T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2358 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1355

BAHE TARIMI-II

Yazarlar Prof.Dr. Ali NAL (nite 1, 2) Do.Dr. Veli ERDOAN (nite 3) Prof.Dr. Birhan KUNTER (nite 4) Do.Dr. Mehmet GNE (nite 4) Prof.Dr. Turgut YELOLU (nite 5) Prof.Dr. Ayzin KDEN (nite 5) Prof.Dr. Vedat ENZ (nite 6) Do.Dr. Ahmet BALKAYA (nite 7) Yrd.Do.Dr. Mehmet ZGR (nite 7) Yrd.Do.Dr. A. Fuat GKE (nite 8, 9) Do.Dr. Meryem PEK (nite 8) Yrd.Do.Dr. Ahmet PEK (nite 8) Prof.Dr. Nebahat SARI (nite 9) Prof.Dr. brahim BAKTIR (nite 10)

Editrler Prof.Dr. Vedat ENZ (nite 6, 7, 8, 9, 10) Do.Dr. Veli ERDOAN (nite 1, 2, 3, 4, 5)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. zlem Doruk Grafikerler Mehmet Emin Yksel Nihal Src Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Bahe Tarm-II

ISBN 978-975-06-1032-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.500 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ xvii

Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii ...

ELMA YETTRCL................................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ ARMUT YETTRCL.............................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ AYVA YETTRCL ................................................................................ Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ NAR YETTRCL ................................................................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ....................................................................................................... BAHE YER SEM VE FDAN DKM .................................................... Bahe Yerinin Seimi .................................................................................. Arazi Hazrl ve Fidan Dikimi.................................................................... KLTREL LEMLER ................................................................................... Toprak leme................................................................................................ Sulama............................................................................................................ Gbreleme ..................................................................................................... Budama.......................................................................................................... Hasat .............................................................................................................. Hastalk ve Zararllarla Mcadele................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm......................................................................................

2
3 3 4 6 7 7 7 8 9 10 10 10 11 12 12 12 12 13 13 13 14 15 15 15 15 15 16 16 16 16 17 18 18 18 18 19 19 19 20 20 20 21 21 22 23 23 24 25

1. NTE

iv

indekiler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

26 26 27 29 29 29 31 31 31 31 32 32 32 32 33 33 33 34 34 35 35 35 36 36 36 36 37 37 37 38 39 40 40 40 40 41 41 41 41 41 42 43 44 44 44 44 44 45 45 45 45 46

2. NTE

Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii ....... 28

EFTAL YETTRCL............................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Budama.................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... KAYISI YETTRCL............................................................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Kaysnn Ekolojik stekleri ........................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ...................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ve Kurutma ................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... KRAZ VE VNE YETTRCL .............................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... ERK YETTRCL .................................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... ZEYTN YETTRCL ............................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ...............................................................

indekiler

Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim istekleri........................................................................................... Toprak istekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. ANTEPFISTII YETTRCL ................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Dkmler................................................................................................. Bo Meyve Oluumu............................................................................... Periyodisite .............................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... BADEM YETTRCL ............................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi ............................................................................... Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... CEVZ YETTRCL................................................................................ Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri................................................................ Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele...........................................................

46 47 47 47 47 47 48 48 49 50 51 51 51

Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii ............................ 52

53 53 54 54 54 55 55 55 55 56 56 56 57 57 57 58 58 58 59 60 60 60 60 61 61 61 62 62 62 62 63 63 63 64 64 64 64 65 65

3. NTE

vi

indekiler

FINDIK YETTRCL.............................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. iek ve Meyve Dkmleri .................................................................... Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... KESTANE YETTRCL ......................................................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

65 65 66 67 68 68 68 68 68 68 69 69 69 69 69 70 70 71 71 71 71 71 71 72 72 73 74 75 75 76 79 79 80 81 81 81 82 82 83 83 83 84 84 84 85 85 85 86 86 86 86 86

4. NTE

zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii.................... 78

ZM YETTRCL (BACILIK)........................................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Ba Tesisi ..................................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Budama.................................................................................................... Terbiye .................................................................................................... Hasat ....................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... LEK YETTRCL ................................................................................ Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitiricilik Sistemleri ................................................................................... Akta Yetitiricilik ..................................................................................

indekiler

vii

rt Altnda Yetitiricilik ........................................................................ oaltma (Fide retimi) ............................................................................... Dikim Dnemleri........................................................................................... Yaz Dikimi............................................................................................... K Dikimi................................................................................................ Sonbahar Dikimi ..................................................................................... lkbahar Dikimi ....................................................................................... Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... AHUDUDU VE BRTLEN YETTRCL.......................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Ekolojik stekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. Destek Sistemi ......................................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ....................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... KV YETTRCL ................................................................................... Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi................................................................................. Ekolojik istekleri............................................................................................ klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. Destek Sistemi ......................................................................................... Budama ve Terbiye Sistemi.................................................................... oaltma ........................................................................................................ Kltrel lemler............................................................................................ Hasat ....................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. TURUNGLLER (PORTAKAL, MANDARN, LMON VE ALTINTOP) YETTRCL............................................................................................ Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dal ve Srgnler ..................................................................................... Yapraklar ................................................................................................. Kkler ...................................................................................................... iekler .................................................................................................... Meyve....................................................................................................... iek ve Meyve Dkmleri .................................................................... Dllenme Biyolojisi.................................................................................

86 87 87 87 87 87 87 88 88 89 89 89 89 90 90 91 91 91 91 91 92 92 92 92 92 93 93 93 94 94 94 94 95 95 95 95 96 97 98 98 99

Turungiller ve ncir Yetitiricilii ......................................... 100

101 101 102 102 102 103 103 104 104 104

5. NTE

viii

indekiler

Ekolojik stekleri .......................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Ekolojik Blgeler..................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. eitler ........................................................................................................... Portakal eitleri ..................................................................................... Mandarin eitleri ................................................................................... Limon eitleri......................................................................................... Altntop eitleri ...................................................................................... oaltma .................................................................................................. Kltrel lemler...................................................................................... Budama.................................................................................................... Sulama...................................................................................................... Toprak leme ......................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... NCR YETTRCL................................................................................. Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler .............................. Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ............................................................... Dllenme Biyolojisi ve lek Arcnn (Blastophaga psenes) Biyolojisi .................................................................................................. Erkek ncirlerdeki Meyve Doular ...................................................... Dii ncirlerdeki Meyve Doular ......................................................... Ekolojik stekleri .......................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Ekolojik Blgeler..................................................................................... Bahe Tesisi ................................................................................................. eitler ..................................................................................................... oaltlma ...................................................................................................... Kltrel lemler............................................................................................ lekleme ................................................................................................... Hasat ........................................................................................................ Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

104 104 105 106 106 106 106 107 108 108 109 109 109 110 110 110 110 110 110 110 111 112 112 112 113 113 113 113 113 113 114 114 114 114 114 115 116 117 117 118

6. NTE

Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii ............................................................................. 120

DOMATES YETTRCL (Lycopersicon esculentum Mill.) ................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ..................................................................................................... Yaprak .................................................................................................... iek ........................................................................................................ Meyve ..................................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ eitler ..................................................................................................... 121 121 121 121 121 122 122 122 122 122

indekiler

ix

Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Yetitirme Teknikleri..................................................................................... Dorudan Tohum Ekimi ile Domates Yetitiricilii .............................. Fide ile Domates Yetitiricilii................................................................ A ile Domates Yetitiricilii.................................................................. Domateslerde Yllk Bakm leri ................................................................. apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Herek Verme, pe Alma.......................................................................... Budama.................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Hasat ve Verim .............................................................................................. BBER YETTRCL (Capsicum annuum L.) ....................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde, Dallar ve Yapraklar .................................................................. iek ........................................................................................................ Meyve....................................................................................................... Tohum...................................................................................................... eitler ..................................................................................................... Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim ........................................................................................................ Toprak...................................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Fidelerin Yetitirilmesi ........................................................................... Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi.............................................................. Biberlerde Yllk Bakm leri ....................................................................... Hasat ve Verim .............................................................................................. PATLICAN YETTRCL (Solanum melongena L.) .............................. Anavatn ve Ekonomik nemi .................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ve Dallar ...................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Meyve....................................................................................................... Tohum...................................................................................................... eitler ..................................................................................................... Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim ......................................................................................................... Toprak...................................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Yetitirme Teknii ........................................................................................ Fidelerin Yetitirilmesi ........................................................................... Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi.............................................................. Patlcanlarda Yllk Bakm leri .................................................................. Hasat ve Verim .............................................................................................. FASULYE YETTRCL (Phaseolus vulgaris L.) .................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ...................................................................

123 123 123 123 123 123 124 124 124 124 125 125 125 125 125 126 126 126 126 126 127 127 127 127 127 127 128 128 128 128 128 128 129 129 129 129 130 130 130 130 130 131 131 131 131 131 131 132 132 132 132 132 133 133

indekiler

Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Meyve....................................................................................................... Tohum...................................................................................................... Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim ......................................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Hasat ve Verim .............................................................................................. BEZELYE YETTRCL (Pisum sativum L.) .......................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum...................................................................................................... Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim ......................................................................................................... Toprak...................................................................................................... Gbreleme ............................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Hasat ve Verim .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

133 133 133 133 134 134 134 134 134 135 135 135 135 135 136 136 136 136 136 137 137 137 137 137 138 138 139 140 141 141 142

7. NTE

Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii ............................................................................ 144

LAHANA YETTRCL (Brassica oleraceae L.)..................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak ve Ba zellikleri....................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Lahanada Yllk Bakm leri......................................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllar............................................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. KARNABAHAR YETTRCL (Brassica oleracea L. var. botrytis) ....... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... 145 145 145 145 145 146 146 146 146 146 147 147 147 147 147 147 148 148 148 148

indekiler

xi

Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ..................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... Ta ve iek............................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Karnabaharda Yllk Bakm lemleri ........................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. BROKOL YETTRCL (Brassica oleracea L. var. italica).................. Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... Ta ve iek .......................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri .................................................................. Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirilme Teknii ....................................................................................... Brokolide Yllk Bakm lemleri .................................................................. apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. MAYDANOZ YETTRCL (Petroselinum crispum Mill.) .................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Maydanozda Yllk Bakm leri .................................................................. apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. SALATA-MARUL YETTRCL (Lactuca sativa L.) ............................... Anavatan ve Ekonomik nemi ...................................................................

148 148 148 149 149 149 149 149 149 150 150 150 150 150 150 150 151 151 151 151 151 151 151 151 151 151 152 152 152 152 152 152 152 152 153 153 153 153 153 154 154 154 154 154 155 155 155 155 155 156 156 156 156 156

xii

indekiler

Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ........................................................................................ Salata-Marulda Yllk Bakm leri ............................................................... apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

157 157 157 157 157 158 158 158 158 159 159 160 160 160 160 160 161 162 163 163 164 167 167 168 168 168 168 168 168 169 169 169 169 170 170 170 170 170 170 171 171 171 171 171 171 172 172 173 173 173 173 174

8. NTE

Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii... 166

SOAN YETTRCL (Allium cepa L.) ................................................ Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Soanlarda Yllk Bakm leri ..................................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. SARIMSAK YETTRCL (Allium sativum L.) ....................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Sarmsakta Yllk Bakm leri.......................................................................

indekiler

xiii

apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. PIRASA YETTRCL (Allium porrum L.) ............................................. Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk................................................................................................................. Gvde ............................................................................................................ Yaprak............................................................................................................ iek .............................................................................................................. Tohum ve imlenme zellikleri .................................................................. Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Prasada Yllk Bakm leri........................................................................... apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. ISPANAK YETTRCL (Spinacia oleracea L.) ..................................... Anavatan ve Ekonomik nemi ................................................................... Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Ispanaklarda Yllk Bakm leri ................................................................... apalama ................................................................................................. Sulama .................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. HAVU YETTRCL (Daucus carota L) ............................................. Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ...................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Havularda Yllk Bakm leri......................................................................

174 174 175 175 175 175 175 176 176 176 176 176 176 177 177 177 177 178 178 178 178 178 179 179 179 179 179 179 180 180 180 181 181 181 181 182 182 182 182 183 183 183 183 184 184 184 184 185 185 185 185 186 186 186

xiv

indekiler

apalama ................................................................................................. Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

186 187 187 187 187 188 189 190 190 191

9. NTE

Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii ............................................................... 192
YAZLIK VE KILIK KABAK YETTRCL ............................................ Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ve Meyve....................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Yazlk ve Klk Kabaklarda Yllk Bakm leri ......................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... Verim.............................................................................................................. HIYAR YETTRCL (Cucumis sativus L.)............................................ Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ve Meyve ....................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Hyarda Yllk Bakm leri .......................................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... Verim.............................................................................................................. KAVUN YETTRCL (Cucumis melo L.).............................................. Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... 193 193 193 193 193 194 194 194 194 194 194 194 195 195 195 195 195 196 196 196 196 196 196 196 197 197 197 197 197 197 198 198 198 198 198 198 199 199 199 199 199

indekiler

xv

Yaprak...................................................................................................... iek ve Meyve ....................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Kavunda Yllk Bakm leri ........................................................................ apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ Verim.............................................................................................................. KARPUZ YETTRCL (Citrillus lanatus Thumb.) Mansf. ................... Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ve Meyve ....................................................................................... Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Karpuzda Yllk Bakm leri ....................................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... Verim.............................................................................................................. ENGNAR YETTRCL (Cynara cardunculus L. var. scolymus) ....... Anavatan ve Ekonomik nemi .................................................................. Botanik zellikleri ........................................................................................ Kk........................................................................................................... Gvde ...................................................................................................... Yaprak...................................................................................................... iek ........................................................................................................ Tohum ve imlenme zellikleri ............................................................ Yetitirilme stekleri ..................................................................................... klim stekleri .......................................................................................... Toprak stekleri ....................................................................................... Yetitirme Teknii ......................................................................................... Enginarda Yllk Bakm leri ...................................................................... apalama ................................................................................................ Sulama...................................................................................................... Hastalk ve Zararllarla Mcadele........................................................... Olgunluk ve Hasat ....................................................................................... Verim.............................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

199 199 200 200 200 200 201 201 201 201 201 202 202 202 202 202 202 202 203 203 203 203 203 203 204 204 204 204 204 205 205 205 205 206 206 206 206 206 206 207 207 207 207 208 208 208 208 209 209 210 211 212 212 213

xvi

indekiler

10. NTE

Ss Bitkileri Yetitiricilii ...................................................... 214

SS BTKLER............................................................................................... Ss Bitkisinin Tanm ................................................................................... Tarihsel Sre erisinde Ss Bitkileri ........................................................ Ss Bitkilerinin Ekonomik Adan nemi ................................................. KESME EKLER ......................................................................................... Gl Yetitiricilii ............................................................................................ Karanfil Yetitiricilii .................................................................................... Krizantem Yetitiricilii ................................................................................. Lle Yetitiricilii ........................................................................................... Glayl Yetitiricilii ....................................................................................... MEKN BTKLER ................................................................................... AALAR VE ALILAR ................................................................................. MEVSMLK EK YETTRCL ........................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 215 215 216 216 217 218 220 222 223 225 226 228 230 232 233 234 234 234

Szlk ................................................................................... 235 Dizin ...................................................................................... 239

nsz

xvii

nsz
Trkiye, ekolojik koullar ynnden gerek bir ba-bahe cennetidir. Meyvecilik, baclk, sebzecilik ve ss bitkileri asndan dnyada son derece nemli bir konumdadr. Bu kitapta, tek ve ok yllk bahe bitkilerinin yetitiriciliinin ana hatlar verilmeye allmtr. Verilen bu anahtar bilgileri en iyi bir ekilde deerlendireceinizden eminiz. nk bahe bitkileri, alan olarak ok geni olup bu boyuttaki bir ders kitab ierisinde her konunun derinlemesine incelenmesi mmkn deildir. rnein, retim masraflarn azaltrken, besin deerini arttrmaya olan zorunlu ihtiya son yllarda yetitirme metotlarnda yeniliklere yol amtr. Bu gibi gelimelere detaylca deinmek elbette mmkn deildir. Kapsaml bilgi edinmek isteyenler, ders kitabnda belirtilen kaynaklardan yararlanabilir. Bahe Tarm- II, Anadolu niversitesi rencilerine olduu kadar, bu konuda alan Ziraat Mhendisi meslektalarmza ve zellikle meyvecilik, baclk, sebzecilik ve ss bitkileri ile uraanlara da yararl olacaktr. Bu kitabn yazm ve basm aamasnda emei geen herkese teekkr eder, tm rencilerimize yararl olaca midi ile baarlar dileriz. Haziran 2011 Editrler Prof.Dr. Vedat ENZ Do.Dr. Veli ERDOAN

BAHE TARIMI-II

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra elma, armut, ayva ve narn; Ekonomik nemini anlatabilecek, Morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlayabilecek, Ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirleyebilecek, Bahe tesisi ve kltrel ilemleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Elma, armut, ayva, nar Morfoloji Biyoloji Ekolojik istekler oaltma Bahe tesisi Kltrel ilemler

indekiler
ELMA YETTRCL ARMUT YETTRCL AYVA YETTRCL NAR YETTRCL BAHE YER SEM VE FDAN DKM KLTREL LEMLER

Bahe Tarm-II

Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

Bu nite Prof.Dr. Ali NAL tarafndan yazlmtr.

Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

ELMA YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler
Elma Rosaceae familyasnn Malus cinsine ait bir trdr. Dnya zerinde elmann (Malus domestica) anavatan olarak kabul edilen Dou Asya, Orta Asya, Bat Asya-Avrupa ve Kuzey Amerika blgesinde doal olarak yetien 30 kadar tr bulunmaktadr. Karadeniz blgemizin i ksmlar ve Toroslar elmann doal yaylma alanlardr ve buralarda M. sylvestris ve M. orientalis trleri doal olarak yetimektedir. Elma kltrnn ne zaman balad kesin olarak bilinmemekle birlikte 4.000 yldan fazla zamandan beri yetitiriciliinin yapld bildirilmektedir. Elma kltr Yunanllarn, Romallarn ve Hallarn Anadoluya gelmesi ile Anadolu zerinden Yunanistana ve talya yolu ile Avrupaya yaylmtr. Buradan da ilk gmenler vastasyla Amerikaya ve dier ktalara gtrlm ve bylece elma kltr 5 ktaya yaylmtr. Gnmzde Kuzey ve Gney yarm krenin lman iklim kuana sahip hemen btn blgelerinde yetitirilmektedir. Ayrca Kuzey yarm krede 35. enlemden dier birok meyvenin yetitirilemedii 60. enleme kadar olan blgelerde de yetiebilmektedir. Dnya elma retimi 71.700.000 tondur. Asya ktas 43.500.000 ton ile dnya retiminin yardan fazlasn salamaktadr. in 31.000.000 ton ile dnya retiminin yaklak yarsn karlamaktadr ve bu lkeyi 4.500.000 tonla ABD, 2.700.000 tonla Trkiye ve 2.600.000 tonla Polonya izlemektedir. Bunlarn dnda Fransa, Almanya, ran, Yeni Zelanda, Avustralya ve ili de nemli elma reticisi lkeler arasnda yer almaktadr (FAO, 2009). Trkiye nemli bir elma reticisi lkedir. Dou Anadolunun ok souk blgeleri ile Akdeniz ky eridi dnda kalan dier blgelerde ekonomik olarak yetitirilebilmektedir. Elma retimi en fazla gller yresinde Isparta ilinde (610.000 ton) gerekletirilmektedir. Karaman (340.000 ton), Nide (328.000 ton), Denizli (217.000 ton) ve Antalya (213.000 ton) en fazla retim yapan dier illerdir. Ayrca elma yetitiricilii iin uygun ekolojinin bulunduu anakkale, Amasya, Tokat, Yalova ve Ktahya illeri de nemli elma reticisi illerdir (TUIK, 2009). Nide, Karaman ve Ankara illeri gibi yazn scak ve nispi nemi dk olan yerlerde baz eitlerde meyve renginde alma veya gne yankl grlmektedir. zellikle koyu yeil meyve rengine sahip olan Granny Smith eidinde yeil renk

Bahe Tarm-II

alarak gri tonlarna dnmekte veya gne yanklnn derecesine bal olarak deiik tonlarda sararmalar olumaktadr. Bu durumda meyve kalitesi dt iin pazar deeri azalmaktadr. Gnein bu olumsuz etkisini nlemek amacyla bahelerde glgeleme yaplmaktadr. Glgeleme alar ayn zamanda dolu zararn nlemek amacyla da kullanlmaktadr (Fotoraf 1.1). Elmann, ekolojinin uygun olduu dnyann her ktasnda ve her lkesinde yetitirilmesinin birok nedeni bulunmaktadr. Bunlarn banda, elmann dier meyve trlerinden farkl olarak 6-8 ay gibi uzun bir sre depolanabilmesi ve bylece 10 ay gibi uzun bir sre taze tketiminin yaplabilmesi gelmektedir. Ayrca meyve suyu, konserve, dilim konservesi, marmelat, reel, sirke ve kurutulmu olarak da tketilmektedir.
Fotoraf 1.1 Modern elma yetitiriciliinin yapld bodur bir elma bahesi. Gne yankl ve dolu zararn nlemek amacyla bahenin zeri a ile rtlmtr.

Elma meyvesinin yaklak %85inin su olmas nedeniyle besin maddesi ierii zengin olmamasna ramen, iindeki mineral tuzlar, vitaminler, organik asitler ve karbonhidratlar asndan insan beslenmesi ynnden nem tamaktadr. Yurt dnda zellikle sindirim sisteminin dzenli almas iin gnde bir elma yenilmesi tavsiye edilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Elma tohum analar zerine al olarak yetitirildiinde ta ykseklii 8-12 mye kadar ulaabilmektedir. Ancak elmalarda ok deiik gelime gcnde trler ve eitler vardr. Son yllarda, zayf (bodur) gelien elma analarnn kullanlmasyla zerlerine alanan elma eitleri ancak 3-5 m ykseklikte ve 1-2 m ta geniliinde olabilmektedir. Elma aalar saak kkldr ve kkler yzeysel geliir. Bodur elma analarnn kkleri kuvvetli gelien r analarna gre daha ince ve daha gevrek yapdadr. Bu nedenle zellikle tam bodur analar zerine al aalarn mutlaka bir destek sistemiyle desteklenmesi ve aalarn devrilmesinin nlenmesi gerekmektedir. Elma gvdesi gevrek, krlgan ve dzgn bir yap gsterir. Gne yanklna kar duyarldr. Zayf gelien iki ve daha yal dallar zerinde zayf gelimi ve u-

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

larnda ounlukla iek tomurcuu bulunan ksa meyve dallar bulunur. Bu dallara topuz, kese, tanak, karg ve dalck gibi zel isimler verilir. Baz ksa dallarn u ve uca yakn boumlarnda da iek tomurcuu oluabilir. Kuvvetli gelien dallarda iek tomurcuu olumaz ve bunlar odun dallar olarak adlandrlr. Tomurcuklar, genel olarak srgn tomurcuu ve iek tomurcuu olarak ikiye ayrlr. Ayrca kuvvetli srgnlerin dip ksmlarndaki boumlarda uyur gzler de bulunmaktadr. Elmalarn iek tomurcuklarndan 4-10 tane iek ile 5-6 tane yaprak kar. Bu nedenle bunlara kark tomurcuk ad verilir (Fotoraf 1.2). Elmann iekleri dier meyve trlerine gre daha ge aar. iekler hzme eklinde bir ana sap zerinde birden fazla iek olacak ekilde aar (Fotoraf 1.2). iekler erselik yapdadr. Bir elma ieinde 5 anak yaprak, 5 ta yaprak ve 1520 erkek organ bulunur. Ta yapraklar beyaz, pembe veya ak krmz renktedir. Dii organ 5 karpelli (odackl) olup her karpelden bir diicik borusu (stil) kar. Diicik borular gzle grlebilir. Ancak di organn yumurtalk (ovaryum) ksm anak, ta ve erkek organlarn alt ksmlarnn birlemesi ile oluan doku ile sarld iin (erik, eftali veya kiraz gibi sert ekirdekli meyve trlerinin aksine) dardan bakldnda grlmez. Her karpelde ikier tohum tasla bulunur ve tohum taslaklar dllendiinde 10 tane tohum oluur.
Fotoraf 1.2 Elmada meyve dallar (sol) ve iekler (sa); a) topuz b) karg c) srgn tomurcuu d) tanak.

a a b

Elma meyvesi, yumurtalk ve yumurtal evreleyen iek dokusunun etlenip sulanmas ile meydana geldiinden gerek meyve deildir. Bunlara yalanc meyve denir. Elma meyvesi ok deiik irilik, ekil, renk, tat ve aroma zellikleri gsterir. Genel olarak yuvarlak ekilli olmasna karlk, uzun ve bask ekilli olanlar da vardr. Meyve kabuk rengi ounlukla svama krmz (Starcrimson), aktmal-paral krmz veya krmz izgilidir ancak sar, yeil-sar (Golden Delicious) veya yeil renkli (Granny Smith) olan eitler de bulunmaktadr. Meyve eti rengi ise ounlukla sardr veya Amasya elmasnda olduu gibi beyazdr. Meyve tad ok deiik olup tatl, mayho, eki tatta ve farkl aromada olabilir.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Bahe Tarm-II S O R U

S O R U

DKKAT

Sert ekirdekli K K A T trlerinde, meyve yumurtaln etlenip sulanmas ile oluur ve gerD meyve ek meyve olarak isimlendirilir. Elma meyveleri olgunlama zaman ynnden de farkllk gsterir. lkemizde Haziran ortas ile Kasm ayna kadar olgunlaan eitler bulunmaktadr. Elma eitAMALARIMIZ leri olgunlama zamanlarna gre Yazlk (Vista Bella, Jerseymac, Williams Pride, Summer Red, Anna ve Ak elmas), Gzlk (Gala grubu, Elstar ve Hryemez) ve Klk (Scarlet Spur, Golden Delicious, Starking Delicious, Starcrimson, Amasya, K T A P Topaz, Red Chief, Fuji, Breaburn, Pink Lady ve Grany Smith) olmak zere gruba ayrlmaktadr. Baz elma eitlerinde mutasyonla spur (bodur) zellik tayan yeni mutant eitler meydana gelmitir. Bu spur eitler (Red Chief, Stark Spur TELEVZ ON Golden DeliciousY vb.) daha erken verime yatmakta ve srgnlerin boum aralar daha ksa olduundan aalar bodur gelime gstermektedir. Ayrca yapraklar kk, koyu yeil ve kaln dokulu olmaktadr. Bunun yannda baz eitlerin meyve rengi, hasat tarihi, hastalklara dayanm ve muhafaza mr gibi bir veya birka NTERNET zellii farkl olan doal mutantlar bulunmaktadr (Gale Gala, Galaxy Gala, Imperial Gala, Mitch Gala, Mondial Gala ve Pacific Gala vb.).
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Dllenme Biyolojisi
Elma eitlerinin ou diploittir. Ancak Hryemez, akldakl, Furunst, Jonagold, Kanada Renet, Winesap ve Staymared gibi triploid eitler de bulunmaktadr. Bu eitler iyi (canl) iek tozu oluturmadklar iin kendine verimli olmadklar gibi tozlayc olarak da kullanlamazlar. Pek ok elma eidi (Red Delicious, Breaburn, Fuji vb.) kendine verimsizdir. iek organlarnda herhangi bir eksiklik bulunmamasna ramen iektozu-stigma uyumazl nedeniyle kendi iek tozu kendi diisini dlleyemez. Bu eitlerde meyve tutumunun gereklemesi ve rn alnabilmesi iin mutlaka tozlayc eide ihtiya vardr. te yandan baz eitler kendine ksmen verimlidir (Elstar, Gala, Golden Delicious, Granny Smith, Johanatan vb.) ancak tozlayc eit kullanldnda meyve tutumu ve rn miktar daha fazla olmaktadr. Bu eitlerle kurulan ticari elma bahelerinde de mutlaka tozlayc eit bulundurulmaldr. Kullanlacak tozlayc eitler ana eitle ayn zamanda iek amal, diploit olmal, imlenme gc yksek, bol ve iyi iek tozu vermeli, ana eitle uyumazlk sorunu bulunmamal, periyodisite gstermemeli, genlik ksrl sresi ana eitle ayn olmal ve ticari deeri yksek olmaldr. Tozlayc eidin ekonomik deeri ana eitten daha dk fakat tozlayc zellii iyi ise tozayc eit says 1/9 orannda olmal ve ana eidin her aac tozlaycy grecek ekilde yerletirilmelidir (ekil 1.1). nk erselik iek yapsna sahip olan dier meyve trlerinde olduu gibi elmada da tozlanma daha ok bal ars ile gerekleir. Bal arlar ieklerden balz (nektar) ve iek tozu (polen) toplamak zere bir aaca geldiinde, ayn aacn ve en yakn komu aalarn ieklerinde gezinir. Ar tozlayc aalarn iek tozlarn ancak ona yakn aalara tar ve tozlamada etkili olur. Genel olarak 4-5 dekar meyve bahesi iin bir kovan bal ars yeterli olmaktadr. Tozlayc eidin ekonomik deeri ana eidinki kadar yksek ise says daha fazla tutulabilir.

Periyodisite: Bir meyve eidinin bir yl ok, bir yl az veya hi meyve vermemesine denir.

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

7
ekil 1.1 Elma bahesinde tozlaycnn (G) yerletirilmesi.

Genlik ksrlnn ne olduunu ve meyve trlerindeki durumunu aratrnz. SIRA SZDE

Ekolojik stekleri
klim stekleri

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

S O R U Elma souklara en dayankl meyve trdr. Kn dinlenme dneminde -35C ile -40Cye dayanr. ieklenmesi ge olduundan ok souk blgeler dnda ilkbahar ge donlarndan etkilenmez. Ancak yksek ve souk blgelerdeAsis ve yamur DKK T gibi iklim olaylar dllenmeyi olumsuz etkileyerek rn miktarn drebilir. Baz blgelerde ilkbahar ve yaz aylarnda yaan dolu da meyvelere zarar verebilmekteSIRA SZDE dir. Yaz scaklar nispi nemi dk yerlerde baz eitlerin meyvelerinde gne yanklna neden olur. Budama ve talandrma hatas olan aalarda da gvde yanklarna neden olur. Bu nedenle Nide ve Karaman gibi nispi nemi dk yerlerAMALARIMIZ de yaz aylarnda glgeleme yapmak gerekir. Elmann k dinlenme istei yksektir (1000-3000 saat). Bu nedenle Ege ve Akdeniz ky blgelerinde hem k dinlenme ihtiyacn karlayamadndan, hem de K T A P yksek yaz scaklarnn gne yanklna yol amas nedeniyle ekonomik olarak yetitirilmesi mmkn olmamaktadr. Son yllarda k dinlenme ihtiyac dk olan baz yazlk eitler (Ak elmas, Anna, Vista Bella, Jerseymac, TSummerORed vb.) ilk ELEVZY N turfanda zelliinden yararlanmak iin bu blgelerde yetitirilmeye balanmtr. Elmalar iin en ideal yerler klar souk, yazlar serin ve nispi nemi yksek blgelerdir. lkemizde gller yresi, Marmara, Karadeniz, Ege ve Akdeniz blgesinin NTERNET yksek yerleri elma yetitiricilii iin en uygun yerlerdir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Toprak stekleri
Elma, saak kkl bir meyve tr olduundan ar topraklara dier meyve trlerine gre daha dayankldr. Genel olarak deiik toprak tiplerine uyumu iyidir. Ancak kireli ve pHs yksek topraklarda demir elementinin alnamamasndan kaynaklanan sararma belirtisi (kloroz) gsterir.

Bahe Tarm-II

Bahe Tesisi
Modern elma yetitiriciliinde artk r analardan uzaklalmakta ve bodur analar yaygnlamaktadr. Ancak baz yrelerde hala r analar zerine al fidanlarn retildii ve bu fidanlarla standart bahelerin kurulduu grlmektedir. Elmalar, r analar zerinde byk aalar oluturacandan bu bahelerde dikim mesafeleri 8x8 m veya 10x10 m gibi mesafeler kullanlmaktadr. Elma en fazla klon anac bulunan trdr. Klon analar gelime kuvvetlerine gre ok bodur (M27, M8, M9), bodur (M26, M9 EMLA, Pajami1), yar bodur (M7, MM106), kuvvetli (M1, M13, M25, MM104, MM109, MM111) ve ok kuvvetli (M12, M16) olmak zere snflandrlmaktadr. Bu analar zerine alanan eitlerle bahe kurulduunda uygulanan sra aras ve sra zeri mesafeleri izelge 1.1de verilmitir. Bu mesafeler toprak yapsna, eide ve verilecek talandrma ekline gre az ok deiebilmektedir.
izelge 1.1 Elmada kullanlan klon analara gre dikim mesafeleri. Analar ok Bodur Bodur Yar Bodur Kuvvetli ok Kuvvetli Sra Aras (m) 3.5 - 4 3,5 - 4 4 5-6 6-8 Sra zeri (m) 0,8 - 1,25 1 - 1,5 1,5 - 2 3-4 5-7

Son yllarda, lkemiz elma yetitiriciliinde bodur analarla tesis edilen bahe says artmtr. Bu bahelerde en fazla M9, MM106 ve M26 analar kullanlmaktadr (Fotoraf 1.3). Bodur yetitiricilikte nemli maliyet unsuru olan budama, ilalama ve hasat gibi ilemler daha kolay ve daha az masrafla yaplabilmektedir. Bunun yannda kk ta yapan bu aalarda tacn her taraf ayn younlukta ve yeterli k aldndan meyveler de ayn irilikte, renkte ve kalitede olmaktadr. Bodur elma aalarndan elde edilen ekstra kaliteli meyve oran daha yksektir. Bu da pazarlamada kolaylk ve karllk salamaktadr. Bodur yetitiriciliin en nemli avantajlarndan birisi de aalarn erken (1-2 yalarnda) verime yatmasdr.
Fotoraf 1.3 Meyveye yatm 2 yanda bodur elma fidan (sol) ve tel-direk destek sistemi tesis edilmi bodur elma bahesi (sa).

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii S O R U

DNELM S O R U

DKKA Elmalarda bodurluun derecesi arttka bodur aalarn mrnn standart Taalara gre daha ksa olduu, daha krlgan ve gevrek kk yaplar nedeniyle bir destek sistemiyle desteklenmeleri gerektii, zelikle sulama ve gbreleme gibi uygulamalarn daha zenle yaSIRA SZDE plmas gerektii unutulmamaldr.

DKKAT

SIRA SZDE

oaltma

Elmada, bitkinin genetik yaps dier meyve trlerinde olduu gibi heterozigot olduundan tohumla oaltldnda mutlaka alma gsterir. Bu nedenle elma bata olmak zere btn meyve trleri eit zelliini kaybetmedenT ancak dal, yapK A P rak ve kk gibi vegetatif organlar kullanlarak elik, daldrma, a ya da doku kltr gibi vegetatif yntemlerle klonal olarak oaltlmaktadr. Tohum ancak ana (r) elde etmek amacyla kullanlr. TELEVZYON Elma fidan retiminde r anac elde etmek iin yabani aalarn veya kltr eitlerinin tohumlarndan yararlanlr. Olgunlam meyvelerden alnan tohumlar sonbaharda 2-3 ay katlamaya aldktan sonra Mart aynda tohum yastklaNTER ET rna veya direkt a parseline ekilerek rler elde edilir. Bu rNanalarna yreye ve iklim koullarna gre Mays-Haziran srgn gz as veya Austos durgun gz as yaplarak fidanlar elde edilir. Elmann tohum analarndan baka, yukarda belirtildii gibi lkemizde son 30 yldr kullanlmaya balanan ve zellikle son yllarda ok youn olarak kullanlan klon analar vardr. ok farkl gelime gcne sahip olan bu analar vegetatif olarak, ounlukla tepe daldrma veya sra zeri hendek daldrma (stoolbed) yntemiyle kklendirilirler (Fotoraf 1.4). Baz klonlar (MM106 gibi) elikle de kklendirilebilmektedir. Bu kklenmi analara istenilen elma eitleri r analarnda olduu gibi yreye ve iklim koullarna gre Mays-Haziran srgn gz as veya Austos durgun gz as yaplarak fidanlar elde edilir.
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Katlama: Meyve trlerinin NTERNE tohumlarnn souklama T ihtiyacn gidermek amacyla bir sre nemli ortam iinde ve 0C ile 10Cler arasnda tutulmasna denir.

Fotoraf 1.4

DNELM S O R U

Elma analarnn sra zeri hendek daldrmasyla D oaltlmas. N E L M

S O R U

SIRA SZDE

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Daldrma, a ve elik gibi klonal oaltma yntemleri konusunda Resul Gerekiolu, K T A P kriye Bilginer ve Arif Soylunun (2008) editrln yapt Genel Meyvecilik kitabnn Meyvecilik Teknii nitesinden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

Elma klon analarnn oaltlmasna kullanlan hendek daldrmaSIRAsra zeri hendek ile SZDE daldrma (stoolbed) yntemini karlatrnz.
NTERNET DNELM
S O R U

SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U

DKKAT

DKKAT

10

Bahe Tarm-II

ARMUT YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Armut Rosaceae familyasnn Pyrus cinsine ait bir trdr. Dnya zerinde Pyrus cinsinin 20 kadar tr bulunur. in, Orta Asya, Kafkasya ve Bat Asya gen merkezleridir. Armut (Pyrus communis) yetitiriciliinin gemii de elma gibi milattan nceki yllara dayanmakta olup yetitiricilii Anadolu ve Yunanistan zerinden dier Avrupa lkelerine, Amerikaya ve dier ktalara yaylmtr. Armut, elma kadar souk iklim blgelerinde yetitirilmemesine ramen, elmadan farkl olarak scak lman iklim blgelerinde de yetitirilebilmektedir. Bu nedenle dnyada elmadan sonra en fazla retilen lman iklim meyve trdr. Dnya armut retimi 21.900.000 tondur. Asya ktas 16.300.000 ton ile dnya retiminin yardan fazlasn salamaktadr. lkeler itibariyle en fazla retimi 14.300.000 ton ile in, 849.000 ton ile ABD, 831.000 tonla talya, 520.000 tonla Arjantin ve 404.000 tonla spanya yapmaktadr. Trkiyenin armut retimi ise 384.000 tondur (FAO, 2009). Armut Trkiyede ok souk blgelerle Akdeniz ky eridi dnda her blgede yetitirilebilmektedir. Ancak Marmara, Anadolu ve Ege blgelerinde kapama baheler daha youn olarak bulunmaktadr. Armut retiminin %28ini tek bana Bursa ili (108.000 ton) karlamaktadr. Ardndan 42.000 ton ile Antalya, 18.000 ton ile Ankara ve 5.000 ton ile Konya gelmektedir (TUIK, 2009). te yandan lkemizin dier blgelerinde kapama baheler yannda tarla, ba, bahe ve kamu arazilerinde dank aalar halinde kendiliinden km yabani armut ve ahlat (Pyrus eleagrifolia) zerine alanm halde armut yetitiricilii yaygndr. Bu tr yetitiricilikte genellikle yazlk ve yresel (lokal) eitler retilir ve retildikleri blgelerde tketilirler. lkemizde bulunan yresel eitlerin saysnn 600den fazla olduu bilinmektedir. Ege blgesinin 6 ilinde yaplan bir almada 70 farkl lokal armut eidi tespit edilmitir. Ate yankl hastalnn 1985 ylnda lkemize girmesiyle birlikte bakm ilemleri yeterli yaplmayan aalarn ou kurumu, eitlerin bazlar yok olmu ve bu tr yetitiricilik nemini kaybetmitir. Armutta erkenci, orta mevsim ve gei armut eitleri dikkate alndnda yazn 4 ay gibi geni bir zaman aralnda pazarda taze meyve bulunmaktadr. Buna ilave olarak, klk armut eitlerinin 5-6 ay gibi uzun bir sre depolanabilmesi ile bu meyveyi 8-9 ay pazarda grmek mmkn olmaktadr. Meyveler ayrca meyve suyu, reel, likr, sirke, tatl ve konserve olarak sanayide ilenmektedir. Baz armut eitleri kurutularak ve piirilerek de tketilebilmektedir. Armut, meyvesinin yaklak %85inin su olmasna ramen zevkle yenen, B ve C vitaminlerince zengin, ierdii lif nedeniyle sala yararl bir meyve trdr.
SIRA SZDE

Blgenizde yetien yresel armut eitleri nelerdir? Aratrnz. SIRA SZDE

D EL Armut, geneldeNdikMbyyen, toprak ve iklim koullarna bal olarak 7-12 m yksekliinde ta oluturabilen bir trdr. Kazk kkl olmas nedeniyle ve zellikle ahlat gibi kurakRkoullara dayanan aalar zerine alandnda susuz koullarda S O U bile uzun yllar yaayabilen bir trdr. Meyve dallar elmada olduu gibi topuz, kese, tanak, karg ve dalck olarak adDKKAT landrlr. iek tomurcuklar bu dallarn ularnda ve baz eitlerde ksa yllk sr-

DNELM S O R U

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

11

gnlerin yan tomurcuklarnda oluur. iek tomurcuklar uyandnda hzme eklinde 4-7 tane iek ve 5-6 tane yaprak kar. Bu nedenle elmada olduu gibi bunlara da kark tomurcuk denir. Armut iekleri elmadan nce aar. iekleri erselik yapdadr. iek organlar elmadaki gibi olup bir iekte 5 anak, 5 ta yaprak ve 15-20 erkek organ bulunur. Dii organ 5 karpelli (odackl) olup her karpelden bir diicik borusu (stil) kar. Diicik borular gzle grlebilir. Ancak dii organn yumurtalk (ovaryum) ksm dardan bakldnda grlmez. Ta yapraklar beyaz veya ak pembe renkte olabilir. Yumurtalk alt durumludur (Fotoraf 1.5).

Dllenme Biyolojisi
Armut eitlerinin ou diploittir. Ancak Gksulu, nesi, Tavan Ba, Cure, Williams Duchesse ve Alexander Lucas gibi baz eitler triploittir. Bu eitler iyi iek tozu vermedikleri iin kendilerine verimsizdir ve bu nedenle tozlayc olarak da kullanlamazlar. Bu eitlerle bahe kurulduunda mutlaka ayn zamanda iek aan 2 farkl eit daha baheye dikilmelidir. Bu tozlayclar belli dzen iinde baheye datlmal ve mutlaka ieklenme zamannda bahede ar bulundurulmaldr. nk armutlar dier erselik iekli meyve trleri gibi bceklerle tozlanr.
Fotoraf 1.5 Armutta meyve dallar (sol) ve iekler (sa); a) topuz, b) karg, c) srgn tomurcuu, d) tanak, e) kese.

c d b

a e

Armutlarda ksmi partenokarpi grlr ve baz armut eitlerinde (Williams, Conference, Passe Crassane ve Deveci gibi) partenokarpiye eilim fazladr. ieklenme zamannda tozlanmay olumsuz ekilde etkileyen souk, kapal ve yal havalar partenokarpik meyve oluumunu arttrr. lkemizde zellikle Bursa yresinde yaplan armut yetitiriciliinde Deveci gibi partenokarpiye eilimli eitlerde meyve tutumunu ve meyve iriliini arttrmak iin bir byme dzenleyici madde olan giberellik asit (GA3) uygulanmaktadr. Ancak, elmada olduu gibi ana eit ile ayn zamanda iek aan, tozlayc zellii ve ekonomik deeri iyi olan bir tozlaycnn ekil 1.3deki dzen iinde baheye yerletirilmesi ve 4-5 dekar iin bir ar kovannn ieklenme zaman baheye konmas durumunda giberellik asit uygulamasna gerek kalmadan yeterli meyve alnmaktadr. Buna ramen, ieklenme dneminde arnn dolamasn ve dllenmeyi engelleyen souk, sisli, yal, ar rzgarl veya ar scak ve dk nemli havalar tozlanma ve dllenmeyi olumsuz etkileyebilir.

Partenokarpi: Dllenme olmakszn tohumsuz meyve oluumu.

12
Pasllk: Meyve yzeyinin kahverengi mantarms bir a gibi kabuk balamasdr. Baz eitlerde meyve yzeyi tamamen pasldr ve bu bir eit zelliidir. Baz eitlerde ise pasllk yksek nem, yamur, i ve don gibi olumsuz iklim koullarndan, kimyasal maddelerin olumsuz etkilerinden veya baz hastalklardan kaynaklanr ve istenmez. Ta hcresi: Hcre duvarlar kaln, protoplastlarn kaybetmi l sklerankima hcreleridir. Meyve etinde zellikle ekirdek evi etrafnda younlar. Armut ve ayvada grlr.

Bahe Tarm-II

Armut meyvesi yumurtalk ve yumurtal evreleyen dokunun etlenip sulanmas ile meydana geldiinden gerek meyve deildir ve yalanc meyve olarak adlandrlr. Armut meyveleri ok deiik ekil, renk, tat ve aroma zellikleri gsterir. Genellikle eitlerin ou, bilinen armut ekilli olmasna ramen yuvarlak veya ok uzun ekilli (Abbe Fettel gibi) olanlar da bulunmaktadr. Meyve kabuk rengi genellikle yeil ve ak sardr. Ancak zellikle yazlk eitlerin bazlar krmz renklidir veya meyve yzeyi pasldr. Meyve eti rengi beyaz veya krem renktedir. eitlerin bazlarnda meyve etinde ta hcreleri oluur ve yerken azda kumlu bir his brakr. Bunlara ta armutlar veya kumlu armutlar denir. Ta hcresi az olan, ya da olmayan ve azda eriyen eitlere de tereya armutlar denir. Armut eitleri olgunlama zaman ynnden farkllk gsterir ve 3 grup altnda toplanr. lkemizde, Haziran-Temmuz aylar iinde olgunlaan erkenci yaz armutlar (Limon, Aka, Mustafa Bey, Coscia ve Bey Armudu), Austos-Eyll aylarnda olgunlaan gz armutlar (Williams, Santa Maria, Kavun Armudu, Gksulu ve Abaza Armudu) ve Ekim-Kasm aylarnda olgunlaan k armutlar (Ankara, Deveci, Passa Crassane, Beurre Clairgeau, Conference ve Doyenne du Commice ) yetitirilmektedir.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Armut, elma gibi lman iklim meyve tr olmasna ramen souklara daha az dayanr. Ancak, elmaya gre daha scak blgelerde yetiebilir. lkemizde Dou Anadolunun ok souk blgeleri dnda dier blgelerde yetitirilmektedir. Armudun k dinlenme ihtiyac 1000-2000 saat arasnda deimektedir. Ancak ky blgelerde de yetiebilen ve k dinlenme ihtiyac daha az olan yresel eitler de bulunmaktadr. Armut, badem ve kays gibi erken ieklenen trlere gre daha ge iek atndan ok souk yerler dnda ieklenme zamannda ilkbahar ge donlarndan etkilenmez. Yksek yaz scaklklar armutlarda elmalar kadar gne yanklna neden olmaz. Ar rzgarlar meyve dkmne neden olabilir. Nemli blgelerde karaleke gibi baz hastalklar ekonomik zararlara yol aabilir.

Toprak stekleri
Armut kazk kkl bir meyve tr olduundan derin topraklar sever. Genelde kumlu tnldan- killi tnlya kadar her tr topraa uyumu iyidir. Kurak koullara dayanm elmalara gre daha iyidir. Ancak pHs yksek kireli topraklarda kloroz gsterir. zellikle ayva analar (BA 29 ve Quince-A gibi) zerine al armutlarda kloroz daha ok grlr. Ahlat bu gibi pHs yksek topraklara en dayankl anatr. zellikle kurak koullarda ta veya kumlu armut grubu iinde yer alan Ankara armudu gibi eitlerde ta hcresi oluumu artar. Btn meyvelerde olduu gibi yksek taban suyu armutlara da zarar verir. Bu gibi yerlerde mutlaka drenaj kanallar almaldr.

Bahe Tesisi
Armut yetitiriciliinde modern baheler al fidanlarla tesis edilmektedir. Bu amala bir yllk iyi gelimi ve mmknse dallanm fidanlar kullanlr. te yandan deiik blgelerde ahlat zerine alanm armut aalar eklinde yetitiricilik de devam etmektedir.

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

13

Al fidanlar ile bahe tesisinde dikim mesafeleri kullanlan ana ve ekolojik koullara gre deikenlik gstermektedir. Genellikle kurak ve sulama imkanlarnn kstl olduu koullarda kuvvetli analar kullanlr ve dikim aralklar geni braklr. r analar zerindeki fidanlar iin 6-10 m aralklar yeterlidir. Ayva anac kullanldnda ise daha sk, genellikle, 3-4 m aralklar kullanlmaktadr. Sra zerinde ise 1-2 mye kadar inilebilmektedir. yi bir verim elde edebilmek iin mutlaka bahe iinde tozlayc eit bulundurulmaldr. Tozlaycnn oran %10dan daha az olmamal ve tozlayc ile ana eit arasndaki mesafe 15 myi gememelidir.

oaltma
Armut dier btn meyve trleri gibi tohumla oaltldnda genetik alma nedeniyle eit zelliini kaybeder. Bu nedenle vegetatif oaltma yntemleri kullanlr. Armut a dnda dier vegetatif yntemlerle baarl ekilde oaltlamadndan fidan retiminde a yntemi uygulanr. Alar, elmada olduu gibi r analarna yada vegetatif olarak oaltlan klon analarna yaplr. r analar derin kkldr, yksek boylu aalar oluturur ve kurakla daha dayanakldr. r ana zerine al bir armut aacndan yarm tona kadar rn alnabilmektedir. Son yllarda BA29, Ayva A (Quince-A) ve Ayva C (Quince-C) klon analar yannda, OH-F333 ve OH-F87 gibi armut klon analar da lkemizde kullanlmaya balanmtr. Bu analar aalarda deiik oranlarda bodurluk da salamaktadr. Ayvann ana olarak zerine al armut eitlerini yar bodur gelitirmesi, meyve kalitesinin iyi olmas ve verime erken yatmas gibi olumlu zellikleri yannda, baz armut eitleriyle (Williams gibi) a uyumazl gstermesi ve kireli topraklarda kloroza yakalanmas gibi olumsuz zellikleri de vardr. Ara ana kullanlarak ana ve eit arasndaki a uyumazl sorunu giderilebilmektedir. lkemizde zellikle ba-bahe veya tarla ilerinde ya da kenarlarnda kendiliinden km ahlat aalarnn alanmas yoluyla armut yetitiricilii de yaplmaktadr. Bu aalara genellikle yresel ve yazlk eitler alanmaktadr. Ancak klk bir eit olan Ankara armudunun Ankara blgesinde bu ekilde yetitiriciliine ska rastlanmaktadr.

A Uyumazl: Bir ada anala kalemin dokularnn birbiriyle balant kurarak su ve besin alverii yapamamas veya iletim dokularnn tam olumamas sonucu eidin zayf gelimesine veya kurumasna denir.

AYVA YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Ayva Rosaceae familyasnn Cydonia cinsi iinde yer alr. Kltr yaplan tr Cydonia oblangadr. Ayvann anavatan Kuzey-Bat ran, Kuzey Kafkasya, Hazar denizi evresi ve Anadoludur. Dnyann pek ok yerinde yetimesine ramen kltr elma ve armut kadar gelimemitir. Ayva kltrnn Anadoludan Yunanistana ve oradan Romaya getii bilinmektedir. Tarihi kaytlarda M.. 8. yzylda Yunanistanda yetitirildii, botanik ismini ald Cydon kentinde ok gzel ayva eitlerinin olduu ve bu alarda ayvann dnlerde damada sevgi, bolluk, zenginlik ve uzun mr sembol olarak sunulduu belirtilmektedir. Dnya ayva retimi 497.000 tondur. Asya ktas 334.000 ton ile en fazla retimi yapmaktadr. lkeler itibariyle in 105.000 tonla ayva retiminde ilk srada yer alr. Bunu 96.000 tonla Trkiye, 34.000 tonla ran ve 33.000 tonla Fas izlemektedir (FAO, 2009). Ayva yetitiricilii, lkemizin ok souk yerleri dnda hemen her blgesinde yaplmasna ramen, retimin byk ksm Marmara blgesindeki illerde youn-

14

Bahe Tarm-II

lamtr. En fazla retim 18.400 tonla Sakaryada gerekleir. Bunu, 10.100 tonla Bursa, 7.500 tonla Antalya ve 3.300 tonla Isparta izler (TUIK, 2009). Bunlarn dnda Ankara, Kocaeli, zmir ve Bilecik illerinde de kapama bahelerde retim yapld grlr. Daha ok scak lman iklim koullarnda yetitirilen ayva, serin iklimlerde ve zellikle dk nispi nem koullarnda yetitirildiinde meyvesi daha sert, kumlu ve boucu zellik tamaktadr. Bu nedenle ayvann yetitirildii alan ve miktar, elma ve armut kadar geni deildir. Ayva meyveleri sindirim sistemine son derece yararl olup, baz hastalklarn tedavisinde bitkisel ila olarak da kullanlmaktadr. Ayvann mide ve barsaklar kuvvetlendirdii, ince barsak iltihabn iyiletirdii, kan temizledii ve kaynatlarak suyu iildiinde boaz arlarna, ses ksklna ve ksre iyi geldii belirtilmektedir. Taze olarak tketildii gibi piirilerek de yenilmektedir. Ayrca komposto, jle, marmelat ve reel olarak da tketilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Doada kendiliinden yetien ayva aalar ok sayda dip srgn oluturduundan al formunda grlr. Kapama bahelerde dip srgnleri temizlendiinden orta boylu aalar oluturur. Yar kazk kkl olmas nedeniyle birok blgede sulanmadan snr aac olarak da yetitirilir. Ayva aalarnda elma ve armuttan farkl olarak, iek ve srgn tomurcuklar arasnda morfolojik anlamda belirgin bir farkllk grlmez. iek tomurcuklar ksa ve zayf srgnlerin u ve uca yakn tomurcuklarda oluur. Kark tomurcuk yapsnda olan bu tomurcuklar uyandnda birok meyve trnden farkl olarak nce 5-6 yaprak tayan ksa bir srgn oluur ve daha sonra bu srgnn ucunda tek bir iek aar (Fotoraf 1.6).
Fotoraf 1.6 Ayvada ksa ilkbahar srgnlerinin ucunda aan iekler.

Ayva iekleri erselik yapda olup, 5 anak, 5 ta yaprak ve 15-20 erkek organa sahiptir. Dii organ 5 karpelli (odackl) olup her karpelden bir diicik borusu (stil) kar. Diicik borular gzle grlebilir. Ancak dii organn yumurtalk (ovaryum) ksm dardan bakldnda grlmez. iekleri iridir. Ta yapraklar beyaz veya ak pembe renktedir (Fotoraf 1.6). iekler dier meyve trlerine gre daha ge aar. Bu nedenle ayvalar ilkbahar ge donlarndan genellikle etkilenmez. Birok meyve trnde iek tomurcuu oluumu Temmuz aynda balarken ayvada Ekim aynda balar.

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

15

Dllenme Biyolojisi
Kltr yaplan ayva eitleri kendine verimlidir. Bu nedenle tek eitle bahe kurulabilmektedir. Ancak, bahede farkl eitlere yer verilmesi verimin daha dzenli ve meyvelerin de dzgn ekilli olmasn salar. ieklenme zamannda grlen yalar, serin, sisli havalar ve ar yetersizlii dllenmeyi olumsuz etkiler. Ayva meyvesi elma ve armutlar gibi botanik olarak yalanc meyvedir ve dii organ evreleyen dokunun etlenip sulanmas ile oluur. Meyve ekli ve irilii eitlere gre deiir. Olgunlamam meyve yeil renklidir ve olgunlamayla birlikte sararr. Meyve yzeyi ok ksa tylerle (hav) ile kapldr. Meyve eti sert veya yumuak, sulu veya kuru, gevrek veya boucu olabilir. Bu zellikler ekolojiye ve bakm koullarna bal olarak az ok deiebilmektedir. Ayva eitleri arasnda olgunlama zamanlar ynnden nemli bir farkllk yoktur. Genellikle Eyll ay iinde olgunlar. Meyve etinin yumuamas, meyve kabuunun sararmas ve kabuu saran tylerin kolayca temizlenmesi meyvelerin olgunlatn gsterir. lkemizde en ok Ekmek, Limon, eker Gevrek, Eme, Grdes ve Ege-22 ayva eitleri yetitirilmektedir.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Ayva scak lman iklim meyvesidir. Sakarya ili ve evresi gibi lman deniz ikliminin bulunduu blgeler ayva yetitiricilii iin en iyi ekolojik zellikleri tar. Nispi nemi dk ve serin olan blgelerde (Ankara gibi i kesimlerde) meyve kalitesi der ve meyve eti odunumsu hal alr. Ege ve Akdeniz sahil kesimlerinde meyvelerde gne yankl grlmektedir. Ayva k souklarna armut kadar dayanr. Sahil kesimlerinde k souklama ihtiyacn yeterince karlayamadndan zellikle kuvvetli gelien srgnlerin alt ksmdaki tomurcuklarn uyanmamas gibi gelime bozukluklar grlr. Kuvvetli rzgarlar olduka iri ve ar olan meyvelerin dklmesine ve dallarn krlmasna neden olduu iin buralarda ayva yetitiricilii nerilmez.

Toprak stekleri
Ayva yar kazk kkl bir meyvedir. Bu nedenle ok deiik toprak koullarnda yetitirilebilir. Kumlu-killi, szek, besin maddelerince zengin ve kolay snan topraklarda en iyi sonucu verir. Ancak, kireli ve pHs yksek (8den fazla) topraklarda kloroz gsterir. Ar ve su tutan topraklarda da meyve kalitesi bozulur.

Bahe Tesisi
lkemizin pek ok yerinde ayva aalar snr aac olarak tarlalarn ve bahelerin kenarnda yetitirilmektedir. Aalar genellikle al formunda ve ok gvdeli olarak yetiir. Elde edilen meyveler aile ihtiyacn karlar veya fazlas yresel pazarlarda satlr. Son yllarda zellikle Marmara ve Ege blgesinde kapama baheler eklinde yetitiricilik yaygnlamtr. Kapama bahelerde aalar tek gvde halinde yetitirilir. Bahe tesisinde genellikle 1 veya 2 yllk fidan kullanlr. Ayva aalar zayf byme zellii gsterdiinden dikim aralklar genellikle daha dar tutulur. Fidanlar genellikle 4-5 m aralklarla dikilir.

16

Bahe Tarm-II

oaltma
Ayva kendine dllenmesine ramen dier btn meyve trlerinde olduu gibi tohumlar ile oaltldnda alma gsterdiinden eit zelliini kaybeder. Bu nedenle ayva eitleri vegetatif yntemlerle oaltlr. Ayva, elma ve armuttan farkl olarak elik, tepe daldrmas ve dip srgn gibi yntemlerle kolay oaltlabilir. Bu nedenle ayvann oaltlmasnda genel olarak ana kullanlmaz. Bununla birlikte ayva eitlerinin kklenme yetenekleri arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. Baz fidanclar zellikle zor kklenen eitleri tohum analarna veya Ayva A (Quince-A) ve BA 29 gibi klon analarna alayarak ayva fidan retmektedir.

NAR YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Nar Punicaceae familyasnn Punica cinsine ait bir trdr. Kltr yaplan Punica granatumdan baka bodur gelien P. nana tr de vardr. Narn anavatan olarak Ortadou, Kafkasya ve Yakn Dou gibi Asya ktasnn farkl blgeleri gsterilmektedir. Arkeolojik almalarda elde edilen bulgulara ve eski kaynaklara dayanlarak nar yetitiriciliinin 5000 yldan beri yapld belirtilmektedir. Dnya nar retimi konusunda kesin kaytlar bulunmamakla birilikte 2005 ylnda 1.500.000 ton civarnda nar retimi yapld tahmin edilmektedir. retici lkeler arasnda ran 705.000 tonla ilk srada yer almakta olup tek bana dnya retiminin yaklak %47sini salamaktadr. Hindistan, spanya, Trkiye ve ABD nemli retici lkelerdir. Trkiyede nar retimi hzla artmaktadr. Son be ylda (2005-2009) nar retimi 80.000 tondan 171.000 tona kmtr. En fazla retim 71.000 tonla Antalya ilinde yaplmaktadr. Bunu srasyla Mula (21.500 ton), Denizli (13.300 ton), Mersin (10.500 ton) ve Aydn (8.400 ton) illeri izlemektedir (TUIK, 2009). Yeni tesis edilen nar bahelerindeki aalar verime yattnda retimin yaklak iki katna kmas beklenmektedir. Yeni tesisler daha ok Akdeniz ve Ege Blgelerinin ky kesimlerinde younlamaktadr. Bu bahelerin ounluu verimi yksek, depolanma zellii iyi olan Hicaz nar eidi ile tesis edilmitir. Nar meyvesi taze olarak deerlendirildii gibi zellikle son yllarda antioksidan zelliinin n plana kmas nedeniyle nar suyu retimi ve tketimi nemli lde artmtr. Narn kk, gvde, iek ve meyvesi deiik amalar iin kullanlmaktadr. Bu organlardan ila, boya, tanen ve pektin gibi rnler elde edilmektedir. Eski alarda zellikle Orta Dou lkelerinde narn aa kabuundan elde edilen ilacn barsak parazitlerini temizlemek, meyve eti ve kabuunun mide hastalklar ve solunum glklerini gidermek iin kullanld ve kutsal bir meyve olduu belirtilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Nar al formunda gelien ve 3-5 m yksekliinde ta oluturabilen bir trdr. Kn yapran dker. Sk dallanr ve dallar baz eitlerde dikenlidir. ok sayda dip srgn verdii iin al formunda geliir ve bu nedenle tarla ve bahe kenarlarnda it bitkisi olarak da kullanlr. Nar bitkisi saak kkldr. ok sayda ince kk oluturur. Saak kkl olmas ar topraklara dayanklln artrr. Yzeysel gelien kkler yannda derinlere gi-

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

17

den kklerin de bulunmas Gneydou Anadolu blgesi gibi kurak blgelerdeki derin topraklarda sulanmadan da yetitirilmesine olanak salar. Ancak taban suyuna kar hassastr. Ayrca, kireli ve pHs yksek topraklarda kloroz gsterir. Narn iek tomurcuklar dier meyve trlerinde olduu gibi belirgin deildir. iekler, ilkbaharda ksa srgnlerin u ksmnda aacn uyanmasyla birlikte geni bir zaman aralnda ortaya kar. Bu nedenle nar aalar uzun sre iekli grnr. iekler ok ksa bir sapla veya dorudan dala tutunur. iekler byktr. iek tablas tabanda an eklinde olup kaln ve etlidir. anak yapraklar 5-8 paral olup nceleri bitiiktir, ieklenmede u taraflar ayrlr. Renkleri genellikle krmznn tonlarndadr. Ta yapraklar anak yapraklarnn rengindedir. Erkek organlar parlak sar renktedir. Dii organ bir tanedir. Baz ieklerin dii organlar iyi gelimi olup, bu gibi ieklerin alt ksmlar daha iridir. Baz ieklerde dii organ iyi gelimemitir. Bunlar meyve balamadan dklrler (Fotoraf 1.7).
Fotoraf 1.7 Narn iek ve meyveleri.

Nar meyveleri kresel yapda ve iridir. Kabuk rengi ou eitte krmz (Hicaz nar gibi) olup, sar ve ak renkli olanlar da bulunmaktadr (Fotoraf 1.7). Nar meyvelerinin yenilen taneleri de kabuk rengi gibi ou eitte krmz renktedir. Beyaz, ak sar ve pembe renkte olanlar da vardr. Nar taneleri yendiinde bazlarnn tohumlar azda fark edilmez ve bunlara ekirdeksiz nar denir. Nar eitlerinde bu zellik nemli bir kalite kriteridir. Bir nar meyvesinde ortalama 1000 kadar tane bulunur. Ayrca narlarn tatlar da ok farkllk gsterir. Genel olarak nar eitleri eki, mayho ve tatl narlar olarak ayrlabilir. Genellikle eki ve mayho narlar meyve suyu sanayinde, tatl narlar da sofralk olarak deerlendirilir. Sofralk narlarn ekirdeksiz, krmz renkli, iri taneli ve tatl olanlar tercih edilir. Ayrca bunlarn depolanabilirlii de iyi olmaldr. lkemizde meyve verimi ve depolama zellii iyi olan Hicaz nar en fazla tercih edilen nar eididir. Bunun dnda aratrc Caner Onurun selekte ettii baz tiplerle, Menemen Zirai Aratrma Enstitsnde selekte edilen 1513 ve 1264 nolu tipler de meyve suyu sanayisine uygun mayho, verimli ve kaliteli eitlerdir. Bunlarn dnda ok sayda, hem meyve suyu sanayisine uygun, hem de sofralk tketime uygun nar eitleri de bulunmaktadr.

Dllenme Biyolojisi
Nar iekleri erselik yapdadr. iekte 5-8 adet anak yaprak, benzer sayda ta yaprak, ok sayda erkek organ ile bir dii organ bulunur. Dier meyve trlerine gre ge aar ve ieklenme uzun srer. Erken aan ieklerin meyveleri daha iri ve kaliteli olur. Narn ieklerinin dii organlar ayn dzeyde gelimemitir. Dii

18

Bahe Tarm-II

organ iyi gelien iekler meyve balar. Dii organ iyi gelimi olanlarn yumurtalnn (ovaryum) bulunduu alt ksm iri ve dolgun grnmdedir. Dii organ ksa ve iyi gelimemi olanlarn alt ksmlar kk olup, tomurcuk ve iek ters koni eklinde grlr. iek atktan ksa bir sre sonra dklrler. Bu ieklere morfolojik erdii fizyolojik erkek iekler denir. ieklerdeki bu gelime farkllklar eide, yla ve beslenme durumuna gre deiir. Nar, bcekler ve arlarla tozlanr ve byk ounluu kendine verimlidir. Buna ramen bahede farkl eitlere yer verilmesi verimin daha fazla olmasn salar.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Nar scak lman ve subtropik iklim meyvesidir. lkemizde en iyi yetime alanlar Ege ve Akdeniz ky blgeleridir. Mikro klima zellii gsteren i blgelerde ve Gney Dou Anadolunun baz vadilerinde de yetitiricilii yaplr. Narlar dk scaklklara lman iklim blgelerinde -10Cye kadar dayanabilmektedir. iekleri ge atndan iekler ilkbahar ge donlarndan zarar grmemekte ancak ieklenmeden nce sren srgnler zarar grebilmektedir. Nar klanma ve scaklk istei yksek bir bitkidir. Bu nedenle scak, gneli ve nemli blgelerde daha iyi yetiir. Nar yetitiriciliinde yllk ortalama 500 mmlik ya yeterli olmaktadr. Yaz aylarndaki yalar meyve kalitesini bozar. zellikle meyve olgunlama dnemine yakn yamurlar meyvelerde atlamaya neden olur. atlamann bir dier nedeni de su dzensizliidir. Yazn zellikle yapraklar tarafndan glgelenmeyen ve direkt gnei gren meyvelerde gne yankl zarar oluur, kabuk esnekliini kaybeder ve sertleir.

Toprak stekleri
Saak kkl meyve tr olan nar derin, geirgen ve nemli topraklarda ok iyi geliirse de, deiik toprak koullarna uyumu iyidir. Toprak reaksiyonu alkaliden asite doru deien topraklarda yetiebilmektedir. Ancak narn pHs yksek kireli topraklara tolerans az olup bu gibi topraklarda gen srgnlerde sararma grlr. Saak kkl olmas nemli ve ar topraklara dayanmn arttrr. Nar ayn zamanda derin, hafif topraklarda ve kuru koullarda da yetiebilmektedir. Bu gibi topraklarda meyve atlamasn azaltmak ve kaliteli rn elde etmek iin dzenli sulamak gerekir.

Bahe Tesisi
Nar bahesi, uzun ve scak bir yaz mevsimi grlen, gnei bol olan ve k aylarnda scakln -10Cden daha aaya dmedii yerlerde tesis edilmelidir. Dikim aral narlarda 2-6 m arasnda deiir. Bahe etrafnda it eklinde yaplan yetitiricilikte fidanlar genellikle 2 m aralklarla dikilir. Gneydou Anadolu blgesinde narlarn ocak eklinde yetitirildii de grlmektedir. Kapama bahelerde ise yaygn olarak 2.5x4 m veya 3x4 m dikim aralklar uygulanmaktadr. Nar bahelerinde sk dikim de uygulanabilmektedir. Dikim mesafesi, sra arasnda 3 m ve sra zerinde 1.5-2 m olacak ekilde uygulanr. Ancak aalarn sklamaya balad 5-10 yalar arasnda sra zerinden bir bitki sklerek seyreltme yaplr. Bylece ilk dikim yllarnda birim alandan daha yksek rn alnm olur.

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

19

oaltma
Nar kolay kklendiinden elikle, daldrmayla veya dip srgnleri ile oaltlabilir. Ancak ticari anlamda nar eitlerinin oaltlmas odun elikleriyle yaplmaktadr. Bu amala ylk dallardan 10-20 cm uzunluunda elikler hazrlanr. Bu nedenle ana kullanarak ayla oaltlmas yaygn deildir. Ancak eit deitirmede adan yararlanlr. Dier meyve trlerinde olduu gibi narlar da tohumla oaltldnda eit zelliini kaybeder.

BAHE YER SEM VE FDAN DKM

Aada verilen bilgiler bu nitede anlatlan elma, armut, ayva ve nar trleri iin geerli olmakla birlikte daha sonraki nitelerde yer alan sert ekirdekli meyve trleri ile dier meyve trleri iin de geerlidir.

Bahe Yerinin Seimi

Meyve bahesi tesis edilecek yeri seerken, meyve aalarnn ok yllk bitkiler olduu dikkate alnarak, ncelikle blgenin iklim ve toprak zellikleri ile bahe tesis edilecek arazinin konumunun (eim, yney vb.) yetitirilecek meyve tr ve eidine uygun olup olmadnn aratrlmas gerekmektedir. Bu nedenle, iklim zellikleri olarak k souklar, souklama sresi, tomurcuklarn uyanmas ve ieklenme dnemlerinde grlen ilkbahar ge donlar, sonbahar erken donlar, yaz scaklar, gnelenme, rzgar ve ya gibi aalarn gelimesini, verimini ve meyve kalitesini etkileyecek iklim olaylar incelenmelidir. Her meyve trnn kk yaps ve buna bal olarak istedii toprak tipi farkl olduundan, topran en az 90 cmye kadar olan ksmnn fiziksel ve kimyasal analizi yaplarak, topran yetitirilecek meyve trne uygunluu tespit edilmelidir. Fiziksel yaps ynnden ok killi ar topraklarla, ok hafif, akll, kumlu topraklar ou meyve tr iin uygun olmayan ve slah zor olan topraklardr. Ayrca, kk derinlii seviyesine ykselen taban suyu da meyve aalar iin ok zararldr. Taban suyu seviyesi, yllk yalarn yeraltnda en fazla biriktii ilkbahar aylarnda llmeli ve gemi yllardaki durumu da aratrlmaldr. Taban suyu kklerin ilk uyanmaya balad ilkbahar aylarnda aalara daha ok zarar vermektedir. Ayrca seviyesi deien taban suyu aalara daha zararldr. Bu nedenle blgede taban suyu sorunu varsa mutlaka drenaj kanallar almaldr. Topran pHs, toplam kire ve aktif kire oran, tuzlulua neden olan bor yada sodyum gibi elementler ile bitkiler tarafndan fazla tketilen N, P, K elementlerinin miktar incelenmesi gereken nemli kimyasal zelliklerindendir. Yksek kire ve buna bal yksek pH ou meyve tr iin uygun olmayan ve slah zor olan topraklardr. Yrenin iklimi ve topran bu zellikleri tespit edildikten sonra, o yreye ve toprak zelliklerine uygun tr, eit ve ana seilerek meyve bahesi tesis edilmelidir. eit seimi yaplrken o eit iin uygun tozlayc da belirlenmelidir. Meyve eitlerinin ou kendine verimsiz olup, ekonomik bir verim elde edebilmek iin mutlaka ana eitle ayn zamanda iek aan, eitle uyuabilen, tozlama zellii ve meyve zellikleri de iyi olan bir eide bahede belirli dzen ve sayda yer verilmelidir.

20

Bahe Tarm-II

Arazi Hazrl ve Fidan Dikimi

Bahe tesisinde dikkat edilmesi gereken dier bir konu topran fidan dikimine hazrlanmasdr. Bu amala, ncelikle daha nceden tarm yaplan alanlarda pulluk tabann krmak iin dip kazanla veya yeni tarma alacak alanlarda topran geirgenliini artrmak iin riper ile ift ynl ve derin srm (50-100 cm) yaplmaldr. Arazide sklm aalar var ise bunlarn kkleri temizlenmelidir. Ayrca, toprak yorgunluunu gidermek, ayrk ve kanya gibi yabanc otlar ldrmek ve toprak kaynakl hastalklar elimine etmek iin 2 yl sreyle arazide kuru tarm yaplmaldr. Fidan seiminde, fidanlarn bol saak kkl ve salkl olmasna ve gvdenin zerinde yeterli sayda salkl tomurcuklarn bulunmasna dikkat edilmelidir. Genelde kaln, ok gelimi veya 2-3 yllk fidanlarda bu yan tomurcuklar bulunmaz. Bu fidanlarn kaln kklerinin yeni kkler oluturmas ve dolaysyla tutmas, ince kkleri ok olan gen ve kk fidanlara gre daha zordur. Bu nedenle ok kaln ve boylu fidanlar tercih edilmemelidir. Fidan ukurlar dikimden birka gn nce 60-70 cm genilik ve derinlikte almaldr. Kklendirilerek oaltlm fidanlar dikilirken fidanlktan skldkleri seviyede (kk boaz) dikim ukuruna yerletirilmelidir. Al fidanlarda ise a noktas her fidanda farkl olabilirse de genel kural olarak a noktasnn mutlaka toprak seviyesinin 5-10 cm zerinde olmasdr (Fotoraf 1.8). lkemizde sk grlen en nemli dikim hatas baz reticilerin daha iyi tutaca ve topraa daha salam yerleecei dncesiyle fidanlar derin dikmesidir. Bu hata fidanlarn ileriki yllarda kurumasna veya zayf gelimesine neden olmaktadr.
Fotoraf 1.8 Fidann kk boaz seviyesinde dikilmesi ve a noktasnn toprak seviyesinin zerinde tutulmas (sol) ve derin dikilmi ve kurumu bir fidan (sa).

Fidan dikimi klar souk geen yerlerde ubat-Mart aylarnda yaplmaldr. Klar lk geen blgelerde ise Kasm-Aralk aylarndan itibaren dikim yaplabilir. nemli olan, tomurcuklar patlamadan nce fidanlarn dikilmi olmasdr. Tpl fidanlar yl boyu dikilebilirse de muhtemel fidan kayplarn nlemek amacyla yaz scaklar gelmeden nce fidan dikimlerinin tamamlanm olmas gerekir. Fidan dikildikten sonra fidann yanna mutlaka bir herek veya kazk aklarak fidan balanmaldr. Tel-direk sistemlerinin kullanld bahe tesislerinde ise fidanlar tellere balanmaldr. Dikimin ardndan mutlaka can suyu verilmelidir.

KLTREL LEMLER Toprak leme

Genel olarak btn meyve trlerinde ayn amalar iin benzer uygulamalar yaplr. K aylarnda fosfor ve potasyum gibi ge znen gbrelerle organik gbrele-

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

21

ri kk seviyesine indirmek iin toprak (15-20 cm) derin ilenebilir. Bu srm elma gibi saak ve yzlek kkl meyve trlerinde daha yzeysel yaplr. zellikle bodur analarn kullanld elmada srmlerin yzeysel yaplmasna dikkat edilmelidir. Son yllarda yaygnlaan damla sulama sistemi ile sulanan bahelerde de srm daha yzeysel yaplmaldr. Bu bahelerde btn gbreler damla sulama sistemiyle veriliyorsa toprak ileme yalnz ot mcadelesi iin yaplr. Yabanc ot mcadelesi iin yaplan srmler ilkbahar ve yaz aylarnda yzeysel olmaldr. Yabanc otlarla mcadele yabanc ot ilalar (herbisit) ile veya ok boylanmlarsa biilerek de yaplabilir.

Sulama
Meyve aalarnn salkl gelimesi iin yeterli yalarn olmad dnemlerde veya blgelerde zellikle yaz aylarnda sulanmas gerekmektedir. Sulama zaman ve miktar basit olarak topran nemine baklarak belirlenebilirse de buharlama kaplar veya topraa yerletirilen tansiyometreler ile daha doru tespit edilir. Sulama sresi ise genel olarak etkili kk derinliine su ininceye kadar srer. Hafif ve szek kumlu topraklarda sulama sk aralklarla yapld halde, ar ve su tutan killi topraklarda daha uzun aralklarla yaplmaldr. Tam verime yatm bahelerde yllk su tketimi genellikle 400-600 ton/dekar arasnda deiir. Su tketimi, blgeye, yaa, scakla, meyve trne ve aalarn verim miktarna bal olarak deikenlik gsterir. lkemizde meyve aalarna en fazla Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda sulama yaplr. Aalara Eyll ayndan sonra gereinden fazla su verilmesi aalarn dinlenmeye girmesini geciktirir ve bu aalarn sonbahar erken dolarndan zarar grmesine neden olabilir. Aalar bydke ta gelimesine paralel olarak kkler de yanlara doru gelieceinden aalara verilecek su da kk boazndan uzaklalarak ta izdmne doru verilmeli ve aalarn kk boazna su temas etmemelidir. Elma bahelerinde Karadeniz blgemiz dndaki dier blgelerde az veya ok sulama yaplmaktadr. zellikle tam bodur ana kullanlan youn bahelerde damla sulama sistemi standart bir uygulama haline gelmitir. Armutlar kurakla kar toleransl bir tr olmasna ramen dzenli sulama ile verim ve kalite artar. zellikle uzun sre depolanacak klk armut eitlerinde fazla sulama meyvenin dayanklln ve muhafaza sresini azaltr. Armuta, ayva analar kullanldnda kk yaplar daha zayf olduundan sulamann daha sk ve dzenli yaplmas gerekir.

Gbreleme
Meyve aalarnn gelimesi takip edilerek, srgn ve yapraklardaki belirtiler gzlenerek besin maddesi ihtiyalar ve eksiklikleri belirlenmeye allrsa da esas olan gbrelerin toprak ve yaprak analizi sonularna gre verilmesidir. Genel olarak toprak analizi, verilecek gbrenin eit ve miktarnn tespitinde yeterlidir. Ancak, baz topraklarda bitkiler toprakta olduu halde baz elementleri alamazlar ve bitkide bu elementlerin eksiklii grlr. rnein, yksek pHlarda demir elementinin alnamamas nedeniyle kloroz eklinde yaprak sararmas yaygndr. Bu gibi durumlarda hangi elementin ne kadar eksik olduunu belirleyebilmek iin yaprak analizleri yaplmal ve gerekirse bu elementler yapraktan verilmelidir. Tam verime yatm meyve bahelerinde tre, eide ve aacn verimine gre yllk besin elementleri tketimi genellikle 12-18 kg/da saf N, 8-10 kg/da saf P ve 14-20 kg/da saf K arasnda deimektedir. Tketilen bu miktarlarn gbreleme ile topraa geri verilmesi gerekir. Toprakta ge znen fosforlu gbreler ile potas-

22

Bahe Tarm-II

yumlu gbreler k aylarnda veya organik gbrelerle birlikte sonbaharda aacn ta izdm evresinde alacak 15-20 cmlik ukura verilir ve zeri rtlr. Azotlu gbrelerin yaklak yars vejetasyon balamadan nce geriye kalan ise MaysHaziran ay iinde verilir. Azotlu gbreler bir seferde ve gereinden fazla verildiinde, bitki gbrenin hepsinden yararlanamaz ve gbrenin kalan yalarla veya sulama suyuyla birlikte ykanarak yeralt sularna karr.

Budama
Budama, yani bir bitki organnn kesilerek uzaklatrlmas aaca ekil verilmesinin yannda, aacn mrn, verimini, meyve kalitesini ve ilalamalarn etkinliini artran nemli teknik uygulamalardan biridir. Btn meyve trlerinde aalara dikimden itibaren tam verime yatncaya kadar geen sre iinde uygun bir ekil verilir. Meyve aalarna verilecek ekiller veya bir dier ifade ile uygulanacak terbiye ekilleri meyve trne, eide, yetitiricilik tekniine ve ekolojik faktrlere gre deikenlik gsterir. Standart meyve yetitiriciliinde en fazla uygulanan terbiye ekilleri goble ve doruk dall ekillerdir (Fotoraf 1.9). Bodur yetitiricilikte genellikle telli terbiye sistemleri uygulanmaktadr Elmalarda, r analar zerinde genellikle doruk dall, deiik doruk dall, piramit, palmet ve goble terbiye sistemleri uygulanabilmektedir. Bodur ve yar bodur klonal analar zerine al aalarla kurulan youn bahelerde ok sayda uygulanabilecek terbiye sistemi gelitirilmitir ancak lkemizde genellikle ince i (slender spindle) ve dey eksenli (vertical axe) gibi telli terbiye sistemleri uygulanmaktadr. Armutlara verilecek ekiller genellikle elmaya benzer ancak doruk dal hakimiyeti daha belirgindir. Bu nedenle aalara doruk dall ve piramit ekli uygulanr, ancak goble ekli de uygulanabilir.
Fotoraf 1.9 eftalide doru oluturulmu goble ekli (sol) ve elmada doru oluturulmu doruk dall ekil (sa).

Budama, k aylarnda ve gelimenin durumuna gre yaz aylarnda gereksiz srgn veya dallarn karlmas ile yan dal oluumunu tevik etmek amacyla u alma eklinde uygulanr. Ayrca dallarn eilerek dal alarnn geniletilmesi gibi teknik uygulamalar da yaplr. Bylece aalarn ekil almas ve erken verime yatmas salanr. zellikle iri meyveli elma, armut ve ayva gibi trlerde her yl dzenli budama yaplmas zorunludur. Doru budama yapabilmek iin aalarn dal yaplar ve iek tomurcuklar iyi tannmaldr. Verim budamasnda aalarn i ksmlarnn k almasn salayacak ekilde dallar seyreltilmeli, iek tomurcuklarnn tacn her ta-

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

23

rafnda dzenli ekilde dalmas salanmaldr. Meyve tutumundan sonra seyreltme yaplarak meyvelerin standart irilikte gelimeleri salanmaldr.

Hasat
Meyve trlerinde hasat zaman tr ve eitlerin olgunlama zamanna gre deikenlik gsterir. zellikle uzun sre depolanacak olan klk elma ve armut gibi trlerde eitlerin hasat zamannn ok iyi tespit edilmesi gerekmektedir. Hasat zamannn tespitinde kullanlacak kriterler trlere gre deikenlik gsterir. Genellikle tam ieklenmeden aa olumuna kadar geen gn says, meyve kabuunun zemin ve st rengi, meyve eti sertlii, meyve kesitindeki niastann ekere dnme dzeyi (zellikle klk elma eitlerinde) ve suda znr kuru madde miktar (SKM) en nemli kriterlerdir. Meyveler hasat edilirken parmaklar ile bastrlmamal ve meyveye zarar verilmemesine zen gsterilmelidir. Hasatta kullanlan kaplarn i ksmlarnn ezilmeyi ve izilmeyi engelleyecek snger veya bez gibi malzemelerle kaplanmas gerekir. Her meyveye adeta bir yumurta muamelesi yaplmaldr. Hasattan sonra meyveler hemen serin bir yere gtrlerek n soutma yaplmal ve en ksa srede snflandrma (irilik ve renk) yapldktan sonra souk hava deposuna tanmaldr.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Elma, armut ve ayva trlerinin en nemli hastal karalekedir. Nemli blgelerde ok grlen bu hastalk iin k aylarnda ve erken ilkbaharda genellikle bakrl ilalarla yaplacak mcadele yeterli olabilmektedir. Elmalarda klleme hastal da yaygndr. Bu trlerden zellikle armutta grlen ate yankl hastal mcadelesi ok zor olan ve armutlarda aalarn kurumasna neden olabilen bir hastalktr. Yumuak ekirdekli meyve trlerinde, meyve kalitesini etkileyen en nemli zararllar ise elma i kurdu ve ky blgelerde Akdeniz meyve sineidir. Armutta ayrca armut pisillas mcadelesi zor olan bir zararldr. Dier birok meyve trnde de grlen testereli arlar, yaprak bkenler, yaprak bitleri ve kabuklu bitler gibi daha birok zararl yumuak ekirdekli meyve trlerinde de zarar yapabilmektedir. Hastalk ve zararllarla mcadele iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, mevcut ise biyolojik mcadele yntemleri tercih edilmeli, tarm tekilatlarnca nerilen ilalar uygun doz ve zamanda uygulanmaldr. Etkili bir mcadele iin reticiler hastalk ve zararllar iyi tanmal ve mcadeleyi geciktirmemelidir.
SIRA SZDE Meyve aalarnzda grdnz hastalk ve zararllarn ne olduunu ve mcadele yntemlerini aratrnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

24

Bahe Tarm-II

zet
A M A

Elma, armut, ayva ve narn ekonomik nemini anlatmak. Yumuak ekirdekli meyve trleri olarak adlandrlan elma ve armut trleri dnyann her ktasnda ve lkemizde youn olarak yetitirilir ve tketilir. Trkiye elma retiminde 2.872.000 tonla dnyada 4. sradadr. Ayva ve nar retimi dnyada fazla olmamasna karlk lkemizde retimi ve tketimi fazla olan trlerdendir. zellikle nar retimi son yllarda nemli lde artmtr. Bu meyvelerin 5-6 ay gibi depolanabilmesi sayesinde yl iinde uzun re tketimi yaplabilmektedir. Bu meyveler insan beslenmesinde nemli yer tutmaktadr. Elma, armut, ayva ve narn morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlamak. Yumuak ekirdekli meyve trleri daha ge iek amalar nedeniyle genellikle ilkbahar ge donlarndan etkilenmezler. Elma, armut, ayva ve nar ok yllk bitkilerdir. Erselik ieklere sahiptir ve arlarla tozlanrlar. Meyveleri ok deiik irilik, renk, tat ve lezzettedir. Meyveleri genel olarak taze tketilir. Ancak meyve suyu ve konserve gibi deiik ekillerde de ilenebilmektedirler.

A M A

Elma, armut, ayva ve narn ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirlemek. Souklara en dayankl tr elmadr. Bu nedenle daha ok souk lman blgelerde yetitirilir. Armut ve ayva lman blgelerde nar ise scak lman ve subtropik blgelerde yetitirilir. Elma ve ayva kireli topraklarda kloroz gstermesine ramen, armut ve nar bu gibi topraklara daha dayankldr. Yumuak ekirdekli meyve trleri genel olarak a ile oaltlrken nar kolay kklendiinden elikle oaltlmaktadr. Elma, armut, ayva ve narn bahe tesisini ve uygulanan kltrel ilemleri aklamak. Elma ve armut eitleri tohum analarna ve deiik gelime gcndeki klon analarna alanarak yetitirilirken, ayva ve nar eitleri elikle veya dip srgn ile kklendirilerek oaltlrlar. Btn trlerin toprak ileme, gbreleme, sulama, hastalk ve zararllarla mcadele ve hasat gibi kltrel ilemleri benzer zellikler gsterir. Bunlarn dnda narda dzensiz sulama veya meyve olgunluk dneminde grlen yalar meyve atlamasna neden olur.

A M A

A M A

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

25

Kendimizi Snayalm
1. Yumuak ekirdekli meyve trlerini oaltmada, aadaki yntemlerden hangisinin kullanm eit zelliinin kaybolmasna yol aar? a. elikle oaltma b. Yeil elikle oaltma c. Tohumla oaltma d. Ayla oaltma e. Daldrmayla oaltma 2. Elma, armut, ayva ve nar trlerinden hangilerinin eitleri a dndaki yntemlerle oaltlabilir? a. Elma, ayva b. Elma, armut c. Ayva, armut d. Ayva, nar e. Nar, armut 3. Elmann dllenmesinde kullanlan tozlayc eitte aadaki zelliklerden hangisi aranmaz? a. Esas eitle ayn zamanda iek amas b. Meyve kalitesinin iyi olmas c. Diploit olmas d. Triploit olmas e. yi iek tozu vermesi 4. Ayva aadaki toprak trlerinden hangisinde yetitirildiinde kloroz gsterir? a. Killi toprakta b. Tnl toprakta c. Kireli toprakta d. pHs 6-7 olan toprakta e. Derin toprakta 5. Elma aadaki analardan hangisi zerinde ok bodur geliir? a. Armut r b. Ahlat c. Ayva d. M9 e. MM106 6. Nar atlar? a. b. c. d. e. meyveleri aadaki koullardan hangisinde ok Yksek nispi nemde Az sulandnda Nispi nemi dk yerlerde Taban suyu yksek yerlerde Su dzensizlii olan yerlerde

7. Ayva anac zerine al armutlarda grlen aadaki zelliklerden hangisi yanltr? a. Baz armutlar ayva ile uyumazlk gsterir. b. Armut meyvelerinde ta hcreleri artar. c. Ayva zerine alanan armut aalar yar bodur geliir. d. Armut meyvelerinde kalite artar. e. Armutlar kireli topraklarda yetitirilemez. 8. Elmalarda bodur analarn kullanlmas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aalarn klanmas yetersiz olur b. Dekara daha fazla fidan dikilir c. Aalar fazla boylanmaz d. Erken verime yatar e. Aalarn mr ksa olur 9. Elma, armut, ayva ve nar trleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Elma saak kkldr b. Armut kazk kkldr c. Nar kazk kkldr d. Ayva kireli topraklarda kloroz gsterir e. Nar dip srgn yapar 10. Meyve trlerinin gbrelenmesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aalara verilecek iftlik (organik) gbreleri yanm olmaldr b. Potasl ve fosforlu gbreler kn biri seferde topraa verilebilir c. Organik gbreler verildikten sonra topraa kartrlmaldr d. Azotlu gbrelerin de tm bir seferde verilir e. Toprak analiz sonucuna gre gbre verilmelidir

26

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise elma, armut, ayva ve narn oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ayva ve narn oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise elmann Dllenme Biyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ayvann Toprak stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise elmann oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise narn klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise armudun oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise elmann oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise narn Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise elma, armut, ayva ve narn Gbreleme konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Meyve aalarnda fidan dikiminden itibaren, tre, eide, kullanlan anaca ve kltrel uygulamalara bal olarak aalarn ilk iek ap meyve verinceye kadar geen verimsiz dneme (2-8 yl) genlik ksrl denir. Bir an nce rn elde etmek ve gelir kazanmak isteyen reticiler bu srenin ksa olmasn ister. Baz durumlarda meyve fidanlarnda iek oluumunu tevik etmek amacyla deiik uygulamalar yaplabilmektedir. Sra Sizde 2 Son yllarda fidan reticileri tarafndan sra zeri hendek daldrma (stoolbed) yntemi uygulanmaktadr. zellikle M9 ve MM106 gibi elma klon analarnn oaltlmasnda hendek daldrma yntemi, damzlk ana bitkilerden kan srgnlerin btn ynlerde deil de yalnzca sra zerine doru yatrlmas eklinde uygulanmaktadr. Bylece sra aralarnda ap ve srm ilemleri kolaylkla yaplabilmektedir. Sra Sizde 3 Yrenizde yetien lokal armut eitlerini bulabilmek iin zellikle ky ve kasaba pazarlarna gitmek gerekir. Baz byk ehirlerde kurulan ky pazarlarnda da yresel armut eitlerini bulmak mmkn olabilmektedir. Bu armutlar genellikle tat ve aromalaryla ok lezzetli olmalarna karn genellikle ksa srede tketilmeleri gerekir. nk hzla i kararmas nedeniyle yeme zelliklerini kaybederler. Sra Sizde 4 Meyve aalarndaki hastalk ve zararllar tanyabilmek iin onlarn yaam ekillerini, beslenmelerini, aalara ve rnlere verdikleri zarar ve mcadele zamanlar, kullanlan ilalar ve dozlarn gsteren yaynlardan yararlanlmas gerekmektedir. Bunlardan bir tanesi de zmir l Tarm Mdrl (2002) tarafndan baslan Bitki Koruma El Kitabdr.

2. d 3. d 4. c 5. d 6. e 7. b 8. a 9. c

10. d

1. nite - Yumuak ekirdekli Meyve Trleri ve Nar Yetitiricilii

27

Yararlanlan Kaynaklar
Akgl, H. ve ark. (2011). Elma Kltr. Eirdir Bahe Kltleri Aratrma Enstits. Yayn No: 37. FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture Crop Primary. www.fao.org Ferree, D.C., Warrington, I.J. (2003). Apples: Botany, Production and Uses. Cabi Publishing, UK. Jackson, J.E. (2005). Biology of Apples and Pears. Cambridge University Press, London. UK. Karaal, . (2004). Bahe rnlerinin Muhafazas ve Pazarlanmas. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi. Yayn No: 494. Bornova-zmir. Onur, C. (1988). Nar. Derim, Narenciye Aratrma Enstits Yayn, zel Say, 5(4): 147-190. zbek, S. (1978). zel Meyvecilik. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn No: 128, Adana. z, F., Bykylmaz, M., Burak, M. (2003). Bodur Meyve Yetitiricilii. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yayn No: 73. Yalova. zaran, R., nal, A., zeker, E., sfendiyarolu, M. (2005). Ilman klim Meyve Trleri. Yumuak ekirdekli Meyveler Cilt-II. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 556, zmir. TUIK, (2009). statistikler / Tarm/ Bitkisel. www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul. nal, A., Saygl, H., Hepaksoy, S., Can, H.Z., Trksay, H. (1997). Ege Blgesinde Armut Yetitiricilii ve Seilen Baz Armut eitlerinin Pomolojik zellikleri. Yumuak ekirdekli Meyveler Sempozyumu, Bildiriler kitab, s: 29-35, Yalova.

2
Amalarmz indekiler
Bahe Tarm-II

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra eftali, kays, kiraz, vine, erik ve zeytinin; Ekonomik nemini anlatabilecek, Morfolojik ve biyolojik zelliklerini aklayabilecek, Ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini tanmlayabilecek, Bahe tesisi ve kltrel ilemleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
eftali, kays, kiraz, vine, erik, zeytin Morfoloji Biyoloji Ekolojik istekler oaltma Bahe tesisi Kltrel ilemler

Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

EFTAL YETTRCL KAYISI YETTRCL KRAZ VE VNE YETTRCL ERK YETTRCL ZEYTN YETTRCL

Bu nite Prof.Dr. Ali NAL tarafndan yazlmtr.

Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

EFTAL YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler
eftali Rosaceae familyasnn Prunus cinsine ait bir trdr. Kltr yaplan Prunus persica trnn anavatan olarak kabul edilen inde farkl trler, varyeteler ve kltr eitleri youn olarak bulunmaktadr. in kaytlarnda, eftali kltrnn M.. 2000 yllarndan beri bu lkede yapld belirtilmektedir. ran zerinden batya doru, Anadolu ve Avrupaya yaylan eftali bugn dnyann her ktasnda lman iklim kuanda yetitirilmektedir. Meyvelerinin gsterili olmas ve zevkle yenilmesi, aacnn erken verime yatmas, farkl dnemlerde olgunlaan eitleri sayesinde yaz boyunca 4-5 ay gibi bir sre pazarda bulunabilir olmas gibi zellikleri nedeniyle birok meyve trne gre daha geni bir alanda yetitirilmektedir. Meyveleri taze olarak tketildii gibi meyve suyu, konserve, marmelat ve reel eklinde de tketilmektedir. Dnya eftali retimi 18.500.000 tona ulamtr. Asya ktas 10.000.000 tonla dnya retiminin yardan fazlasn salar. En fazla retimi 8.000.000 tonla in yapmaktadr. Bu lkeyi talya (1.726.000 ton), spanya (1.225.000 ton) ve ABD (1.197.000 ton) izler. Trkiye 547.000 tonluk retimi ile dnya lkeleri arasnda 6. srada yer alr (FAO, 2009). Trkiyede Marmara, Ege, Akdeniz sahil blgeleri ve Karadeniz blgesinin baz blgeleri eftali yetitiricilii iin en uygun ekolojilere sahiptir. Bursa (140.000 ton), Mersin (69.000 ton), zmir (53.000 ton), anakkale (42.000 ton) ve Aydn (22.000 ton) en fazla eftali reten illerdir (TUIK, 2009). Bu iller dnda Samsun, Amasya, Tokat, Adana, Hatay, Antalya ve Balkesir gibi illerde de eftali yetitiricilii youndur. Bursa yresi gibi nispeten serin blgelerde baz yllar ieklenme zamannda grlen ilkbahar ge donlar verimi olumsuz etkilemektedir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

eftali hzl gelien ve erken meyveye yatan bir trdr. Genellikle sk dallanr ve yayvan bir ta oluturur. Youn k isteyen bir tr olduundan aaca verilecek ekil ve budama yntemleri ok nemli olup, aacn her tarafndaki dallarn iyi k alacak ekilde tacn oluturulmas gerekir. Her yl budama yaplmadnda, aa 58 yl gibi ksa srede verimden der ve mrn tamamlar. Dzenli budandnda 20 yla kadar ekonomik olarak verim alnabilir.

30

Bahe Tarm-II

iek tomurcuklar o yl sren srgnlerde Temmuz aynda olumaya balar. Ertesi ilkbaharda 1 yana girmi olan bu srgnler zerinde iek aar. Bu nedenle bir yl sonra rn verecek yeni srgnlerin ve iek tomurcuklarnn olumas iin aalar dzenli budanr ve bakm ilemlerine dikkat edilir. Meyve veriminin dzenli ve meyvelerin iyi beslenmesi iin dallar 20-40 cm uzunluunda olmal ve boumlarda iek tomurcuu yannda dalda oluan meyvelerin iyi beslenmesini salayacak srgn tomurcuklar da bulunmaldr. iek tomurcuklar atnda bir tek iek kar. iekleri erselik yapdadr ve bir iekte 5 anak yaprak, 5 ta yaprak, 15-20 adet erkek organ ve bir dii organ bulunur. Ta yapraklar beyaz, pembe, alacal ve kavunii renginde olabilir. Meyve eti sar renkli olan eitlerde ta yapra kavunii rengindedir. Yaz scaklarnn 35Cnin zerine kt yerlerde eitlere bal olarak ieklerde birden fazla dii organ oluabilir. Bu, kalitesiz meyve oluumuna neden olduu iin istenmez (Fotoraf 2.1).
Fotoraf 2.1 eftali iekleri ve birden fazla dii organl ieklerde oluan bitiik meyveler.

SIRA SZDE

Nektarinler SIRA SZDEmeyveleri arasndaki fark nedir? ile eftali eftali gerek bir meyvedir ve yalnz yumurtaln gelimesiyle meydana gelir. DNELM Ayn zamanda tek bir yumurtalktan olutuu iin basit meyve olarak da adlandrlr. eftali meyvesi botanik bakmdan drupa tipi bir meyvedir. Dtan ie doru ekzoS R U karp (kabuk), Oyenen ksm mezokarp (meyve eti) ve sert ksm da endokarp olarak adlandrlr. Bu yap nedeniyle bu tip meyvelere sert ekirdekli meyveler denir. MeyvelerD genellikle kresel ekillidir. Baz eitlerde ise meyve bask ekillidir KKAT ve bunlara domates eftalisi denir. eitler, meyve etinin ekirdekten ayrlma durumuna gre et eftalileri ve yarma eftaliler olarak da snflandrlr. SIRA SZDE Meyveler olgunlatnda eide bal olarak yeil olan kabuk zemin rengi sar, yeilimsi veya beyaz renkte olur. st renk ise paral veya svama krmz, pembe veya ak yeil olabilir. Meyve eti ounlukla sar renkte olup, beyaz (MaAMALARIMIZ ys iei, Carmen, Springtime), yeil (Yeil Trbe) ve krmz (Sangiano) olan eitler de bulunmaktadr. eftalideK Mays ayndan balayarak Eyll ayna kadar farkl tarihlerde olgunlaan T A P eitler bulunmaktadr. lkemizde yetitirilen nemli eitler Franois, Early Crest, Springtime, Rich May eitleri ok erkenci; Dixired, Spring Lady, Royal Gem erkenci; Royal Glory,LRedhaven, Red Top, Glohaven, Richhaven orta mevsim; Elegant Lady, TE EVZYON Cresthaven, J.H. Hale gei ve Monroe, Fawler, Rio Oso Gem ok gei eitlerdir.
NTERNET

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

31

Dllenme Biyolojisi
eftali eitlerinin ou kendine verimlidir. Ancak daha iyi verim almak iin bahede ayn zamanda iek aan birka eide 3-4 srada bir sra yer vermekte yarar vardr. J.H. Hale ve June Elberta gibi baz eitler kendine ksrdr. Bu eitlerde ya hi iektozu olumaz ya da iektozu oluumu azdr veya canl deildir. Bu nedenle ksrlk gsteren eitler iin bahe iinde mutlaka tozlayc eit bulundurulmaldr. Dllenmenin salkl ve yeterli olmas iin ieklenme zamannda havann ak olmas, sis, ya ve ar rzgarn olmamas ve bahede ar bulundurulmas gerekmektedir. eide gre deimekle beraber normal bir rn iin aan ieklerin %15inin meyveye dnmesi yeterlidir. Erkenci eftali eitlerinde embriyo aborsiyonu grlr. Dllenme olduu halde meyve eti gelimesi basks nedeniyle embriyo geliemez. Baz erkenci eitlerde de meyve etinin hzl gelimesi, endorkarpn atlayarak tohumun akta kalmasna ve bozulmasna neden olur.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
eftali deiik iklim koullarna en iyi adapte olan meyve trlerinden biridir. Kn gvdesi -35Cye kadar dayanabilirse de ekonomik yetitiricilik k aylarnda scakln -20Cye dmedii yerlerde yaplr. Dk scaklklarda zellikle klanmas iyi olmayan yllk srgnler zarar grr. eftali aalar sonbahar erken donlarndan da zarar grebilir. eftali eitlerinin k dinlenme ihtiyac (souklama) dier lman iklim trlerine gre daha azdr. Souklama ihtiyac genellikle 100-1000 saat arasnda deiir; Florda Red (100 saat), Flordasun (300 saat), Early Amber (350 saat), J.H. Hale, Redhaven ve Dixired (950 saat), Richhaven (1000 saat). Souklama istei karlanmayan eitlerin ieklenmeleri dzensiz olur ve kuvvetli srgnlerde uyanma gecikir. eftali erken iek atndan souk lman blgelerde ilkbahar ge donlarndan zarar grebilir. Uyanmaya balayan tomurcuklar -6.6C kadar dayand halde, am iekler -3.6C ile -1.1Cde, yeni olumu meyveler ise -2.7C ile -1.1Cde zarar grebilir. ieklenme zamanndaki souk havalar ar faaliyetinin azalmas nedeniyle dllenmeyi olumsuz etkiler. eftali yksek yaz scaklarna dayankldr. Meyve olgunlamas ve iek tomurcuu oluumu ynnden dier meyve trlerine gre daha fazla k ve scaklk ister. Yaz serin geen yerlerde meyve yeterli lde olgunlamaz. Ancak yaz aylarndaki 35Cden yksek scaklklar bir iekte birden fazla dii organ ve ikiz meyve oluumuna neden olur.

Toprak stekleri
eftali kazk kkl bir meyve trdr. Bu nedenle derin ve hafif tnl topraklarda daha iyi geliir. Ar ve nemli topraklarda iyi gelimez. pHs yksek ve kireli topraklarda kloroz grlr. Bu gibi topraklarda eftali x badem melezi olan ve kireli topraklara dayankl olan GF677 ve Garnem analar kullanlmaldr.

32

Bahe Tarm-II

Bahe Tesisi
eftali baheleri lkemizde kapama baheler eklinde tesis edilmektedir. Genellikle 6x6m veya 6x5m aralk ve mesafelerde kare veya dikdrtgen dikim sistemi uygulanr. Yeni kurulan eftali bahelerinde ilk bir-iki yl fidanlarn gvdelerine yaklamamak artyla ara tarm yaplabilir. Bu amala sebze, kavun, karpuz toprak yaps uygun ise ilek ve patates de yetitirilebilir. Tahllarn ve yoncann yetitirilmesi nerilmez.

oaltma
eftali kendine verimli olmasna ramen tohumla oaltldnda genetik alma gstererek eit zelliini kaybeder. eftali eitleri tohumdan elde edilen r analar zerine yada GF677, Cadaman ve Garnem gibi veetatif olarak oaltlan klon analar zerine alanarak oaltlr. Tohum analarndan GF305 homojen r verdii, Nemaguard ve Shalil gibi analar da nematoda dayankl olduklar iin tercih edilir. lkemizde, fidan retiminde daha ok meyveleri ge olgunlaan yabani eftali aalarndan toplanan tohumlardan yararlanlr. Erken olgunlaan eitlerin tohumlar iye gelimedii iin imlenmeleri iyi deildir. Ge olgunlaan Lowel ve Elberta gibi kltr eitlerinin de tohumlar kullanlmaktadr. eftali iin badem rleri zellikle kireli ve hafif topraklarda ana olarak kullanlabilir. Ancak badem nemli ve ar topraklara eftaliden daha hassastr. eftaliler erik ve kayslara da alanabilirse de bu trler ile eftaliler arasnda eitlere bal olarak nemli derecede a uyumazl grlr.

Kltrel lemler
Budama
eftali meyve trleri iinde budamaya en fazla olumlu tepki veren trdr. Aalar mrnn uzamas, meyve kalitesinin iyilemesi ve verimin artmas iin her yl dzenli budanmaldr. Budanmayan eftali aalar ksa srede verimden der ve kurur. eftali aalar iin en uygun ekil gobledir (Fotoraf 2.2). Son yllarda Y (Tatura) ekli de yaygnlamaya balamtr. Bunun dnda sk dikimde tek gvdeli ekiller de uygulanmaktadr. Bu ekillerin hepsinde de blgenin iklim koullar dallarn skln etkiler. eftali meyve trleri iinde en fazla a ihtiya duyan trdr. Nemli ve klanmas az olan blgelerde daha seyrek dallanma, kurak ve bol yerlerde de daha sk dallanma salanmaldr.
Fotoraf 2.2 Doru uygulama yaplm goble ekli.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

33

eftali aalarnda aacn i ve alt ksmlarda oluan dallarnn iyi k almasn ve iek tomurcuu oluumunu salamak iin ana dallarn ularnda fazla dal braklmamaldr. Bunun iin gelimeye bal olarak Mays ve Haziran aylarnda yaz budamas, k aylarnda da normal budama yaplmas gerekir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

eftalinin en nemli hastallar kk kanseri, klleme, yaprak delen (il hastal) ve yaprak kvrckl hastalklardr. En nemi zararllar ise yaprak bitleri, kabuklu bitler ve Akdeniz meyve sineidir. Hastalk ve zararllar nlemek iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, gerekiyorsa ilal mcadeleye bavurulmaldr.

KAYISI YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Kays Rosaceae familyasnn Prunus cinsi iinde yer alr. Kaysnn (Prunus armeniaca) anavatan in ve Sibiryadr. Yaylma alan Trkistan ve Bat ine kadar uzanmaktadr. Kays buradan ran yoluyla Anadolu ve Akdeniz lkelerine yaylmtr. lkemizde tohumdan kendiliinden km kayslara sar erik anlamna gelen ve Farsa kelime olan zer-dali de denmektedir. Ayrca Kahramanmarata sar erik ve Erzincanda da erik olarak bilinmektedir. Dnya kays retimi 3.800.000 tondur. lkeler itibariyle Trkiye 660.000 tonla ilk srada yer almaktadr. Bunu 487.000 tonla ran, 325.000 tonla Pakistan ve 233.000 tonla talya izlemektedir (FAO, 2009). Trkiye 181.000 ton olan dnyada kuru kays retiminde, 117.000 tonla ilk srada (%70) yer almaktadr. Kuru kays retimi Tacikistanda 30.000 ton, ran ve ABDde 25.000er tondur. Kuru kays ihracatnda Trkiye 98.000 bin tonla ilk srada yer almasna ramen taze kays ihracatnda Fransa, spanya, Yunanistan ve talya n plandadr. Kays lkemizin karasal iklime sahip blgelerinde ve Ege ile Akdenizin ky blgelerinde yetitirilmektedir. Malatya, Elaz, Mersinin Mut ilesi, Ankara, Kahramanmara ve Erzincan yreleri kays yetitiriciliinin youn yapld yerlerdir. zelikle Malatya ve evresinde daha ok kurutmalk kays yetitirlir. Son yllarda skenderun, Mersinin Mut ilesi, Ege ve Akdeniz ky blgelerinde sofralk turfanda yetitiricilii yaygnlamaya balamtr. lk turfanda kays yetitiricilii ihracat iin nemli potansiyele sahiptir. Malatya yresinden sofralk taze kays ihracat da artmaya balamtr. Kays aalar yksek nemde monilya hastalndan ok zarar grdnden, Marmara ve Karadeniz Blgelerinde yetitiricilii ekonomik olmamaktadr. Ayn ekilde ok souk blgelerde de k ve ilkbahar ge donlar nedeniyle yetitiricilik yaplamamaktadr. Kaysnn nemli bir blm sofralk olarak tketilmektedir. Olgunlaan meyvelerin aa zerinde veya hasattan sonra ksa srede bozulmas taze tketim sresini snrlandrr. Bu nedenle lkemizde kaysnn nemli bir ksm kurutularak erez eklinde veya komposto yaplarak deerlendirilir. Taze kays ayrca reel, marmelat ve komposto yapm yannda meyve suyuna da ilenir. Kaysnn lifli olmas B-karotence ve potasyumca zengin olmas salk asndan deerini artrmaktadr. Bunun yannda tohumu tatl olan eitlerde tohumlar erez olarak, ac olanlarda ise kozmetik ve ila sanayinde, amygdalin ve hydrosiyonik asit elde edilmesinde kullanlr.

34

Bahe Tarm-II

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Mays buketi: Sert ekirdekli meyve trlerinde iki ve daha yal dallarda oluan, 1-4 cm uzunluunda, zerinde birbirine ok yakn iek tomurcuklarnn bulunduu ok ksa meyve daldr.

Kays seyrek dallanan ve yayvan ta yapan bir trdr. Blgeye, eide ve toprak yapsna bal olarak 5-10 metre ykseklikte ta oluturur. Kazk kkl bir meyve trdr. Bu nedenle derin ve hafif topraklarda iyi yetiir. Ancak dier kazk kkl meyve trlerine gre ar topraklara daha toleransldr. Kaysnn dallar ak krmz kahverengi olup, tek yllk dallarn boumlarnda 1-4 tomurcuk bulunmaktadr. Bunlarn hepsi veya biri dnda dierleri iek tomurcuudur. Bir boumda birden fazla iek tomurcuu olduu halde srgn tomurcuu yalnz bir tane olabilmektedir. ki veya daha yal dallarda 1-3 cm uzunluunda mays buketi denilen meyve dallar bulunur. Bunlarn u gzleri srgn tomurcuu olup dierleri iek tomurcuudur. Kaysda iek tomurcuklarndan yalnz bir iek kar ve bunlara saf tomurcuk denir. Kaysnn iekleri erselik yapdadr. 5 anak yaprak, 5 ta yaprak, 15-20 erkek organ ve bir dii organ bulunur. Ta yapraklar ak pembe renktedir. iekler badem ve can eriklerinden hemen sonra aar. Bu erken ieklenme nedeniyle ilkbahar ge donlarndan ou zaman zarar grr. Kays meyvesi dii organn yumurtalnn gelimesiyle oluan drupa tipi basit bir meyvedir. Ekzokarp kabuu, mezokarp yenen ksm, endokarp da ekirdein sert ksmn oluturur. Meyve ekli, irilii, tad, sertlii ve rengi eitlere gre deiir. Meyve olgunlatnda rengi genelde sar veya sar zemin zerinde, k gren tarafta daha ok olmak zere, paral veya svama pembe ve krmz renktedir. Meyve eti sar renktedir. Baz eitlerde meyve eti ekirdekten kolay ayrlr. Bazlarnda ekirdee yapktr. Kays eitlerinin tohumlar genelde acdr ancak tatl olan eitler de vardr. eitlerin olgunlama zamanlar farkldr. Son yllarda lkemizde yetitirilmeye balanan Aurora, Ninfa, Precoce de Thrinthe, Turfanda zmir, Sakt 2, Tokalolu ve Idr erkenci sofralk eitlerdir. ekerpare, am, Karacabey, Alyanak, Roxana, Nancy, Apricose (alak), San Castrase ve Canino gibi eitler orta ve ge mevsim sofralk eitlerdir. lkemizde zellikle Malatya ve evresinde yetitirilen Hachalilolu, lolu, Hasanbey, Soanc ve Kabaa gibi eitlerin souklama istei fazladr. Kurutmalk zellikleri iyi olan bu eitler taze sofralk olarak da deerlendirilir.

Dllenme Biyolojisi
Kays eitlerinin byk ounluu kendine verimlidir. Ancak Tokalolu, am, ekerpare ve Nancy gibi baz eitler kendine uyumazdr. Bu eitlerle bahe kurarken mutlaka tozlayc eitlere de yer vermek gerekir. iekler ar ve bceklerle tozlanr. ieklenme erken olduu iin bu dnemde ya, sis ve souk havalar nedeniyle arlarn etkinlii az olduundan tozlanma ve dllenmede sorunlar yaanabilir. Kays ieklerinde eide, beslenmeye veya k dinlenmesini tamamlayamamasna bal olarak, zellikle srgn ucundaki iek tomurcuklarnda dii organ iyi geliemez, diicik borusu ksa ve yumurtalk kk kalr. Bu tip dii organl iekler dllenemeyerek ieklenmeden hemen sonra dklr (aborsiyon). Bu ieklerde iek tozu oluumu da salkl deildir. zellikle beslenme yetersizlii nedeniyle grlen dii organ ve iek tozu anormallikleri sulama ve gbreleme ile bir lde giderilebilir (Fotoraf 2.3).

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

35

Kaysnn Ekolojik stekleri

klim stekleri
Kays en iyi yazlar gneli, scak ve kurak, klar uzun ve souk kara ikliminin hkm srd, mevsimlerin birbirinden kesin ayrld dalk alanlarda yetimektedir. zellikle kurutmalk kayslarda, meyve kalitesinin iyi olmas iin yaz aylarnn kurak ve scak gemesi gerekir. Bu nedenle kays lkemizde karasal iklimin hakim olduu Malatya gibi blgelerde daha youn yetitirilmektedir. Akdeniz ve Ege blgesi ky kesimleri, k dinlenmesi az sofralk kayslar iin uygundur. Ancak buralarda ilkbahar aylarndaki yal ve nemli havalar monilya ve il hastalklarn artrarak aalara ve meyvelere zarar verebilmektedir. Daha yal ve nemli olan Karadeniz ve Marmara Blgesinde bu nedenle kays yetitiricilii yaygnlamamtr.
Fotoraf 2.3 Kaysda dumura uram dii organl iekler.

Gelimemi dii organlar

Kays aac -25Clik k souklarna dayanr. Kaysda k dinlenme ihtiyac ynnden eitler arasndaki byk farkllklar grlr. Souklama istei ok olan Hasanbey (1600 saat) ve Hachalilolu (949 saat) gibi eitler yannda, souklama istei az olan Ninfa ve Thrinthe gibi eitler de bulunmaktadr. Souklama isteinin karlanmad yerlerde srgn ve iek tomurcuklarnda gelime gerilii grlr ve bu tomurcuklarn uyanmas dzeniz, ge ve yava olur. Kayslar erken iek at iin yetitiricilikte karlalan en nemli sorun ilkbahar ge donlardr. Nitekim 2010 yl ieklenme zamannda grlen ilkbahar ge donlar Malatyada kays verimini nemli lde drmtr. Ayn ekilde ieklenme zaman grlen yal ve sisli havalar da dllenmeyi olumsuz etkiler.

Toprak stekleri
Kays kazk kkl bir meyve tr olduundan derin, geirgen, besin maddelerince zengin ve tnl topraklar tercih eder. Fakir ve kuru topraklarda gelime zayflar ve iek tomurcuu oluumunda ve iek organlarnn geliiminde olumsuzluklar grlr. Bu gibi topraklarn iyi gbrelenmesi ve sulanmas gerekir. Kays dier kazk kkl meyve trlerine gre ar topraklara daha toleransldr. Ayrca kireli ve pHs yksek topraklara da dayankldr. Kireli topraklara dayankll bademe yakndr.

36

Bahe Tarm-II

Bahe Tesisi
Kays r ve zerdali zerine al fidanlar topran kuvvet durumuna gre 10x10 m, 8x8 m veya 7x7 m, erik anac kullanlm ise 8x8 m aralk ve mesafelerde dikilebiliriler.

oaltma
Kays a dnda vegetatif yntemlerle baarl ekilde oaltlamaz. Tohumla retim r analarnn elde edilmesinde kullanlr. Ana olarak en fazla kays ve zerdali rleri kullanlr. Erken olgunlaan eitlerin tohumlarnda embriyo aborsiyonu ok grldnden imlenme dktr. Bu nedenle ge olgunlaan eitlerin tohumlar kullanlr. Kaysnn kendi tr iinde klon anac bulunmamaktadr. Ar topraklarda Can eriklerinden Myrobolan B, Myrobolan 29C, Myrobalon GF31 gibi klon analar kullanlsa da bu analar baz kays eitleriyle 3-5 yl sonra ortaya kan ge uyumazlk gsterir. eftali analar da kays iin ana olarak kullanlabilir. Bu ana zerine kayslar kuvvetli geliir. Ancak mrleri ksa olur ve baz eitlerle erikte olduu gibi uyumazlk grlmektedir. Kays badem zerinde uyumazlk gsterdiinden ticari anlamda badem zerine alanm kays baheleri kurulmamaldr.

Kltrel lemler
Genel kltrel ilemler dier meyve trlerinde olduu gibidir.

Hasat ve Kurutma
Kayslarn hasadnda olgunluk kriteri deerlendirme ekline gre deiir. Meyvelerin olgunlamaya baladktan sonra aa zerinde kalma sresi ksadr. Uzak pazarlara gnderilecek kayslar ile konservelik kayslar sert olum dneminde toplanr. ou kays eidi aa zerinde ayn zamanda olgunlamaz. Bu nedenle zellikle sofralk tketim iin meyveler birka seferde toplanr. Kurutmalk kayslar ise tam olum dneminde toplanmaldr. Erken toplananlarn kuru kaliteleri der. Taze kayslarn muhafaza sresi de ksa olup %85-90 nem ve -0.5C koullarnda 1520 gn kadar soukta muhafaza edilebilmektedir. Kays kurutmasnda hasat edilen meyveler ncelikle ykanr. Daha sonra 1-1,5 m2 alan olan kerevetlere tek sra halinde yerletirilir. Bu kerevetler 2.5 m en ve boyda, 2.2 m ykseklikte olan ve hava almayan kkrtleme odalarna st ste dizilir. Oda iinde bir ton kays iin yaklak 1-2 kg kkrt yaklr. Kkrtleme, kayslarn abuk kurumasn, sar rengini korumasn, meyvelerdeki yara yerlerindeki lekelerin iyilemesini ve ambarlarda zararllardan korunmasn salar. Kkrtleme sresi eide, kaysnn btn veya yarm olmasna, meyve olgunluuna ve ortam scaklna bal olarak 2-6 saat arasnda deiir. Kkrtleme ilemine meyvenin yumuamas, kabuun effaflamas ve te ikisinin pimi gibi grnmesiyle son verilir. Kkrtlenen kayslar temiz sergi yerindeki kerevetlere, beton veya bez zerine serilir ve kurutulur. Meyvenin su oran %20ye dnce ekirdekleri karlr ve 2-3 gn gnete kurutmaya braklr. Uzun sre depolanacak kayslarn su oran %15in altnda olmaldr. Bu kayslar 0-4C ve %60 nemli depolarda bir yla kadar bozulmadan saklanabilir. Kkrtleme yaplmadan da kayslar kurutulabilir. Bu tr kurutmada kayslarn su oran %13-15e drlr. Bu kayslar sar rengini kaybederek kahverengi renk alr. Bu ekilde kurutulan kayslarn depolama sresi daha ksa olup 3-4 ay kadardr.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

37

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Kaysnn en nemli hastallar Sharka (Plum Pox) virs, Armillaria kk rkl, Monilya ve yaprak delen (il) hastaldr. En nemi zararllar ise Akdeniz meyve sineidir. Hastalk ve zararllar nlemek iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, gerekiyorsa ilal mcadeleye bavurulmaldr.

KRAZ VE VNE YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Kiraz ve vine Rosaceae familyasnn Prunus cinsine ait trlerdir. Prunus avium tr kiraz, P. cerasus tr ise vine olarak adlandrlr. lkemizde bu iki tre ana olarak kullanlan idris veya mahlep (P. mahaleb) tr de yaygndr. Kiraz ve vinenin anavatannn Gney Kafkasya, Hazar Denizi kylar ve Kuzey Dou Anadolu olduu zannedilmektedir. Vinenin tr ad olan cerasusun Giresun ilinin eski ad Kerasustan ald belirtilmektedir. Kiraz ve vine kltrnn ne zaman balad kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, milattan nceki yllarda Yunanistan ve talyada yetitirilmeye baland bilinmektedir. Sonraki dnemde Orta ve Bat Avrupa ile dier ktalara yaylmtr. Kiraz ve vine yetitiricilii, ABD ve Kanadada gemii ok olmamasna ramen hzl gelimi ve birok yeni eit bu lkelerde elde edilmitir. Dnya kiraz retimi 2.150.000 tondur. Trkiye 417.000 tonla lkeler arasnda ilk srada yer alrken, 390.000 tonla ABD, 198.000 tonla ran ve 125.000 tonla talya en fazla retim yapan lkelerdir (FAO, 2009). Trkiye kiraz ihracatnda yaklak 51.000 tonla lider konumdadr. Bunu 50.000 tonla ABD ve 44.000 tonla ili izlemektedir. Trkiye uluslar aras piyasadaki boluk nedeniyle ilk ve son turfanda retimini artrma ynnde almaktadr. Trkiyede kiraz retimi en fazla zmir (51.000 ton), Manisa (40.000 ton), Afyon (35.000 ton), Bursa (29.000 ton), Konya (28.000 ton) ve Amasya (27.000 ton) illerinde yaplmaktadr (TUIK, 2009). Isparta, Denizli, Antalya ve Kocaeli illeri de nemli retim merkezleridir. Son 10-15 yldr kiraz ihracatnn artmas ile ok souk blgeler dnda pek ok yerde yeni kiraz baheleri tesis edilmektedir. lk turfanda iin zmir ve Manisa illerinde, son turfanda iin Anadolunun yksek ve serin blgelerinde yetitiricilik artmaktadr. Ancak, kiraz eitlerinin byk ounluunun kendine uyumaz olmas, reticinin tozlayc eide nem vermemesi verimde byk sorunlar yaanmasna neden olmaktadr. Bunun yannda derin dikim, yanl budama ve yetersiz kltrel ilemler de aalarn verimsizliine ve ksa srede kurumasna neden olmaktadr. Dnya vine retimi 1.358.000 ton olup Trkiye (192.000 ton), Polonya (189.000 ton), Rusya (170.000 ton) ve ABD (160.000 ton) en fazla retim yapan lkelerdir. Trkiyede vine yetitiricilii daha ok Afyon (43.000 ton), Ankara (29.000 ton), Ktahya (25.000 ton), Konya (23.000 ton), Isparta (11.000 ton) ve Tokat (8.000 ton) illerinin bulunduu souk ve i blgelerde yaplmaktadr (TUIK, 2009). Vine suyu tketiminin artmas son yllarda bu meyve trnde de retimin artmasn salamtr. Ancak baz yllar vine suyu sanayisin de grlen sorunlar vine retimini de olumsuz etkilemektedir. Kiraz erken olgunlatndan, ilk turfanda zellii ekonomik ynden nemlidir. eitler arasnda olgunlamada zaman aral fazla deildir. Pazarlarda bulunma sresi 3-4 ay kadardr. Bu sre ancak farkl zamanda olgunlaan eitlerin farkl eko-

38

Bahe Tarm-II

lojilerde yetitirilmesiyle ve ksa sreli depolama zelliinden yararlanlarak salanabilmektedir. Kiraz meyveleri daha ok taze sofralk olarak tketilir. Kirazn ilkbaharda ilk olgunlaan yenidnya ve ilekle beraber fazla meyvenin olmad bir dnemde olgunlamas bu meyveye olan talebi artrmaktadr. Meyvenin tat ve albenisi de tketimini artrmaktadr. Kirazn taze tketim dndaki deerlendirme ekilleri dier meyveler kadar yaygn deildir. Yine de pasta sslemesinde, konserve yapmnda ve kk boyutlular ikolata ve likr sanayinde kullanlmaktadr. Kirazn insan sal asndan nemli yararlar vardr. drar sktrc zellii olduu ve saplarnn kaynatlarak iilmesiyle bbrek hastalklarna iyi geldii belirtilmektedir. Vine ise daha ok meyve suyu, konserve, reel, pasta, kek ve dondurma yapmnda kullanlmaktadr. Sofralk olarak tketimi daha azdr.

Lentisel: Aacn dal ve gvdelerinde kabuun st ksmndaki hcrelerin dzensiz gelimesi sonucu oluan 1-2 mm eninde, 3-4 mm uzunluundaki atlaklar.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Kiraz dzgn gvdeli dik ve seyrek dallanan, uygun iklim koullarnda 10-15 metre ykseklikte ta oluturabilen bir meyve trdr. Dal ve gvdede enine ok sayda lentiseller bulunur. Vine aalar kiraza gre daha yayvan ve kk ta oluturur. Dallar ince ve sktr. Kiraz ve vine aalar saak kkldr. Yzeysel gelien saak kkler nedeniyle ar topraklara dayanmlar iyidir. Daha yzeysel gelien vine kkleri srm esnasndaki yaralanmalar sebebiyle de ok sayda kk srgn oluturur. Kiraz ve vine aalarnda iek tomurcuklar bir yal dallarda oluur. zellikle iki ve daha yal dallarda oluan 1-3 cm uzunluundaki mays buketlerinde iek tomurcuu oluur (Fotoraf 2.4).

Fotoraf 2.4 Kirazda meyve dal ve mays buketleri (a).

a

Seyrek dallanma gsterdii ve bu nedenle i ksmlardaki yal dallar iyi k ald iin 5-6 yandaki dallarda da mays buketleri grlebilir. Uzun dallarn dip tarafndaki tomurcuklar da iek tomurcuu olabilir. iek tomurcuklar o yl sren srgnlerdeki yaprak koltuklarnda Temmuz aynda farkllar ve gelimelerini bir yl sonra ilkbaharda iek ancaya kadar srdrr. iekler erselik yapdadr. 5 anak, 5 ta yaprak, 15-20 erkek organ ve bir dii organ bulunur. iek tomurcuklarnn organlarnn olutuu Temmuz-Austos aylarndaki yksek scaklklarda (35C ve st) eftalide olduu gibi birden fazla di-

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

39

i organ oluur ve ikiz meyve oluumuna neden olur. Bu da meyve kalitesini drr. Bu nedenle zmir Kemalpaa yresi gibi yazn scak geen yerlerde bu sorun baz yllar nemli ekonomik kayplara sebep olmaktadr (Fotoraf 2.5).
ekil 2.5 Kirazda ift dii organ (a) ve ikiz Meyve (b).

Kiraz ve vine meyvesi eftali ve kays gibi drupa tipi bir meyvedir. retimi yaplan ticari eitler daha ok sert etli ve krmz renkli eitlerdir. Bunlar 0900 Ziraat, Regina, Van, B. Gaucher, Swithheart, Sap Ksa, Lambert, Early Burlat, Honaz, Dalbast, Jbile, Lapins ve Bing gibi eitlerdir. Meyve eti yumuak eitlere ise genellikle erkenci olan Krdar, H. Efendi ve Turfanda eitleri rnek verilebilir. Meyve eti ak olan eitler Napolyon ve akr gibi az saydadr. Vine eitleri de meyveleri ak krmz (Montmorency) ve koyu krmz (Ktahya, Katrl, Macar, English Morello) olmak zere iki gruba ayrlr. Meyveleri kk, koyu krmz renkte ve ac tad olan eitler de vardr.

Dllenme Biyolojisi
Kiraz eitlerinin byk ounluu kendine uyumazdr. Baz eitler arasnda da uyumazlk grlr (birbiri ile uyumazlk). Bu bakmdan 13 uyumazlk grubu belirlenmitir. Kirazlarda Stella, Lapins, Sweetheart, Celeste, Sunburst ve Cristobalina gibi kendine verimli eitler de bulunmaktadr. lkemizde en fazla yetitirilen ve ihracata uygun kalite zelliklerinde olan 0900 Ziraat (Salihli) eidi kendine uyumazdr ve dier btn kiraz eitlerinden ge iek aar. reticilerin uygun tozlaycya yer vermemeleri, tozlayclar yeterli sayda ve dzende baheye dikmemeleri gibi nedenlerle ou bahede tozlanma sorunlar ve verim dkl yaanmaktadr. Btn meyve trlerinde olduu gibi kirazda da tozlayc eidin esas eitle ayn zamanda iek amas, eitler arasnda uyumazlk olmamas, tozlayc eidin iyi iek tozu vermesi ve meyve kalitesinin iyi olmas gibi zellikler tamas gerekir. 0900 Ziraat eidi iin Beyaz kiraz, Jbile, Noble, Regina ve B. Gaucher gibi eitler tozlayc olarak nerilebilir. Bu eitlerden en az iki tanesine bahede yer vermekte yarar vardr. Tozlayc eit ekil 2.1de grld gibi baheye datlmaldr. Vine, kirazlara gre daha ge iek aar. Vinelerin, ieklenmelerinin akt ge iek aan kirazlar tozlad tespit edilmitir. Vinelerin de ou kendine ksrdr. lkemizde yetitirilen ve farkl tipleri bulunan Ktahya vinesi ksmen kendine verimli olsa da vine bahelerinde de iyi verim elde etmek iin tozlayc eitlere yer vermekte yarar vardr (ekil 2.1).
Kendine uyumazlk: Kendi iek tozuyla tozlandnda tohum oluturamayp meyve balayamama durumu.

40
ekil 2.1 Kirazda tozlayc eitlerin bahe ierisinde yerletirilmesi konfigrasyonlar (X: ana eit, O: tozlayc eit).

Bahe Tarm-II

x x x x x x x x x

x o x o x o x o x

x x x x x x x x x

x o x o x o x o x

x x x x x x x x x

x o x o x o x o x

x x x x x x x x x

x o x o x o x o x

x x x x x x x x x

x x x x x x x x x

x o x x o x x o x

x x x x x x x x x

x x x x x x x x x

x o x x o x x o x

x x x x x x x x x

x x x x x x x x x

x o x x o x x o x

x x x x x x x x x

x o o x x x o o x

x o o x x x o o x

x o o x x x o o x

x o o x x x o o x

x o o x o x o o x

x o o x x x o o x

x o o x x x o o x

x o o x o x o o x

x o o x x x o o x

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Kiraz ve vine lman iklim meyvesidir. Daha ok elmann yetitii sert iklim blgelerinde ( Ege, Marmara ve Karadeniz Blgeleri gibi) aalar daha salkl geliir. Ancak Ky Egede zmir ve Manisa illeri gibi scak lman blgelerde de youn yetitiricilii yaplmaktadr. Bu gibi scak lman blgelerde, kiraz aalarnn k dinlenmesini karlayamamas ve yaz aylarndaki ar scaklklar nedeniyle aalarn gelimesi olumsuz etkilenir ve aalar daha ksa mrl olur. Ayrca yaz aylarndaki yksek scaklklar ift dii organ ve ikiz oluumuna neden olmaktadr. Kiraz ve vine aalar -25C ile -30Clik k souklarna dayankldr. ok souk blgelerde gen aalarda baz zararlanmalar grlebilir. Kiraz ve vineler ge iek at iin lman blgelerde ilkbahar ge donlarndan zarar grmezler. Scak lman blgelerde souklama istei karlanmadnda ieklenmede ve srgn tomurcuklarnn uyanmasnda olumsuzluklar grlr. Kiraz ve vinelerin souklama istei yksek olup eitlere bal olarak 1100-1500 saat arasnda deiir. Scak lman blgelerde zellikle kirazlarda gvde ve dallarda gne yankl zarar grlebilir. Kirazlarda ieklenme zamanndaki yalar ve sisli havalar tozlanmay olumsuz etkiler. Yalarn en byk zarar meyve olgunlamas dneminde meyvelerin atlamasna neden olmas ve meyvenin ticari deerini drmesidir.

Toprak stekleri
Kiraz ve vine saak kkl meyve trleri olduundan ar topraklara dayankldr. Ancak en iyi gelimeyi orta bnyeli topraklarda gsterir. Toprak derinlii bir metreden fazla olmaldr. Taban suyuna ve durgun suya kar ok duyarldr. zellikle ilkbahar gelime dneminde duyarllk daha da artar. Taban suyu yksek yerlerde drenaj kanal alarak su drene edilmelidir. lkemizde ou yerde kiraz ve vinelere idris ana olarak kullanlmaktadr. dris kazk kkl olduundan hafif, derin ve tal topraklarda daha iyi geliir. Ar ve nemli topraklara ve taban suyuna ok duyarldr. Ayrca idris, kiraz ve vineye gre kireli topraklara daha dayankldr. Son yllarda lkemizde de kullanlmaya balanan bodur Gisela serisi analarla, Tabel Edabriz, Maxma-14 gibi analar zayf gelitiklerinden, bu analar iin orta bnyeli ve verimli topraklar tercih edilmeli ve kltrel ilemler daha zenle yaplmaldr.

Bahe Tesisi
Kiraz ve vine fidanlar genellikle kare dikim sistemine gre dikilir. Dikim mesafesi kiraz iin ku kiraz ana kullanldnda 7-12 m ve idris kullanldnda 5-7 mdir. Vine iin dikim mesafesi vine anac kullanldnda 4-5 m ve idris kullanldnda 4-6 mdir.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

41

oaltma
Kiraz ve vine, elik ve daldrma gibi yntemlerle baarl ekilde kklendirilemediklerinden a ile oaltlr. Tohumlar ise r anac elde etmek iin kullanlr. Kiraz ve vineler iin ar, serin ve nemli topraklarda ku kiraz, hafif, derin ve kireli topraklarda ise idris anac tercih edilmelidir. drisin vegetatif olarak oaltld SL64 klon anac mevcuttur ve orta boylu aalar oluturmaktadr. Bunun dnda bodur gelime gsteren Colt, Gisela-6, Maxma 14 ve Tabel Edabriz gibi klon analar da lkemizde kullanlmaya balanmtr.

Kltrel lemler
Hastalk ve Zararllarla Mcadele
Kiraz ve vinede en nemli hastalklar, ok saydaki virs hastalklar, kk kanseri, bakteriyel kanser ve monilyadr. En nemli zararllar ise kiraz sinei ve yaprak bkendir. Meyve olgunluk dneminde sere, srck ve alakarga gibi kular da meyveleri yemek suretiyle rn kaybna neden olmaktadr. Hastalk ve zararllar nlemek iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, gerekiyorsa ilal mcadeleye bavurulmaldr.

ERK YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Erik Rosaceae familyasnn Prunus cinsi iinde yer alr. Dnyada ve lkemizde kltr yaplan en nemli trler, Prunus ceracifera (can erikleri), P. salicina (Japon erikleri) ve P. domestica (Avrupa erikleri)dir. Erik trlerinin gen merkezleri Avrupa, Asya, Uzak Dou ve Kuzey Amerikadr. Dnya zerinde ok farkl erik trnn bulunmas ok eskiden beri erik yetitiriciliini yaplmasna olanak tanmtr. Gnmzden 2000 yl ncesinden beri erik yetitiriciliinin yapld ve Romallarn douya yapt seferler srasnda bu blgelerden kltr eitlerini Avrupaya gtrdkleri tahmin edilmektedir. Dnya erik retimi 10.600.000 tondur. Bu retimin 6.400.000 tonunu Asya, 2.800.000 tonunu ise Avrupa gerekletirmektedir. lkeler itibariyle en fazla retimi in (5.300.000 ton) yapmakta, bunu ABD (561.000 ton), Romanya (533.000 ton), ili (300.000 ton) ve Trkiye (245.000 ton) izlemektedir (FAO, 2009). Trkiyede erik, Dou Anadolunun ok souk blgeleri dnda hemen her yerde yetitirilir. Can erikleri ve Avrupa erikleri Trkiyenin yerli bitkilerindendir. Souk iklim blgelerinde daha ok Avrupa erikleri, lman ve scak lman iklim blgeleri olan Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz ky blgelerinde ise Japon erikleri ve can erikleri yetitirilir. lkemizde en fazla retim Hatayda (22.000 ton) yaplmakta olup, bunu Mersin (18.000 ton), Bursa (16.000 ton), Manisa (13.000 ton), Antalya (12.000 ton) ve Aydn (10.000 ton) izlemektedir (TUIK, 2009). Dnyada birok farkl erik trnn bulunmas, bunlarn olgunlama zamanlarnn da farkl olmas, eriin uzun sre pazarlarda bulunmasn salamaktadr. lkemizde yeilken (ham olarak) de deerlendirilen can erikleri Nisan sonu, Mays banda piyasaya kmakta, daha sonra yaz aylarnda Japon erikleri ve Eyll ay iinde de Avrupa erikleri olgunlaarak tketime sunulmaktadr. Baz eitlerin 3-4 ay depolanabilmesi sayesinde erik meyvesi 8-9 ay gibi uzun bir sre pazarlarda grlebilmektedir. Kurutularak da deerlendirilebilen Avrupa erikleri ise yl boyu tketilebilmektedir. Can eriklerinin baz eitleri ilkbaharda erken dnemde olgunlamadan ham olarak deerlendirilir. Bu tketim ekli biz Trklere zgdr. Baz Balkan lkeleri de can

42

Bahe Tarm-II

eriklerini bu ekilde ham olarak tketmektedir. Can eriklerinin baz eitleri Haziran aynda sert ve erken olum dneminde taze olarak ve komposto yaplarak da tketilir. Japon erikleri de can erikleri gibi kuru madde oranlar dk olduu iin daha ok taze olarak tketilmektedir. Son yllarda Angeleno, Friar, B. Diamond B. Golde gibi kaliteli eitlerle bahe kurulmas artmtr. Bunlardan Angeleno eidi ge olgunlamas ve 3-4 ay gibi depolanabilmesi nedeniyle daha ok tercih edilmektedir. Baz eitler meyve suyu ve komposto olarak da deerlendirilmektedir. Avrupa eriklerinin ou eidi kurutulabilir. lkemizde Gynk ve Kstendil gibi yerli eitlerle Stanley, DAgen ve Giant gibi yabanc eitlerin taze tketim zellii yannda kurutmalk zellikleri de iyidir. Bu eitlerin kuru madde oranlar yksektir. Bu nedenle kurutmaya ve ayrca marmelat ve reel yapmna da uygundur. Eriin salk ynnden kaysya benzer ynleri vardr. Lifli oluu, B karoten ve potasyumca zengin oluu sindirim sistemi ve insan sal ynnden nemlidir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Erik trlerinden can erikleri, sk dallanan ve yayvan ta oluturan bir trdr. Toprak yapsna bal olarak 4-8 m. ta oluturabilir. Avrupa ve Japon erikleri daha seyrek dall olurlar. Gen yalarda dik dallanr ve verime yattktan sonra meyve yk nedeniyle dallar eilerek yayvan ta olutururlar. Can eriklerinin dallar ince, tomurcuklar ve yapraklar kk ve ince dokuludur. Avrupa erikleri ve Japon eriklerinin dallar daha kalndr. Japon eriklerinin tomurcuklar kk, ancak Avrupa eriklerininki iri ve sivri uludur. Benzer ekilde Avrupa eriklerinin yapraklar da iri, kaln dokulu, Japon eriklerinin ise dar, uzun ve ince dokuludur. Her trde de tomurcuklar boumlarda 1-3 adet bulunabilir. iek tomurcuklar daha ok ksa bir ylk dallarda meydana gelir. ki ve daha yal dallar zerinde Mays buketi bulunur. Bu dallarda bulunan u tomurcuu dndaki tm tomurcuklar iek tomurcuudur. Seyrek dallanan Avrupa ve Japon eriklerinde Mays buketleri 5-6 yal dallarda da grlebilirken, sk dallanan can eriklerinde yal dallar yeterli k almad iin, Mays buketleri ancak k alabilen 2-3 yal dallarda grlebilir. iek tomurcuklar atnda tomurcuklarndan 1-3 iek kar. iekleri erselik yapdadr. ieklerinde 5 anak, 5 ta, 15-20 erkek organ ve bir dii organ bulunur. ieklerin ta yapraklar beyazdr. Avrupa eriklerinin iekler daha byktr (Fotoraf 2.6).
Fotoraf 2.6 Eriklerde meyve dallar ve iekler.

Mays Buketi

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

43

Erik meyveleri trlere gre nemli farkllklar gsterir. Can eriklerinin meyveleri kk, kremsi, 2-3 cm apnda, meyve rengi sar ve krmz olabilir. Meyve eti yumuak, sulu ve ekirdee yapktr. Haziran banda olgunlarlar. Japon erikleri iri, 4-8 cm apnda, kremsi ve karn izgisi belirgindir. Meyve kabuu rengi mor, krmz, sar zemin rengi zerine paral krmz, bazlarnda pusludur. Meyve eti genellikle sar veya krmz, sert, sulu ve aromaldr. Baz eitlerde meyve eti ekirdee yapk, bazlarnda da yarma ya da yar yarmadr. Avrupa eriklerinde meyveler ok farkl ekil, irilik ve renkte olabilmektedir. Bu nedenle Avrupa erikleri meyve zellikleri dikkate alnarak birok gruba ayrlmtr. Kremsi, oval, yumurta ve sb eklinde olanlar bulunmaktadr. Meyve kabuu rengi sar, yeilimtrak sar, mavi ve krmz mor renklerde olabilir. Meyve tad ise tatl, mayho ve genelde az suludur. lkemizde en fazla yetitirilen can erikleri Papaz, Aynal, Havran, Bekirolu, Karyaka Can ve Kays Erii eitleridir. Japon eriklerinden Santa Rosa (siyah talyan) ve Formosa (sar talyan) nceleri daha ok yetitirilirken son yllarda ge olgunlaan (Eyll ay) ve 3-4 ay depolanabilen Angeleno erii yannda, erkenci Obilnaja, Black Beauty, Temmuz sonu olgunlaan Black Amber, Black Diamond ve Friar eitleriyle yeni baheler kurulmaktadr. Avrupa grubu eriklerinden yerli eitlerimiz olan Gynk, Kstendil erikleri Marmara ve Bat Karadeniz yresinde, Stanley, President ve DAgen gibi eitler de Marmara ve Orta Anadolu gibi daha serin yrelerde yetitirilmektedir. Bunlar EyllEkim aylarnda olgunlamakta ve taze tketim yannda kurutularak da deerlendirilmektedir.

Dllenme Biyolojisi
Erik eitlerinin iekleri erseliktir ve 5 anak, 5 ta yaprak, 15-20 erkek organ ve bir dii organdan oluur. Tozlanma arlar ve bceklerle gerekleir. Erik eitlerinin bazlar kendine verimliyken, bazlar ksmen verimli, bazlar da kendiyle uyumazdr. Can eriklerinden en fazla yetitiricilii yaplan Papaz eidi kendine uyumazlk gsterir. Bu erik dier birok can eriinden daha ge iek atndan genellikle tozlayc sorunu yaanr. Papaz eidi iin Aynal eidi tozlayc olarak nerilmektedir. Can eriklerinden Havran ve Karyaka Can gibi kendine verimli olanlar da vardr. Japon eriklerinde Santa Rosa, Climax ve Beauty gibi kendine ksmen verimli eitler varsa da ou kendiyle uyumazdr. Simka bilinen kendine verimli tek eittir. Avrupa eriklerinde kendine verimli eitler olduka fazladr. lkemizde de retimi yaplan Stanley (Birton), Giant, Gynk ve Kstendil eitleri kendine verimlidir. DAgen ve mperial Epineuse kendine ksmen verimli, ancak President, Jefferson, R. C. Violette ve R. C. Verte gibi bir ok Avrupa erii eidi ise kendiyle uyumazdr. Eriklerde eitler arasnda az da olsa uyumazlk (birbiriyle uyumazlk) grlebilir. Baz eitlerde iek tozu canll oran dk, bazlarnda da dii organ dumura uram veya iek tozu salkl olumayabilir. Bu nedenle erik bahesi tesis ederken iek tozlar salkl ve mutlaka ayn zamanda iek aan, bir iki tozlayc eide yer verilmelidir. Can erikleri erken iek atndan zaman zaman ilkbahar ge donlarndan zarar grmektedir. Can eriklerinden hemen sonra iek aan Japon eriklerinde de benzer sorunlar grlebilmektedir. Avrupa erikleri ise ge iek aar. Bunlar souk blgelerde yetitirildiinde bu gibi sorunlar yaayabilir. ieklenme zamanndaki serin, yal ve rzgarl havalar tozlanma ve dllenmeyi olumsuz etkileyebilir.

44

Bahe Tarm-II

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Erik trlerinden Avrupa erikleri elmalardan sonra k souklarna en dayankl trdr. Bu nedenle Orta ve Kuzey Avrupada youn olarak yetitirilmektedir. lkemizde de Marmara, Karadeniz, Ege ve Orta Anadolu gibi souk blgelerde yetitirilmektedir. Eriklerin k dinlenme ihtiyac trlere ve eitlere gre deiir. Avrupa eriklerinin souklanma ihtiyac yksektir. Japon ve can eriklerinin ise daha dktr. Bu nedenle bu trler daha scak blgelerde de yetitirilebilmektedir. Japon erikleri ve can erikleri erken iek atklarndan, souk blgelerde ilkbahar ge donlarndan, zellikle don ken dz ve ukur yerlerde daha fazla zarar grr. Ancak kn uyku dnemindeyken souklardan fazla etkilenmezler. Erikler iin en zararl iklim olaylar ieklenme zamanndaki tozlanmay ve meyve balamay engelleyen ya, don olaylar, sis ve ar rzgardr. zellikle gen meyve dneminde grlen ar rzgarlar dkme neden olur. Yaz scaklar eriklere nemli lde zarar vermemektedir. Ancak gvde ve ana dallar yanl budama ve talandrma ile dorudan gne grecek ekilde braklmamaldr.

Toprak stekleri
Erik trleri saak kkldr. Bu nedenle ar topraklarda da yetitirilebilirler. zellikle Avrupa erikleri ve can erikleri ar topraklara daha dayankldr. Can erikleri deiik topraklara uyumu nedeniyle Avrupa ve Japon erikleri iin de ana olarak kullanlmaktadr. Erikler kireli ve pHs yksek topraklarda eftali tr kadar olmasa da kloroz gsterirler. Bu ekilde pHs yksek topraklara en dayankl erik analar P. instita tr iinde yer alan St. Julien A analardr.

Bahe Tesisi
Erik bahelerinde genellikle kare dikim sistemi uygulanr. Dikim aralk ve mesafeleri kullanlan anaca, topran kuvvetine, eidin byme gcne ve yetitirme sistemine gre deiir. Ancak yaygn yetitiricilikte genellikle 5x5 m veya 7x7 m aralk ve mesafeler kullanlr.

oaltma
Dier meyve trlerinde olduu gibi erik eitlerini de eit zelliini kaybetmeden oaltmak ancak vegetatif yntemlerle mmkn olabilmektedir. Tohumla retim r anac elde etmek iin kullanlr. Bu amala can eriklerinin tohumlar deiik toprak koullarna olan uyumlar nedeniyle daha ok tercih edilir. Can eriklerinin bazlar vegetatif yntemlerden elik ve daldrma ile kolay oaltlabilmektedir. Bu trden vegetatif olarak oaltlan Myrobolan B, Myrobolan 29-C ve Adara gibi birok klon anac elde edilmitir. Bu analar deiik toprak koullarna uyumu ve bazlarnn bodurluk salamas gibi nedenlerle daha ok kullanlr. Dier erik trlerinden de elde edilen klon analar bulunmaktadr. Marianna 2624 ve 2623, Brompton, Damas 1869, St. Jullien A, Damas ve Pixy analar vegetatif olarak oaltlan erik klon analardr. Bunlardan Pixy anac bodur geliir. St. Jullien A ve Adara analar ise kireli topraklara dayankldr.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

45

Kltrel lemler
Hastalk ve Zararllarla Mcadele
Eriin en nemli hastalklar, kk kanseri, ve monilyadr. En nemli zararllar ise yaprak bitleri, krmz rmcekler, yaprak bken ve erik testereli arsdr. Hastalk ve zararllar nlemek iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, gerekiyorsa ilal mcadeleye bavurulmaldr.

ZEYTN YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Zeytin Oleaceae familyasnn Olea cinsine aittir. Olea cinsi ierisinde 30dan fazla tr bulunmaktadr. Bu trler iinde meyvesi yenebilen ve kltr yaplan tr Olea europeae trdr. Yakn Dou blgesinde Gneydou Anadolu ve Suriye, zeytinin anavatan olarak kabul edilmektedir. Zeytin anavatan olan Suriye ve Gneydou Anadolu blgesinden Bat Anadoluya buradan da Yunanistan, talya ve spanyaya; Suriye ve Msr zerinden de Kuzey Afrikaya yaylmtr. Zeytin yetitiriciliinin ilk insanlarla birlikte balad sanlmakta olup, btn din kitaplarnda da zeytinden bahsedilmektedir. Suriye ve Gneydou Anadoluda M.. 3000 yllarndan beri zeytin yetitiriciliinin yapld belirtilmektedir. Zeytin eski Yunanllar ve Romallardan beri tarih boyunca bir bilgi ve bar nianesi olarak kabul edilmitir. Bugn de zeytin dal barn bir simgesidir. Dnya zeytin retimi 18.200.000 tondur. Avrupa kats 12.600.000 ton ve Asya ktas 2.500.000 ton zeytin retir. lkeler itibari ile en fazla retimi spanya (6.200.000 ton) yapmakta olup, bunu talya (3.600.000 ton), Yunanistan (2.300.000 ton) ve Trkiye (1.290.000 ton) izlemektedir (FAO, 2009). lkemizde zeytin en fazla Ege ve Akdeniz Blgelerinin sahil kesimlerinde ve Gney Marmarada yetitirilir. Ayrca Karadeniz sahil blgeleri ile kn scakln 7C ile -10Cnin altna dmedii i kesimlerde, vadilerde ve mikro klimalarda da yetitirilmektedir. Sofralk zeytin retiminde 164.000 tonla Manisa, 76.000 tonla Bursa ve 44.000 tonla Aydn ilk sralarda yer almaktadr. Yalk zeytin retiminde ise 127.000 tonla Balkesir, 125.000 tonla Aydn, 122.000 tonla zmir ve 106.000 tonla Hatay ilk sralar alr. Zeytinin susuz koullarda da yetiebilmesi, dier tarm rnlerinin yetitirilemedii eimli, fakir ve tal topraklarn da deerlendirilmesini salamaktadr. Son yllarda sulanabilen ve daha verimli topraklarda zeytin yetitiricilii yaygnlam, zellikle sofralk zellikleri iyi olan Domat ve Gemlik eitleriyle geni alanlarda baheler kurulmutur. Zeytin eitlerinin deerlendirilme ekilleri meyve zelliklerine gre deiir. Memeli, Domat ve Sarulak gibi meyve eti gevrek ve abuk tatlananlar, yeilken erken olum dneminde krma veya izme olarak veya yeil salamura olarak, Gemlik ve Memecik gibi eitler de siyah salamura olarak deerlendirilir. lkemizde retilen 1.290.000 ton zeytinin 460.000 tonu salamura yapmnda kullanlmaktadr. retilen zeytinin byk ounluu yalk olarak deerlendirilir. Zeytinya, insan salna ierdii doymam ya asitleri nedeniyle dier btn yalardan daha ok yararldr. Zeytinya aslnda doal meyve suyudur. Zeytinlerin paralanmas ve sklmas sonucunda elde edilir. Ancak, lkemizde maalesef dier zeytin reti-

46

Bahe Tarm-II

cisi lkeler kadar zeytinya tketimi yoktur. En ok zeytinya tketen Yunanistan kii ba 20 litre zeytinya tketirken lkemizde bu bir litre civarndadr.
SIRA SZDE

Zeytin eitlerinin ya oranlar, kaliteleri ve ya karma yntemleri hakknda aratrma SIRA SZDE yapnz.
D Morfolojik N E L M ve Biyolojik zellikleri

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Zeytin sk dall ve yayvan tal bir aatr. Bitki trleri iinde aalar en uzun S 8-10 mrl olup, O R U m ykseklikte ta oluturabilir. Aalar kazk kkldr. Kkleri toprakta derinlere gider ve ok geni bir alana yaylr. Bu zellii nedeniyle zeytin kurak koullarda da sulanmadan yetiebilmektedir. DKKAT Zeytinin dallar ince ve sarkk gelime zelliindedir. Kuvvetli gelien dallarda iek tomurcuu olumaz. iek tomurcuklar ksa ve sarkk gelien dallarda oluSIRA SZDE ur. eide gre dallanma az ok deiebilir. Gvdesinde, zellikle kk boaz blgesinde yumrular oluur. Bu yumrular zeytinin oaltlmasnda kullanlr. Zeytin AMALARIMIZ dal zerindeki boumlarda karlkl iki yaprak ve bunlarn koltuklarnda tomurcuklar bulunur. Yaprak koltuklarndaki gzlerden srgn veya iek kar. iekler bir yl nce yaz aylarnda meydana gelmi 50 cm kadar uzunluunK T P daki srgnlerde Ameydana gelir. Baz dallarda boumlardaki tomurcuklardan meydana gelen srgnlerde de iekler oluur. Bunlara kark tomurcuk denir. Bu tomurcuklar kuvvetli gelien dallarda bulunur. TE EVZY Zeytinde Liek O N tomurcuu ayrm zaman ieklenmeden 1.5-2 ay nce (Ocakubat aylarnda) meydana gelmeye balar. Zeytin iekleri, yllk srgnlerin yaprak koltuklarndan km somak ad verilen salkm eklindeki yaplarn zerinde bulunur. Somaklardaki iek says ok olup (50-60 adet) eide ve daln gelimeNTERNET sine gre deiir. iekler kktr ve 4 anak, 4 ta yaprak, 2 erkek organ ve bir dii organ bulunur. Diicik borusu (stil) ok ksadr. Zeytinde tm organlar bulunan bu tip iekler yannda dii organ gelimemi (dumura uram) iekler de vardr. Bunlar meyve balamazlar ve ieklenmeden hemen sonra dklrler. Dii organ dumura uram iek oran eide ve yla gre deiir. Dii organda iki karpel ve her karpelde bir tohum tasla olmasna ramen gelimi meyvelerin ekirdeklerinde bir tohum bulunur. Zeytin meyvesi eftali ve erik gibi gerek meyvedir. Meyve kabuu (exokarp) ve meyve eti (mezokarp) yenen ksm, endokarp ve iindeki tohum ekirdei oluturur. Zeytin meyveleri eide gre 1-4 cm boyutlarnda genelde silindirik, kremsi veya oval ekillidir. Olgunlama ncesinde yeil renkte olan meyvelerin olgunlamaya baladklarnda nce rengi sararr ve olgunluun ilerlemesiyle genelde iek ukurundan balayarak tm yzeyi siyah renk alr. Zeytin eitlerinin ya oranlar eide, kltrel bakma ve yllara gre deiir. Genelde zeytinlerdeki ya oran %15-25 arasnda deiir. Sulanmayan koullarda ya oran artar. Ancak bu durumda verim dk olur ve periyodisite artar.

Dllenme Biyolojisi
Zeytinde salkm eklindeki somaklarda ok sayda iek bulunur. ieklenme Nisan aynda balar ve 2-3 hafta srer. iekler erselik yapdadr. Tozlanma bcek ve arlardan ok rzgarlar olur. Erkek organn dii organa ok yakn olmas, ok sayda iein olmas, iek tozlarnn diicik tepesine ulamasn kolaylatrmaktadr.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

47

Zeytinde aa zerinde ok sayda iek olumasna ramen ieklerin ancak %1-5i meyve balar. iek yapsnda belirtildii gibi zeytinde dii organ bulunmayan veya iyi gelimemi ok sayda iek bulunur. Bunlar meyve balayamaz ve ieklenmeden hemen sonra dklr. Zeytin periyodisite gsteren bir meyve trdr. Periyodisite eilimi eitlere gre deiir. Sulama, gbreleme ve budama gibi kltrel ilemler ile periyodisiteyi azaltmak mmkndr. Bakm uygulamalar azaldka periyodisitenin iddeti artar.

Ekolojik stekleri
klim istekleri
Zeytin Akdeniz ikliminin meyvesidir. lkemizde yetitiriciliini snrlayan en nemli iklim olay k aylarndaki don olaylardr. Zeytin eitleri k aylarnda dinlenme dneminde -9Cye kadar dayanr. Ancak bymenin srd sonbaharda erken donlar ile ilkbahar balarnda ani gelien dolanlara daha az dayanr. eitler iinde Gemlik souklara en dayankl eittir. Zeytin eitleri aacnn gelimesi ynnden farkl ekolojilere adapte olmutur. Ancak her eidin meyvesi her blgede ayn kalitede olmayabilir. rnein Gemlik eidi Marmara blgesine, Memecik eidi Ege blgesine iyi adapte olmu olup, buralarda kaliteli ve salamuralk zellii iyi olan meyveler olutururlar. Zeytin kurak ve scak iklim koullarna da meyveler iinde en dayankl trdr.

Toprak istekleri
Zeytin her trl toprakta yetiebilen ender aalardan biridir. Kkleri derinlere ve ok geni alana yaylabilen, yenilenme zellii ve kurak koullara dayanma zellii iyi olan bir meyve trdr. Bu nedenle de kk ve gvdeden yeni srgnler oluturarak ok uzun yllar yaayabilmektedir. Yine bu zellikleri nedeniyle Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadoluda susuz koullarda pHs yksek, hafif veya ar topraklarda da yetiebilmektedir.

Bahe Tesisi
Zeytin bahesi tesisinde toprak, iklim, eit ve deerlendirme konular dikkate alnarak genellikle 5x5 m veya 10x10 m aralk ve mesafeler kullanlr ve kare dikim sistemi uygulanr. Zeytinde verime yatma dier trlere gre daha uzun sre gerektirdiinden ilk yllarda ara tarm eklinde asma, incir ve eftali gibi trler yetitirilebilmektedir.

oaltma
Zeytinde tohumla retim ancak r anac elde etmek iin kullanlr. Domat gibi baz eitler kklenmediinden a ile oaltlr. Ana olarak fidanlklarda Frantoio, Leccino, Chemal ve Girit zeytini eitlerinin tohumlarndan kan rler kullanlmaktadr. Genellikle kabuk a veya dilcikli a yntemi uygulanr. Gemlik gibi kolay kklenen eitler ise elikle veya yaprakl yeil elikle oaltlr. Ayrca zeytinler zel yaplarndan dolay yumruyla veya gvdenin altndan kan dip srgnleri (pi) ile oaltlabilmektedir.

48

Bahe Tarm-II

Kltrel lemler
Genelde sofralk olarak deerlendirilecek eitlerin budama, sulama gibi kltrel bakmla daha iri meyveler oluturmas salanr

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Zeytinin nemli hastalklar zeytin kanseri ve halkal leke hastaldr. nemli zararllar ise filiz kran, zeytin gvesi ve zeytin sineidir. Hastalk ve zararllar nlemek iin ncelikle kltrel tedbirler alnmal, gerekiyorsa ilal mcadeleye bavurulmaldr.

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

49

zet
A M A

Sert ekirdekli meyve trleri ve zeytinin ekonomik nemini anlatmak Sert ekirdekli meyve trleri olarak bilinen eftali, kays, erik, vine ve kiraz ile zeytin dnyada olduu gibi lkemizde de lman iklim blgelerinde youn olarak yetitirilir. Bu trlerden kiraz ve kays retiminde ve ihracatnda lkemiz ilk srada yer almaktadr. Kiraz retiminde ve ihracatnda son yllarda nemli art salanmtr. lkemiz zeytin retiminde ise dnyada 4. sradadr. Sert ekirdekli meyve trleri ve zeytinin morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlamak Tomurcuk, iek ve meyve yaplar benzer olan eftali, erik, kays, vine ve kiraz eitlerinin Mays ayndan itibaren k aylarna kadar taze olarak tketime uygun meyveleri pazarlarda grlebilmektedir. Kays ve Avrupa eriklerinin kurutularak deerlendirilmesi yaygndr. Ayrca bunlarn ve dier trlerin meyvelerinden konserve, meyve suyu, reel ve marmelat yapmnda da yararlanlr. Zeytin hem yeil ve siyah salamura ve hem de ya olarak tketilmektedir. Sert ekirdekli meyve trleri ve zeytinin ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirlemek Zeytin ve eftali ile baz kays ve can erii eitleri daha ok scak lman Akdeniz ikliminde yetitirilirken, vine, kiraz, erik ve kays eitlerinin ou serin blgelerde daha iyi sonu vermektedir. Toprak istekleri, trler ve kk yaplarna gre nemli farkllklar gsterir. Btn meyve trlerinde olduu gibi eftali, kays, kiraz, vine, erik ve zeytin trleri de klonal olarak vegetatif yntemlerle oaltlrlar. Genellikle a veya elikle oaltma teknikleri kullanlr. Tohum ise ancak r ana elde etmek amacyla kullanlmaktadr. Kiraz gibi baz trlerde Gisela gibi klonal olarak oaltlabilen analar da kullanlmaktadr.

A M A

Sert ekirdekli meyve trleri ve zeytinin bahe tesisini ve kltrel ilemleri aklamak Sert ekirdekli meyve trleri ve zeytinde dikim aralklar tre, eide ve toprak zelliklerine gre deiiklik gsterir. Kltrel bakmlar bahe tesisini, sulamay, gbrelemeyi, budamay, hastalk ve zararllarla mcadeleyi ve hasad kapsar. Bu uygulamalar asndan btn trler benzerlik gsterir.

A M A

AM A

50

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm
1. Kirazlarn dllenmesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kirazlarda verim almak iin tozlayc dikilmelidir b. Tozlayc en az 1/9 orannda olmal ve baheye belirli dzen iinde yerletirilmelidir c. Ana eitle ayn zamanda iek amaldr d. Kirazlar rzgarlarla tozlanr e. Kirazlar ar ve bceklerle tozlanr 2. Aadakilerden hangisi kiraza ana olarak kullanlmaz? a. dris b. SL-64 c. M9 d. Colt e. Maxma-14 3. Aadaki illerden hangisinde kays yetitiricilii iklim zellii ynnden dierlerine gre uygun deildir? a. Mersin b. zmir c. Malatya d. Elaz e. Rize 4. Kays ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kays kazk kkl meyvedir b. Kays kireli topraklara dayanr c. Kays eitleri tohumla oaltlr d. Kays taban suyunu sevmez e. Kays karasal iklim meyvesidir 5. lk turfanda kays yetitiricilii iin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kays Hatay, Mersin, zmir gibi scak blgelerde yetitirilmelidir b. Kaysnn k dinlenme ihtiyac fazla olmaldr c. Kays Malatya, Elaz gibi serin yerlerde yetitirilmemelidir d. Kays erken olgunlamaldr e. Verimli olmas iin tozlayc dikilmelidir 6. Kuru kays ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kurutulacak eidin kuru maddesi fazla olmaldr b. ri ve gsterili olmaldr c. Erken ve sert olum dneminde hasat edilmelidir d. Uzun sre depolanmas iin krktleme yaplmaldr e. Kkrtleme kurumay abuklatrr 7. Aadaki erik eitlerinden hangisi kurutulmaz? a. Kstendil b. Angeleno c. Stanley d. Gynk e. Dagen 8. Etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Can eriklerinin yapraklar kk ve dallar incedir b. Avrupa erikleri sk dallanr c. Avrupa erikleri ge ieklenir d. Can erikleri sk dallanr e. Eriklerde bir boumda 1-3 tomurcuk bulunur 9. eftalinin budanmas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. eftaliler her sene dzenli budanmaldr b. eftali rzgarla tozlanr c. eftali ieklerinde 4 anak, 4 ta yaprak ve 5 dii organ bulunur d. eftali iekleri monoikdir e. eftali saak kkl bir meyvedir 10. Zeytin trleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Zeytin ok uzun yllar yaar b. Zeytin sulandnda verim artar c. Zeytin sulandnda ya oran artar d. Zeytin sulandnda periyodisite azalr e. Zeytinlerin ya oran %15-25 arasnda deiir

2. nite - Sert ekirdekli Meyve Trleri ve Zeytin Yetitiricilii

51

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. e 4. c 5. b 6. c 7. b 8. b 9. a 10. c Yantnz yanl ise kirazn Dllenme Biyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kirazn oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kaysnn klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kaysnn oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kaysnn klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kaysnn Hasat ve Kurutma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eriin Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eriin Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eftalinin Budama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zeytinin Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar
Asma, B. M., Birhanl, O. (2004). Mimi. nn niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Malatya. FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture Crop Primary. www.fao.org Mendilciolu, K. (1991). Subtropik klim Meyveleri (Zeytin). Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 2-2. Bornova-zmir. z, F., Bykylmaz, M., Burak, M. (1995). Bodur Meyve Yetitiricilii. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits Yayn No: 73. Yalova. zaran, R. (1977). Kiraz-Vine. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar, No: 328. Bornova-zmir. zaran, R., nal, A., zeker, E., sfendiyarolu, M., (2005) Ilman klim Meyve Trleri. Sert ekirdekli Meyveler Cilt-I. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 553, zmir. TUIK, (2009). statistikler / Tarm/ Bitkisel. www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul Yldrm, F., Yldz, M. Ezeli, H., Kln, A., Tutam, M., zkan, A. (2008). Zeytin Yetitiricilii. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Manisa l Mdrl, Manisa.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Nektarin ve eftaliler aa, dal, tomurcuk, iek ve yaprak zellikleri itibariyle birbirine benzer. eftali ieklerinde yumurtalk tyl, nektarinlerde ise tyszdr. Nektarinler sadece meyvelerin tysz olmasyla eftalilerden ayrlr. Sra Sizde 2 Zeytin meyvesinden birka eit yntemle ya karlr. En basit olan zeytin meyvelerinin preslenerek meyve suyunun sklmas ve ardndan stte biriken yan alnmas yntemidiri. En yeni teknolojik yntem zeytin tanelerinin makine ile daha hzl ekilde paralanp yann ayrld kontin sistemidir.

3
Amalarmz indekiler
Bahe Tarm-II

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra sert kabuklu meyve trlerinin; Ekonomik nemini anlatabilecek, Morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlayabilecek, Ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirleyebilecek, Bahe tesisi ve kltrel ilemleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Antepfst, badem, ceviz, fndk, kestane Morfoloji Biyoloji Ekolojik istekler oaltma Bahe tesisi Kltrel ilemler

Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

ANTEPFISTII YETTRCL BADEM YETTRCL CEVZ YETTRCL FINDIK YETTRCL KESTANE YETTRCL

Bu nite Do.Dr. Veli ERDOAN tarafndan yazlmtr.

Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

ANTEPFISTII YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler
Sert kabuklu meyve trlerinden biri olan antepfst Anacardiaceae familyasnn Pistacia cinsi iinde yer alr. Meyve aac, ana ve ss bitkisi olarak deer kazanan aa veya al formunda yetien 11 tr bulunmaktadr. Meyveleri iin kltr yaplan tr Pistacia veradr. Antepfstnn iki tane anavatan blgesi olduu bildirilmektedir; (1) Kuzey-Dou Hindistan, Afganistan, Tacikistan ve zbekistan iine alan Orta Asya blgesi, (2) Anadolu, Kafkaslar, ran ve Trkmenistann dalk blgelerini iin alan Yakn-Dou blgesi. Antepfstnn, Gneydou Anadolu blgesinde yaayaan Etiler uygarl tarafndan kltre alnd belirtilmektedir. Antepfst zel iklim istekleri nedeniyle, scak ve kurak iklim blgelerine sahip Akdeniz lkelerinde, l iklimine sahip Asya ve Afrika lkelerinde ve Kaliforiniyada (ABD) yetitirilmektedir. Dnya antepfst retimi 548.000 tondur. ran 192.000 tonluk retimi ile ilk srada yer almaktadr. Dier nemli retici lkeler ABD (126.000 ton), Trkiye (120.000 ton), Suriye (52.600 ton) ve in (40.000 ton)dir (FAO, 2008). Antepfst lkemizde kurak koullarda, talk ve hatta kayalk arazilerde ekonomik olarak yetitirilebilen birka trden biridir. Antepfst trlerinden 7 tanesi deiik blgelerde yabani olarak yetiir. Bunlardan atlantik sakz (P. atlantica), buttum (P. khinjuk) ve melengi (P. terebinthus) ana olarak kullanlmaktadr. Antepfst retiminin %94 Gney Dou Anadolu blgesinde gerekletirilir. En fazla retim Gaziantep ilinde (41.000 ton) yaplr. anlurfa (13.900 ton), Siirt (11.500 ton), Adyaman (4.900 ton) ve Kahramanmara (3.000 ton) dier nemli retici illerdir. Antepfstnn periyodisite gsteren bir tr olmas ve pek ok yerde sulama yaplamamas nedeniyle retimde yldan yla nemli dalgalanmalar grlmektedir. retimimizin %2.2si kadar yurt dna ihra edilmektedir (TUIK, 2009). Antepfstnn besleyici zellii yksektir. Yenilen 100 g meyve 597 kalori verir. Yksek oranda ya (%53.7), protein (%19.3), vitamin (A ve B) ve mineral maddeler (kalsiyum, demir, fosfor ve potasyum) ierir. Yapsndaki ya byk oranda doymam ya asitlerinden oluur. Kandaki kolesterolu drc, kan ekerinin ykselmesini nleyici ve koroner kalp hastalklarn azaltc etkisi vardr. Yaygn olarak taze ve kavrulmu-tuzlu erez olarak tketilir. Yeil ili meyveler zellikle baklava sanayinde kullanlr.
Sert Kabuklu Meyve: Genellikle kurutulmu, sert bir kabuu ve kabuun iinde yenilebilir tohumu bulunan, ya oran yksek, ok besleyici ve lezzetli meyvedir. Bu meyve trleri antepfst, badem, ceviz, pikan cevizi, fndk, kaju (cashew) ve Brazil nuttr. Lks meyveler olarak bilinirler ve kilogram fiyatlar dier meyve trlerine gre yaklak 5-10 kat daha yksektir. O nedenle tketimleri fazla deildir. Kestane ise yksek oranda nem ve karbonhidrat iermesi ile dier sert kabuklu meyvelerden ayrlr.

54

Bahe Tarm-II

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Bileik yaprak: Bir ana eksen ve bunun zerinde karlkl olarak dizilmi, tysz, etli, kaln dokulu yaprakklardan oluur.

tlama: Olgunlaan meyvelerde endokarpn atlayarak iki parasnn birbirinden biraz ayrlmasna denir. Fs meyve: inde tohumu gelimeyen bo meyvelere denir.

Antepfst (P. vera) 3-8 m boylanabilen tek gvdeli aalar oluturur. Kkleri derin olup 5-6 mye kadar inebilir. Ta ekli dii aalarda yayvan ve emsiye eklinde, erkek aalarda ise genellikle daha diktir (Fotoraf 3.1). Meyveler 1 yllk dallar zerinde oluur. Aalar kn yapran dker. Yapraklar bileik yaprak formundadr ve genellikle 3-5 bazen de 7 yaprakktan oluur. Antepfst aalar dioik iek yapsna sahip olup erkek ve dii iekler farkl aalardadr. Dii iek tomurcuklar daha koyu renklidir ve bu nedenle karagz ad verilmektedir (ekil 3.1). Dii ve erkek iekler bileik salkm eklindedir. iek salkmlar meyve salkmlarna dnr ve cumba olarak isimlendirilir. Meyveler botanik anlamda drup (eriksi) meyve tipindedir. Meyvenin dnda ekzokarp ve mezokarptan oluan etli bir kabuk bulunur. Endokarp (tohum kabuu) sert ve krem rengindedir. Olgunlaan meyvenin dtaki etli kabuu genellikle krmz renk alr ve sert kabuktan kolaylkla ayrlr. Meyvelerin ounda tlama grlr. Bazen fs meyvelere rastlanr.

Fotoraf 3.1 Dii antepfst aac (sol) ve yaprak koltuklarndaki karagzler (sa).

Antepfst eitleri meyve ekline gre (1) Uzun fstklar (Uzun, Halebi, Sultani ve Ketengmlei), (2) Oval fstklar (Siirt ve Krmz) ve (3) Yuvarlak fstklar (Ohadi, Kerman ve Seleksiyon-14) olarak gruba ayrlr. lkemizde en fazla Krmz ve Uzun eitleri yetitirilmektedir.

Dllenme Biyolojisi
Antepfstnn tketilen ksm tohumdur. Tohum olumu iin tozlanma ve dllenmenin gereklemesi zorunludur. ieklenme Gneydou Anadolu blgesinde Nisan aynn ilk iki haftasnda gerekleir. Genellikle erkek iekler dii ieklerden daha nce aar. Tozlanma rzgarla olur. Antepfst trleri ve eitleri arasnda uyumazlk grlmez. yi bir verim iin %30 meyve tutumu gereklidir. Tozlanma ve dllenmeden sonra oluan zigot yaklak 45-50 gnlk bir dinlenme dnemine girer. Bu esnada d kabuk hzla geliir ve meyve son iriliini alr. Daha sonra embriyo hzla geliir ve kabuun iini doldurur.

Dkmler
Antepfstnda iek ve meyve dkmleri grlr. Bu iki ekilde ortaya kar: Salkm silkmesi; ieklerin salkm halinde dklmesidir. Tozlanma dnemindeki olumsuz ekolojik koullar ve beslenme yetersizliinden kaynaklanr. Salkm seyrelmesi; salkm zerindeki iek veya kk meyvelerin byk ksmnn dklmesidir. Genellikle morfolojik olgunluunu tamamlayamam iekler ile dllenmemi

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

55

ieklerin dklmesi veya yetersiz dllenme nedeniyle ortaya kar (Fotoraf 3.2). Haziran aynda gerekleen dkmlerde iri meyveler dklr ve meyve tutumunu dzenleyici bir rol oynar. Su ve besin maddesi yetersizliinden kaynaklanr.
Fotoraf 3.2 Cumba zerinde salkl gelien meyveler (sol) ve salkm seyrelmesi grlen bir salkm (sa).

Bo Meyve Oluumu
Bo (fs) meyve oluumu nemli bir sorundur. iddeti eide, anaca, iklim koullarna ve kltrel uygulamalara gre deiir. Dllenmenin gereklememesi ve buna bal olarak partenokarpik meyve tutumu ile yetersiz dllenme sonucunda grlen embriyo aborsiyonlar nemli nedenleridir. Yapay tozlama yaplarak sorun giderilebilir ancak kalc zm iin bahe iinde 8-10 dii aaca bir erkek aa olacak ekilde tozlayc dikilmelidir.
SIRA etkiler? Antepfst bahelerinde ar yetitiriciliinin yaplmas tozlanmay nasl SZDE

SIRA SZDE

Periyodisite

Temel sorunlarndan birisi olan periyodisitenin olu ekli dier meyve trlerinden olduka farkldr. iek tomurcuklar her yl dzenli ve bol miktarda oluur, ancak S O U rn ylnda yaz aylarnda bu iek tomurcuklar dklr. ErtesiR yln rnn oluturacak iek tomurcuu kalmaz veya ok azalr. Ohadi ve Siirt eitleri Uzun, Krmz ve Halebi eitlerine gre daha az periyodisite gsterir. D K K A T ilemlerin Kltrel yeterli ve dzenli yaplmasyla periyodisitenin iddeti azaltlabilmektedir.

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

Ekolojik stekleri
klim stekleri

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Bitkilerin gelimesi, meyvenin iini tam olarak doldurmas ve olgunlamas iin uzun bir vejetasyon dnemine ve yksek scakla ihtiya duyulur. Gneydou Anadolu blgesinde yaz aylar ortalama scakl 30Cnin zerinde A P bu scakK T olup lkta geen gn says 98-110 gndr. eitlerin scaklk toplam istei 3607-4405 saat arasnda deiir. Scaklk toplamnn yetersiz olduu blgelerde veya yllarda meyveler iini tam dolduramaz, tlama oran ve tlama aralE azalrYve dtaki etT LEVZ ON li kabuk sert kabuktan zor ayrlr. Antepfst aalar -20C ile -25Clere den k souklarna dayanr. eitlerin souklama istei 600-1050 saat arasnda deiir. Gneydou Anadolu blNTER gesinde zaman zaman ieklenme ve kk meyve dnemindeN E T ilkbahar ge donlar grlebilmektedir. Don zarar dllenme yetersizliine, kk meyvelerde kararmaya, srgn ularnda yanmaya veya baz karagzlerin ge uyanmas-

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

56

Bahe Tarm-II

na neden olur. ieklenme dneminde uzun sren sis ve yalar ya da dk hava nemi nedeniyle dllenme yetersizlii oluur.

Toprak stekleri
Antepfst aalar derin, szek ve kumlu-tnl topraklar sever. Ksmen kire ihtiva eden topraklardan holanr. Bununla birlikte dier bitkilerin yaayamad talk, kayalk, kireli ve zayf toprak koullarnda da yaayabilmektedir. Gneydou Anadolu blgesinde st toprak yzeyseldir ve hemen altta kire kayas bulunur. Aalarn kkleri bu kayann iinde geliebilmektedir. Kire kayas k yalaryla biriken suyu bnyesinde tuttuundan bitkinin kkleri bu sudan yaz boyunca yararlanabilmektedir. te yandan, uygun olmayan toprak koullarnda verim ve kalitenin azald gz nnde bulundurulmaldr.

Bahe Tesisi
Antepfst bahesi drt ekilde oluturulabilmektedir. Dorudan tohum ekimi; Bahe iinde iaretlenen aa yerlerine 3 tohum ekilir. kan rlerden en iyi gelieni braklr ve dierleri sklr. r genellikle a kalnlna drdnc ylda ular. r dikimi; Bir veya iki yal plak kkl rler ile dikim yaplr. Saak kkl fidan kullanlmas, yaz aylarnda sulama yaplmas ve sonbahar dikimi ile tutma oran ykselir. rler a kalnlna ulatnda alanr. Al tpl fidan dikimi; zellikle taban arazilerde ve sulu koullarda modern bahelerin tesisinde uygulanr. Bir veya iki yal al tpl fidanlar ile dikim yaplr Dikimden sonra 4-5 yl iinde fidanlar meyveye yatar. Bylece yaklak 3 yl kadar erkencilik salanr. Bir yal tpl rler de dikilebilir. Sonbahar dikimi nerilir. Dikimden yaklak 2 yl sonra rler alanr ve 5. yldan itibaren rn alnabilir. Yabani aalarn alanmas; lkemizin birok blgesinde zellikle Gneydou Anadolu blgesinde bulunan yabani Pistacia trleri alanarak 3-4 yl iinde meyve alnabilmektedir. Ancak, aalar rastgele yetitii iin dzenli sra aras ve zeri mesafe uygulanamamaktadr. Erkek aalar (tozlayclar) 8-10 dii aaca bir erkek aa gelecek ekilde bahe iine hakim rzgar ynnde yerletirilmelidir.

oaltma
Antepfst vegetatif yntemlerle oaltlr ve bu amala yalnzca a metodu kullanlr. Ancak anacn kabuk dokusunda bulunan mastik (sakz) salgs zaman zaman a baarsnn dmesine neden olabilmektedir. Ana olarak genellikle P. vera rleri kullanlr (Fotoraf 3.3). Kurak koullarda 8x8 m, sulanan koullarda ise 6-8 m x 4-6 m dikim aralklar uygulanr. Son yllarda Verticillium dahliea hastalna olan hassasiyeti nedeniyle P. vera ana olarak nerilmemektedir. lkemizde doal olarak bulunan yabani trlerden buttum, melengi ve atlantik sakznn rleri de ana olarak kullanlabilmektedir. Buttum rleri dier trlerin rlerine gre aya daha hzl gelir ve daha dzgn gvde oluturur. Kltr eitleri ile uyumas iyidir. Kuru koullarda 8-10 m aralklarla dikilir. Melengi analar nematodlara kar daha dayankldr, ayrca kuraa ve scaa da dayankldr. A yerinin st ksmnda ilik meydana gelir. leriki dnemlerde bitkinin gelimesi yavalar ve kk ta oluturur. Atlantik sakz rleri ilk kta ince ve uzun bir gelime gsterir ancak ileriki yllarda ta ve

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

57

gvde kalnl buttum veya P. veraya gre daha fazla geliir. rlerin ok sayda yan dal oluturmas ann yaplmasn zorlatrr.
Fotoraf 3.3 P. vera anac zerinde kurulmu gen bir antepfst bahesi.

Kltrel lemler
Nisan ve Mays sonu olmak zere iki defa kazaya ile yzeysel srm ve sonbaharda pullukla derim srm yaplmas genellikle yeterli olur. Sulanmayan koullarda aalar yllk 300-500 mm ya miktar ile yetinmektedir. Son yllarda GAP projesi ile su imkanna kavuan bahelerde sulama yaplmaktadr. Genellikle salma veya kark sulama yaplr. Ancak daha etkin su kullanm ve su tasarrufu iin damla sulama gibi basnl sulama yntemleri tercih edilmelidir. Sulamada aalarn gvdesine su temas ettirilmemelidir. Gbreleme toprak ve yaprak analiz sonularna gre yaplr. Genellikle aa bana 2-5 kg amonyum slfat, 2 kg kadar triple sper fosfat, 400 g kadar potasyum slfat ve 60 kg organik gbre uygulamas yeterli olmaktadr. Aalara goble veya deiik doruk dall terbiye ekli uygulanr. Aalar yava geliir, reinelidir ve kuvvetli apikal dominansi grlr. Meyveler 1 yllk dallar zerinde olutuundan yllk srgn oluumu tevik edilmelidir.

Hasat
Meyveler, etli d kabuun eide zg rengi (genellikle bej, krmz) almas ve sert kabuktan kolaylkla ayrlmaya balamas ile olgunlua ular. Hasada Eyll aynda balanr. Hasat elle yaplr. Meyveler krmz kabuklar ile birlikte gnete kurutulur, bu halde depolanr ve pazarlanr. eitlerin i oran (randman) genellikle %40-45 arasnda deiir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Antepfstnn nemli zararllar antepfst pisillas, ral zenk, karagz kurdu, gz kurdu, dip kurtlar ve meyve i kurdudur. nemli hastalklar ise karazenk, Phytopthora ve Fusarium kk rkl, Verticillium kurumalar ve yaprak yankldr. Mcadele gerekiyorsa ncelikle kltrel nlemler alnmal, teknik talimatlara uyulmal, zamannda ve uygun dozda ilalama yaplmaldr.

58

Bahe Tarm-II

BADEM YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Badem en eski meyve trlerinden birisidir. Rosaceae familyasnn Prunus cinsi iinde yer alr. Yaklak 30 kadar yabani badem tr vardr. Kltr yaplan tr Prunus amgdalustur. Anavatan Orta ve Gneybat Asyadr. Buradan douya ve batya doru yaylmtr. Anadolu da anavatan snrlar iinde yer almaktadr. Gnmzde ticari olarak dnyann nemli ve lman klar ile scak ve kurak yaz aylarnn olduu tipik subtropikal Akdeniz iklimine sahip blgelerinde yetitirilmektedir. Badem dnyada en fazla retimi yaplan sert kabuklu meyve trdr. Dnya badem retimi 2.360.000 tondur. ABD tek bana 1.160.000 tonla dnya retiminin %49.2sini gerekletirmektedir. Ardndan, spanya (282.000 ton), ran (128.400 ton) ve talya (113.700 ton) gelmektedir. Trkiye 54.400 tonluk retimi ile 8. srada yer almaktadr (FAO, 2009). lkemizin pek ok blgesinde badem aacna rastlanmaktadr. Ancak ticari yetitiricilik daha ok Ege ve Akdeniz blgelerinin ky eridi boyunca, Egenin geit blgelerinde, Gneydou Anadolu blgesi ve bu blgenin Anadolu blgesi ile geit tekil eden ksmlarnda yaplmaktadr. En fazla badem retimi Mula (7.200 ton), Mersin (5.700 ton), Antalya (4.800 ton), Denizli (3.300 ton) ve Isparta (3.200 ton) illerinde gerekletirilmektedir (TUIK, 2009). Bademin tketilen ksm tohumudur ve taze veya kavrulmu erez olarak tketilir. lkemizde, gen meyve dneminde yeilken ala olarak da tketilmektedir. Ayrca, ekerleme, ikolata ve pasta sanayinde kullanlr. Badem olduka besleyicidir ve 100 g meyve yaklak 612 kalori verir. Yksek oranda (%50-55) ya ierir ve yan byk ksm doymam ya asitlerinden oluur. yi bir protein (%20) ve antioksidant (fenolik bileikler ve E vitamini) kaynadr. Fosfor ve potasyum asndan da zengindir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Badem meyve trleri arasnda morfolojik karakterler bakmndan en fazla varyasyon gsteren trlerden biridir. Bitkileri al veya 10 mye kadar boylanabilen aalar oluturur. Derin ve kazk kkldr. Ta ekli dik, yar dik veya yayvan olabilir. Baz eitlerde yan dal says ok fazladr. Yapraklar kk, elips veya mzrak eklindedir. iek tomurcuklar ounlukla bir yllk dallar zerinde tek tomurcuk olarak, iki veya daha yal dallarda ise Mays buketi eklinde grup halinde bulunur. Saf tomurcuk yapsndadr ve ald zaman bir iek oluur. iekler erselik yapda olup 5 anak, 5 ta yaprak, 20 veya daha fazla sayda erkek organ ile 1 dii organdan oluur (Fotoraf 3.4). Bazen bir iekte iki dii organ grlebilir. Her ikisi de dllenip geliirse ift meyve oluur. Dii organ tek karpellidir ve iki tohum taslandan oluur. Genellikle bunlardan birisi dllenerek tohumu meydana getirir. Eer iki ovl de dllenip geliirse sert kabuk iinde ift tohum meydana gelir. ift badem (tohum) oluumu istenmeyen bir zelliktir ve oran eitlere gre (%0-100) deiir. Bir de tohum kabuu (testa) iinde iki embriyo oluumu grlebilir. Buna ikiz ii denir.

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

59
Fotoraf 3.4 Farkl eitlere ait badem iekleri.

Meyve, morfolojik olarak sert ekirdekli bir meyvedir (Fotoraf 3.5). Ancak bademin etli olan d ksm olgunlatnda kurur, derimsi bir hal alr ve yenmez. Sert kabuk iinde bulunan tohumu tketilir. eitler kabuk sertliine gre el bademi, di bademi ve ta bademi olarak 3 gruba, tohum tadna gre ac ve tatl olmak zere iki gruba ayrlr. Badem eitlerinde i randman %25-70 arasnda deiir. lkemizde arlkl olarak ge ieklenen yabanc eitler retilmektedir. nemli eitler; Yerli badem eitleri; Dokuzouz I, Dokuzouz II, Glcan-I, Glcan II eitleri ile Nurlu ve Akbadem yresel tipleri. Yabanc badem eitleri; Nonpareil, Texas, Merced, Carmel, Marcona, Masbovera, Glorieta, Francoli, Genco, Supernova, Tuono, Ferragnes, Ferraduel, Lauranne, Primorski, Yaltnski, Picantili.
Fotoraf 3.5 Gelime dneminde yeil (sol) ve kurutulmu kabuklu (sa) badem meyveleri.

Dllenme Biyolojisi
Badem lman iklim meyve trleri iinde en erken iek aan trdr. Bu nedenle birok blgede ilkbahar ge donlarndan sk sk zarar grr. Son yllarda Ferragnes ve Ferraduel gibi olduka ge iek aan eitler lkemizde yaygnlamaya balamtr. eitlerin byk ounluu kendiyle uyumazdr ve uyumazlk gametofitik tiptedir. Bahe iinde mutlaka ayn dnemde ieklenen tozlayc bir eit kullanlmaldr. Tuona, Guara ve Felisia gibi kendine verimli eitler de bulunmaktadr. Tozlanma ar ile gerekleir ve ieklenme dneminde bahe iinde ar bulundurulmaldr (Fotoraf 3.6). Bademde periyodisite grlmez. Her yl bol miktarda iek aar. yi bir verim iin ieklerin %30nun meyve tutmas yeterlidir. iek ve kk meyve dkmleri ile Haziran dkm grlr. Meyve seyreltmesi yaplmaz. Tozlanma iin ne kadar ar bulundurulmas gerektiini inceleyiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

60
Fotoraf 3.6 Bademde ieklenme dnemi ve baheye yerletirilen ar kovanlar.

Bahe Tarm-II

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Badem yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal geen Akdeniz ikliminde ok iyi yetimektedir. Bademin k souklarna dayankll fazladr. Bu nedenle i blgelerde Afyon, Isparta ve Denizli gibi illerde de yetitirilebilmektedir. K dinlenme istei fazla olmayp yaklak 300-600 saat arasndadr. lkbahar ge donlarnn sk sk grld blgelerde baarl yetitiricilik yaplamaz. Meyvelerin olgunlaabilmesi iin yksek scaklk toplamna ihtiya duyar. Yaz scaklarna ve kuraa dayankldr. Bu nedenle Gneydou Anadolu blgesinde rahatlkla yetitirilebilmektedir. ieklenme tarihi, eitlerin souklama sresine, scaklk toplamna ve tomurcuklarn byme eik scaklna gre deimektedir. ieklenme dneminde havalarn uzun sre yal ve sisli olmas veya scakln dk olmas tozlanma ve dllenmede sorunlara neden olur.

