh vin ca X Vit Ti Cao, quc hi Lin Con tem c hnh Bang X Vit, v on ch tch ca chnh ph X Vit.

Valentina pht hnh nm 1963

Ai l n trng nguyn duy nht ca Vit Nam? "Nht knh chiu tam vng" V n trng nguyn duy nht ca Vit Nam tn l Nguyn Th Du. B sinh ra ti lng Kit c, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng. B l ngi tuyt sc, li rt thng minh, nm 10 tui bit lm vn bi. ng thn b tic ti con gi, cho ci nam trang i hc. Nm 17 tui, cha Mc m khoa thi, s t tham d rt ng, b th khoa cn chnh thy hc ca b ch th hai. Khi d yn i cc tn khoa, cha Mc thy nhan sc v phong cch ca b sinh lng ng vc, gn hi v khm ph ra b l gi gi trai, bn np cung phong lm Tinh Phi ng khen b va xinh p va sng lng nh mt v sao. Thi xa ph n khng c php i thi, thm chi d mt bui bnh vn nh Gim (Quc T Gim) cng khng c. B ci trang i thi nh th l phm ti khi qun, nhng cha Mc khng nhng khng trng pht m cn np cung, phong tc phi, t ra rt qu trng ti sc ca b. Nh Mc mt, b vo rng n nu, qu hng n trng b qun Trnh bt c. B chng nguyn duy nht, gm xung t ni: Cc ngi trn bn Vit bt c ta th phi a ta n Nam np cha ca cc ngi, nu v l th vi li gm ny ta s t t. Qun Trnh bn gii b v np cha Ngh Vng, cha rt sng i. V gi b xut gia i tu cha V Nng, ht Gia Lm, ly hiu Diu Huyn. Ngh Vng mt, con l Dng Vng ln ni ngi, triu b ra gi chc L S dy cung nhn, nn ngi ta cng gi b l L Phi.

V tr tnh Hi Dng,

Bia tin s Vn Miu Quc T B thng vin dn ngha l kinh s, s tch c kim rnh mch, c hai cha Trnh u khen ngi, trng vng. Cc Gim

biu s, vn bi thi i khoa cha u nh b kho duyt li. Khoa Tn Mi (1631) em h ngoi b l Nguyn Minh Trit (sau i tn l Nguyn Th Xun) ng ch xong bo vi bn hu: Bi ca ti vit, c triu cha d my ai hiu, c chng ch b ch ti l L Phi mi hiu c m thi. Qu nhin, bi a ra nhiu in l, quan trng khng hiu ht, cha hi th b l gii cn k, cha cho Xun u.

Tng truyn nh b c ngi tin phn ni Tr Ng, thuc kiu t nht knh chiu tam vng (mt gng soi ba vng), b th ba i cha chnh ng vi iu ny. Nm 70 tui b xin v lng, dng am m Hoa , li c cp cc thu trong lng lm ng lc. B mt nm 80 tui, tng ni Tr Ng, lng Kit c. Ngn thp xy trn m gi l Tinh Phi c thp, c lit vo hng Ch Linh Bt C, c khc mi ch trn bia: L Phi sinh thng tu, nht knh chiu tam vng. Trong bia Ch Linh Bt C cng ghi li bi th trn Tinh Phi c thp:

Ngc th chit cao chi, Kinh nhan lu c thp; Tng c th giang sn; Ch kim k minh gip; Hoa tho t khai t, Ng tiu tng vn p; Sn sc chnh thanh hng, Thu thanh h tiu tp.

i : Mt ci tay ngc ng vin b cnh an qu th nht khi xa kia, nay th trn ci kiu t hnh mt gng ny cn lu li vi i mt ta thp c. Giang sn ny t by lu nay tri bao nm thng m cn i vi ci cnh c thp ny, ch c hoa kia t khai khai t cng ng ng ph, ch tiu phu khi qua ti m cng nhau tr chuyn m thi. ang khi ta ving cnh nh ngi, ni non xanh ngt mt mu, bng u xo xc ting gi thu, gic lng khch thng kim t tch. Bi th ny do Nguyn Trng Thut sao chp li, khi y c thp khng cn du vt, duy ch c mt ngi cha nh lng Kit c cn th tng b. Trn bn c bc honh phi hai ch Hoa Am v mt i cu i:

Gip khoa tin chim Cao Bnh bng, i bt do truyn bt c bi.

Li c mt ci bia do cha Trnh tng phong l Chnh Vng Ph Th Ni Cung Tn c Lo L S. Cha cp rung hng ha th b. S tch b cn ghi trong Ch Linh Phong Th K. Lng Kit c th b lm thn. S nghip vn chng

nh thay l k c mnh Che trn c tri xanh ph tr

B gii c Hn vn ln Quc m, sng tc nhiu, tic rng ngay t th k XVIII b tht lc gn ht. Vn th b c ting l hay, song nhng cu cn c lu truyn li khng my xut sc. B c son mt tp Gia K bng quc m, vn vn, ghi chp vic ring ca mnh. y l cm ngh dc ng khi lnh nn ln Cao Bng:

B t v mnh vi Bc Th, v Hn Cao T, c ting l ngi hin c:

Him v mt cht o in Song le Bc th vn duyn Hn hong

B xng l ngi hin cng khng ngoa, trong lng c ngi lm hi anh b, nhng khi vinh hin, b khng thm cy quyn th tr th, ai cng khen phc b l ngi lng. Ngi y sau ht lng phng s b. T xt v vn ti mnh b vit:

N nhi d ng c thi t l tay thip km g trng nguyn

S g vng hn ho Thong em cnh phng bay cao Thch thnh

B cn lp cho hc tr Ch Linh mt Vn Hi, ngy rm, mng mt, hp ti nh th h b lng Kit c, i u bi ca b kinh cho chy nga trm em v. Ring s kin ny cng chng t cha Trnh qu b lm mi cho dng nga trm l ca cng phc v ring cho hc tr ca b huyn Ch Linh. Bi lm xong ng hm gi v kinh, b chm ri gi tr. B li xut tin cho ngi trng h chu bin cm nc cho s t hm lm bi. Vn hc Ch Linh thnh l nh cng khng nh ca b.

Trong lng c cu m chc gho, b ght:

"Vt mc loang - Rorschach" ra i nh th no? Kleck tr chi vt mc loang (inkblot) Sinh ra trong mt gia nh c 4 anh ch em ti Zurich, Thu S (1884-1922). Cha l thy gio dy v. Hermann Rorschach lun lun l mt hc tr ngoan, xut sc v mt thin hng c bit v khoa hc v ngh thut. trng, Hermann lun ng u vi im s cao nht v nhng tng c o khin ngi khc lm tng l in r hay lp d.

Hermann Rorschach

c tha hng t ngi cha c hi hc, nng khiu v hi ho, Rorschach t ra rt say m vi nhng gam mu, nhng tc phm hi ho.

Kleck! Kleck! Kleck! vt mc loang! L ci nick name cc bn t cho Rorschach khi nhn thy cu t ra c bit say m vi tr chi ny. Mt git mc nh xung t giy trng, gp i, m ra chng c c mt cng trnh ngh thut. Chng ai bit trc v s ngu nhin gn kt cuc i cng hin ca ng vi tr chi ng nghnh v thng minh v git mc loang. Rorschach tng c m tr thnh mt ngh s ti ba v ni ting. Cu tri qua mt thi gian u Mt trong nhng tranh t tng gia mt bn l nim yu thch ngh hnh nh thc thut vi mt bn l nim am m khoa hc. Tt nghim nghip trung hc Schaffhausen, cu vit th cho Ernst Haekel (1834-1919) mt nh khoa hc ng h hc thuyt tin ho ca Dawin tm c mt li khuyn cho hng i ca mnh. Haekel khuyn Rorschach nn theo la chn th 2. Nm 1904, cu quyt nh theo hc trng y hoa Zurich v dnh phn ln thi gian cho vic hc tp ti ni ny. Nim am m nghin cu tm thn hc Ngy , Zurich l mt trung tm nghin cu v tr bnh tm thn danh ting Chu u. ng tr thnh mt sinh vin y khoa vi c ao chy bng tr thnh mt chuyn gia v tm thn hc. Chnh ng lc v nim am m nghin cu khoa hc, khin Rorschach mi cng nghin cu mt cch nghim tc, say m ti trng i hc Burghozli v vic khm v iu tr cho nhng bnh nhn tm thn.

Rorschach ly nhng ngi tin phong l Auguste-Henri Forel (1848-1931), Eugen Bleuler, Carl Gustav Jung l ngi i xa nht trong vic h thng, nghin cu nhng hnh vi v cm v nhng biu hin cm xc ca bnh nhn tm thn tm ra phng php cha tr hp l lm tm gng n lc phn u. Thi gian ny, cc nh khoa hc lun nhn nc Nga vi con mt ngng m v nhng thnh tu v i m h t c trong c ngnh tm l hc tr liu. Rorschach khng nm ngoi s . ng tm cch c dp gp g vi cc nh thn kinh hc ni ting t nc ny. Nm 1909, Rorscach tt nghip i hc Y khoa Zurich v kt hn vi mt c gi Nga sinh sng Thu S. Sau , ng quyt nh chuyn v sinh sng lu di Nga. Nhng trc ht phi hon thnh chng trnh hc tp Thu s. Nhng vt mc nho ni ln iu g? Nm 1909, ng c nhn vo lm bc s ti bnh vin tm thn Munsterlingen. Tin lng c v kh khm hn trc cht t. Nm 1910, ng kt hn v tip tc cng vic ti nh thng in cho ti nm 1913. Rorschach cng Gehring - mt ngi bn ng nghip thc hin mt cuc nghin cu v iu tra nhm kim tra hnh vi, thi v xc cm ca bnh nhn v tr em. Ban u, Rorschach ch c giao nhim v qun l h s bnh n ca bnh nhn tm thn. C v nh khng ng chm n chuyn mn m ng ang say m nghin cu. Hng ngy, Rorschach i quanh bnh vin, quan st nhng biu hin ca tng bnh nhn, xem h s l lch, lm quen, tr chuyn v li mt tng xut hin trong khonh khc ch tru. Ti sao khng da trn tng v nhng vt mc nho loang l trn giy nh? Nhng hnh th khc nhau, tu mi ngi bng tr tng tng lin kt mt cch lgic cc hnh nh s phn nh thc cht c tm l ca h. Cng cuc nghin cu bt u 10 bc tranh c nghin cu v a ra nhng quy tc nh gi chun. en, trng, sc s u c th l tm gng phn nh tm trng, hnh vi ca bnh nhn. ng cho h ln lt ngm cc bc tranh, din t n v hi nhng cu hi xung quanh nhng hnh nh m h cm nhn, cm gic c. Quan st hnh vi, ngn ng, nhng biu hin th cht khm ph c t duy, cm xc ca mnh. iu chng phi l th sao? Mc d cha c h thng lm nhng s yu thch b mn khoa hc phn tm hc khin anh khng th t sang mt bn nhng tng v n. Anh ho hc gii thch nhng g ang din ra trong tm trng ca ngi bnh khi

cho h t tay cm cy v nn nhng tng ca mnh. Hy cho bnh nhn t do cm mt t giy, h s v nn tt c nhng g h ngh, h tng tng v chng ta s hiu hn v h. Ngi bc s cn phi l mt ngi bn em li nim vui, gip h ci m, ch khng phi iu tr theo cch do nt hay ra lnh. Nhng o gic, nhng cm xc ca con ngi c lin kt vi nhau mt cch logic. Ti sao khng? ng ta ly v nm 1910 v tip tc lm vic ti nh thng in cho ti nm 1913. ng ta tr nn rt ni ting vi cc bnh nhn bi s thit lp, t chc gii tr bng cch ng kch. ng em mt con kh n lm tr tiu khin cho mt bnh nhn, quan st nhng hnh vi ca anh ta v xc nh c cch cha tr. Nm 1917, Hermann v Olga Rorschach sinh con trai sinh u, 2 nm sau sinh mt b gi. V bc s thn thin khng ngng nghin cu Vo cui nm 1915, Rorschach c b nhim lm gim c bnh vin thn kinh Herisau, pha ty Thu S, gn bin gii o. l qung thi gian ng Khng h c th k hoc bc s cp nh hn. Khng c ngi lm cng hoc th k, khng c cc thy thuc cp nh hn. ng m kha hc cho cc y t u tin Switzeland. y l khong thi gian ng phi i mt vi rt nhiu p lc v kh khn trong cng vic nhng Rorschach vn dnh thi gian cho cng vic nghin cu v tm l hc vi nhiu gio phi tn gio khc nhau. Nm 1917, Szman Hens bt ng cng b ti tin s v cch kim tra inkblot m Rorschach cng Eugen Bleuler dy cng nghin cu. Phng php ca Hens tng t vi nhng g Rorschach p dng t nm 1911, v kh nng tng tng cc ch bc tranh inkblot. iu ny ng ngha vi vic cng sc m Rorschach b ra tr thnh v ch. Khng th tht bi, Rorschach lao vo khi phc li tt c cc kt qu ca cc cuc th nghim. ng say sa "Vt mc loang - lm vic nh in cung. Cng s dng 40 bc hnh khc nhau, 15 hnh trong s c s dng nhiu Rorschach" nht, thu thp cu tr li ca 305 ngi t cuc kim tra, trong 117 ngi khng phi l bnh nhn, ng hi xem anh ta nhn thy nhng g trn bc hnh ? Rorschach da vo cc cu tr li, n cho php ng phn bit cc kh nng nhn bit k t, hnh nh, s lin tng, thng minh ca nhng bnh nhn ca ng.

Cc ng nghip ca Rorschach ng h cng vic ny v ng vin ng cng b cc nghin cu. Cc bn tho ca ng c cc phin bn u tin phng php iu tra, bao gm 15 hnh nh v c gi ti 6 nh xut bn. Nhng tt c u t chi chng. Cui cng, nh xut bn Bern chp thun in cun sch, vi iu kin phi gim s lng xung ch cn 10 cun. Thng 6 nm 1921, cun sch u tin c in ra tuy hnh nh khng c nh mun. Chng b gim kch thc, cc mu sc loang l, nh sng v tng phn b thay i. Sau khng lu ngi ta nhn ra nhng g m Rorschach tri qua, nhng cng trnh nghin cu c gi tr vi mt s cng hin ln lao cho b mn khoa hc thn kinh. Sau ny, ngi ta dung 10 hnh nh lm phng php kim tra tm l phng php ly tn ng phng php vt mc loang Rorschach. Nm 1919, Hip hi khoa hc thn kinh thnh lp, cng vi Emil Oberholzer, Zulliger v Pfister, Rorschach trng c chc ph ch tch hi. Cng vic ca ng nhn c s tn trng ca c th gii. c c mt vin New York c thnh lp nm 1939 v c mang tn ng. Nm 1922, ng qua i. Hnh nh ca ng vn c mi ngi nh n vi khun mt hi hc, n ci thn thin, mt bc s ti ba c nhng cng hin v i cho khoa hc v thn kinh.

Ai c mnh danh l thn ng ton hc th k XVII? Cu b v nhng l l cui cng ca s vt Blaise Pascal sinh ti Clermont Ferrand, min Auvergne nc Php, ngy 19 thng 6 nm 1623. Khi Pascal cho i, ng Etiene - cha cu b thin ti l chnh n ta H ti Clermont. Nm Pascal ln 3 tui, m Antoinnette Bgan t trn li cho Etienne 3 a con nheo nhc v nh di. Ngay t khi mi tp ni, Pascal t r mnh l mt a tr thng minh khc thng hi ngi ln nhng cu hi hc ba v kh tm kim c li gii p. Khi ngi quan st con chm trong suy ngh, Etienne tin chc rng con mnh l mt thin ti thc th. iu ny khin cho ng quyt nh chn cch gio dc tng kh nng pht trin tr tu cho con bng cch giao nhng cng vic kh khn i hi s sng to cho Pascal. Nm 1631, ng Etinene nhng chc v ca mnh cho ngi khc v dn nh n thnh ph Paris m nhim trch nhim dy con cho tt. Cu c hc cch quan st, suy lun v bnh ng trong cc cuc m lun vi cha. Ban u, ng Etinene hng cho Pascal hc ting La Tinh v ting Hi Lp - 2 th ngn ng kh nht v xen k trong cc gi hc l cc cu chuyn v khoa hc. V mun con chuyn tm vo hc nhng kin thc mnh c tnh nh hng, Etinene ct giu tt c cc cun sch v khoa hc v ton hc mt ni ch ng mi bit. Mt hm, khi Etinene bc vo phng, ng ng sng ngi khi nhn thy con trai ang loay hoay dng phn chng minh trn nn nh nh lut th nht trong 32 nh lut ca Euclide v yu cu Pascal thut li. Nhng lp lun phi thng, nhng cch l gii thng minh n mc, Etinene phi chy sang bn hng xm khc ln v sung sng. Vi mt cu b 12 tui bnh thng, c l ch c tr chi mi khin cho chng hng th. Vy m, Pascal chng minh c rng tng s cc gc trong mt tam gic bng hai gc vung, ng nh Euclide tng pht biu - l mt bi ton hc ba i vi c ngi ln. Hn th, xa nay, Etinene cha tng dy con hc Ton bao gi, vy m Pascal c nhng khi nim ca ring mnh khi nh ngha cc hnh trong hnh hc.

T , Pascal mi bt u c cha cho php c cun khi lun ca Euclide. Nim say m ton hc khin cho Pascal khng h kh khn khi c chng, chng bao lu mi ngi bit n cu nh mt thn ng v ton hc. Cc lp lun cho v thin ti ng Etinene c mt mi quan h rt rng ri vi cc nhn vt danh ting v khoa hc nh: Mersenne, Desargues, Fermat, Roberval... nn trong mi cuc hi tho ca h Pascal lun c tham gia ng gp kin v t tng hoc ph phn nhng tc phm ca cc nh bc hc ng thi, trnh by nhng ti do mnh khm ph. Cha n 16 tui, Pascal hon thnh cun "Kho St v Thit Din Cnc" (Trait des sections coniques, 1640) theo phng php Hnh Hc ca Desargues. Cun sch ny khin cho Mersenne, Descartes v rt nhiu nh ton hc ti ba khc khm phc. N bao gm cc cng trnh ca Apollonius nhng Pascal tm ra mt phng php nhanh hn, thng minh hn v tng qut hn. H u cho rng: cun sch ny chnh l mt cng trnh bc thy ch khng phi l ca mt thiu nin 16 tui. Nhng ng tic, Pascal t chi in cun sch ny. Ngy nay, ngi ta ch cn lu gi c 2 cun sch u tay ca nh thin ti ton hc Pascal. Nm 1638, khi chnh ph Php ra lnh gim bt li tc ca Ta Chnh Paris, mt nhm ngi ng ln phn i trong c ngi cha ca Pascal. V vy ng Etienne b Th Tng Richelieu cho ngi theo di v phi trn v min Auvergne. Lc by gi, Pascal 15 tui v c em gi Jacqueline 13. Ging nh anh trai, Jacqueline cng ni ting l mt thn ng v th vn. Rt nhiu ngi v ngay c Thi Ho Corneille u a thch c th ca Jacqueline. Nh ti nng v Th Ph, Jacqueline c php ng kch trc Hng Y Gio Ch Richelieu v xin c n x cho cha. ng Etienne nh vy c php tr li Paris C my vi tnh cho v li c c gi chc v Gim c Thu V min Rouen. cha Nhng trch nhim ny lm ng Etienne mt mi v s sch k ton qu nhiu. gip cha, Pascal sng ch ra mt chic my tnh m nguyn tc ca n cn c p dng cho cc loi my tnh ti tn ngy nay. Nm 1646, o C c Gio trn v vng Pascal c ng. ng Etinene khng a thch tn gio nn mt ln na, c gia nh li chuyn v Paris. Nm 1651, c em gi Jacqueline ca Pascal lin vo nh tu ti Port Royal. Do nh hng ny, Pascal tm ti tn gio cng nh ti cc vn thn hc.

Nhng khm ph thc nghim Cng trong khong thi gian ny, Pascal bt u thc hin cc th nghim ca Torricelli v ph bin cc iu khm ph ca mnh trong tc phm "Cc th nghim mi lin quan ti khong chn khng". ng dng lp lun ca mnh nh nhng quan nim ca Aristotle v chn khng v ng cng a ra nhng khm ph mi v p sut khng kh. Pascal tm thy kt lun rng cng ln cao, p sut ca khng kh cng gim i. Cc kt qu chnh xc ca Pascal c cc nh khoa hc ch to c cc phong v biu v cc cao k.

Da vo cc th nghim ca ca Torricelli, Pascal cn tm cch tng qut ha nhng nim v cht lng. ng thit lp nhiu nh lut v p sut ca cht lng ri ph bin qua tc phm:"Kho st s cn bng cht lng". Khm ph v i ny khin cho Pascal c c tn vinh l ngi sng lp ra mn Thu ng Hc(Hydrodynamics). Sau khi cha qua i, Pascal lao vo kho cu khoa hc v lu tm n l thuyt khoa hc ca cch nh bi v nghin cu php tnh xc sut. Nm 1654, ng ph bin kt qu qua cc bc th vit cho Fermat v qua cun "Kho St v Tam Gic S Hc". Nm 1658, Pascal li b chng au rng hnh h v v mun tm qun ni au nhc, Pascal quay ra lm Ton. ng nghin cu hnh hc Cycloide, l th hnh hc ang c Roberval v cc nh ton hc ng thi kho st. Pascal tm ra c nhiu tnh cht quan trng nhng v mun chng t cc iu khm ph ca mnh c th gii p c nhiu bi ton hc ba, Pascal ngh mt cuc thch vi cc nh ton hc. Nhiu ngi nhn li trong c Wallis v Laoure, nhng cui cng ch Pascal cho ra cc kt qu hon ton.

Sau , ng cn tip tc vit sch v nghin cu v Trit hc. Nhng l l, lp lun v li hnh vn ca ng quyn r c c c dn chng Paris, ng cng c tn vinh l mt nh kho cu t tng Trit hc li lc. Thng 6 nm 1662, Pascal em nt cn nh mnh tng cho mt gia nh ngho ang mc bnh u ma. ng dn ti nh ngi ch gi Gilberte. Ti

ni ny, Pascal b m nng v cn bnh cn hnh h ng trong hai thng. Ngy 19/8/1662, Pascal qua i.

Ai l ngi pht hin ra lc hp dn? Isaac Newton sinh nm 1642 trong mt trang tri vng Lincolnshire, nc Anh. Cha ng mt trc khi ng ra i 2 thng. Khi Isaac Newton ln 3, m ng i bc na v Isaac Newton v vi b ngoi. Tuy sng nng trang nhng Isaac Newton khng h thch cng vic ng ng, v vy ng quyt nh theo hc ti trng i hc Cambridge. Isaac Newton c sinh ra ch mt thi gian rt ngn sau ci cht ca Galileo, mt trong nhng nh khoa hc v i nht mi thi i. Galileo l ngi chng minh c rng mi hnh tinh Isaac Newton quay quanh mt tri ch khng phi quanh tri t nh ngi ta vn ngh. Isaac Newton rt quan tm n nhng pht kin ca Galileo cng nh ca nhng nh khoa hc khc. ng cho rng v tr cng ch hot ng ging nh mt c my v chu tc ng ca mt s lut n gin. Cng ging nh Galileo, Isaac Newton nhn ra rng ton hc l mt phng tin hu hiu nht gii thch v chng minh cc nh lut. V Isaac Newton tr thnh mt nh khoa hc v i khi ng bit kt hp tng ca ng vi tng ca nh bc hc khc v nn mt bc tranh v nguyn l hot ng ca v tr. Isaac Newton gii thch nguyn tc hat ng ca v tr thng qua ton hc. ng lng ha tt c cc nh lut v chuyn ng v lc hp dn. Nhng nh lut ny l nhng cng thc ton hc gii thch ti sao cc vt th chuyn ng khi c mt lc tc ng ln chng. Vo nm 1687, khi ang lm gio s ti H Trinity, Isaac Newton cho xut bn cun sch ni ting nht ca mnh, cun Nhng nguyn l c bn. Trong cun sch ny, Newton gii thch 3 nh lut c bn chi phi s chuyn ng ca cc vt th. Bn cnh , ng tnh by nhng tng hay gi thuyt ca mnh v lc hp dn. Lc hp dn l mt lc lm cho mi vt c chiu hng chuyn ng ri xung. V d nh mt chic bt ch ri khi Mt trng chuyn ci bn, n s ri xung t ch khng phi bay ln ng quanh tri t trn trn nh. Trong cun sch ny, ng cng s nh lc hp dn dng nhng nh lut ca mnh ch ra rng cc hnh tinh quay quanh mt tri theo nhng qu o hnh elip ch khng phi hnh trn. Isaac Newton s dng 3 inh lut gii thch s chuyn ng ca cc vt. Ngi ta thng gi l Nhng nh lut ca Newton. nh lut th nht ni rng, mt vt nu khng chu bt c lc tc ng no

s ng im hoc chuyn ng theo mt ng thng vi mt tc khng i. Xu hng chuyn ng theo ng thng vi tc khng i hay ng yn c gi l qun tnh. nh lut th hai gii thch mt lc s tc ng nh th no ln s vt. Mt vt s chuyn ng vi tc ln hn nu nh c mt lc tc ng ln n. Nu nh mt ngi no ngi ln chic xe p v p th chic xe s chuyn ng. Nu nh c ai y ng sau na th chic xe s i nhanh hn nhng nu ko li th n s chm li. nh lut th ba pht biu rng, khi mt vt b ko hoc y, n s to ra mt lc tng ng nhng vi hng ngc li. iu ny hon ton d hiu, nu nh mt ngi nng mt ci thng nng, h phi s dng mt lc nng n ln. Ci thng nng l do n sinh ra mt lc ngang bng vi lc nng ca ngi nng nhng c hng chuyn ng ngc li. Khi trng lng s chuyn t ngi nng xung sn nh thng qua i chn. V sn nh cng s to ra mt lc p ngc tr li ln trn vi ln bng ln lc tc ng ln n. Nu nh lc y tr li ca sn nh khng ln th ngi nng s ng nhng nu qu ln th ngi nng s bay ngc ln trn. V ni ting nht l in tch Isaac Newton ngi di gc cy to v khi nhn thy qu to ri ng ngh v mt lc chi phi hng di chuyn ca qu to v sau mt qu trnh tm ti ng pht minh ra nh lut vn vt hp dn. Theo nh lut ny, lc hp dn l lc ht gia 2 vt. Tuy nhin, Newton khng ch ngh rng lut ny ch tn ti hn ch trn tri t v gia nhng vt tn ti trn n. Liu lc ny c tn ti i vi mt trng hay bt c vt th no xa hn na? Isaac Newton tnh ton lc cn thit gi mt trng lun chuyn ng quanh tri t. Sau , ng so snh lc vi lc lm qu to ri xung t v ng khm ph ra l chng nh nhau. V ng khng nh rng mt trng chuyn ng quanh tri t theo mt qu o l do lc hp dn ca tri t. Nhng tnh ton ca Isaac Newton thay i suy ngh ca mi ngi v v tr. Trc khi nhng nh lut ca Newton ra i, ngi ta vn cho rng cc hnh tinh chuyn ng theo mt qu o l do mt lc siu nhin no tc ng. Nhng Isaac Newton lm r tt c v nhng pht kin ca ng to ra mt bc t ph ln cho nn khoa hc ngy nay.

Thc Niagara nm u? Thc ny cch thnh ph New York 446 dm v pha Ty v . Nhiu v chng mi ci n thc Niagara hng tun trng mt. Nhiu ngi khc cng n y na. Gn 10 triu ngi thm thc nc p ny mi nm. Thc Niagara trn sng Niagara, nm trung tm pha ng ca Bc M. Sng ny ni h Erie v h Ontario ( thc ny nm pha ng nam ca h), hai trong Ng i H. Mt bn thc thuc Canada, v bn kia thuc Hoa K. Thc Niagara bao gm 2 thc nc ln: Horseshoe hay Canadian Falls ( cao 57m tng ng vi 187 feet ) bn pha sng Canada v American Falls ( cao 55m tng ng vi 182 feet ) bn pha M. Thc nc c phn chia bi hn o Goat, New York. Chiu di ca thc Horseshoe c hnh li lim v cha mt lng nc gp 9 ln thc bn pha M l vo khong 670m ( tng ng 2200 feet) v nh kh thng ng ca thc bn pha m di khong 328m ( khong 1075 feet). Mt phn nh ca thc M gn o Goat cn c tn l thc Bridal Veil. Niagara khng phi l thc nc ln nht trn th gii, nhng n rt ln. 1 triu ri gallon nc chy qua thc mi giy. Ngi M v Canada dng nc sn xut in. Thc Niagara Thc Niagara c to nn cch y khong 2000 nm, khi nhng dng sng bng kin to li min bc. Theo nc t h Erie chy vo Niagara Escardment, mt di t hp hnh cung vt ngang qua vng Ng H pha Bc, t Wisconsin ti New York. S xi mn dn dn y thc nc ngc dng khong 11km ( tng ng vi 7 dm) to nn Niagara Gorge. Trc nhng n phn chia dng thc c ngi ta a ra vo nhng nm 1950 v 1960, Horseshoe rt xung mc hn mt m ( tng ng vi 3 feet). Cng vi vic hm li cc dng chy lm chm s xi mn, phi cn n 30 nm rt ngn di ca dng thc m nu t nhin n ch mt 1 nm. Vo nm 1954, mt phn kh ln ca thc M b ph hu hon ton, to ra mt l tch ln, mt trin ngn thc da vo. hc cch ngn cn thc v ph b mt s l tch, thc M ng ca thnh cng bng cch xy mt ci p ln gia lc a M v o Island. Vic xy dng ny din ra trong nhiu thng vo nm 1969. Thc nghe rt ln. Ngi da t tn thc l Niagara hay Nc Sm. Thc rt to, nh sm trong cn ma ging. Sut nhiu nm ngi ta c gng bng qua thc Niagara. iu qu nguy him v nhiu ngi b mng. Nm 1859, mt ngi n ng tn Blondin Ln i qua thc trn mt si dy cng cao. ng sng. Nhng ngi khc vt thc bng thng. Ngi u tin vt thc bng thng l Annie Taylor, mt c gio. C qua thc nm 1901. C cng sng. Ngy nay, a s khng mun bng qua thc Niagara trn dy thng cng cao hoc bng thng. Nhng c nhiu cch khc ngm thc Niagara. Bn c th i b xem. Bn cng c th ngm thc t trc thng, cc cng

vin ng bn b sng, t thuyn, t cc i quan st, t o Goat, t cu Rainbow c xy dng gn pha di ca thc. Cc khch du lch cng c th vo ng Gi, pha sau mn nc gn chn thc M. D bn xem cch no, thc nc tht l ngon mc.

H nc no su nht th gii? Nga l mt x s tuyt p vi rt nhiu nhng danh thng ni ting. n nc Nga, bn hy c gng ghi li nhng khonh khc k diu ca thin nhin x s bch dng. V mong bn ng b qua mt a danh ni ting: h Baikal. H pha nam Siberian, nc Nga. y l h nc su nht trn th gii vi su l 1637 mt ( tng ng vi 5371 feet). Ngi ta c tnh n bao gm xp x 1/5 nc tinh khit trn b mt tri t. H rng 31.500 mt vung( tng ng vi 2200 dm vung) v khong 1963 km ( tng ng 1220 dm )ng b. N l h ln th 3 chu v cng l h nc ngt ln nht trong lc a. H c hnh li lim di 636 km ( tng ng 395 dm) v rng t 14-80km ( khong 9- 50 dm). Ch thot nc duy nht l Angara, im thp nht ca lng h. T y nc t h chy v pha Ty vo con sng Yenisey. Baikal, Barguzin v nhng ngn ni u nm ri rc v bao bc xung quanh h ngoi tr ng bng Selenge pha ng nam. Nizhneangarsk v Listvyanka l nhng cng ca h. Baikal c bit n nh l mt h nc sch v s a dng phong ph v cuc sng ng, thc vt. Cc loi chnh c tm thy y u mang tnh a phng. C tm, c hi v ng trng cc loi hi sn nc ngt ca h rt gi tr, v s lng ln cc loi c cng c cu y. Ngun du m, khong v nhng dng sui nc nng c tm thy vng ph cn. B pha Nam ca h l a im c tr ca ngi Buryat, nhng ngi c mi lin h vi ngi Mongols, lng ging vi nhng ngi Mng C. H ny c cung cp ngun nc t cc con sng Selenge, Barguzin v Verkhnaya v hn 300 dng sui ln nh chy t cc ngn ni. H Baikal c rt nhiu hn o v hn o ln nht l Olkhon. H Baikal c ngi Nga khm ph vo nm 1643. N l con ng giao thng quan trng gia Nga v Trung Quc, ni lin Listvyanka vi nhng im pha ng thng qua bin gii Mng C qua sng Selenge. Vo nhng nm 1950 v 1960, cuc sng ca cc loi ng thc vt qu him b nh hng nghim trng khi rc t mt khu lin hip ch xut giy v bt giy Lin X Nt p t nhin v kho khon ca b nam h c x ra v cht ng li trong cc loi sinh vt sng trong h lng h. Trong nhng nm 1970, ngi ta n lc lm gim s nhim v lm sch nc h. Lnh cm nh bt c c p dng t 1969 n 1977 phc hi li s lng ca nhiu loi.

Ngn ni no cao nht Trung Quc? Vi dn ghin kim hip, Nga Mi gn lin vi Dit Tuyt s thi lnh lng khc bc, nng Chu Ch Nhc va ng thng va ng gin trong Thin Long K ca Kim Dung. Vi khch du lch thp phng, Nga Mi ni ting l min t ca sn k thu t, k hoa d tho. Vi tng ni Pht t trn t Trung Hoa bao la, Nga Mi l mt trong bn ngn ni thing phi chim bi t nht mt ln trong i. Nga Mi l my ngi, tc hng lng my di v mt ca ngi con gi. Theo Thu Ch Kinh, s d ni Nga Mi c tn nh vy v y c hai ngn ni i nhau nh my ngi. Nga Mi l ngn ni cao nht Trung Quc (nh Vn Pht t cao 3.099m), thuc t Thc, nay l tnh T Xuyn, cch th ph Thnh khong 160 km v pha Ty Nam. Tng truyn L Bch ln ti tn Kim nh trn ngn Nga Mi nghe Thc Tng Tun gy n, ung ru thng trng v li nhng cu th bt h: Nga Mi sn nguyt bn lun thu nh nhp bnh khng giang thu lu ( Ni Nga Mi, trng na vnh Bng in lng ni sng dnh nc xui) Bn ngn ni thing ca Trung Quc c gi l T i Pht sn, bao gm Ng i Sn tnh Sn Ty, tr x ca Vn Th B tt, Cu Hoa Sn tnh An Huy, tr x ca a Tng B tt, Ph Sn tnh Trit Giang, tr x ca Quan m B tt v Nga Mi Sn tnh T Xuyn, tr x ca Ph Hin B tt. Khi thu Nga Mi l lnh a ca o gio v ngi ta tin rng pha bn trn Kim nh cn mt ngn ni na, l ni c th dnh cho cc bc thn tin h phong hon v, ui gi bt sao, tm kim s ho hp gia con ngi v v tr. Thc Sn l mt tn gi khc, t c bit n ca Nga Mi. Cho n lc Ph Hin B Ma xun ln ni Pht tt th hin th Nga Mi tr thnh i danh sn v tt c cha chin trn ni u th phng ngi. ng vo t Thc nm xa gian nan him tr th no th ng ln Nga Mi gp ghnh, cheo leo nh vy. C th ni Nga Mi l s ho hp ca ni non him tr, nh sng v sng m, gi thong my bay, cnh thn tin chn h gii v ho quang ca B tt hin linh. Cch ni Nga Mi chng 30 km v pha ng l th trn Lc Sn, ni c pho tng Pht c o t ln nht th gii cn tn ti ( mt pho tng khc nm trn con ng t la thuc Apghanistan b qun Taliban ph hu hon ton ). Ngi Trung Quc c cu, ln Nga Mi nh l Ph Hin, xung Lc Sn tham bi Di Lc.

Con sng no di nht nc ? Bi hc u tin ca hc sinh c bt u bng cu: sng Po l con sng di nht t nc. Vi 114 chi lu, sng Po lm nn mt trong nhng vng trng trt ln nht chu u, tri sut t pha Ty bin gii Php- n pha ng ca bin Adriatic. Hn 16 triu ngi, tc gn 1/3 dn s sng trn di t ph nhiu ny. T Turin, nhn hiu ca th ph xe Fiat n kinh thi trang Milan; t La Morra- qu hng ca Barolos, mt trong nhng loi vang ngon nht th gii n Cremona- ngi nh ca nhng cy v cm Stradivaria tr danh; v c nhng th trn p, c knh nht nc nh Piacenza, Pavia, Mantova v Ferrara... Tt c u ung nc sng Po. Sng Po nh mt cnh tay sau khi vn qua min Bc nc th xo nm ngn ra bin. Nm ngn tay to thnh mt vng ng bng sng Po ph nhiu, ni bn s chng nhn thy g ngoi nhng sng la tri di xanh ngt. Th nhng ci lm nn s giu c ca vng ng bng ny khng phi l ng hay la m, m l c. Ngy trc, y tng l vng m ly ngho, ni nhng cuc ng gia nng dn v cha t din ra lin min. Ngy nay, d vn l vng su vng xa nhng ng bng sng Po tr thnh min t trng c gi nht nc . V c l cng c o nht: s ng cn thng lu khin lng sng nhiu ni b nng cao hn c nhng cnh ng n chy qua. Th nn ngi dn ng bng sng Po mi v von rng ni y, c sng cao hn chim. T min t trng ni ca bin, theo dng sng Po ngc v pha Ty, bn s gp vng bnh nguyn Pandana. ( Pandana c ngun gc t ch Pandustn ting Latin ca sng Po). Pandana l min t ca cc c sn , t hnh ca Boretto n parmesan v prosciutto ca Parma, t ru ca Oltrepo Pavese gn Pavia n go ca nhng cnh ng thuc Vercelli v Lomellina. ( Ci v th nc sn xut go s mt chu u m nc c c chnh l nh mt phn nc sng Po ti tm cho nhng cnh ng Pandana). Sng Po chy qua Cremona- ni lc no cng nh phng pht mt khng kh hoi nh v nhng ngy thnh ph cn l mt thng cng sm ut trn bn di thuyn. Sng Po cng chy qua qu hng ca nm cc trng Alba v ru vang qu phi Barolo. T Cremona, sng po bt u dc hn v pha thng ngun. Nhng ngi lng, nhng tha rung nh hn. Nhiu rng hn, t xe hn. Nhng cnh ng nho chy ln vo my trn nh Alps. im bt u ca sng Po l Pian del Re. Sng Po lc ny ch cn l mt dng sui nh, len li qua nhng hn trn sn ni Monviso ri lao mnh xung pha di. Trn mt phin v, ch n gin mt dng ch: Qui nasce il Po ( Ni y sng Po ra i). am m v s hi Vi khong 652km chiu di v tri ti 2655km ti im rng nht, sng Po ch l mt dng sui nh nu so vi Dng T Trung Hoa hay sng Nile chu Phi. Nhng vn khng phi l kch thc. i vi ngi dn , Po

lun l mt nim am m v i. Vi nhng ai ln ln t dng sng, nu Po tt h vo m ny, h s cha nt m bn kia. Nim am m v con sng mi l mt cu chuyn di. Trong ci cch ngi ni v sng Po, ni s hi dng nh vn ln hn tnh yu. Con sng ny vn lung m nh h bi nhng trn l kinh hong x tan cc b sng, git cc cy cu, nut chng cc cnh ng v nut chng cc th trn trong rc. Sng Po, vi ngi , l mt ci g v cng to ln v mnh m. N mang li tt c v cng ly i tt c. Cng d hiu ti sao sng Po ngy cng tr nn km lng mn. Gn 25% t dc hai bn b sng b tc i thm thc vt t nhin. Dng sng b bm nt bi p thu in v nhng cng trnh thu nng, b u c bi cc loi ho cht nng nghip, cng nghip v rc thi. Vic khai thc ct si xy dng li nhng l hng khng l di y sng. Mt s ng un cong t nhin ca Po b dui thng tu b i li. Hn mt na chiu di ca con sng b vy bc bi nhng con p bng t nung bo v th trn v cnh ng. Tt c khin cho cc trn l ca sng Po ngy cng d di v thm khc hn. Mt na c dn sng bn dng sng Po lc no cng nm np ni lo chy l.

Ci g to nn gi? Anaximander, mt nh trit hc Hy Lp c i l ngi u tin cho rng c mt gii thch khoa hc no cho hin tng gi trong khi nhiu ngi cng thi vi ng chp nhn li suy ngh gi l hi th ca cc v thn. Vy thc ra gi l g? Rt n gin, gi l s chuyn ng ca khng kh trn b mt ca tri t, t khu vc c p sut cao n khu vc c p sut thp. Nhng iu g to nn s khc bit v p sut ny? Chng ta hy cng lm r mt s khi nim c lin quan.

Trc ht, nh chng ta bit mt tri bc x nng lng ti tri t, c nhit nng v quang nng. Khi nng lng ny n tri t, mt t v cc b mt khc s hp th v si m vng khng kh bao quanh. Do s khc nhau v nhit cng vi vic tri t quay to nn gi. Khong 1 n 2 % nng lng t mt tri c chuyn ho thnh nng lng gi, ch ngn y thi cng p ng cho 3 ln nhu cu in nng ca ton th gii v l ngun nng lng v tn cho tri t ca chng ta.
Anaximander

Khi lng ring ca khng kh Khng kh cng nh cc cht khc trn tri t cng c khi lng ring. Khi lng ring ca khng kh c th nh nhng vn ln hn khng. So vi kch thc ca tri t, bu kh quyn ch l mt lp khng kh mng bao quanh vi cao khong hn 50 km tnh t mt t. cao 50 km , khi lng ring ca khng kh cn nh hn 1% khi lng ring ca khng kh trn mt t. Nu tri t thu nh ch cn bng kch thc mt qu bng th bu kh quyn ch l mt lp khng kh dy khong 1 mm trn b mt qu bng . p sut khng kh C hng dm khng kh trn chng ta to nn lc nn xung. ln ca lc nn ny trn mt n v din tch c gi l p sut khng kh hay p sut kh quyn. N c o bng n v Pascal (gi tt l Pa), 1 Pa=1 Newton/m2. p sut kh quyn p sut do khng kh to nn trn b mt tri t trung bnh khong 100000 Pa n 101.325 Pa. Tc l khong 1 kg khng kh trn mt cm vung. 101.325 Pa cn c gi l 1 atmosphere (Cn mt ct nc cao 10 mt mi c th lm tng p sut khng kh di ct nc ln 1 atmosphere).

Ngoi ra cn c n v o p sut khng kh gi l "milli-bar" (gi tt l Mb). 1000 Mb tng ng 1 atmosphere. Dng c o p sut khng kh c gi l kh p k. Cng ln cao p sut khng kh s cng gim khin bn khng th th mt cch bnh thng. Chnh v vy nhng chic my bay ch khch hin i ngi ta phi trang b "cabin iu p" gi iu kin p sut khng kh bnh thng nh trn b mt tri t khin cho hnh khch vn cm thy thoi mi. Khi theo di d bo thi tit trn TV bn c th thy mt tm bn th hin p sut kh quyn. Bn y l biu ng p. Cc ng ng p ny cng ging nh cc ng ng mc. Nhng nu cc ng ng mc th hin cc khu vc c cng cao trn mc nc bin th ng ng p th hin cc khu vc c cng p sut kh quyn. Cc ng ny cng gn nhau th cho thy p sut thay i cng nhanh t im ny sang im khc.

Ti sao p sut khng kh li khc nhau theo khng gian v thi gian? C hai nguyn nhn:

Tri t quay
Khi tri t quay quanh trc ca n, n ko theo c bu khng kh chuyn ng quay cng vi n. Tuy nhin khng kh pha trn ca bu kh quyn th t b tc ng hn. V s khc bit v tc quay ca khng kh cc cao khc nhau trong bu kh quyn khin khng kh hn lon to nn gi trn b mt tri t. Chuyn ng quay ca tri t cn gy ra mt hin tng khc c lin quan,

 l lc Coriolis. iu ny c th din t bng th nghim sau: ly mt mnh giy ghim ln mt vt g (tm thm chng hn). Quay t giy ngc chiu kim ng h (th hin s chuyn ng ca tri t) cng lc c gng v mt ng thng trn t giy. Bn s v thnh ng cong. Tng t khi khng kh chuyn ng trn b mt tri t trong khi tri t quay, n khng chuyn ng theo ng thng m chuyn ng sang phi. Kt qu l thay v khng kh chuyn ng theo ng thng t khu vc p sut cao sang khu vc p sut thp, n chuyn ng gn nh song song vi ng ng p. Kt qu l gi chuyn ng trn theo ngc chiu kim ng h Nam bn cu v theo chiu kim ng h Bc bn cu.

Nhit lng ca mt tri

Nhit lng ca mt tri tc ng ln tri t khc nhau ty theo vng v ty theo thi gian trong ngy. Khng kh m hn th long hn v di chuyn ln cao hn. V vy vng xch o p sut khng kh nh hn cc vng cc. Tc ng si m ca mt tri cn ln hn vng xch o l do mt tri chiu trc tip vung gc. Cn gn vng cc m gc nh nng mt tri chiu vo tri t nhn hn nn cng mt lng nhit n s b phn tn ra mt khu vc ln hn. Ngoi ra cn c tc ng ty mi khu vc. Biu ny th hin tnh cht ca gi cc vng duyn hi. t th tr nn m hn hay lnh i nhanh hn bin. 1. Trong ngy khng kh trn mt t m ln, gin n v v th tr nn long hn, khng kh di chuyn ln cao 2. p sut khng kh trn mt t gim v khng kh t bin, ni c p sut cao hn, di chuyn vo. iu ny to nn gi bin 3. Vo bui ti, nhit trn mt t gim nhanh hn so vi bin 4. Khng kh trn bin tr nn nng hn khng kh trn mt t, di chuyn ln cao v gi li thi t t lin ra bin

Nng lng gi T thi c i con ngi bit khai thc nng lng gi. Cch y hn 5000 nm nhng ngi Ai Cp c i bit s dng sc gi i thuyn trn sng Nile. Sau ngi ta bit xy cc ci xay gi xay bt m v cc loi ng cc khc. Nhng chic ci xay gi u tin c bit n l Ba T. Hng th k sau ngi H Lan ci tin thit k ca chng c nhng chic ci xay gi ni ting nh ngy nay. Nhng ngi khai ph thuc a chu M cng tng s dng ci xay gi xay bt m v bt ng, bm nc v ct g cc xng ca. n thp nin 1920, ngi M dng ci xay gi nh to ra in cc khu vc nng thn khng c in. Khi ng dy ti in c a n cc vng ny vo nhng nm 1930 th nhng chic ci xay gi t c s dng mc d ngi ta vn cn thy chng mt s trang tri chn nui gia sc min Ty. Cuc khng hong du m ca thp nin 1970 to ra mi quan tm ti cc ngun nng lng thay th, m ng cho s tr li ca nhng chic ci xay gi to ra in nng. u nhng nm 1980 nng lng gi bt u pht trin California (M) ch yu l do chnh sch khuyn khch pht trin ngun nng lng c th ti ch ca bang. S h tr cho vic pht trin nng lng gi lan rng ra cc bang khc ca nc M nhng California vn l bang i u. Ngoi M hin nay trn th gii cc nc dn u v nng lng gi cn c an Mch vi mc nng lng gi chim t l trong nng lng s dng ca c nc l khong 23%, c l 4,3% cn Ty Ban Nha l 8%. C th ni nng lng gi l mt ngun nng lng thay th rt ng ch trong bi cnh vn nng lng ang t ra mt thch thc ln i vi nhn loi khi m gi du m khng ngng tng cao. Nng lng gi l ngun nng lng sch v v tn. Tuy nhin pht trin ngun nng lng ny cn c mt s u t khng nh. Mt khc cn c mt s quan im cho rng cc my to nng lng gi c nh hng khng tt n i sng ca loi chim hoang d v nh hng n cnh quan. Vi mt s ngi nhng cnh qut gi sng lo trn bu tri khin mt h kh chu cn vi nhng ngi khc chng li l biu tng p ca mt ngun nng lng sch thay th c th gip chm dt nhng lo ngi v thiu ht nng lng trong tng lai.

Sa mc ln nht hnh tinh Sahara c t bao gi? Theo cc kt qu nghin cu, cch y vi nghn nm, ti v tr ca sa mc Sahara ngy nay bao trm mt kh hu m t, c nhiu sng, h ln, trong h Mga-Tchad ni ting (Mga-Tchad l h c ln nht Sahara, c din tch 350.000 km2, bng din tch ca bin Caspienne hay din tch ca nc c). Nh vy, sa mc Sahara khng phi l sa mc tr. Trc y, theo nhng ti liu phn tch v nhng ghi nhn c c th tui ca sa mc Sahara gi nht cng ch n 86.000 nm. Nhng mt s mu vt tm c trong cc mi khoan trn thm lc a chu Phi gi ra nhng du hiu cho thy s tn ti vng ny nhng thi k hoang mc trc t nht l 7 triu nm! Nc cng ho Tchad, c bit l sa mc Djourab Sa mc Sahara nm lu vc h Mga-Tchad tr thnh mt a im trng yu nghin cu ngun gc v qu trnh tin trin ca ngi vn c. Chnh y, t nm 1994, GS Michel Brunet cng nhm nghin cu ca mnh lin tip pht hin c cc di tch ca ngi vn c. u tin l ngi vn Australopithecus bahrelghazali c m t min Ty ca thung lng Rift v tip theo l Sahelanthropus tchadensis - ngi vn c nht c bit n cho ti ngy nay. l cc nghin cu c sinh hc thng qua vic nghin cu cc trm tch, h thc vt, cnh quan ng ni ca ngi vn c trong Sahara. Cc nghin cu c thc hin theo nguyn l ca thuyt hin i: T nhng h thng trm tch hin nay, cc nh khoa hc thit lp nn cc tiu chun nhn dng i vi mi mi sinh t nh gi c mc c ca chng. i vi nghin cu trm tch, tt c nhng yu t c trng ca mt hoang mc c th hin qua cc c im nh: Ct trng, sch, t cht kt dnh, khng c s sng, c nhng ht thch anh trn v nhn, cn trm tch chch xin, c ng ln sng do gi to nn di chn n Cc nh nghin cu pht hin c s kin to ca nhng n ho thch trong vng Toros Mnalla, trung tm ca sa mc Djourab. y l bng chng quan trng cho php khng nh c tn ti hoang mc t thi k Thng Mioxel, cch y 7 triu nm. Nhm nghin cu cng nhn dng c cc c trng mc khc nhau ca cn lng trm tch trong vng Djourab i n nhn xt rng, Sahara tri qua nhng iu kin cn ci khc nghit t nht trong 10 triu nm trc y. Kt qu nghin cu ny c coi l ct mc u tin cho vic thit

lp li cu chuyn lch s kh hu a sinh hc ca sa mc Sahara c xa m trong sut thi k di cha c nh gi ng.

Ti sao li gi l "Bin Cht"? Bin Cht nm gia bin gii Israel, Palestine v Jordan, l ni c v tr a l thp nht trong t lin. Bin Cht c din tch nh hn din tch ca a Trung Hi 400 m2. Ni y c mnh danh l "ci rn ca a cu". Chiu di ca Bin Cht theo hng bc - nam l 80 km, rng 5-16 km, c din tch 1.049 km2, su trung bnh 301 km. T kt cu a cht, Bin Cht nm trong khu vc vt nt ca lc a chu Phi (ng Phi) vn di v hng bc, cn c gi l "cng ngm" ca Bin Cht. 70 triu nm trc, vt nt ny t nc v tr thnh h. 250 nm trc, Bin Cht rng hn ngy nay rt nhiu. Lc , chiu di bc - nam l 300 km, rng gp 4-5 ln so vi ngy nay. Do v Hnh nh Bin Cht c chp t v tinh tr ca Bin Cht nm trong khu vc sa mc, kh hu nng, kh hanh, lng ma trung bnh hng nm l 50-60 mm, nhng lng nc bc hi li hn 1.000 mm nn din tch ca n ngy cng thu hp. Thm ch, c ngi d on rng cui th k XXI, Bin Cht s bin mt khi bn th gii. Bin Cht thc ra l mt h trong t lin, nc ch c th chy vo m khng th chy ra c. Ngun nc cung cp ch yu ch da vo dng sng Jordan chy t pha bc. Mi nm, lu lng nc t sng Jordan chy vo h bnh qun 5 t m3, chim 2/3 tng s lng nc chy vo "H". Lng ma hng nm khu vc ny khng n nh, lng nc b sung li tht thng nn mc nc trong "H" cng khng n nh, dao ng 60-70 cm. Nhng nm gn y, do lng nc ca dng sng Jordan c s dng nhiu vo vic ti tiu nn mc nc trong "H" gim dn, din tch b thu hp li. Tuy Bin Cht ch l mt ci h nhng do din tch rng, nc xanh nn c gi l bin. Theo Kinh thnh, h ny c gi l Bin Cht v nhng vng t v thnh ph ti li nht trong lch s s b hy dit v nhn chm xung nhng ni su nht ca bin ny. Trong ngn ng Hila, Bin Cht cn c tn l Bin Mui v hm lng mui trong bin cao gp 9 ln cc bin khc. B mt Bin Cht c hm lng mui 300%, di y c hm lng 332%.

Theo s liu thm d, lng mui c trong Bin Cht khong 110 t tn, cho 40 t ngi s dng trong 2.000 nm. y qu l kho mui thin nhin v cng ln. Do lng mui trong nc qu cao nn ngoi mt s loi vi khun ra, khng c sinh vt no tn ti c trong Bin Cht. Tm c xui theo dng sng chy vo Bin Cht cng b "mui" cht y. C mt vng t rng hng trm Mt tri mc trn Bin Cht mt ven b cng khng c mt bng cy no, chim mung cng khng bn mng ti. Do hm lng mui trong bin cao, sc y ca nc rt ln. L c ngi sy chn rt xung cng khng cht chm. Nh m mt nhm t binh thot cht. Vo th k I, mt vin thng soi ngi La M dn mt m t binh ti Bin Cht hnh quyt. Lnh La M nm nhng t binh mang xing xch xung bin. Nhng h vn ni bng bnh trn mt nc. C ngi b sng nh dt vo b. Qun lnh La M khip s trc hin tng l v cho rng m t binh c thng ph h nn ra lnh phng thch tt c. m t binh n thot cht m chng hiu v nguyn do g. Vi nm sau ngi ta mi pht hin ra iu k diu ny. Tuy trong Bin Cht chng c sinh vt no sinh tn c nhng ni y li l a im du lch ni ting. Du khch n y c bi a thoi mi. iu th v l d c bit bi hay khng, khi n ni ny, lc no bn cng nh mt con sng bng bnh trn bin. Nhng du khch khng th bi ua y c v sc y ca nc ln. Lc qut nc, chn tay kh p vo nc c nn kh bi v Phn ln du khch thn th ni pha trc. Phn ln du khch thn trn mt nc... th ni ln mt nc v nm xem sch bo. Lc tr li b, di nh sng mt tri, ton thn lp lnh nh mui v mui kt li bm vo da. Do nc ca Bin Cht cha nhiu khong cht, c tc dng tt i vi cc loi bnh nh phong thp, co tht c, bnh v da... nn mi nm, vo ma thu v ma xun, hng nghn ngi mc bnh ko ti y. Di s hng dn ca bc s, h iu tr 3 tun v khong 80% s h c c kt qu nh . B ng ca Bin Cht c bn o Sali nh ra, chia bin thnh 2 phn: bin Bc rng v su, bin Nam rng v hp. Dc theo b bin l nhng ta nh cao tng, lu bt, d lng, bar ru, v trng... Phn ln nhng cng trnh ny c trang tr bng mu trng, mu ha trn vi mu xanh ca bin v

mu vng ca ct, to nn mt v p rc r. Ven b bin cn c nhng n mui trng xa trng nh nhng chic l ct. l do nc bin bc hi nm ny qua nm khc, lu dn m to thnh. Bu tri y lc no cng ngp nng. Khng kh thong ng, mt m. Tt c ha quyn vo nhau, ting rao hng v ting ci ni ca du khch khin ni y c mt sc sng mnh lit. Bin Cht nhng khng cht. Nm 1947, mt ngi chn cu khi i tm mt con cu lc b ty ca Bin Cht pht hin ra mt ci ng. Nhng nh kho c tm thy rt nhiu gm v cc cun kinh thnh trong . Kinh thnh c vit trn giy v cun li thnh cun. Do kh hu y kh ro nn nhng cun kinh thnh khng h b h hng. Sau khng lu, ngi ta tip tc pht hin ra nhng hang ng khc, trong cng c nhng cun kinh thnh v nhng bn chp tay. Tt c nhng th ny c xp vo h thng vn vt, c gi tr v ngha rt ln trong lch s kho c hc.

Nhin liu ha thch c hnh thnh nh th no? Nhin liu ha thch gm c 3 loi c bn l: than, du, v kh thin nhin. C 3 loi ny u c hnh thnh t cch y hng trm triu nm trc c thi k khng long, v th chng c tn gi l nhin liu ha thch. Thi k hnh thnh nhin liu ha thch l thi k Carboniferous, mt phn trong K Paleozoic. T Carboniferous xut pht t tn nguyn t cacbon (carbon), thnh phn c bn trong than v cc nhin liu ha thch khc. Thi k Carboniferous din ra cch y khong 360 n 286 triu nm. Khi mt t b bao ph bi nhng m ly vi nhng cy ln, dng x v cc loi cy l rng khc. i dng v bin th c rt nhiu to. Khi cc loi cy ny cht i, chng chm xung y m ly, to thnh nhng lp cht liu Thi k Carboniferous thm nc gi l than bn. Tri qua nhiu trm triu nm, than bn b bao ph bi ct v t st cng nh cc khong cht khc bin thnh mt loi gi l trm tch. Cc lp c chng ln nhau ngy cng nhiu, y lp than bn xung. Lp than bn b nn cho n khi ton b nc b y ra khi chng. V ri tri qua hng triu nm sau chng bin thnh than, du v kh thin nhin. Than Than l mt cht ging nh , cng v c mu en. N gm carbon, hydro, oxy, nit v mt lng lu hunh khng c nh. C 3 loi than chnh: than antraxit, than en mm v than non. Than antraxit l loi than cng nht v c nhiu cacbon nn khi chy to ra nhiu nhit lng. Than non l loi mm nht, c hm lng cacbon thp cn hydro v oxy th cao. Than en mm nm gia hai loi . Than bn, th hnh thnh nn than vn cn c pht hin nhiu nc v vn c dng lm nhin liu.

Ngi Trung Quc l nhng ngi u tin bit s dng than. Than t m Fu-shun pha ng bc Trung Quc c s dng nung chy ng cch y khong 3000 nm. Ngi Trung Quc khi ch ngh than l mt loi c th chy. Ngy nay ngi ta khai thc than bng nhiu phng php khc nhau. Mt s m than c khai thc bng cch o cc hm theo chiu ngang hoc dc su di mt t th m xung di hm o than. C ni ngi ta dng my i ln gt lp t ph trn than, sau khi ly than ri ngi ta li lp li. Than sau c vn chuyn n cc nh my bng tu ha, tu thy

hocthm ch l ng ng. Trong ng ng than c nghin nh v trn vi nc. Ngi ta s dng bm y hn hp ny i. Du m Du m cng c hnh thnh cch y hn 300 triu nm. Mt s nh khoa hc cho rng chnh loi to ct nh l th hnh thnh nn du m. Cng nh cy, to c th chuyn ha nh sng mt tri trc tip thnh nng lng tch tr. Khi to ct cht i, chng chm xung y bin. y chng b chn vi di ct v , ri b nn cht khin nng lng trong chng khng th thot ra ngoi. Cui cng cacbon S s hnh thnh du di nhit v p sut ln, cacbon s bin thnh du m. Khi tri t thay i, vn ng m cc ti cha du v kh thin nhin nh ngy nay chng ta bit n c hnh thnh. Du m c s dng cch y khong hn 5000 n 6000 nm. Ngi Xume, At-xi-ri v Babylon dng du th v nha ng ly t nhng ging du r r Tuttul trn sng Euphrates. Ngi Ai Cp c i cn dng du lng lm thuc cha vt thng. V sau du c dng thp sng n. Bc M th dn dng nhng tm chn thm du t mt sng h. H dng du lm thuc v lm lp ph ngn nc cho thuyn b. Trong cuc chin tranh cch mng chnh nhng ngi th dn dy cho qun i ca George Washington t du si m chng li sng gi. V sau du dn thay th m c voi t n. Ngy 27/8/1859 Edwin L. Drake khoan thnh cng ging du u tin.

Ging du ca Edwin L.

Ngy nay tm du v kh thin nhin ngi ta Drake phi khoan su vo lng t ri bm ln bng cc dn khoan du sau vn chuyn bng ng ng hoc tu. Kh thin nhin Vo khong 6000 n 2000 nm trc k Common nhng ging r r kh thin nhin u tin c pht hin Iran. Nhng ging kh ny (c th b st t chy) l nhng ngn la vnh vin dnh cho cc nghi l cng t ca ngi Ba T c. Kh thin nhin nh hn khng kh, ch yu l kh mtan, loi kh cha cc nguyn t cacbon v hydro rt giu nhit lng. Thng thng kh c tm thy gn nhng m du, c ngi ta bm ln v vn chuyn bng ng ng. Kh ny thng khng mi nn trc khi a vo ng ng vn chuyn chng c trn thm cc ha cht c mi, thng l mi nh mi trng thi d nhn bit ni b r r.

t c hnh thnh nh th no? t l g? t hay th nhng l lp ngoi cng ca thch quyn b bin i t nhin di tc ng tng hp ca nc, khng kh, sinh vt. Cc thnh phn chnh ca t l cht khong, nc, khng kh, mn v cc loi sinh vt t vi sinh vt cho n cn trng, chn t v.v... t c cu trc hnh thi rt c trng, xem xt mt phu din t c th thy s phn tng cu trc t trn xung di nh sau:

- Tng thm mc v r c c phn hu mc khc nhau. - Tng mn thng c mu thm hn, tp trung cc cht hu c v dinh dng ca t. -Tng ra tri do mt phn vt cht b ra tri xung tng di. - Tng tch t cha cc cht ho tan v ht st Mt ct ca tri t b ra tri t tng trn. - Tng m b bin i t nhiu nhng vn gi c cu to ca . - Tng gc cha b phong ho hoc bin i.
Mi mt loi t pht sinh trn mi loi , trong iu kin thi tit v kh hu tng t nhau u c cng mt kiu cu trc phu din v dy. Thnh phn khong ca t bao gm ba loi chnh l khong v c, khong hu c v cht hu c. Khong v c l cc mnh khong vt hoc v vn v ang b phn hu thnh cc khong vt th sinh. Cht hu c l xc cht ca ng thc vt v ang b phn hu bi qun th vi sinh vt trong t. Khong hu c ch yu l mui humat do cht hu c sau khi phn hu to thnh. Ngoi cc loi trn, nc, khng kh, cc sinh vt v keo st tc ng tng h vi nhau to thnh mt h thng tng tc cc vng tun hon ca cc nguyn t dinh dng nit, phtpho, v.v... t c hnh thnh nh th no?

Cc nguyn t ho hc trong t tn ti di dng hp cht v c, hu c c hm lng bin ng v ph thuc vo qu trnh hnh thnh t. Thnh phn ho hc ca t v m giai on u ca qu trnh hnh thnh t c quan h cht ch vi nhau. V sau, thnh phn ho hc ca t ph thuc nhiu vo s pht trin ca t, cc qu trnh ho, l, sinh hc trong t v tc ng ca con ngi. S hnh thnh t l mt qu trnh lu di v phc tp, c th chia cc qu trnh hnh thnh t thnh ba nhm: Qu trnh phong ho, qu trnh tch lu v bin i cht hu c trong t, qu trnh di chuyn khong ph nhiu ca t l kh cht v vt liu hu c trong t. Tham gia nng sn xut ca t vo s hnh thnh t c cc yu t: gc, sinh vt, ch kh hu, a hnh, thi gian. Cc yu t trn tng tc phc tp vi nhau to nn s a dng ca cc loi t trn b mt thch quyn. Bn cnh qu trnh hnh thnh t, a hnh b mt tri t cn chu s tc ng phc tp ca nhiu hin tng t nhin khc nh ng t, ni la, nng cao v st ln b mt, tc ng ca nc ma, dng chy, sng bin, gi, bng h v hot ng ca con ngi. ph nhiu ca t l g? " ph nhiu ca t hay cn gi l kh nng sn xut ca t l tng hp cc iu kin, cc yu t m bo cho cy trng sinh trng v pht trin tt". Nhng iu kin l:

- y cc cht dinh dng cn thit dng d tiu i vi cy trng. - m thch hp. - Nhit thch hp. - Ch khng kh thch hp cho h hp ca thc vt v hot ng ca vi sinh vt. - Khng c c cht. - Khng c c di, t ti xp m bo cho h r pht trin.

Do , mun tng ph nhiu ca t v thu c nng sut cao, n nh, cn phi tc ng ng thi cc yu t i vi i sng cy trng. C th dng cc bin php nh thy li, k thut lm t, phn bn, ch canh tc... ci to t.

Hn o no ln nht a Trung Hi? Sicily hng v Vi tng din tch 25.460 km2, Sicily l hn o ln nht trong vng bin a Trung Hi. Xung quanh Sicily c rt nhiu hn o nh hn nh Aeolian v pha Bc, Egadi v pha Ty v Pelagie v Pantelleria v pha Nam, cng lm nn mt b mt rng hn 25708 km2. Sicily hng v vi vng i ni chim phn ln. pha ty ca hn o l ni Etna, ngn ni la ln nht chu u vn cn hot ng; dc theo b bin pha nam, t ng sang ty l cc dy ni Pelorani, Nebrodi v Madonie vi chiu cao ln n 2000m; pha ty sng Torto l vng a hnh vi chp ni, k tip l vng i ni thp. i v pha ng, gia Messina v nh Etna l mi ng ca rng Peloritani; gc ng nam ca o l di cao nguyn hnh thnh t nham thch, vi vi nhng khe ni rt n tng c to hnh do nc xi mn hng trm nm nay. Phn gia o li c bao ph bi vng i vi cao khong t 500 n 700m (c nhng ma nh i li ln gn 1000m vi chic m tuyt tuyt p). Bn cnh vng i ni Sicily cng c mt din tch ng bng tri rng xung quanh vng Catania - di ng bng bao la ph sa mu m t cc con sng nh bt ngun t cc dng sui v t dc ni Etna. Ngoi ng b bin hn 1000 km tri di c c cc mm cho n cc bi ct mn mng, Sicily cng c rt nhiu thng cnh thin nhin nh Alcantara Gorge (gn Taormina), nhiu hang ng ( tiu biu l Carburangeli gn Carini) v nhng dng sui nc nng. Nhng c dn u tin Vi mt din tch rng ln nh vy cng vi thm ng v thc vt phong ph, Sicily sm c con ngi pht hin, c tr v lm nn mt lch s lu di v c xa. Cc nghin cu khoa hc cho bit con ngi xut hin v sinh sng y t thi k gia (khong 10000 nm trc Cng Nguyn). Cc hnh v tm thy trong hang ng Addaura pha di ni Pellegrino gn Parlermo c nin i 8000 nm trc cng nguyn cho thy rng vn ho cui thi k xut hin v c nhiu im tng ng vi vng Trung v Ty u.

Ngi Sicanians c xc nh l nhng ngi xut hin sm nht y, l nn vn minh nguyn thu s khai nht ca con ngi Sicily, k tip l ngi Sicels v ngi Elymians. Khong nm 1100 trc Cng Nguyn ngi Sicels (m theo hn o c t tn) n t bn o Italy chim ng pha ng, cn ngi Emylians n t Ty (vng ngy nay gi l Th Nh K) chim ng pha Ty Bc. Nhng c ngi Sicels v ngi Elymians, ngi Sicanians sau u b ng ho vi qun xm lc Hy Lp. Tri qua hng trm nm con ngi ginh git ln nhau chim ng hn o rng ln v hng v ny. Sicily c trao tay t Hy Lp sang ngi Cathangy, sang ch La M, sang Rp, Norman, Php,Ty Ban Nha, o cho n khi Garibandi thng nht Italy v ginh li Sicily vo nm 1860. Hng trm nm thay v i ngi y cng chnh l mt trong nhng l do m ngy nay o x rng ln ny c coi l im giao thoa ca nhiu vng t khc nhau vi nhng nt vn ha y mu sc. im giao thoa ca cc chu lc Ngi ta vn khng th khng nh Sicily tng gn vi chu Phi hay l Italy lc a, ch bit rng t vng eo Messina, Sicily ch cch Calabria (thuc lc a Italy) 3km v cch b bin Chu Phi 160km. im cc nam ca Sicily, gn Ispica thm ch cn hng v pha nam hn mt s vng b bin Tunisia v t Parlermo, v Tunisia thm ch cn gn hn c Rome. V tr giao thoa gia bc v nam, ng v ty, chu u v chu Phi, min Ty Latin v Pha ng La M ca Sicily khin cho hn o ny tr thnh hn o quan trng nht trong vng a Trung Hi. NATO v Hoa K t ti hn o mt s cn c qun s sn sng i ph vi bt c cuc ni lon no t Nam Phi, khu vc Ban Cng hay Trung ng. Cng do v tr a l c bit m ngi Sicily ngy nay ni ting bi tnh a chng tc v nn vn ha nhiu mu sc. n Sicily ngi ta c th thy c s pha trn ca c nhng nhng nn vn minh c xa nh Sicanians, Sicels, Elymians cho n vn minh ca nhng dn tc xm lc nh La M, Hy Lp, Rp, Norman, Albani cho n Php, Ty Ban Nha. Rt nhiu ngi Sicily hin nay c ngun gc t Albani do dn tc ny n chim ng v nh c t nhng nm th k 16...

Ngi Hy Lp cng tng xm chim pha Nam Italy v Sicily n mc m c nhiu ngi Hy Lp v n th kiu Hy Lp y hn c Hy Lp. Bi th nn d ngy nay ngi Sicily theo o Thin Cha Gio nhng nhng nh th Byzantine ca cc cng ng Albani c ngun gc t Albanie v Hy Lp vn tn ti nh nhng minh chng sng ng cho nn vn ha a bn sc y. Ngn ng ca ngi Sicily v th cng lai tp rt nhiu yu t nc ngoi. (thm ch c mt s cng ng ngi b nh hng bi ngi Albani n chim ng t th k 16 vn ni th ting Albani c). Cho n mu mt v mu tc ca mt s ln ngi Sicily (tc v mt xanh) cng c xem l c im tha hng t ngi Norman. Thm na Sicily cng c khng t ngi mang h c gc t Rp. Ngy nay, Sicily khng cn l Sicily ca nhng thp k 60, 70 (th k 20) y bin ng v chng cht nhng mi quan h trong th gii ngm. Hn o vi v p hng v v c xa, vi s pha trn y mu sc ca cc nn vn ha xng ng l vin ngc qu ca vng a Trung Hi.

V sao mc nc bin c s dng lm chun quc t? Thut ng mc nc bin c ngha nh th no? Mc nc bin l mt b mt hnh elipsoid (Ellipsoid l mt hnh tng t elip trong khng gian 3 chiu, hay cn gi l hnh cu dt) bao quanh Tri t, tng trng cho cao ca bin v c dng ly mc v cao ca vt th trn Tri t. Cc vt nm trn b mt ny c quy c c cao bng 0 so vi mc

nc bin.

B mt Elipsoid m phng y l mt khi nim c tnh cht tng i, c qui nh r trong tiu chun quc gia ca "mt nc bin" mi nc. y chnh l mc nc trung bnh cn i tnh trong ton nm ca mt vng bin c la chn theo qui
nh trong mi chun quc gia ring v c cao qui c l 0 mt. o c mc nc bin chnh xc l mt cng vic phc tp, nhng do bin v i dng chim ti 3/4 din tch b mt tri t nn vic o mc nc bin chnh xc ng vai tr ht sc quan trng v: - Nu o c mc nc bin chnh xc, ngi ta d dng ly n lm tiu chun o cao chnh xc ca cc vt khc trn t lin (v mc nc bin c xc nh, trong khi cao ca b mt tri t cao thp v khng h nht qun. Trn th gii, mi vng/min c cao khc nhau, do xc nh c cao ca mt vng min no , nht thit ngi ta phi so snh vi mc nc bin). - Ngoi ra, o mc nc bin cn gip cc nh a trc hc tnh ton c din tch ca t lin, xm ln ca bin cng nh nh hng ca kh hu v cc nhn t khc i vi mc nc bin. Mc nc bin c o t bao gi? Thc cht, vic o mc nc bin c thc hin t hng ngn nm trc y. Pht hin ca cc nh kho c hc cho thy ngi c i nhiu ni trn tri t t xa xa xc nh c nh hng ca mt trng, mt tri i vi mc nc bin. V vic o mc nc bin gip con ngi rt nhiu sinh hot hng ngy cng nh trong nui trng.

T th k XIX, nhng nghin cu v a trc hc v Hi dng hc cho thy mc nc bin ni chung khng thay i nhiu, tr nhng bin ng a cht v s thay i trong mc nc bin s dn n s thay i din tch t lin v s di chuyn ca t lin. S liu c lu tr trong hng trm nm qua cho thy mc nc bin ni chung ch tng thm khong 2mm mi nm. S liu v mc nc bin trung bnh c lu tr ti hng nghn trung tm a trc hc v Hi H thng Tide Gauge o dng hc trn th gii, trong hng trm mc nc bin trung bnh trm a trc vn cn lu tr c s liu t ca Italia khong th k th XIX. Trm Hi dng hc Brest (Php) c coi l "Bo tng Hi dng hc" vi nhng s liu v mc nc bin t nm 1806. Mc nc bin c o nh th no? Trn thc t, mc nc bin khng h n nh v chu s tc ng ca rt nhiu yu t: gi, thy triu, p sut khng kh, cc dng hi lu...Tuy nhin, nu loi b c nh hng t cc yu t ny th mt nc bin s yn tnh v ngi ta s d dng o c mc nc bin mt cch chnh xc. Cc nh khoa hc o mc nc bin bng cch xc nh c mt h thng gi l Geoid, trong ngi ta loi b c s tc ng ca mt trng, mt tri v t cc hnh tinh khc, thm ch l ca c lc ht tri t i vi mc nc bin. Mt i cc tc ng ny, mc nc bin s khng chu nh hng ca ma, gi v cc dng hi lu. Nh vy, Geoid l mt nc bin trung bnh yn tnh, ko di xuyn qua cc lc a, lm thnh mt cong khp kn, mt ny c c im l ti bt k mt im no trn , php tuyn cng trng vi phng dy di, ngha l lc ht ca tri t i vi mi im n mt ny u tc ng vung gc v l nh nhau.

Geoid ca Hoa K (xc nh nm 1999)

Nu o cao ca mt vt so vi mc nc bin bng mt cy thc tht di, y s l iu khng th bi v mc nc bin lin tc thay i trong tng giy pht (sng), tng gi (thy triu), nhng cc nh khoa hc tm ra cch loi b c chng bng cch s dng thc Tide Gauge. Thc ny thc cht l mt ng di, s dng nguyn l bnh thng nhau v c gi l ging p lc. Khi s dng thc ny th mc nc bin bn ngoi d c dao ng lin tc cng t c nh hng n mc nc trong ng, do mc nc trong ng c coi l tng i chnh xc (tt nhin l khng chnh xc n tng milimt). Ngi ta s dng thc ny o mc nc bin vo nhiu thi im trong nm, t tnh c mc nc bin trung bnh. S liu cho thy mc nc bin trung bnh ch dao ng khong 2mm mi nm, do n c dng lm chun ly mc v cao ca cc vt th trn tri t. T khong 50 nm tr li y, cng vi s pht trin vt bc ca v tinh, con ngi tng bc tin xa hn na trong vic o mc nc bin. V chnh v chnh xc ngy cng cao, mc nc cng tr thnh mt tiu chun o lng khng th thiu trong i sng con ngi ni chung cng nh nghin cu khoa hc ni ring.

Tr li bn c Le Thuy: Knh cho Ban bin tp, Ti c thc mc nh sau: Khi ni cao ca mt ngn ni,trong thc t, ngi ta so snh vi mc nc bin (MNB), nhng ti trm ngh do nh hng bi nhiu yu t (gi, sng, thy triu...), MNB lun dao ng nh th lm sao ly MNB lm chun c? Rt mong c gii thch. Knh cho.

Ta c xc nh nh th no? M mt bn hoc quay mt vng qu cu m hnh tri t, ai cng c th thy trn b mt ca chng l nhng vch ngang v dc c quy lut chung, nhng ng ny c gi l kinh tuyn v v tuyn. xc nh v tr (ta ) ca mt vt trn tri t c chnh xc nht, chng ta phi da vo ng kinh tuyn v ng v tuyn. V tuyn v Kinh tuyn c xc nh nh th no? Chng ta bit, tri t chuyn ng xung quanh trc tri t, trc tri t chnh l mt ng ni lin hai cc Nam Bc v xuyn qua trung tm tri t. Nu tri t c chia i lm 2 phn u nhau th gia 2 cc Nam - Bc s l mt ng trn rt ln, n chnh l ng trn ln nht trn tri t hoc c gi l ng xch o. Trn bn c v rt nhiu ng song song vi ng xch o, nhng ng ny c gi l ng v tuyn.Chng ta coi xch o v tuyn 0o, mi hng Nam v Bc u l 90o. T ng xch o xui v hng Nam gi l v Nam, xui v hng Bc gi l v Bc. 90o v Bc l Bc cc, 90o v Nam l Nam cc.

Kinh tuyn v v tuyn trn trai t T Bc cc ti Nam cc c th v c rt nhu

na ng trn, chnh l ng kinh tuyn. Nm 1884, cc nc tham d hi ngh Kinh Quc t ln th nht c t chc ti Washington xc nh ng kinh tuyn chy qua i thin vn Hong gia Greenwich (Anh) l im xut pht chung tnh ton ng kinh trn ton th gii, y chnh l kinh 0 (0o). Tnh t ng ny, hng v pha ng v pha Ty u l 180o. Hng v pha ng l kinh ng , hng v pha Ty l kinh Ty. Cho nn 180o kinh ng v 180o kinh Ty trn thc t cng nm trn mt ng thng, ng ny thng c gi l kinh tuyn 180o. Ton th gii dng ng ny lm chun xc nh mi gi Quc t. Xc nh ta bng h thng GPS (Global Positioning Systems)

GPS l h thng bao gm cc v tinh bay trn qu o, thu thp thng tin ton cu v c x l bi cc trm iu khin trn mt t. Ngy nay, kh hnh dung rng c mt my bay, mt con tu hay phng tin thm him trn b no li khng lp t thit b nhn tn hiu t v tinh. Nm 1978, nhm mc ch thu thp cc thng tin v ta (v v kinh ), cao v tc ca cc cuc hnh qun, hng dn cho pho binh v cc hm i, B Quc phng M phng ln qu o tri t 24 v tinh. Nhng v tinh tr gi nhiu t USD ny bay pha trn tri t cao 19.200 km, vi tc chng 11.200 km/h, c nhim v truyn i cc tn hiu radio tn s thp ti cc thit b thu nhn.

V tinh ca GPS

Trong s 24 v tinh ca B quc phng M ni trn, ch c 21 thc s hot ng, 3 v tinh cn li l h thng h tr. Tn hiu radio c truyn i thng khng mnh thm nhp vo cc ta nh kin c, cc hm ngm v hay ti cc a im di nc. Ngoi ra n cn i hi ti thiu 4 v tinh a ra c thng tin chnh xc v v tr (bao gm c cao) v tc ca mt vt. V hot ng trn qu o, cc v tinh m bo cung cp v tr ti bt k im no trn tri t.

H thng nh v ton cu GPS (Global Positioning Systems) bao gm:

- Phn ngi dng, gm ngi s dng v thit b thu GPS. - Phn kim sot bao gm cc trm trn mt t, chia thnh trm trung tm v trm con. Cc trm con, vn hnh t ng, nhn thng tin t v tinh, gi ti cho trm ch. Sau cc trm con gi thng tin c hiu chnh tr li, cc v tinh bit c v tr ca chng trn qu o v thi gian truyn tn hiu. Nh vy, cc v tinh mi c th m bo cung cp thng tin chnh xc tuyt i vo bt k thi im no. GPS trn t H thng nh v ton cu (GPS) c th cho chng ta bit ta hin ti bt k ni no trn b mt tri t vi sai s trong khong 20 ti 30 feet, tc khong 6 - 9 mt, trong mi iu kin thi tit v lin tc 24 gi trong ngy. Vi my thu c chnh xc cao hn thu tn hiu hiu chnh vi phn bng my thu GPS c bit t v tr c nh bit, chng ta c th thu c v tr vi sai s c th gim xung phm vi nh hn 3 feet (1 mt). Hin

nay, GPS c s dng rng ri trn cc phng tin: tu thuyn, t, in thoi di ng... T xc nh ta nh th no? t xc nh v ni mnh ang ng mt cch tng i, ban m ngi ta thng tm v tr ca sao Bc Cc (Bc u) ri c lng gc c to ra gia sao, hng nhn v mt t xc nh v . Bc Cc l ngi sao sng nht trong chm Tiu hng tinh. Vi ngi quan st Bc bn cu, n chim mt v tr c bit. Ch lch na so vi trc Tri t, nn khi Tri t quay theo chu k ngy m, sao Bc Cc hu nh ng yn ngay trn cc Bc.

Xc nh v bng sao Bc Cc
Sao Bc cc trong lch s c cc nh thm him, hng hi, i rng s dng xc nh v h ang . T mt im bt k pha bc ca ng xch o th gi tr ca gc t ng chn tri ti sao Bc cc (cao ca n) l bng vi v m t ngi quan st o c gi tr gc ni trn. V d, gi tr ca gc ti sao Bc cc i vi mt ngi ang v 30 s c gi tr bng khong 30. xc nh kinh , c th ly gi a phng so vi gi th gii tnh ton. Bi trn th gii, nu thi gian chnh lch nhau 1gi th v tr a l s chnh lch tng ng 15o (360o/24gi = 15o). Thi gian nc ta sm hn so vi gi th gii (GMT) l 7 gi cng c ngha nc ta nm v tr a l khong 105o kinh ng (7 x 15o = 105o). Chnh v th nu ng mt ni no trn t nc ta, c gc nhn vi sao bc Cc khong 10o th ni ta ang ng chnh l Tp H Ch Minh.

Lng ma c o nh th no? o lng ma c ngha nh th no? Lng ma ti mt khu vc no c o bng cc my o lng ma c t ti mt s im ngu nhin, xa khu vc c th nh hng n chnh xc ca php o. N l cao lng nc thu c sau cn ma trn mt b mt phng, khng b nh ca hay cy ci bao ph hay che lp trong mt khong thi gian nht nh (mt thng, mt ma, mt nm hoc thm ch l sau mi cn ma), ty thuc vo mc ch s dng thng tin t vic o lng ma . tnh lng ma, ngi ta s dng n v milimet (l/m2). chnh xc ca cc my o c th t ti 0,25mm. V d, lng ma trung bnh ca H Ni l 1700mm/nm c ngha l lng ma trung bnh ca thnh ph t 1700l/m2/nm. Vic o lng ma c s dng phc v nhiu mc ch kh tng thy vn khc nhau, trong c d bo thi tit v phn cp ma. Ti Vit Nam, theo quy nh ca Trung tm D bo Kh tng Thy vn Trung ng, cn c vo lng ma thc t o c trong 24 gi ti cc trm quan trc kh tng b mt, trm o lng ma trong mng li kh tng thy vn m phn nh cc cp ma khc nhau. V d, ma va l ma c lng ma o c t 16-50mm/24h, ma to t 51-100mm/24h v ma rt to l trn 100mm/24h. o lng ma c t bao gi? Cch y hn 3000 nm ngi Trung Quc c i tit hnh o lng ma. Cc nh kho c hc cng tm thy nhng bng chng cho thy ngi Hy Lp c i cng bit o lng ma t khong nm 500 trCN. Khong 100 nm sau , ngi n c i cng s dng nhng chic bnh ln o lng ma.

My o lng ma hin i

n nm 1441, Jang Yeong Sil, mt nh khoa hc ngi Hn Quc, trong khi nghin cu ra phng php o lng ma mt cch chnh xc nhiu vng min trong c nc, pht minh ra my o lng ma u tin trn th gii, t tn l Cheokugye. Nh c pht minh ny m vic d on thi tit tr nn d dng v chnh xc hn nhiu. Sau , nh vua Hn Quc ban pht my o ma cho tng lng phc v mc ch nng nghip. Ch vi nm sau , nhng lng no c s dng my

o ma th ma v tt hn hn. i li, cc lng ny s phi ng thu cao hn. Khong nm 1662, nh thit k v k s v i ngi Anh Christopher Wren l ngi u tin thnh cng trong vic ch to my o lng ma nh git mt dng c c th o lng nc ma nh vi chnh xc cao. Tuy nhin, ngi c coi l cha ca chic my o ma hin i li l Reverend Horsley (ngi Anh), ngi c coi l pht minh ra chic my o ma hin i u tin vo nm 1722. Chic my o ma ny tr thnh tiu chun cho mi chic my o ma ngy nay. Cu to chung ca my o lng ma Cc loi my o gm cc loi c mt ng chia , my o khi lng, my o nh git v mt ng gom c gn vo. Mi loi c nhng u im v khuyt im ring trong vic nhn thng tin v ma. Cc my o lng ma cng c nhng hn ch nht nh. Chng hn nh khi xy ra lc xoy th vic o lng ma hu nh khng th thc hin c hoc cho kt qu khng chnh xc do gi qu mnh. Mt khc, my o lng ma ch cho kt qu trong mt khu vc nh, iu ny c ngha l cng mt vng min nhng lng ma thu c bi cc my o lng ma s rt khc nhau. Mt My o lng ma tiu chun vn na c th xy ra l khi nhit xung qu thp (khong 0oC hoc thp hn) th nc ma ri vo phu thu s nhanh chng ng bng. Thng tin trn my o lng ma c th c c mt cch th cng bng cch quan st hoc t ng bng trm quan trc t ng. Tn sut c thng tin ph thuc vo yu cu ca c quan kh tng. Cng ging nh cc thit b kh tng khc cn phi c t ngoi tri, khng c vt cn lng ma ri vo phu thu nh cy ci, nh cao tng... m bo chnh xc

Cc loi my o lng ma thng dng My o lng ma tiu chun gm c mt phu gn vo ng chia , c lp trong mt thng cha. Khi ng chia y, nc ma s chy trn vo thng cha qua mt l nh gn ming ng chia .. Sau , ngi ta o lng ma thu c bng cch o lng nc ma trong ng v trong thng cha. Hu ht ng chia c chia theo n v milimt. Mt loi my o lng ma theo khi lng gm c mt vt cha nm mt u bt ghi. u ghi s ghi thng tin ln mt cun giy v My o lng ma theo khi ghi lin tc. Thit b ny c u im l khng lng ch o c lng ma thng thng m c lng ma v tuyt, khi nhit xung thp. Khng ch c vy, loi my ny thm ch cn c th o c nng ha cht c trong kh quyn ca khu vc .

My o lng ma tiu chun

My o lng ma theo khi lng

My o lng ma nh git

Thit b ny bao gm mt ng kim loi gn trn mt t, mt u c gn phu. Mi khi lng ma trong bnh cha tng ln 0,2mm th my s truyn tn hiu v thit b ghi v tng bt ghi ln, ng thi pht ra ting click. C sau 10 pht th my s ghi li s ln pht ting click. My o lng ma nh git khng chnh xc nh my o tiu chun v ma c th dng trc khi bt ghi tng ln. Do , khi cn ma sau n th ch cn vi git ma, bt ghi c th s nhy ln mc mi, cho kt qu khng chnh xc. Tuy nhin, u im ca loi my ny l c th xc nh My o lng ma nh git c cn ma nh, va hay to da vo s ln my ghi tn hiu m ting click trong mi 10 pht v lng ma thu c trong mt khong thi gian nht nh (thng l 1 ting). Thng thng my o lng ma nh git thng c kt hp vi loi my o theo khi lng tn dng u im ca c hai loi my.

Ngoi ra, hin nay ngi ta pht trin cc loi my o in t v k thut s cc k chnh xc, vi mn hnh hin th thng tin, ng thi c thm chc nng truyn thng tin qua sng radio.

Knh cho ban Bin tp, Em mun hi nh sau: - o lng ma ngi ta phi lm nh th no? - ngha ca lng ma o c? (VD: 100mm phi hiu nh th no?) Rt mong ban Bin tp tr li.