Toprak stekleri
Badem toprak asndan seici bir tr deildir. Birok meyve trnn iyi yetiemedii kurak ve talk topraklarda iyi byr. Ancak kt toprak koullarnda yaayabiliyor olmas bol ve kaliteli rn verecei anlamna gelmemelidir. Derin ve kazk kkl olmas nedeniyle topran derin olmasn ister. Kumlu-tnl topraklardan holanr. Su tutan ar killi topraklar sevmez. Kirece dayanm iyidir. Taban suyuna kar hassastr.

Bahe Tesisi
Badem eitlerinin byk ounluu kendine verimsiz olduu iin mutlaka ayn dnemde ieklenen tozlayc eit ile bahe kurulmaldr. Tozlayc eitler genellikle her iki srada bir dikilir. lkbahar ge donlar tehlikesi olan yerlerde mutlaka ge ieklenen eitler seilmeli, bahe yeri don ukuru iinde olmamaldr. Byle yerlerde kuzey ynlerin seilmesi ieklenmeyi geciktirmesi asndan nemlidir. Badem baheleri al fidanlar ile tesis edilir. Dikimde plak kkl veya tpl fidan kullanlabilir. Fidan skm srasnda kazk kk kesildii iin, saak kkleri az olan plak kkl fidanlarla yaplan dikimlerde tutma oran dktr. O neden-

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

61

le tpl fidanlar tercih edilir. Tpl fidanlar yl boyu dikilebilirse de yaz scaklarnn gelmesinden nce dikilmi olmaldr. Dikimde, genellikle zayf gelien analar iin 3x3 m, 3x6 m, badem r iin 5x5 m ve GF677 gibi kuvvetli gelien analar iin 6x6 m dikim aralklar uygulanr.

oaltma
Badem de dier meyve trleri gibi klonal olarak oaltlr. rler genelikle T gz asyla alanr. Bademin en uygun anac kendisidir. Derin kkldr ve su imkannn olmad veya az olduu yerlerde tercih edilir. eitlerle uyuma sorunu grlmez. Ancak nematod ve kk kanserine duyarldr. Aalarn verime yatmas da dier analara gre daha getir. eftali anac bademe gre daha yzlek kkldr. Sulama imkan olan alvyal ve kumlu topraklarda tercih edilir. Aac erken verime yatrr. Nemagurad anac nematodlara dayankldr. Genellikle uyuma durumu iyi olmakla birlikte a yerinin zerinde ikinlik oluabilir. Ancak mrleri ksadr. eftali badem melezleri son yllarda daha ok kullanlmaya balamtr. Bunlardan GF677 n plana kmtr. elikle oaltlr, kuvvetli topraklarda aac ar bytr ve erken verime yatrr. Ancak kk kanserine duyarldr. Erik analar, su tutan ar topraklarda kullanlabilir. Genellikle daha kk aalar oluturur. Bademle uyumalar genellikle iyi deildir ve mr ksadr. Zerdali nemtoda dayankl ve kt toprak koullarnda yetieebilen bir anatr. Ancak badem ile uyumazlk gsterir.

Kltrel lemler
Toprak ileme dier meyve aalarnda yapld ekildedir. Gbreleme toprak ve yaprak analiz sonularna gre yaplr. Her ne kadar kuraa dayankl ise de yllk su tketiminin salanamad yerlerde sulama gereklidir. Kaliforniyada yllk sulama suyu miktar yaklak 900 mm civarndadr. Badem aalarna genellikle deiik doruk dall veya goble ekli uygulanr.

Hasat
Meyve hasat olgunluuna ulatnda dtaki yeil kabuk atlar, kurur, derimsi hala alr ve renk deiimine urar. Hasat meyvelerin dallardan drlmesi ve yerden toplanmas eklinde yaplr. Meyveleri drmek iin dallara vurulmamaldr. Son yllarda el tipi hasat makinalar kullanlmaya balamtr (ekil 3.7). Yurt dnda aa gvdesini sarsan makineler ile hasat yaplmakta ve meyveler yerden baka bir makine ile toplanmaktadr. Hasat edilen meyveler derimsi d kabuktan ayrlr ve meyvenin nem ierii %6-7ye dene kadar kurutulur. Kurutma ilemi genellikle gne altnda yaplr.
Fotoraf 3.7 D kabuu atlam ve hasat olgunluuna gelmi badem meyveleri (sol) ve el tipi hasat makinas ile hasat yaplmas (sa).

62

Bahe Tarm-II

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Bademin nemli hastalklar kk kanseri, dal kanseri, kk rkl, yaprak kvrckl (klok) ve yaprak delendir. nemli zararllar ise badem i kurdu, dip kurdu (kapnodis), yaprak biti ve akarlardr. Mcadele gerekiyorsa ncelikle kltrel nlemler alnmal, teknik talimatlara uyulmal, zamannda ve uygun dozda ilalama yaplmaldr.

CEVZ YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Ceviz Juglandaceae familyasnn Juglans cinsi iinde yer alr. Ilman iklimlerde ve subtropik blgelerin serin kesimlerinde doal olarak yetiir. ok sayda tr olmasna ramen meyvesi iin kltr yaplan tr J. regiadr. Kltr cevizinin anavatan Trkiye, ran ve Kafkaslar iine alan Gneydou Asya ile Orta Asya ve Himalayalar blgesidir. Gnmzde geni bir alana yaylmtr ve 5 ktada yetitirilmektedir. Anadolunun yerli bitkisidir. Anadoluda ne zamandan beri var olduu bilinmemekle birlikte kltr tarihi ok eskilere dayanmaktadr. Dnya ceviz retimi 2.280.000 tondur. in 979.400 tonluk retimi ile ilk srada yer alr. Bunu 376.500 tonla ABD, 177.300 tonla Trkiye, 141.400 tonla ran ve 83.900 tonla Ukrayna izler (FAO, 2009). lkemizin her blgesinde ceviz aalar doal olarak yetimektedir ve zengin bir ceviz populasyonu (r) bulunmaktadr. Son yllarda ise youn ekilde kapama baheler kurulmaktadr. En fazla retim 13.500 tonla Hakkari ilinde gereklemektedir. Dier nemli retici iller srasyla Kahramanmara (10.500 ton), Bursa (6.300 ton), Van (5.000 ton), Karaman (4.800 ton) ve Antalya (4.700 ton)dr (TUIK 2009). Cevizin yenilen ksm tohumdur ve olduka besleyicidir. Yenilen 100 g meyve yaklak 700 kalori verir. Yksek oranda ya (%65), protein (%13), mineral maddeler (%1.5-2) ve vitaminler (B ve D) ierir. Yan byk ksm oleik ve linoleik asit gibi doymam ya asitlerinden oluur. Kalp damar hastalklar ve kolesteroln drlmesi zerine olumlu etkisi vardr. Ceviz taze veya kurutulmu erezlik tketim yannda sucuk, pestil ve kme eklinde de tketilir. Baklava, biskvi ve pasta sanayinde kullanlr. Baz yrelerde olgunlamam meyvelerden reeli yaplr. Kerestesi mobilya sanayinde ve silah sanayinde ok deerlidir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Ceviz byk aalar oluturur. Peyzaj deeri yksektir. Yaklak 18-20 m kadar boylanabilir ve evresi 2.5 m kadar olan gvde yapabilir. Ta ekli yuvarlak-yayvandr. Kuvvetli bir kazk kk sistemine sahiptir. Kkler 4 mye kadar inerse de genellikle 2 m derinlikte son bulur. Gen srgnler kelidir. Olgunlatka kahvrengileir, yuvarlaklar ve z boluu klr. Yapraklar bileik yapraktr ve 5-11 yaprakktan oluur. Yaprak koltuklarnda 1-3 tomurcuk (boyunlu, nokta ve dme) bulunur. Bunlardan genellikle birisi srer. Cevizin iek yaps fndkta olduu gibi monoiktir. Erkek iekler tomurcuklar bir yllk dallar zerinde meydana gelir ve 5-15 cm uzunluunda pskller oluturur. Dii iekler ilkbahar srgn zerinde kark tomurcuklar iinde yer alr. Tomurcuk srdnde nce ksa bir srgn oluur ve bunun ucunda dii iek aar. Genellikle iki dii iek bir aradadr ancak ok sayda (2-26) salkm eklinde dii iee de rastlanabilir. Stil ksa ve stigma iki paraldr. Ovaryum iinde iki duvar ile blnm 4 ksmdan oluan merkezi bir boluk ve bunun altnda bir ovl

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

63

bulunur. Yerli eitlerimizin genellikle u tomurcuklardan oluan srgnlerde dii iek oluur ve yan tomurcuklar verimsizidir (utan verimli). Yabanc eitlerde ise %80 orannda yan tomurcuklar verimli olan eitler bulunmaktadr. Yerli eitler arasnda ebin, Bilecik, en, Yavuz, Gltekin, Kaplan-86, yabanc eitler arasnda Chandler, Pedro, Franquetta, Hartley, Fernor ve Fernette saylabilir. Ceviz meyvesi, yeil kabuk (kal), sert kabuk ve tohumdan (embriyo) oluur. Sert kabuun yzeyi przl veya dzgn, kaln veya ince olabilir. Meyve arl standart eitlerde genellikle 10 gramn zerindedir. oran (randman) standart eitlerde genellikle %50 civarndadr. Ceviz iinin kolay ve tm kmas ile beyaz olmas aranlan kalite zelliklerindendir. Blgenizdeki yrsel pazarlar geziniz ve neden bir uvaldan fazla ayn zelliklere sahip SIRA SZDE ceviz bulamadnz aratrnz
SIRA SZDE

Dllenme Biyolojisi

DNELM

DNELM S O R U

Ceviz rzgarla tozlanr ve kendine verimlidir. Dii iek, stigmasnn loblar 45lik ayla birbirinden ayrlmaya baladnda reseptiviteye ular. Erkek Rve dii iekler S O U ounlukla ayn zamanda amaz. Genellikle erkek ieklerin daha nce olgunlamas ve iek tozu vermesi yaygndr. Bu nedenle bahe iinde esas eidin dii iDKKAT ekleri ile ayn zamanda iek tozu veren tozlayc bulundurulmaldr. Tozlayc %2.5-5 orannda dikilmelidir. Baz eitlerde dii iekler fazla miktarda gelen iek SIRA SZDE tozu nedeniyle dklmektedir (ekil 3.8). Tozlanmayan iekler yaklak 3 hafta kadar bymeye devam eder, ap 8-10 mmye kadar ular ve sonra dklr. Cevizin yenilen ksm tohum olduu iin dii iein mutlaka dllenmesi gerekir.
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ekolojik stekleri
klim stekleri
K T A P K T A P

Ceviz lman iklim meyve trdr. lkemizin deiik iklim koullarna adapte olmu ok sayda yresel tip vardr. Sahilden 1700 m ykseklie kadar geni bir TELEVZYON alanda yaylmtr. Kn yapraklarn dker. Kn -25Cye kadar dayanabilir. lkbaharda badem veya kaysya gre daha ge iek asa da aaca su yrmesi ile birlikte ilkbahar ge donlarna onlar kadar hassastr. Henz kabarm tomurcuklarn daha almadan dondan zarar grmesine ska rastlanr. NBuRnedenle ilkba TE NET har ge donlar riskinin yksek olduu blgelerde bymeye ge balayan eitler tercih edilmelidir. Ceviz uzun bir vejetasyon dnemi ister ve sonbahar erken donlarna kar hassastr. Yerli eitlerin souklama istei yaklak 1.000 saattir. Yaz aylarnda scakln 38Cnin zerine kmasyla meyvelerde gne yankl olumaya balar, ite kararma ve bzme meydana gelir.

TELEVZYON

NTERNET

Fotoraf 3.8 ebin eidinde normal gelimesine devam eden salkl dii iekler (sol) ve ar iek tozu nedeniyle dklen dii iekler (sa).

64

Bahe Tarm-II

Toprak stekleri
Ceviz genel olarak toprak istei bakmndan ok seici deildir. Derin kk yapsna sahip olduu iin derin, szek, besin maddelerince zengin, tnl, kumlu-tnl topraklarda iyi yetiir. Killi ve ar topraklar sevmez. Toprak derinlii en az 1.51.8 m olmaldr. Yksek taban suyuna kar hassastr. Toprak pHsnn 6-7.5 arasnda olmasn ister. Yksek pHlarda kloroz grlr. Tuzlulua kar hassastr.

Bahe Tesisi
Modern baheler al fidanlarla kurulur. Dikim aralklar belirlenirken cevizde bodur ana olmad ve byk ta oluturduu dikkate alnarak 8x8 m, 10x10 m gibi aralklar kullanlmaktadr (Fotoraf 3.9). Son yllarda yurt dnda zellikle yan tomurcuklar verimli olan Chandler gibi eitlerde byme snrl kald iin 7x5 m veya 7x3.5 m gibi aralklar sk dikim yapld grlmektedir. lkemizde az sayda da olsa byle baheler kurulmutur. Ancak dallar birbirine demeye balad zaman (10-15. yalar) aradaki bir srann sklmesinin gerektii unutulmamaldr. plak kl fidanlar klar lman geen yerlerde sonbahar ve kn, klar souk geen yerlerde erken ilkbaharda dikilir. Tpl fidanlar yl boyu dikilebilirse de yaz scaklarnn gelmesinden nce dikilmi olmaldr. Fidan ukurlar mmkn olduu kadar geni ve derin almaldr.
Fotoraf 3.9 Eimli alanda kurulmu gen bir ceviz bahesi (sol) ve yan tomurcuklar verimli eitte meyveler (sa).

oaltma
Ceviz klonal olarak yama gz veya dilcikli kalem as yntemleri ile oaltlr. Ceviz zsuyunda bulunan juglon a tutmas zerine olumsuz etki yapar. Bu nedenle alamadan 1-2 hafta kadar nce rlerin tepesi vurularak kanama yaptrlmaldr. Ayrca a yerinde kaynama iin yksek scakla (26C gibi) ihtiya duyulur. spanya gibi baz lkelerde doku kltr ile retilmi fidanlar da kullanlmaktadr. Ana olarak lkemizde kltr cevizinin (J. regia) rleri kullanlmaktadr. A yerinde ok iyi kaynama salar. Siyah izgi hastalna dayankldr. Ancak kk kanseri ve nematodlara kar hassastr. Yurt dnda zellikle ABDde J. hindsii ve J. nigra ile J. regia x J. hindsii melezi olan Paradox anac yaygn olarak kullanlmaktadr.

Kltrel lemler
Toprak ilemesi dier meyve trlerinde olduu gibi yaplr. Yllk su tketiminin yalarla salanamad yerlerde ekonomik ve kaliteli rn iin mutlaka sulama yaplmaldr. Su yetersizliinde verim azalaca gibi meyvelerde gne yanklna hassasiyet artmakta, i bzmesi ve i kararmas olumaktadr. Gbreleme toprak ve yaprak analizleri sonucuna gre yaplr. Genel olarak her aa ya iin 100-150

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

65

g amonyum slfat, (maksimum 2.5 kg), her 2-3 ylda bir aa bana 0.5-1 kg triple sper fosfat ve 1-2 kg potasyum slfat verilmesi yeterli olmaktadr. Ceviz aalarna genellikle deiik doruk dall terbiye sistemi uygulanr. U tomurcuklar verimli olan eitlerde u almadan kanlmaldr. Yan tomurcuklar verimli eitlerde ise srgn oluumunu tevik etmek amacyla u alma yaplr. Ayrca ceviz ok youn glge yapt iin ta iine gne nn girmesi amacyla skklk yapan dallar ile kuruyan ve hastalkl dallar kartlr.

Hasat
lkemizde hasat genellikle Eyll-Ekim aylarnda yaplr. Meyvede sert kabuk ile kotiledonlar arasndaki paket doku kahverengiletiinde meyvenin olgunlat anlalr. Bu dnemde i ak renklidir (Fotoraf 3.10). Sert kabuun dndaki kal atlamaya baladnda hasat zaman gelmitir. Ancak serin ve nemli blgelerde ve sahil blgelerde kal atlamas ile i olgunluu ayn zamanda olurken scak ve kurak blgelerde kal atlamas i olgunluundan ok sonra (3-4 hafta sonra) balar. Geen sre iinde ceviz iinin rengi esmerleir ve kalitesi der.
Fotoraf 3.10 Paket dokusu kahverengilemi ve ii olgunlam meyve ile henz olgunlamam meyve (sol), portatif ceviz soyma makinesi (orta) ve kabuu soyulmu cevizler (sa).

Ceviz hasad elle veya mekanik olarak yaplabilir. Elle hasatta dallar elle veya srkla sarslr ve meyveler yere drlr. Dallara veya srgnlere srkla vurulmamaldr. Son yllarda titreim oluturarak dallar sarsan portatif el tipi aletler gelitirilmitir. Makineli hasat yurt dnda yaygn olup aalar gvdelerinden sarslarak cevizler yere drlr ve bir baka makine ile meyveler yerden toplanr. Toplanan meyvelerin hzla yeil d kabuundan ayrlmas gerekir. Bu ilem daha ok elle yaplr. lkemizde artk kal soyucu makineler retilmeye ve kullanlmaya balamtr (Fotoraf 3.10). Yeil kabuundan ayrlan cevizler, iin nem oran %3.5-4e drlnceye kadar glgede kurutulur.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Cevizin nemli hastalklar, ceviz bakteriyel yankl, Agrobacterium kk kanseri, ceviz antraknozu, Armillaria kk rkl ve Phytopthora rkldr. En nemli zararls elma, armut ve ayvada da zarar yapan i kurdudur. Ayrca, yaprak bitleri, ceviz yeil kabuk sinei, nematodlar, krmz rmcek, kabuklu bitler, yaprak gal uyuzu, aa sar kurdu da zarar yapmaktadr. Mcadele gerekiyorsa kltrel nlemler alnmal, teknik talimatlara uyulmal, zamannda ve uygun dozda ilalama yaplmaldr.

FINDIK YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Fndk Betulacea familayasnn Corylus cinsi iinde yer alr. Genel olarak kabul edilen 12 tr vardr. Doal yaylma alan kuzey yar krenin lman blgeleridir ve

66

Bahe Tarm-II

geni bir alana yaylmtr. Ekonomik anlamda yetitiricilii yaplan tr kltr fnd veya Avrupa fnd olarak bilinen Corylus avellanadr. Anavatan Karadeniz kylardr. Buradan, Yunanistan zerinden Avrupaya oradan da Amerika ktasnn kefinden sonra ABDye gtrlmtr. Trkiye ayrca, aa formunda yetien ve Bolu fnd olarak bilinen C. colurna trnn de ana vatan iinde yer alr. Fndk retimi genellikle Karadeniz, Akdeniz veya Pasifik Okyanusu gibi byk su ktlelerinin yaknlarnda younlamtr. Dnya fndk retimi 1.000.000 ton olup Trkiye 800.000 tonluk retimi ile ilk srada yer almaktadr. Dier nemli retici lkeler talya (111.800 ton), ABD (29.000 ton), Azerbaycan (27.700 ton) ve spanyadr (24.000 ton) (FAO, 2008). Dnya fndk ihracatnn %80ini Trkiye gerekletirmektedir ve yllk dviz girdisi yaklak 1.500.000.000 dolardr. lkemizde fndk Karadeniz blgesinde binlerce yldan beri yetitirilmektedir. ki alt blge bulunur. (1) Birinci Standart Blge; Ordu, Giresun, Rize, Trabzon ve Artvin illerini iine alan Dou Karadeniz blgesi. (2) kinci Standart Blge; Samsun, Sinop, Kastamonu, Bolu, Dzce, Sakarya, Zonguldak ve Kocaeli illerini iine alan Orta ve Bat Karadeniz blgesi. En fazla fndk reten il Ordudur (215.600 ton) ve bunu Giresun (136.000 ton), Samsun (114.800 ton), Sakarya (114.500 ton), Dzce (91.200 ton) ve Trabzon (61.400 ton) illeri izler (TUIK, 2008). Fndk retimi yldan yla deikenlik gsterir. Bunda iklim olaylar, periyodisite ve bakm koullarnn yetersizlii nemli rol oynar. retilen fndn yaklak %15-20si i pazarda tketilir ve geri kalan ihra edilir. retimin (rekoltenin) yksek olduu yllarda arz fazlas rn depolanr ve bir ksm da yaa ilenir. Fndk ok besleyicidir ve 100 g meyve yaklak 650 kalori verir. Protein ierii %15 dzeyindedir. Byk oranda (%65) ya ierir ancak bu yan byk ksm doymam ya asitlerinden (oleik, linoleik) oluur. Bu nedenle kalp damar hasatlklar zerine olumlu etki yapar ve kolesterol drc etkisi vardr. zellikle antioksidant (E vitamini) ve mineral maddeler asndan zengindir. Fndklar genellikle kavrulmu erez olarak tketilir. Ayrca kavrulmu, beyazlatlm, kylm, dilinmi, un ve pre halinde ikolata, biskvi, pasta, kek, ekerleme, dondurma ve iecek (kahve gibi) sanayisinde kullanlmaktadr.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

lkemizde yetitirilen eitler al formunda geliir ve boylar genellikle 3-5 mye ular. Yetitiricilik ocak eklinde yaplr. Bol miktarda dip srgn verir. Saak kkldr ve kkleri yzlektir. Kn yapran dker (Fotoraf 3.11). ABDde tek gvdeli yetitiricilik yaplmaktadr. Fndk monoik iek yapsna sahiptir. Erkek iekler yaklak 6-10 cm uzunluundadr ve ps veya kedicik denir. Dii iekler genellikle ksa dallar zerinde bir tepe tomurcuu veya yan tomurcuk halindedir. Bir tomurcuktan 2-24 stil kar. Her dii organn iki stili vardr. Tomurcuun u ksmndan darya doru kan ak krmz stiller nedeniyle karanfil olarak isimlendirilir. Stillerin btn yzeyi stigma grevi grr ve iek tozu kabul eder. Ovaryumda iki ovul bulunur ve genellikle ovllerden birisi geliir.
Fotoraf 3.11 Fndk ocaklar (sol), erkek iek psklleri (orta) ve dii iek tomurcuu (sa).

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

67

Fndk botanik olarak gerek meyvedir. Tketilen ksm tohumudur. Meyvelerin genellikle 3-5i bir arada bulunur ve bu meyve grubuna otanak denir. Meyve zuruf ad verilen bir eit yaprak ile dtan sarlmtr (Fotoraf 3.12). Bykl ve ekli eitlere gre deiir. Meyveler d kabuun ekline uygun olarak gruba ayrlr; (1) Yuvarlak eitler: Genellikle yksek kaliteli, ya ve protein oranlar yksek eitlerdir. Kolay zar atarlar ve beyazlatlrlar. Fndk sanayi yuvarlak eitler zerine kurulmutur. En kaliteli ve dnyaca nl eidimiz Tombuldur. Ayrca Palaz, Foa, Mincane, Ac, Cavcava, akldak, Kalnkara, Kan, Kargalak, Karafndk, Uzunmusa eitleri de bu grupta yer alr. (2) Sivri eitler: Genellikle verim ve kaliteleri yksektir ancak daha ok kabuklu olarak pazarlanrlar. ncekara, Ku ve Sivri bu gruptadr. (3) Uzun eitler: Genellikle kaliteleri dktr. Bat Karadenizde youn olarak yetitirilirler ve taze (zuruf iinde) erezlik olarak satlrlar. Bu grupta Yass Badem ve Yuvarlak Badem eitleri yer alr. Meyvede kabuk kalnl arttka i oran (randman) azalr. Tombul eidi ince kabuklu olup i oran %50-52dir.

Dllenme Biyolojisi
Kasm-Aralk aylarnda balayan tozlanma eitlere gre Mart ayna kadar devam eder. Pskllerin uzamasna ve iek tozu vermesine fenerlenme denir. Bir erkek iek salkm 4-5 milyon iek tozu verebilir. Tozlanma rzgarla gerekleir. Dii iekler
Fotoraf 3.12 Zuruf ve otanak (sol) ile Tombul eidinin meyveleri (sa).

Kasm ayndan itibaren grlmeye balar. Stiller tomurcuktan dar kmaya balad andan itibaren reseptiftir ve iek tozu kabul eder. Fndklar kendiyle uyumazdr ve sporofitik tipte uyumazlk gsterir. Tozlanma dneminde dii iekler iki stil ve bunlarn alt tarafndaki bir ovaryum meristeminden oluur. Tozlanmadan 4-7 gn sonra iektozu im borusu stilin dip ksmna ular. Burada dier meyve trlerinden farkl olarak 4-5 ay ovaryumun gelimesini ve yumurta hcresinin olumasn bekler. Dllenme Mays ortasnda gerekleir. Fndkta partenokarpi yoktur ve tohum oluumu iin dllenme zorunludur. Yeterli bir tozlanma iin %10 orannda tozlayc bulundurulmaldr. Tombul iin btn eitler tozlayc olabilir ancak tozlayc seiminde unlara dikkat edilmelidir; (1) Ayn zamanda iek amal, (2) bol iek tozu vermeli, (3) uyuur olmal, (4) ayn pomolojik grupta yer almaldr. Tozlayclar esas eitten 20 mden uzakta olmamaldr.
SIRA SZDE Tombul eidi iin kullanlacak tozlayc eidin ayn pomolojik grupta yer almasnn nemini aratrnz?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

68

Bahe Tarm-II

iek ve Meyve Dkmleri

Fndkta iki farkl dnemde dkm grlr; (1) lkbahar dkmleri; Mart-NisanMays aylarnda grlr. Tozlanmayan veya dllenmeyen karanfillerin dkm olarak gerekleir. iddeti eide ve ekolojiye gre deiir. (2) Yaz dkmleri; otanak dkm olarak bilinir. Daha ok Haziran ve Temmuz aylarnda grlr. Embriyo aborsiyonu, beslenme yetersizlii veya kuraklk nedeniyle oluur.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Fndk, nemli lman iklim meyve trdr. Yllk ortalama scakln 13C - 16C olduu, kn scakln -8C, -10Cden aa dmedii, yazn scakln 36C, 37Cyi gemedii, yllk ya miktarnn 750 mmnin zerinde olduu ve yan aylara dengeli dald yerler uygun yetitirme alanlardr. Kurakla hasastr. lkemizde en iyi Karadeniz blgesinde yetiir. Fndk bitkisinde ieklenme ve tozlanma k aylarnda gerekletii iin dk scaklklar nemlidir. Karanfiller ve anter iindeki iek tozlar -8Cden itibaren zarar grmeye balar. Souklama istei eitlere gre 350-1050 saat arasnda deiir. Tozlanma dneminde grlen uzun sreli yalar ve sisli havalar tozlanmay engeller. Yksek nemden holanr ve Haziran-Temmuz aylarnda hava nispi neminin %60dan az olmamas istenir.

Toprak stekleri
Kklerin byk ksm yaklak 60 cmlik derinlikte oluur. Yzeysel veya kayalk araziler, altta geirimsiz tabaka bulunan topraklar ile killi ve ar topraklar uygun deildir. Besin maddelerince zengin, tnl, humuslu topraklar ile alvyal ve geirgen topraklarda iyi byr. Hafif asidik topraktan holanr, toprak pHs 6-6.5 civarnda olmaldr. Daha asidik topraklarda kireleme yaplarak pH ykseltilir. Karadenizin sahil blgesinde zellikle yksek taban suyuna dikkat edilmeli ve gerekiyorsa drenaj yaplmaldr.

Bahe Tesisi
lkemizde geleneksel olarak ocak dikimi yaygndr. Ocak, yaklak 120 cm apndaki daire etrafnda 40-45 cm aralklarla karlkl olarak dikilmi 6 fidandan oluur. Ocak dikimi daha ok dz araziler iin uygundur. Ocaklar aras mesafe kuvvetli topraklarda 5-6 m, zayf topraklarda 4-5 m olmaldr. Samsun blgesinde it eklinde dikilmi baheler de bulunmaktadr. Eimli arazilerde kanal (%5-25 eim), hendek (%25-75 eim) veya cep teraslar (>%75 eim) yaplarak bahe tesis edilir. lkemizde bahelerin ou yal olduu iin yenilenmelidir. Fidan dikimi genellikle sonbaharda yaplr. En kaliteli eidimiz Tombuldur. Bu eit ile bahe kurulduunda 1/10 orannda Palaz, Foa, Mincane, Kalnkara veya Karafndk gibi tozlayc eit bulundurulmaldr.

oaltma
Fndk, basit ve tepe daldrmayla, elikle veya ayla oaltlabilir. lkemizde genellikle komu fndk bahelerinden kkl olarak sklen dip srgnleri fidan olarak kullanlmaktadr. ABDde doku kltr ile retim aamasna geilmitir. Burada, ayrca dip srgn vermeyen ve aa formunda yetien C. colurna (Trk fnd, Bolu fnd) snrl da olsa ana olarak kullanlmaktadr.

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

69

Kltrel lemler
Karadeniz blgesinin pek ok yerinde eimden dolay yabanc ot mcadelesi ve toprak ileme daha ok el aletleri ile yaplr. Dz arazilerde makineli ileme yaplabilir. Yal dnemde erozyonu nlemek iin bahe otlu bulundurulmal, yan olmad dnemlerde ise apalanarak yabanc otlardan arndrlmaldr. Karadeniz blgesinde sulama yaplmaz. Ancak fndn kurakla hassas olduu unutulmamal ve yan az olduu yerlerde veya zamanlarda sulama yaplmaldr. Budama genellikle dip srgnlerin karlmas veya kurumu, hastalkl ya da ocak iinde sklamaya neden olan dallarn karlmas eklinde yaplr. Ayrca yenileme budamas yaplarak ocak iinde verimden den bitkiler (dallar) kesilerek karlr, dipten kan bir srgn braklr ve yeni bitki oluturulur. Bylece bahede srekli olarak verimlilik salanr. Gbreleme dier meyve trlerinde olduu gibi toprak ve yaprak analizlerine gre yaplr. Genellikle Tombul eidi iin ocak bana 200 g saf N, 300 g saf P ve 750 g K uygulanmas nerilmektedir.

Hasat
Fndk, bahenin bulunduu yerin deniz seviyesinden yksekliine gre Austos ba ile Austos sonu arasnda hasat edilir. Zurufun sararp kzarmas, meyvenin zuruftan kolaylkla ayrlmas ve daln sallandnda meyvelerin %75inin dklmesi ile olgunluk anlalr. Hasat elle yaplr. Bazen otanaklarn yere dmesi beklenir ve yerden toplanr. Harman yerine getirilen fndklar 10-15 cm kalnlnda serilerek gnete kurutulur, daha sonra patozla zuruflardan ayrlr ve tekrar kurutulur. Kabuklu meyvenin nem ierii %12ye ve iin nem ierii %6ya drlr. Yurt dnda fndklar makine ile yerden hasat edilir. lkemizde fndk ileme sanayi olduka gelimitir ve ileri teknoloji kullanlmaktadr. retimin her aamas fiziksel ve kimyasal testlerle kontrol edilmektedir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Fndn en nemli hastal bakteriyel yanklktr. nemli zararllar ise, fndk kurdu, dalkran, fndk konilleri, Mays bcei, Amerikan beyaz kelebei, kozalak akar ve yeil kokarcadr. Mcadele gerekiyorsa kltrel nlemler alnmal, teknik talimatlara uyulmal, zamannda ve uygun dozda ilalama yaplmaldr.

KESTANE YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Kestane Fagaceae familyasnn Castanea cinsi iinde yer alr. Yaylma alan en geni olan tr Avrupa kestanesidir (Castanea sativa Mill.) ve anavatan Anadoludur. Akdeniz havzasndaki lkelerde yaygndr. Bu tr dnda Amerikan kestaneleri (C. dendata), Japon kestaneleri (C. crenata) ve in kestaneleri (C. mollisima) de ekonomik neme sahiptir. Dnya kestane retimi 1.418.00 tondur ve retimin yaklak %76.5ini tek bana in salar (1.085.000 ton). Dier nemli lkeler; 73.000 tonla Gney Kore, 61.600 tonla Trkiye, 53.500 tonla Bolivya ve 52.100 tonla talyadr (FAO, 2009). lkemizde, Dou Karadenizden balayarak Marmara ve Ege ky blgelerinde doal yayl alan bulan kestane Akdeniz blgesinde Antalya kylarna kadar ular. Aydn (19.000 ton), Kastamonu (9.500 ton), zmir (9.100 ton) ve Sinop (4.400 ton) nemli kestane reticisi illerdir (TUIK, 2009). retimin byk ksm yurt iinde tketilirken az bir ksm (yaklak 3.100 ton) da yurt dna ihra edilmektedir (FAO 2008).

70

Bahe Tarm-II

Kestane meyveleri taze olarak tketildii gibi pre, konserve ve eker eklinde ilendikten sonra da tketilmektedir. Kestanenin 100 gram yaklak 200 kalori enerji verir. Karbonhidratlarca (%40-45) zengindir ve yaklak yarsn niasta oluturur. Protein ve ya oran ise %5er seviyesindedir. Kestanenin iekleri bal retiminde kullanlr. Dayankl olan odunundan deiik amalar iin yararlanlr.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Kestane uzun mrl bir aatr ve 20-25 mye kadar boylanabilir. Gen aalar dikine byrken ya ilerledike ta yayvanlar. Dzgn ve dik bir gvde oluturur. Derine inen kazk bir kk yaps vardr. Yapraklar geni, uzun ve testere dilidir. Monoik iek yapsna sahiptir, erkek ve dii iekler ayr ayrdr (Fotoraf 3.13). iekler ilkbahar srgn zerinde oluur. Erkek iekler kmeler halinde pskl denilen bir iek ekseni zerinde dizilmitir. Dii iekler ise baz erkek pskllerin (kark eeyli pskl) zerinde yer alr ve genellikle 3 bir arada kme eklinde bulunur. Kmelerin etraf brakte yapraklarndan oluan bir kapsl ile evrelenmitir. Bu kapsl byyerek kirpi denilen dikenli yumaklar oluturur. Her dii iekte 6-9 karpel ve her karpelde iki tohum tasla vardr. Normal tozlanma ve dllenme koullarnda yumak iindeki her meyve de geliir.
Fotoraf 3.13 Kestanede erkek iek psklleri (sol), dii iek tomurcuklar (orta) ve kk meyve (kirpi).

nemli kestane eitleri unlardr; (1) ri eit ve tipler: Saralama, Osmanolu (Bursa erkenci), Vakit (Aytaban), Seyrekdiken (Acemolu), Dursun, A ve Sar. (2) Erkenci eitler: Karamehmet, Hacibi ve Firdola (3) Hamur yapmna uygun eitler: Mahmutmolla ve Hacmer.

Dllenme Biyolojisi
Kestanede ieklenme genellikle Mays sonu-Haziran ay iinde gerekleir. Aa zerinde nce erkek iekler, sonra kark eeyli pskllerdeki dii iekler ve ardndan bu psklerdeki erkek iekler aar. Kestenenin yenilen ksm tohumdur SIRA SZDE ve tohum oluumu iin dllenme zorunludur. Kestaneler kendiyle uyumaz kabul edildiinden bahe iinde 1/8-1/10 orannda uyuur Dtozlayc eit bulundurulmaldr. Tozlayc eit ve esas eit ayn zaNELM manda ieklenmelidir. Kestaneler rzgarla tozlanr ve etkili bir tozlanma iin tozlayc aalar 60 mden daha uzaa yerletirilmemelidir. Genellikle her nc sS O R U radaki nc aacn tozlayc aa olarak dikilmesi yeterli bir tozlanma salar.
DK AT Kestanede btnKeitler tozlayclk yeteneine sahip deildir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

71

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Kestane nemli ve lman iklimi seven bir meyve trdr ve genellikle glgeyi sever. K aylarnda -30Cye kadar dayanabilir. lkbahar ge ve sonbahar erken donlarna hassastr. Meyvelerin geliebilmesi ve olgunlamas iin yaklak 6 aylk bir vejetasyon sresine ihtiya duyar. Bursa blgesinde 500-600 m yksekliklerde kaliteli meyve verir. Yllk ya toplamnn 600 mmyi getii yerlerde sulanmadan yetitirilir. Ancak zellikle yaz aylarnda grlen kurakla kar hassastr. ieklenme dnemindeki uzun sreli yalar tozlanmay olumsuz etkiler.

Toprak stekleri
Derin kkl bir bitki olduundan topran gevek yapl ve derin olmas nemlidir. Volkanik kkenli ve potasyumca zengin topraklarda iyi yetiir. Toprakta kire miktarnn fazlal kloroza neden olur. Ar, killi ve su geirgenlii az olan topraklar sevmez. Taban suyu yksek olmamaldr. Bu tr topraklarda mrekkep hastalna yakalanmas kolaylar. Doal olarak yetitii yerlerde toprak asit (pH 5-6.3) karakterlidir.
SIRA Yrenizde kestane yetiip yetimediini ve varsa eitlerini aratrnz. SZDE

SIRA SZDE

Bahe Tesisi

Kestane bahesi iki ekilde tesis edilmektedir; Doada tohumdan kendiliinden yetimi aalarn alanmas; KendiliinS O R U den yetimi aalarn kaliteli eitlerle alanmas yoluyla yabani aalar kltr aacna dntrlmektedir. Ancak bu eklide ayn yata ve dzgn sralar olan standart bir bahe oluturulmas zordur. lkemizdeki kestaneliklerin byk bir DKKAT ksm bu yolla oluturulmutur. Al fidan ile kestane bahesi kurulmas; Kestane yksek ve yayvan ta oluSIRA SZDE turduundan dikim aralklar geni tutulmaktadr. Genellikle 10x10 m veya 12x12 m aralk ve mesafelerde dikim yaplmaktadr. Kestane baheleri ounlukla eimli alanlarda kurulduundan eime dik sralar oluturulmaldr. Fidan dikimi AMALARIMIZ k dinlenme dneminde gerekletirilir.

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

oaltma

K T A P

K T A P

Kestane klonal olarak ve genellikle T veya ters T gz asyla oaltlr. Standart bir r anac yoktur. Genellikle hastalksz, kuvvetli gelien, tohumlar yksek oranda imlenen ve homojen r meydana getiren aalardanL E V Z Y O N kestane T E toplanan meyveleri kullanlr.

TELEVZYON

Kltrel lemler

Kestane aalarna doal gelimelerine uygun olmas asndan doruk dall veya goble ekli verilir. Pek ok yerde toprak ilemesi yaplmaz. Kestaneliklerin byk ksm meyilli arazilerde bulunduu iin erozyon tehlikesine kar aa altlar kn otlu braklr. Sulama zellikle ilk dikim ylnda nemlidir ve fidanlar 2-3 defa sulanmaldr. zellikle kurak geen yaz aylarnda sulama yaplmas nerilir. Toprak veya yaprak analiz sonularna gre gbreleme yaplr.

NTERNET

NTERNET

72

Bahe Tarm-II

Hasat
Dikenli yumaklarn almaya balamasyla hasada balanr (Fotoraf 3.14). Meyveler aalarn rplmas, yere drlmesi ve yerden toplanmas ile hasat edilir. Hasat Eyll banda balar ve Ekim ortasna kadar devam eder. Muhafaza gelenesel olarak yumaklarn aa altnda yn halinde ve zeri yaprak vs. ile rtlmesi eklinde yaplr. Ancak meyvelerin soukta muhafaza edilmesi tavsiye edilmektedir. Dier sert kabuklu meyve trlerinin aksine yksek oranda nem (%4045) ierdiinden taze meyve gibi dikkate alnmal ve 0-2Cde ve %85-90 nem koullarnda muhafaza edilmelidir.
Fotoraf 3.14 atlamaya henz balam kirpiler (sol) ve hasat edilmi olgun kestane meyveleri (sa).

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Kestanelerin iki nemli mantari hastal vardr. Marmara blgesinde daha yaygn olan mrekkep hastal (Phytophthora cambivora) ve btn blgelerde grlen kestane kanseridir (Cryphonectria parasitica). En nemli mcadele ekli hastalkl fidan ve a kaleminin kullanlmamas, kk ve gvdede yara almamasdr. En nemli zararls ise Marmara blgesinde ok yaygn olan kestane i kurdudur (Laspeyresia splendana). Genellikle Temmuz sonu Austos iinde 2 defa ilalama yaplarak mcadele yaplr.

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

73

zet
A M A

Sert kabuklu meyve trlerinin ekonomik nemini anlatmak. Antepfst, fndk ve kestane belirli blgelerde yetitirilmektedir. zellikle fndk sadece bir rn deil ayn zamanda Karadeniz insan iin bir yaam eklidir. reticisi, tccar, girdi temin edenleri, depocusu, sanayicisi, ihracats ve iisi olmak zere milyonlarca blge insann direkt olarak ilgilendiren bir rndr. Fndk ihracat ile lke ekonomisine nemli katk salanmaktadr. Antepfst ve kestane de yetitirildikleri blgelerde reticiler iin nemli bir gelir kaynadr. zellikle antepfst Gneydou Anadolu Blgesinde altn aac olarak bilinmektedir. Badem ve ceviz yetitiricilii yurt geneline yaylmtr ancak her blgede ilkbahar ge donlar nedeniyle ayn oranda baarl yetitiricilik yaplamaz. Son yllarda byk baheler kurulmaya balamtr. Bunlarn retime balamas ile her iki meyve trnde de retimin ve ekonomiye salad katknn artmas beklenmektedir. Sert kabuklu meyve trlerinin morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlamak. Badem iek ve meyve yaps itibariyle eftali ve kaysnn da iinde bulunduu sert ekirdekli meyve trlerine benzer. Meyve, gerek meyvedir. Ar ile tozlanr. Ceviz, fndk ve kestane trlerinde iek yaps monoiktir. Antepfstnn iek yaps ise dioiktir ve erkek ve dii aalar sz konusudur. Bu trler rzgarla tozlanrlar. Badem, fndk ve kestane kendine verimsizdir. Bu nedenle bahe iinde esas eitle uyuan, ayn zamanda ieklenen ve bol miktarda iek ve iek tozu reten tozlayc eit bulundurulmaldr. Antepfst ve ceviz kendine verimlidir, ancak yaygn olarak erkek ve dii iekler farkl zamanlarda olgunlar. Bu nedenle bahe iinde ayn zamanda iek aan tozlayc bulundurulmaldr. Cevizde baz eitlerde ar iek tozu nedeniyle dii iek dkm sz konusudur. Bu eitlerde tozlayc orann daha az tutmak (%2.55) gerekir. Dier trlerde bu oran ortalama %10 olmaldr.

A M A

AM A

Sert kabuklu meyve trlerinin ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirlemek. Sert kabuklu meyve trlerinin ekonomik yetitiricilik ve kaliteli bir rn iin zel ekolojik koullarda yetitirilme gereksinimi vardr. Antepfst yksek yaz scakl isteinin rahatlkla karland Gneydou Anadolu blgesinde, fndk yl boyu nemli ve yal lman iklim isteinin karland Dou ve Bat Karadeniz blgesinde, kestane nemli lman ve yazlar kurak olmayan olan Karadeniz, Marmara ve Ege blgelerinde baaryla yetitirilmektedir. Badem ve ceviz aalar Trkiye genelinde grlmekle birlikte yetitiricilikte karlalan en nemli sorun ilkbahar ge donlardr. Cevizde ok yksek scaklklar meyve iinde kararmaya ve bzmeye neden olurken badem asndan bir sorun grlmez. Btn trlerde su ihtiyacnn yalarla karlanmad durumlarda sulama yaplmaldr. Ancak antepfst kurakla dayanabildii iin, fndk ve kestane ise yal blgelerde yetitirildii iin genellikle sulanmadan yetitirilir. Fndk lkemizde genellikle kklenmi dip srgnleri ile dier trler ise gz veya kalem alar ile oaltlr. Antepfst, ceviz ve kestanede r analar, bademde ise r ve klonal analar kullanlmaktadr. Sert kabuklu meyve trlerinin bahe tesisini ve kltrel ilemlerini aklamak. Fndk yzeysel bir kk sistemine sahiptir ve lkemizde ocak eklinde yetitirilir. Dier sert kabuklu meyve trleri genellikle derin ve geni bir kk sistemine sahip olduundan bahe tesisinde genellikle 6-7 m hatta 10-12 m gibi geni aralklar kullanlr. Dikim mesafeleri yaklak yar yarya azaltlarak sk dikim yaplabilir ve bylece erken dnemde daha fazla rn alnabilir yada sralar arasnda ara tarm yaplabilir. Her iki durumda da yaklak 10-15 yl sonra aradaki bitkiler sklmeli veya ara tarm braklmaldr. Kltrel ilemler btn sert kabuklu meyve trlerinde birbirine benzerlik gsterir. Ancak kestane kurutulmaz ve yksek nem ierii nedeniyle yksek nem ve dk scaklk koullarnda muhafaza edilir.

A M A

74

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm
1. Trkiyede retilen ve retimin yaklak %75inin ihra edildii rn aadakilerden hangisidir? a. Badem b. Ceviz c. Kestane d. Fndk e. Antepfst 2. Dnyada en fazla yetitiricilii yaplan tr aadakilerden hangisidir? a. Badem b. Ceviz c. Kestane d. Fndk e. Antepfst 3. Antepfstnda aadaki analardan hangisi kullanlmaz? a. Antepfst r (P. vera) b. Buttum r (P. khinjuk) c. Mezdeki sakz (P. lentiscus) d. Atlantik sakz (P. atlantica) e. Menegi (P. terebinthus) 4. Badem ve ceviz yetitiriciliinde en fazla sorun oluturan ve rn kaybna neden olan iklim olay aadakilerden hangisidir? a. K souklar b. lkbahar ge donlar c. me isteinin karlanamamas d. Kuraklk e. Ya 5. iektozu-stigma uyumazl nedeniyle kendine verimsiz olan trler aadakilerden hangileridir? a. Antepfst - badem b. Ceviz - kestane c. Fndk - ceviz d. Antepfst - kestane e. Badem - fndk 6. Antepfstnda iek ve kk meyve dkm eklinde grlen salkm seyrelmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Dllenme yetersizlii b. Besin maddesi yetersizlii c. Su yetersizlii d. Organik madde yetersizlii e. lkbahar ge donlar 7. Cevizin baz eitlerinde grlen dii iek dkmlerinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. lkbahar ge donlar b. Besin maddesi yetersizilii c. Ar miktarda gelen iek tozu d. Yksek hava scakl e. Ar yetersizlii 8. Yenileme budamas aadaki meyve trlerinden hangisine uygulanr? a. Ceviz- badem b. Antepfst c. Kestane d. Fndk e. Badem - ceviz 9. Antepfst, badem, ceviz ve fndn insan salna faydal olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Yksek oranda eker ierii b. Yksek oranda doymam ya asidi ierii c. Yksek oranda doymu ya asidi ierii d. Yksek oranda ya ierii e. Yksek oranda fiber ierii 10. Kestane meyvelerinin hasattan sonra kurutulmamasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Yksek oranda nem iermesi b. Yksek oranda ya iermesi c. Tadnn aclamas d. eker orannn azalmas e. Daha abuk kurtlanmas

3. nite - Sert Kabuklu Meyve Trleri Yetitiricilii

75

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1.d. Yantnz yanl ise; fndn Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; bademin Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; antepfstnn oaltma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise badem ve cevizin klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; badem ve fndn Dllenme Biyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise; antepfstnn Dllenme Biyolojisi ve Dkmler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; cevizin Dllenme Biyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise fndn Kltrel lemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; antepfst, badem, ceviz ve fndn Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; kestanenin Hasat konusunu yeniden gzden geiriniz. ceviz meyveleri aatan aaca farkllk gsterir ve ayn zellikler sahip cevizden en fazla o aacn verdii kadar (birka uval) bulunabilir. Son 20-30 yldr yaplan almalar ile lkemizde artk al fidanlarla kapama baheler kurulmaktadr. Klonal oaltma sayesinde btn zellikleri ile ayn olan tonlarca ceviz retmek mmkn olacaktr. Sra Sizde 4 Tombul lkemizde yetitirilen en kaliteli eittir. Bu eit meyve zellii itibari ile yuvarlak grupta yer almaktadr. Fndk ileme sanayii yuvarlak eitler zerine kurulmutur. Fndklar, krma fabrikalarnda dnen ta veya metal deirmende krlr ve kabuklarndan ayrlr. Krma ilemi iin meyvelerin ayn irilikte ve ayn ekilde olmas nemlidir. Aksi takdirde pek ok meyve krma esnasnda paralanr. rilik, krma ncesinde meyvelerin eleklerle snflandrlmasyla standart hale getirilir. Ancak farkl ekillerdeki meyveleri ayklamak mmkn deildir. Bu nedenle meyve karmn nlemek amacyla Tombul eidi iin bahe iinde yuvarlak meyveli olan tozlayc eit kullanlmaldr. Sra Sizde 5 Kestane lkemizde Dou Karadenizden balayarak Bat Karadeniz, Marmara blgesi ve Ege blgesinin gney ksmlarna kadar olan sahil blgelerinde doal olarak yetiir. Kestanenin bir blm doal olarak yetimi bu aalardan (tiplerden) topland iin zellikle yrsel pazarlarda farkl zelliklere sahip meyveleri grmek mmkndr. lkemizde yaplan seleksiyon almalar sonucunda kaliteli, hem sofralk hem sanayiye ilenebilecek kestane eitleri seilmitir.

2.a.

3.c. 4.b. 5.e 6.a.

7.c. 8.d. 9.b.

10.a.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Antepfstnn dii iekleri gsterisizdir ve ta yapraklar bulunmaz. Erkek iekler ise hafif bir koku yaydndan arlar erkek iekleri ziyaret eder ve iek tozlarn alrlar. Ancak dii ieklere uramadan kovanlarna giderler. Bylece bahe iinde iek tozu miktarn azaltarak tozlanma ve dllenmeyi olumsuz etkilerler. Sra Sizde 2 Badem erselik iek yapsna sahiptir ve ar ile tozlanr. Bahe iinde yeterli bir tozlanma ve dllenme iin her 4-5 dekar alanda bir ar kovan bulundurulmaldr. Sra Sizde 3 lkemizde ceviz yetitiricilii binlerce yldan beri geleneksel olarak tohumdan km, tarla, bahe veya dere kenarnda bulunan r aalar ile yaplmaktadr. Genetik alma nedeniyle tohumdan kan bitkilerin bitkisel ve meyve zellikleri farkl olmaktadr. O nedenle

76

Bahe Tarm-II

Yararlanlan Kaynaklar
Crane, J.C., Maranto J. (1988). Pistachio Production. Coopertaive Extension, University of California, Division of Agriculture and Natural Resources, Publication No: 2279, Davis, USA. FAO, (2008-2009). Statistical Databases, Agriculture Crop Primary. http://faostat.fao.org Kester, D.E., Gradziel, T.M. (1996). Almonds. In: Fruit Breeding (Eds. Janick, j., Moore, J.N.). Vol III. Nuts. John Wiley & Sons, Inc. USA. Kden, A.B., Kden, A. (2000). Badem Yetitiricilii. TBTAK, Ankara. Okay, A.N., Kaya, A., Kk, V.Y., Kk, A. (1986). Fndk Tarm. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Genel Yayn No: 142, Ankara. Olsen, J. (2002). Growing Hazelnuts in the Pacific Northwest. Oregon State University, Extension service, EC 1219, USA. zbek, S. (1978). zel Meyvecilik (Kn yapran dken meyve trleri). ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 128. Adana. zaran, R., nal, A., zeker, E., sfendiyarolu, M. (2005). Ilman klim Meyve Trleri. Cilt III. Sert Kabuklu Meyveler. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn No: 566. zmir. Polito, V.S., Micke, W.C., Kester, D.E. (1996). Bud Development, Pollination and Fertilization. In: Almond Production Manuel (Ed. Micke, W.C.). University of California, Division of Agriculture and Natural Resources, Publication No: 3364, USA. Socias i Company, R., Kodad, O., Alonso, J.M., Gradziel, T.M. (2008). Almond Quality: A Breeding Perspective. Horticultural Reviews. 34: 197-238. Soylu, A. (2006). Ilman klim Meyveleri-II. Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Notlar No: 72, Bursa. Tekin, H., Arpac S., Atl H.S,. Aar , Karada S., Ykeken Y., Yaman A. (2001). Antepfst Yetitiricilii. Antepfst Aratrma Enstits Mdrl Yayn No: 13, Gaziantep. Tosun, ., Akay, M.E., Erdogan, V., Soyergin, S., Hanta, C., elikel, F.G. (2008). Ceviz Yetitiricilii. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yayn No: 90, Yalova. TUIK, (2008-2009). Bitkisel retim statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/ bitkisel.zul. Vossen, P. (2000). Chestnut Culture in California. University of California, Division of Agriculture and Natural Resources, Publication No: 8010, USA.

4
Amalarmz indekiler
Bahe Tarm-II

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra zm, ilek, ahududu, brtlen ve kivinin; Ekonomik nemini anlatabilecek, Morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlayabilecek, Ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirleyebilecek, Ba ve bahe tesisi ve kltrel ilemleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
zm, ilek, ahadudu, brtlen, kivi Morfoloji Biyoloji Ekolojik istekler oaltma Ba ve bahe tesisi Kltrel ilemler Ben dme Fotoperiyot Mallama Masura Torus Klimakterik

zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

ZM YETTRCL (BACILIK) LEK YETTRCL AHUDUDU VE BRTLEN YETTRCL KV YETTRCL

Bu nitedeki zm Yetitiricilii Prof.Dr. Birhan KUNTER tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki ilek, Ahududu, Brtlen ve Kivi Yetitiricilii Do.Dr. Mehmet GNE tarafndan yazlmtr.

zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

ZM YETTRCL (BACILIK) Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler
lkemizde meyvesine zm ve bitkisine asma denilmekte, yetitiricilii ise zm yetitiricilii veya baclk olarak tanmlanmaktadr. Asmalar Vitaceae familyas ierisinde yer alan Vitis cinsine aittir. Vitis cinsine ait asmalar dnya zerinde yayl alanlarna gre Yakndou ve Avrupa trleri, Amerikan trleri ve Asya trleri olmak gruba ayrlmaktadr. Baclk kltrnn ana tr Eski dnya zm veya Avrupa zm olarak da tanmlanan, Yakndou ve Avrupann doal florasnda tek tr olarak yer alan Vitis vinifera L.dir. Bu trn iki alt tr bulunmaktadr. Vitis vinifera L. spp. silvestris yabani asma, Vitis vinifera L. spp. sativa kltr asmas olarak tanmlanmaktadr. Baclk kltr, Vitis vinifera L. trnn M.. 6000-5000 yllarnda Kafkasya ve Anadoluda kltre alnmas ile balamtr. Zaman iinde gneyde Nil deltasna (Msr ve Kuzey Afrika), douda ine ve batda Avrupa ktasna yaylmtr. Amerika ktasnn kefinden sonra bu ktaya ve 1600lerden sonra da Gney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelandaya tanmtr. Bu tre ait zmler deerlendirme ekillerine gre sofralk, kurutmalk ve araplk-ralk olmak zere gruba ayrlmaktadr. Dnya zm retimi 67.000.000 tondur. lkeler itibariyle talya 8.200.000 ton ile ilk srada yer almaktadr. Bunu 7.400.000 tonla in ve 6.400.000 tonla ABD izlemektedir. Trkiye, Fransa (6.000.000 ton) ve spanya (5.300.000 ton)nn ardndan 4.200.000 tonla 6. srada yer almaktadr (FAO, 2009). ok eski ve kkl baclk kltrne sahip olan lkemiz baclk iin son derece elverili iklim koullarna sahiptir. ve Dou Anadoluda yksekliin 1.500 myi aan yreleri ile yllk yan 1.200 mmnin zerinde olduu Dou Karadeniz blgesi dnda kalan btn blgelerde ekonomik olarak baclk yaplabilmektedir. lkemiz ba alanlarnn %56.6snda sofralk zm retimi yaplmakta ve ya zm retiminin %53.6s sofralk olarak tketilmektedir. Ya zm retimimizin ikinci nemli grubunu %34 ile ekirdekli ve ekirdeksiz kuru zm retimi, bunun da %75ini ekirdeksiz kuru zm retimi oluturmaktadr. lkemiz, 300.000 tonluk ekirdeksiz kuru zm retimi ile dnya kuru zm retiminin %36.3n tek bana karlamakta ve yllara gre ABD ile birlikte ilk sray paylamaktadr. ekirdeksiz kuru zm retimimizin tamamn, Ege blgesinde yetitirilen ve dnyaca

80

Bahe Tarm-II

tannan Sultani ekirdeksiz (Sultani) eidi salamaktadr. lkemiz, araplk zm eitlerinin baar ile yetitirilmesi iin ok elverili yrelere sahip olmasna karn, retilen ya zmn yalnzca %3lk blm (yaklak 120.000 ton) araba ilenmektedir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE zm eitlerinin deerlendirme eklini belirleyen zellikler nelerdir?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

D Asmann kk N E L M ve kkleri, topraa tutunma, su ve besin maddelerini alma gvdesi grevini stlenmitir. Asma kkleri 12 m kadar derinlere inebilmektedir. S yal Gvde ve O R U kollar, sarlc bir bitki olan asmann, verilen ekle bal olarak dik durmasn salamaktadr. Kollar zerindeki en nemli organlar bir yal dallar ve gzlerdir.DBirK yal dallar k gzlerini tamaktadr. Asmada bulunan gzler, buK AT lunduklara yere ve srme zamanlarna gre e ayrlr; K gzleri, verimli yaz srgnn meydana getirir. Adventif gzler, herhangi bir nedenle srmemi olan k SIRA SZDE gzlerinin kabuk dokusu ile tamamen rtlmesi ile dtan kolayca fark edilmeyen yaplardr. Adventif gzlerin srgnne obur dal ad verilir. Aktif tomurcuk, yaz srgnleri AMALARIMIZ zerinde yaprak koltuklarnda ayn yaz gelime dneminde oluan ve sren yaplardr. Aktif tomurcuklarn srmesi ile oluan srgne koltuk srgn ad verilmektedir. Koltuk srgnleri zerinde neferiye ad verilen rn oluabilmektedir. K T A P Yaz srgn zerinde yaprak, slk, koltuk srgn ve iek salkm bulunmaktadr. Slkler sarlc bir bitki olan asmann tutunma organlardr. iekler kk ve gsterisizYolup, bir araya gelerek iek salkmn olutururlar. Asma iekTELEVZ ON leri genellikle 4-5 mm boyundadr. Bir iekte 5 adet ve birlemi halde anak yaprak, tepe noktasndan birlemi halde 5 adet ta yaprak, 5 adet erkek organ ve 1 dii organ bulunmaktadr. iek almadan nce birlemi haldeki ta yapraklar N T E organlarnn zerini bir balk gibi tamamen rtmektedir. Korolla(korolla) iek R N E T nn dipten itibaren alarak atlmas ile ieklenme gerekleir. Kltr eitlerinin byk ounluu erselik iek yapsndadr. Az saydaki eitte ise dii organ iyi gelimi olduu halde, anterler kvrk ve iek tozlar canl deildir. Bu tip ieklere morfolojik erdii fizyolojik dii (veya fonksiyonel dii) iek ad verilmektedir. avu, Tahannebi, Hns ve Karagevrek eitleri en iyi bilinen rneklerdir. Amerikan trleri genel olarak erkek iek yapsna sahiptir. Erkek ieklerde iyi gelimi anterler bulunur ancak dii organ gelimemitir (ekil 4.1).

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

ekil 4.1 Asmalarda iek yaps ve tipleri. Srasyla, soldan saa, kapal iek, erdii iek, morfolojik erdii fizyolojik dii iek, erkek iek.

iek salkm tane tutumundan sonra zm salkm adn alr. lkemizde standartlara girmi veya yerel olarak beeni kazanm yerli ve yabanc kkenli balca

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

81

sofralk zm eitleri olarak Sultani ekirdeksiz, Razak, Bozcaada avuu, Osmanca, Kozak Beyaz, pek, Yalova ncisi, Hns, Parmak, Tahannebi, Kabarck, Tilki Kuyruu, Cardinal, Alphonse Lavalle, Kozak Siyah, Pembe Germe, Trakya lkeren, Karerik, saylabilir. ekirdeksiz kuru zm retimine ynelik tek eit Sultani ekirdeksizdir. Balca ekirdekli kuru zm eitleri arasnda Besni, Rumi, Dmk, Kerk, Sergi Karas, Horoz Karas ve Dimrit bulunmaktadr. (Fotoraf 4.1) Kaliteli arap yapmna uygun nemli yerli krmz araplk eitlerimiz Kalecik Karas, kzgz ve Boazkere; beyaz araplk eitlerimiz ise Narince, Emir ve Bornova Misketidir. Yabanc eitler olarak, krmz araplk eitlerden Cabernet Sauvignon, Merlot ve Syrah, Cabernet Franc, Grenache, Carignan, Cinsaut; beyaz araplk eitlerden Chardonnay ve Sauvignon Blanc nem kazanmtr (Fotoraf 4.1).

Dllenme Biyolojisi
Asma ieklerinde tozlanma daha ok rzgarla gerekleir. Bceklerin tozlanmada etkisi olmakla birlikte bu etki ok snrldr. Erselik iek yapsna sahip olan eitler kendine verimli olduundan, tek eitle ba tesis edilebilir. Fonksiyonel dii iekli eitler ile ba tesisi yaplacak ise mutlaka tozlayc eit kullanlmaldr. Dllenme biyolojisine bal olarak zmlerde 3 tip tane tutumu grlr. Bunlar; (1) Normal ekirdekli tane tutumu, (2) Partenokarpik tane tutumu ve (3) ekirdeklerin tam anlamyla geliemeden iz halinde kald Stenospermokarpik tane tutumudur.
Fotoraf 4.1
Sultani ekirdeksiz Razak A. Lavelle Trakya lkeren Red Globe

lkemizde yetitirilen baz zm eitleri. st sra sofralk eitler, orta sra kurutmalk eitler, alt sra araplk eitler.

Besni

Horozkaras

Karadimrit

Rumi

Narince

Emir

Kalecik karas

Boazkere

kzgz

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Dnya zerinde baclk 10-20C izotermlerine karlk gelen 30-50 kuzey ve gney enlemleri arasnda yaplabilmektedir. Herhangi bir ekolojide ekonomik an-

zoterm: Harita zerinde e scaklktaki noktalar birletiren eriye izoterm (e scaklk erileri) denir. zotermler yardmyla izilen izoterm haritalarndan bir blgedeki scaklk dal hakknda bilgi edinilir.

82

Bahe Tarm-II

lamda baclk yaplabilmesi iin yllk ortalama scakln 9Cnin, en souk ay ortalamasnn 0Cnin ve gelime dnemi (kuzey yarkrede 1 Nisan-31 Ekim aras) scaklk ortalamasnn 13Cnin zerinde olmas gerekmektedir. Asmalarn souklama ihtiyac, k dneminde 0C ile 10C arasndaki scaklklarda 100-400 saat kalmalar halinde karlanmaktadr. K scaklklarnn -12C ve altna dmesi durumunda don zarar meydana gelmeye balar. Srme baladktan sonra scaklklarn 0Cnin altna dmesiyle yeni srgnlerde ilkbahar ge donu zarar grlr. zm tanelerinde eker birikiminin salanmas ve iyi bir olgunlama iin gnelenme nemlidir. Asmann optimum gnelenme istei 1500 saattir. Yllk toplam yan 600 mm dolaynda olduu yrelerde sulamaya gerek duyulmadan baclk yapmak mmkndr. Yan daha yksek olduu, yllk toplamn 900 mm ve zerine kt ekolojilerde mantari hastalklarn kontrolnde byk glkler ortaya ktndan baclk yaplmas da mmkn grlmemektedir.

Toprak stekleri
ok farkl yaplardaki topraklarda baclk yaplmakla birlikte ideal ba topra tnl veya kumlu-tnl, biraz akll ve orta dzeyde kalkerli topraklardr. Toprak tipi, toprak derinlii, toprak pHs, tuzluluk ve kirelilik durumu baclk iin nemli toprak zellikleridir. Modern baclkta toprak koullarna gre ana seimi yaplarak hemen her zellikteki tarm topraklarnda baclk yaplabilmektedir. Ancak baclkta kumlu topraklarn nemli bir ayrcal vardr. eriinde %60 veya daha fazla kuvars kumu bulunan kumlu topraklarda, filoksera bcei zarar yapamad iin ana kullanmaya gerek duyulmadan kltr eitleri kendi kkleri zerinde yetitirilebilmektedir.

Filoksera: Toprakta yaayan, asmalarn kklerini emerek ikinlikler meydana getiren, yeni kk geliimini engeleyen ve asmalar kurutan 1-1,5 mm uzunluunda kirli sar renkli bceklerdir. Toprak stnde yaayan ve yapraklara zarar veren formu da vardr.

Ba Tesisi
Baclk kltr, Amerika ktasnn kefine kadar Vitis vinifera L. trne ait zm eitlerinin dorudan kklendirilmesiyle gerekletirilmitir. Baclk kltrnn bu ekline eski baclk ad verilmektedir. Ancak, Amerika ktasnn kefedilmesi ile ktann doal florasnda yer alan Amerikan asma trleri ile tanlm ve bitki materyalleri Avrupaya getirilmitir. Bylece, bitkiler zerinde tanan filoksera bcei 19. yzyln balarnda Avrupa balarna bulamtr. Filoksera bceinin vinifera eitlerinin kklerine zarar vermesi ve hzla yaylmas sonucunda Avrupa bacl yok olmann eiine gelmitir. Zararlya kar, yine Amerika ktasnda yer alan ve dayankllk gsteren trlerden yararlanma yoluna gidilmi ve kltr eitlerinin Amerikan asma analar zerine alanmas esasna dayanan yeni (modern) baclk kavram gelimitir. Asma analar, Amerikan trlerine ait saf veya melez bireyler veya bunlarn Vitis vinifera L. ile melezlenmesinden elde edilen bireylerdir. Asma analarnn kkeni olan en nemli saf Amerikan trleri V. berlandieri, V. riparia ve V. rupestristir. lkemizde en fazla Rupestris du lot, 99 R, 110 R, 1103 P, 140 Ru, 5 BB ve 41 B asma analar kullanlmaktadr. Ba alanlarnda tarm alet ve makine kullanm ve ban sofralk veya araplk zm eitleri ile tesisi edilmesine bal olarak, 1.25x2.5 m, 1.5x2.5 m, 1.5x3 m, 2x3 m, 3x3 m (sra zeri x sra aras) dikim aralklar uygulanmaktadr. araplk zm eitlerinde daha yksek kalite iin sk dikimler uygulanr ve dikim mesafeleri 1x1.25 m hatta 1x1 mye kadar drlebilir. Sofralk retim yaplan balarda

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

83

genellikle 1.5x2.5 m veya 1.5x3 m dikim skl uygulanr. Daha geni aralklar (2x3 m ve 3x3 m) telli terbiye sistemlerinin kullanld balarda tercih edilmemelidir. Geni aralklar, yer balar veya goble eklinde terbiye edilmi balarda kullanlmaktadr.

oaltma
Asmalar elikle ve a ile oaltlr. elikle oaltma: Bir yal dallardan hazrlanan eliklerin kklendirilmesi yntemidir. Balca iki amac vardr: (1) Filoksera ile bulak olmayan ya da zararlnn etkili olmad alanlarda yerli asma fidan retmek, (2) Filoksera ile bulak alanlar iin Amerikan asma fidan retmek. A ile oaltma: Al asma fidan retimi veya bada alama amacyla yaplr. Al asma fidan, tek gzl kalemlerin a makinalar yardmyla analk elikler zerine alanmas ve kaynatrma odalarnda a yerinde kallus oluturulduktan sonra, al eliklerin fidanlk veya sera koullarnda kklendirilmesi yoluyla elde edilir. Fidanlk koullarnda kklendirme sonucunda ak kkl asma fidan, sera koullarnda kklendirme sonunda ise kapl (tpl) asma fidan retilir. Ak kkl ve kapl asma fidanlarnn hangi gelime aamasnda ve ne zaman dikildiini SIRA SZDE inceleyiniz. Bada alama ile kklendirilmi Amerikan asma analar zerine a yaparak yeni ba tesisi veya balarda istenmeyen eitlerin deitirilmesi gerekletirilir. S O R kullanlan a Bu amala asmalarda yongal gz as ve yarma a yaygn olarak U teknikleridir
DNELM

A makinas: Alama ilemini mekanize eden, elle veya ayakla kumanda edilerek ana ve kalemi farkl kesitler aarak birletiren makinelerdir. Omega a () kesiti aan makineler daha ok tercih edilmektedir. Kaynatrma odas: Scaklk ve nem kontroll zel odalardr. Bu odalarda, al elikler zel a sandklarnda nemli tala ierisinde 2225C ve %85 nemde, iyi havalanmann saland koullarda yaklak 3 hafta sre ile tutularak a yerinde kaynama salanr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kltrel lemler

DKKAT

DKKAT

Balarda, toprak ileme, yabanc ot kontrol, gbreleme ve sulama gibi bakm iSIRA SZDE lemlerinin dzenli olarak yaplmas gereklidir. Yllk yan 300-400 mmnin altnda olduu ekolojilerde sulama yaplmadan ekonomik baclk yaplmas mmkn deildir. Asmalar srme dneminde kurakla ok hassastr. AMALARIMIZ Yeterli ilkbahar yann olmad yer ve yllarda sulama gereklidir. kinci sulama dnemi tane tutumundan hemen sonraki koruk dnemidir. Tane iriliinin kazanlmas iin nemlidir. Ben dme dnemi sulamann gerekli olduu son dnemdir. A P K T Baclkta budama ve terbiye kavramlar birbirine kartrlmamaldr. Budama asmalardan dzenli olarak rn almak amacyla gelime, verim ve kalitenin dzenlenmesine ynelik olarak dallar ve srgnler zerindeki kesim Lveya Ydallarn kaTE EVZ ON rlmas ilemidir. Terbiye ise, asmann toprak st organlar olan gvde, kollar ve bir yal dallar ile yazlk srgnlerin ekil ve ynlerinin dayanak (destek) sistemi zerinde dzenlenmesi ilemidir.
NTERNET

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Ben dme: Krmz zm K T eitlerinde tanelerde A P renklenmenin balamas, beyaz eitlerde ise tanenin yumuamas ile fark edilen tane gelimeTevresidir. Y O N ELEVZ Olgunlamaya gei aamasdr.

NTERNET

Budama
Balarda budama ksa budama ve kark budama olmak zere iki ekilde yaplmaktadr. Ksa budama: Bir yal dallarn 2-4 gz zerinden kesilmesidir. Bir yal dallarda dip gzlerin verimli olduu eitlerde ksa budama yaplr. Kark budama: Ayn asma zerinde bir yal dallarn, bulunduu yere bal olarak, birinin ksa (2 gz) dierinin uzun (5-7 veya daha fazla gz) zerinden, ke-

84

Bahe Tarm-II

silmesidir. Bir yal dallarda orta ve st gzlerin daha verimli olduu eitlerde kark budama yaplr.

Terbiye
Terbiye, asmalara ekil vermek, byme ve gelimeyi dengede tutmak, iyi havalanma ve gneten yararlanmay arttrmak, gvdeyi ykselterek ge don tehlikesinden korunmak ve kltrel ilemleri kolaylatrmak amalar ile yaplr. Asmalar geleneksel veya modern anlamda farkl ekillerle terbiye edilebilmektedir. Bununla birlikte, dnyada ve lkemizde en yaygn kullanlan terbiye ekilleri, telli dayanak sisteminin kurulmad koullarda goble (Fotoraf 4.2). telli dayanak sisteminde ise ift kollu kordon ve ift kollu Guyot terbiye ekilleridir Goble terbiye eklinde gvde genellikle yerden 15-40 cmye kadar ykseltilir. zel hallerde yksek goble olarak tanmlanan 80-150 cmlik gvde ykseklikleri oluturulabilir. Ana gvde zerinde 3-4 kol bulunmaktadr. Budama bu kollar zerinde gerekletirilir.
Fotoraf 4.2 Baclkta kullanlan balca terbiye ekilleri. Srasyla, soldan saa Goble, ift Kollu Kordon, ift Kollu Guyot.

ift kollu kordon telli terbiye ekli, tek bir gvde zerinde saa ve sola ayrlan ve yatrma teline uzatlan iki koldan meydana gelmitir. Kollar zerinde belirli aralklarla ba ad verilen ksa budanan dal paralar zerinde budama her yl uygulanr. ift kollu Guyot terbiye ekli belirli bir ykseklikte oluturulan gvde zerinde, karlkl olarak her yl yenilenen ve kark budanan iki batan olumaktadr.

Hasat
zm meyvesinin suda znebilir kuru madde (Brix) deerine gre hasada karar verilir. Genellikle kuru madde deeri, sofralk zmlerde %18, kurutmalk zmlerde %22-23, araplk zmlerde ise %22-24e ulatnda hasat yaplr. Sofralk zmler hasat edildikten sonra taze olarak tketime sunulur. zmlerin ksa sreli olarak souk hava depolarnda muhafaza edilmesi mmkndr. Depolama sresi eitlere gre deimekle birlikte 3-5 aya kabilmektedir. Depolamaya alnmadan nce zmler n soutmaya tabii tutulur. Depolama 0Cde ve %95 nisbi nemde kkrt dioksit fmigasyonu yaplarak gerekletirilir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Ba hastalklar arasnda en yaygn olanlar hemen her ekolojide grlen ve dzenli mcadele yaplmas gereken klleme ve mildiy hastalklardr. Bakteri kkenli bir hastalk olan ba kanseri, ilal mcadelesi mmkn olmayan bir hastalktr. Gvde, kollar ve dallarda urlar meydana getirmesiyle tannr. Kanserli omcalarn sklerek badan uzaklatrlmas gereklidir. lal mcadelesi olmayan bir dier grup virs ve benzerlerinin neden olduu hastalklardr. Ksa boum (fanleaf) ve yaprak kvrckl (leafroll) en nemli ve yaygn virs hastalklardr.

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

85

Balarn en nemli zararls filoksera bceidir. Kimyasal yolla kontrol edilmesi mmkn deildir. Dayankl Amerikan asma analarnn kullanlmas gereklidir. Dier nemli zararllar nematodlar, salkm gvesi, krmz rmcekler, ba uyuzu ve maymuncuk olup, kimyasal veya kltrel nlemler ile mcadele edilebilmektedir.

LEK YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

ilek zms meyveler iinde yer alan nemli trlerden birisidir. ilek Rosaceae familyasnn bir yesidir. Fragaria cinsine ait birok ilek tr mevcuttur. Orman ilei olarak bilinen Fragaria vesca ilk kltre alnan ilek trdr. 1600 ve 1700l yllarda Amerikadan Avrupaya getirilen F. virginiana ve F. chiloensis trleri bugn kltr yaplan ileklerin (Fragaria x ananassa) ebeveynlerini oluturmutur. ilek, kuzey ve gney yarmkrenin lman iklim blgelerinde yaylm bir trdr. Arktik blgelerden subtropik ve ekvator blgelerine kadar ok deiik ekolojik koullarda doal olarak yetiebilmektedir. Dnya ilek retimi 4.132.000 tondur. ilek retiminin en fazla yapld lke 1.270.000 ton ile ABDdir. Trkiye, nemli bir ilek reticisi lkedir ve 292.000 tonla ikinci srada yer alr (FAO, 2009). lkemizde ilek yetitiricilii Marmara ve Akdeniz blgelerinde yaygndr. ilek en fazla Mersin ilinde (142.000 ton) retilmektedir. Bunu 35.000 tonla Bursa, 27.500 tonla Antalya ve 26.500 tonla Aydn illeri izlemektedir (TUIK, 2009). ilekler yl ierisinde meyve verme saylarna gre snflandrlrlar. Meyve verme says fotoperiyot ve scakla bal olarak deiir. Tek rn veren eitler Haziran veya ksa gn ilekleri olarak adlandrlrlar. ilek eitlerinin nemli bir ksm bu grupta yer alr. Vejetasyon sresince rn veren eitler ise yediveren eitler olarak bilinirler. Ylda iki rn veren eitler de bulunmaktadr.
zms meyve: zme benzeyen meyveler anlamna gelmekte olup lkemize zg bir terimdir. Bu grup meyveler antosiyanin, beta karoten, C vitamini, baz organik asitler ve dier antioksidant bileikler bakmndan zengindir ve insan sal bakmndan byk bir neme sahiptir.

Fotoperiyot: Gn uzunluu veya bitkilerin gn uzunluuna verdikleri tepki.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

ilek otsu yapda olup, herdem yeil, ok yllk bir bitkidir. ok ksalm bir gvdesi vardr ve saak kkldr. Kkler bir yl yaayp ertesi yl meyve dneminde lr. Kklerinin %90 15 cm derindedir. ilek yapraklar paraldr. Baz eitlerde 4 veya 5 paral da olabilir. eitlere gre deimekle birlikte bitkilerin kol (stolon) atma yetenei vardr. Kollarn toprakla temas ettii boum yerlerinden kkler oluarak yeni bitkiler meydana gelir. ieklenme ile kol oluumu arasnda zt bir iliki vardr. Meyve retimi yaplyorsa kollarn, fide retimi yaplyorsa ieklerin koparlmas gerekir. iekler salkm eklindedir. Yaprak koltuundan kan ince saplar stnde kk salkmlar oluturur. iekler erseliktir. iekte 5 anak yaprak ve 5 ta yaprak ile birlikte ok sayda erkek ve dii organ vardr. Dii organ says 50-400 arasnda deiir. Meyveler iek tablasnn etlenmesi ve sulanmas ile olutuundan yalanc meyve olarak tanmlanr. Salkmda ilk aan iek nce olgunlar. Meyveler olgunlamayla birlikte pembe-krmz tonlarnda renklenir. nemli ilek eitleri arasnda Osmanl, Arnavutky, Yalova-13 ve Yalova-14 gibi yerli eitler ile Camarosa, Fern, Chandler, Sweet Charlie ve Selva gibi yabanc eitler yer almaktadr.
Herdem Yeil: Ylboyu yapran dkmeyen bitki.

86

Bahe Tarm-II

Ekolojik stekleri
klim stekleri
ilek birbirinden ok farkl iklim koullarnda yetiebilen bir bitki trdr. ilein kol veya tomurcuk oluturmasnda kritik scaklk +16Cdir. ilein souklama ihtiyac toplam 400-500 saattir. Souklama ihtiyacnn doal olarak karlanamamas durumunda fideler souk depolarda 1-2 hafta tutulmaldr. ilekte iek tomurcuu oluumunu etkileyen en nemli faktrler scaklk ve gn uzunluudur. Ksa gn koullar iek; uzun gn koullar ise kol oluumunu tevik eder. Dk scaklk ve uzun gn koullarnda da iek tomurcuu oluabilir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE ilein hemen her iklim koulunda yetimesinin sebeplerini aratrnz.

DNELM S O R U

Toprak stekleri

DKKAT

ilek kumlu-tnl, hafif, organik madde ve humusa yeterli, besin maddelerince zengin, szek ve hafif asitli topraklar sever. Topran iyi ilenmi olmas nemliS hastalk ve nematod asndan temiz olmas gerekir. ilek baheledir. Topran O R U rinde, parseller arasnda mnavebe uygulanmal veya toprak ilalanmadan tekrar ilek dikilmemelidir. DKKAT

DNELM

SIRA SZDE

Yetitiricilik Sistemleri
SIRA SZDE

Akta Yetitiricilik
AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Modern yetitiricilikte dikim masura (sedde) zerinde yaplr (Fotoraf 4.3). MasuAMALARIMIZ ralar oluturulmadan nce toprak srlr, iftlik ve ticari gbrelerle gbrelenir. Masuralar taban genilii 1m, st genilii 60-70 cm, ykseklii 25-30 cm ve masuralar aras mesafe 40 cm olarak hazrlanr. Dikim masuralar zerinde 8-10 cm deK T A P rinliinde alan ukurlara yaplr. Dikim ncesinde fidelerin yapraklar azaltlr, kk budamas yaplr ve ilalanr. Fideler gen dikim yntemiyle yaz dikiminde 30x35 cm,T E L E V Z Y O N k dikiminde 30x25 cm sra aras ve zeri mesafelerde yaplr. Yaz dikimlerinde iek ve kollar grldnde alnr. K ve ilkbahar dikimlerinde masuralara siyah plastik serilir. Yaz ve gz dikimlerinde ise plastik nceden serilmez, Kasm-Aralk aylarnda serilir.
NTERNET

Fotoraf 4.3 Akta masuralar zerinde ilek yetitiricilii.

rt Altnda Yetitiricilik
Erkenci ilek yetitiricilii alak veya yksek plastik tneller ile plastik veya cam seralarda yaplmaktadr. Akta yetitiricilie gre; alak tnellerde 1-2 hafta, yksek tnellerde 2-4 hafta ve cam seralarda yaklak 4-6 hafta erkencilik salanmak-

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii S O R U

DNELM

87
S O R U
Frigo fide: k dinlenme dneminde (Aralk-Ocak DK aylarnda) sklerek K A T polietilen torbalara yerletirilip -2Cdeki souk hava depolarnda TemmuzSIRA SZDE Austos aylarna kadar saklanan fidedir.

tadr. Alak ve yksek tnellerde, tnel rtme zaman genel olarak Aralk-Ocak aylardr. rt alt yetitiricilikte frigo fide ile yetitiricilik daha avantajldr. Bakm iDKKAT lemleri genel olarak akta yetitiricilikte olduu gibidir. Ancak rt altnda nem ve scaklk daha fazla olduu iin hastalk ve zararllarla daha etkin ekilde mcadeSIRA SZDE le edilmesi gerekir. ilek, rt altnda durgun veya akan besin eriyiklerinde (su kltr), besin eriyii buharnda veya besin eriyikleriyle desteklenmi topraksz kat ortamlarda da AMALARIMIZ (kat ortam kltr) yetitirilebilmektedir. rt alt ilek yetitiricilii iin Bahe Tarm-I kitabnn rt Alt K T A P ksmndan Meyvecilii yararlanabilirisiniz.

AMALARIMIZ

K T A P

oaltma (Fide retimi)

TELEVZYON

TELEVZYON

ilek toprak alt gvdesinin ayrlmasyla, yaprak eliiyle ve doku kltr yntemleriyle oaltlabilirse de yaygn olarak kollar (stolon) ile oaltlr. Kollar zerindeki boumlar topraa dedii yerde kk oluturur ve yeni bitki oluumunu saNTERNET lar. Kklenen bu yeni bitkicikler ana bitkilerden ayrlr ve fide olarak kullanlr. Fide yetitiricilii iin, ana bitkiler hazrlanan masuralar zerine 1er metre ara ile dikilir ve kol atmaya braklr. Bir ana bitkiden 20 adet salkl fide retilebilir.

NTERNET

Dikim Dnemleri
ilek bahelerinde dikim zamanlar, amaca, evresel faktrlere ve kullanlan fide zelliine gre deikenlik gsterir.

Yaz Dikimi
Yaz dneminde frigo fide kullanlarak yaplan bir dikimdir. Akdeniz ve Gney Ege gibi scak blgelerde dikim tarihi Austos ay, Anadolu ve Dou Anadolu gibi serin ve souk blgelerde ise 15 Haziran-Temmuz arasdr. Ertesi ilkbaharda bol ve kaliteli rn alnr. Yaz dikimi yntemi ile genellikle tek rn alnr ve ertesi yl yeniden dikim yaplr.

K Dikimi
Bu dikim sisteminde souklamasn karlam olan fideler fidelikten taze olarak sklp klar lk geen yerlerde dikilir.

Sonbahar Dikimi
Bu sistemde analk fideler fidelie ilkbahar aylarnda dikilir. Bunlardan elde edilen yeni fideler (kol fideleri) henz dinlenmeye girmeden Eyll sonu-Ekim banda fidelikten sklerek yeni yerlerine dikilir. Bu ekilde scak blgelerde erken rn alnabilir.

lkbahar Dikimi
zellikle klar sert geen kuzey blgeler ve yksek yreler iin uygun bir dikim dnemidir. Ayn dnem iersinde iek ve meyve tutumu gerekleebilir. Ancak az sayda iek oluur ve asl rn oluturan sonraki yln rnnde azalma grlr. Bu nedenle dikim dneminde aan ieklerin kopartlmas gerekir. Bylece bir sonraki yl hem daha kaliteli hem de daha ok rn alnr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Bahe Tarm-II

88
DNELM S O R U

Kltrel lemler
Kltrel ilemler genel olarak dier meyve trlerinde olduu gibi yaplr. ilek suO R U yu seven birS bitkidir. Ancak gereinden fazla sulama, taban suyunun ykselmesine ve buharlama sonucunda toprak yzeyinde fazla tuz birikmesine neden olur. En uygun sulamaA yntemi damlama sulamadr. Yamurlama ve kark usul ile suDKK T lama da yaplabilmektedir. ilek bahesine iftlik gbresi dikimden 1.5-2 ay nce 3-4 ton/da olarak verilir. SIRA SZDE Toprak ve yaprak analizlerine gre ticari gbreleme yaplmaldr. Ancak pratikte genel olarak srm ncesinde iftlik gbresi verilmise 25-30 kg/da, iftlik gbresi verilmemiseAMALARIMIZ N, P, K (15: 15: 15) kompoze gbre verilir. Besin maddeleri50-60 kg/da nin alm maksimum ieklenme devresindedir. ilek demir noksanlna hassastr. Gbreleme konusunda Aydeniz ve Brohinin (1991), Gbreler ve Gbreleme kitabndan K T A P (Cumhuriyet niversitesi Ziraat Fakltesi, Yayn No:10) yararlanabilirisiniz. YabancE L E Vmcadelesi ok nemlidir. ilekte yabanc ot mcadelesi yaygn T ot Z Y O N olarak mallama ile yaplr. Mal materyali olarak kullanlan siyah plastik genellikle dikimden nce masuralara rtlr. Dikimden bir ay kadar nce yabanc ot ilac kullanlarak da mcadele yaplabilir.
NTERNET

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET SIRA SZDE

SIRA SZDE Doal ve yapay mal materyalleri hakknda bilgi edininiz.

DNELM
Mallama bitkileri dondan korumak, topran scaklk S O R U ve fiziksel zelliklerini artrmak, yabanc ot kn engellemek, kaliteli, erkenci, bol D K K A T ve temiz rn almak amacyla toprak yzeyinin doal veya yapay maddelerle rtlmesidir. SIRA SZDE

Hasat

AMALARIMIZ

ilek, meyvesi en narin olan trlerden biridir. Meyve kabuu olmamas nedeniyle fiziki etkilere kar hassastr ve abuk zarar grr. Tamamen krmz rengi alan S O olgunluuna ular. Meyveler sonradan olgunlamaz ve hasat edilmeyveler hasat R U dii olgunlukta kalr. Fazla olgunlarsa meyve eti yumuar, pazar deeri der ve tanmas zorlar. Erken hasatta ise meyveler tam rengini ve tadn almaz. Yakn DKKAT pazarlar iin tam olgunlukta, uzak pazarlar iin meyvenin 3/4 olgunlatnda hasat edilir. SIRA SZDE Hasat sofralk ileklerde iki gnde bir yaplr. Hasat ve snflama ayn anda yaplr. En uygun toplama zaman sabahn erken saatleridir. Taze olarak tketilecek ilekler sap ve anak yapraklar ile birlikte koparlr (Fotoraf 4.4). Meyveler taze AMALARIMIZ tketim iin 250-500glk plastik ya da karton kutular iinde kasalara yerletirilerek pazara sunulur.
K T A P

DNELM

K T A P

Fotoraf 4.4

Taze tketim (stte) ve sanayilik ileklerde hasat TELEVZYON teknii.

TELEVZYON
Doru Yanl Yanl

NTERNET

NTERNET

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

89

Hasat edilen meyvelerde n soutma yaplmal, meyveler soukta tanmal ve marketlerde serin yerde muhafaza edilmelidir. Bylece meyveler kalitesini 4-5 gn muhafaza eder. ilekler %90-95 nispi nemdeki depolarda 2C ile 5C arasndaki scaklklarda 2-4 gn sreyle, 0Cde ise 8 gn muhafaza edilebilir. Derin dondurma ve gda sanayi iin meyveler sapsz olarak toplanr.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

ilein belli bal hastalklar klleme, yaprak yankl, antraknoz, kuruni kf ve Verticillium solgunluudur. Birok toprak kaynakl hastaln kontrol iin toprakta dikim ncesi fumigasyon ve solarizasyon yaplmaldr. Belli bal zararllar ise yaprak biti, krmz rmcek, beyaz sinek, kk kurdu, yaprak bken, yaprak piresi, gz kurdu, emici bcei, trips, msr yeil kurdu ve slkler olup kimyasal veya kltrel nlemler ile mcadele edilebilmektedir.

AHUDUDU VE BRTLEN YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Ahududu ve brtlen Rosaceae familyasnn Rubus cinsi ierisinde yer alan akraba trlerdir. Ahududu Idaeubatus, brtlen ise Eubatus alt cinsinde yer alr. Brtlen trleri, ahududu trlerinden torusun meyve iinde kalacak ekilde kopmas ile ayrlr. Ayrca brtlen srgnlerinin snrsz bymesi ve el ayas eklinde iri yapraklara sahip olmas ayrt edici dier zelliklerdir. Ahududu eitlerinin meydana geldii nemli trler Rubus idaeus ve R. occidentalistir. Bu iki tr arasnda melezlere (mor ahududu) de rastlanmaktadr. Ayrca R. idaeus tr iinde sar meyveli olanlar da vardr. nemli brtlen trleri; R. fruticosus, R. procerus, R. ursinus ve R. trivalistir. Ayrca Ahududu ve brtlen melezleri de bulunmaktadr. Ahududunun anavatan Anadolu (da da evresi), Kafkasya ve Kuzey Amerikadr. Brtlen ise Asya, Avrupa, Kuzey ve Gney Amerikann lman iklim kuanda doal olarak yetimektedir. Her iki tr de Trkiyenin kuzeyinde, batdan douya uzanan bir kuak boyunca, genellikle 1000 m ve daha ykseklerde, hava ve toprak nemi fazla olan yerlerde doal olarak yetimektedir. Ahududu ve brtlen yetitiricilii 2000 yl ncesine kadar gitmektedir. Gnmzde dnya ahududu retimi 483.000 ton olup retimin byk ksm Avrupa ktasnda (386.000 ton) gerekletirilmektedir. lkeler arasnda Rusya (120.000 ton), Srbistan (87.000 ton), Polonya (82.000 ton) ve ABD (60.000 ton) ilk sralarda yer alr (FAO, 2009). Dnya istatistiklerinde brtlen retimi tek bana verilmemektedir. Ancak, yaklak 400.000 ton civarnda bir retim olduu tahmin edilmektedir. Brtlen retiminde de Rusya, Srbistan, Polonya ve ABD ilk sralarda yer almaktadr. Trkiye retimde sz sahibi deildir. Bununla birlikte bata Bursa ve yresi olmak zere Marmara blgesi ve dier iklimi uygun blgelerimizde yeni baheler kurulmakta ve retimi giderek artmaktadr. Her iki trn meyveleri taze tketim yannda reel ve urup olarak deerlendirilir.
SIRA aratrnz. Trkiyenin ahududu brtlen retiminde neden sz sahibi olmadn SZDE
Torus: Ahududu ve brtlende iek tablasn meydana getiren ve zmcklerin zerinde dizildii genellikle konik ekilli iek tablasdr.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

SIRA SZDE

Ahududu ve brtlenler saak kkldr. Uygun toprak koullarnda kkler 1-1.5 m derine kadar inebilir. Ancak yzeye yakn blgelerde younlar. Kkleri zeS O R U rinde yeni srgnleri oluturan adventif gzler bulunur.
DKKAT

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

90

Bahe Tarm-II

Bitkilerin toprak st aksam iki yllktr. lk yl kklerde ya da kk boaznda bulunan adventif gzler srer. kinci yl bu srgnler iek aar, meyve verir ve sonra kurur. Ahududunda srgnler ilk yl eitlere gre deien yaplarda tylerle kapldr. Dikenli brtlenler ahududuna gre daha sert ve uzun dikenlere sahiptir. Srgnler birinci yl dallanmadan 1-2 m byr ve sonbaharda yapraklarn dkerek k dinlenmesine girer. kinci yl bu srgnler boyuna bymez ve zerindeki gzlerden meyve dalcklar geliir.
SIRA SZDE

BrtlendeSIRA SZDE durumunu aratrnz? dikensizlik Ahududu ve brtlenler kark tomurcuk yapsna sahiptir. iekler erselik AHUDUDU S O R U yapda olup kendine verimlidir. Bir iek zerinde ok miktarda erkek ve dii DKKAT a b c organ vardr ve bata arlar BRTLEN olmak zere eitli bcekSIRA SZDE ler yardmyla tozlanrlar. Meyveler, sapn devam d e f olarak oluan iek tablasAMALARIMIZ n (torus) evreleyen ve ayr ayr dllenip tohum balayarak yan yanaA oluan zmcklerden meydana gelmitir. Meyve olgunlancaK T P ya kadar zmckler, iek tablasna skca tutunmu durumdadr. zmckler yeterli bykle ulap etli ve sulu bir yapya sahip olduklarnda meyve olgunlar (ekil 4.2L ve Fotoraf 4.5). TE EV ZYON
DNELM

D ekil 4.2 NELM

AMALARIMIZ

Ahududu ve brtlen meyve ve S O R U srgnlerinde ayrt edici farkllklar. (a, b) DKKAT ahududu meyvesi (c) ahududu srgn, SIRA SZDE (d, e) brtlen meyvesi (f) brtlen srgn.

K T A P

TELEVZYON

Fotoraf 4.5 brtlen N T E R N E T (sa) meyveleri. Ahududu (sol) ve

NTERNET

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Ahududu ve brtlen genel olarak serin lman iklim blgelerinden holanrlar. Ancak brtlen daha scak lman iklim blgelerine; ahududu ise daha serin iklim blgelerine de adapte olabilmektedir. Dolaysyla ahududularn k souklama ihtiyac brtlenlere gre daha fazladr. Meyveler Haziran-Austos dneminde olgunlar. Vejetasyon dneminde hava nispi neminin yksek olmas istenir. Yksek oranda hava nemine karlk bahenin iyi havalanmas gerekir.

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

91

Toprak stekleri
Ahududu ve brtlen organik maddelerce zengin, derin, geirgen, hafif asitli, hafif veya orta bnyeli, su tutma kapasitesi yksek topraklarda baarl bir ekilde yetitirilir. Toprak nemi srekli olmaldr. Toprak reaksiyonu hafif asit veya ntr (pH=6-7) ve toprak derinlii en az 1 m olmaldr. Kireli ve tuzlu topraklar yetitiricilik iin pek uygun deildir.

Bahe Tesisi
Ahududu ve brtlen bahesi klar ok sert gemeyen blgelerde ge sonbahar ve k aylarnda tesis edilir. Ancak k aylarnda iddetli don grlen blgelerde erken ilkbahar dikimi tavsiye edilir.

Destek Sistemi
Ahududu ve brtlen yetitiriciliinde ocak ve it destek sistemleri kullanlr. Yaygn kullanlan ise it sistemidir. Bu sistemde sra balarna 1.5-2 m boyunda SIRA SZDE gl beton direkler dikilir. Aralarna 6-10 metrede bir beton, demir veya ahap direkler dikilir. Direklere gerilmi 1.5 m yksekliindeki iki sra tel arasna bitkiler D tepeleri kesilir. yerletirilerek balanr. Srgn boyu 120-150 cmye ulatnda N E L M Terbiye sistemi ilk yln sonunda kurulur.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

oaltma

S O R U

Ahudu ve brtlen doal olarak kolay oalabilen trler arasnda yer alr. Genel KKAT olarak kk srgn, kk elikleri, u daldrmas ve yaprak-gzD elikleriyle oaltlabilirler. Ahududu, kklerinden srekli yeni srgn oluturur ve srgnlerin mr iki yl ile snrldr. Bu nedenle kk srgnleri ile kolaylkla oaltlr. lkbaharSIRA SZDE da kklerdeki adventif gzlerin srmesi ile oluan srgnler yaz boyu kklenir. Dinlenme dneminde bu srgnler ana bitkiden ayrlr ve fidan olarak kullanlr. AMALARIMIZ Brtlenlerde zellikle dikensiz eitlerin u daldrmas yntemi ile oaltlmas gerekir.
K T A P Daldrma yntemiyle ile oaltma konusunda Bahe Tarm-I kitabndan yararlanabilirsiniz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

ELE ZYO Ahududu ve brtlenin neden a ile oaltlmadn aratrnz. TSIRAVSZDEN

Kltrel lemler

T SIRAV SZDE ELE ZYON

Gbreleme amacyla toprak ve yaprak analiz sonular dikkate alnmaldr. Ancak NTE NET genel bir uygulama olarak, bahelere 3-5 ton/dekar yanm iftlikRgbresine ilave olarak iki yllk gbre ihtiyalar iin 4-10 kg saf azot karl azotlu U S O R gbre, 5-7 kg saf fosfor karl fosforlu gbre, 8-12 kg saf potasyum karl potasyumlu gbre verilir. Dikim ylnda bu miktarn 1/3, ikinci ylda ise 2/3 verilir. DKKAT Srekli toprak nemi isteinde olan ahududu ve brtlenlerde iyi bir verim iin sulama nemlidir. Hasat dneminde sulamaya daha da zen gsterilmelidir. Ancak ahududu ve brtlenlerin kkleri kuraa olduu kadar ar SIRA SZDE duyarldr. neme da Toprakta su birikmesi, kklerde hastalk ve lmlere neden olur. Sulama kark, yamurlama veya damla sulama eklinde yaplr. Hasat dneminde yamurlama AMALARIMIZ sulamadan kanlmaldr. Ahududu ve brtlenlerde farkl amalarla dikim, k, yaz ve genletirme budamalar yaplr. Her yl dzenli yaplmas gerekeni k budamasdr. K budamaK T A P

DNELM

DNELM

NTERNET
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ 92

AMALARIMIZ Bahe Tarm-II

K T A P

TELEVZYON

s iin uygun zaman sonbahar veya ilkbahar badr. Ahududu ve brtlende K T A P meyve veren dallar ikinci yl sonunda kuruduundan bu dallar hasattan sonra veya sonbaharda toprak yzeyine yakn bir yerden kesilip kartlr. Kk veya kk boazndan kan yeni srgnlerden, sonraki yln meyve dal iin her kmede TELEVZYON kuvvetli gelien 3-4 yeni srgn braklr, dierleri kartlr. Ayklama yaparken braklan srgnler arasnda 20-25 cm mesafe braklr. zms meyvelerinE yetitiriciliiyle ilgili yeni gelimeler iin http://www.uzumsu.com/ inNTERN T ternet adresini ziyaret edebilirsiniz.

NTERNET

Hasat
Tekniine uygun bir yetitiricilik yaplmas durumunda dekardan 1-1.5 ton kadar rn alnabilmektedir. Ahududunda meyve torustan kolayca ayrldnda, brtlende ise meyve saptan kolayca koptuunda hasat edilebilir. Hasat, sabahn erken saatlerinde haftada 2-3 kez yaplr. Bir ii 1 saatte ortalama 4-6 kg meyve toplayabilir. Taze olarak pazarlanacak meyveler 100, 250 veya 500 glk kk kaplara toplanr ve bu kaplar byk kasalara dizilerek pazara sunulur. Hasat edilen meyveler en ksa zamanda serin bir yere alnr. Meyvelerin uzun sre taze olarak muhafaza mmkn deildir. Ancak 0.5C veya 0Cde 5-7 gn sreyle depolanabilirler.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Hastalk ve zararllarla mcadelede n art koruma nlemlerinin alnmasdr. Fidanlarn sertifikal olmas nemlidir. Dikim yaplacak yer hastalk ve zararllardan arndrlmal, gerekirse sterilize edilmelidir. Ahududu ve brtlenlerde karlalan belli bal hastalklar; ahududu ccelik virs, yaprak kvrckl virs, mozaik virsleri, kk kanseri veya kk uru, kk rkl ve meyve rkldr. nemli zararllar ise akarlar, yaprak bitleri, tripsler ve nematodlardr.

KV YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

Kivi Actinidiaceae familyasnn Actinidia cinsi iinde yer alan 55 trden birisidir. Ticari adan en nemli tr Actinidia deliciosadr. Kivinin doal yaylma alan inin Gneybats olup, farkl trleri Sibiryadan Gneydou Asyaya kadar yaylmtr. lk ticari baheler 1930lu yllarda Yeni Zelandada kurulmutur. Kivi baheleri Kaliforniyada 1970, Avrupada ise 1980lerde tesis edilmeye balanmtr. Dnya kivi retimi 1.285.000 tondur. retimin %80i talya (474.000 ton), Yeni Zelanda (365.000 ton) ve ili (170.000 ton) tarafndan gerekletirilmektedir (FAO, 2009). Kivi yetitiricilii lkemizde yenidir ve iklimin elverdii snrl alanlarda yaplmaktadr. Bununla birlikte retim miktar artan bir eilim gstermektedir ve 24.000 ton snrna ulamtr. En fazla retimi 7.000 tonla Yalova, 5.300 tonla Rize ve 4.000 tonla Ordu illeri salamaktadr (TUIK, 2009). Lezzeti, yksek C vitamini ierii (100-300 mg), lif zenginlii ve meyve etinin cazip grnts kivinin popler olmasnda nemli rol oynamtr. Meyveler taze tketimin yan sra salata, pasta ve marmelat yapmnda kullanlmaktadr.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Kivi, yzlek yaylm gsteren saak bir kk sistemine sahiptir. Gvdesi sarlc ve trmanc bir asma yapsndadr (Fotoraf 4.6). Gvdesi desteklenmediinde sr-

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

93
Fotoraf 4.6 Kivi bitkisi, meyveleri ve ahap destek sistemi.

nc ve alttan dallanmalarla birlikte al formunda bir byme gsterir. Bitkilerin ekonomik mr 40-50 yldr. Dallar kark dal tipindedir. Yapraklar ak yeil renkli ve kalp eklinde olup alt yzeyi tyldr ve kenarlar dilidir. Yapraklar kn dklr. Bitkiler dioik olup erkek ve dii bitkiler (asmalar) bulunmaktadr. iekler yllk srgnlerin ilk 7. ve 8. yapran koltuunda tek veya salkm eklinde oluur. Salkmdaki iek says dii bitkilerde bire kadar derken, erkek bitkilerde 7ye kadar kabilir. Kivi meyvesi, dii iein dllenmesi sonucu ve sadece yumurtaln gelimesi ile olutuundan gerek meyvedir. Olgun meyvede kabuk ak kahverengi, ksa ve yumuak tylerle kapldr. eitlerin meyve eti rengi ak yeildir. ekirdeklerden da doru ak renkli nms krem rengi uzantlar grlr. Meyvelerin kendine has ho bir tad olup olduka lezzetlidir. A. deliciosa tr ierinde yer alan nemli dii eitler Hayward, Abbott, Bruno, Allison ve erkek eitler Matua, Tomuri, Chico Earlydir.

Dllenme Biyolojisi
iekler erselik grnmde olmasna ramen fonksiyonel olarak erkek ve dii iekler sz konusudur. Erkek bitkilerde, ieklerin dii organnn ovaryumu gelimemitir. Bol miktarda iek tozu retirler ve bu nedenle erkek iek fonksiyonu grrler. Dii bitkilerin ieklerinde ise birden fazla stil bulunur ve stigmalar gelimitir. Bu ieklerin erkek organlarnn rettii iek tozlar sterildir ve bu nedenle dii iek fonksiyonu grrler. lkemizde ieklenme Mays-Haziran aylar ierisinde gereklemektedir. ieklenme 10-15 gn kadar devam eder. Tozlanma bceklerle ve zellikle arlarla gerekleir. Ekonomik bir verim iin dii ieklerin %5-10unun meyve balamas yeterlidir. Ticari retim yaplan bahelerde yeterli meyve tutumu salamak iin 610 dii asmaya 1 erkek asma dikilmelidir.

Ekolojik istekleri
klim stekleri
Kivi subtropik iklim koullarnda yetien bir trdr. Yllk ortalama scakln 1216C olduu, ilkbahar ve sonbahar donlarnn sk grlmedii ve hava nispi neminin %70-80 olduu koullar yetitiricilik iin uygundur. Kn yaanan dk scaklklar (-12C) asmalarn gvde ve srgnlerine byk zarar verir. Rzgarn hakim olduu yrelerde asmalarn etkilenmemesi iin rzgar kran tesis ederek nlem alnmas gerekir. Kivi, suyu sever ancak ar sudan olumsuz etkilenir. Gelime dneminde 800-1400 mm yaa gereksinim duyar.

94

Bahe Tarm-II

Toprak stekleri
Kivi toprak istei bakmndan seicidir. Hafif, derin, geirgen, alviyal ve hafif asitli topraklardan (pH 5.5-7.2) holanr. Asmasnn etkili kk derinlii 40-50 cmdir. Taban suyu seviyesinin 90 cmnin altnda kalmas ve kn 60 cmden yukar kmamas gerekir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Kivi yetitirilen bahede toprak pHs optimum deerlerin alt veya stnde olursa hangi uygulamalarn yaplmas gerektiini aratrnz.
DNE Bahe TesisiL M S O R U Destek Sistemi

DNELM S O R U

DKKAT

ekil 4.3

SIRA SZDE

Kivi destek sistemi.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Kivi yetitiricilik asndan asmaya (zme) benzer. Bitki al formunda olup, her yl dzenli olarak budandDKKAT iin youn bir vegjetatif gelime gsterir. BitkiSIRA SZDE Ana kollar lerin meyve ykne ve yatrma teli rzgarn asmalara uygulad basnca dayanabilAMALARIMIZ mesi ve dzenli, bol ve kaliteli rn verebilmesi iin destek sistemine ihtiK T A P yac vardr. Genellikle destek sistemi olarak T ve ardak sistemi yaygndr TELEVZYON (ekil 4.3).
SIRA destek Kivi asmalarndaSZDE sistemine gre dikim skln aratrnz. NTERNET

SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U

Budama ve Terbiye Sistemi

Kivi asmasnda, dzgn bir gvde ve gvde zerinde ana kollar (sabit kordon) zerinde gelien aksam elde edilmeye allr. Dikilen fidanlarn ilk gelime ylnS R gelimi bir gvde oluturmas salanr. kinci yl srgn 2 mye da dzgn veOiyi U ulat zaman yatrma telinin 10-15 cm altndan u alma yaplr. Telin alt ksmndan karlkl gelien 2 koltuk srgn ana kollar oluturmak amacyla gelimeye D KKAT braklr. nc yl iyi bakm koullarnda asma zerinde 15-20 adet iyi gelimi yllk srgn geliir. lk yln sonunda asmann kalc ekli verilmi ve terbiye SIRA SZDE edilmi olur. Verim budamasnda ama, asma zerinde rn dal olarak bir yal dallar bAMALARIMIZ rakmak, eski rn dal (2 yal) ile krlm ve kurumu dallar kartmaktr. Asmalarn ya ve gelime durumuna gre 12 gzl 10-30 adet 1 yal rn dal braklabilir. Erkek asmalarda iekten fazla yararlanmak iin ar budama yaplmaz. DiK T A P i asmalarda yaz budamas, kollardan kan taze srgnler, yal aksamda gelien obur dallar ile birbirine rakip gelien srgnlerin karlmasn ve meyveli ve meyvesiz dallarda u almay kapsar. Bu dnemde meyve seyreltmesi de yaplr.
TELEVZYON
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET DNELM

S O R U

10

Kivide meyve seyreltmesini ve faydalarn aratrnz. SIRA SZDE

NTERNET DNELM
S O R U

DKKAT

DKKAT

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT 4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

DKKAT

95

oaltma

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Kivi vegetatif oaltma yntemlerinden yaygn olarak elikle oaltlr. Genellikle yar odun ve odun elikleri kullanlr. Kklenme oran, elik alma zaman, elik tiAMALARIMIZ pi, scaklk ve neme bal olarak %20-80 arasnda deiir.
K T A elikle oaltma konusunda Bahe Tarm-I kitabndan yararlanabilirsiniz. P

AMALARIMIZ

K T A P

Kltrel lemler
T E L E V nispi Kivi optimum bir gelime iin yla iyi dalm bir ya ve yksek Z Y O N neme ihtiya duyar. zellikle gelimenin hzl olduu dnemde bitki susuz kalrsa yapraklar solmaya ve u ksmlardan itibaren kurumaya balar. Gen asmalarda damla sulama verim yandaki asmalarda ise mini sprinkler sulamaT sistemi iyi sonu N ERNET verir. Youn meyve oluumu ve budama artklar dolaysyla fazla miktarda besin elementi topraktan kaldrlr. Optimum verim ve kaliteli rn iin toprak yaprak analiz sonularna gre dzenli gbreleme yaplmaldr. Bununla birlikte genellikle 34 ylda bir Ocak-ubat aylarnda 3-4 ton/dekar yanm iftlik gbresi uygulanr. Potasyum ve fosforlu gbreler ise zellikle 4-5 yalarndan sonra 2-3 ylda bir mutlaka verilir. Kivi asmalarnn yzlek kkl olmas ve dzenli sulanmalar gerektiinden ok sk ve derinden toprak ilemesi yaplmaz. Ylda bir kez (k sonu, asmalar uyanmadan) 10-15 cm derinlikten yzeysel ileme yeterlidir. Kivi bitkileri herbisitlere kar son derece hassas olduklar iin yabanc otla mcadelede mallama ve mekanik yntemler tercih edilir. TELEVZYON

NTERNET

Hasat
Hayward eidinde bitki bana 70-80 kg ve dekardan 4-5 ton rn alnabilmektedir. Kivi hasat sonrasnda olgunlamaya devam edebilen klimakterik bir meyve trdr. Meyveler suda znebilir kuru madde (SKM) orannn %6.5-7ye ulatnda hasat edilir. Meyveler hasattan belli bir sre sonra yeme olumuna gelir. Kivi, souk hava depolarnda 0C scaklk ve %90-95 nispi nem koullarnda 5-6 ay muhafaza edilebilmektedir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Kivi hastalk ve zararllarla mcadele asndan dier meyve trlerine gre daha az sorun yaanan bir trdr. Ancak, yetitiriciliinin yapld ortamda nispi nemin yksek olmas bata mantari hastalklarn yaylmas iin uygun bir ortam tekil etmektedir. Kivilerde en fazla sorun yaratan hastalk kk ve kk boaz rkl (Phytophthora cactorum, P. citricola, P. lateralis, P.megasperma) olup, daha ok drenaj kt ve ar topraklarda yaygndr.

96

Bahe Tarm-II

zet
A M A

zm, ilek, ahududu, brtlen ve kivinin ekonomik nemini anlatmak. Dnya bacl ierisinde alan ve retim deerleri ile ilk sralarda yer alan lkemiz, dnya ekirdeksiz kuru zm retiminin %36.3n tek bana karlamaktadr. ekirdeksiz kuru zm retimimizin tamamn, Ege blgesinde bata Manisa olmak zere Denizli ve zmir illerinde yetitirilen Sultani ekirdeksiz salamaktadr. zms meyvelerden ilek kltrne lkemizde 1960l yllarn sonlarnda balanmasna ramen gnmzde 292.000 tonluk retime ulalmtr. Yetitiricilik Marmara ve Akdeniz blgelerinde yaygndr. Ahududu ve brtlen retiminde lkemiz sz sahibi deildir. Ancak bata Bursa ve yresi olmak zere Marmara blgesi ve dier iklimi uygun blgelerimizde yeni baheler kurulmakta ve retimi giderek artmaktadr. Kivi retimi lkemizde olduka yeni olmasna ramen sevilen ve retimi giderek artan bir meyve olmutur. Yalova, Rize ve Ordu nemli retici illerdir. zm, ilek, ahududu, brtlen ve kivinin morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlamak Asmalar genel olarak erdii iek yapsna sahiptir. Bu nedenle tek eit ile balarn kurulmas ekonomiktir ve tercih edilir. ilek, ok yllk otsu yapda her dem yeil bir bitkidir. Gn uzunluuna bal olarak iek veya stolon oluturur. iekleri salkm eklindedir. ilek meyvesi yalanc meyvedir. Ahududu ve brtlen meyve, yaprak ve dier baz fenotipik zellikleriyle birbirlerinden ayrt edilirler. Brtlende torus meyve ile birlikte kopar, ahududunda ise torus sapla birlikte bitki zerinde kalr. Toprak st aksam iki yllk, toprak alt aksam ise ok yllktr. Kivi, kn yapran dken yzlek kkl, sarlc ve trmanc bir gvdeye sahip ok yllk bir bitkidir. Bitki anatomik olarak asmaya benzer. Dioik iek yapsna sahiptir. iekleri erselik grnmde olmasna karn fonksiyonel olarak dii veya erkektir.

A M A

A M A

zm, ilek, ahududu, brtlen ve kivinin ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirlemek Asmalar ve ilek lman iklim, ahududu ve brtlen serin lman iklim, kivi ise subtropik iklim kuann nemli trlerindendir. Asmalar eit zelliklerine gre Mays ay sonundan Kasm ay balarna kadar deien geni bir aralk ierisinde zmlerini olgunlatrr. Gnmz baclnda Amerikan asma analar zerine kltr eitlerinin alanmas ile oaltma ve retim almalar yaplmaktadr. ilein ok farkl iklim koullarna uyum salayan tr ve eitleri mevcuttur. ilekler gn uzunluuna duyarl olup ounlukla ksa gn bitkisidir. Bitkiler yaygn olarak stolonla oaltlr. Ahududu ve brtlen suyu ok sever. Hafif asitli topraklardan holanrlar. Brtlenin kn souklama ihtiyac ahududuna gre daha azdr. Ahududular genellikle kk srgnleri, brtlenler ise u daldrmas yntemi ile oaltlr. Kivi suyu sever ancak ar sudan da olumsuz etkilenir. Toprak istekleri bakmndan seicidir. Hafif, derin, geirgen ve alviyal topraklardan holanr. Yaygn olarak elikle oaltlr zm, ilek, ahududu, brtlen ve kivinin ba ve bahe tesisi ile kltrel ilemlerini aklamak. Baclkta, dzenli rn almak ve rn kalitesini ykseltmek iin budama ve terbiye sistemlerinin uygulanmas gereklidir. Telli terbiye ekillerinin uygulanmas ba tesislerinde birim alann ve ekolojinin daha iyi deerlendirilmesi bakmndan nemli bir kltrel uygulamadr. ilekte meyve retimi akta, rt altnda ve topraksz ortamda yaplabilmektedir. Akta belli dnemlerde, rt altnda ise yl boyu yetitiricilii yaplabilir. Ahududu, brtlen ve kivide trlere zg destek sistemleri kullanlarak baheler oluturulur. Meyve bahelerinde sulama, gbreleme, toprak ileme, mallama, hasat, hastalk ve zararllarla mcadele ilemleri tekniine uygun olarak yaplmaldr.

AM A

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

97

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ekirdekli, kurutmalk amala deerlendirilen bir zm eididir? a. Besni b. Sultani c. Merlot d. Narince e. Bozcaada avuu 2. Asma iekleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kltr yaplan eitlerde genellikle erdii iek yaps grlmektedir. b. Erkek iek yaps genellikle Amerikan asma trlerinde bulunur. c. Asma iekleri amadan nce birlemi anak yapraklar ile rtlmtr. d. Az saydaki zm eitlerinde fonksiyonel dii iek bulunmaktadr. e. Asma ieinde bir dii organ bulunmaktadr. 3. Aadaki budama ekillerinden hangisinde, asmalarn yal dallar 2-4 gz zerinden budanr? a. Goble b. Ksa budama c. Yenileme dal d. Kark budama e. Guyot 4. ilein iek veya kol oluumu zerine en etkili faktr aadakilerden hangisidir? a. Sis b. Nem c. Ya d. Rzgar e. Fotoperiyot 5. Frigo fide aadaki dikim dnemlerinden hangisinde daha yaygn olarak kullanlr? a. K dikiminde b. Yaz dikiminde c. lkbahar dikiminde d. Mart dikiminde e. Sonbahar dikiminde 6. Aadakilerden hangisi ahududuyu brtlenden ayran nemli zelliklerden biri deildir? a. Torusun bitki zerinde kalmas b. Yaprak rengi c. Yaprak ekli d. Yaprak irilii e. Srgn gelime kuvveti 7. Aadaki dnemlerden hangisinde ahududu ve brtlende yamurlama sulama yaplmamaldr? a. Sonbahar dneminde b. lkbahar dneminde c. K dneminde d. Hasat dneminde e. Dikim dneminde 8. Aadaki lkelerden hangisinde kivi ilk kez kltre alnmtr? a. in b. ABD c. Yeni Zelanda d. talya e. Almanya 9. Aadaki eitlerden hangisi erkek kivi eididir? a. Hayward b. Bruno c. Abbott d. Allison e. Matua 10. Kivide en nemli hasat kriteri aadakilerden hangisidir? a. Toplam asitlik b. Meyve eti sertlii c. ieklenmeden hasada kadar geen sre d. SKM e. Meyve kabuk rengi

98

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise zmn Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zmn Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zmn kltrel ilemlerinden Budama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ilein Ekolojik stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ilein Dikim Dnemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ahududu ve brtlenin Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ahududu ve brtlenin Kltrel lemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kivinin Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kivinin Morfolojik ve Biyolojik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kivinin kltrel lemlerinden hasat konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 zmlerin deerlendirme eklini salkm ve tane zellikleri belirlemektedir. Taze olarak tketilen sofralk zmler yeme kalitesi yksek, genel olarak gsterili, iri taneli, seyrek salkml, sert tane etine sahip eitlerdir. Kurutmalk zmler yumuak dokulu, kalite kaybna uramadan uzun sre muhafaza edilen eitlerdir. araplk-ralk eitler kk, orta veya byk salkml olabilir ancak en tipik zellikleri salkmn sk taneli olmasdr. Ayrca tane olduka sulu bir yapdadr. Sra Sizde 2 Ak kkl asma fidanlar, fidanlk koullarnda kklendirilen, vejetasyon dnemi sonunda (sonbaharda) yaprak dkmnn ardndan sklen dinlenme halindeki fidanlardr. K ve ilkbahar dikimlerinde kullanlr. Kapl (veya tpl) asma fidanlar sera koullarnda, kklendirme ortam ile doldurulmu plastik, karton vb. kaplar ierisinde kklendirilen, yaprakl halde aktif gelime dneminde olan dikime hazr fidanlardr. Yaz dnemi iinde dikilirler. Sra Sizde 3 ilek tr ve eit bakmndan olduka zengindir. Hemen her iklim kouluna uyum salayabilen ilek tr ve eitleri slah edilmitir. Kolay oalmas, ok yllk bir bitki olmas ve rt altnda yetitirilebilmesi ok geni bir alana yaylmas bakmnda nemli avantajlar salamtr. Sra Sizde 4 Gnmzde ilek yetitiriciliinde farkl mal materyalleri kullanlmaktadr. Bunlarn bazlar sap- saman, iftlik gbresi, tala, ibreli yapraklar, canl im vs. gibi doal; bazlar da siyah ve effaf plastik mal, tekstil mal, vs. gibi yapay mal materyalleridir. Sra Sizde 5 lkemizde ahududu ve brtlen doal olarak yetien trler olmasna karn kltr olduka yenidir. Islah edilmi standart eitlerimizin olmay, deerlendirme ekilleri ve insan sal asndan neminin yeterince bilinmemi olmas dier nedenlerdir.

2. c

3. b

4. e 5. b 6. b

7. d

8. c

9. e

10. d

4. nite - zm ve zms Meyve Trleri Yetitiricilii

99

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6 Brtlenlerde gvdenin ve kklerin merkezi dokular dikenlilik zellii gsterirken d dokuda, epidermis dokusunun farkllamasyla dikensizlik meydana gelebilmektedir. Bu durum himeyre (Chimeria) ile aklanmaktadr. Ancak bu bir modifikasyon durumudur. Kkten kan srgnler dikenli olacandan dikensizliin devam iin eitlerin sadece u daldrmas ile oaltlmas gerekir. Sra Sizde 7 Ahududu ve brtlenin toprak st aksam iki yllktr. kinci yl meyve verdikten sonra kurur. Bu nedenle iki yl sonra kuruyacak olan dallara a yaplmaz. Sra Sizde 8 Toprak pHs 6nn altna dnce dekara 200 kg toz kire verilir. Toprak pHs 7.8 zerinde ise ve yapraklarda kloroz grlmse, dekara 500-750 kg kkrt ikiye blnerek uygulanmaldr. Sra Sizde 9 Kiviler kuvvetli gelien bitkiler olup, ekoloji, toprak ve bakm artlarnn durumuna gre yllk srgn 1.5-2 m uzayabilmektedir. Asmalarn dikim skl T dayanak sisteminde genellikle 4x4 m veya 4x5 m, ardak (pergola) sisteminde ise 5.5x6 m eklinde uygulanmaktadr. Sra Sizde 10 Kivide meyveler fndk iriliindeyken yaplan seyreltme ile genellikle kusurlu meyveler (bitiik, fan, yass, iyi dllenmemi meyveler) koparlarak, asmada kalan dier meyvelerin iriliklerinin artrlmas amalanr. Aaolu, Y.S. (1986). zms Meyveler. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 984, Ders Kitab:290, Ankara. Ate, A. (1993). Ahududu Yetitiricilii. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Bursa l Mdrl, Bursa. Bowling, B.L. (2000). The Berry Growers Companion. Timber Press, Incorporated. elik, S. (2007). Baclk (Ampeloji). Cilt I. Namk Kemal niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm, Tekirda. elik, H., Aaolu,S., Fidan, Y., Marasal, B., Sylemezolu, G. (1998). Genel Baclk. SunFidan A.. Mesleki Kitaplar Serisi:1, Fersan Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti. Ankara. FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture Crop Primary. http://faostat.fao.org. Hasey, J.K. (1994). Training Young Vines. Kiwifruit Growing and Handling (Ed. Hasey, J.K., Johnson, R.S., Grant, J.A., Reil, W.O). University of California Division of Agriculture And Natural Resources Publication. Karadeniz, T. (2004). ifal Meyveler. Burcan Ofset Matbaaclk Sanayi, Ordu. Konarl, O. (1986). ilek. Tarmsal Aratrmalar Destekleme ve Gelitirme Vakf. Yayn No:12. Yalova. Onur, C. (1996). Ahududu Yetitiricilii. Damla Ofset, Antalya. Sale, P.R., Lyford, P.B. (1990). Cultural Management and Harvesting Practices for Kiwifruit in New zealand. Kiwifruit: Science and Management. (Ed. I.J. Warrington and G.C. Weston.) Samanc, H. (1990). Kivi (Actinidia) Yetitiricilii. Tarmsal Aratrmalar Destekleme ve Gelitirme Vakf Yayn No:22, Yalova. TUIK, (2009). Bitkisel retim statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul. Uzun, . (2004). Baclk El Kitab. Hasad Yaynclk Ltd.ti., stanbul. Ylmaz, H. (2009). ilek. Hasad Yaynclk Ltd. ti. stanbul. Zenginbal, H., zcan, M. (2005). Kivinin (Actinidia chinensis Planch.) Dllenme Biyolojisi. Ondokuz Mays niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 20(2): 98-105.

5
Amalarmz indekiler
Bahe Tarm-II

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra turungiller ve incirin; Ekonomik nemini anlatabilecek, Morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlayabilecek, Ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirleyebilecek, Bahe tesisi ve kltrel ilemleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Portakal, mandarin, limon, altntop, incir Morfoloji Biyoloji Ekolojik istekler oaltma Bahe tesisi Kltrel ilemler

Turungiller ve ncir Yetitiricilii

TURUNGLLER (PORTAKAL, MANDARN, LMON VE ALTINTOP) YETTRCL NCR YETTRCL

Bu nitedeki Turungiller Yetitiricilii Prof.Dr. Turgut YELOLU tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki ncir Yetitiricilii Prof.Dr. Ayzin KDEN tarafndan yazlmtr.

Turungiller ve ncir Yetitiricilii

TURUNGLLER (PORTAKAL, MANDARN, LMON VE ALTINTOP) YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler
Dnyada en ok yetitirilen meyve grubunu oluturan turungiller Rutaceae familyasnn Citrus cinsi iinde yer alr. Turungiller ierisinde byk bir cins, tr ve eit zenginlii vardr. Dnyada ticarete konu olan trlerden en ok bilinenler ekil 5.1de verilmitir. Turungillerin anavatan Gneydou Asyann tropik ve semitropik blgeleridir. Turungillerin yetitiricilii dnyada 40 kuzey enlemi ile 40 gney enlemi arasnda ekvatorun scak-nemli ikliminden scak subtropik ve hatta serin subtropik iklimlere kadar yaplmaktadr. Bununla beraber ticari eitlerin ou kaliteli bir ekilde ancak subtropik iklim kuanda yetitirilebilmektedir. Tropik ve semitropik blgelerde meyvelerin i ve d renklenmesi iyi olmamakta ve aroma yetersiz kalmaktadr. Bu erevede kaliteli sofralk retim Trkiyenin de ierisinde bulunduu subtropik blgelerde yaplmakta, dier blgelerdeki retim genellikle meyve suyu sanayisine ynelik olmaktadr. Dnya toplam turungil retimi yaklak 125.000.000 tondur. lkeler arasnda in ilk srada (25.000.000 ton) yer alr. Bunu Brezilya (20.400.000 ton) ve ABD (10.700.000 ton) izler. Dnya retiminin %55ini portakal, 25ini mandarin, %11 kadarn limon ve laym, %4 kadarn altntop ve adok trleri, kalan ksmn ise dier turungiller oluturmaktadr (FAO, 2009).
Fotoraf 5.1 Dnyada ticarete konu olan Turungil trleri.

adok (Citrus Grandis)

Aa Kavunu (Citrus medica)

Altntop (Citrus paradisi)

Turun (Citrus aurantium)

Portakal (Citrus sinensis)

Mandarin (Citrus reticulata)

Limon (Citrus Lemon)

Laym (Citrus aurantifolia)

102

Bahe Tarm-II

lkemizde yetitirilen nemli turungil trleri portakal (Citrus sinesis), limon (C. limon), mandarin (C. reticulata) ve altntop (C. paradisi)dir. Yllk retimimiz yaklak 3.500.000 tondur. retimde, portakal %48, limon %24, mandarin %22 ve altntop ise yaklak %6 lk paya sahiptir. Trkiyenin dnya turungil retimindeki pay %2.8 gibi kk bir deer gibi grnse de yksek meyve kalitesi sayesinde dnyada turungil ihracatnda 4. srada yer almaktadr. Trkiyeden 2009 ylnda 286.000 ton limon, 258.000 ton mandarin, 176.000 ton portakal ve 127.000 ton altntop olmak zere toplam 847.000 ton turungil ihra edilmitir. Akdeniz hracat Birlikleri rakamlarna gre 2009 ylnda turungiller, Trkiye ya meyve-sebze ihracatnn %43n, ya meyve ihracatnn ise %65ni oluturmaktadr. Turungiller ounlukla taze ve meyve suyu olarak tketilir. Toplam retimin %60 taze (sofralk) ve %40 kadar meyve suyuna ilenir. Az miktarda meyve de dilim konservesine ilenir. Ayrca meyve kabuu, taze srgnleri ve ieklerinden kartlan eterik yalar parfm sanayisinin en nemli ham maddesidir. Bunun yannda meyve kabuu ve ekirdekleri boya sanayi, hayvan yemi gibi birok amala deerlendirilmektedir. Turungil meyvelerinin ierdii yksek dzeyde C vitamini; kalsiyum, potasyum, magnezyum ve demir mineral maddeleri; glikozid ve flavonidler ile dier fitokimysallarn yansra meyvelerin kalitesinden herhangi bir ey kaybetmeden aa zerinde uzun sre kalabilmesi turungillerin en nemli zellikleridir.
SIRA SZDE

evrenizde SIRA SZDEyetiip yetimediini aratrnz, yetiiyorsa trleri birbiriyle karturungil latrarak farkllklar belirleyiniz.

DNELM S O R U

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

Turungiller tek gvdeli ve herdemyeil aalara sahiptir. Ana, tr ve eide baS O R 3-7 l olarak aalar U m kadar boylanabilmektedir. Aalar dik, yar dik ve yayvan geliebilir. rnein limon ve turunlarda genelde dik, satsuma mandarininde ise yayvan bir geliimTgrlr. Genellikle kresel ta olutururlar. Tacn skl tr, eDKKA it ve aacn yana gre deiiklik gsterir.

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

Dal ve Srgnler
Gen srgnler yeil renklidir ve gen kesitlidir, olgunlatka yuvarlaklar. Bu zellik limonlarda ok daha belirgindir. Srgnler zerinde yapraklar ve her yapAMALARIMIZ ran koltuunda bir tomurcuk ve diken bulunmaktadr. Dal ve srgnlerde ayrca iek ve meyveler oluur. Turungillerde srgn faaliyeti ilkbahar dneminde balar. Hem vegetatif hem K T A P de generatif gelimenin olmas nedeniyle ok nemli bir srgn dnemidir. Sren tomurcuklardan oluan gen srgnlerde iek ve yaprak tomurcuklar bulunur. Yaz ve sonbahar dnemleri genellikle vegetatif gelimenin olduu srgn dnemTELEVZYON leridir. Ancak, bu dnemlerde ilkbahar srgn dnemlerine gre daha az fakat uzun, kuvvetli ve iri yaprakl srgn geliimine rastlanmaktadr.
N Yapraklar T E R N E T

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Kanatk: yaprak sapnn iki tarafnda yaprak ayasnn ayn zelliklerine sahip ancak ok daha kk olarak meydana gelen ksmdr.

Turungillerin yapraklar genellikle basit yaprak yapsndadr. Yaprak, yaprak ayas ile kanatk olmak zere iki ksmdan olumaktadr. Kanatn gelimi olmas turungillerde trler arasnda farkllk gstermektedir. Altntop ve adoklarda kanatklar olduka iri ve geni, portakal ve mandarinlerde kk, limonlarda ise iz eklindedir. Kanatk ile yaprak ayas arasnda eklem olarak isimlendirilen ok be-

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

103

lirgin bir izgi bulunmaktadr (Fotoraf 5.2). Yapraklar ilk aamada ak yeil renklidir, ancak tam olgunlua ulatklarnda koyu yeil ve derimsi yap almaktadr. Limon gibi eki turungil trlerinde kan gen yapraklar mor renklidir.
Fotoraf 5.2
Yerli yaprakl anac ve altntop trnn yaprak ekli.

Yaprak ayas

Yerli Yaprakl

Eklem Kanatk Altntop

Kkler
Turungillerde ana kkler, yan kkler ve saak kkler vardr. Bitkiler su ve besin maddelerini saak kkleri vastasyla alr. Turungillerin kk sistemleri bir kazk kk ile ekillenir. Turun anacnda ok baskn bir kazk kk vardr. Ana olarak kullanlan dier bir tr olan yaprakl ise saak kkldr.
yaprakl: Yapraklar dier turungillerden farkl olarak yaprakktan oluan, yalnzca ana olarak kullanlan ve turungiller ierisinde kn yapran dken tek trdr.

iekler
Turungillerde iekler erseliktir. Bir iekte 5 anak, 5 ta yaprak, 1 dii organ ve 20-25 adet erkek organ bulunur. anak yapraklar yeil; ta yapraklar beyaz olup etlidir ve ierisinde uucu ya kesecikleri vardr. Limonda iek tomurcuklar nce genelde mor renklidir. Aldktan sonra beyaz renge dner. iekler ilkbahar srgn dnemi ile birlikte gen srgnlerin yaprak koltuklarnda olumaktadr. Turungillerde 4 tip tomurcuk grlmektedir: Yaprak ve srgn tomurcuklar; Bu tomurcuklardan yaprak ya da srgnler oluur. Yaprak miktar yksek, iek miktar dk iek salkm oluturan tomurcuklar; Bu tomurcuklardan salkm eklinde gelien, srgn zerindeki, iek says az yaprak says fazladr. Bu tip tomurcuklarda yaprak miktarnn fazla olmas iek ve meyvelerin beslenmesi asndan olduka nemlidir ve bu nedenle yetitiriciler tarafndan tercih edilir. iek miktar yksek, yaprak miktar dk iek salkm oluturan tomurcuklar; Tomurcuklardan salkm eklinde gelien srgn zerinde hemen hemen her yaprak koltuunda 1 tane iek oluur. Saf iek tomurcuklar; Sadece tek iek olutururlar. Daha ok kaln, yal dallarda ve bazen de ana dallar zerinde oluurlar. Bu iekler iyi beslenemediklerinden genelde iek veya meyve dneminde iken dklrler.

104

Bahe Tarm-II

Meyve
Botanik olarak zellemi bir zms meyvedir. Bir meyvede 8-18 dilim bulunmaktadr. Flavedo denilen renkli d kabukta eterik ya kesecikleri bulunur. Turungiller ierisinde ticari deer tayan trler itibariyle meyve irilii, meyve ekli, kabuk rengi, meyve et rengi ve dier meyve zellikleri bakmndan byk farkllklar vardr. En iri tr adoktur. Onu srasyla altntop, portakal, limon, mandarin ve laym izler. Meyve kabuk rengi ak saman sarsndan patlcan moruna, meyve et rengi ak yeilden koyu krmzya kadar deiim gsterir.

iek ve Meyve Dkmleri

Turungillerde iyi bir verim iin doal koullar altnda aan ieklerin %0.2-%1.0 kadarnn olgun meyve dnemine ulamas yeterli olmaktadr. Aacn btn ieklerini beslemesi ve olgun meyve dnemine ulatrmas mmkn deildir. Bu nedenle aa kendi doas ierisinde deiik dnemlerde iek ve meyve dkmleri yaparak meyve ykn dzenler. nemli olan bu dkmlerin ar olmamasdr. Turungillerde iek dkm, kk meyve dkm, Haziran dkm ve hasat n dkm olmak zere 4 tip iek ve meyve dkm grlr. Bunlar ierisinde en nemlisi ve tehlikelisi Haziran dkmdr.

Dllenme Biyolojisi
Bir tohum iinde birden fazla embriyo (poliembriyoni) bulunabilmekte ve byle bir tohum ekildiinde genelde ana bitkinin btn zelliklerini tayan yeni bir bitkiler meydana gelmektedir. Altntop ve portakallarda poliembriyoniye eilim yksektir. Portakallar ierisinde gbekli portakallar tohum iermedii iin dllenmeye ihtiya duymaz. Dier portakallar da genellikle tozlayc eide gereksinim duymadan yeterli meyve oluturur. Mandarin hibritlerinin ou (Orlando tangelo, Minneola tanjelo, Robinson mandarini, Nova mandarini, Osceola mandarini ve Klemantin mandarini) kendine uyumaz ve tozlayc eit ister. Satsuma grubu mandarinler ve dier mandarinler genelde yabanc tozlamaya gereksinim duymaz. Limonlarda ve altntoplarda tozlanmaya gerek yoktur. Buna karn, adok eitlerinin ou kendine uyumaz ve tozlayc eit gerektirir. ieklenme dneminde tozlanma ar ile gerekletii iin bahede yeterli sayda ar kovan bulundurulmaldr.

Ekolojik stekleri
klim stekleri
Dk scaklklar turungillerin yetitiriciliinde en nemli snrlayc faktrdr. Turungiller dk scaklklara ok duyarldr. Bu nedenle souk blgelerde yetitirilemezler ve dondan zarar grrler. Dk scaklklara en duyarl trler aa kavunu, laym ve limondur. Daha sonra adok ve altntop gelir. Bunlar portakal, mandarin ve turun izler. Laymlar -1C, -2Cde, limonlar -2C, -3Cde zarar grrken; portakallar - 3C, - 4C ve mandarinler -7C, -8Cye kadar dayanabilir. Bununla birlikte, tr ve eitlerin souklara dayanm zerine dk scakln derecesi yannda souk havann bahede kalma sresi, havann rzgarl olup olmamas, aacn ya, aacn meyve yk gibi birok faktr etki yapmaktadr. Turungiller genel olarak hava scakl 12.8Cye ulatnda bymeye balar. Hzl bymeye balama scakl 18C, 19C dir. En iyi byme scakl ise 26C,

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

105

28C arasdr. Trlere gre deien scaklk toplam da meyve olgunlamas ve meyve kalitesi bakmndan byk nem tamaktadr. Trkiyedeki scaklk toplam portakal, mandarin ve limonlar iin yeterli olmakla beraber, altntoplarda genelde yetersiz kalmaktadr. Yava yava artan gece-gndz scaklk fark renklenmeyi arttrr ve daha koyu renkli meyveler oluur. Turungil yetitiriciliinde %50nin zerinde hava nispi nemi gerekmektedir. yi bir verim ve kalite iin hava nispi neminin %70in zerinde olmas uygundur. Nem oran arttka meyvelerde eit zellii daha iyi bir ekilde ortaya kmaktadr. Ancak %85in zerindeki nispi nem zellikle limonlarda mantar kkenli hastalklar arttrd iin arzu edilmemektedir. iddetli rzgarlar bahelerde nemli kayplara neden olabilmektedir. Kuvvetli esen rzgarlar mekanik zararlanmalara (dal krlmalar, meyve srtnmeleri, meyve dkmleri vb.) ve ar su kaybna yol aarak fizyolojik olarak meyve dkmlerine neden olabilmektedir. Washington Navel ve dier gbekli portakal eitleri ile Yafa portakal ieklenme dnemi, kk meyve dnemi ve Haziran dkm dneminde esen kuru rzgarlardan ok etkilenir ve iddetli dkmler gerekleir. Bu eitler ekirdeksiz ve az ekirdekli olduklar iin ani iklim deiikliklerine ok duyarldrlar.

Toprak stekleri
Genel olarak ok hafif ve ok ar topraklarda turungil yetitiricilii baarsz olmaktadr. Bunlarn dndaki topraklar baz uygulamalar yaplarak rahatlkla yetitiricilik iin kullanlabilmektedir. ok hafif topraklar ok szektir, srekli sulamay ve gbrelemeyi gerektirir. Ar topraklarda ise kklerin solunumu engellendii ve ayrca baz bitki besin elementleri fazlaca tutulduu iin turungillerin yetitirilmesi mmkn olmaz. En uygun toprak yaps tnl-kumlu, kumlu-tnl veya killi-tnl topraklardr. Toprakta kil oran %8-10 dzeyinde olmal ve %20yi gememelidir. Kum oran ise %50 civarnda olmaldr. Daha fazla olmas ok szek bir ortam olumasna neden olaca iin istenmez. Toprakta aktif kire miktar %10u getii zaman bitki besin elementlerinin alnmas ile ilgili sorunlar balamakta ve zellikle demir klorozu grlmektedir. Toplam kire ise toprakta %40 gememelidir. Kirelilik, toprak yapsndan kaynakland gibi, sulama suyundan da kaynaklanabilmektedir. Bu nedenle sulama suyunun kalitesi ok nemlidir. Topraktaki tuz miktar %0.30un zerinde ise bahe kurulmamaldr. Turungiller hafif asidik-ntr topraklar istemektedir. pHnn 5.5-7.5 olduu topraklar yetitiricilik asndan uygundur. Ancak, baz nlemler almak kouluyla 5.5-8.0 arasnda pHya sahip topraklarda da fazla bir sorunla karlamadan yetitiricilik yaplabilmektedir. Turungil yetitiricilii iin minimum toprak derinlii 1.5 m olmaldr. Kkler youn olarak 30-90 cm derinlikte bulunmaktadr. Toprak derinlii 1 m olan yerlerde baz nlemler alnarak (srta dikim, iyi bir drenaj) da turungil yetitirilebilir. Toprakta geirimsiz bir tabakann bulunmas turungil aalarnda ok byk sorunlara yol aar. Turungil bahesinde yalar veya sulamalardan sonra toprakta biriken suyun uzaklatrlmas gerekir. Bu nedenle eer toprak arsa mutlaka bahe kurulmadan nce kapal drenaj yaplmaldr. Hafif topraklarda ise ak drenaj yeterli olabilmektedir. Bahe kurulacak yerde taban suyu seviyesi toprak yzeyinden en az 1 m aada bulunmaldr. Taban suyu seviyesi yzeye yaknsa srta dikim yaplarak yetitiricilik yaplabilir.

106

Bahe Tarm-II

Ekolojik Blgeler
Turungiller, lkemizde subtropik iklimin bulunduu 3 blgede yetimektedir. Bunlar nem srasna gre yledir; Akdeniz Blgesi: Trkiye toplam turungil retiminin %89 kadarn karlamakta ve Dou Akdeniz blgesi (%77) ile Bat Akdeniz blgesi (%12) olmak zere iki nemli alt retim blgesini iine almaktadr. Ege Blgesi ve Marmara Blgesinin Ege iklimi gsteren ksm: Trkiye toplam turungil retiminin %11 kadarn karlamaktadr. Dou Karadeniz Blgesi: Bu blgedeki turungil retimi nemini kaybetmi olup, retim miktar ihmal edilebilecek dzeydedir (%0.2).

Bahe Tesisi
Yetitirilmesi planlanan turungil eitleri iin uygun olduu belirlenen iklim ve toprak zelliklerine sahip arazide, mutlaka yeterli sulama suyunun da varl ve kalitesi saptanmaldr. Turungiller Ekim-Kasm aylarnda veya ubat-Nisan aylarnda dikilebilir. Bununla beraber, kn don tehlikesi olan souk yerlerde ve zellikle limon gibi souklara duyarl trlerde ubat-Nisan dikimi tercih edilmelidir. Dikim ekli olarak normal dikim veya srta dikim yntemleri kullanlabilmektedir. Normal dikim ynteminde portakal iin uygun sra aras ve sra zeri mesafesi 7x7 mdir. Bununla birlikte, yar sk dikim yaplarak (7x3.5 m) 2 kat rn alnmas ve aa tacnn biribirine ok yaklat 10-12 yalarnda birer sra atlayarak aalarn sklmesi ile 7x7 m, yani normal dikim sistemine dnlmesi nerilmektedir. Normal dikimde mandarin iin uygun dikim mesafeleri 5x5 m veya 6x6 m; yar sk dikim yaplacaksa 5x2.5 m veya 6x3 mdir. Limon ve altntop aalar daha ok bydkleri iin normal dikimde 8 m x 8 m, yar sk dikimde ise 8x4 m nerilmektedir. Son yllarda yaygn olarak kullanlan srta dikim yntemi zellikle toprak derinliinin az olduu veya drenajn kt olduu ar topraklar iin nerilen bir uygulamadr. Srt topran zel aletlerle alnp ykseltilmesidir. Srta dikimde srt ykseklii 60-120 cm, sralar aras ise 6-6.5 m arasnda deiebilmektedir. Bahe tesisinde kullanlacak fidanlar hastalklardan arndrlm sertrifikal fidanlar olmaldr. Dikim srasnda kklerin kvrlmamas ve fidanlarn derin dikilmemesi ok nemlidir. Dikim iin tpl (torba veya saksda yetitirilmi) fidan kullanlmas tutma ansn arttrd iin tercih edilmelidir.

eitler
Portakal eitleri
Genel olarak meyveleri yuvarlaa yakn ekilli olan portakalda kabuk rengi ak sardan koyu krmzya kadar deiiklik gsterir. Meyve eti ise ak-sardan koyu arap rengine kadar deiir. ekirdeksiz ve ok ekirdekli eitleri vardr. Portakallar meyve zelliklerine gre 4 gruba ayrlr (Fotoraf 5.3); Normal portakallar; Dnyada en ok retilen portakal gruplarndan birisidir. Yaygn olarak retilen eitler Valencia ve Yafa portakaldr. Ayrca Finike Yerli Portakal, Kozan Yerli Portakal gibi genelde ekirdekli olan yerli eitlerimiz vardr. Gbekli portakallar; Meyvenin iek ucu ksmnda ikinci bir meyve niteliinde bir gbek bulunan portakallardr. En nemli gbekli portakal eitleri Washington Navel, Navelina, Navelate, Lane Late, Fukumoto ve Cara Caradr.

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

107

Kan portakallar; Meyve eti krmz olan portakallardr ve krmz rengi veren antosiyanindir. Dnyada en yaygn kan portakal eitleri Moro ve Taraccodur. eker portakallar; meyvedeki asit miktar ok dk olduu iin ekilii fark edilemeyen ve ticarete pek konu olmayan portakallardr.
Valensiya Portakal Washington Navel

Fotoraf 5.3 Portakal eitleri.

Moro Kan Portakal

eker Portakal

Mandarin eitleri
Mandarinler sofralk meyve pazarnda ok nemli bir trdr. Meyveleri genelde kktr. ekirdeksiz ve 3-7 ekirdek ieren hatta daha ok ekirdei olan eitleri vardr. Meyve kabuu genelde meyve etine ok sk bal deildir, kolay soyulur ve kolay soyulabilir turungil tr olarak da bilinir. eitlerinin byk bir ksm olgunlatktan sonra aata uzun sre kalmaz ve olgunlatktan sora puflar. Mandarinler meyve zellikleri bakmndan temel olarak 4 gruba ayrlmaktadr (Fotoraf 5.4); Satsuma grubu; Meyveleri genelde orta irilikte, fakat baz eitlerde kk olabilmektedir. Meyve ekli genelde yassdr, bazen boyunluluk grlebilir. Ticari anlamda ekirdeksizdirler (1-3 ekirdek/meyve). Meyve kabuu henz yeilken meyve olgunlar. Aalar souk koullara en dayankl olan gruptur. Bu grupta yer alan nemli eitler Owari, Okitsu Wase, Clausellina, Miho Wase ve Dobashi Benidir.
Satsuma Mandarini Akdeniz Mandarini

Puflaama: Olgunluun ilerlemesi durumunda kabuun kalnlaarak imesi ve meyve eti ile kabuk arasnda balantnn azalarak boluk meydana gelmesidir.

Fotoraf 5.4 Mandarin eitleri.

King Mandarini

Klemantin Mandarini

108

Bahe Tarm-II

Akdeniz mandarini (Yerli Mandarin); Trkiyede Akdeniz blgesinde ve Ege blgesinde Mula ilinde (Bodrum, Fethiye ve Marmaris) yetiir. Bodrum mandarini de denir. ok verimlidir, ancak mutlak periyodisite gsterir. Meyveleri kkorta iriliktedir ve yass eklidir. Olgunluk dneminde meyve kabuk rengi ak sardr. Meyvenin puflamaya eilimi yksektir. Kabuu kolay soyulur ve kabuundaki eterik yalar nedeniyle kendisine zg ok ho bir kokuya sahiptir. King mandarini; lkemizde pek yaygn olmayan ve ge olgunlaan bir eittir. Normal mandarin; Satsumaya gre daha zor soyulur ve daha az puflama eilimi gstrirler. Klemantinler (Nules, Oroval, Marisol, Hermandina, Nour), Nova, Robinson, Fremont ve Fortune gibi eitleri iine alr. Ayrca mandarinler ierisinde Minneola Tangelo ile W. Murcott ve Ortanique gibi melezleri vardr.

Limon eitleri
Yediverenlilik: Yl boyunca iek ap meyve verme zelliidir.

Limonlarn gen srgnleri, kk meyveleri, iek tomurcuklar ve iekleri mor renklidir. Yediverenlilik zellii vardr. Yaprak kanat iz halindedir. Yetitirilen nemli limon eitleri Interdonato, Ktdiken, Meyer, Lamas, Eureka, Lizbon ve Aydndr (Fotoraf 5.5).

ekil 5.5 Interdonato limon eidi.

Altntop eitleri
ri meyveler olutururlar. nemli altntop eitleri Star Ruby, Rio Red, Henderson, Redblush ve Marsh Seedlessdir (Fotoraf 5.6).
Fotoraf 5.6 Star Ruby altntop eidi.

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

109

Bir manav veya semt pazarna karak portakal, mandarin, limon ve SIRA SZDE altntop eitleri hakknda bilgi toplamaya alnz.

SIRA SZDE

oaltma

DNELM

DNELM S O R U

Turungiller her ne kadar vegetatif retim yntemleri ile kendi kkleri zerinde S O R U baaryla oaltlabilirse de toprak, iklim ve hastalklar gibi nedenlerle ana kullanma zorunluluu vardr. Bu nedenle ticari turungil eitleri bir ana zerine al olarak yetitirilir. Kullanlan analarn, zerilerine al eitlerininK performanslarD KAT na byk etkisi vardr. lkemizde kullanlan turungil analar Yerli turun, Carrizo sitranj, Troyer sitSIRA SZDE ranj, C-35 sitranj ve yaprakldr. Turun anac kireli topraklara en dayankl anatr. Trkiye topraklar, zellikle Akdeniz blgesi, kireli topraklara sahip olduu iin lkemizde kullanlan turungil analarnn %95i Yerli AMALARIMIZ oluturturun anac makta olup, Akdeniz blgesi ve Ege blgesinde kullanlmaktadr. Limon iin uygun ana Yerli turuntur. yaprakl anac kireli topraklara ok duyarldr, bu nedenle Ege blgesinde asitli topraklarn bulunduu yerlerde K Dou Karadeniz ve T A P Blgesinde kullanlr. Dier analar kireli topraklara orta dzeyde tolerans gsterirler ve Akdeniz blgesinin az kireli topraklarnda Carrizo sitranj ve C-35 sitranj; Ege blgesinin kirei dk topraklarnda Troyer sitranj kullanlr. O N TELEVZY Turungillerde ana kullanlmas zorunlu olduu iin salkl analardan alnan tohumlar ekilerek rler hazrlanr. Turungillerde grlen poliembriyoni nedeniyle tohum ekilerek ana bitki ile ayn genetik yapya sahip olan analar elde edi TERNET lir. Poliembriyoni zellikle turungil analarnda yksek orandaNbulunan ve nemli bir avantaj salayan bir zelliktir. Tohumlar torf, dere kumu, orman topra ve iftlik gbresi gibi materyallerin birkann belirli oranlarda kullanm ile hazrlanan ortama ak alanda Mart aynda, serada ise ubat aynda ekilir. imlenmeden sonra rlerin bakm yaplr ve 15-20 cm boya ulatktan sonra artlr. rlerin yetitirildii srece sulanmas, gbrelenmsi, hastalk ve zararllara kar mcadelesi yaplr. rler kurun kalem kalnlna geldiinde, Sonbaharda EyllEkim aylarnda durgun T gz as veya ilkbaharda Mart sonundan balayarak Mays sonuna kadar srgn T gz as veya mikro a yntemi kullanlarak alanr. Alar srdkten sonra bakm yaplr ve fidana ekil verilir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kltrel lemler
Budama
Turungillerde budama bitkiye ekil vermek, meyve verimini dzenlemek ve aalar genletirmek amacyla kuru, krk, hasta, yal, obur, klanmay azaltan dallarn kesilmesi eklinde uygulanr. ekil budamas fidan ve gen aalarda yaplr ve ok souk k aylar dnda her zaman gerekletirilebilir. Turungillerde aalara genel olarak goble ekli verilir. ekil budamas btn turungil trlerinde ayn ekilde uygulanr. Bununla birlikte verim budamas limonlarda dier trlerden farkllk gstermektedir. Limonlar byme zelliklerindeki farkllklar ve baz hastalklara duyarllklar nedeniyle Ekim ay sonuna doru budanr. Ayrca limonlarda verim budamasnda dier trlerde yaplan uygulamalara ek olarak tepe alma yaplr. Verim budamas Ocak-ubat aylarnda yaplr. Budamann portakal, mandarin ve altntopta 2-3 ylda bir yaplmas yeterli iken, limonda her yl budama yaplr.

110

Bahe Tarm-II

Genletirme budamas ise yalanma nedeniyle meyve verimi ve meyve irlii azalan aalarda Ocak-ubat aylarnda kaln dallarn kesilerek srgn geliiminin tevik edilmesi iin yaplr. 4-5 cm den daha kaln dallar kesilmemelidir.

Sulama
Yalarn olmad dnemlerde portakal aalarnn sulanmas gerekir. Su ihtiyac tansiyometre ile belirlenmelidir. Genel olarak Akdeniz ve Ege blgelerinde yalarn olmad Mays ayndan balanarak Ekim ay sonuna kadar sulama devam eder. Deiik sulama yntemleri vardr, ancak su tasarrufu ve gbrelemeye de olanak tanmas bakmndan damla sulama yntemi nerilmektedir.

Toprak leme
Toprak ilemenin amac yabanc ot mcadelesi yaparak yabanc otlarla aalarn su ve besin rekabetini nlemektir. Mmkn olduu kadar herbisit (yabanc ot ilac) kullanlarak yabanc ot mcadelesi yaplmaldr.

Gbreleme
Aalarnn verim ve meyve kalitesini korumak ve arttrmak iin gbreleme gereklidir. Gbreleme program mutlaka yaprak analizlerine gre yaplmaldr.

Hasat
Turungillerde olgunluk zaman belirlenirken meyve suyu miktar, % suda znebilir kuru madde (SKM), % asit oran, suda znebilir toplam kuru madde/asit oran ve meyve kabuk rengine baklmaktadr. Turungil meyveleri genelde %85-90 nispi nem bulunan odalarda depolanmaktadr. Mandarinler 3-4Cde 2-3 ay, portakallar 5-6Cde 5-6 ay, altntoplar 7-9Cde 6-7 ay, limonlar ise 10-12Cde 7-8 ay muhafaza edilebilmektedir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Entegre mcadele: Bahedeki zararl, hastalk ve yabanc otlar ayn anda bask altna alabilmek iin deiik mcadele yntemlerinin birbirini destekleyecek ekilde bir arada kullanlmasdr.

Turungil bahelerinde ok sayda zararl vardr. Bununla birlikte, ok sayda yararl bcek vardr. Bu nedenle entegre mcadele yntemleri benimsenmelidir. Turungillerde grlen nemli hastalklar ukurtan, kahverengi rklk ve gvde zamklanmas, kahverengi leke, mavi kf, yeil kf, turungil dal yankl, turungil kavlama hastal, talama hastal ve palamutlama (yediverenlileme)dir. nemli zararllar ise turungil unlu biti, torbal konil, krmz kabuklu bit, Akdeniz meyve sinei, turungil krmz rmcei, turungil pas bcs, harnup gvesi, portakal gvesi, yaprak galeri gvesi, yaprak biti, turungil beyaz sinei, turungil pamuklu beyaz sinei, yldz konili ve kanlbalsradr.

NCR YETTRCL Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler

lkemiz asndan byk nem tayan meyve trlerinden birisi de incirdir. zellikle Akdeniz ikliminin etkin olduu lkelerde yetitirilen subtropik bir meyve trdr. ncir Moraceae familyasnn Ficus cinsi iinde yer alr. ncirin (Ficus carica L.) doal yaylma alan Anadolu, Akdeniz havzas, Kafkasya, Grcistann subtropik blgeleri, ran ve Arabistandr. Anadoluda bulunan en nemli yabani form olan Ficus carica erinosyceden elde edilen kltr incirleri; erkek incirler (F.c.caprificus), kurutmalk incirler ve sofralk incirler (F.c.domestica) olmak zere 3 grup altnda toplanr.

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

111

Dnya incir retimi yaklak 1.100.000 tondur. En fazla incir yetitirien lke Msr (350.000 ton) olup ardndan Trkiye (244.000 ton) ve Cezayir (84.000 ton) gelmektedir (FAO, 2009). lkemizde incir retiminin en ok yapld iller Aydn (153.000 ton), zmir (23.400 ton) ve Bursa (14.000 ton)dr (TUIK, 2009). Trkiye, dnya kuru incir ihracatnn yardan fazlasn, sofralk incir ihracatnn ise 1/3n karlamaktadr. Kuru incir retiminin nemli bir blm incirin anavatan olarak kabul edilen Ege Blgesinden karlanmaktadr. Bahelerin ounluunda Sarlop incir eidi ile kurulan kurutmalk eitlerde bir standartlama grlmektedir. ncirlerde eitlilik daha ok sofralk incirlerde grlr. Sofralk incirler sarmtrak yeil, sar, mor, koyu siyahmtrak mor ve mor izgili olmak zere renk biim, tat ve aroma bakmndan olduka fazla eitlilik gsterirler. Marmara, Akdeniz, Karadeniz ve Gneydou Anadolu blgeleri daha ok sofralk incir yetitiriciliine uygun blgelerdir. ncirin besin deeri ok yksektir. ounlukla taze ve kuru meyve, komposto, reel, marmelat, ekerleme, karamela, biskvi, kahve, ispirto ve rakya hammadde olarak veya hayvan yemi olarak deerlendirilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik zellikleri

ncir aac, tek veya ok gvdeli, don tehlikesinin olduu blgelerde ocak eklinde yetitirilen, bask veya 8-10 metre kadar boylanabilen yayvan tal, seyrek dall bir aatr. Dallar gevrek olup, kl renklidir. Srgnler emzik gzlerinden meydana gelir. Yapraklar, dal zerinde spiral durumda, genellikle, kltr formlarnda el eklinde olup, parmak says 3-7 arasnda deiir. iekleri, iek gzlerinden ilk belirdii andan itibaren incir meyvesi adn alan, yuvarlaka veya armudumsu ii bo iek klf ierisinde sra sra dizilmi bir durumdadr. iek klfnn sap ksmnn karsnda bulunan az (ostiolum) ke ve kk bir ka sra pul ile rtlmtr. Erkek incir (F.c.caprificus) meyvelerinde bir iek klf ierisinde hem erkek iek ve hem de bir tr dii iek olan gal iekleri bulunur. Erkek iekler iek klfnn aza yakn ksmlarnda, gal iekleri ise kalan ksmlarnda dizilmi olup, ilek arsnn yumurtlamasn ve kan kurtlarn beslenmesini salar (ekil 5.1). Dii incirlerde Ostiolum Erkek iekler (F.c.domestica) bir iek klf ierisinde yalnz normal dii iekler vardr. iek yaplar; normal dii iekte ine ksm uzun bir yuReceptacle murtalk vardr, gal ieinin ise inesi ok ksa, yumurtal daha Normal iri ve yuvarlaktr. Erkek Dii iek iekler, 3-5 paral bir perigon ile 3-5 erkek organdan oluur. Erkek Gal iei incirlerde meyveler sulanmaz, ekerlenmez ve yenmez. Erkek iek
Emzik: Bir yllk dallarn tepe gzleriyle bu gzlerin altnda bulunan bir iki yan gzlere denir.

ncir meyvesi: Yalanc meyve olup, yumurtaln deil, iek klfnn (receptacle) byyp, etlenmesiyle oluur. lek ars: ncirde tozlamay yapan bcektir

ekil 5.1 Erkek incir meyvelerinde erkek iekler ve dii iek yapsndaki gal iekleri ile normal dii iein grnm.

112

Bahe Tarm-II

Dllenme Biyolojisi ve lek Arcnn (Blastophaga psenes) Biyolojisi

Kltr inciri dioik bir bitki olmasna ramen, iekleri meyvenin ierisinde bulunduundan dolay tozlanma rzgarla olmamaktadr. ncirlerin kendine zg bir dllenme biyolojisi vardr. Dllenmeye gereksinim duyan eitlerde bunu Blastophaga psenes adl ve erker incir aalaryla simbiyotik bir yaam olan arck salamaktadr. Bu arck halk arasnda ilek sinei olarak bilinmektedir. Dllenmeye gereksinimleri bakmndan dii incirler drt grup altnda toplanabilir; Dllenmeye gereksinim duymadan, partenokarpi yoluyla ilkbahar ve yaz rn verenler (Sofralk incirler). Meyve tutumu iin mutlaka dllenmeye gereksinim duyanlar (Kurutmalk incirler). lkbahar rn iin dllenmeye gereksinim duymayp, yaz rnn olgunlatrmak iin dllenme isteyenler (San Pedro tipi). lkbahar rn iin dllenmeye gereksinimleri olup, yaz rnn olgunlatrmak iin dllenme istemeyenler (Adriyatik tipi). Erkek ve dii incir aalarnda meyve douu olarak adlandrlan 3er dou vardr. Bu dou periyotlar, meyveler ierisindeki erkek ve dii ieklerin olgunlama zamanlar ile paralel gitmektedir. Ayrca, bu periyotlar ilek arcnn deiik generasyonlaryla da uyum ierisindedir. Bu 3 meyve rn biribirini izler. Birinci douun rnnde meyve ceviz iriliini aldnda, bunu izleyen douta meyveler fndk iriliindedir.

Erkek ncirlerdeki Meyve Doular

lek rn: Meyvelerin ve erkek ieklerin olgunlamas Haziran aynda olur. En bol meyve ve iek tozu ilek rn ierisinde bulunur. Ebe rn: Meyvelerin olgunlamas, austos sonu ile Eyll ay ierisinde olur. En az iek tozu ebe rnnde bulunur. Boa rn: Boa rn meyvelerinde bulunan gal iekleri says fazla, ancak erkek iek says azdr. Bu nedenle ilerinde iek tozu miktar az veya yoktur.

Dii ncirlerdeki Meyve Doular

Yel Lop: Kurutmalk incirlerde genellikle bu rn olgunlamadan dklr. Baz sofralk eitlerde ise bu rn partenokarp olarak oluur ve Haziran ay ierisinde olgunlar. yi Lop (Ana rn): Meyveler Austos-Ekim aylar arasnda olgunlar. Asl rn iyilop rn olup, olgun meyvelerin derimi bir iki ay srmektedir. Son Lop: Dii iekler Eyll aynda, meyveler sonbahar aylarnda olgunlar. Kurutmalk eitlerde son lop ilekleme olmadndan olgunlamadan dklr.
SIRA SZDE

Yrenizde yetien incir eitlerini aratrnz ve hangi dnemlerde hasat edildiklerini beSIRA SZDE lirleyerek sofralk ya da kurutmalk olduklarn reniniz.
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

113

Ekolojik stekleri
klim stekleri
ncir bir subtropik iklim bitkisi olup klar lk, yazlar scak ve kurak yerleri sever. Yllk ortalama scakln 18-20C olmasn, Temmuz-Eyll aylar arasnda 2530Cnin altna, k aylarnda ise -9Cnin altna dmemesini ister. Souk yerlerde incir ocak eklinde yetitirilir. ncir aacnn yllk ortalama ya istei 625 mm kadar olup, yan Kasm-Haziran aylar arasnda olmas ve kurutma mevsimi olan Temmuz-Eyll aylarnn yasz ve bulutsuz gemesini ister.

Toprak stekleri
ncir aac toprak bakmndan seici olmayp, ok nemli olmamak kouluyla hertrl toprakta yetiir. Ancak, kurutmalk incirler derin, kumlu killi, humuslu ve yeteri kadar kireli topraklarda daha kaliteli meyve verir. ncir aac taban suyunun yksek olduu ar topraklardan hi holanmaz.

Ekolojik Blgeler
ncir yetitiriciliinin yapld ekolojik blgeler 4 grupta toplanabilir; Byk ve Kk Menderes orta havzalar; Byk ve Kk Menderes orta havzalar kuru incir yetitiricilii iin ideal koullar oluturmaktadr. Kurutma mevsimi olan Temmuz-Eyll aylar genel olarak kurak geer, bu srada hava nispi nemi %40-45, hava scakl 25-30C arasnda deiir. leden nce kuzeyden esen Gmkanat Poyraz rzgar ve leden sonra batdan esen nemli nbat rzgar incirin dnyann hibir yerinde eriilemeyecek kalitede olmasn salar. Sam yeli ad verilen kuru ve scak dou rzgar incirin kalitesini drmektedir. Ky blgeleri; Ege, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz ky blgelerindeki iklim koullar daha ok sofralk incir yetitiriciliine uygundur. nk kurutma mevsiminde denizden esen nemli rzgarlar meyveleri atlatarak, kaliteli kurutmaya engel olmaktadr. Gney-Dou Anadolu blgesi. blgelerde dank mikroklima alanlar.

Bahe Tesisi
Ege blgesinde, Sarlop kurutmalk incir eidi ounlukla kapama bahe eklinde yetitirilir. Son yllarda, Marmara blgesinde de sofralk Bursa Siyah incir eidiyle kapama baheler tesis edilmitir. Dier blgelerde ise incir snr aac olarak veya zeytin, asma ve antepfst gibi meyve trleriyle birlikte kark olarak dikilmektedir. Dikim mesafesi eitlerin byme gc ve ekolojik faktrlere bal olarak deimekle birlikte genellikle 8x8 m, 8x6 m, 8x4 m ve 6x6 m mesafelerle dikilir.

eitler
Kurutmalk eitlerinin banda Sarlop ve Sar Zeybek eitleri gelmektedir. Gneydou Anadolu blgesinin Halebi ve Sultani eitleri de kurutmalk ve sofralk olarak deerlendirilebilmektedir. Sofralk incir eitlerine rnek olarak Bursa Siyah, Morgz, Yeilgz, Gklop, Beyaz Orak, Siyah Orak, Bardak, Sultan Selim ve Aka incir eitleri verilebilir.

114

Bahe Tarm-II

oaltlma
ncirde ana kullanlmamaktadr. elikleri kolay kklendii iin genellikle elikle oaltlr. Kklenmeyi kolaylatrmak iin 1000 ppmlik indol btirik asit (IBA) uygulamas yeterlidir. elik dikimi, Ocak-ubat aylarnda yaplabilir. ncir, elikle oaltma kadar yaygn olmasa da daldrma ve dip srgnyle de oaltlr.

Kltrel lemler
ncir budanmad zaman, verimden dmekte ve kalite bozulmaktadr. lkbahar ve sonbaharda ylda iki kez toprak ileme zellikle sulanmayan bahelerde verimlilii arttrr ve zellikle kuru incirlerde meyve kalitesinin iyiletirir. Ege ve Karadeniz blgeleri gibi baz blgelerdeki yalar incir aalarnn su gereksinimlerinin karlanabilmesi iin yeterlidir. Zaten incir kkleri derine gittii ve fazla sudan holanmad iin sk sulama istemez.

lekleme
Kurutmalk incirlerde tozlanma ve meyve tutumunu salamak iin erkek incir aalarndan alnan ilek meyvelerinin ilerindeki ilek arlar ile birlikte dii incir aalarna meyveler fndk ile ceviz irilii arasnda iken aslmas olayna ilekleme denir. Genellikle Ak ilek, Elma ilek, Kaba ilek vb. gibi ilek eitlerinin ilek meyveleri kullanlr. Yaklak 20-25 kg meyve veren bir incir aacna 750-1000 g ilek meyvesi aslr. lekleme, doular birbirini izleyen iekleri dlleyebilmek iin, 47 gn aralklarla bazen iki veya kez yaplabilir.

Hasat
Sofralk incirlerde hasat, meyve ok fazla yumuamadan, i dmeyen yerlerde sabah afakla birlikte, i den yerlerde ise i kalktktan sonra yaplmaldr. Derim, meyvelerin kabuklar ve saplar zedelenmeden meyvelerin hafife bklmesi ile yaplmaldr. Meyveler abuk yumuadndan kasalar iinde st ste yerletirilmemeli ve bir sra halinde dizilmelidir. Kurutmalk incirler ise, aa zerinde iyice olgunlap kuruduktan ve yere dtkten sonra hasat edilir. Bu dnem, yaklak olarak ileklemeden 45-50 gn sonrasna kar gelmektedir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

ncir aalarnda, beyaz kk rkl (kk uyuzu), incir mozayik virs, i rkl (Endosepsis), aflatoksin, Armillaria kk rkl, emzik maraz, maya, bakteri ve mantar trlerinin meydana getirdii ekime, srme, kfler ve yzey rkl gibi hastalklar grlmektedir. ncirin nemli zararllar kanl balsra, incir nematodlar, incir kurdu veya incir gvesi, ekilik bcekleri, sirke sinekleri, Homotoma spp., Aceria ficus ve kuru incir akarlardr. Bu hastalk ve zararllarla mcadele dier meyve trlerinde olduu gibi Zirai Mcadele Teknik Talimatlar takip edilerek yaplr.

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

115

zet
A M A

Turungiller (Portakal, mandarin, limon, altntop) ve incir yetitiriciliinin ekonomik nemini anlatmak. Turungiller Trkiye ya meyve-sebze ihracatnn %43n, ya meyve ihracatnn ise %65ni oluturmaktadr. lkemiz 850.000 tonluk turungil ihracat ile dnyada 4. srada yer almaktadr. te yandan dnya kuru incir ihracatnn yardan fazlasn, sofralk incir ihracatnn ise 1/3n Trkiye karlamaktadr. Turungiller (Portakal, mandarin, limon, altntop) ve incirin morfolojik ve biyolojik zelliklerini tanmlamak. Turungiller kn yapraklarn dkmezler. Aa, dal, yaprak ve iek zellikleri vastasyla portakal, turun, mandarin, limon, altntop ve adok gibi turungil trleri biribirinden ayrd edilebilmektedir. Mandarin eitlerinin bazsnda tozlayc eide gereksinim duyulurken portakal, limon ve altntoplarda genellikle tozlayc eide ihtiya yoktur. ncir aac yayvan tal, seyrek dall, tek veya ok gvdeli olabilmektedir. Kn yapraklarn dken bir trdr. ncirde erkek ve dii aalar vardr. Kurutmalk eitlerde (dii aalarda) meyve tutumu iin ilekleme yaplmas gerekmektedir. Tozlanma ilek sinei denilen bir arck tarafndan gerekletirilir.

A M A

A M A

Turungiller (Portakal, mandarin, limon, altntop) ve incirin ekolojik isteklerini ve oaltma yntemlerini belirlemek. Turungillerin yetitiriciliini snrlayan en nemli faktr dk scaklklardr. Trler bu adan farkl davranlar gsterir. Limon souklara ok duyarl olduu iin kn don tehlikesi olan yerlerde yetitirilmez. Turungiller canl ve cansz stres faktrleri nedeniyle bir ana zerinde yetitirilmek zorundadr. lkemizde genellikle turun anac zerine alanarak oaltlrlar. ncir klar lk, yazlar scak ve kurak yerleri sever. Yllk ortalama scakln 18-20C olmasn, k aylarnda ise -9Cnin altna dmemesini ister. ncirde ara kullanlmaz. ncir genel olarak elikle oaltlr ve eliklerin kklenmesini arttrmak iin IBA kullanlr. Turungiller (portakal, mandarin, limon, altntop) ve incirde bahe tesisi ve kltrel ilemlerin nasl yapldn aklamak. Turungiller ve incirde bahe tesisi trlerin ekolojik istekleri gz nnde bulundurularak yaplr. Tr ve eitlerin byme kuvvetlerine gre sra aras ve zeri dikim mesafeleri seilir. zellikle turungillerde taban suyu seviyesinin yksek olmamasna dikkat edilir. Dikilen eitlerin tozlayc eide gereksinimi olup olmad dikkatle incelenmelidir. Bu trlerde budama, sulama, toprak ileme, gbreleme, hastalk ve zararllarla mcadele ile meyve hasad trlerin ihtiyalar dikkate alnarak yaplr. ncirde ilekleme uygulamas bu tre has ve ok zel bir durum tekil eder.

AM A

116

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm
1. lkemizde turungil retimi en fazla hangi blgemizde yaplmaktadr? a. Ege blgesi b. Akdeniz blgesi c. Marmara blgesi d. Karadeniz blgesi e. Dou Anadolu blgesi 2. Aadakilerden hangisi gbekli portakal eididir? a. Valencia b. Yafa c. Ktdiken d. Navelina e. Redblush 3. Turungil eitleri ile ilgili aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Mandarin kolay soyulan bir trdr b. Portakal ekirdeksiz bir meyve trdr c. Valensiya gbekli bir portakal eididir d. Klemantin geci bir portakal eididir e. Portakallar bodur bitkilerdir 4. Aadakilerden hangisi turungil bahesi kurulurken dikkat edilmesi gerekenlerden biridir? a. Mutlaka bir ana zerine al fidanlar kullanlr b. Srta dikim yaplmak zorundadr c. Bahenin bulunduu yrenin iklim verilerini bilmeye gerek yoktur d. Toprak analizi yaplmasna gerek yoktur e. Mutlaka tozlayc eit de dikilmelidir 5. Budama ile ilgili aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. ekil budamas meyve hasadndan sonra yaplr b. ekil budamas Ocak aynda yaplr c. ekil budamas yalnzca krk dallar kartlarak gerekletirilir d. Verim budamas yl boyunca yaplabilir e. ekil budamas fidan ve gen aalarda yaplr 6. Turungillerde en uygun sulama yntemi aadakilerden hangisidir? a. stten yamurlama b. Alttan yamurlama c. Kark sulama d. anak sulama e. Damla sulama 7. Turungil bahesinde gbreleme program nasl yaplr? a. Aacn yana gre b. Aacn byklne gre c. Yaprak analizlerine gre d. Aacn verimine gre e. Komu bahelerde yaplan gbrelemeye gre 8. Portakaldaki hastalk ve zararllarla ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Akdeniz meyve sinei zarar portakalda nemli deildir b. Yediverenlileme (palamutlama) portakalda grlen nemli bir hastalktr c. Bcek grld anda derhal ila atlr d. Ukurutan portakalda grlen nemli bir hastalktr e. Entegre mcadeleye gerek yoktur 9. ncir ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. ncir kn yapran dkmez b. Trkiye kuru incir ihracatnda 2. srada yer alr c. Erkek ve dii incir aalar vardr d. Trkiye ya incir ihra etmez e. ncirde iek tozlar rzgarla tanr 10.ncir ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. ncir tek gvde veya ocak eklinde yetitirilir b. ncirde iekler meyvenin ierisindedir c. Erkek incirde meyve doular vardr d. Erkek incir meyveleri yenir e. ncir klar lk, yazlar scak ve kurak yerleri sever

5. nite - Turungiller ve ncir Yetitiricilii

117

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d 3. a 4. a 5. e 6. e 7. c 8. b Yantnz yanl ise turungillerin Ekolojik stekleri ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin eitler ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin eitler ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin oaltma ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin Budama ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin Sulama ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin Gbreleme ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise turungillerin Hastalk ve Zararllarla Mcadele ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise incirin Anavatan, Ekonomik nemi ve Yetitirildii Blgeler ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanl ise incirin Morfolojik ve Biyolojik zellikleri ksmn tekrar gzden geiriniz. nelde portakal kadar ve daha byk aalar oluturmaktadr. Bir istisna olarak Meyer limon eidi kk aalar gelitirmektedir. Limonlarn genelliklle aalar dikenli, gen srgnleri ve iek tomurcuklar mor renklidir. Yapraklar portakal, mandarin ve altntoptan daha ak renkli, kanat iz halinde, meyvesi oval-uzundur. iek ucu ksmnda meme denilen knt bulunmaktadr ve meyve kabuu rengi sardr. Altntoplar portakal, mandarin ve limondan daha byk aalar oluturur. En byk yaprak, kanatk ve meyveleri oluturan bir trdr. Sra Sizde 2 Portakallar ierisinde ok deiik eitler bulunmaktadr. En yaygn olanlar gbekli portakallardr. Gbekli portakallar ierisinde erken dnemde Navelina ve daha sonra Washington Navel meyveleri tketiciye ulamaktadr. Daha sonra Valensiya portakal marketlerde grlmektedir. Mandarinlerden en ok pazarda bulunan eitler erkenciden geiye doru Okitsu satsuma, Ovari satsuma, Klemantin, Nova, ve Minneola tangelo eitleridir. Limonlarda ise Interdonato ve Meyer eitleri erkenci olarak pazara inmekte, daha sonra Ktdiken eidi grlmektedir. Altntoplar ierisinde ise nce Star Ruby eidi pazara iner arkasndan Rio Red eidi tketiciye ular. Sra Sizde 3 En iyi standart kurutmalk eitler Sarlop ve Sar Zeybektir. Sarlop kurutmalk incir eidinin hasad Temmuz sonunda balar ve Eyll sonunda tamamlanr. Sar Zeybek eidi ise 20 Austos-30 Eyll tarihleri arasnda hasat edilir. Sofralk eitlerden Bursa Siyah eidi Ege blgesinde ve Bursada youn olarak yetitirilir. Hasad Ege blgesinde Austos bandan Ekim ay ortalarna kadar, Bursa yresinde ise Eyll bandan Kasm ay ortalarna kadar devam etmektedir. Ege blgesinde yaygn olarak yetitirilen Yeilgz eidinin olgunlama periyodu Austos ba-Ekim ortas olup hasat sezonu uzun srer. Yine Ege blgesinde yaygn olan sofralk incirlerden olan Morgz 15 Austosdan Kasm sonuna kadar taze meyve verebilen en gei eittir. Gklop eidinin meyve olgunlamas 10 Austos- 30 Eyll arasndadr. Bardak eidi zmir evresinde taze olarak tketilir. Bu yrede Bardack adyla bilinir. Olgunlama dnemi Temmuz sonuEyll badr. Siyah Orak eidi erken olgunlar (Yaz ba). Beyaz Orak eidi Ege blgesinde zellikle Turgutlu yresinde yaygndr. Meyveleri 15 Hazirandan itibaren olgunlar. Hasad Eyll ortasna kadar devam eder.

9. c

10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Akdeniz blgesi, Ege blgesi ve Marmara blgesinin Ege iklimi gsteren ksm ile Dou Karadeniz blgelerinde zellikle sahil blgelerde turungiller yetimektedir. Yetitiricilik trler baznda baz blgelerde younlamaktadr. rnein limon tr souklara ok duyarl olduu iin, iklimin daha lman olduu Mersin ilinde yaygndr ve Trkiye limon retiminin %68i Mersinde gereklemektedir. te yandan Adana en ok portakal, mandarin ve altntop reten ildir. Turun, uzunca ve daha koyu yeil yaprakldr. Kanatklar olduka geni, dallar dikenli, meyveleri portakal meyvesine benzemekle birlikte kabuu ok girintili kntldr. Dik byme eiliminde olup byk aalar oluturmaktadr. Portakal aalar eitlere bal olarak deimekle birlikte genellikle byk aa oluturur. Kanatklar portakalda daha dar ve meyve kabuk yzeyi turuntan ok daha dzdr. Mandarin aalar genelde kktr, eitlere gre ok farkl yaprak ve kanatk geniliine sahiptir ancak genelliklede portakala gre daha dar yaprakl ve kanat daha kktr. Meyveleri portakaldan olduka kk ve kolay soyulur. Limonlar ge-

118

Bahe Tarm-II

Yararlanlan Kaynaklar
Spiegel-Roy, P., Goldschmidt, E.E. (1996). Biology of Citrus. Cambridge University Press, New York. USA. 230 p. FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture Crop Primary. http://faostat.fao.org Kaka, N., Kden, A.B., Kden, A., etiner, S. (1990). Ege Blgesi ncirleri ile ukurova Blgesinden Selekte Edilen ncirlerin Adanaya Adaptasyonu zerinde almalar. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, 5(4): 77-86. Kden, A.B., Tanrver, E. (1995). ukurova Blgesine nerilebilecek Baz ncir eit ve Klonlarnn Saptanmas. 2. Ulusal Bahe Bitkileri Kongresi, 36 Ekim, 1995, Adana. Cilt 1: 663-667. TUIK, (2009). Bitkisel retim statistikleri. http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/ bitkisel.zul. Yeilolu, T., Yldrm, B., Tuzcu, ., Kamilolu, M.U., ncesu, M. (2010). Turungiller Yetitiricilii. TAGEP. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi -Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarm ve Doal Kaynaklar Bakanl. 38s. Adana

6
Amalarmz
Domates Fasulye Biber

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Domates yetitiriciliini anlatabilecek, Biber yetitiriciliini ifade edebilecek, Patlcan yetitiriciliini zetleyebilecek, Fasulye yetitiriciliini anlatabilecek, Bezelye yetitiriciliini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bezelye Patlcan

indekiler
Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii DOMATES YETTRCL BBER YETTRCL PATLICAN YETTRCL FASULYE YETTRCL BEZELYE YETTRCL

Bahe Tarm-II

Bu nite Prof.Dr. Vedat ENZ tarafndan yazlmtr.

Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

DOMATES YETTRCL (Lycopersicon esculentum Mill.) Anavatan ve Ekonomik nemi
Domatesin anavatan Orta ve Gney Amerikadr. Amerikann Kristof Kolomb tarafndan kefinden nce yerliler tarafndan besin olarak deerlendirilmekteydi. Avrupada domatesi ilk yetitiren ve yiyenler talyanlardr. 18. yzylda tm Avrupada yetitirilmeye balanmtr. Domatesin lkemize 110-120 yl nce Adanadan girdii zannedilmektedir. Baz yazarlara gre Avrupadan stanbula getirildii ve en az 200 yldan beri yetitirildii sanlmaktadr. lkemizde retilen domates miktar 2009 yl istatistiklerine gre 10 745 500 tona ulamtr.

Botanik zellikleri
Domates bitkisi uygun koullarda olduka fazla dallanr. Srk ve yer domatesi eklinde yetitirilir.

Kk
Domates ok kuvvetli kk yapsna sahiptir. Kk sisteminin iyi gelimesi, toprak koullarna topran, iyi ilenip ilenemediine ve rutubet miktarna baldr. Gevek bnyeli ve iyi ilenmi topraklarda kkler daha derine inebildii halde, ar karakterde olan topraklarda ise daha yzlek geliirler. Ana kazk kk artlmazsa 100-150 cm derinlie kadar inebilir. Domates gvdesi toprakla temas ettii yerden yeniden kk meydana getirir. Bitki kklerinin %70-80ni topran 0-25 cm derinliinde yer alr. Tarla koullarnda 1 dnmde 80-100 kg kk art kald belirlenmitir.

Gvde
Domates gvdesi otsudur. Fide devresinde yuvarlak ve zeri tyldr. Yalandka gvde odunlar ve keli bir ekil alr. Gvde otsu yapda olduundan dik byyemez. Dik byyememesinin balca 2 nedeni vardr. Bunlarda: Gvdenin kk boaz ksmnn nispeten zayf olmas ve oluan fazla saydaki meyvenin arln gvdenin tayamamas, Kk sisteminin toprak stnde olduka ar yke kar tutunma grevini yapacak durumda olmamasdr.

122

Bahe Tarm-II

Domates bitkisinde dallanma ok sayda ve ok kuvvetlidir. Domates gvdesi belirgin olmayan boum aralar ve boumlardan oluur. Boumlarda yapraklar bulunur. Gvde ile yapraklar arasndaki koltuklardan devaml olarak pratikte koltuk ad verilen srgnler meydana gelir. Srk domateslerde bu koltuklarn alnmas gerekir. Domates bitkisinin boyu, eide ve yetime koullarna gre deiir. Domates eidinin yer ve srk oluuna gre boylanma 50-200 cm arasnda olmaktadr. Pratikte domatesler boylanma durumlarna gre; yer (bodur) ve srk (uzun boylu) domatesler eklinde 2 grupta incelenmektedir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Boylarna gre domatesler nasl snflandrlr?

DNELM S O R U

DNE Domates yapra L M bileik yapraktr. Domates yapraklar gvde zerinde sarmal olarak meydana gelir. Nadiren karlkl yapraklara da rastlanr. S O R U

Yaprak

iek
DKKAT

SIRA SZDE

Domateslerde Kiekler boum aralarnda oluur ve salkm eklindedir. Salkmlar D KAT basit ve bileik salkm eklinde olabilir. Salkmlar gvde zerinde almak olarak dizilmilerdir. Domates iekleri erdii (hermafrodit)dir. iekte 5 ta, 5 anak, 5 SIRA erkek organ ve SZDE organ bulunur. Domateslerde kendine dllenme hkimdir. 1 dii

AMALARIMIZ

Meyve

K T A P

Domates meyvesi botanik bakmdan zmsdr. Domateslerde meyve ekli ve irilii eitlere gre deimektedir. Arlk 1-1000 g arasndadr. Sofralk domateslerin 5-10 adedi 1 kgPgelirken, sanayi domateslerinin 20-25 adedi 1 kg gelmektedir. K T A

AMALARIMIZ

Tohum ve imlenme zellikleri

TELEVZYON

NTERNET

Domates tohumlar N T E L E V Z Y O ekirdek evlerinin ierisinde deiik ekillerde veya kmelenmi bir halde bulunur. Tohumlarn olum devrelerinde meyve ierisinde imlenmelerini engelleyen hormonlar ile sarldr. Tohumlar beyazmtrak-kl renginde olup, zerleri hafif tyldr. Tohumlarn %100 temiz olmas, imlenme gcnnde %90 N T E R N En 95 olmas istenir. E T dk imlenme gc %75-80 olmaldr. 1 gda 300-350 adet tohum vardr. 1000 dane arl 2,7-3,3 gdr. Tohumlar imlenme glerini uygun koullarda muhafaza edildiklerinde 5-6 yl muhafaza ederler. En dk imlenme scakl 8-10C, en yksek ise 30-32Cdir. Tohumlarda imlenme denemeleri karanlkta 15-25C ve 14 gn sre ile yaplmaldr.

eitler
Dnyada 3000ni akn domates eidi bulunmaktadr. Yetime yerlerine gre 2ye ayrlr. Bunlarda; Akta yetitirilen eitler ve rtaltnda yetitirlen eitlerdir. Akta yetitirilen eitlerde morfolojik zelliklerine gre 2ye ayrlr. Bunlarda; Yer (bodur) ve Srk (uzun boylu) eitlerdir.

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

123

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Domates lk ve scak iklim sebzesidir. Souklardan ok korkar. Bol rn vermesi iin nisbeten uzun bir yetitirme devresi ister. 14Cnin altndaki scaklklarda meyve balamaz. Scakln 10Cnin altna indii ve 35Cnin zerine kt zaman dllenmenin olamamasndan dolay meyve tutumu olmamaktadr. Domateslerde normal bir gelimenin meydana gelmesi iin en uygun scaklk 15-20C olmaldr. iek tozlar 15-25Clerde en iyi dllenmeyi yapmaktadr. Domateslerde verim zerine hava ve toprak scakl da etki etmektedir. Hava scakl 18C ve toprak scakl 21C olduu zaman en iyi verim alnmaktadr. Domates en az 6 saat dorudan gne alan yerlerde yetitirilmelidir.

Toprak stekleri
Domates toprak ynnden fazla mklpesent bir bitki deildir. Kumlu topraklardan hafif killi topraklara kadar hemen hemen her toprak tipinde yetitirilebilir. Toprakta gereinden fazla rutubetin bulunmasn istemez. Fazla yal yerlerde drenaj yaplmas gerekmektedir. Domates fazla olmamakla birlikte toprak asiditesine kar olduka dayankldr. pH 5.0-7.0 olan topraklarda en iyi sonu elde edilmitir. Toprak reaksiyonu pH 5.0den aa dt zaman kireleme ihmal edilmemelidir.

Gbreleme
Gbreleme denince aklmza ahr gbresi ve ticaret gbreleri gelmektedir. Ahr gbresi topra ve zerindeki rnlere gerekli besin maddelerini salar ve topra humus ynnden zenginletirir. Toprakta mikroorganizma faaliyetlerini arttrr. Besin maddelerinin tutunmasn ve bitkiler tarafndan alnmasn kolaylatrr. Humus topran ilenmesini kolaylatrr. Havalanma ve su tutma zelliini arttrr. Domates yetitiriciliinde dnme 3-4 ton yanm ahr gbresi verilmektedir. Ticaret gbreleri de topran besin maddesi ihtiyacna gre verilmelidir. Domates yetitiriciliinde 1 dekar iin ne kadar ahr gbresi verilmelidir? SIRA SZDE
SIRA SZDE

Yetitirme Teknikleri

DNELM

DNELM S O R U

Domates yetitiricilii, tarla yetitiriciliinde tohumlarn dorudan ekilmesi, fideleS O R U rin dikilmesi veya fidelerin aktarlmas; bahe yetitiriciliinde ise, fidelerin artlmas ya da fidelerin aktarlmas eklinde yaplr.