Thnh ph c Pompeii tn ti vo thi gian no? Pompeii, mt thnh ph c i ca Italy, nm vng Campania, c xy dng ca sng Sarnus (by gi l Sarno), cch ni Vesuvius mt vi dm v pha Nam, gia Herculaneum v Stabiae. Thnh ph c pht hin khong nm 600 trc cng nguyn bi nhng ngi Oscans, nhng ngi m sau b ngi Samnites chinh phc. Di quyn cai tr ca c ti Lucius Cornelius Sulla n tr thnh mt thuc a ca ngi La M vo nm 80 trc cng nguyn v sau l mt khu ngh mt yu thch ca nhng ngi L M giu c, t ti s dn l khong 20,000 ngi. cng l mt trung tm thng mi ln v l thnh ph cng ca Nola v nhiu thnh ph trong ni a ca thung lng ph nhiu mu m ca Sarnus. Thnh ph b tn ph rt nng n vo nm 63 sau cng nguyn bi mt trn ng t v b hu hoi hon ton vo nm 79 sau cng nguyn bi mt v phun tro ni la t ni Vesuvius v chn vi thnh ph Pompeii, Herculaneum v Stabiae. V phun tro cng lm thay i a tng ca Sarnus v nng cao bi bin, y sng v bin ra xa thnh ph b ph hu mt khong cch kh ln v hon ton x dch v tr c. Pompeii nm yn di ng tro tn, bi thi gian v khng b ai quy ry trong hn 1500 nm v cho n mi nm 1784 n mi c tin hnh khai qut. Tm quan trng ca nhng khm ph ny ln u Pompeii gi y ch cn tin thu ht th gii thng qua cng vic ca nh li nh th ny kho c hc c in ngi c Joachim Winckelmann. Nhng khm ph mi tip tc c thc hin t th k 19 qua n th k 20. Vo nm 1912, trn mt con ph ni Strada dell Abbondanza vi i vng, nhiu ngi nh c tm thy. Mi ngi nh c mt ban cng tng 2 di 6m (tng ng 20 feet) v cao 1,5 m (tng ng vi 5 feet). Khu vc ny ca thnh ph c khch du lch bit n vi ci tn Nuovi Scavi ( nhng khai qut mi). Mt s trn oanh tc bng my bay trong Chin tranh th gii th 2 cng ph hu nng n thnh ph v sau n c phc hi li. Nhng khai qut tip tc c thc hin. Hn thnh ph vn cn c khai qut v nhiu khu vc vn cn nm di nhng ng tro tn nt t nhng ln khai qut trc .

Trong s nhng khm ph ng ch nht ti Pompeii, ngi ta c bit lu n trnh lu gi, bo qun nhng vt th c t thi c i. Nhng bi than m t v nhng n tro tn theo s phun tro ni la to nn nhng mt lp bo v cho thnh ph, lu gi nhiu cng trnh kin trc ca cng ng, n i, nh ht, i phun nc, cc ca hng v nhng khu nh ring. Hn na, thi th ca 2000 nn nhn ca thm ha c tm thy trong nhng ng nt Pompeii. Trong s c nhiu v s, nhng ngi b xch thnh mt chui di ngn chn h khng c trn thot hoc c nh t vn. Bi than, cng vi ma, ph xung quanh c th ca cc nn nhn mt lp bn t v vn cn sau khi cc c th bin thnh tro bi. Thch cao dng cht lng c ri ln mt s thi th bi cc nh khai qut v hnh dng cc thi th do c lu gi. Mt s c a n trin lm trong cc bo tng c dng ln Pompeii, gn Porta Marina, mt trong tm khu vc ln ca thnh ph. Hu ht cc cc c dn trn thot khi trn phun tro ni la, mang theo nhng ti sn c th a i ca h. Sau v phun tro, h chui rc trong v xung quanh nhng ngi nh v to nh cng cng v mang theo nhng th c gi tr ngay c nhng phin hoa cng t cc to nh. V l do ny nn khng c nhng vt c gi tr ln c tm thy Pompeii. Hu ht nhng vt c mang theo u c tm thy v mt s cc bc tranh treo tng c tnh cht biu din c gi tr nht v nhng khm c chuyn n Bo tng Quc gia Naples. C nhng to nh v nhng vt cung cp mt bc tranh hin thc v hon chnh v cuc sng mt thnh ph a phng Italy ca th k th nht sau cng nguyn. Nhng dinh th cn tn ti, i din cho s chuyn giao t phong cch Hy Lp trong sng ti cc phng php xy dng ca ch La M, c bit quan trng vi nhng nghin cu v kin trc ca La M.

V sao thp Pisa nghing? Ta lc Piazza del Duomo, thp ch l mt b phn ca khu phc hp gm 4 cng trnh mu trng bng quan trng, gm thnh ng (Duomo), thp chung (campanile - thp nghing), phng Ra ti v ngha trang (Camposanto). Cng nh cc cng trnh khc Piazza, mc ch ca vic xy dng thp chung l th hin s t ho v vinh quang ca bang Pisa thnh vng v vy thp mang v p ca s c o v b n. Thp gm: - 8 tng cao 58,4m; - Trng lng 14.500 tn;

Thp Pisa vo m

- Mng khi c ng knh 19,6m;

- Chiu su ti a 5,5m bn di mt t. Mng nghing v hng Nam 5,5 so vi phng nm ngang, do tng th 7 nh ra ngoi 4,5m so vi tng th nht. Cng trnh xy theo hnh dng ca mt hnh tr rng vi cc dy ct bao quanh. Mt trong v ngoi ca hnh tr u p bng cm thch vi mi ni rt kht khao, nhng vt liu gia cc lp p ngoi ny ch ton l va v nn c nhiu l rng rng bn trong. C mt cu thang xoy c dn ln nh thp nm bn trong vch. C ba lp t di thp: - Lp A dy khong 10m, gm lp trm tch bn xp hay thay i. - Lp B l t st bin, xp, yu nm bn di, su n 40m. - Lp C l ct c vi su ng k. Nc ngm nm lp A c su t 1m v 2m. Nhiu l khoan t xung quanh v ngay c bn di thp cho thy b mt ca lp B c dng hnh a do trng lng ca thp pha trn, qua c th suy lun ln trung bnh ca thp t 2,5 - 3m v cho thy t pha di c th b nn n mc no. Chiu cao t chn mng n thp chung: 58,4m ng knh chn mng: 19,6m

Trng lng thp: 14.500 tn Cc s kin Thp c khi cng xy chn mng: ngy 9 thng 8 nm 1173 Cng trnh nh hon tng th 4, khong nm 1178 th thp chung xy dng hon tt Vo khong nm 1370: o li i quanh chn thp Nm 1838 Thp nghing v hng Nam: 5,5 , chn mng b ln: khong 3m Thp khi cng xy dng vo ngy 9 thng 8 nm 1173 di s iu khin ca Bonanno Pisano. Vo khong nm 1178 khi xy n tng th t th tm dng. L do vn cha r, nhng cng vic tip tc vi s vt v hn rt nhiu lp B. Sau thi gian tm dng gn 100 nm, Giovanni di Simone ngh xy dng vo khong 1272, qua khong thi gian ny cng t st gia tng do s gia c bng trng lng ca thp. Khong nm 1278 xy dng n tng th 7 th li tm dng (nguyn nhn c th do ni chin). Chc chn thp c hon thnh trong giai on ny v b nghing. Khong nm 1360, khi s gia c thm tng t st din ra, Tommaso Pisano bt u cng trnh xy dng trn thp chung v hon tt vo nm 1370 gn 200 nm sau ngy khi cng. Thp c l nghing khi khi cng xy thp chung, nhng cng ng lu l phn thp chung thng ng hn phn thp cn li. cnh pha Nam c 6 bc thang trn khi p ni trang tr tng th 7, trong khi cnh pha Bc ch c 4 bc thang. C chng c cho thy s nghing bt u ngay khi xy thp - trc thp khng thng ng m nghing v hng Bc. Cc khi xy nh dn s dng cao trnh ca mi tng nn trc thp cho thng. Bng cch phn tch t m nghing tng i ca cc lp khi xy, qu trnh nghing ca thp hin r. Vo cui giai on u tin, thp nghing v hng Bc khong 1/4 . Lc khi cng trnh xy dng n tng th 4 th thp li bt u nghing v hng Nam, n mc vo nm 1278 khi xy n tng th 7, thp nghing v hng Nam khong 0,6 . n nm 1360, nghing tng n 1,6 . Phn tch bng my tnh cao cp cho thy nghing tng ln nhanh chng khi xy n tng th 7 v lc thm vo gc chung th xy bng gch p khun trn mt thm xp. C th xy dng n mt cao cho php nht nh, nhng khng c cao hn, cho d c xy

cn thn n u chng na. Thp ch cao cho php ca n v rt gn gii hn an ton. Nm 1817, hai kin trc s ngi Anh dng dy di o nghing v pht hin rng vo thi im ny thp nghing n 5 . Vo nm 1838, kin trc s Alessandro della Gherardesca o mt li i quanh mng thp l ra cc phn chn ct v cc bc thang ca mng. Kt qu l nc a vo cnh pha Nam, v y t nm di mc nc ngm. Cng c chng c cho thy thi im ny nghing ca thp tng ng k thm gn na , khong 5,4 . o c chnh xc bt u vo nm 1911 cho thy nghing ca thp c lun tng qua mi nm, v sau gia thp nin 1930, nghing tng gp i. Nm 1990, nghing ging nh s chuyn dch theo phng nm ngang phn nh khong 1,5mm mi nm. Ngoi ra, tt c tc ng thp u do nghing ca thp tnh theo nghing ngy cng nhiu. Chng hn, trong nm 1934 gia c khi xy chn mng bng cch phun va gy ra s dch chuyn t ngt v pha Nam khong 10mm v rt nc ngm lp ct pha di trong thp nin 1970 khin cho thp dch chuyn khong 12mm. Nhng phn ng ny khng nh thp xy dng trn nn t yu nh th no, v bt k mt phng php dng n nh thp u phi tinh vi, phc tp n mc no. Cng trong nm 1990, sau khi thp chung Pavia , cho d khng b nghing, mt y ban do gio s Michele Jamiokowski lm ch tch do Th tng thnh lp nhm tham kho kin v thc hin cng tc n nh thp Pisa. Nhiu hi ngh c quc t cng nhn bn v cng trnh tng nim lch s v gi ny yu cu phi bo tn t im c bn ca thp cng vi lch s v trnh th cng kho lo. V th bt k s can thip ba bi no i vi thp phi mc nh nht v k hoch n nh c nh hay chng nhn thy u khng th chp nhn c, v trong mi trng hp u c nguy c lm tng s sp ca khi xy vn rt mng manh ny. Gii php tm thy l gim bt nghing ca thp mc nh khng nhn thy bng mt thng nhng phi gim ng sut trong khi xy v n nh chn mng. Sau nhiu nm nghin cu, phn tch v th nghim trn quy m rng ngi ta chp nhn phng php ht t, bao gm vic lp t nhiu ng ht t nm k chn mng v ngay bn di cnh pha Bc ca chn mng. Khi cng vo thng 2 nm 1999, trong mt khng kh v cng cng thng, theo cch tin hnh tng bc mt rt chm, c gim st tht cn thn, tng khi lng t khng nhiu c ly ra khi lp A bng mt my khoan c bit. Do t xp, l rng hnh thnh do mi ln ht t t khp kn li, kt qu to ra s ln st b mt khng nhiu v xoay thp tr li hng Bc mt cht. Cng vic ht t din ra trong 2,5 nm; nghing ca thp gim na . Nu thp bt u nghing v hng Nam c th lp li qu trnh ht t mt giai on no trong tng lai. Ngoi khu ht t, cng tin hnh

gia c mt t khi xy nhng im d b h hi nht cnh pha Nam. Ngn thp huyn b, kiu dim ny v ang c n nh khi p dng phng php m bo s tn trng v bo tn c c im ln s tng tc hp dn vi tng t ci.

Bt ng n t nhng ngun sng? Bt ng n t nhng ngun sng, thm ch bt ng n t c bng ti. Tht ra th chng ta lun phi hng ti mt s cn bng trong mi chuyn. y l khi m nhng ngun sng khng qu tham lam chim ht v tr trong thit k ni tht mt cn nh. Ni n thit k ni tht cng bao gm c thit k nh sng cho cn nh. Nu chng ta khng ngh n gin vic b tr ngun sng ch n thun phc v cho nhng mc ch sinh hot th nh sng s cn mang theo hiu qu v ngh thut. Vn c nhng lc m v tnh chng ta bt gp hiu qu bt ng ca nh sng, n t bng ca ngun sng i vi vt dng, n t s phn s phc tp ca nh sng ln vt liu kim loi. Lm sao bit kt hp nhng yu t ngh thut y ca nh sng vi cng nng s dng ca n tht ra l khng hon ton kh v khng hon ton n gin. Ch c mt nguyn tc m bn khng nn qun, y l vic lun ngh n tnh nng s dng ca nh sng mi khi quyt nh b tr mt ngun sng u . nh sng khng nn qu trn lan, bi chnh s tng phn ca n vi nhng vng ti mi to nn cho bn cm gic tht s khc nhau gia cc khng gian trong nh.

nh sng trong mng trang tr k tivi lm du i s gc cnh ca mng khi ,ngoi ra cn gp phn nhn mnh mng trang tr chnh

Hiu qu mang li t ngun sng b tr cc nan g trn trn mang li s bt ng nhung c sp t.

Mi vt liu phn ng vi nh sng khc nhau. Bit tn dung iu ny c th lm cho ngi nh ca bn tr nn hp l v nh sng.

 su hay s cht hp v khng gian c hn ch i nhiu do nh sng. nh sng lun mang li cho chng ta nhng cm nhn i khi l khng chnh xc v khng gian.

Ca Mt Tri c nhng b n g? Nm gc Ty Bc Qung trng Carachacha trong Thnh Tiahuanaco, mt bc iu khc bng v cng ln v rt ni ting, l Ca Mt tri - mt trong nhng k tch ca nn vn minh c xa c ting nht i lc Nam M. Ca Mt tri do mt tng nham thch cc ln trn ni to thnh mt cch hon chnh: cao 3,1m; rng 3,96m v nng hn 10 tn. S d Ca Mt tri ngi ta gi ni y l Ca Mt tri v vo ngy 21/9, tit Thu phn hng nm, nhng tia nng bnh minh u tin lun chiu ri xung mt t gia ca ny. Nhng ngi nhn thy Ca Mt tri, khng ai l khng b khut phc trc v p hng v ca n. Trn Ca Mt tri c khc cc hnh v rt tinh xo, trong ni bt nht l hnh v Lch Mt tri t im trn mi ca theo chiu ngang. Chnh gia Ca Mt tri khc tng Phi thn (Thn bit bay). Theo truyn thuyt, ng chnh l thnh nhn du nhp cc loi hnh ngh thut v ch vo Nam M. u bc tng i vng min v cng uy nghim, trong tay cm gy t im bi chim ta sn iu, thn sc mi phn nghim tc, 2 hng l nh xung t khe mt. ng hu 2 hng trn di Phi thn l cc dng s oai phong. Phn di ca Lch Mt tri khc mt loi hnh, chng c xp lin tc thnh hnh Kim T Thp. Ngoi ra, cn v v vn cc n v vn t, cho n nay vn cha l gii c hm ngha ca n. ng trc Ca Mt tri, ngi ta lun t cu hi: "C dn ca Thnh Tiahuanaco c i ti sao phi kin to ca ln nh vy?". Xt t im tia nng Mt tri u tin xuyn qua Ca Mt tri v tit Thu phn th r rng y l mt kin trc c lin quan n lch php. Rt nhiu hc gi cho rng, hu ht cc hnh v k hiu c khc trn Ca Mt tri u c lin quan n lch php. Nhng nhng k hiu ny biu t lch php nh th no? Ngi Tiahuanaco lm th no tnh ton chnh xc mi quan h gia cc tia nng Mt tri vo tit Thu phn vi v tr ca Ca Mt tri. Trong cun sch "Hin tng ngu nhin ca Tiahuanaco", hai nh khoa hc Bellermi v Aluan nghin cu t m cc n v k hiu ca Ca Mt tri. H cho rng, pha trn ca Ca Mt tri ghi li s lng ln kin thc thin vn, sm nht 2.700 nm v trc, m nhng tri thc ny c to nn trn c s Tri t l hnh trn. iu ny mt ln na lm cho mi ngi t cu hi: "Ngi Tiahuanaco tin s l no li tn ti mt nn vn minh t

Tng Phi Thn

n trnh cao nh vy?". Khi kho st Ca Mt tri, hc gi Hanke ngi Anh pht hin thy trn mi Ca Mt tri cn khc nhng hnh ng vt thi tin s k d nm ngoi mun. Loi ng vt ny c hnh th bo tt, bn chn hi th, dng nh n l loi tp giao gia h m v tru. Trong gii ng vt ngy nay, dng nh t lu khng tn ti loi ng vt no ging nh vy. Nhng cc nh sinh vt c va nhn thy chng nhn ra ngay loi ng vt hnh th chm chp trong hnh v l th rng h mt loi ng vt thi tin s tit chng. Kt qu nghin cu ch r: Th rng h sng t 1.600.000 n 12.000 nm trc, c l n l ng vt thuc loi lng c, c tp tnh sinh hot ging h m ngy nay. N l loi ng vt c mng ph bin nht i lc chu M ng thi. Loi ng vt ny di khong 2,8m; cao 1,4m; c 3 ngn chn ging tru nhng li thp v Nhng bc n quanh Tng khng c sng, gia rng ca c k h ln, do vy c gi l th rng h. Nhng n Phi Thn sm b tuyt chng t 12.000 nm trc. Ngy nay, nhng hiu bit ca con ngi c c v loi ng vt ny l t cc ha thch c pht hin. Vy, ti sao loi ng vt thi tin s tit chng li c v trn Ca Mt tri? C hn 47 ch trn mi Ca Mt tri u iu khc hnh tng ca th rng h. Loi ng vt xu x ny khng ch xut hin trn Ca Mt tri m cn thy chng v bt k ni no trn cc mnh gm v cng thi i, trn mt vi tc phm iu khc vn cn c hnh th hon chnh ca n. Thc ra, cc hnh v ng vt c i trn Ca Mt tri v Feijin ch c mt loi th rng h. Trn cc hnh v Ca Mt tri cn c mt loi ng vt mc ng v mi di nh voi. Ngy nay, loi voi ln Nam M b dit chng. Nhng theo cc ti liu nghin cu, thi tin s, chu Nam M tng tn ti mt loi ng vt ging nh loi voi c tn khoa hc l Juxiak. Chng thuc loi ng vt mi di, sinh sng ng nht khu vc Tiahuanaco, on pha Nam mch ni Altis. Nhng loi ng vt ny cng sm b tit chng t khong 1 vn nm trc Cng nguyn. Loi ng vt b tit chng t khong hn mt vn nm trc, nhiu ln xut hin Thnh c Tiahuanaco th hin iu g? N ch c th chng minh nhng ngi u tin xy dng thnh Tiahuanaco thng nhn thy loi ng vt ny, loi voi thc s ch khng phi cn c vo tr tng tng v nn cc hnh th rng h trn Ca Mt tri. Do vy, chng ta c th a ra phn on, nin i xy dng thnh Tiahuanaco v Ca Mt tri khng th

mun hn t cui thi k canh tn n trc 1 vn nm trc Cng nguyn. Nhng Kim T Thp Ai cp c xy dng khong 2.600 nm trc Cng nguyn. Trong khi , nn vn minh Sumer sm c cng nhn nht trn Th gii cng ch bt u t 3.300 nm trc Cng nguyn. Lch s loi ngi di c n chu M c d tnh khong 1 vn nm trc Cng nguyn m thi gian n chu M li cng mun hn. Vy 12.000 nm trc, ai l ngi xy dng nn thnh Tiahuanaco hng v v Ca Mt tri v cng k diu , trong khi th gii ng thi vn trong cnh mmg mui ti tm? iu cng lm cho ngi ta nghi hoc l Ca Mt tri - Mt kit tc ngy nay khng g c th snh kp li khng c hon thnh trn vn. l trn mi ca l r nhng hnh v cn dang d. Khng l, t nhin c mt ngy cng vic iu khc bng dng li? Vy ni y bng xy ra s vic g hay l mt tai nn bng nhin p n?

Ngi nh Angkor c nhng b n g? c xy dng t th k th 9 v cc thnh di triu vua Suryavarman II (1113 - 1150) vo na u th k 12, t nhin mt tch trong bng ti rng gi ng Dng hn 5 th k, i vo qun lng ca con ngi cho n khi c tm li bi nhng nh thm him ngi Php vo th k 19.

Mt tin ngi nh Angkor

Nhng liu mt nn kin trc k v, huy hong n th c tht b lng qun? Khng! Ngi Khmer ca nhiu th k sau vn bit c mt k quan di sn ca dn tc mnh c rng gi vnh cu giu kn. Rng gi v bng ti nhn lnh s mng che giu ch khng phi Angkor b mt tch. y l mt lun im ca Michael Freedman, mt nh nghin cu ngi M. Angkor gi y phi mnh gia nh sng ca nn vn minh th k 21. N vn im lng ra cu vi nhn loi: ni ly t u? Vn chuyn, xy dng th no khi cha c nn cng ngh hin i nh hm nay, ti sao n vn sng sng c mt, v i v b n ht nh nhng n ci k l trn nhng gng mt Bayon... Nhng trong phm vi nh hp v tm thng ca ngi vit bi ny, Angkor s ch c ghi nhn bng cm quan du khch. Ci cm quan mt ln chim ngng v chm tay vo nhng phin nghn nm tui. Cn thy nhng n ci, gng mt bng qua bng ti thi gian, n khi gi tr tng tng v s sng v ci cht, v khonh khc vnh cu... Di bng cy thn thnh Khi c tm ra sau nm th k, nhng cy c th nghn tui to nhng chic r khng l chp xung nhng mi n tng t lu, sc mnh mm mi m kinh hong ca n ch tng thnh khe nt, lm xiu vo c n i tng chng thi gian ch c th bo mn m thi. Nhng cy c th, nhng chic r k d y ni ting khp th gii ngay t nhng bc nh chp u tin c cng b. Trong nh nng chiu xin khoai, nhng chic r to sng nh c ho quang, lp lnh nh bc kim nh mt v p lm kinh ngc du khch - Nhng c th thn thnh sng ln trong v thm u hoang tn ca n i Ta Phrom qun th Angkor. Mt trong nhng n tng k b v hng v biu tng sc mnh thin nhin vi mi du khch khi chim ngng.

Kh c th m c bao nhiu ph iu chm khc hnh tng Apsara ton b Angkor. Ngh thut iu khc y t n nh im. Nhng n ci Bayon cng ni ting khp th gii. Nhng nt mi, ng mi un mm mi trn tng. N ci vin mn hay hoan lc, b n, kh hiu nh mt thch tm linh ca thn thnh i vi con ngi. Trong m r cy c nghn nm tui, tng chn vi, tri cht, giam gi nhng tng ng y cng nghn nm, thnh thong l ra mt gng mt, mt n ci sng ng n rn ngi. N ci y thch thc bng ti nhiu th k cho n ngy l ra nh sng nh hm nay trong nhng bc nh him thy ca nh nhip nh Trn Vit c anh va tm ra trong chuyn i ny... V p hoang tn... Qun th Angkor ang c Unesco trng tu. Thin nhin, s qun lng tn ph n kh nng n. Nhng trc nhng mi n sp , nhng ng chng cht ph ru xanh, ngi chim ngng khng khi ngm ngi... Bao nhiu triu i huy hong, bao nhiu bc chn vua cha, m n tng i qua y... Nay ch cn ch v s hoang ph, tnh mch. Mi du khch lng l len li qua tng ca , hnh cung thm thm bng ti vi s tay hay my nh trong tay mi ngi u tng nh mt nh kho c, ln m, o bi tm kim du vt thn thnh ln con ngi qu kh. Ci cm gic kh tm u ngoi Angkor k v.

N ci trong bng ti

Nh ht Opra c xy dng kin trc nh th no? c xy dng t nm 1861 1875, nh ht Opra ngy nay i thnh tn Palais Garnier t lng tn knh kin trc s thit k nh ht - l mt trong nhng ta nh ni bt nht Paris. Lc Napolon III v Nam nc Haussmann quy hoch ti thnh ph nm 1852, cng vi cc i l thnh thang v tm nhn theo chiu di thng tp, h t mt gii p cho ta nh chnh nhng im thng nht vi thit k tng th. Nh ht Opra nm trn mt hn o l ni hp lu ca cc con ng chnh ta nhnh, l mt im nh th. Vic chn kin trc s bng cuc u thu cng khai, t chc vo nm 1860, tip nhn nc danh. Khi trng ti ra quyt nh ai l ngi c chn, ng ra chnh h cng ngc nhin, ha ra l mt thanh nin hu nh khng ai bit n - Charles Garnier 33 tui, tt nghip trng cole des Beaux-Arts v Vin hn lm Php Rome. Anh cha c kinh nghim, nhng theo bn nng nm c yu cu: Cng trnh phi thc hin chc nng hu hiu xt theo quan im ca khn gi ln ngi trnh din, ng thi th hin s phong ph v thch th mi m din trong nh ht Opra. Khong nhn u tin Nh mt xut pht im, Garnier chn nh ht c thn phc nhiu nht chu u, Grand Thtre Bordeaux ca Victor Louis. Cng trnh Tn c in nguy nga ny, khi cng nm 1773, thuc v cng trnh u tin bin nh ht thnh mt cng trnh tng nim quan trng ca qun chng. Khch tham quan trc tin bc qua mt snh ln vo vi cu thang dn n cc tng trn c gh ngi v to khong khng gian i li khong khot trong gi gii lao. Thnh phng c ph trn nh dng mi bt p ta ln mt vng trn ct. Garnier hon ton phng theo s ny nhng th hin bng phong cch Baroque mi, ch khng phi bng "ngn ng" Tn c in. Cu thang ca ng thm ch ln hn v y p cc ng cong sang trng, cng bc ln gn n ch ngi, khn gi c cm gic cng n tng hn vi cch trang tr phong ph hn. Tng lan can bng cm thch a sc, ct tng ph n, ct v cu thang to ra cnh tng lm khoi ch, nht M hnh mt ct bc v l lc mi tng trong s 4 tng u y p khn nh ht Opra gi trong mi m din. Trong thnh phng,

M hnh mt ct bc v nh ht Opra

Garnier ci tin tm nhn bng cch tp trung vo cc ct ng thnh tng i cc gc hn l ng theo vng trn.

Tin nghi hu trng cng c sp xp hp l, vi mt sn khu tp din pha sau, to nt cn i cho ton b cng trnh. Hong c dnh mt li vo ring mt bn (mt phn v l do an ninh sut b m st khi bc vo nh ht Opra c), trong khi bn kia c mt bo tng vin nho nh. V s bn ngoi ca ton b nh ht qu tht mang n s tha mn v tnh hp l v tnh thm m. S liu thc t: Din tch: 11.237m2 Chiu di: 97m Chiu rng (ti a): 125m Chiu cao (tnh t mng n lyre ca thn Apollo); 73,6m Cu thang ln: cao 30m Thnh phng: cao 20m, su: 32m, rng: 31m (ti a), 2.200 ch ngi Chc i treo: 8 tn

i su vo bn trong Trong ni tht, cch b tr v vt liu phc v cho cc mc ch khc nhau, trong khi tc dng ton b ca n lc trang tr hoa m to cm gic mnh trong khp nh ht. Trc Garnier, cm thch v cht liu khm khng phi l loi vt liu quen thuc ca ngi dn Paris. Garnier lng kim khp chu u, thm ch o li cc m thi xa xa ly vt liu qu ng cn. Mt khi c s cm thch, ng thuyt phc s ngh nhn iu khc ca mnh ti to Panel khm trn trn chm ngoi hnh nh ca khu thn cng c in v tht cho phn hnh lang i mt cc ct tng ph n v tng bn vi Place de I'Opra. thn, kt hp nhiu loi cm thch

phai nha theo thi gian. Mc d trang tr phi qu nhiu, Garnier phi tin hnh thng tho nhiu hp ng v ngh ra k thut mi kim sot chi ph. Vt liu khm khng c khm trc tip bng tay theo kiu truyn thng m phi sp xp "p mt" xung giy bi, sau ph mt lp va mng, ri mi t vo trong panel. Nghin cu ca Garnier cho thy ch c mt vi b mt trang tr bt c nh sng cn thit lm ni bt mu vng m, trong khi cc b mt khc n gin ch sn theo tng mu vng ht bng. Thay v ph ln cc tng trang tr bng lp ng t tin, Garnier s dng qu trnh in phn cn t vt liu hn nhiu. Phn ln ti nng ca ng nm vic quyt nh quy m, mt ct ngang, bng mu v ch ng mun i vi mt b mt hay tc phm iu khc, sau ng cho ha s ng tuyn c chn tng ca ring mnh. Lc c hai u quyt nh thnh phn sau cng. Trong khi Garnier lch lm v c sc thuyt phc, ng ch c mt vi c hi v chn nhng ha s v phc t c nng lc nht, nhng ngi tng hc cng trng Beaux-Arts v Prix de Rome nh ng. Vic ng chn Jean Baptiste Carpeaux thc hin tc phm iu khc mang tn The Dance chng minh r kh nng t tin ca ng trong t cch nh thit k. xut sau cng ca Tc phm iu khc The Carpeaux ti nng v bng bnh gt b Dance tuyt vi ca tng ban u ca Garnier v thm ch cn to Jean-Baptiste ra nhiu tai ting khi pht hin, Garnier kin Carpeaux quyt bo v iu khc gia ni ting v lch s khng nh sc thuyt phc ca ng. Di sn Garnier li cho nhn loi Garnier hiu r tnh c o v hnh din v iu ny. Khi N hong Eugnie phn nn b khng th bit nh ht xy dng theo phong cch g - "c phi theo Henri IV hay Louis XIV hay Louis XV?" - Garnier p li: "Phong cch ny theo Napoleon III". Nhn xt ca ng phi c xem l nhn thc ca chnh ng, th nht v tm quan trng ca s ng h vng chc ca thn ch ng, th hai v thc t ca n lc tp th ca mt i ng gm nhiu ha s ti nng lm vic di s ch o ca ng. Nh ht khng phi l mt cng trnh kin trc dnh cho gii tri thc trm ngm suy tng, m l mt cng trnh phc v cho s vui nhn v tiu khin. Kin trc nh s tiu khin, nh ht Opra l mt trong nhng th hin u tin mt x hi nouveau-riche ang pht trin, s th hin s thch c l

khng c phn tch - t tin chnh mnh, sn sng n nhn bt k mt thch thc no. Sau ngy khnh thnh hn mt th k, php mu ca Palais Garnier vn cn nguyn vn.

Trung tm Hi ngh Quc gia c xy dng nh th no? Trung tm Hi ngh Quc gia (National Convention Center - NCC) l mt d n trng im quc gia phc v cho Hi ngh thng nh APEC 2006 ln th 14 v cc hot ng hi ngh hi tho mang tm quc gia v quc t vi quy m ln. Nm trn ng t Phm Hng - Trn Duy Hng, cch trung tm Th H Ni 10km v pha Ty Nam, Trung tm Hi ngh Quc gia ta lc trn din tch 64ha, vi li kin trc c o, hin i c vn u t hn 4.000 t ng. c nh gi l 1 trong s 3 trung tm Hi ngh ln nht khu vc ng Nam , Trung tm Hi ngh Quc gia c thit k da trn tng cnh quan Di sn vn ho Vnh H Long vi phng n thit k mang tn "Ln sng bin ng" do chuyn gia Cng ho Lin bang c thit k. Tc M hnh Trung tm Hi ngh quc gia gi thit k cng trnh ny l Gio s - Tin s Meinhard Von Gerkar. Phng n ny c Chnh ph ph duyt v nhn dn ng tnh ng h qua vic b phiu ly kin. Cng trnh c khi cng t thng 11/2004 v n thi im ny hon thnh hng mc chnh sn sng phc v Hi ngh cp cao APEC. Kin trc cng trnh y l cng trnh cp c bit kt hp c o gia tnh dn tc v hin i vi mt ta nh chnh cao 5 tng v 1 tng hm.Vi quan nim H Ni l thnh ph ca nc, nh thit k xy dng TTHNQG c mi ln sng t i snh ln cao n phng hp chnh v qung trng a nng- ni t chc l nghi. Tng th bao gm TTHNQG nm pha Bc, khch sn pha ng, bo tng H Ni pha Ty, tam quan pha Nam. Xung quanh c cc h nc, cc i nh b tr quanh h lin tng n cnh quan ni non, my tri, bin nc ca vnh H Long. Pha trc to nh l qung trng rng gn 10.000m2 v qung trng nc kt hp hi Lp mi ta nh Trung tm

ho gia thin nhin vn hoa cng vin cy xanh, thm c to cnh quan p cho cng trnh, h thng h iu ho kh hu vi giao thng ht sc thun tin. Trung tm Hi ngh quc gia xy dng trn din tch sn l 60.000 m2, mi cao 50m, ngoi phng hp chnh c sc cha t 3.800 - 4.000 ch ngi; cn c 2 phng hp cao cp dnh cho nguyn th, 20 phng hp nh t 100-200 ngi/phng vi trang thit b hin i, c kh nng t ng ha cao. Ngoi ra c khu hi tho, phng tic, khu trin lm, lin hp dch v khch sn, nh hng v cc Phng hp chnh khu chc nng khc. Vt liu ch o bao bc to nh l knh, to v sang trng, hin i m gn gi. Mi ln sng bng kt cu thp to nt chc chn. Phng hp chnh c th c chia thnh 2 khong khng gian bng vch ngn di ng, b tr di sn. Vch ny chia khng gian pha sau thnh nhiu phng hp nh, phc v cc hi ngh ln, nh, cc bui biu din, sn khu v cc hot ng khc vi h thng m thanh c thit k a dng. c bit ti Trung tm bo ch (sc cha 1.200 1.500 ngi) c 3 phng ring bit dnh cho truyn hnh, pht thanh v bo vit. y l trung tm bo ch c nh gi l rt hin i, t tiu chun quc t vi y trang thit b phc v cho cc hot ng nh truyn hnh trc tip, ng truyn ADSL, cc boot dng cho cc phng vin s dng vit tin, truyn tin... Ti y c b tr h thng cc bi xe ni v h thng garage ngm vi sc cha gn 1.100 t cc loi, mt sn trc thng ln thng, h thng sn khu ngoi tri. Ngoi h thng in li quc gia, y cng c b tr h thng cung cp in d phng v ngun pin nng lng mt tri si m ton b ta nh. Theo cc chuyn gia ti y, h thng pin nng lng mt tri Thit k hin i m bo chiu sng trong nhng trng hp khn cp. c bit ti Trung tm, tt c h thng ca u c iu khin t ng. Qu trnh thi cng Trung tm hi ngh quc t khng ch l b mt ca th m cn l b mt ca t nc, ni s n tip cc nguyn th v bn b ca nhiu quc gia. Do vy, cng trnh c xy dng phi m bo tnh nng s dng tin li,

hin i t tiu chun quc t. V vy vic xy dng t ra yu cu rt cao cho cc n v thi cng. Vic xy dng cng trnh do t hp nh thu trong nc thc hin, gm 9 tng cng ty ln l Tng cng ty Xy dng H Ni, Vinaconex, Licogi, Lilama, COMA, CONSTREXIM, Handico, Bch ng v Sng Hng. Theo cc chuyn gia th vi cp cng trnh c bit nh Trung tm hi ngh Quc gia phi mt 3 nm xy lp, tuy nhin, do yu cu ca Nh nc phc v cho Hi ngh cp cao APEC 14 ln u tin c t chc Vit Nam nn thi gian thi cng cng trnh c ch nh l 22 thng. Vi quyt tm cao, k lc thi cng ny c hon thnh. Chnh ti cng trnh trng im quc gia ny ghi nhn nhng k lc ca ngnh xy dng v thi gian thi cng, s lng cn b, cng nhn k thut tham gia, v khi lng my mc thit b s dng v nhng sng kin xy dng ca cc chuyn gia. Vi mt cng trnh ln c nhiu chng loi vt t, thit b a dng xut x t nhiu nc khc nhau, vic thi cng lp t c cc nh thu xy dng Vit Nam m bo an ton, qun l cht lng theo ng tiu chun quc t, m bo vn hnh tt trong thi gian din ra hi ngh thng nh APEC v c sau ny. Trung tm Hi ngh Quc gia s l ni t chc cc i hi v hi ngh ln ca ng, Nh nc, cc t chc chnh tr x hi, cc hi ngh quc t, cc hot ng chnh tr, x hi, kinh t, thng mi, hi ch trin lm... c ngha quc gia v quc t.Vi cng trnh H Ni n cho APEC c bit ny ngnh xy dng Vit Nam mt ln na khng nh ni lc ca mnh nhng d n trng im ca quc gia, c tm c quc t. Trung tm hi ngh quc gia s l b mt ca Vit Nam ang trong thi gian i mi, hin i v nng ng hn, xng tm quc t.

Nh ht Opera Sydney c xy dng nh th no? Nm trn bn cng Sydney ti Bennelong Point, nh ht Opera Sydney c xem l mt trong nhng k quan ca th gii hin i, l mt hnh nh rt c trng ca t nc Australia. y l mt cng trnh do Jorn Utzon thit k v c tin hnh xy dng d c nhiu tranh ci xung quanh n. Nh ht ny c khnh thnh vo thng Nh ht Opera Sydney bn bn cng 10/1973. Bennelong Point C th ni nh ht Opera ny l mt trong nhng biu tng c trng nht khng ch ca Sydney m cho c t nc Australia. Ni y hng nm thu ht rt nhiu khch du lch v ngi tham quan t mi ni trn th gii n chim ngng vi nim khm phc v mt trung tm vn ha Sydney. Nh ht Opera Sydney l ni hi t ca: Nhc v ba-l Australia Dn nhc thnh phng Australia on kch Shakespear Bell Nh ht Ensemble Dn nhc Opera Australia on v iu Sydney Lin hoan Sydney Dn hp xng Sydney Dn nhc giao hng Sydney on kch Sydney V tr a l ca nh ht Opera Sydney

Nh ht Opera Sydney bn cu cng

Di t ven bn cng Sydney, hay cn gi l cng Jackson, bao gm c Bennelong Point c hnh thnh cch y khong 6500-7000 nm cng vi mc nc bin ngy cng tng ln sau thi k bng h ln cui cng. Nhng ngi th dn xut hin vng Sydney t nht l cch y 20.000 nm vi s hin din ngy cng dy c hn. Vng xung quanh bn cng Sydney v sau c gi l Bennelong Point trc cn c tn l Tu-bowgule hay Jubgalee. Vo nm 1788, ngi chu u bt u t chn n Sydney v nh c y. Chnh quyn ca Australia c rt nhiu gip cho mt trong nhng nhm ngi nhp c l Bennelong v ra lnh cho xy dng mt nh ht cho h ti a im v sau c tn gi l Bennelong Point nh ngy hm nay. S hnh thnh ca Nh ht Opera Sydney Vo nm 1946, Eugene Goossens n nc Australia vi t cch l v khch mi lm nhc trng cho gin nhc giao hng Sydney. ng rt ngc nhin khi nhn thy rng khng c mt khn phng tm c no dnh cho dn nhc Sydney cng nh khng c nh ht no ln t chc mt bui nhc opera d ch vi quy m trung bnh. Chnh v th, vo nm 1947, sau khi chnh thc tr thnh nhc trng, ng a ra ngh cn xy dng mt Nh ht Opera v mt khn phng ha nhc mi Sydney v ngay ti Bennelong Point. Sau khi c mt cuc hp mt vi Goossens, ngi ng u bang New South Wales l J.J. Cahill tuyn b chc chn s ng h cho ngh ny v cam kt s a ra khuyn ngh xy dng mt nh ht Opera. Sau , Bennelong Point c la chn l a im xy dng nh ht v ngi ta t chc mt cuc thi tm thit k cho cng trnh ny. Vo ngy 29/1/1957, Jorn Utzon sau khi trnh mt tng thit k mang

tnh cch mng c tuyn b l ngi thng cuc trong ln tranh ti . Chn dung Jorn Utzon

Utzon v mt gc nhn t cng trnh thit k ca ng

Jorn Utzon sinh ngy 9/4/1918 ti Copenhagen, an Mch. ng tr thnh kin trc s vo nm 1942 v lm vic vi mt vi kin trc s danh ting ca chu u. n nm 1950, ng ra lm vic c lp. Nm 1957, ng ginh chin thng trong cuc thi thit k nh ht Opera Sydney. C th ni, cng trnh ny l tc phm ni ting nht trong cuc i s nghip ca ng. Ngoi ra, ng cn c mt s thit k ni ting khc nh Ta nh Quc hi Kuwait (1972) v Cng trnh nh th Bagsvaerd (1975). Khi cng

Phc tho khung mi vm ca nh ht

Vo nm 1957, sau khi n thm thnh ph Sydney, Utzon bt u thc hin cc cng vic theo k hoch vi s gip ca i ng k s ca cng ty Ove Arup v cc i tc Lun n. n thng 3/1959, Cahill cho tin hnh cng vic xy dng, d Utzon v Arup ln ting phn i rng mi k hoch vn cha c hon thin. Tuy nhin, tin cng vic vn c din ra v y chnh l cn nguyn ca rt nhiu

rc ri v sau lin quan n vic thi cng cng trnh ny. n thng 10 ca nm , k hoch ca Utzon c s thay i, gi y s c bn nh ht c xy dng, ch khng phi l hai nh trc na. Cc giai on xy dng

Giai on 1: 1959-1963
Trong giai on ny, nhng nn mng u tin ca nh ht c xy dng. Ta lc trn khu t c din tch 1,8ha. Nh ht c kch thc 183 x 120m (tnh im rng nht). tng ca b mt cng trnh l lm mt nn mng c ct ngang nh hnh mt con dao v chia ct hon ton cc chc nng vi nhau. Giai on 1 ca cng trnh nh ht do cng ty Civic and Civic thc hin.

K hoch mi hnh nhng v s

tng chic mi ca ta nh l nhng mnh ghp ct ra t nhng khi cu

T gia nm 1957 n nm 1961, Utzon v Arup cn nhc rt nhiu tng xung quanh vic xy dng mi ta cng trnh hnh nhng v s. Mi cho n thng 10/1961, sau rt nhiu tng b bi b, Utzon i n mt gii php lin tng t nhng khi hnh cu c ct ra. N rt n gin. Bn c hnh dung n nh mt qu bng ln v qu bng s c chia nh ra thnh nhiu phn nh nhng mi cam (Utzon). V tng ny c chp thun a vo xy dng vo nm 1962.

Giai on 2: 1963-1967
y l giai on thi cng phn nhng ci mi vm v cng vic ny do Cng ty Homibrook Group thc hin. C th ni y l mt phn cng vic kh khn nht trong ton b phn phn lp ghp c c sn. Mi ca nh ht c lp bng 1.065 triu vin ngi sn xut ti Thy in. Tuy nhin, nhn t xa, mi ngi ch ton mu trng. Mi ngi c c im t lm sch b mt. Mi ny c

Thi cng phn mi vm

thit k gi bin c th lun c vo bn trong.

Giai on 3: 1967-9/1973
Phn kin trc bn trong ca nh ht do cc kin trc s Hall, Todd v Littlemore thit k. l nhng tng v nhng bc tng, ni tht, cc li i bng thy tinh. Cng vic xy dng ln ny cng c thc hin bi Homibrook Group t nm 1967-1973. Ton b chi ph cho cng trnh nh ht Opera Sydney vo khong 102.000 nghn -la. Ngy khnh thnh - 20/10/1973 Nh ht Opera Sydney chnh thc c khnh thnh vo ngy 20/10/1973 v cng trnh ny c N hong Elizabeth II ct bng khnh thnh.

Bn trong nh ht

C th khng nh rng nh ht Opera Sydney l mt cng trnh c gi tr vn ha v ngh thut kin trc cao, l mt di sn ca thnh ph Sydney ni ring v ca t nc Australia ni chung.

Ngi n no l biu tng ca tnh yu vnh cu? Ngai vng v mt tnh yu vnh cu Cu chuyn tr v nhng nm cui cng th k XVI, v Hong Jahangir ang tr v mt vng t c tn Hindustan (n sau ny). Ngi dnh tnh cm c bit cho hong t Khurram - ngi con th nm v l nim t ho ca c vng quc c cng dp lon, gi thi bnh cho t nc. Khurram c nh vua ban cho ci tn l Shah Jahan (tc l Vua ca th gii). Nm 1628, Vua Jahangir qua i, Biu tng ca tnh yu vnh cu Shah Jahan ln ngi gn lin vi mt thi k cc thnh sau nhng tranh chp m mu hng chim ot ngai vng. Vo mt ngy p tri trong bui l n cho nm mi ca ngi Hi Gio, Shah Jahan em lng say m nng Arjumand Banu Begum - ngi con gi p nghing thnh ca mt v quan i thn c sng i. 5 nm sau, hai ngi kt hn, Arjumand Banu Begum lun l mt ngi v mu mc, k bn gip ng vt qua nhng on ng gp ghnh nht ca cuc i. Tri qua nhng cuc bo lon lt chim ngi, nh vua b truy ui n tn Deccan (Min Trung n ). Cho n khi ng tr v ng hong vi vng min trn u, hong hu l v c vn thng minh ca nh vua, mt con ngi c tm lng nhn i c nhn dn yu mn. Nh vua gi nng bng mt ci tn rt mc yu thng - Mumtaz Mahal.

Vua Shah Jahan

Nm 1613, sau khi sinh h hong t th 14 trn chin trng Burhanpur, do s gim st nghim trng sc khe sau nhng chng ng di, hong hu qua i tui 39.

Ci cht t ngt ca Hong hu khin cho Shah Jahan dn vt, au kh. Ch trong vng 2 tun, ru v tc ca nh vua chuyn sang mt mu trng xa. Nim thng tic v b khin cho nh vua tr nn u ut, ng khng mng n vic triu chnh.

Hi tng li k c p, trc khi hong hu qua i, ng ha vi hong hu 3 iu: s xy cho b mt ngi n tng nim v i nht cha tng hin hu trn i, hng nm s n thm b v nui dy cc hong t tht tt. Nm 1632, ngi bt tay lun vo vic xy lng m cho v nh ha. Cng trnh kin trc cun ht hng triu con tim Cc nh xy dng ni ting nht c mi n Agra lp n xy lng m N Hong. Shah Jahan chn n ca nh kin trc ngi n l Istat Han Effendi l lm theo m hnh cc lng tm ca ngi Tuc. Mt i qun xy dng khng l gm 24.000 ngi c tp hp. Cc loi cm thch mu qu nht c chuyn t khp cc ni ti Agra. Sut 24 nm tri, 24.000 ngi th lm vic lin tc v ht sc. Ngi ta c tnh, lm nn cng trnh v i ny, nh vua tiu tn ht 40 triu Rupi.

Cng trnh huy ng 20.000 ngi lm v hn 1000 Banu Begum tht voi dng chuyn ch. Kin trc s Ustad Isa (ngi Iran) l ngi kin to nn phn hn ca n th, nhng hng mc khc chu s m nhim ca tng khu vc: Th th cng n t vng quc Ottoman (Th Nh K), to dng vn tc l nhng ngh nhn vng Kashmir, tc ch (Sheraz), ct , chm khc, xy dng mi vm (Bukhara, Constantinople v Samarkand). Bn cnh , vt liu cng c chn lc t nhng vng ni ting nht... Taj Mahal c xy dng trn mt khu t rng hnh ch nht (di 580 m, rng 304 m), vi cnh quan ngon mc, hi ha xung quanh. Kin trc chnh ca khu lng l mt ta lu i y hnh bt gic, xy bng cm thch trng v sa thch trn mt nn rt cao. Sng sng gia tri xanh l mt vm trn cm thch trng s, uy nghi cao 75 m chung quanh cn c bn vm trn nh hn. bn gc li vn ln bn thp nhn cao ti 40 m. Trong Lng, c rt nhiu ng dim chm khc bng 12 loi qu, trang tr theo phong cch truyn thng n .

Hong hu Arjumand

Taj Mahal lc bnh minh

Gia gian phng rng ln, rng r nht ca tng 2, ngi ta nhn thy hai chic quan ti ca Vua v Hong hu bng cm thch mu hng nht khm bi 12 loi qu n hin rc r trn nn cm thch trng, nhng tit ha hnh hc, hoa l v cc dng ch Rp chy ngang trch t kinh Koran nh mang n nhng thng ip t Thng cng c trang tr mt cch cng phu.

Trong cc quan ti ny khng h c di ct ca ngi khut, n ch c ngha tng trng cho nhng chic quan ti tht ang nm tng di. Theo quan nim ca o Hi, t cc quan ti tht, linh hn ngi cht bay ln nhp vo cc quan ti tng trn, t , vt qua vm mi ln tri, ti ngai vng va Thnh Allah (ch Rp vit Al - Ilad). Di ct Mumtaz v Shah Jahan t trong hai quan ti tng di. Mi bui ban mai hay nh rc hong hn ca Mt Tri li u in du trn ngi n k v ny. Ngi ta ni vi nhau rng: Ch cn mt c chm nh ca nh sng theo chu k ln nhng vin u to ra mt th sc mu ring k diu, quyn r n l lng, nh nhng, chi lo nh th t chy c c nhng con tim st nht. iu g l gii c ti sao Shah Jahan c th chn c mt mu kin trc lng ly n vy? C l bi, nhng git nc mt ri xung u c tc bng cm thch, th hin nim tin tuyt i vo ng Allah. Hn th, n l minh chng cho mt tnh yu xuyn thi gian

V sao kim t thp l k quan kin trc huyn b nht th gii c i? Nhc n Ai Cp ngi ta ngh ngay ti nn vn minh sng Nil, cc triu i Pharaoh v qun th kim t thp, Giza l cng trnh tm vc nht... Nm m Pharaoh v nim tin vnh hng Ngay t thi xa xa, ngi Ai Cp c i c mt nim tin vnh cu rng: mt khi cc pharaoh qua i, h s tr thnh Osiris vua ca nhng ngi cht. Cn cc Pharaon mi s tr thnh Horus - v thn ca thin ng v ngi bo v thn mt tri. Khi cht i, mt phn linh hn ca cc Pharaon qu c (c gi l ka) vn cn nm li trong thi th. Mt khi xc Pharaon khng c chm sc vi mt ngha v linh thing ca nhng ngi cn sng, h s khng th thc hin nhng ngha v mi ca mnh vi t cch l vua ca ngi cht. iu ng ngha vi vic nhng ngi cn sng lm ph v quy lut ngn i ca cc ng ti cao l t thay i chu k. Mt thm ho khng sm mun s xy ra vi Ai

Kim t thp th k XIX-XX

Cp.

Mun iu khng xy ra, mi Pharaon qu c c p xc nhm bo qun thi th. Mi th m Pharaon cn th gii bn kia c cung cp trong m: ng bng t st, v vng, g, lng thc v thm ch l nhng bc tng ging bp b - i din cho y t, c gi l ushabti. Thi th ca Pharaon tip tc nhn c thc n di dng t l rt lu sau khi qua i. Ngi ta che ch v bo v phn linh hn v thi th ca cc Pharaon bi cc nm m ln nhng khng phi lc no cng l kim t thp gi l nh m. Nhng nh m chng my chc b t lp y bi thi gian. i ln thin ng bng nhng tia nng, chnh v vy m cc kim t thp c xy dng theo hnh dng ca hn nhn m phng con ng i ln thin ng ca cc Pharaon. Thi gian v s huy ng tr lc c xy dng vo th k th XVI trc cng Cng trnh v i "dc ht" nguyn, Giza l mt trong nhng cng trnh kin tr lc Ai Cp c trc cao nht th gii (145,75 m) trong 4.400 nm cho n khi thp Eiffel xut hin (nm 1889). L mt tng th gm 3 kim t thp, kim t thp

Khufu c coi l k quan ca th gii, khng ch bi n c xy dng u tin m cn bi v tr ca n quan trng hn hai kim t thp cn li. xy dng Giza, ngi ta c tnh c 20.000-30.000 nhn cng lao ng ct lc trong khong thi gian trn 80 nm. Nhng, c c mt Giza nh ngy nay, c l phi cn n mt ci u bc hc v tr tu - mt s tnh ton tuyt vi. Ban u l s di chuyn cc khi khng l. Cng vic c tin hnh khi sng Nil bc vo ma l. Cc khi c th cht c mt n voi l c mt vn nan gii vn chuyn chng. iu cn n nim tin v nhng s phi thng. u tin, cc khi vi ln c th c vn chuyn bng ng sng t m ti thng chn kim t thp. Sau , chng c nh bng bng tay v c y theo nhng ng dc ti v tr nh. Nhng u phi ch cn xp nhng tng cc mch v chi l n. n y, cc kin trc s, cc nh thng thi bt u suy ngh v tnh ton. V t c hnh dng chnh xc ca kim t thp, cc kin trc s phi ri dy t cc gc ngoi ti nh nh nhm chc chn cc tng c t ng.

Nhng on thm him i hi t c tt c kh thing ca tri t, ca sc mnh kt ni gia mt t, thin ng "g" cc cu tr li b n

v a ngc, cc nh thin vn ng thi l cc thy tu cng phi chn a im t kim t thp. Mi ci u u phi em ra vn dng, chng phi c nm trn trc ph hp vi nhng chm sao thing v tt c h, t cng nhn n cc thy tu h phi lm sao tip ni chu k sng - cht ca cc Pharaon cng nh vic lm rng danh Ai Cp. K quan th gii c i

Trong s by k quan th gii c i, ch c cc Kim t thp Giza l cn tn ti. Mc d b mt i rt nhiu lp v bc bng vi trng, cc n th bao quanh b nt, nhng chnh kch thc ca nhng cng trnh hng v ny vn khin du khch phi sng st. Cng trnh vn ln nh mt trong s nhng thnh tu ng ngc nhin nht trong lch s, nhng thm ch ngay c hin nay cc phng php c nhng th xy c i p dng vn cn l vn nhiu tranh ci.

Wieslaw Kozinski nh kin trc s (Ba Lan) cho rng: phi cn n 25 ngi mi vn chuyn c mt khi khng l 1,5 tn, phi s dng 300.000 ngi ti cng trng v thm 60.000 ngi lm vic ngoi cng trng xy dng nn kim t thp Giza. i Kim T Thp l xa nht v ln nht trong ba kim t thp trong vng Giza Necropolis gip Cng trnh kin trc huyn vi Cairo by gi.

thoi

Mi y, mt nhm khoa hc Nht Bn khai qut mt hm , rt ging vi cc hm m Pharaon Sakkara, gn Cairo (Ai Cp). Hm ny c xy dng vo triu i cc Pharaon 26 (664-525 trc Cng nguyn). Trong hm m c mt tng nhn s ln, t trn b , gia hai chn ca mt con s t bng khng l. y l mt bng chng quan trng h l tn ca v Pharaon ny - v Pharaon ni ting xy dng kim t thp Giza, c dn Ai Cp tn lm thnh. Trn u con nhn s c ghi: Khufu (tn ca Cheops bng ting Ai Cp c, v hong th hai ca triu i cc Pharaon th 4, c l ng tr Ai Cp t 2551-2528 trc Cng nguyn). Xung quanh cn c khong 14 pho tng khc, dng nh l nhng h v ca Cheops. Nhn s l con vt huyn thoi ca Ai Cp, tng trng cho thn linh.V vy, "nhn s mang tn Cheops trong mt hm m l bng chng quan trng, K quan Ai Cp - k quan chng t triu i th 26, Cheops chnh nhn loi thc c th cng nh mt v thnh", ng Nozonu Kawai, trng nhm nghin cu gii thch. Theo m hnh vi tnh ca Cng ty Daniel, Mann, Johnson, v Mendenhall phi hp cng nhm chuyn gia Ai Cp hc, kim t thp Giza c dng t khong 2,4 triu khi , trong c nhng tng granite 60-80 tn dng lm hm m. Tng cng kim t thp Giza c 5,9 triu tng (2.600.000m3) v l kim t thp cao nht th gii. n nay, sau hng ngn gi thuyt, b n v cng trnh xy dng s honh trng ny vn cn l mt b n, nh bng ti ln khut di nh trng ph ln kim t thp Giza...

Ngn hi ng c t bao gi? Ngun gc ca ngn hi ng Theo lch s ca ngnh Hng hi, ngun gc ca ngn hi ng xut pht t Hy Lp. Vo thi xa xa, khi li thuyn tr v, ngi i bin thng dn ngi thn t la lm tn hiu cho h nh hng vo b. Nhng cch ny khng hiu qu v c th rt nhiu gia nh cng lm hiu mt lc khin nhng ngi i bin rt kh xc nh chnh xc ni cn cp bn. khc phc, ngi Hy Lp dng cch bo hiu bng nh sng ca nhng ngn uc c t trn mt chi g cao. Nhng chi g ny c t nhng v tr c nh, thun li cho vic quan st, chng cn c dng vo mc ch bo hiu nhng khu vc nguy him. Tri qua nhiu thi k, trn cc ngn hi ng, ngi ta s dng n t bng than, kh gas cc ngn hi ng hin i by gi c s Hi ng Faros (Alexandria) dng bng ngun nng lng t mt tri. Ngn hi ng c nhiu ngi bit n nht v c coi l c xa nht chnh l mt trong 7 k quan Th gii. l ngn hi ng Faros thnh ph Alexandria (Ai Cp). Nm 208 tr.CN, vua Ai Cp Ptolemy II dng trng xy dng hi ng ny ti cng Alexandria. Trong 3 nm, cng trnh hon thnh bng cng sc v mu ca hng ngn ngi n l. Hi ng Faros cao 135m, sc chiu sng xa 30 hi l (55 km). Nm 1477, ngn hi ng Faros b qun Th Nh K tn ph. Ngy nay, hnh nh ca ngn hi ng ny cn c lu li trn mt bc khm nh th St. Marks Venice (Italia). Ngi La M c i cng xy rt nhiu ngn hi ng, tiu biu nht l ngn hi ng Bulon (thuc lnh th nc Php). Ngn hi ng ny phc v ngnh hng hi cho ti tn th k XVII. Ngy nay mi quc gia c b bin u c mt y ban ring chuyn theo di vic xy dng v qun l cc ngn hi ng. Nhng ngn hi ng c xy dng trn cn thng c cu to n gin v gi thnh khng cao, nhng nhng ngn hi ng c xy dng trn cc k thng xuyn b sng v li i hi thit k rt phc tp. Cc thp hi ng thng c xy dng t cc loi cng nh hoa cng, Hi ng thng c sn 2 mu... hoc t b tng ct thp. Hi ng thng c sn 2 mu tng on mt (ta nh barie) ban ngy c th lun ni bt trn nn bin xanh. Nu st b, hi ng thng

c sn mu trng. Nhng nu b ton ct trng hoc ct vng th chng phi c sn mu en l theo quy nh ca lut Hng hi quc t. Bui ti, hi ng lc sng, lc tt theo ngn ng ring c quy nh. Trong vn v trn sng, cc ngn hi ng c t theo nhng v tr khoa hc, cng sng/tt theo chu k nht nh nh hng cho nhng ngi i bin. Bui ti, n gi nht nh hi ng phi bt n, nu b tt lin trong 2 gi m khng c thng bo th ngi gc n phi chu trch nhim. Nhng ngn hi ng ni ting nc ta

- Hi ng By cnh (Cn o): C xa nht Vit Nam

Hi ng By Cnh c ngi Php xy dng sm nht nc ta. Ngay t khi hoch nh vic nh chim Cn o, thc dn Php nhn thy tm quan trng ca qun o Cn Ln, nh mt pho i quan st cn phi chim ngay lp tc s xy dng ti o By cnh mt ngn hi ng. Nm 1883, qun c nh t Cn o bt 150 t nhn lm vic xy dng ngn hi ng ny, trong khi xy dng nhng t Hi ng By cnh nhn t chc bo ng v b trn nn ti nm 1884 hi ng mi c xy xong. Nm 1945, hi ng By cnh b my bay qun ng minh nm bom, phi tm ngng hot ng. Hin nay hi ng By cnh vn ang hot ng vi tm pht sng 63 km, hng dn tu b qua li vng bin Cn o.

- Hi ng K g (Bnh Thun): Cao nht Vit Nam

Theo lch s hng hi khu vc ny, Mi Khe G c coi l mt v tr cc k him yu ca vng bin t Phan Rang i Vng Tu. Ngay t cc th k trc c rt nhiu thuyn bun qua li ni y v b m do khng xc nh c ta , v tr. p ng nhu cu vn ti ca qun i Php cng nh tu bun ca nc ngoi qua y, ngi Php nghin cu v cho xy dng ngn Hi ng K g. c khi cng vo nm 1897, n nm 1899 ngn hi ng ny mi c hon thnh pht tn hiu cho tu thuyn i li ngoi khi.

Hi ng K g
Hi ng K G c coi l ngn hi ng cao nht Vit Nam, ch ring phn thp cao n 41m (hi ng Vng Tu, thuc loi ln cng ch cao 18m). Hi ng nm cao 25m so vi mc nc bin. Thp xy theo hnh bt gic, cnh di 3m, tng dy 2m, trn nh thp rng 2,5m, pht nh sng xa 22 hi l. Trn nh ngn hi ng c h thng lng knh, bn trong c 2 bng in 2000W xoay quanh. Do xy dng ch yu bng hoa cng nn hi ng K G rt p v c xem nh mt tc phm ngh thut qu gi thu ht rt nhiu khch du lch.

Ti sao cu vng li trn v thng kp? Cu vng l hin tng tn sc ca cc nh sng t Mt Tri khi khc x v phn x qua cc git nc ma . Ty vo s ln phn x m ngi ta phn ra lm cu vng bc 1, bc 2... Trong cu vng bc 1 l r nht (ch c 1 ln phn x nn nng lng sng mnh nht). Thng cu vng nhn thy l cu vng bc 1. Tuy nhin i khi ta cn quan st thm c cu vng bc 2 m trt t mu sc li ngc li vi cu vng bc 1 v cng sng yu hn. Do cu vng c nhn bi cng 1 gc (gn 42 vi cu vng bc 1 v 53 vi cu vng bc 2), l gc m cng sng ca tt c cc tia mt tri qua cc git nc l t cc i, nn cu vng c dng mt cung trn. Thc ra mi tia sng u phn x nhiu ln trong git nc. Tia ti mt ta l cc tia khc x thot ra khi git nc. Cc tia to ra cu vng bc 1 l cc tia sau mt ln phn x ri thot ra. Cu vng bc hai l sau 2 ln phn x. V sao khng c cu vng bc ba :V tia sau ba ln Cu vng phn x trong git nc , sau khi khc x s khng ti mt ta (tnh ton c th s thy). Cc git ma c tc dng ging nh lng knh v tn x nh sng mt tri thnh quang ph mu sc quen thuc: , cam, vng, xanh lc, xanh lam, chm, tm. Cu vng c hnh trn do c lin quan n c tnh hnh hc khi nhn chng. Bn thy mt ci cu vng khi mt tri pha sau lng bn v cc ht ma th trong cc m my pha trc mt bn. Cc tia sng i qua trn u bn t pha sau, chiu vo cc ht ma, b tn x thnh mu sc, phn x ra pha sau cc ht ma ri i vo mt bn. Mt phi tip nhn cc tia sng chiu ti t ht ma theo mt gc c th c th nhn c mu sc. Mt cu vng nhn c ch c hnh thnh nu cc ht ma nm ng v tr, nh s c mt gc nht nh gia mt tri, git ma v mt bn. Ci gc ny phi l gc c nh v c tnh hnh hc gi cho gc ny khng i c lin quan ti mt ng trn. Bn ch c th nhn thy mt phn ng trn ny nm pha trn ng chn tri. Nu bn tng tng phn cn li ca ng trn nm u, bn s thy l bn c th v mt ng thng t mt tri xuyn qua u bn n im gia ca hnh trn, m mt phn ca n chnh l cu vng. iu ny nghe c v thi v, nhng v mt khoa hc, khng c hai ngi no nhn thy cng mt cu vng. Nu ba ngi cng nhn vo cu vng, mi ngi u mt gc ng nhn thy cu vng . i khi ngi ta cn nhn thy mt cu vng th hai bn ngoi cu vng th nht, mt vng trn ln hn. Mu sc cu vng th hai ny sp xp ngc li, rt m o mt cch kh c trng. iu xy ra chnh l nh sng i cng theo mt con ng, nhng tia sng c phn x li hai ln trong git ma. Hai ln phn x em li hai hiu

qu: trt t mu sc b lt ngc v trong mi ln phn x nh sng b yu i, phn tn ra khi ht ma, lm cho cu vng th hai m o v t khi c nhn thy. t kim chng, vo lc thi tit m, bn c th t to ra mt cu vng bng ng ti nc sao cho nc phun ra tht p v mt tri nm ng pha sau lng bn.

Hiu ng nh knh l g? Hiu ng nh knh lm cho nhit ca khng gian bn trong ca mt nh trng cy lm bng knh tng ln khi Mt Tri chiu vo. Nh vo sc m ny m cy c th m chi, ra hoa v kt tri sm hn. Ngy nay ngi ta hiu khi nim ny rng hn, dn xut t khi nim ny miu t hin tng nghn nhit trong bu kh quyn ca Tri t c Mt Tri chiu sng l hiu ng nh knh kh quyn. Tt c cc loi kh nh hi nc, CO2, methane( kh metan), nitrous oxide... u hp th sc nng trong bu kh quyn v bc x mt ngun nng lng ngc tr li mt t. Trong hiu ng nh knh kh quyn, phn c on l do tc ng ca loi ngi gy ra c gi l hiu ng nh knh nhn loi (gia tng). Hiu ng nh knh, xut pht t effet de serre trong ting Php, do Jean Baptiste Joseph Fourier ln u tin t tn, dng ch hiu ng xy ra khi nng lng bc x ca tia sng mt tri, xuyn qua cc ca s hoc mi nh bng knh, c hp th v phn tn tr li thnh nhit lng cho bu khng gian bn trong, dn n vic si Mi trng ca chng ta ang m ton b khng gian bn trong ch khng phi b hu hoi do chnh chng ta ch nhng ch c chiu sng. Hiu ng ny c s dng t lu trong cc nh knh trng cy. Ngoi ra hiu ng nh knh cn c s dng trong kin trc, dng nng lng mt tri mt cch th ng tit kim cht t si m nh . Th phm lm th gii nng ln. y l mt trong nhng nguyn nhn chnh lm tri t nng ln vi mt tc bt thng. Trung bnh mi nm, lng kh thi CO2-do t nhin liu-li tng ln khong 0,3%. Hin nay, lng kh ny cao hn 30% so vi trc khi cuc cch mng nng nghip n ra. C theo ny, n nm 2060, con s s tng t nht l gp i v cui th k 21, c th s l gp 4. Tnh t nm 1850, kh CO2 phi chu 60% trch nhim v ti lm cho th gii nng ln. Cn kh methane -sn sinh bi vi khun, rc thi khng phn hu c, chn nui hay khai thc nhin liu -phi chu 15% lin i. iu ng lo ngi l trong khi hi nc ch tn ti khong 8 ngy th methane sng n 10 nm v CO2 c th sng n c trm nm trong bu kh quyn.

Nc xut hin trn tri t nh th no? C hai kh nng c cp n. Gi thit th nht: Tri t "r" nc thng qua cc m my kh. Gi thit th hai: cc thin thch mang nc n tri t trong qu trnh va p ca chng vo tri t. n nay, cc nh khoa hc vn cha thng nht c gi thit no ng.

Gi thit 1: Trong qu trnh hnh thnh cc th h ngi sao, nhng m my kh lin tc c lm giu bi nhng thnh phn nng nh bi v nc. Trong mt s m my bi lin tc hnh thnh cc ngi sao mi v bao quanh nhng ngi sao ny l Nu khng c nc chng ta s khng c nhng "a kh" ca chng ta c ngm nhn nhng hnh nh p nh th ny hnh thnh trc khong 5 t nm trc. Nhng vng kh v bi ca h mt tri lc mi hnh thnh ln gp 10 ln h mt tri ca chng ta ngy nay.

Cng vi thi gian trong cc vng kh, nhng "hn " dn c hnh thnh thng qua vic gn kt dn nhng phn nh v mnh v to nn tin cho mt ngi sao. Thng qua vic va p v c st, nhng tiu hnh tinh ny li tip tc gn kt vi nhau thnh nhng hnh tinh ln hn. Cui cng chng hnh thnh nn cc hnh tinh ln nh sao Th, sao Kim, Tri t v sao Ha.

Nhng hnh tinh nguyn thy ny khng ch cha bi m cn cha c bng. Nhng ht nc u tin tn ti cc hnh tinh chnh l nhng m my kh. Th nhng phn ln chng mt i khi cc tiu hnh tinh cn nng . Chng bay hi tr li v tr. Tuy nhin tri t lin tc ngui dn i v cc ni la phun ra cc m my kh kt hp vi cc kh khc nh CO2, m tan v amniac. Cui cng, tri t cng lnh hi nc trong khng kh ngng t li bin thnh nhng m my, nhng trn ma ri nc ngm dn xung t v to nn bin, sng, h...

Gi thit 2: a s cc nh khoa hc cho rng, ring tri t lnh thi s khng c nc to thnh bin nh ngy nay. Nc phi n t mt ngun khc na. Mt l thuyt c a ra: Nc n t cc tng thin thch c bn knh hng km bay xung quanh tri t lc bt u hnh thnh. Khi chng ri xung tri t, nc cha trong c d tr di dng bng. Cng c

nhng chng minh cho l thuyt ny: Nhng "h bom" khng l trn mt trng v trn vn c nhng cn gi lnh mang hi nc. Cc nh thin vn hc tin hnh nghin cu s hnh thnh ca mt trng cho thy nc vn ang tn ti di dng bng.

Nc - mt trong nhng thnh phn quan trng nht ca s sng vn v cng quen thuc vi chng ta hng ngy. Nhng tm cch gii thch ng
n v khoa hc cho s tn ti ca nc trn tri t v i vi s sng vn cn l cu hi ln m loi ngi chng ta vn cn phi tip tc i tm li gii p.

Loi nhn no mu m nht th gii? Vi mt b no khng ln hn ci u ghim, vi v s n ch t trong chin thut sn mi tinh vi, nhn Portia l mt trong nhng loi n tht thng minh nht th gii ng vt. Trong s cc loi nhn, Portia c xem l k lp d nht, xt c v hnh dng ln tnh cch. Nhn b ngoi, Portia ging nh mt mnh thc vt kh v hi b gi thi bm vo mng nhn. Cng chng nhanh nhn cht no, mi chuyn ng ca Portia u ch ht nh my con robot trong phim khoa hc vin tng. Nhng rt nhiu con mi mc la v thit thn v chnh s v hi, ch . V trong khi hu ht nhng loi nhn u n cng trng th Portia, ng tnh cch ca mt k lp d, li ch thch xm chim nh ca cc con nhn khcv nhai

Bun trng con nhn chng t Nhn i, nhn hi, nhn i ng no?

ngu nghin ch nhn ca n. iu ng ni Portia l cc chin thut bt mi ht sc thng minh v tinh vi. N c mt kh nng k l trong vic khiu khch, th thch v tn dng s sai st ca cc loi nhn khc. Portia thay i chin thut tu theo phn ng ca tng loi nhn v chin lc no ca chng cng y nhng n ch t. V d nh vi loi nhn Hygropoda Dolomedes, Portia thng chn thi im gi thi mnh hay mt loi cn trng no ang loay hoay thot ra khi mng nhn xm nhp trn a ging sn ca i phng. Tip , n s pht ra ( bng chn) nhng m thanh monotone ru ng con mi trc khi n gn tung n st th. Vi loi nhn hay gy hn Achaearanea Camura, cch tn cng ca Portia li khc. N thng rnh rp bn ngoi nh ca con mi - mt chic l kh cun li- ri tung ra v s nhng rung ng, ging nh nhng li l lt, d con mi chui ra. Khi i phng cn ang ng ngc trc ca nh mnh, Portia s la thi c tung ra mt c nh cht ngi vo u. Ba ti coi nh sn sng. Vi loi nhn Euryattus, vn c tin hn, Portia khng cn dng chiu iu h ly sn. N u ngay trn nhng ngi nh cun l ca nhn ci Euryattus, ri tr ht ti nhy nht con mi lm tng rng mt con nhn c Euryattus no ang n tn tnh. Kt cc thng thy l nhng con nhn ci Euryattus a nnh v d b quyn r s chng thy lang qun m cng chng kp vnh bit th gii ny. Khng ch la phnh my nng nhn nh, Portia gan gc cn bit c cch qua mt nhng qu b h php nh nhn ci Nephila Maculata. loi nhn Nephila, nhng con c thng nh b v sng vo oai ca v trong cng mt chic mng. Mun n tht con c th ch c di con ci bit c. V Portia c mt s tnh ton rt rc ri: cng mt lc n va pht ra nhng tn hiu ring d d con c, va duy tr mt tn

s im lng ru ng con ci. V th m rt nhiu nhn ci Nephila go chng nhng vn khng hiu ti sao. mi ch l mt vi chiu ca loi nhn Portia tinh qui. V th n c coi l loi nhn mu m nht th gii.

V sao th gii nng ln? Khi th gii nng ln Trong th k 20, nhit trung bnh trn b mt khng kh ca tri t tng thm na C. V n vn cha c du hiu dng li. Cc nh kh tng hc d on rng trong th k ny, nhit tri t c th tng thm t 1 n 3 na. Chuyn vt, Bn ngh th. Nhng thc s l 30C c th lm tan cc sng bng, dng cao mc nc bin, bin nhng cnh ng ph nhiu thnh sa mc v thay i hn cc thm thc vt. Chu u n by gi vn cha qun khong thi gian lnh bt thng t nm 1570 n 1730 khin cho hng triu nng dn phi ri b nhng cnh ng. Tt c ch v na C chnh lch. Tri t nng thm hay lnh i ph thuc vo rt nhiu yu t tng tc ln nhau theo cc c ch m n gi chng ta vn cha hiu ht. Nhng c mt iu chc chn: nhit tri t ang tng vi mt tc nhanh hn rt nhiu so vi nhng g m th gii chng kin hng trm th k qua. So vi 150.000 nm trc, nhit mi ch Nhit nhiu vng ca n ln ti 50 C. chnh lch c 60C, nhng so vi 100 nm trc, n tng ln na C. Tht ng lo ngi khi 13 nm nng nht ca th k 20 u nm trong qung thi gian t nm 1980 v y, nng nht l nm 1997. Khi th gii nng ln, lng hi nc trong khng kh s tng theo ( Nu nhit tri t tng 10C th lng hi nc s tng thm 6%). Hin nay, lng nc trong bu kh quyn ca tri t ln hn nhiu so vi 25 nm trc. iu ny to ra nhiu ma hn trn ton cu bi khng kh nng mang nhiu hi m hn khng kh lnh. V khng ch s ln ma hay tuyt ri tng ln, m lng ma ln hn v lng tuyt ri cng dy hn. V hu qu cng kh lng hn. Thm vo , kh hu nng hn khin kh nng nhit gim xung trong m cng km hn. V tri t cng st th trng thi cn bng kh hu s cng b tn cng. Nhng vng hay b lt li cng lt hn, trong khi nhng vng kh cn, nh min Ty nc M, mt phn Mexico v chu Phi li cng kh hn.

V c l iu ng s nht l s sp bt thng ca mt h thng bng ti khng l trn i Ty Dng. Nu iu xy ra, dng chy t nhin ny s mang nc nng t xch o ngc ln pha Bc khin cho chu u nng ln vi . S bay hi ca nc s lm cho mn ca dng chy ny cao hn phn cn li ca Bc i Ty Dng. Khi , ma s ri nhiu hn trn cc i dng, mn ca nhng dng bin chy ln pha Bc s nht hn. V vin cnh v mt thm ho c bo trc s nh th ny: nhit Irland s tng ng vi Spitsbergen hin nay. Spitsbergen u? Xin tha, n l mt trong nhng phn xa nht Bc Cc. S khng ch l chuyn hng t la ca ngnh cng nghip nh c b cp i, m l chuyn ton b Bc u s bin mt trn bn dn sinh th gii. V sao? Sc nng ca mt tri Sau khi du hnh khong 150 triu km, nng lng mt tri chm mt thng tng kh quyn vi ngun nng lng tng hn 3 bng n 100w/m2. 1/3 ngun nng lng b bu kh quyn bc x ngc tr li v tr. 2/3 cn li c dng vn hnh thi tit v lm tri t nng ln. ( Nu khng c bu kh quyn, nhit trung bnh ca tri t c th l 180C thay v +150C nh hin nay). Hiu ng nh knh Hi nc Cng vi nhit tng, ngy cng c nhiu nc bc hi t cc i dng, sng h-chim din tch tri t. V bu kh quyn nng n mc khng th lu gi c thm nhng hi nc ny, nn n to ra mt vng lun qun: tri t cng nng ln th hi nc bc ln cng nhiu hn, khin cho hiu ng nh knh cng nghim trng hn. Mt t Khi nng lng mt tri tip xc vi b mt tri t, n c chuyn ho thnh sc nng. Ci nng ny bc x ngc tr li. a hnh v cch s dng t cng gp phn lm tng nhit . Nhng dy ni c th vy bc my, to ra nhng lung gi kh. Nhng sn t dc dn n mt nc lm cho c

t v khng kh kh hn. Vic nhng cnh rng- mt ngun hp th CO2 quan trng-ang ngy mt tha dn ( v con ngi) cng l mt l do.

T chc mi trng "Ho Bnh Xanh" ra i nh th no?

Ho Bnh Xanh (Greenpeace) l mt t chc c lp, thc hin cc chin dch, i u mt cch sng to, khng s dng bo lc nhm phi by cc vn mi trng ton cu cng nh thc y cc gii php v mt tng lai xanh ti ho bnh. Mc tiu ca Greenpeace l nhm m bo kh nng ca tri t c th nui dng cc loi trong s a dng. Trn y l tuyn b chnh thc ca Greenpeace-t chc mi trng ni ting trn ton th gii v nhim v v mc ch ca mnh. S ra i ca Greenpeace bt u t vic thng nht ca cc nh hot ng ho bnh ngi Canada v ngi M sng ti Canada, hnh thnh nn t chc c tn gi Dont make a wave committee vo nm 1970 ti Vancouver. T chc ny ly tn t khu hiu c s dng trong nhng cuc u tranh chng li cc cuc th nghim ht nhn ca M vo cui nm 1969. Mt u ban c thnh lp vi mc ch ngn chn cuc th bom ht nhn di lng t c tn gi Cannikin c tin hnh bi qun i M ti o Amchitka, Alaska. Trong chin dch h tin hnh cuc hnh trnh bng tu bin th nht vi tn gi Greenpeace I; v chuyn tu th hai thay phin Greenpeace I c gi l Greenpeace Too. Cuc th nghim ht nhn khng b ngn chn, nhng y ban to nn mng cho cc hot ng v sau ca Greenpeace. Bill Barnell, mt thnh vin ngh ra vic ghp hai t green v peace t hnh thnh tn gi ca t chc sau ny. V n ngy 4/5/1972, sau vic Dorothy Stowe t chc ch tch ca Dont make a wave committee, t chc chnh thc ly tn gi Greenpeace Foundation. Cui nhng nm 1970, trc s vn ra phm vi ton cu ca t chc ny, hn 20 nhm hot ng ho bnh trn khp Bc M, chu u, New Zealand v c ly tn Greenpeace lm tn gi cho t chc ca mnh. Tuy nhin n nm 1979, t chc u tin Greenpeace Foundation thnh lp ti Vancouver gp phi nhng kh khn v ti chnh. Nhng cuc tranh ci v vic gy qu v nh hng ton cu gy nn s chia r. David Mc Taggart David Mc Taggart vn ng nhng thnh vin ngi Canada chp nhn mt cu trc mi m theo tp hp vn phng phn tn khp ni ca Greenpeace thnh mt t chc thng nht ton cu. Vy l vo ngy 14/10/1979 Greenpeace International (t chc quc t ho bnh xanh) ra i. Theo cu trc mi ny, cc vn phng ti bn a s ng gp mt phn thu nhp ca mnh cho t chc quc t, t chc ny s chu trch nhim ra nh hng ton b cho phong tro.

Vic chuyn i ca Greenpeace t mt h thng quc t ri rc-lin kt ch yu bi s tng ng v phong cch hn l cc vn ch yu- tr thnh mt t chc ton cu cho php h tp trung cc ngun lc ca mnh vo mt s vn mi trng nht nh c nh gi cao trn ton th gii. ch yu l nh vo tm nhn ca Mc Taggart. ng tng hp cch tip cn ca mnh trong mt l th gi tt c cc thnh vin vo nm 1994: Khng nn bt u chin dch no m khng c mc tiu c th; khng nn bt u chin dch no tr khi n c kh nng thng li; khng nn bt u chin dch no tr khi bn c nh hon thnh n n cng. Nhng nh gi ca Mc Taggart v nhng g c th v khng th ginh c, cng nh cch thc c th gy nhng tranh ci nht nh. Trong qu trnh ti c cu li Greenpeace thnh mt t chc hp tc tp trung v theo h thng cp bc, Mc Taggart phn i c im chng s c on vn ph bin trong cc t chc mi trng khc tn ti trong nhng nm 1970. Trong khi cu trc thc dng ca Greenpeace m bo cho t chc duy tr lu di v c s tp trung vo nhng hot ng chnh. i vi cc hot ng nh hn cc khu vc, Greenpeace c h thng cc nh hot ng chu trch nhim tr gip thng qua cc vn phng quc gia. Hin ti Greenpeace t tr s chnh ti Amsterdam, ngoi ra cn c cc vn phng ti khong 41 quc gia khc nhau, bao gm: Argentina, c, o, B, Brazil, Canada, Chil, Trung Quc, Sc, an Mch, Phn Lan, Php, c, Hy Lp, Hungary, n , Israel, , Nht Bn, Li-bng, Luxembua, Rumani, Nga, Slovakia, Ty Ban Nha, Thy in, Thy S, Thi Lan, Th Nh K, Anh v M T chc c thu nhp t ng gp ca cc c nhn(khong 2,8 triu ngi) cc t chc t thin nhng khng nhn cc ng gp t cc chnh ph v cc doanh nghip.

Ai l ngi ph n u tin ca chu Phi t gii Nobel Ho Bnh? Wangari Muta Maathai l ai? Wangari Muta Maathai (sinh ngy 1/4/1940 ti Nyeri) l mt nh hot ng chnh tr v mi trng. Trong nm 2004 b c nhn gii Nobel Ho Bnh cho ng gp vo s pht trin bn vng, dn ch v ho bnh-l ngi ph n chu Phi u tin nhn c gii thng ny. Maathai cn c bu l thnh vin Ngh vin v l tr l b trng ca B ti nguyn v Mi trng ca Kenya t thng 1/2003 n thng 11/2005. Sau khi hon thnh chng trnh hc ti Kenya, Maathai nghin cu sinh hc ti M v c. B nhn bng thc s v sinh hc ti Mount St. Scholastica (nay l Cao ng Benedictine) nm 1964, v nhn bng Master ti trng i hc Pittsbugh trc khi tr v Nairobi. Ti i hc Nairobi, b li nhn bng tin s v dc phm th y. Vo nm 1971, b tr thnh ging vin khoa gii phu th y ti i hc Nairobi, v ri tr thnh trng khoa. Nm 2002 Maathai nhn li tr thnh hi vin ca Hc vin ton cu v lm nghip bn vng (thuc i hc Yale).
Wangari Muta Maathai

Cuc i hot ng Nm 1977, Maathai thnh lp phong tro Green Belt, mt t chc mi trng phi chnh ph, t chc ny n nay trng c hn 30 triu cy xanh trn khp t nc Kenya gip ngn chn hin tng xi mn t. Ngi ta gi b bng ci tn thn mt tree woman(ngi ph n cy). Cng t khi sang lp ra phong tro ny, b tham gia ngy cng su vo hot ng mi trng v cc vn v n gii. Maathai cng tng l ch tch ca Maendelo Ya Wanawake (Hi ng quc gia ca ph n Kenya). Trong nhng nm 1980 chng b li d b v cho rng b l ngi ph n qu cng ci, v rng ng ta khng th kim sot c b. Quan to trong v li d ny cng ng nh vy. Sut trong thi k ng nhim ca tng thng Kenya, Daniel Arap Moi, b tng phi vo t nhiu ln v b tn cng v u tranh yu cu bu c a ng v chm dt nn tham nhng hi l. Nm 1989 Maathai gn nh mt tay cu c cng vin Uhuru ca Nairobi bng cch ngn chn vic b ng ca tng thng Moi xy dng to nh Kenya Times Media Trust 60 tng. Nm 2002, khi ng Mwai Kibaki nh bi Uhuru Kenyatta trong cuc bu c, Maathai c bu vo Ngh vin. B tr thnh tr l B trng B Mi trng, ti nguyn v sinh vt hoang d k t nm 2003. Cng nm b cng sang lp nn ng Mazingira Green ca Kenya.

Nm 2005 trong cuc bu c a ng ln th hai ( b ph hng bi xung t sc tc), b ng c v tr tng thng nhng ri ng ca b hy b v tr ng c vin ca b. Ngy 28/3/2005 Maathai c bu lm ch tch u tin ca Hi ng kinh t, x hi v vn ho ca lin minh chu Phi. Nm 2006, b l mt trong 8 ngi c vinh d cm c trong l khai mc Olympics ma ng 2006. Gii Nobel Ho Bnh Maathai dng cm ng ln chng li ch cai tr p bc tng tn ti Kenya. Hnh thc hot ng c o ca b gp phn thu ht s ch ca cng ng quc gia v quc t vo s n p chnh tr. B xng ng l ngi i u trong cuc u tranh v nhng quyn dn ch v c bit l thc y ph n u tranh cho mt v tr xng ng hn. l li pht biu ca y ban gii Nobel ti Na Uy khi cng b Maathai l ngi t gii Nobel Ho Bnh 2004-mt gii thng hon ton xng ng dnh cho ngi ph n dng cm u tranh khng bit mt mi v t nc Kenya ni ring v ho bnh th gii ni chung.

V tinh kh tng l g? V tinh kh tng l g? V tinh kh tng l mt loi v tinh nhn to c dng ch yu quan st thi tit v kh hu trn Tri t. Cc v tinh kh tng khng ch quan st c my v cc h my. N c th quan st c nh sng ca thnh ph, cc v nh chp hin tng cc quang chy, nhim, cc quang, ct v bo ct, vng t v tinh kh tng b tuyt bao ph, bn bng, hi lu, nng lng lng ph... v cc thng tin mi trng khc c thu thp bi v tinh kh tng. nh t v tinh kh tng gip gim st cc m tro ni la t ni St. Helens v cc hot ng ni la khc nh ni Etna. Khi t cc v chy rng pha Ty Hoa K nh Colorado v Utah cng c gim st. El Nio v cc hiu ng thi tit ca n cng c gim st hng ngy bng hnh nh t v tinh thi tit. Nhng vt du loang b bin Ty Bc Ty Ban Nha cng c theo di cn thn bng v tinh. Thm vo , v tinh thi tit quan st c thi tit ton cu. Lch s ra i v tinh kh tng V tinh kh tng u tin, Vanguard 2, c phng vo ngy 17 thng 2 nm 1959. N c thit k o s che ph ca my. Tuy nhin, do trc quay khng chnh xc nn n khng thu thp c nhiu d liu c ch. V tinh kh tng c xem l thnh cng nh chp mt vng p thp t v tinh u tin l TIROS-1, c phng bi NASA vo ngy 1 thng 4 nm 1960. TIROS hot kh tng ng trong 78 ngy v c chng minh l thnh cng hn nhiu so vi Vanguard 2. TIROS m ng cho nhiu v tinh kh tng cao cp hn trong tng lai. Cc loi v tinh kh tng V tinh kh tng thng c hai loi qu o c bn: qu o a tnh (v tinh a tnh) v qu o cc. V tinh kh tng a tnh bay vng quanh Tri t pha trn xch o cao khong 35.880 km (22.300 dm). qu o ny, cc v tinh c chiu quay cng chiu vi Tri t, do n c v tr c nh so vi mt t. Do

, n c th truyn cc hnh nh ca bn cu pha di lin tc bng cc my nh v b cm bin hng ngoi ca n. Cc hng thng tn a tin tc v thi tit dng cc nh t v tinh ny trong cc chng trnh d bo thi tit nh l cc nh chp, hoc ghp li thnh nh ng th hin s thay i thi tit. Hin nay, c nhiu v tinh kh tng a tnh ang c s dng. Hoa K c ba v tinh ang hot ng. GOES-9, GOES-10 v GOES-12. GOES-12 c mnh danh l GOES-East, nm pha trn sng Amazon v cung cp hu ht thng tin thi tit ca Hoa K. GOES-10 cn c gi l GOES-West nm trn pha ng Thi Bnh Dng. GOES-9 cho Nht mn thng qua mt tha thun quc t do v tinh GMS-5 ca Nht h hng v vic phng v tinh thay th (v tinh MTSAT-1) tht bi; n bay trn vng gia Thi Bnh Dng. Chu u c cc v tinh Meteosat-6, Meteosat-7 v Meteosat-8 bay trn i Ty Dng v Meteosat-5 bay trn n Dng. Nga c v tinh GOMS bay trn xch o pha Nam Moskva. n cng c v tinh a tnh cha cc thit b thi tit. Trung Quc c v tinh Phong Vn (Ting Anh: Feng-Yun, Ting Trung Quc: ) l v tinh a tnh. V tinh c phng gn y nht l FY-2C hot ng ti kinh 105E. N c phng vo thng 10 nm 2004.