Dorudan Tohum Ekimi ile Domates Yetitiricilii

DKKAT

DKKAT

Tarlaya dorudan tohum ekimini snrlayan en nemli etmen toprak scakldr. SIRA SZDE Tohum ekiminin balayabilmesi iin toprak scakl en az 14C olmaldr. Erken yaplacak olan tohum ekimlerinde tohumun imlenmesi yava olmaktadr. Daha ge yaplan ekimlerde de fideler ok hzl bir ekilde geliirler. Tarlaya dorudan AMALARIMIZ tohum ekiminde baarl olabilmek iin yabanc ot mcadelesi mutlaka yaplmaldr. Yabanc ot mcadelesinde tm tarlann yabanc ot ilac ile ilalanmas yerine tohum ekimlerinin yapld sra zerlerine uygulama yaplmas Tdaha dorudur. K A P nk sra aralarn traktr ile ileyip yabanc otlar yok etmemiz mmkndr. Bylece hem toprak ilenmi hem de yabanc otlar yok edilmi olur.
TELEVZYON

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

124

Bahe Tarm-II

Dorudan tohum ekiminde topran kaymak tabakas balamamas istenir. nk ekilen domates tohumlar olduka kktr. Kaymak tabakas balayan topraklarda tohumlar imlendii halde srp toprak yzne kamamaktadr. Bu nedenle dorudan domates tohum ekimi hafif karakterli topraklarda yaplmaldr. Tohumlar 120-150 cm sra aras ve sra zerinde de 1 mde 30-40 adet tohum olacak ekilde ekilmelidir. Daha sonra fideler 20-25 cm sra zeri kalacak ekilde seyreltilir. Bu yntemle dekara 75-100 g tohum ekilmektedir.

Fide ile Domates Yetitiricilii

Fide ile yetitiricilikte domates fidesinin ya yetitirici tarafndan ya da fide yetitiren firmalar tarafndan yetitirilmesi gerekir. Domates iklimi uygun olan yerlerde ilkbahar ve sonbahar olmak zere ylda 2 kez yetitirildii halde baz yerlerde de don tehlikesi kalktktan sonra dikim yaplarak ylda 1 kez yetitirilmektedir. Fideler yaklak olarak 15-20 cm kadar boylandklarnda dikime hazrdr. Fazla sayda kk ve yapraklara sahip olan fidenin yapraklar koyu yeil, gvde mor renkli ve gvdenin alt ksmlarnda da kk ikinlikler vardr. lkbahar don tehlikesi kalkt, toprak ve hava scakl 12-15Cyi bulduu zaman fide dikimi yaplr. Domates yetitiriciliinde sra aras ve sra zeri aralklar eidin srk veya yer eidi oluuna, byme ve yaylma kuvvetine, toprak koullarna ve yaplacak bakm ilemlerinin elle veya makine ile yaplmasna gre deiir. Sra aralar, yer domateslerinde 80-125 cm, srk domates eitlerinde ise 75 cm braklmaldr. Sra zeri aralklar ise, yer domates eitlerinde 30-60 cm, srk domates eitlerinde ise genellikle 50 cmdir. lkemizde salma sulama sistemi yaplan yerlerde 60-70 cm geniliindeki masuralardan yararlanlr. Arazinin meyil durumuna gre ve sulama imknlarna bal olarak masuralar 20-50 m uzunluunda hazrlanr. Fideler masuralarn ortasna dikilir. Fide dikiminden sonra mutlaka can suyu verilir. Sanayi domates yetitiriciliinde ise sra aras genilik 150 cm, sra zeri ise 25-40 cm arasnda deimektedir.
SIRA SZDE

Sanayi tipi domates yetitiriciliinde sra aras ve sra zeri mesafeleri ne kadar olmaldr? SIRA SZDE

DNELM S O R U

A ile Domates Yetitiricilii

Son yllarda zellikle sera yetitiriciliinde nematod ve mantari hastalklara kar dayankl yabani formlar zerine kltr domatesleri alanmaktadr. Ana olarak S O U yabani domatesReitleri, kalem olarak ta kltr domates eitleri kullanlr. Fidelere dilcikli ngiliz a yntemi uygulanr. A tuttuktan sonra anacn ann st ksmnda kalan taraf yani yabani eit kesilmektedir. Bylece nematoda dayankl D KKAT anacn kk ile st ksmnda da kltr domates eidi kalmaktadr.
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

Domateslerde Yllk Bakm leri

apalama AMALARIMIZ
Fideler tarla veya bahedeki yerlerine dikildikten 2-3 hafta sonra ilk apa uygulanr. 1. apadan 2-3 hafta sonra 2. apa yaplr. Tarla tarm eklinde yaplan yetiK ileminde traktr ile ekilen apa makineleri kullanlr. Bahe tartiricilikte apa T A P mnda ise apa ilemi elle yaplr. 2. apada bitkiler 30-35 cm boy aldklarnda apa ile birlikte srk eitlere herek verilir veya ipe alnr. Bu apalamalar esnasnda
TELEVZYON

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

125

bitkilerde boaz doldurma ilemi de yaplr. Daha sonra, yabani otlar ayklamak, kaymak tabakasn krmak, topra havalandrmak, topran rutubetini korumak amacyla apalama ilemlerine devam edilir. Domates dallar topra tamamen rtt zaman apalamaya son verilir.

Sulama
Domates yetitiriciliinde toprakta rutubetin iyi bir dzeyde tutulmas istenir. Rutubet azl verimin dmesine, fazlal ise hasat zamannn gecikmesine neden olur. Sulamaya kk civarndaki toprak rutubetine gre karar verilir. 2 sulama arasndaki zaman topran zelliine, hava koullarna, yetitirme ve eit gibi birok faktrlere baldr. Sulama salma ve damla sulama eklinde yaplr. Damla sulama tercih edilir. Domates yetitiriciliinde ilk meyveler grlnceye kadar sulamalardan kanlmaldr. Bu devrede bitkiye gerekli su dzenli aralklarla apa yapmak suretiyle toprakta muhafaza edilir. lk meyveler grldkten sonra sulama nem kazanr. Domates yetitiriciliinde fide dikiminden sonra ne zaman sulamalara balanr? SIRA SZDE
D N uygulanan bir Srk domates yetitiriciliinde stn kaliteli meyve elde etmek iin E L M sistemdir. Bu sistem yetitiriciye, herek, ba, ipe alma ve balama nedeniyle ekstra bir masraf yklemektedir. Bu ilemler bitkiler 25-30 cm boySaldklarnda 2. aO R U pa ile birlikte uygulanr.

Herek Verme, pe Alma

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Budama

DKKAT

DKKAT

Herek veya ipe alnan srk domateslerde kaliteli rn elde etmek iin budama yaSIRA SZDE plr. Budama 2 ekilde uygulanr. Koltuk alma: Domateslerde bitki gvdesi ile ana yapraklarn birletii yerde koltuk denilen ksmlarda meydana gelen srgnlerin alnmasna koltuk alAMALARIMIZ ma denir. Koltuk alma 15 gnde bir tekrarlanr. U alma: Domatesde braklmas istenen son salkmn 2 yaprak zerinden bitkinin tepe srgnnn koparlmasna u alma denir. Blgenin iklim zellikK T A P lerine bal olarak Temmuz ortasndan Austos ay sonuna kadar yaplabilir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Domates yetitiriciliinde problem olan hastalk ve zararllara kar mcadele ihmal edilmemelidir. Yaplmad zaman byk ekonomik kayplara uramak kanlmazdr. Domateslerde mantari, viral, bakteriyel ve fizyolojik hastalklarla, yapNTE NET rak biti, beyaz sinek, krmz rmcek gibi zararllarda grlebilir.RHastalk ve zararllara kar ilal mcadelenin yan sra, dayankl eitlerin slah biyolojik mcadele, kltrel nlemlerin alnmas ve konuku bitkilerin yetitiricilik alanlarndan uzaklatrlmas gerekir.

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

Hasat ve Verim
Sofralk domatesler gnderilecek pazarn uzaklna gre deiik olgunluk devrelerinde ve farkl dnemlerde hasat edilmektedir. Sanayi domates yetitiriciliinde ise hasat genellikle 2-3 defada yaplr. Domates hasadnda meyvelerin daldan kopartlmas geliigzel yaplmamaldr. Sofralk domateslerin saplar ile birlikte koparlmas, sanayi domateslerin ise sapsz olarak hasat edilmesi istenir. Dekara ve-

126

Bahe Tarm-II

rim 4-12 ton arasnda deimektedir. Dikimden hasat balangcna kadar geen sre eitlere gre 90-150 gn arasnda deimektedir.
SIRA SZDE

Uzak pazarlara gnderilecek sofralk domatesler hangi devrede hasat edilmelidir? SIRA SZDE
DNELM BBER YETTRCL (Capsicum annuum L.)

DNELM S O R U

Anavatan ve Ekonomik nemi S O R U

Biberin anavatan tropik Amerikadr. Kuzey ve gney Amerikada 2000 yldan fazla zamandan beri yetitirilmektedir. Ufak ac biberler Kristof Kolomp tarafndan DKKAT Avrupaya getirilmi ve Avrupada popler olmutur. Akta ve rtaltnda yetitirilen biber eitleri Capsicum annuum grubunda yer alr. Krmz ac biber ile evSIRA SZDE de ss amacyla yetitirilen biberlerden farkldr. Biber spanyaya 1493de, Orta Avrupaya 1585de girmitir. 17. Yzylda Portekizliler tarafndan Gneydou Asyaya gtrlmtr. Osmanl mparatorluu zamannda zellikle 16. yzylda OrAMALARIMIZ ta Avrupa lkeleri ile kurulan ibirlii sonucunda nce stanbula getirilmi, buradan da Trkiyeye yaylmtr. lkemizde T A P K retilen biber miktar 2009 yl istatistiklerine gre 1 837 000 tona ulamtr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Yetime koullarna gre orta ve uzun boylu byrler. Uygun koullarda 0,5-1,80m kadar boylanabilir. Bitki odunsu gvdesi ile dik bir ekilde byr.

BotanikEzellikleri T LEVZYON

NTERNET

Kk

NTERNET

Tohum imlendikten sonra kazk kk 3-5 cm, bydkten sonra kk boazna yakn bir yerden yan kkler meydana gelir. Bitkinin bymesi ilerledike kazk kk ile yan kkler arasndaki fark kaybolur ve bitki bol kkl bir grnm kazanr. Kkler ok narindir.Dzenli sulandklar zaman kkler 40-60 cmlik bir toprak derinliinde geliir.Saak kkler ounlukla rutubetin meydana geldii yerde olumamaktadr.

Gvde, Dallar ve Yapraklar

Gvde dik olarak byr. Balangta otsu yapda olan gvde, zaman ilerledike odunsu bir yap kazanr. Buna ramen en ufak bir darbede krlr. Gvde boum ve boum aralarndan oluur. Gvde boyu eit zelliine gre 0.50-1.80 m dir. Bir bitkide dallanma ok farkllk gsterir. Ana gvdede ortalama 4-6 yan dal grlr. Bu say 8-12ye kadar kabilir. Bu yan dallar zerinde vegetasyona bal olarak her yaprak koltuunda yeni yan dallar oluur. Biberlerde yapraklarn; ekil, renk ve irilikleri eide gre farkllk gsterir. Bununla birlikte yapraklar byk ounlukla uzunca, ular sivri veya oval, kenarlar genellikle dzdr. ri dolmalk eitlerde yapraklar, sivri biberlere gre daha geni ve daha byktr. Ayn zamanda dolmalk biberlerin yapraklar sivri biberlere gre daha ak yeil renklidir.
SIRA SZDE

Dolmalk biberlerle sivri biberlerin yapraklar arasndaki farkllklar nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

127

iek
Biber iekleri ounlukla beyaz renkli, az oranda da meneke renklidir. iekleri erdiidir. 5 ta, 5 anak, 5 erkek organ ve 1 dii organdan ibarettir. iekler yaprak koltuklarnda oluur. Her yaprak koltuunda ou kez 1 adet nadiren 2-3 adet iek grlr. Kendine dllenme yannda %3-30 orannda yabanci dllenmeye rastlanr. Bunun nedeni de, erkek ve dii organn farkl zamanlarda dllenme olgunluuna erimesidir. Biberde yabanc dllenme olay nasl aklanabilir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Meyve
D NEL Meyve ekilleri olduka farkldr. Botanik snflandrmada biberler5-10Mgruba ayrlr. Genel olarak biberleri uzun tipli ve yuvarlak tipli meyveler olarak 2 gruba ayrmak mmkndr. Meyvelerin et kalnl da farkldr. Bunun yannda biberler ac, S O R U az ac ve tatl diye 3 gruba ayrlr. Meyve rengi yeil, sar, krmz, koyu krmz, mor ve morumsu siyahtr. DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

Tohum
SIRA SZDE Tohumlar ak sar renkli ve oval ekillidir. Temizlik % 100 ,imlenme gc en az % 65 olmaldr.1 g tohum 150-180 adettir.Bin tane arl 5-6 g dr.Tohumlar uygun koullarda canllklarn 4-5 yl muhafaza ederler. AMALARIMIZ SIRA SZDE

AMALARIMIZ

eitler
lkemizde en ok yetitirilen ve tketilen biber tr ve eitleri, nce uzun kalem K T A P biberi; arliston biberi, dolmalk biberler (sar, yeil dolmalk biberler), krmz domates biber ve krmz toz biber yapmnda kullanlan toz biberlerdir. Biber tohumlarnda temizlik ve imlenme gc hangi dzeylerde olmaldr? SIRA SZDE
TELEVZYON K T A P

Yetitirilme stekleri
klim

TELEVZYON SIRA SZDE

DN T E R N L T NEE M

DN T E R N L T NE E M S O R U

S O R Biber lk ve scak iklim sebzesidir. Souklardan ok korkar. BiberinUen uygun scaklk istei 20-30 C dir. Biberler 0 C ve bazen -2 Cye kadar olan ksa sreli souklar nadiren donmadan atlatrlar. Souun uzun sre devam etmesi halinde, 0 D KKAT C altndaki scaklklarda lm meydana gelir, bunun yan sra 35 Cnin zerindeki scaklklarda bitki gelimesi ve bymesi ok yavalar. Yksek scaklklarda SIRA SZDE meyvelerde aclama da balar. Biberler gn uzunluuna kar ntrdr. Bununla birlikte k iddetinden ksmen holanmadklar grlr. Ik younluunun dmesi bitkilere bol yaprakl AMALARIMIZ grnm kazandrr. iek tomurcuklarnn oluumu durur ve meyve verimi azalr. Buna karlk k iddetinin art meyve oluumunu arttrr. K A P Biberler k ve scaklk yannda nemden de holanr. Kuru birT ortamda iyi gelimez. Bu nedenle hibir zaman susuz braklmamaldr. Toprakta devaml %60%70 nem bulunmaldr. Sudan holanmas yannda, fazla suya kar kkler duyarTELEV ZYON ldr, abuk rr ve hastalanr. Suyun azalmas ile meyveler kk kalr ve irilee-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

128

Bahe Tarm-II

mez, ou kez iek silkmeleri grlr. Ayn durum, suyun dzgn verilmemesi, yani bir bol sulamadan sonra, bitkiyi uzun sre susuz tutup tekrar bol su vermekle de ortaya kar.
SIRA SZDE

Biber yetitiriciliinde sulama nasl yaplmaldr? SIRA SZDE

DNELM S O R U

Toprak

DKKAT

Genelde toprak istei ynnden fazla seici deildir. Biberlerde iyi bir gelime ve verimlilik iin olduka derin, geirgen, su tutma zellii iyi, besin ve organik madO R U dece zenginSbahe topra denilen tnl topraklarda iyi sonu alnmaktadr. Biberler tnl- kumlu, tnl- hafif kili, organik maddece zengin topraklar zerinde en iyi KKAT gelimeyi veD verimi verir. Toprak pH snn 6,0-6,5 olmasn ister.

DNELM

SIRA SZDE

Gbreleme SIRA

SZDE

AMALARIMIZ

Gbrelemede, domateste anlatlan bilgiler biber iinde geerlidir. Meyve olgunluunu geciktirmeye neden olduundan, nispeten yksek bir azot seviyesindeki AMALARIMIZ gbrelemelerden kanlmaldr. Genel bir gbreleme uygulamas; 11,5 kg N/da, 20 kg /da P2 O5, 20 kg K2 Odr.

K T A P

Yetitirme Teknii
T Yetitirilmesi Fidelerin E L E V Z Y O N

K T A P

TELEVZYON

Biber yetitiricileri, fidelerini kendisi yetitirir veya fide yetitiren firmalara yetitirir. Bu fidelerini bahe veya tarladaki yerine diker veya aktarr.
NTERNET

Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi

Biber yetitirilecek bahe belirlenen gbrelerle gbrelenir, ilenir ve trmklanarak dzeltilir. Biberler dzenli sulanarak yetitirildiklerinden ve kark usul sulama yapldnda, yetitirme yerlerinde masuralar hazrlanr. Bunun iin tek veya ift sral yetitirme yaplacana gre; tek sral yetitirmelerde 0.25- 0.30m geniliinde, ift sral yetitirmede ise 0.40-0.60m geniliinde (topran durumuna ve sulama suyuna bal olarak uygun uzunlukta) masuralar hazrlanr. Damla sulama yaplacaksa masura hazrlamaya gerek yoktur. Sra zeri aralk ise, eide ve blge artlarna gre 0.20-0.50 m olabilir. Don tehlikesi tamamen kalktnda ve scaklk 15 C civarnda olduunda dikime balanr. Fideler topraksz olarak dikilir (artlr) veya toprakl olarak aktarlr. Kark usul yaplan yetitiricilikte, fideler dikim karklarnn istikametine gre dou veya gney srtlarna dikilir. Bylece fidelerin gne ndan daha iyi yararlanmalar salanr.

NTERNET

SIRA SZDE

10

Kark usul SIRA SZDE biber yetitiriciliinde fideler hangi istikametlere dikilmelidir?
D ELM Fideler aktakiNyerlerinde gelimeye balad andan itibaren yaplacak bakm ileri domatese benzer. Dikimden yaklak 20 gn sonra birinci, bundan 3-4 hafta O R U sonra ikinci,Sbundan 3 hafta sonrada da nc apa yaplr.

DNELM S O R U

Biberlerde Yllk Bakm leri

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

129

Hastalk, zararl, yabani ot ve su ihtiyac gibi hususlarn denetimi iin bahe veya tarla sk sk kontrol edilmelidir. Sulama ilemi ok zenli bir ekilde uygulanmaldr. Sulamada ama dzenli bir nemlilii devam ettirmektir. Biberde su noksanl iek ve kk meyvelerin olumasna, su fazll ise yaprak dklmesine neden olur. Bu nedenle ilk meyveler grlnceye kadar sulamadan kanlr. Bu devrede bitkiye gerekli olan su dzenli aralarla apa yapmak suretiyle toprakta muhafaza edilir. Bitkiler birka meyve tuttuu zaman biberler az miktarda gbreye gereksinim duyarlar.

Hasat ve Verim
Biberlerde hasat elle yaplr. Hasat eit ve blge koullarna gre deiir. lkbahar balarnda dikim yaplan yerlerde hasata Mays iinde baland halde daha souk yerlerde ise hasat Austos, Eyll aylarnda yaplr. Eer ikinci rn olarak Haziran sonu veya Temmuz banda fide dikilmi ise, hasat sonbahar donlarnn balad devreye kadar yaplabilir. Hasat 5-6 ay kadar devam edebilir. Krmz toz biber retimi iin yetitirilen biberler tamamen kzarncaya kadar bitki zerinde braklr. yice kurutulur. Bundan sonra tlerek toz biber elde edilir. Biberlerde verim; eidin verimliliine, iriliine, yetitirme ve bakm koullar ile vejetasyon sresine gre deiir. Normal koullarda, sivri biberlerde kk bana ortalama 15-20 adet, dolmalk biberlerde 11-12 adet meyve alnr. Bununla birlikte uygun koullarda ve zellikle vejetasyon sresi uzun olan yerlerde sivri biberlerden kk bana 70-90 adet meyve alnabilmektedir. Arlk esasna gre verim, sivri biberlerde kk bana 0.300-1.200 kg, dolmalk biberlerde 0.350-2.100 kg, arliston biberlerde ise 0.300-1.300 kgdr. Bir dnmden 1-4 ton biber alnr. Biber yetitiriciliinde hasat sresi ne kadardr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

11

DNELM PATLICAN YETTRCL (Solanum melongena L.)

DNELM S O R U

Anavatn ve Ekonomik nemi

S O R U

Patlcan ngilizce adn renkli oluundan ve yumurtaya benzemesinden almtr. Patlcann ana vatan Hindistandr. Avrupaya 12. yzylda getirilmitir. Patlcan DKKAT Amarikaya spanyollar gtrmtr. lkemize ne zaman girdii hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte 17. yzylda Avrupadan veya 16. yzylda AvruSIRA SZDE pallarn Hindistana Anadolu zerinden yaptklar ticaret gezileriyle girmi olaca tahmin edilmektedir. lkemizde retilen patlcan miktar 2009 yl istatistiklerine gre 816 134 tona AMALARIMIZ ulamtr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Botanik zellikleri

Ilman iklime sahip olan yerlerde bir yllk, tropik ve subtropik iklimli yerlerde ise ok yllk bir kltr sebzesidir. Patlcan herhangi bir dayanaa ihtiya gstermeden kendilinden dik bir ekilde byr. Bitkinin toplu veya yaygnL E V Z Y O NbymesiT E olarak ne, dallanma ve boylanmasna eit ve evre koullar da etkili olur. Normal koullarda 0.45-0.75 m boylanr. Uygun koullarda 1,5-2,0 m kadar da boylanabilir.
NTERNET

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

130

Bahe Tarm-II

Kk
Tohumun imlenmesi ile birlikte kazk bir kk meydana gelir. Kazk kk 3-5 cm boy alnca, kk boazndan yan kkler oluur. Kazk kk 8-15 cm boy aldktan sonra atallanr ve kazk kkn uzunlamas durur. Bu devreden sonra yan kkler geliir. Bahe veya tarlaya fide dikiminden 7 hafta sonra patlcanlarn toprak st ksmlar 0.15-0.25 m olduu halde, 0.90m derine giden kazk kk olduu belirlenmitir. Kklerin %70-%80i 0-0.40 m derinlikte bulunur, %30-20si 0.40m den daha aa iner.

Gvde ve Dallar
4-5 yaprakl fide devresinden gvdede odunlama balar. Gelimi bitkide gvde olduka kuvvetlidir. Bitkinin boyu ortalama 0.6-1.0 mdir. Gvde yuvarlaktr. Belirgin olmayan boum ve boum aralarndan oluur, zerleri tysz, az tyl ve ok tyldr. Bazen zerinde dikenler bulunur. Gvde 4-5 boumdan sonra dallanmaya balar. Bir bitki zerinde4-8 yan dal bulunur. Bu yan dallardan ikinci derecede yan dallar meydana gelir. Bylece baz eitler yayvan, ok yayvan tal, bazlar toplu ve uzun taldr.

Yaprak
Yapraklar kk, dar ince ve uzun veya byk ve genitir. Yaprak kenarlar dz olduu gibi, paral, hafif yrtmal da olabilir. Kenarlar genelde dzdr. Dililik pek grlmez. Yaprak ve gvde yeil renktedir. Baz eitlerde renk mora kadar dnr veya yer yer morluklar grlr.

iek
Patlcan iekleri biyolojik bakmndan hermafrodittir. iekler yaprak koltuklarndan meydana gelir. Baz eitlerde 2-3 boumda bir, bazlarnda her boumda 1 adetdir. Baz hallerde bir boumdan 2-4 iek tomurcuuna nadir de olsa rastlanr. iekleri mor renkli ve genellikle 5li ieklidir. iekte 5 adet anak yaprak, 5 adet ta yaprak, 5 adet erkek organ ve 1 adet dii organ vardr. anak yapraklar yeil renkli ve dikenlidir. anak yapraklar ileri devrede de dklmez ve bymesine devam eder, st tyl ve dikenlidir. Kendine dllenme %60-80 oranndadr.
SIRA SZDE

12

Patlcanda kendine dllenme oran ne dzeydedir? SIRA SZDE

D N E L ince uzun, sivri ulu, uzun silindirik, kt veya sivri ulu uzun Patlcan meyveleri M yumurta, yuvarlak, bask yuvarlak eklinde olabilir. Meyve uzunluu ok deiiktir. Ortalama 20-30cm dir. Baz eitlerde uzunluk S O R U 30-40cm ye kadar kar. Meyve ap uzun eitlerde 2-6 cm , yuvarlak eitlerde 8-12 cmdir.Meyve arl 50-400 gr dr. Arlk yuvarlak eitlerde 500-1000 graDKKAT ma kadar kar. Meyvenin rengi ak mordan koyu siyaha kadar deiir. Bazen beyaz ve ak krmz patlcanlarada rastlanr. Koyu renkli patlcanlarda renk almaSIRA SZDE s demir noksanlndan ileri gelir. Dk scaklklar ve k iddetinin azalmasda renk almasnn dier bir nedenidir. Meyve kabuu bazen serttir. nce olanlar tercih edilir.

DNELM S O R U

Meyve

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

131

Yetime dneminde kt koullar liflenmeye ve odunlamaya neden olur, bir bitkiden 10-30 adet hatta daha fazla meyve alnabilir.

Tohum
Tohumlar patlcan meyvesinin iine gmlm olarak bulunur. Patlcan tohumlar disk eklinde ortas kaln, kenarlara doru incelir. Bir patlcan meyvesinde ortalama 500-5000 adet tohum bulunur.1 grda 150-350 tohum vardr. 1000 tane arl 3.5-5.6 grdr. Tohumlar imlenme gcn 4-6 yl devam ettirir.

eitler
lkemizde en ok yetitirilen ve tketilen yerli patlcan eitleri; Kemer patlcan, Halkapnar patlcan, Bostan patlcan, Kirmast patlcan, Yalova-49 patlcan ve Gnen patlcandr.Son yllarda d lkelerden getirilen patlcan eitleride bulunmaktadr.
SIRA SZDE lkemizden en ok yetitirilen ve tketilen hangi yerli patlcan eitleri vardr?

13

SIRA SZDE

Yetitirilme stekleri
klim

DNELM

DNELM S O R U

S O R U Patlcan scak iklim meyvesidir. Souklardan ok korkar. Yetitirme devresinde scaklk eksi 1-2 Cye dt zaman bitki yaamn yitirir. lkemizde Marmara-Ege ve Akdeniz blgesinde, zellikle ky kesimlerinde yetitirilmektedir. T D K K A Ilk iklimlerde yllk kltr bitkisi olarak yetitirildiinden, tohum ekiminden itibaren hasat devresi sonuna kadar don olmayan ve bitkinin gelimesi ile rn vermesi iin norSIRA SZDE mal olarak 15-35 C scakla ihtiyac vardr. yi bir yetitiricilik iin ortalama 6 aylk bir vejetasyon dnemine ihtiya vardr. Bunun dndaki yerlerde hibir zaman verimli ve karl olarak yetitirilemez. Tropik ve subrotpik iklime sahip olan yerlerAMALARIMIZ de ise kk bir aa eklinde olup, ok yllktr. Suyu ok sever. Yetitirilme devresinde dzenli sulamann yaplmas gerekir. Aksi takdirde gelime yavalar, verim der ve en nemlisi meyvelerde aclama balar. K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Toprak
Patlcan toprak bakmndan olduka seici bir sebzedir.Killi T E L E V Z Y O N holantopraklardan maz.Bu gibi ar ve rutubetli topraklarda kk rklne ska rastlanr. Derin, yumuak, geirgen, organik madde ve besin maddelerince zengin tnl topraklarda iyi geliir ve bol rn verir. Erkencilik dnldnde ahr gbresi veya yeil NTERNET gbreleme yaplm tnl topraklardan yararlanlr.
SIRA SZDE Patlcan yetitirmeye en elverili bir toprakta ne gibi zellikler bulunmaldr? TELEVZYON

NTERNET

14

SIRA SZDE

Gbreleme

Patlcan ahr ve ticaret gbrelerini sever. Sonbaharda patlcan bahe veya tarlasna dekar bana 5-6 ton yanm ahr gbresi verilmelidir. Ahr gbresine ek olarak tiS O R U caret gbresi verilmelidir. zellikle azot dzeyi biraz yksek tutulmaldr. Toprak zelliine bal olarak dekara 8-12 kg N , 8-10 kg P2 O5, ve 8-10 kg K2 O verilmelidir. Baz yetitiriciler bitki gelimesinin sonlarna doru bitkininAve gelimesiDKK T ni kuvvetlendirmek ve son defa iyi rn elde edebilmek iin erbet vermeyi veya azotlu bir gbre uygulamay yararl grmektedirler. Yetitirici bu ama iin erbet
SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

132

Bahe Tarm-II

veya azotlu gbre uygulamasndan nce bitkileri 2-3 gz zerinden budayarak meydana gelecek yeni srgnler zerinde bulunduu blgenin iklim koullarna bal olarak yeni rn almaktadr.

Yetitirme Teknii
Fidelerin Yetitirilmesi
Patlcan fideleri ya retici tarafndan ya da fide yetitirme firmalar tarafndan yetitirilir. Bu fideler bahe veya tarladaki yerlerine dikilir veya toprakl olarak aktarlr. En uygun fide yetitiricilii uygun koullarda yani sebze fidesi yetitiricilii yaplan yerlerden elde edilir.

Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi

Patlcan yetitiricilii yaplacak olan toprak nce gbrelenir. Sonbaharda biraz derin bir srm yaplr. lkbaharda yzlek bir srmle birlikte trmk ekilerek tesviye edilir. Patlcanlarda yetitiricilik masuralarda yaplr. Masuralar 0,4-0,5 m geniliinde tek masura olarak hazrlanr. Sra aralar eidin gelime kuvvetine ve toprak durumuna gre 0,7-1,00 m arasnda deiir. Sra zerinde ise, genellikle 0,5-0,6 m mesafe braklr. Patlcan fidelerinini dikim zaman blgenin ilkbahar donlarnn sona ermesine baldr. Akdeniz ve Ege Blgesinde Mart sonu Nisan ba, Marmara Blgesinde Nisan sonu Mays banda fide dikim yaplr. Patlcan fideleri bahe veya tarlaya dikildikten sonra can suyu verilir. Dikim zaman hava scak ise patlcan fideleri ilk gnlerde adeta topraa yapm cansz bir manzara gsteririler. Fidelerin bu durumuna aldanmamaldr. nk dikimden 1 hafta sonra tutmu fidelerin canlandklar grlr. te bu devrede tutmam olan fidelerin yerine yedekleri dikilmelidir.

Patlcanlarda Yllk Bakm leri

Bahede yaplacak olan bakm ileri apalama, sulama, budama, hastalk ve zararllarla mcadeledir. Patlcan yetitiriciliinde pratik bir kural olarak ilk can suyundan sonra hava durumuna gre 2-3 hafta sulama yaplmaz. Bundan sonra gerek grldke sulama yaplr. Toprak tava gelir gelmez apalanr. Kural olarak ilk meyveler grlnceye kadar fazla su vermemeye zellikle dikkat edilmelidir. ieklenme devresinde yersiz sulamalardan kanlmaldr. Aksi takdirsde bitkiler boya kaar. iek silkebilir ve zamannda meyve balayamaz. Bitkiler zerinde ilk dller grlmeye baladktan sonra belli aralklarla sulama yaplr. zellikle hasat devresine girdikten sonra her hasat takiben sulama gz ard edilmemelidir. Genellikle hasat sonuna gelindiinde baz yetitiriciler hasat sresini uzatmak amacyla gelimesi duraklam olan patlcan bitkilerini 2-3 gz zerinden budarlar. Bunu takiben erbet verilir veya azotlu bir gbre ile gbreleme yaplr. Bylece bitkinin kuvvetli srgn vermesi tevik edilir. Uygun koullarda bu yntemle her bitkiden 7-8 patlcan hasat edilebilir.

Hasat ve Verim
Hasat, meyveler gerek meyve iriliinin 1/3n aldnda yaplr. Patlcanlar saplarndan kesilerek hasat edilir. Hasat gecikirse meyveler kartlar, renkleri alr, ekirdekleri sertleir ve ou kez etleri aclar. Patlcanlarda verim eidin verimlilik karakteri ve irilii ile yetime ve bakm koullarna, vegetasyon sresinin uzunluuna gre deiir. Kemer ve Halkapnar

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

133

gibi eitlerde kk bana 15-30 meyve alnd halde, Bostan eidinde ise kk bauna 10-25 meyve alnmaktadr. Dekara verim 2-5 tondur.

FASULYE YETTRCL (Phaseolus vulgaris L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Fasulyenin anavatan Amerikadr. Amerikada ok eskiden beri tketildii bilinmektedir. Amerika ktasnn kefinden sonra tm dnyaya yaylmtr. Bununla beraber baz yazarlar, fasulyenin 16. yzylda Anadoludan ktn Bat Asya kkenli olduunu savunur. Phaseolus vulgarisin 2 formu vardr. Bunlarda; P. vulgaris var. comminus (srk fasulyeleri) ve P. vulgaris var. nanus (yer fasulyeleri)dir. Srk fasulyelerde byme snrsz, yer fasulyelerinde ise byme snrldr. lkemizde retilen fasulye miktar 2009 yl istatistiklerine gre 603 653 tona ulamtr.

Botanik zellikleri
Fasulye tohumlarnn imlenmesi ile nce 10 cm uzunluuna varan bir kazk kk meydana gelir. Kotiledon yapraklar toprak yzne karken kazk kk zerinde 34 yan kk oluur. nce kotiledon yapraklar toprak yzne kar. 4-7 gn sonra ilk gerek yapraklar grlr. Bodur tiplerinde 4-7 yaprak, orta bodur tiplerinde 8-10 yapraktan sonra tepe srgnnn uzamas durur. Yaprak koltuklarnda yan srgnler meydana gelirken, dier taraftan iek salkmlar oluur, ieklerin at ve meyvelerin meydana geldii grlr.

Kk
Fasulye kklerinin genel grnm zayftr. Kazk kk 5-10 cm uzunluu aldnda dallanmaya balar. Yan kkler ksa srede kuvvetlenerek derinlemesine ve yanlara doru yaylr. Fasulye kkleri 50-100 cm derinlie kadar iner. Kklerin byk blm toprak yzeyine yakn yerde toplanr. iek oluumuna yakn bir safhada kklerde nodoziteler meydana gelir. Bu nodoziteler havann azotunun kullanlmasnda bitkiye yardmc olur. Bitki meyve baladktan sonra nodozitelerin ii boalmaya balar. Bu nedenle fasulyeler yeil gbrelemede kullanlacaksa ieklenmeden hemen sonra topraa kartrlmaldr. Fasulye toprakta iyi kk art brakr. Buda kendinden sonra gelen bitkiye yararl olur. Fasulyede nodozitelerin ilevi nasldr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

D ELM Fasulye gvdesi srk ve yer olmak zere 2 form gsterir. Her iki Ntipte de gvde boum ve boum aralarndan ibarettir. Sarlc tiplerde boum says daha fazladr. Ayrca gvde zerinde slkler vardr. Yer fasulyelerinde ise gvdeU 4-8 arasnda S O R deien ve olduka ksa yapda olan internodium tar. Gvdenin u ksm bir iek salkm ile son bulur. Gvde rengi ile iek rengi arasnda bir iliki vardr. DKKAT Renkli gvdelilerde iekte renklidir.

Gvde

15

DNELM S O R U

DKKAT

Yaprak

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Fasulyelerde yapraklarda l bileik yaprak eklindedir. Yapraklarn ular genellikle sivri olup yaprak kalp eklindedir. Yapraklarn yzeyi, u ksm kvrk olan
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

134

Bahe Tarm-II

tylerle kapl olup kopan yapraklar bu tyler yardmyla srtnen cisme yaprlar. Yapraklarn gvde zerinde duru ekli eitlerin tehisinde nemlidir. Yapraklarn rengi ak yeilden koyu yeile kadar deiir. Yaprak sap ksa ve uzun olabilir. Yaprak sap genelde yeil renklidir. Baz eitlerde antosiyaninin etkisi ile krmz grnm kazanabilir. Yaprak sapnn sonunda yaprakk bulunur.

iek
Fasulye iekleri erselik yapda ve kelebek grnmndedir. 5 anak ve ta yapran birlemesiyle an eklini alr. anak yapraklar yeil, ta yapraklar ise beyaz, sarms beyaz ve mor renklidir. Ta yapraklarn en byne bayrak ad verilir. Bayrak yapran yannda, i tarafta birbirine banzer 2 kanatk bulunur. Kanatklar ince bir uzant ile iek tablasna baldr. Erkek organlar alt tarafta birlemi, stte serbest halde ve 10 adettir. Dii organ, erkek organlarn oluturduu boru iinden kar. Fasulyede iekler alttan itibaren amaya balar ve hava koullarna bal olarak 20-25 gn kadar devam eder. Fasulyede mutlak kendine dllenme vardr.

Meyve
Fasulyede meyve bakla eklindedir. ieklerde dllenme olduktan sonra meyve gelimeye balar. 30Cnin zerindeki scaklklarda dllenme olmadndan tohum balayamaz. Meyve gelimesi iin ideal scaklk 15-25Cdir. Baklalar etli yapda olduu gibi ince, klkl, klksz, iplikli veya ipliksiz olabilirler.

Tohum
Fasulye tohumlar baklalar iinde meydana gelir. Tohumlar, ekil, renk ve irilik ynnden byk farklar gsterir. Baklalar ierisinde 3-12 arasnda tohum bulunur. Tohumlarn olduka sert bir kabuu vardr. Nadiren tek tohumlu baklalara da rastlanr. Tohumlar ekil ve byklk bakmndan da farkllk gsterir. Tohum irilii de eitlere gre deiir. Bilya gibi yuvarlak tohumlara sahip eker fasulye eidi, bbrek eklindeki tohumlara sahip al fasulye eidi, silindir eklinde tohumlara sahip horoz fasulye eidi, keli tohum yapsna sahip dermason fasulye eidi, oval tohumlara sahip Simav fasulye eidi rnek olarak verilebir. Tohumun bykl olduka fazladr. 1000 dane arl 150-1000 g arasndadr. Tohumlarn temizlik oran %100 ve imlenme gc %50-100 arasnda olmaldr. Tohum imlenme zelliini 3-4 yl muhafaza eder. imlenme denemeleri 4-10 gn srer. Tohumlar beyaz, bej, koyu bej, siyah, kahverengi, krmz lekeli, ortas krmz lekeli olmak zere eitler arasnda farkllklar gsterir.

Yetitirilme stekleri
klim
Fasulye soua hassas bir sebzedir. Birok eit 2-3C scaklklarda zarar grr. Dier bir ksm ise 0C scakla kadar dayanr. lkbahar ve sonbahar arasndaki devrelerde lkemizin her yerinde, baz blgelerde ylda 2 kez (ilkbahar ve sonbahar ekimi olarak) yetitirilebilir. Optimum yetime scakl 12-23Cdir. Tohum imlenmesinde minumum scaklk 10Cdir. Polen tozlarnn imlenmesi ve tozlanmann olmas iin scakln 20-25C ve nemin %94-100 olmas istenir. Yeil hasat iin 50-100 gne ve bu zaman ierisinde 750-1000C toplam scakla gereksinim duyar. ieklenmenin fazla scak periyoda rastlatlmas verimi byk oranda drr.

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

135

Tohumlarn normal bir imlenme gsterebilmesi iin toprak scaklnn 18-25C olmas istenir. Toprak scaklyla birlikte toprak nemi de imlenme iin nemlidir. Bu nedenle tohumlar toprak tavnda iken ekilmelidir. Bunun iin toprak kuru ise, nce sulanr ve topran tava gelmesi salanr, toprak tava geldiinde tohum ekimi yaplr. Tohumlar toprak scakl istenen dereceye ulamadan ekilecek olursa imlenme meydana gelmez, su alp itiklerinden kolayca mantari enfeksiyona urar. Fasulye her toprakta rahat geliir. Topraktaki fazla alkalilie ve yksek tuz konsantrasyonlarna kar hassastr. Toprakta pHnn 6,6-8,0 civarnda olmasn ister.

Gbreleme
Fasulye topraktaki humus miktarnn yksek olmasndan holanr. Dnme 4-6 ton ahr gbresi atlmaldr. Fasulyelerde ticari gbre kullanlacaksa gbrenin tamam bir defada ve ekimden 2-3 hafta nce srmle topraa kartrlmaldr. Toprak yapsna bal olarak 1 dekara 12-14 kg slfat formunda azot, 10 kg P2O5 ve 10-12 kg K2O verilir.

Yetitirme Teknii
Fasulye yetitiricilii direkt tohum ekimi ile gerekletirilir. Sraya tohum ekiminde sra aras bodur eitlerde 30-50 cm, sra zeri 10-30 cm, srk eitlerde ise, sra aras 50-80 cm, sra zeri 30-40 cm olacak ekilde tek sra ekim yaplr. Bazen ift srada ekim yaplr. ift sra ekimde ift sralar arasnda 40-70 cm ve ift sralarn kendi arasnda da 20-30 cm mesafe braklr. Bu sistem srk ve yer fasulyelerinde uygulanr. Tek sra ekimde srk fasulye yetitiricilii yapldnda her bitkinin bana bir adet veya bazen 2 bitki arasna bir srk dikilerek 1 veya 2 bitki sra sardrlr. Tohum ekiminden 7-10 gn sonra bitkiler toprak yzne kar. lk apa bitkiler 5-10 cm bykl aldnda yaplr. Bu ayn zamanda ot apas ve boaz doldurma apasdr. Srk ve yer fasulyelerinde bitkiler ieklenip meyve balayncaya kadar sulamalardan kanlr. lk mahsuller grlmeye baladktan itibaren 4-5 gn aralklarla sulama yaplr. Sulamalar yaplrken ya durumu ve toprak yaps dikkate alnr. Fasulye yetitiriciliinde en ok grlen hastalklar Antranoz ve pastr. Yaprak bitleri ve brucuslarda byk zarara yol aarlar. Bu nedenle mcadele zamannda yaplmaldr.

Hasat ve Verim
Baklalar eit karakterini gsterdii iriliin 1/3n ald zaman yaplr. Elle veya makine ile hasat yaplr. Elle yaplan hasatta 3-4 gnde bir defa hasat olgunluuna gelen fasulyeler toplanr. Baklalar yukarya doru ekilerek koparlr. Aaya ekerek koparld zaman bitkiye zarar verilir. Fasulyelerde verim yer eitlerinde, dekara 1200-1300 kg, srk eitlerde ise 1800-2000 kg arasnda deiir.

BEZELYE YETTRCL (Pisum sativum L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Bezelyenin yaylma gsterdii blgeler; Yakn Dou, Akdeniz, Orta Asya, Amerika ve Avrupa lkeleridir. Gen merkezi olarak 1. derecede Dou Akdeniz, ran, Kafkasya ve Tibet, 2. derecede ise Gney bat Arabistan ve Kuzey Afrikay iine alan kuak kabul edilir. Gnmzde bezelyenin yabani formuna rastlanmamtr.

136

Bahe Tarm-II

Baz yazarlar; bezelyenin Anadoludan Balkanlar yoluyla veya Asyadan Karadeniz Krm yoluyla Avrupaya getiini ve bunun milattan nce 5000 ylna rastlad belirtmektedir. lkemizde retilen fasulye miktar 2009 yl istatistiklerine gre 95 046 tona ulamtr.

Botanik zellikleri
Bezelyenin bitki oluumu fasulyenin bitki oluumuna benzer tohumun imlenmesi ile birlikte byme devam eder. Bitkinin toprak st aksam dik olarak byr, dallanr ve iek aar. Bir sre sonra baklalar iinde tohumlar meydana gelir.

Kk
Bezelyenin kkleri narin ve ana kk ile yan dallardan oluur. Ana kkn balang gelimesi hzl olur. Daha sonra 5-10 yan kkn bymesi balar. Bu srada ana kkn gelimesi yavalar. Yan kkler zamanla ana kk geebilecek bykle ular. Bezelyeler orta derin kkl sebzelerdir. Kklerin %50-60 topran 0-30 cm, %20-30u 40-60 cm derinliinde bulunur. Geri kalan kkler 100-150 cm derinlie inebilir. Bezelye dekara 80-100 kg kk kalnts brakr. Bezelye kklerine Rhizobium bakterisi alanrsa, bunlarda nodoziteler meydana gelir. Nodozitede bulunan bakteriler bitkinin %70-90a varan azot ihtiyacn karlar. Bu sayede kklerin topraa brakt azot miktar dekara 15 kg kadardr.

Gvde
Bezelyede gvde boum ve boum aralarndan meydana gelir. Boum aralar dip ksmda ksa ve kaln, bitki ucuna doru boylar uzar ve incelir. Gvdenin ii bo ve dayankszdr. Gvde kesiti yuvarlaktr. Baz eitlerde gvde kesiti drtgen ve begen olabilir. Bitkiler dallanma durumuna gre; ksa bodur olan tiplerde boylanma 50-60 cm, orta boylularda 70-120 cm, uzun boylularda 200-220 cmdir. Uzun ve orta boy olan tipler sra alnmaldr. Bitki gvdesi zikzakl olarak geliir. Gvde rengi ak sar yeil, yeil ve koyu yeildir.

Yaprak
Bezelyede ilk gerek yapraklar 3. boumdan sonra oluur. lk 2 boum toprak altnda bulunur. Bezelyenin imlenmesi ile meydana gelen kotiledon yapraklar dier sebzelerden farkl olup 3 paraldr. Ortada bulunan ince ve sivri olan gerek yapra, yanlarda bulunan paralar kulakklar meydana getirir. Bezelye yapra bileik yaprak olup yaprak ekseni, kulakcklar, yaprakklar ve slklerden olumaktadr. Bodur bezelyelerin srk bezelyelere gre daha fazla yaprak oluturduklar zannedilir. Halbuki bu byle deildir, boum aralarnn ksa olmas nedeniyle fazla yaprak varm gibi grlr.

iek
Bezelye iekleri 5 paral ve erselik yapdadr. anak yapraklar alttan birleerek an biimini olutururlar, renkleri yeildir. Ta yapraklar 5 adet olup 3 farkl yapda yaprak olutururlar. En dtaki bayrak adn alr. Daha sonra gelen 2 ta yaprak kanatklar oluturur. Bayrak ve kanatklarn renkleri beyaz, pembe, ak veya koyu krmz, ak veya koyu mor veya krmzn tonlardr. Erkek organ says 10 olup bunlarn 9 tanesi birleerek bir boru oluturur. Bir tanesi ise serbesttir. Erkek organlarn oluturduu boru iinden dii organ yukarya doru kar.

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

137

Bezelyede ilk ieklenme ana gvdeden ve birinci dallardan balar. Dierlerine st dallara doru geer. Bezelye kendine dllenen bir sebzedir. iek almadan nce dllenme olay biter. Dllenmede tm yumurta taslaklar dllenir. Dllenen her yumurta hcresi tohum oluturamaz. Meyve tutumu %30-70 arasndadr.

Tohum
Bezelyede meyveler bakla eklindedir. Baklada 1-10 arasnda tohum bulunur. Bezelye tohumlar yuvarlak ke eklindedir. Tohumlar beyaz- sar, sar, sar-pembe, sar- portakal, sar-yeil, yeil, ak kahverengindedir. Tohumun byk ounluu niasta depolar. Dz kabuklu tohumlarda niasta miktar daha fazladr. Dz kabuklularda %48, krk kabuklularda ise niasta oran %34tr. Tohumlarn temizlik oran %100, imlenme gc %60-80 olmaldr. 1000 tane arl 100-500 gdr. 1 g tohumlukta 2-12 adet tohum bulunur. Tohumlar imlenme glerini 4-6 yl muhafaza eder. imlenme sresi 3-10 gndr. Toprak scakl 9Cye ve hava scakl 10-14Cye ulatnda tohumlar 2-3 hafta iinde imlenerek toprak yzne kar. Laboratuar koullarnda minumun imlenme scakl 3-6C, optimum 25-30 ve maksimum 35Cdir.
SIRA SZDE Bezelye tohumlarnn imlenmesi iin gereken toprak ve hava scakl ne olmaldr?

16

SIRA SZDE

Yetitirilme stekleri
klim

DNELM S O R U

DNELM S O R U

Bezelye serin ve lman iklimlerden holanr. Scaklk istei 15-25Cdir. Bezelyelerde bodur eitler srk eitlere gre souklara daha dayankldr. Toprak scakl 7-8C olduu zaman tohum ekimi yaplr. Srk bezelyeler KfideT dneminde D KA meydana gelen donlardan daha fazla etkilenir. Srekli souk olursa hem srk hemde bodur eitlerin bymesi ve verimi olumsuz etkilenir. Bu SZDE SIRA yzden zellikle ieklenme dneminde scaklk 18-20C olmaldr. Scakln 25C zerine kmas ve kuru bir ortam byk lde bo bakla oluumuna neden olur. AMALARIMIZ ieklenmenin meydana gelmesinde scaklk yannda gn uzunluunun da etkisi vardr. Gn uzunluu daha ok fide devresinde etkili olur. Dk scaklklarda ieklenme sresi uzar buna karlk yksek scaklklarda sre ksalr. Dk sK A P caklk yannda yksek toprak ve hava nemi normal ieklenmeyiT geciktirir. Toplam 800-1000 mm ya alan ve yalarn belli bir kesiminin yetime dnemine dt yerlerde bezelye sulama yaplmakszn yetitirilir.
TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Toprak
Bezelye her tip toprakta yetitir. Kumlu-tnl topraklar erkenci bezelye yetitiriciliinde tercih edilir. Fakat derin, nemli, killi-tnl topraklar normal yetitiricilikte seNTERNET ilmelidir. Toprakta yeteri kadar humus ve kire bulunmaldr. Toprak pHs 6,57,0 olmaldr. Dk pHl topraklarda azot ve forfor almnn azalmas nedeniyle dane verimide azalmaktadr.
NTERNET

Gbreleme
Bezelyeye ahr gbresi vermekten kanlmaldr. Bezelye kendinden nce yetitirilmi olan bitkiye verilmi olan gbrelerle ou kez yetinmektedir. Ahr gbresi vegetatif ksmlarn ar gelimesini salar. Bakla ve dane veriminin azalmasna neden olur. Ancak bir nceki sebzeye dnme 5-6 ton ahr gbresi verilebilir. Be-

138

Bahe Tarm-II

zelye potasyum ve fosfor eksikliine kar ok hassastr. Ekim ncesi toprak ileme esnasnda dekara 3-4 kg saf azot, 8-10 kg forfor, 20 kg potasyum verilmelidir.
SIRA SZDE

17

SIRA SZDE Bezelye yetitiriciliinde ahr gbresi ile gbrelemede nelere dikkat edilmelidir?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

lkbahar retimlerinde topraktaki azot bakterileri ve mikroorganizma faaliyetlerinin kolaylatrmak amacyla sonbaharda toprak 20-25 cm derinliinde srlr. ToS O R U hum ekimi blgenin iklim koullarna bal olarak Kasm ayndan Mays ayna kadar yaplabilir. Bodur bezelyelerde 40-60 cm, srk bezelyelerde 80-120 cm sra aras mesafe braklr.TMibzerle ekimlerde ekim ayaklar bu mesafelere gre ayarlanr. DKKA Sra zerine ekimde 5 cm ara ile 1er adet tohum atlr. Elle ekimlerde ise markrle sra aralar belirlenir. Dekara atlacak tohum miktar ortalama 10-12 kgdr, m2de SIRA SZDE ortalama 30-40 adet imlenebilecek tohum bulunmaldr. Tohum ekiminde fasulyede olduu gibi topran tavnda olmas ve tohumlarn 4-5 cmden daha derine ekilmemesine dikkat edilmelidir. AMALARIMIZ Bezelyede apalama, sulama, herek verme, hastalk ve zararllarla mcadele zamannda yaplmaldr.

YetitirmeNTeknii D ELM

K T A P

Hasat ve Verim
Bezelyede hasat elle yaplr ve birka kez tekrarlanr. Hasat olgunluuna gelmi bezelyelerT enEgeY2-3 gn iinde hasat edilmelidir. Hasat gecikecek olursa daneler EL VZ ON unlu bir hal alr ve konservelik kalitesi der. Bu nedenle konservelik bezelyelerin hasat olgunluu tendrometre denilen alet yardmyla belirlenir. Tendrometre danelerin belli bir basnca kar dayanma gcn gsteren ve ibresi uzmanlarn isNTERNET tedii rakam gsterdii anda bezelyelerin hasadna karar verdirmeyi salayan bir alettir. rnein hasat olgunluuna gelmi baklalarn oran %70in stne ulat, tendrometre deerinin de %90-95i gsterdii dnemde hasada karar verilir. Konservelik bezelyeler bir defada makine ile hasat edilir. Hasat olgunluuna gelmi bezelye bitkileri biilerek veya sklerek konserve fabrikalarna getirilir. zel makinalar ile danelenir ve boylara ayrlr. Daneler en kkten balayarak 0-1-2-3 gibi numaralar ile gruplandrlr. Kk iletmelerde ise bezelye hasad kademeli olarak elle yaplr. Hasat olgunluuna gelmi bezelyeler 3-4 gn ara ile bitkilere zarar vermeden elle yaplr. Bezelyede verim eidin yer ve srk oluuna, baklada bulunan dane says ve iriliine, ekolojik koullara bal olarak deiir. Bir dekar alandan baklal taze bezelye olarak 1500-3000 kg, taze i bezelye olarak da 500-800 kg rn alnr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

139

zet
A M A

Domates yetitiriciliini anlatmak. Domates en az 6 saat dorudan gne alan yerlerde yetitirilmelidir. Domates bitkisi uygun koullarda fazla dallanr. Srk ve yer domatesi eklinde yetitirilir. 50-200cm arasnda boyalanr. Domates ok kuvvetli bir kk yapsna sahiptir. Ana kk artlmazsa 100-150cm derine kadar inebilir. Domates gvdesi otsu yapdadr. Bu nedenle, dik byyemez. En uygun scaklk istei 15-20Cdir. iek tozlar 15-25Cde en iyi dllemeyi yapar. Ik intensitesinden holanr. Domates iekleri erdii (hermafrodit) dir. iekler boum aralarnda oluur ve salkm eklindedir. Salkmlar gvde zerinde almak olarak dizilmilerdir. Meyve botanik bakmdan zmsdr. Hafif tyl olan tohumlarn 300-350 adedi 1 gramdr. Domates yetitiricilii, tohumlarn dorudan araziye ekimi veya fidelerin tarlaya/baheye artlmas ya da aktarlmas eklinde yaplr. Biber yetitiriciliini ifade etmek Biber fidesi balangta otsu yapdadr. Daha sonra odunsu bir yap kazanr ve bitki dik bymeye balar. Biber iekleri erdiidir. iekleri yaprak koltuklarnda oluur. 1 gram tohum 150-180 adettir. Biberin en uygun scaklk istei 20-30Cdir. Ik intensitesinin artmas meyve tutumunu arttrr. Biber yetitiriciliinde fideler tarlaya/baheye dorudan dikilir veya aktarlr. Patlcan yetitiriciliini zetlemek. Patlcan scak iklim sebzesidir. Kuvvetli bir gvdeye sahiptir. iekleri erdiidir. iekler yaprak koltuklarnda oluur. yi bir yatitiricilik iin ortalama 6 aylk bir vejetasyon dnemine ihtiya vardr. Patlcanda iyi bir verim iin en uygun scaklk 15-35Cdir. Patlcan yetitiriciliinde fideler tarlaya/baheye dorudan dikilir veya aktarlr.

A M A

Fasulye yetitiriciliini anlatmak. Fasulye soua hassas bir sebzedir. Yer ve srk fasulye eklinde yetitirilir. iekleri erselik yapdadr. Meryveleri bakla eklindedir. Yetitiricilik tarlaya/baheye dorudan tohum ekilerek yaplr. En uygun scaklk istei 12-23Cdir. 1000 tane tohum arl 150-1000 gramdr. Bezelye yetitiriciliini aklamak. Bezelye serin ve lman iklimlerden holanr. iekleri biyolojik bakmdan erseliktir. Yetitiricilik tarlaya/baheye dorudan tohum ekilerek yaplr. En uygun scaklk istei 15-25Cdir. iekleri bakla eklindedir. Baklada 1-10 tohum bulunur. 1000 tane tohum arl 100-500 gramdr.

AM A

AM A

A M A

140

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm
1. Domates yetitiriciliinde normal bir gelimenin olmas iin en uygun scaklk aadakilerden hangisidir? a. 15-35C b. 15-30C c. 15-25C d. 15-20C e. 10-20C 2. Domatesin eitlerine bal olarak, dikiminden hasat balangcna kadar geen sre aadakilerden hangisidir? a. 90-150 b. 90-120 c. 80-100 d. 50-80 e. 30-60 3. Biberde yabanc dllenme oran % katr? a. 10-20 b. 5-25 c. 3-30 d. 1-20 e. 0-30 4. Biber ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Biber gn uzunluuna kar ntrdr b. Biber gn uzunluuna kar toleransldr. c. Biber gn uzunluuna kar duyarl deildir. d. Biber gn uzunluuna kar etkisizdir. e. Biber gn uzunluuna kar toleransl deildir. 5. Patlcan ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tropik ve subtropik iklimli yerlerde ok yllktr. b. Uygun koullarda 1,5-2,0m kadar boylanr. c. Patlcan iekleri biyolojik bakmdan diocidir. d. Patlcan iekleri yaprak koltukjlarnda meydana gelir. e. Patlcan scak iklim sebzesidir. 6. Patlcan yetitirciliinde hasat sonuna gelindii zaman hasat sresini uzatmak amacyla bitkiye aadaki ilemlerden hangisi uygulanr? a. Ahr gbresi verilir. b. Ticari gbre verilir. c. Patlcan bitkileri 2-3 gz zerinden budanr. d. Yaprak gbresi uygulanr. e. Ar derece sulama yaplr. 7. Fasulye ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Fasulye soua kar hassas bir sebzedir. b. Fasulyede meyveler bakla eklindedir. c. Fasulye tohumlar baklalar iinde meydana gelir. d. Fasulye tohumlar ekil ve byklk bakmndan farkllk gstermez. e. Fasulye iekleri kelebek grnmndedir. 8. Fasulyede tohumlar tohum ekiminden ka gn sonra toprak yzne kar? a. 7-25 b. 7-15 c. 7-10 d. 5-10 e. 1-5 9. Bezelye tohumlar imlenme glerini ka yl muhafaza ederler? a. 1-2 b. 3-5 c. 4-6 d. 7-8 e. 9-10 10. Bezelye ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Konservelik bezelyeler 0-1-2-3 eklinde snflandrlr. b. Konservelik bezelyeler 1-2-3-4 eklinde snflandrlr. c. Konservelik bezelyeler 0-2-3-5 eklinde snflandrlr. d. Konservelik bezelyeler 0-3-2-1 eklinde snflandrlr. e. Konservelik bezelyelerde snflandrma yaplmaz.

6. nite - Domates, Biber, Patlcan, Fasulye ve Bezelye Yetitiricilii

141

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. c Yantnz yanl ise; domatesin klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; domatesin Hasat ve Verimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; biberin botanik zelliklerinden icek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; biberin klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; patlcann botanik zelliklerinden icek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; patlcann botanik zelliklerinden Bakm leri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; fasulyenin botanik zelliklerinden Tohum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; fasulyenin botanik zelliklerinden Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; bezelyenin botanik zelliklerinden Tohum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; bezelyenin botanik zelliklerinden Hasat ve Verimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 Domates yetitiriciliinde ilk meyveler grlnceye kadar sulamalardan kanlmaldr. Bu devrede bitkiye gerekli su dzenli aralklarla apa yapmak suretiyle toprakta muhafaza edilir. lk meyveler grldkten sonra sulama nem kazanr. Sra Sizde 5 Sofralk domatesler gnderilecek pazarn uzaklna gre deiik olgunluk devrelerinde ve farkl dnemlerde hasat edilmektedir. Sra Sizde 6 ri dolmalk eitlerde yapraklar, sivri biberlere gre daha geni ve daha byktr. Ayn zamanda dolmalk biberlerin yapraklar sivri biberlere gre daha ak yeil renklidir. Sra Sizde 7 Kendine dllenme yannda %3-30 orannda yabanci dllenmeye rastlanr. Bunun nedenide, erkek ve dii organn farkl zamanlarda dllenme olgunluuna erimesidir. Sra Sizde 8 Temizlik % 100 ,imlenme gc en az % 65 olmaldr. Sra Sizde 9 Biberler k ve scaklk yannda nemden de holanr. Kuru bir ortamda iyi gelimez. Bu nedenle hibir zaman susuz braklmamaldr. Toprakta devaml %60%70 nem bulunmaldr. Sra Sizde 10 Kark usul yaplan yetitiricilikte, fideler dikim karklarnn istikametine gre dou veya gney srtlarna dikilir. Bylece fidelerin gne nda daha iyi yararlanmalar salanr. Sra Sizde 11 Hasat 5-6 ay kadar devam edebilir. Sra Sizde 12 Kendine dllenme %60-80 oranndadr.

4. a 5. c

6. c

7. d

8. c

9. c

10. a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Domates bitkisinin boyu, eide ve yetime koullarna gre deiir. Domates eidinin yer ve srk oluuna gre boylanma 50-200 cm arasnda olmaktadr. Pratikte domatesler boylanma durumlarna gre; yer (bodur) ve srk (uzun boylu) domatesler eklinde 2 grupta incelenmektedir. Sra Sizde 2 Domates yetitiriciliinde dnme 3-4 ton yanm ahr gbresi verilmektedir. Ticaret gbreleri de topran besin maddesi ihtiyacna gre verilmelidir. Sra Sizde 3 Sanayi domates yetitiriciliinde ise sra aras genilik 150 cm, sra zeri ise 25-40 cm arasnda deimektedir.

142

Bahe Tarm-II

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 13 lkemizde en ok yetitirilen ve tketilen yerli patlcan eitleri; Kemer patlcan, Halkapnar patlcan, Bostan patlcan, Kirmast patlcan, Yalova-49 patlcan ve Gnen patlcandr. Son yllarda d lkelerden getirilen patlcan eitleride bulunmaktadr. Sra Sizde 14 Patlcan toprak bakmndan olduka seici bir sebzedir.Killi topraklardan holanmaz.Bu gibi ar ve rutubetli topraklarda kk rklne ska rastlanr. Derin, yumuak, geirgen, organik madde ve besin maddelerince zengin tnl topraklarda iyi geliir ve bol rn verir. Erkencilik dnldnde ahr gbresi veya yeil gbreleme yaplm tnl topraklardan yararlanlr. Sra Sizde 15 iek oluumuna yakn bir safhada kklerde nodoziteler meydana gelir. Bu nodoziteler havann azotunun kullanlmasnda bitkiye yardmc olur. Sra Sizde 16 Toprak scakl 9Cye ve hava scakl 10-14Cye ulatnda tohumlar 2-3 hafta iinde imlenerek toprak yzne kar. Sra Sizde 17 Bezelyeye ahr gbresi vermekten kanlmaldr. Bezelye kendinden nce yetitirilmi olan bitkiye verilmi olan gbrelerle ou kez yetinmektedir. Ahr gbresi vegetatif ksmlarn ar gelimesini salar. Bakla ve dane veriminin azalmasna neden olur. eniz, V. (1992). Domates, Biber ve Patlcan Yetitiricilii. TAV-Tarmsal Aratrmalar Destekleme ve Gelitirme Vakf. Yayn no. 26, 174 s. eniz, V. (1998). Sebzecilikte Fide Yetitiricilii ve Sorunlar. TAV-Tarmsal Aratrmalar Destekleme ve Gelitirme Vakf. Yayn no. 35, 47 s. Gnay, A. 2005. Sebze Yetitiricilii. Cilt II. zmir.531 s. Vural H., Eiyok D., Duman . 2000. Kltr Sebzeleri (Sebze Yetitirme). Ege niversitesi Basmevi, Bornova, zmir, 440 s. http://www.tuik.gov.tr

7
Amalarmz
Lahana Maydanoz Karnabahar

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Lahana, karnabahar ve brokoli yetitiriciliini zetleyebilecek, Maydanoz yetitiriciliini anlatabilcek, Salata-marul yetitiriciliini aklayabilceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Salata-Marul Brokoli

indekiler

Bahe Tarm-II

Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

LAHANA YETTRCL KARNABAHAR YETTRCL BROKOL YETTRCL MAYDANOZ YETTRCL SALATA-MARUL YETTRCL

Bu nitedeki Lahana, Karnabahar ve Brokoli Yetitiricilii Do.Dr. Ahmet BALKAYA tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki Maydanoz ve Salata-Marul Yetitiricilii Yrd.Do.Dr. Mehmet ZGR tarafndan yazlmtr.

Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

LAHANA YETTRCL (Brassica oleraceae L.) Anavatan ve Ekonomik nemi
Dnya zerinde geni bir yaylm alan gsteren lahanann anavatan hakknda farkl grler bulunmaktadr. Rus aratrc Zhukovsky lahanann anavatannn Van yresi olduunu ve dnyann en byk ba lahanalarnn bu blgede yetitirildiini bildirmitir. Dier aratrclar ise lahanann anavatannn Akdeniz Blgesi olduunu belirtmilerdir. Lahana grubu sebzeler buradan dnyann dier blgelerine yayl gstermitir. Yabani formlu lahana, Brassica oleraceae var. silvestristir. Dier lahana grubu sebzeler, bu yabani trn deiime uramas sonucunda meydana gelmilerdir. Lahanalar iki bin yl nce kltre alnmtr. 2009 yl FAO kaytlarna gre lahana grubu sebze trlerinin dnya retimi 71.342.347 tondur. in ve Hindistan, dnyada en nemli lahana reticisi lkelerdir. lkemiz ise 706.855 ton lahana retimiyle dnyada 11. srada yer almaktadr. Samsun ili, hem beyaz ba lahana (98.020 ton) ve hem de krmz ba lahana (74.077 ton) retimi bakmndan lkemizde ilk srada yer almaktadr. Beyaz ba lahana retiminde Nide, Sakarya ve Bursa illeri, krmz ba lahana retiminde ise Bursa ve Antalya illeri dier nemli lahana reticisi iller olarak sralanmaktadr. Lahana grubu sebzelerin nasl meydana geldiini aratrnz?
SIRA SZDE

SIRA SZDE

Botanik zellikleri
Kk

DNELM

DNELM S O R U

S O R U Lahanalarda kaln, etli ve olduka derine giden ana kazk kk ile bol miktarda saak kk bulunmaktadr. Kazk kkler, 30-35 cm derinliinde geliirler.

Gvde

DKKAT

DKKAT

Lahanalarda gvde kaln ve kuvvetli bir yapya sahiptir. Gvde kalnl, 5-10 cm, SIRA SZDE gvde uzunluu ise yaklak 30-40 cm arasndadr. Gvde dallanmaz, dikine byr ve ii zle dolu olduu iin de ba tayacak gtedir.
AMALARIMIZ

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

146

Bahe Tarm-II

Yaprak ve Ba zellikleri
Lahana yapraklar; renk, ekil, byklk, kalnlk ve yaprak yzeyleri bakmndan byk farkllk gsterirler. Lahanada gvdedeki boum aralarnn ksalmas ve yapraklarn birbirlerinin zerlerini rtmesi sonucunda ba oluumu meydana gelir. Yaprak ekli, lahanalarda ba eklini belirleyen nemli bir faktrdr. D yaprak ekli; geni eliptik, geni oval, dairesel ve geni eliptik olarak snflandrlabilir. Lahanalarda ba ekilleri; dar eliptik, eliptik, yuvarlak, geni eliptik, geni ters yumurta, geni yumurta ve keli yumurta ekilli olabilmektedir.

iek
Erkek ksrl: iekli bitkilerde erkek ieklerin eitli sebeplerden dolay aktif olamamasdr. Erselik iek: Ayn iekte erkek ve dii organn bulunmasdr. Protogeni: Dii organn, erkek organlardan nce olgunlamasdr.

Lahanalar tohum retimi ynnden iki yllk sebzelerdir. lk yl ba oluumu, ikinci yl ise ieklenme meydana gelir. iekler, ana gvdeden kan yan dallardaki yaprak koltuklarndan meydana gelir. Lahana iekleri parlak sar renklidir. ieklenme sresi; eitlere ve iklim koullarna gre 20-60 gn arasnda deiir. ieklerde 4 tane anak yaprak, 4 tane ta yaprak, 6 tane erkek organ ve 1 tane dii organ bulunmaktadr. Erkek organlarn drt tanesi dier ikisinden daha uzundur. Lahanalarda sitoplazmik erkek ksrlna rastlanmaktadr. Erkek ksr ieklerde ta yapraklar iyi gelimemitir ve bal z keseleri yoktur. Lahana iekleri; erselik iek yapsndadr. Lahanalarda ounlukla protogeni grlr. Tozlanmada ar ve bcekler etkilidir. Yksek oranda yabanc dllenme meydana gelmektedir.
SIRA SZDE Lahanagiller erselik iekli olmasna ramen yksek oranda yabanc dllenme grlr. Nedenlerini aratrnz?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Tohum ve imlenme zellikleri

Tohumlar yuvarlak veya hafif yumurta eklindedir. Tohum rengi; kahverengi, krS O R tonlardr. 1 g lahana tohumunda yaklak 180-365 adet tohum mz ve bunlarn U bulunur. Lahanalarda imlenme scakl 13-33C, optimum imlenme scakl da 20-25Cdir. DOptimum imlenme scaklklar, krmz ba lahanada 18.1C, beyaz KKAT ba lahanada 21.9C ve yaprak lahanada da 22.7Cdir. Tohumlarda imlenme sresi scakla bal olarak deikenlik gstermektedir.
SIRA SZDE

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

Yetitirilme stekleri
AMALARIMIZ

klim stekleri

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Ba lahana yetitiriciliinde serin iklim koullar tercih edilmektedir. Lahanalarn ba oluturabilmesiP iin en uygun scaklklar 15-20Cdir.Bitkiler souklara dayaK T A nkldr. Dayankllk, bitkinin geliim dnemine ve dk scaklk sresine baldr. Ba balamak zere olan gen bitkiler, olgun dnemdeki bitkilere gre dk scaklklaraEdahaZ dayankldr. Yaz dneminde yksek scaklklar yapraklarn kaliT LEV YON tesini drr. Kk ve kalitesiz yapraklardan oluan sert, sarmaya uygun olmayan lahana balar meydana gelir. Lahanalarda ba balama ile gn uzunluu arasnda iliki yoktur. Bitkiler hem uzun ve hem de ksa gn koullarnda ba balaNTE yabilir. Rzgr R N E T fazla olmas, yapraklardan su kaybna ve bitkilerin devrilip hznn toprakla temas etmesine neden olur.

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

147
SIRA SZDE

Toprak stekleri

Toprak istei ynnden fazla seici deildirler. Lahana yetitiriciliinde yksek verimli ve kaliteli rn elde edebilmek iin topran derin, organik maddece zengin, pHsnn 6.0-6.5 arasnda, nemli ve tnl topraklar olmas tercih N E L M D edilmelidir. Lahana bitkileri st ste ayn toprakta yetitirilmemelidir. Mutlaka baka bir familyaya ait sebze trleri ile mnavebe yaplmaldr. Aksi takdirde toprak yorgunluu nedeniyS O R U le byme ve gelime istenen dzeyde olmaz.
DKKAT Lahana yetitiricilii iin daha nce ba lahana, yaprak lahana, in lahanas, brokoli, karnabahar, turp ve alaba yetitirilmemi araziler seilmelidir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Yetitirme Teknii

SIRA SZDE

SIRA SZDE

lkemizde lahana tohum ekim zaman; blgelere, eitlere ve hasat zamanna baAMALARIMIZ l olarak Mays-Austos aylar arasndaki dnemde yaplmaktadr. Fide yetitirmek iin viyoller, plastik karton kaplar, kasalar veya yastklar kullanlabilir. Ilk yastk veya souk yastklarda tohum ekimi serpme veya sravari yaplr. En uygun ekim, K A P 10-15 cm sra aras verilerek yaplan sravari ekimdir. Son yllardaT viyollere tohum ekimi yaplarak, kk bir alanda ok sayda lahana fidesi retimi yaplmaktadr. Lahana fideleri, 4-5 yaprakl olduunda dikilir. Dikim zamannn gecikmesi; ba TELE ZYON oluum hzn yavalatr ve erken ieklenmeye neden olabilir. VDikim aralklar, beyaz ba lahanalarda eidin ba iriliine bal olarak sra aras 50-100 cm, sra zeri ise 40-80 cm arasnda deiir. Krmz ba lahanalarda sra aras ve sra zeri mesafe 40x50 cmdir. Dikim aralklarnn fazla olmas, iri ve gevek E T olumas N T E R N ba na neden olur Dikimden sonra bitkiler kk blgesi slanncaya kadar can suyu verilmelidir. Dikimden 5-6 gn sonra fidelerin tutup tutmadklar belli olur. Tarla gezilerek tutmayan fidelerin yerine fidelikte bekletilen yedek fidelerle tamamlama yaplr.

AMALARIMIZ

Yastk: Sebze K T A P fidelerinin yetitirildii zel yerlere denir. Istma ekline gre scak, lk ve souk yastklar olarak snflandrlr. Z Y O N TELEV

NTERNET

Lahanada Yllk Bakm leri

apalama
Bitkiler 5-10 yaprakl dneme geldiinde ilk apa ilemi yaplr. apalama ile sulama veya yamur sonras toprakta oluan kaymak tabakas krlr. Bitkinin izdm ap 30 cmye ulatnda ise ikinci apa ilemi yaplr.

Sulama
Lahana bitkisi sudan holanr. Sulama, bitkinin ilk gelime dnemleri iin ok nemlidir. lkemizde lahanalarn tarlaya fide dikim zaman, scak yaz aylarna rastlad iin gen bitki dneminde suya daha fazla ihtiya duyarlar. Hasat dnemine doru havann serinlemesi ve yalar nedeniyle sulama gerekmeyebilir.

Hastalk ve Zararllar
Lahana yetitiriciliinde ska grlen hastalklar; kk ur hastal (Plasmodiphora brassica), kk rkl (Rhizoctonia solani), mildiy (Peronospora brassica), beyaz rklk (Sclerotinia sclorotiorum), bakteriyel yaprak lekesi (Pseudomonas syringae) ve siyah damar rkl (Xanthomonas campestris)dr. Lahanagillerde en sk rastlanan zararllar; lahana kelebei (Pieris brassica), lahana sinei (Delia brassica), yaprak bitleri (Aphis spp., Myzus persicae), kk ur nematodlar (Me-

S O R U

S O R U

DKKAT

DKKAT

148

SIRA SZDE

Bahe Tarm-II

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ loidogyne spp.), lahana gal bcei (Ceutorrhynchus pleurostigma), lahana gbek kurdu (Hellula undalis) ve lahana gvesi (Mamestra brassicae)dir. K T A P Zirai Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 3de (Sebze Hastalklar, Sebze Zararllar) Lahana hastalklar ve zararllar ve mcadelesi konusuyla ilgili ayrntl bilgi edinebilirsiniz. Anonim, 2008. TAGEM Yaynlar. 332s. Ankara. TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

Olgunluk ve Hasat
NTERNET

Ba lahanada hasat, eidin erkencilik ve gecilik zelliine, balarn istenilen bykle gelmesine T yetitirme bakm koullarna bal olarak deiiklik gsterir. N T E R N E ve Erkenci eitlerde hasat, dikimden itibaren 60-80 gn, orta mevsim eitlerde 80110 gn ve geci eitlerde ise 110-150 gn sonra yaplabilir. Lahanalarda en nemli hasat gstergeleri; ba irilii ve ban skldr. Balar, eide zg iriliini aldnda toprak yzeyinden bir bak yardmyla kesilir. Ban zerine parmaklarla basld zaman, ban aa doru kmemesi ve gcrtl bir ses karmas hasata geldiini gsterir. Lahanalar ba arlklarna gre 0.5-1.5 kg arasnda olanlar kk boy, 1.5-3.0 kg arasnda olanlar orta boy, 3 kgdan daha ar olanlar byk boy olarak snflandrlr.

Verim
Ba lahanalarda verim, eitlere gre 2-8 ton/da arasnda deiir. eidin erkencilik durumu, ba irilii, dikim skl, sulama ve gbreleme gibi kltrel uygulamalar verim zerine etki eder.

KARNABAHAR YETTRCL (Brassica oleracea L. var. botrytis) Anavatan ve Ekonomik nemi

Ta: karnabaharda bitkinin byme konisi olan u ksmnn dallanmas ile meydana gelir.

Karnabaharn sebze olarak deerlendirilen ksmlarna ta, ba, bahar, iek ve iek salkm gibi isimler verilmektedir. Bunlardan ta terimi, karnabahar iin daha uygundur. Karnabaharn anavatan, Girit adas, Kbrs ve dou Akdeniz blgesidir. Karnabaharn ne zaman meydana geldii tam olarak bilinmemektedir. Trkiye 157.051 ton karnabahar retimiyle dnyada 9. srada yer almaktadr. Karnabahar retiminde, Antalya (24.597 ton) ve Samsun (24.220 ton) illeri ilk sralardadr. Tketici taleplerinin artmas, pazarda dier lahana grubu sebze trlerine gre daha yksek fiyatlarla satlmas ve elde edilen gelirin artmas nedeniyle karnabahar retim miktar ve yayl alanlar son yllarda art gstermitir.

Botanik zellikleri
Kk
Karnabaharlarda, lahanalardaki gibi kklenme abuk oluur. Karnabaharlar, kazk kkldr. Kkn dier zellikleri lahanalara benzer.

Gvde
Gvde yaps, lahanalarla benzerlik gsterir. Karnabahar bitkilerinde gvde kalnl 4-8 cm, gvde uzunluu 40-60 cm arasnda deiir.

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

149

Yaprak
Karnabahar yapraklar, lahana yapraklarna gre daha uzundur. Yapraklar ta ksmnn dibinden yukar doru byr. ksmdaki yapraklar daha kktr. Bu yapraklar ta ksmnn zerini rterek tac gne nlarndan ve scaktan korur. Yaprak rengi; koyu gri ve maviye yakn yeil tonlarndadr. Ta, normal iriliini aldnda bir bitki zerinde 30-60 arasnda yaprak bulunur.

Ta ve iek
Karnabaharda ta yaps, srgn, dal ve braktelerden oluur. Ta rengi; beyaz, krem, sar, yeilimsi ve mor renklerde olabilmektedir. Ta bykl; ekim-dikim zaman, dikim skl ve eit zelliine bal olarak farkllk gsterir. Ta arlklar eidin zelliine gre 0.25 kg-5.0 kg arasnda deiir. Karnabaharlarda iekler, braktelerin koltuklarndan kan iek saplarnn zerinde bulunur. Dier lahanagillerde iekler, ana iek sapnda dizili olduklar halde karnabaharlarda ana iek sap dallanm bir durumdadr. iek srgnleri lahanalardan daha ksadr. Bitkilerde ieklenme, kademeli olarak yaklak bir ay devam eder. Karnabahar iekleri biyolojik bakmndan erseliktir. Erkek ksr bitkilere de rastlanmaktadr. Yksek oranda yabanc dllenme grlr.

Tohum ve imlenme zellikleri

Karnabahar tohumlar, lahana tohumlarna benzer. Tohumlar oval ve yuvarlak ekillidir. 1 g da 300-400 adet arasnda tohum bulunur. Karnabahar tohumlarnn optimum imlenme scakl 20-25C arasnda deiir. Bu scaklklarda tohumlar 3-4 gn ierisinde imlenerek toprak yzeyine karlar.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Karnabahar yetitiriciliinde scaklk faktr ok nemlidir. Karnabaharlar, lahanalar kadar souklara dayankl deildir. Karnabaharlar, bitki geliiminin ilk balang dneminde scak, talarn gelimeye balad dnemde ise daha dk scaklklarda en iyi gelimeyi gsterirler. Karnabaharlarda tan oluabilmesi iin gelimenin belli bir devresinde dk scaklklara (souklama) ihtiya vardr. Yksek scaklklar, fide dneminde bitkilerin vejetatif dnemde kalmasna ve bol miktarda yaprak oluturmasna neden olurlar. Ta oluum dnemi iin en uygun scaklklar 15-20Cdir. Karnabahar ntr gn bitkisi olarak kabul edilir. Karnabahar bitkileri, zellikle ta oluturma dneminde fazla ya ve rzgrdan holanmazlar. Karnabaharda ta kalitesi zerine etkili olan faktrleri aratrnz?SIRA SZDE Karnabahar her eit toprakta yetitirilebilir. Bununla birlikte; D sE6.0-7.0 arasnpH N L M da, su tutma kapasitesi yksek, iyi drene edilmi, organik madde ierii yksek, S O R U kumlu-tnl topraklarda daha iyi geliirler. Toprak yorgunluu nedeniyle ayn toprakta st ste karnabahar ve dier lahanagillerin yetitiricilii yaplmamaldr.
DKKAT

Toprak stekleri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

150

Bahe Tarm-II

Yetitirme Teknii
Karnabahar yetitiriciliinde tohum ekimi ve fidelerin yetitirilmesi lahana bitkisinde olduu gibidir. Ege ve Akdeniz Blgelerinde haziran ay ortasndan balayarak, temmuz aynn bana kadar geen dnemde tohumlar ekilmektedir. Karadeniz Blgesinde ise temmuz ortasndan balayarak eyll ayna kadar geen dnemde tohum ekimi SIRA SZDE yaplmaktadr. Ekim zamanna gre deimekle birlikte, karnabahar fideleri yaklak 57 hafta sonra dikim iin hazr hale gelir. Dikim srasnda dzgn gvdeye sahip 4-5 DNELM yaprakl fideler kullanlmaldr. Dikim mesafesi ta iriliine gre ayarlanr. Tek sral yetitiricilikte: 40x40, 50x50, 50x60, 60x60, 70x70cm; ift sral yetitiricilikte: 40x40x60, 50x50x70 cm O R U S aralklarla dikim yaplr. Dikimden 5-6 gn sonra fidelerin tutup tutmad anlalr.
DKKAT Blgenizde karnabahar retiminde tohum ekimi ve fide dikim zamanlar hakknda aratrma yapnz?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Karnabaharda Yllk Bakm lemleri

AMALARIMIZ apalama

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Karnabaharda dikimden 2-3 hafta sonra birinci, bundan yaklak 15-20 gn sonra ikinci apa ve yabanc ot durumuna gre gerekirse nc apa yaplmaldr.
K T A P

Sulama
TELEVZYON

Karnabahar bitkileri apa ve suyu ok seven sebzeler olduklar iin sulamaya gereken TELEV YO zen gsterilmeliZ ve Ndzenli aralklarla ya durumuna gre yeterli miktarlarda sulama yaplmaldr. Su noksanl, bitkilerde deforme olmu talar veya kk ta oluumlarna neden olur.

NTERNET

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Karnabaharda en sk grlen fungal ve bakteriyel hastalklar; fusarium solgunluu (Fusarium oxysporum sp.conglutions), mildiy (Peronospora parasitica), lahana kk ur hastal (Plasmodiphora brassica), siyah damar rkl (Xanthomonas campestris) ve karnabahar bakteriyel yaprak lekesi (Pseudomonas syringae pv. maculicola)dir. Lahana kelebei, yaprak bitleri ve emgi yapan kokulu bcekler en nemli karnabahar zararllardr.

NTERNET

Olgunluk ve Hasat
Karnabaharn hasat olgunluuna gelip gelmedii; ta irilii, ta rengi ve tacn sklk durumuna baklarak belirlenebilir. Hasat, tacn gvdeyle birletii yerden bakla kesilerek yaplr. Tac korumak amacyla, hasat srasnda tacn erafnda 4-5 yaprak braklmaldr. Ekoloji ve yetitirme-bakm koullarna bal olmak zere erkenci karnabahar eitleri dikimden 70-90 gn, orta mevsim karnabahar eitleri 100-120 gn ve geci karnabahar eitleri ise 120-170 gn sonra hasat edilebilir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Karnabaharlarn hasat sonrasnda muhafaza sresi nasl uzatlabilir?

DNELM S O R U

Verim

Karnabaharlarda verim miktar, pazarlanabilir durumdaki talarn saysna ve ta byklne bal olarak deiir. Talarn ortalama arl yaklak 600-700 gdr. ErkenO R U ci eitlerde,S talar kktr. Bir dekar karnabahardan dikim sklna bal olarak 2000-2500 adet ta hasat edilebilir.
DKKAT

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

151

BROKOL YETTRCL (Brassica oleracea L. var. italica) Anavatan ve Ekonomik nemi

Brokolinin, sebze olarak deerlendirilen ksmlar, yeil renkli ve olgunlamam iek taslaklar ile kaln ve etli iek saplardr. Brokolinin anavatan Akdeniz Blgesi olarak kabul edilmektedir. Brokoli, insan sal zerindeki olumlu etkileri ve besin ieriinin zenginlii nedeniyle pazar ve marketlerde aranan bir sebze tr olmaya balamtr. Trkiye brokoli retimi, 20.541 tona ulamtr. En fazla brokoli retimi, Manisa ilinde 4.618 ton olarak gereklemitir.
SIRA SZDE Salkl ve dengeli bir beslenme iin brokoli bitkisini niin fazla tketmeliyiz?

SIRA SZDE

Botanik zellikleri
Kk

DNELM

DNELM S O R U

Kk yaps, karnabahara benzemektedir. Kazk kk yaklak S O R U cm derinlie 25-30 ular. Toprak yzeyine yakn blgede bol miktarda saak kk oluur.

Gvde

DKKAT

DKKAT

Brokolinin gvdesi, lahana ve karnabahardan farkldr. Gvde, karnabahardan SIRA SZDE farkl olarak yaklak 100-120 cm kadar uzayabilir. Gvde ucunda gelimi, ounlukla koyu yeil, bazen mavimsi parlak iek tomurcuu bulunur.

SIRA SZDE

Yaprak

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Brokoli yapraklar, sapl ve oval ekillidir. Baz eitlerde, yaprak ayalar paral da T A olabilmektedir. Yaprak rengi yeil ve mavi-yeil tonlarndadr.K LahanaPve karnabahar yapraklarna gre yaprak rengi daha koyudur.

K T A P

Ta ve iek

TELEVZYON

TELEVZYON

Brokoli bitkilerinde 15-20 arasnda yaprak olutuktan sonra, kaln iek saplarnn ucunda dizili, yeil renkli iek tomurcuklarndan oluan ta meydana gelir. Ana talarn ap 5-25 cm, ta arlklar ise 100-750 g arasnda deiir. Tacn kesilmesi ile NTERNET yaprak koltuklarndan yeni talar meydana gelir. Yan talarn ap 5-10 cmdir. Bunlarn ta arl ise 10-100 g arasndadr. Ta rengi; yeil, erguvani ve beyaz renkli olabilir. Brokolinin iek zellikleri ve dllenme biyolojisi karnabahara ok benzer. Brokoli iekleri erselik yapldr. Yksek oranda yabanc dllenme grlr.

NTERNET

Tohum ve imlenme zellikleri

Tohumlar ekil ve renk bakmndan lahana ve karnabahar tohumlarna benzerler. Koyu kahverengi renklidir. 1000 tane arl 3-4 gram kadardr. Optimum koullarda 3-4 gnde toprak yzeyine karlar.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Brokoli yetitiriciliinde en uygun scaklklar 15-20C arasndadr. Talar olgunlama dneminde dk scaklklara duyarldr. Brokoli ta ve srgnlerinin istenilen

152

Bahe Tarm-II

dzeyde souklara maruz braklmas tatlarnn daha iyi olmasna neden olur. Dk scaklklarda yan srgn says fazlalar. Yksek scaklklarda gevek yapl ve dk kaliteli talar meydana gelir. Ayrca, erken ieklenmeye neden olurlar. Brokoli, gn uzunluu bakmndan ise ntr gn bitkisi olarak kabul edilir.

Toprak stekleri
Brokoli; orta verimli, yksek su tutma kapasitesine sahip, iyi drene edilmi, pH deerleri 6.0-7.0 arasnda, hafif bnyeli kumlu tnl topraklar sever. Brokoli, nemli topraklardan holanr. Kuru topraklarda srgnler lifli ve ileri de kof yapl olur.

Yetitirilme Teknii
Tohum ekimi, fide dikimi, kltrel ilemler ve hasata kadar yaplan uygulamalar lahana ve karnabahar yetitiriciliinde olduu gibi yaplmaktadr. Sra aralarnn daraltlmas yan ta saysn artrr, ancak talar kk ve ta geliimi de yava olur. Dikim aralklarnn normalden fazla olmas iri, ancak gevek talarn olumasna neden olur. Brokoli yetitiriciliinde yaplan bir aratrmada en yksek verim, 45x30 cm dikim sklndan elde edilmitir. Geci eitlerde sra aras 75-80 cm olabilir.

Brokolide Yllk Bakm lemleri

apalama
Bitkiler, 5-10 yaprakl dneme geldiinde ilk apa yaplr. kinci apa dneminde ise azotlu gbrenin dier yars verilir.

Sulama
Kuraklk, brokolinin olgunlamam iek taslaklar zerine olumsuz etki yaparak talarn lifli ve kalitesiz olmasna neden olur. Bu nedenle, sulama brokoli yetitiricilii iin ok nemlidir. Bitkinin ilk gelime dnemlerinde sulamaya ok dikkat edilmelidir. Hasada doru havann serinlemesi ve yalar nedeniyle tekrar sulamaya ihtiya duyulmaz.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Brokoli yetitiriciliinde en sk grlen hastalklar; kk ur hastal, mildiy, beyaz rklk, bakteriyel yaprak lekesi ve siyah damar rkldr. Brokolide lahanalarda rastlanan zararllar grlr. Bu zararllar genellikle yapraklarda emgi yoluyla veya gvde ve talara girerek zarar yapmaktadrlar.

Olgunluk ve Hasat
Brokolide hasat, olgunlamam iek taslaklar zerinde bulunan iek gzleri almadan nce yaplmaldr. iek srgnlerinin iyi gelitii dnem, hasat iin en uygun dnemdir. Hasatta gecikme olursa iek taslaklar alr, ieklenme balar ve sebze olarak deerlendirilen ksmlar odunlaarak lezzeti azalr. Brokoli talar, dikimden 90-110 gn sonra, yan talar ise 120-130 gn sonra hasat edilebilir.

Verim
Bir brokoli bitkisinde ana srgnlerin arlklar 100-600 g, yan srgnlerin ise 1050 g arasnda deimektedir. Bir brokoli bitkisinden eitlere gre yaklak 0.5 kg1.5 kg arasnda brokoli hasat edilebilir. Dekara verim; hasat ekline, eide, dikim sklna ve yetitirme artlarna bal olarak ortalama 1.5-2 ton arasnda deiir.

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

153

MAYDANOZ YETTRCL (Petroselinum crispum Mill.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Kk ve yapraklarndan yararlanmak amacyla retilen maydanoz, Umbelliferae familyasna dahil olup Latince ad Petroselinum crispum Mill. (syn. P.hortense)dur. Yeil yapraklar yemeklerde ve mezelerde garnitr olarak, kkleri iin yetitirilenler ise orba ve baz yemeklerin yapmnda kullanlmaktadr. Normal olarak iki yllk bir kltr bitkisidir. Birinci sene sap ve yapraklar, ikinci sene ise iek ve tohumlar meydana gelir. Bununla beraber kkleri uzun seneler toprakta yaayp gelitikleri iin ok senelik bitkiler grubunda yer alabilmektedir. Gnmzde yetitiricilii yaplan maydanozlar balca iki grup altnda toplayabiliriz. Yaprak maydanozlar (Petroselinum crispum Mill.var. neapolitanum Danert.); a. Yapraklar dz olanlar (lkemizde yetitiricilii yaplan gruptur) ve b. Yapraklar kvrck olanlardr. Kk maydanozlar (Petroselinum crispum Mill. var.tuberosum Crov.); Kkleri havu gibi ikin, ksa, kt, uzun veya geni olabilmektedir. Maydanoz yetitiricilii fazla iilik istediinden, genellikle aile ve bahe iletmelerinde yetitirilir. Geni apta retimin yapld tarla tarm eklinde yetitiriciliine ender rastlanr. lkemizde ticari olarak Akdeniz, Ege ve byk apl olarak Marmara blgelerinde retilirken, iklim koullarnn uygun olduu btn blgelerimizde, bahelerde kk apl olarak yetitirilmektedir. lkemizde, 2009 ylnda 58 145 ton maydanoz retimi yaplmtr. spanya, Yunanistan, Fas, Cezayir ve Tunusta bol miktarda yabani formlar bulunan Maydanoz Akdeniz lkelerinin bitkisidir. Gnmzde hemen hemen tm dnya lkelerinde kltr sebzesi olarak retilmekte ve tketilmektedir. Gnmzde yetitiricilii yaplan maydanozlar ka grup altnda toplayabiliriz? SIRA SZDE
SIRA SZDE

Botanik zellikleri
Kk

DNELM

DNELM S O R U

S kazk Yaprak maydanoz eitlerinde kk fazla gelimez. nce ve uzun, O R U kk eklindedir. Kkler 70 - 80 cm derine gider. Kk maydanozlarda ise kk havu eklindedir. Havu eklindeki kkn etrafnda bol sayda ince saak kk bulunmaktadr. DKKAT Kkler 120 cm derine inebilmekle beraber, % 50lik ksm topran 20 cmlik derinliinde dalmaktadr.

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Gvde
Vegetatif byme srasnda gvde belirgin deildir. Kk boaz zerinde kk bir AMALARIMIZ dme ekli ve byklndedir. Yaprak saplar, bu gvdeninin orta ksmnda bulunan byme konisinden kmaktadr. kinci yl generatif gelimenin balamas ile sapa kalkma meydana gelerek gvdenin boyu 100 - 150 cmye P K T A kadar kar. Gvde emsiye eklindeki bir iek demeti ile son bulur.
TELEVZYON AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

154

Bahe Tarm-II

Yaprak
Maydanoz yapraklar dz ve kvrck olmak zere iki formdadr. Dz yaprakl eitlerde yapraklar 3 - 5 paral, kenarlar dili ve ular hafif sivridir. Yapraklar dz olan eitlerin kokular ok hotur. Baz eitler ise kvrck yaprakldr. Bu tiplerin yapraklar daha etli ve ok daha verimli olduklar gibi grnleri de ok ekicidir. Ayn zamanda kvrck yaprakl eitler kuvvetli bir byme gsterirler. Kk maydanozlarnda ise yapraklar genelde dzdr. Tm eitlerde yaprak rengi ak yeilden koyu yeile kadar deiim gsterir. lkemizde yetitirilen maydanoz eitleri genelde dz yaprakl eitlerdir.

iek
Maydanozlar, blgelere gre deimekle beraber, genelde Nisandan itibaren Mays, Haziran, Temmuz aylarnda iek aar. Bitki bu dnemde srgn ucunda emsiye eklinde iek salkm oluturur. Erdii ieklerde 5 adet yeil renkli anak, 5 adet ak yeil bazen sar yeil renkli ta yaprak, 5 adet erkek organ ve ortada dii organ bulunur. Dii organ iki karpellidir. Baz durumlarda erselik ieklerde erkek organ ksrl grlebilir. Yksek oranda yabanc dllenme gsterir. Maydanozun iek aabilmesi iin dk scaklklara gereksinimi vardr. Souk ihtiyacn k aylarnda karlar.