"Sch " l g? Sch IUCN Sch IUCN hay gi tt l Sch ( ting Anh l IUCN Red List of Threatened Species , IUCN Red List hay Red Data List ) Gu trc l danh sch v tnh trng bo tn v a dng ca cc loi ng vt v thc vt trn th gii. Danh sch ny c gim st bi T chc bo tn thin nhin th gii ( International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, IUCN ). Sch IUCN cng b vn bn Sch 2004 vo ngy 17 thng 11 , 2004 . Vn bn ny nh gi tt c 38,047 loi , cng vi 2,140 phn loi , ging , chi v qun th . Trong , 15,503 loi nm trong tnh trng nguy c tuyt chng gm 7,180 loi ng vt , 8,321 loi thc vt , v 2 loi nm. Danh sch cng cng b 784 loi loi tuyt chng c ghi nhn t nm 1500 . Nh vy l c thm 18 loi tuyt chng so vi bn danh sch nm 2000 . Mi nm mt s t cc loi tuyt chng li c pht hin v sp xp vo nhm Th m vt DD . V d, trong nm 2002 danh sch tuyt chng gim xung 759 trc khi tng ln nh hin nay. Cc danh mc phn loi Cc loi c xp vo 9 bc theo cc tiu ch v mc e da tuyt chng nh tc suy thoi ( rate of decline ), kch thc qun th ( population size ), phm vi phn b ( area of geographic distribution ), v mc phn tch qun th v khu phn b ( degree of population and distribution fragmentation ). Tuyt chng : Extinct, EX Tuyt chng trong t nhin : Extinct in the Wild, EW Cc k nguy cp : C ritically Endangered, CE Nguy cp : Endangered, EN Sp nguy cp : Vulnerable, VU Sp b e da : Near Threatened, NT t quan tm : Least Concern, LC Thiu d liu : Data Deficient, DD Khng c nh gi : Not Evaluated, NE

Trong tiu ch nh gi ca IUCN nm 1994 th c 8 bc. Bc t nguy cp (Lower Risk, LR ) bao gm 3 nhm nh l Sp b e do , t quan tm , v Ph thuc bo tn (Conservation Dependent, CD ) (nay gp vo nhm Sp b e da ). Khi ni n cc loi, hay phn loi ang b e do, hoc c nguy c tuyt chng th c ngha l cc loi thuc bc CE , EN , v VU . Sch Vit Nam Da trn cc tiu chun nh gi tnh trng cc loi ca IUCN, chnh ph Vit Nam cng cng b Sch Vit Nam hng dn, thc y cng tc bo v ti nguyn sinh vt thin nhin. y cng l ti liu khoa hc dc s dng vo vic son tho v ban hnh cc qui nh, lut php ca Nh nc v bo v ti nguyn sinh vt thin nhin, tnh a dng sinh hc v mi trng sinh thi. Sch Vit Nam l danh sch cc loi ng vt , thc vt Vit Nam thuc loi qu him, ang b gim st s lng hoc c nguy c tuyt chng . y l cn c khoa hc quan trng Nh nc ban hnh nhng Ngh nh v Ch Sao la th v vic qun l bo v v nhng bin php cp bch bo v v pht trin nhng loi ng thc vt hoang d Vit Nam. Cc tiu chun s dng trong Sch Vit Nam c xy dng trn nn cc tiu chun ca Sch IUCN . Sch Vit Nam ln u tin phn ng vt c xut bn nm 1992 vi 365 loi nm trong danh mc, phn thc vt c xut bn nm 1996 vi 356 loi nm trong danh mc. Cc cp nh gi Nguy cp : Endangered, EN Sp nguy cp : Vulnerable, VU Sp b e da : Near Threatened, NT Him : Rare, R

Ngoi bn cp chnh trn y, Sch Vit Nam cn s dng hai cp sau: B e da : Threatened, T Thiu d liu : Insuffiently known, K (c l tng ng vi cp DD , trong

Sch IUCN ).

Tng zn l g? Tng zn c pht hin nh th no?Tng zn l mt phn ca bu kh quyn tri t ni c mt zn tp trung cao nht. Tng zn c pht hin vo nm 1913 do cng ca hai nh vt l ngi Php, Charles Fabry v Henri Buisson. Tuy nhin nhng thng tin chi tit v tng zn ch c h l khi nh kh tng ngi Anh G. M. Dobson pht trin mt dng c o Vng tun hon zn-xy quang ph n gin c th o c lng zn tng bnh lu t mt t. T nm 1928 n nm 1958, Dobson thnh lp mt mng li ton cu gm nhng trm nghin cu v zn m n nay vn cn hot ng. Dobson unit, n v o lng zn c t theo tn ca Dobson ghi nh cng lao ca ng. Ngun gc ca zn l g? Nm 1930, cc th nghim quang ho ca nh vt l ngi Anh Sidney Chapman gip tm ra ngun gc ca zn. zn tng bnh lu ca tri t c to nn do tia cc tm chiu vo phn t xy (O2), c cu to gm hai nguyn t xy, tch chng ra thnh nhng nguyn t xy ring l. Cc nguyn t xy ring l li kt hp vi phn t O2 khng b ph v to nn zn (O3). Phn t zn cng khng bn vng m b khi tia cc tm chiu vo, chng li tch ra thnh mt phn t O2 v mt nguyn t xy. Qu trnh ny c lp i lp li (gi l vng tun hon zn-xy-ozoneoxygen cycle), nh to nn tng zn tng bnh lu. zn tng i lu th c hnh thnh t 2 ngun: khong 10% l lng zn chuyn xung t tng bnh lu cn li th c hnh thnh t cc phn ng ho hc khc nhau. C n 90% zn trn bu kh quyn ca chng ta tp trung tng bnh lu, nm cch b mt tri t khong 10 n 50 km. 10% cn li nm tng i lu, tng thp nht trong bu kh quyn, ni xy ra cc hin tng thi tit. zn tp trung nhiu nht khong khng cch mt t t 15 n 40 km, vi t l khong t 2 n 8 phn triu. Nu tt c zn trn tri t ny c dn li vi p sut tng ng p sut khng kh mc nc bin th n ch cn dy khong vi mm. zn phn b trn tng bnh lu th no? Bi v zn tng bnh lu c to nn nh tia UV t mt tri nn nhiu ngi c th cho rng lng zn s cao nht vng nhit i v thp nht cc vng cc, tng t cao nht vo ma h v thp nht vo ma ng. Tuy nhin, kt qu quan st li khng phi vy: hu ht zn tp trung cc cc vng gn a cc, v lng zn cao nht l vo ma xun chc khng

phi ma h v thp nht l vo ma thu ch khng phi ma ng. Thc ra tng zn cn dy ln trong sut ma ng. iu ny c gii thch l do s chi phi ca cc lung gi trong tng bnh lu, c gi l vng lu thng Brewer-Dobson (Brewer-Dobson circulation). Bi vy, mc d zn ch yu c to nn cc vng nhit i nhng chng c di chuyn n cc vng gn hai cc. Tng zn c tm quan trng th no? Mc d lng zn tp trung tng zn l rt nh nhng chng c tm quan trng rt ln i vi s sng trn tri t, bi chng hp th cc tia cc tm (tia UV) c hi t mt tri. Tia UV c chia thnh 3 loi (tu theo bc sng ca chng): tia UV-A, UV-B v UV-C. Tia UV-C rt nguy him i vi con ngi nhng li b chn li hon ton nh zn cao khong 35 km. Tia UV-B l nguyn nhn chnh gy nn hin tng sm nng, nguy him hn n c th gy nn nhng tn hi v gen m kt qu l cc vn nh ung th da. Tng zn c tc dng che chn cho tri t khi tia UV-B, vi cc tia c bc sng 290 nm, n c th lm suy yu i n 350 triu ln khi tia ny tip xc vi b mt tri t so vi lc tia ny tip xc vi tng cao nht ca b kh quyn. Tuy nhin, mt s tia UV-B vn c th tip xc vi b mt tri t. Hu ht tia UV-A u c th tip cn vi b mt tri t, nhng may mn thay chng gy hi khng ng k d vn c kh nng gy ra cc tn hi v gen.
Vng lu thng Brewer-Dobson

S d UV c th gy hi nh th l v DNA rt nhy cm vi tia UV. Vi cc tia c bc sng khc nhau, cc phn ng ca DNA c th l sm nng da, s bin i trong s sinh trng ca cy ci hay s bin i trong phn t DNA. DNA c th b tn hi bi cc tia UV cc bc sng khc nhau. Tht may l vi cc tia c hi nht, vi bc sng ngn hn 290 nm th b zn hp th hu ht. Cc tia c bc sng di hn, kh nng hp th ca zn yu hn, th li gy hi t hn cho DNA. Vi tc dng nh vy, tng zn c ngha v cng to ln vi s sng trn tri t. Ngi ta c tnh rng, ch cn lng zn trn bu kh quyn suy gim i 10% thi th mc tn hi ca DNA do tia UV cng tng ln khong 22%! Ti sao tng zn b suy gim? Nguyn nhn ch yu gy nn s suy gim ca tng zn l do s hin din ca cc ngun kh cha Clo v Brm (ch yu l CFCs v cc cht halocacbon). Di tc ng ca tia UV, cc kh ny phn ly, to ra cc nguyn t Clo v Brm l nhng cht xc tc cho s ph hu zn. S suy gim ca zn vi s xc tc ca Clo v Brm c bit c tng cng bi

s hin din ca cc m my vng cc tng bnh lu (gi l PSCs- polar stratospheric clouds). Nhng m my ny hnh thnh trong sut ma ng (ma ng a cc ko di 3 thng, tri rt ti, khng c nh sng mt tri). Khng ch do thiu nh sng mt tri m cn do cc cn gi xoy ca vng cc cng khin nhit gim xung, khong -80o C. Nhit thp ny hnh thnh nn nhng m my c cha hoc l axit nitric (PSC loi I) hoc bng (PSC loi II). C hai loi ny u xc tc cho cac phn ng ho hc b mt tri t gy nn s ph hu zn. Vo ma ng thiu nh sng mt tri nn phi n ma xun, khi mt tri cung cp nng lng cho cc phn ng quang ho lm tan cc m my PSC, gii phng cc hp cht bn trong th s ph hy zn mi din ra mnh m. Ngoi nhng ngun t nhin, lng Clo v Brm tng ln ng k trong nhng nm gn y do cc hot ng sn xut ca con ngi thi ra lng ln hp cht halogen hu c, c bit l cht CFCs v HCFC. Cc nghin cu cho thy, v tr ca l thng ca tng zn Nam Cc, lng zn gim ch cn 33% so vi mc vo thi k trc nm 1975. L thng ny c bit nghim trng vo thi gian ma xun Nam Cc, t thng 9 n thng 12, khi gi thi mnh v hng Ty bt u lu thng quanh cc lc a, mang theo khng kh. Trong cn gi xoy ca a cc ny, khong hn 50% lng zn b ph hu di tng bnh lu trong sut ma xun Nam Cc. Ngh nh th Montreal Ngy 23/1/1978 Thy in l nc u tin ban hnh lnh cm cc bnh xt ch CFC, c xem l c hi cho tng zn. Sau , cc nc khc nh M, Canada, Na Uy cng lm theo nhng Cng ng chu u th li bc b xut tng t. Thm ch ngay ti M, CFC vn tip tc c s dng trong cc ng dng khc nh ngnh cng nghip lm lnh mi n sau nm 1985, thi im ngi ta pht hin ra l thng tng zn Nam Cc. Sau cuc m phn v mt hip c quc t (Ngh nh th Montreal), vic sn xut CFC cc nc tham gia c hn ch mnh m bt u t nm 1987 v b loi b hon ton vo nm 1996. Ngy 2/8/2003, cc nh khoa hc cng b rng s suy gim tng zn c th ang c lm chm li nh vo lnh cm s dng CFC. 3 v tinh v 3 trm nghin cu mt t xc nhn tc suy gim zn bu kh quyn gim trong sut thp nin va qua. Tuy nhin mi nguy c do CFC gy ra vn cn do vn c nhng nc cha p dng lnh cm ny, hn na CFC c th tn ti trong bu kh quyn trong thi gian di khong t 50 n hn 100 nm. Ngy 16/9-ngy k Ngh nh th Montreal c ly lm ngy Quc t bo v tng zn. Vit Nam cng tham gia Ngh nh th ny t nm 1994 v t n nay chng ta c nhiu n lc trong vic hn ch s dng CFC, gp phn bo v tng zn.

V sao l thay mu vo ma thu? Chng ta u yu thch sc mu ca l ma thu. Bn bao gi t hi l thay mu nh th no v ti sao chng li thay mu khng? Ti sao l thch li chuyn thnh mu ti? Mu vng v mu cam l t u ra? tr li c nhng cu hi ny, trc tin chng ta phi tm hiu l l g v n lm nhim v g. Nhng chic l l nhng nh my thc n t nhin. R cy ly nc t t. Chng ly cc-bon dioxide t khng kh. Cy dng nh sng mt tri chuyn nc v cc-bon dioxide thnh ng gluc. Chng dng gluc nh loi thc n sinh trng. Qu trnh cy bin i nc v cc-bon dioxide thnh ng gi l qu trnh quang hp. Cht dip lc ha hc gip qu trnh quang hp din ra. Cht dip lc lm nn mu xanh ca l.

Khi ma h qua i, ma thu ti, ngy s cng tr nn ngn hn. y l cch m cy s bit phi chun b sn sng cho ma ng th no. Trong sut ma ng, s khng c nh sng v nc cho s quang hp. Cy s ngh ngi, sng bng thc n m n d tr c trong sut ma h. Cy bt u ng ca cc nh my to thc n. Cht dip lc mu xanh trn l s mt i. Khi mu xanh mt i, chng ta bt u nhn thy mu vng v mu cam. Nhng mu ny lun tn ti trn l mt lng nh. Chng ta ch khng nhn thy chng vo ma h do chng b cht dip lc mu xanh che ph. Mu ti v mu ta m chng ta nhn thy l thng ch xut hin vo ma thu. mt s loi cy, nh cy thch, ng gluc c gi li trong l sau khi qu trnh quang hp kt thc. nh sng mt tri v nhng m ma thu mt m lm cho l cy chuyn ha ng gluc thnh mu . Mu nu ca cy nh cy si c to thnh t cht d tha trn l. Lin kt tt c nhng yu t trn to nn nhng mu sc ti p m chng ta c thng thc trong ma thu.

Ni no kh hn nht trn tri t? Tht ng ngc nhin khi bit rng ni kh hn nht th gii - sa mc Atacama, li nm np mnh dc theo b bin Chile, Nam M - ni cn k Thi Bnh Dng, i dng ln nht th gii.Hu ht din tch sa mc ny tri di theo dy ni Andes v nm rt cao so vi mc nc bin. Khc vi cc sa mc nh Sahara chu Phi hay Mojave California (M), sa mc Atacama l mt ni kh lnh vi nhit trung bnh hng ngy t 00C n 250C. Vic thiu ma bin Atacama tr thnh sa mc. Thng thng khi mt hiu ng m ln xut hin Thi Bnh Dng bao quanh ng xch o c th lm thay i thi tit trn khp th gii v thm ch nhng ni kh hn nh Atacama cng c th c nhng m my m t. Nc Atacama Mc d rng Atacama c rt t ma nhng vn c nc ni kh cn ny. C th tm thy nc nhng ni sau: - H mui: Trong nhng nm c lng ma ln trong qu kh xa xa, mt lng nc ln tch t ti cc vng lng cho trn dy Andes to thnh h. Mt s h li c nc nh cc sng bng tan chy vo cui k Bng h. Nhng nhiu h trn dy ni Andes, chng hn nh nhng h Atacama, lng nc bc hi ln hn lng nc ma b p khin cho h ang dn kh cn, to nn nhng h mui. - Tuyt: ti nhng im nm cao so vi mc nc bin, tuyt thay v ma xung Atacama. C nhng mng tuyt ln nm trn nhng nh ni, ni chng bao gi c nhit ln tuyt c th

Sa mc Atacama

tan chy.

- Di lng t: D ni no c lng ma thp n u i na th cng lun c nc di lng t. Ngay c sa mc kh hn ny, sau khi ma mt lng nc bc hi cn phn ln nc thm vo lng t. Lng nc ny nhiu hay t cn ph thuc vo mt s yu t nh: cu to t, nhit khng kh v b mt t, lng ma, mc thng xuyn ca ma, s kh hn. V Andes cng nm trong h thng ni la hot ng nn magma trong

lng t lm nng nc ngm mt s ni lm nn nhng sui nc nng phun tro. - Sng m: Hu ht sng m n Atacama l t Thi Bnh Dng. Sng m l nhng m my rt thp, cha hi nc ang b lnh dn v bt u ngng t. Nu bn tng ng trong lp sng m bn c th thy n s ngng t mt t nc trn ngi bn. Khi nhit khng kh t ti im sng, hi nc trong khng kh ngng t li nhng git nc nh li ti. Rt him sinh vt sng c th tn ti Atacama m ch nh vo sng m m ni y. S sng Atacama Nhiu ngi cho rng cc sa mc l nhng ni b M Thin Nhin b ri nn chng c sinh vt sng no c th tn ti, nht l li mt ni kh hn nh Atacama. Mc d qu ng l tht kh khn mi tm c sinh vt sng no ti Atacama nhng vn c nhng m cy nh sng tch bit gip mt s ng vt v cn trng c th tn ti. Mt s loi cy thch nghi rt tt vi mi trng kh hn ny bng cch pht trin r m su vo lng t tm nc. C mt s by chim hc sng cc h mui, n cc loi to mc trong h. Cng c nhng ngi sng Atacama na. C mt th trn mang tn Calama trn sa mc ny, cng c cc nh ngh, nh hng n v ca hng tuy nhin dn c rt t. Phn ln din tch ca Atacama l nhng ni c c. Da vo cc di ch vn ho v cc to tc m cc nh kho c tm thy th con ngi sng y t nhiu ngn nm trc. Nhng ngi Anh-ing Nam M thit lp cuc sng ti y qua hng thin nin k v li nhng di ch ca nn vn ho v c chnh bn thn h. V Atacama rt kh hn nn xc nhng ngi Anh-ing c chn ct c thin nhin bo tn mt cch hon ho, bin thnh nhng xc p. Mt s xc p c nht th gii c tm thy sa mc Atacama v c n 9000 nm tui. Nguyn nhn lm nn sa mc Atacama kh hn Mt nguyn nhn l do p sut khng kh cao vng ny c th gy ra khng kh kh, lnh t nhng ni cao so vi mt nc bin cho n nhng ni thp. Khng kh kh ny hu nh khng c nc nn rt d b t nng bi mt tri, gy ra nhit cao v m thp. Mt nguyn nhn khc l Atacama khng c lng ma do hin tng gi l bng ma (rainshadow). Khng kh nng m c gi mu dch a t pha Ty sang bao ph rng nhit i Nam M b y ln cao pha ng dy Andes. Cc ngn ni mc qu cao so vi mc nc bin n ni khng kh gp lnh, ngng t v ma (hoc tuyt)

ri trn ni. Khng kh khi h xung pha bn kia ca dy ni s m ln, gi hi m trong mnh ngn khng cho ma ri. Cc ngn ni gip cho sng Amazon tr thnh con sng ln nht th gii nh thu c ht lng ma ri xung, ng thi li ngn Atacama thu nhn ma. Ni kh nht v mt trong nhng ni m nht th gii li ngay cnh nhau!

Th no l nhim nh sng? nhim nh sng l g? nhim nh sng (light pollution) l vic con ngi to ra nh sng qu mc, gy kh chu. iu ny c th gy ra nhng nh hng c hi vi sc khe, che m nh sng ca cc ngi sao, nh hng n vic quan st thin vn, lng ph nng lng v lm ri lon cc h sinh thi. nhim nh sng l mt phn tc ng ca nn vn minh Thnh ph New York-mt trong nhng ni nhim nh cng nghip. N bt u t sng nghim trng nhng ngun nh nh sng mt tin ca cc to nh cng nh bn trong cc to nh, n qung co, cc c s cng nghip, vn phng, nh my, ng ph v cc trung tm th thao. iu ny c bit nghim trng cc khu vc cng nghip cao, tp trung dn c ng c ca M, chu u v Nht Bn, nhng ngay c vi nhng lng nh sng nh cng c th gy ra mt s vn v cn c ch . Mt s ngi hoi nghi cn cho rng nhim nh sng khng c nhiu tc ng xu v n khng li hu qu lu di i vi mi trng nh nhim khng kh, nhim nc hay nhim t. Tuy nhin, nhng nh hot ng mong mun gim bt lng nhim nh sng li cho rng tht l thiu thc t khi mong mun mi ngi tt bt n i v nn kinh t ca x hi cng nghip qu ph thuc vo nh sng nhn to. V vy, h khng nh rng nhim nh sng cng l mt vn tng t nh nhng dng nhim khc, c th gy ra nhng hu qu tiu cc lu di. Quan im ny li rt ng thun vi nhng ngi ng h vic bo tn nng lng, nhng ngi vn cho rng nhim nh sng cn phi c khc phc bng cch thay i thi quen ca x hi qua nh sng c s dng mt cch hiu qu hn, gim bt s lng ph. Vn chng li nhim nh sng li cng c ng h bi nhng nghin cu khoa hc v mt lot cc vn sc kho lin quan n nh sng qu mc: th gic km, cng thng, au u v ung th gia tng. Cc loi nhim nh sng

 nhim nh sng l mt thut ng rng, m ch nhng vn gy ra b vic s dng nh sng nhn to khng hiu qu, gy kh chu. Cc loi nhim nh sng gm c: nh sng xm nhp (light trepass), lm dng nh sng (overThnh ph Los Angeles b nhim nh sng illumination), nh sng chi (glare), nh sng ln xn (clutter) v nh sng chim dng bu tri (sky glow)

nh sng xm nhp: iu ny xy ra khi nhng nh sng xm nhp vo a phn ca mt ngi khc m ngi khng h mong mun, v d nh chiu n qua hng ro nh hng xm, hu qu c th l nh sng mnh chiu qua ca s gy mt ng hoc hn ch tm nhn trong m. nh sng xm nhp c bit gy kh chu cho cc nh thin vn nghip d, nhng ngi m kh nng quan st bu tri m t nh mnh rt d b nh hng bi bt c lung sng no gn . Hu ht cc trung tm quan st thin vn chnh c bao bc trong nhng khu vc c cch ngn cht ch khi cc lung sng. Mt s thnh ph ca M ra nhng tiu chun chnh xc cho vic chiu sng ngoi tri bo v cc i quan st nh vy. Lm dng nh sng : y l vic s dng qu mc nh sng. c bit
M, lm dng nh sng l nguyn nhn ca vic khong 2 triu thng du b lng ph mi ngy, iu ny c tnh ton da trn mc tiu dng bnh qun 50 triu thng du mt ngy ca ngi M(Nc M c n 60% ngun cung cp nng lng t kh thin nhin, thy in v cc ngun khng phi l du khc. n v thng du c s dng y ch l cch n gin m t mc s dng nng lng t tt c cc ngun).

ng ch l cng t ngun thng tin ca B nng lng M th c n hn 30% nng lng c tiu dng cho cc khu thng mi, khu cng nghip v khu dn c. Theo thng k t cc khu nh th nng lng dnh cho vic thp sng chim khong 20% n 40%. Nh vy nng lng dnh cho vic thp sng chim khong 4 n 5 triu thng du mi ngy. M thng k cng cho thy khong 30% n 60% nng lng dnh cho nhng vic chiu sng khng cn thit. Nguyn nhn ca lm dng nh sng: - Khng s dng ch hn gi, b phn cm bin hay cc hnh thc khc tt nh sng khi khng cn thit. - Mhng thit k khng ph hp, c bit l khng gian lm vic, khin phi s dng nh sng nhiu hn mc cn thit. - Chn khng ng cc loi c, n in khin nh sng khng tp trung vo khu vc cn thit.

- Lp t my mc khng ph hp, dn n phi s dng nhiu nng lng hn mc cn thit cho vic chiu sng. - S hng dn cha y cc cc nh qun l v nhng ngi trong cc to nh v vic s dng h thng chiu sng mt cch hiu qu. - Duy tr nh sng khng hp l dn n tng lng nh sng phung ph v chi ph nng lng. Hu ht nhng vn ny c th nhanh chng c khc phc bng nhng cng ngh sn c v t tn km. Tuy nhin s ch trong iu chnh thit k nh sng v hot ng ca nhng ngi ch gy cn tr cho vic nhanh chng gii quyt nhng vn ny. thc ca cng chng l iu quan trng nht cn c cc nc cng nghip nhn ra s tit kim ln c th c t vic gim s lm dng nh sng.

nh sng chi: y l hu qu ca s i lp gia vng sng v vng ti

trong tm nhn. nh sng chi chiu thng vo mt ngi i ng v li xe c th gy mt tm nhn trong m n tn 1 gi sau . iu ny cn khin cho mt ngi cm thy kh khn trong vic nhn dng nhng s khc bit trong nh sng. nh sng chi l vn c bit nghim trong i vi an ton giao thng, v iu ny xy ra bt ng c th khin ngi i ng v li xe rt d gp tai nn. nh sng chi c th chia theo cc cch khc nhau. Theo cch phn chia ca Bob Mizon, cng tc vin ca Cuc vn ng v bu tri m ca t chc thin vn Anh Quc (British Astronomical Associations Campaign for Dark Skies) th gm c nhng loi sau: - nh sng chi m (blinding glare): cc tc ng do nhn thng vo mt tri, khin cho mt tm thi b m li hu qu lu di vi th gic. - nh sng chi gy hn ch tm nhn (disability glare): cc tc ng tng t nh b m tm thi do n pha t chiu vo. - nh sng chi gy kh chu(Discomfort glare): loi ny thng khng gy tnh hung nguy him lm m ch khin ngi ta cm thy kh chu, nhng cng c th gy mt mi nu phi chu ng lu. sng c th gy ln xn, mt tp trung v c th dn ti tai nn. Loi ny c bit xy ra trn cc ng ph m h thng n thit k km hoc l c qu nhiu n qung co.

nh sng ln xn: m ch nhiu lung sng qu mc cng lc. Cc lung

nh sng chim dng bu tri : iu ny thng xy ra cc khu vc

ng dn c. nh sng t qu nhiu ngun khc nhau, bao gm c nhng ni lm dng nh sng, c phn chiu ln bu tri m. iu ny c bit tc ng n cc nh thin vn trong vic quan st sao. Tc ng ca nhim nh sng - Lng ph nng lng: vic chiu sng chim n nng lng tiu dng ca c th gii. Cc nghin cc nghin cu cng ch ra l thng thng c

n 50% n 90% nh sng cc to nh l khng cn thit. Trong khi hin ti nhiu nc ang ra sc tm cc bin php gim thiu s dng nng lng sau khi k Ngh nh th Kyoto, th vic tng cng tnh hiu qu ca vic s dng nh sng l mt bin php em li kt qu cao trong thi gian nhanh chng. - nh hng ti vic quan st thin vn: Hu ht ngi dn thnh ph khng th thy cc ngi sao trn bu tri m,ngoi tr mt trng v mt s ngi sao sng. iu ny lm hn ch hiu bit ca h ti khng gian, thin vn hc v khoa hc ni chung. Cc nh thin vn hc nghip d th lm vic rt kh khn. nhim nh sng cn tng buc mt s i quan st thin vn phi di chuyn a im nh i Thin Vn Hong Gia, Greenwich v cn tr vic quan st cc a im khc. - Tc ng ti sc kho v tm l con ngi: cc tc ng c th l hin tng au u, mt mi, cng thng, suy gim chc nng sinh dc v tng cm gic lo u. C ti liu cn cho rng c s lin quan gia nhim nh sng v nguy c b ung th v! - Gy ri lon cc h sinh thi: thin nhin vn thch nghi vi nh sng v bng ti t nhin. nhim nh sng c th lm ri lon thi quen sinh hot ca cc sinh vt. Cc nghin cu cho thy mt s v d c th v hu qu gy ra bi nhim nh sng nh: nh sng m lm gim kh nng nhn ng ca bm m v cc cn trng hot ng v m khc. Cc loi hoa n v m, da vo cc loi ny th phn, cng v th m b nh hng. Cc loi chim di c c th b mt phng hng bi nh sng ca cc to nh cao chc tri. Hoc l cc loi ch v k nhng hot ng v m cng b nh hng. Thng thng khi khng c nh sng, chng thc gic, i tm bn tnh v sinh . Nhng nh sng thng xuyn do nhim nh sng lm cho hot ng ca chng suy gim... - Gy mt an ton: iu ny kh ph bin vi nhng ngi i ng ban m. T Chc Bu Tri m Quc T (International Dark-Sky Association) cn cho rng, chng c c s khoa hc no ca vic nh sng c th lm gim ti phm. Thm ch nh sng nhn to ti cn c th to ra s i lp ln gia nh sng v bng ti, khin ti phm d dng n np hn. Cc bin php gim nhim nh sng Gim nhim nh sng bao gm nhiu hnh thc nh gim nh sng chim dng bu tri, gim nh sng chi, gim nh sng xm nhp, v gim nh sng ln xn. Phng php tt nht l phng php phi ph hp vi loi nhim no. Cc bin php c th p dng: - S dng ngun sng va vi yu cu - Tt n khi khng cn thit hoc s dng ch hn gi - Ci tin dng c chiu sng ph hp, c th tp trung nh sng vo ni cn thit

- Lp t cc loi n sao cho bc sng nh sng t gy ra cc vn nghim trng - nh gi li cc h thng chiu sng hin c, thit k li nu cn. Cc t chc hot ng chng nhim nh sng T nhng nm 1980 bt u ni ln cc hot ng nhm gim bt lng nhim nh sng. Hin ti, cc t chc sau l nhng t chc hot ng ni bt trong lnh vc ny. - T chc bu tri m quc t IDA (International Dark-Sky Association) hot ng nhm lm gim nhim nh sng, ch yu M - Hot ng v bu tri m CfDS (Campaign for Dark Skies) l mt b phn ca T chc thin vn Anh Quc (British Astronomical Association) hot ng nhm lm gim nhim nh sng Anh - IDA-UAI-Cielo Buio, mt t chc ca Italia c s tham gia ca i din ca IDA.

Rng rm nhit i no ln nht th gii? Rng Amazon l mt trong nhng ngun ti nguyn thin nhin ln nht ca nhn loi. Vi vic to nn khong 20% kh xy cho tri t, rng Amazon cn c xem nh l phi ca tri t. Vi iu kin t nhin ht sc u i, rng Amazon khng ch l khu rng rm nhit i ln nht th gii m n cn c mt h thng sinh vt a dng v phong ph nht. Sng Amazon Rng Amazon c t theo tn ca sng Amazon, ngun sng ca khu rng ny. Sng Amazon bt ngun t dy Andes Peru, v chy lch theo hng ng ln pha bc ca Nam M. Sng ra i Ty Dng ti Belem, Brazil. Nhnh chnh ca sng di khong 4.080 dm. Lu V tr rng Amazon vc sng cp nc cho mt khu vc c din tch khong 2.722.000 dm vung, bao gm cc nc Brazil, Columbia, Peru, Venezuela, Ecuador, Bolivia v Guyanas. 16% lng nc sng ca th gii chy qua chu th sng Amazon. C mi pht, 28 triu gallons nc chy vo i Ty Dng, lm long mn ca i dng ny trong phm vi cch b 100 dm. Khong 15 triu nm v trc, sng Amazon chy theo hng ty, ra Thi Bnh Dng. Trong qu trnh Nam M thay i a tng, dy Andes t t c nng cao ln v lm thay i hng chy ca dng sng. Nh s h tr ca h thng sng, cc h nc ngt c hnh thnh, v mi trng ca khu vc lng cho Amazon thay i rt nhiu. Sau , tc l cch y khong 10 triu nm v trc, dng sng thc s chy theo hng ng, ra i Ty Dng. Hu ht lng nc ca sng Amazon n t lng tuyt tan hng nm ca dy Andes Peru. Trong thi gian t thng 6 n thng 10, mc nc tng thm t 30 n 45 feet. Na pha bc ca lc a Nam M c hnh dng ging nh chic a lng nng. Khong 1100 nhnh ph, trong 17 nhnh di hn 1000 dm, ca dng sng chy vo chic a . Bt c khi no ma ri vo lu vc sng, n s li cung cp nc cho khu rng v dng sng. Sng Amazon l h thng sng ln nht th gii. Ti mt s im, sng rng n 1 dm, trong khi cc im khc rng c th ln n 35 dm. Belem, ni dng sng ra i Ty Dng, sng c th rng ti 200 n 300 dm, ty theo ma. Mt s loi ng vt c tr y nh ri c, c nc ngt, ra, c Piranha, ln bin, ln in v loi c khng l c tn gi Piraracu.

Kh hu rng Amazon, nhit cao v lng ma trong nm n nh. Kh hu m p v m t, vi nhit trung bnh l khong 790F. Bin nhit gia ngy v m cn ln hn bin nhit gia cc ma. Khu rng thu nhn c khong 9 feet lng ma mi nm. 50% lng nc ny li quay tr li bu kh quyn thng qua s h hp ca cy. Cc tng thc vt Rng Amazon gm c 4 tng hay l 4 cng ng sinh vt. Mi tng li c h sinh thi c o m trong thc vt v ng vt thch nghi vi ton h thng.Tng vt tn l tng trn cao nht, ni c nhng cy c th cao n 200 feet, v chng vt ln tn rng Amazon. tng ny, chng phi ng u vi mi s thay i v nhit , gi v lng ma. L cy nh v c bao ph bi mt lp dy c tnh cht bng gi nc. Chng li dng gi pht tn ht cy ra cc vng khc ca khu rng. Thn cy c th c chu vi n 16 feet v c r cy khng l vng chc. Mt s loi ng vt tm thy tt c nhng g chng cn tn ti tng ny v chng bao gi ri i. Tng chnh ca rng l tng u th sinh thi tn rng. Hu ht cy tng ny c l phng, hnh ovan, vt v mt im. iu ny cho php nc nhanh chng chy ra khi l cy v ngn chn c s sinh trng ca nm, ru v a y. tng ny, l cy dy c v ly i khong 80% nh sng mt tri. Nhiu cy hoa v cy qu sinh trng tng ny. Tng di tn ch c c khong 2% n 5% nh sng mt tri. Bi vy cy ci y c nhng cch thc c o thch nghi vi iu kin sng ti tm nh vy. Nhng chic l thu nhn nh sng ca chng rt ln, v c mu xanh m. Chng thng khng mc cao hn 12 feet. tng ny c rt t gi nn cy phi da vo cn trng v ng vt th phn cho hoa. Mt s cy cn c hoa v qu ln nm thp trn thn cy cc ng vt ln khng th leo tro c th n v gip cy phn tn ht. tng ny c s tp trung ng o nht cc loi cn trng. Tng trt l tng thp nht v hu nh khng c cy ci. Ch c khong 2% nh sng mt tri xuyn ti y. Tng ny l ni tp trung thc vt v ng vt b phn hy c tc dng lm cho t mu m. Nhiu cht dinh dng ca t c gi trong qun x sinh hc ny. R cy bm trn mt t tip cn cc cht dinh dng ny. Cc ng vt ln n c th n c v r cy, trong khi cc cn trng nh rt, b cp, v giun t th s dng cc rc thi hu c lm thc n.

Mc d rng Amazon c tha thi mu m nhng nhng cy khng l y li pht trin trn nhng ch t ngho cht dinh dng nht. Lp t axit dy 2 inches pha trn cha n 99% cht dinh dng. 9/10 nng lng ca khu rng nm trong l cy v cc b phn khc ca cy. Tng trt ca khu rng rt d thm nc nn c th ngn c cht khong v cc cht dinh dng khng b ra tri v mt i. Ngay khi mt cy hay mt con vt cht, cc sinh vt phn hu nhanh chng bin n thnh ngun thc n v cht mn. Cc loi thc vt li rt nhanh chng hp th cc cht dinh dng . y chnh l h sinh thi hot ng cht ch nht v hiu qu nht trong t nhin. Vy nn s ph hu mt phn ca h thng c th bo trc s ph hu ca c h thng. Tn rng L khu rng rm nhit i ln nht th gii, Amazon bao ph hn mt na nc Brazil. Tn ca khu rng cn c ngi ta t bit n hn c y i dng. Cc nh khoa hc tin rng trong tn rng c th c ti mt na loi sinh vt ca th gii. Hn 500 loi ng vt c v, 175 loi thn ln v hn 300 loi b st khc cng 1/3 loi chim ca c th gii sng ti rng Amazon. Ngi ta cng c tnh rng c khong 30 triu loi cn trng y. Cuc u tranh sinh tn l ht sc khc lit. iu ny c th gii thch ti sao tri qua hng triu nm tin ho, c rt nhiu loi sinh vt c kh nng thch nghi cao tn rng Amazon ny. S u tranh gh gm nht l gia ng vt v thc vt. C thc vt v ng vt y u c gng thch nghi bo v mnh. Thc vt thu nhn nh sng mt tri v bin n thnh ngun nng lng cho mnh v cc loi vt n c di tn rng Amazon. Mt s loi ng vt tm thy tn rng l nhng con i bng hung d, chng n kh, con li, b st v cc loi chim khc. Con li dnh ch yu thi gian ca i mnh trn ngn cy. Thc n ca chng l nhng l cy ngho cht dinh dng nn chng phi gi gn nng lng, chng dnh n 80% thi gian cho vic ngh ngi. Mt phn ln thc n ca loi kh th li bao gm nhng l rt kh tiu ho. S trao i cht ca chng l rt thp nn chng phi t si m mnh di nh nng mt tri sau khi tri qua mt m lnh. Cc con kin ct l th chu trch nhim thu hoch n 1/6 s lng l cy trong rng v mang cc mnh l v t ca mnh. Chng ng vai tr quan trng trong h sinh thi ca khu rng bi chng ct ta cc l cy nh m thc y s sinh trng ca cy, hn na cc mnh l ri xung t li c tc dng ti to t. Ngun cung cp dc phm Trong nhiu th k qua, nhng ngi dn bn a rng Amazon s dng nhiu loi cy khc nhau lm thuc cha bnh. Cc nh khoa hc hin ang pht hin ra nhiu loi cy c th lm thuc cha bnh AIDS, ung th, tiu ng, vim khp v Alzhimrs cng nh thuc cha bnh st rt, thuc gim au c... Mc d c n 25% cc loi thuc c sn xut t cc

nguyn liu ly t rng nhit i, nhng y ch mi l kt qu nghin cu 1% cc loi cy. Vn bo tn Hin nay, hn 20% khu rng b ph hu mi mi. t c dnh cho cc trang tri nui gia sc, hot ng khai thc m, khai thc g v t canh tc. Mt s cy b t ly than cung cp cho cc nh my cng nghip. Trong hn 50 nm qua trn ton th gii, hn mt na rng nhit i b ph hy bi chy rng v khai thc g, mt din tch rng hn 200.000 acres mi ngy hay hn 150 acres mi pht b t chy. Cc chuyn gia c tnh rng mi ngy c khong 130 loi thc vt, ng vt v cn trng b bin mt. Vi tc ph hy hin nay, ngi ta tnh ton rng cc rng nhit i cn li s cng b ph hu trong vng khng y 40 nm na. Mt vn na ng lu tm rng Amazon l s mt dn nhng ngi bn a. Cch y khong 500 nm, c khong 10 triu ngi Anh ing sng y. Th nhng ngy nay ch c khng y 200.000 ngi cn li. Hn 90 b lc b tuyt chng t nhng nm 1900 n nay. Hu ht cc php s v thy thuc cn sng cng 70 tui hoc thm ch hn. Khi h ra i, h s mang theo c mt vn hiu bit di do v cc loi cy thuc v cc sinh vt ni y.

Ti ch rc thi c tc dng g? Ti ch l qu trnh ti sn xut cc nguyn liu c ch bin, sn xut (m nu khng ti ch th chng s tr thnh rc thi) tr thnh cc sn phm mi. Ti ch gip ngn cho rc khng phi chn xung t hay t chy, gim bt lng tiu th nguyn liu th, v gim c lng nng lng phi s dng hn so vi qu trnh sn xut t nguyn liu th. Cc nguyn liu ph bin c ti ch l thu tinh, giy, nhm, hc n, thp, vi v nha. Cc nguyn liu ny c th l rc thi t qu trnh sn xut hoc l rc thi tiu dng. Ti ch l yu t ch cht ca vic qun l rc thi hin i. Lch s Ti ch l mt hot ng ph bin trong lch s nhn loi. Trc thi k cng nghip ti chu u, ngi ta thu nht cc mnh vn lm t ng v cc kim loi c gi tr khc, nung chy ti s dng. Anh, tro bi t vic t g v than c dng lm nguyn liu lm Biu tng ti ch gch. ng lc ch yu ca nhng kiu ti ch ny l li th kinh t ca vic s dng nguyn liu ti ch so vi vic dng nguyn liu gc, cng nh do thiu b phn loi b rc cc thnh ph ng c. Ti ch giy xut hin nc Anh vo nm 1921,khi T Chc Rc Thi Giy Anh Quc (British Waste Paper Association) c thnh lp khuyn khch kinh doanh trong lnh vc ti ch giy loi. Vic thiu cc ngun nguyn liu l nguyn nhn ca cc cuc chin tranh th gii li cng thi thc con ngi ti ch. Nhng chin dch vn ng ln c t chc trong thi k Chin Tranh Th Gii II mi nc tham chin, thc y nhn dn bo tn kim loi v si; M, qu trnh ti ch c c bit coi trng. Sau khi chin tranh kt thc, cc chng trnh bo tn ngun nguyn liu c lp ra trong thi gian chin tranh tip tc c duy tr nhng nc ngho ti nguyn thin nhin nh Nht Bn. Ti M, s u t ln tip theo cho ti ch l vo nhng nm 1970, do chi ph nhin liu tng (s dng nguyn liu ti ch tit kim nng lng hn so vi s dng nguyn liu gc). Nm 1973, thnh ph Berkeley, California bt u mt trong nhng chng trnh thu gom ti l ng u tin bng nhng ln thu lm giy bo t cc khu vc dn c hng thng. T nhiu nc bt u v m rng cc chin dch thu gom ti nh. Mt s kin na nh du cho n lc ti ch xy ra vo nm 1989 cng ti thnh ph Berkeley, l lnh cm s dng bao gi bng cht liu polystyrene gi m bnh hamburger McDonalds. Mt tc ng ca ln cm ny l tng cng s qun l ti Dow Chemical, nh sn xut polystyrene ln nht th gii, dn n n lc ln u tin chng

minh rng nha cng c th c ti ch. n nm 1999, ch ring ti M c 1677 cng ty tham gia vo ngnh cng nghip ti ch nha t rc thi tiu dng. So snh gia ti ch v sn xut thng thng - Nhm: Ti ch 1 kg nhm tit kim c 8 kg qung b xt, 4 kg sn phm ho cht v 14 kwh in. Trong khi phi cn n 20 ln nng lng sn xut nhm t qung b xt so vi vic ti ch. - Thy tinh: ti ch gip gim 20% kh thi v 32% nng lng s dng. C mi tn thu tinh c ti Thng rc phn loi rc ch, khong 315 kg carbon dioxide c gim v ti ch 1,2 tn nguyn liu th c tit kim. - Giy: 1 tn giy ti ch gip bo tn c 7000 gallon nc, 17 n 31 cy, 4000 kwh in v gim 60 pound kh gy nhim. Ch bin t giy ti ch s dng t hn 20% nng lng so vi vic ch bin t g. Tc dng v hn ch Mt trong nhng tc dng chnh ca vic ti ch l gim c lng nguyn liu th mi phi s dng. V mt l thuyt, ti ch cho php ngi ta tip tc s dng mt nguyn liu cho cng mt mc ch, v thc t trong nhiu trng hp iu ny ng chng hn nh vic ti ch kim loi v thy tinh. Tuy nhin, trong trng hp vi si th vic ti ch thng ch tng thi gian s dng ca nguyn liu, dn dn n s km hu dng i; chng hn khi giy c ti ch, si giy s ngn i lm cho n km hu dng trong vic sn xut giy cao cp. Trong nhiu trng hp, nguy c gy nhim c th xy ra trong qu trnh ti ch. Lm gim vic s dng nguyn liu th, ti ch c th to nn nhng li ch cao hn v nguyn liu nhng ni m chi ph ch to nguyn liu l t (xt c v mt kinh t, x hi hay mi trng). Chng hn nh vic ti ch nhm lm gim lng thi CO2 n 95%. Lin quan n vn hn ch v ngun nguyn liu v t rc li cng nng cao tm quan trng ca vic ti ch. Tuy nhin, li ch ln nht vi mi trng phi t c thng qua vic gim lng rc thi v ti s dng cc vt dng di hnh dng hin ti ca chng, chng hn nh dng li cc chai l. Tt c cc k thut ti ch u tiu hao nng lng, cho vic vn chuyn v sn xut, v nhiu khi cn c mt lng nc ng k na. C hai ngun ti nguyn ny u c tc ng v mt mi trng nn cc nh hot ng lun ng h khu hiu Reduce, Reuse, Recycle ngha l gim, ti s dng, ti ch m ch th t u tin ca cc hot ng trong qun l rc thi.

Ni no m t nht th gii? l Cherrapunji nm bang Meghalaya, n . Cherrapunji nm cao 1290m so vi mt nc bin, c lng ma hng nm l 1270cm. C ln y tng t lng ma 2290cm trong mt ma. Vng t mu thun Tuy nhin y cng li l mt vng t mu thun. L vng m t nht th gii nhng Cherrapunji li trong tnh trng thiu nc khi ma ng n, sut my thng lin khng h c ly mt ln ma. Hin tng thi tit ch yu tc ng to nn tnh trng ny i vi Cherrapunji l gi ma (monsoons). Gi ma l nhng cn gi thi theo ma, trong khong 6 thng chng thi t mt hng gy ma xi x v trong 6 thng cn li th li thi theo hng ngc li v mang n rt t ma. Trong sut ma m t, khng kh m c lm lnh khi n thi qua vng t ngc dc, gy ma rt nhiu pha gi thi trn cc rng ni. Nhng do rng phng h b cht ph nn mt t khng th gi li lng ma ln n nh vy. Thnh ph Cherrapunji li nm cao 1290m so vi mt nc bin, v hu ht lng nc ma chy t ni xung thung lng pha di. Ring h thng cung cp nc ca th trn Cherrapunji khng th cung cp lng nc sch trong ma kh. V th nhng ngi dn sng y thng phi i b nhiu km c nc tm ra v ly nc ung. Nguyn nhn gy ma Cc i dng l ngun cung cp ch yu ca ma, nhng ao h v sng sui cng gp phn vo . Mt tri lm nc bc hi. Hi nc tn ti trong khng kh cho n khi ngng t li, thnh my ri sau thnh nhng git nc ma. S ngng t din ra khi khng kh b lm lnh. Cn c nhng git nc ma th cn phi tnh n cc thnh phn khc tn ti trong khng kh, chng hn nh bi hay mui, ti nhit trn nhit ng bng. Nhng thnh phn gi l ht nhn ngng t. Khi ht nhn ngng t c lm lnh n nhit di im ng bng, nc s ngng t bao quanh ht nhn thnh tng lp. Cc ht tr nn nng n mc khng th tip tc li trong bu kh quyn na m ri qua nhng m my thnh ma. Trong khi Cherrapunji:

- cao 1290m so vi mt nc bin : v iu ny, khng kh t cc ng bng pha di s gp lnh khi n ln cao cao hn. Vic lm lnh khng kh ny khin cho khng kh m c gi li trong khng kh, to thnh my, gy ra ma. - Gi ma: gi vng ny cha y hi m. Vic c cung cp thng xuyn hi m trong vng 6 thng dn n kt qu l nhng trn ma lin tip.

Ngh nh th Kyoto ra i nh th no? Nm 1972, Hi Ngh Tri t ln th nht din ra ti Stockholm, Thy in. Ti y cc nh lnh o hng u ca cc nc cng b nh v vic tp hp nhau li, c 10 nm mt ln, cng bn bc v tnh hnh ca tri t. Nm 1982, Hi Ngh Tri t ti Nairobi, Kenya din ra trong bi cnh nh cao ca Chin Tranh Lnh. Cuc hi ngh khng th i n mt tho thun no c ngha. Do hi ngh ny khng c xem l mt Hi Ngh Tri t chnh thc. Nm 1988, Hi Tho Quc T V Thay i Kh Hu (the International Panel on Climate ChangeIPCC) c thnh lp. Xut pht t Lin Hp Quc, IPCC tp hp cc nh khoa hc t cc nc trn th gii. Trong sut thp nin 1980, nhng cuc tho lun v thay i kh hu tp trung vo vn liu tri t ang m ln hay lnh i. V thc s vic thnh lp IPCC nh du mt bc tin quan trng i n mt cu tr li c c s khoa hc v vn . Nm 1988, Hi Ngh Toronto V Thay i Kh Hu din ra ti Toronto, Canada. Th tng Canada Brian Mulroney v th tng Na Uy Gro Harlem Buntland khi lm ch to cho mt trong nhng hi ngh khoa hc u tin ca th gii v thay i kh hu ny. Hi ngh ku gi n nm 2005 s ct gim 20% mc kh thi gy hiu ng nh knh ca nm 1988. ng thi hi ngh cng coi tc ng ca thay i kh hu l nguy c ln "th hai sau chin tranh nguyn t ton cu". Nm 1990, hai nm sau khi thnh lp, IPCC a ra bn bo co u tin. Bn bo co cng b c c s c th tin tng v hai vn : th nht, tri t ang m dn ln. Th hai, hot ng ca con ngi l nguyn nhn gy ra tnh trng . Tuy nhin bn bo co cng nhn mnh rng vi khoa hc hin ti, vn cn c thi gian c th khng nh chc chn. Nm 1992, Hi Ngh Tri t ln th hai ti Rio de Janeiro, Brazil. Mt s lng ng o cc nh lnh o hng u ca cc nc trn th gii tham d v cng a ra Hip nh Khung Ca Lin Hp Quc V Thay i Kh Hu hay cn gi l Hip nh Rio. Hip nh ku gi th gii n nh mc kh thi gy hiu ng nh knh n nm 2000 s bng vi mc ca nm 1990. C Canada v M u k v ph chun hip nh ny. iu quan trng na l tng thng M George Bush (cha) m phn v mt tho thun cho php cc nc ang pht trin tng mc kh thi ( iu m h cp trong

Ngh nh Th Kyoto). Hip c hin vn ang rng buc cc quc gia ph chun n. Nm 1995, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan ln th I din ra ti Berlin, c (hng nm, cc quc gia ph chun Hip nh Rio li t chc Hi Ngh Cc Bn Lin Quan - Conference of Parties-COP). Hi ngh ln th nht ny bn lun v xem xt tnh kh quan ca mc tiu trong Hip nh Rio v n nh mc kh thi gy hiu ng nh knh. Cng nm , IPCC a ra bn bo co th hai ca mnh. Nm nm sau khi thng bo "cn c nhng nghin cu khoa hc khng nh chc chn", IPCC cp n nhng bng chng cho thy tc ng c th thy r ca con ngi i vi h thng kh hu ton cu. Nm 1996, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan (COP) ln th II din ra ti Geneva, Thy S. Trong cuc hp u tin sau khi IPCC cng b bn bo co th hai, cc nc tham gia Hip nh Rio tuyn b "thay i kh hu l mt nguy c i vi nhn loi". Nm 1997, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan ln th III din ra ti Kyoto, Nht Bn. Sau khi xem xt nh gi cc mc tiu gc ca Hip nh Rio v nhn thy hiu lc ca chng l qu yu, cc nc i n vic xut nhng mc tiu mi. Mc tiu l trong thi gian t 2008 n 2012 phi gim 5% mc kh thi gy hiu ng nh knh ca nm 1990. Mc tiu 5% l ca ton th gii cn mi nc li c mt mc tiu ring: Lin Minh Chu u l 8% (trong c cam kt gim 25% v Anh l 15%), M l 7% cn Canada l 6%. Ngh nh Th Kyoto ra i nh th. Khi , c Canada v M u k vo Ngh nh Th Kyoto, theo cam kt ct gim mc kh thi gy hiu ng nh knh ca nc mnh. Nm 1998, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan ln th IV din ra ti Buenos Aires, Argentina. Ti y, K Hoch Hnh ng Buenos Aires c a ra xc nh c ch thc thi ca Ngh nh Th Kyoto (bun bn nh mc kh thi, tch t carbon, s pht trin trn c s gn gi mi trng sch ti cc nc ang pht trin v.v). Cc nc tho thun mt c ch m theo cc mc tiu s t c vo thi im din ra Hi Ngh Cc Bn Lin Quan ln th VI, tc l nm 2000. Nm 2000, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan ln th VI ti Hague, H Lan. Hi ngh ny thi hn cui cc nc thc hin cc cam kt ti Buenos Aires nhm i n bin php ct gim kh thi theo l trnh trong Ngh nh Th Kyoto. Cuc hp tht bi, ch yu l do khng th i n mt tho thun v vn tch t carbon , mt vn thit yu ca c Canada v M. Sau tht bi , mt cuc hp na c t chc Ottawa vi hy vng c th chng minh tht bi trn l do s hiu nhm ch khng phi l do l hng trong chnh sch. Tuy nhin cuc hp ny cng tht bi. Nm 2001, Hi Ngh Cc Bn Lin Quan din ra ti Bonn, c. Ngay trc bnh minh ngy 29 thng 7 nm 2001, c th gii i n tho thun m h

 trnh n ti cuc hp trc ti Hague. 180 nc (ton b th gii ngoi tr M v c) ng vi cc quy nh thc hin Ngh nh Th Kyoto. Thng 12 nm 2002 Canada ph chun Ngh nh Th Kyoto, cam kt gim 6% mc kh thi gy hiu ng nh knh ca nc mnh trong nm 1990 trong thi gian t nm 2008 n nm 2012. Ngh nh Th c hiu lc, n phi c ph chun bi cc nc c mc kh thi gy hiu ng nh knh chim t nht 55% ton cu ca nm 1990. Ct mc ny t c nh vic Nga ph chun Ngh nh Th Kyoto vo ngy 18 thng 11 nm 2004. Ngh nh Th s t ng c hiu lc 90 ngy sau khi c cc nc k. Theo ngy 16 thng 2 nm 2005 l ngy u tin Ngh nh Th Kyoto c hiu lc.

Cn bng sinh thi l g? Nu bn tng vo mt khu rng nguyn sinh, rng xanh l mt th gii v cng phong ph. Trong rng c c, cc lai thc vt nh ru, dng x, cy leo... c nhng ng vt n c nh hu ,nai... ng vt n tht nh h, bo... chnh l mt h sinh thi. Thc vt c xp l k sn xut s cp: Thc vt ht nc v cc cht dinh dng di t, cht dip lc ca thc vt hp th nh sng mt tri v kh cabonic trong khng kh, chuyn ha nng lng mt tri thnh nng lng ha hc v tn tr trong thn cy, l cy. ng vt n c c xp l k sn xut th nht, chng ch yu sng bng cch n cc loi cy c. ng vt n tht c xp vo k sn xut th hai, chng ch yu sng bng cch n tht ng vt n c. Sau khi ng vt v thc vt cht i, xc ca chng c cc vi sinh vt phn gii thnh cht dinh dng ca thc vt, v vy vi sinh vt l k hon tr li mi trng t nhin. ng vt, thc vt, vi sinh vt v mi trng sinh tn ca chng cng da vo nhau, khng ch ln nhau v cng to thnh mt th thng nht. Cng tng t nh vy, mt m nc, mt ng c, mt con sng ... cng hnh thnh mt h thng sinh thi ring. Trong h thng sinh thi, vt cht v nng lng bin i tun hon theo biu : thc vt ng vt n c - ng vt n tht vi sinh vt thc vt. Trong qu trnh bin i tun hon ca nng lng v vt cht, nu mt mt xch no c trc trc s nh hng ti c h thng tun hon Trong iu kin nht nh, mt khu rng c bao nhiu c, s c nui sng c bao nhiu ng vt n c, s ng vt n c c th nui sng c bao nhiu ng vt n tht... ni chung nhng s lng c th xc nh c v c bn. Lc ny gia cc khu trong h sinh thi s duy tr mt trng thi n nh tng i. chnh l cn bng sinh thi. Nhng s cn bng sinh thi rt mong manh v kh nng t iu tit ca h sinh thi cng c gii hn. Nu con ngi can thip qu mc vo h sinh thi hoc lm tri vi qui lut t nhin th h sinh thi s mt kh nng t iu tit, n lc ton b h sinh thi s b nh hng v b ph hoi nghim trng.

Ti sao li c nhng cn ma axit? Ngi ta cho rng cc kh thi ca nhng nh my nhit in v cc nh my khc to nn hin tng ma axit ny. Nhng nhiu lon sinh thi do cc kh thi gy nn ln u tin pht hin c Nauy, sau ny lan rng khp trn hnh tinh chng ta.

Sn phm chy ca tt c cc nhin liu ho thch nh than hay du kh t nhiu u cha xit lu hunh v xit nit. Ngi ta buc cc nh my khng c dng nhin liu c thnh phn lu hunh cao, nhng thc s l yu cu ny rt kh thc hin. V d, nu nm 1950, cc nh my nhit in ca M thi ra khng kh khong 5,4 triu tn sunfur th 20 nm sau con s ny l 16,8 triu tn. Nc ma c to thnh trong kh quyn do ngng t hi nc (vn l trung tnh). Hi nc b axit ho nh khi ho tan kh cabonic c mt khp ni trong khng kh. Nhng khi tip xc vi oxit lu hunh v oxit nit, lng nc ma tr thnh axit hon ton. Mt th trn ct l Pitlochry chim k lc th gii v ma axit. Vo ngy 10-41974, th trn b ma axit m nc ma c th so vi dm. Cc trn ma axit khng ch tn ph sinh thi cc h nc m nn t, cy c, thc vt cng chu thit hi. Thu in, trong nhng thp k trc nng sut rng st gim lin tc (1% mt nm). Ma axit lm ngho cht dinh dng ca t, ph hu cc vi sinh

Ma axit to nn nhng h cht

vt c ch.

Ti sao mt s nc khng c nn cng nghip pht trin li l nn nhn u tin? Thc ra khng phi cc nh my ca h gy nn m cc trn ma axit ny n t xa. Nhng cn gi xoy pht sinh t i Ty Dng, sau tin v pha nc Anh v cc nc Bc u. n y, chng ko theo hng trm nghn tn oxit to ra t ng khi ca Shefield, Birmingham, ca vng

Ruhr. n vng min ni Scadavi th cc khi m trn khng kh ho thnh ma. Mi nm trn 6000 tn lu hunh ho x xung lnh th Nauy. Theo nh gi ca cc nh khoa hc th s lu hunh ny c xut x t ni khc n. Ma axit cng vt qua bin gii cc quc gia Bc M. Chnh ph Canada t lu vn yu cu chnh ph M c bin php ngn chn kh thi c hi t cc nh my cng nghip, trc ht l nhng nh my in chy than m trong ch c 10% l c t thit b lm sch kh. Cc h cha nc nhn to trn ni Ariondark ng bc Hoa K cng chung s phn vi cc h nc Nauy. Trong s 214 h c kim tra th c 111 h b nhim axit v d nhin cc sinh vt trong nhng h cngcht hng lot. Th ri ch 4 nm sau , s lng h b axit ho ln n 170. Cc trn ma axit vn thng xut hin trn lnh th Hoa K, min Missisipi v gn Thin nhin b tn ph nng n v nh khp lnh th pha ng Canada.

nhng cn ma axit

C th c hai cch duy tr t l gii hn ca oxit lu hunh v nit trong mi trng khng kh cnh nhng ni thi chng. Th nht l thu tm kh c, iu tht phc tp v tn km. Cch th hai n gin hn nhiu l lm mt ng khi c chiu cao chc tri, vic ny chng qua l ch lm sch khng gian cnh nh my ch khng gii quyt c vn nhim khng kh. V mt ng khi cao cng vn thi ra by nhiu cht thi nh ng khi thp, ch c iu chng mang n i xa hn v gy tc hi cho mt min xa xi no . Nhng m khi c hi y s gy hu qu tai hi vo nhng h nc no, vo nhng vng dn c no? V cc cn ma axit vn tip tc hy dit Hnh tinh xanh ca chng ta...

Ti sao tm bo l ni yn tnh nht ? Bo thc cht l khi khng kh xoay trn vi vn tc cao, hot ng trong phm vi kh ln, ng knh c th ln ti 1.000 km. Mt bo, cn gi l tm bo, l ni c p sut khng kh rt thp, cn xung quanh mt bo th khng kh tng thp va xoy nhanh va v trung tm p thp. Tc dng kh cng nhanh th vn tc gi cng mnh, to nn lc ly tm cc ln khin khng kh bn ngoi cng kh lt vo tm bo. Do , mt bo ging nh mt ci ng c xy bng my, bn trong dng nh khng kh khng quay, gi rt yu. Hn na, v khng lt c vo tm bo, nn khng kh bn ngoi mang nhiu hi nc phi bc ln, hnh thnh nhng m my xm xt ri o t tun ma. Trong khi , ti mt bo Mt hnh nh ca mt bo (nh: li xut hin dng kh i xung, bi vy khoahoc.com) ni y tri quang, my tnh, thm ch cn c th trng thy trng sao vo bui ti. Tuy nhin, nu mt bo trn i dng th ni sng bin li cc k d di. Th nghim cho thy, t ly nc vo trong chung thu tinh ri ht dn khng kh ra, n khi khng kh rt long v p sut gim ti mc nht nh th nc trong ly ni bt sng sc nh b un si. Mt bo thng thng c ng knh 40 km. Bo l khi kh va quay va di chuyn nn mt bo cng di chuyn theo. Sau khi mt bo ri ch, tc th ma to gi ln p ti. Cc chuyn gia kh tng hc cho bit, s phn b hng gi mi v tr trong phm vi hot ng ca cn bo u c th hin rt c quy lut. Khi khng kh xung quanh dn v tm bo, do nh hng ca s t quay ca tri t, hng i ca gi s b lch i. S lch gc khin gi xung quanh hng ti tm bo lun ngc chiu kim ng h. Cng n gn tm bo, phng tip tuyn cng ln, gi cng tip cn vi vn ng quay trn quanh tm bo. Bi vy, gc to ra gia hng gi vi tuyp tuyn ng trn tm bo cng nh. Trong phm vi cn bo, d ng bt k v tr no, ch cn ng quay lng v hng gi th ngi ta c th phn on chc chn rng mt bo nm trong gc dao ng 45-90 pha trc mt v lch sang tri.

V sao om m pht sng? Chng ta c th thy nhng chic vng c hay nhng chi lung linh mu m m c th t pht sng. qu l mt iu k diu m con ngi hc lm c t phn ng ho hc ca s pht quang sinh hc ht nh c ch pht sng ca om m trong thin nhin. V sao om m pht sng? Phn ln, khi trng thnh, cc ch om m u c kh nng pht quang sinh hc. Mi u trng v trng cng u pht sng. Tuy nhin, khng phi tt c b cnh cng pht quang sinh hc u l om m. nh sng ca om m c pht ra t mt vi t cui bng. Ban ngy, cc t ny ch c mu trng xm, v m mi pht ra nh sng huyn o qua lp da trong sut. Bn trong lp da bng l dy cc t bo pht quang, trong cng l lp t bo phn quang, c chc nng nh mt gng gip phn chiu nh sng ra ngoi. om m t iu chnh ngun cung cp xy qu trnh t chy thc hin c lu di, v vy m nh sng pht ra lp le bi v chng t khng ch vic cung cp xy, sao cho phn ng pht sng thc hin c lu di. nh sng nhp nhy ngt qung pht ra l sn phm ca mt qu trnh ho hc, ch khng phi l qu trnh sinh hc. Trong t nhin, ngi ta chia ra thnh 2 loi om m, l: om m bay v om m b di t. C hai nhm ny u c th pht ra cng mt th nh sng lnh c bit v khng to nhit nh nh sng nhn to. iu ng ngc nhin hn na l: trong qu trnh pht sng, chng chuyn ha ton b nng lng sinh vt sang thnh quang nng v khng h tiu hao nng lng nh cc ngun sng nhn to khc. Th nh sng nhp nhy t tnh Mi y, cc nh khoa hc tm thy chic cng tc m om m vn dng bt n mi m. Nhp nhy, nhp nhy, chng t tnh vi phe khc gii bng th nh sng k diu ca chnh mnh. Chng c tr khn lm iu ? Khng hn th, mt c ch ho hc thng thng h tr chng. Kh nng pht quang to cho om m pht trin mt h thng ve vn phc tp da trn giao tip bng nh sng. Trong s hn 200 loi om m,

mi loi u c cc tn hiu ring ca mnh. om m sng 2 nm di dng u trng, n su b trong t v ch c hai tun "tui xun", ngha l n c 14 m bay, nhp nhy v tm bn tnh. Sau , cuc i n chm dt. Nhng m sng lp lnh ca cc ch om m trong m h ch l mt kiu ph trng hnh thc, ging nh chic ui rc r ca cc con cng c. S ph trng v p gii tnh khng ch c cc loi nh chim, th, ngi m c cn trng. Nhng con om m c tp hp c nh sng hunh quang lu hn s c kh nng tm bn i thnh cng hn v gip con ci sinh nhiu con hn. Mi loi om m c kiu pht sng v thi gian pht sng khc nhau. di ca tn hiu pht sng cn lin quan ti lng cht dinh dng con c cung cp trong khi giao phi v sau tch tr trong trng con ci. Trong mt nghin cu mi y, gio s Sara Lewis thuc Trng i hc Tufts, Boston (M) c mt pht hin l th rng: Loi om m sng di dng u trng vi thi gian kh di (khong hai nm), giai on ny chng ch yu dnh cho vic lm y bao t v ln ln. Nhng sau , nc ci thay, chng bay ln khi mt t, dnh khong 2 tun l ch ve vn bn tnh, truyn ging v cht l i v i.

Sng mui hnh thnh nh th no? Ban ngy, mt t nhn c nh sng mt tri, nhit tng cao hn, lm cho nc khng ngng bc hi, khin lp khng kh st mt t lc no cng c lng hi nc nht nh. Khi thi tit lnh, nhit mt t gim xung 0oC hay thp hn na, hi nc dn dn ngng kt thnh th rn, xp. Chng t ng ng bng thnh nhng ht mui trn b mt cy c hoc cc vt th gim xung di nhit im sng hay khi khng kh trn m v lnh. Vo nhng m ng, tri lng gi, quang my, khi m bc x l nguyn nhn ch yu ca qu trnh lnh i ca khng kh v cc vt th, cc ht hi nc s c iu kin l tng ng kt thnh tng chm lc l. Khng h mn nh ngi ta vn nhm tng, n ch trng nh mui v tn ti di hnh hi hao hao vi lp tuyt m chng ta hay thy trong t lnh. Sng mui hnh thnh do s ngng hi nc trn cc vt gn st mt t khi nhit cc vt ny gim xung di im sng ca khng kh. Tri quang, gi lng chnh l iu kin thun li cho s hnh thnh sng mui. Chnh ci mu trng c bit ca sng mui (cn gi l sng mc) khin cho sng mui c nhiu ci tn. Ngi Anh gi l "hoar frost", trong "hoar" l "trng nh tc hoa rm"; Ngi Trung Quc gi l "bch sng", bch l trng, ting Php l "gele blanche", "blanche" l trng. C ni cn cho rng c 2 loi sng mui: "hoar frost" v "rime", nhng vi "rime", khng kh m ban u ngng kt thnh cc ht nc, sau mi b lnh i tr thnh cc ht bng. Sng mui l hin tng nguy him i vi nhiu loi cy trng v vt nui. Vit Nam, sng mui xut hin nh th no?

 nc ta, vo khong thng 12, thng 1, thng 2 khng kh lnh trn v vng ni Bc b. Khi tri quang my, lng gi, nhit khng kh c th xp x 0oC, khng kh m lnh gp phi bc x nn b mt i nhit lng khin cho thi tit cng gi but. y l iu kin l tng hnh thnh sng mui. C phi ch no cng c? Vi mi vt th ngoi tri ng gi rt u d b cm lnh v kt t sng nhng lng sng mui khng ri ng u do mi vt c iu kin ngng kt khc nhau. st, nhit lng truyn i s nhanh hn nn vic khuych tn nhit lng cng d dng hn v mau chng tr nn lnh cng, sng mui mc ra nhanh hn. Cn gch ngi, do c nhiu l xp nh, s cch nhit gia cc b phn rt tt nn mt khi b lnh s kh nng ln bi nhit t ch khc truyn ti. Trong thi tit gi rt, cng l vt d ng sng mui. L cy mng, khong cch gia cc mt khng my lin kt nn cng d lm lnh v tha sc xut hin sng mui. t rung ch cy ti so vi ch cha cy cng v dn nhit khc nhau m iu kin ngng kt sng mui cng khc nhau, v th sng mui thng xut hin ch cy trc ri sau mi c ch cha cy. Nhng m gi rt, bu tri y trng sao, khng h c gi lay ng ngn l, sng dy ra ngoi ca thy khp trn ngn c, mi nh, thm ch c mt di vin ngi ph y sng mui trng mut. Ngi ta gi tit l "sng ging", ngha l "sng mui ri". Nhng tht ra, cha ai thy sng mui "ri" bao gi...

Ti sao hoa "bit" ma xun n? B quyt theo di ma ng? Mt nghin cu c ng trn tp ch Science ni rng: H pht hin thy mt protein bo hiu cho cc bng hoa tnh dy sau gic ng ng. iu c ngha l, hot ng ca mt protein phn ng vi nh sng mt tri khi ng mt chui phn ng gip thc vt khai hoa. Cy s khng n hoa vo ma thu bi khi mt s gene c kch hot ln t cc hot ng ra hoa. Nhng khi qua nhng ngy gi lnh, nhng gene s b tt v bt n xanh cho cy chun b bng n. Sao n khng n vo thi im xun phn? V bn nng thc vt khn n hiu r: l thi k cng d gy t vong nht. V vy, chnh xc l iu quan trng. Hoa khng ch cn mt cng c ging nh chic nhit k o nhit bn ngoi, chng cn m thng ma ng. Trong khi chiu di ca ma ng s m ch khi no bng hoa n ra cnh u tin, th hot ng theo gi ca bng hoa ph thuc vo chiu di ca ngy. Vo nm 1920, cc nh nghin cu bt u trng hoa di nh sng nhn to. Nhng th nghim cho thy cy ch n hoa khi chng nhn ra thi im thch hp ca nh sng ban ngy. Mt protein iu khin s n hoa Mt protein gi l CONSTANS iu khin s n hoa, di tc ng ca s thay i thi gian ngy v m. l mt pht hin kh l th ca Steve A. Kay v cng s ti Vin nghin cu Scripps (M). Sau , h cng nhn ra protein th 2 kim sot CONSTANS v t iu hnh s n hoa. Bng cch bin i khoa hc nho nh, cc nh khoa hc nhn thy chng ra hoa mun hn cc loi bnh thng khc. iu cho thy s bin i v cm xc nhy cm ca hoa khi ma xun ti khin cho chng c th nhn bit c m, gi, thi gian thch hp, nh sng c mt protein ch o vic bng tnh hay khng ca cc mm n.

Mt khi, thi tit thay i, nhit m dn, cc loi hoa cng s pht dc sm. ch l s phn ng t nhin bn trong c th vi mi trng bn ngoi. Khong 100 triu nm trc c nhng loi cy n hoa ra i. Dn dn, mt s loi thc vt pht trin nhng chin thut c th m mnh vo ma ng. Chng s ch bng n khi chng chc, ma ng i qua.

Cn trng my ma nh th no?

Tr la tnh ca g b cnh cng, nhng ong cha lng nhng vi v s ong c, nhng g rui gim ly lm hnh phc khi bit v mnh i my ma C phi trong th gii ng vt, trn ngp nhng k thay lng i d?
i vi x hi loi ngi, hnh vi tnh dc ging nh vy s b khinh thng, trong khi ng vt hoang d coi chuyn yu ng kiu hp l t nhin. Nhng liu chng c quan tm ti vic x hi ngh g v hnh vi lng nhng ca chng? Chng sao c. Kiu yu ng t do ca loi vt trng c v v t, nhng s sng v vic di truyn gene l mt vn nghim tc i vi chng. Chin thut v kh nng t kim ch Nhng li rao vt, khng nhm ngoi mc ch qung co bn thn v gii tnh. Nu cc anh chng mun c vui v vi nhiu c nng l khi anh ta mun c th tinh vi nhiu trng nht. Cc c nng cng li mun chn lc c mt con c tt nht thc hin hnh vi giao trng. l lc bt u cu chuyn v cc cuc phiu lu tnh i Cc con c s cnh tranh nhau tip cn vi ngi p, bao gm s to kho v lng tinh trng ng n. iu lm tng kh nng sinh sn v s thc y s sng cho con ci. Thay v phi u t vo vic tn vinh c th, cc c nng ng sang mt bn xem cc chng u vi nhau. Kt cc bao gi cng c hu, v c ta s c c hi n i cng con kho nht. Mt nghin cu cho thy: i vi loi b cnh cng a tnh, chng phi a ra nhng quyt nh mang tnh sng cn ca cuc i l: nn yu hay u tranh cho s sinh tn? Mt l u t cho v kh chin u l nhng chic sng (ging nh vic gi nanh vut), hai l u t cho vic pht trin ngun tinh trng th tinh thnh cng? V vy, mt iu d nhn thy nht l b cnh cng sng cng to th tinh hon cng nh. Cn vi cc con ci, c nhiu bn tnh th thch tht y! Nhng, bt li l: c th s b gia tng nguy c giao phi cn huyt, kh nng b n tht, nguy c mc bnh, b thng tn hoc kit sc do "sex" v . Tuy vy, mt s loi, con ci vn chim u th. Bng cch quan h vi nhiu con c, con ci s sn sinh ra nhng a con kho mnh hn, c kh nng lm tnh cao hn c cc ng b.

 cc loi ng vt cng kh khn kho, chng bit rng: chng nn i nhng bc i thong th v thn trng. C con c v con ci u c gng t c nhng iu mnh mong mun m khng i qu xa hoc rt cc b ngi yu . ng vt cng phiu lu tnh i Rui ci Australia qu thc c mt b mt u gi. N cho php cc con c c giao cu lu hn mt cht, i li, con c phi truyn nhiu tinh trng hn tng kh nng lm cha. Nhng, mt khi, con ci pht hin ra cht lng khng c nh , n s tng c con c y trc khi cuc th tinh hon tt. Nhng con ong cha li khc, chng quan h ba bi v c nhng cuc giao hoan bt tn. Ong cha giao phi vi v s con c to c mt n ong c tnh gene cao, chng chi vi bnh tt tt v kho mnh. Nh nghin cu Australia - tin s Katja Hogendoom (i hc Flinders) v cng s ti i hc Lausanne ca Thy S tm hiu i sng i n ca loi ong Exoneura nigrescens trong t nhin, bng cch quan st t ca chng v thy rng: Cc nng ong Australia c th chung vi nhau trong cng mt t. K no mnh, k s c my ma nhiu nht vi mt con c l mt. Li c mt kiu xp hng ch c hi c my ma. Rui gim l mt trong s . . Chng ch ht g ny n g khc lm chuyn vi v mnh. Tinh trng c phng ra, ngay lp tc b mi trng nghit ng ca ng sinh sn ci tiu dit. Con c cui cng c th li dng cht lng do cc con c tit ra t trc, to nn mt con ng t c hi hn tinh trng ca n c th tin ti ch v th tinh cho trng. Hai nh nghin cu ti i hc Exeter Anh, David Hosken v David Hodgson, cho rng h tm ra cu tr li cho hnh ng trn. y qu thc l mt cuc thi gan, k no l nht, k s l k chin thng Hnh ng phi tr gi t Vi nhiu con u n ca cc loi cn trung nh: ong v kin, hnh ng giao phi phi tr mt ci gi t. Chng hn, c c mt cuc giao hoan, chng phi bay hng nghn km h hn. N cng li mt ni no hoan lc th cng mt nhiu nng lng, cng c kh nng b k th xi ti. iu ny khin mt s nh khoa hc t ra mt cu hi: Bit vy, sao con cha ca mt s loi cn trng vn c m u vo lm g? Ti sao khng ging nh cc loi khc?Mt con c l ?

C 2 gi thit c a ra: Mt l, n lm vy s c xc sut th tinh cao hn, nhiu con ci gip phn chia cng vic c d dng. Nhng gi thit thuyt phc hn c l, con cha chng chi tt hn vi bnh tt. l kin ca chuyn gia David Tarpy ti i hc North Carolina (M). kim tra gi thuyt ny, Tarpy tim vo ong mt cha tinh trng ca 1 hoc 10 con c. Nhng con ong cha nhiu bn tnh hoc 1 bn tnh ny c to iu kin hnh thnh nn cc by n khc nhau. Sau , cc nh khoa hc phun vo cc n ong th nc nhim bnh c tnh ly truyn cao. Mi n s c kim tra trong vng 5-9 tun sau. Mc d khng n no hon ton thot khi vic ly nhim, nhng n do ong cha c mt bn tnh lm ch c bit yu hn v b pht tn bnh nng hn. Cc nh nghin cu a ra mt nhn nh khng nh vic giao phi ba bi gia tng kh nng khng k sinh trng ca by ong, gip chng duy tr c ging ni, hn ht l ong con kho hn ong cha.

V sao ma ch xut hin vo ma nng? Ma ch xut hin vo ma nng? Ti sao li c s ngc i nh vy? Ma xut hin trong iu kin cc dng khng kh ln xung mnh lit. iu ch c th xut hin trong ma nng, khi nh nng gay gt, hm lng hi nc lin tc ht ln khng kh. S mu thun bt u khi tng kh quyn bn trn lnh cng i nghch vi s gia tng mnh lit nhit tng thp do b nh nng thiu t. Hin tng i lu mnh lit pht sinh, to nhng m my v tch, chng tip tc n dng khng kh i ln. Nhng cc bng c kt li, ln dn, cho ti khi dng khng kh khng sc nng chng na. Chng ri rng dn thnh nhng trn ma Vn l, ma ng nh nng khng gay gt (cho d khng kh kh), nhit lng khng kh b t khng nhiu v mau chng c qut mt. nh mt tri chiu xin, khng kh kh hanh nn d c sinh ra i lu cng chng d dng to c cc m my v tch ln. Cho d, nu my v tch c to ra, nhng dng i lu khng mnh, s c ch cha khin s bc bi ca kt t thnh nhng ht bng nng n phi ri nhau xung mt t. V vy, ma gi lnh khng c ma . Cn trong ma h nng nc, nhit di t ln ti 30oC, nhng khng kh cng ln cao cng lnh dn i. Nu di y m my, nhit cn 20oC th trong m my, ch c cao 4 km, nhit xung di 0oC. Mt m my ma c th vn ti cao trn 10 km. V vy trn khng trung c nhng vng nhit xung thp hn im ng bng, to iu kin cho nhng ht bng hnh thnh. Khi ma ng xut hin cn ma th ma ng nm chng khc ma h. Nhit cao, lng khng kh m c ht ln khng trung qu d tha. Hoc trn ma xut hin ng thi im giao ma t nng sang lnh. iu g quyt nh s to nh ca ht ma ? Chng phi bu tri cng mng nc th ht cng to. Cc nh nghin cu chng minh rng: chnh sc mnh ca cc dng khng kh, s vn v ng gm bn trong cn bo sm mi l yu t quyt nh n kch c ca chng. S mu thun nng lnh qu ln khin cho chng buc phi gii thot nh nhm hn cho c th.

Thng thng, trc s xy ra mt trn bo, nhng cn gi mnh y khng kh chuyn ng ln trn rt nhanh. n mt cao nht nh, lung khng kh nng ny b lnh, hi nc bc hi ngng li thnh cc ht nc thnh mt m my bo. S kt ta c to ra bn trong cc m my, ln dn, ln dn Cc ht ma ny li tip tc bt gp s chuyn ng lien tc ca lung khng kh ang b cun ln trn v bt li, nhit li tip tc gim theo cao di chuyn vt trn mc ng bng. Tr chi vn c tip tc, khi pht trin thnh mt qu bng nh m n vn phi tip nhn them cc ht nh li ti mi trng xung quanh. Nng qu, n ri xung, ri li b gi li vo vng lun qun trong hot ng hn lon ca khng kh. Vi mi chuyn i ln v i xung nh vy, ht ma li c b sung thm cc cht mi. Khi ct ngang qua mt ht ma nh vy, ta s thy cc lp ging nh vng tui ca cy, cho bit n thc hin bao nhiu chuyn i "kh hi". Nhng vng khng kh hot ng hn lon l ni sinh ra cc ht ma ln nht. c tnh lung khng kh chuyn ng ln pha trn vi vn tc khong 160 km/h c th to ra cc ht ma c ng knh 12 cm hoc hn. Mt ht ma ni ting ri xung Coffeyville, Kansas nm 1979 cn nng 750 gram, c ng knh khong 20 cm. Thc cht, ma chnh l s tr li ca thi tit, mt khi, bn trong n cht cha qu nhiu s c ch n cn s gii thot, kt qu l: chng ri vi lung tung trn mt t thnh nhng trn ma.

Thuc bo v thc vt gy tc hi n sc kho nh th no? V sao phi s dng thuc bo v thc vt? Thuc bo v thc vt l cc loi ho cht do con ngi sn xut ra tr su bnh v c di c hi cho cy trng. Thuc bo v thc vt c phn thnh hai loi chnh l thuc tr su v thuc dit c. Cc loi thuc ny c u im l dit su bnh, c di nhanh, s dng n gin, nn c ngi nng dn a thch. Trong t nhin c rt nhiu loi su hi khc nhau, c loi su hi l, c loi su n hi thn cy, c loi su hi t, nn phi dng nhiu loi thuc bo v thc vt khc nhau tiu dit chng. Tuy nhin vic c nhiu loi thuc bo v thc vt gy kh khn cho ngi s dng. Nhiu ngi dng nhng loi thuc r phun, hoc c ngi khi dng li phun qu liu, hay s dng khng ng hng dn u lm tng lng thuc tha tch ng trong t v nc, gy nh hng nghim trng n mi trng v sc khe con ngi.

Thc vt b su hi

Thuc bo v thc vt gy tc hi n sc kho nh th no? Cc loi thuc tr su u c tnh c cao. Trong qu trnh s dng, mt lng thuc c th i vo trong thn cy, qu, hoc lu li trn l hoc t. Ngi v ng vt n phi cc loi nng sn ny c th b ng c tc thi, hoc nhim c nh, gy nh hng khng nh n sc kho. Bn cnh do trnh hn ch, mt s ngi nng dn khng tun th y cc Phun thuc tr su quy nh v s dng, bo qun thuc tr su. C ngi ct thuc vo chn hoc vo t qun o, gy nn nhng trng hp ng c, thm ch cht thm thng do n nhm phi thuc. Mt s loi thuc tr su c kh nng bay hi mnh nn gy kh chu, mt mi hay chong ngt cho nhng ngi trc tip phun thuc su trn ng rung, c bit l trong trng hp ngi phun khng c cc bin php phng trnh tt. Vic dng thuc tr su lin tc s sinh chng nhn thuc. V th mi loi thuc tr su ch c tc dng mnh mt s nm u s dng. hn ch hin tng nhn thuc, tng kh nng dit tr su ngi ta thng tng dn nng thuc, tng s ln dng thuc. Tuy nhin bin php ny khng lu di, mt khc, n lm nhim mi trng mnh hn, do lng tn d trong mi trng nhiu ln. Mt s loi thuc tr su c tnh nng ho hc n nh, kh phn hu, nn s tch lu trong mi trng. Sau nhiu ln s dng lng tch ly ny c th

cao n mc gy c cho mi trng t, nc, khng kh v con ngi. Do thuc tn ng lu khng phn hu, nn c th theo nc v gi pht tn ti cc vng khc, theo cc loi sinh vt i khp mi ni. Thuc dit c c dng mc t hn. Tuy nhin do c tnh c, chng cng gy nn nhng tc hi ti mi trng ging nh thuc tr su. Tm li, thuc tr su, dit c khng ch c tc dng tch cc bo v ma mng, m cn gy nn nhiu h qu mi trng nghim trng, nh hng ti h sinh thi v con ngi. Do vy ngi nng dn cn phi thn trng khi dng thuc, tm hiu ng loi thuc cn s dng v phi dng ng liu, ng loi, ng lc theo ch dn ca nh sn xut.

Khng kh cn cho i sng sinh vt nh th no? u c khng kh, c s sng Trong v tr bao la, con ngi mi khm ph c rng: tri t l hnh tinh duy nht tn ti s sng. Trn , mi sinh vt, tn ti c, nht thit cn c khng kh, trc ht th, h hp Tri t c bao bc bi mt chic chn dy l tng kh quyn. Sinh vt sng (bao gm c loi ngi), ang sinh sng tng y ca n. Ni khng kh s sng tn ti Thnh phn ca kh quyn rt phc tp. Ngoi xy v nit ra cn c hiro, cacbonic, heli, neon, agon, kripton, xenon, ozon.... Nit chim 78,09% v oxy chim 20,95% tng dung tch ca khng kh, tng cc kh khc cn li cha y 1%. Trong lp kh quyn cn cha mt s lng nht nh hi nc v cc loi bi bm. Nhng cht ny l thnh phn quan trng hnh thnh my, ma, sng, tuyt,... Khng kh trong kh quyn tuy khng trng thy nhng c mt trng lng cc ln. Theo c tnh ca cc nh khoa hc, bao bc ton Tri t l mt lp khng kh nng hn 500 t tn. Con ngi sng trn Tri t nu khng c p sut hng ngoi ca c th s b p n tan nt tht xng. Do tc dng ca lc hp dn ca Tri t, 9/10 trng lng kh quyn u tp trung lp kh quyn gn mt t trong khong 16km. Cng xa mt t khng kh cng long.

Mt nghin cu vui ca nh sinh vt hc cn trng Alexander Kaiser (i hc Midwestern Arizona, M), cho rng:
Gn 300 triu nm trc, nhng con cn trng khng l cng nghnh ngang i li v v cnh trn hnh tinh, vi nhng ch chun chun c si cnh to bng diu hu - khong 76 cm. Thi , xy chim 35% khng kh. Cn ngy nay, chng ta ch c ht th lng xy chim 21% bu kh quyn. Khi , c l l lc s sng mi bt u, xy tha sc cho mt s lng nh cn s h hp trao i cht cho c th. Khng phi loi cn trng no cng khng l vo thi , nhng khong 10% ln coi l khng l. tm hiu liu khng kh nhiu xy hn c to nn nhng con cn trng to hn hay khng, Kaiser v cng s tnh ton

xem lng khng kh hin thi c hn ch kch thc ca cn trng. H so snh 4 loi b cnh cng to t 0,25 cm n 3,8 cm. C th, cc nh nghin cu tm hiu kch c kh qun trong cn trng, ni lung khng kh ra vo c th. Nu con ngi c mt kh qun th cn trng c c mt h thng lin kt vi nhau v thng ra bu kh quyn. Nh vy, iu cn thit nht i vi s sng sinh vt chnh l s m bo xy cho qu trnh trao i cht, sinh trng, sinh sn v phn ng vi mi trng. R rng, xung quanh chng ta, hin ti, cc hnh tinh hng xm trong cng thi dng h, cha c anh no c s sng, khng c khng kh cha xy tn ti - trc ht l nh vy. Khng kh cho s duy tr ni ging lit k ra v vn nhng gi thuyt hay nhng lp lun chng minh s sng trn tri t, s chuyn ng, lc hp dn, iu kin cho i sng c l, phi bt u t im khi u ca s sng, s sinh ra gi, nng lng mt tri, nc, nhit nhng yu t quan trng lin h ti s pht trin, sinh tn ca sinh vt

c mt pht hin khoa hc l th ca Gio s Michael Garstang, i hc Virginia (M):

Nhng con voi Namibia pht i ting ku tn s rt thp vo nhng thi im chnh xc trong ngy, khi m khng kh iu kin thun li nht pht tn m thanh i xa. Chng gi c bn tnh ri sinh con ci. Cuc nghin cu ko di 3 tun nh mt dn thit b kh tng hc v 8 microphone, nhm tm thy 42% cc ting ku ca voi c thc hin trong giai on khng kh tnh - 3 ting sau khi mt tri ln. Khng kh tnh l vng khng kh lnh nm st mt t, b ngn cch vi khi khng kh nng bn trn bi mt phn tng, ging nh hin tng nghch nhit hay gp cc thnh ph trong thung lng (lp khi m lnh lun qun gn mt t m khng thot ln cao c, do b ngn cn bi lp khng kh nng nm pha trn). Sng m khi pht ln khng trung, gp phi phn tng s b b cong xung mt t, nh th m truyn i xa hn. Hin tng khng kh tnh - nh hay gp Bc cc - c th truyn m thanh ca con ngi tn s nghe c i ti 3km. Kt qu l, cch duy nht khng kh gip cho chng c th xo b khong cch chnh l h ln, lng

nghe, ri p tr. iu ny, chng ta khng bt gp Sao Ho, Sao Kim hay thm ch l Mt Trng.