Tohum ve imlenme zellikleri

Dllenme sonras olgunlaan meyveler iki paral olup her birinin iinde bir tohum bulunur. Tohumlar ok kk(2 - 3 mm uzunlukta, 1 mm genilikte ve kalnlkta), hafif kvrk oval ekilli, zeri izgili, esmer gri renkli ve tipik maydanoz kokuludur. Tohum yalandka bu koku azalr. Bir gramda 700-800 adet tohum bulunur. Tohumlar uygun koullarda depolandklarnda imlenme zelliklerini 2 - 3 yl koruyabilirler. Optimum imlenme scakl olan 20Cde tohumlar 15 - 20 gnde imlenebilirler. imlenme a bal deildir. lkbaharda tarlaya dorudan ekilen tohumlar ise 20 - 22 gnde imlenerek toprak yzeyine karlar.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Nem oran yksek ve lman iklime sahip blgeleri sever. Souktan holanmaz. Ancak souk blgelerde, blge artlarna gre ilkbahar ile souklarn balad sonbahar dnemi arasnda da yetitirilebilir. Ilman iklime sahip Akdeniz, Ege ve Marmara Blgelerinde btn yl boyunca maydanoz yetitiricilii yaplabilmektedir. Scakln 20 - 25C olmas yeterlidir. 10Cde bile gelimesine ve bymesine devam edebilir. 10Cnin altndaki scaklklarn 20 - 30 gn devam etmesi ieklenmeyi tevik eder. Dk scaklk gibi yksek scaklktan da holanmaz. Scakln 35Cnin stne kmas bymeyi yavalatr. Scakln ykselmesi, hava neminin dmesi yapraklarn kk kalmasna neden olur. Ancak, bu durumda aromas da artar. Maydanoz fazla k iddetinden holanmaz. Glge yerleri sever. Iklanma sresinin uzun olmasn ister.

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

155

Toprak stekleri
Maydanoz toprak istekleri bakmndan seici deildir. Ar olmayan, bitki besin maddelerince zengin btn topraklarda yetiebilir. Ancak, organik maddesi bol, su tutan, tnl, tnl-killi topraklarda iyi sonu verir. Toprakta % 60 - 70 su bulunmasn ister. pH oran 5.8 - 8.0 civarnda bulunmaldr.

Yetitirme Teknii
Maydanoz retimi tohumlarn dorudan tarlaya ekilmesi sretiyle yaplr. retim, blgenin iklim ve mevsim zelliklerine ya da iletmenin durumuna gre tavada veya dz tarlada yaplr. Yetitiricilikte tarlann hazrlanmas nemlidir. Tarla ekim tarihinden 1 - 2 ay nce dekara 3 - 5 ton iftlik gbresi ile gbrelenir ve derince srlr. Arkasndan apalama yaparak veya diskharrow, freze geirilerek toprak gzelce ufalanr. Bu ekilen tohumlarn k asndan son derece nemlidir. Bylece arazi dz tarla ekimine veya tava eklindeki retime gre hazrlanr. Tavalar, dz tarla dzeyinden 10 - 15 cm aada kalacak ekilde 100 - 120 cm geniliinde ve istee bal uzunlukta hazrlanr. Maydanoz ekimi bahe iletmelerinde tavalara yaplr. Tarla tarmnda yamurlama sulama yaplabiliyorsa tavaya gerek kalmaz, ekim dz araziye yaplr. Maydanoz retiminde tohum ekimi blgelere gre ubat veya Mart aylarnda balar. m2ye 1 - 1.5 g ( dekara 1 - 1.5 kg ) tohum hesaplanr. Kk iletmelerde tavalara genellikle el ile birka defa serpme olarak yaplan tohum ekimi byk iletmelerde dz araziye eritler halinde ve mibzer ile sravari olarak yaplr. Sraya ekimde, sra aras 20 - 25 cmdir. Tarla tarmnda sra aras 35 - 40 cmye kadar kabilir. Tohum ekim derinlii 1 - 1.5 cmdir. Maydanoz retiminde tohum ekimi ne zaman ve nereye yaplr?
SIRA SZDE

Maydanozda Yllk Bakm leri

SIRA SZDE

Maydanoz tohumlar ekimden 30 - 35 gn sonra toprak yzne kar. Tohumlarda homojen bir imlenme meydana gelebilmesi iin bu devrede sulama iine nem S O R U verilmelidir. Bitkiler kmaya baladktan sonra yaplacak en nemli i yabani otlar ayklamaktr.

DNELM

DNELM S O R U

apalama

DKKAT

DKKAT

Yabanc ot geliimini engellemek amacyla tava eklinde yaplan retimde tava SIRA SZDE aralarnn ve tava srtlarnn apalanmas el ile yaplr. Byk iletmelerde bu ilem iin kltvatr veya apa makinalar kullanlr. Maydanoz bitkisi ilk devrede apaya ok hassastr. Bu nedenle apa yapma yerine otlarn elleAMALARIMIZ alnmas daha uygun olur. Bitki geliimi hzlannca toprak yzeyini kapatan bitkiler yabanc ot geliimine olanak tanmazlar.
K T A P

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Sulama
zellikle tohum imlenme dneminde sulama ok nemlidir. imlenmenin meydana geldii ilk 3 hafta boyunca yamurlama sulama yaplmaldr.YBitkiler 2 - 3 TELEVZ ON yaprakl olunca salma sulama da yaplabilir. Su verme ilemi mevsim artlarna gre yaplr. Maydanoz bitkisi ar suya hassastr. Suyun toprakta fazla gllenmesi bitkilerde sararmaya, tarlada uzun sre kalmas ise bitki kayplarna neden olur.
NTERNET TELEVZYON

NTERNET

156

Bahe Tarm-II

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Maydanoz retiminde sorun olan nemli bir hastalk ve zararl olmamakla birlikte, tohum imlenme dneminde toprak kurtlar (bozkurtlar) zarar verebilir. Bunlarn zarar toprak ilalamas ile nlenebilir. Maydanoz retiminde karlalacak en nemli sorun yabanc otlardr. Yabanc ot savam mekanik olarak yaplabilecei gibi herbisitler (ot ldrc ilalar) ile de yaplabilir. Herbisit uygulamalarnda en iyi sonucu, maydanoz bitkilerinin toprak yzeyine kmadan nce yapld uygulamalar vermektedir. lalama, maydanoz bitkileri toprak zerine ktktan sonra uygulandna bitki geliimi yavalatmakta ve yapraklarda zararlanmalar olumaktadr. Bitkiler ktktan sonraki aamada ilalama sra arasna yaplabilir. Sra zerindeki yabanc otlar el iilii ile ayklanr. Geni apl retimlerde herbisit uygulamas tercih edilmelidir.

Olgunluk ve Hasat
eide ve mevsime bal olarak, tohum ekiminden 2 - 3 ay sonra bitkiler hasat edilecek duruma gelirler. Bu dnemde bitkiler, zeminden itibaren 15 - 20 cm kadar boya ulamlardr. Hasat sabahn erken saatlerinde ve topran 1 - 2 cm zerinden bitkilerin biilmesi suretiyle yaplr. lk biimden 20 - 25 gn sonra ikinci biim yaplr. Ylda 6 - 7 biim yaplabilir. lkemizde maydanoz hasad elle yaplr. D lkelerde zel elektrikli bime makinalar bu ama iin kullanlmaktadr. Elle hasatta hasat yapan kii ayn anda kk ba veya byk ba yapar. Kk ba 3 - 5 cm, byk ba 20 - 30 cm olur. Kk maydanozlarda ise hasat bir defada, Eyll ayndan sonra gerekletirilir. Hasat havuta olduu gibi atal bel yardm ile yaplr. Byk iletmelerde havu hasat makineleri kullanlr. Daha sonra iletmede ykanp, temizlenip piyasaya yollanr.

Verim
Maydanozda verim genelde demet olarak belirlenir. Bir yl boyunca yaplan retimde m2den toplam 80 - 100 demet, dekardan da 70 - 90 bin demet maydanoz alnabilmektedir. Mevsime gre demet kalnlnn farkll gz nne alnrsa, dekardan 2 - 4 ton verim en ideal verim ortalamasdr. Birinci biimden nc biime kadar artan verim daha sonraki biimlerde azalr.

SALATA-MARUL YETTRCL (Lactuca sativa L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Salata-marullar, akta ve rtalt koullarnda btn bir yl boyunca yetitirilen, salata ve yeillik olarak tketilen sebzelerdir. Latince ad Lactuca sativa L. olan salata-marul, Compositae familyasna dahil tek yllk kltr sebzesidirler. Yaprak karakterlerine gre 4 botanik varyete grubu iinde incelenirler. Lactuca sativa L. var. capitata : Gbekli (ba) salatalar Lactuca sativa L. var. crispa : Kvrck yaprakl salatalar Lactuca sativa L. var. longifolia : Marullar Lactuca sativa L. var. angustana : Kukonmaz salatalar (lkemizde yetitirilmektedir.)dr. Btn blgelerimizde, genellikle ev bahelerinde yetitirilen salata-marulun ticari boyutlardaki retimi Ege, Marmara ve Akdeniz Blgelerinde Haziran - Aus-

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

157

tos arasndaki aylar hari yln her mevsiminde yaplabilmektedir. nceleri ak tarla koullarnda yaplan retim, zellikle k mevsimindeki yksek fiyatlardan yararlanmak amacyle sera ve alak plastik tnellerde de yaplmaya balanmtr. lkemizde 2009 yl itibaryle toplam 438 038 ton salata ve marul retimi yaplmtr. Kltr sebzesi olarak yetitirilen salata ve marulun anavatannn Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika lkelerini kapsayan geni bir alan olduu kabul edilmektedir.

Botanik zellikleri
Kk
Salata - marul, kuvvetli ve olduka derine giden etli bir kazk kk ile bunun etrafna dalm bol miktarda saak kklere sahiptir. Saak kkler dorudan kazk kk zerinden kar ve topran 20 - 30 cm derinliinde yaylmlardr. Kazk kk, ieklenme devresinde uygun topraklarda 100 - 150 cm derine inebilmektedir.

Gvde
Kklerin toprak st ksmna doru uzayan gvde, rozet eklinde olup hemen toprak seviyesinin zerinde yer alr. Etli yapda, ii beyaz renkte ve kalncadr. Gn uzunluu ve scakln artmas ile birlikte gvde uzar. Ortalama 80 - 100 cm boy aldktan sonra yaprak koltuklarndan yan dallar ve iekleri oluturur. Yetitiricilikte gvdenin gelimesine izin verilmeden bitki hasat edilir.

Yaprak
Bitkinin sebze olarak tketilen ksm olan salata-marul yapraklar eitlere gre olduka byk farkllklar gstermektedir. Yapraklar renk, ekil, irilik, uzunluk, genilik, dz veya kvrck yap, etlilik gibi karakterler bakmndan eitler arasnda deiik formlar gsterir ve buna gre snflandrlabilir. Kltr eitleri arasnda koyu yeil, ak yeil, sarmtrak yeil, kahverengimsi yeil, serpme vine rengi, ak ve koyu krmz, lekeli ve dank mor renklerde yapraa sahip tipler vardr. Yapraklar byklk bakmndan; kk, orta ve byk olarak, yaprak ekli bakmndan ise yuvarlak, oval - yuvarlak, bask - yuvarlak, bask, uzun ve orta - uzun olarak tanmlanr. Salata yapraklarnda damarlar, belirli ve darya km olduu gibi belirsiz de olabilir. Salata ve marullar, lahanalarda olduu gibi srgn ucuna doru internodi uzunluunun ksalmas ve yapraklarn almasnn kstlanmas ile ba balarlar. Marullarda oluan ba ekli genelde gbek olarak adlandrlrken salatalardaki ba olarak ifade edilir.

iek
Salata ve marullarda ieklenme gn uzunluu (fotoperiyodizm) ile yakndan ilikilidir. Vegetatif gelime dneminde kstlanan gvde uzamas gn uzunluunun artmas, scakln ykselmesi ile ortadan kalkmakta ve bitki ieklenmeye ynelmektedir. Salatalar, fotoperiyodizm karsnda gsterdikleri reaksiyon dikkate alnarak iki gruba ayrmak mmkndr: Uzun gn salatalar (k ve ilkbahar salatalar): Gvde oluturmalar ve ieklenmeleri gn uzunluuna baldr. Ksa gn ieklenmeyi geriletirken, uzun gn tevik eder.

158

Bahe Tarm-II

Gn uzunluuna ntr olan salatalar (yaz salatalar): Gvde oluumunda ve ieklenmede gn uzunluu etki yapmaz. Yazlk eitler ksa gnde yetitirilirse bunlarda gvdelenme meydana gelmez, yalnz ba teekkl gleir. Uzun gn salatalarnn ieklenmesinde scakln ve kurakln rol byktr. Scaklk ve kuraklk vegetatif gelimeyi durdurur, dolaysyle ieklenme eilimini gelitirir. Gn uzunluunun ve scakln artmas ile birlikte generatif devreye geen bitkilerde oluan iek saplar 60 - 120 cm boylanr. Bitki zerinde deiik sayda iek sap vardr. Bu saplar zerindeki iekler demetler halinde dizili bir ekilde bulunur. Her bir demet yaklak 15 - 25 adet iek tar. iekler genelde sar ve ak sar renklidir. Ancak krmz yaprakl eitlerde, iekler krmz, sar - krmz veya benekli - krmz olabilir. Bir iekte bulunan ta yaprak says 10 - 17 arasnda deimektedir. Her iek ift gzl stigma, tek bir stil ve iki gzl yumurtalk tar. Anterler ise birlemi bir boru eklindedr ve stilin etrafn sarmtr. Bir bitkideki iekler ayn anda amaz, ieklenme genelde aadan balar ve alma dtan ie doru olur. iekler gneli havalarda genellikle sabahlar saat 6 - 7 arasnda alr. Yamurlu havalarda hemen hemen hi almazlar. Salatalarn iekleri biyolojik bakmdan erseliktir. Dllenme byk ounlukla kendi kendine olur. Yabanc dllenme % 20 - 25 arasndadr. ieklenmeden 2 - 5 hafta sonra iklim artlarna ve eit zelliine bal olarak tohumlar olgunlar.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Salatalar, fotoperiyodizm karsnda gsterdikleri reaksiyon dikkate alnarak ka gruba ayrabiliriz?

DNELM S O R U

Tohum ve imlenme zellikleri

Tohumlar genelde yass ve uzunluuna oluklu, u taraf kntl, 3 - 6 mm uzunR luunda 0.8 S- O1.0Umm geniliinde ve 0.3 - 0.6 mm kalnlndadr. Tohum rengi kirli - beyaz, sar, krem, kahverengi ve siyaha yakn olabilmektedir. Bir gramda 1000 - 1 200 adet Ttohum bulunur. Salata tohumlar imlenme gcn 3 - 5 sene D KKA saklar. Bu sreye ve imlenme gcne tohum olgunlama derecesi etki yapar. Salata ve marul tohumlar scakln 15 - 20C arasnda bulunduu koullarda SIRA SZDE 4-7 gnde imlenir. Scakln 26C zerine kmas imlenmede kstlayc etki gsterir. imlenmede, scaklk yannda n etkisi de bulunmaktadr. Ik miktarndaki azalma imlenme orann azaltr. AMALARIMIZ

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Yetitirilme stekleri
K T A P K T A P

klim stekleri
TELEVZYON

NTERNET

Ilman iklim sebzesi olan salatalar, klar sert olmayan blgelerde btn bir yl boT E L E V Z Y O Yalnz yaz aylarnda sulamann dzenli olarak yaplmas gerekyunca yetitirilebilir. N mektedir. Salata tohumlarnn imlenmesi iin toprak scaklnn 4 - 25Cler arasnda olmas gerekir. Klk eitler 0 - 5Cler arasndaki scaklklara 5 - 10 gn, -10C scakla 1 - 3 gn kadar dayanmaktadr. Bitkinin fazla kk veya byk olmas dona NTERNET dayanm etkiler. Ik miktarnn azalmas rnn hasat olgunluuna gelme zamann uzatmaktadr.

Toprak stekleri
Salatalar her toprak zerinde rahatlkla geliebilir. Fakat organik maddece zengin humuslu topraklarda byme hzlanmakta ve yetitiricilik rizikosu azalmaktadr.

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

159

Fazla ar ve yzlek topraklarda gelime yavalar ve ban arl fazlalar. Salata ve marullar toprak reaksiyonuna kar fazla hassastr. zellikle asitli topraklarda kalite bozulur. pHnn 6 - 7.0 arasnda olmas gelimeye olumlu etki yapar.

Yetitirme Teknii
Salata ve marul retimi, dorudan tohum ekimi ve fide yetitirilerek bitkilerin esas yerlerine dikilmesi eklinde yaplr. Geni alanlarda, iiliin pahal olduu ve makinal tarmn yaplabildii iletmelerde tarlaya dorudan tohum ekimi yaplr. Salata ve marul tohumlar kk olduu iin ok iyi toprak hazrl gerekir. Hafif karakterli topraklar ile kumlu topraklar bu ekim ekli iin ideal topraklardr. Ar karakterli topraklarda dorudan tohum ekimi nerilmez. Mibzerle yaplan tohum ekimlerinde kaplanm tohum kullanlmas hem kullanlan tohum miktarn azaltmakta hem de ekimin daha dzenli yaplmasna imkan vermektedir. Hi uygulama grmemi tohumlar ile kaplanm tohumlarn dorudan tarlaya ekimlerinde sra aras mesafesi 30 - 40 cm civarnda tutulur. Sra zeri mesafesi ise tohum durumuna gre 4 - 5 cm veya kaplanm tohumlarda 15 - 20 cm olabilir. Ekim derinlii 2 cm cvarnda olmaldr. Dorudan tohum ekiminde dekara 80 100 gr kaplanmam tohum kullanlr. Ekimden 6-10 gn sonra tohumlar imlenir ve toprak yzne kar. Bitkiler 3-4 yaprakl olduu zaman ilk seyreltme yaplr. Fide halinde yetitiricilik, retim maliyetini arttrmakla birlikte rnn daha erken yetitirilmesini, tarlada ve serada bitkilerin daha az sre kalarak bu alanlarn baka bir kltre ayrlmasn mmkn klar. Ayrca daha kaliteli rn elde edilmesini salar. Fidelerin yetitirilmesinde seralar, scak ve souk yastklar kullanlmaktadr. Tohumlar yastklara serpme olarak veya 8 - 10 cm sra aras mesafelerde ekilir. Her iki yntemde de m2ye 2 -3 gr tohum kullanlr. Tohumlarn zeri 1 cm kalnlnda har ile kapatlr. Ekilen tohumlar bask tahtas ile bastrlr ve bolca sulanr. Optimum koullarda tohumlar 8 - 10 gn sonra imlenerek toprak yzyine kar. Gerekli bakm ilemleri yapldnda, tohum ekiminden 30 - 35 gn sonra dikim byklne gelen fideler sklerek yerlerine dikilir. Scak dnemlerde dikimi yaplan topraksz fidelerin tutma orannda % 30-35 kayplar oluabilir. Son yllarda tpl sebze fidesi yetitiricilii yapan sera iletmelerinin devreye girmesiyle tpl salata - marul fidesi kullanm artmtr. Tpl fide yetitiriciliinde deiik boyutlarda viyoller kullanlr. Viyoller torf ile doldurulur ve her bir gze 1 - 2 adet tohum ekilir. zerleri har ile kapatlr, sulanr ve imlenmeye braklr. Bu retim ekli sera ve kontroll koullarda gerekletirildii iin fideler daha ksa srede dikim byklne gelir. Topraksz veya tpl fidelerin esas yerlerinde dikiminde nemli bir farkllk yoktur. Toprak hazrlndan sonra salata ve marul fideleri 30 -40 cm geniliinde ve 30-40 cm aralklarla alm masuralarn boyun noktasna tek veya ift sral dikilir, yada dz tarlada 100 - 120 cm geniliinde hazrlanm, yerden 5 -10 cm yksekliindeki tahtalara 30 - 40 cm aralklarla 3 - 4 sral olarak dikilir. Her iki yntemde de sra zeri mesafe 15 - 25 cm olmaldr.

Salata-Marulda Yllk Bakm leri

2-4 ay gibi ksa bir srede hasat edilecek duruma gelen bitkilerde yabanc ot temizlii, apalama, sulama ve gbreleme gibi kltrel ilerin uygun ekilde ve zamannda yaplmas verim ve kalite zerine olumlu etki yapar.

160

Bahe Tarm-II

apalama
zellikle yabanc ot kontrol ve topraktaki kaymak tabakasn krmak amacyla apalama nemlidir. Masura ve tahtalarda yaplan yetitiricilikte, bitkilerin 4 - 5 yaprakl olduu dnemde ilk apalama hafif ekilde, 8 -10 yaprakl olunca ikinci bir apalama daha derin olarak yaplr. Hasada doru bitkiler toprak zerini kaplayacandan ot sorunu da kalmaz. Dz tarlada zellikle dorudan tohum ekimiyle yaplan yetitiricilikte ise apalama says arttrlr.

Sulama
lkemizde retim, genellikle sonbahar, k ve erken ilkbahar dnemlerinde yapld iin fazla sulama ilemine gerek yoktur. Bu dnemlerde bitkinin su ihtiyaci doal yalarla karlanr. Ancak ihtiya duyulduu durumlarda masuralar salma sulama, tahta ve dz arazideki bitkiler ise damla veya yamurlama sulama yntemleri ile sulanr. Bitkilerin susuz kalmas aclamaya neden olur.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Salata - marul yetitiriciliinde sorun oluturan hastalklarn banda mildiy, beyaz kf, bakteriyel rklk ve deiik virs etmenlerinin neden olduu hastalklar gelir. Genel olarak hastalklar iin ilal mcadele nerilirken, virs hastalklarna kar zellikle temiz tohum kullanlmas tavsiye edilir. Bitkilerde sorun oluturan zararllar arasnda salyangozlar, tel kurtlar, toprak nematodlar, beyaz sinekler ve yaprak bitleri nemlidir. Bunlara kar yerinde ve zamannda mcade yaplmaldr.

Olgunluk ve Hasat
Salata - marullarda olgunluk ile hasat yetitirme dnemlerine ve bitkinin tip ve eidine gre farkllklar gsterir. Scak dnemlerdeki yetitiricilikte olgunlama sresi ksalrken, Sonbahar - k dneminde bu sre biraz daha uzar. Kvrck salata eitlerinde, ortalama eit iriliine ulaan bitkiler hasat olgunluna gelmitir. Ba salatatalarda ise ba oluumunun tamamlanm olmas, ban sk, kendine zg renkte, dzgn ekilli ve toplu bir grnme sahip olmas gerekir. Marullarda da byme noktasnda orta sklkta oluan gbein eide zg irilii ald dnemdir. Kvrck salatalarda olgunluk ve hasat iin gerekli sre 40 -50 gn, ba salata ve marullarda 55-70 arasnda deiir. Scaklk ve yetitirme dnemine bal olarak hasat sresi 140 gne kadar ckabilir. Ba ve kvrck yaprakl salatalarla marullar, yapraklarn kartlamalarna meydan vermeden hasat edilmelidir. Gecikilirse aclama grlr. Bitkiler, gvdenin toprak yzeyine yakn ksmndan bakla kesilerek hasat yaplr.
SIRA SZDE

SIRA marullarda olgunluk ve hasat iin geen sre ka gndr ? Kvrck Salata veSZDE

DNELM S O R U

Verim

Salata ve marullarda verim genellikle dekarda bulunan ortalama bitki saysna gre veya ortalama arlk esasna gre dekara kg zerinden hesaplanr. lkemiz koS dekar ullarnda bir O R U alandan 7 000- 8 000 adet pazarlanabilir salata ve marul alnr.
DKKAT

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

161

zet
A M A

Lahana, karnabahar ve brokoli yetitiriciliini zetlemek. lkemizde retilen lahana, karnabahar ve brokolinin anavatan, ekonomik nemleri, bitkilerin genel zellikleri, yetitirme koullar ve retim yntemleri konusunda ayrntl bilgiler verilmitir. Maydanoz yetitiriciliini anlatmak. Maydanoz, kk ve yapraklarndan yararlanmak amacyla retilen bir sebzemizdir. klim koullarnn uygun olduu blgelerde, tavalarda veya yamurlama sulamann yapld dz arazilerde, yl boyunca yetitirilmektedir. Bitki, tohum ekiminden 2 - 3 ay sonra hasat edilecek bykle gelmektedir. Yetitiricilik iin ideal koullarda, bir yl iinde 6 - 7 biim yaplmakta ve dekardan 2 - 4 ton verim alnmaktadr.

A M A

A M A

Salata-marul yetitiriciliini aklamak. Kvrck ve ba salata ile marullar, akta ve rtalt koullarnda btn bir yl boyunca yetitirilen, salata ve yeillik olarak tketilen sebzelerdir. retimleri dorudan tohum ekimi ve fide yetitirilerek bitkilerin esas yerlerine dikilmesi eklinde yaplr. Kvrck salatalarda olgunluk ve hasat iin gerekli sre 40 -50 gn, ba salata ve marullarda 55-70 gn arasnda deiir. lkemiz koullarnda bir dekar alandan 7 000- 8 000 adet pazarlanabilir salata ve marul alnr

162

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm
1. Trkiye de lahanagillerden hangisinin retimi dierlerine gre daha fazladr? a. Yaprak lahana b. Brokoli c. Beyaz ba lahana d. Karnabahar e. Krmz ba lahana 2. Brokoli yetitiricilii iin en uygun gelime scakl aadakilerden hangisidir? a. 5-9 C b. 10-14 C c. 15-20 C d. 21-25 C e. 26-30 C 3. Karnabaharn en ok sevdii toprak tipi aadakilerden hangisidir? a. Killi toprak b. Kumlu toprak c. Kireli toprak d. Killi kumlu toprak e. Kumlu tnl toprak 4. Orta boy lahanalarn ba arlklar ne kadardr? a. 1.0-1.5 kg b. 0.5-1.5 kg c. 1.5-3.0 kg d. 3.0-4.0 kg e. 4.0-6.0 kg 5. Karnabahar yetitirilen bir alanda ikinci yl aadaki rnlerden hangisi retilir? a. Brokoli b. Fasulye c. Beyaz ba lahana d. Karnabahar e. in lahanas 6. Karnabaharlar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Ta yaps srgn dal ve braktelerden oluur. b. Vitamin ve mineral maddelerce zengindir. c. Ta rengi beyaz, krem ve sar olabilmektedir. d. Yksek oranda yabanc dllenme grlr. e. iekleri tek evciklidir. 7. Maydanoz yetitiriciliinde, uygun koullarda bir yl boyunca ka hasat yaplabilir? a. 1 - 2 b. 3 - 4 c. 6 - 7 d. 9 - 10 e. 12 - 13 8. Bir yl boyunca yaplan maydanoz yetitiriciliinde, m2den toplam ka demet maydanoz hasat edilebilir? a. 10 - 20 demet b. 30 - 40 demet c. 50 - 60 demet d. 80 - 100 demet e. 130 - 150 demet 9. Salata - marul yetitiriciliinde, dorudan tarlaya tohum ekiminde sra aras mesafesi ka cmdir ? a. 5 - 10 cm b. 15 - 20 cm c. 30 - 40 cm d. 50 - 60 cm e. 70 - 85 cm 10. lkemiz koullarnda bir dekar alandan ka adet salata - marul hasat edilebilir? a. 1 000 - 2 000 adet b. 3 000 - 4 000 adet c. 5 000 - 6 000 adet d. 7 000 - 8 000 adet e. 10 000-15 000 adet

7. nite - Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetitiricilii

163

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise; lahanann Anavatan ve Ekonomik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; brokolinin klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; karnabaharn Toprak stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; lahanann Olgunluk ve Hasat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; karnabaharn Yetitirilme stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; karnabaharn Botanik zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; maydonozun Olgunluk ve Hasat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; maydanozun Verim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; salata-marulun Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; salata-marulun Verimi konusunu yeniden gzden geiriniz. devam etmesi ta yzeyinde kararmalar ve morlamalara neden olur. 25Cnin zerindeki scaklklarda ise tata odunsulama balar. Sra Sizde 4 Karnabaharda hasat sresini uzatabilmek iin hasadn normalden birka gn erken yaplmas gerekir. Karnabaharlar hasat edildikten sonra plastik veya kt kasalara tek sral olarak dikkatlice yerletirilmelidir. Ta sklklarn 2-3 hafta sreyle korurlar. Karnabahar talar, serin koullarda (1C, %80 oransal nemde) 6-8 hafta sreyle muhafaza edilir. Sra Sizde 5 Brokoli iyi bir protein, E vitamini, B vitamini, C vitamini, kalsiyum, magnezyum, fosfor ve selenyum kaynadr. Baklk sisteminin gelimesinde etkilidir. Lifli yapda olmas nedeniyle barsaklarda oluan toksinlerin uzaklamasn salar. Ayrca prostat, kaln barsak, yumurtalk ve karacier kanseri hcrelerinin geliimini engelleyici etkisi vardr. Sra Sizde 6 Gnmzde yetitiricilii yaplan maydanozlar balca iki grup altnda toplayabiliriz: 1.Yaprak maydanozlar (Petroselinum crispum Mill.var. neapolitanum Danert.) a. Yapraklar dz olanlar (lkemizde yetitiricili yaplan gruptur) b.Yapraklar kvrck olanlar 2. Kk maydanozlar (Petroselinum crispum Mill.var.tuberosum Crov.)dr. Sra Sizde 7 Maydanoz retiminde tohum ekimi blgelere gre ubat veya Mart aylarnda balar. m2ye 1 - 1.5 g ( dekara 1 - 1.5 kg ) tohum hesaplanr. Kk iletmelerde tavalara genellikle el ile birka defa serpme olarak yaplan tohum ekimi byk iletmelerde dz araziye eritler halinde ve mibzer ile sravari olarak yaplr. Sraya ekimde, sra aras 20-25 cmdir. Tarla tarmnda sra aras 35 - 40 cmye kadar kabilir. Tohum ekim derinlii 1 - 1.5 cmdir.

2. c 3. e 4. c 5. b 6. e 7. c 8. d 9. c 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Yabani formlu lahanadan nce yaprak lahana meydana gelmitir. Yaprak lahanann iek ve iek sap deiimi ile brokoli ve karnabahar, bymenin kstlanmas, tepe ve yan tomurcuklarn deiimi ile Brksel lahanas ve ba lahanalar, gvdenin deiimi ile de alaba meydana gelmitir. Sra Sizde 2 Lahana ieklerinde protogeni grlmesi, erkek ve dii organ arasnda seviye farklarnn olmas ve baz eitlerde uyumazlk ve erkek organ ksrl olmas nedeniyle yksek oranda yabanc dllenme grlr. iekler, parlak sar renklidir ve ar ve bcekler iin ok cezbecidir. Sra Sizde 3 Karnabaharda tacn byklnden ok kalitesi nemlidir. Yuvarlak, sk ve beyaz kremli talarn pazar deeri yksektir. Karnabaharlarda ta kalitesi, eit zellii, iklim ve yetitirme koullarna gre deiebilmektedir. Ta oluum dneminde dk scaklklarn uzun sre

164

Bahe Tarm-II

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 8 Salatalar, fotoperyodizm karsnda gsterdikleri reaksiyon dikkate alnarak iki gruba ayrmak mmkndr: -uzun gn salatalar (k ve ilkbahar salatalar): Gvde oluturmalar ve ieklenmeleri gn uzunluuna baldr. Ksa gn ieklemnmeyi geriletirken, uzun gn tevik eder. -Gn uzunluuna ntr olan salatalar (yaz salatalar): Gvde oluumunda ve ieklenmede gn uzunluu etki yapmaz. Yazlk eitler ksa gnde yetitirilirse bunlarda gvdelenme meydana gelmez, yalnz ba teekkl gcleir. Sra Sizde 9 Kvrck salatalarda olgunluk ve hasat iin gerekli sre 40 -50 gn, ba salata ve marullarda 55-70 arasnda deiir. Anonim (2010). http://faostat.fao.org/site/ Anonim (2011). Tarm statistikleri zeti. T.C. Babakanlk, Trkiye statistik Kurumu, Ankara Balkaya A. Kurtar, E. Cemek, B. (2008). Baz lahana trlerinde tohumlarn imlenme gc zerine scakln etkisinin modellenmesi. Trkiye III. Tohum. Kongresi. 37-41. Demir E., Balkaya A. 2005. Samsun ekolojik kosullarnda yaprak lahana genotiplerinde (Brassica oleracea var. acephala) tohum olgunlama dnemlerinin belirlenmesi. OM Ziraat Fak. Dergisi. 20 (2):52-56. Eiyok, D. Dnmez A.. (1998). Brokoli yetitiriciliinde ekim zaman ve bitki skl ve tepe budamasnn verim zerine etkileri. II. Sebze tarm sempozyumu, 285-289. Gnay A. (1984). Sebzecilik. Cilt 3. 97-105 s . Ankara. Gnay, A . (2005). Sebze Yetitiricilii, Cilt II. zmir, 531s. Ordas, A. Cartea, M.E. (2008). Cabbage and Kale. Handbook of Plant Breeding. Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae. 1: 119-150. alk, A. Arn, L. Deveci, M. Polat, S. (2008). zel Sebzecilik. Namk Kemal niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm, Tekirda, 488s. Vural,H., Eiyok, D. ve Duman, . (2000). Kltr Sebzeleri (Sebze Yetitirme). Ege niversitesi Basmevi, Bornva, zmir, 440 s. Yanmaz, R. (2010). Ba Lahana Yetitiricilii (Brassica oleracea L. var. capitata) Pratik Sebze Yeti.:16, Ankara niv.i Ziraat Fak., Ankara. Yanmaz, R. (2010). Brokoli Yetitiricilii (Brassica oleracea L. var. cymosa). Pratik Sebze Yeti.:17, Ankara niv. Ziraat Fak., Ankara.

8
Amalarmz
Soan Sarmsak Prasa

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Soan yetitiriciliini tanmlayabilecek, Sarmsak yetitiriciliini ifade edebilecek, Prasa yetitiriciliini anlatabilecek, Ispanak yetitiriciliini zetleyebilecek, Havu yetitiriciliini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ispanak Havu

indekiler
Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii SOAN YETTRCL SARIMSAK YETTRCL PIRASA YETTRCL ISPANAK YETTRCL HAVU YETTRCL

Bahe Tarm-II

Bu nitedeki Soan Yetitiricilii Yrd.Do.Dr. A. Fuat GKE tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki Sarmsak ve Prasa Yetitiricilii Do.Dr. Meryem PEK tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki Ispanak ve Havu Yetitiricilii Yrd.Do.Dr. Ahmet PEK tarafndan yazlmtr.

Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

SOAN YETTRCL (Allium cepa L.) Anavatan ve Ekonomik nemi
Yemeklik soanlar dnya genelinde yetitirilmekte ve tketilmektedir. Taksonomide Allium cinsi olarak bilinirler ve Alliaceae ailesine aittirler. Bu aile ierisinde yetitiricilii ve tketimi ynnden en yagn olan ba soan (Allium cepa L.) yada kuru soan olarak bilinir. Ba soann dnya retimi 73 milyon tondur. in 22, Hindistan 12, Amerika Birleik Devletleri 3, ve Trkiye 2 milyon ton retime sahiptir. Trkiyenin yllk yeil soan retimi ise yaklak 200 bin ton olarak gereklemektedir. Trkiye kuru soan retim alan yaklak 70 bin hektar, ortalama dekara verim ise 2,8 ton civardr. Ekim yaplan blgeye, toprak yaps ve bakm artlarna bal olarak bir dekardan sekiz tona kadar rn almak mmkndr. Yllara gre farkllk gstermekle birlikte soan retiminde Amasya, Ankara, Bursa, orum, Yozgat, Hatay, Balkesir, Tekirda, Kahramanmara, Adana, Gaziantep, Kastamanu illeri nde gelir. Trkiyede yl ierisinde ilk ba soan hasat Nisan ay gibi balar lke orafyasnda kuzeye ve yksek alanlara doru devam eder ve Ekim-Kasm aylarnda soan hasat biter. Akdeniz illerinin sahil alanlarnda erkenci soanlar, lkenin i blgeleri ve yksek rakml arazilerinde ise orta veya gei soanlar yetitirilir. Hasat dnemi dnda depolanan soanlar pazara verilir. Yeil soan retimi yaklak 20 bin hektar alan zerinde yllk 200 bin ton olarak gerekleir. K aylarnda sahil kesimlerinde yetitirilen yeil soanlar, bahar ve yaz aylarnda lkenin i kesimlerinde ve yksek rakml yerlerde yetitirilmektedir. Trkiye soann binlerce yldan beri retildii lkelerden biridir ve Anadolu topraklar birok soanl bitkinin anavatandr. Milattan nce 2000 yllarnda yaayan Hititlerin soan, sarmsak gibi bitkileri yetitirdikleri ve sarmsaa Sum-sar, soana ise Sum-sikil-sar adn vermilerdir. Baz yerel corafi yerlere soandan dolay isim verdildiide olmutur. Kayseri yaknlarndaki bir daa Soanl Da, Rize ile Erzurum arasndaki bir daa da Soanl Dalar, Bursada bir mahalleye Soanl ad verilmitir. Soann yaklak 500n zerinde tr olduu, 150sinin Trkiye topraklarnda doal olarak yetitii bilinmektedir. Binlerce yldan beri yetitirilen soann ilk yetime alan Afganistan, Pakistan, Tajikistan, ran, Hindistan, zbekistan, Trkmenistan, ve Anadolu olmutur. Gnmzde ise Gney yarm krede 50inci paralele kadar Arjantin ve Yeni Zellanda; kuzey yarm krede ise 65inci paralele kadar Kanada ve Polonya arasnda kalan dnya zerinde tm alanlarda yetitirilir.

168

Bahe Tarm-II

SIRA SZDE

Soann dnya veSZDE SIRA Trkiye ekonomisindeki yeri nedir?

DNELM S O R U

Botanik zellikleri
DNELM

Kk
S R U Soan kkleriOzayf yapl olup gvdenin altndan geliip 30 cm kadar uzarlar. Ksa ve zayf yapda olmalarndan dolay topran ilk 30 cm derinlik ve geniliinde bulunurlar. D K K A T Bu mesafeden daha uzakta olan su ve besin maddelerini alamazlar. Yaralanan kk kendini yenilemez. En fazla kk olumas aktif bymenin hzl olduu ba oluturmaya gemeden nceki dnemde gerekleir.

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Gvde
AMALARIMIZ

K T A P

Soan gvdeleri gerek anlamda uzman kiilerce grlebilir. Kkler ile yaprak taAMALARIMIZ bann oluturan ban arasnda kalan disk eklinde bir yaps vardr. Genilii ve boyu tr ve eite ayrca byme kouluna bal olarak bir iki milimetreden drt be milimetreye kadar olabilir. ou zaman yalanc gvde, yapraklarn bireyselleK T A P tii nokta ile toprak arasnda kalan beyaz ksm, gvde olarak alglanmaktadr. Yeil soanlarda tketilen beyaz ksm yalanc gvdedir.

TELEVZYON

Yaprak

TELEVZYON

NTERNET

Soan yapraklar bireysel olarak, karlkl ve kendinden nceki yapran tabann yrtarak iinden kar. Yapran beyaz ksm yalanc gvdeyi oluturur ve zarms NTER ET bir yaps vardr.NYaprak knndaki etli ksmlar ikinleerek ba soan olutururlar. Ban enine kesiti alndnda i ie halkalardan olutuu grlr. Yapraklarn yeil ksm ise ii bo, boru eklinde uzayp incelerek sonlanr. Yapraklar 30 ila 80 cm boyundadr. En yal yaprak en dta yer alr. Karlkl olarak dtan ie doru gen yapraklar dizilir. Yetitirme koullar ve eide bal olarak bir soanda oniki-on yaprak oluur. Ba balama dneminden sonra yalanc gvde yan yatar ve yeil yapraklar sararp kururlar. Ba soanlar yerinde brakldnda veya ikinci yl topraa dikildiinde byme noktasndan yeni yapraklar olutururlar. Yeterli souklama ihtiyacn karlam ise iek sap kararak gelime sonlanr. iek sapndan sonra yeni yaprak olumaz.

iek
Soanlar tohumdan tekrar tohum oluturabilmek iin iki byme sezonuna veya ylna ihtiya duyarlar, iki yllk bitkilerdir. kinci yl yaprak gelime dnemi iek sap oluturma ile son bulur. iek sap 150 ila 200 cm boyuna ular. Soann kuvvetine gre her byme noktasndan bir ila iek sap geliir. Soanda birden fazla merkez var ise; sahip olduu merkez saysnn kat sayya kadar iek sap oluturabilir. Bir iek sap zerinde 100-2000 aras bireysel iekler toplu halde bulunurlar. Her bir bireysel iek bir dii organ, alt erkek organ, alt ta yaprak, ve alt anak yapraktan oluur. Erkek organlar diilerden nce olgunlar ve bu durum yabanc tozlanmay tevik eder.

Tohum ve imlenme zellikleri

Bir dii organn bal olduu yumurtalkta blm (karpel) ve her blmde iki tohum yata bulunur. Bir bireysel iek en fazla 6 tohum oluturabilir. Pratikte ortalama 3-4 tohum iyidir. Bir iek sapndan teorik olarak 10 000 tohum alnabilir

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

169

olmasna ramen, beslenme ve yetitiricilik koullarna bal olarak ancak 300-500 canl tohum alnr. Tohumlar olduka kk yapdadr, 2-3 mm boyunda 1-2 mm eninde, hafif ie km, ounlukla soluk siyah rengindedir. Tohumlarn bu ekli almasnn sebebi, kre eklindeki yumurtalk blmeden, her blmede iki paradan olutuundan, alt tohum yatandan ka tohum oluturursa o kadar dilime ayrlm kre eklini alr. Bir miktar kuruyarak nem kaybetmesi ile tohum kabuu ie doru ker ve buruuk ekli alrlar.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Dnya zerinde farkl iklimlere adapte olan eitler ancak kendi iklim isteinde iyi geliirler. Ba balamak iin 12 saatin altnda gn uzunluu isteyenler ksa gn, 1214 saat aras gn uzunluu isteyenler orta gn, 14 saatin zerinde gn uzunluu isteyenler ise uzun gn soanlar olarak gruplandrlr. Trkiye artlarnda ksa gn soanlar klar souk gemeyen Akdeniz sahil eridinde sonbaharda; orta gn soanlar klar souk geen yerlerde erken ilk bahar aylarnda; uzun gn soanlar ise i ve kuzey blgelerde Mart-Nisan aylarnda ekilir. Soan tohumlarnda imlenme iin yeterli nem ve 10-15C scaklk yeterlidir. Gelime ve byme dneminde yksek scaklktan ziyade 10-25C gibi serin hava, balarn olgunlamas ve yapraklarn kurumas iin 25-30C scaklk iyidir. Yksek scaklarda gne yankl oluur.

Toprak stekleri
Soan yumru oluturmasn zorlatracak, tal ve kuruduunda sertleen killi topraklar sevmezler. yi bir kk geliimi iin topran hafif szek ve organik maddece iyi olmasn arzu eder. zellikle sonbahar ekimi yaplacak arazilerin drenaj problemi olmamas gerekir. Topran pH seviyesi hafif asidik 6-7 olmaldr. Her toprakta farkl besin elementleri olduundan yetitircilik yaplan yerdeki toprak analizine gre gbreleme yaplmaldr.

Yetitirme Teknii
Soanlar direk tohum ekimi, arpacktan yada artma ile yetitirilebilir. Bitki serpme, sraya veya band usul ekilebilir. Ekim skl olarak eidin ba byklne gre deimek zere (byk ba yapanlarda daha seyrek) bandl ekimlerde sra zeri 4-8 cm, sralar aras 15-20 cm, bandlar aras 25-40 cm, sraya ekimlerde sra zeri 4-6, sralar aras 25-30 cm olarak toplamda her metrekare iin 60 ila 100 bitki olacak ekilde ekim yaplr. Direk tohum ekimi Akdeniz sahil eridinde sonbahar aylarnda yaplr. Erken ekimlerde ba balama yerine iek sap oluturma eilimi artar. Burada l havalar soumadan imlenme ve belli bir geliim salayacak kadar erken, ancak fazla gelierek kk soancklar oluturmas engellenecek kadar ge ekim yaplmaldr. K boyunca gelime devam eder ve ge ilk bahar veya erken yaz aylarnda hasat edilirler. Klar souk geen yerlerde ise erken ilk bahar aylarnda ekim yaplarak orta gn soanlar Temmuz sonu-Austos aylarnda hasat edilir. Uzun gn soanlar ise i ve kuzey blgelerde Mart-Nisan aylarnda ekilip, yaz boyunca gelimesini tamamlar, Eyll-Ekim aylarnda hasat edilir. Arpacktan yetitiricilikte ise tohumlar ilkbahar aylarnda ok sk olarak ekilir ve yapraklar gelimeden ba balama dnemine girmesi salanr. Sk ekilmi ve yeterince yaprak oluturamam soanlar kk balar olutururlar. Sulama ilemi de kesildiinde soanlar kurur ve arpacklar elde edilir. Sonraki sene tohum yerine bu arpacklar kullanlarak yetitiricilik yaplr.

170

Bahe Tarm-II

Soanlarda Yllk Bakm leri

apalama
Tohumdan ekimde ilk kan bitkiler ok kk ve zayf olduklarndan, apalamaya ok duyarldrlar. Genelde yabanc ot mcadelesi uygun ilalar kullanarak yaplr. Be ila alt gerek yaprakl olduklarnda veya bitki boyu 25-30 cm boya ulatnda ara apa yaplabilir.

Sulama
Ksa gn soanlar sonbaharda yamur altna ekilir veya tohumlarn k iin sulama gerekir, sonrasnda hi sulanmadanda yetiir. Orta gn soanlarnda tohum ekimi Ocak-ubat gibi yine yal dneme geldiinden sadece Mays-Haziran aylarnda sulamaya ihtiya duyulur. Uzun gn eitlerinde ise tohum ekimi ubat-Nisan aylarnda yamur altna ekilmesi durumunda, imlenme iin sulamaya gerek olmaz. Ancak byme ve gelime yaz aylarnda olduundan, Haziran-Austos aylarnda mutlaka sulama yaplmaldr. Hasattan yirmi gn nce sulama kesilir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Hastalklar bitkilerin fide dnemlerinde zayflamasna ve lmesine neden olurlar. Ba balama ve hasat dnemlerinde ise lmcl olmazlar ancak depolarda balarn sulanp rmesine neden olurlar. Zaman zaman rnlerin tamamnn kaybna neden olabilmektedirler. Fusarium, taban rkl, boaz rkl, beyaz rklk, pembe kk, mildiy, kahverengi leke ve yaprak solgunluu hastalklar nemlidir. Soan zarllarndan en nemlileri soan sinei ve tripslerdir. Soan sinei erginleri soana zarar vermezler ancak yumurtalarn soann yaprak saplarna brakrlar. Yumurtadan kan larvalar soann yalanc gvdesinde beslenirler. Erken dnemde bitkinin tamamen lmesine ge dnemlerde ise balara girerek balarn depolarda rmesine neden olurlar. Tripsler ise soan bitkisinin yeil aksamlar zerinde bitki z suyunu emerek beslenirler. Hastalk ve zararllar ile ilal mcadele tek bana yetersizdir. -drt yllk ekim nbeti tavsiye edilir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Soann adaptasyon yetenei ve iklim istekleri nedir?

DNELM S O R U

Olgunluk ve Hasat
Yalanc gvdeler yan yatar ve kurumaya balarlar, yzde 50 ila 75i yan yattnda soanlar hasat edilirler. Yerlerinden sklen soanlar iyice kurumas iin olduklaS O R U r yerde birka gn braklrlar, ya da harman yerine toplanarak fazla yksek olmayacak ekilde serilirler. Ara sra kartrp, alt st ederek dzgn kuruma salanr. Balar direk DgneT na maruz kaldnda, depoda rmeye neden olan gne KKA yanklklar oluur.
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

Verim

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Soanlarda verim eit, ekim ve bakm artlarna bal olarak byk farkllklar gsterir. Dekara 1000 ila 10 000 Kg aras rn alnabilir. Tohum retiminde ise deAMALARIMIZ kara verim 25 - 100 kg arasnda deiir.
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

171

SARIMSAK YETTRCL (Allium sativum L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Sarmsak lkemizin tm blgelerinde yetitirilebilen bir sebze trdr. Sarmsak retiminde nde gelen illerimiz bata Kastamonu olmak zere Hatay, Balkesir, Kahramanmara ve Gazianteptir. Bu illerin toplam retimi Trkiye retiminin yaklak %54n oluturmaktadr. Sarmsak insan sal asndan olduka nemli bir sebzedir ve retimi dnyada giderek artmaktadr. FAO verilerine gre 2009 yl dnya sarmsak retimi 16 593 073 tondur. in 12 825 036 tonluk retimle dnyada birinci srada, lkemiz ise 105 363 tonluk retimle on ikinci srada gelmektedir. Sarmsak taze ve kuru olarak dorudan veya sarmsak ya ve sarmsak tozu eklinde ilenmi olarak tketilmektedir. Sarmsan anavatan olarak orta Asya kabul edilmektedir. Bu blgede doada kendiliinden yetien sarmsak formlar bulunmaktadr. kinci derecede gen merkezi ise Akdeniz blgesidir. Dnya zerinde geni bir corafyaya adapte olmu sarmsak gnmzde ekvatordan ellinci enleme kadar yetitiricilii yaplabilen bir trdr.

Botanik zellikleri
Kk
Sarmsak yzeysel bir kk yapsna sahiptir. Kklerde dallanma ok fazla grlmez ve kklerin %80ni topran 10-20 cm derinlie kadar iner. Kkler topraa ok iyi bir ekilde balanarak kk blgesindeki besin elementlerinden etkin bir ekilde yararlanabilmektedir.

Gvde
Sarmsakta gen eklinde kk bir gvde bulunur ve kkler bu gvde zerinden kar. Ayrca gvde zerinde ba oluturan diler, yapraklar ve ieklenen sarmsak tiplerinde iek sap geliir.

Yaprak
Sarmsak yapra yaprak ayas ve yaprak knlarndan oluur. Sarmsakta yaprak ayas ii dolu ince V kesiti eklindedir. Yaprak rengi yeilin deiik tonlarndadr ve yaprak ayasnn st mumsu tabaka ile kapldr. Yapraklarn alt ksmlar incelerek yaprak knlarn oluturur ve yaprak knlarnnda st ste gelimesiyle 20-50 cm uzunluunda yalanc gvde meydana gelir. Sarmsakta yaprak knlar soanda olduu gibi etsi bir yap tamaz. Dtan ie doru eit ve evreye bal olarak 715 tane yaprak geliir. Yaprak says fazla olan eitlerde bata oluan di says da fazla olur. eitlere gre yaprak ayasnn uzunluu, genilii ve yalanc gvde ile yapt ann bykl ynnden de byk farkllklar vardr. Yaprak ayas uzunluu 30-60 cm, genilii 1-3 cm ve yalanc gvdeyle as 30-60 arasnda deimektedir. Belli sayda yaprak olutuktan sonra gvde zerindeki vegetatif byme meristemi ya en son yapra veya ieklenen genotiplerde farkllaarak iek sap ve iek srgnn meydana getirir. Gvde zerinde yaprak knlar koltuklarndaki hcreler vegetatif tomurcuklar ve bu tomurcuklarda gelierek dileri meydana getirir. Sarmsak dii, dii saran d yaprak, depo yapra ve depo yaprann ortasnda bulunan vegetatif tomurcuktan meydana gelmektedir. Depo yapra-

172

Bahe Tarm-II

yaprakta sentezlenen depo besin maddelerin birikmesiyle geliir ve sarmsakta yediimiz etli ksm oluturur. Vegetatif tomurcukta bu tomurcuu saran bir yaprak ve bunun iinde de yaprak taslaklar bulunmaktadr. Gvde stnde eide ve evre artlarna bal olarak 1-30 adet arasnda deiebilen di meydana gelir. Di miktar artka dilerde irilik azalmaktadr. Bu nedenle gvde zerinde 10-15 adet di geliimi idealdir. Dilerin yaprak knlar ile sarlmasyla da sarmsak balar meydana gelir.

iek
Sarmsak tipleri ieklenen ve ieklenmeyen olarak iki guruba ayrlmaktadr. ieklenmeyen genotipler gzle grnr bir iek sap retmezken ieklenen genotipler ise eide ve ekolojiye bal olarak farkl uzunlukta iek sap ve iek sap stnde iek srgn meydana getirir. ieklenme iin retim materyali olan dilerin belli bir sre souklama ihtiyacnn karlanmas gerekir. Bu nedenle ieklenen sarmsak klonlarnn dikime kadar dk scaklkta muhafaza edilmesi ve dikimin Kasm ortasndan Aralk bana kadar yaplmas gerekir. Gerekli iklim koullar salanrsa diten gelien bitkilerde ayn yl iinde ieklenme grlr. Tohumdan gelien bitkilerde ise genelde ilk yl ba geliimi ve ikinci yl ise iek geliimi grlr. Dikimin ge yapld ve souklama ihtiyacnn karlanamad durumlarda ieklenme grlmemekte veya zayf bir iek sap geliimi olmaktadr. Kastamonu sarmsa gibi ieklenmeyen genotiplerde souklama ihtiyac salansa bile genelde ieklenme grlmemekte veya nadiren grlmektedir. Her bitki bir tane ii dolu iek sap ve iek srgn meydana getirir. Sarmsakta iek srgn dier Allium trlerinde olduu gibi emsiye iek yapsndadr. Balangta iek srgnndeki iekler bir zar iinde bulunur. ieklenmenin ilerlemesiyle bu zar yrtlarak iekler grlr. iek sap zerinde genotipe bal 10-200 tane iek geliir. Bir iekte alt anak yaprak, alt ta yaprak, alt erkek organ ve karpelli bir dii organ bulunur. iekler pembe veya mor renklidir. iek srgnnde dier Allium trlerinden farkl olarak ieklerin arasnda vegetatif kk dilerde meydana gelmektedir. iek srgn gelimesi srasnda iek taslaklar arasndaki baz hcreler iek taslaklar yerine vegetatif dilere farkllamaktadr. iek srgnnde meydana gelen bu diler ieklerin besin maddelerine ortak olarak onlarn gelimesini engellemekte ve sarmsakta meydana gelen ksrlk nedenlerinden biri olarak dnlmektedir. Nitekim bu dilerin iek srgn geliiminin ilk aamalarnda elle uzaklatrlmasyla baz sarmsak tiplerinde tohum retiminin art grlmtr. iek srgnnde meydana gelen diler retim materyali olarak deerlendirilebilir. Ancak bu dilerden gelien bitkiler zayf olmakta ve balar genelde tek dili kalmaktadr. Yurt dnda baz lkelerde iek srgnnde meydana gelen bu dilerden taze sarmsak retiminde yararlanlmaktadr. iek srgnndeki diler ok sk dikilerek az k younluunda yetitirilmekte ve bu ekilde gevrek yapl taze sarmsak retilmektedir. Sarmsak ieklerinde yabanc dllenme hakimdir ve dllenme ar, sinek ve dier bceklerle gereklemektedir.

Tohum ve imlenme zellikleri

Kltr yaplan sarmsak tipleri genelde ieklenmemekte ve bu nedenle sarmsak bata bulunan veya iek srgnnde bulunan vegetatif bir retim materyali olan dilerle retilmektedir. ieklenen sarmsak genotiplerinde ise tohum retimi tohumla yetitiricilik iin ekonomik anlamda yeterli dzeyde deildir. Tohum miktar genotip ve yetitirme koullarna gre deimektedir. ieklenen ancak dilerle

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

173

retilen bitkilerde bir iek srgnnde 0-50 adet arasnda tohum retimi olmaktadr. Tohumdan gelien bitkilerde ise tohum retiminin bir bitkide 656 taneye kadar kabildii belirtilmitir. Sarmsak genotiplerinde tohum retimini artrmaya ynelik slah almalar devam etmektedir. Tohumlar siyah renkte ve soan tohumuna benzemektedir. Tohumlarn imlenme oran %10-35 arasndadr. Ancak son yllarda yaplan seleksiyonla baz sarmsak genotiplerinde bu oran %65-93e kmtr. Sarmsan gelecekte vegetatif yollarla deil de tohumla retilmesi bu rndeki retim maliyeti ile hastalk ve zararl sorunlarn azaltacaktr.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Genelde sarmsak bitkileri dk scaklklara toleransldr. Sarmsak balar ve gen bitkiler -3 ile -4Cye kadar dayanabilir. Gelime dneminde optimum scaklk istei 15-25Cdir. Ba oluumuna 30Cnin zerindeki scaklklar engelleyici etki yapmaktadr. Ancak hasada yakn zamanlarda yksek scaklk balarn dinlenmeye girmesini hzlandrr. Vegetatif gelime dneminde optimum nem istei %6070 iken ba geliimin son aamalarnda ve hasada yakn zamanlarda yksek nem olumsuz etki yapar. Bu dnemlerde yaplan sulama ve ya hastalklarn gelimesine ve balarda bozulmalara neden olur.

Toprak stekleri
Sarmsak toprak ynnden ok seici olmamasna ramen geirgen, kaymak balamayan ve organik maddece zengin topraklar baarl bir yetitiricilik iin istenmektedir. Ar killi topraklarda balarda rme olabilir. Toprak pHs ntr yada ntre yakn olmaldr.

Yetitirme Teknii
Gnmzde sarmsakta yetitiriciliinde ekonomik anlamda tohum retimi bulunmadndan kltr yaplan sarmsak klonlar ba oluturulan dilerle retilir. lkemizde reticiler her yl rettikleri rnn bir ksmn bir sonraki ylki rnn retim materyali olarak ayrmakta ve bu ekilde retimlerini devam ettirmektedirler. Bu durum eer retim materyali hastalk ve zararl ile bulak ise bir sonraki yln rnnde %30-40a varan verim kayplar olabilmektedir. Amerika Birleik Devletleri gibi gelimi lkelerde ise byk reticiler meristem kltr yntemi ile elde edilmi, hastalk ve zararl tamayan retim materyalini tercih etmektedirler. Bu nedenle bu lkelerde birim alandaki sarmsak retimi daha fazla olmaktadr. retimde kullanlmak zere kullanlacak sarmsak balar d grn itibar ile hastalk ya da zararl tamayanlardan ve byk dili olanlardan seilmelidir. Seilen balardaki diler dikimden hemen nce ayrlr ve byklklerine gre 23 gruba ayrlr ve her grup ayr olarak dikilir. Bu ekilde yeknesak bir retimin gereklemesi salanm olur. Dileri ayrma srasnda zarar grm diler retimde kullanlmamaldr. retimde kullanlacak diler 2-3 gr arasnda olmaldr. 1 grn altndaki diler retimde kullanlmamaldr. Kk dilerden oluan bitkiler zayf kalmakta ve ba irilii de kk olmaktadr. Sarmsakta elde edilecek ba iriliini dikimde kullanlan di irilii yannda dikim ncesi depolama scakl, ieklenme ve dikimden sonraki evre koullar etkilemektedir. Uygun depolama scakl (10-18C) ba iriliini artrrken, 18Cnin stndeki scaklkta depolanan dilerden gelien bitkilerde ba balama daha ge olmakta ve balar kk kal-

174

Bahe Tarm-II

maktadr. Ayn ekilde ge dikilen sarmsaklarda ba balama daha ge olmakta ve verim azalmaktadr. ieklenen sarmsak genotiplerinde ba iriliini artrmak iin iek saplar 20-30 cm uzunlua gelince son yapran hemen stnden kesilmelidir. Kesilen iek saplar ve srgnleri taze sarmsak olarak deerlendirilmek zere pazarlanabilir. Dikim yaplacak toprak dikimden nce analiz yaptrlarak ne kadar gbre verilmesi gerektii belirlenmelidir. Toprak analizi sonularna gre topraa verilecek N, P2O5 ve K2O miktarlarn belirlemede Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Tarm l ve le Mdrlklerinden destek alnmaldr. Dikim yaplacak toprak organik maddece zengin deilse dikimden 3 ay ce dekara 3-4 ton iyi yanm iftlik gbresi verilir ve topraa srmle kartrlr. Dikimden hemen nce 20-25 cm derinliinde tekrar srm yaplr. Toprak analizi sonularna gre belirlenen miktarda suni gbreler dikim ncesi toprak ileme ile 10-15 cm derinlie verilir. Verilecek azotun yars dikim ncesi yars da potasyum nitrat eklinde bitkiler 3-4 yaprak aamasndayken verilir. Potasyum ba balamada gereklidir. Dekara di irilii ve sra aras ve zeri mesafelere gre 55-100 kg di kullanlr. Byk bal sarmsak yetitiricilii iin metre kare alana 25-40 tane di dikilirken yksek verim amacyla ise metre kareye 60-70 tane kadar di kullanlr. Dikim tek sral veya ok sral ekilde yaplr. ok sral dikimde daha ok di kullanld iin verim daha yksektir. ok sral dikimde diler 90-100 cm geniliinde ve aralarnda 20-30 cm mesafeler olan tahtalara 3-5 cm derinliinde dikilir. Dikim elle ya da makine ile yaplr. Diler gvde blgesi aaya bakacak ekilde dikilmelidir. Doru ekilde dikilmeyen dilerden srmelerde yeknesaklk olmaz. Dikim zaman blgelere gre deiir. Klar souk ve sert geen yerlerde ubat ayndan itibaren, klar lk geen yerlerde Ekim ayndan itibaren dikim yaplabilir.
SIRA SZDE

Gelimi lkelerde sarmsakta tohumluk retim materyali neden meristem kltr ile elSIRA SZDE de edilmektedir?
DN LM Sarmsakta EYllk Bakm leri

DNELM S O R U

apalamaS

O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Sarmsak yetitiriciliinde en nemli sorunlardan birisi yabanc ot mcadelesidir. Bunun iin sulama yaplarak yaplan yetitiricilikte yetitirme dneminde 2-4 kez DKKAT yabanc ot mcadelesi iin apalama yaplr. Sarmsak kklerinin byk bir blmn toprak yzeyine yakn ksmlarda bulunmasndan dolay kklerin zarar grSIRA SZDE memesi iin apalama fazla derin yaplmamaldr. Dikimden donra ilk apalama bitkiler 2-3 yaprak aamasnda iken yaplr. apalama ilemi bitkilerin gelime dneminde 2-3 kez tekrarlanr. apalama maliyetli olduu iin byk iletmelerde AMALARIMIZ yabanc ot mcadelesinde herbisit kullanlmaktadr. Bu uygulama diler dikilmeden nce yaplr. Organik sarmsak reticileri ise sarmsak kk blgesini saman, yosun, yaprak T A P K gibi organik mal ile rterek yabanc ot mcadelesi yapmaktadr.

Sulama
TELEVZYON

NTERNET

Sulama yaplarak Yyaplan yetitiricilikte verim daha yksek olmaktadr. Bitkilerin TELEVZ ON ilk gelime aamalar yal dneme denk geldiinden genelde sulama yaplmaz. Sulama gerektii zamanlarda ise yamurlama veya karklar arasna salma sulama yaplr. Ba geliimin son aamalarnda ve hasada yakn zamanlarda ise sulama yapmaktan N T E R N E T kanlmaldr.

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

175

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Sarmsak diler ile retildiinden retim materyalinin hastalk ve zararl tamamas gerekir. En ideali meristem kltr ile hastalk ve zararllardan arndrlm tohumluklarn kullanlmasdr. Bu tohumluklarn kullanm ile hem daha yksek verim elde edilmi olunacak hem de topraklarn bu hastalklarla bulumas engellenmi olunacaktr. Sarmsakta grlen en nemli hastalklar virs ve fungal hastalklardr. lkemizde grlen en nemli zararl ise nematodlardr. Nematod zararls ile bulam topraklarda uzun yllar sarmsak, soan ve prasa rnlerinin yetitirilmemesi gerekir. Toprak kkenli fungal hastalklarla bulam topraklarda da 3-4 yl sarmsak yetitiricilii yaplmamaldr.

Olgunluk ve Hasat
Sarmsakta hasat zaman taze veya kuru tketim ekline ve blgelere gre deiir. Taze sarmsak retimi daha ok sahil kuanda yaplmakta ve bu blgelerde taze sarmsak hasad Mart banda balamaktadr. Kuru sarmsak hasad ise lk iklime sahip blgelerde Haziran-Temmuz aylarnda dier blgelerde Eyll ayna kadar devam eder. Kuru sarmsak tketimi iin hasat ounlukla bitkilerin yapraklar sararp kurumaya balad zaman yaplr. Hasat edilen rn rg ya da hevenkler halinde depolanp pazarlanacaksa bitkilerin yapraklarn te ikisi sarardnda hasat edilir. Hasat byk iletmelerde makine, kk iletmelerde apa ile yaplr. apa ile hasatta balarn yaralanmamasna dikkat edilmelidir. Hasattan sonra rn birka gn tarlada kurumaya braklr. Hasat zamannn ya olmayan gnlere denk getirilmesi gerekir. Hasattan sonra hemen tketilmeyecekse uygun koullarda depolanmaldr. Ksa sreli depolama iin iyi havalanan basit depolar kullanlabilir. klim kontroll depolarda 0C scaklkta %60n altndaki nemde 6 ay veya daha uzun sreli depolanabilir. Tohumluk olarak ayrlan balar ise 10-18C scaklkta %60 nemde depolanmaldr.

Verim
Verimi kullanlan dilerin irilii, depolama ve yetitirme koullar etkilemektedir. lkemizin birok yerinde sarmsak yetitiricilii sulama yaplmadan gerekletirilmektedir. Sulama yaplan yetitiricilikte verim daha yksek olmaktadr. lkemizde sarmsak yetitiriciliinde dekara 700-1400 kg rn elde edilmektedir.
SIRA SZDE Sarmsakta verim zerine kullanlan retim materyali ve depolama scakl nasl etkili olmaktadr?
D PIRASA YETTRCL (Allium porrum L.) N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Anavatan ve Ekonomik nemi

S O R U

Prasa lkemizde nemli miktarda retilen ve tketilen klk bir sebzedir. lkemizde 2009 yl verilerine gre 251 120 tonluk prasa retimi gereklemitir. TrDKKAT kiye prasa retiminde dnyada Endonezyadan sonra ikinci srada gelmektedir. lkemizde tm blgelerde prasa retimi gerekletirilmesine ramen retim daha SIRA SZDE ok bata Mersin olmak zere, Bursa, zmir, Samsun ve Balkesir illerinde younlamtr. Prasa genelde taze olarak tketildii gibi dondurulmu ve kurutulmu olarak ta tketilmeye uygun bir sebzedir. AMALARIMIZ Prasann anavatan Anadoluyu da iine alan Akdeniz blgesi kabul edilmektedir. lkemizde yabani prasa formlar bulunmakta ve bunlardan bazlar dorudan doadan toplanarak tketilmektedir. K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

176

Bahe Tarm-II

Botanik zellikleri
Kk
Prasa yzeysel bir kk yapsna sahiptir. Kklerin %65-70 15-20 cm derinlikte bulunur. Soan ve sarmsaa gre kk miktar daha fazladr. Kkleri ok derinde bulunmamasna ramen gl bir ekilde topraa balanr. Bu nedenle hasat srasnda kklerin byk ksm toprakta kalr ve topran organik maddece zengin bir yap kazanmasn salar. Bu nedenle prasalarn n rn olarak yetitirilmesi uygundur.

Gvde
Ykseklii 1-2 mm ve ap 3-4 mm olan gvde kklerin hemen stnde bulunur. gen eklindeki gvdenin zerinden kkler, yapraklar ve iek sap geliir.

Yaprak
Prasada yapraklar yaprak kn ve ayasndan oluur. Yaprak ayas ii dolu ince V kesiti eklindedir. Gvde zerinde yapraklar dtan ie doru geliir. Yaprak knlarn st ste gelmesi ve uzamas ile yalanc gvde oluur. Yalanc gvde boyu eide ve evreye bal olarak 30-150 cm arasnda deiebilir. Prasada tketilen ksm yalanc gvde ve yapraklardan olumaktadr. Bu nedenle yalanc gvde uzunluu ve yapraklarn zellikleri prasada nem tamaktadr. lkemizde yalanc gvdesi uzun ve beyaz olan eitler daha ok tercih edilmektedir. Yaprak ayasnn genilii, uzunluu ve yalanc gvde ile yapt a eitlere gre deiir. Yaprak rengi ak veya koyu yeil renklidir ve st mum tabakas ile kapldr. Prasada genelde belirgin bir ba oluumu grlmez. Ancak uzun gn koullarnda baz eitlerde depo besin maddeleri gvde zerindeki yaprak knlarnda birikir ve bu ksm yalanc gvdeden daha kaln olur. 12C ve 18C arasndaki scaklklar gvde ksmlardaki yaprak knlarndaki etlemeyi artrrken, 12Cnin altnda ve 18Cnin tndeki scaklarda ise, bu oluum grlmez.

iek
Prasa ieklenme iin souklamaya ihtiya duymaktadr. lk yl bitki vegetatif olarak geliir ve ikinci yl souklama ihtiyacnn karlanmasndan sonra yalanc gvdenin ortasndan tek bir iek sap geliir. ieklenme zaman blgelere ve iklim koullarna gre deimekte, sahil ksmlarnda ubat-Mart aylarnda klar sert geen yerlerde Nisan-Mays aylarnda balamaktadr. iek sap zerinde iek taslaklar balangta bir zar ierisinde bulunur ve iek srgn geliirken yrtlarak iekler ortaya kar. Her bir iek srgnnde 150-300 adet iek geliir. Her bir iekte 6 adet anak yaprak, 6 adet ta yaprak, 6 adet anter ve karpelli bir adet dii organ bulunur. iekler beyaz veya mor renklidir. ieklerde yabanc tozlanma hakimdir ve tozlanma bcekler yardmyla gerekleir.

Tohum ve imlenme zellikleri

Prasa tohumlar siyah renklidir ve soan tohumlarna benzemektedir. Ancak prasa tohumlar soan tohumlarna gre daha yuvarlak ve kktr. Prasa tohumlarn soan tohumlarndan ayrmann en pratik yolu tohumlar ezildiinde soan kokusunun bulunmamasdr. Bir gramda bulunan tohum miktar 350-450 tane arasndadr. Tohumlar scaklk ve nem kontroll depolarda imlenme glerini 2-4 yl

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

177

srdrebilir ve uygun koullarda 10-14 gnde imlenir. Tohumlarn imlenme oranlar %30-90 arasnda deiir. Prasa tohumlar 1-35C arasndaki scaklklarda imlenir. Optimum imlenme scakl ise 15-20C arasndadr. Tohum retimi iin yaplan yetitiricilikte dekara 40-50 kg tohum retilir. Prasa yabanc tozland iin tohum retimi srasnda 300-1000 m arasnda izolasyon mesafesi braklmaldr.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Prasa kltr yaplan Allium trleri iinde dk scakla en toleransl olandr. Bu nedenle serin iklim sebzesi olarak gruplandrlmaktadr. Sfr derecenin altndaki scaklarda d yapraklarda zarar balar. Zararn iddeti scaklk aniden dmse artar. Klar sert geen yerlerde yetitirilen eitler -18Cye kadar dayanmaktadr. Optimum gelime scakl 15-25Cdir ve 25Cnin stnde gelime olumsuz etkilenir. Kuru ve scak hava susuzlukla birletiinde kalite azalr. Hava neminin %60-70 olmas baarl bir yetitiricilik salar.

Toprak stekleri
Prasalar pHs 6-8 arasnda olan tnl-killi topraklarda iyi yetiir. Baarl bir yetitiricilik iin toprakta organik madde orann yksek olmas istenir. Prasa bitkilerinin en fazla ihtiya duyduu besin elementi azottur. Toprakta azot noksanl yapraklarn sararmasna ve kurumasna neden olmaktadr.

Yetitirme Teknii
Prasa eitleri yazlk ve klk eitler eklinde iki gruba ayrlmaktadr. Yazlk eitlerde yalanc gvde uzun ve yapraklar ak yeil renklidir. Dk scaklklara klk eitlerden daha az toleransldr. Klk eitlerde yalanc gvde ksa ve daha kalndr. Klk eitlerin yapraklar koyu yeildir ve -18Cye kadar dayanmaktadr. Prasa tohumlar ile retilen bir sebzedir. Dorudan tohumla veya fide ile retim yaplr. Son yllarda fide ile retim rnn tarlada yetitiricilik sresini azaltmasndan dolay daha ok tercih edilmektedir. Fide ile yetitiricilikte 120-150 gnlk bir yetitirme periyodu yeterlidir. Dorudan tohumla retim iin tohum ekim zaman blgelere gre deimektedir. Tohum ekimi Temmuz ayndan balayp Mart sonuna kadar yaplr. Tohum ekiminden nce toprak 20-25 cm derinlikte srlr. Daha sonra gerekli miktardaki suni gbreler topraa yzeysel srmle kartrlr ve toprak yzeyi dzeltilir. Mibzerle tohum ekiminde sra aralarnda 40-45 cm sra zeri 10-15 cm mesafe braklarak dze veya masuralara 2-3 cm derinlikte ekim yaplr. Dorudan tohum ekimi ile yaplan yetitiricilikte dekara 200-300 gr tohum kullanlr. Fide ile retimde hazrlanm yastklara veya tavalara metre kareye 6-8 gr tohum 1-1.5 cm derinlie ekilir. Fidelerin ap 5-7 mm kalnlna gelince iyice sulanr ve toprak tavnda iken sklerek kalnlklarna gre 2-3 gruba ayrlr. Her gruptaki fideler ayr ekilde dikilerek ayn gruptaki bitkilerin hepsinin ayn anda hasat olgunluuna gelmesi salanm olunur. Prasada yeknesak retim zellikle makine ile hasatta nemlidir. Hasadn makine ile gerekletirilmesi iilik maliyetlerini azaltr. Yetitirilecek tarla dorudan tohumla yaplan yetitiricilikte olduu gibi hazrlanr. Sra aras mesafe 30-45 cm olacak ekilde masuralar alr. Dikimden nce sra aralarna su verilir ve fideler 10-15 cm sra zeri mesafelerde dikilir. Dikim tek

178

Bahe Tarm-II

sral, ift sral veya ok sral olarak yaplabilir. Fideler 10-15 cm veya daha derine dikilerek yalanc gvdenin daha uzun olmas salanr. Yetitiricilik yaplacak toprak tohum ekiminden veya fide dikiminden nce analiz yaptrlarak ne kadar gbre verilmesi gerektii belirlenmelidir. Toprak analizi sonularna gre topraa verilecek N, P2O5 ve K2O miktarlarn belirlemede Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl Tarm l ve le Mdrlklerinden destek alnmaldr. Topraa verilecek azotun te biri ekimden nce verilir. Kalan ksm ise iki veya e blnerek gelime sresince 2-3 hafta ara ile verilir. Fosforlu ve potasyumlu gbrelerin ise toprak hazrl srasnda verilmesi uygundur.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Prasa fidelerin dikimden nce aplarna gre 2-3 gruba ayrlmas ne gibi avantajlar salar?

DNELM S O R U

Prasada Yllk Bakm leri

DNELM

apalama
S O R U Prasada apalama daha ok yabanc ot kontrol iin yaplmaktadr. Baarl bir yetitiricilik iin yabanc ot kontrolnn iyi yaplmas gerekir. Byk iletmelerde yabanc ot kontrolnde iilik maliyetini azaltmak iin tarlaya dikimden nce yabanDKKAT c ot ilac kullanlr. Gelime dneminde ise 2-3 kez yzeysel apalama yaplarak yabanc ot kontrol yaplr. Karklara dikim yaplarak yaplan yetitiricilikte kk SIRA SZDE boaz blgesinin apalama srasnda toprakla doldurulmas yalanc gvdenin daha uzun olmasn salar.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Sulama

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Prasa susuzluktan fazla holanmayan bir sebzedir. Scak dnemlere denk gelen zamanlardaK sulamann dzenli yaplmas gerekir. Yamurlu dnemlerde ise sula T A P ma gerektike yaplmaldr. Toprakta su miktar %60-70 civarnda tutulmaldr. Dze ekimde yamurlama sulama daha ok tercih edilir. Masuralara dikim yaplmsa sra aralarna Z Y O N sulamada yaplr ve bu ekilde yabanc otlarn daha az geT E L E V salma limesi salanr.
N T E ok Prasada daha R N E T prasa pas, beyaz rklk ve virs hastalklar grlr. En nemli zararllar ise prasa gvesi ve soan sineidir. Hastalk ve zararllarla mcadele iin temiz tohumluk materyali ve hastalkla bulak olmayan arazilerin kullanlmas gerekir.

NTERNET

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Olgunluk ve Hasat
Prasalar yeknesak olarak gelimise tek seferde hasat edilir. Ancak gelime yeknesak deilse hasat iki seferde yaplabilir. Prasay soan ve sarmsaktan ayran en belirgin farkll vegetatif gelime sresince hasadnn her dnemde yaplabilmesidir. Ancak yksek kalite ve verim iin prasalarda hasat yalanc gvde ap 2.5 cm veya daha fazla olduu zaman yaplmaldr. Hasat zamanna gelmesine ramen fiyatlarn dk olduu dnemlerde hasat edilmeden arazide belli bir sre bekletilebilir. Hasattan 1-2 gn nce sulama yaplarak prasalarn daha kolay sklmesi salanr. Hasat elle veya makine ile yaplr. Hasattan sonra kkler ve yaprak ular dzgn bir ekilde kesilir. Sararm yapraklar temizlenir ve demetler halinde balanarak pazarlanr. Hasattan sonra 0C scaklkta %95 nemde 2 ay depolanabilir.

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

179

SIRA SZDE Prasann hasat ynnden soan ve sarmsaktan ayran en belirgin farkll nedir?

Verim

SIRA SZDE

Prasada dekara 2000-5000 kg verim alnabilir. Verimi dikim skl, eit, yetitirme artlar ve yetitirme zaman etkiler. Sk dikimde dekara verim daha fazladr.
S O R U

DNELM

DNELM S O R U

ISPANAK YETTRCL (Spinacia oleraceaKL.) DK AT

SIRA SZDE Ispanak Chenopodiaceae familyasnda yer alan tek yllk otsu bir bitkidir. lkemizde ve dnyada yaygn olarak yetitiricilii yaplan bir sebzedir. Birlemi Milletlerin alt kuruluu olan Gda ve Tarm rgtnn (FAO / Food and Agriculture OrAMALARIMIZ ganization) 2009 yl istatistiklerine gre dnyada yaklak 25 milyon ton spanak retilmitir. Dnya retiminin %85den fazlasn gerekletiren in dnyadaki en byk retici lkedir. Bu lkeyi srasyla ABD ve Japonya takip etmektedir. TrK T A P kiye ise bu lkelerde sonra 225 bin tonluk retimi ile 4. srada yer almaktadr. Trkiye statistik Kurumunun 2009 yl istatistik verilerine gre spanak lkemizde btn illerde retilmektedir ancak spanak retimi zmir, Ankara, ESamsun, N T L E V Z Y O Bursa, Hatay, Karaman ve Tokat illerinde younlamtr. Bu 7 ilimiz lkemizdeki spanak retiminin %50 den fazlasn gerekletirmektedir. Ispanan koyu yeil yapraklar -karoten (A vitamini), folik asit, C vitamini, kalsiyum, demir, fosfor, sodyum ve NTERNET fosfor ynnden zengindir. inliler milattan sonra 600 ylnda spana ran sebzesi olarak tanmlamlar ve 647 ylnda ise Nepaldan geldiini belirtmilerdir. Gnmzde ise spanan anavatannn Gney Trkistan, Kafkasya, Nepal yani Bat Asya olduu kabul edilmitir. Kltr yaplan spanan atas kabul edilen S. tetandra Roxb., Afganistan, ran ve Trkistanda sebze olarak kullanld bilinmektedir.

DKKAT

Anavatan ve Ekonomik nemi

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Demir ierii yksek olarak tannan spanaklar hangi mineral veSIRA SZDE ynnden vitaminler zengindir?

SIRA SZDE

Botanik zellikleri
Kk

DNELM S O R U

DNELM S O R U

Ispanak derinlere giden gl bir kazk kke ve kazk kk zerinden ikincil kklere sahiptir. Ispanak kkleri toprak ierisinde 60-80 cm derinlie K A T uzayabikadar DK lir. Bitki su sknts ektii durumlarda spanak kkleri derinlere iner fakat nemli ve besin maddelerince zengin topraklarda kkler yzeye yakn blgelerde geliir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

Gvde
Bitki gvdesi vejetatif gelimenin olduu birinci dnemde belirgin deildir ve yapAMALARIMIZ raklar kk boaznn stnde oluan kk bir gvdeden kar. Bitki generatif gelime dnemine getiinde ise gvde gelimeye balar ve 30-100cm uzunlua kadar ulaabilir. Ispanak bitkisinin otsu gvdesi yuvarlak ya da Kkeli olabilir, gv T A P denin ii botur ve zerinde yapraklar ve iekleri bulundurur. Dii ieklere sahip bitkiler erkek ieklere sahip bitkilerden daha byk gvde oluturmaktadr. Gvdenin boyunu ve bykln etkileyen dier bir faktrT E L E V Z Y O N dnemise vejetatif
AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

180

Bahe Tarm-II

den generatif dneme geme sresidir ve bitkinin vejetatif dnemde kald sre uzadka bitki daha byk ve daha uzun gvde oluturur. Daha byk gvdeye sahip bitkiler daha ok tohum retmektedir.

Yaprak
Ispanaklarda tketilen ksm yaprak olduu iin yaprak zellikleri spanak yetitiricilii asndan ok nemlidir. Ispanak yapraklar eitlere bal olarak farkl renkte, ekilde ve byklkte olabilmektedir. Yaprak rengi ak yeilden koyu yeile kadar deimekte ve koyu yeil yapraklar daha fazla besin maddesi iermekte ve tketiciler tarafndan tercih edilmektedir. Ispanak yapraklar yuvarlaktan ular sivri olan yaprak ekillerine kadar deiiklik gstermektedir. Yapraklarn yzeyleri dz olabildii gibi kabarckl olan spanak eitleri de mevcuttur. Yaprak bykl verimi arttran en nemli faktrlerden biridir. Kabarckl yaprak yzeyine sahip eitler daha etli ve byk yapraklara sahiptir. Uzun yaprak sapna sahip eitler makineli hasada daha elverilidir. Yine makine ile yaplan hasatta yaprak sap ile toprak yzeyi arasndaki ann yapraklarn daha dik durmas iin yksek olmas istenir.
SIRA SZDE

Makineli hasatta SZDE yaprak tipine sahip spanaklar tercih edilmelidir? SIRA hangi Uzun gn D N E L M koullarnda spanak bitkisinin gvdesi uzar ve zerinde iekleri bulundurur. Gn uzunluu 12 saatin zerine kt durumlarda ieklenme balar. S O gelime dneminde dk scaklklara maruz kalma (vernalizasAncak vejetatif R U yon), kuru ve scak havalar ieklenmeyi tevik etmektedir. Erken dnemde ieklenme istemez, nk ieklenmeye balayan spanaklarn yapraklarnn pazar deDKKAT eri azalr. Bu nedenle, daha ge ieklenen spanak eitleri slah edilmitir. Ispanak iki evcikli iek yapsna sahip bitki tr olarak bilinir ancak iek biSIRA SZDE yolojisi bakmndan spanaklar tek evcikli (Monocie), iki evcikli (Diocie) ve erselik (Erdii) olarak gruba ayrlmaktadr. ki evcikli spanaklarda sadece erkek ieklere sahip erkek bitkiler ya da sadece dii iekleri bulunduran dii bitkiler varAMALARIMIZ dr. Tek evcikli spanaklarda ise erkek ve dii iekler ayn bitki zerindedir ve erkek ve erdii iekleri bir ara bulunduran Andromonocie spanaklarda vardr. Erselik iekler protogeni gsterir bu nedenle dii organ diicik tepesi erkek organK T A P larn iek tozlar (polenleri) olgunlap dklmeden nce olgunlar. Ispanak rzgarla tozlanan bir bitki trdr. iek tozlar ok kktr bu nedenle izolasyon iin ya katL torbalar ya da 1.5-3km izolasyon mesafesi kullanlmaldr. Erkek bitTE EVZYON kiler daha erken ieklenmekte ve iek tozlar olgunlap dkldkten 4-10 gn sonra sararp lmektedir. Buna karn dii organ olgunlatktan sonra iki haftaya kadar iek tozu kabul edebilir, tozlanma ve dllenme bu iki hafta iindeki her N T E R olabilir. hangi bir gnde N E T

DNELM S O R U

iek

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Tohum ve imlenme zellikleri

lk yetitirilen spanaklar dikenli tohumlara sahip spanak eitlerdi. Ancak gnmzde ticari spanak yetitiriciliinde dikenli tohumlara sahip spanaklar tercih edilmemektedir. Dikensiz tohumlar oval ekle sahiptir ve 1 gr tohumda 90-100 adet tohum bulunmaktadr. Tohumlar karanlkta ve 16-24Cde bir haftada imlenir. Uygun koullarda saklanan spanak tohum imlenme gcn 4-5 yl muhafaza eder.

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

181

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Ispanak bir serin iklim sebzesidir. Bu nedenle kurak ve yksek scaklklardan holanmaz. Tohum dk scaklklarda (5C) imlenmeye balar ancak imlenme 23 gn gibi uzun zaman almaktadr. Yksek toprak scakllarnda imlenme hz artar ancak imlenmeme oran dmektedir. Ispanaklar k aylarnn scaklklarna bal olarak erken ilkbaharda, ge sonbaharda ya da k ayarlnda retilebilmektedir. Ispanaklar iin en iyi gelime scakl 15-20Cdir. Ancak yksek scaklklar ve kuraklk spanaklarn erken ieklenmesine neden olur. Ispanaklar k aylarnda -6Cye kadar den scaklklara dayankldr. Ispanak bir uzun gn bitkisi olmas ve dolayyla gn uzunluunun 14 saatin zerine kt durumlarda bitkiler hzla ieklenmeye baladndan spanak yetitiriciliinde gn uzunluuna ok dikkat edilmesi gerekli bir konudur. Ilk ve nemli havalar spanaklarda kaliteli yapraklarn olumasn tevik eder. Fakat ok uzun sreli kapal ve yal havalar yaprak hastalklarnn olumasna neden olmaktadr.

Toprak stekleri
Ispanak toprak bakmndan ok seici olamayan bir sebzedir. Organik madde ierii yksek tnl-killi topraklar spanak yetitiriciliinde iyi sonu verir. Ispanak toprak asitliine kar hassastr ve toprak pHs 5.0in altna dmemelidir. En iyi toprak pHs 6.0 ile 7.5 arasnda olmas istenir. Toprak asitlii yksek ise, pHnn ykseltilmesi iin kire gbrelemesi tohum ekimi yaplmadan nce yaplmaldr. Gbreleme yaplrken azot, asitlii arttrc slfat formunda deil amonyum nitrat formunda verilmelidir. Ispanak yetitiricilii daha ok iklimin serin olduu sonbahar, k ve erken ilkbahar aylarnda yapld iin scak kumlu topraklar gibi hafif karakterli topraklar tercih edilmelidir. Killi topraklarda yaplan yetitiricilik verim ve kaliteyi arttrmasna ramen bu topraklarda bitki geliimi yava olacak ve hasat gecikecektir.

Yetitirme Teknii
Ispanak tohumla retilen bir sebze trdr ve tohum ekiminden hasada kadar gerekli sre 45-60 gndr. Bu nedenle, spanak ana rn olarak yetitirtebilecei gibi birok blgede ikinci rn ya da n bitkisi olarak yetitirilmektedir. Ispanakta tohum ekim tarihi yetitiricilik yaplacak mevsime, yetitirme amacna ya da yetitiriciliin yapld blgeye gre deimektedir. lkbaharda yaplan yetitiricilikte tohum ekimi toprak scaklnn 4-6C ulat ubat, Mart ya da Nisan aylarnda yaplr. lkbahar aylarnda gnler hzla uzadndan vejetasyon sresi ksadr ve bu dnemde ieklenmeye hassas olmayan eitlerle yetitiricilik yaplmas tercih edilmelidir. lkbahar yetitiriciliinde hasat Mart sonunda balar Nisan ve Mays aylarnda devam eder. Haziran aynda gnler uzun olduundan ve scakllarda ykseldiinden spanaklar hzla ieklenecektir. Sonbahar yetitiriciliinde ise tohum ekimi Eyll ay iinde ya da Ekim ay banda yaplr ve bu zamanda ekilen spanaklar Kasm-Aralk aylar ierisinde hasat edilebilir. Ancak Kasm, Aralk aylarnda oluan ani donlar gelimi spanaklara zarar verdiinden sonbaharda yaplan yetitiricilik lk iklime sahip zmir, Hatay ya da Adana gibi illerde yapmak daha uygundur. K ayarlnda yaplan yetitiricilikte ise tohum ekimi Kasm, Aralk aynda yaplr. Tohumlar imlendiinde scaklklar dk olduundan bitkiler fazla b-

182

Bahe Tarm-II

yyemez ve k 2-3 yaprakl rozet eklini alm bitkiler olarak geirir. lkbaharda scaklklarn artmasyla birlikte bitkiler hzla geliir ve 20-25 gnde hasat olgunluuna ular. Bu retim dnemimde hasat sresi ilkbahar yetitiriciliinden daha uzun olmaktadr. lkbahar, Sonbahar ya da K aylarnda yaplan yetitiricilikte toprak hazrlama, tohum ekimi, bakm ileri gibi kltrel ilemler ayndr. Toprak 10-20 cm derinliinde islenir. Ticari gbreler ve iyi yanm ahr gbresi (dekara 2-3 ton) topraa verilir ve toprak kazayaklar ya da diskaro ile 5-10 cm derinlikte kartrlr. Ticari gbre olarak dekara 9-12kg azot, 10kg fosfor, 15-20 kg potasyum verilmelidir. Ispanak yetitiriciliinde fazla azot verilmesi rn miktarn arttrmaktadr. Ancak fazla azotlu gbreleme yapmak spanak yapraklarnda insan sal iin zararl olan nitrat ve nitrit birikimine yol amaktadr. Bu nedenle dekara verilecek 8 kg azot hem reticilerin hem de tketiciler iin en uygun azot gbrelemesi olduu belirtilmitir. Vejetasyon dneminde verilecek olan azotlu gbreler nitrat ya da nitrit birikimini azaltmak iin hasattan en az 1 ay nce yaplmaldr. Gbrelemeden sonra toprak, tohum yata olacak ekilde ufalanr. lkemizde yaplan spanak yetitiriciliinde tohum ekimi mibzerle ya da serpme olarak yaplmaktadr. yi bir imlenme ve srmenin gereklemesi iin tohum 3-4cm derinlie ekilmelidir. Serpme yaplan ekimlerde dekara 1-1.5kg tohum gerekirken mibzerle sraya yaplan ekimlerde dekara 0.7-1kg tohuma ihtiya vardr. Dekara atlan tohum miktar arttka elde edilen pazarlanabilir rn miktarn arttrd ifade edilmi ancak dekara ekilen tohumun 6kg gememesi gerektiini belirtilmitir. Mibzerle yaplan ekimlerde sra aras mesafeler 30-40cm olmal ve sra zeri mesafeler sk tutulmaldr. Tohum ekiminden sonra topran silindirle sktrlmas tohumla toprak arasndaki temas iyiletirecek ve imlenmeyi arttracaktr.

Ispanaklarda Yllk Bakm leri

apalama
Yabanc ot spanak yetitiriciliinde problem oluturabilir. zellikle besin maddelerince zengin topraklarda yabanc otlar hzla gelierek spanaklarla rekabete girer. Bu nedenle, spanak yetitiricilii iin yabanc otlardan temiz araziler seilmeli ve ekim ncesi yabanc ot mcadelesi ilalama ile yaplmaldr. Buna ek olarak, sraya ekim mekanik olarak yaplan yabanc ot mcadelesini kolaylatracaktr. Sra arasndaki yabanc otlar traktre taklan kazayaklar ile ve sra zerindeki yabanc otlar ise ya apalarla ya da kimyasal ilalarla ldrlebilir. Ispanaklar tarlay kapattktan sonra apalama yaplmamal ancak kaba otlar varsa elle temizlenmelidir.

Sulama
Ispanak yetitiricilii yamurlarn olduu sonbahar, k ve ilkbahar aylarnda yapld iin sulama yamurlarn olmad dnemlerde yaplmaldr. Dzenli olarak yaplan ve yamurlama eklinde verilen sulama verim ve kaliteyi arttrmaktadr. zellikle gbrelemeden sonra atlan gbrelerin spanaklarn yapraklarna zarar vermemesi iin yamurlama sulama yaplmal ya da gbreleme yamurlama sulama ile birlikte yaplmaldr.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Yapraklara zarar veren mantarlarn neden olduu hastalklar spanak yetitiricililii iin en nemli hastalklardr. Bu hastalklardan Peronospora farinosa f. sp. spinacia-

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

183

enn neden olduu yalanc mildiy baz yllarda nemli rn kayplarna neden olmaktadr. Bu nedenle, hibrit spanak eitlerinin bu hastala dayankl olmas istenir. Ispanak yetitiriciliindeki en nemli spanak zararls yaprak bitleridir.

Olgunluk ve Hasat
Ispanak hasad yapraklar gerek boyutuna ulatnda yaplmaldr. Serpme yaplan ekimlerde spanaklar elle 1-3 defada kademeli olarak hasat edilmektedir. Ancak sraya ekimlerde spanaklarn hepsi ayn zamanda hasat olgunluuna ulatndan bir defada hasat edilebilir. Ispanak elle topran yzeye yakn ksmndan bir bak yardm ile kesilerek ya da elle ekilip kartlarak yaplmaktadr. Her iki hasat eklinde fazla kk ya da pazarlanamayacak olan yapraklar uzaklatrldktan sonra demet haline getirilerek ya da dkme olarak kfelerde, file uvallarda ya da kasalarda pazara gnderilir. Makineli hasatta ise spanak yapraklar topran hemen stnden (3-5cm) kesilerek bir defada yaplr. Bu nedenle makineli hasatta yapraklar dik byyen eitler seilmelidir.