Cn cn trng th sao?
Cn trng ht vo, th ra thng qua nhng ci l, gi l l th, phn b trn khp c th. Song, mt vi loi thnh thong li ng kn nhng ci l ny. Cc nh khoa hc trc y phng on chng lm vy l ngn hi nc thot ra ngoi, hoc thch nghi vi mi trng cha nhiu CO2, nhng cha c bng chng chc chn. Mt vi loi cn trng c th gi hi th trong vi gi, thm ch vi ngy. C phi c qu nhiu xy s git cht chng? Khng phi, thay v cn c tip thm nhiu xy hn, chng pht hin thy mi trng xung quanh chng, khng kh c qu nhiu kh CO2. Tt nhin, khng kh l mi trng sng cn ca n. Nhng nu thiu hoc qu nhiu CO2, n s cht. Theo quy lut cn bng sinh thi, CO2 c khi li l mi trng pht trin ca 1 s loi no ging nh s h hp ca cy. Tt c s trao i cht, quang hp ca thc vt u gp mt ca khng kh nhim khng kh e do s sng i vi con ngi, mi trng khng kh gip h to nn x hi. Tuy nhin, chng li ang b chnh con ngi hu hoi t th v hnh, khng thy c nh kh carbon dioxide x vo kh quyn ri b thu ht vo i dng cho ti du nht, rc ri, nc cng rnh Tt c cc ph phm ny lm o ln cn cn sinh thi, gy ra tc hi khn lng khng nhng i vi sc kho, ngay chnh con ngi cng phi gnh chu hu qu t hnh ng ca mnh. Ngi ta bit rng l nhng ci cht t t Thi khi thy, khng c xy trn tri t. Kh quyn ch gm cc hp cht nitrogen, hi nc v kh carbonic c phng thch ra t cc ni la, nhng khng c xy nguyn t. Cch y hai t nm, s ngng t hi nc v s hnh thnh i dng cho php cc vi sinh vt c th tng hp dip lc t (rong, vi khun), dng kh carbonic v thi ra kh xy.

xy nh m xut hin t t trong kh quyn, lc u ch c 0,2%. Sau xy to thnh tng -zn, s lm mn chn bt cc tia t ngoi (ultraviolet)

ti mt t. Nh m c c s sng tp th trn mt t. S pht trin mnh m ca thc vt to lp kh quyn cng ngy cng c nhiu xy. Nh s sn xut xy m tri t ta qua mt bc ngoc mi trong lch s ca n. Trong 1 t nm, cy di nc tip tc thi ra kh xy, v dn dn t ln bu kh quyn -zn l lp kh quyn mng, chim t l rt nh trong thnh phn khng kh bao quanh qu t. Cc nh khoa hc tnh rng c 10 triu phn t khng kh, trung bnh ch c ba phn t -zn. Mc d khng nhiu, nhng cc phn t -zn li c c tnh qu bu l hp th bc x tia cc tm (UV) ca mt tri, c tnh khng c bt k mt cht kh no khc trong kh quyn. Vi c tnh ny, ozone tht s tr thnh tm l chn quan trng bo v con ngi v cc loi sinh vt trn mt t khi tc hi ca tia cc tm. Theo T chc Y t Th Gii (WHO), nhim khng kh git cht hai triu ngi mi nm, na trong s ny l cc nc ang pht trin. Nhng phn t bi qu nh khng th lc trong mi v c hng v cui cng i vo phi v nm trong . Nu gim c nhim t nhng phn t bi nh b ny c th cu sng 300.000 mng ngi mi nm, mt tuyn b ca WHO Manila, Philippine cho bit.

Ngoi ra, gim nhim mi trng cn gim gnh nng ton cu v cc loi bnh nhim trng ng h hp, tim, ung th phi, Ch s nhim khng kh tng ln, s ngi cht do cc bnh tim mch v ng h hp cng tng theo, ng thi tui th ca nhng ngi sng cc thnh ph b nhim nng cng gim i

nhim bi ht c coi l nguy c sc khe ln nht. Hng dn Cht lng khng kh nn gim cc gii hn cho php cho tng -zn.

Rt nhiu nc trn th gii khng c quy nh cho nhim mi trng, khin gn nh khng th kim sot cht lng khng kh.

i vi mng sng ca con ngi, so vi nc v thc phm, xy cn quan trng hn nhiu. Trn tri t, bu kh quyn dng nh l ngun cung cp xy v tn. Nhng trong v tr chn khng hon ton vng mt xy, cc nh du hnh th bng g? trng lng ca h ra sao?... iu u tin c l cn s gp mt ca khng kh

T chc WWF c thnh lp nh th no? Nm 1960, nh sinh vt hc ni ting Sir Julian Huxley tr v sau mt chuyn i nghin cu chu Phi. ng thc s b n tng mnh bi nhng g ng chng kin: s hy hoi mi trng do tnh trng du canh du c, vic sn bn ba bi cc ng vt qu him khng c kim sot m vi tnh trng th ch mt thi gian ngn na thi chng s b Cuc hp lch s London nm 1961 tuyt chng

mnh vi mt s cc nh khoa hc cng s v cc nhn vt c uy tn khc. Tt c h u c chung mt quan im rng trc thch thc ca vic phi bo tn th gii t nhin cn phi nhanh chng thnh lp mt t chc quc t. T chc ny vi cc ngun lc v khoa hc, k thut v ti chnh s ti tr v iu hnh thc hin cc n lc bo tn th gii t nhin trn ton th gii. Mt nm sau , tc vo nm 1961, Qu quc t bo v ng vt hoang d (World Wildlife Fund), gi tt l WWF c thnh lp. Sir Huxley v Sir Peter Scott (mt nh iu hc ng thi l mt ha s thit k logo hnh con gu trc ca t chc) nm trong s nhng thnh vin u tin sng lp ra WWF. Trong vng hn 40 nm qua, WWF pht trin tr thnh t chc bo tn quc t t ti tr ln nht th gii, vi cc vn phng chi nhnh hn 30 quc gia v s lng hi vin trn ton cu l hn 5 triu ngi (trong ring ti M l 1,2 triu). Cc nhn vin chuyn mn ca qu lm vic theo d n hn 100 quc gia v c s h tr ca lc lng cc nh khoa hc cng nh cc chuyn gia chnh sch cc vn phng quc gia trn ton th gii. Nhim v ct li ca WWF l duy tr vic bo v cc loi ng vt c nguy c b tuyt chng cng nh mi trng sng ca chng. Nhng trong nhng nm qua, do cc mi e da v Poster u tin ca WWF mi trng ngy cng tng v tr nn phc tp c thit k sao cho c hn, phm vi ca nhim v c m rng th din t d dng bng khng ch trong lnh vc bo tn ng vt bt c ngn ng no hoang d m cn l cc xut v chnh sch, gio dc, ng h v i u trong cc hot ng v ti chnh v khoa hc bo tn. Tt c u nhm mc

thnh lp WWF (ngi ang ni l Sir Julian Huxley) Huxley chia s mi quan ngi ca

ch tm cch dung ha cc mu thun gia con ngi v cc ng vt hoang d, bo tn a dng sinh hc v nui dng mt hnh tinh sng lnh mnh. Mt nn tng chc chn v khoa hc, cng vi phm vi ton cu ca cc d n, cng nh kin thc vng chc v cc chnh sch ca cc lnh vc lin quan n bo tn (nh thng mi v pht trin bn vng) v cch tip cn nh hng kt qu gip cho WWF t c nhiu ng gp to ln cho cng tc bo tn trong nhng nm qua. Trong c th k n cc thnh tu ch yu nh:

theo WWF mua li cc khon n nc ngoi ca cc nc vi gi u i, chuyn cc khon n ny thnh tin ni t ca cc nc v s dng khon tin thu c ti tr cho cc hot ng bo tn ca cc nc) v Qu tn dng bo tn, hai c ch ti chnh quan trng nht trong cng tc bo tn hin nay. Trong vng 20 nm qua, c hai c ch ti chnh ny thc y vic a hn 1 t la trn ton th gii vo hot ng bo tn, 200 triu trong s c s tham gia trc tip ca WWF. - WWF l lc lng vn ng ng ng sau lnh cm bun bn ng voi nm 1990, ng thi h tr duy tr lnh tm ngng nh bt c voi v mc ch thng mi. - Ch trong hn 10 nm qua WWF tr gip thnh lp hn 500 cng vin v cc khu bo tn chu Phi, chu M La-tinh v chu , ng thi duy tr cc cam kt bo v hn 1 t acre (tng ng 400 triu) din tch rng trn ton th gii. WWF l cng t chc bo tn u tin hot ng Trung Quc. y t nm 1979 qu hp tc vi chnh ph Trung Quc trong vic bo tn gu trc. Qu cng ng vai tr i u trong vic bo tn cc loi ng vt c nguy c tuyt chng khc nh h, t gic v voi. TRAFFIC, lc lng iu tra ca WWF v Lin on bo tn th gii (World Conservation Union) i u trong n lc quc t nhm hn ch vic bun bn bt hp Bo tn rng Amazon - k php ccloi ng vt ang c nguy c b tuyt hoch ln nht ca WWF chng cng nh cc b phn c th chng. Hin nay ch dn cho cc hot ng trong phm vi khoa hc ca qu l Global 200, mt danh sch cc v tr di do v ngun ti nguyn sinh hc nht trn tri t. Trong khi cc nh khoa hc ca WWF sp xp v phn loi s a dng sinh hc ca nhng ni ny th cc chuyn gia v ti chnh v bo tn

Biu tng ca WWF do - WWF thnh lp v i tin phong trong vic s dng debt-for-nature (y l hot ng m Sir Peter Scott thit k

ca qu lm vic vi cc chnh ph, cc doanh nghip v cc t chc quc t khc cng nh nhng ngi dn a phng xy dng mi quan h hp tc nhm bo v ti nguyn t nhin ca cc khu vc sinh thi ch cht ny. Mt trong nhng quan h hp tc ln nht v giu tham vng nht ca l hp tc vi Ngn hng th gii v chnh ph Brazil nhm mc ch tng gp ba din tch rng Amazon c bo v trong vng 10 nm ti. c ra i t nm 2002 vi vic thnh lp Cng vin quc gia Tumucumaque rng 15000 dm vung, sng kin thnh lp Cc khu bo tn khu vc Amazon( Amazon Region Protected Areas) ra mt tm nhn xy dng mng li gm hn 80 cng vin vi din tch tng ng bang California ca M.

V sao mui "mt tch" vo ma ng? Cuc lnh nn ma ng Bnh thng, l ra chng phi c mt vi mt i ng ng o. Mi ngi cng xua ui th chng cng tr nn sn s. Cng khng hn chng mt dy n mc khng thm n iu m bi mi l lc cho mt cuc u tranh sinh tn. S thiu vng khin ngi ta lm tng, ci lnh git cht chng. D dng vy sao? Thc ra, chng chng i u xa v cng chng cn di c trnh rt. Chng nm bt ng gc nh hay x bp bo ton nng lng. Chng tha bit rng, qua khi ma ng mt cch an ton khng c chin thut no hay hn l nm bt di bt dch. Mui cng c rt nhiu loi, mi loi t chn cho mnh phng thc sng tt nht tri qua nhng thi khc khc nghit nht ca cuc i (vn d ngn ngi). C k tn ti di dng trng, n ma xun s n thnh u trng. K khc ln trn vo nhng ni kn gi nh: gc nh, gm ging, hc cy n ma xun s bay ra lm nhng vic tip theo.

Cng c k sng si ni hn bng cch tn ti di dng b gy long quong di mi trng nc hoc m t, khng ngn g c di y h nc ng bng, ch i ma xun n lt xc trng thnh.

Mui thch da tht thm?

Qu thc, da mt s ngi t ra kh th ch vi loi mui. C nhiu cch l gii v sao mui nh hi c con mi. Ngi ta cho rng: chnh hi th thi ra kh CO2 ca loi mu nng khin chng nh v ba c c t rt xa.

Vic mi mc ny khin chng thm thung n mc c bay vo ve vng quanh tm s h ri h cnh. Tt nhin, sau mt hi thm thnh, chng lp tc tn cng ngay bt c mt khong da no l ra ngoi. Lc ny, ngun dn d chng chnh l mi m hi ngi. Cc nh khoa hc chng minh rng: chnh trong m hi c cha hng chc cht khc nhau khin cho ra-a ca chng d dng nhm c mc tiu. Ngi no cng nhiu cht, cng l ngn hng mu tt cho chng rnh rp. Ph n mang thai hoc mt s bnh nhn v ng tiu ha cng c th ph ra theo hi th nhng cht c tim nng thu ht mui. Chnh mui ci xc nh mc tiu ht mu qua mi v v cm nhn nhit. Tt nhin cn mt s yu t thin thi a li khc. Chng hn nh hu ht loi kim sng thiu minh bch, mui cng thch hnh ngh trong bng ti, do vy nhng vng da khut ti (chng hn hai bn chn di gm bn) lun b mui tp kch nhiu hn c. Do tp qun sinh trng ch yu trong cc m ly, ao h hoc cc vng nc u trng mui ng. Chng trng xung nc, trng n thnh u trng gi l b gy hay lng qung. Chng s tr nn nhung nhc nu mi trng cho chng iu kin sng khong 20o n 25oC. Vng i cng chng nhiu nhn g, khong vi ngy n 1 thng tu thuc vo loi v nhit nn chng phi tranh th kim n. mui ci c vi dng c bit c th xuyn thng da ngi v ng vt ht mu. cn ht thm mu c ngun protein sn sinh ra trng. Thc n bnh thng ch l nha cy v hoa qu, khng cha protein cho . Cn g mui c khng c c vi thch hp ht mu, v ch n nha cy v hoa qu. Cng c mt nhnh mui, tn l Toxorhynchites, khng h ht mu.

V qut dy t c mng tay nhn, chng gp ngay mt i th c th lm chng chng nhm nh g c Mt vi loi ch Australia t mnh to ra cht ui cn trng, bng cch bt chc mi tht thi, mi ca l cy x hng hay mi o ln ht nng. Nghin cu ca tr l gio s Mike Tyler t i hc Adelaide v nh cn trng hc Craig Williams t i hc James Cook cho thy: ch sn xut ra mt lot ho cht trn da, trong c hallucinogens (cht ma tu gy o gic), keo dnh v cht khng khun, nhm i ph vi cc bnh nhim trng v ngn nga nhng ng vt khc c nh n tht chng. Cc nh nghin cu cng th ly cht bi tit ca mt con ch xanh Australia bi ln mt ch chut, v ch ta thot khi s quy ry ca mui v h thy: y l ln u tin mt loi vt c xng sng c tm thy c kh nng t ui mui. Nh tn gc cn bnh st rt Chnh chng, nhng k ht mu ngi l nguyn nhn ca cn bnh st rt. Li dng s thch thm ngt, Yosef Schlein v Gunter Muller t i hc Hebrew Jerusalem cho bit h tiu dit gn nh ton b qun th mui khi mt c o min nam Israel bng cch phun mt dung dch ng trn ln vi thuc tr su Spinosad ln cc cy keo. "Nhng con mui b thu ht bi cy keo gp khong 30 ln so vi cc loi cy khc", Schlein gii thch ti sao h li chn loi cy c bit ny. Cy keo cng ph bin chu Phi, ni m st rt gia tng do nhng thay i ca mi trng, do s khng thuc v kh nng khng c ca mui trc cc loi thuc dit cn trng thng dng. Trong nhng vng khng c nhiu cy keo, ngi ta c th phun dung dch ng pha Spinosad ln cc loi hoa khc, cc nh nghin cu cho bit. Theo h, phng php ny an ton hn vic dng cc loi thuc dit trng ho hc v vi sinh hin nay i ph vi mui, ng thi r tin v d dng hn.

Thc vt truyn ging nh th no? Truyn ging nh b mi Mt kho thc n di do, mt ni yn tnh ngh chng phi l mt ni l tng sao? Loi hoa philodendron French Guiana, n ra mt bng trng ging nh hoa lily to hi nng bit iu . Hi m nng nn ny l li mi cho hp dn i vi nhng con b hung, bi n gip chng bo tn nng lng nh chn v lm tnh thay v phi gi m cho c th. Bu hoa mu xanh v mt thn hnh bn trong trng mut c to bi hng trm bng hoa nh. phng trnh vic th phn cho chnh mnh, hoa t iu chnh thi gian sao cho hoa ci sinh trng trc. Mn m bung xung l lc nhng k v tnh nh b hung i tm kim ngi yu. Bng hoa nm chc c lch trnh nn nng dn dn mang theo nhng ln hng cun ht. Thy th, b hung thi nhau ko n nhu nht v nh chn. Nhng ch nh u phi l k ng nghch. N th ra nhng ln hi nng thm khi gi ch chng phi v nhng v khch vng lai. Sm hm sau, b hung bay i cng phn hoa, n khng h hay bit mnh gieo rc lung tung s truyn ging cho philodendron. Loi cy xng rng yu thch ca di ti sa mc Sonoran (Mexico) li khc. Chng ang b li ch cng sinh lm cho lm ng lc li. To ra mt mi thm ngo ngt khin cho nhng chuyn ving thm ca loi ri thm u n hn. Cha tho mn, chng tip tc cho hng cn trng v chim ban ngy, xp lch cho di vo m duy tr nhu cu sinh sn. Nhiu loi hoa phong lan khng c mt ngt. Vy chng d d ong bm n bng cch no? N tm hng i mi bng cch chau chut mu sc ca mnh thm sc s. Nhng con ong thiu kinh nghim s vo bt k bng hoa c mu sc sc s no v ngh rng trong s c mt. Phn dnh vo chn v cnh ca ong s c truyn t hoa ny sang hoa khc, nh m nhng bng hoa khng c phn vn c th. Cch truyn i tuyt diu ca thc vt Mt s thc vt dng ht truyn i, mt s khc dng t bo t xu gi l bo t truyn i. Ging nh con ngi, v tng li ca s sng nh

nhoi, cy m tm cch trao gi s sng. C nhng cch di truyn m ng vt khng sao snh c. Trong dy Alpo cng c mt ging cy rt l, n c bit ti pht nhit to iu kin thun li cho ht ging ny mm thnh cy con, trc khi pht tn ht ging, n ta nhit lm cho tuyt tan quanh n, ht s ri xung t ch khng phi phi mnh trn bng gi. Nhng c iu khng hiu cy lm sao li c th ta ra nhiu nhit n th. Cc nh sinh vt hc cn ang nghin cu khm ph ra nhng b mt ny nhm gip ch cho con ngi c th s dng c nhng nng lng k diu t thc vt c. Cn cy ng th sao? Chng tr hoa nh th no? Cy ng tr hoa c trn ngn v tr hoa ci gia thn. Phn hoa c ri xung, hoa ci th phn v sinh ra ht. l nguyn nhn khin bp ng thng xut hin gia thn. Tuy nhin, thnh thong bn s gp nhng cy ng c bp trn ngn. Cy ng (bp) thuc h la, c gc gc t vng ni cao nhit i Trung v Nam M, nay c di thc i khp th gii vi nhiu ging khc nhau.

Tha ban u, ng l loi cy c nh (c) v nhy (ci) trong cng mt hoa. Sau, qua s chn lc t nhin v s chm sc ca con ngi, ng dn tin ho: nhy hoa trn ngn b thoi ho, nh hoa gia thn cy cng thoi ho.

Nhng c quan sinh sn b thoi ho kia hin vn cn du vt, song trong iu kin bnh thng th chng pht dc. Ch khi tho mn mt s iu kin nht nh, chng hn nhiu ngy nng qu hoc hoa c sinh trng khng bnh thng, cy ng li kt bp trn ngn. l hin tng li ging.

Thit thi so vi ng vt, chng chng c chn di chuyn v duy tr ni ging mt cch ch ng. Mt s loi thc vt vn truyn truyn i nh s khn kho li dng nhng nhn vt trung gian.

Qu chn nh th no? Kch thch t tng trng Cc giai on sinh trng v pht trin ca thc vt lun lun chu s nh hng ca nhng kch thch t (hormone) thc vt nh: ethylene, gibberelline iu ny ng ngha vi vic chng can thip vo vic iu chnh gene, tc nhanh hay chm chn ca tri.

Ngi ta phn bit hai loi tri cy:

Loi th nht: Loi tri cy sau khi la khi cnh vn tip tc chn. l loi tri cy h hp rt mnh, to ra cc kch thch t (ethylene). Ban u qu sn sinh ra t ethylene, khi tri cy bt u chn n vn tip tc tng cho n lc la cnh. Loi th hai, L loi tri cy m s h hp khng c tc dng g n vic chn. Khi la khi cung, n s khng th tip tc chn c. Mi y, cc nh khoa hc pht hin ra rng: cc ethylene l mt kch thch t rt quan trong trong qu trnh sinh trng v pht trin ca cy, s chuyn i t hoa sang qu xanh ri chn l h qu s kim sot ca cc kch thch t ny. Trong t n c cha cht ny v c tc dng y nhanh qu trnh chuyn ho cht ca Qu vn cn xanh tri cy t xanh sang chn. S bin i trng thi t qu gi sang qu chn Sau khi rng cnh hoa, cy bt u kt qu, lc ny chng bt u cng cuc tch tr hm lng tinh bt chuyn ho thnh ng. Qu trnh pht trin nhanh hay chng ph thuc nhiu vo s t l gia ng v cc v ca tri cy. Khi n vn cn non, lng tinh bt cha cc kch thch t thc vt tc ng. Sau khi gi l lc tinh bt c phn hu mt cch t t thnh ng. iu ny l gii v sao, khi xanh, chng ta thng nm c v chua hoc cht nhng khi chn li c v ngt v to mi thm nc.

Khi tri cn xanh l biu hin ra bn ngoi ca cc cht dip lc. Sau khi chn, mt phn ng to ra khin cho trong tri cy s tn ti ng, ru v to mt cht men khin cho cht dip lc b phn hu, dn dn l ra cc sc t nh vng, hoc c qu chn vn mu xanh.

Qu ng

Sau khi tp hp ng bn trong v, cc cht trong qu gi bt u nga ngy, chng nh nhau di s tip tay ca cc tc ng bn ngoi nh: nhit , s xy ho Sau cuc chin chng li to thm mt cht mi v bay ln khch tn vo khng kh to ra mi thm. Hn na, khi chn, nhiu thng s ca t bo qu c bin i v thu phn dn n s ph hoi cc cu trc bn trong ca t bo, mt dn i s kt dnh gia chng. Chnh v vy, tri cy thng mm i khi chn. Gp cn trng gy hi, qu chn tht nhanh Trn cng mt cy, hoc mt chm, bao gi nhng qu c vt chch ca con trng cng chn nhanh hn. C phi cn trng khn li n mc thm d c qu no ngon nht chiu vo nh chn? Khi bt u chuyn sang giai on gi c, bn trong c th ca mi qu t pht sinh ra nhiu thay i. Qu cng chn, hm lng ng cng tng, v mng, nc nhiu khin cho qu cng mng v ngon ming. Cht thm, vitamin trong qu bt u pht tc. Bn trong qu, lun c s trao i cht di tc dng ca xy. Nhng bn trong li c ngn bi lp v bn ngoi bng mmt tng cht nn nn dng kh bn ngoi kh thm qua c. Qu trnh xy ho chm dn Qu chn khin vic chn mi chm li. Khi n to ra thm ngo ngt khin cho l cn trng nh hi c. Chng bay n, chch v, chui vo nh chn, th l dng kh c iu kin theo vo hng lot. Qu trnh xy ho c to iu kin nn tin hnh nhanh chng khin cho qu chn nhanh v hng thm nc.

GIS ng dng trong vic bo v mi trng nh th no? GIS l g? T khi cng ngh my tnh ra i, d liu a l c a vo my tnh, s dng cc phn mm ha v ngi ta thnh lp bn trn my tnh. Sau ny, ngi ta ngh n kh nng to ln hn ca h thng my tnh i vi lnh vc bn hc. l my tnh c th to ra cc chng trnh thc hin thao tc x l, phn tch, thng k ... trn d liu a l v cc d D liu ca GIS liu khc phc v cho nhiu mc ch khc nhau. Chng trnh chnh l GIS. GIS, hay cn gi l H thng thng tin a l (Geographic Information System), l mt nhnh ca cng ngh thng tin c hnh thnh vo nhng nm 1960 v pht trin rt rng ri trong 10 nm tr li y. GIS ngy nay l cng c tr gip quyt nh trong nhiu hot ng kinh t - x hi, quc phng ca nhiu quc gia trn th gii. GIS c kh nng tr gip cc c quan chnh ph, cc nh qun l, doanh nghip, c nhn... nh gi c hin trng ca cc qu trnh, thc th t nhin, kinh t - x hi thng qua chc nng thu thp, qun l, truy vn, phn tch v tch hp thng tin c gn vi mt nn hnh hc (bn ) trn c s ta ca cc d liu u vo. C nhiu cch nh ngha khc nhau v GIS. Nu xt di gc h thng, th GIS c th c hiu nh mt h thng gm cc thnh phn: con ngi, phn cng, phn mm, c s d liu v quy trnh - kin thc chuyn gia, ni tp hp cc quy nh, quy phm, tiu chun, nh hng, ch trng ng dng ca nh qun l, cc kin thc chuyn ngnh v cc kin thc v cng ngh thng tin.

Thnh phn ca GIS

Theo cch tip cn truyn thng, GIS l mt cng c my tnh lp bn v phn tch cc s vt, hin tng thc trn tri t. Cng ngh GIS kt hp cc thao tc c s d liu thng thng (nh cu trc hi p) v cc php phn tch thng k, phn tch khng gian gip cho GIS c phm vi ng dng rng trong nhiu lnh vc khc nhau: phn tch cc s kin, d on tc ng v hoch nh chin lc

GIS di cc cch nhn

C s d liu a l (Geodatabase - theo cch gi ca ESRI): GIS l mt c s d liu khng gian chuyn ti thng tin a l theo quan im gc ca m hnh d liu GIS (yu t, cu trc lin kt (topology), mng li, raster,...)

Hnh tng ho (Geovisualization): GIS l tp cc bn thng minh th hin cc yu t v quan h gia cc yu t trn mt t. Da trn thng tin a l c th to nhiu loi bn v s dng chng nh l mt ca s vo trong c s d liu h tr tra cu, phn tch v bin tp thng tin. X l (Geoprocessing): GIS l cc cng c x l thng tin cho php to ra cc thng tin mi t thng tin c. Cc chc nng x l thng tin a l ly thng tin t cc tp d liu c, p dng cc chc nng phn tch v ghi kt qu vo mt tp mi. Xt di gc ng dng trong qun l nh nc, GIS c th c hiu nh l mt cng ngh x l cc d liu c to (bn ) bin chng thnh cc thng tin tr gip quyt nh cho cc nh qun l.

GIS lm vic nh th no?

GIS lu gi thng tin v th gii thc di dng tp hp cc lp chuyn c th lin kt vi nhau nh cc c im a l. iu ny n gin nhng v cng quan trng v l mt cng c a nng c chng minh l rt c gi tr trong vic gii quyt nhiu vn thc t, t thit lp tuyn ng phn phi ca cc chuyn xe, nh v, n lp bo co chi tit cho cc ng dng quy hoch, hay m phng s lu thng kh quyn ton cu ng dng GIS trong vic bo v mi trng Thng tin a l l nhng thng tin quan trng a ra nhng quyt nh chin lc. Cc GIS lm vic nh th no? phn tch GIS ph thuc vo cht lng, gi tr v tnh tng thch ca cc d liu a l dng s. Cc ngun d liu tng thm, hiu qu hn nh s kt hp ca GIS vi GPS (h thng nh v ton cu) v cng ngh vin thm. GIS c cng nhn l mt h thng vi nhiu li ch khng ch trong cc cng tc thu thp o c a l m cn trong cc cng tc iu tra ti nguyn thin nhin, phn tch hin trng v d bo xu hng din bin ti nguyn mi trng. GIS cung cp nhiu cng c mi m rng tnh ngh thut v khoa hc ca ngnh bn . Bn hin th c th c kt hp vi cc bn bo co, hnh nh ba chiu, nh chp v nhng d liu khc (a phng tin). GIS c s dng cho cc nh hoch nh chnh sch. Cc c quan chnh ph dng GIS trong qun l cc ngun ti nguyn thin nhin, trong cc hot ng quy hoch, m hnh ho, quan trc, v c bit trong lnh vc bo v mi trng.

khng kh chu v mi hi ca xe Ti Vit Nam, cng ngh GIS cng c ch rc

Cc chuyn gia trn th gii cho rng: vi s tr gip ca GIS, ngi i ng s khng cn thy kh chu v mi hi mi khi xe rc i ngang. Ch cn ngi ta thc hin qui trnh khp kn trong vic vn chuyn rc t nh n cc bi rc mt cch khoa hc, h thng hn vi cc xe ch rc trang b GIS. n gin, h thng ny s cho bit cc thng tin v Trong tng lai,ngi i ng s mng li giao thng thnh ph.

th im kh sm, v n nay c ng dng trong kh nhiu ngnh nh quy hoch nng lm nghip, qun l rng, lu tr t liu a cht, o c bn , a chnh, qun l th... Mi y, trong cuc thi Pht minh xanh Sony, ti "ng dng H Thng Thng Tin a L (GIS) vo cng tc qun l, thu gom v vn chuyn cht thi rn sinh hot" do sinh vin Thy Hng Khoa Mi trng, H Bch Khoa Tp HCM thc hin ot gii nh trong s 36 ti ca 80 sinh vin cc trng i hc, cao ng trn ton quc. Pht minh xanh Sony l Gii thng hng nm v mi trng do B Gio dc & o to, B Ti nguyn & Mi trng v Cng ty Sony Vit Nam khi xng t nm 2000. y l mt gii thng to c uy tn v ting vang ln trong gii sinh vin. Cuc thi nhm mc ch nng cao thc v k nng bo v mi trng trong th h tr Vit Nam, gp phn gip sinh vin c thm mt sn chi b ch trong vic nghin cu khoa hc cng nh pht huy nhng tng mi sng to v c o ca sinh vin. Gii thng Pht minh xanh Sony l iu kin tt gip Sony nhiu sinh vin nghin cu ng dng GIS vo thc t gi gn v bo v mi trng, pht huy kh nng sng to ngay khi cn trn gh ging ng.

Pht

minh

xanh

Dng m chui xanh kim tra nhim st, phn trong nc nh th no?

Chui xanh v nc ging l nhng th rt quen thuc vi cuc sng ca ngi dn nng thn Vit nam. Mt nhm sinh vin ngnh Mi trng - i hc Cn Th nghin cu, th nghim v chng minh thnh cng mt loi thuc th t m chui o nhim st v phn trong nc.
V sao trong nc nhim phn v st? Nhng ngi dn sng ti ng bng sng Cu Long (BSCL), va la ca c nc, ang trong tnh trng thiu nc sch sinh hot. Qua nghin cu v phn tch cc mu nc ging sinh hot cc tnh thuc BSCL, nht l vng su, vng nc l, nc mn, cc nh khoa hc thy rng hm lng nng st cao v b nhim phn lu ngy. Phn l tc nhn gy nn cc bnh v gan do vi cht c trong phn c th tch t li gan, gy x gan v ung th gan. St tha cng c th l tc nhn gy nn cc bnh v tim, khp v thn kinh... iu ny nh hng trc tip n sc kho ca ngi dn. Trong qu trnh ci to cc vng t cho ph hp vi yu cu lm kinh t h gia nh, con ngi v tnh thm c vo mi trng t v mi trng nc. Khi ci to hay kin thit ao rung khng ng cch, ngi nng dn to nn s xo trn nguy him. Mt cch khng c , h a tng sinh phn ln b mt, to iu kin cho n tip xc vi khng kh to phn hot ng. Lc ny, hm lng st v nhm tng cao, cc loi kh c H2S, NH3... do xc thc vt, rong to b phn hy trong qu trnh nui cng pht trin gy c hi cho mi trng nc. t phn c hnh thnh do mt qu trnh a cht lu di v thng c vng ng bng ven bin. Di lp t cc vng ny tch t mt loi khong gi l ferrite (FeS2). Khi tip xc khng kh, khong ny b oxy ha thnh axit sunphuric v khong Jarosite. V khong phn tan tt trong nc nn d b nc mao dn ko ln mt t. Vo ma kh, khi nc bay hi ht, cc khong phn lin kt li vi nhau to thnh mt vng trng rng bao ph khp v ngm su vo lng t. Khong phn c Ging nc l hnh th ri xung knh rch do gi, ma... lm gim nng nh quen thuc ca pH xung thp (i khi xung di 2,5) to cho nc lng qu Vit Nam c v chua v to kh nng ho tan nhiu ion kim loi nh St II, nhm III, Mangan II, SunphatDo , kh nng nhim kim loi

trong nc phn rt cao. Hm lng kim loi chim t l cao nht trong nc l st II. Hm lng st cho php trong nc ung l 3mg/l nhng st s gy nn nhng nh hng xu v cm quan nh c v tanh v to mu vng gch cc thit b hoc o qun v c nh hng rt ln n sc kho ca con ngi. Xc nh nng st trong nc bng m chui? c nhiu phng php xc nh nng st trong nc ngm, nhng chi ph cao v c th gy nhim mi trng. Nhm sinh vin Nguyn Tun V, Nguyn c Thun, H Th M Loan (ngnh Mi trng K28 Trng i hc Cn Th) v Bi Trng Th (ngnh Mi trng K29 Trng i hc Cn Th) va tm ra mt phng php mi nhanh hn, t tn km v hiu qu... T mt ln tnh c, nhm sinh vin ngnh Mi trng H Cn Th ny ra nhng tng lm sch mi trng bng m chui t suy lun logic i thng. Khi ngi ra chui xanh bng nc ly t ging, Tun V - mt thnh vin trong nhm bng thy nc ng sang mu hi . Ti sao, khi hi chui xanh cho vo nc ging li thy chng i mu? Qua th nghim, V pht hin ra iu l th rng: M chui c cht cht, khi gp st trong nc s c phn ng i mu. iu ng ngha vi vic nc b nhim phn, st cng cao th khi gp m chui xanh nc cng ng sang mu m. V chia s pht hin ca mnh v kt hp vi vi ngi bn thc hin nghin cu tc dng ca nha chui i vi nc c nng st, to nn mt loi thuc th mang tn Thuc th thi i xanh v bng so mu nhim st. Trong sut 3 thng rng r, c nhm rong rui i ly mu nc ging, m chui; mit mi phn tch trong phng th nghim Tuy gp rt nhiu kh Nhm sinh vin nghin cu khn c bit l phi kim c mu nc vi hm lng st va v tin hnh mt "Thuc th thi i xanh" cch nhanh nht i ph vi qu trnh xy ho nhanh ca st, c nhm vn khng nn ch. Qua nhiu ln th nghim, nhm nhn thy nha chui l mt loi "thuc th t nhin", khng c hi v khng gy nhim mi trng. Kt qu th nhanh, n gin, tit kim thi gian v chi ph phn tch mu nc so vi nhng phng php khc. Nguyn t st (Fe), khi gp nha chui (ca bt k loi chui no) u c phn ng i mu c trng m cc cht ion khc khng c c. C nh 5

git m chui vo 5ml nc, sau khi khuy u, ty theo lng Fe c trong nc m nc ng mu khc nhau. Mu nc cng m cng nguy him cho ngi s dng, mu nc cng trng l nc c cht lng tt. chc chn v hiu qu ca loi "thuc th", nhm i ly nc v lm th nghim khong 30 v tr, khng ch Cn Th m cn thm mt s huyn Hu Giang. Cui cng, sau hng chc ln th nghim, nhm a ra mt bng so mu gm 9 mu, t mu trng n mu xm ri en c, tng ng vi nng st trong nc ging t 0,5 ppm n trn 10 ppm v 5 mc khc nhau, tng ng vi m mu l mc nhim st ca nc. Vi bng mu ny, ngi dn s hn ch c vic phi s dng ngun nc c hm lng St, phn cao. Qua , ngi dn cng ch ng tm c cch lc, lm sch nc trc khi a vo s dng trong cuc sng hng ngy, trnh gy hi cho sc kho mt cch thun tin, hiu qu nht. ti "Thuc th thi i xanh" ca nhm sinh vin khoa Mi Trng - i hc Cn Th ot gii nh cuc thi "Pht minh xanh Sony" do Cng ty Sony ng t chc gip sinh vin pht huy nhng tng mi sng to v c o. Khc phc ngun nc nhim phn, st bng nhng cch no?

i vi nhim st: Nc c nhiu st thng c mu vng v mi tanh. Cch n gin lm sch nc nhim st l nc vo trong thng, khong ln nhiu ln ri lng, sau cht ly nc trong. Ngoi ra, ta c th dng phn chua gi nh (na tha cho 25l nc) vo thng quy nhiu ln st v phn kt ta lng dn xung y.
cho vo 140l nc, sau nc lng xung, gn ly nc trong.

i vi nc nhim phn: x l nhim bng vi sng. Ly 10g vi sng Kh trng: Khi kh trng cn xem xt trng thi ca nc ni . Thuc

kh trng t hiu nghim nu nc c. Cn phi lc nc c qua nhng khn sch hoc cho lng xung. Sau chit phn nc trong ra kh trng. Nc chun b kh trng phi c cha trong thng sch, c np y kn v khng b g st. C hai phng php kh trng thng dng v hiu qu nu lng nc t.

Phng php un si: Phng php ny tt nht v tiu dit ht vi trng

trong nc, v an ton. un si nc mt pht, mi sinh trng trong nc s b tiu dit ( ni c cao hn 1.000m so vi mt bin, phi un si trong vng ba pht).

C th bin mi nht nho ca nc un si bng cch sang nc, tc l nc t thng ny qua thng khc (cch ny c gi l thng kh), hoc yn nc trong vng vi gi ng h, hoc cho vo mi lt nc si mt nm mui nh.

chlorine (hay cn gi l thuc ty) v iodine. Chlorine v iodine c hiu nghim nh trong vic kh trng Giardia, tuy nhin khng hiu nghim trong vic kh trng Cryptosporidium. V vy, chlorine v iodine ch dng kh trng nc ging (thay v cho nc sng, h, hay sui), v nc ging t c nhng sinh trng gy bnh k trn. Chlorine kh Giardia mnh hn l iodine. Tc dng kh trng ca hai ha cht ny gia tng nu dng trong nc nng. Cch thc s dng thuc ty c cht chlorine thng c in nhn dn ngoi bnh. Nu khng c, hy c xem t l chlorine trong bnh l bao nhiu. i cht t l ny vi bng hng dn di y bit phi dng bao nhiu git thuc ty cho mi lt nc. Nu khng bit t l chlorine, mi lt nc cho mi git thuc ty. C th dng gp i nu nc c hay c mu hoc cc lnh. Nc cn kh trng phi c khuy tht k, yn vi np y trong vng 30 pht. Nc ny s c thong mi thuc ty. Nu khng, nn cho thm mt liu na, v yn thm 15 pht cho thong hi.

Phng php kh trng bng ha cht: Hai ha cht thng dng l

Hiu ng nh knh nh hng n Tri t nh th no? Hiu ng nh knh l g? Tri t phn x nng lng vo v tr vi t l m Tri t hp th nng lng t mt tri. Nng lng mt tri chiu xung Tri t di dng bc x sng ngn. Mt phn bc x c b mt tri t v kh quyn phn x tr li, cn phn ln cc bc x xuyn qua kh quyn v lm nng b mt tri t. Tri t gii phng cc nng lng ny (a chng tr li v tr) di dng sng di - bc x hng ngoi. Phn ln

Tri t phn x nng lng bc x hng ngoi ny c hp th vo v tr vi t l m Tri t bi hi nc, CO2, CH4 v N2O v cc hp th nng lng t mt tri kh t nhin khc c gi cc kh nh knh.

mi nh knh, hiu ng gi nhit ny c gi l hiu ng nh knh.

nh hng n kh hu nh th no?

Khi nng cc kh nh knh c gi mc t nhin, cn bng nhit trn tri t c duy tr, bo m s tn ti v pht trin bn vng ca h sinh thi, mi trng trn Tri t. Cc kh nh knh t nhin ng vai tr nh mt tm mi knh gi cho Tri t nhit m v c ngha sng cn i vi mi s sng trn Tri t. Khng c tm mi knh t nhin ny, nhit b mt Tri t s gim xung nhiu so vi hin ti. Ging tc ng ca

Nhng cc hot ng ca con ngi ang lm tm mi knh ny thay i. T thi k tin cng nghip (1870) n nay, cng vi s pht trin cng nghip mnh m, con ngi thng qua cc hot ng ca mnh nh t nhin liu ha thch, khai thc m, khai ph rng, chuyn i s dng t, sn xut lng thc, chn nui, x l cht thi v cc hot ng sn xut cng nghip v ang lm tng nng cc kh nh knh (KNK) trong kh quyn v gy nn s bin i kh hu. - Nng ca CO2 trong kh quyn tng 31% k t nm 1750. Khong 3/4 tng lng CO2 nhn to pht thi vo kh quyn trong 20 nm qua l do t nhin liu ho thch. Phn cn li ch yu l do ph rng, thay i s dng t.

- Nng CH4 trong kh quyn tng 151% k t nm 1750 v ang tip tc tng. Hn 1/2 pht thi CH4 hin nay l do nhn to (s dng nhin liu ho thch, chn nui gia sc, trng la v s dng t). - Nng N2O trong kh quyn tng 17% k t nm 1750 v ang tip tc tng. Khong 1/3 pht thi N2O hin nay l do nhn to (s dng t nng nghip, t chn nui gia sc v t ngnh ha cht...). Nhu cu v nc ang tng ln do pht Hiu ng nh knh cao s bin trin kinh t v s gia tng dn s. tri t thnh mt hnh tinh , Khong 1,7 t ngi hin ang sng trong ngha l s khng cn s sng tnh trng khan him nc. D bo, n nm 2025 con s ny s tng n 5 t ngi. Bin i kh hu lm suy gim lu lng dng chy v nc ngm nhiu nc vn khan him nc sinh hot nh Trung , Nam Phi v cc nc ven bin a Trung Hi. nh hng nng nghip v an ninh thc phm Khi nhit tng ln, vng nhit i, sn lng nng nghip s gim k c khi nhit thay i khng ng k. Trong khi vng n i, sn lng ca mt s cy trng s tng ln. Nhn chung nhit tng s c hi i vi s lng ln cc loi cy trng. Suy thoi t v ti nguyn nc l mt trong nhng thch thc ca ngnh nng nghip ton cu. Ngoi ra, s tng ln ca cc hin tng kh hu cc oan s lm tng s lng gia sc cht. Bin i kh hu dn n s thay i nh trong thu nhp ton cu vi nhng thay i c li cho cc nc pht trin v thay i tiu cc i vi cc nc ang pht trin. Nhiu nghin cu ch ra rng nhit trung bnh nm tng 2,5oC s y gi thc phm tng ln do hn ch vic m rng kh nng cung cp thc phm ton cu trong khi nhu cu thc phm tng ln. Do vy, bin i kh hu s lm gim thu nhp ca ngi dn d b tn hi v lm tng s lng ngi lm vo tnh trng thiu n. nh hng cc h sinh thi

Cc h sinh thi phi gnh chu nhiu sc p nh thay i s dng t, cht nhim, thay i kh hu t nhin Bin i kh hu l mt sc p lm thay i hoc gy nguy hi cho cc h sinh thi. Nhiu loi cy b e do do bin i kh hu. Nu khng c cc bin php thch ng, nhiu loi cy s c nguy c bin mt trong th k 21. iu ny s tc Kh thi l nguyn nhn chnh gy ng ng k n cng ng thu nhp thp sng ph thuc vo cuc sng t hiu ng nh knh nhin. Bn cnh , do vai tr ca cc loi thc vt trong h sinh thi, suy gim ca cc loi thc vt s tc ng n hin tng t nhin (s th phn...) v cc tp qun vn ha ca ngi bn a. Bin i kh hu s dn n di chuyn c v u hai cc Nam v Bc, s suy gim ni c tr ca cc loi c sng nc lnh v m rng ni c tr ca loi c sng vng nc m. Bin i kh hu cng lm gim s lng h, vng m ly v cc dng sng bng, ng thi lm tng s xm ln ca cc ng thc vt ngoi lai, lm trm trng thm vn nhim hin ti nh nhim c, ma axt v bc x tia t ngoi. nh hng vng ven b Bin i kh hu lm tng nhit mt bin v S xa mn vng ven b mc nc bin, lm suy gim lp bng ph v mn ca nc bin, tun hon i dng. Nhng thay i trong i dng s c tc dng ngc tr li i vi kh hu ton cu v i vi kh hu ca khu vc ven b. Nhiu vng ven b phi chu l lt do nc bin dng, s xi mn v s nhim mn ngun nc ngt.

V c ph c th ti s dng vo nhng vic g?

Cng ngh ch bin t c ph em li thnh phm cht lng cao, song li thi ra mi trng mt lng v c ph rt ln, gy ra nhim. 5 sinh vin khoa Nng Lm - i hc Ty nguyn nghin cu v tm ra cch ti s dng v c ph vo nhng vic c ch. Nghin cu ny t gii nht ca cuc thi Pht minh xanh Sony nm 2004.
Thc trng ngnh cng nghip c ph ti Vit Nam Cc cng ngh ch bin c ph ph bin ca nc ta bao gm ch bin kh v ch bin t. Ch bin kh l quy trnh phi kh c ph sau dng my xt v ly nhn c ph. Nhc im ca phng php ny l sn sinh ra hai lot cht thi rn gm v c ph, bi. Trong khi , ch bin c ph t s dng tri chn cn ti, a vo my xt cho trc v ngoi, cn Vit Nam ng th 2 trn th gii nguyn v la bn trong, ht bng, gi v sn lng c ph nguyn cht lng ht nhn. Cng ngh ch bin t c ph ang c rt nhiu cc cng ty sn xut c ph ti Vit Nam, c bit ti Ty Nguyn, p dng. C ph ti sau khi c thu hoch s c bng ti chuyn qua my tch tp cht v ra qu. Tip , gu ti chuyn nhng qu c ph tt, nng chm pha di vo my xt v, l mt my xt hm vu (c c cng on th v tinh). C ph xt v xong, c bm nc nh, ra nht (t v ti), sau chuyn sang my sy tnh. Sn phm c sy kh ny gi l c ph thc. Chnh v c trc sch v v nht, li c sy kh bng my, nn sn phm lm ra c cht lng cao, d bo qun v thun tin khi bn ra th trng. Tuy nhin, mt tri khi s dng cng ngh ny l s thi ra mt lng ln v c ph gy nhim mi trng khng kh v ngun nc cc khu dn c. Trung bnh, khi thu c mt tn thnh phm c ph th cng ng ngha vi vic thi ra mi trng 0,5 tn v. Trn th gii, ngi ta ngh ra rt nhiu cch gim thiu nhim mi trng t cng nghip c ph. Tuy nhin, cc gii php a ra vn ch ch yu tp trung vo gii quyt vn nc thi ch hu nh cha c doanh nghip sn xut c ph no u t vo nghin cu khc phc hu qu ca v c ph. Nguyn nhn ca tnh trng ny c l l do chi ph qu cao v cn phi c s tr gip ca cng ngh hin i.

 Vit Nam, thng thng, ngi dn thng t hoc v c ph phn hy t nhin gy nhim mi trng v ngun nc thi m li khng tn dng ngun hu c ny bn cho hng trm nghn hecta t trng c ph. L nhng ngi dn sinh ra v ln ln t mnh t Ty Nguyn, gn b vi cy c ph t nh, nhm 5 bn tr lp trng trt K2001, khoa Nng Lm, trng i hc Ty Nguyn lun trn tr v Nhm bn nghin cu ti ch vn ny. Khng dng li ngh, nhm v c ph bn tr ny bt tay vo nghin cu ng dng cng ngh sinh hc x l v c ph ca cng ngh ch bin t, to ra nhng sn phm hu ch cho cuc sng: ch to ru vang v phn vi sinh hu c. ti "Nghin cu ng dng cng ngh sinh hc trong x l ph thi ch bin t c ph t gii nht trong cuc thi Pht minh xanh Sony 2004. Ch to ru vang t v c ph Trong thnh phn ha hc ca v c ph thu v sau qu trnh ch bin t c hm lng ng rt cao (14,4%), trong hm lng ng kh chim 12,4%, hm lng protein chim (10,1%) cng 18 loi axit amin khc. y chnh l nguyn liu tt c th ln men, sn xut ru vang hoc cn. sn xut ra ru vang, v c ph ch bin t sau khi c thu hoch s c ra qua nc sch, ro, phi trn nguyn liu theo t l: v c ph ti 15kg, 1kg nho chn (tn dng ngun nm men t nhin v tri nho) v 1kg ng. Tri tng lp v c ph 5cm, mt t nho, ng khong 1cm vo bnh cho n ht, sau cho vo bnh v y kn np li, nhit 25C khong 6-10 tun l c th chit ly ru. Sau khong 45 ngy ln men, ru thnh phm c ru l 11,3%, chua 4,1, ng kh 2,0g/lt, cht kh 28g/lt. Ru c mu vng sm, hi c, thm du khng cn mi nng ca v c ph. Cng lu, ru cng c cht lng tt hn vi mi thm cay, v ngt nh c trng.

Mit mi nghin cu

Ch to phn hu c vi sinh t v c ph V c ph c cha nhiu loi khong vi lng v hm lng cht hu c rt cao. Hm lng Protein chim 11,2% Hm lng cellulose l 63,2%, hm lng lignin l 17,7%, y l hai thnh phn khi phn hy s to mn dinh dng rt tt cho t.

T nhng phn tch ho hc cho thy: Nu phi trn 1,5 tn v c ph, 30kg vi, 35kg phn ln, 7kg phn ur, 100kg phn chung, 1kg x khun, nm trichoderma ri che y k bng rm r, l cy, ti nilng, trong m khong 50%, trong vng 04 tun - o hn hp nh k 01 ln/tun th v c ph s c phn hu ht, to thnh phn hu c. Tip theo, em ri u, hong kh phn hu c trong bng rm mt cho n khi t m khong 25% th c th dng bn thng vo t m khng cn nghin v phn rt mn.

Theo Vin Khoa hc K thut Nng -Lm nghip Ty nguyn, khi dng loi phn vi sinh ny bn th nghim tr li cc cy c ph v mt s ging hoa mu khc th khng nhng u cho ch tiu cht lng cao hn so vi khi dng nhiu loi phn vi sinh khc, m cn trnh c su bnh. V c sn xut theo quy trnh n gin nn gi phn vi sinh t v c ph r hn mt na so vi gi ca cc loi phn hu c khc trn th trng. Ngi nng dn c th hon ton yn tm v cht lng v gi c khi s dng loi phn ny vo chu trnh trng cc ging cy n qu v cc loi hoa mu.

V sao cy rau da c dng x l nc thi chn nui? Nguy c nhim do chn nui S nhim do chn nui nht l cc vng ven th ngy cng gy s ch ca nhiu nh khoa hc trong v ngoi nc. Nhiu d n v nng nghip bn vng cho cc vng ven th c tin hnh trong rt ch trng n nhim t chn nui. Ngnh chn nui gp phn ng k cho cuc sng tuy nhin, theo Tin s Phm Khi Nguyn, Th trng B Ti nguyn v Mi trng ngnh ny cng l tc nhn c bn nht gy nn nhim mi trng. Theo tnh ton th trong tng s cc kh gy hiu ng nh knh trong kh quyn th cht thi chn nui gp vo khong 20% kh M-tan (CH4), 10% kh xit Nit (N2O) Chn nui b v tt nhin l cn nhiu loi kh gy mi x u kh chu khc. Cc cht thi chn nui gy nhim trn mt t v c vi ngun nc ngm. Trc y, ngh chn nui cn phm vi h gia nh nh, s nhim cha ni ln gay gt, nhng t khi xut hin cc trang tri chn nui ln th vn nhim tr nn cp bch. mt vi vng s nhim gy nhc nhi v mt on kt nng thn. Theo thng k, hin nay c khong 76% dn s nc ta ang sinh sng nng thn l ni c s h tng cn lc hu. Phn ln cc cht thi ca con ngi v gia sc y khng c x l, thm xung t hoc ra tri gy nhim ngun nc. Nhiu ni, do nui trng thy sn t, thiu quy hoch, khng tun theo quy trnh k thut tc ng tiu cc ti mi trng nc v khng kh. Lng nc thi ca cc c s chn nui tp trung, ch bin thy sn ng lnh cng rt ln, t vi chc ngn n hng trm ngn mt khi trong mt nm. Mi trng nng thn b nhim nghim trng do vic s dng khng ng quy cch v khng hp l cc ha cht nng nghip; thiu cc phng tin v sinh nn s h nng thn c dng nc sch mi ch t khong 40% v ch c gn 30% s h c cng trnh v sinh hp tiu chun. Vi vng nhit i nng m nh nc ta th iu kin v sinh yu km khng ch gy nhim mi trng m n cn tng nguy c ly lan dch bnh cao nh au mt, bnh ng tiu hacho con ngi. Trc thc trng trn, vic nng cao nhn thc v mi trng cho nng dn, ng thi c bin php x l nc thi chn nui kp thi, ngn chn nhng nh hng xu n sc kho con ngi l mt vic cn thit hn bao gi ht. Hiu qu x l nc thi chn nui bng Rau da

Cng vi bo Nht Bn, rau da nc (cn gi l cy thy long hoc du long thi) sng rt nhiu ao h m ly vng BSCL. Chng thng tr hoa t thng 6 n thng 8. Ngi dn qu hay hi n vi mn mm chng, mm kho, c kho nhng t ch rng loi rau ny c kh nng lng lc cc cht bn. Tn dng nhng loi cy ph bin BSCL nh cy rau da x l nc thi chn nui l pht hin mi m v ht sc th v. y cng l ti va ot gii ba cuc thi Pht minh xanh Sony do do B Gio dc Cy rau da & o to, B Ti nguyn & Mi trng v Cng ty Sony Vit Nam t chc. Trong chuyn i thc tp p Bnh An, Thanh Li, Chu Ph (An Giang), chng kin cnh nc thi chn nui ca vng ny khng thot ra c sng ngi, ng cc ao h gy mi hi, i bn V Thy Quang, Nguyn Minh Th sinh vin K27, khoa Nng nghip, Trng i hc Cn Th nhn nh: Th mnh ca nc ta l nng nghip, trong , chn nui ng gp mt phn khng nh. Tuy nhin, cc cht thi t chn nui cha c x l tun ra sng rch ao, h ang l mt nguyn nhn gy nhim ngun nc. Sau khi c hc l thuyt v kh nng x l ca thc vt thy sinh v pht hin ra nhng ao c rau da mc t mi hi hn hn nhng ch khc, c hai bt tay vo lm th nghim v s thay i mt s ch tiu l ho hc ca nc thi chn nui khi c s hin din ca rau da, ng thi xin kinh ph ca trng nghin cu ti: Hiu qu x l nc thi chn nui bng thc vt thu sinh: Rau da. Sau hai thng tri ln ln xung ao nc thi cc im nui heo, ly mu nc mt s ao rung, hai bn tin hnh nghin cu theo 3 cch thc: nc sch + rau da; nc thi 50% + rau da. Kt qu cho thy: Rau da c kh nng sng v pht trin tt trong mi trng nc thi. Thn, l xanh hn v kh nng lc nc thi ca chng rt mnh: nc thi t hi v mu trong hn. Cc phn tch cng cho thy nng cc cht nhim gim r rt. Khi trng th im trn nhng ao nui, b r ca rau da to gi bm cho vi khun pht trin, lc v hp thu cc loi cht thi rn, gim hin tng to n hoa trn cc ao nc thiGii php dng cc loi thc vt thy sinh c tnh kh thi cao, bo v mi trng bn vng. Trong cuc thi Pht minh Chn nui heo xanh Sony, ti ny c B Ti nguyn Mi trng nh gi cao Vn bn khon hin nay ca nhm sinh vin khoa Nng nghip, Trng i hc Cn Th l lm th no mt ti khoa hc c tnh ng dng cao c cng nhn p dng vo thc t mt cch hiuc bit, sau

nghin cu ny, h cn p ti lc nc v phn com-pt (phn trn) cho tng h ring l.

Tri da c lm thnh m bo him nh th no?

c rt nhiu tng sng to v chic m bo him nhm to cho con ngi c cm gic thoi mi, an ton nht khi tham gia vo h thng giao thng.
Nhng sng kin cho s an ton trn th gii Nm 2001, n v nghin cu tai nm giao thng ca i hc Adelaide, cc chuyn gia ch to ra mt loi m c th gim ti a nguy c t vong khi b tai nn xe my hay t v khng nh hng n kiu tc ca ngi i. V b ngoi ging nh mt di bng, m bo v phn u pha trc v thi dng - ni tp trung 80% cc chn thng trong tai nn giao thng. Tuy nhin, ngi ta thy n hp vi mt loi m bo him thi trang hn l bo v con ngi khi nhng mi nguy him bt thng ca nhng v tai nn giao thng. n nm 2005, cc nh nghin cu i hc Hertfordshire (Anh) khm ph ra mt loi nha n hi phc hp m h gi l d3o, va mm do li va c th ho cng khi cn thit. Trong mt ngy rong rui trn ng, Ruth Gough - ph trch mt hng d3o b mt c ng ch mng p u xung, khng h c mt vn g xy ra vi b ta bi b i chic m bo him lm bng vt liu m i n mc n gn nh mt phn m rng, ngi ta d dng qun mt rng mnh ang i m. Nh c tnh khng bin dng ca loi nha n hi ny, cng ty Ribcap (Thu S) a ra tng v mt dng m bo him mi cho ngi trt tuyt. N l s kt hp ca loi m bo him cng v loi m mm thng thng. Theo , khi ngi i di chuyn chm, chic m mm do, nhng khi b nn di mt tc ng no (chng hn trong cc v va chm), cc phn t ca n s kho cht li vi nhau. Vt liu tr nn cng hn, truyn tc ng ra mt vng rng hn.

Vit Nam th sao?

Ti Vit Nam, theo mt thng k cho thy c mi ngy c khong vi chc ngi t vong do tai nn xe my gy nn. Khi iu khin xe my m ng xung th thng b chn thng s no; nu u c bo v bng m bo him th nguy c chn thng u s bt i. Trnh Th Lan, sinh vin nm 4, khoa Nng nghip, i hc Cn Th khm ph ra mt loi vt liu lm m bo him c nh gi cao bi n va m

bo thng s k thut, va bo v mi trng. Pht minh ot gii nht ti chng trnh "Pht minh xanh Sony 2002" vi ti "M bo him - vt liu t nhin siu bn". Ti sao cht liu l tri da? Mt loi vt liu di do v d dng kim c BSCL cng nh nhiu ni khc Vit Nam. Kh nng chng c cc vt nhn m vo v v da c nhiu si nh... rt ph hp vi ti tin ca ngi dn lao ng. Tit kim v bo v mi trng tng ny n vi Lan - sinh vin khoa Nng nghip (i hc Cn Th) - v vic lm mt chic m bo him thin nhin vi cht liu t chnh nhng tri da. lm ra mt chic m nh vy, Lan phi thc hin qua cc cng on cng kh cu k: qu da c ca theo chiu dc, ri o, nh bng, lt mt bn trong, vin nhm chung quanh, khu quai vi, sn chng thm, pht mu. Chnh v vy, trng lng ca n rt nh, phn x xp v mm c dy eo lm bng dy ay, b; nt th dng go cng lm ra. S suy lun logic khi quan st vt dng khin cho ngh tng nh in r v nhm nh li khin cho mi ngi ngc nhin: an ton ca chng hn c nhng chic m bo him ang bn trn th trng di lc nn ln n 800kg v c kh nng chng c cc vt nhn khi b ng. l kt qu thu c sau khi sn phm bt cht ca Lan c kim chng. Thng thng, ngi ta i m bo him ch hn ch chn thng s no khi tai nn xy ra ch khng bo v c 100% phn u, cng nh khng gip c ngi b nn trnh khi cc chn thng nguy him n tnh mng khc. Trong , trm trng nht l gy ct sng c, gy lit t chi, dn n t vong. Nh vo sng kin ny, cc nh sn xut c th bin ti ny thnh mt thng phm phc v cho cuc sng cng ng - Gio s Thn c Hin, Gim c Trung tm quc t o to v Khoa hc vt liu, i hc Bch Khoa H Ni, Ch tch hi ng gim kho ca cuc thi Pht minh xanh Sony nm 2002 phi trm tr thch th khi nh gi sn phm ca Lan bi n khng nhng l tng mang tnh sng to cao cn c ngha ln, gn gi nht vi i sng ca con ngi. Cht lng c bo m Nm 2003, Bo co ca T chc Y t Th gii (WHO) v nh hng ca thng tt, do c tnh hay tai nn cng b mt kt qu khin nhiu ngi bng hong: s ngi cht do tai nn giao thng nhiu hn v chin tranh.

Cc tai nn giao thng chim hn 1/5 trong s 5 triu ci cht do thng tt (khng phi cht v bnh) xy ra trn ton cu hng nm. Chnh v vy, nhng chic m bo him c vai tr rt ln trong vic gim t l thng vong i vi ngi iu khin phng tin giao thng. Trc ht, m phi c ch to bng vt liu khng c, khng d ng hoc gy kh chu trn tc v da cho ngi s dng. Vt liu phi m bo tnh chu nhit, chu thi tit v bn theo thi gian. Khi lng ca m, k c b phn km theo khng c ln hn 1 kg. M phi c b mt nhn, khng c vt nt hoc cnh sc. Kch thc v hnh dng ca m che chn c phm vi t c tr ln, phi chu c va p v hp th xung ng, chu c th nghim bn m xuyn (th nghim do c quan chc nng lm). Gc nhn bn phi v tri ca m khng c nh hn 105o. Khi tai nn xy ra, ngi i m bo him c th b cc chn thng khng phi u nhng cng gy nguy him trc tip n tnh mng nh: gy khung xng chu, v lng ngc, gy xng i... hn ch nhng chn thng trn, nn chn m bo him: - Khng qu nng, cht liu tt, khng che kn tai nghe c ting ng hoc ting ci xe ca ngi khc. - Chn m c tm nhn rng, khng che chn tm nhn ca mt khin phn x chm. Sn phm sng to m bo him lm bng tri da p ng c y cc thng s . Nhng chic m bo him bng nha s ra sao sau khi tr thnh ng rc khng l v kh tiu hy? Khng nhng an ton v thoi mi, chic m bo him lm t tri da cn lm mt vic c ngha cho cuc sng, cho mi sinh - nu khc phc c nhng hn ch v kiu dng.

ng vt ging by tnh nh th no? Ngh thut quyn r i phng "Khng ai ng rng ho cht tnh dc li tn ti trong nc mt", Kazushige Touhara ti i hc Tokyo Chiba ni. Pheromone, ho cht truyn ti thng ip v tt c t ni s ti kht khao tnh dc, thng c nhiu nht trong m hi ca con ngi, v nc tiu ca chut. Khi hai con chut u ym nhau, chng d dng nhn ra khun mt thn thng ca ngi tnh. Nhng u mi sexy nm chnh trong git nc mt ca chut c. t lu, con ngi c nghe nhng bn tnh ca ca loi c voi quyn r bn tnh, loi chut cng vy. Nhng m thanh ny c cc nh nghin cu ti i hc Washington, (M) pht hin ra khi h nghe trm nhng con chut c trong phng th nghim. m thanh du dng ny y nh mt li t tnh. Khi bt c tn hiu, cc c nng da vo nh gi sc hp dn ca i phng. Kt cc ra sao, iu hon ton tu thuc vo s trm bng ca li ca ngi ht. Gin l mt loi c s dn ng nht th gii, nhng n lc tiu dit chng li khng my hiu qu. khng b cu tit thm mt ln no khi phi chng kin cnh sinh si ny n ca chng, cc nh nghin cu i hc Cornell - New York (M) pht trin mt loi by nh c bit, s dng pheromone loi gin. l loi "dc tnh hng" liu thuc c kh nng quyn r con c t mt khong cch rt xa. con ci c s dng nh nhng tn hiu mi mc bn tnh. Nh c quan b t ny khin cho g gin c tm n bt chp mi khong cch khng gian v nguy him nh mt k di gi... Tuy nhin, th thut dng m nhn k ny vn khng my nh c tt c l n ng vo by, n gin, bi chng c s hu nhng ci u kh tinh ranh. Ging chim c phng the (bowerbird) li khc, chng qu tc hn v ng cp chi. Chim trng c kh nng trang tr nhng chic t m iu luyn, kho lo n mc cc c nng n mc m mn c nhng dng i khnh khng hoa m v nhng ting ht khn khn nh vt c ca hn. Ho ra, t lu, ging chim ny c s thch l lng l yu chung mu xanh dng. Nu mun ci c mt c v p, tt nhin g chim phng the (Ptilonorhynchus violaceus) Australia v Papua New Guinea phi c ti xy nhng cn phng uyn ng lo lot lm ni tr n. Nhng k trng hoa d sa by

Chut "tn tnh" bng ting ht Tuyn dc tnh hng ny nm ngay di bng

phng the phi bit trang tr Tri ngc hon ton vi chng g chut t m

Cc nh khoa hc khng nh rng: trong th gii hoang d, cha y 5% loi th chung thu mt v mt chng. Chut ng c (Microtus ochrogaster) nm trong s t . Khi giao phi n thc c rng: khi chp nhn dn thn vo by tnh, hn ta phi c trch nhim vi v con. Chm sc mt cch tn tu v nh ghen mt cch m qung Mun c "v" p, g chim bo v ngi thn. ng meadow (Microtus pennsylvanicus) phong tnh hn rt nhiu. Chng d dng sa by, kt i lng nhng v chng my khi oi hoi n con ci. Mt vi th nghim c cc nh nghin cu a ra: H tim mt t hoc mn vasopressin thc y hnh vi chung thy. Sau , h tin hnh theo di, qu tht, sau , g ta chung tnh hn hn, hn th cn nht quyt b ham mun tm ca l ngay c khi b ging by

Cc nh nghin cu cho rng s chung thy chut ng c l h qu ca mt chui mt xch: Khi giao phi, c th chng gii phng hoc mn vasopressin. Hoc mn ny bm vo cm th quan vasopressin vng gia no trc, kch hot cho h thng thn kinh "nhn phn thng". H thng gy cho chng cm gic hnh phc cm gic i km vi bn tnh m chng va giao phi. Do vy, hnh ng mun c gn gi: vi duy nht vi mt bn tnh l mt iu hin nhin. Loi rui khiu v Rhamphomyia sulcata cng rt d b sa by, hnh ng ny ng ngn n nc ci. Chng c my may xu h v iu khng? Hon ton khng c vn g c. Nh khoa hc Natasha LeBas - i hc Western khi "nh bi" chun Australia tin hnh tm hiu. Nhng con rui c, nu mun vo ve bn sn i tng. nht thit hn phi dng cho nng nhng mn n hp dn nh: mt con b bo ngy chng hn. Cng hm ca c nng cng d sa by.

G rui c "la o" trc

Mt s g rui c la o bng cch, chng tng bn tnh nhng chic hp rng thay v phi mt thi gian sn lng mi bo. Chong ngp trc mn qu kch s, cc nng ng giao phi. Sau khi pht hin k ang lm chuyn vi mnh ch l tn bp bp, c ta nh ti tp hn bng i

cnh. qu mun, mi vic xong, hn chun i khng qun mang theo mn qu gi tm c nh d khc. S tht nc ci l: trong th gii ca chng, nhng k bp bp nh trn y nhan nhn

Loi b thch tn ra khi nc sinh hot bng cch no? Thch tn c u? Thch tn l mt nguyn t khng ch c trong nc m cn c trong khng kh, t, thc phm v c th xm nhp vo c th con ngi. iu tra s b c th khng nh nguyn nhn ch yu khin nc ngm nhiu vng thuc nc ta nhim thch tn l do cu to a cht. Tuy nhin, cng khng loi tr nhim l do tc ng ca con ngi nh gn cc nh my ho tm cht, nhng khu vc dn t ng o v lp ging ging khng ng tiu chun k thut khin cht bn, c hi b thm thu xung mch nc.

Thch tn c thy trong nc khoan

Thch tn c s dng nhiu trong cng nghip v c s dng hn ch trong thuc tr su, cht ph gia trong thc n gia sc v trong cc dc phm. C thy lang cn cho c "thn sa", "chu sa", "thch tn" (cc cht cha cc kim loi nng nh ch, thu ngn) vo thuc t, gy nn ri lon ni tit, ri lon trao i cht, hn ch kh nng sinh sn, gy suy thn, ung th gan... Theo kt qu iu tra mi y, thu ngn v thch tn c trong nhiu v thuc ang lu hnh vi hm lng cao gp 300 - 500 ln tiu chun cho php ca B Y t. Thch tn gy bnh g? Thch tn (asen) l mt loi cht rt c, gy cht ngi nu ung mt lng bng na ht ng (bp). Nu b ng c cp tnh bi thch tn s c biu hin: kht nc d di, au bng, nn ma, tiu chy, mch p yu, mt nht nht ri thm tm, b tiu v t vong nhanh. mc thp, liu lng d nh nhng trong thi gian di thch tn s gy mt mi, bun nn v nn, hng cu v bch cu gim, da sm, rng tc, st cn, gim tr nh, mch mu b tn thng, ri lon nhp tim, au mt, au tai, vim d dy v rut, lm kit sc, ung th... Hm lng asen trong nc sinh hot phi < 0,01 mg/l mi l t yu cu. Theo T chc Y t th gii WHO c 10.000 ngi th c 6 ngi b ung th do s dng nc n c nng asen > 0,01 mg/l nc.

Ngi ung nc nhim asen lu ngy s c cc m sm mu trn thn th hay u cc chi, nim mc li hoc sng ho da, gy sm v mt sc t, bnh Bowen (biu hin u tin l mt phn c th ng, sau b chy nc v l lot). Bnh sng ho da thng xut hin tay, chn, lng bn tay, gan bn chn - phn c th c xt nhiu hoc tip xc nh sng nhiu lu ngy s to thnh cc inh cng mu trng gy au n. Bnh en v rng mng chn c th dn n hoi t, rng dn tng t ngn chn. Ngoi ra, tnh trng nhim c asen lu ngy Bnh ung th da do thch cn c th gy ung th (gan, phi, bng quang tn gy nn v thn) hoc vim rng, khp, gy bnh tim mch, cao huyt p... nh hng c hi ng lo ngi nht ca asen ti sc kho l kh nng gy t bin gen, ung th, thiu mu, cc bnh tim mch (cao huyt p, ri lon tun hon mu, vim tc mch ngoi vi, bnh mch vnh, thiu mu cc b c tim v no), cc loi bnh ngoi da (bin i sc t, sm da, sng ho, ung th da...), tiu ng, bnh gan v cc vn lin quan ti h tiu ho, cc ri lon h thn kinh - nga hoc mt cm gic chi v kh nghe. Sau 15 - 20 nm k t khi pht hin, ngi nhim c thch tn s chuyn sang ung th v cht. X l loi b thch tn bng cch no?

Loi b asen khi nc

Theo Vin Khoa hc v Cng ngh Vit Nam, dng phng php xy ha thng thng v nh sng mt tri c th loi tr c cc tp cht, c bit l asen ra khi nc ngm. - Cc gia nh s dng nc ging khoan nn x l bng phng php sc kh, gin ma, bn lng, lc...va kh st, va loi b c asen trong nc. - Dng bm in: Lm gin ma bng ng nha, khoan 150-200 l c ng knh t 1,5 n 2 mm, ty theo cng sut my bm ang s dng. Di cng b lc l lp si dy khong 1 gang, trn lp si l lp ct dy khong 2,5-3 gang. - Dng bm tay: Cho nc t vi bm rt vo mng ma c nhiu l nh khng kh d tan vo nc, pht huy hiu qu xy ha ca khng kh. Bng nhng bin php n gin, t tn km v rt hiu qu trn, asen s khng cn l st th v hnh na.

Gii c thch tn

i hc Kalyani, n , tm ra mt phng php hiu qu v r tin gii c asen trong c th ca nhng ngi s dng nc ngm nhim bng thuc gii c c tn arsenicum album. Tuy nhin, loi thuc ny vn ang trong thi gian th nghim. Trong trng hp b nhim c asen, mun gim bt cc triu chng ca bnh do asen, ngi bnh cn c m bo ch n ung tht tt, gim protein, b sung cc vitamin gip c th thi loi asen nhanh hn. Bn cnh , bnh nhn c th dng thuc gip gan thi asen ra khi c th nh thuc DMPS v DMSA. Tuy nhin phi c s hng dn ca bc s v y l nhng loi thuc c th gy ra nhiu phn ng ph.

D nc nhim asen bng vi khun pht sng

Nhm nghin cu thuc Vin Khoa hc v Cng ngh mi trng Thy S li dng kh nng nhy cm vi asen ca vi khun Escherichia coli bin i gen sao cho chng pht sng khi d thy asen trong nc. Thnh cng trn c th cu sng nhiu ngi ang s dng nc ngm b nhim loi cht c t nhin ny. E.coli hin cng ang c th nghim ti Vit Nam, chi ph thp m khng gii phng cc ho cht c hi vo mi trng.

Dng nc ng mu vng khi p dng cng ngh nano b nhim thch tn

Cc nh khoa hc i hc Rice, Houston (M), p dng cng ngh nano cho mt loi khong ph bin khp ni trn th gii. l loi khong dng g st, Fe3O4 hay gi l magnetite, nghin thnh bt tinh th mn. Theo bo co c cng b mi y, khi cc tinh th c kch thc nh hn 40 nanomet (mt nanomet bng mt phn t mt), chng bc l nhng c tnh khc thng so vi cc ht c kch thc ln trong trng in t cng thp. Nhng bt ng nm ch, khi t kch thc nh n 12 nanomet, h thy cc ht st t ny c sc ht thch tn mnh gp 100 ln so vi cc ht st t c kch thc ang c s dng ph bin hin nay khp ni lc nc. Cc nh khoa hc tm thy c tnh ny ca magnetite siu mn sau khi tnh c thy thch tn thm ch cn c tch t dung dch nc th nghim bi b nam chm bnh thng v cng yu vn dng rng ri trong cc cu kin my tnh.

Ngi ta hy vng, cng ngh loi tr thch tn bng bt magnetite siu nh ny s rt n gin. C th ch l ng tc bt magnetite kch thc nano vo b cha nc ging v ch mt lc cc phn t thch tn tch in b ko xung y bng mt nam chm n gin. Qu trnh tch t thch tn s to ra mt lng nh cn. Vi mt gia nh bn khu trong mt nm, lng cn thu c c th bng mt bt canh. Ngi ta ch vic thau b, lc v chng ra h rc. Chi ph cho vic lc ny, theo Mason B. Tomson, gio s cng ngh ti i hc Rice, v l ng tc gi ca bo co l r bt ng. C th ch tn mt hoc hai xu M (160-320 ng Vit Nam) mi ngy cho mt gia nh cc nc ang pht trin.

C tm ng v nh nh th no?

Chng ta c ngh rng: loi c l nhng k thang thang v gia c, b u n y. Thc t quy c hn th
m thanh huyn no ch ng cho thnh gic ca loi c hi Trong vng nc mnh mng loi c cng phn vng lnh th, chng c nh lm ni c ng v tr n m bo cho s an ton. C ngy i kim n, chng cng bit tm v nh ngh ngi. Nhng con c hi sng di nhng rng san h rc r da vo thnh gic lm nhim v nh chic la bn. i kim n, tng n tng n tha thn nhiu vng nc, min l ni c lng thc n khoi khu. S tranh cp ming n, s i li huyn no ca cc by c ln li l phng tin dn ng cho l c hi khn ranh. C hi nh dnh mt hoc hai thng u i ngoi bin khi. Hu ht chng chui vo cc rng san h vo ban m ln trn nhng k n tht. C c th nghe thy ting ng t mt rng ngm cch xa t nht 1km. Nhng con c trng thnh c th pht ra mt lot m thanh khc nhau bng nhng ti bong bng y kh. Nhng con c n m th c bit c ging khn khn. Chng s dng m thanh phn chia lnh th v lin lc. "Vo hong hn s c mt giai iu cao dn ln ging nh iu ht ca chim", Stephen Simpson - Trng i hc Yor (Anh) cho bit. Lng nghe nhng m thanh,

Cc nh khoa hc cn cho rng: nhng con

phn tch tm ng

c hi non c th hc cch cm nhn v m thanh k t lc chng cha ra i. H tin hnh kim tra phi v nhp tim ca chng khi phn ng li cc m thanh hn no trn so snh vi nhng m thanh tng t ni chng c ng nhn ra nh mnh. Nh vo c tnh ny, cc nh khoa hc pht ra nhng on m thanh thu c d n c con d nhng n c con vo nhng dy ngm nhn to hoc khu bo tn i dng. Tuy nhin, Su Sponaugle ti i hc Miami (M) pht hin ra mt iu l th na l: iu ny cng ng ngha vi vic nhng m thanh nhn to c th lm xo trn n c v nh hng ti h sinh thi ngm. m thanh pht ra t ng c tu thuyn v cc nh my nng lng c th lm suy gim dn s ca loi nhng rng ngm, nh sinh vt hc Tm nh bng mi hng quen

 tm hiu iu ny, Jelle Atema - nh sinh vt hc chuyn nghin cu v gic quan ti Trng H Boston v Gabriele Gerlach (thuc phng th nghim sinh hc bin Woods Hole, Massachusett, M) phn tch mt s nhm gene nh c gi l microsatellite 3 loi c bao gm c cardinal, c damsel gai v c damsel neon sng trong 5 rng san h Great Barrier Reef, c.

Tm "nh" bng cch lng nghe nhng m thanh Qua nghin cu, h pht hin 3 loi c ny quay tr v ni chng c sinh ra nhiu hn cc loi huyn no quen thuc
c khc. Nht l i vi loi c cardinal, chng c s khc nhau gene ty rn san h m chng sinh ra. hu ht cc loi c trong rng san h, c ci s trng v c c th tinh v bo v cc trng cho n khi thnh u trng. Trong tun th nht, cc u trng ni v qun quanh khu vc n np ca chng. Khi ln ln, thn th trong sut ca chng s tr nn ging nh cc loi c ln v chng bi nhanh hn v c th di chuyn khp ni m khng h mt phng hng. tm ra iu g khin cho chng nh dai n th, cc nh khoa hc tm cch lm nhim lon mi trng nh lc hng nhng con u trng c cardinal bng cch t chng vo mt vng nc bao gm nhiu dng nc c dn t cc rn san h khc ti.

Pht huy ti a kh nng ca Nghin cu cho thy u trng c cardinal thch c quan khu gic nc t rn san h "nh" chng hn v s lu
tr y trong thi gian di hn. Cc nh nghin cu cho rng nhng sinh vt tr ny c th pht hin "mi" trong nc v chnh mi ny dn hng chng v nh. Cc u trng c cardinal 3 tun tui th li "nh hi" theo cch tng t con ngi, ch khc l mi trng ca chng l nc v chng c th nh hi cc cht ho tan trong nc. Tuy nhin vn cn mt cu hi cha c gii p l ti sao cc u trng c th "hc" c mi hng t rn san h m chng c tr. Nh nhng mi hng quen y m cc u trng quay v nh c, nhng cn cc ho cht no hnh thnh nn mi hng , mi vng lnh th c c trng mi v ra sao? Cc nh khoa hc li tip tc i nghin cu

Sinh vt ho thch nh th no?

Mi y, cc nh khoa hc pht hin ra mt cy ho trong lp thch anh 400 triu nm tui Scotland. N cung cp nhng thng tin quan trng v s tin ho ca thc vt, khi chng ri bin ln thng tr t lin. Mt vi trng hp khc cng c h l. Cu hi t ra l: ho thch l g m cc nh kho c quan tm n vy?
Ha thch l g? Thut ng ha thch m t mt phm vi rng ln ca kho c t nhin. Ni mt cch tng qut, ho thch chnh l nhng di tch v di th ca cc loi sinh vt c bo tn trong cc lp nham thch. Bi vy, l i tng nghin cu ca ngnh sinh vt hc. Di tch di th bo tn trong lp nham thch Tri t gi hn chng ta tng rt nhiu. Thi im chnh xc no hnh tinh ny xut hin s sng? Cu hi chng h d cht no. Bit bao nhiu loi sinh vt sinh sng trn ? l c mt qu trnh Qu trnh ha thch xy ra khi mt sinh vt (thc vt v ng vt) cht i, xc chng bt u c phn hu. Nhng b phn cng nh: v xng, cnh cy c nhanh chng lp dn, bao bc bi lp lp cc trm tch. Cc lp trm tch s bo v cc b phn ny khi tc ng ca mi trng, vi khun v cc tc ng gy phong ha v phn r. Trong sut qu trnh ny, qua hng nghn nm, Ho thch ca mt con cc lp trm tch tip tc bao ph ln xc cht. b st bin vi ci c di Dn dn, chng tr thnh v gi nguyn c gp i thn hnh thi kt cu, nhng du vt hot ng ca loi sinh vt thi k . Ting Anh gi ho thch l "fossil" - mt t bt ngun t ting La-tinh "fossilis", c ngha l "o ln".

B xng ca khng long ha thch

Vy c phi bt c sinh vt no khi cht cng u tr thnh ho thch? Mc d mt sinh vt c th hnh thnh ln ha thch hay khng u c quyt nh bi rt nhiu nhng nhn t, nhng c ba nhn t c bn nht quyt - Sinh vt nht thit phi c nhng b phn cng, kh phn hu nh: xng, v rng, g cc sinh vt mm yu khc nh: cn trng, sa vn c th hnh thnh nn ho thch nu n vo mt iu kin v cng thun li. - Sau khi cht, xc ca sinh vt phi c bo v trnh khi tc ng ph hu. Ch cn mt phn c th b nghin nt hoc n mn th kh nng ho thch hon ton khng c. - Xc sinh vt nht thit phi c chn vi v bao ph bi mt lp vt cht c th gip n chng chi li nhng iu kin mi trng khc nghit nht khin n c th b phn r. iu ny gii thch v sao nhng sinh vt bin thng d dng hnh thnh ho thch. Tin trnh lch s ca nhng nghin cu

nh iu :

Ngay t thi xa xa, nhng di tch ca c, v s cc

dng sinh vt bin c tm thy trn ni v sa mc khin cho mt nhm hc gi Hy Lp rt ngc nhin.

nh rng: sa mc Ai Cp chnh l mt phn b bao ph ca b a Trung Hi. 50 nm sau, Aristoteles tuyn b rng: ho thch l do cc vt cht hu c to Khu vc kho c gn thnh, n b p vo trong tng nham thch bi mt tc Bin Cht Jordan. dng lm mm v ca tri t gy ra.

n nm 450 trc cng nguyn, Herodotus khng

Cng sau 50 nm, vo nm 350 trc cng nguyn, hc tr ca ng l

Theophrastus a ra mt vi ho thch ca cc dng sinh vt nhng li cho rng ho thch do trng v ht ca cy trong lp nham pht trin m thnh.

Trong m trng Trung c, khi Qun quyn v Thn quyn l hai th lc cao nht ng tr, con ngi c nhiu cch l gii khc nhau v ho thch. Ngi ta cho rng: l mt hin tng k b ca thin nhin hoc l sn phm ca ma qu to thnh. Chnh nhng li n i m tn m cc nghin cu v ho thch b chng li hng trm nm. 3 ming h phch c tm thy Mi n th k XV - thi k khi ngun Cng ho Dominica thuc vng cho vic ph bin v tip thu nhng kin bin Caribbe
thc v ha thch. Con ngi hiu

rng: ha thch l tn tch ca nhng sinh vt trc kia, nhng khng tch ri ngh l nhng du vt ca cuc i hng thy c ghi trong thnh kinh. y cng l ni dung m cc nh khoa hc v cc nh thn hc tranh ci nhau sut 300 nm sau .

Thi k Phc hng, Leonardo davincy (1452-1519) v mt vi nh khoa hc

khc nghin cu v kin quyt ph nhn mi lin quan gia ho thch vi i hng thu. H tin rng: ngoi ni cao th y bin cng l ni tn ti nhiu di tch ho thch v ho thch chnh l chng c ca nhng loi sinh vt c i.

Cui th k XVIII v u th k XIX, hnh thnh ln c mt c s vng

chc cho vic nghin cu ha thch. Ho thch c hon ton tha nhn l mt mn khoa hc. T n nay, cc nh khoa hc thng pht hin ho thch ch yu ti cc tng nham trm tch ngoi bin xa. Khi cc trm tch c to ra nh: vi vn ct v xng ca ng vt b nn ri kt dnh vi nhau to thnh nham. Hu ht, cc ho thch c pht hin ch yu ti tng nham trm tch ngoi bin. Rt him bt gp ho thch nham ni la v nham bin cht.

iu g gy nn tnh trng sa mc v hoang mc ha t ai? Trn th gii hin c khong 30% din tch b mt Tri t l hoang mc hoc ang b hoang mc ho. S gia tng nhanh chng din tch hoang mc cc vng kh hn, bn kh hn v mt s vng m t khng ch do kh hu v s bin i kh hu, m cn do sc p ca s gia tng dn s v hot ng sng ca con ngi.

t b sa mc v hoang mc ha Hng nm, trn ton th gii c 11 n 13

triu hecta rng b cht ph, hng chc triu hecta t b suy thoi dn n hoang mc. Ti cc vng hoang mc trn th gii, tuy phm vi, cng v mc tc hi c khc nhau, nhng thc t l qu trnh hoang mc ho ang din ra trn phm vi ton cu vi nhng h qu v sinh thi v mi trng ngy cng nghim trng. Chnh v vy, nm 1996 Lin Hp Quc a ra Cng c chng sa mc ho v ch ca ngy mi trng th gii 2006 c chn l Sa mc v hoang mc ha. Sa mc ha l g? Sa mc l mi trng kh hn khc nghit ni mt s t ngi dn sinh sng, c c trng bng lng ma thp v t l bc hi cao. Sa mc ha l s suy thoi t cc vng kh cn, bn kh cn, ch yu do cc hot ng ca con ngi v bin i kh hu gy nn. Hin nay, sa mc chim 41 % din tch t lin ca tri t v l ni sinh sng ca hn 2 t ngi, trong mt na s dn sng trong i ngho. 90% s dn sng cc vng t sa mc thuc cc nc ang pht trin, cc ch s phc li v pht trin con ngi nhng vng ny tt rt xa so vi mc sng ca s dn cn li trn th Sa mc ha gy tnh trng gii, t l t vong tr s sinh cc vng t thiu nc nghim trng ny tnh trung bnh l 54/1.000 tr, cao gp 2 ln cc vng khng kh hn v gp 10 ln so vi t l t vong tr s sinh cc nc pht trin. Hin tng hoang mc ha din ra nh th no?

ho l qu trnh suy thoi t cc vng kh hn, bn kh hn v kh bn m do h qu ca nhiu yu t khc nhau, trong c s bin i kh hu v cc hot ng ca con ngi.
Suy thoi t cc vng t hoang mc ha c xc nh bng s suy gim hoc mt nng sut sinh hc hay nng sut kinh t ca cc vng t kh hn. Th gii c khong 10% n 20% din tch t kh hn b suy thoi. Tng din tch t b nh hng do qu trnh hoang mc ho c tnh t 6 n 12 triu km2. Hin tng ny nh hng xu n mt phn ba dic tch b mt tri t v hn 1 t ngi.

Theo nh ngha ca Cng c Lin Hp Quc v chng hoang mc ho, Hoang mc

t b hoang mc ha

nh hng ca hin tng sa mc v hoang mc ha nh th no?

- nh hng n mi trng sinh thi:

+ t b canh tc qu mc dn n sn lng lng thc gim, nng sut t gim v gim kh nng n hi t nhin ca t. t kh hn chim 43% din tch t canh tc ca th gii. Gn 1/3 din tch t trng trt b b hoang trong 40 nm qua do xi mn khng th sn xut c. Hng nm c thm 20 triu hecta t nng nghip b suy thoi qu mc t b thoi ha khng th khng sn xut c hoc b ly mt m sn xut nng nghip mang th. c tnh suy thoi t gy tn tht cho sn xut nng nghip khong 42 t USD mt nm. + Tng l h lu; gim cht lng nc sng h, h cha v knh mng. + Lm trm trng hn cc vn sc kho do bi bay, gm cc bnh ly nhim mt, h hp, d ng v c ch tinh thn.

sng buc ngi dn b nh hng phi di dn, vn ny cng nan gii cc nc ang pht trin.

- nh hng n tnh hnh chnh tr x hi: Mt ngun lao ng sinh

Cc hu qu ca hoang mc ho v hn hn l cht i v i ngho. Qu trnh hoang mc ho tng ln trn ton th gii e do s c thm hng triu ngi ngho buc phi tm ni mi v k sinh nhai khc, gy nn tnh trng mt n nh v x hi, kinh t, chnh tr.