Verim
Yetitirme mevsimi ve hasat yntemi verimi byk lde etkiler. Dekara 1.5-3.0 tondur. Ispanaklar depolama iin uygun bir sebze deildir. Fakat 0-1Cve yksek oransal nemde (%90-95) 2-3 hafta muhafaza edilebilir.

HAVU YETTRCL (Daucus carota L) Anavatan ve Ekonomik nemi

Havu Apiaceae familyasnda yer alan iki yllk otsu bir bitki trdr. Havu dnyada geni alanlarda retilen bir sebzedir. Birlemi Milletlerin alt kuruluu olan Gda ve Tarm rgtnn (FAO / Food and Agriculture Organization) 2009 yl istatistiklerine gre dnyada 28 milyon tondan fazla havu retilmektedir. Dnyadaki en nemli retici lkeler ise srasyla in, Rusya, Amerika Birleik Devletleri, zbekistan ve Polonyadr. Trkiye ise dnyada 11. srada yer almaktadr. Trkiye statistik Kurumunun 2009 yl istatistik verilerine gre lkemizde havu retimi 31.000 hektarlk alanda yaplm ve bu retim faaliyetinden 593 bin ton havu retilmitir. Bu havu retimi youn olarak Konya (373 bin ton) ve Ankara (110 bin ton) illerinde yaplmaktadr. 65 bin tonluk havu retimiyle Hatay ilimizde nemli bir havu reticisi il olmutur. retilen bu havu, i pazarda daha ok taze olarak tketilmekte ya da yemeklerde kullanlmaktadr. Buna ek olarak, konservelerde, havu suyu retiminde, tatl yapmnda da kullanlmaktadr. Havu, A vitaminin n maddesi olan ve havuca turuncu rengini veren -karoten iermesi nedeniyle insanlarda A vitamini eksikliinin giderilmesinde nemli bir sebzedir. Vcuda alnan -karoten vcutta enzimler yardm ile kesilerek 2 molekl A vitaminine dntrlmektedir. Havu retiminin dolaysyla daha fazla havucun tketiminin tevik edilmesi salkl bir beslenme iin nemlidir. Havucun anavatan olarak Afganistannda iinde yer ald Orta Asya olduu ve buradan dnyaya yayld kabul edilmektedir. Gnmzde havu tm dnyada yetitirilmekte ve yabani havu ise tm dnyada yaygn olarak yetimektedir. Dnyada yetitirilen havular genellikle turuncu renkli havular olmasna ramen antosiyanin ieren mor havular, likopen ieren krmz havular, ksantofil ieren sar havular ve pigment iermeyen beyaz havular da bulunmaktadr. lkemizde zellikle Adana ve evresinde mor renkli havular algam yapm iin retilmektedir.

184

Bahe Tarm-II

Botanik zellikleri
Kk
Havuta tketilen ksm olduu iin kk ok nemlidir. Tketilen kk hem hipkotilden hem de kazk kkten olumaktadr. Kazk kk zerinden kan ikincil kkler tketilen kklerin eklini bozduu, kkler przl bir ekil almasna neden olduu ve kklerin ykanmasn zorlatrd iin istenmemektedir. Havu kklerinin bykl ve ekli eide bal olarak ok deimektedir. lkemizde 10-20cm uzunluunda ular kt, silindirik yapya sahip dnyada nantes olarak bilinen havular yetitirilmektedir. Ancak imparator tipi kk yapsna sahip havu eitleri 50-60 cm uzunluunda kazk kkler retebilmektedir. Havu kkleri soymuk (floem) ve odun (xylem) olarak bilinen iki ksmdan olumaktadr. Yksek kaliteli havular odun dokusundan daha ok soymuk dokusundan olumaktadr. Soymuk dokusu yksek karbonhidrat (skroz) ierdiinden daha tatldr. Soymuk dokusu yksek -karoten iermesinden dolay daha iyi turuncu renk oluturmaktadr. Tohum imlendikten sonra havu kkleri boyuna bymeye balar fakat enine byme yok denecek kadar azdr. Havu kkleri boyuna byrken ta ya da moloz gibi sert bir madde ile karlatnda havu kkleri bu maddelerin evresinden dolaacandan ekilleri bozulmaktadr. Boyuna byyen havu kkleri toprakta sert bir cisimle karlatnda kklerin atallanmalarna da neden olmaktadr. Havu kklerinin boyuna byd dnemde oluan olumsuz evre koullar ya da kuraklk havularn ksa kalmasna neden olmaktadr. Havu kkleri boyuna bymeyi tamamladktan sonra enine bymeye balar ve bu dnemde kazk kk ve hipokotil depo organna dnr. Bu dnemde oluacak dk scaklklar ve yetersiz gnelenme havularn ince kalmasna neden olacak ve yeteri kadar -karoten retemeyeceinden turuncu renk alacak ve renk sarya doru kayacaktr. Bu dnemdeki dzensiz sulama havu kklerinde atlamalara neden olmaktadr
SIRA SZDE

Havu kklerinde soymuk (floem) dokunun neden daha fazla olmas istenir? SIRA SZDE
DNELM Vegetatif gelimenin olduu 1. yl, havu gvdesi havucun st ksmnda ve yapraklarn ortasnda yer alan bir rozet yapsndaki byme meristemidir. Gvde 2. O R U ylda havu Skkleri yeteri bykle ulatktan ve 6-8 haftalk dk scakla (2-5C) maruz kaldktan sonra yapraklarn ortasndan geliir ve eide, bakma ve evre koullarna bal olarak 1,5m kadar uzar. Gvde emsiye eklinde oluDKKAT an iek kmesi ile sonlanmaktadr. Gvde zerindeki boumlarda yapraklar oluur ve bu yapraklarn koltuklarndan ikincil ve ncl iek emsiyeler ile SIRA SZDE sonlanan srgnler olumaktadr. Gvde destee gerek kalmadan yaprak iek emsiyelerini ve oluan tohumlar tayabilmektedir. Havu gvdesi genellikle tyl ve havuca zg kokuya sahiptir. AMALARIMIZ

DNELM S O R U

Gvde

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Yaprak
K T A P

TELEVZYON

Havu vegetatif A P K T gelimenin olduu birinci ylda bol miktarda yaprak oluturur. Birinci ylda yapraklar havucun st ksmnda bulunan byme meristeminden oluur. 1. ylda oluan yapraklarn boyu 40-50 cm kadar uzar. Ancak generatif gelimeninEolduuO2. ylda gvde zerindeki boumlarda oluan yaprak daha kT LEVZY N

NTERNET

NTERNET

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

185

sa olmaktadr. Havu yapraklar bileik yaprak yapsna sahiptir ve ok paraldr. Ular ince ine eklindedir. Islah edilen havu eitlerinin yapraklar genelde tysz ve st ksmlar parlaktr. Yaprak rengi ak yeilden koyu yeile kadar deiir. Yksek verimli olan gei eitler erkenci eitlerden daha ok yaprak oluturmaktadr.

iek
Havu bitkisi generatif gelimenin olduu ikinci ylda iek srgn ve iek oluturur. iekleri tayan ana srgn ve yaprak koltuklarndan kan yan srgnler srgn ucunda emsiye eklinde kmelenmi ieklerle sonlanmaktadr. Balangta bir kadeh gibi u ksm kapal olan iek kmeleri olgunlanca alarak emsiye eklini alr. Ana iek srgn ucundaki ieklere birinci iek kmesi (birincil emsiye), ana srgn zerinden kan yan dallarn ucunda oluan iek kmelerine ikinci iek kmesi (ikincil emsiye) ve yan dallar zerinden kan iek srgnn ucunda oluan iek kmlerine ise nc iek kmesi (ncl emsiye) ad verilmektedir. Her bir emsiyede dtan ie doru dizilmi yzlerce iek bulur. En fazla iek birincil emsiyede bulunur ve 1000 adet iek ierebilir, ikincil ve ncl emsiyeler ise daha az sayda iek ierirler. emsiyenin en dnda yer alana iekler ilk olarak olgunlar en son olarak da emsiyenin ortasnda yer alan iekler olgunlar. Birincil emsiyedeki iekler ikincil ya da ncl emsiyedeki ieklerden daha nce olgunlar. Havu iekleri erseliktir ve her iekte 5 anak yaprak, 5 ta yaprak, 5 adet erkek organ bulunur. Yumurtalk iki gzldr ve her gzde bir tohum oluur. Dolaysyla, her iekte iki tohum oluur. Havu iekleri erselik yapda olmasna ramen yksek oranda yabanc dllenen sebze trdr. Yabanc dllenme havu ieklerinin kuvvetli protandri gstermesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle erkek organlarn iek tozlar (polen) diicik tepesi dllenmeye hazr duruma gelmeden olgunlar ve dklr. Bu nedenle, iek kendine ait iek tozlar ile kendini tozlayp, dlleyemez ve tohum oluturamaz. Havuta tozlanma bcek, sinek ve arlarn yardmyla olmaktadr. Tohum retimi yaplan alanlarda iyi bir bcek ya da ar faaliyetini olmas gereklidir ve en az 500 m izolasyon mesafesi olarak salanmaldr.

Tohum ve imlenme zellikleri

Havu tohumlar kahverengi renge sahiptir ve zerleri tyldr. Tohum hasadndan sonra bu tyler temizlenmez ise tyler tohumlarn birbirine yapmasna ve dolaysyla bitki sklklarnn ayarlanmasnda problemler oluturmaktadr. Havu kk tohumlara sahiptir ve 1 gr havu tohumunda yaklak 800-900 adet tohum bulunmaktadr. Tohumlar serin ve kuru bir ortamda muhafaza edildiinde imlenme gcn 3-4 yl korur. Tohumlar hasattan sonra dinlenmeye ihtiya duymadan imlenebilir ve en iyi imlenme 15-20C arasnda olur.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Havu serin iklimlerde daha iyi performans gsteren sebze trdr. En iyi gelime 16-18C scaklklarda olmaktadr. Scaklk havuta renk oluumuna olumlu etki yapmasna ramen 28C zerindeki scaklklar bitki geliimini azaltr ve tketiciler tarafndan tercih edilmeyen gl havu aromas ortaya kar. 10-15C gibi dk

186

Bahe Tarm-II

scaklklar renk oluumunu olumsuz etkiler ve kkler ince kalr. Buna ek olarak, 0-10C arasndaki dk scaklklar iek srgnn gelimesine neden olur. Vejetatif gelimenin olduu 1. yl iek srgn oluturan havularn kkleri tketilmez ve pazar deeri yoktur.

Toprak stekleri
Tketilen ksm olan havu kkleri toprak iinde gelitii iin havu retiminin baarl bir ekilde gerekletirilmesi iin toprak yapsnn nemli bir etkisi vardr. Havu, derin kumlu-tnl topraklar gibi hafif bnyeli besin maddelerince zengin iyi ilenmi topraklarda daha iyi geliir. Ta, moloz ve bitki artklar gibi sert maddeleri ieren topraklar havu kklerinde ekil bozukluklarna ve atallanmaya neden olduklarndan havu yetitiriciliinde tercih edilmez. Toprak pHs 6-7.5 arasnda olan topraklar havu yetitiricilii uygundur. Yksek asitlik kk geliimini olumsuz etkiler ve dolaysyla toprak pHs 5in altnda dmemelidir.
SIRA SZDE

10

SIRA SZDE Ta, moloz ve bitki artklar gibi sert maddeleri ieren topraklar havularn kk geliimini nasl etkiler?
D ELM YetitirmeNTeknii

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Havu direk tohumla yetitirilen bir sebze trdr. Havu kklerinin eklinin boS O R olacandan fide ile retim havu yetitiriciliinde tercih edilmezulmasna neden U mektedir. Havu tohumlar yava imlediinden hzl imlenen yabanc otlar havu yetitiriciliindeKproblem olutururlar. DK AT Toprak hazrl iin havu yetitiriciliinin yaplaca arazi derin olarak ilenmelidir. lkemizde youn olarak yetitiricilii yaplan nantes tipi havular 10-20cm SIRA SZDE kadar bydnden toprak en az 25-30 cm derinlikte ilemelidir. Yabanc ot kn engellemek iin herbisit uygulamas tevik edilmelidir. Derin ilenen toprak tohum ekimi iin iyice ufalanmal ve dzeltilmelidir. Havular, havu yetitiriciliiAMALARIMIZ nin yapld blgelerde direk olarak dze ekilebildii gibi tahtalar hazrlanp tahtalara sraya ekim yaplmaktadr. Tohum K T Amibzerlerle yaplmakladr. En iyi imlenme, havu tohumlar 2-3 ekimi P cm derinlie ekildiinde elde edilmektedir. Dekara 600-800 gr tohum atlmas nerilmektedir. Havu retiminde sra aras mesafe 25-30-40 cm ve sra zeri mesafesi ise 5-12 TcmE olarak ayarlanmaktadr. Havu tohumlar toprak scakl 10C zeEL VZYON rine ktnda imlenmeye balar ve imlenme iin en uygun scaklk 15-20Cdir. Bu nedenle, havu yetitiriciliinin youn olarak yaplan Konya ve Ankara illerimizde tohum ekimi toprak scaklnn artt Nisan aynda balayp ve Mays ay NT RNET sonuna kadar Edevam etmektedir.

Havularda Yllk Bakm leri

apalama
Tohum ekimi sra zeri ve sra aras mesafelerin ayarlanabildii bir pnmatik (haval) mibzerlerle yaplmam ise bitkiler 2-3 gerek yaprak oluturduunda seyreltme yaplmaldr. Buna ek olarak, havular tarlay kapatana kadar yabanc otlarla mcadele iin apalama gereklidir. Havular tarlay kapattktan sonra kaba otlar elle alnmaldr.

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

187

Sulama
Havu yetitiriciliinde tercih edilen sulama ekli yamurlama sulamadr ve sulama dzenli yaplmaldr. Su yetersizlii havucun ksa ve ince kalmasna neden olabildii gibi havu tadnda bozulmalara neden olur. Buna ek olarak dzensiz sulama ise, havu kklerinin atlamasna ve pazarlanamaz hale gelmesine neden olur.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Havu yetitiriciliinde en nemli zararllara nematod ve havu sineidir. Kstebeklerde nemli zararlar yol amaktadr. Yaprak hastalklar (Alternaria, Cercospora vb), kklerde geriye doru lm (Pythium, Rhizoctonia, Fusarium spp.) Aster Sarl (Mikoplazma) havucun en nemli hastalklardr.

Olgunluk ve Hasat
Havuta hasat eidin kendine zg renge ve bykle ulatnda yaplmaktadr. lkemizde youn olarak yetitirilen nantes tipi havular iin gerekli sre 12-14 haftadr. Erken dnemde hasat edilen havularn renkleri tam olarak olumamtr ve daha ince olduundan verim dk olmaktadr. Havu hasad birka hafta srebilir. lkemizde havu hasad tamamen elle ya da makine ile yaplmaktadr. Genellikle, havular skldkten sonra, yapraklar kesilir, ykanr ve krlm ve tip d olanlar seilir. Daha sonra havular plastik torbalar iinde pazarlanmaktadr. lkemizde havular hasat edildikten sonra yaygn olarak topraa gmlerek saklanmaktadr. Ancak souk hava depolarnda yksek kaliteli ve zamannda hasad yaplm havular 0C ve %98 nemde 6-9 ay depolanabilir.

Verim
Havularda verim eide, ekim sklna ve hasat zamanna gre deiir. Dekara ortalama verim 4-5 tondur.

188

Bahe Tarm-II

zet
AM A

Soan yetitiriciliini tanmlamak. Farkl iklimlere adapte olan eitler ancak kendi iklim isteinde iyi geliirler. Ba balamak iin 12 saatin altnda gn uzunluu isteyenler ksa gn, 12-14 saat aras gn uzunluu isteyenler orta gn, 14 saatin zerinde gn uzunluu isteyenler ise uzun gn soanlar olarak gruplandrlr. Sarmsak yetitiriciliini ifade etmek. Sarmsak insan sal asndan nemli bir sebzedir. Vegetatif dilerle retilen sarmsak lkemizde bata Kastamonu olmak zere Hatay, Balkesir, Kahramanmara ve Gaziantep illerinde youn olarak yetitirilmektedir. Sarmsak yetitiriciliinde nemli olan botanik zellikleri, yetitirilme istekleri, olgunluk- hasat ve verim konular ele alnmtr. Prasa yetitiriciliini anlatmak. Prasa lkemizde nemli miktarda retilen ve tketilen klk bir sebzedir. lkemiz prasa retiminde dnyada ikinci srada gelmekte ve retim daha ok bata Mersin olmak zere, Bursa, zmir, Samsun ve Balkesir illerinde yaplmaktadr. Prasa yetitiriciliinde nemli konulardan olan botanik zellikleri, yetitirilme istekleri, olgunluk- hasat ve verim konular ele alnmtr.

AM A

Ispanak yetitiriciliini zetlemek. Tek yllk otsu bir sebze olan spanak, lkemizde yaygn olarak retilmekte ve tketilmektedir. Ispanak yetitiricilii iin nemli olan spanan botanik zellikleri, yetitirilme istekleri, yetitirme teknii, hastalk ve zararllarla mcadele, hasat ve verim konularndaki temel bilgiler verilmitir. Havu yetitiriciliini aklamak. Kkleri yenen sebzelerden olan havu lkemizde ounlukla Konya, Ankara ve Hatay illerinde retilmekte ve yaygn olarak tketilmektedir. A vitaminin n maddesi olan -karotence zengin olan havucun botanik zellikleri, yetitirilme istekleri, yetitirme teknii, hastalk ve zararllarla mcadele, hasat ve verim konularndaki temel bilgiler verilmitir.

A M A

A M A

A M A

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

189

Kendimizi Snayalm
1. Yl ierisinde Trkiye pazarlarnda ilk hasat edilen kuru soan hangi ayda grlr? a. Mart b. Nisan c. Mays d. Haziran e. Temmuz 2. Akdeniz blgesinde hangi soan tipi daha ok yetitirilir? a. Uzun gn soanlar b. Orta gn soanlar c. Ksa gn soanlar d. Arpack soanlar e. Yeil soanlar 3. Sarmsak eitlerinin oaltlmas ve retilmesi nasl yaplmaktadr? a. Gvde elikleriyle b. Tohumla c. Balar oluturan dilerle d. Yumrularla e. Dip srgnleriyle 4. Aadakilerden hangisi sarmsakta ba oluturan diler iin yanl bir ifadedir? a. Dilerde bulunan depo yapra sarmsakta yenilen ksm oluturur. b. ri diler iri balar retir. c. retimde kullanlacak diler 2-3 gr olmaldr. d. Diler yaprak knlar koltuklarnda geliir. e. Diler bir generatif retim materyalidir. 5. Aadakilerden hangisi prasada uygulanan bir retim eklidir? a. Fide ile retim b. elikle retim c. Dip srgnyle retim d. Yumruyla retim e. Kkle retim 6. Prasa ieklenmesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. ieklerde kendine dllenme hakimdir. b. ieklenme iin souklama ihtiyac bulunmaz. c. Her iek srgnnde bir iek bulunur. d. iekler beli yapdadr. e. ieklenme zaman blgelere gre deiir. 7. Aadaki iklim faktrlerinden hangisi, spanaklarn vegetatif gelime dneminden generatif gelime dnemine gemesine neden olur? a. Uzun gn b. Ksa gn c. Dk scaklk d. Yksek nem e. Dk nem 8. Ispanak tohumlar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Ispanak tohumlar 5C imlenmeye balar. b. Dk scaklklarda imlenme uzun zaman alr. c. Yksek scaklklarda (16-24C) imlenme bir hafta tamamlanabilir. d. Yksek scaklklarda(16-24C) imlenme yzdesi artar. e. Dk scaklklarda imlenme yzdesi artar. 9. Havular vegetatif byme dneminde hangi iklim faktrne maruz kaldnda iek srgnnn oluumu tevik edilir? a. 20C stndeki yksek scaklklar b. 10C altndaki dk scaklklar c. Dk nem d. Yksek nem e. Yksek k younluu 10. Havu yetitiriciliinde aadakilerden hangisi uygulanmaz? a. Arazi dzeltildikten sonra tohum ekimi b. Tahtalar hazrlandktan sonra tahtalara tohum ekimi c. Pnmatik mibzerle tohum ekimi d. Fide kullanlarak yetitiricilik yapma e. 3-4 yaprak aamasnda seyreltme yapmak

190

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise; soann Anavatan, Ekonomik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; soann klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; sarmsan Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; sarmsan Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; prasann Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; prasann botanik zelliklerinden iek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; spanan botanik zelliklerinden iek konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; spanan botanik zelliklerinden Tohum ve imlenme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; havucun klim stekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; havucun yetitirme teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Sarmsak vegetatif dilerle oaltld iin genelde retim materyali hastalk ve zararllarla bulak olmaktadr. Hastalk ve zararl ile bulak retim materyali bir sonraki yln rnnde %30-40 gibi verim kayplarna neden olmaktadr. Dolaysyla hem verim kaybn engellemek hem de topraklarn hastalk ve zararl ile bulamasn nlemek amacyla meristem kltr ile retilmi bu etmenlerden ari tohumluklar kullanmaktadrlar. Sra Sizde 4 retim materyali patojenlerden ari ise verim daha yksek olmaktadr. Ayrca retimde kullanlan diler en az 2-3 gr olmaldr. ri diler daha iri balarn olumasn salamakta ve verim artmaktadr. Balarn dikimden nceki depolama scakl da verim zerine etkilidir. Depolama scaklnn 18Cnin zerinde olmamas gerekir. Yeterince souklama ihtiyacn karlamam dilerden gelien bitkilerde ba balama gecikmekte ve verim azalmaktadr. Sra Sizde 5 aplarna gre gruplandrma yeknesak bir retim yaplmasn salar. Her gruptaki rnn ayn anda hasat olgunluuna gelir ve bu ekilde her grup tek seferde makine ile hasat edilerek iilik maliyetleri azaltlm olunur. Sra Sizde 6 Soan ve sarmsak eer kuru tketim amacyla retilecekse hasatlar bitkiler gelimelerini tamamladktan ve kurumaya baladktan sonra yaplr. Prasalar ise vegetatif gelime sresince her dnemde hasat edilebilir. Sra Sizde 7 Ispanan koyu yeil yapraklar -karoten (A vitamini), folik asit, C vitamini, kalsiyum, demir, fosfor, sodyum ve fosfor ynnden zengindir. Sra Sizde 8 Makine ile yaplan hasatta yapraklar dik duran eitler tercih edilmelidir. Bu nedenle, bu eitlerin yaprak sap ile toprak yzeyi arasndaki ann yksek olmas istenir.

2. c 3. c 4. e 5. a 6. b

7. a

8. d

9. b 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Ba soann dnya retimi 73, in 22, Hindistan 12, Amerika Birleik Devletleri 3, ve Trkiye 2 milyon ton retime sahiptir. Trkiyenin yllk yeil soan retimi ise yaklak 200 bin ton olarak gereklemektedir. Trkiye kuru soan retim alan yaklak 70 bin hektar, ortalama dekara verim ise 2,8 ton civardr, sekiz tona kadar rn almak mmkndr. Sra Sizde 2 Ba balamak iin 12 saatin altnda gn uzunluu isteyenler ksa gn, 12-14 saat aras gn uzunluu isteyenler orta gn, 14 saatin zerinde gn uzunluu isteyenler ise uzun gn soanlar olarak gruplandrlr. Gelime ve byme dneminde yksek scaklktan ziyade 10-25C gibi serin hava, balarn olgunlamas ve yapraklarn kurumas iin 25-30C scaklk iyidir.

8. nite - Soan, Sarmsak, Prasa, Ispanak ve Havu Yetitiricilii

191

Sra Sizde 9 Yksek kaliteli havular odun dokusundan daha ok soymuk dokusundan olumaktadr. Soymuk dokusu yksek karbonhidrat (skroz) ierdiinden daha tatldr. Soymuk dokusu yksek -karoten iermesinden dolay daha iyi turuncu renk oluturmaktadr. Sra Sizde 10 Havu kkleri boyuna byrken ta ya da moloz gibi sert bir madde ile karlatnda havu kkleri bu maddelerin evresinden dolaacandan ekilleri bozulmaktadr. Boyuna byyen havu kkleri toprakta sert bir cisimle karlatnda kklerin atallanmalarna da neden olmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Anonim 2009. http://faostat.fao.org/site/567/default.aspx#ancor Anonim TK 2005-2009 Yllar yllk retim istatistii. http://www.tuik.gov.tr Ar, M.S. 1943. Etilerde bahar bayram trenleri (Spring festivals of the Hittites). Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakltesi Dergisi 2:57 Baytop, T., Mathew, B. 1984. The bulbous plants of Turkey. BT Batsford Ltd., London 1-132 Gke, A.F., Havey, M.J. 1998. Molecular-facilitated selection of maintainer lines in onion. Proc. of the 1998 National Onion (and other Allium) Res. Conf. Sacr., Calif. USA. 87-90. Gke, A.F., Havey, M.J. 1999. Molecular-Facilitated Selection of Maintainer Lines in Edible Onion (Allium cepa L.). HortScience 34:453 Gke, A.F. 2001. Molecular tagging of the male-fertility restoration locus and its selection in onion (Allium cepa L.). Ph.D. thesis. University of Wisconsin-Madison. Gke, A.F. Havey, M.J. 2002. Linkage Equilibrium among tightly linked RFLPs and the Ms locus in Open-Pollinated Onion Populations. J. Amer. Soc. Hort. Sci. 127(6):944-946. Gke, A.F. Havey M.J. 2006. Selection at the Ms locus in open pollinated onion populations possessing S-cytoplasm or mixtures of N- and Scytoplasms. Ge Re Crp Evol 53:1495-1499 Gnay, A. 2005. Sebze Yetitiricilii. Cilt I. zmir.

Jones, H.A., Davis, G.N. 1944. Inbreeding and heterosis and their relation to the development of new varieties of onions. USDA Technical Bulletin 874 pp 1-28 Kolmann, F., zhatay, N., Koyuncu, M. 1983. New Allium Taxa From Turkey. Notes from the Royal Botanic Garden, Edinburgh 41:245-267. Nonnecke, I.B.L. 1989. Vegetable Production. Van Nostrand Reinhold, New York. Pike, L.M. 1986. Onion Breeding. In: Bassett MJ (ed) Breeding Vegetable Crops. AVI Publishing Company, Inc. Westport, Connecticut, pp 357-394 Rubatzky, V.E., Yamaguchi, M. 1997. World Vegetables: Principles, Production and Nutritive Values. Second Edition. Chapman and Hall. New York. Simon, P.W., Jenderek, M.M. 2003. Flowering, seed production and the genesis of garlic breeding. Plant Breeding Reviews. 23: 211-244. van der Meer, Q.P., van Bennekom, J.L. 1972. Influence of the environment on the percentage of selffertilisation in onions and some consequences for breeding. Euphytica 21:450-453 Vavilov, N.I. 1951. The origin, variation, immunity and breeding of cultivated plants. Chronica Botanica 13:1-366 Vural, H., Eiyok, D., Duman, . 2000. Kltr Sebzeleri ( Sebze Yetitirme). Ege niversitesi Basmevi, Bornova, zmir. Vvedensky, A.I. 1944. The genus Allium in the USSR. Herbertia 11:65-218.

9
Amalarmz indekiler
Bahe Tarm-II

BAHE TARIMI-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kabakgil sebzelerin yetitiriciliini anlatabilecek, Enginar yetitiriciliini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yazlk ve Klk Kabaklar Karpuz Hyar Enginar Kavun

Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

YAZLIK VE KILIK KABAK YETTRCL HIYAR YETTRCL KAVUN YETTRCL KARPUZ YETTRCL ENGNAR YETTRCL

Bu nitedeki Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar Kavun ve Karpuz Yetitiricilii Prof.Dr. Nebahat SARI tarafndan yazlmtr. Bu nitedeki Enginar Yetitiricilii Yrd.Do.Dr. A. Fuat GKE tarafndan yazlmtr.

Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

YAZLIK VE KILIK KABAK YETTRCL
Cucurbita pepo L. (Sakz kaba-Yazlk) Cucurbita moshata Poir. (Bal kaba- Klk) Cucurbita maxima Duch. (Kestane kaba- Klk)

Anavatan ve Ekonomik nemi

Yazlk ve klk kabaklar dnyann hemen hemen btn iklimlerine uyum gstermi trlerdir. Yazlk kabaklar vegetasyon srelerinin ksalndan dolay tm iklimlerde kolaylkla yetitirilebilmektedir. lkemizde de 12 ay taze olarak sofralarmzda yerini bulmaktadr. Dnya toplam kabak retimi yaklak 21 milyon ton civarndadr. Dnyada en fazla retim, en fazla nfusa da sahip olan inde (6 359 623 ton) gereklemektedir. ini srasyla Hindistan (3 500 000 ton), Rusya (1 000 000 ton) ve ABD (786 980 ton) izlemektedir. lkemiz ise 378 706 ton kabak retimiyle dnyada 11. srada yer almaktadr. Trkiyede toplam 22 000 ha alan zerinde ekilen kabaklar en fazla; Antalya (60 468 ton), Mersin (46 072 ton), Hatay (31 336 ton), Ankara (20 518 ton) ve Adana (13 583 ton)da retilmektedir. Yazlk kabaklarn M.. 5000 yllarnda ilk kez Meksikada dikkati ektii ve anavatannn Orta Amerika olduu bildirilmektedir. Klk kabaklarn (bal kaba ve kestane kaba) ise anavatannn Asya olduunu bildiren kaynaklar mevcuttur.

Botanik zellikleri
Kk
Yazlk kabaklar orta derin, klk kabaklar derin kkl sebzeler arasndadr. Yazlklarda etkili kk derinlii 30-40 cm iken, klklarda bu rakam 60-70 cme ular. Kkler 1-1.5 m derinlie kadar ulaabilir.

Gvde
Yazlk kabaklar ok ksa ve dallanmadan gvde olutururlar. Kabaklar bu zelliklerine gre kollu ve kolsuz olarak ikiye ayrlrlar. Kolsuzluk istenen bir zelliktir. Hibritlerin ou kolsuz iken, baz lokal eitler ile ekirdek kabaklar kol atma zelliindedir. Klk kabaklarda gvde 2-3, hatta 4 mye uzayabilir. Gvdenin ii bo ve zeri dikensi tyldr.

194

Bahe Tarm-II

Yaprak
Kabak yapraklar olduka iridir, yaprak genilii klk kabaklarda 20-30 cm, yazlk kabaklarda 20-50 cm olabilir. zerlerindeki benek (makl) genetik karakterdir. Yazlk kabaklarda yapraklarn alt ve st yzeyi tyldr, yaprak renkleri ak yeilden koyu yeile kadar deiim gsterir.

iek ve Meyve
Kabaklarda iek yaps monoiktir. ieklenme; gn uzunluu, scaklk gibi evresel faktrler ile hormonal dzeyden etkilenir. iekler yaprak koltuklarndan tek ya da 3-4 tanesi bir arada olacak ekilde karlar. Dii iekte erkek organlar dumura uramtr. ok geni bir ovaryum ve stigmaya sahiptir. Stil ok ksadr. iekleri 5lidir. Nektar bezeleri ok gelimitir ve kabak iekleri arlar iin ok caziptir. Erkek ieklerde anterler birbirine bitiik bir koni eklini almtr. Meyveler yazlk kabaklarda genellikle silindirik olmakla birlikte, yuvarlak veya ampul eklinde olan kabaklar da akta ve seralarmzda yetitirilmektedir. Meyve arl 100-150 g, uzunluu 15-18 cmdir. Meyve renkleri; yeil, siyah, sar ya da beyaz olabilmektedir. Klk kabaklarda ise meyve ekli; yuvarlak, bask yuvarlak, silindirik ya da armut eklinde olabilir. Arlklar, 2-3 kgdan, 15-20 kga kadar (hatta 300 kg) kadar deiir.

Tohum ve imlenme zellikleri

Kabak ekirdekleri beyaz-krem renkli ve iridir. lkemizde yetitirilen kabaklardan sadece lif kabaklarnn tohumlar siyah renklidir. 1 gramnda 5-10 adet tohum bulunmaktadr. Tohumlarnda ya ve protein miktar ok yksektir. Tohumlar imlenme zelliklerini 4-5 yl koruyabilirler. Tohumlar 10 Cden itibaren imlenmeye balar, optimum imlenme scakl 20-25 Cdir.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Kabaklar gelime dnemlerinde lman iklimleri sevmekle birlikte, meyveye yatma dneminde scak iklimlerden holanmaktadr. Kavun ve karpuza gre dk scakla daha toleransldr. Optimum scaklk istei 20-27 Cdir. 18-37 C arasnda iyi geliir. imlenme iin toprak scaklnn minimum 10-12 C olmas gereklidir. Ntr gn bitkisidir. Iklanma, iek cinsiyeti zerine etkilidir. Nem bakmndan ok seici deildir. Seralarda % 70 nem optimumdur. Daha yksek ve dk nem koullarnda hastalk ve zararl epidemileri ve younluklar artabilir.

Toprak stekleri
Kabaklar toprak bakmndan ok seici olmamakla birlikte; ar ve hafif topraklar yetitiricilik iin elverili deildir. Organik maddece zengin, kumlu-tnl topraklar yetitiricilik iin en iyi topraklardr. Optimum pH istei 5.5-7.2dir. Toprak tuzluluuna hassas sebzeler arasnda yer almaktadr.

Yetitirme Teknii
Akta ve rtaltnda dorudan tohum ekimi ya da fide ile yetitirilebilir. Fide ile yetitiriciliinde, kabakgillerin artmaya duyarll nedeniyle tohum ekimleri viyollere yaplr. Sonbaharda derin toprak ileme, ilkbaharda orta derin ileme ve arkasndan yzeysel ileme yaplr. Tohum ekimleri masura ya da dze yaplabilir.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

195

Dorudan tohum ekiminde 800-1200 g/da tohum ekilir. Sra aras 80-120 cm, sra zeri 50-80 cmdir. Klk kabaklar, lkemizde genellikle kenar bitkisi olarak yetitirilmektedir. Kapama bahe Adapazar hari hemen hemen hi bulunmamaktadr. Klklar kol att iin sra aras 2-3 metre braklmaldr. Akta yetitiricilikte, organik gbrelemenin yannda 8-12 kg/da saf azot, 10-15 kg/da saf fosfor ve 10-12 kg/da saf potasyum olacak ekilde gbreleme yaplabilir. Fosforlu gbrenin tamam ile azot ve potasyumlu gbrelerin 1/3 taban gbresi eklinde uygulanabilir. Azot ve potasyumun geriye kalan miktar ise ilk ieklenmeden itibaren 2-3 aamada topraa kartrlmal veya sulama suyuyla verilmelidir.
SIRA erezlik kabak lkemizde en fazla nerelerde ve nasl yetitirilmektedir?SZDE

SIRA SZDE

Yazlk ve Klk Kabaklarda Yllk Bakm leri N E L M D

S O R U Kabak yetitiriciliinde ekim ncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli mal kullanm yabanc ot kna engel olaca iin faydaldr. Eer bu ilemler yaplmaSIRA SZDE dysa apalama faydaldr. apalama sayesinde hem bitki ile rekabetA eden ve ayn DKK T zamanda virs konukusu olan yabanc otlarla mcadele edilir, hem de boaz doldurma yaplabilir. DNELM

DNELM S O R U

apalama

SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P

SIRA SZDE

S O R U Yazlk kabaklarn, ok hzl bydkleri ve gnlk aralklarla hasat edildikleri iin AMALARIMIZ su ihtiyalar ok fazladr. ekirdek kabaklar ile klk kabaklar susuz da yetitirilebilir. Damla sulama idealdir, yoksa yzey sulama yaplabilir. DYamurlama sulaKKAT K T A P ma nerilmemektedir.

Sulama

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

SIRA SZDE

SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ

Kabak yetiitiriciliinde karlalan ok sayda hastalk ve zararl bulunmaktadr. TELEV ZYON Bunlardan balcalar klleme, kuruni kf, Fusarium solgunluu, kabak sar mozaAMALARIMIZ ik virs, gmlenme, nematod, yaprak biti, beyaz sinek ve krmz rmcektir. 1. Zirai Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 3de (Sebze Hastalklar, K T A P Sebze Zararllar) konuyla ilgili ayrntl bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastalklar, Hasad yaynclk, stanbul, bu kitapta kaban hastalk ve zararllar tantlmakta ve mcadele yntemleri hakknda bilgi verilmektedir.V Z Y O N TELE
NTERNET

NTERNET K T A P

TELEVZYON

Olgunluk, Hasat ve Depolama

Yazlk kabaklar srekli ieklenme ve hasat edilme zelliindedir. Yazlk kabaklaNTERNET r daha tohumlar belirginlemeden, eidin ideal bykln ald dnemde hasat etmek gereklidir, hasadn 1 gn dahi gecikmesi kaban kartlamasna sebep olur. Bykehirlerde henz ta yapra dmeden hasat edilen meyveler ta yapraklar ile birlikte manavda sata sunulmaktadr. Klk kabaklar ise tarlann tm olgunlatnda ve bitkiler kuruduu dnemde tek krmla hasat edilirler. Hasattan sonra meyvenin kuru madde birikimini arttrmak iin tarlada 3-5 gn meyveler bekletilebilir. Yazlk kabaklar 1 Cde % 85-90 nemde 2 hafta muhafaza edilebilir. Klk kabaklar ise adi depo koullarnda bile 3-4 ay saklanabilirken, soukta muhafaza edilmek isteniyorsa 7-10 Cde % 70-75 nemde 4-6 ay saklanabilir.
NTERNET

196

Bahe Tarm-II

Verim
Kabaklarda dekara verim; yetitirilen eidin zelliklerine, yetitiriciliin akta ya da rt altnda yaplmasna, sulama durumuna ve ekim zamanlarna gre deiebilir. Yazlk sofralk kabaklardan akta 3-4 ton/da verim alnabilirken, seralarda verim 10-12 ton/daa kabilir. ekirdek kabaklarnda sulu yetitiricilikte 100-120 kg/da ekirdek, kuruda ise 70-80 kg/da ekirdek retilebilir.

HIYAR YETTRCL (Cucumis sativus L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Hyar, tm dnyada sofralk ve turuluk olarak yetitirilen ve sevilerek tketilen bir trdr. Sofralk hyar yetitiricilii yazn ak tarlada, kn ise seralarda yaplmakta ve yln tm aylarnda salatalarmzda yerini almaktadr. Dnya toplam hyar retimi yaklak 44 milyon ton civarndadr. Dnyada en fazla retim inde (28 247 373 ton) gereklemektedir. ini srasyla ran (1 800 000 ton) ve Trkiye (1 678 770 ton) izlemektedir. Trkiyede toplam 59 000 ha alan zerinde ekilen hyarlar en fazla; Antalya (446 080 ton), zmir (156 336 ton), Mersin (153 322 ton), Samsun (107 599 ton) ve Hatay (68 754 ton)da retilmektedir. Hyarn anavatan Hindistandr. lk kez inde M.. 5000 yllarnda yetitirilmitir. M.. 1800li yllarda Msrda Kral Mezarlarnda rastlanmtr. Bundan birka yzyl sonra Asyaya, Kristof Kolomb tarafndan da ABDye gtrlmtr.

Botanik zellikleri
Kk
Hyar, yzlek kkl sebzeler arasnda yer almaktadr. Kklerinin % 70-80i topran 20-30 cm derinliinde, geriye kalan % 20-30u ise 40-60 cm derinliinde yer alr. Kkler, nadiren 80 cm derinlie ular. Seralarda kk derinlii en fazla 30-50 cmdedir. Fazla su tutan ve drenaj iyi olmayan topraklarda kk gelimesi ok zayftr. Kklerin dalm zerine, sulama sistemi, eit tipi ve yetitirme ortam etkilidir. Yzey sulamada, damla sulamaya gre; iri meyveli eitlerde, korniona gre; akta yetitiricilikte, seraya gre; kkler daha derine ular.

Gvde
Hyarda tohum ekiminden sonra ilk gerek yapraklar grndkten sonra, gvde kuvvetlenmeye balar ve koltuk srgnleri alnd takdirde gvde boyu 3-4 mye kadar uzayabilir. Akta yetitiricilikte koltuk srgnleri alnmadndan en alttaki 1-2 koltuk da ana gvde gibi geliir. Gvdesi keli, tyl ve slkleri sayesinde tutunucu zelliktedir.

Yaprak
Yapraklar basit yaprak formunda, 3-5 loblu ve hafif kelidir. Yapraklarn st yz dz ve parlak, alt yz mat ve tyldr. Yaprak koltuklarndan kan slkler, bitkinin bir yere sarlp tutunmasnda byk rol oynar. Slkler botanik bakmdan dumura uram yapraklardr.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

197

iek ve Meyve
Bitki zerinde iekler yaprak koltuklarndan tekli ya da oklu olarak karlar. iek yaps monoik ya da gynoiktir. Sera hyarlarnn tm gynoiktir. Monoik eitlerde nce erkek iekler oluur, daha sonra dii iekler grlmeye balar. Ayn boumdan erkek ve dii iekler birlikte de kabilir. 5li iek yaps (5 anak ve 5 ta yaprak) bulunmaktadr. Erkek ieklerde 5 anter mevcuttur. Dii ieklerde yumurtalk 3 karpellidir ve %100 yabanc dllenir. Monoiklerde ve partenokarpik olmayan gynoik eitlerde tozlanma arlarla gerekleir. Partenokarpiklerde ar bulunmas meyve eklini de bozar. Meyveler ak ya da koyu yeildir. Meyve, iek amndan 3-15 gn sonra hasat olgunluuna ular. Hasat zaman geirilince meyvelerde ar selloz birikiminden dolay kartlama olur, rengi sararr, tohumlar sertleir ve yeme deerini kaybeder. Bir bitkiden eide ve tipe bal olarak 20-25 adet meyve alnabilir. Bu rakam kornion hyarlarda 50ye kadar kabilir. Tohumluk bitkilerden ise 3-6 adet meyve alnr. Meyve uzunluu, 3-50 cm arasndadr. Gynoik hyarlarda meyve tutumu nasl gerekleir?
SIRA SZDE
Gynoik iek yaps: Bir bitki zerinde sadece dii iek bulunma durumudur.

D N E L benzer, anBir meyvede 300-400 adet tohum bulunabilir, tohumlar kavununkine M cak daha zayf, ince ve ak renklidir. Sofralk eitlerde tohum says 25-30 adet/g, kornionda 50 adet/gdr. Tohumlar uygun koullarda canllklarn R4-5 yl muhafaS O U za edebilirler. Hyar tohumlarnn optimum imlenme scakl 20-22 Cdir. 10-12 Cden dk ve 40 Cden yksek scaklklarda imlenme yetenei azalr. DKKAT

Tohum ve imlenme zellikleri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Yetitirilme stekleri
klim stekleri

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Hyar, lman iklimlerden holanan bir sebzedir. Kabakgiller ierisinde yksek ve AMALARIMIZ dk scaklklara en fazla tepki verenidir. Hafif donlardan bile etkilenen hyar bitkisi, 0.5-5 Cler arasnda r, -2 Cde donar. Tohum imlenmesi 10-12 Cde balar, optimum imlenme scakl 20-22 Cdir. Yetitirme scakl, Agndz 20-24 K T P C, gece 18-20 Cdir. Gece scaklnn 18 Cnin zerine kmas, bitki boyunu arttrr ve boum aralarnn uzamasna sebep olur. Sera scaklnn 15 Cnin altna drlmemesine zen gsterilmelidir. Hava oransal nemininE tohum imlenme TEL VZYON ortamnda % 70-80, fide ortamnda % 80-90 ve serada % 50-90 arasnda olmas istenir. Hava oransal neminin seralarda % 40n altna dmesine izin verilmez. Hyar, kkleriyle yava su almasna karlk, yapraklaryla hzl su kaybeder. Nem N T E R olur. kontrol ok nemlidir. Kuru hava meyvelerde kvrlmalara neden N E T

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Toprak stekleri
Hyar, besin maddelerince zengin, kaba yapl, iyi drene edilmi, su tutma gc yksek, scak ve havadar topraklar sever. Toprak tuzluluuna son derece duyarldr. Ntr ya da hafif asit topraklar elverilidir.

Yetitirme Teknii
Akta ve rtaltnda dorudan tohum ekimi ya da fide ile yetitirilebilir. Fide ile yetitiriciliinde kabakgillerin artmaya duyarll nedeniyle tohum ekimleri viyollere yaplr. Sonbaharda derin toprak ileme, ilkbaharda orta derin ileme ve arkasndan yzeysel ileme yaplr. Tohum ekimleri masura ya da dze yaplabi-

198

Bahe Tarm-II

lir. Dorudan tohum ekiminde 200-300 g/da tohum ekilir. Ekim dikim aralklarna eitlerin kuvveti, sofralk ya da sanayilik olmalar, sera ya da akta yetitirilmeleri etki eder. Akta 60-100 cm x 25-40 cm (dekara 2500-6000 bitki) sra aras ve zeri mesafeler kullanlabilir. Akta sofralk hyar yetitiriciliinde 5-10 kg/da saf azot, 8-10 kg/da saf fosfor ve 10-15 kg/da potasyum olacak ekilde gbreleme yaplmaldr.

Hyarda Yllk Bakm leri

apalama
Hyar yetitiriciliinde ekim ncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli mal kullanm yabanc ot kna engel olaca iin faydaldr. Eer bu ilemler yaplmadysa apalama faydaldr. apalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn zamanda virs konukusu olan yabanc otlarla mcadele edilir, hem de boaz dolSIRA SZDE durma yaplabilir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Sulama

DKKAT

Hyarlar ok hzl bydkleri ve gnlk aralklarla hasat edildikleri iin su ihtiyalar ok fazladr. Hyarn; yapraklarnn geni ve terlemesinin fazla, meyvelerinin su S O R ieriinin yksekUve kk geliimi zayf olduu iin sulama ok nemlidir. Damla sulama idealdir, yoksa yzey sulama yaplabilir. Yamurlama sulama nerilmemektedir. Sk sk, azar azar sulama yaplmaldr. D KKAT

DNELM

SIRA SZDE

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Hyar yetiitiriciliinde karlalan ok sayda hastalk ve zararl bulunmaktadr. Bunlardan balcalar klleme, mildiy, kuruni kf, Fusarium solgunluu, bakteriyel keli yaprak lekesi, kabak sar mozaik virs, nematod, yaprak biti ve beyaz AMALARIMIZ sinektir. 1. Zirai Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 3de (Sebze Hastalklar, Sebze Zararllar) koK T A P nuyla ilgili ayrntl bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastalklar, Hasad yaynclk, stanbul, bu kitapta hyarn hastalk ve zararllar tantlmaktaV ve Ymcadele yntemleri hakknda bilgi verilmektedir. TELE Z ON
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Olgunluk, Hasat ve Depolama

NTERNET

Hyarlar srekli ieklenme ve hasat edilme zelliindedir. Hyarlarda en uygun NT RNET hasat zaman,E eidin tavsiye edilen uzunluunu ald zamandr. Hasat 2-3 gn aralklarla (k aylarnda seralarda 4-5 gn aralklarla) yaplr. Kornion hyarlar, her gn hasat edilir. Hasadn 1 gn dahi gecikmesi meyvenin kartlamasna sebep olabilir. Hyar meyveleri % 90-95 oransal nemde 7-10 C scaklkta 10-14 gn muhafaza edilebilir.

Verim
Hyarlarda dekara verim; yetitirilen eidin zelliklerine, yetitiriciliin akta ya da rt altnda yaplmasna ve ekim zamanlarna gre 1-60 ton/da arasnda deiebilir. Kornion hyarlarda 1-3 ton/da, akta sofralk hyarlarda 5-6 ton/da, serada sonbahar yetitiriciliinde 10-15 ton/da, serada ilkbahar yetitiriciliinde 20-25 ton/da, serada tek rn yetitiriciliinde 30-35 ton/da, serada tek rn topraksz yetitiricilikte ise 40-60 ton/da rn elde edilebilir.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

199

KAVUN YETTRCL (Cucumis melo L.) Anavatan ve Ekonomik nemi

Kavun dnyann hemen hemen her corafyasnda yetitirilebilen bir kabakgil trdr. Kavunun toplam dnya retimi yaklak 28 milyon ton civarndadr. lkemiz yaklak 103 000 ha arazi zerinde 1.8 milyon tonluk retimiyle inden sonra dnyada ikinci nemli retici lke konumundadr. Trkiyede kavun en fazla Orta Anadolu, Ege ve Gneydou Anadolu blgelerinde akta yetitirilmektedir. retimin en fazla yapld be il srasyla; Ankara (240 259 ton), Manisa (147 000 ton), Balkesir (124 000 ton), Diyarbakr (110 000 ton) ve Adana (101 390 ton)dr. Kavunun anavatannn Asya, Afrika, Kore ve Hindistan olduu, buradan dnyaya yayld kabul edilmektedir. Zhukovsky, baz kavun eitlerinin orijininin Anadolunun Van Gl ve evresi olduunu, buradan dnyaya yayldn belirtmitir. Aratrcya gre; Dnyada en ok tketilen kavun tipi olan Cantaloupeun Van blgesinde Cep kavunu ad ile yetitirilen tip olduu, bu kantalop kavunlarnn XV. yyda misyonerler tarafndan talyaya gtrld, orada Ankona isimli blgede (Kantalupi iftliinde) retildii ve buradan da Avrupa ile Amerikaya yayld bildirilmektedir. Kantalop kavunlarnn haricinde ok kk meyveli yabani agrestis formlar ile kokulu imama kavunlarna da Anadolunun eitli yerlerinde rastlanmaktadr.

Botanik zellikleri
Kk
Kavun orta derin kkl bir sebzedir. Tohumlar imlendikten sonra balangta kazk kk geliimi olur, daha sonra saak kk geliimi de balayarak topran 30-40 cm derinliinde arlkl kk hacmi bulunan bir yap kazanr. Kklerin %70-80i topran ilk 30-40 cm derinliinde bulunmasna karlk, kk derinlii hafif kumlu toprak koullarnda 1 metrenin altna da inebilir.

Gvde
Kavun bitkisinin gvdesi yuvarlak ve tyldr. Bazen k aylarnda yasslama (fasciation) meydana gelebilir. Yasslama, dk scaklkta meydana gelen bir mutasyondur ve % 100 kaltsaldr. Kavun bitkisinin ana gvdesi, ilk 3-4 yaprak oluuncaya kadar dik byr, daha sonra ise srnerek geliimine devam eder. Seralarda, budama yapld iin ana gvde 5 mye kadar uzayabilir. Ancak genel olarak ana gvdenin bymesi, ikinci dallarn geliimi ve meyve tutumu nedeniyle snrlanr. Her yaprak koltuunda bir vegetatif tomurcuk bulunur ve bu tomurcuklar zellikle alt taraftan srdklerinde ana gvde boyunu ksaltrlar.

Yaprak
Kavun yapraklar olduka byk, tyl, yuvarlak ya da pentagonal (5 paral)dr. Yaprak rengi ak yeilden koyu yeile kadar deiir. Yaprak ayasnn alt ve st yz tyl, kenarlar dilidir.

iek ve Meyve
Kavun eitleri genellikle andromonoik iek cinsiyetine sahip olmakla birlikte, monoik olanlar da vardr. Kavunlarda 5li iek yaps (5 anak ve 5 ta yaprak)

200
Andromonoik iek yaps: Bir bitki zerinde erselik ve erkek iek bulunma durumudur. Monoik iek yaps: Bir bitki zerinde dii ve erkek iek bulunma durumudur. Erselik iek yaps: Ayn iekte erkek ve dii organlarn bulunmasdr.

Bahe Tarm-II

bulunmaktadr. Erkek organ says da 5 adet olup, anterlerden ikier adedi birleik, biri tek durulu olarak 3 anterli gibi grnm arzeder. Erkek iekler, yaprak koltuklarndaki boumlarda tekli ya da gruplar halinde bulunur. Dii ya da erselik iekler ise ana gvdeden kan ikincil ya da ncl dallar zerinde bulunurlar. Bitki zerinde erkek ieklerin says, dii ieklerin saysna gre daha fazladr. Bu oran hormonal dzey ve iklim koullarna (k ve scaklk) bal olarak da deiir. Dii iekte stigma olduka gelimitir ve 3-5 karpelli bir yumurtala sahiptir. Meyve, iek amndan 28-35 gn sonra hasat olgunluuna ular. Tozlanmadan itibaren dllenmeye kadar 24-36 saat sre gereklidir. Dllenmeden sonra yumurtalk hzla ier, bir bitkide 30-60 adet dii iek oluurken, bunun sadece 2-6 tanesi meyveye dnr ve olgunlar. Kavunlarda SIRA SZDEdii iekler ayr yerlerde bulunmaktedr. Meyve tutumu nasl gererkek ve ekleir?
D imlenme zellikleri Tohum ve N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Kavun tohumlar, dz, uzun, oval-elips ekilli, parlak, sar ve koyu sar renklidir. Bir gramnda 20-50 adet arasnda tohum bulunur. Tohumlar canllklarn 4-5 sene S O R U muhafaza edebilirler. Tohumlarn imlenebilmesi iin minimum 15 C toprak scaklna ihtiya bulunmaktadr. 15 Cnin altnda suyun kkler tarafndan emilimi DKKAT zayftr. Tohumlarn optimum imlenme scakl 25-30 Cdir. Optimum scakln altnda ve stnde imlenme sresi uzar.
SIRA SZDE

Yetitirilme stekleri
AMALARIMIZ
Ntr gn bitkisi: Vegetatif aamadan ieklenmeye K T A P geebilmek iin herhangi zel bir gn uzunluuna ihtiya duymayan bitkidir.

klim stekleri

AMALARIMIZ

TELEVZYON

NTERNET

Kavun bir scak iklim sebzesi olduu iin yksek scaklktan holanan bir trdr. Kavun bitkisi en A P gelimeyi 20-30 C scaklklarda gstermekle birlikte, bitkinin K T iyi gelime dnemlerine gre scaklk istei farkl olabilmektedir. En fazla scaklk istei meyve olgunlama ve kuru madde biriktirme dneminde olmaktadr. 10 Cnin altnda bitkideV gelime olmaz ve 40 Cye kadar bitkilerde zararlanma meydana TELE ZYON gelmez. Ancak ar scaklklarda meyve kalitesi azalr, meyve kabuu hzla sararrken, ette kt renklenme ve eker noksanl ortaya kar. Kavun ntr gn bitkisi olmakla birlikte, klanma; bitki gelimesi, fotosentez, meyvede renk, eker ve N T E R iin aroma oluumu N E T mutlaka gereklidir. Ayrca, k iddeti ve klanma sresi kavunlarda cinsiyet oluumunda da ok etkilidir. Kavun bitkisi ok yksek nemden holanmaz. %50-80 nem idealdir. Yksek nemde mildiy, botrytis gibi mantarsal hastalklar yaylr ve vegetatif gelime artar. Dk nemde de klleme ile krmz rmcek ve trips younluu artabilir.
SIRA SZDE Toprak stekleri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kavun bitkisi; derin, geirgen, iyi havalanan, iyi drenajl, su tutma kapasitesi yksek, organik maddeNve besin maddelerince zengin, pHs 6-7.5 arasnda, fazla tuzlu olmaD EL M yan (3-3.5 mmhos/cm/25 Cnin altnda), kumlu-tnl topraklardan holanr. Ayrca; toprakta herbisit ve bakrl ila kalnts bulunmamas, bata Fusarium solgunluu S O R U hastal ve nematod olmak zere hastalk-zararl etmenlerini tamamas istenir. Kavun yetitiriciliinde ekim nbetine dikkat edilmeli; kavun yetitirilen alanlarda en az 3 DKKAT yl dier kabakgil trlerinin yetitirilmemi olmasna zen gsterilmelidir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

201

Yetitirme Teknii
Kavun, akta dorudan tohum ekimi ya da fide ile, rt altnda ise fide ile yetitirilir. Fide ile yetitiricilikte kabakgillerin artmaya duyarll nedeniyle tohum ekimleri viyollere ya da sakslara yaplr. Akta ekim ncesinde sonbaharda derin toprak ileme, ilkbaharda orta derin ileme ve arkasndan yzeysel ileme yaplr. Akta yetitiricilikte dekara 150-250 gram tohum kullanlr. Akta susuz yetitiricilikte dekara 500-700 bitki, sulu yetitiricilikte 800-1000 bitki, tnel altnda 1000-1250 bitki, serada ise 2000-3000 bitki dikilebilir. Kullanlacak gbre miktar yetitirme yerine (akta, serada ya da tnel altnda), eit tipine ve sulama durumuna gre deimektedir. Akta yetitiricilikte, organik gbrelemenin yannda 8-10 kg/da saf azot, 10-12 kg/da saf fosfor ve 15-20 kg/da saf potasyum olacak ekilde gbreleme yaplabilir. Fosforlu gbrenin tamam ile azot ve potasyumlu gbrelerin 1/3 taban gbresi eklinde uygulanabilir. Azot ve potasyumun geriye kalan miktar ise ilk ieklenmeden itibaren 2-3 aamada topraa kartrlmal veya sulama suyuyla verilmelidir.
SIRA SZDE Kavun yetitiriciliinde uygulanacak sra aras ve zeri mesafeler ne olmaldr?

Kavunda Yllk Bakm leri

apalama

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U Boaz doldurma: Kavun ve karpuz gibi adventif (yan) kk verme zelliinde olan trlerde kk boazKksmna D KAT nemli toprak ekilmesi ve bu blgeden de kk olumasn ve bitkinin daha iyi SIRA SZDE beslenmesini tevik etmek iin yaplan ilemdir.SZDE SIRA

S O R U Kavun yetitiriciliinde ekim ncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli mal kullanm yabanc ot kna engel olaca iin faydaldr. Eer bu ilemler yaplmadysa apalama faydaldr. apalama sayesinde hem bitki ile rekabetA eden ve ayn DKK T zamanda virs konukusu olan yabanc otlarla mcadele edilir, hem de boaz doldurma yaplabilir.

SIRA SZDE

Sulama

SIRA SZDE

lkemizde kavun yetitiricilii ou blgelerimizde susuz yaplmaktadr. Ancak AMALARIMIZ yksek verim ve kalite elde edilmek isteniyorsa kavun sulamal olarak M yetitirilmeD NEL lidir. Damla sulama yntemi idealdir, damla sulamann olmad durumda ise yzey sulama yaplabilir, tyl yaprakl olan kavunda yamurlama sulama kesinlikle K T A P S R U uygulanmamaldr. Kavunlarda bitkinin gelime dnemi dikkateO alnarak sulama yaplr. Ekimden itibaren ieklenmeye kadar olan dnemde su gereksinimi azdr. Meyve irileme dneminde artar, olgunlamaya yakn meyvede Leker T N T E DE V K A O K Z Y birikimi balaynca ise azalr.
NTE NET Kavun yetitiriciliinde karlalan ok sayda hastalk ve zararl Rbulunmaktadr. Bunlardan balcalar klleme, mildiy, Fusarium solgunluu, kuruni kf, kabak AMALARIMIZ sar mozaik virs, nematod, yaprak biti, beyaz sinek, trips ve krmz rmcektir.

AMALARIMIZ
DNELM

K T A P S O R U T E D E K KZAYTO N LV SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

SIRA SZDE

1. Zirai Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 3de (Sebze Hastalklar, K T A P Sebze Zararllar) konuyla ilgili ayrntl bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastalklar, Hasad yaynclk, stanbul, bu kitapta kavunun hastalk ve zararllar tantlmakta ve mcadele yntemleri hakknda bilgi verilmektedir.V Z Y O N TELE

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

202

Bahe Tarm-II

Olgunluk ve Hasat
Kavunlarda hasat olgunluu; kantaloplarda itilerin oluumu, koku olumas ve meyve sapnn meyveden ayrlmas ile dier kavun trlerinde ise meyve sapndaki tylerin kurumas ve dokununca dklmesi, meyve sap yanndaki kulakn kurumas, meyvenin arlamas, kuru madde tayini ve iek ukurunun yumuamas ile anlalabilir.

Verim
Kavunlarda birim alandan elde edilecek rn miktarna, yetitirme dnemi, yetitirme yeri, eit gibi ok sayda faktr etki yapabilmektedir. Verim; akta susuz ve ky eitleriyle yaplan yetitiricilikte 1 ton/dadan balar, serada stmal yetitiricilikte 15 ton/daa kadar kabilir.

KARPUZ YETTRCL (Citrillus lanatus (Thumb.) Mansf. Anavatan ve Ekonomik nemi

Karpuz dnyada scak iklimlere sahip lkelerde yetitirilmektedir, kuzey lkelerinde ise ok tannan bir sebze deildir. Hatta baz kuzey Avrupa lkelerinde ithal meyveler dilim olarak satlmaktadr. Karpuzun toplam dnya retimi yaklak 100 milyon ton civarndadr. lkemiz yaklak 139 000 ha arazi zerinde 4 milyon tonluk retimiyle dnyada inden sonra ikinci nemli retici lkedir. Dnyada dier nemli retici lkeler; ran, ABD, Brezilya, Meksika, spanya, Msr ve Gney Koredir. Trkiyede nemli karpuz yetitiricilik alanlar; ukurova (Karata, Seyhan, Ceyhan, Yreir, Tarsus, Kadirli), Antalya (Serik, Manavgat, Elmal, Korkuteli), Trakya (Tekirda, Uzunkpr, Meri, psala, Krklareli), Ege (Ata, demi, Tire, Torbal, Kiraz, Ortaca), Gney Marmara (Kemalpaa, Karacabey, Balkesir, Osmaneli), Karadeniz (Bafra, aramba, Erbaa, Niksar), Gneydou Anadolu (Adyaman, anlurfa, Mardin, Batman, Diyarbakr), Dou Anadolu (Malatya, Elaz, Idr), Orta Anadolu (Polatl, Yerky, erke)dur. retimin en fazla yapld be il srasyla; Adana (820 855 ton), Antalya (339 172 ton), zmir (262 000 ton), Diyarbakr (258 639 ton) ve anlurfa (248 884 ton)dr. Karpuz, kansere kar nemli koruyucu antioksidant maddelerden likopen ve -karoten ile aminoasitlerden arginine ve citrulline ierir. Karpuzun anavatan Gney Afrikadr. Anadolu gen merkezi olmamakla birlikte, yllardan beri Asya, Avrupa ve Afrika arasnda nemli bir g yolu olmas sebepleriyle nemli bir genetik eitlilik merkezidir.

Botanik zellikleri
Kk
Karpuz, derin kkl bir sebzedir. Kklerinin % 40-60 topran 20-40 cm derinliinde, %20-30u 40-60 cm derinliinde ve % 5-10u topran 100-150 cm derinliinde yer alr. Gerisi daha derine gidebilir.

Gvde
Karpuz tek yllk bir sebzedir ve yerde srnerek geliir. Gvdesi 3-4 mye kadar uzayabilir. Ana gvde 8-10 cm uzaynca hzla koltuk srgnleri geliir. lk koltuk srgn (kol olarak adlandrlr) ana gvde gibi geliimini srdrr. Gvdesi tyldr.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

203

Yaprak
Karpuzun yapraklar olduka byk ve derin olarak blnm 3 veya 5 loblu ya da lobsuzdur. Yaprak rengi mavimtrak yeil, zerleri tyldr.

iek ve Meyve
Karpuzda ana gvde zerinde 7.-8. bouma kadar erkek iekler, daha sonra dii ya da erselik iekler oluur. iek yaps monoik ya da andromonoik (eski eitler)tir. iekleri 5lidir. 5 anak, 5 ta yapra vardr, stigma 3 paral ve gelimitir. Erkek ieklerde 3 adet anter bulunmaktadr. Dii iek olduka gsterilidir ve yumurtaln ekli ve bykl ile olgunlaacak meyvenin ekli ve bykl arasnda dorusal iliki bulunmaktadr. Karpuzlarda partenokarpi bulunmamaktadr. Meyve tutumu iin mutlak tozlanmaya ihtiya duyarlar. Bal arlar ya da bombus arlar ile tozlanrlar. Meyveler, iek amndan 27-40 gn sonra hasat olgunluuna ular. Tozlanmadan itibaren dllenmeye kadar 24-36 saat sre gereklidir. Dllenmeden sonra yumurtalk hzla ier, bir bitkide 15-20 adet dii iek oluurken, bunun sadece 1-3 tanesi meyveye dnebilir ve olgunlar. Karpuzlarda meyve arlklar ne kadardr?
SIRA SZDE
Partenokarpi: Tozlanma ve dllenme olmakszn tohumsuz meyve oluumudur.

SIRA SZDE

Tohum ve imlenme zellikleri

Karpuzlarda tohumlar meyve iine dalm olarak bulunur. Tohum rengi; beyaz, krem, kahverengi, yeil, krmz; tohumda kabuk zeri, kenarlar ya da hilumu (toS O R U humun tlatlan ksm) lekeli olabilir. rilii ise domates ekirdei kadar kkten, erezlik olarak tketilenlerde iriye (1 cmden daha uzun) kadar deiebilir. Bir gramnda, iri tohumlularda 10-12 adet, kk tohumlularda 20-25D adet T K K A tohum bulunabilir. Tohumlar imlenme zelliklerini 4-5 yl muhafaza edebilirler. Tohumlarn optimum imlenme scakl 20-25 Cdir, en dk imlenme scakl 15 C, en SIRA SZDE yksek imlenme scakl ise 35 Cdir. Toprak scakl, imlenme sresini etkiler. Tohumlar 30 Cde 1 gnde, 20 Cde 5 gnde ve 15 Cde 15 gnde imlenir.
AMALARIMIZ SIRA SZDE ekirdeksiz karpuz nasl elde edilir? Yetitiriciliinde dikkat edilecek husus var mdr?

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Yetitirilme stekleri
klim stekleri

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T E S EOV RZ U O N L Y

DKKAT

K T A P DNELM

Karpuz tipik bir scak iklim sebzesidir. Yetitirilmesi iin optimum RZ U O N scaklT E S EOV gelime L Y 27-30 Cdir. 35 C, hatta 40-45 Cde sorunsuz yetitirilebilir. Minimum gelime scakl 15 Cdir. Yksek klanma karpuzun yetimesi ve meyve T eker ve tat, DKKA aroma oluumu iin olumlu etkiye sahiptir, buna ramen karpuz a baml bir NTERNET bitki deildir (ntr gn bitkisidir). Karpuz bitkisi yksek ya da dk nemden ok SIRA SZDE fazla etkilenmez. Dk nem, karpuzda nemli bir zararl olan krmz rmcek populasyonunun artna sebep olabilir.

NTERNET SIRA SZDE

Toprak stekleri

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Karpuz bitkisi ar topraklardan holanmaz. Karpuz iin ideal toprak; derin, szek, drenaj iyi, taban suyu 1 myi gemeyen, kumlu-tnl topraklardr. Kumlu topraklarK T A P da da karpuz yetitirilebilir. 5.5-6.5 pH idealdir. Toprak tuzluluuna orta dayankl sebzelerdendir.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

204

Bahe Tarm-II

Yetitirme Teknii
Akta dorudan tohum ekimi ya da fide ile, rt altnda ise fide ile yetitirilir. Fide ile yetitiriciliinde kabakgillerin artmaya duyarll nedeniyle tohum ekimleri viyollere yaplr. Karpuzda al fide kullanm ok yaygn hale gelmitir. Sonbaharda derin toprak ileme, ilkbaharda orta derin ileme ve arkasndan yzeysel ileme yaplr. Akta yetitiricilikte dekara 300 gram tohum kullanlr. Mibzerle ekimde bu miktar 100 grama der. Akta sulama durumuna ve eidin erkenciliine/geiliine gre 800-1000 bitki/da, tnel altnda 800-1250 bitki/da ve serada 2000-3000 bitki/da dikilebilir. Sra aras mesafeler akta 1.5-3.5 metre (sulu tarmda 2 m kuru tarmda 3,5 m), sra zeri mesafe ise 0.5-1 m (sulu tarmda 0,5 m kuru tarmda 1 m) arasdr. Tnel alt yetitiricilikte 180-200 cm x 50-60 cm; serada yetitiricilikte ise ift sralda 100-50 cm x 50-60 cm, tek sralda 100-150 cm x 5060 cm sra aras ve zeri mesafeler uygulanabilir. Akta yetitiricilikte, organik gbrelemenin yannda 12-15 kg/da saf azot, 10-12 kg/da saf fosfor ve 20-25 kg/da saf potasyum olacak ekilde gbreleme yaplabilir. Fosforlu gbrenin tamam ile azot ve potasyumlu gbrelerin 1/3 taban gbresi eklinde uygulanabilir. Azot ve potasyumun geriye kalan miktar ise ilk ieklenmeden itibaren 2-3 aamada topraa kartrlmal veya sulama suyuyla verilmelidir.
SIRA SZDE

KarpuzlardaSIRA SZDE al fide niin kullanlr? Kabak zerine alanan karpuzlar kabak tad verir mi?

DNELM S O R U

Karpuzda Yllk Bakm leri

DNELM

apalama
Karpuz yetitiriciliinde ekim ncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli mal kulS O R U lanm yabanc ot kna engel olaca iin faydaldr. Eer bu ilemler yaplmadysa apalama faydaldr. apalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn D KAT zamanda virsKkonukusu olan yabanc otlarla mcadele edilir, hem de boaz doldurma yaplabilir.

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM

Sulama

SIRA SZDE

K T A P
S O R U

TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

lkemizde SIRA SZDE karpuz tarm Orta Anadolu ve Gneydou Anadolunun baz kesimleri hari tutulursa, ou blgelerimizde sulamal yaplmaktadr. Yksek verim ve AMALARIMIZ kalite iin sulama zorunludur. Damla sulama yntemi ideal olmakla birlikte, geni tarla tarmD N E L M yaplan yetitiriciliklerde yamurlama sulama da yaplabilir. eklinde Bitkinin gelime A P K T dnemi dikkate alnarak sulama yaplr. Karpuz bitkisinin ekimden itibaren, ieklenmeye kadar olan dnemde su gereksinimi azdr, meyve iriS O R U leme dneminde su ihtiyac artar, meyvede kuru madde birikimi balaynca ise azalr. SulamalarZhasattan en az bir hafta nce kesilmelidir. Bunun sebebi meyveTELEV YON DKKAT nin eker ieriinin arttrlmas ve meyve atlamalarnn nlenmesidir.

NTERNET Karpuz yetiitiriciliinde karlalan ok sayda hastalk ve zararl bulunmaktadr. Bunlardan balcalar antraknoz, Fusarium solgunluu, Acidivorax bakterisi, kabak sar mozaik virs, nematod, tel kurdu, yaprak biti, beyaz sinek, trips ve krAMALARIMIZ mz rmcektir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele SIRA SZDE

K T A P

TELEVZYON

1. Zirai Mcadele Teknik Talimatlar, Cilt 3de (Sebze Hastalklar, Sebze Zararllar) koK T A P nuyla ilgili ayrntl bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastalklar, Hasad yaynclk, stanbul, bu kitapta karpuzun hastalk ve zararllar tantlmakta ZveOmcadele yntemleri hakknda bilgi verilmektedir. TELEV Y N

NTERNET

NTERNET

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

205

Olgunluk, Hasat ve Depolama

Karpuz; ounlukla tek seferde hasat edilir. Hasat olgunluunu belirleyen kriterler unlardr: Kabuk renginin parlaklamas, damarlarn belirginlemesi, meyve sapndaki tylerin kurumas, kulakk ve sln kurumas, vurulunca tok ses karmasdr. Karpuz hasattan sonra normal koullarda 20-60 gn saklanr. Hasattan sonra muhafaza sresi uzadka nce koflama, sulanma, daha sonra bozulma ve kokuma meydana gelir. 4 Cde % 60-70 nemde 3-4 ay muhafaza edilebilir.

Verim
Karpuzlarda dekara verim; yetitirilen eidin zelliklerine, yetitiriciliin akta ya da rt altnda yaplmasna, sulama durumuna, al ya da asz yetitiricilie ve ekim zamanlarna gre deiebilir. Susuz karpuzlarda dekardan 1-2 ton verim alnabilirken, bu miktar mini karpuzlarda 3-4 ton/daa kar. Al ve rtalt normal boy karpuz yetitiriciliinde ise verim 15 ton/daa kadar kabilmektedir.

ENGNAR YETTRCL (Cynara cardunculus L. var. scolymus) Anavatan ve Ekonomik nemi

Enginar (Cynara cardunculus L. var. scolymus) bceklerle yabanc tozlanan bileik iekliler (Asteraceae) ailesinden bir bitkidir. Dnya retim alanlarnn %64 Avrupa lkelerinden talya, spanya, Fransa, Yunanistan ve Romanyada yer alr. Toplam dnya retimi 1,5 milyon ton olup talya 477 bin ton retimi ile toplam retimin yaklak te birini tek bana retir. Dier byk retici lkeler spanya 211, Msr 148, Peru 112, Arjantin 89, in 63 bin ton retime sahiptir. Trkiye yaklak 36 bin ton ile dnya enginar retici lkeler srasnda 11inci sradadr. Trkiye 2,840 Ha alanda enginar retimi yapmaktadr. Dnya enginar retiminin byk bir ksm vegetatif olarak yumru gzleri ya da srgnleri ile oaltlr. Baz tohumdan yetitirilen Imperial Star, Emerald, Lorca ve A-106 gibi enginar eitleri vardr. Enginarn anavatan ile ilgili kesin bir bilgi olmamasna ramen Gney Avrupa, Akdeniz evresi lkeler ve Kuzey Bat Afrika olarak kabul edilir. Enginar krsal kesimlerde deve dikeni yada kangal denen yabani bitkilerden slah edilmitir. Enginarn yer ald Cynara cinsi iinde 25 tr vardr ve bunlardan yabani tr yaygndr. Bu trlerden Cynara cardunculus L. Akdenizin ky blgeleri ve Latin Amerikada; Cynara syrica Boiss Dou Akdenizde; Cynara Sibthorpiana BosisHeldr ise Yunanistan ve Ege adalarnda yaygndr. Kltr yaplan enginar Cynara cardunculus L. var. scolymus ise Cynara cardunculus L.in deiime uramasyla meydana gelmitir. Enginarn retiminin milattan sonra birinci yzylda balamasna ramen modern anlamda slah ve yetitirme ileminin daha sonra balad belirtilmitir. Enginar hakknda ilk kayt Filippo Strozzinin Sicilyadan Floransaya getirdii ve ilk burada kltre alnd, buradan da dokuzuncu yzyl balarnda balayarak Araplarn Sicilyay 200 yldan fazla bir sre ynetmesi srasnda Araplar tarafndan bugnk yetitirilme alanna yayld belirtilmitir. Enginarn dnya ve Trkiye ekonomisindeki yeri nedir?
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

206

Bahe Tarm-II

Botanik zellikleri
Kk
Enginar ok yllk otsu bir bitkidir, toprakalt ksm ok yllktr ve kuvvetli kk yapsna sahiptir. Kklerin her yl oluturaca srgn says ya ile doru orantldr. lk yllarda birka srgn oluturan kkler, -drt yanda bir dzine srgn oluturur. Enginar kkleri iyi bakm artlarnda 10-12 yl ekonomik olarak rn verirler. Bakm artlar iyi deil veya toprak ok zayf ise 7-8 ylda verimden derler ve sklp bahe sonlandrlr.

Gvde
Enginarda gvdenin yllk srgnler eklinde otsu bir yaps vardr. Gvdeler 150 -200 cm boya ularlar. Her byme dneminde geliimini tamamlar ve toprak altndan kesilerek kkten ayrlmas gerekir. Balar hasat edilen gvdeler gelime sonunda topran biraz altndan kesilerek yeni srgn oluumunu uyarmas salanr. lk yllarda tek srgn veren kkler, ileriki yalarda birka dzine srgn oluturabilir. Her srgn bek eklinde alt yaprak olutururlar ve bu beklerin merkezinden asl yenen iek tablasn oluturan gvde geliir. Yenen balar srgn ularnda ve bu srgnden oluan yan srgnlerin ularnda oluur. Srgnler retim sonunda temizlenerek yeni srgn oluumu uyartlr.

Yaprak
Enginar yaprak ekilleri uzun, oval, hafif paral veya ok paral yapda, boyu 80 cm uzunlua ulaabilir, kenarlar baz eitlerde paral (girintili kntl) olabildii gibi baka eitlerde dzgn ve geni ayal olabilmektedir. Yapraklarn alt yzleri beyaz ince tylerle kapl ve boz renkte, yaprak st ise dz, gri yeil renktedir. Normalde yapraklar yenmez sadece ban etrafn saran brakte yapraklarn taze dnemlerinde tamam ge dnemlerinde ise etli ksmlar tketilir.

iek
Balarn kesilmemesi durumunda bordo renkli merkezi olan, 10-15 cm apnda dikenimsi iek tablas olutururlar. iek tablas oluturan ana gvde 200 cm kadar boylanabilir. Her ocakta braklan ana srgn ve bu srgnlerden oluan yan dallar enginarda yenen balar olutururlar. Balar hasat edilmedii takdirde iek aarak tohum yaparlar. En geni iek tablas ana srgnlerde, sonrada yan srgn veya yan dallarda oluur. iek aan balarn yenme deeri kaybolur. Yenen ksmlar olgunlamam iek tablas ve tablay evreleyen brakte yapraklarn suluetli ksmlardr. yi eit ile kurulmu ve iyi baklm bir enginar ocandan her yl 25-30 ba hasat edilir.

Tohum ve imlenme zellikleri

Enginarn bir iek tablasnda erselik yapdaki bireysel ieklerin says tablann byklne gre 100 ila 1300 aras olabilir. ieklenme tablann kenarndan balar ve ie doru devam eder. Hava artlarna da bal olarak bir iek tablas be ila alt gnde ieklenmesini tamamlar. Serin ve yal havalar ieklenme sresini uzatrken, kuru ve scak havalar bu sreyi ksaltr. Dllenmeden otuz ila krk be gn sonra tohumlar olgunlar. Olgunlaan tablann zerinde alt ular tohumlara bal erkek ve dii organlardan tyms bir yap oluur ve tohumlar olgunla-

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

207

p tablann kuruyup krlmas ve rzgrnda etkisi ile tohumlar bu tyler yardm ile uzak alanlara tanrlar. Doada yabani enginarlar hala bu ekilde oalmaktadrlar. Tohumlar koyu renkli 4-7 mm boyunda, 3-5 mm kalnlktadr. Tohumlarn 20-28 tanesi bir gram gelir ve imlenme glerini be yl korurlar. Tohumlarda dormansi yoktur ancak tohum kabuunun sert ve geirimsiz olmas su almn gletirir ve imlenmeyi geciktirir. Yeterli nem ve 15-25 Cde iki haftada imlenirler, ancak 25 C st scaklklar imlenmeyi olumsuz etkiler.

Yetitirilme stekleri
klim stekleri
Uygun iklim koullar enginarda kalite iin ok nemlidir. Serin iklim sebzesi olan enginar gndzleri 20-22 C ve geceleri 12-14 C scaklklarda uzun sre gevrek balarn hasat edilmesini salar. Byme ve gelime iin en dk scaklk 7-9 C iken, bitki eksi 10 Cdeki souklara lmeden dayanabilir. Bitkiler 30 C st scaklklara dayanabilmesine ramen yksek scaklklar yenen balarn kalitesini ve miktarn azaltr. Fide yetitirmek iin tohum ekim ortam scakl 15-25 C arasnda olmaldr. Enginarlar mutlak uzun gn bitkileridir ve kritik klanma sresi 10,5 saattir. Tohumdan yetitiricilikte vegetatif gelimeden sonra ba oluturmaya geme faktre baldr: Birincisi bitkinin en az rozet eklinde 7-8 yapraa sahip olacak kadar bymesine; ikincisi dk scakla; ncs ise k miktarna baldr. Generatif gelimeye gemek iin farkl eitlerin farkl scaklk istekleri vardr; ba oluturmak iin 1500 saat ihtiyac olanlar olduu gibi 200-250 saat sre ile 7-10 C scakla maruz kalma ba oluumunu uyarr.

Toprak stekleri
Enginarlar hemen her toprak yapsnda yetiebilir, ancak iyi bir rn iin derin, verimli, drenaj iyi, ve pH seviyesi 6-8 aras topraklar ister. Bitkiler derin kkl yapya sahip olduundan gerekli kk geliimine izin verecek kadar derin yapl topraklar olmaldr. Enginar bahesi kurarken ok yllk olmasndan dolay k aylarnda su toplanan taban arazilerden kanmak gerekir. Hafif eimli araziler idealdir, ancak eim arttka fazla gbrelemeye ve sulamaya ihtiya olaca unutulmamaldr. Enginar toprak tuzluluuna ve uzun sreli su birikintisine hassastr. Her toprakta farkl besin elementleri olduundan yetitiricilik yaplan yerdeki toprak analizine gre gbreleme yaplmaldr.

Yetitirme Teknii
Enginar oaltmasnda tohum yada dip srgnleri kullanlr. Tohumlarn homojen imlenebilmeleri iin tohum kabuunun andrlmasna veya katlamaya ihtiya vardr. Tohumdan yetitiricilikte tohumlar yaz aylarnda fideliklere ekilir ve burada gelien fideler souklama ihtiyac karlanarak ilkbaharda arazilere dikilirler. Tohum ile bir sezonluk olarak da enginar yetitiricilii yaplabilmektedir. Bu durumda normalden iki ila kat sk (100x 25 ila 35 cm) ekim yaplmaldr. Klar souk geen yerlerde tek yllk olarak yaplan bu yetitiricilikte balar Eyll-Ekim aylarnda kesime gelir. Tohumdan yetitiricilikte bir iekten 100-200 tohum alnabildii iin oaltma kolaydr. Ancak tohumdan elde edilen yeni bitkiler ana bitkiden farkl olacandan istenmez. Ancak iyi ekilde slah edilmi ana-babalardan elde edilen tohumlar kullanlmaldr.

208

Bahe Tarm-II

Enginarlarda yaygn olan oaltmada dip gzleri veya srgnleri ile yaplr, ana bitki ok nemlidir. Yeni kurulacak enginar bahesi bu bitkinin ayns olacaktr. Dip gzlerinin yada srgnlerinin alnaca bitkilerin bulunduu bahe hasat dneminde incelenir ve iyi rne sahip ocaklar iaretlenir. Yaz aylarnda toprak st ksm kuruyacandan bu iaretlerin kaybolmayacak ekilde konmasnda fayda vardr. Sonbaharda ocaklar alarak gzl kk paralar alnr ve kurulacak olan baheye 100 cm sra aras ve 50-70 cm sra zeri mesafeler ile dikilirler. Srgnler alnacak ise gzlerin srmesinden sonra ocaklar alr her ocakta en iyi 2-3 srgn braklarak dierleri alnr ve yeni baheye dikilir. Hastalkl ocaklardan gz yada srgn alnmamaldr. lk yllarda birka srgn ve 5-6 ba oluturan ocaklar daha sonraki yllarda birka dzine srgn ve 20-30 ba olutururlar. kinci yldan sonra her yl ocaklar alp 2-3 kuvvetli srgn braklr ve dierleri temizlenir. Aksi takdirde ok fazla srgn oluur ve balar ok kk kalr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Enginarn adaptasyon yetenei ve iklim istekleri nedir?

DNELM S O R U

Enginarda Yllk Bakm leri

DNELM

apalama
S O R U Tohumdan fide, dip gzleri veya srgnlerin dikiminden sonraki gelime dnemlerinde yabanc otlarla mcadele ve apalama ile topran havalandrlmas nemlidir. lk yllardaK bitkiler zayf gelitikleri iin yabanc ot mcadelesi nemlidir. BaDK AT har aylarnda ve erken yaz dnemi 2-3 kez apa gerekir. Ancak ileriki yllarda ocaklar kuvvetlenecei iin srgn gelime dneminde bir iki apa yeterlidir. SonSIRA SZDE raki zamanlarda bitki hzla byyp topra kapataca iin apaya gerek duyulmaz. Yabanc otlara kar kimyasal mcadelede yaplabilir ancak yeterli donanma sahip olmayan kiiler bu konuda il veya ile Tarm Mdrlklerinden yardm alAMALARIMIZ maldrlar.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Sulama

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Enginar gelime ve byme dneminde suya fazla ihtiya duyar. lk kurulan bahelerde ilkbahar yalarndan sonraki dnemlerde sulama gerekir. nceki bahelerde ise Austos Y O N aylarnda uyandrma suyu verilerek gzlerin srmesi salaT E L E V Z Eyll nr. K yalarnn yeterli olmasna kadar dzenli aralklar ile su ister. K aylarnda sulamaya genelde gerek yoktur ancak hasat dnemlerinde yalarn yetersiz olduu zamanlar mutlaka su verilmelidir. Yetersiz sulanan bitkilerde verim ve kaNTE NET lite dk olur.RDamla sulama yntemi en iyisidir. Karkla sulama yaplabilir ancak dzensiz sulamaya neden olduundan fazla su alan yerlerde kk rmelerine neden olur. Ar bnyeli topraklarda fazla sulu ortama enginar kkleri hassastr. Fazla su buharlamasna neden olduundan suyun kstl olduu yerlerde yamurlama sulama son tercih olmaldr. Enginar bitkisinin yllk su ihtiyac dekara 400-500 ton ve en fazla su ihtiyac balarn olutuu dnemdir. Toprak nemi toprak kapasitesinin %25-30a dtnde su verilmelidir.

Hastalk ve Zararllarla Mcadele

Hastalklardan verticillium solgunluu ve enginar virs verim kayplarna yol aar. Enginar tyl gvesi, yaprak galeri bcei, smkl bcekler ve salyangozlar gen yapraklar zerinde beslenirler. Yaprak bitleri zarar olutururlar.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

209

Olgunluk ve Hasat
Enginar yetitiriciliinde hasat bir seferde yaplmaz. Balar yeterli bykle geldii zaman liflenmemeleri iin hasat edilmeleri gerekir. Aksi takdirde liflenir ve yeme kalitesi der ve iek aar. Bu durum enginarda istenmez. Erken hasat durumunda ise balar yeterli bykle ulamad iin verim kaybna neden olur. Enginarlarda bir ocakta en kuvvetli ana gvdeden oluan iek tablas ilk hasata gelen balar olutururlar. Zayf srgnlerden veya yan dallardan oluan balar ise daha sonra hasat olgunluuna gelirler. Enginarda hasat tm yl ierisinde yaplabilir olsada genelde yazn en scak aylar olan Temmuz-Eyll aylarnda hasat olmaz. Tm ylda yaplan hasatn yaklak tebiri Mart-Mays aylarnda gerekleir. Ekim ay gibi tekrar youn bir ba hasad yaplr. Dier zamanlarda hasat younluu dk olur. Hasat edilecek balarn 10-15 cm altnda gvde kalacak ekilde bcakla kesilerek yaplr. Erken hasatlarda gvde de yenir. Sfr dereceye yakn scaklk ve %90 nemde 6 haftaya kadar balar depolanabilir.

Verim
Enginarlarda verim eit ve bakm artlarna bal olarak farkllk gsterir. Dekardan 400 kg ila 2200 kg ba hasat edilebilir. Ortalama dekardan en fazla rn alan Msrda verim 2200 Kg iken lkemizde 1300 Kg olmaktadr. Genelde verim dekara ba says olarakta ifade edilir ve dekara 10000-15000 ba iyidir.

210

Bahe Tarm-II

zet
A M A

Kabakgil sebzelerinin yetitiriciliini anlatmak. lkemizde retilen sebzelerin yaklak %85ini domatesgiller ve kabakgiller sebzeleri oluturmaktadr. Bu nitede 24 milyon ton olarak rettiimiz sebzeler ierisinde yaklak 9 milyon tonunu oluturan kabakgil sebzelerinin; gen merkezi ve ekonomik nemleri, bitkisel zellikleri, iklim istekleri ve yetitirme teknikleri konusunda zet baz bilgiler sunulmutur.

AM A

Enginar yetitiriciliini aklamak. Dnya retim alanlarnn %64 Avrupa lkelerinden talya, spanya, Fransa, Yunanistan ve Romanyada yer alr. Dnya retimi 1,5 milyon ton olup; talya 477 bin ton retimi ile toplam retimin yaklak te birini tek bana retir. Dier byk retici lkeler spanya 211, Msr 148, Peru 112, Arjantin 89, in 63 bin ton retime sahiptir. Trkiye yaklak 36 bin ton ile dnya enginar retici lkeler srasnda 11inci sradadr. Trkiye 2,840 Ha alanda enginar retimi yapmaktadr. Serin iklim sebzesi olan enginar gndzleri 2022 C ve geceleri 12-14 C scaklklarda uzun sre gevrek balarn hasat edilmesini salar. Byme ve gelime iin en dk scaklk 7-9 C iken, bitki eksi 10 Cdeki souklara lmeden dayanabilir. Bitkiler 30 C st scaklklara dayanabilmesine ramen yksek scaklklar yenen balarn kalitesini ve miktarn azaltr.

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

211

Kendimizi Snayalm
1. Trkiyede kabakgillerden hangisinin retimi dierlerine gre daha fazladr? a. Karpuz b. Kavun c. Bal kaba d. erezlik kabak e. Hyar 2. Aadaki kabakgil sebzelerinden hangisinin gen merkezi (anavatan) ierisinde Anadolu yer almaktadr? a. Hyar b. Yazlk kabak c. Kavun d. Karpuz e. Hibiri 3. Aadaki kabakgil sebzelerinden hangisinin kk en yzlektir? a. Bal kaba b. Kavun c. Karpuz d. Hyar e. Kestane kaba 4. Bir bitki zerinde erkek ve erselik ieklerin ayr ayr yerlerde bulunmasna ne ad verilir? a. Monoik iekli bitki b. Andromonoik iekli bitki c. Gynoik iekli bitki d. Erselik iekli bitki e. Diallel iekli bitki 5. Kavun tohumlarnn imlenebilmesi iin minimum ve optimum scaklklar srasyla aadakilerden hangisidir? a. Minimum 10 C; Optimum 15-20 C b. Minimum 10 C; Optimum 20-25 C c. Minimum 15 C; Optimum 30-35 C d. Minimum 15 C; Optimum 25-30 C e. Minimum 20 C; Optimum 25-30 C 6. Aadaki kabakgil sebzelerinden hangisinde yamurlama sulama da yaplabilir? a. Kabak b. Kavun c. Acur d. Hyar e. Karpuz 7. Hyar bitkisinin gvdesini dier kabakgillerden ayran zellii aadakilerden hangisidir? a. Hyarn gvdesinin tysz olmas b. Hyarn gvdesinin keli olmas c. Hyarn gvdesinin ii bo olmas d. Hyarn ana gvdesinden yan dallar olu olmas e. Hibiri 8. Yazlk kabaklarn muhafazas iin en uygun muhafaza scakl ve nemi aadakilerden hangisidir? a. 10C scaklk ve % 85-90 nem b. 5C scaklk ve % 65-80 nem c. 1C scaklk ve % 85-90 nem d. 1C scaklk ve % 65-80 nem e. 5C scaklk ve % 35-50 nem 9. Akta sulamal karpuz yetitiriciliinde en uygun dikim mesafesi aadakilerden hangisidir? a. 2.0 m x 0.5 m b. 3.0 m x 1.5 m c. 4.0 m x 0.5 m d. 4.0 m x 1.5 m e. 5.0 m x 0.5 m 10. Aadaki hastalklardan hangisi kabakgil sebzelerinde etkili deildir? a. Fusarium solgunluu b. Klleme c. Mildiy d. Kuruni kf e. Ukurutan 11. Enginar retimi bakmndan en byk paya sahip lke aadakilerden hangisidir? a. Msr b. Romanya c. Trkiye d. talya e. Yunanistan 12. Enginarda oaltma yaygn olarak aadaki yntemlerden hangisi ile yaplr? a. Tohumla b. Generatif yolla c. Fide ile d. Alama yolu ile e. Dip gzleri yada srgnler ile

212

Bahe Tarm-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise kabakgillerin Anavatan ve Ekonomik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kabakgillerin Anavatan ve Ekonomik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kabakgillerin morfolojik zelliklerinden Kk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kavunun Tohum ve imlenme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kavunun Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise karpuzun yetitirilme isteklerinden Ssulama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise hyarn morfolojik zelliklerinden Gvde konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kaban Olgunluk, Hasat ve Depolama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise karpuzun Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kabakgillerin AHastalk ve Zararllar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise enginarn Anavatan ve Ekonomik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise enginarn Yetitirme Teknii konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 erezlik kabaklar Trkiyede en fazla Orta Anadolu (Nevehir, Kayseri, Aksaray, Eskiehir) ile Trakya (Tekirda, Edirne) Blgelerinde susuz olarak yetitirilmekte, eyll-ekim aylarnda hasat edilerek tohumlar ayrlmakta ve erez olarak deerlendirilmektedir. Sra Sizde 2 Gynoik hyar eitleri iki gruptur. Sera hyar eitleri partenokarpik olarak meyve tutarlar. Bir dier ifadeyle serada yetitirilen hyarlarda hibir nleme gerek olmakszn (ar, hormon vb.) hyarlardan meyve alnr. Tarlada yetitirilen baz gynoik hyar eitleri ise partenokarpik olmadklar iin tozlayc baka bir hyar eidine ihtiya duymaktadrlar. Tarlaya %10 orannda tozlayc ekilmedii zaman hyarlardan meyve alnamaz. Sra Sizde 3 Kavunlarda partenokarpi bulunmamaktadr. Meyve tutumu iin mutlak tozlanmaya ihtiya duyarlar. Kavunda meyve tutumu bal ars ya da bombus ars vastas ile gerekleir. Sra Sizde 4 Kavunlarda akta kuru yetitiricilikte (2 x 1 m ya da 2 x 0.75 m; sulu yetitiricilikte 2 x 0.5 m ya da 2 x 0.75 m; tnel altnda yetitiricilikte 160-200 cm x 50-60 cm; serada askda yetitiricilikte ise (100-50 cm) x 50-60 cm sra aras ve zeri mesafeler kullanlabilir. Sra Sizde 5 Tketimi yaplan karpuzlarda meyve arl 1 kg (mini karpuz)dan 50 kg (Diyarbakr kuyu karpuzu)a kadar kabilir. Sra Sizde 6 Tketimi yaplan ekirdekli karpuzlar diploid iken, ekirdeksiz karpuzlar triploiddir. Triploid karpuz; tetraploid bir ana hatla (diploid karpuzun kolhisin, orizalin gibi baz kimyasallarla katlanmas ile elde edilir), diploid bir babann melezlenmesi neticesinde elde edilir. Triploid tohum elde etmek iin her yl mutlaka tetraploid ana hat ile diploid baba hattn melezlenmesi gereklidir. Tarlada yetitiricilik srasnda da meyve elde edilebilmesi iin % 10 orannda diploid (ekirdekli) tozlaycya ihtiya bulunmaktadr. ekirdeksiz karpuz yetitiriciliinde araziye ar kovan yerletirilmesi zorunludur.