- nh hng n kinh t:

V vy, phn ln cc vng t kh hn vn rt ngho, ngi dn khng cc dch v thit yu, cc phng tin sn xut, cht lng sn phm thp Phc hi nh th no? Vic phc hi t b mt do xi mn l mt qu trnh rt chm, c th mt ti 500 nm mi hnh thnh c lp t dy 2,5cm. Bo co nh gi h sinh thi thin nin k nhn mnh, ngn nga hoang mc ho ng ngha vi qu trnh khai thc ti nguyn t mt cch hiu qu. Bng vic qun l tt hn cy trng, thy li, ngn chn nn ph rng, s chn th qu mc ng vt thm ch cc chin lc to cng n vic lm ngoi nng nghip s gip ngi dn sng cc vng t kh hn c th lm gim tnh trng i ngho, gim p lc khai thc t ai.

cn ch yu l i ngho

Hn 3 thp k qua, nhu cu tng sn lng nng nghip cao hn nui s dn th gii ang tng ln lm cho p lc i vi ti nguyn t v nc ngy cng tng. Cho n nay, dn s tip tc tng c ngha l chng ta phi cn sn xut b sung lng thc. Nhu cu t nng nghip tng khin t l ph rng ly t trng ngy cng tng (chim ti 60Dn c cc vng t kh 80% t l ph rng trn th gii).

Vit Nam
Vit Nam c din tch t nhin khong 33 triu hecta, trong din tch phn t lin khong 31,2 triu hecta, xp hng th 58 trong tng s 200 nc trn th gii. Tuy nhin tnh trng lm dng v khai thc khng hp l dn n nhiu din tch b thoi ha, lm mt i tng phn hoc ton b tnh nng sn xut. Mun s dng phi cn u t ci to v bo v v cng tn km. V vy, hng ng khuyn co ca th gii, Vit Nam cng c rt nhiu chng trnh hot ng nh thng tin, tuyn truyn c ng ti ngi dn v tc hi ca tnh trng hoang mc ha t, t chc cc cuc thi sng kin bo v mi trng xanh, sch nh Pht minh xanh Sony t chc thng nin, pht ng cc phong tro trng, chm sc, bo v cy xanh, ph xanh t trng i trc Nhng bin php ny mang li hiu qu nht nh, c th gii nh gi cao.

Ma phn hnh thnh nh th no? Ma xun v nhng cn ma phn m khng kh cao mt cch t bin nh thc s m chi, ny lc ca cy ci. Tip sau , nhng trn ma nh di l th, bu tri m m khin c th con ngi cng c cm gic cht chi. Chng ta bit rng: Ma ng nc ta bao gi khng kh cng c c tnh kh lnh, lng Bu tri m m hn ma b khng ch. Bc vo u xun, nhit tr nn m dn km theo s tr li ca khng kh m t, lc ny mi lc c ko nhau t pha Nam sang pha Bc. Mt bn l khng kh m m, mt bn l khng kh lnh kh gp nhau, khin cho lng hi nc tch t v t t trn bu tri. Ngoi ra, khng kh m t phng Nam khng mnh kt thnh nhng trn ma to. Vy l, chng bin thnh nhng cn ma phn r rch v m u vo ma xun. Tuy nhin, t lu, cc nh kh tng vn cho rng: nhng cn ma phn cha ng tht nhiu mu thun v kh hiu. Mt mt, h tin rng: cc git nc phi mt hng gi mi t kch c ht ma phn. Nhng mt khc, h li ngc nhin khi s tht, cc m my gy ma ch tn ti trong khong na gi. Vy th, ma phn lm sao c kh nng hnh thnh kia ch? Chng l, n li c mt iu k diu th ba? Robert McGraw v Yangang Liu - hai nh khoa hc phng th nghim quc gia Brookhaven, New York (M) c cu tr li.

Ma phn cho cy ci m Khng cn n 1 gi chi ny lc

S tht khc nhiu so vi nhng iu chng ta tng nhm tng. Khng cn n 1 gi nh nhng gi thuyt trc ma phn hnh thnh. Ngay c khi mt ht nc di m my cha t n gii hn to ma th chng vn c kh nng mau chng lin kt tm tm li vi nhau. Vn c th c nhng ht ma to khin chng ta phi t sng. l li qu quyt ca hai nh khoa hc.

Theo cc ng, trong khi nhng ht ma thng thng thng c ng knh t nht t 2 milimt tr ln, v hon thnh qu trnh ri rng vi tc khong 9m/giy th nhng ht ma phn thng ch c khong 1 milimt v s xung t thong th hn nhiu, khong na mt/giy. Chnh xc l, sc vc mm yu ca chng b cc dng kh thi i lang Ma phn hnh thnh trong iu thang.

kin tnh lng hn

Hn na, iu kin hnh thnh cn ma phn cng khc so vi cn ma thng thng. Mt cn ma bnh thng, chng xut hin khi dng khng kh b cun ln cao, chng lin kt thnh cc m my, nng dn, nng dn. Cc git nc cng ngy cng phnh ln, tch t v ri xung. Cn ma phn li hnh thnh trong iu kin tnh lng hn: khng h c mt dng kh no nng chng ln nh vy c. S ngng kt nhanh chng McGraw v Liu pht hin ra rng: d trong bt k mt iu kin no th nhng git ma vn ch hnh thnh theo mt cch thc. Khong 20 pht u, cc phn t hi m trong khng kh bt u ngng t, dn to thnh git c ng knh mi ch 0,04 mm cn gi l ht nhn ngng kt. T git nc 0,04 mm chng hp nht vi cc ht ln cn, to dn v ri xung. Ngi ta vn thng nhm tng rng: sau khong 1 gi nhng ht ma ban u mi t ti kch c ht ma phn nhng trn thc t cc m my to ma thng ch tn ti khong na gi. iu ny khin cc nh khoa hc phi au u suy ngh. Ch l, thi gian hnh thnh cn ma li lu hn c tui th ca m my ? Thc s l mt iu phi l! Mt ln na, McGraw v Liu li lm sng t b mt ny. H a ra mt gi thuyt thuyt S ngng kt nhanh chng to phc l: trong giai on hp nht ht ma ln hn 0,04mm, git nc phi vt qua nn nhng git ma lt pht mt giai on th hai tng t nh giai on to ht nhn ngng kt. Vt c th thch ny, git nc s phnh ra mt cch nhanh chng. m ca khng kh chnh l cht xc tc tch cc ko ngn thi hn chuyn i kch c ma phn t hn nhiu so vi 1 gi. C th, y l nguyn

nhn khin cho cc cn ma phn xut hin trong mt thi gian rt ngn nhng li ko di l th

Kin "d" ng nh th no? Ln tm du vt thc n y qu l mt cu hi th v cho cc nh khoa hc thuc i Hc Sussex v hai v gio s Nigel Franks v Tom Richardson - Trng i hc Bristol (Anh). Cui cng, h trnh by chnh xc c ch tm ng i ca kin bng th gic. nh v bng mt loi raa c bit. Khi xc nh ng a im, ta ca ming mi. Chng bt u vch phng hng v ng i. Chuyn i u tin l ln theo du vt cht dch m nhng con kin i trc li.

Kin ch huy dn u dng ru r Ban u, mi v thc n c chng r trn mt t d ng

Thng tin ng i c lan truyn khp c n kin khi nhng con theo sau tr thnh th lnh i u v qu trnh hng dn, ch dy li bt u mt ln na i vi c n kin. Vic hng dn, bn bc r rm ca loi kin khng n thun ch l s bt chc. Tuy l mt loi ng vt c b no nh hn no ngi hng triu ln nhng chng vn l nhng ngi thy v ch huy v dy hc - Gio s Nigel Franks by t. Cuc di chuyn khng bao gi qu vi v. t nht phi c thi gian l loi choi dn u dng ru r r trn mt t d ng. V c bn, chuyn i u tin bao gi cng phc tp n mc chng kh c th nh ni ng i. Theo , hng dn, dy cho nhau cch thc tm mi, loi kin p dng k thut chy ni ui nhau - tc con kin ny hng dn nhng con khc b t ca chng n ni c thc n. Nhng con kin u n s b chm li nu nhng con sau b b qu xa v chng s tng tc dn ln nu khong cch gia chng qu ngn. chng i ban u, con kin lu tr nhiu hnh nh v on ng i qua v nhng chng sau, n tm ng bng cch kt hp k c trn vi quang cnh xung quanh d tng tng. Cc nh khoa hc khm ph thm rng: loi kin thng minh hn chng ta tng rt nhiu. Ngoi nhng k c khc nhau v tng chng ng i tm chng cn c th phn bit chnh xc ng em thc n v t. Chng lu

Dy nhau cch thc tm mi

tr nhiu k c lung tung nhng bao gi cng dng ng lc ng ch. Lu gi k c bng nhng hnh nh gii thch r hn v s la chn cc k c hnh nh m kin p dng trong sut chng ng, Gio s Tom Collett thuc Trung tm Thn kinh i Hc Sussex, gii thch: chng minh kin dng hnh nh cho vic d dm, h phi hun luyn bng cch nh chng i tm thc n trn on ng cch mt ct tr khong 10cm. Khi tng on ng ln 20cm tc l tng kch c cy ct ln gp i kin phi tm ng n thc n xa hn th kch thc vng mc vn y nguyn.

D dm tm ng

phn tch nng lc gi nh k c tm ng ca kin, cc nh nghin cu to nn mt tnh hung m h cho n: Hun luyn nhng con kin i tm thc n gia 2 ct tr kch thc khc nhau, sau kim tra li bng cch i 2 cy ct tr c cng kch c. Liu con kin c bit cy ct no vi kch thc no khng? Kt qu l, l kin ch c th tm n ng ni sau khi n phc hi li c tn hiu v quang cnh xung quanh. Gio s Collett ni thm: nhn bit ct tr, con kin cn da vo cnh xung quanh trn v tr khc nhau trong gic mc khi n tip xc vi cy ct. Con kin c th phc hi k c chnh xc thng do kh nng lu tr hnh nh ton cnh ca on ng i tm thc n. Tuy nhin, nu mt ni hoang vng, nh sa mc chng hn, chng lm sao v nh m khng s b lc khi nhng cn bo ct c th xa du chn chng bt c lc no? Mt vi loi kin trn hnh trnh kim n s dng nhng u mi trn bu tri nh hng ng v nh. Cc nh khoa hc bn khon khng bit v sao nhng con cn trng ny lun chn ng ng ngn nht v bit ch xc cn phi i bao xa trn nhng im nh du trn khong khng bao la. Nghin cu mi cho thy vic m bc chn l mt phn quan trng trong chin lc ny. Bng cch bin i si chn, cc nh nghin cu c th bit c liu chng c s dng c ch ging my o ng o khong cch,

hay m bc chn bng mt my o bc sinh hc. V vy, d trong bp c bao nhiu thc n ngon, kin vn c th nh hi, cng v nh mt cch v t

V sao sn nh m hi vo ma xun? Ma xun, sn nh m hi Bn hy hnh dung mt cch n gin nht qua th nghim nho nh sau: t cc nc ra ngoi khng kh, bn s thy n bt u v m hi. Chng nh, thnh cc b r, nc r ra ngoi hay mt l do no i loi nh th?

Mt hin tng vt l v Thc cht, y ch l mt hin tng vt l v cng n gin m chng ta c th vn dng vo cng n gin
trong thi tit nm. gii thch v sao sn nh thng m t

Khi t chic cc lnh ra ngoi khng kh, nhit ca thnh cc thp hn nhit mi trng. iu ny cng ging nh vic ti sao cc cn ma li thng xut hin vo cui ma ng hay trong ma h, khi nhit khng kh ln cao mt cch mnh lit nht. l bi s chnh lch nhit di thp v trn cao. Tr li vi th nghim trn thy rng: hin tng nm nhoen nhot y cng ri vo trng hp tng t. Do s chnh lch ny m hi nc s ngng t li, ng thnh git. Kt qu l chic cc lm tm m hi. min Bc nc ta, do nh hng ca hai lung gi giao ma l gi ng Bc v gi ng Nam khin cho hin tng ma phn ko di. m m khng kh v t bt u tng ln cao. Mt l ngun khng kh m v m ngoi bin thi vo gp ngay lp khng kh lnh tng thp trong t lin gy ra hin tng ngng t nh sng m hay ma phn. Hai l do i gi Ty Nam xut hin v pht trin tng cao khong 1.000-1.500m trong nhng ngy qua sinh ra lp nghch nhit lm khng kh khng bc ln cao v thot ra ngoi c. Hn na, nm trong vng kh hu nhit i m gi ma, m tng i trung bnh 84% mt nm, s khc bit v v v s khc bit a hnh nn kh hu c khuynh hng khc bit nhau kh r nt theo tng vng khin cho gi ma ma ng r r theo kh nhiu hi m. S hn tp kiu thi tit m, khng kh gn bo ho hi nc, m tng i t 90% tr ln, thng km Sn nh m t v theo gi ng nam v thi tit gia hai t gi ma bn ng bc khi dng kh ng nam m t Bin ng thi

vo t lin, vo na cui ma ng Bc B ko theo hin tng nm. C ch ca n cng tng t nh hin tng cc nc ni trn. Ngha l sn nh m t do c 2 iu kin:

1. Khng kh c nhiu hi nc. 2. Nhit sn nh thp hn nhit khng kh.

Sn nh khng c kh nng ht m, li dn nhit km. Th nn n s lm cho lp khng kh cha hi nc st b mt b lnh i, ti im sng (nhit m ti hi nc ngng t thnh sng), ng li thnh git, lm tm trn sn. Hin tng ny lm hi nc ngng t li trn b mt cc vt tip gip gn vi mt t hay cn gi l hin tng sn nh m hi. m t + nm mc + s kh chu Cc nh khoa hc cho rng: hin tng ny t nhiu mang li li ch cho s sinh trng cy trng vo ma xun bi mt s li ch do cung cp lng nc di do cho chi non ny n. Tuy nhin, thi tit ny cng tip tay cho mt s mm bnh c mi trng ln nhanh gy mt s bnh cho ngi, gia cm, gia sc v c cy trng. Cc bc s cn cho rng: tri nm s sinh lm bnh tt nh thp khp, tim mch, hen suyn, au u Cng lau ra cng m v nhng bnh mn tnh ca ngi cao tui v vic t bi tit qua da b hn ch, cc l chn lng b khng thot ra c, gy kh chu, mt mi au nhc. y cng l iu kin tt cho vi khun, nm mc, rui mui, su b pht trin. Cc thit b in t nhanh mc, hng Cn i vi nhng mt sn nh do khng c kh nng ht m, li dn nhit km nn b n lm cho lp khng kh cha hi nc st b mt b lnh i, ti tn im sng (nhit m ti hi nc ngng t thnh sng), ng li thnh git, lm tm trn sn bn thu. Tuy nhin, hin tng m hi thng ch xy ra nhng ngi nh xy st t (tng mt, mt tng). Cn nhng ngi nh trn cao (tng hai, tng ba), sn li khng b m. l do khng kh ti nhng ni t hi nc hn. Trong vt l kin trc, nm m c gi l hin tng ng sng trn b mt do gi nm cha hm lng khng kh m ln, to thnh sng ng trn cc b mt cng nh g, , c bit tng 1 v 2 (cn xc nh r nn nh m t khi tri nm l do hi nc ngng t t khng kh ch khng phi l thm thu t di t ln).

 khc phc hin tng, bn nn tun theo mt nguyn tc chung l l tng nhit ca sn ln sao cho tng ng vi nhit mi trng. C th nh sau:

1. Bng phng php dn gian:

- Trc ht, chng nm bng cch: lt nn bng bao ximng, x than... trong khi xy dng. - C th dng bin php dng vi gc nh t tc dng v ch gii quyt c trong phm vi nh, v vi din tch ln khng th ri vi khp nh. - Bin php ti u trong nhng ngy tri nm l chm lau chi nh ca, s dng my mc sy kh vt dng

2. Phng php hn ch khc:

Lau kh ch khng nn ra

- ng kn ca, bt tt c cc k h, cng kn cng tt hn ch khng kh m ln c vo nh trong nhng ngy m khng kh tng cao, sng m... - Cng m ca cho thong cng lm cho khng kh m vo nh v m t cng cao. - M my iu ha 2 cc hoc my ht m kh m khi b khng kh m vo nh ngoi vic ng kn ca. - Khi xy nh mi nn dng cc loi vt liu xp th mc truyn thng nu mun hn ch bt nm m. - Lm nng my bc hi nc hoc dng my sy sy kh i vi cc trang thit b in t, in thoi tri m nn. Vi my tnh, TV hy m lin tc chng m cho chn bng, mn hnh. My photocopy nn dng my sy x vo cc nm iu khin. Cc loi my mc khc nh my nh cn t thm gi ht m khng b mc ng knh... - mt vi vin chng m vo t qun o l phng php hu hiu nht ngn gin nhm v chng mi m mc kh chu. Khng c cch g khc phc hon ton hin tng sn nh, tng nh t nhy do nm m. Tuy nhin, bn c th hn ch bng cch ng kn ca v bt my iu ha nhit

Hiu ng nh knh l g? Si m ton b khng gian bn trong Nm 1824, mt v n mnh trong kh quyn lm nhit ca vng tng ln khin nh ton hc ngi Php: Jean Baptiste Joseph Fourier ny ra tng t tn cho hin tng ny l Hiu ng nh knh xut pht t effet de serre. Nm 1827, Jose Fourier a ra nguyn l gii thch hin tng ny v li ko c s quan tm ln ca gii khoa hc trn ton th gii. xy ra khi nng lng bc x ca tia sng mt tri, xuyn qua cc ca s hoc mi nh bng knh, c hp th v phn tn tr li thnh nhit lng cho bu khng gian bn trong, dn n vic si m ton b khng gian bn trong ch khng phi ch nhng ch c chiu sng. Ban u, Hiu ng nh knh c ngi ta khi nim trong mt khng gian con con. Mt s loi cy c trng trong cc ngi nh lp knh. Khi n nhn nh sng Mt Tri chiu xung, nhit bn trong nh knh dng nh c t chy t t, khng kh c si m. Nh vo sc m ny, cy ci c th m chi, ra hoa v kt qu sm hn. Ngy nay, ngi ta hiu khi nim ny mt cch rng hn cho c mi trng sinh vt ang sinh tn l Tri t. Hiu ng nh knh l hiu ng lm cho khng kh ca Tri t nng ln do bc x sng ngn ca Mt tri c th xuyn qua tng kh quyn chiu xung mt t; mt t hp thu nng ln li bc x sng di vo kh quyn CO2 hp thu lm cho khng kh nng ln.
Jean Baptiste Joseph ng cho rng: hiu ng nh knh dng ch hiu ng Fourier

iu l gii iu g?

Chng ta hy tng tng mt cch n gin nh sau: CO2 cha trong bu kh quyn nh th l mt tm knh dy bao bc Tri t. Lc ny Tri t s khng khc g mt nh knh ln ch v n nhn nh sng trong khng gian. Theo tnh ton khoa hc th: Nu khng c tm knh ny nhit trung bnh trn b mt Tri t s xung n 23oC. Nh c hiu ng nh knh m nhit Tri t c si nng ln 38oC, ng ngha vi vic trn thc t, nhit Ban u, Hiu ng nh knh trung bnh s l 15oC. c ngi ta khi nim trong Ni vy khng c ngha tt c nh sng Mt Tri
mt khng gian con con.

u c hp thu qua tm knh. Khi nng lng Mt Tri i qua mt lp kh (gi l kh nh knh Green House Gas GHG) gm hi nc, CO2, methane, NOx, ozone... Bc x hng ngoi trong ph nng lng phn x t mt t ra v tr song khng d dng i qua lp kh nh knh. Mt phn bc x hng ngoi b ht li qu t lm cho Tri t c c nhit thun tin cho s sng. Nguyn nhn no gy nn hiu ng nh knh Trc ht, chng ta hy nhn vo tc chng mt ca qu trnh th ho v s gia tng dn s. Cc loi phng tin giao thng, cc nh my sn xut, cc khu cng nghip, cc ng ph thi... nh ra mt lng kh CO2 khng l vo bu kh quyn. Nhng cnh rng l ra l ni hp thu li b cht ph n tr chi, CO2 cng ngy y. Ngoi CO2 ra, cn c metan, ozn, cc halogen v hi nc cng c tc dng quan trng gy hiu ng nh knh.

Hiu ng nh knh l hiu ng lm cho khng kh ca Tri t nng ln do bc x sng ngn ca Mt tri c th xuyn qua tng kh quyn chiu xung mt t

Cc nh khoa hc d on rng: nu c nng i--xt cc-bon c tip tc tng ln th sau 100 nm na hoc trong thi gian ngn hn, rt c th hiu ng nh knh c mc ging nh thi k k Jura s ti xut hin. Lc bng hai cc ca tri t s tan ra, t lin s b thu hp, nhit tng cao v mt lng ln sinh vt s b hu dit. Theo cc phn tch mi y: trong 200 nm qua, nng CO2 tng ln 25%, nhit trung bnh ca Tri t tng ln 0,5o C. c tnh n gia th k sau, b mt Tri t s nng thm 1,5 - 4,5oC; trong nhit v trung v cao tng ln cng nhiu. Mt con s khng th khng gy hoag mang l: theo c tnh, lng kh nh knh trong kh quyn ln n 7 t tn, mt con s d nhin cha tng c bt k giai on no trong lch s pht trin ca Tri t.

Trong , nguyn nhn chnh gy nn hiu ng nh knh l hu qu ca cch hnh x thc dng ca cc nc pht trin. Lng kh carbon dioxide (CO2) v nhiu loi kh thi khc trong bu kh quyn b dn t khin nhit pht trin cao hn mc bnh thng 3-4oC. K gieo gi, t gp bo?

- S xo trn mi trng sng:

Trong mt nghin cu ko di 3 nm qua ca nh khoa hc Na Uy - gio s Ola Johannessen (tc gi chnh ca bn bo co do U ban chu u ti tr) ni rng: vo cui th k XXI, bng Bc Cc gim 7,4% trong vng 25 nm qua do hiu ng nh knh. Hiu ng nh knh khin cho mi trng sinh thi b xo trn nghim trng. Hot ng gi ma d di hn ti khu vc chu Phi - tiu vng Sahara mang khng kh nng t sa mc trn qua chu u v ngn chn dng kh mt t i Ty Dng vo lc a, ngn cn s hnh thnh ca cc m my dn n vic thiu

S nhim ca gung my cng nghip

ma trm trng chu u. S thay i tnh kh ca nhng cn ma ro khin cho sc kho ca cc loi thu sn b e do. Cc nh my pht in, h thng ti tiu hot ng ht cng sut nhng cht lng nc ung, cht lng cuc sng vn b gim st r rt. Kh hu thay i c th lm y cc lng cho ni cc sng ngi trn th gii. Lt li, hn hn, thin tai thng xuyn e do cuc sng con ngi. Cc tng bng tri v tan chy khin cho mt bin tng cao hn 1m. C nh khoa hc cho rng, v nhit tng ln s lm cho th tch nc dn n, mt nc bin s dng cao 0,2-1,4m. Hin nay c 1/3 dn s th gii sng vng ven bin, vng ny cng l ni pht trin cng nng nghip, nu mt bin dng cao s trn ngp nhiu thnh ph v bn cng. Xa hn na nu nhit ca qu t cao th c th lm tan nhanh bng tuyt Bc Cc v Nam Cc v do mc nc bin s tng qu cao, c th dn n nn hng thy.
V s sinh tn

- Ngun nc b khng hong:

- Ti nguyn bin:

- Sc kho con ngi:

Theo cc bo co ca WHO, s ngi cht v

nhit gia tng cc nc ang pht trin cng ngy cng c chu k ko di hn trc. S thay i lng ma khin cho cc cn bnh truyn nhim c c hi pht trin. Nhng con s khng th ni ln iu g ngoi vic mi trng sng ang c cc bin chng phc tp e do nghim trng n s sng. Tri t lun phi tri qua cc chu k nng, lnh v hin tng nng nng bt thng. Gio s Johannessen nhn mnh thm: vo cui th k XXI, bin Barents pha bc ca Nga v Na Uy c l s khng cn bng, thm ch l trong ma ng. Hin tng ny s cho php dng nc lnh ca Bc Bc Dng b tht thot sang Thi Bnh Dng khin cho nhit ca Bc Bng Dng tng cao hn hng nm, lc ny nng nng vo ma h l iu khng trnh khi. Nhit cao hn to iu kin cho nn chy rng d xy ra hn. Chng ta cn pht trin sn xut cng nghip, nn trc ht cn phi tch cc x l nhim khng kh, nghin cu cng ngh chuyn ha CO2 thnh cht khc, ngn chn cc kh metan, halogen, clo, flo,... khng cho thi vo khng kh. Bo v tt cy rng, tch cc trng cy gy rng, lm cho CO2 chuyn ha thnh cht dinh dng thng qua tc dng quang hp ca cy xanh. Cui cng, bng mi cch lm gim lng tiu ha nng lng du m v than, c gng p dng nng lng ht nhn, nng lng Mt tri, nng lng nc v gi gim bt lng CO2 thi vo khng kh. Nu c nhit m dn ln do hiu ng nh knh, Tri t c th quay tr li k Jura cch y 150 triu nm. S sinh tn hay b hu dit, iu ph thuc vo n lc chung ca c loi ngi...

- Rng chy tri:

N lc gim tc hi hiu ng nh knh

Gia nh iPod c bao nhiu thnh vin ? Apple Computer Inc. a ra sn phm my nghe nhc iPod. N c nh gi l r, nh hn v c tnh cnh tranh cao vi cc sn phm my nghe nhc k thut s s dng b nh flash xut hin trn th trng. Sn phm iPods ca thi im mi ra i c kch thc ch nhnh hn tm danh thip mt cht, dy 1/2 inch (1,25cm) v nng 3,6 ounce (102g), cng mt phin bn phn mm thi i s iLife v chng trnh nghe nhc c tn Garage Band. Gia nh iPod bao gm 5 anh ch em: 1)iPod mini - Lu ti 15000 bi ht v art album y mu sc. - Loi 30GB c kch c 4,1.2,4.0,43. Loi 60GB c kch thc 4,1.2,4.0,55. - Mn TFT ti sng 2,5 inches: 320.240 pixel. -Pin ln ti 20h. - Lu gi n 25000 nh. - Xem videos n 150h. - Chiu video v nh ln mn hnh TV thng qua Dock. 2)iPod nano - Lu gi n 1000 bi ht vi cc art album y mu sc. - Kch thc ch c 3,5.1,6.0,27 inches v nng 1,5 ounces. - Mn hnh LCD vi mu sc ti sng c kch c l 1,5 inches - Pin ln ti 14h. - Lm vic c vi Mac OS X hoc Windows 2000/XP - Lu gi n 25000 nh - C lch 3)iPod shuffle - C nhn ho n vi iTunes + T ng lp y th vin m nhc vi mt kiu trn nhc sng ng. +T ng lp y danh sch cc bi ht - iu chnh nhc vi cc giao din nt n gin - C th mang theo bt c ni u v trng lng kh nh. iPod nano - N c dy buc km theo. - C th thng thc m nhc trong 12h lin tip chc nng playback d chy, nhy - Dng thng qua USB - Chi c MP3, AAC, podcast, audiobook - Lu gi cc file nhc. 4)iPod Hi-Fi - Thit k mt loa rng - Hnh nh sc nt v chnh xc - Chn nh

- Di bng tn ln.

in thoi di ng ra i nh th no? 33 nm v trc, Martin Cooper, by gi l ph trch h thng thng tin ca Motorola, mt ln sut b xe m khi va ni chuyn vi mt phng vin ca i pht thanh New York va qua ng n mt trm in thoi cng cng. Ri nhn thy qu nhiu ngi c phi loay hoay i tm ch gi in, Martin lin ngh ra tng lm mt chic in thoi di ng m ai cng c th mang theo ngi, ch khng phi ch c nh nh, vn phng hay trong xe hi. ni chuyn vi ng tng gim c b phn h thng thng tin hng Motorola . iu ny th hin tm nhn rt xa v phng tin thng tin v tuyn c nhn, khc vi in thoi trong xe hi. Vic pht minh ra chic in thoi u tin ca Cooper i trc i th ca hng Motorola l AT&T's Bell Labs. Martin Cooper ni: "Ngi ta thch ni chuyn vi nhau, khng phi nh hay trong s hay trong xe. Nu cho h chn la, h s i c t do lin lc bt c ni no h mun..." Ngh l lm. Ngy 3/4/1973 chnh thc ghi du s ra i ca in thoi di ng khi Martin ng gia ng ph New York gi vo my bn ca i th cnh tranh ca mnh lc - cng ty AT&T. chnh l c in thoi di ng u tin trn th gii. Mi u, chic in thoi di ng c tn l Motorola Dyna-Tac nng n 850g. Martin Cooper, gim c d n ca hng Mororola, cho xy dng mt trm thu pht ti New York. Sau nhng cuc th nghim ban u ti Washington cho FCC, Cooper v Motorola a cng ngh in thoi ti New-York trnh by cho cng chng. Martin phi mt n 10 nm nghin cu lm cho n nh i. Nm 1983, Motorola tung ra th trng in thoi DynaTAC nng 453g, gi ca mi chic l... $3500. Ngy nay, sau hng lot ci tin, in thoi di ng ch cn nng c 85g v c v s nhng chc nng m Martin khng th tng tng ni. V gi cng khng cn trn tri na. Nh , s ngi s dng in thoi di ng trn th gii, nhiu hn s ngi dng in thoi bn. nim v in thoi di ng bt u t nm 1947 khi cc nh nghin cu thy in thoi di ng dng trong xe th s nn thc hin bng cch dng cc cell, (cell = n v nh, tm hot ng mt vng, do n c tn l cell phone) vi tn s dng tr li s c th lm tng kh nng lu thng tin tc ca in thoi di ng mt cch ng k tuy nhin lc by gi cha c cng ngh lm chuyn ny. Lc by gi v tuyn truyn thanh hay truyn hnh u phi qua s iu chnh ca y ban Thng tin Lin bang FCC ( Federal Communications Committee). Do lc by gi in thoi di ng l mt loi v tuyn (radio) 2 chiu. Nm 1947 AT&T ngh FCC phn phi cho mt s ln tn s ph v tuyn (radio spectrum frequencies) ph bin cho cc dch v in thoi di ng

c th tr thc hin v t AT&T s c ht sc nghin cu cng ngh mi. Bi v nm 1947 FCC gii hn tn s, ch cho 23 lin lc in thoi cng mt lc trong cng mt vng, khng th l mt th trng nghin cu Nhng nm 60 v 70, hai hng Motorola v Bell Labs chy ua nhau trong vic st nhp cng ngh mi ny vo cc thit b di ng. Nm 1968, FCC xt li quyt nh: "Nu nh cng nghip thnh lp ra nhng cng trnh tt hn cho dch v in thoi di ng th chng ti s phn phi thm tn s cho, tr t do sng v tuyn c nhiu in thoi di ng hn" AT&T-Bell Labs ngh h thng n v (cellular system) cho FCC, gm nhng ci thp nh hn c cng sut pht thanh nh hn nhiu, mi ci bao gm mt "cell" bn knh khong vi miles, gom li s bao trm mt vng rng ln hn. Mi thp s ch dng vi tn s trn tng s cc tn s c phn phi cho h thng, v v xe c chy xuyn qua cc vng khc nhau, nn nhng cuc in m phi qua t thp ny qua thp kia. Tn: Motorola Dyna-Tac - Cell phone u tin nm 1973 Kch thc 9 x 5 x 1.75 inches Trng lng: 2.5 pounds Mn hnh: khng c S bng mch in: 30 thi gian ni chuyn: 35 pht Thi gian sc pin: 10 gi c im: Ni, nghe, quay s. ng trn ng gn khch sn Mamhatton Hilton, ng Cooper quyt nh gi in thoi trc khi d cuc hi tho vi bo ch trn tng lu ca khch sn. ng cm ci in thoi nng trn mt k ca hng Motorola v bt u quay s ri gh in thoi v tai mnh... 1977 AT&T Bell Labs lm ra v pht hnh mt nguyn mu v h thng cc n v (a prototype cellular system). Nm sau, trn 2000 khch hng ti Chicago bt u th dng h thng mi ny. 1979 h thng bun bn in thoi di ng u tin bt u hot ng ti Tokyo

1981 Motorola v American Radio telephone bt u th nghim ln th hai cho h thng v tuyn in thoi di ng ca Hoa K ti vng Washington/Baltimore Nm sau, dch v thng mi u tin ca M, AMPS ( Advanced Mobile Phone Service) c Ameritech tng chic in thoi ti Chicago. 1982 FCC "chm chp" cui cng cho dch v bun bn in thoi di ng ti Hoa K. Nm 1987 ngi dng in thoi di ng ln qu 1 triu.

My ch ra i nh th no? Chic my ch ra i c bng sng ch u tin thuc v mt ngi Anh tn l Henri Mill t nm 1714, mc d n cha c lm mt cch hon thin. Hn mt th k sau , M xut hin chic my ch u tin sn xut cho nhng ngi m. Tc gi ca pht minh ny l ng William Bert c cp bng sng ch cho chic my c tn "My ch cho ngi m" nm 1829. Ngy nay, nhng chic my nh vy khng cn tn ti na. Tuy nhin, c rt nhiu nh pht minh ng gp sc mnh vo s pht trin ca my ch. Vo nm 1833, Cksave Progen (ngi Php) lm ra mt chic my ch vi bn phm v cc n by cho tng k hiu. Nm 1843, Tracterobe (ngi M) sng ch chic my ch vi nhng phm k hiu c sp xp xung quanh My Mornach Visble mt chic vng bng ng c trc gia. ng dng tay #2 quay n ch cn thit v ph mc ln k hiu nh ra giy. Nm 1856, mt chic my ch kiu mi ra i vi cc phm c b tr theo hnh trn v mi ln g mt k hiu th ch s c nh vo mt im gia. Nguyn tc hot ng ny c s dng trong cc my ch hin i. Chic my ch u tin a vo sn xut hng lot c sng to bi 3 ngi M: C.Shoilz, S.Soil v C.Glidden vo nm 1873. N c nhiu c im c bit, nh giy c t vo mt trc trn cao Chic my ch u su c dy mc, vi li qun dy o chiu dng cho tin bng mc v tay ko c th chuyn ng c. Sau chng ta c c nhng chic my ch xch tay, my ch chy bng in... Nhng nm gn y th my ch phi nhng ch cho my tnh.

in thoi ra i nh th no? l mt lch s y sng gi. Mt nhm cc nh pht minh ng gp vo vic truyn tn hiu ging ni qua dy. Nm 1854, nh pht minh ngi Php Charles Bourseul a ra gi thuyt rng c th dng cc dao ng c to ra khi pht m ging ni vo mt chic a mm hoc a mng ni hoc ngt mch in, do , bng cch to ra cc dao ng tng t trong mt a mng mt v tr khc s sao chp c m thanh ngun. Mt vi nm sau, nh vt l hc ngi c, Johann Philip Reis, pht minh ra thit b truyn nhc m, nhng thit b ny khng sao chp c li ni. Nm 1860, nh pht minh ngi M gc tn l Antonio Meucci pht minh ra mt thit b lin lc bng m thanh c th truyn m ging ni. Tuy nhin, ngi u tin mang li thnh tu thng mi v khi u cho vic ph bin s dng in thoi li l mt nh pht minh ngi M gc Sctlen, Alexander Gragam Bell, mt gio vin din thuyt Boston, Massachusetts. Bell thit lp mt my in tn thc nghim, nhng chic my ny thc hin lch chc nng do mt b phn trn my b lng. S ngu nhin ny gip Bell hiu c phng thc m li ni c th c sao chp li t cch mt khong. ng to ra my pht tn hiu v ng nghe v c cp bng sng ch vo ngy 07 thng 03 nm 1876. Ngy 10 thng 03 nm 1876, khi Bell v ngi tr l tn l Thomas A. Alexander Graham Bell Watson ang chun b tin hnh th nghim chic my, Bell nh axt ln ngi. Trong mt phng khc, Watson, lc ny ang k bn ng nghe, nghe r rng thng ip qua in thoi u tin: Watson, li y ngay; ti cn ng. Mt vi gi sau khi Bell c cp bng sng ch cho pht minh ca mnh, mt nh pht minh khc ngi M tn l Elisha Gray trnh mt vn bn c tn l bn bo co vi C quan xt cp bng sng ch M, tuyn b rng ng thnh cng trong vic pht minh ra in thoi. Mt s nh sng ch

khc, bao gm c Meucci v Amos E. Dolbear cng tuyn b pht minh ra in thoi. Rt nhiu n kin c ln ta n. Cng b ca Bell v vic ng l ngi u tin pht minh ra my in thoi phi c bo v trn ta n n 600 ln. V kin ca Gray c phn x vi phn thng nghing v Bell. V kin ca Meucci th khng bao gi c gii quyt do ng qua i trc khi n n c Ta n Ti Cao Hoa K. Nhng tin b trong cng ngh Sau sng ch thit b nghe in thoi, tin b cng ngh ln th hai trong ngnh ny c l l vic pht minh ra chuyn mch t ng. Almon Brown Strowger, mt ngi lm ngh dch v l tang thnh ph Kansas, Missouri pht minh ra h thng chuyn mch t ng bt ngun t suy ngh cho rng nhng ngi trc tng i in thoi thnh ph ni ng ang li cng vic kinh doanh y trin vng v pha cc i th cnh tranh ca ng. Cc tng i t ng u tin c t tn l chuyn mch Strowger. Strowger c cp bng sng ch cho thit b chuyn mch vo nm 1891. in thoi ng di H thng in thoi ng di c thit lp qua nhiu giai on nh. Giai on u tin l s khi u ca in thoi ng di, c ngun gc l mt thit b c bit c hiu sut cao c ci t c nh vo ta cao c ca cng ty in thoi v c s dng gn kt cuc gi gia cc thnh ph. Vic pht minh ra dy xon (mt loi dy bc ng cun li st v c ni vi dy cp trn mi dm) vo cui th k 19 nng phm vi truyn m ging ni ln n khong 1000 dm.

n nm 1910, dch v in thoi ng di s dng thit b lp tn hiu, cc thit b c hc m in c dn chng dc theo l trnh ca cuc gi c th khuych i v lp li cc on hi thoi vo mt thit b ng di khc. Nhng thiu st trong lp rp trc y c khc phc vi vic pht minh ra n chn khng ba cc. N gip khuych i cc tn hiu in. Nm 1915, my lp tn hiu n chn khng c s dng khi u cho dch v t thnh ph New York n San Francisco, California. n chn khng cng to kh nng cho s pht trin mch thu thanh bc sng di c th vt qua i dng. Cht lng m thanh trn cc mch pht thanh ban u ny rt km, s truyn m c th b t qung khng bit trc. Nhng nm 1950, cng ngh h thng dy cp ng trc c ni vi mch n chn khng c tin cy cao bng dy cp ngm di bin ni Bc M v Chu u ci thin cht lng truyn m rt nhiu. Khng ging

nh loi dy cp in bo vt i dng u tin c lp t nm 1857 v tht bi sau hai thng, dy cp in thoi u tin (c lp t nm 1956) c th hot ng c trong nhiu nm. Vic ng dng k thut s vo truyn m, cng vi dy cp ngm di bin v v tinh nhn to, cui cng to kh nng ni kt cc im cch nhau na vng tri t vi mt mch c cht lng m ging tt gn nh l gia hai nh hng xm lin ca. H thng chuyn mch t ng ci tin ni tip vi ci tin trong cng ngh truyn m. Cho n khi cng ngh quay s ng di trc tip (direct distance dialing) c a vo hot ng, tt c cc cuc gi ng di vn cn phi c s h tr t mt tng i vin mi c th kt ni c. Bng vic cho thm m khu vc ba s vo trc s my ng k c v pht trin cc thit b chuyn mch b iu khin chung, cc thu bao c th t thc hin cc cuc gi ng di. Ngy nay, khch hng c th t iu khin vic quay s quc t gia cc quc gia.

nh lut Murphy l g? Bn mun t im cao nhng hay hc t mi gi kim tra, tht khng may l c gio ra cu hi nhiu phn Bn yu anh y da dit nhng bun thay khi bit anh y c ngi tnh trong mng khcBn mun lm vic cho mt cng ty danh ting nhng bn cha nng lc

Cuc sng ngu nhin nh ln ch l ngu nhin hay l cch vn hnh ca v tr? C th ngc nhin nhng bn cn lm quen vi mt s nc xoy

tht khng vui l, v tr lun chng li con ngi. Quan nim ny c nh lut Murphy din gii: Nu mt vic c th din tin xu, n s din tin ng nh th. mt s nc phng ng, cng thy quan nim tng t, d cch din gii hi khc: phc bt trng lai, ha v n ch. nh lut Murphy xut hin vo nm 1949, c ngun gc t mt nghin cu ca khng qun M v tc ng ca cc qu trnh gim tc nhanh i vi phi cng li my bay phn lc. Cng vic th nghim c chun b ht sc k cng, cn thn tng nh khng c sai st; nhng sau th nghim, E. Murphy khng ghi c s liu no. Th ra, mt in cc b mc sai (lp ngc). Sai lm hi hu ny khin Murphy phi tht ln: "Nu trong nhiu cch c mt cch sai - s c ngi thc hin cch sai !.

Cho n nay, chng ta u thy, dng nh nh lut Murphy chi phi mi hot ng ca con ngi: trong nhiu phng n ti u pht trin mt hot ng no , nu trong c mt phng n khng ti u, khi trin khai, ngi iu hnh s thc hin theo phng n . Minh chng nh lut Murphy chi phi trong hot ng kinh doanh mi ni, mi chn chc hn c nhiu, i vi nhng doanh nghip tn tui trn th gii, phi k n tp on Deawoo. Vo nhng nm 90 th k 20, Tp on Deawoo tin vo th trng mi v quyt nh gc sang mt bn cng ngh ch to t c truyn thng c th trng th gii u dng. Khi chuyn i h gp rt nhiu kh khn: m mm cng ngh mi, sn phm truyn thng gim ng k, doanh thu st gim. Khi gp khng hong ti chnh ton cu (1997), Tp on Deawoo sa st nghim trng, phi bn li cng ty, ph sn. S mt ngi vua trong lng giy th thao ca hng giy Adidas ni ting th gii mt thi (t 1950-1990) cng do iu hnh kinh doanh ca hng theo Murphy a n. C mt thi, Adidas vang di ton cu, Adidas tr thnh tng trng cho thnh cng v ng cp trong cc th vn hi th thao quc t. Nm 1976, ti Th vn hi Olympic Montreal, 82,6% ngi ot cp vng trong cc mn thi u u mt trang phc v i giy th thao Adidas. Nhng ch trong vi nm ca thp k 70, ngi sao vua giy dng cho mt hu sinh trn th trng th thao nc M l cng ty dng c th thao Nike ch v hng ny nhanh chng n bt nhu cu giy vi nh chy b. trong khi , hng

Adidas li cho rng l chuyn bng lung, khng th tn ti lu di, khng thm ti. Cng ty giy Nike do vn ng vin chy dai sc hng trung nc M l Fel Nakd cng hun luyn vin ca ng ta l Biel Portman thnh lp. Giy sn xut ra t tn Nike vi ngha Thn thng li trong thn thoi Hi Lp. Cng ty ny ci tin giy th thao truyn thng ph hp vi mc ch rn luyn v cng nh nhng thoi mi hn, bn rt chy. Thnh lp nm 1972, doanh thu nm ny t 2 triu USD, n nm 1976 con s ny ln n 16 t triu USD. T tr i, doanh thu nm no cng gp i nm trc. Ch sau 10 nm, nhy ln hng u th trng giy th thao nc M, thay th qun qun Adidas. n nm 1982, Nike chim hn 50% th trng giy th thao, Adidas mi tm cch nh tr th mun. Nhng ci u ca hng Adidas tha hiu rng, trong th gii thng nghip khng ngng bin i, hoc l sng to ci mi, hoc l dit vong. Song h b Murphy chi phi nn mt th trng ngay trn sn nh. S ph sn ca tp on lu thng Nht Bn Yaoko vo thng 9/1997 do sai lm v quy hoch chin lc v qun l kinh doanh cng thy bng dng ca nh lut Murphy. Tnh n thi im ny, cng ty mang n ti 161,3 t Yn Nht. Yaoko p dng chin lc pht trin cp tin, mun m rng v chim lnh th trng nhanh, nh ch tch tp on Yaoko, ng Nigita Kazuo ni: C nguy him mi c thu li, him nguy cng ln th li ch cng ln. V h u t kinh doanh khng ch Nht Bn, cn m rng th trng nc ngoi. Tp on Yaoko do 4 doanh nghip ln kt thnh, c ti 389 chi nhnh 16 nc trn th gii. H tng lm n pht t, l cng ty kiu Nht ln nht Hng Kng; u t 10 t Yn lp hng Yaoko u tin Thng Hi. Vi tr tu ca ngi ch tch tp on, ngi Kazuo tha bit rng, him nguy v li ch khng t l thun vi nhau; nu phn on sai lch vi thc t, t a ra quyt sch thiu chnh xc, sai lm trong qun l u to ra nhng tn tht cc k to ln. Bit nh vy, nhng Yaoko li u t tu tin, nh lp mt ca hng bch ho a phng nh l huyn Aichi ti 20 t Yn, gp i s tin vo hng bun Tn th k ca tp on Thng Hi. Yaoko cn u t trn lan vo cc sp hng m khng tnh n tc kinh doanh ca cc ni si ng hay trm lng. Sau 10 nm u t v pht trin Thng Hi, Yaoko lp ra 9 siu th quy m ln, y l iu cc cng ty Nht khc cng ngnh khng lm. Cc siu th by ra cng ln m doanh s bn ra khng cao, cui cng Yaoko ph sn. Trn y ch l mt vi v d in hnh khi hot ng kinh doanh b nh lut Murphy chi phi, mt iu chc chn rng, trn thc t, hng ngy con ngi c th ang nm trong tm nh hng ca nh lut ny.

Mt v d in hnh l Quy lut xp hng: Hng bn cnh thng kt thc trc. Tt nhin nu bn xp sau mt gia nh ng ngi i mua sm cui nm, s chng ngc nhin nu cc hng khc kt thc trc. Nhng nu bn ng mt hng cng di v thnh phn nh cc hng khc th sao? Bn c thot khi sc m nh k l ca quy lut Murphy hay khng? Rt ng tic l khng. Ly trung bnh th mi hng u kt thc nh nhau, nhng cc s bin ngu nhin lun c th xy ra: my tnh tin hng, ngi thu ngn bm nhm, v khch hng mun kim tra ha n Nhng khi xp hng trong siu th, ta khng quan tm ti cc gi tr trung bnh, ta ch mun kt thc sm. V xc sut chn ng hng xp l 1/N, vi N l tng s hng trong siu th. Trong trng hp ny, thm ch ch so snh vi hai hng k bn, c may ca ta cng ch l mt phn ba. Ni cch khc, ta thng thua v trong hai phn ba trng hp, ta chn phi hng sai! L thuyt xc sut cng gii thch c Quy lut mang : Mang khi c d bo ma khin ma t xy ra. Vi kh nng d bo thi tit t ti chnh xc 80%, dng nh vic mang theo li khuyn ca nha kh tng s ng 4 trong s 5 trng hp. Th nhng, lp lun c v chnh xc ny li t ra khng thch hp vi vng him ma. nhng ni , 80% cc d bo ma li c kt qu l tri khng ma. V th m c chuyn vui v b v v gim c nha kh tng vi chic o ma lun lun mi (v chng khi no dng): b mang o ma khi chng bo ma (m tri li nng) v o ma nh mi khi tri ma! quyt nh c mang hay khng, cn tnh n xc sut c ma trong khong thi gian bn i ng (chng hn 1 gi ng h). N c gi tr nh trn ton th gii. V d xc sut ma l 0,1 c ngha l kh nng bn khng dnh ma ln gp 10 ln kh nng dnh ma. Trong trng hp y, l thuyt xc sut ch ra rng, ngay c t l d bo ma chnh xc ti 80%, th kh nng mc sai lm ca d bo cng nhiu gp hai ln kh nng khng mc, khin vic mang ca bn tr nn v ch. Bn cht ca vn nm ch, kh nng d bo cao cng cha tin lng cc s bin t xy ra. i y Murphy c th khng hi lng v xu hng tm thng ha cc nguyn l rt c gi tr ca ng trong cc k thut i hi s an ton ti cao. Tuy nhin, nhiu nh khoa hc cho rng, cc phin bn "bnh dn" ca quy lut ny khng h thiu sc sng v tin ch. Bi hc quan trng nht t nh lut Murphy l cc hin tng tm thng cha chc c cch gii thch tm thng.

Ai l ngi pht minh ra cao su? Charles Goodyear ra i vo nm 1800 ti New Haven, mt hi cng bang Conecticut, M. Nm 1830, khi 30 tui ng theo cha lm doanh nghip. Nhng chng bao lu th hai cha con ng b ph sn v phi ngi t. Lut l nc m thi quy nh b t nhng ai khng tr c n, trong cuc i mnh Goodyear phi ngi t ti vi bn. Nm 1834, Goodyear bt u ch ti cao su. Hi y, ngi ta cho rng cao su c th l th vt liu chng thm nc tt v nhiu nh sng ch lao vo tm cch lm cho cao su c c tnh nng y. Nhng kh khn l ch tt c cc loi cao su c ch ra u ging ming da khi tri lnh v dnh bt li khi tri nng. Mun cao su tr nn tin dng, phi tm cch lm cho n tht n nh. Goodyear khng c kin thc v ha hc nhng ng vn quyt nh nghin cu vn ny. Mt hm trong khi th trn cao su vi lu hunh, ng rt hn hp y xung ming l ang nng. ng lin gt n ra khi l v kinh ngc thy rng cc cao su y khng b bt m li kh. Th l ng lin un nng hp cht ri lm lnh. K diu thay: ng ang c trong tay mt ming cao su n hi, khng b cng khi tri lnh m cng khng dnh bt khi tri nng. Vic cho thm lu hunh vo cao su c gi l quy trnh lu ha cao su. Pht kin ca Goodyear m ng cho s pht trin ca ngnh cng nghip cao su. Ngy nay th vt liu quan trng ny khng ch c dng trong nhiu lnh vc cng ngh m cn ph bin trong mi ngc ngch ca cuc sng. Lc no xung quanh chng ta cng c mt vi vt dng c ch to bng cao su . Lp -t Goodyear ni ting trn Nhng cuc i tht tr tru, trong khi mi ngi pht ln nhanh chng nh pht minh ny th ng vn sng trong cnh bn hn. ng b khnh kit v mt trong n nn vo ngy 1-7-1860. ghi nh cng lao ca ng, ngi M ngy nay vn ly tn Goodyear t tn cho nhiu sn phm cao su ca h.

Charles Goodyear(1800-1860)

ton th gii

Chic La Bn T ra i nh th no? Cc lun c Lch s la bn bt u t hn 1000 nm trc Cng nguyn, lc ngi Trung quc khm ph ra nguyn tc v t t pht trin thm. Trn Trng Kim chp trong Vit nam S Lc "... v ng Chu Cng n li ch ra xe ch nam em x Vit thng v nc." (quyn 1, trang 13). Cc s sch Ty phng ghi li l la bn t dng kim nam chm c cc nh hng hi Trung hoa dng khong nm 1100 Ty lch. Cc thy th Anh, theo hc gi Alexander Neckam vit trong sch De Utensilibus (V cc dng c) vo nm

Cu to ca chic La bn t
1190, dng la bn t trong khi i bin.

Ngi -rp bt u dng la bn khong nm 1220 v khong 1250 th ngi Viking bit dng loi la bn ny. Thu ngi ta dng mt thanh nam chm, t trn mt ming g nh hay trn mt cng sy ri t vo mt t nc. Ming g hay cng sy gip cho kim nam chm ni trn nc, lm trit tiu cc lc ma st. Nc gip cho kim bt chao o khi tu lc nghing hay dc. Kim nam chm l cht st c t tnh thin nhin ly t trong mang tn l lodestone (c ch vit loadstone, v cn c tn l magnetite), ly t ch lodestar, theo ngi i bin l ngi sao ch ng, tr sao Bc u (Polaris hay Pole star ting Anh v toile polaire, ting Php). Ngi ta cng sm bit l nu cho mt thanh kim loi chm vo nam chm th thanh kim loi cng c c tnh nh nam chm, ngha l c khuynh hng ch v mt pha tng i c nh. V t tnh c truyn nhn nh th c th b phai dn theo thi gian. Thnh ra cc tu b dng la bn t thi xa xa vn phi mang theo mt vin nam chm loi tt, c th nam chm ho hay t ha kim la bn khi cn. Ngi ta bit n s t ha vo khong th k th 11. Trung quc c xem l nc u tin dng la bn t trong ngnh hng hi. Trc khi pht minh ra la bn, thy th nh hng bng v tr mt Tri lc ban ngy v v tr ca sao vo ban m, v ngi ta cng thng theo hng

gi mu dch (Trade winds) theo ma. Ngi ta tm c nhng bn thin vn cho v tr cc chm sao. Trong mt bn thin vn xa ca Trung quc ta c th thy chm sao Thn nng (Scorpio hay Scorpion) v chm sao Thin ngu (Taurus hay Taureau). Nhng khi tri nhiu my hoc ma th khng th nh hng c. La bn t gip gii quyt vic nh hng trong mi hon cnh thi tit, k c vic nh hng ca gi mu dch. Ngi -rp hc c cch dng la bn t trong khi bun bn vi Trung Hoa. Sau la bn t c em qua Ty u vo cui th k th 12, ri n Bc u vo th k th 13.. Di thi nh Minh, nh hng hi Zhen He cng vi mt thi gim triu nh nh Minh i 7 chuyn tht xa, qua tn b bin Phi chu. Mi chuyn i, Zheng He dng mt i t 100 ti 200 chic thuyn v la bn t gi vai tr quan trng trong nhng cuc hnh trnh ny. T cui th k th 15 cho ti u th k 16, nhng nh hng hi u chu i thm him nhiu ni, v nhng ng i mi, khm ph ra chu M v thc hin nhng chuyn i vng quanh th gii. Nu khng c la bn t th kh th thc hin c cc chuyn vin du ny.. La bn t qua cc thi i La bn u tin c gi l "kim ch Nam" do ngi Trung Hoa pht minh rt sm, ngay khi ngi ta tm ra c t lc v nam chm, trong khong thi k chin tranh, nh Chu lp quc. Kim ch nam ngy xa khc la bn ngy nay. N c hnh dng mt ci mung ct ra t mt ming nam chm thin nhin v c t trn mt ci bng ng c mi lng gim ma st. (Lc ngi ta bit ng l kim loi khng c nh hng trn t trng, v do , khng lm lch hng ca kim nam chm). Phn mung trn lng chnh gia ng lm trng tm thnh ra cng ca kim ch nam c th quay xung quanh. Sau khi mung ng im (cn bng tnh) cng mung ch hng Nam. Ngi Trung quc xem hng Nam l hng ca vua cha nn dng ch "ch Nam" ch khng dng ch ch Bc. Nu chic mung c dng trn b, v thng th c dng trong ngnh a l, phong thy, chn hng xy nh ca, m m ...

La bn t vi hoa gi, thy r bn Nhng ngi i bin ban u dng "C phng chnh v bn phng bng ch Nam", dng st ct hnh con c, ri

c t ha. Khi c th v nc, "C ch Nam" s l lng trong nc v nm theo trc Bc Nam. V ngi ta vn phi t ha "C" khi no t tnh ca n yu i nh ni trn. Dn dn ngi ta thay "C" bng mt cy kim bng st c ch st trn mt nam chm thin nhin. Khi kim c t ha cn thit, kim s ch hng Nam khi nm trn mt ming g nh hay mt cng sy, bnh bng trong nc. l la bn u tin. Sau kim t ha c gn vo mt ci chn c ghi phng hng, thng l bn phng chnh ng, Ty, Nam, Bc v bn phng bng: ng Nam, ng Bc, Ty Nam v Ty Bc. V sau, cn thm tm hng ph na nh Bc ng Bc, Ty Ty Nam vn vn. Ngi ta cng dn dn bit n s lch ca t trng, t thin, t lch v cc s bin thin ny thay i theo v tr ca tng ni, tng khu vc. (gc lch t, declination, t thin variation magntique hay magnetic variation). Lc u mt la bn (cn gi l Hoa gi, Compass Rose) c chia thnh 32 khong, sau khc theo vng trn thnh 360 . Trn b, qun i cc nc dng la bn t chnh xc hn, chia thnh 6400 khc. Ngnh hng khng cng dng la bn t. Cho n by gi, phn ln cc phi c trc thng v mt s phi c nh vn cn c trang b la bn t lm kh c nh hng. Khi s dng trong ngnh hng hi, la bn t c dng ch hng i. c trang b thm dng c o hng ngi ta dng la bn t o hng i chiu t hai hay ba i vt c xc nh theo bn hi hnh (nh hay mm ni, n phao, hi ng, cc kin trc c bit ... xc nh v tr con tu, t tnh c khong cch i, vn tc, hng phi i ... v c th nghim thm, qua cc cch tnh, c hay khng c dng nc ngm, sc gi ... V la bn t khng cn n mt ngun nng lng bn ngoi., la bn t c dng nh l mt kh c nh hng d phng hay dng trong trng hp cp cu khi tu b mt in. La bn t cn c th c s dng bt c lc no, trong khi la bn in cn phi c mt thi gian con quay in c khi ng v t n vn tc quay c nh. V im c bit nht l la bn t c th c ch to theo mi c ln nh, c th cm trong tay, hay gn vo mt sau ca ng h, va gn, va nh, v ai cng c th dng c, khng phi mt thi gian ch dn. Ngoi pht minh giy v bnh xe c l la bn t l pht minh c dng, vi t nhiu ci tin, lu di nht. Ba b phn ca la bn

Kim uc t ha, theo hng Bc t trng Mt la bn c khc v quay trn mt trc, c th iu chnh vi bt k phng v t trng (azimut magntique) Nn c v mi tn ch hng m mnh mun ti

Ai pht minh ra tr chi ch? Ngy 21/12/1913 ch (crossword puzzle) u tin do mt nh bo c tn Arthur Wynne thit k c ng trn t bo New York World. ch ny khc nhiu vi cc ch ngy nay. N c hnh dng kim cng v ch ton trng mu trng, khng c mu en (Arthur Wynne ng thi cng c xem l tc gi ca nhiu ch ni ting trn th gii). Khi mi ra i tr chi c tn gi word-cross puzzle v v sau c i thnh cross-word puzzle. Ban u cng ch c t New York World cho ng cc ch trn cc s bo hng tun ca mnh. Nhng vo nm 1924, mt cng ty xut bn nh c tn gi Simon and Shuster cho pht hnh mt tuyn tp cc tr ch ng trn t New York World thnh mt cun sch. T mi c thm nhiu ngi say m chi ch. Trong sut thp nin 1920 cc t bo khc cng bt u cho ng ch trn bo ca mnh v ch trong vng 10 nm ch xut hin hu ht cc t bo ca M. iu th v l t New York Times ni ting li l mt trong nhng t bo cui cng cho ng cc ch trn t bo ca mnh. Sau khi thng tr trn cc mt bo ca M, ch li tip tc chinh phc cc c gi ca cc t bo chu u. Ngi ta say m gii cc ch vi cc ni dung. Mt trong nhng bc pht trin ca ch l vic a ra cc ch cho ch. Nhiu ch, chnh xc l hu ht cc ch c thit k u khng c ch . Nhng thc s l nhng ch c thit k theo ch cng cun ht c rt nhiu ngi chi. Mt bc t ph trong lch s ch na l s ra i ca my tnh c nhn. Mc d trc nhiu ngi ch u tin ca cho rng my tnh khng th no to ra ch c bi n qu phc tp. Tuy vy phn mm my tnh thit Arthur Wynne k ch u tin d cn ht sc s khai cng ra i. Nm 1997, mt cng ty ca M tn l Variety Games Inc. c cp bng pht minh u tin M cho phn mm my tnh u tin dng thit k cc ch. Phn mm c tn Crossword Weaver cho php ngi s dng to ra cc ch theo ch nh cc ch ng trn cc t bo. Nh vy ai cng c to ra cc ch thay v nh trc y ch c mt s t ngi lm c. ch - mt tr chi trng c v n gin, tri qua gn mt th k pht trin vy m n nay vn cn thu ht nhiu ngi chi. Ch ring ti M c n hn 40 triu ngi vn ngy ngy say m vi cc ch trn cc t nht bo.

Ai pht minh ra chic phch? Nh pht minh Sir James Dewar (1842-1923) ng thi l mt nh ha hc v nh vt l hc. ng ni ting vi cc nghin cu v cc hin tng nhit thp. Dewar sinh ra ti Kincardine, Scotland v theo hc ti trng i hc Edinburgh. Nm 1875 ng l gio s ging dy thc hnh khoa hc t nhin ti trng i hc Cambridge ca nc Anh. Nm 1877, ng lm ging vin mn ha hc ti Hc vin Hong Gia Anh v y ng c ch nh lm trng phng Th nghim nghin cu Davy-Faraday. Dewar chnh l ngi pht trin cng thc ha hc ca benzen vo nm 1867. Sau ng tip tc nghin cu t nhit ca hyro. n nm 1898 ng l ngi u tin sn xut thnh cng hyro dng lng v nm 1899 th tm ra cch lm ng c loi kh ny. Nm 1891 ng li ch to ra chic my sn xut xy ha lng vi s lng ln. Nm 1892 ng thnh cng vi pht minh ra bnh Dewar hay cn gi l bnh nhit v 7 nm sau li cng vi Sir Frederick Abel pht minh ra coit (thuc n khng khi). Nm 1905 Dewar pht hin ra vic dng than ci lnh c th gip to nn mi trng chn khng, iu ny v sau em li nhng ng dng hu ch trong vt l nguyn t. ng c phong tc hiu hip s vo nm 1904. Chic bnh nhit Bnh Dewar hay cn gi l bnh nhit l mt bnh ng cc cht nng hoc lnh, chng hn nh khng kh lng. N gm hai chic bnh, mt chic nm trong chic cn li, cch bit nhau bi mt khong chn khng. Chn khng lm gim s truyn nhit v gip gi nhit ca cht ng trong bnh. Thnh bnh thng c lm t thy tinh bi v thy tinh l mt cht t truyn nhit; (nh minh ha) b mt thnh bnh li c trng thm mt lp kim loi phn chiu ngn nga bc x nhit (Dewar s dng bc trng). Ton b chic bnh thy tinh d v y li c t vo mt v lm bng kim loi hoc nha v khng kh gia rut vi v li cng lm tng tnh cch nhit. Chic phch thng dng ngy nay l mt ng dng t pht minh ca Dewar mc d pht minh ny ca Dewar vo nm 1892 ban u l nhm mc ch h tr cho nghin cu ca ng v kh ha lng.

n nm 1904 hai th thi thy tinh ngi c thnh lp cng ty Thermos GmbH th bnh nhit mi c a vo sn xut i tr lm vt dng trong gia nh (chic phch). Nm 1907, Thermos GmbH chuyn quyn s hu thng hiu Thermos cho 3 cng ty c lp l: The American Thermos Bottle Company Brooklyn, New York; Thermos Limited Tottenham, Anh v Canadian Thermos Bottle Co. Ltd Montreal, Canada.

bnh Dewar

n xanh n c t bao gi? Lch s n tn hiu c t thng 10/1868, khi ngi ta t h thng n ngay bn ngoi ta nh quc hi Anh London. Chng c lp bo hiu cho nhng on tu ha i ngang qua y. Trn cy ct kiu hnh khuu tay gn hai chic n kh gas, mt mu xanh v mt mu dng cho ban m. n c ngha l dng li cn n xanh l ch .

Kh gas c a vo tng n theo h thng van v khi cn thp sng n no, mt cnh st s vn to n v vn nh n kia. S dng n tn hiu ny cc k nguy him v ngy 2/1/1869, tc ch vi thng vn hnh, h thng n trn pht n khin mt cnh st b thng khi ang iu chnh. D vy, n vn c s dng cho ti khi ngi M pht minh ra n tn hiu dng in nm 1912. Sau khi ngnh cng nghip t pht trin vt bc, mt cnh st c tn Lester Wire, lm vic ti thnh ph Salt Lake, Utah, M ny ra tng a n tn hiu ng st vo ng b nm 1912. Khi , n tn hiu trn ng st c t ng ha nhng do tu ch chy trn ng thng nn lc a sang ng b, n dng kh gas thp sng vn nhiu ng ngang ng tt, nn chng cui th k 19 hon ton khng thch hp v li tr v hnh thc iu chnh th cng. Thng 8/1914, Cng ty tn hiu giao thng ra i M v chu trch nhim lp t n giao thng ti cc ng t bang Ohio. iu c bit l khi , n tn hiu cha h c n vng nn mi khi chun b chuyn trng thi, cnh st giao thng bm mt chic ci h vang bo cho li xe bit. Ti 1920, h thng ny mi c 3 mu, vng, xanh, v do s quan cnh st

Williams Potts, sng ti Detroit, sng ch. Nm 1923, Gerrette Morgan nhn bng pht minh thit b iu khin tn hiu giao thng, mc d ng khng phi l ngi trc tip lm nn cuc cch mng n tn hiu giao thng hin i. Nguyn nhn dn ti pht minh ca Morgan xut pht t chuyn tai nn xy ra nh cm ba trn ng ph M nhng nm . ng nhn ra cn phi c mt tiu chun thng nht h thng tn hiu sn c hot ng tht hiu qu. Sau khi nghin cu, Morgan thit k ct tn hiu hnh ch T, trong c cc quyn nh "dng li", "i" v "dng li tt c cc hng". Khi n bo dng li tt c cc hng, ngi i b mi c php i qua ng. Tnh h thng, nghim ngt v tn tin trong pht minh ca Morgan dn ti mt cu chuyn cha c xc minh. Theo tin n, Morgan bn bn quyn pht minh tn hiu giao thng cho hng in lc M GE, vi gi 40.000 USD, mt khon tin rt ln thi . V chnh GE l hng pht trin tng ca Morgan thnh h thng n giao thng hin i. Nm 1963, Morgan mt v ng c nhn hun chng v nhng ng gp cho h thng giao thng do chnh ph M trao tng. Sau 1923, h thng n tn hiu vn phi c ngi vn hnh. Tnh ring ti New York, hn 100 cnh st phi lm vic 16h/ ngy v tng tin lng mc 250.000 USD mi nm. Do nhng kh khn trn nn cc k s c lnh pht trin h thng iu khin t ng. Tuy nhin, phi gn 20 nm sau, c m ca cnh st giao thng mi tr thnh s tht. Nm1950, n xanh t ng c s dng rng ri Canada v pht trin nhanh chng trn th gii. Ngy nay, h thng n tn hiu hin i hn rt nhiu, tch hp nhiu tnh nng nh t ng chp hnh xe vt n . Bn cnh , nhiu nc c pht minh ht sc th v nh n 4 ch Anh, New Zealand, Phn Lan n s chuyn t sang v vng ri mi n xanh v v li vng. Trng thi n giao thng London v vng nhm bo cho ti x bit n xanh s sng trong mt thi gian ngn na.

Cn gt nc xe hi c ra i nh th no? Sng ch bi mt ph n bnh d, cn gt nc khin tt c ti x khng phi lm cng vic chn ngt l dng xe lau knh chn gi. Sau 11 nm b cc hng xe hi b qun, cui cng, nm 1916, cn gt nc tr thnh thit b tiu chun trn tt c t M v ph bin cho n ngy nay. Mi chuyn bt u nm 1903. Khi i trong thnh ph New York, ngi ph n mang tn Mary Anderson nhn ra rng thnh thong, ti x li phi dng xe, cm chic khn lau hi nc v tuyt ph trn mt knh. Thm ch, c nhng ngi chng bun gt tuyt v qu dy m l u ra ca s li. Di con mt ca mt ph n, b thy cn phi to ra mt ci g gip h khng cn dng xe m vn gt c tuyt v gi tm nhn.

tin. Nhng khi a ra tng , b bng tr thnh l tr ci ca ngi xung quanh bi theo h, y l vic ca n ng v s chng c ai quan tm ti s in r y. Tuy nhin, s d bu chm dt nm 1905 v tnh th o ngc khi Anderson nhn bng sng ch ti M. l minh chng cho sc mnh tr tu ca phi n. Vo thi im nhn bng pht minh, Anderson trn 39 tui. C cu hot ng ca thit b ny ht sc n gin. Anderson dng hai chic cn gn vo thn xe v tip xc vi mt knh bng chic li cao su. Khi cn, ngi li xe quay tay nm t trong ca-bin. Qua c cu truyn ng, hai chic cn gt nc s chuyn ng ln xung gt tuyt v hi nc, to tm nhn cho ngi li. Tuy nhin, tng ca Anderson khng nhn Cn gt nc tr ngay c s hng ng ca cc hng xe. thnh mt b phn

Mary Anderson V nh, Anderson thit k h thng cn gt nc u (1866-1953)

khng nhn thy bt c li ch no t sn phm ny. V vy, tt nht b hy mang n v nh". Phi ti 1916, tc 11 nm sau, cn gt nc mi tr thnh thit b tiu chun trn tt c cc xe M. Anderson phi cm n Henry Ford bi nh cng ngh sn xut hng lot Model T, t tr nn "bnh dn" trong cho ngi tiu dng v pht minh ca b mi c bit n. Trc Anderson, rt nhiu ngi c gng ch to cn gt tuyt v nc ma t trong xe. Tuy nhin, a s tng b loi ngay t trong trng nc bi h cho rng, qua ma ng cc ti x li ct thit b i do chng lm nh hng tm nhn. Nguyn nhn ch khng

khng th thiu Khi gii thiu thit b ca mnh cho mt hng xe hi c trn mt chic Canada, Anderson nhn c cu tr li: "Chng ti xe hi.

Ngy nay cn gt nc tr thnh mt th "trang sc" trn xe hi

ging Anderson, sn phm ca nhng ngi i trc nm l l ngay trc mt m khng nm gn xung di knh chn gi trong khi c cu truyn ng phc tp v kh xoay, d gy mt tp trung cho ngi li. Mt cch c lp vi Anderson, nm 1911, chic cn gt nc khc c cng nhn v ng k sng ch vn phng Sloan & Lloyd Barnes, London. Ngha l nu khng c Anderson, thit b ny vn c pht minh nh vo bn v ca... ngh s piano Jozef Hofmann. Mt thi gian ngn sau khi tr thnh thit b tiu chun, cn gt nc nhanh chng c c gii ha v t ng ha nh ngy nay.

Ai pht minh ra nhip nh? Joseph Nicphere Niepce sinh nm 1765 ti Charlon-sur-Sane, nc Php. Nm 30 tui tng lm ging vin ti mt trng cao ng Oratorian, s quan tham mu trong qun i Php v l th trng ca Nice, nc Php. Nm 1795, Niepce t chc theo ui nhng nghin cu cng vi ngi anh trai tn l Claude. Thng 8/1807 c hai anh em pht minh ra mt loi ng c t trong, gi l pyrolophore, hot ng nh vo nhin liu tn bt. Sau Claude ln ng i Paris, ri li n London tm kim s quan tm ca mi ngi ti pht minh ca c hai trong khi Joseph vn li.

Joseph Nicphre Niepce

Nm 1813, Joseph Niepce, mt ngi vn chng gn b vi mt th g lu, bng nhin li rt ho hng vi ngh thut in ang rt thnh hnh khi . V Niepce vn cng chng c ti nng ngh thut g nn ng phi nh con trai l Isadore lm gip phn thit k hnh nh cho cc tc phm in ca mnh. Sau ng chm tr nhng hnh ln nhng phin ph mt lp vc ni nhy cm vi nh sng v t di nh sng mt tri trong mt quy trnh m ng gi l heliography (thut khc bng nh sng mt tri). Khi Isadore b gi nhp ng, Niepce quyt tm cch to ra nhng hnh nh ghi li trc tip t cnh thc. Cui th k 17 ngi ta ch to c loi my nh c th chiu nhng hnh nh m m ln trn giy ch cha bit cch trng nh. n th k 18 mt nh pht minh ngi c tn l J. H. Schulze quan st thy rng mui bc tr chuyn mu en khi gp nh sng. Tuy nhin cng phi hn mt th k sau khi Niepce kt hp nhng pht hin ny vi nhau c th trng nh v th t y thut nhip nh mi Ngi nh Le Gras, ni ra i. Niepce sng v tin hnh

cng vic nghin cu ca Nm 1816 t cn phng lm vic nhn ra sn mnh, gi l mt a ch nh, Niepce ln u tin th tin hnh chp thu ht nhiu khch tham nh. ng s dng loi giy ph bc clorua quan

gi li hnh nh t my nh. Th nhng bc nh ny b hng ch sau mt thi gian ngn, v ng chng th tm c cch no gi n c lu hn. Mt thi gian ngn sau Niepce li th bng cch t mt tm bng lm mng chn trc ng knh my nh. ng cng dng axit nitric n nh hnh

nh. Niepce tip tc chp nh sn nh, nhng n lc ca ng li tht bi, bc nh vn khng th gi li c lu. T nm 1817 n 1825 Niepce th nghim vi vic to ra c hnh nh m bn v dng bn, khc axit ln kim loi v thy tinh bng loi axit nhy cm vi nh sng. Nm 1826 ln u tin Niepce s dng mt my nh c sn xut chuyn nghip bi Charles v Vincent Chevalier. l mt ngy h nm 1826, Niepce dng n to ra bc nh chp u tin, "Hnh nh nhn t ca s hnh nh sn nh ng trng trn mt tm thic Le Gras" - bc nh u m ng phi t n di nh sng mt tri tin trong 8 ting ng h. Bc nh mang tn Hnh nh nhn t ca s Le Gras c pht hin vo nm 1952 bi cc nh s hc Alison v Helmut Gersheim. Vo thi gian Louis-Jacques-Mand Daguere l mt ngi cng ang c gng tm cch trng nh trn giy bc clorua. Daguere c anh em nh Chevalier k v thnh cng ca Niepce. Ngay lp tc ng ta vit th cho Niepce, sau nhiu ln th Niepce cng tr li v cui cng hai ngi gp nhau ti Paris nm 1827. Mc d khng mun cng b chi tit pht minh ca mnh, nhng v cn tin tip tc Cn phng ni Niepce chp cng vic nn ngy 14/12/1829 Niepce k thnh cng bc nh u vi Daguerre mt bn tha thun theo hai tin ca th gii ngi s cng tc vi nhau trong 10 nm. K hoch ca h l s hon thin pht minh ca Niepce v chia s li nhun cho nhau mt cch cng bng. Tuy nhin khng may l Niepce qua i sau mt cn t qu vo ngy 5/7/1833. Sau Daguerre tip tc cng vic hon thin cho s ra i ca nhip nh.

Xe p ra i nh th no? Dng di t tin ca ci xe p bt u vi chic clrifre, do b tc Sivrac sng ch nm 1790. Thc cht y l mt ci my bng g, th s n ni khng c c bnh xe li, mi khi mun r, th phi lc mnh phn trc ca xe. "My c pht minh c mc ch lm cho ngi ta i mt vn tc ln, li nh nhng, t nhc nhn v gh ngi chu ng trng lng ca c th v gn lin trn hai bnh nhng cho bn chn c ng d dng." Nm 1813, nam tc ngi c tn l Karl Friedrich Drais lm cho bnh trc c th thay i hng c v t c thnh cng ln, c hoan nghnh mi ni. Khong nm1849, ngi th c kh c l Heinrich Fischer ny ra kin lp pan cho bnh trc. Nm 1861, anh em nh Michaud sa li kiu xe ca Drais: thm p-an ni trc bnh xe trc. Xe ny chy nhanh hn, dng chuyn ng quay cho bnh xe. Tn Anh ng thng dng thi by gi cu velocipede l "bone shaker". Tuy nhin, nhc im ca loi xe ny l bnh xe nh, xe Mt chic "clerifele" chy chm, v phi p mt vng th bnh xe mi quay mt vng (chnh l khong cch chy c). Do gia nm 1865 v 1870 ngi ta ch chic xe c bnh trc ln. V t tn Grand-Bi (Bi = hai, xe hai bnh, Grand = ln). Tuy nhin bnh ln kiu ny rt kh li. Nm 1869 ngi ta pht minh ra trc quay bng nhng vin bi nh - tc l bi (roulement billes). Quay bng bi gip gim bt s ma st khi bnh xe quay, gip ngi li xe bt mt, v gim mn ca trc. Nm 1870, J. Starley (Anh) ch ra Ariel - xe p bng thp nguyn chic u tin, vi cc bnh xe c nan hoa v c cao su xung quanh nin xe. Chic xe p th thao c Ging xe vlocipde, xe ny cng dng bnh xe tch hp nhiu cng ngh trc li v p, cn bnh sau ch mang hin i trng lng c th. Xe p lc by gi cng cn chy kh khn: li bng bnh trc, khi cua phi hay tri, phi dng p-an a xe hng theo mnh nn rt bt tin, li na mi khi mun xung xe, phi nhy t yn xe xung, ch nhng ngi cao hn 1,5m mi c th dng. Sau , nhiu pht trin khc ny sinh th d: xe p ba bnh dnh cho ph n mc vy "ladytrik", hay bn p xe c t bnh sau gim bt nguy him cu vic dng bnh trc qu ln (high-wheel safety bicycles)

Nm 1879, Lawson sng ch bnh sau c ng lc, s dng truyn ng bng dy xch, ri ci khung vi b i, a, pan, h tay li v phuc. Nm 1885, J.K. Sartley cho bnh trc c cng ng knh vi bnh sau v lm ci khung bng ng thp. Tip , nm 1887, John Boyd Dunlop l ngi sng ch ci bnh hi bng cao su, sau Roberton Anh v douard Michelin Chic xe p l hnh nh v Php ci tin bnh xe c th tho lp c cng thn quen ca dn tc Vit Nam vo nm 1890. Nm 1898 Sachs pht minh bnh xe t do (thy t cu ci "lp" xe p). Bnh xe t do khng b buc ngi ci xe phi p lin tc ngay c khi xung dc. Cui cng, nm 1920, vic p dng cc hp kim nh cho php gim trng lng ca xe c rt nhiu. Ngy nay, mc d ch yu b thay th bng nhng chic xe c ng c gip con ngi gii phng sc lao ng, i nhanh hn v xa hn, nhng nhng chic xe p vn l mt phn khng th thiu trong x hi hin i.

Knh mt ra i nh th no? Vo khong nm 1000, dng c h tr mt u tin c pht minh vi tn gi vin c sch. l mt khi cu thy tinh, khi dng ngi ta t n ln vn bn cn c v n s phng to cc ch ln. Cng khng chc chn ai l ngi u tin pht minh ra knh mt nhng nhiu ngi cho rng chnh Salvino DArmate ngi Italia l ngi u tin pht minh ra chic knh mt c th eo c vo nm 1284. Bc tranh v knh mt u tin l do Tommaso da Modena v nm 1352. ng v mt lot nhng bc tranh tng nhng Vin c ngi ang c sch. Mt ngi trong s s dng mt chic knh phng i trong khi mt ngi khc th eo knh t sch trn mi. Sang th k 18, mt knh lm dng cho ngi cn th c ra i. Gio hong Leo X b cn th v phi eo knh khi i sn. ng ni rng chng gip ng nhn cn r hn nhng ngi th sn bnh thng khc. Knh ban u c lm bng thch anh v mt knh vn gn cht vi knh, khng tho ri c. Khung knh c lm bng xng, kim loi hoc da v thng trng ging nh hai mt knh phng i nh hai bn vi mt hnh ch V ln ngc gia. Knh c t Bc tranh ca cn bng trn mi nhng vn ny sinh l mi ca Tommaso da mi ngi th c hnh dng v kch thc khc nhau. Modena Nhiu gii php khc nhau c th v mt trong s l dng ruy bng la qun qua tai v dng nhng qu cn nh lm bng s treo vo ruy bng. Nm 1730, mt chuyn gia nhn khoa (Edward Scarlett) ln u tin th gn thm mt b phn cng t trn tai. Pht minh ny nhanh chng c ph bin v n nm 1752 nh thit k knh mt James Ayscough gii thiu chic knh vi i bn l hai bn gip c th eo d dng trn tai. Mt knh c lm bng th thy tinh mng v nhn r hn. Ayscough Knh lorgnette, vt cng nhn thy l mt knh trng c th to ra nh sng phn trang sc ca chiu gy hi cho mt. ng khuyn nn dng mt knh mu xanh bin hoc xanh l. Knh ca Ayscough c th l nhng cc qu b i knh rm u tin nhng chng vn d khng phi bo v mt khi nh nng mt tri m gii quyt nhng vn v mt.

Nm 1780, Benjamin Franklin pht minh ra knh hai trng. Bc mnh vi vic phi thay nhng i knh khc nhau nhn thy nhng khong cch khc nhau, ng t mi mt knh vo mt i khung. Pht minh qu l rt tuyt nhng cng phi n cui th k 19 n mi c ph bin rng ri. Cng trong th k 18, knh mt mt ra i v tr nn ph bin trong th k 19 c bit l c v Nga. Ban u n c cc qu ng s dng. Sau chin tranh th gii I th n khng cn mt na c l v n gn vi hnh nh qun i c. Ngoi ra cn c knh lorgnette, i mt knh c tay cm c gii thiu. Tuy nhin, loi knh ny ch yu c dng Knh rm nh mt mn trang sc hn l mt dng c h tr th gic v cng ch ph bin trong nhng qu b thi trang vn khng mun eo knh. Nm 1919, Sam Foster thnh lp cng ty Foster Grant. Nm 1929, ng a ra th trng i knh rm Foster Grants u tin Woolworth trn i l ca thnh ph Atlantic. n nhng nm 1930 th knh rm tr nn ph bin.

Knh hiu Grant

nhn Nm 1929, Edwin Land pht minh knh lc c kh phn cc Foster nh sng, y l yu t ch yu ch to mt knh rm
phn cc gip gim cng nh sng chi.

Nm 1932, Land cng vi George Wheelwright III, gio vin hng dn mn vt l Harvard, cng thnh lp phng th nghim Land-Wheelwright Boston. Cho n 1936, Land thc hin th nghim vi rt nhiu loi cht liu knh chng nng knh rm v cc dng c nhn quang khc. Nm 1937, Edwin Land thnh lp cng ty Polaroid v bt u s dng cc knh lc ca mnh trong knh rm Polaroi, n pha t chng chi v nhip nh lp th.

Ai pht minh ra bom nguyn t? Ngy 6/8/1945 ln u tin th gii bit n mt th v kh kinh hong: bom nguyn t khi n b th xung thnh ph Hiroshima, Nht Bn. 3 ngy sau n lt Nagasaki ca Nht hng chu thm ha tng t. chnh l kt qu ca mt d n nghin cu c tn d n Mahattan ca M do mt nh khoa hc mi 38 tui ng u, Robert Oppenheimer. Oppenheimer sinh ngy 22/4/1904 thnh ph New York. B ng l Julius S. Oppenheimer l ngi gc Do Thi, t c sang Hoa K lp nghip v hot ng trong ngnh xut cng vi si ti thnh ph New York.

vt l. Vo mt dp h b ca cu b Robert dn con trai n phng th nghim ca gio s Auguste Klock, xin cho con mnh theo hc thm v ha hc. Cu b khin gio s kinh ngc khi hc ht c chng trnh mt nin hc trong 6 tun l. Bc chn vo i hc Harvard, trong 3 nm hc trng chng thanh nin Oppenheimer theo hc 6 mn chnh v 2 mn ph trong khi cc sinh vin khc ch c th theo hc ti a 6 mn. Nm 1925 Robert Oppenheimer tt nghip i hc Harvard hng u. Sau anh li sang nc Anh ghi tn vo i hc Cambridge. Ti c s th nghim Cavendish anh c theo hc gio s J. Thomsom v Lord Rutherford l nhng ngi tin phong v kho cu nguyn t. Anh cng tng gp g cc nh bc hc li lc nh Niels Tng thng Franklin Bohr, Paul Dirac v Max Born. Chnh Max Born mi Roosevelt, ngi h Oppenheimer sang c hc ti i hc Goettingen m lnh tin hnh d n anh u vn bng Tin s tui 23 vi lun n Mahattan xut sc v Nn c hc lng t. t lu sau anh li sang Thy S theo hc trng Bch khoa Zurich, mt trong nhng trng k thut danh ting nht chu u. Tr v M vi thn hnh gy g m yu, b ca Robert mua cho con trai mnh mt nng tri New Mexico tnh dng. Nm 1928, Vin k thut California, ni t tp cc nh vt l danh ting trn th gii, v trng i hc California cng gi giy mi Robert Oppenheimer gi chc gio s v anh nhn li ging dy ti c hai trng. Nm 1943, chin tranh th gii th hai ang vo thi k khc lit. Nhn tin tnh bo cc nh bc hc c tm ra nguyn t v ang tm cch p dng vo sn xut v kh, Hoa K quyt nh m mt cuc chy ua k thut

Robert Oppenheimer, gim c d n ch to Ngay t khi cn nh, Robert t ra l mt cu b thng minh v hiu hc c bit cu rt yu thch mn bom nguyn t

nguyn t. Theo ngh ca tng Leslie Groves, tng thng Franhklin D. Roosevelt mi Robert Oppenheimer gi chc Gim c trung tm kho cu nguyn t lc ca Hoa K. Khi Oppenheimer mi 38 tui tr thnh gim c d n Mahattan, d n ch to bom nguyn t.

Thnh ph Hiroshima (Nht Bn) bin thnh bnh a sau khi hng chu qu bom nguyn t u tin
Trung tm nghin cu c t ti Los Alamos, gn thnh ph Santa Fe, New Mexico vi s vn u t ban u l 60 triu USD v 400 ngi lm vic, sau s cng nhn tng ln 4500 ngi. Ti y, Oppenheimer bt u lm vic vi cng 20 gi mi ngy tm kim phng php tch cht Uranium235 ra khi Uranium thin nhin v xc nh khi lng ti hn ca Uranium l cht lm ra qu bom. Ngy 16/7/1945, qu bom nguyn t u tin c cho pht n th ti sa mc Alamogordo, New Mexico. Mt ln chp sng la ri tip sau l mt ting n long tri, sau khi en bc ln cao ngt tri theo hnh mt cy nm v i. Gn mt thng sau hai qu bom nguyn t th xung nc Nht v chm dt chin tranh. Khi Robert Oppenheimer bt u hi hn v pht minh ca mnh th vi nh bc hc khc li ngh ti vic ch to mt th bom khng khip gp ngn ln: bom khinh kh. C nhng ngi ng h nhit lit tng ny nh nh bc hc Edward Teller trong khi cng c nhng ngi phn i kch lit. Gia lc chnh quyn M ang phn vn th ngi ta bo tin Lin X cho n th mt tri bom nguyn t. Vy l tng thng Truman h lnh ch to bom khinh kh. Trc quyt nh Robert Oppenheimer tuyn b t chc gim c trung tm nghin cu nguyn t vo thng 8/1945.

Sau t nm 1947 n 1953 ng l gim c ca Vin nghin cu cao cp thuc i hc Princeton v cng l ch tch y ban c vn ca y ban nng lng nguyn t M, ng thi l c vn cho b quc phng v gp cng vo vic son tho bn ngh u tin ca M v vic kim sot quc t nng lng nguyn t. Nm 1953, mt s ti liu nguyn t ca M b mt cp v ngi ta hng s nghi ng vo mt s nh khoa hc trong c Oppenheimer v ng tng giao du vi mt s phn t cng sn. Thng 4/1954, ng b Ct khi hnh cy nm v i a ra trc mt y ban iu tra ca y ban nng Nagasaki (Nht lng nguyn t nhng Tng hi cc nh khoa hc M Bn), thnh ph th ln ting bo v ng trc ta n. V xt x khng hai b nm bom kt ti ng phn bi quc gia nhng cng cm ng tip xc vi cc b mt qun s. Kt qu l chc v c nguyn t vn ca y ban nguyn t lc Hoa K ca ng b hy b tuy vy ng vn tip tc l gim c Vin nghin cu khoa hc cao cp ti Princeton cho n nm 1966. Nm 1963, y ban nng lng nguyn t Hoa K trao tng ng phn thng Enrico Fermi ghi nhn ng gp ca ng vo nn vt l l thuyt. ng v hu nm 1966 v qua i ngy 18/2/1967 ti Princeton v bnh ung th c.

Ai l cha ca cy sng AK huyn thoi? AK- 47 l mt trong nhng v kh c nhn thng dng nht ca th k 20, do Mikhail Timofeevich Kalashnikov thit k hon chnh vo nm 1947. Tn sng l vit tt ca "Avtomat Kalashnikov mu nm 1947", c Qun i X Vit s dng ph bin vo nm 1949 v nhanh chng tr thnh loi v kh c a chung nht bi tnh thng dng, s linh ng, chnh xc cao v cha c nhiu n. Cha ca nhng huyn thoi Mikhail Timofeevich Kalashnikov (10/11/1919) l tng cng trnh s thit k v kh ni ting ca Lin X, ng hai ln l anh hng lao ng, c trao gii thng Stalin (1949) v l cha ca loi sng AK-47. ng sinh ra lng Kurya, vng Altai, trong mt gia nh nng dn ng ngi. Kalashnikov gia nhp Hng Qun nm 1938 v th hin kh nng ca mnh khi sng to ra my m n cho xe tng. Vo nhng nm u ca cuc Chin tranh V quc V i ng l mt vin ch huy xe tng nhng vo nm 1941 ng b thng nng. Trong k ngh 6 thng v l do sc khe, Kalashnikov to nn mu sng t ng u tin ca mnh. Mu ca ng c ch to v gii thiu vi chuyn gia ni ting v lnh vc v kh, Gio s Blagonravov. Mc d nhn xt ca v gio s i vi thnh phm ca Kalashinkov l hon ton km nhng gio s cng nhn mnh M.K. Kalashnikov s c o v nhit thnh trong sng to ca sn phm. Gio s ngh c Kalashinikov i hc tip. T nm 1942, Kalashnikov lm vic ti Trung tm nghin cu khoa hc sng trng Trung ng thuc T lnh pho binh. y vo nm 1944 ng to ra mu sng cacbin np c nhiu n. Mu sng ny tuy khng nm trong b sng nhng phn no gip cho vic sng to sng t ng. T nm 1945, Kalashnikov bt u vic sng to sng t ng vi c n 7,6239. Khu sng ny chu nhiu nh hng ca sng Stg-44 ca c. Theo mt s ngun th trong nhm ch to c c nhng chuyn gia c b bt lm t binh, trong c Hugo Shmeisher. Trong cuc thi nm 1947, sau khi th hin hiu qu cao trong th nghim, tiu lin ca Kalashnikov c chp nhn vo lc lng v trang vi tn gi AK-47. Sau khi gii ng vi qun hm Trung tng Qun i Lin bang Nga, Kalashnikov chuyn ti sng ti Izhievsk v tip tc cng vic ca mnh ti nh my "Izhmash". AK-47, v kh ca cc cuc chin tranh cch mng

Sau nhiu ln hon thin, cy sng ny c s dng rng ri trong cc cuc chin tranh, n cng chnh l loi sng c dng ph bin nht. T gia thp nin 1960 chnh cy sng ny c qun v dn ta s dng chin thng quc M, thng nht t nc. Vi tnh nng v tin cy rt Hnh nh cy sng AK trn quc k M-zm-bich cao trong iu kin chin u khng tiu chun, loi sng ny tr thnh loi v kh c nhn thng dng nht th gii, c coi l v kh ca cc cuc chin tranh cch mng. Hn th na, hnh nh cy sng AK cn xut hin trn l c ca t nc M-zm-bch hay t chc du kch Hezbolla. Nm 2003, ti thnh ph Delft (H Lan) ni din ra cuc trin lm loi sng t ng AK-47, Mikhail Kalashnikov, cha ca loi v kh quan trng nht, c s dng rng ri nht trn th gii ny cng c mt vi rt nhiu hun chng lp lnh trn ngc, ng by t c nguyn cui cng ca mnh trc khi cht l c sng trong mt th gii khng c chin tranh. Kalashnikov ni: Ti to ra loi v kh ny v s xut hin ca pht xt c v chin

tranh. Ti l mt ngi lnh. Nhng ngi lnh cn mt loi v kh n gin v hiu qu bo v T quc chng li k th.

AK-47 l biu tng ca s hon ho...

Nng ng v chnh xc, sng AK l biu tng ca s hon ho. Kiu dng p, nh v n gin, loi sng ny cho n nay ch sa i rt t so vi mu s khai v phn ln lnh chuyn nghip u s dng. Khng ging nhng loi v kh khc AK-47 hu nh khng b hng hc trong mi mi trng vi trong ct, ngm trong nc bn. Bn cnh chi ph sn xut r, kch c gn, rt d ct giu cng l nguyn nhn khin cy sng ny tr nn quan trng v c s dng rng ri nht trn th gii vi hn 50 triu khu sng c tiu th.

Ct thu li "trnh st" nh th no? V sao li c sm st? Trong cn ma dng do c gi mnh xo trn cc m my, lm cho cc m my tch in. Khi hai m my tch in tri du li gn nhau, hiu in th gia chng c th ln ti hng trm triu von. Dng in cng t ti vi vn ampe, nhit gia ni phng in cng t ti vi vn C. Ngi ta tng v, cn dng nh mt nh my in c cng sut khong vi St lun gy ra nhng thit trm MW vi in th ln ti hng t V, ngun hi rt ln.... in ca mt tia st xut hin trong cn dng c th dng thp sng bng n 100W trong vng 3 thng. Gia hai m my c hin tng phng tia la in v ta trng thy mt tia chp. Vi giy sau ta mi nghe thy ting n, l sm (vn tc ca nh sng nhanh hn vn tc ca ting ng nn ta trng thy tia chp trc). Nu c m my dng tch in i gn mt t ti nhng khu vc trng tri, gp mt vt c cao nh cy ci, ngi cm cuc xng... th s c hin tng phng tia la in gia m my v mt t. l hin tng st nh. Vi cng mnh nh vy, dng st l mt trong s nhng him ha thin tai v cng nguy him i vi tnh mng con ngi v gy ra nhng thit hi rt ln v ti sn vt cht. V sao nh cao tng phi lp ct thu li? bo v cc to nh khi b st nh, trn hu ht nhiu cc cng trnh kin trc cao u c lp ct thu li. Ct thu li c pht minh vo nm 1752 bi nh khoa hc ngi M tn l Franklin. Ct thu li trnh st nh th no? Thc ra, ct thu li khng h trnh st m l li dng v tr trn cao nhm thu st vo mnh ri truyn xung t, em li s an ton cho cc vt khc. Ct thu li do ba b phn cu thnh l ct thu li trc tip, dy dn xung di v thit b tip t. Mi b phn u phi c in tr rt nh, mt ct phi t ti mc nht nh chu c dng in cc ln khi st nh qua. Ct thu li ht st Ct thu trc tip thng l ming gang trn hoc ng gang m km c ng kn ln hn 4cm v di khong trn 2m, n phi c lp t trn nc cc to nh cao tng hoc trn nh ng khi. Dy tip t ni lin ct thu li trc tip vi thit b tip t, c th lm bng dy st m km hoc thanh st nh. Thit b tip t phi c chn mt su nht nh di lng t v phi tip xc tt vi mt t dn dng in

khi b st nh. Cng c th s dng cc tip t t nhin nh ng nc my, ng nc thi lm thit b tip t. Ngoi ra, khi chp c mang dng in tip cn vi cc cng trnh kin trc cao tng hoc cc thit b, in tch m chng cm ng s men theo nh ct thu li v tip tc phng in u nhn trung ho vi st. V th m dng ct thu li c th trnh c st. Ct thu li c lp nh th no? Ct thu li lp cng cao cng tt, lp cng cao, phm vi bo v cng trnh cng ln. Nhng cng khng c qu cao, v nu lp cao qu, chc chn ca ct thu li s khng m bo, khi gp gi ln c th s b nghing hoc , lm mt tc dng ca ct thu li. nhng ni trng tri hay xy ra st nh th phi trng ct thu li. Ngi ta dng mt ct g hoc ct xi mng cao chng 5 - 6 m. Trn nh ct hn mt H thng thu li trn mt thanh st u nhn hng ln tri. Phn ui cng trnh thanh st hn dy ni t (dng st phi 0,04) theo l thuyt th mt ct thu li c th bo v c mt khong khng gian bng hnh nn c bn knh y bng chiu cao ca ct. Ni c nhiu st nn trng mt h thng ct thu li, mi ct cch nhau chng 20 - 30 m. Mt iu chng ta cn c bit lu , vo nhng ngy tri c sm st, ngi i ng tuyt i khng nn tr di cc gc cy to. Bi v, khi st phng in xung mt t, cc cy cao hn mt t s l ng dn in tt nht. Nu tr ma di nhng gc cy nhiu kh nng s b st nh v iu ny rt nguy him n tnh mng.

Pho hoa c to ra nh th no? Nhng qu pho hoa lao vun vt ln bu tri, n mt cao nht nh, n n tung thot khi chic o cht chi. nh sng lp lnh ca n lm cho khng kh cc ngy l hi thm phn lng ly lm ra hnh th, mu sc khc nhau , ngi ta phi mt kh nhiu thi gian

Nhng vt liu to nn s lp lnh Ngi ta thy s hin din ca pho hoa trong rt nhiu dp din t nim vui, hn hoan v c nim hnh phc. Khng h bit ai l ngi u tin ch to ra pho hoa, mt dn tc hay pht minh tnh c ca mt ngi no ? Thc t, mi ngi tin rng: chnh ngi Trung Hoa nm c b quyt chi pho hoa u tin v i trc c Chu u c my trm nm.

Cu to bn trong ca pho hoa Trc , ngi Hy Lp v ngi Ai Cp c i cng

c mt loi pho bng no . Tuy nhin, pho bng nh ta thy ngy nay th ch c t sau khi thuc sng c a vo s dng v khi khoa hc pht trin.

Ngy nay, loi ngi tri qua nhng thi khc si ng bng cch n nhng tia sng u tin, nhng tia sng ca hy vng cho mt nm mi tt p hn, an lnh hn trn bu tri rc y pho hoa. C mt cu hi t ra l, ti sao nhng chm nh sng rc r li c th din ra xa tt trn kia ca bu tri? Nhng cht no kt hp li to ra th nh sng nhiu mu sc n th? Cc cng on cho s pht sng

Ht lp lnh (Break)

Trong thnh phn pho hoa bao gm: thuc n v ht chy. Cc ht chy c bao bc bi nhiu lp qun o khc nhau, b tr bi nhng lp ba cc tng ngn ngn cch thnh cc tng khc nhau trong lp v pho. lm cho nhng chic o kia bt tung trn bu tri cn thit phi c mt p lc rt ln c th lm phn tn nh sng trong mt khong khng gian rng. Chnh v vy, trong mi lp ngn cch gia cc lp v u phi c thuc pho nm xem k nhau. p lc y t pha ngi pho cng ln th phm vi n ca pho hoa cng rng v ngc li. Cc lp ba k trn ngn cch thnh tng tng lp lp khc nhau v c th chu c mt sc n cc ln, trong mt khong thi gian nht nh s cn c lng nhit lng cao v kh m thuc n sinh ra. Cht lm nn th nh sng lp lnh ca pho hoa c bao gm c thuc n. iu ny l gii v sao khi pho hoa pht sng u km theo ting n vang rn. Nhng ting n to km theo nh sng nhp nhy c nhng ngi lm pho dng mt hn hp mui peclorat mt loi thuc n theo mt lng nht nh thnh ht xen k gia cc ht chy. Ty theo hnh th mun to m phi xp xp ht chy ng chng loi, ng v tr, xp thuc n ng liu n v ng v tr (ht n th to bng nhau nhng sc n th c khc nhau). Khi pho n, cc ht chy s b y theo nhng hng v nhng vn tc khc nhau to bay ln khng trung.

Dy chy chm hn gi (Time-delayed Fuse)

Khi pho hoa bay ln, dy chy hn gi s chy mt cch t t. n mt gii hn no v khong cch so vi mt t, dy chy chm s chy yu dn nhng vn sc lm chy thuc n en ngn th nht. N tip tc ngm dn vo mi la ti ngn th hai v th 3.

Dy chy chm hn gi

Ngi t pho hoa cng phi tnh ton v kim tra k dy chy chm v di ca chng hn gi cho chnh xc nht. Nu mt qu pho gm c 3 mu, th ln th nht phi i mu sm hn mt cht so vi ln th hai v th ba trnh trng hp pho bay l l mt t n ri. lm c nhng ht tinh th li ti ny theo mt quy tc nht nh, ngi ta cn thn trn cc thnh phn c tiu chun ho l: mui peclorat v thuc n en, kim loi c chc nng lm cht kt dnh chng li vi nhau. to mu, h s trn theo nhng kinh nghim sau: - Magi hoc nhm s cho mu trng. - Clo ho natri th c mu vng. - Stronti nitrat v stronti cacbonat c th cho mu . - Bari nitrat cho ta mu xanh lc ng cho mu xanh lam.

Ht chy (Stars)

- Than ci v cc dng cacbon khc dng to mu da cam. Sn xut pho hoa cn phi lun bc vi ton b qu pho, thm ch bn trong pho hoa ngi ta cng c nhng yu cu kht khe nh vy. Cng thc ca thuc n en (hay thuc n mu en) cng l nguyn liu c bn trong pho hoa. Ngi Trung Quc pht hin ra cng thc ny t hn 1000 nm trc, n nay cng thc vn c gi nguyn: 75% kali nitrat, 15% than ci v 10% lu hunh. Thuc n en c ng dng trong pho hoa l bi v c tnh n thp ca n v t l tc n ca n cha ti 100 iat/s (thuc n mnh t l tc n ca n vt qu 1000 iat/s). Ngi lm pho hoa c th thng qua vi cch khng ch tc chy ca thuc n.

Thuc n en (Black Powder)

c xp ngay ngn thnh hng. Nhng ci ng ny cn c gi l sng ci di gp khong 3 ln so vi qu pho hoa nhng ng knh u ln nh nhau. Nu mt qu pho hoa khi c t vo ng phng m khng kht th p lc y sinh ra bi thuc n s b thot ra, t dn ti pho hoa khng th bay ln cao.

lm ra pho hoa ngi ta mt kh ng phng (Launch Tubes) a s pho hoa u phng ra t nhng ng thp v nhiu thi gian

Vo thi k Phc Hng, phng Ty ngi sn xut pho hoa t giy mng qun quanh mt t thuc n en. Sau , cch t thuc n bng cch nht mt si dy vo trong thuc n dn c s dng. Ngy nay dy kim loi in t gn vi pho hoa c kt ni vi bn iu khin chnh. Ch cn n nt mt ci dng in s chy qua cc dy kim loi v chy ti kp n chnh to ra tia la. Kp n ng thi t chy hai ngi n _ mt dy nhanh chng t chy thuc phng, dy kia c nht di y qu pho hoa t chy phn bn trong ca pho hoa.

Kp n chnh (Main Fuse)

Ai l ngi lm thay i quan nim ca chng ta v v tr v s pht trin ca n? Edwin Powell Hubble sinh nm 1889 Marshfield Missouri. ng sng nhng nm u i bang Kentucky. Sau gia nh ng chuyn n sng Chicago, Illinois. ng hc Chicago ngnh Ton hc v Thin vn hc. Hubble l mt sinh vin gii v cng l mt nh th thao c ti. ng l thnh vin i tuyn v ch bng r ca trng i hc Chicago nm 1909. ng cn l mt vn ng vin m bc xut sc. C mt s ngi khuyn ng nn luyn tp tham gia gii V ch Th gii hng nng sau khi ra trng. Thay v lm nh vy, ng quyt nh hc tip. ng n trng i hc Queen Oxford, nc Anh. Oxford, Hubble hc Lut. ng rt quan tm n lut bnh dn Anh, bi v gia nh ng ri nc Anh sang M nhng nm Edwin Hubble trc . ng hc 3 nm Oxford. Nm 1913, Hubble tr v nc M. ng m mt vn phng Lut Louisville, Kentucky. Tuy nhin sau mt thi gian ngn ng khng mun lm lut s na. ng quay li trng i hc Chicago v , mt ln na ng li nghin cu thin vn. Hubble quan st bu tri bng mt cng c i thin vn ca trng. Vic nghin cu ca ng t ra nhng cu hi m cc nh thin vn khng tr li c- Tinh vn l g? Hubble gii thch: Thut ng thin vn hc Tinh vn c t nhiu th k nay. l tn t cho nhng vng c nh trn bu tri ngoi h mt tri ca chng ta. C mt s nh thin vn hc ngh rng Tinh vn l mt phn ca di thin h. Mt s khc cho rng chng l nhng v tr n c trong khong khng. Trong bo co nghin cu, Hubble ni rng iu ch c xc nh bng mt dng c ng tin cy hn v nhng dng c nh vy cha c to ra. Nm 1917, nc M tham gia cuc i chin Th gii ln th nht chu u. Hubble gia nhp qun i v phc v ti Php. Trc nh thin vn George Ellery Hale mi Hubble lm vic trong i thin vn Mount Wilson min Nam California. Sau cuc i chin Hubble tr v M v chp nhn li ngh ca Hale. Lc ng 30 tui v bt u cng vic s lm ng ni ting.

Trong ln quan st u tin Mount Wilson, Hubble s dng mt knh vin vng, mt knh c ng knh l 125 cm. ng nghin cu cc vt th trong di ngn h ca chng ta v c mt khm ph quan trng v Tinh vn. Hubble cho rng nh sng Tinh vn tht ra l nh c nh sng ca cc v sao gn . Tinh vn l nhng m nguyn t v bi. Chng khng nng nh cc v sao pht ra nh sng. Ngay sau , Hubble bt u lm vic vi mt knh thin vn ln hn v c kh nng quan st tt hn Mount Wilson. ng knh mt knh l 250 cm. l chic knh vin vng ln nht th gii trong vng 25 nm. N c kh nng gip cho Hubble c nhiu pht hin quan trng. K t nm 1922, Edwin Hubble bt u kim tra cc vt th xa. Khm ph ln u tin ca ng l nhn ra mt v sao thay i sng Cepheid. N nm phn ngoi ca mt tinh vn ln tn gi l Andromed. Sao Cepheid l nhng v sao m nh sng ca n thay i theo thi gian. Mt nh thin vn ca trng i hc Harvard, Henrietta Leavitt pht hin ra l c th cn c vo nhng khong thi gian ny tnh khong cch ca chng so vi Tri t. Hubble o khong cch y. Kt qu l Tinh vn Andromeda nm rt xa ngoi h thin h ca chng ta. Pht hin ca Hubble chm dt cuc tranh ci bao lu nay. ng chng t kin cho rng Tinh vn nm trong h thin h l sai. Thc t chng cng l nhng h thin h. Cc nh thin vn hc lc ny cng nht tr rng c cc thin h khc. Hubble bt u c cc nghin cu chi tit hn v cc h thin h. ng nghin cu hnh dng v nh sng ca chng. Nm 1925, ng quan st nhiu ni rng v tr gm nhng h thin h vi hnh dng v kch c. ng ni, cng nh cc v sao, cc h thin h cng khng ging nhau. Mt s h thin h c hnh dng xon c nh di Ngn h ca chng ta hay Andromeda. Chng c mt trung tm v c vt cht bao quanh nh vng trn ly trung tm nh pho hoa. Nhng h khc c hnh nh tri bng bu dc hay qu trng, mt vi h khc khng c hnh dng c bit. Hubble thit lp mt h thng m t cc h thin h theo hnh dng ca chng. H thng ny ngy nay vn c s dng. ng cn chng t cc h thin h cng cng loi vi vt th pht sng nm trong h Ngn h. ng ni mi h thin h u c mi quan h vi nhau nh nhng thnh vin trong mt gia nh. Cui thp k 20, Hubble nghin cu s chuyn ng ca cc h thin h trong khng gian. Vic nghin cu ca ng a n mt khm ph quan trng nht ca ngnh thin vn hc trong th k 20 V tr m rng. Nhng quan st trc y v s pht trin ca cc h thin h c V.M.Silpher tin hnh. ng pht hin ra cc h thin h chuyn ng ri xa tri t vi vn tc t 300 n 1800 km/s. Hubble hiu c tm quan trng

nhng kt qu Silpher thu c. ng xy dng mt k hoch o c khong cch ln tc ca cng nhiu h thin h cng tt. Cng vi tr l ca mnh Mount Wilson l Milton Humason, Hubble o s chuyn ng ca cc h thin h. Hai ngi lm vic bng cch nghin cu ci m Hubble gi l S pht trin mu - Hay cn gi l hiu ng Doppler. Hiu ng Doppler gii thch s thay i v di ca sng nh sng hay m thanh khi chng chuyn ti pha bn hay ra khi bn. Sng nh sng t mt vt chuyn ng ri khi bn s ko di thnh mt sng di hn. Chng c mu . Sng nh sng t mt vt th chuyn ng v pha bn s c di ngn hn. Chng c mu xanh da tri. Quan st 46 h thin h cho Hubble thy cc h thin h l chuyn ng ri xa tri t. Kt qu quan st cho thy tc chuyn ng lin h trc tip vi khong cch trc tip vi khong cch h thin h so vi tri t. Hubble pht hin ra l h thin h cng xa tri t, tc n cng ln. Quy lut khoa hc ny c gi l Lut Hubble. Khm ph ca Hubble l mt thay i ln trong khi nim ca chng ta v v tr. Khng phi v tr yn lng v bt bin k t khi bt u hnh thnh nh nhng tng. N vn pht trin v iu c ngha nh Hubble ni: c th bt u bng mt v n ln ca mt sc mnh khng th tng tng c. V n thng c gi l big bang(v n ln). Cng trnh ca Hubble khng ch dng li khm ph ny. ng vn cn tip tc theo di cc h thin h v b sung thm nhng kin thc v chng. Cc nh thin vn t khp ni trn th gii n lm vic vi ng. Hubble ri i quan st Mount Wilson trong thi gian chin tranh th gii ln th hai. Sau chin tranh ng quay tr li, dnh phn ln thi gian to ra mt chic knh Vin vng mi ln hn min Nam California. Chic knh c hon thnh nm 1949. N c ng knh 500 cm v c gi theo tn nh thin vn George Hale. Edwin Hubble l ngi u tin s dng knh thin vn Hale. ng mt nm 1953 khi ang chun b tin hnh mt cuc quan st bu tri 4 ngy qua knh Vin vng. Cng trnh ca Hubble dn n s ra i ca cng trnh nghin cu mi v s ra i ca V tr. Mt nh thin vn ni rng: K t n nay cc nh khoa hc vn ang b sung thm chi tit cho nhng nghin cu ca Hubble. Vn cn nhiu vic cn phi lm. (Theo Nhng nhn vt ni ting trong lch s nc M)

K hoch tr li mt trng ca Nasa s din ra nh th no? C quan hng khng v tr M Nasa ln k hoch tr li mt trngmt phn trong d nh m tng thng Bush t ra vo thng 1 nm 2004. ng ni rng Chng ta s ch to nhng chic phi thuyn mi a ngi vo v tr. Chng ta s c c mt v tr mi, vng chc trn mt trng v chun b cho mt chuyn du hnh mi ti nhng th gii bn ngoi chng ta. Neil Armstrong l ngi u tin trong s 12 nh du hnh li du vt trn mt trng. l mt bc nh ca con ngi nhng l mt bc tin v i ca nhn loi. Nh du hnh Eugene Cernan l ngi cui cng trn mt trng cch y hn ba thp k trong mt thng vui v thng 12. l thng 12 nm 1972. Mt trng k diu Phi hnh gia Eugene Cernan ni rng Ti tht s khng mun tin rng ti s ngi y ba thp k sau v vn l ngi cui cng li du vt trn mt trng. Ni mt cch tht lng, ti hi tht vng. Nhng mt quan chc NASA tin rng, sau mt lot nhng chuyn thm him khng phi ca con ngi m l bng robot ln mt trng, M s a cc phi hnh gia tr li trc nm 2020. Cc nh bc hc Nasa ang c gng t c mc tiu y trin vng y. Tr l Gim c ca Nasa Scott Horowitz ni v k hoch tr li mt trng nh sau: tr li mt trng, chng ti phi m bo c s lin lc thng sut, chng ti phi tm ng, chng ti cn nhng tm bn tt v a hnh ca mt trng. Mt trong nhng ngun ti nguyn chnh m chng ti ang tm kim mt trng l hydrogen ti nhng vng a cc. Daniel Andrews l Gim c D n Quan st ming ni la trn mt trng v v tinh do thm. ng cng nhm ca mnh ang ln k hoch khai qut mt ming ni la cc nam ca mt trng, mt ni m h tin l c hydrogen v c th c c nc. ng y ni rng Cng vic m chng ti ang tin hnh l to ra nhng phng tin tt hn v nhiu tnh nng hn. Nhng con tu ny c th a nhng tu v tr nh LRO (tu v tr do thm mt trng) v LCROS (v tinh quan st v thm d ming ni la trn mt trng) ti mt trng. Khi nhng con tu v v tinh ny hon thnh nhim v ca chng, mt giai on cao hn s tip tc. Chng ti s gi mt chic SUV ti cc nam ca mt trng xem liu trong y c nhng vt cht g

Mt lot nhng robot tin trm c ln k hoch a ti mt trng bt u t nm 2008 n 2016 thm him v v bn b mt mt trng, m ng cho s tr li ca con ngi sau 30 nm ri b mt trng. Nh Nguyn

Ai l ngi u tin t chn ln mt trng? Neil Armstrong, sinh nm 1930, l nh du hnh v tr v cng l ngi u tin t chn ln mt trng. Armstrong l ch nhim chng trnh phng tu con tu Apollo u tin ln mt trng-Apollo 11-vo thng 7 nm 1969. ng cng tham gia trong chng trnh bay ca tu Gemini vo nm 1966 v l mt phi cng chin u ca Khng qun M, ri lm phi cng th nghim, gio s, thng nhn v l c vn ca tng thng. ng nhn c Hun chng T do ch thn Tng thng trao tng v mt lot nhng gii thng quc t khc v nhng ng gp cho con tu Apollo 11. Armstrong sinh ra Wapakoneta, Ohio. Nm 16 tui, ng bt u chuyn bay u tin vi v tr l mt phi cng tp s. ng dnh c mt sut hc bng ca Khng qun v bt u hc tp ti trng Purdue vo nm 1947. Vo nm 1950 Armstrong bt u tham gia lc lng khng qun trong cuc Chin tranh Triu Tin. ng li my bay chin u Hn Quc cho n nm 1952 ri tr li Purdue. Armstrong tham gia vo y ban C vn Quc gia v Hng khng v tr (NACA) ti Trung tm nghin cu Lewis Cleveland, Ohio nm 1955, sau chuyn sang Trung tm nghin cu bay NACA ti Doanh tri Lc lng khng qun Edwards California. ng l cng trn nhiu my bay din tp th nghim tng. Armstrong ri Trung tm nghin cu bay vo nm 1962 tham gia vo NASA vi t cch l phi hnh gia thc tp. Trong nhm thc tp NASA ny c hai ngi t chn ln mt trng trong chuyn bay u tin l Armstrong v Elliot See (See khng may qua i trong mt tai nn my bay trong khi ang din tp lm ch huy con tu Gemini 9). Sau khi hon thnh vic thc tp ti NASA, Armstrong tr li i bay ca Gemini 5, sau tr thnh i trng ca Gemini 8. Chuyn tu ny c phng i vo ngy 16 thng 3 nm 1966. Sau 3 nm, Armstrong xut hin trong i bay ca con tu Apollo 11. y l con tu ln u tin a con ngi ln mt trng v tr v tri t an ton. Con tu mang thng ip ca ngi M cng nh ca loi ngi ln mt trng Chng ti t hnh tinh tri t ln u tin t chn ln mt trng vo thng 7 nm 1969 sau cng nguyn. Chng ti ti y vi mong mun ho bnh cho tt c nhn loi. Apollo c phng i t Mi Canaveral, Florida vo ngy 16 thng 7 nm 1969 v n qu o ca mt trng vo ngy 20 thng 7. Vo hi 10:56 pht ti theo mi gi min ng, Armstrong tr thnh ngi u tin t chn ln mt trng v pht biu ca ng tr thnh mt trong nhng cu ni ni ting nht ca th k 20 y l mt bc nh ca con ngi nhng l mt bc tin v i ca nhn loi. ng cng vi i bay thu nht nhng mu t v kim loi t mt trng. V chnh nhng vt th ny to iu kin cho cc nh khoa hc c nhng phn on chnh xc v v tinh t nhin duy

nht ca tri t ny. Tu Apollo 11 p xung Tri t vo ngy 24 thng 7 bin Thi Bnh Dng, cch Hawaii khong 1300 km v pha ng nam. Sau on phi hnh gia dnh nhiu thng xut hin trc cng lun trnh by v chuyn bay ca h. Tr v t mt trng, Armstrong ri NASA nm 1971 v bt u tham gia nhiu hot ng trong lnh vc hng khng v tr. ng c nhiu ng gp trong lnh vc ny. ng l khch mi danh d trong b phim ti liu c cng chiu trn truyn hnh M vo nm 1991 vi tiu Chuyn bay u tin.

Him ha ln nht vi nhn loi s xy ra khi no? Theo cc nh khoa hc d on, c kh nng ngy 13.3.2029, Apophis s m vo tri t v to ra mt v n khng khip c sc cng ph gp 100 ln sc cng ph ca qu bom nguyn t m M nm xung Hiroshima nm 1945. Thin thch Apophis c nh thin vn Steve Chesley pht hin vo thng 6.2004. Cc ng nghip ca ng ti NASA phi ht hong khi Chesley cho rng thin thch trn s m vo tri t trong tng lai. kim tra thng tin m Chesley cng b, cc nh thin vn hc ca NASA s dng knh vin vng quan st Apophis v h nhn thy thin thch ny.

Thin thch Apophis

ng knh ban u ca Apophis theo d tnh l vo khong 500m, tuy nhin sau cc nh khoa hc tnh li v kt qu cho thy thin thch ny c ng knh khong 320m. Thin thch ny t quay quanh n ht 323 ngy v i ngang qua qu o ca tri t 2 ln trong mt nm. C nhiu kin cho rng y l mt him ha thc s cho tri t, tuy nhin n s khng nguy him nh nhng nh gi ban u. N c th i ngang qua qu o tri t nhng s khng m thng vo tri t v c th ph hy mt s v tinh ang bay quanh tri t m thi. Tuy nhin, mt s nh khoa hc cho rng s khng th bit c iu g chc chn mt khi qu o ca thin thch ny ct ngang qu o tri t, mt s khc hy vng rng sc ht ca tri t s lm lch qu o ca thin thch. Nhiu chuyn gia ang tm cch tnh ton xem khi no s l thi im xy ra thm ha trn vi nhn loi: nm 2035, 2036 hay l 2037. H cn d on rng khu vc Bc Hemisphere s b hy dit hon ton, phn cn li ca th gii s chm trong khi bi v nhim v khu vc ni thin thch m xung (khong 40 km2) s hon ton bin thnh ct bi. Cc nh khoa hc ang in u ngh ra cch cu tri t khi thm ha c th ny. n nay, c 2 cch c coi l c th s dng gip tri t thot c tai ha khng khip ny. Cch th nht l dng v tinh a mt khi thuc n vo bn trong thin thch v kch n, ph hy thin thch trc khi n m vo tri t. Cch th hai l tm cch lm chch qu o ca n. Theo thanhnien.com.vn

Di ngn h l g? Khi cc nh thin vn hc hi nhau rng iu g p nht trn bu tri th phn ln trong s h s tr li l nhng di ngn h. Dng xoy vi nhiu mu sc v hnh dng khc nhau, di ngn h l hnh nh thu nh ca v p cc v tinh t. N l tp hp nhm khng l gm hng trm triu ngi sao, tt c hot ng cng nhau v chia s chung mt im trung tm. Nhng ngi sao m chng ta c th nhn thy t tri t bng mt thng l mt phn ca di ngn h. Di ngn h ca tri t c gi l "Milky Way", v mt tri ch l mt trong nhng ngi sao thuc di ngn h ny. Cc di ngn h cng cha nhng hp cht ha hc sau : kh hyr nguyn t, hyr phn t, hyr phn t hn hp, nit, ccbon, silic... Di ngn h c bn hnh dng: hnh ht u, hnh elip, hnh xon c v hnh khng u. Hnh xon c Cc di ngn h hnh xon c thng gm hai thnh phn hp thnh: 1. Dng qun hp trong mt chic a phng khng l bao gm rt nhiu im chit trung gia cc v sao (i khi nhn thy di dng tinh vn khuych tn nh sng mu , hoc di dng nhng m my bi sm mu), cc cm v qun hp sao non. Cc cm sao ny c sp xp di dng khung xon c d nhn dng hoc theo kt cu dng khung dc.

Spiral Galaxy

2. Thnh phn th hai l qun th sao trong dng hnh li Elipxoit bao gm qun th cc tinh t gi khng c im chit trung gia cc v sao, thng lin kt vi cc cm sao hnh cu.

Nhng ngi sao non trong qun th hnh a c phn loi l qun hp sao I, nhng ngi sao gi trong qun th hnh li c gi l qun hp sao II.

Mi quan h v khi lng v nh sng ca cc thnh phn ny khc nhau trn din rng, to gia tng ti mt phn loi phi hp.

Dng cu trc khung trong qun th a hu nh ch l hin tng tm thi m thi, n c to ra do s tng tc trng lc vi cc di ngn h xung quanh. Mt tri l mt trong hng trm t ngi sao nm trong di ngn h hnh xoy Milky Way. Hnh ht u (S0) Ni mt cch ngn gn, l nhng di ngn h hnh xon nhng khng c khung xon c, v d nh cc di ngn h hnh chic a phng ni s cu to nn cc v tinh t dng li t rt lu do im chit trung gia cc v sao tng. Do vy, n ch bao gm hoc ch yu l qun hp sao gi II m thi. Nhn v b ngoi v cc ngi sao bn trong, di ngn h ht u nu quan st rt kh phn bit vi hnh elip.

Lenticular Galaxy

Hnh Elip

Cc di ngn h hnh elip theo quan st th kh chc chn vi ba trc. N c t hoc khng c ng lng gc tng th v khng xoay (d nhin, nhng ngi sao vn bay xung quanh tm ca di ngn h, nhng ng bay c nh hng ch c rt t ng lng gc thuc qu o c tng hp li). Thng thng, cc di ngn h hnh elip thng c rt t hoc dng nh khng c im chit trung gia cc v sao, v ch bao gm qun hp sao gi II: chng xut hin ging dng xon c ch c dng hnh li pht quang m khng c thnh phn kt cu dng a.

Eliptical Galaxy
Tuy nhin, i vi cc dng hnh elip, cc thnh phn kt cu hnh a nh c khm ph nn n c th l nhng thay th cho s kt thc ca mt h thng chung trong cc dng di ngn h trong bao gm cc di ngn h hnh a. Hnh khng u

Thng b lm mo i do lc hp dn t cc thin h gn k, nhng di ngn h ny khng theo hnh dng no c v rt khc thng. Tuy nhin, phn lp ca di ngn h hnh chic a b bp mo li thng xuyn xy ra.

Irregular Galaxy

Cc di ngn h c hnh thnh th no?

Sau ting n ln, v tr c hnh thnh t phng x v cc ht h nguyn t. iu g xy ra tip theo vn cn ang nm trong tranh ci Cc ht h nguyn t tp hp li v dn dn to nn cc v sao, cc nhm sao v cui cng l cc di ngn h? Hay v tr trc tin thit lp nn cc khong mnh mng sau chia nh thnh cc di ngn h? Trm thin vn v tr James Webb v Herschel s a chng ta s tin n gn cu tr li hn. H s c nhng thit b cc nhy quan st v tr nh n chnh th khi cc nh khoa hc tin rng nhng di ngn h u tin c hnh thnh.

V sao cc ngi sao li sng? Cc ngi sao l nhng qu cu kh t pht sng. c im t chiu sng ny lm cho cc ngi sao c c im khc vi cc hnh tinh, mt trng, cc hnh tinh nh v sao chi l nhng vt chiu sng bng cch phn chiu nh sng mt tri. Chng cn khc trn nhiu phng din. Ngi sao chiu Cc ngi c khi lng ln hn rt nhiu, c thnh phn sng qua b mt cu to khc nhau, nng hn v phn ln chng ln hn cc vt th hnh tinh. tri t V sao cc ngi sao li sng? Cc ngi sao ly nhit t hai ngun trng lc v phn ng tng hp ht nhn. Khi cc ngi sao ban u c hnh thnh t nhng qu bng kh khng l, chng nn li di nh hng ca trng lc, v nng ln do lc hp dn i vo s chuyn ng ca kh. Khi nhit ngi sao nng, ht nhn hyr trong tinh th plasma tm ngi sao bt u nhp vo nhau to thnh heli, gii thot rt nhiu nng lng t qu trnh phn ng tng hp ht nhn . Tt c hi nng ny, t c hai ngun, to ra p sut khin cho ngi sao ngng qu trnh nn ti mt im no . Nu ngi sao ln, nhit trung tm s cao gi cho qu trnh phn ng tng hp ny tip din, hi nng s dn ta ra ngoi ngi sao, v vy, nhit ngoi b mt cng s tng ln kh cao. Nhit ngoi b mt quyt nh phng thc m ngi sao s ta sng mt tri c nhit bn ngoi khong 5000 , tuy nhin, nhng ngi sao khc li c th nng n 50.000 , to ra nhiu nh sng xanh hn, trong khi nhng ngi sao nh mu (red dwarf star) nhit li thp hn ng k v to ra phn ln nh sng mu v nh sng hng ngoi. Ci g lm cho sao sng? Cc ngi sao l nhng l ht nhn. Trong cc im trung tm cc nng vi nhit ln n hng triu triu Kelvin, cc ngi sao t pht ra nng lng bng cc phn ng ht nhn. Nng lng mi sinh ny i t phn nng pha trong ca ngi sao n cc lp b mt ngui hn. Ti y, nng lng c phn tn vo khng trung. Chng ta thy hin tng bc x ny v gi l sao chiu sng. Mt tri ly nng lng t phn ng hyr. Ly mt tri lm v d, nhit trung tm ca n l khong 15 triu Kelvin. N nng c th nung chy hyr v chuyn ha thnh heli cng vi s gii phng mt lng ln nng lng. N ging vi qu trnh din ra n bom hyr, ngoi tr l nung chy hyr mt tri th khng n. Thay vo , n s i vo nhp n trong hng t nm. Ngi sao l ci g?

Phn ng nung chy heli v cc nguyn t m c hn: phn ln cc ngi sao m chng ta nhn thy trn bu tri m ly nng lng t phn ng nung chy chuyn ha hyr thnh heli ti tm sao, cng ging nh mt tri, tuy nhin khng ging hon ton. Trong mt thi gian nht nh, cc ngi sao chuyn ha tt c hyr tm thnh heli to thnh tm heli. i vi cc ngi sao c khi lng ln hn nhiu ln so vi khi lng mt tri, kh heli tm t chy v chuyn ha thnh cc-bon v xy ng thi vi vic gii phng nng lng. i vi nhng ngi sao c khi lng cc ln, nhng nguyn t ny cng t chy v chuyn ha thnh cc nguyn t m c hn cng vi s gii phng nng lng. Ngi sao c sng nh th no? sng ca ngi sao nh chng ta nhn thy t tri t c gi l sng biu kin hu hnh. Ngi sao sng nht c nhn thy t bn cu bc ca tri t l sao Thin Lang (Sirius), ngi sao c ch s di dng a_m vi v_ bng -1.5 (s t l sng biu kin ca tinh t l mt s trong s m biu th sng cao hn s dng). sng biu kin hu hnh tuyt i, thit lp bi M gch di v s cho sng chn thc: Deneb (chm sao anpha Cygnus) c Mv = -6,9 v Rigel (chm sao bta Orion) c sng vi Mv = -6,8 Trn s t l tuyt i, sao Thin Lang c sng ch l: Mv= +1,4; n xut hin sng nht l do khong cch gn, ch vo 2,65 Pacsec (Pacsec l mt n v o khong cch v tinh t) Cc ngi sao chiu sng trong thi gian bao lu? Thi gian chiu sng ca ngi sao ph thuc vo khi lng ca sao. Khi lng quyt nh lng nhin liu ht nhn m mt ngi sao c c t khi bt u hnh thnh. Khi lng cng quyt nh sng ca ngi sao v tc tiu th nhin liu ca n. Ngi sao c khi lng cng ln th lng nhin liu ht nhn cng nhiu. Tuy nhin, nhng ngi sao c khi lng ln hn th ngn rt nhiu nhin liu. N chiu sng hn nhiu ln so vi ngi sao c khi lng nh hn v ngn nhin liu rt nhanh. Do , nhng ngi sao c khi lng ln hn thng c tui sng ngn hn. Nhng ngi sao c khi lng ln nht ln hn mt tri khong t 20 n 50 ln c tui th ch khong vi triu nm. Mt tri s c tui th ko di

khong 10 t nm. Nhng ngi sao c khi lng nh hn mt tri thm ch s c tui th di hn. V sao sao li nhp nhy? Tn khoa hc cho cc ngi sao nhp nhy l s nhp nhy ca cc v tinh t (stellar scintillation). Chng ta thy sao nhp nhy khi nhn t tri t b mt l do n c nhn qua bu khng kh dy c ang di chuyn trong bu kh quyn ca tri t. Cc ngi sao (ngoi tr mt tri) xut hin nh nhng m nh li ti trn bu tri; khi nh sng di chuyn xuyn qua cc tng kh quyn ca tri t, nh sng ca cc ngi sao b b cong (khc x) nhiu ln theo nhiu hng ngu nhin. nh sng b b cong khi n thay i t trng ging nh ti kh lnh hoc nng. Kt qu ca s khc x ngu nhin ny l cc ngi sao tr nn nhp nhy (nhn ging nh th ngi sao ang di chuyn, v mt chng ta din dch hin tng ny thnh s nhp nhy) Nhng ngi sao gn vi ng chn tri hn th nhp nhy nhiu hn nhng ngi sao trn do nh sng ca cc ngi sao gn ng chn tri phi di chuyn qua nhiu khng kh hn, v vy s xy ra nhiu khc x hn. Cc hnh tinh cng khng nhp nhy, chng ln hiu ng ny khng d nhn thy (tr khi bu khng kh thay i cc k bt thng) Khi chng ta quan st sao t ngoi khng trung (hoc t mt hnh tinh khc hay mt trng ni khng c bu kh quyn) th cc ngi sao khng nhp nhy.

Sao bng l g?

Ngm sao bng lun lun l iu th v. Trc khi bn tht ra c t nhn ka th vt sng bin mt. Bn ch v hng bn nhn thy sao ri v hi mi ngi xem liu h c nhn thy khng. Thng thng, khng ai khc c th nhn thy tc ca vt sng xot qua v bn c c gng t li nhng g bn thy v cm nhn. Bn nhn chm chm vo bu tri m v hy vng s nhn thy mt ngi sao bng khc.

Sao bng l g? Thc t, sao bng khng phi l mt ngi sao. Thm ch n khng c cht g thuc v ngi sao c. Nh chng ta bit, nhng ngi sao l nhng qu bng kh khng l t t chy v ta ra lng nng lng cc ln di dng nh sng v hi nng. Sao ln hn hnh tinh ca chng ta rt nhiu v n khng ri. N ng v tr ca mnh cc di ngn h. Mt tri ca chng ta cng l mt ngi sao.

Sao bng c tn khoa hc l meteor, chng thc t l nhng vt sng trn bu tri. Vt sng c to ra t nhng m bi nh b t chy khi n xm nhp vo bu kh quyn ca tri t.

m bi n t sao chi. Cc nh thin vn gi nhng m bi sao chi l nhng mu thin thch (hay meteoriods, l nhng mnh v nh trong h mt tri - c kch thc bng t ht ct n hn cui. Khi xm nhp vo bu kh quyn ca mt hnh tinh no , n nng ln v bc hi mt phn hoc bc hi hon ton). Nhng mu thin thch va chm vo bu kh quyn

ca tri t tc siu tc, i lc vt hn 144.000 kilmt mt gi. S va chm gia mu thin thch rt nh ny v bu kh quyn to ra nhng vt sng m chng ta gi l sao bng (hay meteor). Sao bng thng din ra trong khong thi gian tch tc ch mt hoc hai giy. i khi din ra cc trn ma sao bng m bu tri l mt sn khu mu en ni din ra cc cuc bn pho bng trm lng. Tht phn khch c xem nhng mn sao bng trn bu tri m. Theo quan st ca cc nh khoa hc v s lng, sng, v hnh trnh ca nhng trn pho ha ca t nhin ny, trong mt trn sao bng, phn ln chng cng ri trn cng mt vng ca bu tri. V sao li xy ra sao bng?

Sao bng xy ra khi Tri t quay gn ti qu o ca sao chi. Lung thin thch di chuyn dc theo trc sao chi xuyn qua h mt tri. Mt iu cn ghi nh l sao bng v sao chi khc nhau. Sao chi thng ln hn v di chuyn t t qua bu tri m. Mt ngi sao chi cc sng ch xut hin mt hoc hai ln trong mt th k, tuy nhin, n vn lu li trn bu tri trong nhiu ngy hoc nhiu thng. Cc ngi sao chi xut hin l nhng qu bng sng c nhiu ui to v di. Chng khng ri siu tc trn bu tri, bn c th ngm sao chi chuyn ng trong nhiu gi hoc nhiu ngy. Tm ca sao chi l mt qu bng gm kh ng lnh, ht bi v nc. cng ging nh cc hnh tinh v mt trng, cc ngi sao chi bay xung quanh mt tri.

Sao chi gy ra hin tng sao bng Leonids c gi l Tempel-Tuttle, t theo tn ca hai nh khoa hc khm ph ra n vo nm 1865. Sao chi Tempel-Tuttle c ng knh khong 2,5 dm. C vo ngy 18 thng 11 hng nm, Tri t s quay gn n qu o ca sao chi Tempel-Tuttle. Khi cc sao chi di chuyn gn n mt tri, chng bt u nng dn ln. Thnh phn bng trong tm sao bt u tan chy. Nhng ht bi nh li ti bm trn sao chi c l n 4,5 t nm bay vo khng

trung gia nhp vo lung thin thch di ang bay. Nhng ngi sao bng c v nh ri xung t chm sao Leo, chnh v vy, n c gi l Leonids. Leonids ni ting l nhng trn ma sao bng vi khong 1.000 sao bng ri mi gi. Tuy nhin, theo cc nh khoa hc, ma sao bng Leonids 33 nm mi xy ra mt ln. Hy t chic ng h ca bn bo thc sau na m ca ngy 18 thng 11 hng nm. Thi gian cng gn n lc bnh minh, c hi c thy sao bng ca bn cng nhiu. Tt nht l khong thi gian xung quanh 4h sng. Hy mc m, kim mt chic gh di, nm nhn ln bu tri v thng ngon nhng vt sng t nhng ngn nn c to ra trong bui bnh minh ca vn vt.

V tr bt u t u?

Gi nh Ting n ln (the Big Bang) l hc thuyt vng chc v s to thnh Tri t v v tr, vy khi lng u tin to thnh vn vt m chng ta thy ngy nay n t u?

Trc tin, cn lu rng, khi lng v nng lng l tng ng. V vy, tng khi lng ca V tr cn khng c bo tn mc d tng nng lng (gi nh rng nng lng tng ng vi khi lng trong V tr) c bo tn. Khi lng v nng lng c mi lin quan theo phng trnh ni ting E=mc2. V vy, nu c nng lng, cc lng t nh sng c th to ra cc cp vt cht phn vt cht. N c gi l sn lng cp v chu trch nhim v khi lng trong v tr.

Khng c quan im chc chn v ngun gc ca vn vt. Mt kin cho rng v tr c to thnh t chn khng. kin ny da theo thuyt lng t, chn khng im lm bn ngoi thc cht khng hon ton trng rng. V d, electron v positron (mt cp vt cht phn vt cht) c kh nng vt cht ha t chn khng, tn ti trong khong thi gian chp nhong ri bin mt vo h khng. Nhng s thay i trong chn khng nh th khng th quan st trc tip do n ch tn ti trong khong thi gian khong 10-21 giy v khong cch gia electron v positron c c th khng vt qu 10-10 cm. Tuy nhin, qua cc bin php o lng gin tip, cc nh vt l hc cho rng nhng dao ng ny l c tht.

V vy, bt c vt th no trong nguyn l c th vt cht ha nhanh chng trong chn khng. Kh nng mt vt th suy gim vt cht ha mt cch t ngt vi khi lng v s phc tp ca vt th. Nm 1973, Edward Tyron cho

rng V tr c to ra l kt qu ca s thay i bt thng ca chn khng. Vn kh khn chnh ca kin ny chnh l v kh nng v tr 13,7 t nm tui c th c to thnh t c ch ny l rt nh. Thm vo , cc nh vt l hc s t cu hi vi khi im ca Tyron: nu nh v tr c to thnh t khng trung trng rng, vy khng gian trng rng n t u? (Lu rng t quan im ca thuyt tng i tng qut, khng gian trng rng l mt th rt r rng, do khng gian khng phi l mt hu cnh th ng, m thay vo l mt im trung dung linh ng c th un cong, xon, v gp li). Nm 1982, Alexander Vilenkin xut m rng tng ca Tyron v gi thuyt rng V tr c to thnh t cc qu trnh lng t bt u t con s khng ng ngha, ngha l khng ch khng c phn vt cht m cng khng c c thi gian v khng gian. Vilenkin a ra kin v lng t v gi nh rng v tr bt u t khung hnh hon ton trng rng sau to ra s chuyn i dng lng t vo trng thi khng trng rng (kch c bng ht h nguyn t), qua qu trnh bm phng (v tr m rng cc nhanh theo hm m trong khong thi gian rt ngn khin cho kch c ca n tng t ngt), to thnh kch c ca v tr nh hin ti. Mt kin khc t Stephen Hawking v James Hartle. Hawking a ra mt m t v v tr trong ci tng th, c nhn nhn nh l mt thc th c lp, v khng c lin quan n bt k s vt no c th xut hin trc n. M t ny c gi tr mi mi trong mt h phng trnh phc ha v tr trong tt c mi thi gian. Khi nhn vo nhng thi k trc , s tm ra rng v tr kiu mu s khng tn ti vnh vin, nhng cng khng c bin c to lp. Thay vo , ti thi im ca th t 10-43 giy, khong c lng v s miu t c in v khng trung v thi im sp hon ton, vi ton cnh phn hy thnh lng t . Ni theo cch ca Hawking, v tr s khng bao gi c to thnh hay b ph hy. N L chnh n. V vy, khi lng u tin trong v tr v chnh v tr c v kh on nh ti im ny. Nu bn cm thy hng th, c th tm c cun sch ca Alan Guth V tr hnh thnh ("The Inflationary Universe"), trang 271-276. Bn cng c th tm c cun sch ca Hawking Tm tt lch s thi gian: T ting n ln n h en ( "A brief history of time: From the Big Bang to black holes" ) trang 136.

Hnh tinh no ln nht trong H mt tri? Sao Mc- (tn ting Anh l Jupiter) l hnh tinh th nm tnh t mt tri tr ra, l hnh tinh kh u tin trong h mt tri ca chng ta v l hnh tinh u tin trong nhm cc hnh tinh Vng ngoi. L hnh tinh ln nht trong h mt tri, ng knh ca sao Mc gn bng 142.984 km, gp 11 ln ng knh tri t v gn bng 1/10 ng knh mt tri. Cn hn 1000 qu t ca mi c th lp y th tch ca hnh tinh khng l ny. Khong cch t sao Mc n mt tri trung bnh l 470 triu dm (gn 778 triu Km), ln hn nhiu so vi khong cch ca tri t. Qu o quay ca n xung quanh mt tri gn nh l mt ng trn hon ho. im gn mt tri nht cch 460 triu dm v im xa mt tri nht cch khong 500 dm. V so vi tri t, sao Mc cch xa mt tri hn nhiu nn mt nm trn hnh tinh ny- thi gian n quay c mt vng xung quanh mt tri l rt di (gn bng khong thi gian 12 nm trn mt t). Cn mt ngy trn sao Mc- khong thi gian n quay c mt vng quanh trc ca mnh th ch khong 10 ting, ngn hn mt na ngy trn Tri t. Vng quay qu nhanh to nn cc cn lc vi tc di chuyn c khi ln ti hn 250 dm mt gi (khong 402km/h), thng xuyn lm bin dng cc m my sc mu ca hnh tinh ny. B cun i hng trm dm mi thng, nhng m my cu to nn bu kh quyn ca sao Mc to thnh cc dng xoy chuyn ng. Lp trn cng ca cc my do kh hyr cu thnh c nhit l 2500F. m my thp hn trong bu kh quyn (dy 150 dm hay 241km) ca sao Mc l cc m my mu , da cam v nu. Cng gn b mt ca sao Mc, cc m my cng ti v nng hn nhiu. Cc m my lun chuyn ng, xoy tt ca cc khi kh , vng, da cam l mt trong nhng iu b n th v nht ca v tr. Tuy nhin, im th v nht trn sao Mc, th ht nhiu nht s ch ca cc nh thin vn hc li l m Ln vi mt l do hon ton i ngc, mt ngoi l i vi mi trng chuyn ng thng xuyn trn hnh tinh ny, m Ln khng thay i hnh dng v v tr ca n. m Ln c hnh -van xut hin ln u tin vo th k 17, bn thn n ln hn hai ln kch thc ca tri t- c xem l mt cn cung phong ln. Mc d m ln khng chuyn ng v thay i hnh dng, nhng sc mnh ca n li thay i : i khi n nh v yu, nhng cng c lc n li pht trin v tr nn rt mnh.

m Ln

Chng ta c th nhn thy sao Mc khng?

Cu tr li l C, v thm ch l bn khng cn n s h tr ca bt k chic knh thin vn no. Khi xut hin, sao Mc thng l ngi sao sng nht

trn bu tri m. Ch c hai vt th sng hn n l Mt trng v sao Kim. i khi, chng ta c th quan st sao Mc vo c sng sm ln v m. Sao Mc ln n mc bn c th nhn thy cc mu sc c bn ca hnh tinh ny ch bng ng nhm v nu kin nhn, bn cn c th nhn thy c mt hoc mt s cc v tinh ln nht ca sao Mc vi chic ng nhm ca mnh. Vy c bao nhiu v tinh xung quanh sao Mc? Sao Mc ging nh mt h mt tri thu nh. Hnh tinh khng l ny c t nht su v tinh v c th l nhiu hn. Bn v tinh ln nht ca hnh tinh ny (cn c gi l cc v tinh Ga-li-l - v n c nh thin vn hc ny pht hin u tin vo nm 1610) l Io, Europa, Ganymede v Callisto. V tinh ln nht trong s cc v tinh ny c kch thc gn bng sao Ho v c n hai trong s bn v tinh ln hn sao Dim Vng v sao Thy. Ngoi c im l rt ln th bn v tinh ny cn c nhiu c im rt th v. Europa l v mt qu cu bng khng l (n ch nh hn mt trng ca chng ta mt cht). Io c cc ni la ang hot ng v y cng l a im duy nht trong H mt tri (tr Tri t) c th tm thy cc ni la. Callisto li c bao ph bi hng nghn ming ni la- l kt qu ca cc cuc va chm gia hnh tinh ny vi cc thin th khc. Ganymede l v tinh ln nht c cu thnh t cc tng bng Nhng cht g cu thnh nn sao Mc ? Mc d l mt hnh tinh ln, nhng sao Mc khng phi l mt hnh tinh nh Tri t hay Sao Ho. Sao Mc c mt li bng tng i nh so vi kch thc ca n. Ngoi tr phn li ra, sao Mc c th c xem nh hon ton to bi khinh kh (H2). Nm ngay trn li l mt lp khinh kh th c, c nhiu tnh cht vt l ging nh mt kim loi, v trn na l lp khinh kh th lng bin dn dn sang mt lp th kh. Ranh gii gia ba th khng cch no xc nh c r rng v s bin dng t th ny sang th khc khng xy ra mt cch t ngt. Kh quyn ca sao Mc bao gm khong 90% khinh kh v 10% hli (He), cng nh mt phn rt nh ca cc cht khc. Cng xung su, t l cc cht khc cng tng ln v bu kh quyn cng tr nn dy c hn cho n khi bin sang th lng. Ranh gii gia bu kh quyn v "b mt" ca Sao Mc, do , cng khng r rng. Hn nhiu ngi trong chng ta s thc mc rng Nu sao Mc l mt hnh tinh kh th ti sao n c th ln nh vy v iu g lin kt n li thnh mt khi nh vy? Chng ta bit rng hu ht mi th trong v tr khng th rn, m l nhng qu cu kh hoc m my kh khng l v sao Mc cng vy. Mt tri

l mt qu cu kh nhng vn cung cp sc nng v nh sng cho chng ta. Chnh lc ht tng t nh lc ht Tri t to nn sao Mc v lc ny gi l trng lc. Cch y hng ngn nm, sao Mc bt u hnh thnh khi cc m my lin kt li vi nhau. Khi qu cu kh ban u cng ln th lc ht ca hnh tinh cng mnh, n li tip tc ht cc m my kh bn ngoi vo, v qu trnh trn tip din cho n khi hnh tinh c nh hnh.

V sao ngi sao c 5 cnh? Vo mt m thng Ging gi lnh, nhng ngi sao nhn hot to nh sng lp lnh trn bu tri, trong khi lc bnh minh ln, mt hnh tinh tng t khc - mt tri - li rc nh mt qu cu la trn xoe. Tuy vy, nu y qu bng trn khng l ra xa hng t t km trong khng trung, mt tri ca chng ta s li trng nh mt ngi sao nhn hot khc trn bu tri m. Nu cc ngi sao thc cht c hnh trn, sao chng li trng nh c 5 cnh? V v sao chng li sng lp lnh? Th phm chnh l bu kh quyn ca tri t, lm b cong tia sng ca nhng ngi sao rt xa trc khi chng n c mt chng ta. hnh dung v sao cc ngi sao li tr nn nhn hot, tng tng v mt con ng ri nha vo mt tra h nng nc. Bn c th thy hi nng bc ln v khng kh trn lp nha ng phng pht m o, khin cho cy ci, con ng v cc xe pha trc cng m m o o. Cn by gi ngh v tri t v bu khng kh nng ln l vy quanh. Chnh bu kh quyn xo trn ny lm cho nh sng t cc ngi sao xa xi tr nn lung linh v lp lnh. Thc t, sut c ngy, b mt ca tri t b hm nng bi mt tri. n m, mt t phn chiu hi nng b tch tr vo khng trung. Khng kh ngay trn mt t s b hun nng v bay ln, trn ln vi lp khng kh lnh trn. nh sng v sao, trn ng i xung mt t, vt qua lp khng kh dy hn, lnh hn, i vo lp khng kh nng hn mng hn pha di. Khi nh sng i qua bu khng kh xo trn , n b b cong khi tng tc vi phn t kh. Kt qu chng ta nhn vo mt ngi sao, nh sng ca n nh nhy nht v ngi sao tr nn sng hn ri li m i. S thay i lin tc cng nh vy to nn s nhp nhy. Khi cc ngi sao m o v lp lnh, m chng tr nn c nhiu cnh nhn. V vy chng ta khng thy ngi sao nh ng hnh dng ca n - mt qu cu to sng ging mt tri. Nhng nu t chn ln mt trng, bn s thy mt bu tri y nhng m sng tnh, bi v tinh ca chng ta khng c bu kh quyn chi tr nh

Nhng nh sao

sng vi cc v sao.

Mt tri c cu to nh th no? Cng ging nh Tri t, Mt tri cng c nhiu lp khc nhau to nn cu trc ca n. Nhng mt tri khng ging tri t ch, n hon ton l mt qu cu kh, khng c mt b mt cht rn no c. Mc d Mt tri hon ton c to ra bng cc kh, nhng t trng v nhit ca cc kh c s khc bit rt ln t phn trung tm cho n phn xa nht. phn trung tm ca mt tri, t trng bng 150 gam/cm3 (gp 10 ln t trng ca vng hoc ch). Cng xa trung tm mt tri, nhit v t trng cng gim. Mt tri c cu to gm 3 phn: Phn li, bc x v tng i lu Phn li: Phn li ca mt tri l khu vc trung tm, c dy gn bng 25% bn knh Mt tri, l ni cc phn ng ht nhn tng hp hyro hnh thnh Heli. Nhng phn ng ny gii phng nng lng m v sau n i ra khi mt tri di dng cc nh sng nhn c. Ti y, trng lc s ht tt c mi vt hng vo trong v to ra mt p lc rt ln. Chnh p lc ny tc ng khin cho cc nguyn t kh Hyro kt Li mt tri hp vi nhau to ra phn ng ht nhn. Hai nguyn t Hyro c kt hp to ra nguyn t Heli-4 v nng lng theo cc bc sau: 1. Hai proton kt hp vi nhau to ra mt -te-ri (nguyn t Hyro kt hp vi mt ntron), mt pozitron (phn rt nh ca vt cht c in tch dng v c cng khi lng vi electron) v mt ntrin 2. Mt proton kt hp vi mt nguyn t -te-ri to ra mt nguyn t Heli-3 (hai proton kt hp vi mt ntron) v mt tia gam-ma. 3. Hai nguyn t Heli-3 phn ng vi nhau to thnh mt Heli-4 (hai proton v hai ntron) v hai proton. Nhng phn ng ny to ra 85% ngun nng lng mt tri. 15% cn li c to ra t cc phn ng di y: 1. Mt nguyn t Heli-3 v mt nguyn t Heli-4 kt hp vi nhau to thnh mt nguyn t Berili-7 (bn proton v 3 ntron) v mt tia Gamma. 2. Mt Berili-7 ht mt electron to thnh mt Lithi-7 (ba proton v bn ntron) v mt ntrin 3. Mt Lithi-7 kt hp vi mt proton to thnh hai nguyn t Heli-4. Ngun nng lng c pht ra di nhiu dng nh sng (tia cc tm, cc tia X, nh sng c th nhn thy c, tia hng ngoi, cc sng ngn v sng radio). Mt tri cng pht ra cc ht mang nng lng (ntron v proton) to

ra gi mt tri. Ngun nng lng chiu xung tri t gip si m hnh tinh ny, tc ng ln sc khe ca con ngi v cung cp cc ngun nng lng cho i sng. Chng ta hu nh khng b cc bc x v gi mt tri lm hi bi v c bu kh quyn bo v. Tng bc x: l phn tip theo phn li, chim 55% bn knh mt tri. khu vc ny, nng lng t phn li c truyn i xa hn nh cc photon (lng t nh sng). Khi mt lng t nh sng c hnh thnh, n s di chuyn c khong 1 micromet (mt phn triu mt) trc khi b ht bi cc nguyn t kh. Sau khi ht cc photon, cc phn t kh s b t nng v li tip tc pht ra cc lng t nh sng khc vi bc sng tng t. Cc lng t nh sng c ti pht cng i thm c mt qung ng l 1 micromet v cng b cc phn t kh khc hp th, chu trnh ny c lp li lin tc, mi s tng tc gia lng t nh sng v cc phn t kh u mt mt lng thi gian nht nh. Qu trnh hp th v ti pht ny din ra khong 1025 ln trc khi mt lng t nh sng i n c b mt, v vy khong thi gian mt lng t nh sng c to ra phn li v sau i n c b mt l rt ng k. Tng i lu: nm trong khong 30% bn knh cn li, ni c cc dng i lu hot ng v mang nng lng i ra khi b mt ca mt tri. Cc dng i lu ny lm tng hot ng ca cc kh nng bn cnh lm gim hot ng ca cc dng kh lnh. Cc dng i lu mang cc lng t nh sng ra khi b mt ca mt tri nhanh hn qu trnh chuyn giao cc bc x xy ra gia phn li v phn bc x. Vi rt nhiu s tng tc din ra gia cc lng t nh sng v phn t kh trong cc tng bc x v i lu, mt lng t nh sng mt gn 100000 n 200000 nm ti b mt. Pha trn b mt ca mt tri l bu kh quyn bao gm 3 phn: Phn quyn sng l khu vc thp nht trong bu kh quyn mt tri m ti c th nhn thy tri t, rng khong 300-400 km v c nhit trung bnh l 5.800oK. N xut hin di dng bong bng hoc kt to thnh ht, ging vi b mt ca mt bnh nc ang si. Khi i ra khi quyn sng th nhit s gim v cc kh s tr nn lnh hn, do vy n khng pht ra ngun nng lng nh sng na. V th, ra ngoi cng ca quyn sng s ti li v mt hiu ng ra ti chim ton b phn xung quanh mt tri.

Quyn sng

Phn quyn sc nm pha trn v cch phn quyn sng khong 2000 km, Nhit chy dc phn quyn sc tng t 4.500oK n 10.000oK. Ngi ta cho rng phn quyn sc b t nng l do s i lu xy ra pha di tng quyn sng. Khi cc cht kh chuyn ng hn lon trong vng quyn sng, chng s to ra cc sng lm t nng cc kh xung quanh v phng chng vo vng quyn sc di dng cc tia kh nng nh gi l cc gai nh. Mi ci gai cch quyn sng khong 5.000km v tn ti mt Quyn sc vi pht. Nhng ci gai ny cng ko theo sau mt ng t trng ca mt tri m n c to ra bi s chuyn ng ca cc kh bn trong mt tri. Vng ho quang l lp cui cng ca mt tri v tri di hng triu km pha ngoi vng quyn sng. Chng ta c th quan st n r nht vo thi im nht thc v trong cc bc nh ca mt tri c chp bng tia X. Nhit ca qung trung bnh l 2 triu K, mc d khng c ai c th gii thch v sao qung li nng nh vy, nhng theo mt s phng on th nguyn nhn l do t tnh mt tri. Vng qung c Ho quang nhng khu vc sng v nng cng nh nhng khu vc ti gi l cc l vng hoa. Cc l vng hoa tng i lnh v c xem l ni hnh thnh cc phn t gi mt tri.

V sao c hin tng ma ? Khi cc m my gn mt t bc ln cao th phn trn ca my thng nhit di 2000C, khin cho rt nhiu hi nc trong my bin thnh nhng ht bng nh. Nhng tng my thp hn, do nhiu nguyn nhn khng th ngng kt thnh bng, li bin thnh cc git nc c lnh di 00C.

Ht ma

Trong khi , cc bung khng kh khng ngng bc ln cao a khi lng ln cc git nc lnh ny ln tng trn ca m my. Ngay sau , chng ng kt vi cc ht bng ang tn ti tng trn lm cho th tch ca bng cng ngy cng ln hn, khi trng lng tng n mc nht nh no , cc bng tng my thp s ri xung. Khi ri xung tng my thp, mt ngoi ca bng li bao bc thm mt lp mng nc, ng thi li b cc lung nc khi mnh, khi yu ang khng ngng bc ln cao tc ng vo. Cng b cc lung kh tc ng lu th lp o nc ca bng th thng va chm, dn n dnh cht ln nhau, khin th tch ca bng th cng ln hn. n lc ny, cc lung kh khng cn c th tung hng cc bng th c na, nh chng ri xung mt t, gy ra nhng trn ma . Tuy nhin, khng phi c bu tri cng nhiu nc th ht ma cng to. Cc nh nghin cu cho bit sc mnh ca cc dng khng kh chuyn ng ln pha trn trong cn bo sm mi l yu t quyt nh kch c ca chng. Ti ni cn bo xut hin, khng kh chuyn ng ln trn rt nhanh. Khi t n cao nht nh, lung khng kh ny lnh i, hi nc trong cc ht nc bc hi ngng t li thnh mt m my bo. Cui cng, s kt ta c to thnh trong cc m my, u tin ging nh cc vy tuyt, sau ging nh cc ht ma. Nu cc ht ma ny li b bt li vo lung khng kh chuyn ng ln trn mt ln na, n s tip tc di chuyn vt ln trn mc ng bng, v tr thnh mt qu bng nh bng nc . Ht nc ny tip nhn thm cc ht nh li ti trong mi trng xung quanh, v cui cng, khi nng, n ri xung, v ri li b gi li trong s hot ng hn lon ca khng kh. Vi mi chuyn i ln v i xung nh vy, ht ma li c b sung thm cc cht mi. Khi ct ngang qua mt ht ma nh vy, ta s thy cc lp ging nh vng tui ca cy, cho bit n thc hin bao nhiu chuyn i "kh hi". Nhng vng khng kh hot ng hn lon l ni sinh ra cc ht ma ln nht. c tnh lung khng kh chuyn ng ln pha trn vi vn tc khong 160 km/h c th to ra cc ht ma c ng knh 12 cm hoc hn. Mt ht ma ni ting ri xung Coffeyville, Kansas nm 1979 cn nng 750

gram, c ng knh khong 20 cm.

Tri t quay nh th no? C v Tri t ng yn trong khi bn ang cm thy chng mt khi li xe? N ang quay nhng vng quay chm chp? Khng hn vy, n ang vt c mt chng ng di mi giy quanh mt tri v quanh chnh n. 365 ngy, 1 nm l mt chu k hon ho ca chnh n Tri t c ng yn khi chng ta chuyn ng? Khi i thuyn trn sng, bn s c cm gic lt nhanh, cy ci, s vt c tri i vn vt. Nhng khi tu thuyn ra n bin rng, xanh bic mt mu, chim hi u ch l mt chm nh trn bin, hn bn s cm thy tc ca con thuyn khng ln hn tc ca mt con ra l my. Vn l ch .

Thc cht, cy ci hay cnh vt khng h di chuyn m chnh con thuyn ang di chuyn. Tri t cng l mt con thuyn trong khng gian. Nu bn cnh qu o ca n cng c nhng vt mc nh cy ci bn b sng, chng ta s d dng nhn thy tri t ang chuyn ng. Cn v vic Tri t t quay quanh n vi tc kh nhanh, chng ta v mi vt trn cng ang quay vi cng mt tc , bi vy chng ta khng cm nhn c chuyn ng ny.

Nhng cc bn ch qun rng, hng ngy, chng ta nhn thy mt tri, mt trng v cc v sao mc ng ng v ln ng ty, chnh l kt qu ca vic tri t t quay quanh mnh n.

Hn th na, mt tri l trung tm ca thi dng h, n khng h nhc nhch. V vn cc hnh tinh l lng chuyn ng xung quanh n, theo cng mt chiu v c chu k khc nhau. Chnh v l , bn thng khng c cm gic chng ta cng ang quay, ang chuyn ng cng nhau trn mt con thuyn con thuyn vt thi gian l Tri t.

365 ngy Tri t quay

Chng ta ang sng trn mt qu cu y nhng iu k quc v c o.

Vn ng quay quanh trc l quy lut chung ca cc hnh tinh trong thi dng h. Chnh s vn ng ny tham gia vo s hnh thnh v tn ti ca tri t.

Trong v tr bao la, tri t ca chng ta ch l mt vt th v cng nh b. Tri t ch l mt hnh tinh t nhin trong H mt tri. Trong i gia nh h mt tri , tri t l mt hnh tinh hin lnh nht, n t thn quay quanh trc ca n v u n di chuyn xung quanh mt tri theo mt qu o hnh -lp gn trn gi l hong o.

Cc nghin cu cho thy: khong 40.000 nm nay, nghing ca mt phng xch o tri t vi hong o lun lun t 24o36 n 21o58.

Tri t t quay xung quanh trc ca n mt vng trong khong thi gian mt ngy m. Khong thi gian c xc nh bng v tr ca mt tri 2 ln chiu thng gc trn kinh tuyn ca a im quan st. Ngi ta ly khong thi gian 1 ngy m lm n v tnh ton, di trung bnh c nm v quy c l 24h/ngy.

Quan st t cc bc Tri t, chuyn ng ca Tri t, Mt Trng v s t quay quanh trc Tri t l ngc chiu kim ng h.

Mt phng qu o v trc quay Tri t khng vung gc nn sinh ra cc ma, di ngn ca ngy theo ma.

S tnh tin lin tc theo quy lut

Khi t vn ng, n phi chuyn mnh quanh trc t Ty sang ng vi vn tc khng h nh, trung bnh 30 km/s. Tc l hnh thnh mt qu o hon chnh n phi i mt 365 ngy 5 gi 48 pht 46 giy bng 1 nm. N cn c mt ngi anh em l mt trng ng thi l v tinh quay xun xoe chy quanh n.

Trong khi n i, trc ca n bao gi cng nghing u v mt pha, khng h thay i hng, nghing vi mt phng hong o mt gc 66o33.

S quay quanh trc ca tri t sinh ra mt n v o thi gian t nhin: mt ngy m, gm c thi gian chiu sng ban ngy v thi gian trong bng ti l ban m. Mi mt ngy m li c chia ra lm 12 n v thi gian nh hn gi l gi (theo h m ca ngi Ai Cp c), 1 gi li chia thnh 60 pht, 1 pht chia lm 60 giy. 1 ngy c 24 gi 1 nm c t 360-365 ngy.

Nu Tri t khng t quay quanh trc m ch quay quanh mt tri th tri t cng c ngy v m nhng ngy v m s rt di. Mi nm ch c duy nht 1 ngy m. Mt t ban ngy s nng ran, cn ban em s lnh cng. Kh hu hon ton hu dit s sng. V vy, ngi ta cho rng tri t quay quanh mt tri mt 365 ngy, khi , n mn nguyn v lun phin 4 ma

Ngi sao c sinh ra v mt i nh th no?

Bu tri sao
Nhng ngi sao lm m hoc nhn loi ngay t khi tri t ca chng ta bt u tn ti. Khp ni trn th gii, bao gm c Ai Cp, Bc Anh, Mhic v Bretagne, bn c th tm thy du vt ca cc nn vn ha ngn nm, nhng nn vn ha sng bi qu bng kh khng l cch xa chng ta 150 triu kilmt m chng ta thng gi l mt tri. i vi cc c dn ca nhng nn vn ha c xa ny, khi kt Hyr v Heli hnh chic bt ny l: nh cung cp cho cuc sng. Cho n ngy hm nay, i vi cc nh vt l hc thin th, n vn cn nguyn gi tr nh th. Khi nh lut bo ton nng lng c khm ph ra vo gia th k 19, cu hi v ngun gc ca nng lng c sinh ra t mt tri ln u tin c th c gii p. nh lut ny ni rng, tng nng lng trong v tr l khng i, ngha l tng nng lng t lc sinh ra cho n bt c thi im no l nh nhau. Theo nh lut ny, theo lgc thc t, tt c cc ngi sao trong v tr - cng ging nh mt tri u cha ng mt tng nng lng nht nh. V vy, ngun ti nguyn to ra nng lng l hn ch. Do cc ngi sao to ra nng lng bng phn ng tng hp ht nhn, v khi lng ca mt ngi sao l c gii hn, cc ngi sao phi ph thuc vo chu k tui. Vy lm th no chng ta c th xem v on bit c chu trnh gi i ca mt ngi sao? Ngi sao c sinh ra nh th no?

Chng ta bit rng v tr c s khai t ting n ln u tin. Trong sut thi k s khai ny, nhng ht nh n mc kh tng tng c sinh ra hng giy, v tr c gn kt t nhng vi lng, ht electrons v phng x n ra nhanh chng. Cc vi lng, thnh phn cu to u tin ca vt cht, kt hp li v to thnh cc ht Proton v Ntron n l. Vi lng hnh thnh Nhng nguyn t ht nhn nguyn t ny s t c trng thi n nh trong 100 giy tip theo. Cc ht protons v ntron va c cu to, trong 30 pht tip theo, s kt hp li v to thnh nhng nguyn t hyr v heli u tin. Cc ht np in electrons m tnh (c khi lng bng khong 1/2000 khi lng cc ht proton) ni kt vi ht nhn nguyn t dng tnh trong khong thi gian mt triu nm sau . Sau 300.000 nm ca giai on ny, nhng nguyn t u tin bt u xut hin. Nguyn t ln nht trong cha ng 2 protons, 2 ntron, v 2 eclectrons. Nhng iu ny c th xy ra l do v tr ang n phng ln v ngui dn xung, v vy, cc ht nguyn t bt u di chuyn chm hn, t chng vo trng thi lin kt. Sau , lc hp dn v trng lc lm chng t li. Cc lc ny buc nhng ht kh cn li cu to thnh nhm ht nguyn t cng ngy cng ln. Khi v tr s khai hnh thnh, nhng m my hyr v heli bt u pht trin. Nu khi lng ln, chng s cu to ln tinh vn. Khi m my thu nh li, kh b nn, nhit , lc ly tm v ng lng gc n v o lng tc quay tng. iu ny gii thch s pht trin ca t trng v I-n (cc nguyn t mt hoc duy tr mt hoc nhiu hn cc ht electrons). Dn dn, khi mt m my nng ln 1000 ln so vi khi lng mt tri, n tan r thnh cc khi kh nh t li thnh mng v duy tr t trng bn trong cc tm phng x ca my. S nn kh thc y hnh thnh ngi sao trng thi ban u c bao quanh bi kh v ht bi (sao non). Do bu kh bao quanh ri xung ngi sao non, ngi sao ny s chiu sng trong phm vi ca bc sng tia hng ngoi. Nhng tia hng ngoi ny c th c xc nh bng nhng thit b cc nhy, ch yu l cc trm v tinh bay quanh tri t. Con ngi khng th nhn thy bng mt thng.

Khi hi nng c to ra bi trng lc bn trong ngi sao tng ln v bu kh c m bin mt, cui cng, ngi sao non ta sng di dng quang ph nhn thy c. Nu p sut v nhit trung tm ln (vi triu Kelvin), phn ng tng hp ht nhn bt u: hyr chuyn ha thnh heli. Mt iu kin trong Sao ln nu qu trnh ny l ngi sao non phi c khi lng t nht bng mt phn mi khi lng ngi sao thng. Nu khng, thay v xut hin mt ngi sao non, s ch c tia hng ngoi c to ra do n b thu nh. Nhng ngi sao nh chiu ra cc tia sng hng ngoi ny c gi l Brown Dwarfs (Sao Ln Nu). Brown Dwarfs, do khi lng nh, nn khng th tr thnh mt ngi sao. p sut c to thnh bi phng x v nhit th hin phn lc vi sc ht trong sao non. N bo ton kch c ca ngi sao trong khong vi t nm. Kch c v tui th ca mt ngi sao ty thuc vo khi lng ca n: cng nng, cng ln, cng chy sng th tui th cng ngn. Sau khi phn ng tng hp ht nhn c thit lp ln u, n s khng dng li trong mt thi gian di trong khong hng triu v c l hng t nm. Khi t chy ht nhn, khi lng c bin i thnh nng lng theo phng trnh ni ting ca Einstein: E = mc2. Ngi sao cng ln, khi lng ca n cng nhiu th nng lng sinh ra cng ln trong mt khong thi gian nht nh. Ti thi im ny, kh hli tch t gia ngi sao. Nu nhit cao, heli cng s c nung chy thnh cc nguyn t m c hn. Bt u vi kh hyr, cc-bon, nit, oxy n st c th c t chy trong lng ngi sao. Phn ln cc nguyn t c bit n u sinh ra t trong cc ngi sao. V phn ln cc nguyn t c trong mi trng ca chng ta l tn d t cc v n tinh t chng ta thc t l nhng a con ca bu tri sao. Nu chng ta tip cn gn hn vo cc qu trnh din ra trong lng mt ngi sao, chng ta c th xc nh c rng mt vi bu kh m rng trong lng ngi sao. Nhng bu kh ny cha nhiu loi nguyn t khc nhau. Kh heli c

sn trong lng ngi sao s khng cn tr n qu trnh hyr t chy v chuyn ha thnh heli, gi l qu trnh p-p-process.

p-p-process
i vi nhng ngi sao c khi lng nng hn th phn ng tng hp ht nhn vn din tin. Do nhng ngi sao ny c khi lng ln hn nn c nhiu nng lng hp dn tim n hn, ht nhn cc-bon thu hp v to ra oxy bng cch nung chy ht nhn. Nu ngi sao vn nng hn gp 6 ln khi lng ca mt tri, p lc s tr nn mnh cu to thnh cc nguyn t st. Cc nguyn t s th t cao hn ch c th c to ra bng cch lin kt cc ht ntron. thi im kt thc ca qu trnh t chy, p lc bn trong ngi sao s gim xung, ht nhn ph hy ca ngi sao s co li, bu kh cn li m rng. Ty theo khi lng cui cng ca ngi sao, trng thi cui cng ca ngi sao s khc nhau. Qu trnh mt i ca mt ngi sao

Nh cp, cc b phn ca bu kh trong ht nhn v thot vo khng gian gia cc v sao. Sau , bu kh c th tham gia vo s to thnh nhng ngi sao mi. Phn ht nhn cn li trong rt nhiu trng hp khc tr thnh mt White Dwarf (Sao Ln Trng). N bng kch c ca Tri t, nhng nng hn mt t t ln hnh tinh ca chng ta. T trng trong khi lng nht nh ca mt sao ln trng rt cao v c th tng ln n 2 tn/cm2. Nhng sao ln trng ny khng sinh nng lng bng phn ng Sao ln trng tng hp ht nhn, m n duy tr s sng bng cch tiu th sc nng ca n. Hi nng ny c vn chuyn bng tia phng x t trong lng ngi sao ra ngoi.

Do sao ln trng rt nng, nhng li khng sng, ngi ta ch c th pht hin ra 800 sao ln trong vng 300 nm nh sng tnh n thi im hin ti. y l mt nng sut rt thp tng phn vi 100 t ngi sao nhp nhy c quan st nm trn di ngn h. Tuy nhin, y ch l 800 sao ln trng c quan st. Cc thng k ch ra rng, phi c n hng t sao ln trng trong di ngn h, bng s lng sao N-tron. Mc d c mt hc thuyt ln v cc sao n-tron t nm 1938, nhng n tn nm 1967 ngi ta mi chng minh c s tn ti ca sao n-tron bng i quan st. Khi Susan Bell-Burnham v Antony Hewish nhn c tn hiu v tuyn tun hon t trm v tr khng gian Mullard Hewish Radioastronomy Observatory Cambridge, ban u h cho l du hiu ca cuc sng ca ngi ngoi hnh tinh thng minh. Nhng ngay sau , nhng tng ny li tr nn n gin hn tng tng ca h. Nhng tn hiu ny thc t l do tn hiu pht ra t sao n-tron. Ci c gi l phng x Xincrotron c to ra bi cc ht electron ny gim dn tc trong t trng v t pht ra phng x trong phm vi cc bc sng c chiu di hng mt. Cng tng t nh tia sng ca ngn hi ng, tia phng x pht ra t sao n-tron xm nhp vo nhng a im nht nh trong khng gian. Nu tri t b nhng chm sng ny chiu vo, tn hiu s c d ra di dng xung in do xung lng gc ln (1 n 1000 vng mi giy). Trng thi ban u ca mt ngi sao n-tron v th m c gi l n tinh (ngi sao khng th nhn thy bng mt thng m ch c th pht hin qua cc tn hiu). Nu mt ngi sao n-tron nng gp 3 ln khi lng mt tri, n s khng duy tr trng thi n nh lu di: sc ht ca khi lng lm cho n cng ngy cng thu nh li. Do nng lng v khi lng c t l cn xng vi nhau (nh c cng b trong thuyt tng i ca Einstein: E=mc2), nng lng ca p lc bn trong gia tng tc ng n s gia tng khi lng ca ngi sao lm tng lc hp dn. ng knh thu nh, lc ht gia tng, do vy, n s thu nh hn, nh mt vng lun qun. Trong cc ngi sao ln trng v cc sao n-tron c khi lng nh, qu trnh ny c th b tm dng bi s tn ti ca p sut bn trong, gi l p sut thoi ha. cc ngi sao n-tron nng hn, lc hp dn vt qu p sut thoi ha, v vy cc ngi sao cng co li nhiu hn. Qu trnh ny em n s kt thc vng sng ca mt ngi sao.

12 Cung Hong o to sng nh th no? i vi loi ngi, di ngn h bao gi cng c mt sc ht c bit v khi gi tr t m. Trn , ngi ta gp nhng hnh th ng nghnh, i lc qui n: mt con cu gi, mt con tru hay nng trinh n Nghe c v m mng, nhng thc cht, chnh l s nh du bc chy ca tri t quanh mt tri mt vng hong o - 12 chm sao Vng hong o v con s 12 hon ho

Cuc hnh trnh 365 ngy ca tri t tng chng nh ch n gin nh l mt quy lut. Trn , chng cn g thm khm ph. y vy, nhng nhp phch, im nhn trn ng chy ca n cng khin cc nh khoa hc phi au u

Con s 12 12 chm sao c la chn nh th no?

Nh chng ta bit, tri t quay quanh mt tri theo mt qu o hnh elip v sn sinh ra bn ma (ly mt tri lm tiu im). Thi gian tri t quay ht mt vng trn nghing trc c chn lm n v nm.

Trong mt cuc hnh trnh ny, con ngi c th quan st c mt phn bu tri v cc chm sao tng ng vi cung . Hy tng tng hnh trnh ca tri t theo vng trn ging mt chic ng h, s c 12 con s quan trng nh du nhng bc i ca n. Ti thi im ny, t tri t c th quan st c mt phn bu tri v cc chm sao tng ng. Ngi Ai Cp c i ly tn ca cc con vt t tn cho cc chm sao m h tng tng c:

Cung Song T

Cung Kim Ngu

Cung S T

- 21/03 19/04 : Aries (Bch Dng) Con cu - 20/04 20/05 : Taurus (Kim Ngu) Con tru - 02/05 21/06 : Gemini (Song T, Song Nam) Song sinh - 22/06 22/07 : Cancer (C Gii) Con cua - 23/07 22/08 : Leo (S T) Con s t - 23/08 22/09 : Virgo (X N) Trinh n - 23/09 23/10 : Libra (Thin Bnh) Ci cn - 24/10 21/11 : Scorpius (Thin Yt, B Cp) - 22/11 21/12 : Sagittarius (Nhn M) - Ngi nga bn cung - 22/12 19/01 : Capriconus (Ma Kt, Nam Dng) Con d - 20/01 18/02 : Aquarius (Bo Bnh) - Ngi mang nc - 19/02 20/03 : Pisces (Song Ng) Hai con c bi ngc chiu

Cung B Cp

Cung Ma Kt

Cung Song Ng

Bn phch mnh trong nhp chy ca mt tri : Hi Ngu, Kim Ngu, Bo Bnh, H Cp. Cung Aries Cung Bch Dng (21/3-20/4) c xem l cung u tin v theo lch Caesar, thng 3 l thng u tin ca nm.

Vo nhng on nh ca mt chu trnh, chng xen vo gia hai phn (Xun Phn v Thu Phn) v hai ch (H ch v ng ch), chng chia vng hong

o thnh bn phn bng nhau, mi phn 90o. C 88 chm sao tt c, trong c 12 chm chnh.

Hu ht, cc ngi sao u r nhau quy t vo mt nhm, chng c sao no c n ng c lp mt mnh.

Cc nh khoa hc chia chng ra lm hai loi cung khc nhau, th nht l cung sao m (Open Cluster), chng vng vi lung tung gn cui phn ui xon ca thin h v chng c v g c bit. y vy m, chng vn hp dn c hng trm ngi sao tr.

Th hai l Cung sao cu (Globular Cluster), n thng nm vng qung bao quanh Thin h, c hnh th lp d hn dng hnh cu hoc elip. y l ni tr ng ca hng n sao gi.

Cung Thin Xng

Chm sao gi v chm sao tr Nm pha ng Bc chm Lin H, Chm Song T vn lun i u vi chm sao Kim Ngu vn nm pha Ty di Ngn h. Hai ngi sao sng Song t alpha (Trung Quc gi l Bc h 2) v Song t bta (Bc h 3) tng trng cho u ca hai con ca thn Jeus: Castor v Pollux. Song t Alpha v Song t Bta lun lun k st nhau. V l , ngi ta t tn n l Song T.

Trong chm sao Song t c mt m sao bng, im bc x ca n nm gn Song t alpha. Hng nm, khong ngy 11 thng 12, li thy xut hin nhng trn ma sao ko di n ngy 13 l ln n im. Lc , chng ta c th c chim ngng hng nghn nhng v tinh t to nn nhng vt sao chi va khng l va sc s. Cc nh khoa hc ch ra rng: c mt sc hp dn, li cun k b no ca Mt Tri, Mt Trng v cc hnh tinh khin cho tri t lin tc dao ng ging nh nhng con quay. C l, v l do ny, bu tri m ca chng ta khc i cht so vi 1000 nm trc cng nguyn. Trong vng cha y 20 nm, mt ngi sao trong chm Kim Ngu bt khi qu o ca n v bt u i lang thang. y l ln u tin, cc nh thin vn quan st c ton b qu trnh i qu o. Tuy nhin, ngi ta vn cha r ng i mi ca "k du c" . K lang thang T Tauri Sb nm cch chng ta 450 nm nh sng trong chm sao Kim Ngu. Cc nh thin vn lp bn ng i ca n trong gn 20 nm qua. Cp sao ln hn - T Tauri Sa - trn mt qu o elip lch tm.

12 chm sao 12 Cung hong o

Cung Bch Dng hay Cung Dng Cu (21/320/4)

Ngi Ai Cp c nhn thy n hnh dng ging mt con cu c ang nhn nh nm dc theo ng Hong o v nm gia mt n sao hnh i c (Song Ng) v Chm sao Kim Ngu. Chng ta ch c th nhn thy n ch l mt chm nh ht sc m nht pha Bc Cung Hong o. Hamal l tm im ni bt v sang nht ca Chm sao Bch Dng.

Trn Cung Hong o, con b c ny c nhn thy gia Cung Bc Dng v Cung Song Sinh. Aldebaran l ngi sao rc r nht trong chm sao, c v nh i mt ca con b c.

Cung Kim Ngu (21/4-20/5)

Cung Bch Dng

Cung Song Sinh (21/5-21/6)

y c coi l Chm sao c v c bit, chng c kt hp vi nhau bi 2 qun th sao dnh st ging nh th chng l hai anh em sinh i gia Cung Kim Ngu v Cung C Gii. Song Sinh c mt thn hnh khng l nht trong cc chm sao, nhng v tinh t xung quanh n c to mt nh sng nhp nhy kh c bit.

Cung C Gii (22/6-22/7)

C v, chm sao ny khng h c mt cht ni bt trong Cung Hong o. Chng to ra nhng nh sng yu t, b kp gia Cung S T v Cung Song Sinh vn c coi l to kho. T trung tm ca chic mai, cc cng cua c vn ra t pha. Chic cng ln nht l Acubens kh gn i mt Al Tarf.

Cung S T (23/7-22/8)
Nm trn ng c thin h, Chm sao S T y ht nh mt con s t nm n ra mt cch li bing pha Bc Bn cu dc theo Hong o gia Cung X N v Cung C Gii. Regulus l chm sao to th nh sang lp lnh lin tc v ln nht tng trng cho mt ng vua t hon y uy lc. Chm Denebola chnh l ci ui v Algieba l chic u ca n.

Cung C Gii

Cung X N (23/8-23/9)
Tri mnh trong Cung Hong o gia Cung S T v Cung Thin Bnh. Nng Trinh n c coi l chm sao ln th hai trong Cung Hong o. Bn cnh l Cy la m (Spica) - biu tng ca s bi thu ma mng ca s sng v no m.

Cung Thin Bnh (24/9-23/10)

y l Chm sao biu trng cho sc mnh, s thng Cung X N bng ging nh mt cn cn phn minh nm bn cnh Cung X N v Cung B Cp. Zuben Elgenubi va l ngi sao sng nht v hp dn nht trong Chm sao.

Cung B Cp (24/10-22/11)
Nm gia Cung Thin Bnh v Cung Nhn M, B Cp t r sc mnh v s hung d. Ngi sao khng l nht li pht ra th nh sang quch n ng s.

Cung Nhn M (23/11-21/12)

Huyn thoi Hy Lp k v Nhn M nh mt k u ngi, mnh nga dy ngh y cho Asclepius - mt v thn y hc. Khng d tn ging B Cp nhng nh sng ca n m hoc nhng v sao cn k. L chm sao th 9 trong Cung hong o, cn k vi Chm B Cp v l ci ui ngn ca Chm sao O-ri-on. Di ngn h Milky Way cng nm trong tm iu khin ca Chm sao Nhn M, dng nh, nh sng ca n c to ra t y. Chic u gi ca Nhn m (Alpha Sgr) chnh l Rukbat bn cnh nhng mng nga ng ang mun c chi ra.

Cung Nhn M

Cung Ma Kt hay Cung Nam Dng (22/12-19/1)

N gm c gia mt bn l Cung Nhn M v mt bn l Cung Bo Bnh. Prima Giedi (Alpha 1 Cap) chnh l ngi sao ln nht ca Con Cu ny. N c tp hp bi t t nhng ngi sao mang hnh th mt ngi mang bnh nc. y l mt chm sao cng to sang mt cch m nht. Khi mt tri i qua n (gia thng 3), pht ra mt nh sng huyn o v k diu. Nhng Chm sao ln trong n bao gm nhng nhm hnh cu, tinh vn, nhm sao, hay l c cc cp sao y c coi l Cung Chm sao may mn nht, s may mn cho s giu sang ca v vua.

Cung Bo Bnh (20/1-18/2)

Cung Song Ng (19/2-20/3) Cung Bo Bnh

Mt i c qun ly nhau khng ri nhng li quay ui vo nhau v gin di. Chng c nhn thy gia Cung Bo Bnh v Cung Bch Dng. Al Rischa (hay Alrisha) chnh l ngi sao sng nht v p nht trong Chm sao.

u l im tn cng ca tri t?

Bi c vit theo yu cu ca bn Lam: "Tri t l hnh cu dt 2 u Nam - Bc. cc Bc th ch c hng Nam v ngc li. Vy liu c im cc Ty v ng khng nh? Vi li, ti thc mc khng bit l tri t chng ta c im tn cng hay khng? nu c th im nm u? (Theo quan im ca ti, im tn cng l im m khng th i tip c). Xin cm n v c cu hi ny!"

Tri t ging qu bng hnh bu dc? Nu tnh theo t l, chc bn s ngc nhin khi bit rng tri t trn tru khng km qu bi-a. li lm tng ng trn mt qu bi-a c ng knh 5,7cm vo khong 0,000508cm. V, so vi n, phn ln b mt tri t "mt m hn rt nhiu.

Tri t - a Cu - Qu t ging mt con quay, t xoay quanh mnh n ht 23 gi 56 pht v 4,09 giy (1 ngy thin vn), vng quanh Mt Tri ht 365,2564 ngy Mt Tri (trung bnh 1 nm thin vn). Lun c gi thng bng nh mt trc quay ni Bc Cc v Nam Cc nn vn tc qu o ca n vo khong 30km/s v ngoo u mt gc khong 66,5 so vi mt phng qu o ca n. y l l do sinh ra cc ma v thi gian ban ngy ma h di, thi gian ban ngy ma ng ngn.

Khc xa vi nhng g chng ta lm tng, tri t thc s xu x. l mt qu cu vn v loang l mu trng xanh vi ng knh khong 12.742km. lch ln nht l cc im cao nht (nh ni Everest, cao 8.850m) v im thp nht (y vng Mariana, su 10.911m di mc nc bin). Do , dt ca Tri t l khong 1/584, hay 0,17 %. Khi lng ca Tri t khong 6,000 yottagam (6 x 1024kg).

Mt qu cu khng gian ba chiu vi ng knh hn 12.000 km. nh ngn ni Everest cao gn 10 km v im su nht di i dng vo khong 11 km chng mo m th sao?

Nhn t trn cao xung, n c mt hnh dng kh hi hc: mt ci mnh bp v sn s hnh elip. Hai cc ca thanh nam chm l Bc Cc v Nam Cc i xng nn cng chng bao gi thm nhn mt nhau.

V sao chng ta khng cm thy tri t chuyn ng? Mi giy, tri t vt c chng ng 30 km quanh mt tri. l cha k ti vic n t quay quanh mnh vi tc ng xch o l 465 mt/giy. Vy m c v nh tri t ang ng yn? Hy tng tng: Bn p xe thong th trn nhng con ng. ng l tri t khng h chuyn ng. ng, bn thy th? Cnh vt tri chm chm, hnh nh ch l chuyn ng ca ring bnh xe? n mt bi hoang vng, qu chm! bn tng tc nhng vn khng c cm gic vo vo c? Vn chnh l ch ny y. i bn hng cy, chnh chng ta di chuyn ch khng phi l hng cy chuyn ng. Nu cy ci cng lao nhanh chng t vn tc ca chic xe ang tng ln. Nhng trn mt khng gian hoang vng, chng c g lm mc ven ng. Tt nhin, chng ta cm thy mnh c gng p m vn chng hn l my

Trong v tr, tri t chng ta ch l mt ht bi. Hng sa s hnh tinh v cc v sao xa tt tp gip chng ta d dng nhn thy tri t ang thay i v tr theo ngy, thng. Cu hi c t ra l: chng ta c th i vng quanh tri t bao nhiu vng? Liu bn c cm nhn c rng bn ang chuyn ng khng?

Tri t t quay quanh n vi tc kh nhanh, chng ta v mi vt trn cng ang quay vi cng mt tc , bi vy chng ta khng cm nhn c chuyn ng ny. Nhng cc bn ch qun rng, hng ngy, chng ta nhn thy mt tri, mt trng v cc v sao mc ng ng v ln ng ty, chnh l kt qu ca vic tri t t quay quanh mnh n.

u l im tn cng ca tri t? Cu hi ny c l chng phi by gi chng ta mi thc mc? Bc Cc v Nam Cc i xng nhau hai u. Mt iu chc chn l tri t khng quay theo nhng vng trn ngu hng, lung tung. N quay theo qu o ring ca n, quay quanh mnh nhng khng quay ln u v chn (gi d: im Cc Bc l u v im Cc Nam l chn).

xc nh c im u tin v u l im tn cng, chng ta hy theo di cuc hnh trnh ca Steve Fossett - mt triu ph M m gic mng i vng quanh th gii bng khinh kh cu. Ti sao li i vng quanh?

Hy theo di mt cuc thm him sau y:

7h06' ch nht ngy 30/6/2002, Steve Fossett cho bm phng "qu bng" ca mnh trn mt bi sa mc Australia. Gi mnh dn, chic kh cu vn cao nh mt tri l khng l, t t u bng mnh vo bu tri, mang theo ngi du hnh c c Fossett...

T trn cao 100m, m mnh trong nhng tia nng sm ca vng m Northam, Fossett vy cho mi ngi. Kh cu chm ri bay v pha ng, bt u cuc hnh trnh 15 ngy vng quanh th gii.

Fossett tht bi th thm khi c gng thc hin c vng i vng quanh tri t bng kh cu. Lo ngi cho tnh mng ca mnh khi lc vo mt "m cung" bo t, nh triu ph M Steve Fossett nh b d m c tr thnh ngi u tin chu du th gii n c bng khinh kh cu.

Khoang g cha con ngi dng cm ny vng xung bi lm chm ti mt trang tri gia sc Brazil sau 15 ngy. Tuy nhin, ng chn a im xut pht l sa mc Australia v kt thc chng ng cng l . Vy, ng chn tri u, chn u l im u v u l im cui?

Nu ly Bc Cc l im u cho chuyn i - bn l ngi mun khm ph c im tn cng ca tri t? n Nam Cc, ng vn cn di bn vn c th tip tc i trn mnh ca tri t v tip tc xoay cng chiu vi qu o ca n. Khng c nhng v sao thc c ban ngy, nn bn vn ngh: Mnh cha i c bao xa. Vn khng gian y, bu tri y, c g l l? bn quay v Bc Cc - im xut pht. Vy u l im u v u lm im cui? C hay khng mt im Cc ng v mt im Cc Ty trn tri t? Nu tn ti, t hn cu tr li v im tn cng s d dng l gii hn.

Nu tri t l mt tia, iu s hon ton khc - mt th gii phng (theo ngha en), n s chuyn ng nh th no? Quanh n v quanh mt tri, hay lang thang tri dt n mi thin h khc? , c s sng?

Tri t khng phng Bng cng ngh chp nh v tinh cc nh khoa hc tit l vng t bng phng nht tri t - Salar de Uyuni, Ty Nam Bolivia - vng m ly mn ln nht th gii: 9.800km2, bng mt na din tch ca Hawaii, nhng c chnh cao ch cha y 0,5 mt. Nh a vt l Bruce Bills (Trung tm bay Goddard ca NASA) phi

tht ln rng. " l mt bi u xe trng tot, phng l n hon ho". Nhng tri t khng phng c ng chn tri v im u mt, cng khng k phng l v di l th. Ai cng bit tri t t quay quanh mnh n theo chiu t Ty sang ng. Thc t, khng phi mi im trn tri t u quay vi tc nh nhau. Cng gn Bc cc v Nam cc, tc quay cng chm. Cng gn xch o, tc quay cng ln (hnh tng ny ging nh chic a ht quay trn my quay a).

Cng mt vng quay, nhng cc im ra a ht i c mt on ng di hn so vi cc im tm a). Trung tm Bc v Nam cc quay vi tc gn bng khng. Nhng vng xch o, tc ny ln ti 465 mt/giy. Bi vy, tr hai khu vc trung tm Bc cc v Nam cc, cn ti hu ht cc im khc, con ngi u c th li dng lc quay ca tri t. Con ngi c quay, quay theo mt qu o - mt hnh elip, con ngi vn trn , quay theo n ht con ng ny li sang con ng khc, tr v v tr u tin. Phi chng, cng l im tn cng? Nu vy, bn hon ton c th khng nh: ti i n im tn cng ca tri t, d g cng v li v tr ban u. Trn qu a cu ny s c bao nhiu im tn cng v im kt thc? Tri t gi hn chng ta tng. Con ngi l mt sinh vt - mt ht trn n, quay theo n, bm trn n. V vy, nu ai tm ra im tn cng, nu tn ti, c l ch cn mt im ta Acsimet nng bng c Tri t ln

Lm th no tm thy sao Bc cc? Bui ti, nga mt ln bu tri phng Bc, ta d dng bt gp nh sng ca hai chm sao: i hng v Thin hu. Xung quanh chng, quy qun bi mt by sao ta chic mui mc canh. Nhng nh hai ngi bn ny, chng s tm ra phng Bc v ngi sao ph hp nht vi ngh hng hi pha bc bn cu: Sao Bc Cc

Sao Bc cc

Ngi sao ca ngh hng hi

t nht, ngay t thi To vng quc, vng triu, cc Pha-ra-ng, ngi Ai Cp c i v c bn cc thin th, xc nh c v tr cc chm sao Bc cc, sao Thu, Ho, Mc v nhiu v tinh t khc. Thi thng c, ngi ta lp c lch: mi nm c 365 ngy, c 4 nm, nm lch li hn nm thin nhin 1 ngy, mt ngy c chia lm 24 gi theo bng ca chic ng h mt tri. Nhng cu hi t ra l: Sao Bc cc nh th no m ngi ta quan trng n n th? Ngi sao ny lun nm im phng Bc, iu c ngha l tm c n chnh l tm c phng Bc. Ngi sao ch ng ny c trong lch s ca cc nh thm him, hng hi, i rng, trc lng, thm d a cht t rt lu. Nh n, ngi ta c th xc nh c v m h ang ng. Sao Bc cc, c tn gi ny, ngi sao phi c nhn thy t tri t v gn vi Bc Cc ca bu tri v nm gn thin cc bc. Cc nh thin vn hc cho rng, ngi sao ph hp nht chnh l Polaris. Trc , theo lch s 3.000 nm trc cng nguyn, ngi sao gi, m yu Thuban trong chm sao Draco tng c coi l Sao Bc Cc. Ngi ta so snh sng biu kin ca hai ngi sao ny v nhn ra, Thuban m hn khong 5 ln Polaris. Hng mt ln bu tri ma ng, t chm sao Song T, chy theo hng di Ngn h v pha Ty, ta s bt gp 5 ngi sao rc r to thnh mt hnh ng gic. Ngi sao gc Nam trong hnh ng gic ny chnh l sao Kim ngu , 4 ngi sao cn li chm u thnh chm sao Ng Phu. Ngi ko xe ny nm trong di Ngn H, cn c vo ngi ta xc nh c sao Bc Cc bi gch ni gia sao v sao ko di v phng Bc khong 3 ln.

V tr ca sao Bc cc

Mt na chm Ng phu nm trong Ngn h, pha ng Nam l chm Song t, pha Ty Bc l chm Anh tin, pha Nam l chm Kim ngu, pha Bc l chm Lc bo. Ta c th cn c vo chm Ng phu tm sao Bc cc. Ni sao v sao ko di v phng Bc khong ba ln ta s gp sao Bc cc. Nhn ra Sao Bc Cc nh Sao mui mc canh Nhiu ngi nhn nhm sao Bc cc l sao Bc u. Thc cht, chng khc nhau hon ton Chm sao i Hng v chm sao Thin Hu mc d xa nhau nhng c hi u i mt vi sao Bc u. chm sao i hng c 7 sao rt sng gm: sao Thin xu, sao Thin ton, sao Thin c, sao Ngc honh, sao Khai dng v sao Dao quang, hay l sao Bc u tht tinh, chng vy qun thnh hnh chic mui mc canh, c ngi gi l sao mui mc canh. Chm sao Thin hu gm 5 sao sng xp thnh hnh ch W. l hai chm sao gip chng ta tm ra sao Bc cc. Chm sao i hng v chm sao Thin hu tuy cch xa nhau nhng i din vi sao Bc u. Bu tri sao vo m ma xun gip chng ta nhn r chm sao Bc u tht tinh xut hin ngay phng Bc, cn chm sao Thin Hu li xut hin chch sang hng Ty Bc. Hoc n gin hn, chng ta c th tng tng mt cch d dng rng: mt m thng 5 v thng 6, chm sao Bc u c th xut hin ngay trn nh u chng ta trong khi chm sao Thin Hu li xut hin cnh ng chn tri pha Bc, v ngc li. Chm sao Bc u gm 7 ngi (Bc u tht tinh) chnh l chm i Hng tinh, sau , khi vn minh phng Ty du nhp, ngi Trung Quc gi chng l "The Great Bear" l i Hng tinh tc l con gu ln. Xung quanh chm sao ny gm 7 ngi sao rt sng y ht hnh mt chic gu mc nc: Dao Quang, Khai Dng, Ngc Hong, Thin Quyn, Thin C, Thin Ton, Thin Xu Khi xc nh c chm sao i hng, ta c th d dng nhn thy mu sng khc l ca sao Thin Xu v Thin Ton bi chng l 2 ngi sao ch cc. Ngay cnh , c mt ngi sao chng km rc r hn chng l mt trong chm sao Tiu Hng l sao Bc Cc. Hoc, im nhn bt u t chm sao Thin Hu, c 5 ngi sao lp lnh, chn sao gia sao Thin lng 4 v ni vi mt sao nh trc 3 sao l sao Thin lng 2 ri ko di v pha trc mt on gp hn 3 ln khong cch

gia sao Thin lng 4 v sao Thin lng 2, ta s thy sao Bc cc. Mi mi, Sao Bc Cc sng nht chm Tiu Hng? Tri t l mt qu qut dt ch khng phi l mt qu bng. Bit rng, tri t ca chng ta ang ngy cng tr nn bo ph do lin tc phi n nhn hng trm thin thch lc vo bu kh quyn nhng bn knh xch o vn di hn bn knh hai cc l 21 km. Nh l tri t lun nghing mt gc v t tr mnh. Sao Bc Cc ch hng Bc theo trc Bc - Nam ca Tri t. Nhng do Trc Tri t khng ng hng m quay vng (tu sai) theo chu k khong 25.800 nm nn sao Bc Cc cng thay i. Hin gi Bc Cc nm trong chm Tiu Hng, nhng trc y nm trong chm V Tin, ri Thin Long, n khong nm 10.000 s l sao trong chm Tin Hu, khong nm 14000 nm trong chm Thin Cm. Hin nay, sao Bc cc m chng ta nhn thy khng phi nm cnh trc thng ng ca Tri t m lch khong 1o, sau n s dn dn tin v pha trc Tri t. Vo nm 2095 sao Bc cc s nm st trc thng ng ca Tri t (ch sai 26,5 pht). Sau nm 2095, sao Bc cc chuyn dch ngy cng xa trc thng ng ca Tri t v sau my nghn nm na sao Bc cc s khng lm sao ch hng Bc, v tr lun lun c thay th. Hn na, cc nh thin vn hc ni rng: Cch y 4000 nm, sao Anpha () trong chm sao Thin long l Sao Bc Cc, n nm 10.000 sau cng nguyn s l sao Anpha trong chm sao Thin nga, n nm 14.000 sau cng nguyn s l sao Anpha trong chm sao Thin cm v n khong nm 28.000 sau cng nguyn s tr li sao Bc cc hin nay (tc sao ca chm sao Tiu hng). C nh vy, tri t dao ng khin cc v sao c th i xa hn hoc xch li gn v khong cch. Lc ny l Polaris, c th s l mt ci tn khc sng hn v n hon ton b trut ngi.

Cc hnh tinh c t tn nh th no? Ai c th bit chnh xc trong khi n c truyn li qua bao i? Ti sao gi l sao Venus, ri li Kim Tinh? Jupiter ri li Mc Tinh?... Ai s t tn nu li c thm mt hnh tinh na c khm ph? Trch nhim ny thuc v Hip hi Thin vn hc quc t (The International Astronomical Union IAU). Nhng hnh tinh ca thn thoi Thi xa xa, ngi ta cho rng, cc hnh tinh ca h mt tri c lin quan n sinh mnh ca con ngi. iu ny khin cho h lin tng n cc v thn linh v ly tn ca h t tn cho cc hnh tinh. Ngi Hy Lp c v La M cn c vo cc quan st c im ring gn cho chng tn ca cc v thn. Hnh tinh chuyn ng nhanh nht v kh nhn dng, li hay b nh sng mt tri che kn khin Thy Tinh ngi Hy Lp c lin tng n v thn i nhanh nh bay Hermes, cn ngi La M li dng tn Mercury gi Sao Thy. Ngi ta thy c mt hnh tinh p nht v pht ra nh sng du dng v lng mn, ngi Hi Lp ly tn v thn tnh yu v sc p Aphrodite, ngi La M ma gi n thn l Venus t tn cho Sao Kim. Mt mu sm n ng s khin cho ngi La M lin tng Sao Ho n v thn chin tranh Ares v ngi Hi Lp gi l Rofl. Qua knh thin vn, ngi ta nhn thy Mc Tinh c dng dp nghim trang v to ra mt th nh sng nh dt vng. Ngi ta ly ngai vng ca thin thn ti cao Zeus t cho hnh tinh ny m theo ting La M l tn ca v thn Jupiter. Phi mt 29 nm i ht mt vng nn tri sao khin cho ngi ta lin tng n Th Tinh nh mt v thn thi gian m theo ting La M c l Saturn c ngha l s tri chy ca thi gian t cho hnh tinh ny.

Mc Tinh

l cch t tn ca ngi phng Ty , cn ngi Phng ng cho rng vn vt do 5 cht to thnh. l Kim, Mc, Thy, Ha,Th. Sau khi pht hin ra 5 hnh tinh ca H Mt Tri ngi ta ly tn 5 cht c bn ny t tn cho cc hnh tinh.

Th Tinh
nhau tu theo nn vn ho.

Ngoi tr Tri t l tn c ngun gc t ting c v ting Anh c, tn ca cc hnh tinh u bt ngun t thn thoi Hy Lp v La M. Nm hnh tinh c th d dng quan st bng mt thng (Thy Tinh, Kim Tinh, Ha Tinh, Mc Tinh v Th Tinh) c cc nh thin vn hc c xa quan st trong sut qu trnh lch s lu di, chng c gi bng nhiu ci tn khc

Cn nhng ci tn La M ny c iu chnh theo ngn ng v vn ha Chu u v tr thnh tn chun trong khoa hc. t tn do nhng ngi khm ph Nm 1781, nh thin vn ngi Anh William Herschel, ngi khm ph ra mt hnh tinh mi. ng mun t tn n l Gergeium Sidus, t theo tn ca vua Gergeo III. Tuy nhin, mt s nh thin vn hc khc th gi n l Herschel, t theo tn ca ngi khm ph ra Kim Tinh n. Nh thin vn hc Johann Bode li gi nn t n theo tn ca mt v thn trong thn thoi, Uranus, l ph hp nht v n hp vi nm hnh tinh trc c t tn theo tn c nhn. Nm 1846, li mt hnh tinh na c tm ra. Qua knh thin vn hnh tinh ny c mu xanh lam ca bin c nn ngi ta ly tn thn bin Neptune t cho n. Ngi phng ng gi n l Hi Vng Tinh. Tuy nhin, trc , s tn ti ca Hi Vng tinh c hai nh thin vn hc John Couch Adams v Urbain Jean Joseph Leverrier tin on trc, v khi n c khm ph qua knh vin vng, ngi ta tranh ci rt nhiu v vic ai l ngi c quyn t tn cho n. Hi Vng Tinh Leverrier mun t tn n theo tn ca mnh. Tuy nhin, ci tn Neptune c xut v tr thnh tn chun c cc nh khoa hc s dng. Nm 1930, nh thin vn ngi M Tombaugh pht hin ra hnh tinh th 9 ca Thi Dng H. l hnh tinh xa nht v m ti nht khin cho ngi ta lin tng ti a ngc en c v ng s. Ly tn vua a ngc Pluto t tn cho hnh tinh ny, ngi phng ng gi l Dim Vng Tinh. Mt trng thuc Dim Vng Tinh c t tn theo tn ngi pht hin ra n, James Christy, ngi tm thy mt trng ny vo nm 1978 khi ang nghin cu v nh sng phn chiu ca Dim Vng tinh. C v nh lc

ng mun t tn theo tn v mnh, Charlene, tuy nhin, nhng quy nh v thut ng trong thin vn hc khng cho php iu ny. Trong khi ng ang tm kim mt ci tn khc, ng tnh c gp nhn vt Charon trong thn thoi Hy Lp, m phn u ca tn ny ging vi phn u tn ca v ng. N ph hp hn na bi Charon li l tn ca ngi li ch ngi xung m ph. V ci tn ny c t cho mt trng ca Dim Vng Tinh. Ci tn Tri t tht kh c th gii thch v tm c ngi t tn mt cch chnh xc bi n qu xa xa v gn gi vi s khm ph ca con ngi v s sng. Nhng cc nh khoa hc vn c gng i tm li l gii hp tnh nht cho cc tn ny. ng hn, t Tri t lin quan Tri t ti mt t ca ngi Sc-xng c ertha, aerde v ngi c l erda. Cn t theo ting Php v ting Latinh l Terra. Dng nh, ngi ta gi Tri t theo ngha mc mc chnh l mt t ni chng ta ang sinh sng t tha con ngi vn cn c nim v mt th gii phng vi cc cuc kim tm chn tri hay im tn cng ca tri t. Cng nh Sao Kim, Sao Ho, Sao Thu loi ngi vn gi n vi ci tn nh th k c khi ngnh khoa hc v V Tr v thin vn khm ph chng bng nhng chng c khoa hc. Hip hi Thin vn hc quc t t tn Mi khi tm thy mt hnh tinh, u xy ra nhng vn gy tranh ci, vic t tn l mt trong s . c thnh lp nm 1919, Hip hi Thin vn hc quc t (The International Astronomical Union IAU) lnh nhim v t tn cho tt c cc vt th trn bu tri, cc kin ca cc nh thin vn c thng nht. Khi mt nh thin vn hc bt k khm ph ra mt hnh tinh, t tn cho hnh tinh , h cn trnh nhng nh ca mnh ln IAU. Sau , Hip hi s xem xt: c th ph duyt hoc gi mt ci tn khc ph hp. iu ny hon ton hp l bi s l mt danh t tn ring chun v thng nht trong lnh vc thin vn. cng bng cc tng v s sng to, h thit lp c mt website v cc sng kin cho vic t tn cho cc hnh tinh hay cc vt th c tm thy trong v tr. Tn ca cc hnh tinh c vit theo ch vit hoa bi n c phn bit vi cc danh t thng thng khc. Nh l Tri t khc vi danh t t , gia mt trng vi c cc v tinh khc ca cc hnh tinh ln cn, gia H Mt Tri vi bt c h no khc

Mc d cch t tn La M cho cc hnh tinh l chun trong khoa hc, cc ngn ng khc vn c nhng tn khc cho cc hnh tinh . Tuy nhin, tn theo chun IAU l c dng trong cch ni khoa hc. Cc nh khoa hc ng rng mt vt th v tr uc xp vo hnh tinh khi n tha mn cc iu kin sau:

N phi c qu o quay quanh mt tri. N phi c kch thc ln c hnh dng gn trn. N phi c qu o tch bch vi cc vt th khc.

Qu o ca sao Dim vng quay quanh mt tri cn rt nghing so vi mt phng ca cc hnh tinh ln khc. Vy l, trong gia nh thi dng h ch cn 8 hnh tinh c: sao Thy, sao Kim, Tri t, sao Ha, sao Mc, sao Th, sao Thin vng, sao Hi vng v 3 pluton l sao Dim vng, Charon, UB313; v thin thch Ceres.

Dim Vng Tinh v Mt trng thuc Dim Vng Tinh Thng tin th v:

Nh vy, sao Dim vng r rng l khng iu kin bi v qu o hnh elip dp ca n ct qua qu o ca sao Hi vng v th by gi n s gia nhp nhm mi l nhm cc hnh tinh ln. Cc nh nghin cu cho rng sao Dim vng c qu o quay quanh mt tri khng ging vi cc hnh tinh khc. Nh vy, theo quyt nh ca Hip hi thin vn hc Quc t (IAU), cc sch gio khoa gi y phi vit li v h mt tri ch vi tm hnh tinh chnh. Cc

nh thin vn hc b phiu nht tr khng xp sao Dim vng l mt hnh tinh. c rt nhiu tranh lun v v tr ca sao Dim vng trong nhiu nm qua. N l hnh tinh qu xa v nh so vi tm hnh tinh "truyn thng" trong h mt tri ca chng ta. Vi ng knh 2.360km (tng ng 1.467 dm), sao Dim vng thm ch nh hn c mt s v tinh ca cc hnh tinh khc trong h mt tri.

Bo t l g? Bo t l g? Bo t hay cn gi l bo a t trn Tri t l thi im m kim la bn dao ng mnh, ghi nhn s bin thin rt mnh ca t trng. Nguyn nhn gy ra bo t l do dng ht mang in phng ra t cc v n trn mt tri tc dng ln cc ng cm ng t ca tri t, t , dn n s thay i trng in t lm nh hng n mi trng t trng ca tri t.

Cc in tch t mt tri tng tc vi t quyn ca Tri t

Qu trnh xy ra bo t trn Tri t Bng n sc cu mt tri l nhng v n ln nht trong Thi dng h v c th gii phng lc ca nhiu qu bom ht nhn 1 t mega tn. Bng n sc cu gii phng cc chm plasma khng l trung ho v in ca cc ht tch in. Trn ng i ti tri t, cc chm ny s bao trm ln tri t, tc ng vi t quyn tri t, to ra dng in trn xung quanh tri t, gy ra bo t. Cc dng ht mang in phng ra t Mt Tri sinh ra mt t trng, c ln vo khong 6.10-9 tesla. T trng ny p ln t trng Tri t lm cho t trng ni b p tng ln. Khi t trng Tri t tng ln, t thng s bin thin v sinh ra mt dng in cm ng chng li s tng t trng ca Tri t (theo nh lut Lenz). Nu bo t mnh, dng in cm ng ny c th t cng hng triu ampe chuyn ng vng quanh Tri t v gy ra mt t trng rt ln tc dng ln t Hin tng bng n sc trng Tri t. Hin tng ny tip din lm cho cu mt tri t trng Tri t lin tc bin thin v kim la bn dao ng mnh.

Nu hng ca t trng trong tng in ly v pha Bc, ging nh hng ca t trng Tri t, bo a t s lt qua hnh tinh ca chng ta. Ngc li, nu t trng hng v pha Nam, ngc vi hng t trng bo v ca Tri t, cc cn bo a t mnh s nh hng trc tip ti Tri t. Mc d kh quyn Tri t chn c cc dng ht nng lng cao n t Mt Tri ny (gm electron v proton), song cc ht lm xo trn t trng ca hnh tinh, c th l quyn t, c th gy ra ri lon trong lin lc v tuyn hay thm ch gy mt in. S tng tc gia t trng tri t vi cc dng ht nng lng cao n t mt tri ny thng to ra nhng nh sng rc r vo ban m Nam cc v Bc cc, gy ra hin tng cc quang. Cc v phun tro kh v nhim in t Mt Tri c xp theo 3 cp: C l yu, M l trung bnh, Hin tng cc quang X l mnh. Ty theo cp cao hay thp m nh hng ca n ln t trng Tri t gy ra bo t nhiu hay t. Bo t c xp theo cp t G1 n G5, G5 l cp mnh nht. Theo nhiu nghin cu th hin nay cc cn bo t xut hin nhiu hn v mnh hn, iu ny cho thy rng Mt Tri ang vo thi k hot ng rt mnh. Nhng nh hng ca bo t Trn thc t kh quyn ca tri t vn c th chn c cc dng ht nng lng cao n t mt tri, nhng cc ht li lm xo trn t trng ca hnh tinh nh quyn t, gy ra ri lon trong lin lc v nh hng n sc khe ca con ngi. S bin i t ngt v t trng s tc ng vo t bo no v tim, v vy s nh hng khng nh n nhng ngi mn cm vi t trng nh ngi mc bnh cao huyt p, tim mch hay bnh thn kinh. Bn cnh , bo t nh hng c bit n qu trnh hot ng in t ca no, gy ra hin tng trm cm, mt mi, khng tp trung, thm ch l t vong. Nc Nga thng k c t l t vong ca ngi mc bnh tim mch tng ln 30% khi c bo t. Khi bo t xy ra, nhng ngi b bnh tim mch, huyt p cn c theo di cht ch v nn trong nh, v h thng b tng ct thp s to ra hiu ng dng Paraday, trnh bt s nh hng ca t ln c th. Ngoi ra, t trng ca Tri t cng gip cho mt s loi ng vt thc hin mt s chc nng sng ca chng nh l chc nng nh hng do bo t cng s nh hng ln n s sng ca cc loi ny.

Do tc ng ca bo t, t trng Tri t b bin i mnh, e do ti h thng truyn ti in nng, chng hn h thng in 500kV BcNam Vit Nam. Bo t tng gy ra nhng s c mt in trn th gii nh vo nm 1989, mt cn bo t mnh lm mt phn Quebec, Canada mt in, gy tn tht hng t la. Bo t gy ra dng in cm ng mnh chy Bo t nh hng n h trong ng ng dn du, kh, lm cho ng b thng in n mn v c th b thng. V vin thng, bo t cng gy gin on tn hiu radio sng ngn v gy nhiu lon in t, nh hng trc tip n cc ngnh nh pht thanh, truyn hnh, hng hi... Ngoi ra, bo cn nh hng ti Trm v tr quc t (ISS) v nhng v tinh trong qu o tri t. Bo t c chu k l 11 nm vi mc cao thp khc nhau. Trn bo t ln nht xy ra vo nm 2001. n nm 2005 bin ca bo t khng ng u, ngi ta o c bin bo t ngy 17/9/2005 ti H Ni l 30 - 40 nT, ngy 11/9/2005 l 240 nT. i vi sc khe ca con ngi th bin bo t dao ng 300 - 600 nT l c nh hng r rt.

Hin tng thin nhin Mc d mt tri ang i n giai on yn tnh k th

nhng cc trn bo t vn c th xy ra. Chu k hot ng ca mt tri l 11 nm v t nh vo nm 2001 - khi mt tri hot ng cc mnh v c rt nhiu bo t. D bo trong nm 2007 ny mt tri mi yn tnh hon ton.

n nay c bao nhiu khch du lch bay vo v tr? Sau khi Lin bang x vit sp , c quan hng khng Nga gp rt nhiu kh khn v ti chnh cho cc hot ng ca mnh. tng thm ngn sch, c quan ny quyt nh m dch v a khch du lch ln v tr v i li, h s c c hng chc triu la. V ni dng chn ca cc v khch du lch c bit ny chnh l Trm v tr quc t ISS, nm cch xa tri t 250 dm. L thnh vin ng gp chnh cho trm v tr quc t ca 16 quc gia, M lc u phn i k hoch ny v cho rng Con tu Soyuz nhng ngi bay vo khng gian m khng c o to, hun luyn v thiu cc k nng a ngn ng s e do ti bay vo v tr s an ton ca chuyn bay cng nh trm v tr ISS. Pha Nga, nc qun l cc con tu Soyuz lp lun rng cc v khch du lch ny s c hun luyn cng cc nh du hnh v tr thc s v s c chun b k lng cho chuyn bay. Cui cng, pha M nh chp nhn k hoch y to bo ca Nga v cc chuyn bay a hnh khch tham quan v tr bt u c tin hnh t nm 2001. V khch du lch u tin vo v tr l ng Dennis Tito, 60 tui - mt nh qun l qu u t v l nh khoa hc tn la tng lm vic cho NASA. c c chuyn bay 10 ngy ln trm v tr quc t ISS, ng Tito phi tr khon tin 20 triu la. Tito c hun luyn ti trung tm phi hnh v tr gn th Moscow v sau khi hnh vo thng 4/2001 t b phng ca Nga nm ti Baikonour Cosmodrome, Kazakhstan. V khch th 2 l anh Mark Shuttleworth, 28 tui - mt triu V khch tham ph tr trong ngnh cng ngh quan v tr u thng tin Nam Phi. Anh ch bt tin u s nghip ca mnh t chic gara c ca b m v 4 nm sau c th bn n vi gi 500 triu la M. Thng 4/2002, anh tr thnh ngi chu Phi u tin bay vo v tr trn Mark Shuttleworth con tu Soyuz ti b phng Baikonur Cosmodrome vi chi ph 20 triu la trong 8 ngy. Shuttleworth cn mua li b qun o v tr anh tng mc trong chuyn bay v cn mun mua c chic u phng Soyuz. Khng ch tham quan v tr, anh cn dnh thi gian cho cc nghin cu khoa hc v t bo v bnh AID. Trong thi gian lin lc qua raio v tri t, anh ni chuyn vi cu Tng thng Nam Phi Nelson Mandela v mt c b 14 tui hi anh liu anh c ng ly c lm v hay khng.

V khch v tr th 3 l ng Gregory Olsen, 60 tui - mt doanh nhn, nh khoa hc bang New Jersy. Chi ph cho chuyn bay 10 ngy trn con tu Soyuz ca mnh cng l 20 triu la. Olsen c cc quan chc hng khng v tr Nga la chn t nm 2004 nhng v cha p ng c yu cu v sc kho nn phi ti ngy 1/10/2005, Olsen mi chnh thc c bc ln con tu Soyuz TMA-7 bay vo trm ISS. Cn v khch c bit gn y nht l ch Anousheh Gregory Olsen Ansari - mt n doanh nhn vin thng ngi M gc Iran 40 tui. Ngy 18/10/2006, trn con tu Soyuz TMA-9, ch tr thnh ngi ph n u tin, cng l ngi Iran u tin bay vo v tr vi chi ph 20 triu la trong 10 ngy. Chuyn bay ca ch Ansari din ra trong khi quan h gia Iran v M cng thng nhng ch vn mang hai l c Iran v M trn Du khch v tr n u tin b qun o v tr ca mnh nh mt thng ch Ansari ip ho bnh. Mt mong mun ca ch trong chuyn bay l c nhn thy qu hng Iran t v tr. Ch Ansari cng gia nh sang M nm 16 tui - mt phn l do l b m mun ch c ton tm theo ui nim am m khoa hc ca mnh. Sau chuyn bay, ch hi vng cc em gi, c bit l Iran say m hn vi mn khoa hc. tr thnh mt hnh khch vo v tr, tin cha phi l tt c - mt sc kho tt, kin tr, chu kh v lng dng cm chnh l nhng yu t khng th thiu nu mun tham quan khng gian. V khch phi tri qua mt kho hun luyn ht sc nghim tc v v khng h d dng. H phi hc ting Nga, rn luyn th lc, tp cc trng thi nn kh, trng thi khng trng lng v tm hiu cc kin thc v con tu Soyuz, cc thit b trn trm ISS v c o to v an ton khn cp ti Trung tm hun luyn nh du hnh v tr Yuri Gagarin ngoi thnh ph Moscow. Mt kha hun luyn kh khn nh vy thng ko di trong 6 thng, do vy, hu ht cc v khch ny u khng thch ch n thun c bit n l "khch du lch". Ngoi ra, NASA cn yu cu cc khch du lch phi k vo bin bn php l cam kt rng h v nhng ngi tha k ca h s khng kin co c quan v tr nu c vn g xy ra. V h cng phi ng bi thng bt c ci g h lm hng trong chuyn bay .

V sao Sao Chi l mt b n ca v tr? M ca by Sao Bng Cc nh khoa hc miu t Sao Chi ging nh mt qu bng tuyt bn bi n l mt hn hp bao gm c: Ccbonnc, Mtan, nc ng bng ln bi v cc khong cht. Thc cht, Sao Chi l mt thin th gn ging mt tiu hnh tinh khng c cu to t t m ch yu t bng bay mt cch ngu hng ngoi khng gian. Qu bng tuyt? C v mu thun bi ngi ta thng quan st thy hnh dng xut hin ca n y nh mt vt qut ca mt cy chi qut nh? Cu hi t ra y l: V sao ngi ta li gi n l Sao Chi? Cu hi ny khin cc nh khoa hc tranh ci rt lu Sao Chi c mt qu o elp rt dt, mt s cn c vin im qu o xa hn nhiu so vi Dim Vng Tinh. iu lm nn s khc bit ca n so vi cc vt th khc nm trong H Mt Tri. Chng khng nm gn mt phng Hong o m phn b lung tung trong khng gian. Cc Sao Chi quy qun thnh mt by c vin im vng m Oort. Ni y cng chnh l vch xut pht ca v s Sao Chi khc mt vng hnh cu gm cc vt cht cn li t tha khai sinh ra H Mt Tri. m vt cht ny nm xa tt tp nn chu rt t lc hp dn t trung tm nn khng b ri vo a tin Mt Tri nn chng c xp vo cc Hnh tinh. Ti y, nhit rt thp khin cho cc cht nh: Ccbonnc, Mtan v nc u b ng bng li. Thi thong mi xut hin mt vi va chm hay hin tng nhiu lon qu o khin mt s mnh vt cht b vng vo trung tm. Khi chng c nh li gn Mt Tri, nhit nng mt cch khng khip lm cho vt cht ca Sao Chi c th b bc hi, cng thm p sut mnh lit ca gi Mt Tri to nn cc ui bi v ui kh trng y ht nh hnh mt ci chi. V l , ngi ta t tn cho n l Sao Chi. Sao chi c phi l Sao? Mt hc thuyt c a ra bc b kin cho rng Sao Chi c xp vo v tr ca nhng ngi sao. Ngi ta cho rng: N ch n thun l mt khi kh lnh ngt trong cha y cc mnh vn v bi t v tr khng h tun theo mt trt t no ht. N ch l m ca nhng v sao bng sng chi trn bu tri, khi b v vn, n s to thnh tng m sao bng v bi v tr reo rc vo khong khng nhng nh sng khc l. Ty thi im v v tr b v ca sao chi, ngi ta

c th quan st c nhng m sao bng t tri t. Ch c vy thi, n c xng ng c gi l mt ngi sao? Hn na, khng phi lc no sao chi cng mang v p lung linh m cn tim n nhng nguy c i mt khi n bay gn qu o tri t. V khi bt k mt hnh tinh no, Sao Chi lun b lc hp dn ht vo v nhng v va chm gia tri t vi cc thin th ngoi v tr l khng th trnh khi. N s to nn cc rung ng mnh trn b mt tri t, thm ch l to thnh cc trn ng t, l tuyt hay cc t sng thn cao hng trm mt....

Cc nh nghin cu thin vn chia sao chi thnh 3 loi: - Sao Chi ngn hn: c chu k qu o t hn 200 nm. - Sao Chi di hn: c chu k ln hn. - Sao Chi thong qua: c qu o Parabol hoc Hypecbol. Chng bay qua
mt tri mt ln v s ra i mi mi. Mi nm c hng trm Sao Chi c to ra ngoi v tr nhng ch nhng Sao Chi ln v c chu k c bit mi c ch . Vo th k XVIII, Sao Chi Halley c pht hin bay lc vo Tri t l Sao Chi u tin ra i v c quay tr li. Cc nh khoa hc cn d on n s hi ng Tri t vo khong nm 2061ca th k XXI. i khi, ngi ta nhn thy Sao Chi mang hai ui mt cch r rt bng mt thng. Chic ui di thng nm i din vi Mt Tri cn chic ui ngn hng thng v pha Mt Tri. Ti sao vy? Nguyn nhn chnh l do khi c ly gn, sc cng ph ca Mt Tri ln b mt Sao Chi mnh lit n mc lm cho vt cht trong Sao Chi dn nn n bng n d di v bt to ra xa. Trong khi , gi Mt Tri b st nhng m bi kh pha sau v cn li nhng chic ui ngn ny. Khi nhn vo vt cht ca Sao Chi cng nh nhn vo thi k khai sinh ca H Mt Tri. Bi vy, chng chnh l i tng nghin cu tr li cu hi H Mt Tri "ln ln" nh th no? Sao chi bt ngun t u? C quan hng khng Chu u cho rng: m my Oort bn ngoi H Mt Tri - ranh gii gia H Mt Tri vi cc H Hnh tinh khc chnh l "ci ni" ca "n" Sao Chi. S "mon men" tnh tin ca Sao Chi ti H Mt Tri khin cho bng ca chng b tan chy. Nhng chuyn gh thm sau khin cho chic ui ca chng ngy cng ngn i do b tht thot.

Khng mt hnh tinh no trong h mt tri so snh c vi sao chi v mt th tch. N gm 3 phn: li chi, si chi v ui chi. Li chi cu to bng nhng ht th rn m c, nh sng ta xung quanh l cc si chi. Li kt hp vi si to thnh u chi, cn ui khng phi c ngay t lc hnh thnh sao chi m c c khi n i ngang qua mt tri. Nhng cn gi mt tri thi bt cc phn t ca sao chi v to thnh chic ui rc sng pha sau. C chic ui ca sao chi ko di hng triu km. Ngay t th k 18, Isaac Newton cho rng sao chi l vt th ang gip ch cho s tn ti ca tri t, n cung cp m cho tri t - iu kin duy tr s sng ca mun loi. n nay, cc nh khoa hc vn ang tm hiu v hin tng v tr hp dn v y b n cn cha c khm ph. c rt nhiu cuc thm d tm hiu Sao Chi nhng hin ti n vn l mt n s. Cc nh khoa hc cho rng: nh sng ngu hng - s xut hin bt thn khin cho n tr thnh mt k quan thin nhin hp dn. Mi khi, mt Sao Chi hnh thnh hay mt i do qu trnh "u " vi cc thin th khc u khin cc nh khoa hc bn khon i kim tm li gii p...

V sao Sao Th mang v p b n? Hnh tinh khng l Nm gia Sao Mc v Sao Thin Vng, cch Mt Tri chng 1,43 t km (hay 10 ln khong cch t Tri t ti Mt Tri), Sao Th l hnh tinh ln th hai trong H Mt Tri (sau sao Mc). T Cc Bc, trng Sao Th nh th mt H Mt Tri mini vi nhng vnh ai nhiu mu rng chng 165.000 dm v 56 v tinh nm ri rc hn 10 triu Tri t ch nh qu dm t hnh tinh ny. Chnh vnh ai rc r ny bng nh chy trn nh la Galileo Galilei khin ng lm tng Sao "con ng" l nhng Th nh c hai tai hoc hai quai.

vnh sng

Trong khi thnh phn ch yu cu to nn Tri t l t, th Sao Th li l mt loi Hnh tinh c cu to ch yu t kh Hydro v Heli. Chnh v vy, tuy rng Sao Th c kch thc ln th nh trong H Mt Tri nhng khi lng ca n cha bng 1/3 khi lng ca Sao Mc. Y ht ngi anh em Sao Mc, Sao Th l mt khi hnh cu vi mt ht nhn bng v nhiu lp khinh kh th c (H2) bao bc thnh nhiu lp v c tnh cht ging nh mt kim loi. Lp khinh kh c bin dn dn sang th lng c, th lng thng, th kh c, ri th kh thng ca nhng lp nm k trn. Hn na, cht liu ch yu trn hnh tinh ny l Hydro nn t trng ca n km hn Tri t nhng 8 ln. S dy c ca bu kh quyn trn sao Th khin cho p sut khng kh cng gn mt t cng tng cao, bin kh Hydro thnh cht lng. Cng vo su trong tm, hydro lng nn thnh hydro kim loi (Metallic Hydrogen), c tnh dn in v l tc nhn to ra t trng trn hnh tinh ny. Phn su nht trong tm sao Th l mt li nh bng c nhit n 15.000 C. Cc vnh ai sao Th c nh thin vn hc Galileo pht hin ln u tin vo nm 1610, bng mt trong nhng knh vin vng u tin ca nhn loi do ng ch to. Nhng vnh ai ny c cu to bng , kh ng c v nc . Ngc mt t Tri t, chng ta s bt gp mt qu cu c mu vng nht mt trong nhng thin th sng nht trn bu tri m. V sao Sao Th eo nhiu vng vng? Khoa hc nghin cu rng: nhng chic vng vng eo quanh Sao Th c cu to bi hng t hng t khi bng nh c ng knh ch vi mt.

Cc vnh ai ln cha ng hng nghn vnh ai nh hn nhm gi cho cc phn t vnh ai bin mt. Cn cc v tinh khc gip duy tr khong cch gia cc vnh ai lc ht ca Minas gi cc phn t khi b ht sang nhng vnh ai B v vo vng Cassini. Cc vng ny hp li thnh mt chic a c ng knh khong 270.000 km. Ta c th xp 22 hnh tinh Vnh ai ln cha hng nghn c kch thc nh Tri t trong vng ny. S lng ng ng o ca 35 v tinh ca hnh tinh ny vnh ai nh nhn nh sng ca Mt tri v phn chiu xung mt t mt cch rc r nht. Mt iu c bit na l: cc vng ny rt mng, khng qu 100m. Cc mnh bng to ra hng trm cc vng trn ng tm lin tip. Chnh v vy, khi hng mt ln bu tri ta thng c cm gic l mt a nguyn vn. Theo nhng kho st khoa hc mi nht, trong ngn y v tinh ca sao Th, ch v tinh Titan c bu kh quyn bao quanh. iu th v hn na l c nhiu yu t chng t nhng g din ra trn Titan l hnh nh ca Tri t chng ta t thi nguyn thu. Nhng im c bit khin cho cc nh khoa hc t ra thch th khi dnh 4 nm iu tra chi tit v h thng Sao Th. iu ny c ngha quan trng gip h hiu c cc thnh phn khc bit tng tc vi nhau nh th no? Hn th, h tin rng: n s lm sng t nhng Mt v p b n cu hi c bn v ho hc, vt l, qu trnh hnh thnh hnh tinh v cc iu kin dn ti s sng. Cch vi nm vnh sng li bin mt - Ti sao? Vnh sng ca sao Th rt rng, rng n mc, Tri t ca chng ta c th vng vy trong vnh sng ging nh qu bng bon trn mt ng. Nhng, mi m nay, vnh sng ca sao Th vn sng chi n mc, mt chng ta c th nhn thy qua knh vin vng 2 tng. y vy m, mt vi nm sau, chng t nhin chy trn. V sao vy? Nh khoa hc Galilei l ngi u tin quan st vnh sng ca sao Th v cng l ngi u tin pht hin ra iu . Chng l, chng cng c c ch mc - ln sao? Cu tr li tr nn n gin khi c iu kin k thut tt nht ca cc nh khoa hc ngy nay. Ho ra l, d rng: vnh sng Sao Th rt rng nhng cng li mng manh, dy ch c 10km.

T mp ny n mp kia, nhng vnh ai chnh tri di khong 165.000 dm, chim trn 2/3 khong cch t Tri t n Mt Trng. Tuy nhin, dy ca nhng lp bi ny ch nh mt t giy trng tri rng nhng cnh ng rng 10 foot. Bi vy, khi vnh sng nghing chch v pha Tri t chng ta s khng nhn thy n na.

Sng chi v s chy trn Sau mt thi gian, Sao Th quay c 1 vng quanh

Mt Tri. Khi , vnh sng ca Sao Th hng v pha Tri t vi gc khc nhau nhau nn c cch khong 15 nm ta s thy vnh sng ca sao Th bin mt mt ln. Trc y, cc nh khoa hc cho rng: cc vnh sng ny l mt di lc a vng chc, ngi khc th cho rng l 1 vng trn h kh hoc th lng. Mi sau ny, li l gii thuyt phc nht c tt thy cc nh khoa hc cng nhn l: ha ra, vnh sng ca Sao Th khng phi l lc a cng khng phi l th kh hay th lng m l do v s cc bng ng knh t 4- 30cm ca hnh tinh ny to thnh tng khi lng bng 1/3 khi lng Mt Trng. Nhng vt th nh b ny nhy xung quanh sao Th, t Tri t nhn ln ta thy chng c mu sng. Nu mt ngy, bn vn thy nhng vnh sng Sao Th ging nh th mt chic m ci rng vnh, my nm sau chng ging nh chic bnh trn t trn chic a to, vi nm sau ln mt tm. Bn t hi Cc vnh ai ny hnh thnh nh th no nh?. Cu tr li vn ang lm au u cc nh khoa hc

Cc chm sao ng vi cc l s t vi nh th no? Bn hy th quan st v tr ca Mt Tri khi n va chy va qut ln bu tri mt vng hon ho. mi mt phch nhn n li in du chn mnh ln bi mt chm sao quy c. C th coi l quy lut, mt tr chi t nhin hoc c s cho mn t vi u ng... ng h sinh hc ca t nhin Hng ngy, Mt Tri mc pha ng v ln pha Ty. Ngi ta tnh rng: phi mt 24h t gia tra ngy hm nay cho n gia tra ngy hm sau. Bn s thy Mt Tri thc dy v bung rm bao gi cng lch i mt cht so vi ngy hm trc. Nhng cho d nh th no th chu k v v tr chnh xc ca n lc mc, ln so vi chn tri cng tun hon trong ng mt nm.

iu c ngha g? Tc l, hon thnh chu k mt nm trn nn tri, Mt Tri s mc - ln chnh xc l 365,24 ngy, hay l Mt Tri s hon thnh mt vng 360o bn c thy n v tr tng ng vi mt s ngi sao (mt chm sao) nh thi im 1 nm trc . Chnh iu ny khin cho mt thi gian di trc y, c nhn loi u nhm tng rng: Tri t l trung tm ca v tr, c Mt Tri v by sao m u chuyn ng trn quanh Tri t vi nhng chu k khc nhau to nn s bin i v v tr tng i ca Mt Tri trn nn tri sao. Gi y, chng ta bit r nhng g chng ta thy di gc nhn chnh xc ca khoa hc.

Nh chng ta bit, ng biu kin ca Mt Tri trn nn tri sao c coi l Hong o. Do trc chnh ca Tri t nghing mt gc l 23,5o so vi mt phng qu o nn vng trn Hong o ny cng lch gc so vi xch o mt gc 23,5o. Hn th, chu du ht mt vng trn Hong o (1 nm), Mt Tri s ln lt lt qua 12 chm sao v cc hnh tinh khc trong H Mt Tri cng chuyn ng nh vy. iu ng ngha vi vic chng chuyn ng cng mt ng ray chng? Hon ton khng phi vy. Mt phng qu o ca chng hon ton khc vi Tri t nn khi i trn bu tri chng khng nhm vi ng Hong o v dao ng di con ng y khong 8o thnh mt vnh ai gi tn l Hong i. Chnh nhng hnh hi ng nghnh, rc rc ny lm c s cho cc nh thin vn, chim tinh Phng ng, phng Ty chia Hong i thnh 12 cung tng ng vi tn 12 con vt cch iu ca cc chm sao. Thut bi ton, t vi bt u c c xem xt s vt di con mt ring ca mnh T vi - cuc i quy lut chn l T xa xa, cc nh thin vn nhn ra rng: vo mi bui sng khi chng ta thc dy, v tr Mt Tri c s thay i. Ti ch Mt Tri sp mc ln thng ny c chm sao ny nhng thng sau li c thay th bi mt chm sao khc Trong mi nm, mi thng, Mt tri ln lt phiu lu ti mt v tr mi, tng ng vi v tr ca mt trong 12 chm sao khc nhau, gi l 12 chm Hong i. l c s xut hin t vi.

T vi phng Ty

Chia Hong o ra thnh 12 cung bng nhau tng ng vi 12 v tr ca Mt Tri ti 12 thng trong nm, ngi Hy Lp c l nhng ngi u tin t tn cc chm sao Hong o ny. Vng trn Hong o bao gm 12 chm sao phn nh 12 vng tri thuc di Hong i. Theo quan nim ca h, t vi coi 12 cung Hong o bng nhau, da vo n bit 12 khong thi gian bng nhau Mt Tri xut hin tng ng l:

1. 21/03 19/04 : Aries (Bch Dng, Dng Cu) 2. 21/04 - 20/05 : Taurus (Kim Ngu) 3. 21/05 21/06 : Gemini (Song T, Song Nam) 4. 22/06 22/07 : Cancer (C Gii) 5. 23/08 22/09 : Leo (S T) 6. 23/07 22/08 : Virgo (X N) 7. 24/09 23/10 : Libra (Thin Bnh) 8. 24/10 22/11 : Scorpius (Thin Yt, B Cp) 9. 23/11 21/12 : Sagittarius (Nhn M) 10. 22/12 19/01 : Capriconus (Ma Kt) 11. 20/01 18/02 : Aquarius (Bo Bnh) 12. 19/02 20/03 : Pisces (Song Ng)
iu khc bit nht m ngi ta khng lng trc c l, trc Tri t tuy ngho sang mt bn nhng hin tng tu sai khin cho n lin tc o i o li. iu ny dn n vic hng trc Tri t s khc i i cht so vi cch y khong 2000 nm v gc nhn ca cc chm sao Hong o cng khc i mt khong nht nh. Bn hy th tng tng xem: mt ngy no mt kip khc trong tng lai, khong 2000 3000 nm chng hn, gc nhn cc chm sao ny s cn thay i i rt nhiu

T vi phng ng

T Vi phng ng c gc gc t Trung Quc. Khi cc nh thin vn lun t cc hnh tinh ra thut m dng ng hnh. Ngi ta t tn 5 hnh tinh l: Kim, Mc, Thu, Ho, Th theo mu sc ca chng (Ho mu , Mc mu nu sng) 5 nguyn t cu thnh nn vn vt.

Ngay sau 3 hnh tinh mi ra i, vn minh phng Ty n mn vo vn minh phng ng khin cho t vi phng ng thm 3 nguyn t na: Uranus - Thin vng tinh (thn cai qun bu tri), Neptune (Poseidon) - Hi vng tinh (v thn cai qun i dng), Pluto (Hades) Dim Vng Tinh (V thn cai qun m ph). Phng ng cng c vng Hong o vi nhng ngi sao nh Hong o ca phng Ty. C iu s phn chia cc chm sao th khc. Phng ng

chia Hong o thnh 28 chm sao Nh Thp Bt T. 28 chm sao ny gm 4 nhm, mi nhm gm 7 chm nh sau:

1. Hng ng: nhm Thanh Long: Gic, Cang, , Phng, Tm, V , C 2. Hng Ty: nhm Bch H: Khu, Lu, V, Mo, Tt, Chu, Sm 3. Hng Bc: nhm Huyn V :u, Ngu, N, H, Nguy, Tht, Bch 4. Hng Nam: nhm Chu Tc: Tnh, Qu, Liu, Tinh, Trng, Dc, Chn
Trong khi cc nh chim tinh phng Ty chia Hong i thnh 12 cung v t tn n cch iu theo hnh dng ca cc chm sao tng ng vi tng con vt: vng ZODIAC (do ch ZOO ngha l ng vt), th cc nh thin vn phng ng (Trung Quc) li chia vong trn thnh 12 cung, t tn l: T, Su, Dn, Mo, Thn, T, Ng, Mi, Thn, Du, Tut, Hi v gi l 12 con gip. Nhiu ngi cho rng, 12 Con Gip xut pht t 12 thng tnh theo m-lch, tc theo chuyn ng mt trng. Ngi xa, sau vi ngn nm sinh sng trn tri t bt u pht hin c thy 12 ln trng trn th thy kh hu tr li ging nh chu k: m p (xun), nng chi (h), mt m/l ri (thu), v bng gi/lnh lo (ng). T sinh ra 12 thng. m lch ny ging nh m lch ca Trung quc ngha l da trn chu k ca mt trng v phi hp vi s chuyn ng ca tri t quanh mt tri. Mi nm c 12 thng, thng c 30 ngy, thng thiu, 29 ngy. C 19 nm th nhun 7 ln, mi ln nhun mt thng. Thng u nm l thng ging v thng cui nm l thng chp khng bao gi c ly lm thng nhun. Nm m lch khng tnh theo s m dng tn ghp gm hai ch. Ch u l mt trong 10 thin can (Gip, t, Bnh, inh, Mu, K, Canh, Tn, Nhm v Qu). Ch th nh l mt trong 12 a chi (T, Su, Dn, Mo hay Mo, Thn, T, Ng, Mi, Thn, Du, Tut v Hi). Mi hai a chi l tn 12 con vt. Tuy nhin, theo nguyn l m dng - c ngu, ngi xa xp sp cc nm theo cch: T (dng), Su (m), Dn (dng), Mo (m),...Do , chn cc con vt, ngi ta chn chng c s ngn chn, l xen k nhau theo quy tc s l l dng, s chn l m. Nhng nhp phch, nhng hnh hi khc l ca cc chm sao in du trn bu tri u c vn vo cc l s t vi. Ngy nay, khi xem xt cc yu t khoa hc ng vi cung hong o, cc nh nghin cu Khoa tm l hc thuc i hc Aarhus (an Mch) thy rng: nh hng ca cc cung hong o i vi tnh cch con ngi cha xc ng. Tuy nhin, iu khng c ngha l c thut chim tinh, t vi u phi l

Bi vit theo yu cu ca bn Nghi Thanh Liem: Ti sao ngi xa li chn mi hai chm sao ng vi mi hai thng xem t vi? C phi trong thng chm sao no sng nht c chn lm chm sao ca thng khng? Hay cn c mt quy tc no do con ngi t ra?

Hnh tinh no c nh hng ln nht n Tri t? Mt Trng v Tri t Ngun gc ca Mt Trng vn cha c lm r, mt gi thuyt ph bin cho rng n c to thnh sau va p ca mt hnh tinh gc vi Tri t thi k u. Mt Trng c coi l v tinh t nhin duy nht ca Tri t, c kch thc khong 1/3 ng knh Tri t (khong 3.474km). Khong cch trung bnh t Mt Trng n Tri t l 384.403km. Tuy nhin, hin nay Mt Trng ang dn i xa ra khi Tri t, tc ra xa hin nay khong 38mm/ nm. ng thi Tri t cng quay chm li, ngy trn Tri t s di thm ra 15 s/ nm. Mt Trng Mt Trng quay quanh Tri t trn mt qu o gn nh mt qu o trn. N cn khong 27,33 ngy quay mt vng quanh qu o. Tuy nhin do Tri t chuyn ng quanh Mt Tri theo qu o ring ca n nn thc cht, chu k biu kin ca Mt trng l 29,5 ngy (chnh xc l 29 ngy 12 gi 44 pht, vi vn tc qu o trung bnh l 1,022 km/s. nh hng ln nht ca Mt trng i vi Tri t l hin tng thu triu. Do Tri t t quay quanh trc ca mnh mi ngy m (24 gi) c mt vng, nn trong vng mt ngy m mi ni trn Tri t phi c hai ln triu dng v hai ln triu rt (bn nht triu). Mt khc, Mt Trng quay xung quanh Tri t khong mt thng c mt vng nn trong mt thng s c hai ln nc cng (nc triu ln rt cao v xung kit hn cc ngy khc) v hai ln nc km (nc triu ln xung yu hn). Vo k trng trn (gia thng) hoc khng trng (cui thng) Mt Trng, Mt Tri v Tri t v tr thng hng vi nhau, lc hp dn ca Mt Tri tng cng thm cho lc hp dn ca Mt Trng, nn nc triu ln cao hn bnh thng. l thi k nc cng. Trong nhng ngy trng thng huyn hoc h huyn Mt Trng Mt Tri th vung gc vi Tri t, lc hp dn ca chng b phn tn, nc triu xung yu. l thi k nc km.

T gia nm 1969 n 1972, chng trnh Apollo ca Hoa K a 12 ngi ln Mt Trng, ngi u tin l Neil Armstrong v Buzz Aldrin trong Apollo 11. Trc , Mt Trng l mc tiu ca nhiu cuc b v thm him vng quanh ca cc tu v tr, bt u vi tu Luna 1 ca X vit nm 1959. Mt Tri v Tri t Mt Tri (i khi cn gi l Thi Dng) l nh tinh trung tm ca h Mt Tri. Theo nghin cu ca cc nh thin vn hc, Mt Tri c hnh thnh cch y khong 5 t nm. Mt Tri c ng knh gp khong 109 ln ng knh ca Tri t (tc l gn 1,4 triu km). Chu k t quay ti xch o ca mt tri l 25,38 ngy, vi vn tc t quay ti xch o t 7.174 km/h. Khong cch trung bnh t Tri t n mt tri l khong 149.597.890 km. Ging nh cc thin th khc (tiu hnh tinh, thin thch, sao Mt Tri chi), hnh tinh Tri t quay xung quanh Mt Tri 365,25 ngy vi vn tc qu o trung bnh 29,783 km/s. thu c cc quan st lin tc v Mt Tri, C quan hng khng v tr chu u v NASA hp tc vi nhau phng i quan st mt tri v nht quyn (SOHO) vo ngy 2 thng 12 nm 1995. Mt Tri c coi l c nh hng quyt nh n s sng trn Tri t. nh sng t b mt ca Mt Tri c xem l ngun nng lng chnh cho Tri t. nh sng Mt Tri b hp th mt phn trn bu kh quyn Tri t, nn mt phn nh hn ti c b mt Tri t (gn 1000 W/m nng lng Mt Tri ti Tri t trong iu kin tri quang ng). Chnh v vy, nhn trc tip vo Mt Tri vo lc tra nng s lm cho cc sc t quang hnh trong con ngi mt mu tm thi, c th to ra hin tng om m mt v m tm thi. Nhn thong qua Mt Tri c th gy cm gic kh chu nhng khng gy hi nhiu. Nhn thng vo thu knh nhn Mt Tri c th nhn khong 2W nng lng trc tip vo mt, gp 300 ln hn so vi nhn bng mt thng. Nh vy, ch thong nhn qua thu knh m khng c u lc c th gy ra m vnh vin.

Mt Trng thc cht khng h c kh nng pht sng. nh sng m con ngi nhn thy khi quan st mt trng chnh l nh sng c chiu t Mt Tri vo Mt Trng, sau phn x n Tri t. Do , sng ti ca Mt trng ph thuc vo khong cch gia Mt Trng vi Mt Tri v phn x nh sng. Mt tri v Mt trng Mt trng ch hon ton trng vo ban ngy. iu ny l do mu xanh da tri c ho vo mu vng chnh ca mt trng. Trong nhng ngy c trng, vo bui chiu hoc sm ti, mu xanh da tri yu i, mt trng tr nn vng hn, v n mt lc no s gn nh vng tuyn. Khi hong hn tt hn, trng li tr nn trng vng. Trong thi gian cn li ca m, trng gi mu vng sng. Vo ma ng, trong nhng m tri quang ng, khi trng ln cao c v trng hn. Nhng khi xung gn ti chn tri, Cuc sng trn Tri t trng li c mu v cam. mu. l nh trng sau nguyt thc. V nh trng l do s phn chiu nh sng mt tri nn trong thi gian nguyt thc, Tri t che khut Mt Trng. Bu kh quyn Tri t phn tn tia xanh nhiu hn tia . Trong thi gian Tri t bt u ra khi vng che mt trng, nhng tia i n Mt Trng nhiu hn. Khi bt u chm dt nguyt thc, Mt Trng nhn tia nhiu hn v phn chiu v Tri t mt mu a. Sau , nh trng t t tr li bnh thng. Mt Trng v Mt tri chuyn ng trn hai qu o hon ton khc nhau, nn khong cch gia Mt Trng v Mt Tri khng c nh v hu nh khng c mi lin h cht ch no gia Mt Trng v Mt Tri. Tuy nhin, do Mt Trng lun chuyn ng quanh Tri t, v Tri t chuyn ng quanh Mt Tri, nn c th coi Mt Trng cng chuyn ng quanh Mt Tri. Chnh v vy, cho d khong cch gia Mt Trng v Mt Tri l bao nhiu i chng na, thi gian Mt Trng chuyn ng c 1 vng quanh Mt tri cng chnh bng khong thi gian Tri t quay xung quanh mt tri l 365,25 ngy.

chu nh hng ln t Mt i khi ngi ta c th thy nh trng mang sc Trng v Mt tri

Kim tinh quay nh th no? S chuyn ng nm trong qu o Mi y, cc nh khoa hc t ra mt gi thuyt kh th v rng: Nu Tri t rt gn cc hnh tinh khc v chng chuyn ng ngc chiu nhau th rt c kh nng ng xy ra. Tuy nhin, trn thc t, Tri t v cc hnh tinh u ngoan ngon i trn nhng qu o ca ring mnh.

Sao Kim - Thn V N hay Ngy xa, cc nh thin vn hc cho rng: Hai vt th khng phi mt im: Mt Tri v Mt a ngc?

Trng di chuyn trn cng mt ci nn ng im. Tuy nhin, s hiu bit v trng thi ca nhng vt th hon ton thiu chnh xc.

Trng thi v cu trc ca H Mt Tri vn cn b hiu bit cha chnh xc v t nht l hai l do. Tri t b coi l ng im, v s di chuyn ca cc vt th trn tri v th cng ch l bn ngoi. Mt Tri b coi l quay quanh Tri t, ging nh cc hnh tinh hay thin th khc. Quan nim ny v v tr, vi Tri t trung tm, c goi l h a tm. Ngy nay, ngi ta bit mt cch chnh xc hn l: Mt trng l thin th gn tri t nht, cch chng ta 384.000km. Khong cch gia mt tri v tri t l 149,6 triu km hay n gin nht l: mun i b ti n, bn s phi mt hn 3.400 nm. Cc hnh tinh khc trong h mt tri cng rt xa, v bi chu sc ht ca mt tri nn chng u c mt qu o n nh. Do , c mt cuc chm trn gia cc hnh tinh chng ta ch c th c trong nhng gic m. Trong khong khng v tr gn h mt tri, trung bnh cc sao cch nhau khong trn 10 nm nh sng. Hn na, chng u chuyn ng theo mt quy lut nht nh. Mt tri cng nh tt c cc sao trong di Ngn H u chuyn ng xung quanh trung tm h theo mt quy lut ring ch khng phi l hn lon. Sao Kim khng phi l V N

Hn na, theo tnh ton ca cc nh khoa hc, trong h Ngn H trung bnh khong mt t t nm mi xy ra mt va chm gia cc sao. Tuy nhin, xc sut cc sao chi va quyt vo hnh tinh th thng xuyn hn nhiu. V, 90% sao trong v tr khng c hnh tinh no quay xung quanh, bao quanh chng ch l mt th gii v cng khc nghit. l bi qu trnh hnh thnh cc hnh tinh lun din ra mt cch kh khn v ko di. Mt s tht l: tt c cc hnh tinh quay xung quanh Mt Tri ch khng phi tt c chng u quay quanh Tri t Tri t mi chnh l ci rn ca v tr.

Khc hn vi nhng phng on ca cc nh khoa hc, kh hu trn hnh tinh V N qu thc khc nghit nhng cch y cha lu. V iu cng c ngha l nhng iu kin thun li nh trn tri t tn ti hnh tinh ny sut 2 t nm sau khi n ra i - di s sng c th pht trin.

V tr cc hnh tinh trn bu tri

V tng th, sao Kim gn nh l bn sao ca tri t v kch c, v l mt lng ging lnh lng gn vi chng ta nht. Ngy nay, nhit bu kh quyn ca hnh tinh ny cao n mc ch cng b tan chy, v bao ph khp ni l nhng cn ma axit sunphuric m c, xut pht t nhng m my lu hunh che kn c nh mt tri. c bao bc bi lp thn kh dy c v nng gp 90 ln, sao Kim chu mt p sut 92 bar tng t nh su 900 m di y bin, ni bt c chic tu ngm bnh thng no cng b bp bp nh mt bao dim. Nhit 470oC khng cho php git nc no tn ti trn b mt nung , cha y nhng vng thic v ch nng chy nm trn nn nham thch ng cng t cc ni la phun ra. Nng lu hunh v acid s thiu chy mi mm mng sinh vt.

"Anh em sinh i" nhng li Ngc ln bu tri m, ta d dng nhn thy, quay ngc chiu mt ngi sao xut hin u tin vo ban m v
bin mt cui cng vo lc bnh minh vi nh sng vng vc ch sau Mt Trng. l l do ti sao Kim tinh li c nhiu tn gi th mng n th. i ngc vng quay Tri t

nm th sao kim tinh quay quanh Tri t mt bao lu?

C mt cu hi t ra l: Gi s sao Kim Tinh quay quanh mt tri l 1

Nh phn tch trn, Mt Tri c coi l trung tm v cc hnh tinh chy xung quanh n ch khng phi Tri t mi l ci rn ca v tr. Hn na, cc hnh tinh u c con ng ring khng gy ln xn hay cc cuc u . Mc d, Sao Kim gn Mt Tri hn v l anh em sinh i vi Tri t. Tuy nhin, gia Tri t v sao Kim cng c rt nhiu im khc nhau c bit l s hnh thnh ca chng. Cc nh khoa hc cho rng: khc hn vi nhng g chng ta ngh: Sao Kim l a ngc ch khng phi l V N. Vng quay k quc ngc chiu t ng sang ty khin cho n t khu bit vi cc hnh tinh khc trong H Mt Tri (k c i Cuc "gp g lch s" dng vi Tri t). thng hng Mt Tri v Tri

ngy trn sao Kim tng ng vi 243 ngy Tri t. Sao Kim quay mt

Tuy nhin, vng quay ca Sao Kim li rt ch 1

vng quanh Mt tri mt 225 ngy (so vi Tri t l 365 ngy) ch Sao Kim khng h quay quanh Tri t. tnh ton thi gian quay mt hnh tinh bt k c l cn thm nhiu con s v khong cch, trng lng, hay quay ca mt hnh tinh khc Tuy nhin, cha bao gi Kim Tinh quay vng quanh Tri t. C chng ch l nhng cuc hi ng ca cc hnh tinh vi nhau, hoc gia cc hnh tinh vi Mt Tri trn cng mt ng thng.

Thng 4/2004, bng mt thng, nhng ngi yu thch thin vn c c hi c chim ngng 5 hnh tinh l sao Thy, sao Kim, sao Ha, sao Mc v Th tinh, xut hin cng lc gn ng chn tri. Cuc hi ng him c ca 5 hnh tinh trn bu tri. y l c hi duy nht trong cuc i ca mt con ngi bi cuc gp g th v nh th s khng lp li trong 1 th k sau . Lin tc trong 30 m hoc hn, v tr ca cc hnh tinh s thay i tng ngy, trong khi chng vn tip tc di chuyn xung quanh mt tri. Thng 6/2004, li mt cuc hi ng na din a ngc khng dnh cho ra, sao Kim i qua gia mt tri v Tri t tc l n dng thng hng gia trc Sao Kim - Tri s sng t - Mt Tri. Cuc di chuyn 6 gi ca sao Kim, mt s kin thin vn cc k him hoi nhn thy ln cui vo nm 1882. Ngi ta chim ngng c bng en ca N thn tnh yu nh bng mt

tri s c chiu ln mt nn vi trng, nh ngi dn s nhn thy sao Kim - xut hin di dng mt bng en nh - t t i qua. Sao Kim v Tri t bay quanh Mt Tri trn hai qu o khc nhau, lch nhau mt gc nh. Thi im thng hng l khi hai qu o ny trng ln nhau. N xy ra 4 ln trong chu k 243 nm. Trong s ny c 2 ln vo thng 12, din ra cch nhau 8 nm. V sau 121,5 nm l hai ln na din ra vo thng 6, mi ln cng cch nhau 8 nm. Tip 105,5 nm, chu k mi s bt u. i vi gii nghin cu, kin thc v sao Kim s cho php hiu r hn v lch s ca h mt tri v tng lai ca tri t, v nhng g cn lm ta loay hoay m mm v hiu ng nh knh v nhng tc ng ca n trong vi thp k ti th sao Kim tri qua mc cc oan. Gi y nhng con tu thm him khng ch x toang mn my bao quanh sao Hm - sao Mai, m n cn em li cho cc nh khoa hc nhng cu tr li tt hn v s sinh tn hay dit vong ca Tri t...

Li th Hippocrate do ai vit? Thy thuc Hy Lp, c tha nhn l ng t ca ngnh y. Ngi ta cho rng ng sinh ra o Cos, mt hn o nm ven b bin Tiu , gn Rhodes. ng hc ngh y t ngi cha, vn l mt thy thuc. ng tng i mt s ni, c l l Athen, nghin cu, v sau ng tr li o Cos hnh ngh, ging dy v vit sch. Trng phi Hypocrates, hay trng phi Cos hnh thnh xung quanh ng ng vai tr cc k quan trng trong vic tch y hc ra khi nhng suy lun m tn v trit hc, a y hc thnh phm tr khoa hc chnh xc da trn quan st Hipocrates 460-370 Tr.CN khch quan v lp lun suy din cht ch. Mc d Hypocrates theo quan nim thi by gi cho rng bnh tt l hu qu ca s mt cn bng ca bn loi th dch, ng kin tr quan im rng s ri lon chu nh hng ca nhng th lc bn ngoi c th, v th dch l cht tit ra t cc tuyn. ng tin rng mc ch ca y hc l bi p sc khe cho bnh nhn thng qua ch n hp l v cc bin php v sinh, v ch nn s dng n nhng bin php iu tr quyt lit hn khi cc triu chng bt buc phi lm nh vy. Quan nim ny tri ngc vi trng phi Cnidius cng thi, nhn mnh n vic chn on chi tit v v phn loi bnh m b qua bnh nhn. C l Hypocrates c nim m h v cc yu t Mendel v b gen trong di truyn, v ng khng ch ch n du hiu ca bnh, m cn n cc triu chng biu hin trong gia nh hoc trong cng ng, thm ch biu hin qua nhiu th h k tip nhau. Trong b sch s gm nhng tc phm vit bt ngun t trng phi Cos, ch mt s t c cho l do chnh Hipocrates vit ra, mc d ngi ta c th cm nhn c nh hng xuyn sut ca ng. Trong s ny, cun Cch ngn, tm tt nhng quan st v suy lun ca ng, cng vi cun Khng kh, Nc v Ni sng, tha nhn mi lin quan gia mi trng v bnh tt, c xem l quan trng hn c. B sch ny c dch thnh mt s bn, trong ni ting l bn dch ca Littr. Mc d li th Hypocrates khng trc tip mang li danh ting cho ng, song, khng nghi ng g na, n tiu biu cho nhng t tng v nguyn tc ca ng. Vn chi phi vic thc hnh y c ca cc bc s ngy nay, li th Hypocrates thng vang ln ti l tt nghip ca cc trng y. Li th qui nh chi tit quyn c gi b mt ca bnh nhn, yu cu ngi thy thuc phi c cuc sng ring t v ngh nghip ng knh trng, v i hi h iu tr ch vi mc ch cha khi bnh. Li th HIPPOCRATE Ti xin th trc Apollon thn cha bnh, trc Es-culape thn y hc, trc thn Hygie v panace, v trc s chng gim ca tt c cc nam n thin

thn, l ti s em ht sc lc v kh nng lm trn li th v li cam kt sau y: Ti s coi cc thy hc ca ti ngang hng vi cc bc thn sinh ra ti. Ti s chia s vi cc v ca ci ca ti, v khi cn ti s p ng nhng nhu cu ca cc v . Ti s coi con ca thy nh anh em rut tht ca ti, v nu h mun hc ngh y th ti s dy cho h khng ly tin cng m cng khng giu ngh. Ti s truyn t cho h nhng nguyn l, nhng bi hc truyn ming v tt c vn hiu bit ca ti cho cc con ti, cc con ca cc thy dy ti v cho tt c cc mn cng gn b bi mt li cam kt v mt li th ng vi Y lut m khng truyn cho mt ai khc. Ti s ch dn mi ch c li cho ngi bnh ty theo kh nng v s phn on ca ti, ti s trnh mi iu xu v bt cng. Ti s khng trao thuc c cho bt k ai, k c khi h yu cu v cng khng t mnh gi cho h; cng nh vy, ti cng s khng trao cho bt c ngi ph n no nhng thuc gy sy thai. Ti sut i hnh ngh trong s v t v thn thit. Ti s khng thc hin nhng phu thut m bng quang (1) m dnh cng vic cho nhng ngi chuyn. D vo bt c nh no, ti cng ch v li ch ca ngi bnh, trnh mi hnh vi xu xa, c v i bi nht l trnh cm d ph n v thiu nin t do hay n l. D ti c nhn hoc nghe thy g trong x hi, trong v c ngoi lc hnh ngh ca ti, ti s xin im lng trc nhng iu khng bao gi cn l ra v coi s kn o trong trng hp nh mt ngha v. Nu ti lm trn li th ny v khng c g vi phm ti s c hng mt cuc sng sung sng v s c hnh ngh trong s qy trng mi mi ca mi ngi. Nu ti vi phm li th ny hay ti t phn bi, th ti s phi chu mt s phn kh s ngc li!

V sao ngi ta thun tay tri? Dao, ko, khui hp tt c u khng thun tin t no vi ngi s dng tay tri. Bt chp s k th ny, t 10 n 12% c dn khp th gii vn thun tay tri. Ti sao c ngi li thun tay phi, c ngi li thun tay tri? n nay, cc nh khoa hc vn b tay khi mun l gii chnh xc iu ny. Tuy nhin, cc cuc nghin cu mi gi rng c th yu t di truyn v mi trng sng ng vai tr nht nh trong chuyn ny. D vn cha xc nh c gen no quy nh vic thun tay tri hay tay phi nhng mt s nh khoa hc cho rng yu t ny c nh hnh ngay t khi ngi ta cn nm trong bo thai. Mt nghin cu khc th nhn nh mt loi gen c vai tr gip pht trin ngn ng bn cu tri ca no ng lun nhim v khuyn khch ngi ta s dng tay phi. Trung tm vn ng trong no kim sot cc hot ng ca tay v i vi ngi thun tay tri, trung tm vn ng bn phi no b thng c vai tr chi phi ln hn bn kia. Ngi c tay tri thng c nng khiu v ngh thut ni tri hn ngi thun tay phi. Tuy nhin, h gp phi khng t bt tin trong cuc sng, chng hn nh n v Indonesia, n bng tay tri c xem l bt lch s; vit ting Hoa bng tay tri l iu cc k kh khn v nhiu ni trn th gii, hc sinh buc phi Ngi Tng thng tay tri y ti tp vit bng tay phi.
nng Bill Clinton

Ai l cha ca ngnh y? Hippocrates (460?-377?trc cng nguyn), l bc s v i nht ca thi c i, c xem nh l cha ca ngnh y. C th ng c sinh ra trn o Kos, Hy Lp, Hippocrates chu du khp ni trc khi nh c Kos hnh ngh v ging dy y hc.ng mt Larrisa, Hy Lp; khng bit thm g na v ng.Tn ca ng xut hin trong tc phm Li th ca Hippocrates mc d ng c th khng phi l tc gi ca ti liu ny. Trn thc t, trong s xp x 70 tc phm c gn cho ng trong Tuyn tp Hippocates, ng c th ch thc s vit khong 6 quyn trong s .Tuyn tp Hippocrates c th l du vt cn li ca th vin y khoa ca trng y khoa ni ting ca Kos. Vic ging dy ca ng, s suy xt c lp v kh nng to ra nhng quan st trc tip, n gin c th nh hng ti nhng tc gi khc ca nhng tc phm ny v phn nhiu lm cho nn y hc c i thot khi tnh trng m tn d oan. Trong s nhng tc phm ni bt hn c ca Tuyn tp Hippocrates l tc phm "Khng kh, Nc v a im" (th k th 5 trc cng nguyn), tc phm m thay v vic gn nhng cn bnh cho ngun gc linh thing, bn v cc nguyn nhn mi trng ca n. N ni rng nhng yu t cn xem xt nh thi tit, nc ung v hng gi c li ca cc thnh ph c th gip mt bc s tm hiu chc chn sc khe thng thng ca cc cng dn. Ba tc phm khc-Triu chng, Triu Hippocrates chng Coan v Cch ngn-trc v sau- tng mang tnh cch mng l, bng vic quan st y cc trng hp, mt bc s c th tin on qu trnh din bin ca mt cn bnh. tng phng bnh, ln u tin c hnh thnh trong Ch dinh dng v Ch dinh dng trong Cc cn bnh cp tnh, nhn mnh khng ch vic n king m cn l cch sng thng thng ca bnh nhn v n nh hng nh th no n sc khe v s hi phc ca anh hay c ta. Cn bnh linh thing, mt lun thuyt v chng ng kinh, ni n nhng kin thc s ng ca phng php gii phu trong Hy Lp c i. Cun sch tin rng bnh ng kinh l do thiu khng kh v ngi ta ngh rng n c th c mang n b no v cc chi thng qua huyt qun. Trong Cc khp xng, vic ng dng phng php c gi l thut un cong Hippocrates c miu t l iu tr chng trt khp. Cc tc phm c yu thch cn c

Tn thng trong no, Cc bnh ca ph n, v Phn chia cc b phn trong t cung.

Ai l ngi ph n phng Ty u tin tr thnh Bc s? Hip hi y hc M ni rng ngy nay c 130 ngn n bc s trn ton nc M, nhng khng phi lc no ph n cng c php nghin cu y hc. Hm nay chng ta hy cng nhau tm hiu v ngi ph n phng Ty u tin tr thnh Bc s. Tn b l Elizabeth Blackwell. Elizabeth Blackwell sinh Bristol, nc Anh nm 1821. Cha m b, ng Samuel v b Hannah Blackwell, rt tin tng Elizabeth Blackwell l ngi sinh ra u bnh ng nh nhau. Cha ca Elizabeth l ch mt nh my sn xut ng lm n pht t. ng lm vic rt chm ch v cn tham gia ng h ci cch Anh. ng chng li ch bun bn n l. ng lun c gng ci thin mc lng v iu kin sng ca cng nhn. ng cn mun ph n c c iu kin gio dc nh nam gii v thc hin t tng ny ngay trong gia nh mnh. Elizabeth c 3 anh em trai v 4 ch em gi. Tt c u theo mt chng trnh gio dc. H cng hc lch s, ton, ting La tinh v ting Hy Lp. Bn b hi ng Samuel l ng mun con gi hc hnh th lm g. ng p: lm g chng thch. Nm 1832, nh my ng ca Samuel Blackwell b chy. ng cng b Hannah quyt nh di gia nh sang M. Lc Elizabeth 11 tui. Gia nh b n sng thnh ph New York. Nhng vic lm n ca ng Blackwell b tht bi. Gia nh li chuyn v pha Ty thnh ph Cincinnat bn dng sng Ohio. ng Samuel b m v phi di chuyn qu nhiu. Khng lu sau khi n Ohio, ng qua i. gip gia nh, Elizabeth v hai ch gi m mt trng n sinh ti nh. Hai ngi em trai tm c vic lm. Vi nm sau hai ngi em trai ca Elizabeth thnh cng trong kinh doanh.Trng n sinh ca cc c con gi vn tip tc hot ng nhng Elizabeth khng hi lng, b khng thch dy hc. Mi chuyn bt u khi E. n thm mt ngi bn b bnh ung th. B bit ngi ngi bnh s cht v cho rng cn phi cho php ph n lm bc s v h rt kho tay trong vic chm sc ngi bnh. Ngi bn sp ri xa cuc sng y ni rng nu c mt ph n chm sc, c l bnh tnh ca b s c hiu r hn, b gi cho Elizabeth theo hc ngnh y. Elizabeth bit rng khng c ph n no c hc trng y nhng b bt u suy ngh mt cch nghim tc v nh hc ngnh y sau khi ngi ph n y qua i. Elizabeth trao i vi bc s ring ca gia nh nhng ng ta phn i tng . Tuy nhin gia nh b li ng h. Nm sau Elizabeth theo hc t vi mt bc s, mt gio s trng y.Gio s ny ni trng i hc y tt nht l Philadenphia.

Khng c trng y no chp nhn Elizabeth. Cn b trng i hc ni rng b phi n Paris v phi gi lm con trai i hc nu mun lm mt bc s. Elizabeth t chi lm vic . B vit th gi n nhng trng i hc khcHavard, Yale v mt s trng km ni ting hn. Tt c cc trng u t chi ngoi tr trng Genava New York. Elizabeth n ngay nhng khng uc tip n nng hu. Mi sau ny b mi bit c nguyn nhn. Vic chp nhn th ngh ca b ch l mt tr a. Gio vin ca trng quyt nh khng tip nhn mt ph n nhng h khng mun xc phm ti ngi bc s vit th gii thiu v ng h nguyn vng ca b. Do h cho sinh vin quyt nh. Cc nam sinh vin thy vic mt ph n mun theo hc ngnh y thtl bun ci. Coi nh mt tr a, h b phiu ng h b. H hi tic khi Elizabeth ti trng nhng qu mun. B n , tr hc ph v mun theo hc. Elizabeth Blackwell gp rt nhiu kh khn v tr ngi khi hc y. Mt s gio s t chi dy c, c nhng sinh vin khc e do nhng cui cng h cng chp nhn. B tt nghip trng y Geneva nm 1849 vi bng danh d. B l ngi phng Ty duy nht tt nghip mt trng Y. Ba thng sau bc s Elizabeth n Paris hc chuyn ngnh ngoi khoa. B mun lm vic ti mt bnh vin Paris bit cch phu thut mt bnh nhn, nhng khng c bnh vin no chp nhn. Khng ai coi b l bc s c. Mt bnh vin cho ph n v tr em Elizabeth hc nhng b phi lm cng vic ca mt y t. Ti bnh vin ny, bc s Blackwell khng may b mt ho cht lng vo mt. B b hng mt mt v buc phi t gi c m tr thnh bc s phu thut. Thay vo b n London hc bnh vin St. Bartholomew. b gp mt y t ni ting Flerence Nightingale. Elizabeth tr v nc M nm 1851. B m mt phng khm New York nhng khng c bnh nhn no n khm c. Bc s Blackwell m mt phng khm khu ngho ca thnh ph gip nhng ngi ngho kh sng trong nhng iu kin kh khn. B quyt nh nhn nui mt b gi nh khng cn cha m. Elizabeth c rt nhiu c m. Mt trong s l m bnh vin cho ph n v tr em, mt c m khc l xy dng mt trng y o to n bc s. Nhng c gng ny ca b c c em gi Emily gip . Emily cng tr thnh mt bc s sau khi phi vt qua rt nhiu kh khn c chp nhn vo trng y. Vi s gip ca rt nhiu ngi, ch em Blackwell quyn gp tin m mt bnh vin trn mt ngi nh xy li. Dn dn cng vic ca hai n bc s c chp nhn New York. Trong nm u tin m bnh vin h ch cha cho 30 bnh nhn. Sang nm sau s bnh nhn tng ln gp 10 ln.

Lm vic vi nhng ngi ngho khin cho Elizabeth ngh rng bc s s gip nhn dn nhiu hn bng cch ngn chn bnh tt. B bt u mt chng trnh m cc bc s s n thm nh bnh nhn. H dy bnh nhn cch gi gn v sinh nh ca, ch n ung hp l c th ngn chn c bnh tt. Tin tc v l thuyt ca Elizabeth Blackwell c lan truyn. Chng bao lu sau b c mi n m mt bnh vin London. B pht biu trc ngi dn London v cch phng trnh bnh tt v lm vic cng vi ngi bn c Flerence Nightingale. Elizabeth Blackwell tr v nc M bt u kho o to n y t u tin. Nm 1868, b m mt trng i hc y dnh cho ph n London. B vit sch v din thuyt rt nhiu v cch phng trnh bnh tt. Bc s Elizabeth Blackwell ni n nhng ci cht l ra khng n, nhng cn bnh ng ra khng b mc. B ni v mi nguy hi ca vic lm vic qu vt v, v n thc n thiu cht, v vic v sinh trong nhng ngi nh bn thu, thiu nh sng l nhng nguyn nhn gy bnh. B ni vi cc bc s l trch nhim thc s ca h l ngn chn mi ni au v s chu ng trc khi n xy ra. Nm 1871, b bt u chng trnh Sc kho x hi Quc gia Anh v gip nhn dn bit cch sng mt cuc sng mnh kho. Elizabeth Blackwell khng lp gia nh, c em gi b cng vy. H coi n ng ngang hng, bnh ng vi mnh v cng mun c i x bnh ng. Tuy nhin phn ln n ng thi y khng chp nhn iu . Suy ngh ny cng gy kh khn cho nhng ngi anh em ca h trong vic tm bn i, nhng ngi cng mun c i x bnh ng. C hai ngi anh em ca Elizabeth Well u lp gia nh v hai ngi v ca h u l nhng ngi ni ting trong phong tro u tranh v quyn bnh ng ca ph n. Elizabeth Blackwell mt nm 1910 ti Anh. Khi y b 89 tui. B l mt ph n rt mnh m. B tng vit l b hiu ti sao khng c ngi ph n thi trc no lm nh b bi v u tranh chng li mi i nghch l vic rt kh khn. Tuy nhin b vn tip tc tranh u v b thy mc tiu ca mnh rt quan trng. Cho n cui i, Elizabeth Blackwell nhn c rt nhiu th cm n ca nhng ph n tr. C ngi cn ni bc s Blackwell m ra con ng cho ph n tin ln.

Laser c ng dng trong y hc nh th no? LASER Thut ng Laser l ch vit tt ca cc t: Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation, c ngha l: Ngun sng khuch i bc x cng bc. T nhng nm u ca th k XX, nhiu nh bc hc xut v nghin cu v tnh cht ny ca Laser nhng mi n nm 1960 l thuyt v Laser mi chnh thc c cng b. Laser l ngun nh sng n sc c chi sng v nh hng rt cao. Hin ti c 3 loi Laser chnh (mi trng hot tnh th rn, th lng v th kh) v ngi ta to ra c 500 loi tia Laser khc nhau, vi nhiu ng dng a dng trong mi lnh vc nh: o xa, dn ng, khoan ct v hn kim loi, iu khin cc phn ng nhit trng, ci to ging trong nng nghip, chn on v iu tr bnh... c s dng trong y hc t nm 1963, Laser lc u c dng hn bnh bong vng mc v dn dn c dng trong hu khp cc chuyn khoa ca y hc v n nay hnh thnh mt nn y hc Laser (Laser Medicine). Laser c dng trong y hc l do 3 hiu ng chnh sau:

1- Hiu ng "bay hi t chc":

Do bc x nhit ca chm tia Laser, lm cho cc t chc (tissu) b bc hi, to thnh nhng vt ct. Nhng vt ct ny rt nh, t chy mu v t tn thng cc t chc lnh xung quanh. V vy Laser c dng lm dao m (loi Laser hay c dng lm dao m l CO2 v Laser CO, Laser YAG). C th ni Laser l mt loi "dao m" tinh t nht, an ton v v trng nht (vi nhit t 1.200 - 1.700o th khng mt loi vi khun no tn ti c), a nng nht v n c th can thip vo mi phu thut phc tp, kh khn (cc hc su, nh, cc b phn "a" chy mu, cc t chc quan trng nh no, ty sng...) m li dao m thng thng khng th can thip c. Ngoi ra dao m Laser cn cc u im sau: - Gim hoc khng cn thuc t - m. - Khng c s tip xc gia dng c v ng rch (v trng tuyt i). - Cm mu tt vi cc vi huyt qun (mch mu ln th phi cm mu bng ch buc).

- Gim ph n, xung huyt v tit dch. - "ng rch" b chn thng rt t.

2- Hiu ng quang ng:

Do bc x nhit, cc t chc sng b ng vn li. V vy "dao m Laser" c tc dng cm mu, hn bong vng mc v c bit trong th thut ni soi ngi ta dng n va chn on va iu tr.

3- Hiu ng kch thch sinh hc

Loi Laser c nng lng thp nh Laser He-Ne c tc dng chng vim, kch thch ti to t chc, chng so li, tng kh nng min dch, iu chnh th dch v hormon, gii d ng, chng hin tng t bin ca t bo, tng hot tnh ca cc men (andolase, cholinesterase, transaminase...), tng vi tun hon, dn mch cc b, gim tit dch, chng ph n, kch thch s hnh thnh ca collagen trong vng ni (ng dng trong iu tr lot gic mc, ni thn kinh, ni ng mch...) Hiu ng ny cn c dng thay cho kim chm cu v c coi l cy kim v trng nht.

VIC S DNG TIA LASER C NGUY HI G KHNG? T hn 1/4 th k qua, ngun Laser c s dng trong rt nhiu lnh vc: Qun s, kinh t, nng nghip, xy dng, a cht, khoa hc v tr, y hc v.v... nhng cho n nay cha c mt bn bo co no chng t rng ngi iu khin ngun Laser v cc i tng c iu tr bng tia Laser b bnh ngh nghip v cc bnh tng t nh khi dng cc cht phng x (nh ung th, suy ty)... chng minh cho s an ton ca Laser, nm 1981, D.B Apfebres dng Laser Argon v CO2 chiu lin tc cho 9 th h chut, sau ly chut th h th 9 lm tiu bn cho ton b cc t chc v kim tra rt chi tit bng cc phng tin hin i nhng khng pht hin ra mt s pht trin bt thng no ca cc t bo. Vin s D.K Skobenskin iu tr cho hn 2.000 bnh nhn v theo di h lin tc trong 9 nm cng khng pht hin ra mt trng hp no do iu tr bng Laser m b u c tnh. Tuy nhin cng nh bt k mt thit b k thut no, d th s hay hin i, trong khi vn hnh u phi tun th nhng quy nh cht ch v k thut m bo an ton v thit b v con ngi.

NG DNG LASER TRONG Y HC Laser trong y hc c ng dng vo ba lnh vc chnh l laser tr liu, laser phu thut v laser cho chn on. c bit, laser dng trong phu thut c kh nng p dng rt rng ln nhiu chuyn khoa nh thn kinh, da liu, tit niu, tim mch..., cho c iu tr bnh l ln phu thut thm m. Ta c mt s v d sau: i vi cc trng hp tai bin mch mu no, cc bc s s dng mt loi laser gii nm na l laser mm cng sut thp chy vo c th ngi nhm kch thch cc qu trnh sinh ho c th ngi bnh. Ngi ta cng dng laser tn si thn ngoi c th. iu c bit ca phng php ny l thay v phi phu thut, m x thng thng, cc bc s s dng sng xung kch bn ngoi c th nhm ph v cc lin kt si thn c kch thc nh. Nh th, chng nhng khng cn phi gy m, gy t gim au n cho bnh nhn m nguy c nhim trng v bin chng sau m cng c hn ch. y ch l mt v d rt nh minh chng cho hiu qu ca laser trong phu thut v iu tr bnh. Nhu cu lm p ca con ngi ngy mt tng v laser cng ng gp mt phn khng nh. V d, u gai khng phi l mt loi bnh c nh hng n sc kho nhng c nh hng khng nh n thm m. Nh vy, vn t ra l trong phu thut khng ch l m bo an ton m cn phi khng lm nh hng n thm m, tc l khng nhng phi lm mt i u m cn khng c lm tn hi n nhng phn t bo xung quanh gy vt so, vt thm v laser c th lm c.

Hin nay c 5 loi laser:

- Laser He-Ne: ty vo cng sut t vi mW n hng trm mW c ng dng vo cc chuyn khoa khc nhau. - Laser C02: c trin khai rng ri t rt sm trong lnh vc phu thut v trng t chy mu, phu thut thm m. - Laser bn dn: dng chm cu khng tip xc, v trng, dn dn thay th phng php chm cu bng kim c truyn. - Laser He-Cd: c ng dng to cc nh Hologramm v cha cc bnh kh c bit trong Da liu v chng Phong. - Laser Argon: vi kh nng ng dng rt a dng v ang trong qu trnh nghin cu.

iu g to nn tnh yu? iu g lm nn sc mnh tnh yu? Cc nh khoa hc ca i hc Rutgers (M) tin hnh mt cuc th nghim nh. H a cho mt s ngi ang yu say m xem hai bc nh. Mt bc ca ngi xa l, bc cn li l ngi yu ca h.Khi trng thy nh ngi yu, b no ca nhng ngi tham gia th nghim lp tc c phn ng khc l. Cc ui thn kinh xung ng, mt phn no b tit ra cht Dopamine.Cht ha hc ny to ra mt ngun nng lng di do, s phn khch v kh nng tp trung cao . Chnh nh m nhng ngi mi yu tr nn mnh m v can m l thng. H c th thc sut m (m tnh nh so) ch ngm cnh mt tri mc, p xe vt hng chc cy s (m khng thy mt) tng ai mt cnh hoa... Cm xc yu c khi gi t u? Chuyn gia tm thn hc Thomas Lewis (M) cho rng tnh yu ca chng ta bt ngun t u th. Chnh la tui ny, chng ta cm nhn c cc mi dy yu thng. Cm gic y ng yn trong v thc, nhng chng ta c th sng li khi ta trng thnh. V th, c nhng ngi b ting st i Tuy hai m mt tnh vi mt ngi m h c cm gic quen quen. C th ch v ging ni hay mi hng. Cht no tc ng vo tnh yu? Khi nghin cu v cm gic lng mn v nhng xc cm mnh lit trong tnh yu, cc nh khoa hc thu c kt qu: Nhng cm gic y ngy cng suy gim. Lauren Slater v chng tng c nhng giy pht ht sc lng mn thi yu nhau. Trong i sng v chng, Lauren vn c gng duy tr nhng cm xc lng mn y, nhng khng th. C m ra tht vng v lo lng.Nghin cu c ch phn ng ha sinh, cc nh khoa hc l gii: No b ca chng ta khng th duy tr cc ht nhn thn kinh trong tnh trng lu di. No b s phn ng li vi s tri dy v xung ng ca cht Dopamine. l mt hot ng c tnh quy lut duy tr s n nh. Do vy, sau hn nhn mt thi gian, bn mt dn cm gic ro rc ca bui u yu l iu c th hiu c. Cp v chng Marion Grillot v Emily Ohio rt ni ting v h sng hnh phc vi nhau 58 nm, c 20 ngi con v 77 a chu. Qua tm hiu nhng cp v chng n i kip nh th, cc nh nghin cu thy rng b no ca h di do cht Oxytocin. l loi hoc mn c tc dng xoa du, to nn cm gic gn kt, yu thng.Ha cht ny ny sinh khi chng ta u ym nhau. c bit, khi v chng "gn nhau", lng cht ny tng ln cao nht. nhng cp v chng khng c i sng chn gi ha hp, t l Oxytocin ca h cc thp. V th, cc nh khoa hc khuyn nhng cp v chng: Hy gia tng nhng c ch u ym v "gn gi" nhau nhiu hn. Oxytocin cn gip con ngi d ha hp v tr nn nng ng hn trong cc

mi quan h x hi. C nghin cu cho rng chng t k c th do s thiu ht Oxytocin. Cc nh khoa hc th cha tr cho nhng ngi t k bng Oxytocin v thu c kt qu kh quan mt s trng hp. C th gia tng cm gic yu thng? i sng v chng khng cn mn nng khng c ngha l tnh yu ht. Bn hon ton c th ci thin tnh hnh. Cch tt nht lm sng li "la tnh" l mi ngi t lm mi mnh, to nhng bt ng. Ngoi ra, c hai hy cng khm ph nhng kinh nghim cha tng th qua. iu y tc ng vo c ch hot ng ca no b i tng, lm cht Dopamine tri dy. Thay i nh trong trang phc, cht sng to khi "gn nhau" hay mt chuyn du lch n min t l s tc ng n cc neuron thn kinh. S mi m s nh thc xc cm tng ng yn.

T chc y t th gii WHO hot ng nh th no? T chc y t th gii, WHO, l mt c quan trc thuc Lin Hp Quc, c thnh lp vo nm 1948, chnh thc i vo hot ng ngy 7 thng 4 nm 1948, sau khi c hn mt na cc thnh vin Lin Hp Quc k vo bn chp thun. Ngy c ly lm ngy y t th gii. Mc tiu ca WHO l "h tr cc quc gia dn tc trn th gii c c sc khe tt nht", vi tiu ch sc kho c nh ngha l "kho c v th cht, tinh thn cng nh yu t x hi, ch khng n thun l khng bnh tt hay m yu". WHO c gng t c mc ch ny bng cch trc tip hoc thng qua hp tc cc cng tc y t quc t.
Tr s chnh ca WHO Geneva, Thu S

WHO n lc tiu dit bnh u ma, mt trong nhng dch bnh ng s nht. Ngoi ra, WHO cn gip cc quc gia km ch cc bnh dch khc nh dch t, dch st thng hn, v cc bnh dch mi xut hin nh dch SARS (bnh vim ng h hp cp) hay virus HIV. WHO cn c gng trin khai cc hot ng lin quan n sc kho khc nh ci thin iu kin v sinh, phng trnh cc tn thng c hc, v sc kho cng ng. WHO hin ang tuyn truyn v tc hi ca thuc l, hoc cc bnh mn tnh nh bnh ung th v bnh i ng. C cu ca WHO WHO l t chc v y t ton cu u tin trn th gii. N thay th, sp nhp rt nhiu cc t chc y t hot ng theo vng, min hay theo lnh th quc gia. Vo na cui th k 19, khi dch t bng pht nhiu ni, mt lot cc cuc hi tho quc t v vn v sinh c t chc Chu u nhm mc ch ban hnh v thc thi cc chnh sch cch ly v cha tr cho nhng ngi b mc dch t. Mt nhm cc quc gia thnh lp nn mt t chc y t vo nm 1920, v n c hot ng trong vng lnh th ca cc nc . Lin Hp Quc c thnh lp vo nm 1945 nh du k nguyn quc t ho v in hnh l s ra i ca mt lot cc t chc quc t. V mc d lc ban u, sc kho khng phi l vn m Lin Hp Quc thc s quan tm, nhng n lc vn ng thnh lp mt t chc y t th gii ca ngi i din ti Lin Hp Quc ca Trung Quc v Brazil c nht tr thng qua. Mt nhm cc chuyn gia y t tham gia cu tr cho cc nn nhn ca chin tranh th gii th II, c giao nhim v nghin cu v c th loi ngi tm hiu cu trc v nhim v ca cc b phn c th ngi. Nhm ny c pht trin v tr thnh T chc y t th gii WHO. WHO c hot ng di s lnh o ca mt hi ng, ng u hi ng ny tng th k. Hot ng ca WHO c iu ng bi mt c quan chuyn trch, v c quyt nh trong cc phin hp nh k.

WHO quy t hng nghn cc chuyn gia v y t, cc u ban h tr, c chia theo khu vc, ng u mi khu vc l mt ngi i din. WHO c hot ng tt c cc quc gia tham gia Lin Hp Quc. ng u b my ny l mt tng th k, c bu chn ra bi hi ng, mi nhim k 5 nm. Tng th k mi, tin s Jong Wok Lee, c ch nh bi hi Tin s Jong-Wok Lee c bi pht ng vo nm 2003. ng l ngi Hn Quc, biu u tin trn cng v tng c o to chuyn ngnh y t Seoul v th k c c chng ch Master chuyn ngnh sc kho cng ng Hawaii. ng tham gia hat ng cho WHO t nm 19 tui v c ch nh vo v tr hin nay. Cc phin hp l hnh thc iu hnh chnh ca WHO. Cc phin hp ny c mt y i din ca 192 nc thnh vin WHO. Cc bui hp thng c t chc hng nm vo thng 5, ti tr s chnh Geneva, Thu S. phin hp ny, hi ng s xem xt li v ph chun ngn sch cho nm hot ng tip theo, quyt nh xem WHO s tp trung vo nhng khu vc no, v nu l cui nhim k th tin hnh bu hi ng v tng th k mi. Tt c cc quyt nh c a ra u phi c hi ng WHO thng qua.
Phin hp WHO ln th 56 vo thng 5 nm 2003 ti Geneva, Hi ng c bu ra t cc thnh vin c 3 nm mt ln. H l nhng ngi c o to y Thu S

v cc lnh vc y t v thng l cc bc s. H gp nhau vo thng mt, ti s quyt nh chng trnh ngh s ca phin hp vo thng nm.

Trong cc phin hp, hi ng s a ra cc kin cho cc cng vic, ch nh tng th k v xut cc khu vc cn tp trung. Phin hp c iu hnh bi tng th k, ngi s theo di lch trnh phin hp tng ngy kim tra vic thc thi cc quyt nh trong phin hp. Ngn qu ca WHO n t hai ngun: khon np Phin hp hi ng th 112 quy nh ca mi thnh vin v cc khon ng thng 5 nm 2003 gp t nguyn khc. Cc khon np c nh thng vo khong 850,000,000 USD cho nm 2002-2003. Cc khon ng h trong nm tng cng t 1,380,000,000 USD. WHO s a ra bn ngn sch d kin mi nm, trong thng k chi tit vic qu WHO c s dng nh th no. Nhng hot ng ca WHO Mt trong nhng nhim v chnh ca WHO t khi n c thnh lp l ngn

nga cc bnh truyn nhim, v mt trong nhng bnh dch c ghi nhn l ngn chn thnh cng chnh l bnh u ma. u ma l bnh dch c nguy c ly nhim rt cao, bnh ny c th gy m, gy ra cc vt so rt ln trn c th v 30% cc trng hp c th dn ti t vong. Vo th k th 10, ngi Trung Quc pht hin ra l chng u, mt dng ca bnh u ma Mt a tr Nigeria c khi m xm nhp vo c th mt ngi kho mnh, c th s pht sinh ra khng th, mc d n li tim Vc-xin u ma cc vt so v i khi gy ra t vong. Vo nm 1978, mt bc s ngi Anh l Edward Jenner chng minh c rng khng th c th c to ra trong c th bng cch tim chng. ng lm th nghim trn nhiu mu u b, v t , Vc-xin c to ra. Mc d phng php iu tr bng Vc-xin t ra v cng hiu qu, nhng Vc-xin u ma vn cha c a n tt c nhng ni cn n n cho n khi WHO u t hng triu USD pht trin Vc-xin trn ton th gii vo nm 1967. Chin dch thnh cng rc r, v ca bnh u ma cui cng c ghi nhn trn th gii l nm 1977. Theo qui nh ca WHO, vng no m khng pht hin trng hp nhim bnh dch no trong vng 3 nm th c coi l xo b c bnh dch trong vng . V th, nm 1980, WHO tuyn b, bnh u ma b xo b trn ton th Tr em Cameroon c giy gii.
chng nhn tim chng

Nm 1988, WHO bt u chin dch chng bnh bi lit, vi mong mun xo b hon ton bnh dch ny vo nm 2005. Bnh bi lit c nguy c ly nhim cao, v n c th gy t lit ngay sau mt vi gi. i tng ca bnh ny ch yu l tr em di 5 tui, bnh c th c phng chng bng Vcxin. tng lan trn trn tt c cc lc a, bnh bi lit gi c kim sot, ch cn xut hin Chu Phi v Nam , nc M xo b c bnh bi lit u tin vo nm 1994, tip theo l nhng nc b ty i Ty Dng vo nm 2000 v Chu u vo nm Mt a tr c ung Vc-xin 2002.
bi lit thng 7 nm 2001 Cngg

bi lit thng 7 nm 2001 Cng- i vi nhng cn bnh m cha c Vc-xin g phng chng, nh bnh st rt, bnh lao phi,

v virut HIV, hot ng ca WHO vn cn nhiu hn ch. Mc tiu ca WHO hin nay l: gim mt na s ca nhim bnh st rt v lao phi, gim mt phn t s ca nhim Virut HIV mi vo nm 2010. Mc tiu ny c v hp l hn l c gng to ra c Vc-xin phng chng. t c mc tiu ny, WHO phi i mt vi kh khn thc s. Vic WHO cn phi lm l tiu dit s cn trng mang mm bnh (bnh st rt), ci thin iu kin sng (bnh lao phi) v c gng thay i quan nim x hi v HIV. WHO ku gi pht trin cc sng kin i ph vi nhng cn bnh cha th cha tr ny, ngoi ra vn tip tc cung cp ti chnh cho vic nghin cu cc Vc-xin phng chng bnh. S xut hin ca i dch SARS gn y cho thy nhng mt mnh v nhng im yu ca WHO khi i ph vi mt i dch bng pht. Bnh dch ny c bt u t Trung Quc, nhng nhanh chng lan rng ra ton Chu v Canada, v cui cng l lan ra ton cu do nhng ngi mang mm bnh di chuyn gia cc chu lc bng ng hng khng. Nhng quan chc ca WHO cho rng vic di chuyn ca nhng ngi mang bnh chnh l l do dn n vic bnh dch lan truyn khp mi ni. nhiu ni, ngi ta c th khoanh vng bnh dch bng cch khng cho php ngi trong vng di chuyn sang vng khc. Nhng v h khng c c mt l do php l no yu cu Trung Quc cho php h tin hnh nghin cu trong lnh th quc gia , nn cc nh khoa hc vn phi ch i cho n khi chnh ph Trung Quc nhng b v cho php h tin hnh c tnh phm vi nh hng ca dch SARS Trung Quc v xc nh ngun gc cn bnh SARS. WHO cng kim sot t l mc phi cc bnh dch trn ton cu v cung cp t vn cho nhng ngi i du lch, a ra li khuyn v vic tim chng v s dng cc bin php phng chng khc khi h cn di chuyn gia cc vng.

Phng php gy m ra i t khi no? Mc d t nm 1835 n 1845 c nhiu bc s tin hnh cc bin php gy m nhng h khng cng khai rng ri v v th cc bin php cha to c nhiu nh hng i vi vic iu tr y t. Ngy 16 thng 10 nm 1846, ln u tin ti bnh vin a khoa Massachusetts Boston, ngi ta cng khai tin hnh mt ca m c gy m. Ngi gy m l William Morton v bc s phu thut l John Warren. Ca phu thut ct b cc bu di hm ca bnh nhn tn l Gilbert Abbott. Ngi gim st trong phng m l mt bc s phu thut khc tn l Jacob Gigelow. Sau ny, bc s Gigelow vit mt bc th cho ngi bn London trong c m t v quy trnh tin hnh ca phu thut . Bc th c vn chuyn trn con tu a th SS Arcadia cp cng Liverpool vo gia thng 12 nm 1846. Ngy 19 thng 12 nm 1846 phng php gy m bng te c tin hnh c Dumfries v London, nc Anh. V ca gy m Dumfries th khng c thng tin chi tit, ch c mt s thng tin cho bit l bnh nhn b xe b cn v phi phu thut ct b chn, ngi ta cng cho rng bnh nhn ny sau cht. Cn M hnh ng ht gy m Morton London, ti s 52 ph Gower, nh ring ca mt s dng nm 1846 nh thc vt hc ngi M tn l Francis Boott, nha s James Robinson tin hnh gy m bng te nh mt chic rng cho qu c Lonsdale. Hai ngy sau ti bnh vin University College, bc s Robert Liston tin hnh phu thut ct b chn cho mt ti x tn l Frederick v ngi gy m bng te l William Squires, mt sinh vin trng y. Tht kh c th tng tng ngha ca phng php gy t i vi y hc th gii. Trc khi c n, phu thut l mt iu ht sc kinh khng, v l bin php cui cng cu cha cho ngi bnh. Rt t cuc phu thut c th c tin hnh. Ch c cc cuc phu thut bn ngoi, phu thut ct b, fungating cancers, v ct b si thn l nhng ca m phu thut c th tin hnh. Cc b phn bn trong bng, ngc v s l nhng vng tuyt i khng th ng chm n i vi phu thut. Tc l yu t quyt nh thnh cng ca mt ca phu thut. Hu ht bnh nhn phi b tri hoc l gi cht. Mt s ngi may mn ch b ngt i v cn au cn nhiu ngi khc th b cht ngay trn bn m hoc ngay sau khi ca m kt thc.

Ngi ta tng k li mt cu chuyn v Liston, mt bc s phu thut xut sc thi , tng mt ln tin hnh phu thut ct b si thn cho mt bnh nhn. Ngi bnh v qu s hi vng dy thot khi bn tay rn chc ca ngi ph t, chy ra khi phng m v t kho cht mnh trong nh v sinh. Liston ui theo, l mt ngi quyt on, ng ph ca v ko ngi bnh ang la ht s hi tr v phng m hon thnh ca m. Mt cu chuyn khc c ng trn t New York Herald ngy 21 thng 7 nm 1841 k chuyn v mt ca phu thut ct b: y l ca phu thut James Simpson ct b mt ch sng ty chn. Bnh nhn l mt cu b khong 15 tui c ln da ti nht, thn hnh gy g nhng trng c v bnh tnh v kin nh. Mt v gio s s vo ng mch i, a chn cao ln mt thi gian m bo vic gi mu. Ming gc c t ln i ri ngi tr l gi cao chn ca ngi bnh. Ch sng ty trng tht kinh khng v ng s. Ngi ta cho ch b ung mt cht ru, cu b trng vn ti nht nhng vn gi v cng quyt. Cha cu t tay ln u cu v nm ly bn tay tri. Mt gio s khc ly mt con dao di sng long, s vo xng, ct mt nht dao cn thn nhng rt nhanh. Cu b ht ln kinh hong, nc mt chy di trn m ngi cha. Nht ct u tin t bn trong hon thnh, li dao dnh mu t vt thng ang run ry, mu chy trn ra ngoi, khung cnh tht kinh tm, nhng ting ht tht kinh, v c v bc s phu thut lnh lng. Vic gii thiu phng php gy m thay i tt c iu ny. Nh n, vic phu thut c th tin hnh chm hn, chnh xc hn v c th tin hnh c nhng vng cm nh bng, ngc v no. Cuc cch mng v phu thut hon ton nh vo s ra i ca phng php gy m v cng vi n l s ra i ca ng xt kh trng carbolic ca Lister. Thng 11 nm 1847, James Simpson, gio s v khoa sn Edinburgh gii thiu thuc gy m chloroform. Loi thuc ny cng hiu hn te nhng c th c nhng tc dng ph nguy him nh gy t t c bit l i vi nhng bnh nhn trong trng thi qu s hi (trng hp u tin xy ra vo u nm 1848) v n cng c nguy c gy tn hi v sau cho gan. Tuy nhin chloroform cng hiu v d s dng hn te v v th bt chp nhng nhc im trn, n vn c s dng ph bin.

Hn 40 nm sau , rt nhiu cht gy t c gii thiu, v mi cht u c nhng u im ring nhng rt t trong s tr li c sau mt thi gian th nghim. Bc tin ln tip theo l vic ra i phng php gy t cc b, s dng cocaine, vo nm 1877 v sau l phng php thm nhim cc b, nerve blocks, v ri l gy t xng sng v gy t ngoi mng cng. Phng phu thut Nhng phng php ny c s dng trong nhng nm 1900 cho php vic phu thut c tin hnh m khng cn phi gy m su v ton b nh vic s dng te hay chloroform. u nhng nm 1900, nhng cht gy m mi hn, t c hi hn, v mang tnh cc b hn ln lt ra i. Bc tin quan trng na trong phu thut l vic kim sot ng th nh s dng cc ng t vo kh qun. iu ny cho php kim sot nhp th ca bnh nhn v k thut c ra i vo thp nin 1910 ny c hon thin vo cui nhng nm 1920 u 1930. Sau ngi ta li tip tc gii thiu cc cht gy kch thch trong tnh mch. y l nhng loi cht an thn gip bnh nhn ng thip i nhanh chng v nh nhng, do gip trnh c vic phi dng cc cht ht kh chu. n nhng nm 1940 v u nhng nm 1950, ngi ta bt u gii thiu cc loi thuc lm gim s cng c, ban u l thuc lm t nha cura (mt loi thuc c ca ngi Anh ing Nam M) v tip n l hng lot cht khc c s dng trong nhng thp k sau . Nha c cura l mt dng tubocurarin ln u tin c bc s Harold Griffith s dng trong gy m lm sng ti Montreal nm 1943 v ln u tin c gio s Gray s dng ti nc Anh vo nm 1946 (ti Liverpool). n gia nm 1950 l s ra i ca thuc m halothane, mt loi thuc ht c tnh t ph, rt d dng trong vic s dng. Tt c cc loi thuc ny v sau c tinh ch to ra nhng loi thuc kch thch trong tnh mch, thuc ht, thuc gy m cc b v thuc lm gim s cng c va hiu qu hn li t c hi hn. Ngy nay cc bc s gy m l nhng bc s c o to ht sc k lng c th chm sc bnh nhn mt cch tt nht. Nh vic gy m c tin hnh ht sc an ton. T l t vong trc tip lin quan n gy m l di 1/250000. Hn na vi nhng h thng iu khin phc tp v mt s hiu bit ngy cng tng tn v cc b phn trong c th, ngnh nghin cu v gy m s cn tip tc c nhng bc tin mi trong tng lai.

Ti sao li c cc nhm mu khc nhau? Nm 1901, nh bc hc ngi o Karl Landsteiner pht hin ra rng c cc nhm mu khc nhau. Khi trn hai nhm mu khng tng thch vi nhau th s dn n tnh trng ng kt. Nhng t bo hng cu b ng kt s b v v gy ra nhng phn ng c. iu ny c th dn n t vong cho ngi c nhn mu. Karl Landsteiner cng nhn thy rng vic ng kt mu l mt phn ng min dch. Phn ng ny xy ra khi trong mu ca ngi nhn c cc khng th chng li cc t bo mu ca ngi cho. Pht hin ca Karl Landsteiner cho php la chn ng nhm mu truyn v nh vy m ng cho vic truyn mu c tin hnh mt cch an ton. Vi pht hin ny ng c trao gii Nobel Y Hc vo nm 1930. Thnh phn cu to mu Mt ngi trng thnh c khong 4-6 lt mu trong Karl Landsteiener c th. Mu gm nhiu loi t bo tri ni trong mt dch lng gi l huyt tng. Trong : T bo hng cu gm c hemoglobin, l mt protein c kh nng mang oxy. N c chc nng vn chuyn oxy n v loi b carbon dioxide ra khi cc m trong c th. T bo bch cu c kh nng chng nhim trng. Cc tiu huyt cu gip lm mu ng (chng hn nh khi b thng) Huyt tng cha mui v cc loi protein khc

S khc nhau gia cc nhm mu l do s c mt hay khng c mt cc phn t protein gi l cc khng nguyn v cc khng th. Cc khng nguyn nm trn b mt ca t bo hng cu cn cc khng th th nm trong huyt tng. Con ngi c cc nhm mu khc nhau th c cc s kt hp khc nhau ca nhng phn t ny. Nhm mu ty thuc vo s di truyn t b m.
Theo h thng nhm mu ABO th c 4 nhm mu l A, B, AB v O. Nhm mu A: trong mu c khng nguyn A trn b mt t bo hng cu v khng th B trong huyt tng. Nhm mu B: c khng nguyn B trn b mt t bo hng cu v khng th A trong huyt tng. Nhm mu AB: c c khng nguyn A v B trn b mt t bo hng cu nhng khng c khng th A hay B no trong huyt tng

Cc nhm mu khc nhau

Nhm mu O: khng c khng nguyn A hay B no trn b mt t bo hng cu nhng li c c khng th A v B trong huyt tng. Ngoi ra, nhiu ngi cn c th c mt loi nhn t c gi l Rh trn b mt t bo hng cu. y cng l mt khng nguyn v nhng ngi c n c gi thuc nhm Rh+. Nhng ngi khng c th gi l nhm Rh-. Mt ngi c nhm mu Rh+ th c th nhn mu t mt ngi thuc nhm Rh+ hay Rh- m khng c vn g nguy him xy ra. Cn mt ngi nhm Rhth khng th nhn mu Rh+ v n c th to ra cc khng th gy phn ng vi cc t bo mu. Theo nhng h thng nhm mu trn y th mt ngi c th thuc mt trong 8 nhm mu sau: A Rh+, B Rh+, AB Rh+, O Rh+, A Rh-, B Rh-, AB Rh, O Rhiu g xy ra khi truyn mu khng tng thch? vic truyn mu din ra thnh cng, cc nhm mu ABO v Rh phi c s tng thch gia mu cho v mu nhn. Nu khng, cc t bo hng cu t mu cho s b ng kt. Cc t bo hng cu b ng kt s b v v cc cht trong s trn ra c th. Trong t bo hng cu c cha cc hemoglobin.

Hemoglobin s tr nn c hi khi nm bn ngoi t bo hng cu. iu ny c th dn n t vong cho ngi nhn mu. D nhin nhng ngi c cng nhm mu th s u c th truyn mu cho nhau. Ngoi ra mt s trng hp ngi ta c th nhn nhng nhm mu khc, ch cn ngi nhn thuc nhm mu m trong mu khng c nhng khng th chng li khng nguyn trong mu ngi cho. Nhm O l nhm cho c mi ngi nhng ch nhn c nhm mu O m thi. Nhm AB th nhn c tt c cc nhm mu nhng ch cho c ngi c nhm mu AB. Nhm A cho c nhm A v AB, nhn nhm A v O. Nhm B cho c nhm B v AB, nhn nhm B v O.

V sao chng ta b bng ? Nhng ngi b yu bng va C nhiu ngi ngh rng, h qu ca vic h b bng chnh l bi v ban ngy h chn p ci bng ca mnh di nh sng, hoc gim ln u ngi khc khi bng ngi khc xin di chn h. Thm ch do yu bng va hay s ma. iu thng xy ra vi nhng ngi b bng l nhng cn c mng ban m. H c gng dy gi mt ai n gip, thc cht h vn ang tnh mt na.

Cc nh khoa hc gii thch rng:

Dng in no ghi c trong gic m cho thy, hot ng v no nhanh, cc t bo thn kinh kch ng mnh, nhit trong s tng do tng chuyn ho, tm li l chng khc g lc thc. Th nhng con ngi ca mt vn c tt li nh ang ng, cc gic quan khng tip xc vi bn ngoi, cc bp tht khng cng v lung thn kinh vn ng b chn, cc trung khu thn kinh ch huy li ni v c ng b c ch. Khi ng chp chn, nhng kch thch tng nh yu nhng li gy ra mt phn ng mnh. Ch cn mt bn tay t ln ngc khi nm nga, mt ci cc o cht, hoc c qu nhiu CO2 trong bung ng. Thm ch, ch cn nm nghing bn tri cng c th gy bng do tim b chn khng c thoi mi.

Ti sao ngi ta li ni rng: bng ch nhng ngi yu bng va? Bi bn thn h lun lun quanh qun nhng ngh vu v thiu xt on khoa hc, hoc sc kho tt song li cn mt yu im trong tinh thn.

phng bng , bn hy dng ngay tr t m, tng tng khi c cc loi truyn ma qu hay kim hip. T th nm ng phi thoi mi, Nm nghing phi, chn hi co, tay dui, lm cho ton b c bp chng gin, u khng vo lch. Ngoi ra, qun o phi rng ri, bung ng thong kh.

Bng hay c mng? c mng l nhng gic m y ni lo u v s hi, mi ngi thng nh li rt chi tit ni dung gic m. Ni dung ca gic m thng cc k phong ph

v lin quan ti s e da cuc sng, n s an ton hoc gi tr bn thn, h c th k mt cch t m vo sng hm sau.

V, c mng thng do ri lon tm l kt hp.

Trong dn gian, c mng thng c gi l bng v trong m, ngi ta thy mt con ma qu no y ui theo, ri ln ngi khi ang ng, gy nght th, giy gia. Gi l bng v ngi ng cm thy b kh th, tc c, b bp c, sa by, dm xung nc, chn sng dn n ku , giy p. Hin tng ny thng xy ra khi nm nga, c ngi v vai nh thc mi dy. c im ca c mng l hay xy ra 1/3 cui gic ng m, khi ang su, nn d phn bit vi mng du v hong s ban m (hay 1/3 u gic ng). Nu b bng , anh ta s tr nn hong lon, chng tr trong cn s hi sau vn k vanh vch nhng g anh ta tri qua cho bn b nghe. Cn mt khi anh ta ln vn trong m lm nhng iu bnh thng (hoc k quoc) th ch l cn mng du. Ngay sng sm hm sau, anh ta chi b mi vic lm m qua khi nghe ngi khc cp n. Mt thng k mi y ni rng, c ti 30% s hc sinh b bng mt ln trong thng. Cn vi ngi ln, c th b nhiu ln (trn 2 ln/tun), v ko theo mt s ri lon v tm l nh: thc m, kh ng, thi lng ng t, mt mi, lo u iu ny gii thch v sao nhng lo lng trong cuc sng, s bt an tinh thn, s thiu suy xt khoa hc li khin mt ngi hon ton kho mnh vn thng gp nhng cn c mng v m. Chng mt o nh hay bn tay ma qui can thip vo gic m ca bn. C chng ch l nhng biu hin ca s t k m th

Ti sao chng ta ngp? Ti sao chng ta ngp? Ngp - mt hnh ng v thc, chng my khi theo s iu khin ca con ngi. Bnh thng, d mun ta cng chng th no ngp c, nhng mt khi c th i hi ta c n p cng chng xong. Cc nh khoa hc kt lun rng: ch cn 14 tun tui, cc c cu bt u bit ngp trong bng m. Ch ko di khng qu 6 giy nhng ngp ni ln nhiu ngh, nhiu thng ip lin quan n trng thi ca con ngi. Bi th, khng ngc nhin lm khi n tng l mn nghin cu ca nhiu b mn khoa hc, t tm l hc, sinh l hc v c bnh l hc Ai cng bit rng: ch l mt i hi bnh thng cng ging nh hnh ng ci ni m thi. Ngp n vo bt c thi im no khi chng ta c cm gic mt mi, chn chng, bun ng Mt cu hi kh th v l: Ti sao chng ta li ngp? Xung quanh n c rt nhiu gi thuyt

ngi lu mt t th, trong mu s tch t cabonnic khin cho c th cn thi ra, c ch u oi ko theo sau . Thn kinh no nhn c tn hiu, ra lnh cc b phn khc, kt qu: chng ta bt u ngp ngn ngp di. Khi bn ngp, bn lm mi mt lng xy ti mi qua phi, vo mu, ln no, nh th, ngp xong, phn no ta tnh to tr li.

Gi thuyt th nht cho rng: Khi bn

nhit trong mu mt cch tc thi.

Mt gi thuyt khc li cho rng: ngp thc cht l c ch t iu chnh Mt gi thit d hiu hn l: cc trng thi tnh cm, tm l bun bc,

chn chng hay ngn ngm khin cc ho cht truyn dn thn kinh nh: setotinin, dopamine, oxit nitric sn sinh ra qu nhiu lm cho chng ta ngp gii phng, hm lng cc cht ny cng nhiu, tn sut ngp cng tng. Khi bn c n dng ny, ti tin chc bn ngp t nht 1 ln. V sao vy? Chng l li tn ti mt c ch ly nhim y? Cng c th lm ch! Ngp cng b ly

Khoa hc c ng h l gii ny? Mt nghin cu nm 2005 chp no ngi khi h ngp v nhn thy mt hot ng no c bit trong vng lin quan ti s bt chc. V vy, nu ln ti bn b nm mt nh nhn kh chu v ngp trong mt cuc hp, th hy gii thch rng ch l mt hnh thc giao tip thi thng c. Ngp khng chu s kim sot ca thn kinh trung ng. N nm ngoi tm khng ch ca bn: C th c ngp nhng khng th ngn cn ngp. Da vo hon cnh xut hin, ng tc ny c chia lm 5 loi: - Ngp lc ng dy: Thng km theo vn vai, co dui chn tay. - Ngp v u oi, bun ng: Th hin r nht trong lc hi hp. C tc dng lm tng lng khng kh a vo phi. - Ngp v i: Thng km theo mt s chuyn ng bng v c honh. - Ngp v u phin. - Ngp dy chuyn (do bt chc): C ch ca loi ngp ny cn cha r rng. Qu trnh ngp din ra qua 3 giai on:

- Ht vo ti a: Ming m rng, gc li h xung, ca hu gin n. Lng ngc v c honh gin ra. - Co tht mt lot c mt, mi gin n. Trong trng hp ngp di (ngp thc s, khng phi ngp theo hoc c tnh) mt thng nhm li, nc mt v nc bt chy ra. khonh khc ny, vic dn truyn cc thng tin lin quan ti th gic v thnh gic c th b t lit. - Th ra: Km theo s gin ca cc c tham gia qu trnh ngp. Khi ngp, cc c mt, c li, c c co mnh, p lc trong khoang ming t ngt tng. p lc ny tc ng ln khoang mi ngn ng thot ca nc mt xung mi. Chnh v vy, khi ngp, khng ai khng chy nc mt. cng ch l mt c ch t nhin theo kiu dy chuyn. Chng c g l l khi chng ta cm gic mt mi sau mt thi gian di khng vn ng. S m m s gy ra mt phn ng ngp tc thi, sau , d ch vi giy, chng ta ai cng c thoi mi hn cht t

V sao chng ta run khi lnh? Phn ng cn bng nhit c th bit chc rng nhng con hi cu cng c c ch bin i thn nhit khi ma ng n. Nh nghin cu Lars Folkow thuc trng i hc Tromso (Na-Uy) b cng quan st nhng con hi cu Cystophora cristata tnh trng nui nht. 12 con hi cu c hun luyn t tin ng trc my quay phim khong cch cc nh nghin cu c th theo di c hot ng c, nhp tim v c thn nhit ca chng. Sau , mt lung khng kh lnh t ngt -35oC c thi vo, chng bt u lp c lp cp. y l mt ng tc hm nng c th. Sau , chng l lt ko nhau xung dng bng lnh but. Tht k l! hon ton khng h c s bt thng hay thay i xy ra trong c th chng. Folkow tm ra li gii p: Loi hi cu ny c th ngng th gn 2 ting ng h di nc, bc khi ng ny l cch gip anh chng t lm lnh mnh ho ng c vi mi trng xung quanh. Trn dng sng, lnh but, ng bng, n vt vn khua mi cho nhn nh ngang dc. Chng bit mnh ang cng chn n mc tm ti c mo li. Tuy nhin, vt cng c mu mo ring khng cn n s run ry chng chi vi ci lnh ma ng. Chng bi li sut ngy nhm tng nhit si m. Chau chut cho b qun o dy chng thm sut ngy, tch m tht nhiu chung quanh phao cu v ni tng, chng chng ngn g khi phi i chi vi ma ng. Cn u trn nhit lng ng bng, c Resilien vn mi m chinh phc nhng vng su lnh lo nht ca Nam cc. Nh mt protein chng ng c bit ngn cht lng trong lng mnh khng bin thnh tinh th. Vi kh nng ny, chng chng ngn c vic c th mnh khng b ho v cho php chng sng st ni m nhng loi c khc khng c dm mon men.

Run ry Bi tp co git gip nhit lng tng

Cm nhn c ci lnh, con ngi cng c phn ng to s ho ng vi mi trng.

Thng thng, c th bn cn phi c duy tr nhit n nh l 36,9oC. trnh b gim nhit v cc hu qu khc ca vic b lnh, no bn phi lun theo st thn nhit.

u tin, c quan xc gic l da c vai tr m nhim s thm d. Khi nhn c tn hiu lnh lo b mt, n lp tc gi thng ip cnh bo ln no. Cc c c lnh s co gin tc th, chn tay run ry, c hm c ng, kt qu l hai hm rng chng ta va vo nhau cm cp.

Hnh ng ny chnh l th thut cho php con ngi to thm thn nhit v thc gic bn cn mau chng tm ni si m.

Nhng, ti sao chng ta li cm thy lnh hn khi c gi thi mnh?

Cc nh khoa hc a ra mt vi gi s thuyt phc: Nu nhit ca khng kh l +4oC (im gi). Khi y, nhit ca da chng ta l 31oC. C mt lung gi nh thi qua, va lay ng l c nhng cha lm rung chuyn l cy (khong 2m/giy), th nhit da chng ta gim i 7oC. Cn khi gi lm ngn c php phi bay (vn tc 6m/giy) th da chng ta lnh mt 22oC, nhit ca da ch xung cn 9oC. Tc dng lm lnh ca gi vt xa nhng g chng ta tng tng. Hn na, trn c th chng ta, da mt l ni tip xc vi khng kh lnh nhanh nht. Khi mt lung kh lnh tp vo mt, chng ly i mt lng nhit nht nh, cha kp thay th bi mt lp khng kh nng m c th sn sinh, chng li ly i tip. C nh vy, cm gic lnh n l iu d nhin. C mt nguyn nhn khc na l, ngay c khi khng kh kh hanh, da vn lun lun bc hi m. bc hi cn phi c mt nhit lng, nhit lng y ly t c th v lp khng kh dnh st vo c th chng ta. Nu khng kh lu thng v lp kh tip xc da lun lun b qutlnh, s bc hi s tin hnh mt cch mnh m hn, c th lin tc b tiu hao v i nhit lng. Cng ging nh l vt, chng c th nhn ngn chn xung nc v rt li ngay lp tc nh phi bng. Run ry, chy nhy, ung mt nhp ru, hoc mc qun o m l cch chng ta ly li s cn bng cho nhit lng c th. Ho ra, con ngi vn l k tanh nht, h bit rng: ni cho nhau nghe

cch phng trnh, ch ng vi thi tit khc nghit l cch tt nht h chng s rt.

V sao chng ta b nc? Nc - hin tng co tht c honh ng y cho rng: nhng triu chng phin nhiu m nc em li l do kh ut gy bt ho trong ni tng. Hin tng ny lm nh hng ti c ch kh, s iu ha tn dch khng thun, khng cht dinh dng, pht sinh m c, kh can lt t v kh. Nhai thc n mt cch nhm nhom, khng iu , hay thc n nng lnh nh nhau, thng xuyn ung nc lnh lm cho d dy b cm, bn v tnh lm mt i kh nng iu tit ca c quan tiu ho. Khi , kh s chy ngc ln c honh v gy ra nc. Hoc khi bn mc phi chng to bn lu ngy, tiu tin khng thng, c th h nhc cng d gy ra nc. Cc bc s Ty y gii thch: Nc l hin tng co tht c honh lm co t ngt bng v ngc. Khi nhng cn nc tm thi din ra khi c th b ri lon hot ng ca c honh. Nu n lin tc ko di th n l kt qu ca cc bnh nh: thot v c honh, vim ming ni thc qun, p xe di honh, hoc cc bnh phi, bnh tim, thiu mu cc b, tng ur huyt Phn x nc pht sinh t h thn kinh trung ng; thn kinh ph v b kch thch s gy ra s co tht khng ch ca c honh. Li g cng co li, che kn thanh qun v hu, lm cho khng kh khng i vo kh qun c na, 2 dy thanh i rung ln cho nn ta nghe thy ting nc. Mt ngy lm vic ct lc khin cho bn i m mt, trc mt ba cm thnh son khin bn n ngu Ung nc lnh cng l nghin, ung ng c lng ln (nht l nc nng) mt nguyn nhn khin ci d dy cng phng. iu khin nhng cn nc ko n mt cch d dng. Yu t tm l cng c th hu qu tng t.

Ngi ta chia ra thnh 3 loi nc chnh phn bit v tm cch iu tr:

- Nc do nhim lnh: Thng xut hin vo bui sng, ting nc nh. Bui ti, ting nc nng hn v lin tc, thi gian ngh gia 2 ting nc ngn, chn tay lnh. - Nc do nhit thnh: Ting nc to, mnh, thi gian gia 2 ting khng c nh, lc ngn lc di, ming li kh, i ngoi kh - Nc do c th suy h, m yu: Ting nc yu nh, khng lin tc, thi gian ngh gia 2 ting di, ngi mt mi, chn n, ng km

Nhng bi thuc hay ho gii nhng cn nc - Vi chn 10 qu, bc ci, cho vo cc vi 1 tha c ph mt ong, hp cch thy. Khi ci vi chn th p ly nc. Bnh nhn n ci vi trc sau ung nc 2 ln/ngy. - Qut hng b chn 20 qu, ra sch, b ht cho vo cc dm nt, thm 1 tha canh ng, trn u, hp cch thy. Khi qut hng b chn, p ly nc ung. - Ht ta t 20 g, xay thnh bt mn, thm ht tiu 4 ht, un vi 250 ml nc, cht nc b b. Bt go 100 g cho vo nc ht ta t, un nh la. Khi cho Nho cng l mt v thuc chn cho 20 g ng phn, quy tan. Bnh nhn n mt ln lc i, trong 2-3 ngy. - Nho chn 100 g, go 100 g, sa b ti 50 ml, mt ong 1 tha. Go xay thnh bt, nho qu ra sch, gi dp un vi 200 ml nc, cht nc b b. Cho bt go, sa b ti, mt ong vo nc nho, quy u, un nh la cho n khi cho chn. Bnh nhn n 1 ln/ngy lc i, dng trong 2 ngy. - Gng ti 2 lt mng, gi nh, un vi 200ml nc nh la, ngui, lc nc b b. ng trng 1 tha c ph cho vo quy u. Bnh nhn va ung va m n 9, dng 1-2 ln/ngy. - Ung lin tc tng ngm nc nh, nc c ga, hoc nut nc bt lin tc - Dng ngn tr v ngn ci bp kn 2 cnh mi, ng thi khp kn ming mi, phng m ri dn kh ln hai tai, mi ln lm nh vy trong 2-3 giy, ri ngh 2-3 giy v lp li khong 15 -20 ln. - Bnh nhn nhm h mt, dng hai ngn tay tr n nh v su vo hai nhn cu trong 1-2 giy, ri nhc h hai ngn tay tr, lm lin tc trong 15-20 ln.

Nhng bi thuc bng thc n:

Cc mo vt

Nn n ung mt cch iu

- Ht su lng ngc phng ln vi kh ht vo, khng ht bng mi m bng ming, sau nhn th ra. Lm ng tc ny nhiu ln. S tng p lc trong lng ngc gip ct cn nc. C th ung mt hi mt cc nc mt.

Bnh ung th c pht hin t khi no? Ngun gc ca t Cancer (ung th) ng t ca nn y hc th gii, mt thy thuc ngi Hy Lp, Hippocrates, dng t ting Hy Lp l carcinos v carcinoma m t nhng khi u. Kt hp li, ung th c gi l karkinos (karkinos trong ting Hy Lp vn ch con cua). Hippocrates gi nh th bi ng nhn thy khi u c tnh c hnh dng ging nh con cua. Thi c i (nm 3000 n 1500 trc Cng Nguyn) Nhng trng hp b bnh c m t u tin trong mt bn giy papyrus c nin i vo khong nm 3000-1500 trc Cng Nguyn. l 8 trng hp b khi u trn v c cha tr bng phng php t, mt phng php ph hy m bng dng c nung nng: khoan la. Trong ti liu ny, ngi ta ni rng khng th no cha tr hn ung th m ch c th lm gim nh bnh. Ai Cp c i, ngi ta tin rng bnh ung th l do cc thn thnh gy ra. Ngay giai on , h Hippocrates phn bit c u c tnh v u lnh tnh. Cc thy thuc cng dng phu thut ct b khi u trn b mt theo cch thc tng t nh ngy nay. H cn ly hn hp gia la mch, tai ln v cc th khc lm thuc cha bnh ung th d dy v t cung, ngoi ra, cn c cc loi thuc m, thuc nc, du thu du, thuc n, thuc p v cc b phn ng vt... Ngy nay, con ngi bit nhiu v c th mnh nhng thi Hy Lp c i cc thy thuc cha c c nhiu kin thc nh vy. Theo Hyppocrates th c th cu to t 4 cht: mu, m di, mt vng, mt en. V ng cho rng vic d tha mt en bt c b phn no ca c th u c th gy ra ung th. y cng l suy ngh ph bin v nguyn nhn ca bnh ung th trong sut 1400 nm sau . Th k 15 n th k 18 Trong sut thi k ny, cc thy thuc c c Khi u ct b trng ging nhiu kin thc v gii phu v bnh l c th ngi. iu bt u cho mt k nguyn c coi l tin con cua b ca phu thut v cc liu php tr bnh da trn quan st cc triu chng.

Thuyt bch huyt ra i vo th k 17 ca Gaspare Aselli thay th l thuyt mt en ca Hippocrates, mang li ci nhn su sc hn v nguyn nhn dn n bnh ung th. Ngi ta cho rng chnh s bt thng trong h bch huyt gy ra cn bnh ny. Cc l thuyt khc cng xut hin gii thch nguyn nhn ca bnh, chng hn nh ung th l do chn thng, thc vt k sinh v ngi ta cng ngh rng ung th c th lan ra ging nh dung dch lng. V sau nh phu thut ngi c, Karl Thiersch, a ra kt lun rng ung th lan ra khp cc t bo c tnh Th k 18 tr v sau Jean Astruc v Bernard, hai thy thuc ca th k 18 tin hnh nghin cu cc l thuyt lin quan n ngun gc ca ung th. N lc ny to nhng bc i u tin cho ung th hc thc nghim. Nm 1761, Giovanni Morgagni Padua l ngi u tin tin hnh gii phu xc bnh nhn tm hiu nguyn nhn gy bnh. N lc ca ng v nhiu bc s sau t nn mng cho ngnh ung th hc ngy nay. John Hunter (1728-1793), mt bc s phu thut ni ting ngi Scotland cho rng mt s dng ung th c th c cha tr bng phu thut. ng cng m t cc phng php m nh nhn bit nhng khi u c th ct b bng phu thut. Theo ng, nu khi u cha lan n cc m gn n v vn c th ct b th chng c l do g m li khng ct b n i. Pht hin ra phng php gy m nm 1844 ca Wells cho php ngnh phu thut pht trin v cc ca phu thut ung th c in nh phu thut trit ung th v ra i. Pht minh knh hin vi ca Leeuwenhoek vo cui th k 17 cng to ng lc cho qu trnh tm hiu nguyn nhn ung th. Cui th k 19, vi nhng knh hin vi hin i hn dnh cho nghin cu m ung th, cc nh khoa hc t c nhng hiu bit quan trng v qu trnh pht trin ca T bo ung th v ung th, v s khc bit r rt gia cc t bo ung th v cc t bo bnh thng khc. Rudolf Virchow, ngi c xem l cha ca bnh l hc t bo, a ra nhng kin thc khoa hc hin i c bn v ung th v lin h cc triu chng ca bnh vi cc pht hin vi m. M b ct b nh phu thut c quan st di knh hin vi gip tng cng thm kh nng chn on chnh xc v ung th, qua ngi ta c th cho cc nh phu thut bit liu quy trnh ct b hon ton khi u hay cha.

So snh t bo ung th v t bo bnh thng

u th k 20, chng kin bc tin trong kin thc v cu trc vi m v chc nng ca t bo sng, nhiu nh nghin cu theo ui nhng l thuyt khc nhau v ngun gc ung th, gn kt cc gi thuyt ca h vo cc nghin cu v th nghim c tnh h thng. Kt qu h tm ra cc cht gy ung th, phng php cha tr ung th bng ha hc tr liu, vt l tr liu v cc phng tin ngy cng hin i hn chun on v cha bnh.

V sao ph n s lnh hn nam gii? Qun o bng - vn sn gai c? C mt cu hi c v nc ci nhng li rt khoa hc: C phi ma ng khin cho nhng con mo bo hn mc bnh thng? iu ng nu bn ch quen quan st ch ta vi v b ngoi. Mi loi ng vt c v u c lng bao ph trn b mt da vi tc dng trnh rt. Khi nhit mi trng h xung, lng chng s t ng dng ln ko theo lp khng ph ngn cch gia lp lng ngoi vi lp da cng phng. Chnh v l m chng ta thng nhm tng rng: chng tr nn to hn khi tri lnh. Cn vi con ngi th sao? Chng ta khng c bao bc bi mt lp lng dy. Lnh khin cho cc c bp nh xu n di da ta co tht, l chn lng kht li v dng ln theo phn x sn gai c. Nhng, v sao khi mc qun o chng ta li khng c hin tng y xy ra? Thc cht, qun o chnh l lp cch nhit Qun o chnh l lp cch nhit tt tt, khi tri lnh chng pht huy tc dng bng cch gi nhit t c th to ra v ngn khng cho chng thot ra ngoi. S lin kt gia cc si vi gi cho phn ln lp khng kh bao quanh c th c gi li v nhit lng bt u to ra Tuy nhin, nu mt cn gi lnh t ngt xut hin, phn x t nhin khin chng ta vn sn gai c cho d mc qun o m. Ph n s lnh hn nam gii, v sao? Trong mt nghin cu y hc mi nht ca nhng chuyn gia M c mt pht hin th v rng: Ti cng mt mi trng, cm gic v nhit ca ph n nhy cm hn ca nam gii. Gio s vt l sinh vt hc M, Darwer gii thch bng 2 nguyn nhn: Trc ht, do c th ca nam gii c nhiu c bp v t m cn ph n th ngc li. Khi lnh, qu trnh xy ho m v hydrat cacbon th c bp li tiu hao mt lng ln calo to ra nhit lng ln hn. Th hai, b my truyn cm ca n nhy hn ca nam rt nhiu. V vy, tn hiu lnh s nhanh chng truyn n no b, c quan ch huy lp tc ch o h thng phng v mi lm vic.

Lc ny, ch huy ca h thng tun hon lui v phng th tuyn th hai. Da chnh l c quan bt tn hiu nhanh nht, lan truyn n tng b phn c th lui v phng v. Khi gp khng kh lnh, n d dng cm nhn, nguyn nhn ch yu l s lnh cng t tay chn. Nu trong mt ngy gi rt, c mt ai mc vy ngn i ra ng, c ta s b cho l thn B my truyn cm thi tit ca kinh c vn nn to ra s k quoc, Nht n nhy hn ca nam rt Bn li khc. Ma ng, ph n u mc vy nhiu ngn i lm m khng h lnh hay mc nhng chng bnh v vim khp. Hc sinh tiu hc thng xuyn mc qun soc, vy ngn i hc, nm tuyt nh mt cch luyn tp vi ci gi lnh. Khng kh lnh v bnh vim khp Luyn tp chng chi li vi ci gi lnh l iu rt quan trng bi n gip c th gim bt c s nh hng ca ma ng i vi sc kho con ngi, kh nng min dch v kh nng chu rt. C rt nhiu ph n b bnh vim khp do hu qu ca vic n mc phong phanh khi tri lnh. Chnh v vy, vic luyn tp khi tri lnh l iu cn thit cho ph n. Cc chuyn gia M cng khuyn rng: ph n nn tch cc rn luyn vi ci gi lnh, chn mt vi cch luyn tp c tnh th lc v tnh bn nh: i b, p xe, nh cu lng trong khi tp nn mc o mng thch hp c th cm nhn c ci lnh, ra mt mi sm bng nc lnh ri tin dn tm bng nc lnh. Cc khp xng au thng lm bn kh ng. Tp th dc hng ngy gip bn gim chng mt ng v ci thin tnh trng kh ng trc y ca bn. Nhng ngi mc chng vim khp thng t vn ng nn cng lm tng nguy c pht trin cc bnh khc nh hng n sc khe. Hy lun hot ng v tp th dc l cch hiu qu nht gip gim chng vim khp cng nh hn ch nhng nguy p xe l mt cch chng lnh c mc cc bnh lin quan. Cc chuyn gia khuyn rng ph n nn tch cc rn luyn vi gi lnh tt nht l vo bui sng sm bn ngoi nh ca mnh.

Chn mt vi cch luyn tp c tnh th lc v tnh bn nh i b, chy chm, p xe p, nh cu lng lm c th kho mnh, trong khi luyn tp nn mc o mng thch hp cho c th cm nhn c ci lnh t; sau khi luyn tp nn ch gi m c th phng sau khi ra m hi c th s lnh. Cc bi tp rn luyn sc khe, tng s do dai ca c bp, tng s vng chc gia cc khp xng v ci thin hot ng gip ngi b vim khp i li d dng hn. Vim khp l mt chng bnh thoi ha kinh nin nn ngi mc bnh ny thng chn nn.V th cc chuyn gia khuyn bn nn tp luyn u n s mang li tinh thn sng khoi v thy yu i hn. Mi bui sng nn dng nc lnh thch hp ra mt, lau ngi cng c th dn dn tin ti tm bng nc lnh.

Ti sao ni sa chua l mt phng thuc cho sc kho? Cc loi sa chua 162 mg canxi, nguyn cht, khng pha hng liu. Loi ny c lm t sa tit trng ln men vi khun lactobacillus bulgaricus. Lng cht bo ph thuc vo loi sa s dng. y l loi sa chua nhiu canxi nht.

Sa chua t nhin: trong 100 g c cha 56 calo, 1 g cht bo, 7,1g ng,

Sa chua "sinh hc": trong 100 g c 56 calo, 1 g cht bo, 7,1 g ng v

162 mg canxi. c bit loi ny c b sung cc khun Lactobacilli v Bifidobacteria c ch. N rt tt cho cc bnh v ng rut hoc nm m o.

Sa chua hoa qu t bo: trong 100 g c 78 calo, 1,1 g cht bo, 114 g
ng, v 140 mg canxi. Trung bnh c 2 tha c ph ng trong mi h. Loi ny c thm cht n nh, cht lm qunh v hng liu nhn to. ng v 122 mg canxi, ng b sung v kem. Loi ny giu cht bo v calo.

Sa chua hoa qu trng ming: trong 100 g c 136 calo, 6 g cht bo, 16 g

Sa chua nguyn cht Hy Lp: trong 100 g, c 133

calo, 10 g cht bo, 4,5 g ng v 125 mg canxi, thm ngon. Loi ny rt giu calo v c mt na hm lng cht bo so vi loi c kem. Ti sao bn nn n sa chua? Ngy nay, sa chua ph bin v tr thnh mt loi thc phm khng th thiu trong thc n hng ngy. Sa chua lm t sa b, sa tru, sa d, sa cu v c t u nnh u c xem l mt th trng ming l tng.

Cha hi ming

Nn n sa chua c ngun gc t nhin

Trong mt nghin cu mi y ca cc nh khoa hc Nht Bn khng nh rng: sa chua khng ng nguyn cht c th lm gim cht hydrogen sulphide - nguyn nhn chnh gy hi ming xung mc ng ngc nhin. H ly mu hi th, nc bt v mng bm trn li ca 24 tnh nguyn vin tin hnh nghin cu. Trong 2 tun u tin, s ngi ny khng n bt k sn phm sa no v tun theo c ch v sinh rng ming nghim ngt. 6 tun tip theo h c n 90 g sa chua mi ngy. Kt qu l, chng hi ming ca 80% trong s gim ng k, lng mng bm trn li cng t hn nhiu.

N lm gim lng vi khun v lng hydro sunfur gy mi trong ming, thm ch gim cc mng bm rng v cc bnh v li ( tt cho rng ming, bn nn chn loi sa chua t ng).

Gim bo
Sa chua giu canxi cn l liu thuc cha bo ph k diu. Nghin cu ca tin s Michael Zemel v cng s, i hc Tennessee (M) cho thy, nhng ngi b bo ph gim c 11% trng lng c th trong vng 24 tun sau mt thi gian kin tr n 3 ba sa chua v cc sn phm sa t bo hng ngy. Trong khi , nhng ngi ty chay sn phm sa v tun theo ch king c kht khe li ch gim c 6,4%.
Cho thn hnh cn i v mnh mai

Theo Zemel, canxi t ngun sa c nh hng ln hot ng ca cc t bo m, gip chng chuyn ha thnh nng lng v t chy hon ton thay v ng

li trong c th. Chnh v vy, ph n thng dng sa chua lm phng thuc gim cn t nhin. Trong sa chua c nhiu canxi lm cht xc tc gip c th thiu t m rt nhanh. Bn c th chn mt trong ba loi sa chua: sa chua thng, sa chua t bo v sa khng kem lm iu .

Tng cng h min dch

n sa chua sng, (khng cn un nng) c th gip ngn nga bnh vim mi d ng v vim ng h hp trn do virus nh cm lnh hoc cm. Cc nh khoa hc thuc i hc Tng hp California (M) tm hiu v nh hng ca sa chua sng v sa chua un nng i vi mt s thanh nin v ngi gi. Kt qu l sau mt thi gian tiu th khong 200 g sa chua sng, c hai nhm c sc khng tt hn i vi cc bnh ng h hp.

Bnh ng rut
Nhng ngi mc cc bnh d dy - rut, nh bnh vim rut, au d dy do nhim khun Helicobacter pylori..., c th gim bt triu chng nh sa chua. Theo cc nh khoa hc n t Trung tm nghin cu Dinh dng, i hc Tufts (M), chnh khun lactic trong sa chua khuyn khch s gia tng s khun "tch cc" trong ng rut v gip kh hot tnh ca mt s ha cht

gy hi. Sa chua c lm t sa giu b vi 90% l nc nhng hng v ca n th li rt d chu v d dy cng dung np rt d dng. Dng sa chua nh mt phn trong ba n hng ngy gip bn lm sch v ngn nga cc bnh h tiu ha. Ngun canxi trong sa chua cng gip ci thin h tiu ha, gip hn ch nhng tc ng ca axit chua (hin tng chua) trong h tiu ha.

Cha bnh nm candida

Khun Lactobacillus acidophilus c trong loi sa chua "sinh hc" c th khng ch bnh nm candida sinh dc. Trong mt nghin cu trn 33 ph n b nm m o ti pht (b nhim trng t 2-3 ln trong vng 6 Phng thuc k diu cho h tiu ho thng), s ln ti pht bnh gim xung r rt nhng ngi n sa chua.

Gim cholesterol
Tc dng bnh n lng cholesterol trong mu, ci thin s cn bng gia cholesterol HDL c li v cholesterol LDL c hi, mt s khun trong sa chua cn c kh nng phn hy axit mt - mt cht dch tiu ha cha cholesterol, cht ny s khng th c c th ti hp th, v b tng ra khi h tiu ha ngay c khi cc axit mt c phn hy. Khun Lactobacilli trong sa chua ccc th s gim thiu nguy c t vong nhng nam gii b ung th rut kt v ung th trc trng nhng ngi b chng bnh khng dung np lactose trong sa vn c th n c sa chua v hp thu tt.

Tr tiu chy, to bn
Sa chua cn gip gim nguy c v thi gian b tiu chy lin quan n thuc khng sinh. Trong mt nghin cu ca M trn 200 bnh nhn c ung hoc tim khng sinh vo tnh mnh, nhng ngi n 225 g sa chua hng ngy c s ln b tiu chy ch bng mt na so vi nhng ngi khng n. Bng chng cho thy nhng vi khun thn thin trong sa chua c th lm gim triu chng ca bnh tiu chy, chng y hi, to bn v tnh trng vim trong Hi chng kh chu d dy (IBS). Chnh nhng vi khun ny tng cng sc min dch ca ng rut.

Tng kh nng tiu ho

n t nht 250mg sa chua mi ngy gip bn tng cng sinh t B - sinh t gip duy tr cm gic ngon ming cng nh s pht trin ca c th. Nu ngi thiu sinh t ny, gn thng b t lit v s pht trin c th khng iu ha. Vi tr kn n, bn c th dng sa chua nhiu dng khc nhau lm mn khoi khu cho tr, gip tr tr nn thm n hn. N cng c tc dng kch thch thm n ngi ln. Trong sa chua cn c vitamin B12, cc vi khun sng rt c ch cho c th bn.

Tng tui th v chc xng

N cn c tc dng tng tui th. Nghin cu cho thy nhng ngi n sa chua 3ln/tun c th tng tui th hn so vi nhng ngi ch n mn ny 1 ln/tun. Khun sa c trong sa chua gip ngn nga v cha chng vim khp. N cng gip xng chc khe v cho c th khe mnh, hn ch s pht trin mm mng ung th. Sa chua cng c tc dng gii kht, lm mt c th khi hot ng qu mc. Chng y chng c thuyt phc ni rng: Bn nn n sa chua c mt sc kho di do v mt tm hn th thi...

V sao tnh yu bt u t i mt? Sc mnh ca tnh yu Cc nh khoa hc ca i hc Rutgers (M) tin hnh mt cuc th nghim nh. H a cho mt s ngi ang yu say m xem hai bc nh. Mt bc ca ngi xa l, bc cn li l ngi yu ca h. Khi trng thy nh ngi yu, b no ca nhng ngi tham gia th nghim lp tc c phn ng khc l. Cc ui thn kinh xung ng, mt phn no b tit ra cht Dopamine. Cht ha hc ny to ra mt ngun nng lng di do, s phn khch v kh nng tp trung cao . Chnh nh m nhng ngi mi yu tr nn mnh m v can m l thng. H c th tnh nh so sut m cng ngm mt tri mc, p xe hng chc cy s khng h cm gic mt mi n tng mt cnh hoa iu c ngha l, nhng hnh nh ca ngi yu lun c nh mt chp li, ghi vo b nh km theo nhng cm xc thn thng. Mt v gio s ngi M k li rng: b b mt ting st i tnh lm cho bay bng. Mt k l hoc vi khun mt v tnh cch chng c g c bit. Khi ngm nhn li b mnh, b cht nhn ra h c nhiu im ng nht. L do no khi gi mch ngun ca tnh yu? V sao li th? Chuyn gia tm thn hc Thomas Lewis (M) cho H c th p xe hng rng tnh yu ca con ngi bt ngun t u th. chc km m khng h mt mi Chnh la tui ny, chng ta cm nhn c cc mi dy yu thng. Cm gic y ng yn trong v thc, nhng chng ta c th sng li khi ta trng thnh. Chnh v th, khi b trng mt mi tn i tnh, ngi ta nhn thy i tng c mt iu g quen quen, c th ch v ging ni hay mi hng khng ng ch . Nhng ngi ph n mt xanh quyn r?

Thi gian gn y, nh mt cn st, hu ht cc c nng nh m, cc biu tng thi trang... u chn mu mt xanh l cho i mt ca mnh ti cc ba tic, cc s kin quan trng. V sao vy? Ngi ta cho rng: V mu xanh l ang l mt nng nht ma ng nm nay, v mt mu xanh l em li cho bn mt nh nhn quyn r y m hoc, v mt mu xanh l rt hp vi i mi trong S di truyn khng th giu sut v gi cm.
ni qua mu mt xanh

Cn i mt di con mt ca cc nh khoa hc th sao?

C mt nghin cu th v mi y ca cc nh nghin cu Bruno Laeng ti i hc Tromso (Na Uy) khm ph ra rng: n ng mt xanh s a thch hn nhng c nng mt xanh, bi mu mt c th gip h bit c ngi bn i c chung thu hay khng? Theo quy lut di truyn v gii tnh: nu b mt xanh v m mt xanh th t s sinh ra mt a con cng mt xanh. V vy, ch cn nhn vo i mt ca a con cc c ng chng s nhn ra mnh c b cm sng hay khng? Mt ngi n ng mt xanh c quyn c t ra nhiu gi thit nghi ng nu bit c ngi v mt xanh ca mnh sinh ra mt thng cu c i mt mu nu. "Nhng anh chng mt xanh rt ra bi hc mt cch tim thc khi chn la bn i da trn mt c im th cht c th gip anh ta nhn ra huyt thng ca mnh", cc nh khoa hc ni. Cc chuyn gia ca i hc Tromso cng tin hnh mt cuc th nghim vi 88 sinh vin. H t truc mt nhng ngi sinh vin hnh nhng c ngi mu c mu mt khc nhau. Kt qu l nhng sinh vin c mu mt xanh u chn mt trong 4 ngi mu c i mt cng mu xanh vi h. Th nghim ny cng c tin hnh vi 443 ngi yu n bnh minh cp v chng tr v kt qu cng tng t nh th. Tuy nhin c v nh nghin cu ny ch phc v ring cho ngui mt xanh, cn vi nhng ngi mt nu hay mt en th h li chng my quan tm n mu mt ca mnh, bi mu mt cng khng ni ln c g nhiu i vi h. Theo mt nghin cu th mt phn t nhng a con c sinh ra bi mt cp v chng c mt mu nu s c nh mt mu xanh nu t tin chng c mu mt . Ba phn t cn li s c i mt mu nu, mu mt ca b m chng.
H c th tnh nh so cng

Tuy khng c hon ho cho lm, nhng pht minh ny ca cc gio s thuc i hc Tromso cng c cho l kh th v. N mt ln na chng t rng tnh yu l mt th g k diu, v nh mt l mt phn khng th thiu trong ci th gii k diu .

Thc n cay c th dit tr bnh ung th nh th no? Gt chn A-sin ca cc loi ung th Cn bnh ung th khin cho cc nh khoa hc phi au u. Phng thuc chng u xa, cc chuyn gia ti i hc Nottingham (Anh) t tin rng: h thc s tm c gt chn A-sin ca tt c cc loi ung th v hy vng mt loi thuc mi rt ngn qu trnh iu tr vi gi c r hn s sm tr thnh hin thc. H tin hnh nghin cu v ch ra rng: Capsaicin, hp cht gy , nng ca t, cc loi gia v cha cht cay c th tiu dit cc t bo ung th bng cch tn cng trung tm nng lng ca chng. Cu trc sinh ha ca mitochondria trong t bo ung th rt khc so vi t bo thng thng. chnh l im yu ca chng, gip nhng hp cht vanilloid tn cng thng vo trung tm nng lng. Tin s Timothy Bates pht biu mt cch chc chn v cc kt qu ng thu c. Capsaicin v cc hp cht thuc h vanilloid c sn trong t v mt s loi rau nn chng rt an ton vi con ngi. iu ny khin cc nh khoa hc ngh rng vic pht trin mt loi thuc cha nhng hp cht vanilloids s r v nhanh hn nhng loi thuc khc. Ti th (mitochondria) c coi l trung tm nng lng ca t bo v chng c nhim v chuyn ha cc cht hu c thnh nng lng nui sng t bo. Cc nh sinh hc coi ti th l mt dng vi khun. Nghin cu cho thy h phn t vanilloid, trong Cc bnh nhn c th c c capsaicin, gn kt vi nhng protein trong vi thm mt bi thuc iu tr nng t ca t bo ung th v gy nn qu trnh apoptosis (cht t bo). Tuy nhin, chng khng tc ng g ti nhng t bo khe mnh xung quanh. Capsaicin c s dng trong vic iu tr chng cng c v bnh vy nn. H cn tm hiu xem liu c th dng chng iu tr mt s dng ung th da hay khng? Nhm nghin cu ang th nghim kh nng tiu dit t bo ung th ty ca capsaicin trong ng nghim. Cu to ha sinh ca cc vi c quan t phn chia trong nhng t bo ung th rt khc vi cu to ha sinh trong nhng t bo bnh thng. y l tnh d b tn cng mang tnh chn lc bm sinh ca cc t bo ung th.

ng cho rng mt lng capxaxin m c th lm cho mt t bo ung th bc vo s tch b t bo s khng c cng nh hng trn mt t bo bnh thng. Nhng loi thuc tim nng Vic cht capxaxin v nhng cht vanilloid khc thng c tm thy trong ch n ung chng minh rng n chng rt an ton. Phng php iu tr ny c dng trong vic iu tr bnh cng c v vy nn. Tuy nhin, kt qu v capxaxin khng ng ngha vi vic c cc bi thuc chit sut t cc loi gia v cay nh t hay ht tiu... c th tiu dit tn gc bnh ung th. Cng c th l nhng bnh nhn bnh ung th hay nhng ngi c nguy c mc phi bnh ung th c th c khuyn l trong thc n hng ngy nn n nhiu thc n cay hn gip cha tr hay phng bnh. Bc s Bates khuyn cc bnh nhn ca mnh mt cch chn tnh.
Cht capxaxin nhiu trong t

Tuy nhin, Josephine Querido, nhn vin thng tin v ung th ti Vin nghin cu Ung th ca Anh cho bit: Cuc nghin cu ny khng m ch rng n nhiu lng t s gip phng chng hay cha c bnh ung th. Cc cuc th nghim cho thy nhng phn chit t t git cht cc t bo ung th ln ln trong phng th nghim nhng nhng mu th nghim ny vn cha c kim nghim xem liu chng c an tan v c hiu qu trn con ngi hay khng. Vin nghin cu Ung th ca Anh xut vic lm gim nguy c b ung th bng cch n ung lnh mnh v cn i vi nhiu rau c v tri cy. V kt lun rng: nhng bnh nhn ung th hoc nhng ngi c nguy c mc ung th nn tng lng t trong khu phn hng ngy iu tr hoc ngn nga ung th. Tuy nhin, nghin cu khng kt lun rng n nhiu t s gip Bnh nhn nn n ung lnh mnh v cn i nhiu loi rau c v tri cy ngn chn hoc iu tr ung th m cn cn c mt ch n lnh mnh, dinh dng cn bng vi nhiu rau xanh v hoa qu. Bc s Bates ni thm rng cc vi c quan t phn chia trong cc t bo ung th cng c th c nhm lm mc tiu bng cc hp cht khc. ng ni qu trnh nghin cu v pht trin nhng loi thuc chng li cc vi c quan

t phn chia cho vic cha tr ung th bng ha hc tr liu c th l cc k quan trng trong cuc u tranh chng li cn bnh ung th.

Ti sao mi vic tri chy khi vui? Thi gian tri nhanh khi vui? y c phi l hin tng t k m th? Vo mt ngy bnh thng, mi vic n vi bn tht sun s. C mt tin vui, bn c thng chc, gia nh c sum hp nhng iu m bn i ch v ao c. Bn cm thy thi gian tri i qu nhanh nh th bn cha kp ghi li? Ti sao li phi l vy, l no thi gian cng c lc nhanh lc chm? Chnh iu ny thi thc cc nh khoa hc Phng th nghim Nhn thc v Sinh hc thn kinh Php bt tay vo nghin cu. Mt gi thuyt c a ra nhm gii thch cho hin tng thi gian chy nhanh hn tm trng hng phn, v ko di l th nhng lc bn u su. hiu cn k hn c ch tm l ny, cc nh khoa hc tin hnh chp nh no trong nhng hnh thi hot ng khc nhau tu thuc vo mc tp trung cng vic. Cng vic tht bun t, bn lic nhn ng h lin tc y nh lc bn bun v cng thng. Tc tc, tch tc no s kch hot mt dng hot ng khin ta tng nh chic kim ng h ch hn. 12 tnh nguyn vin s xem mt bc nh trong khi cc nh nghin cu theo di hot ng ca no h thng qua hnh nh chp cng hng t.

Khi vui, thi gian nh ngn li

Nhng ngi tnh nguyn thc hin mt lot nhim v khc nhau. u tin, h ch phi tp trung vo thi gian bc nh xut hin. Ln hai, h c yu cu ch mu sc ca n, v trong nhim v th ba h phi tp trung vo c thi gian tn ti ln mu sc ca bc nh. Kt qu l, mt mng li cc vng trn no (hay vng vn v no) (cortico-striatal loop) hot ng nhanh hn khi ngi ta tp trung vo thi gian. Nu vy, mt khi no bn tm ti nhiu kha cnh khc nhau ca cng vic, n s phi dn u ngun ti nguyn t i ca mnh hn l chm chm vo m thi gian. Cm gic dng nh nhanh n mc ngi ta cn cn thm mt khong na hon thin.

Tuy nhin, nu no khng b kch thch theo cch ny, n s tp trung ton b tinh lc vo vic theo di din tin ca thi gian. iu khin ta cm thy nh thi gian l chm chp. C th, trn thc t s ong m ny hon ton chnh xc. Nim vui gn lin s sng to Mt nghin cu khc ca cc nh nghin cu Khi bun, cng vic c v tp thuc Trng i hc Toronto (Canada) li khng nh thm rng: ngi c tm trng vui s trung hn.. c tnh sng to tt nhng gim tp trung. Cn ngi mang tm trng bun bc li t ra chm ch hn v t hiu qu hn trong cc cng vic i hi tnh chnh xc. Nghin cu c tin hnh l khi ngi ta theo di hnh vi ca 24 ngi tnh nguyn i din vi hai loi cng vic khc nhau: mt l, loi cng vic c tnh sng to v i hi tp trung cao , hai l, cng vic lin quan n th gic v c th b chi phi gy l ng. Khi cng vic i hi s lin kt gia cc t, ngi mang tm trng vui t ra lm vic hiu qu hn, nhng h li gp kh khn trong vic tp trung th nghim v th gic. Tm trng vui gip tip thu tt cc thng tin bn ngoi, trong khi tm trng bun khin vic tip thu kh khn hn. to tm trng, cc nh nghin cu dng cc bn nhc ca Bach v Prokofiev. Sau khi nge xong h lin phn ng mt cch nhanh nhu khi vui nhng khi gi nh s bun b, h li c th din t tm trng mnh mt cch chi tit hn. Vo mt ngy no , khi bun chn, ng giam mnh trong phng v mng tng v nhng k nim p. Hy i mt ni no rn rng v vui v, bn s thy s khc bit

S rung ng c tc dng g? Cm xc lm nn cuc sng V sao con ngi c xp vo loi ng vt bc cao, vt xa loi sinh vt hoang d? Nh c cm xc, s yu thng hay chnh l s phn ng li vi th gii xung quanh m cuc sng ca con ngi c gi tn thnh x hi. Khc, ci, ngng nghu, bc dc nhng xc ng mnh khin cho chng ta kh c th lm ch c bn thn mnh. Ngn xa, thu t ca chng ta cng phn ng nh vy. Khi no ngi ta s hi? l bn nng ca mt con mi, ngi phng ra nh , bt lc trc s nguy him. Cn gin d th sao? C phi l s ra oai i vi k khc, s i hi c tn trng. Vui mng l s ho hp thc th vi ng loi, i khi hi cht thi quLiu chng ta c th ch ng c nhng hnh vi qu khch lm cho hnh vi ri m nh m bng bong khng? Thc t ch ra, mi chuyn u tri ngc No b ca chng ta l mt c quan iu khin cm xc mt cch tuyt vi v hon ho. Nh n, ta c th suy lun v khm ph c th gii. Ly mt v d n gin: khi i trn ng ph, c quan trung ng b v khi cc cm gic tn cng: nh nng chi tht, c gi kia snh iu gh, r phi no S tn cng ti tp nh vy chng l khin cho chng ta nhm ln hoc no lon lung tung? Trong ngn ngang nhng thng tin y, cc c quan c ch huy thc hin nhim v mt cch r rngBi v no b vn xc nh c thng tin no mang xc cm mnh nht. Hn ht, con ngi c tnh yu Tnh yu - loi thn dc ca tinh thn Ngay t thi c i, cc v vua la chn tnh yu to cho cuc sng nhng sc mu tuyt vi nht. Ngy nay, cc nh khoa hc cng chng minh iu ny Qua rt nhiu th nghim nghin cu, h cho rng: c ch to ra tnh yu khng h n gin cht no. Khi ngi ta ri vo trng thi ngy ngt kh t km theo s nh nhung, no b bt u iu khin cc hoc-mn v n-ron to ra cc chui phn ng tnh yu. Cc cuc th nghim bt u bng cch cc nh khoa hc tin hnh chp nh scan no b ca gn 20 ngi ang yu. Kt qu cho thy, no ca ngi ang yu tng vt nng cc cht dopamin, noradrenalin, adrenalin, v gim nng serotonin.

Adrenalin l mt hoc mn gy cm xc. i vi nhng ngi ang yu, adrenalin to ra trng thi nn nao, i khi c cng thng. Mt cuc h hn, nhng nh mt ca ngi ang yu hay n gin l nhng hnh nh cn lu li trong tr nh ca hai ngi. Lc y, cht Adrenalin cng ngy cng tng cao, tim p nhanh hn khin cho cm gic hnh phc xut hin. Trng thi tng adrenalin cng c th l mt liu thuc hu hiu m ngi ta vn thng gi l sc mnh ca tnh yu hay s vt qua mi th thch. mt ni khc, hoc mn dopamin tc ng gy cm gic sung sng v tho mn mi cm xc. Lc ny, cht noradrenalin tp hp nng lng lm c th nng ln. y l k thng hay d d ngi ta i vo khu vc ca tri cm. S mong mun ho hp tnh yu v th gic ln tm hn ph thuc kh ln vo loi hoc mn ny. Nu mt ngy no , bn c cm gic tri tim mnh p nhanh hn, ch i, nh nhung, hay gin hn Hy ng li cho chui phn ng tnh yu, bi l mt iu bnh thng nhng tht k diu

Vi khun l g ? Lch s ca vi khun Vi khun (c khi gi l vi trng) l nhm hin din ng o nht trong thin nhin. Chng c mt khp ni trong t, nc v dng cng sinh vi cc sinh vt khc. Hu ht vi khun c kch thc rt nh, nhng c loi c ng knh n 0,3mm. Vi khun u tin c quan st bi nh bc hc Antony van Leeuwenhoek vo nm 1683 bng knh hin vi mt trng do ng t thit k. Ci tn vi khun c t sau kh lu bi Christian Gottfried Ehrenberg vo nm 1828, ci tn ny xut pht t ch trong ting Hy Lp c ngha l "ci que nh". Vo thi , hai nh khoa hc Louis Pasteur (1822 - Mt loi trc khun (bacillus) 1895) v Robert Koch (1843 -1910) miu t vai tr ca vi khun l cc th mang v gy ra bnh hay tc nhn gy bnh. Ngy nay, cc nh khoa hc xc nhn, trong 1 lt nc bin c ti hn 20.000 loi vi khun khc nhau. Ton b c th ca chng ta l cn c cho hng t vi khun cc loi. Vi khun c nhiu hnh dng khc nhau. a s c hnh que, hnh cu, hay hnh xon, nhng vi khun c hnh dng nh vy c gi theo th t l trc khun (bacillus), cu khun (coccus) v xon khun (spirillum). Mt nhm khc na l phy khun (vibrio) c hnh du phy. Hnh dng khng cn c coi l mt tiu chun nh danh vi khun, tuy nhin c rt nhiu chi c t tn theo hnh dng v y l mt im quan trng nhn dng cc chi ny. Vi khun c ch hay vi khun c hi? Vi khun c th c ch hoc c hi cho mi trng v ng vt, bao gm c con ngi. Vai tr ca vi khun trong gy bnh v truyn bnh rt quan trng. Chng chnh l tc nhn gy ra cc loi bnh: un vn, st thng hn, giang mai, t, lao... Cc hnh thc ly nhim gm qua tip xc, khng kh, thc phm, nc v cn trng. Cc bin php kh khun (st trng) c th c thc hin ngn chn s ly lan ca vi khun, nh lau da bng cn trc khi tim. Vic v trng cc dng c phu thut v nha khoa c thc hin m bo chng "v khun" hay khng mang vi khun gy bnh. Cht ty u c dng dit vi khun hay cc tc nhn gy bnh ngn chn s nhim v nguy c nhim khun. Vi khun c kh nng phn gii cc hp cht hu c mt cch ng kinh ngc. Mt s nhm vi sinh "chuyn ha" ng mt vai tr rt quan trng trong vic hnh thnh cc khong cht t mt s nhm hp cht hu c. V

d, s phn gii cellulose (mt trong nhng thnh phn chim a s trong m thc vt) c thc hin ch yu bi cc vi khun thuc chi Cytophaga. Kh nng ny cng c con ngi ng dng trong cng nghip v trong ci thin sinh hc (bioremediation). Cc vi khun c kh nng phn hy hydrocarbon trong du m thng c dng lm sch cc vt du loang. Vi khun, cng vi nm men v nm mc, c dng ch bin cc thc phm ln men nh pho-mt, nc tng, da, gim, ru v sa chua. S dng cng ngh sinh hc, cc vi khun c th c thit k sn xut thuc tr bnh nh insulin, hay ci thin sinh hc i vi cc cht thi c hi. Nhiu vi khun c tm thy sng cng sinh trong c th ngi hay cc sinh vt khc. V d nh s hin din ca cc vi khun cng sinh trong rut gi gip ngn cn s pht trin ca cc vi sinh vt c hi. Sc chu ng khng gii hn Vi khun c sc chu ng dng nh khng gii hn. Nu nh con ngi trong nhit xp x 100oC th chc chn s khng th tn ti. Nhng mt s loi vi khun li a sng nhng ming ni la c nhit cao trn 100oC. Thn nhit bnh thng ca con ngi l 37oC v nu gim xung di 20oC, c th s ri vo hn m v tim ngng p. Con ngi s khng th sng iu kin nhit thp nu khng c cc cng c h tr. Nhng vi khun th khc. C dng vi khun a sng trong lp bng lnh gi cc tri t, ni nhit xung ti m 40oC. c bit hn na, trong mi trng a-xt khc nghit vn c vi khun sinh sng. Ngoi ra c nhng loi vi khun a nc mn, a mi trng kim v thm ch khng cn n c khng kh vn sng khe.