2. c

3. d

4. b 5. d 6. e

7. b

8. c

9. a 10. e 11. d

12. e

9. nite - Yazlk ve Klk Kabaklar, Hyar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetitiricilii

213

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 7 Karpuzlarda; toprak kkenli hastalk ve zararllarla etkin, kolay ve temiz mcadele, dk toprak scaklklarna tolerans, topraktan su ve bitki besin maddelerinin daha iyi alnm, verimin arttrlmas, toprak dezenfeksiyonunda ve bitki korumada kullanlacak kimyasallarn azalmas sonucunda evreye verilecek zararn nlenmesi alarndan alama yaplr. Alamada su kaba ya da bal kaba ile kestane kabaklarnn melezleri ana olarak kullanlmaktadr. Turun zerine alanan portakallarn turun tad vermedikleri gibi, kabak zerine alanan karpuzlar da kabak tad vermezler. Ancak al karpuzlarn hasat olgunluu iyice beklenmeli, erken krm (hasat) yaplmamaldr. Sra Sizde 8 Dnya retimi 1,5 milyon ton olup; talya 477, spanya 211, Msr 148, Peru 112, Arjantin 89, in 63 bin ton retime sahiptir. Trkiye yaklak 36 bin ton ile dnya enginar retici lkeler srasnda 11inci sradadr. Trkiye 2,840 Ha alanda enginar retimi yapmaktadr. Sra Sizde 9 Enginar gndzleri 20-22 C, geceleri 12-14 C scaklklarda uzun sre gevrek ba verir. Byme gelime iin en dk scaklk 7-9 C iken, bitki eksi 10 C souklara dayanabilir, ve 30 C st scaklklarda balarn kalitesi ve miktar azalr. Anonim 2005-2010. http://faostat.fao.org/site/ Anonim 2008. http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/ Basnizki, J., Zohary, D. 1994. Breeding of seed-planted artichoke. Plant Bre Rev. 12:253-269. Damato, G., Calabrese, N. 2007. Osmoconditioning and germination temperatures in seed of two artichoke cultivars. Acta Hort. (ISHS) 730:331-336 De Candolle, A. 1890. Origin of cultivated plants. NY Appleton and Company. pp. 233-236. De Vos, N.E. 1992. Artichoke production in California. HortTechnology 2:438-444. Macua, J.I. 2007. New horizons for artichoke cultivation. Acta Hort. (ISHS) 730:39-48 Pignone, D., Sonnante, G. 2004. Wild artichokes of South Italy: did the story begin here? Genetic Resources and Crop Evolution. 51:577-580. Sar, N. 2011. Scak klim Sebzeleri. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Notlar (Baslmam). Sonnante, G., Carluccio, A.V., Vilatersana, R., Pignone, D. 2007. On the origin of artichoke and cardoon from the Cynara gene pool as revealed by rDNA sequence variation. GenRes CropEvol. 54:483-495. Vural, H. Eiyok, D. Duman, . 2000. Kltr Sebzeleri (Sebze yetitirme). Ege niv. Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm, Bornova, zmir, 440s.

10
BAHE TARIMI-II
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ss bitkilerini tanmlayabilecek, Ss bitkilerinin ekonomik nemini anlatabilecek, Ss bitkilerini snflandrp, amaca uygun kullanmn belirleyebilecek, Baz ss bitkileri yetitiriciliini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ss bitkisi Mevsimlik iekler Kesme iek Aa mekn bitkisi al

indekiler
SS BTKLER KESME EKLER MEKN BTKLER AALAR VE ALILAR MEVSMLK EK YETTRCL

Bahe Tarm-II

Ss Bitkileri Yetitiricilii

B nite Prof.Dr. brahim BAKTIR tarafndan yazlmtr.

Ss Bitkileri Yetitiricilii
SS BTKLER
Ss bitkileri insanolunun var oluundan beri dnyann her yerinde sevgilerin ve duygularn sembol olmutur. Gncel yaamn skntlarn azaltan en etkin aralardan birisi olarak kabul edilmitir. zellikle gnmzde olduu gibi betonlama srecini yaayan kent insannn doaya kar zleminin giderilebilmesinde ve fiziksel evrenin daha yaanabilir hale gelebilmesinde ss bitkilerinin yeri son derece nemlidir.

Ss Bitkisinin Tanm
iekleri, yapraklar, meyveleri veya formu ile grsel etkinlik sergileyen veya bu zellikleri ile n plana kan bitkilere ss bitkisi denir. Ss bitkileri otsu veya odunsu yapda olabildii gibi sarlc, yaylc, al veya aa formunda da olabilir. iei ile n plana kan ss bitkileri say olarak dier gruplara gre ok daha fazladr. Aslanaz, gerbera, kasmpat ve meneke gibi otsu yapdaki bitkiler asrlar boyu oluturduklar birbirinden gzel iekleri ile ss bitkilerinde neredeyse ba ekmilerdir. Odunsu yapya sahip ss bitkilerinin en nemlisi phesiz gldr. Ayrca leylak, Japon ayvas, herdem yeil kartopu gibi al formundaki bitkilerde iekleri ile n plana kan ss bitkileri arasnda yer alrlar. Ss eriinde olduu gibi baz bitkiler doal yaps gerei yapraklar ya srekli olarak renkli ve baz akaaa ve taflan trlerinde olduu gibi iki renklidir. Benzer ekilde, baz tr ve eitlerin yapraklar erken ilkbaharda ve zellikle de sonbaharda bitkinin zelliine gre mor, sar, krmz gibi farkl renklere dnr. Bu tip renk dnm bir iki istisna dnda yapraklarn kn dken bitkilerde grlr. Bunun en gzel rnei sonbahar dneminde Bolu Dalarnda ve Abant Glnde grlr. Sonbaharda yapraklarndaki renk deiimi ile n plana kan bitkilerin banda sla aac, kiraz, vine, dut, baz akaaa trleri ve dantel als gibi bitkiler gelmektedir. Bitki tr zenginlii son derece fazla olan Trkiye gibi lkelerde meyvelerin gzellii ile byleyici grnm sergileyen bitkilere de ska rastlanr ve bunlarn bir ksm d mekn ss bitkisi olarak deerlendirilir. Yaylc, trmanc ve sarlc ss bitkileri duvar, stn, giri kaps, pergola gibi d mekn yap elemanlarn vazgeilmez btnleyicisi ve grsel etkinliklerinin tamamlayc canl materyaller olarak deerlendirirler. evremizde rastlananlarn banda kemerli giri kaplarnn iki kenarna dikilerek kapy bir halka gibi saran sarlc, trmanc gller gelmektedir. Benzer ekilde acemborusu, baz hanmeli ve yasemin trleri, mor salkm, Amerikan ve

216

Bahe Tarm-II

kaya sarma gibi hzl byyen ve kullanldklar meknlar gzelletiren bitkilerdir. Dikey bahelerin nem kazanmaya balad gnmzde bu gruba giren bitkilerin nemi daha da artacak gibi grlmektedir. Yaylc otsu bitkilerin en gzel rnei budaygiller familyas ierisinde yer alan imlerdir. Ayrk cinsinin trleri olan Bermuda ve Uganda imleri en belirgin olanlardr. Akdeniz blgesinde doal olarak yetien Lippia kk yaprakl ve pembe iekli gzel bir yaylc bitkidir. Gney Afrika orijinli bu iekler ve katrtrnaklar (sukulent bitkiler) ska kullanlan yer rtclerdendir. Odunsu yapdaki yer rtc bitkilere ait en gzel rneklerin banda ise Anadolunun doal bitkilerinden olan da mumulalar (Cotoneaster spp.) gelir. Yaylc ard ve gelin duva (ayn zamanda trmanc) dier iki nemli odunsu yaylc trdr. iek soanlar, dier bir ifade ile soanl, yumrulu, rizomlu ve kornlu (idem, glayl gibi) bitkiler ss bitkisi olma zelliini hibir ekilde kaybetmeyen ve hatta deerleri her geen gn daha da artan ieklerdir. idem, glayl, kardelen, lle, nergis, smbl, ssen, akayk ve zambak dnya piyasalarnda nemli bir yere sahip soanl bitkilerden bazlardr. mekn bitkileri genellikle yapraklarnn grsellii ile n plana kan bitkilerdir. Byk bir ksmnn doal yetime ortam tropik blge ormanlarnn alt olduu iin aydnl seven ve direk ktan pek fazla holanmayan bitkilerdir. Koku ss bitkilerinde zellikle de i mekn ve d mekn bitkilerinde fazlaca aranan bir zelliktir. Says az da olsa alayan gelin, baz kakts trleri ve kokar aa gibi nemli ss bitkilerinin salglam olduu istenmeyen koku bu gruba giren bitkilerin kullanm alanlarn snrlandrmaktadr. Gzel kokulu bitkiler tketicilerin ve kullanclarn tercihleri arasnda yer almaktadr. Gzel kokulu bitkilerden bazlar: arpa zamba, gece yasemini, hanmeli, Isparta gl, tr, ide, leylak, mis zambak, nergis ve smbldr. Biberiye, defne, lavanta ve kekik gibi aromatik ve tbbi zellikleri olan bitkiler de kaya baheleri gibi uygun meknlarda ss bitkisi olarak deerlendirilmektedir.

Tarihsel Sre erisinde Ss Bitkileri

Tarihi ok eskilere dayanan ss bitkisi, balangta bahvanlarn, merakllarn, iek ve sebze ile uraan kiilerin ss bitkileri ile de ilgilendiklerine dair baz kaytlara rastlanmaktadr. Bunun somut rnei M.. 7. yz ylda Frat Nehrinin dousunda yer bulunduu kabul edilen Babilin Asma Baheleridir. Tarihte ilk dzenli sulama sistemine de bu bahede rastlanmaktadr. Eski Romallarn, Yunanllarn ve Msrllarn da ss bitkilerine nem verdiklerine dair ok sayda arkeolojik kant bulunmaktadr. slam bahelerinin de ss bitkileri yetitiriciliinde nemli bir yere sahip olduu bilinmektedir. slam bahelerinde cennet tasviri n plana kmtr. Suya ve bol glgelie yer verilmitir. Osmanllar dneminde ise lle devrinin nemli bir yeri vardr. Rnesans sonras, ss bitkileri sektrnn gelimesindeki temel talardan birisi olarak kabul edilmektedir. Amerika ktasnn kefi, slah almalarnn hzlanmas, ulam ve iletiimin kolaylamas ss bitkileri yetitiriciliinde ok nemli bir yere sahiptir.

Ss Bitkilerinin Ekonomik Adan nemi

Ss bitkileri son yllarda gstermi olduu hzl gelimeler sonucu tarmn nemli bir sektr olmutur. Ss bitkilerinin retimi ve tketiciye kadar uzanan pazarlama zinciri lkemizde ve dnyada ses getirmeye balam ve lkelerin ekonomile-

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

217

rine ciddi lde katklar salamaya balamtr. Ss bitkileri yetitiriciliinde i gcne fazlaca ihtiya duyulduu iin i olana salama asndan da dikkatleri zerinde toplayan bir tarm koludur. Gelimekte olan Kenya, Kolombiya ve Endonezya gibi lkelerde iiliin ucuz olmas ve ayn zamanda ekolojik stnlklere sahip olmalar ss bitkileri yetitiriciliinin yaygnlamasn salamtr. Ss bitkileri retim alan bakmndan Asya Pasifik Blgesinin nde olmasna karn dnya ss bitkileri retim deeri asndan Avrupann bir hayli nde olduu grlmektedir. Bunun nedeni ise, Bata Hollanda olmak zere hem son derece kaliteli iek retmeleri ve hem de ileri dzeyde organize olmalardr. Dnya ss bitkileri ihracatnn 2009 yl deeri 38 milyar Eurodur. lkemizde ss bitkileri yetitiricilii 1970li yllardan sonra ekonominin canlanmaya balamas, lke dzeyinde nemli alt yap almalarn hayata geirilmesi, hzl kentleme ve endstrileme srecinin devreye girmesi ss bitkilerine olan talebin artmasna neden olmutur. Balangta stanbul ve Yalova evresinde younlaan iek yetitiricilii stma girdilerinin srekli olarak artmas sonucu daha sonraki yllarda Ege Blgesinin gneyine ve daha sonra da bata Antalya ve Adana olmak zere Akdeniz sahillerine kaymtr. 1980li yllarda ivme kazanmaya balayan ss bitkileri yetitiricilii lkemizde de saygn bir sektr olarak yerini almtr. 2009 yl verilerine gre lkemizde 33 590 dekar alanda ss bitkisi retimi yaplmaktadr.

KESME EKLER
Giri: Ss bitkileri alt sektrleri arasnda gelimeye en son balayan ve ok hzl bir gelime sreci yakalayan kesme iek yetitiricilii olmutur. Kesme iee kar talebin artmas, bata doku kltr ve topraksz yetitiricilik olmak zere yeni yetitirme tekniklerinin devreye girmesi bu alt sektrn gelimesinde itici g olmutur. Benzer ekilde hava tamacl da kesme iek sektrne nemli avantajlar salamaktadr. Ekonomik adan bakldnda, kesme iek yetitiricilii ss bitkileri sektr ierisinde getirisi en fazla olandr. AIPH 2008 yl verilerine gre dnya kesme iek ithalat toplam yaklak 8 milyar Eurodur. thalatta salan pay %65 ile Avrupa lkelerine aittir. Avrupay %16 ile Amerika Birleik Devletleri takip etmektedir. Dnya kesme iek ihracat ise 6,5 milyar Euro civarndadr. Trkiyenin kesme iek ihracatndan elde ettii yllk gelir yaklak 24 milyon dolardr. Kesme iekler; bu amala yetitiricilii yaplan bitkilerin iek veya goncalarnn taze, kurutulmu, boyanm, kesme yeilliklerle desteklenmi veya baka bir biimde kullanma sunulmu bitkilerdir. Bir bitkinin kesme iek olabilmesi iin baz nemli kriterleri karlamas gerekir. Bu kriterlerin banda vazo gelir. Ta yapraklarn ksa srede dken veya solan bitkiler kesme iek olarak deerlendirilmez. Ayrca bitki tr ve eidine bal olarak belli bir sap uzunluu kesme ieklerde aranan dier ok nemli bir zelliktir. Genelde iek sap uzunluunun 40cmnin altnda olmas istenmez. Dier nemli kriterlerden bazlar; kokusuz veya gzel kokulu olmas, polen dkmemesi, hastalk ve zararllara dayankl olmas, dikensiz veya az dikenli olmas, yapraklar gzel, yarasz ve beresiz olmas, yapraklarnn iei kapatmamas, verimli olmas, yl boyu yetitiricilie uygun olmas, paketleme ve tanmaya uygun olmasdr. Gzel koku ile birlikte etilen hormonu da salglandnda ieklerin vazo mr ksalmaktadr. Ancak, gzel koku ok sayda lke tarafndan istenen bir zelliktir. Kesme ieklerin vazo mrn uzatmak iin baz kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Kesme ieklerin iletim demetlerinin zellikle bakteriler tarafndan tkanmasn nleyerek vazo mr-

218

Bahe Tarm-II

lerini uzatmak iin kesimden hemen sonra STS olarak bilinen gm-tio-slfat kullanlmaktadr. Kesme ieklerin buket gibi farkl ekillerde dzenlenmesi srasnda dolgu maddesi veya ana iein grnn daha da gzel hale getirebilmek iin kullanlan bitkilere kesme yeillik denir. Kesme yeilliklerin de kesme yeilliklerin tad zelliklerin tamamn tamas gerekir. Tek nemli ve ok nemli fark, kesme yeilliklerin yapraklarn kk olmas, ana iein zelliini ve gzelliini rtmemesi, tam aksine tamamlayc etki yapmasdr. nemli kesme yeilliklerden bazlar; tl kukonmaz, erelti otu, mersin dal, gelin teli ve Solidagodur. Kesme iek yetitiricilii ncelikli olarak Avrupada ve Amerikada balam ve sonraki yllarda dnyann birok lkesine yaylmtr. Kesme iek yetitiricilii dendiinde ilk akla gelen lke phesiz Hollandadr. Amerika, talya ve Japonya da yllardr kesme iek yetitiriciliinde sz sahibi olmu lkelerdir. Istma ve iilik masraflarn artmas ve ulam olanaklarnn hzl bir ekilde gelimesi baz Gney Amerika ve Afrika lkelerinin de kesme iek yetitiriciliinde ciddi aamalar kaydetmesini salamtr. Gnmzde dnyada 50 kadar lkede kesme iek yetitiricilii yaplmaktadr. Asya Ktas ierisindeki kesme yetitiricilii yapan lkeler in, Hindistan, Japonya, Tayland, srail ve Malezyadr. in ve Orta ve Gney Amerika lkelerinden Meksika, Kolombiya, Ekvator ve Brezilya nemli kesme iek yetitiricilii yapan lkelerdendir. Bu lkeler arasnda Kolombiya bata karanfil olmak zere en kaliteli kesme iek retimi yapan lkedir. Afrikada ise zellikle Ekvator Kuanda yer alan Kenya, Tanzanya, Zimbabwe, Uganda, Zambiya ve Etiyopya nde gelen retici lkelerdir. Afrikada retilen ieklerin %90 Avrupada ilem grmektedir. Dnyada olduu gibi lkemizde de kesme iek yetitiricilii nce stanbul ve Yalova illerinde balam, ekolojik koullarn daha iyi olmas ve stma giderlerinin daha az olmas nedenleri ile sonralar zmir ve Antalyaya kaymtr. Her iki ilimizde de Uluslararas Hava Alanlarnn bulunmas ve yetitirme teknikleri ile retime ynelik malzemelerin kolay bulunabilir olmas bu alt sektrn gelimesinde nemli faktrler olarak grlmektedir. lkemizden ciddi anlamda ilk kesme iek ihracat 1985 ylndan sonra gelimeye balamtr. 2009 yl verilerine gre lkemizde kesme iek yetitiricilii srasyla en fazla zmir, Antalya ve Yalovada yaplmaktadr. Toplam 12 000 dekarlk alanda yaplan yetitiriciliin %84 bu 3 ilimizde gerekletirilmektedir. Antalyada yaplan kesme iek yetitiriciliinin neredeyse tamam k dneminde ve seralarda gerekletirilmektedir. zmirde ounluu seralarda olmak zere akta yetitiricilik de yaplmaktadr. Yalovadaki kesme iek yetitiricilii ilkbahar ve yaz ayarlnda younlamaktadr. lkemiz kesme iek yetitiriciliinin en nde gelen sorunlarnn banda yeterli tr ve eit zenginliinin olmamasdr. retimimiz arlkl olarak tek bir tr, karanfil zerinde younlamtr. Yakn bir gelecekte lkemizde kesme iek sektrnn daha da gelieceine dair ciddi anlamda beklentiler bulunmaktadr. lkemizde karanfil dnda en fazla yetitirilen kesme iekler; gerbera, gl, krizantem, gelin teli (Gypsophilla) ve nergistir.

Gl Yetitiricilii
Genel zellikleri: Gl glgiller familyasnn en nemli trlerinden birisidir. inden Amerikaya, Kuzey Yar Kresinde olduka geni doal yaylma alan vardr. Trkiyede bata kuburnu (Rosa canina) olmak zere ok sayda doal gl tr bulunmaktadr. Gller ounlukla kn yapran dken odunsu allardr.

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

219

Ss bitkisi olarak ok ynl kullanm vardr. Yapraklar be yaprakktan oluur, yaprakklarn kenarlar testere diilidir. Trlerin byk ounluunun srgnleri dikenli ve kemer eklinde bir byme ekli sergiler. iekleri erseliktir. Kesme iek olarak yetitirilen gllerin ekonomik mr genelde 6 yldr. Dnyadaki kesme iek gl retim alan 215.000 dekar, Trkiyede ise 1600 dekardr. Kesme iekilikte en fazla kullanlan gl eitleri Hibrit Tea olarak bilinen melez ay grubuna girenlerdir. Bitki bana ortalama verim eitlere gre deiir. rnein bu say Baccara eidinde 12-14, Soniada ise 25dir oaltlmas: Gller genelde srgn gz as veya odun elikleri ile oaltlrlar. Al gller daha verimli ve daha uzun mrldr. Tohumla oaltm slah almalarnda kullanlr. Gl analar arasnda soua en dayankls kuburnu (Rosa canina)dur. rt altnda Rosa indica major gibi souklama ihtiyac daha az olan veya hi olmayan analar tercih edilir. Toprak istei, Gbreleme ve Sulama: Gller toprakl ve topraksz ortamlarda yetitirilir. Organik maddesi bol, tuzsuz ve szek topraklar sever. Taban suyuna kar son derece duyarldr. Son yllarda topraksz yetitiricilik tercih edilmektedir. deal pH aral 6.0-7.5dir. Toprakl yetitiricilikte gbreleme program yaprak ve toprak analizleri sonularna gre yaplr. Azot, fosfor ve potasyuma ihtiyac fazladr. Klorozu nlemek iin demir takviyesi yaplr. Toprakta yetitiricilikte sulama yazn 3-4 gnde bir ve kn daha seyrek yaplr. Gln yllk su ihtiyac ortalama ylda dekara 2000-2500 tondur. Topraksz yetitiricilikte ise damlama sulama yaplr. Dikim Skl: Bitkiler arasndaki sra aras ve sra zeri mesafe 20-30x25 cm veya 25-30x12.5 cm olmaldr. Dikim aralklar ve birim alana dikilecek bitki says eitlerin ekline, byme hzna ve uygulanacak kltrel ilemlere gre deiir. Topraksz yetitiricilikte dikim aralklar daha sktr. Scaklk ve Ik stei: rt alt yetitiriciliinde scaklk ve k son derece nemlidir. Aktif byme dneminde en dk gece scakl 16Cnin altna dmemelidir. Aksi halde hem verim der ve hem de kr srgn (tomurcuksuz srgn) oluumu artar. Gndz scakl 20-28C arasnda olmaldr. Ik istei fazla olan bir bitkidir. Yazn glgeleme yapmaldr. Budama: Kesme gl yetitiriciliinde budama kltrel ilemlerin en nemlilerinin banda gelir. Budamadaki temel ama istenilen zamanda kaliteli ve ok sayda iek elde etmektir. Gllerde budama zaman yetitiriciliin ekline ve zamanna gre deiir. K aylarnda iek elde etmek iin toprakl seralarda budama zaman Austos sonu- Eyll badr. Her bir bitkide 2-5 ana dal kalacak ekilde yaplr. Bitkiler budamadan hemen sonra ilalanr, sulanr ve gbrelenir. Gne yanklna kar budanan bitkilerin zerine glgelik ekilir. Eme- bkme budama teknii, gnmzde zellikle topraksz kesme gl yetitiriciliinde yl boyu yaplan bir kltrel ilemdir. Bkme budama tekniinin esas, bitki zerindeki belli dal ve srgnlerin eilmesi veya bklmesidir. Bkme budama teknii yeni dikilen ve gelimi bitkilerde farkl ekillerde uygulanmaktadr (Fotoraf 10.1). Gelimi bitkilerde bitki bana 2-3 adet iyi gelimi srgnn bymesine msaade edilerek dierleri birinci ve/veya ikinci boum zerinden bklr. Zayf dallar ve kr srgnler iklim, eit ve bitkinin verimlilik durumu gz nne alnarak gen bitkilerdekine benzer ekilde periyodik olarak bklr. Bkm srasnda dallar srekli olarak yatak kenarlarna doru yatrlmal ve bitkinin alt ksmna mmkn olduunca n girmesi salanmaldr. ok kaln dallarn bklmesinde pen-

Gllerde ana kullanmann nedenlerinden bazlar: Bitkinin ekonomik mrn uzatmak, daha kaliteli iek elde etmek ve topraktan azami derecede yararlanmaktr.

Kloroz zellikle demir noksanlndan kaynaklanan yaprak sararmasdr. Yapraklarn damarlar yeil, damarlar aras sardr. Gllerde sk grlr.

Eme- bkme budama, daha gl iek elde etmek iin yaplan bir budama yntemidir. Bitkinin dallar kesilmedii iin daha fazla fotosentez yapar.

220

Bahe Tarm-II

se gibi aletlerden yararlanlabilir. Ar scak havalarda bkme yaplmamasna dikkat edilmelidir.

Fotoraf 10.1 Gen (soldaki) ve gelimi (sadaki) gllerde emebkme budamann yapl eklinin grn (Kazaz, 2010).

Bkme budamann avantajlarn; iek saplarnn daha kaln, uzun ve kaliteli olmas, yl boyunca uygulanabilirlii, dier budama yntemlerine gre daha az igc gerektirmesi, bitki ta yksekliinin dk tutulmas, niform bitki gelimesi, hastalk ve zararllarla mcadeleyi kolaylatrmas ve zellikle k aylarnda kaliteyi iyiletirmesi eklinde sralayabiliriz. Verimin dier budama yntemlerine gre yaklak %20 azaltmas, dal krlma ve kurumalarna neden olmas, krlan yerlerde yara yerlerinin enfeksiyon kayna olmas ise nemli dezavantajlardr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Klasik verim budamas ve eme-bkme budama hangi durumlarda yaplr?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Hastalk ve Zararllar: Gllerde grlen en nemli hastalk kllemedir. AyrDNELM ca kara leke, kuruni kf, mildiy, kk kanseri, pas ve virsler de ekonomik dzeyde rn kaybna neden olan hastalklardr. Balca zararllarndan bazlar ise S O R trips, yaprak biti, beyazsinek, ekirge ve yeil kurttur. krmz rmcek, U Hasat ve Hasat Sonras lemleri: iek kesimleri sabah erken veya akam serinliinde D K K A T ok erken hasat edilen ieklerde boyun bklmesi grlryaplr. ken, ge hasat edilen ieklerde vazo mr azalmaktadr. ieklere hasattan hemen sonra su ektirilir. Su ektirme solsyonlarna iek koruyucular kullanlabiSIRA SZDE lir. Su ektirme ileminden sonra iekler sap uzunluklarna gre boylanr, ilenir, demetlenir ve ambalajlanr. Hasat sonras ilemleri tamamlanan iekler hemen pazara ulatrlmayacaksa 2-4Cde suda depolanrlar. AMALARIMIZ

Karanfil Yetitiricilii
K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Genel zellikleri: Karanfil (Dianthus caryophyllus L.); Karanfilgiller familyas K T A P iinde yer alan bir tr olup anavatan Akdenizin ky blgeleridir. Islahlar tarafndan yzyllar sren almalar sonucu birok kltr formu ve hibrit eidi gelitirilmitir. WilliamY Sim karanfil eidi ilk nemli eittir. Gnmzde dnyada TELEVZ ON 30.000den fazla karanfil eidinin bulunduu belirtilmitir. Toprak: Karanfil taban suyu ve drenaj sorunu olmayan, besin maddelerince zengin, kumlu-tnl, su tutma kapasitesi yksek, pHs 6-7 arasnda olan topraklarN ERNET da iyi geliir.TTopraksz ortamda yetitiricilii yaygndr. Scaklk: Scaklk, karanfilde bymeyi, gelimeyi, iek oluumunu, iek, yaprak ve sapn eklini, verimlilii, iek kalitesini, rengini ve hasat sonras mrn etkilemektedir. Karanfil serin iklim bitkisidir. Bu nedenle gndz optimum

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

221

16-21C, gece ise 10-14Clerde iyi yetiir. Karanfil -3Cye kadar souklara dayanabilir. Ik: Karanfilde byme ve gelime zerine k younluu ve klanma sresinin (gn uzunluu) nemli etkisi vardr. Karanfil fakltatif uzun gn bitkisidir. Karanfil yetitiriciliinde sera ii optimum nem seviyesinin %60-85 arasnda olmas istenir. oaltlma: Karanfil doku kltr ve elikle oaltlr. Karanfil fidesi retiminin arlkl olarak yapld lkelerde ana bitkiler doku kltr teknikleri ile oaltlmaktadr. elikler hafif ortamlarda kklendirilir. Kklendirmede sv hormon veya talk pudras ile kartrlm toz hormonlar kullanlr. Karanfil elikleri eit, hava ve ortam scaklna bal olarak 2-4 haftada kklenirler. Dikim ve dikim skl, dikim zaman; hedeflenen hasat zaman, retimin yapld mevsim ve blgenin ekolojik koullarna gre deiir. Karanfil kk ve kk boaz rkl hastalklarna kar ok hassastr. Bu nedenle karanfil elikleri derin dikilmemelidir. Dikimden sonra bitkiler hemen damla ve/veya yamurlama sistemi ile sulanmaldr. Dikim skl, dikim zaman, eit, k, yetitirme sresi, u alma zaman ve yntemine bal olarak deiir. Karanfil yetitiriciliinin en fazla yapld Antalya ilinde dekara 26.000-27.500 adet bitki dikilmektedir. U Alma: Karanfil yetitiriciliinde u alma, bir bitkiden birden fazla iekli srgn elde etmek amacyla yaplan nemli bir kltrel ilemdir. Karanfil yetitiriciliinde bir, bir buuk ve iki olmak zere farkl u alma yntemi vardr (Fotoraf 10.2). Bitkinin gelime durumuna bal olarak dikimden yaklak 2-6 hafta sonra ana gvdenin u ksmnn alttan itibaren 4-6. yaprak ifti zerinden elle koparlmas ilemine tek u alma denir. Tek u alma ileminden sonra her yaprak iftinin koltuundan bir adet srgn srer. Srgnler 10-13 cm boylandklarnda yarsnn 2-3. boum zerinden tekrar koparlmasna bir buuk ve tamamnda ucunun alnmas ilemine ise, iki u alma denir. U alm yaplm bitkilere iek saplarnn uzamas iin gibberellik asit (GA) hormonu uygulanr. Bitkinin dik bymesi, k dnemi gneten daha fazla yararlanlmas, hava sirklasyonun daha dzenli olmas ve kesim ileminin daha rahat yaplabilmesi iin dikimle birlikte drt kat a gerilmesinde byk yarar vardr. Koltuk Srgn ve Tomurcuk Alma: Standart karanfillerde tepe tomurcuunun iri olmas iin yan tomurcuklar, sprey karanfillerde ise tepe tomurcuu elle aa doru bklerek kopartlarak dierlerinin iyi gelimesi salanr. Standart karanfillerde yan tomurcuklar alnmazsa ne olur?
SIRA SZDE

Fakltatif uzun gn bitkisi: Zorunlu olmayan uzun gn bitkisi. Gnde 12 saatten fazla k altnda daha kaliteli iek oluturan bitki.

SIRA SZDE

Sulama ve Gbreleme: Sulama zamannn belirlenmesinde en uygun yntem DNELM tansiyometrelerle topraktaki nem dzeyinin llmesidir. Uygun ve doru bir gbreleme yaplabilmesi iin toprak ve yaprak analizlerinin dzenli olarak yaplmas S O R U gerekir. Hastalk ve Zararllar: Karanfil yetitiriciliinde ok sayda hastalk ve zararl etmeni bulunmaktadr. Fusarium solgunluu, gvde rkl, Pythium DKKAT kk rkl, Alternaria, kuruni kf ve bakteriyel solgunluk eklinde saylabilir. Yaygn grlen zararllar ise; krmz rmcek, thrips, yeilkurt ve kk ur SIRA SZDE nematodlardr.
AMALARIMIZ

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

222
Fotoraf 10.2 Bir buuk alma yaplm karanfil bitkisi (Kazaz, 2010).

Bahe Tarm-II

Hasat ve Hasat Sonras lemler: Standart eitler tam atnda, spreyler ise 2-3 tomurcuk rengini gsterdii devrede hasat edilir. Standart karanfiller genellikle 20li, sprey karanfiller ise 5li, 10lu veya 20li demetlenir. Su ektirme, genellikle 4Cde, lk ve dk pHl (3.5-5) suda 6-12 saat sre ile yaplr. Ayrca STS kullanmakta yarar vardr. Karanfiller, 2-4Cde, % 85-95 hava nemine sahip depolarda suda veya -0.5-1C arasnda kuru olarak depolanrlar. Karanfiller soutmal aralarla kutular iinde kuru veya ierisinde su olan kovalarda 2-4Cde tanr.

Krizantem Yetitiricilii
Giri: lkemizde kasmpat ve saraypat olarak da bilinen krizantemin ana vatan in ve Japonyadr. Japonlarn milli ieidir. Bileikgiller familyas ierisinde yer alan ok yllk otsu bir cinstir. in ve Japonyada 2000 yldr yetitiricilii yaplmaktadr. Mutlak bir ksa gn bitkisidir. Krizantemler ok kymetli i ve d mekn ve ayn zamanda saks bitkileridir. Kesme iek olarak yetitirilen tr ve eitlerin byk ounluu Chrysanthemum morifolium tr ierisinde yer almaktadr. Ayrca, C. indicum ve C. parthenium trlerine ait eitler de kesme iek olarak yetitirilmektedir. Son yllarda taksanomistler Chrysanthemum yerine Dendranthema adn kullanmaktadrlar. Ksa ve uzun gn rejimi uygulayarak kesme iek olarak yl boyu yetitiricilii rahatlkla yaplabilen ieklerdir. Ylda 3 kesim yaplabilir. iek zellikleri: Gl ve karanfilde olduu gibi krizantemler de bir saptaki iek saysna gre sprey ve standart olarak iki grup altnda deerlendirilirler. Krizantemler ok farkl iek ekli ve yapsna sahiptirler. iek irilii ve rengi asndan son derece zengin bir cinstir. Krizantemler iek ekli ve yaplar bakmndan 6 grupta toplanrlar. Bunlar: a) ray iekleri ie doru bkk, iri iekliler b) rmcek, c) pompon, d) dekoratif, e) yalnkat veya tekli ve f) anemon tiplerdir. Kesme iek olarak en fazla yetitirilenler iri iekliler ve dekoratiflerdir. oaltlmas: Krizantemler uzun gn koullarnda, yani gnde ortalama 14 saatlik k altnda ve minimum 16C derecede yetitirilen ana bitkilerden alnan yeil eliklerle oaltlrlar. elikler de uzun gn koullarnda, hafif ve geirgen, nemli ve steril ortamlarda kklendirilir. Uzun gn koullarnda yetitirilmeyen elikler iek aar ve istenilen kalitede kkl elik elde edilemez. Meristem kltr de oaltlmada bavurulan yntemlerden birisidir.

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

223

Toprak stei: Krizantemler steril, organik maddece zengin, hafif ve geirgen topraklar tercih eder. Son yllarda topraksz ortamlar tercih edilmektedir. Tuza ve fazla gbrelemeye kar olduka duyarl bitkilerdir. Gbreleme toprak ve yaprak analizlerine gre yaplmaldr. Kalsiyuma ihtiyac fazladr. Dikimi ve lk Bakm: Fideler kkl olmal ve yzeysel dikilmelidir. Dikim mesafesi eide ve kullanlan dikim sistemine gre deiir. Genelde daha nce hazrlanm yastklara veya masalara 16x16 cm aralklarla dikilir Damla sulama daima tercih edilmelidir. Sulamada dinlendirilmi ve kire ieri dk su kullanlmaldr. Iklandrma: Krizantemler mutlak ksa gn bitkileridir. O nedenle klanma son derece nemlidir. Kritik gn uzunluu 13.5 saattir. rt alt yetitiriciliinde, dikimden iek tomurcuu oluturma aamasna kadar ortalama 14 saatlik klandrma uygulanr. Ek klandrmada 120-170 kluxlk lambalar yeterlidir. iek tomurcuunun oluabilmesi iin ise ksa gn uygulamas yaplr. Karartmann gn domadan nce erken saatlerde yaplmas daha uygundur. Siyah pamuklu perdelerle yaplan karartma srasnda bitkilerin hibir ekilde k almamas gerekir. Aksi halde iek amaz. Sera ii scakl geceleri 13Cnin altna dmemeli ve ideal gndz scakl ise 20C civarnda olmaldr. Yksek scaklklar bitkilerin ve zellikle de ieklerin bozulmasna neden olur. Krizantemlerde ek klandrma ve karartma neden yaplr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Scaklk: Krizantemler serin iklim bitkileridir. Fazla scaktan holanmazlar. eNEL itlere gre deimekle birlikte ortalama gece scakl 16C veDgndzMscakl ise 18-21C dereceleri arasnda deiir. S O R U U ve Tomurcuk Alma: Krizantemlerde de bitkinin gelimesine bal olarak dikimden iki hafta sonra u alm yaplr. Srgnlerin 1.0-1.5 cm lik ksm elle kopartlr. Krizantemlerde tek u alma yaplr. Srgnlerin boyunu uzatmak iin zelDKKAT likle sprey tiplerde ksa gn uygulamas ncesi 20 ppm dzeyinde GA hormonu uygulanr. SIRA kk Hastalk ve Zararllar: Krizantemlerin en nemli hastalklar;SZDE rkl, klleme, kuruni kf, pas ve baz virslerdir. Zararllarnn banda ise afitler, yaprak bitleri, krmz rmcek, beyazsinek, tripsler, unlu bit, ekirge, yaprak galeri AMALARIMIZ gvesi, kesici kurtlar ve smkl bcekler gelir. Ayrca, asalak bir bitki olan kskt krizantemlere ok zarar verdii iin grlr, grld anda imha edilmelidir. Hasat ve Depolama: Satandart tiplerde iein merkezinde yer alan ta yaprakK T A P larn yeil rengini kaybetmedii, dtaki ta yapraklarn ise tamamen at devrede toprak yzeyinden 10 cm ykseklikten kesilir. Spreylerde en ideal kesim zaman ortadaki iein at ve evresindekileri gelimelerini tamamlad Vdnemdir. iek TELE ZYON boylar eide gre deiirse de en uygun boy 70 cm dir. Kesilen iekler 2-4C de depolanr. Vazo mr uzundur ve 3-4 hafta kadardr. STS kullanlabilir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Lle Yetitiricilii

NTERNET

NTERNET

Ana Vatan ve Genel zellikleri: Dnyada en fazla bilinen ve gemii ok eskiler dayanan ok nemli ieklerden birisidir. Zambakgiller (Liliaceae) familyas ierisin yer alr. ok yllk otsu bir bitkidir. Bata Hollanda olmak zere birok lkede yaygn olarak retimi ve ticareti yaplmaktadr. Lleler doal olarak Orta Asyadan Trkiyeye kadar geni doal yaylma alanna sahiptir. Tulipa gesneriana, kltr eitlerinin ounluunun yer ald en nemli trdr.

224

Bahe Tarm-II

iek sap erimesinin nedeni kalsiyum noksanldr. Aktif byme dneminde alnabilir formda kalsiyum verilmelidir.

Kullanm ve retimi: ok ynl kullanm olan bir iektir. Gemite en yaygn olarak d meknlarda ve saks gibi kaplarda yetitirilmi olan lle gnmzde kesme iek olarak da ok byk bir pazar payna sahiptir. Hollandada hem soan ve hem de kesme iek olarak en fazla yetitirilen ss bitkisidir. Dnya lle soan retiminin %86s Hollanda da gereklemektedir. lkemizde soan elde etmek amacyla son yllarda Konya, stanbul ve Sakarya gibi illerde yetitiricilii yaygnlamtr. Lle, zerinde en fazla aratrma yaplan bir bitkidir. Bu nedenle tr ve eit says on binlerle ifade edilmektedir. oaltlmas soanlarladr. Hatta Osmanllar dneminde 4. Sultan Mehmet tarafndan zellikle lle yetitirmek amac ile iek Akademisi kurulmutur. iek zellikleri: Llelerin iekleri parlak, hemen hemen birbirine eit 6 adet ta yapra vardr. Yapraklar ieklerin taban ksmnda yer alr. iekleri kadeh biiminde, farkl renklere sahiptir. ki renkli iekler de yaygndr. Soan sert ve armudi bir grnme sahiptir. Her bir soandan bir tek iek kar. En fazla tercih edilen renkler srasyla sar, krmz ve pembedir. Hollandadaki iek mezatlarnda ilem gren lle iei miktar ylda 1.2 milyarn zeride gereklemektedir. Dnyada ise bu miktar yaklak 3.0 milyardr. eit Seimi: eit seimi son derece nemlidir. Mutlaka kesme iek yetitiriciliine uygun, prepare edilmi, yani gerekli souklamasn alarak G safhasna (dii organlar olumu) gelmi soanlar seilmelidir. Dikimi: Soanlarn kk sistemi oluturmaya balamadan dikilmeleri gerekir. Hemen dikim mmkn deilse 9Cde, havadar bir yerde muhafaza edilmeleri gerekir. n soutma yaplan soanlar prepare edilmi soanlar olarak adlandrlrlar. Kesme iek yetitiriciliinde tercih edilen soanlarn evresi eitlere gre deimekle birlikte 12-14 cmnin altnda olmamaldr. Soanlar ortalama 2.5 cm derinlie dikilmelidir. Sera ierisinde kasalarda yetitirilmesi tercih edilir. Ortalama bir metre kareye 200-300 adet soan dikilir. eitlerin zelliklerine bal olarak laleler dikimden 13-14 hafta sonra iek amaya balar. Kaliteli iek oluumu iin ideal scaklk 16-20C dereceleri arasdr. Dik bydkleri iin destee ihtiya duyulmaz. Toprak ve Ik stei: Organik madde ierii fazla olan, hafif ve geirgen topraklar tercih eder. deal pH aral 6-7dir. Fazla tuzdan va ar gbrelemeden holanmaz. Salam bir iek sap elde etmek iin sk aralklarla Ca (NO3)2 verilmelidir. Hastalk ve Zararllar: iek soanlarnn genelinde olduu gibi llelerin de ok sayda hastal vardr. nemli bir gda deposu olan soanlar, bata mantarlar olmak zere zararl patojenlerin ilgi odadr. Dikim ncesi topran mutlak surette sterlize veya pastrize edilmesi gerekir. Kaliteli soan kullanlmaldr. Son yllarda llelerin topraksz ortamda veya daha da nemlisi su kltrnde (hidrofonik) yetitiriciliinin yaygnlamasnn temel nedeni bata toprak kkenli hastalklar olmak zere hastalk ve zararllardan arndrlm ortam salamaktr. nemli hastalklarndan bazlar; Kk kararmas, kk rklkleri, kuruni kf, mavikf, soan kuru rkl ve fusararium solgunluudur. Lleler etilen gazna kar duyarl olduklarndan ortamn havadar olmas gerekir. Soan sinei ve afitler en ciddi zararllardr. Fizyolojik Bozukluklar: Soan geliiminin erken evrelerinde iek tomurcuunun olumamas, etilen zarar ve kalsiyum noksanl veya fazla souklama nedenleri ile iein altndan iek sapnn erimesidir. Llelerin yapraklar fazla miktarda etilen salglad iin depolama srasnda nergis gibi ieklerle bir arada bulundurulmamaldr.

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

225

Hasat ve Hasat Sonras Uygulamalar: Tomurcuklarn yarsnn rengini iyice gstermesi kesimdeki en nemli kriterdir. Uzun sre bekletilecek iekler soanlar ile birlikte 0-2C de 2 hafta sre ile, soanszlar ise ayn scaklkta 5 gn kadar muhafaza edilirler. Kesim ilemi bakla veya sap ekme eklinde gerekletirilir. Uzun mesafeli tamalarda kuru muhafaza tercih edilir. Sudan kartlan ieklerin dip ksm birka milimetre kesilerek iletim demetlerinin ak tutulmas salanr. ieklerin vazo mr 5-6 gndr.

Glayl Yetitiricilii
Genel zellikleri: Ana vatan Gney Afrika ve Akdeniz Havzasdr. Gladiolus grandiflorum ssengiller familyasnn kesme iekilikte kullanlan en nemli trdr. Kk boylu tr ve eitleri ise d meknlarda kullanlmaktadr. Yapraklar kl eklinde ve genelde 1.0 metre kadar boy yapar. Kesme iek olarak kullanlan eitlerin tamam ok sayda farkl trn melezlenmesi sonucu elde edilmitir. Baaktaki kandil says ne kadar fazla olursa iein kalitesi de o kadar artar. iek sapnn boyu birinci snf glayllerde 120 cmye kadar uzayabilir. Genelde her bir kormdan bir iek sap kar. Ekolojik stekleri: Glayl yetitiricilii Akdeniz sahil bandnda ve Gney Ege kylarnda k dneminde rt altnda, Kastamonu ve Yalova gibi illerimizde ise yaz dneminde akta yaplmaktadr. Glayller soua ve yksek scakla kar duyarl ieklerdir. K aylarnda sera ii scaklnn 17C derece civarnda bulunmasnda yarar vardr. Sera ii havalandrmasnn ise kademeli olarak yaplmas nerilir. Srekli havalandrma yaprak ularn kurutur. iek zellikleri: Glayller renk ve form zenginliine sahiptir. ieklerin am baan alt ksmndaki kandillerden balar ve u ksma kadar devam eder. Bir baakta 10-16 kandil bulunur. Glayller ok seven bitkilerdir. rt alt yetitiriciliinin yapld k dnemlerinde ek klandrma yaplabilir. Glayller iek ama zamanlarna gre erkenci ve gei gibi gruplara ayrllar ve erkenci eitler dikimden 60-70 gn, orta mevsim eitleri 90 gn ve gei eitler ise 120 gn sonra iek aarlar. Dikimi: Dikim ncesi topran iyice sterilize edilmesi ve salkl kormlarn dikilmesi nerilir. Ayrca, ayn seraya veya tarlaya st ste birka yl glayl dikmekten kanlmaldr. Mutlaka dikim nbeti uygulanmaldr. Dikim skl kormun iriliine gre deiir. evresi 8/10 cm olan kormlar metre kareye 100 adet olacak ekilde dikilirken, 12/14 cm ve zeri olanlar 80 adet dikilir. Pazarlama sresinin uzatlabilmesi, fazla iein ayn anda pazara sunulmasnn nne geilmesi ve iiliin daha etkin bir ekilde kullanlmas iin dikimlerin birer hafta veya ikier hafta arayla yaplmas nerilmektedir. Toprak stei ve Gbreleme: Glayller organik madde ierii yksek olan kumlu ve geirgen topraklarda daha iyi geliirler. deal pH aral 6.5-7.5dir. Yaplacak toprak analizinin sonularna gre gbreleme programnn yaplmas nerilir. Azotlu gbreler bitkinin kkleri yeterince kalnlatktan sonra verilmelidir. Glayllere duruma gre kalsiyum, magnezyum, demir ve bor gibi ikinci derecede nemli gbrelerle takviye yaplmasnda yarar vardr. Glayllerde gbrelemenin 4 aamal yaplmas nerilmektedir. Bunlar: a) dikim ncesi, b) 2-3 yaprak dnemi, c) iein toprak zerinde yapraklar arasndan kmaya balad dnem ve d) korm ve yavru kormlarn oalmas ve gelimesi iin ieklenmenin bitiminden 2 hafta sonrasdr. Damla sulama yapmakta yarar vardr.

226

Bahe Tarm-II

Hastalk ve Zararllar: Glayl kormlar lle soanlar gibi bol miktarda depo maddesi ierdiinden llelerinkine benzer ok sayda bakteri ve mantar kkenli hastal vardr. nemli zararllar ise afit, trips, mite, msr koan kurdu ve baz nematodlardr. Hasat ve Hasat Sonras lemleri: iek kesimi baan alt ksmnda bulunan kandillerden bir ikisi rengini gstermeye balad zaman altta 2-3 yaprak kalacak ekilde kesilir. Baan u ksmlarnn eilmesini nlemek iin kesim sonras ieklerin dik tutulmas nerilir. Kesimden hemen sonra ieklerin sukroz ieren suya konmas vazo mrn artrr. Glayllerin vazo mr dier birok kesme iee gre daha uzundur. Kesim sonras iekler 4-6C derecede birka gn muhafaza edilebilir.

MEKN BTKLER
Genel zellikleri: mekn bitkileri genelde doal ortamlarndan alnarak kap ierisinde konut, ofis, okul, otel, alveri merkezleri ve hava alanlar gibi deiik meknlarda yetitirilen bitkilerdir. mekn bitkilerinin tanmn yapmak zordur. Bunun da en nemli nedeni ok farkl zelliklere sahip bitkilerin i mekn bitkisi olarak kullanlmasdr. Begonya, tr, kpeli, sardunya ve smbl gibi iekli bitkilerin yan sra yapraklarnn gzellii ve formu n planda olan erelti otu, difenbahya ve Kentya palmiyesi gibi ok sayda bitki tr i mekn bitkisi olarak kullanlmaktadr. te yandan kumkuat, ss nar ve ss biberi gibi bodur bitkiler de nemli i mekn bitkileri arasnda yer almaktadr. Son yllarda i mekn bitkilerinin tr ve eit saysnda ok ciddi anlamda artlar olmutur. mekn bitkileri dik, sarkk, srnc ve trmanc gibi ok farkl byme seyri gsterir. Bitkilerin sz konusu zellikleri kullanm alanlarnn belirlenmesi asndan nemlidir. mekn bitkilerinin kapal alanlarda nemli fonksiyonlar vardr. Bunlarn banda: i mekn elemanlarnn koordinasyonu, mekna kimlik kazandrma, daha iyi yaanr hale getirme ve insan ile i mekn elemanlar arasnda uyum salama gelmektedir. mekn bitkilerinin byk ounluu tropikal orijinli orman alt bitkilerdir. Bu nedenle organik maddece zengin, nemli ve aydnlk ortamlar tercih ederler. Direkt gne ndan zarar grrler. te yandan, Akdeniz Blgesinde akta aa olarak yetien kauuklarla al formunda byyen zakkumlar Ankara gibi i blgelerde i mekn bitkisi olarak kullanlmaktadr. Yine l bitkileri olan kaktslerin nemli bir ksm da i mekn bitkisi olarak deerlendirilmektedir. mekan bitkilerinin yerletirilmesinde ve dzenlenmesinde bitkilerin boylar, dokular, formlar, yaprak zellikleri, ieklenme durumlar ve ekolojik istekleri dikkate alnmaldr. Byk bitkiler daima arka fonlarda kullanlr. Hava alanlar ve alveri merkezleri gibi olduka geni meknlarda Arokarya, bambu, kauuk, palmiye ve hurma gibi byk bitkiler tercih edilirken ofis ve salon gibi kk meknlarda kk boylu begonyalar, Afrika menekesi, camgzeli, difenbahya, kaletya, kl iei, maranta, sardunya ve siklamen gibi yapran dkmeyen bitkiler tercih edilir. Erelti otlar ve baz kukonmaz trleri banyo ve ev girileri gibi daha lo alanlarda rahatlkla yetiebildikleri halde ananas, kakts, kauuk, emeya ve guzmanya gibi bitkiler ise aydnlk ve scak meknlarda daha iyi geliirler. Sarlc ve trmanc bitkiler daima salam bir destee ve kafese ihtiya duyarlar. Aksi halde bymelerinin belli safhasndan sonra oluturduklar arlk nedeniyle devrilir veya krlrlar. Masa ve kitaplklara yerletirilen bitkilerde ise ahap

mekn bitkilerinin seiminde saksnn konaca mekann zellikleri ile bitkinin ekolojik isteklerinin dikkate alnmas gerekir.

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

227

malzemenin kabarmamas iin sulamada ok dikkatli olmak gerekir. Benzer ekilde aslm makrome ve sepetler ierisine yerletirilen erelti otu, kukonmaz ve kpeli gibi bitkilerde mutlaka altlk kullanlmal ve sulamaya dikkat edilmelidir. Bitkilerin dinlenme dnemlerinde daha az su verilmelidir. te yandan aelya, ortanca ve orkide gibi baz bitkiler kireli sudan zarar grrler. Bu nedenle sulama suyunun sert k aylarnda bitkilerin sakslar ile birlikte yaklak 15 dakika lk su ierisine daldrmakta yarar vardr. Bitkiler sudan kartldktan sonra hi su szdrmayncaya kadar kurutulurlar. Bylece sulamadan kaynaklanan tuzlanma giderilmi olur. Ayrca bitkilerin yapraklar da temizlenir. mekn bitkilerinde k, nem ve scaklk ok dikkat edilmesi gereken noktalardr. Ik istei fazla olan iekler ev ve dier kapal meknlarn aydnlk yerlerine konmaldr. In yetersiz olduu meknlarda florasans lambalarla ek klandrma yaplmaldr. iekli bitkilerin k ihtiyac dierlerine gre daha fazladr. Bitkiler sk sk yer deitirmeden holanmazlar. Ortam scakl birok i mekn bitkisi iin genelde 22-23Cdir. Gen bitkilerin k ihtiyac yallara gre daha fazladr. Kn pencere nlerine konan bitkiler i ve d ortam scakl farkndan dolay ciddi anlamda zarar grrler. Benzer ekilde soba ve radyatr yaknndaki bitkilerde kurumalar meydana gelir. mekn bitkilerinde killi toprak kullanmaktan kanlmaldr. Son yllarda hem hafif oluu ve hem de su tutma kapasitesi daha fazla olduu iin saksl bitkilerde toprak yerine torf, perlit ve Hindistan cevizi lifleri kullanlmaktadr. Saksl i mekn bitkilerinde yava eriyen gbreler tercih edilmektedir. Saks Deitirme: Saks deitirme i mekn bitkilerinde zaman zaman yaplmas gerekli en nemli kltrel ilemlerden birisidir. Bitkiler kkken seilen sakslar zamanla bitkilere kk gelir ve bitki/saks arasndaki uyum bozulur. Bitkiler yeterince beslenemez ve istenmeyen bozulmalar ortaya kmaya balar. Yeni sakslar bir ncekinden bir boy daha byk olmaldr. Saks deitirme ilemi ilkbahar dneminde yaplmaldr. Bitki sakssndan kartlmadan nce ortamn dalmamas iin sulanr, gvdesi iki parmak arasna sktrlarak ters evrilir ve saksnn bir kenar sert bir objeye vurularak kartlr. Bitkinin fazla bym kkleri tra edilerek yeni saksya dikilir. Dikimden hemen sonra sulanr ve hafif glgeli bir ortamdan 15-20 gn toparlanmas salandktan sonra eski yerine tanr. Saks deitirmede dikkat edilmesi gereken kurallar nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

nemli adet i mekn bitkisi hakknda ksa bilgiler vermekte yarar vardr. DNELM Bu amala yetime koullar ve zellikleri bir birinden olduka farkl olan begonya, erelti otu ve kauuk seilmitir. S O R U Begonya: Begonyagiller (Begoniaceae) familyasnn en nemeli trlerindendir. Tropik orijinli bitkilerdir. ounluu otsu yapdadr. Bitkinin boyu tr ve eitlere gre 5 cm ile 1.8 metre arasnda deiir. Gelimi bitkilerinA kkleri trleDKK T rin zelliklerine gre lifli, soanl, rizomlu ve yumrulu olabilir. Begonyalar ok kymetli i ve d mekn bitkileri olduu iin dnyann birok lkesinde youn SIRA SZDE bir ekilde kltr yaplmaktadr. eit says 10 000in zerindedir. Begonyalar kk yaplarna gre grup altnda toplanrlar. Bunlar: a) lifli kkller, b) rizomlular ve c) yumrululardr. lk iki gruba girenler ounlukla AMALARIMIZbitkisi olai mekn rak kullanlmaktadr. oaltlmas; yaprak damarlar, yaprak elikleri, yeil elik ve tohumladr. Gbreleme bymenin aktif olduu dnemlerde yaplr. Gece scakl A16 Cnin altna K T P

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

228

Bahe Tarm-II

dmemelidir. Hastalk ve zararllara kar duyarl olduundan zamannda gerekli nlemler alnmaldr. En nemli trleri; Begonia hiemalis, Begonia tuberosa ve Begonia rextir. Erelti Otu: Polypodiaceae familyasnn nemli bir cinsi olan Nephrolopsis erisinde yer alan erelti otu evriminin henz tamamlamam sporlu primitif bir bitkidir. Dnyann tropik, suptropik ve lman birok blgesinde doal olarak yetimektedir. Erelti otlar son derece zarif, genelde sarkc formlu ve ok amal olarak kullanlabilen i mekn bitkileridir. Makrome ve askl sepetlerde zelliklerini en iyi bir ekilde sergilerler. En yaygn oaltm yntemi toprak st gvdelerinin topraa temas ettii yerlerden kesilerek ana bitkiden ayrmadr. nk toprak st yaylc gvdeler temas noktalarndan kk olutururlar. yice gelimi bitkilerin blnmesi ile de oaltlabilirler. Doku kltr yntemi ile de hzl bir ekilde oaltm yaplmaktadr. Sporlarla oaltm da mmkndr. Her ne kadar orman alt bitkisi ise de bol ktan holanr. Periyodik olarak 15-20 gnde bir gbrelenmesinde yarar vardr. Gece scaklnn 18Cnin altna dmemesi istenir. ok fazla hastalk ve zararls yoktur. Kauuklar: zellikle byk meknlarda yaygn kullanm olan kauuklar dutgiller (Moraceae) familyasnn Ficus cinsi ierisinde yer alrlar. Yapraklar ile n plana kan kauuklar i meknlardaki dk a ve neme dayankl bitkilerdir. ok nemli bir glge aacdr. Yeil elik, yar odunsu elik, hava daldrmas ve adi daldrmas ile oaltlr. Fazla ktan holanrlar. Gbrelemeye kar pozitif tepki verir. ok fazla hastalk ve zararls yoktur.

AALAR VE ALILAR
Aalar ve allar odunsu yapya sahip ok yllk bitkilerdir. Aalar ve allar formlarna, dokularna, kn yapraklarn dkp dkmemelerine, iriliklerine ve orijinlerine gre gruplandrlrlar. Kn yapran dkmeyen am, ladin, sedir, kauuk ve turun gibi aalar herdem yeil olarak adlandrlrlar. Bu gruba giren aalar her yl yaprak dkmezler. Yapraklarn 2-4 yl ierisinde azar azar yenilerler. nar, akaaa, yalanc akasya, kavak, dbudak, ss kiraz gibi aalarn ise yaz mevsimi sonunda nce yapraklarnn rengi deiir, daha sonra dklr ve ilkbaharla birlikte yeniden yapraklanrlar. ounlukla sonbahar yapraklar sar, krmz ve turuncuya dnerek son derece etkileyici grnm sergilerler. Dut, ss kiraz, sla, dantel als ve gilaboru sonbaharda renk harmonisi sergileyen bitkilere ait gzel rneklerdir. Aa ve allar meyveleri ile yaban hayatna da ok byk katklar salarlar. D mekn veya tasarm bitkisi olarak da isimlendirilen aa ve allar boylarna gre de snflandrlrlar. Boyu 16 metreden fazla olan baz akaaalar trleri, akkavak, ceviz, nar, kknar, hlamur ve sedir gibi aalar byk aa; ard, ginko, hu ve manolya gibi boylar 6-16 metre arasndakiler orta boylu, erguvan, ide ve vez gibi boylar 6 metrenin altndakiler ise kk boylu aalardr. Boyu 5 metrenin altnda olanlar ise al olarak deerlendirilir. Aalar tek gvdeli, allar ise ok gvdelidir.
SIRA SZDE

Aalar hangi zelliklerine gre snflandrlrlar, rnekler veriniz SIRA SZDE Aa ve allarn en nemli zelliklerinin banda gne nlarn szmesi ve zeminden D N E L M radyasyonu azaltarak evresine serinlik vermesi (ekil 10.3), yansyan ses kirliliini azaltmas ve hava kirliliine kar koruyucu grev yapmas gelir.
S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

229
ekil 10.3 Aalar ve allar Ses, Is ve Hava Kirliliini Azaltarak Daha Rahat Yaama Ortam Olutururlar (Harris, 1983).

Park ve bahelerde kullanlacak aa ve allarn seiminde bir iki tr hari orijinleri gz nnde bulundurulmaldr. rnein, kauuk, okaliptus ve turun tropik ve subtropik orijinli aalar olduundan i ve yksek blgelere dikilirse souktan zarar grrler ve bir iki yl ierisinde kururlar. Ss kiraz ve hlamur gibi aalar ise, Akdeniz sahillerinde istenildii gibi byyp geliemezler. Aalar ve allar glge, gzellik ve bazen de mahremiyet salamaya yardmc olduklar iin seimlerinde ok titiz davranmak gerekir. Bitki seiminde dikkat edilmesi gereken dier bir kriter de bitkilerin olgunluk devresinde alaca form ve irilikleridir. nk aalar byme sreci ierisinde srekli ekil deitirirler. Bitki seiminde en fazla hata seilen bitkinin ileriki yalarda alaca eklin ve formun tahmin edilememesidir. ekil 10.4de grld gibi sedir bitkisinin genlik dneminde sergiledii form ile olgunluk dneminde sergiledii form birbirinden olduka farkldr. Benzer form deiiklii birok aata grlr. Meknn etkin bir ekilde kullanlabilmesi asndan seilecek bitkinin zelliklerinin ok iyi bilinmesi gerekir. zellikle aalar ok farkl form sergilerler (ekil 10.4). Aalarn farkl formlarda olmas estetik adan nemlidir (ekil 10.5). Su kenarlarn salkm formlu hu, ladin, st ve ss dutu gibi aalar tercih edilir. nk sarkk formlu aalarla su arasnda nemli bir uyum vardr.

Aa ve allarn seiminde bitkinin olgunluk dnemindeki dokusu, irilii, ekli, formu, fonksiyonellii, byme hz, yaps, yaprak ve iek rengi, meyvesi, yaprak irilii ve benzeri kriterlere dikkat etmek gerekir.

ekil 10.4 Baz Aa ve allarn Genlik ve Olgunluk Dnemlerdeki Formlarna Ait Grnmler (ztan, 1968).

al bitkisi

Sedir Gen Olgun Gen Olgun Gen

At kestanesi

Olgun

230

Bahe Tarm-II

Genelde yuvarlak ve yayvan formlu aalar fazla yer kaplarlar. Bu nedenle byk park ve bahelere dikilmeleri nerilir. Ev bahelerinde ise kk boylu aalar ve allar daha sk kullanlr. Zira yazn ev ve evresine serinlik verirken kn da gne nlarnn yaam alanlarna ulamasn salarlar.
ekil 10.5 Farkl Aa Formlarna Ait rnekler

Stun eklinde

Piramidal

V-eklinde

Sarkc

Yuvarlak

Oval

Bitki seiminde ekolojik koullarn nemi hibir ekilde gz ard edilmemelidir. Kurak ve sulama olanann snrl blgelerde ahlat, al, ard, yerli am trlerimiz, hanm tuzluu, ide ve mee gibi trler tercih edilmelidir. Akaaa, nar, gknar, kavak, maz, imir ve porsuk gibi bitkiler ise glgeli ve nemli yerleri severler. Tuz oran fazla olan deniz kenarlarnda ise hurma, palmiye, yabani fstk, akakesme ve kermes meesi gibi trlerin daha baarl sonular verdii bilinmektedir. Kumul stabilizasyonlarnda Kbrs akasyas, okaliptus ve demir aac gibi hzl byyen bitkiler kullanlr. Bozuk ve irkin grnml alanlarn en ksa zamanda kapatlmalar amacyla hzl byyen aa ve allardan yararlanlr. Genelde hzl byyen aalarn dokular zayf ve gevrek olduundan olumsuz evre koullarndan daha abuk zarar grrler. Herdem yeil aalar ile yapran dken aalarn kullanm alanlar arasnda nemli farklar bulunmaktadr. Herdem yeil aalar a) snr, koruma ve mekn gizleme, b) dier bitkilere arka fon oluturma, c) bahe kelerinde ve girilerde, d) odak noktalarnda, e) rzgar kran ve f) k ayarlnda karla birlikte zel bir grnm elde etmek amalar iin kullanlrken yapran dkenler; a) bulvar ve caddelerde, b) glge aac, c) geni im alanlarnn grsel etkinliini artrma ve d) teras, veranda ve havuz kenarlarnda daha ok tercih edilmektedirler.

MEVSMLK EK YETTRCL
Mevsimlik iekler birden fazla ama iin kullanlrlar. Bu amalardan bazlar: ksa zamanda iek elde etmek, grsel etkinlii, kokusu, kamuflaj zellii ve tekdzelii krmadr.

Mevsimlik iekleri park ve bahelerin en etkileyici renkli elemanlardr. Mevsimlik iekler d meknlarn ksa srede renk ve canllk kazanmasnda en ok nem tayan bitkisel materyallerdendir. Mevsimlik ieklerin en avantajl yn, her mevsim veya her yl deitirilebilme olanadr. Bu nedenle mevsimlik iekler d mekn dzenlemelerine alma esneklii getiren en deerli elemanlardr. Mevsimlik iekler d mekna renk, koku, huzur ve canllk getirmek amacyla kullanl-

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

231

d gibi, tekdzelii yok etme, yzey etkisi yaratma, grnmek istenmeyen yerlerin ksa srede kapatlmas amacyla da geni lde kullanlmaktadr. Snrl lekli park ve bahe dzenlemerinde, balkon, duvar, veranda ve teraslarn bitkilendirme almalarnda da bahe ieklerinden yararlanlmaktadr. Mevsimlik iekler tr ve eit asndan olduka zengin bir koleksiyona sahip olduundan seiminde ou zaman glklerle karlalmaktadr. Geni yzeylerde kullanm sz konusu olduunda ok deiik renklerle karmak bir kompozisyon oluturmak yerine birbiriyle uyumlu ya da zt bir iki renkle yaln kompozisyonlar oluturulmaldr. Burada dikkat edilmesi gereken nemli nokta, birlikte kullanlan bitkilerin ayn anda ve srede iek amalardr. Bahe iekleri genellikle tek yllktr. Tohum ekiminden veya fide dikiminden itibaren genellikle bir yl iinde iek aar, tohumunu oluturur ve sonunda lrler. Mevsimlik ieklerin ertesi yl yeniden iek amalar sz konusu deildir. Ancak sarmak, kadife iei ve horozibii gibi bulunduklar yere tohumunu dken baz tek yllk iekler ertesi yl bu tohumlarn imlenmesi durumunda ayn yerde yeniden iek aabilirler. Pratik olarak mevsimlik ieklerinin her yl tohum veya fide yoluyla yetitirilmesi gerekmektedir. Mevsimlik ieklerin yazlk veya klk olanlarnn yan sra her iki mevsimde de iek aabilen trler mevcuttur. Klk olanlar iek amaya kn balar ve ilkbahara kadar devam eder. Yazlk olanlar ise yazn ieklenirler ve ieklenmelerini genellikle sonbahar sonlarna kadar srdrrler. Bu nedenle yazlk ve klk bahe ieklerinin farkl zamanlarda yetitirilmesi gerekir. Bahe ieklerinin bir ksm da ok yllktr. Bunlar yaamlarn uzun sre devam ettirebilirler. Hatmi, nergis ve smbl gibi baz ieklerin toprak alt organlar kutan fazla zarar grmediklerinden ertesi yl yeniden srerler ve normal olarak byme ve gelimelerini devam ettirirler. ok yllk ieklerinin mevsimlik iekler gibi her yl retilme zorunluluu yoktur. Biberiye, fesleen, lavanta ve kekik gibi aromatik bitkiler de mevsimlik iekler gibi park ve bahelerde rahatlkla kullanlmaktadr. Mevsimlik ieklerden be tanesinin adn yaznz.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

Buz iei, gazanya ve ipek iei hem ok ekici iekleri ve hem de yer rDNELM tc zellikleri ile park ve bahelerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Yllardr geni apta kullanlan mevsimlik ieklere ait baz rnekler: aslanaz, S O R U ate iei, camgzeli, Cezayir menekesi, hercai meneke, horozibii, Hsn Yusuf, kadife iei, kt iei, kasmpat, kirli hanm eli, papatya, petunya (kahkaha iei), portakal nergisi, sardunya, ebboy, turna gagas, unutma Tbeni, vapurDKKA duman ve yldz ieidir. Aslnda mevsimlik iek listesini epeyce uzatmak mmkndr. Her yl ok sayda yeni iek devreye girmektedir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

232

Bahe Tarm-II

zet
A M A

Ss bitkilerini tanmlamak. Ss bitkileri dendii zaman farkl zellikleri tayan ve hatta birbirleri ile yakn ilikileri ilikileri dahi bulunmayan ok farkl bitkiler akla gelir. Tek ortak zellikleri iek, meyve, yaprak ve formlar ile grsel etkinlik sergilemeleridir. Ss bitkileri asrlardr insanolunun akn, sevgisini, gcn, hznn ve zntsn simgelemi ve ou zaman da nemli teselli arac olmutur. Halklarn ss bitkilerine kar olan ilgileri geleneklerinden ve ekonomik glerinden kaynaklanmaktadr. Nasl lle Osmanlnn ve Hollandallarn simgesi olarak kabul edilmektedir. Ss bitkilerini ekonomik nemini anlatmak. Ss bitkileri yetitircilii ve kullanm dnyann birok lkesinde nemli bir sektr haline gelmitir. rnein, Hollandann milli gelirinin nemli bir ksm ss bitkileri sektrnden gelmektedir. Ss bitkileri Kolombiyann ihracatnda n sralarda da nemli bir yere sahiptir. Bata Antalya olmak zere zmir ve Yalova gibi iklimin uygun olduu illerimizde ss bitkileri sektr ciddi anlamda istihdam yaratmakta ve milli gelirimize katkda bulunmaktadr.

AM A

A M A

Ss bitkilerini snflandrp, amaca uygun kullanmn belirlemek. Ss bitkileri tamakta olduklar zelliklerine ve kullanm alanlarna gre aadaki ekilde snflandrlrlar: kesme iekler, i mekn bitkileri, yer rtcler, sarlc-trmanclar, aalar ve allar. En nemli kesme ieklerin banda gl, karanfil, krizantem, lle ve zambak gelmektedir. imlerin yan sra ksa boylu baz odunsu bitkiler de yer rtcleri grubu ierisinde deerlendirilirler. mekn bitkilerinin ounluunu tropik orijinli orman alt bitkileri oluturur. lkemiz doasnda yer alan sedir, ladin ve porsuk gibi baz aalar sergiledikleri muhteem formlar ile nemli bir yere sahiptirler. Kardelen gibi iek soanlar da lkemizin vazgeilmezleri arasnda yer almaktadr. Baz ss bitkeliri yetitiriciliini aklamak. Ss bitkileri yenilikleri en hzl kabul eden ve uygulayan reformcu ve nc bir sektr olarak dnyann birok lkesinde kendini kabul ettirmitir. lkemiz sahip olduu zengin floras ve ekolojik farkllklar nedeniyle ss bitkileri asndan son derece ansldr. Gl, karanfil, krizonten, lale, glayl gibi kesme ieklerin; begonya, erelti otu, kauuk gibi i mekan bitkilerinin; mevsimlik ieklerin; aa ve allarn yetitiricilii birbirinden farkllk gsterecektir.

AM A

10. nite - Ss Bitkileri Yetitiricilii

233

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir bitkinin kesme iek olabilmesi iin gerekli kriterlerden biri deildir? a. vazo mr b. erken iek dkme c. iek sap uzunluu d. yaprak zellii e. hastalk dayankllk 2. Eme-bkme budama teknii aadaki bitkilerden hangisinde uygulanr? a. Gl b. Begonya c. Sardunya d. Karanfil e. Krizantem 3. Kloroz nedir? a. Meyve dklmesi b. Erken iek ama c. Dik byme d. iek solgunluu e. Gen yapraklarda damarlar arasnn sararmas 4. Hidroponik yetitiricilik nedir? a. Topraksz kltr b. Suda bitki yetitirme c. Bir budama ekli d. Tomurcuk alma e. Sedde zerinde yetitiricilik 5. Aadaki bitkilerden hangisi her zaman yeildir? a. nar b. Ss kiraz c. Meelerin tamam d. Karaaa e. Sedir 6. Sprey tipi iek nedir? a. Bir sapta tek iek b. Bir sapta iki ve daha fazla iek c. ieksiz srgn d. Dikenli iek e. Kr srgn 7. Glayllerde iek yaps nasldr? a. Baak b. Salkm c. Spur d. emsiye e. Demet 8. Mevsimlik iekler genellikle hangi yntemle oaltlr? a. Yeil elikle b. Odun elii ile c. Tohumla d. Daldrma ile e. A ile 9. Aadaki ieklerden hangisi mutlak ksa gn bitkisidir? a. Gl b. Lle c. Karanfil d. Hercai meneke e. Krizantem 10. Aadaki aalardan hangisi en hzl byr? a. Ard b. Ladin c. Mee d. Okaliptus e. Turun

234

Bahe Tarm-II

Kendinizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. e 4. b 5. e 6. b 7. a 8. c 9. e 10. d Yantnz yanl ise; Kesme iekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Gl Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Gl Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yaln ise; Lale Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Aalar ve allar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Karanfil Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Glayl Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Mevsimlik iekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Krizantem Yetitiricilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise; Aalar ve allar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar
Baktr, . (2001). Kesme iek gl yetitiriciliinde alternatif verim budamas: Bkme. 6. Ulusal Seraclk Sempozyumu, s:195-199, 3-5 Eyll, Fethiye, Mula. Baktr, . (2010). Bitki Byme Dzenleyicileri: zellikleri ve Tarmda Kullanmlar. Hasat Yaynclk, stanbul. Besemer, S.T. (1980). Introduction to Floriculture, Editor: Roy A. Larson, Academic Press. Inc., New York. DeHertogh, A. ve M. Le Nard. (1993). The Physiology of Flower Bulbs. Elsevier, The Netherland. Dole, J. M. ve Wilkens H.F. (1999). Floriculture: Principles and Species. Prentice-Hall, Inc., New Jersey. Galbally, J. ve Galbally E. (1997). Carnations and Pinks for Garden and Greenhouse. Timber Press, pp1-310, Portland, Oregon, USA. Harris, R.W. (1983). Arboriculture. Prentice-Hall, Inc., New Jersey. Holley, W.D ve Baker R. (1991). Carnation Production II. Kendall/Hunt Publishing Company, USA, ISBN 0-8403-6308-7. Kazaz, S. (2010). Kesme iek Yetitiricilii Ders Notlar. SD Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm, Isparta. Korkut, A.B., (2004). iekilik. Hasat Yaynclk Ltd. ti., stanbul. Laurie, A., Kiplinger D.C. ve Nelson K. S. (1969). Carnation in Commercial Flower Forcing. p: 262282. McGraw-Hill, New York. Mamkolu, N. G. (2007). Trkiyenin Aa ve allar, NTV Yaynlar. Mercurio, G. (2007). Cut rose cultivation around the world. First Editon, 256p, Schreurs, The Netherland. ztan, Y. (1968). Dendroloji ve Bitki Kompozisyonu. T. Peyzaj Mimarisi Dernei Yaynlar, No: 3, Ankara. Petwee, J., (2000). International Cut Flower Manual. Elsevier International Business, The Netherland. Sarkka, L.E. ve Rita H. J. (1999). Yield and quality of roses produced by pruning or by bending down shoots. Gartenbauwwissenschaft, 64(4), 1. Yazgan, M.E., Uslu, A. ve zyavuz, M. (2009). Mekan Bitkileri ve Tasarm. Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi Yayn No.1575.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Gllerde klasik budama toprakl yetitiricilikte, emebkme ise topraksz yetitiricilikte uygulanr. Sra Sizde 2 Yan tomurcuklar alnmazsa ana tomurcuk kk kalr ve iein kalitesi der. Sra Sizde 3 Krizantemler ksa gn bitkileridir. O nedenle genlik dnemlerinde bitki gl olsun diye uzun gn, generatiflie geebilmeleri iin de ksa gn rejimi uygulanr. Sra Sizde 4 Saks deitirmede bir byk boy saks kullanlr ve iki hafta yar glge veya glge bir yerde muhafaza edilir. Sulamasna dikkat edilir. Sra Sizde 5 Aalarn snflandrmasnda yaprakllk, doku, ekil, form, orijin, boy ve iekleri gibi zelliklerine dikkat edilir. Sra Sizde 6 Aslanaz, kadife iei, petunya, ebboy ve vapurduman.

Szlk

235

Szlk A
Aborsiyon: Bitkinin herhangi bir organnn gelimesinin durmas ve lmesi. Aa olumu: Meyvede gelimenin tamamland ve hasat edilmeye uygun olduu fizyolojik safha. Aa: Tek gvdeli, ok yllk odunsu yapya sahip boylu bitki. Ana: Hastalk ve zararllara kar dayankllk veya bodurluk gibi stn zelliklerinden yararlanmak amacyla zerine kltr eidi alanan odunsu veya otsu bitki. Anavatan: Bitkilerin kltre alnmadan nceki tarihte ilk olarak bulunduklar-yaadklar yer. Andromonoik (Andromonocie): Bir bitkide farkl yerlerde erkek ve erselik ieklerin bulunmas. Anter: iekte erkek organn ba, iek tozu keseleri ve iek tozlarnn polenlerin olutuu blm. Apikal dominansi: Tepe tomurcuu tarafndan yan tomurcuk veya meristemlerin bymesinin engellenmesi. Arokarya (Araucaria araucana (Molina) K. Koch): ili arokaryas, fosil andan gnmze kadar gelebilen ok kymetli bir aa ve/veya i mekn bitkisi. Aromatik bitki: Baharat olarak da kullanlan gzel kokulu bitki. Arpack: Kska olarak da bilinen, ba soan retimi iin kullanlan ve tohum ekimi ile elde edilen kk soanlar. Aslan aaz (Antirrhinum majus L.): iekleri aslan az veya balk azna benzeyen nemli bir ss bitkisi. Bahe, saks ve kesme iek amacyla ska yetitirilir. A uyumazl: Ana ve kalem arasnda kaynamann salanamamas veya kaynamann snrl kalmas. A: ki bitki parasn birletirip kaynatrmak ve tek bir bitki gibi byme ve gelimesini salamak.

al: ok gvdeli, ok yllk odunsu yapya sahip ksa boylu bitki. elik: Kklendirmek zere ana bitkinin gvde, dal, kk ve yapraklarndan kesilerek hazrlanan bitki paras. tanak: Yumuak ekirdekli meyve trlerinde ksa meyve dallarnn birlemesi ile olumu geyik boynuzu eklindeki meyve dal. iek tomurcuu: Atnda iek oluturan tomurcuk. imlenme gc: Tohumlarn yeni bitki oluturmak iin ilk k oran. ok yllk bitki: yl ve daha fazla yaayan bitki.

D
Dalck: Yumuak ekirdekli meyve trlerinde uzun meyve dal. Daldrma: Bir daln ana bitkiden ayrlmadan kklendirilmesi. Dioik (Diocie): Erkek ve dii ieklerin farkl bitkilerde bulunmas. Dip srgn: Baz bitkilerin kk boaz ve evresinden kan srgn. Diploit: Somatik hcrelerinde normal olarak 2 set halinde kromozomu bulunan bulunun bitki Doku kltr: Steril koullarda bitkilerin srgn ucu ve embriyo gibi ksmlarnn zel olarak hazrlanm besi ortamlarnda oaltlmas. Dormansi: sel veya fiziksel nedenlerden dolay uygun ortam olmasna ramen tohumlarn imlenmemesi, tohumurcuklarn iek amamas veya srmemesi. Dllenme: Yumurta hcresi ile iek tozunun ekirdeinin birlemesi. Drup (Drupa): Tek tohumlu olan ve tamamen ovaryumun gelimesi ile oluan, perikarp, etli-sulu mezokarp ve sert endokarp olan meyve.

B
Ben dme: zmde meyvelerin yumuamaya balad ve yeil renginin, eitlerine gre beyaz, siyah veya krmzya dnmeye balad devre. Biberiye (Rosmarinus officinalis L.): Kudili olarak da bilinen ok yllk, yar odunsu aromatik bir bitki. Bileik iekliler: Birden fazla iee bir arada toplu olarak sahip olan bitkiler. Bireysel iek: ieklerin bitki zerinde tek tek ayr yerlerde bulunmas. Bodur ana: Zayf gelien ve zerindeki eidi de zayf gelitiren ana.

E
Ekzokarp: Ovaryumun gelimesi ile oluan meyvenin en d tabakas. Endokarp: Ovaryumun i duvarnn ligninlemesi ile oluan tohumun sert d ksm. Erkek ksrl: Erkek ieklerin eitli sebeplerden dolay aktif olamamas. Erselik (erdii, hermafrodit): Erkek ve dii organlarn ayn iekte bulunmas. Emeya (Aechmea spp.): Gsterili pembe iei olan tropik orijinli bir i mekn bitkisi.

236

Bahe Tarm-II

F
Fakltatif: Zorunlu olmayan. Filoksera: Asmalarn kklerinde (veya yapraklarnda) yaayan ve emerek ikinlik oluturan kk bcek. Fizyolojik Erdii: Erkek organ fonksiyonel olmayan iek. Form: Biim.

K
Kaletya (Calathea crocata G. Mey.): Tropikal orijinli bir salon ss bitkisi. Kapama bahe: Yalnzca bir meyve tr ile tesis edilen meyve bahesi. Karg: Yumuak ekirdekli meyve trlerinde 5-20 cm uzunlukta olan meyve dal. Karn izgisi: Meyvede sap ukurunu iek ukuruna birbirini balayan ie kk veya knt eklinde hat. Kark tomurcuk: Atnda yaprak-srgn ile birlikte iek oluturan tomurcuk. Karpel: Tohum taslaklarn rten ve deiime uram yapraktan oluan bir ka gzl yap. Katlama: Baz bitkilerde tohumun imlenmesi iin -be gnden birka aylk sreye kadar nemli ortamda tutulmas. Kendine tozlanma-dllenme: Bir bitkinin iek tozlarnn kendi dii ieini veya ayn eide ait dier bitkilerin dii ieklerini tozlayp dllemesi. Kendine uyumaz: Bir bitkinin iek tozlarnn kendi dii ieini veya ayn eide ait dier bitkilerin dii ieklerini dlleyememesi. Kendine verimli: Bir eide ait bitkilerin ieklerinin kendi kendini dlleyerek meyve oluturmas. Kentya (Howea forsteriana Becc.): Palmiye benzeri bir i mekn bitkisi. Kese: Yumuak ekirdekli meyve trlerinde yedek besin maddelerinin birikmesi ile oluan ikinlik. Kesme yeillik: Kesme ieklerin grselliini artrmak iin kullanlan kk yaprakl bitki. Ksa gn soanlar: Ba balamak iin 12 saatin altnda gn uzunluu isteyen soanlar. Ksrlk: Eey organlarnda normal eey hcrelerinin (gametlerin) oluamamas. Klon: Kkeni tek bitki olan ve bu bitkiden eeysiz olarak oalm, birrnek genetik yapdaki bitkiler topluluu. Kloroz: Genellikle topraktaki kire ykseklii nedeniyle demirin alnamamasndan kaynaklanan yaprak sararmas. Koltuk srgn: Yaprakla gvde arasndan kan srgn. Korm: Farkllam ve depo organ grevi yapan ksa, ikin toprak alt gvdesi. Yapsnda hem soan hem de yumru yer alr. Kumkuat (Kamkat) (Fortunella spp.): ok kk meyveli bir tr turungil, i mekn bitkisi. Kuburnu (Rosa canina L.): Yabani gl, gl anac olarak da kullanlan nemli bir al. raklar olan saks ve bahe bitkisi. rn genel ad. tohum ve meyve organlarnn olutuu dnem.

G
Generatif geliim: Bitkilerde ieklenmenin balad, iek, Generatif retim: Tohumdan bitki yetitirilmesi. Genetik alma: Dllenme sonucu oluan bireylerin ebeveynlerine ve birbirlerine benzememesi. Gerbera (Gerbera jamesonii L.): Bileikgiller familyasna ait ok gsterili bir kesme iek. Gerek meyve: iein dii organnn yumurtalk ksmnn etlenip sulanmasyla oluan meyve. Gibberellik asit (GA): Doal bir bitki hormonu. Gilaboru (Viburnum opulus L.): Asya ve Avrupa orijinli ok gzel bir ss als. Ginko (Ginkgo biloba L.): Ginko, muhabbet aac, yaayan fosil trlerine ait ok nemli bir aa. Guzmania (Guzmania ligulata L. (Mez.): Orta ve Gney Amerika orijinli ieini atktan sonra len nemli bir i mekn bitkisi. Gynoik iek: Bir bitkide sadece dii ieklerin bulunmas. Gypsophilla (Gypsophilla peniculata L.): Trke ad gelin teli veya ven olan nemli bir kesme iek ve tbbi bitki.

H
Herbisit: Yabanc otlar ldrmek iin kullanlan kimyasallaHeterozigot: Diploid hcrelerinde herhangi bir gen iin iki farkl alleli bulunan bitki. Hidroponik kltr: Su kltr. Hipokotil: Tohum imlendikten sonra kk ile enek yapraklar arasnda kalan ksm. Hzme: Elma ve armutta ieklerin ana bir eksen zerinde olumas (kimoz ve rasemoz iek tipi).

I-
Itr (Pelargonium graveolens L. Herit): Gzel kokulu yapki yllk bitki: Tohum ekildikten sonra iek ap tohum oluturabilmek iin iki byme sezonuna veya yla ihtiya duyan ve sonrasnda len bitki.

Szlk

237

L
Lle Devri: 1718-1730 yllar arasndaki Osmanl mparatorluu dnemi (Padiah III. Ahmet Dnemi). Lippia: Otsu yapda ve kk pembe iekli, Akdeniz sahilinde doal olarak yetien yaylc bir bitki.

Protandri: Bitkinin erkek organlarnn dii organlarndan nce olgunlamas, erkek gametlerin dii gametlerden nce olgunlamas durumu. Protogini: Bitkinin dii organlarnn erkek organlarndan nce olgunlamas, dii gametlerin erkek gametlerden nce olgunlamas durumu.

M
Meristem: Srekli blnme zelliinde hcrelere sahip dokudur. Kk ve srgn ularnda bulunanan meristemlere apikal meristem denir. Mezokarp: Ovaryumun gelimesi ile oluan meyvenin kabuk ile ekirdek arasndaki orta tabakas. Monoik: Bir bitkide erkek ve dii ieklerin farkl yerlerde bulunmas. Mutant: Genetik yaps deiime uram bitki veya eit.

R
Rizom: Farkllam toprak alt gvdesi.

S
Soan: Ksa sapl, etli yaprak pullar ve merkezi bir taban olan ve genelde dnda koruyucu zar bulunan farkllam gvde. Souklama ihtiyac: sel dormansinin krlmas iin bitkilerin genelde 0C ile +7C arasndaki scaklklarda me istei. Solidago (Solidago spp. L.): Altn ubuk olarak da bilinen ok yllk otsu bir ss bitkisi. Soymuk dokusu (floem): Fotosentez sonucu retilen organik maddeleri kklere ya da bitkinin dier organlarna tayan iletim dokusu. Sprey: Dank, bir sapta birden fazla iek bulunmas. Standart iek: Bir sapta sadece bir iek bulunmas. Steril: Temiz. Subtropik: Tropik ve lman iklimler arasnda yer alan iklim ekli (r. Akdeniz sahil blgesi iklimi). Sukulent: Genelde l gibi kurak blgelerde yetien ve farkllam gvdelerinde bol miktarda su bulunduran bitki. Ss bitkisi: Grsellii n planda olan bitki.

N
Ntr gn bitkisi: Vejetatif aamadan ieklenmeye geebilmek iin herhangi zel bir gn uzunluuna ihtiya duymayan bitki.

O-
Ocak: Fidan ukuruna birden fazla fidan dikilerek yaplan ok gvdeli yetitiricilik sistemi. Odun dokusu (xylem): Kklerden alnan suyu ve bu suyun iindeki bitki besin maddelerini bitkinin dier organlarna tayan iletim dokusu. Okaliptus (Eucalyptus spp.): Gney Afrika orjinli nemli bir orman aac. Orta gn soanlar: Ba balamak iin 12-14 saat gn uzunluu isteyen soan. Otsu bitki: Tayc gvdesinde odunsu oluum olmayan ve ounlukla bir yl yaayan bitkiler. Ovl: Tohum tasla, ovaryumun embriyo kesesini ve yumurta hcresini tayan, dllenmeden sonra tohumu oluturan ksm. n soutma: Hasattan sonra meyvelerin ssnn drlmesi iin yaplan soutma.

T
Taban araziler: Etrafna gre ukurda kalan araziler. Ta: Meyve aacnn gvde, dal ve yaprak gibi toprak st organlarnn oluturduu yap, karnabaharda bitkinin byme konisi olan u ksmnn dallanmas ile meydana gelen ksm. Tek yllk bitki: Tohum ekildikten sonra ayn yl ya da byme sezonu ierisinde tohumdan tohum oluturan bitki. Tbbi bitki: Baz hastalklarn tedavisinde kullanlan bitki. Tohum anac: Tohumdan kan ve zerine a yaplarak fidan retiminde kullanlan bitkisel materyal (r). Tohum kabuunun andrlmas: Fiziksel dormansi gsteren tohum kabuklarnn andrlarak fiziksel engelin ortadan kaldrlmas. Tomurcuk alma: Baz kltr bitkilerinde ana tomurcuklarn veya ana tomurcuun altndaki tomurcuklarn kopartlmas. Topuz: Boum aralar birbirine ok yakn olan en ksa meyve dal.

P
Partenokarpi: Dllenme olmadan tohumsuz meyve oluumu. Pergola: Genelde bahelerde yer alan stunlar veya direklerden yaplm etraf sarlc-trmanc bitkilerle donatlm glgelik. ppm: Milyonda bir ksm. Prepare soan: Yeterli souklanmasn alm, dikime hazr soan.

238

Bahe Tarm-II

Tozlayc: Meyve bahelerinde esas eidin meyve verebilmesi iin iek tozu kayna olarak kullanlan bitki-eit. Triploit: Somatik hcrelerinde 3 set halinde kromozomu bulunan bulunun bitki.

U
Uyur gz: Olutuktan sonra dinlenme halinde kalan ancak iddetli budama gibi zorunlu durumlarda srerek dal, yaprak oluturan tomurcuk. Uzun gn bitkileri: iek amak iin gndzleri klanma sresinin 12 saat ve zerinde olmasn isteyen bitkiler. Uzun gn soanlar: Ba balamak iin 14 saatin zerinde gn uzunluu isteyen soanlar.

V
Vegetatif oaltma: Eeysiz oaltma, bitkilerin kk, gvde, dal, yaprak, ve meristematik dokular kullanlarak yaplan oaltma. Vejetatif geliim: Bitkilerde ieklenmenin balangcna kadar olan, kk ve yaprak organlarnnn gelitii dnem.

Y
Yabanc tozlanma-dllenme: Bir bitkinin baka bir eide ait bitkinin iek tozu ile tozlanmas-dllenmesi. Yalanc gvde: Soan, prasa, sarmsak gibi bitkilerde yapraklarn bireyselletii nokta ile toprak arasnda kalan beyaz ksmdr. Yeil soanlar ve prasann tketilen beyaz ksmlar yalanc gvdedir. Yalanc meyve: iek sap, iek tablas veya iek rts gibi iein dier organlarnn da yumurtalkla birlemesi ile oluan meyve. Yastk: Sebze fidelerinin yetitirildii zel yer. Yllk srgnler: Ayn yl tomurcuktan oluan srgn ya da dal. Yumru: Depo grevi yapan, d zarsz, farkllam toprak alt gvdesi.

Dizin

239

Dizin A
Aborsiyon 31, 34, 36, 55, 68 Adventif gz 80, 89-91 Aa olumu 23 Aktif tomurcuk 80 Amygdalin 33 Ana 4, 8, 9, 12, 13, 16, 19, 21, 22, 24, 31, 32, 36, 37, 40, 41, 44, 47, 49, 53, 56, 61, 64, 68, 71, 73, 82, 83, 85, 96, 102, 103, 109, 114, 115, 124, 219, 221, 222 Anavatan 3, 10, 13, 16, 29, 33, 37, 41, 45, 53, 58, 62, 65, 66, 69, 79, 85, 89, 92, 101, 110, 111, 121, 126, 133, 135, 145, 148, 151, 153, 156, 157, 161, 167, 171, 175, 179, 183, 193, 196, 199, 202, 205, 220 Andromonoik 199, 203 Antioksidant 58, 66, 85, 202 Antosiyanin 85, 107, 183 A 4, 8-13, 16, 19, 20, 22, 24, 31, 32, 36, 40, 41, 44, 47, 49, 56, 57, 60, 61, 64, 68, 70-73, 82, 83, 91, 93, 109, 124 A noktas 20 A uyumazl 13, 32 Ate yankl 10, 23 iek tomurcuu 5, 14, 30, 31, 33-35, 38, 42, 46, 55, 86, 130, 151, 223, 224 iek tozu 6, 11, 34, 39, 43, 63, 67, 73, 93, 112, 180 ift meyve 58 ift tohum 58 otanak 67, 68, 69 r 4, 8, 9, 13, 22, 32, 36, 41, 44, 47, 49, 56, 57, 61, 62, 64, 71, 73, 109

D
Dalck 5, 10, 90 Daldrma 9, 16, 19, 41, 44, 68, 91, 96, 114 Deiik doruk dall 22, 57, 61, 65 Dinlenme 7, 12, 21, 31, 34, 35, 44, 47, 54, 60, 71, 87, 90, 91, 185, 227 Dioik 54, 73, 93, 96, 112 Dip kazan 20 Dip srgn 14, 16, 24, 66, 68, 114 Diploit 6, 11 Dii aa 54, 73, 115 Dii iek 54, 62, 63, 66, 67, 70, 73, 81, 93, 96, 111, 112, 179, 180, 194, 197, 200, 203 Dii organ 5, 11, 14, 15, 17, 18, 30, 31, 34, 38, 40, 42, 43, 46, 47, 58, 66, 80, 85, 90, 93, 103, 122, 127, 130, 134, 136, 146, 168, 172, 176, 180, 206, 224 Diicik borusu 5, 11, 14, 34, 46 Doku kltr 9, 64, 68, 87, 217, 221, 228 Don 7, 12, 14, 18, 19, 24, 29, 31, 33, 34, 35, 44, 47, 55, 60, 84, 91, 106, 111, 115, 124, 128, 131 Doruk dall 22, 57, 61, 65, 71 Dkm 68 Dllenme 6, 7, 11, 15, 16, 31, 34, 35, 39, 43, 46, 54-56, 59, 60, 63, 67, 70, 81, 93, 104, 112, 122, 123, 127, 130, 134, 137, 146, 149, 151, 154, 158, 172, 180, 185, 200, 203, 206 Drenaj 12, 19, 40, 68, 95, 105, 106, 123, 169, 196, 200, 203, 207, 220 Drup 30, 34, 39, 54 Dumura uram 43, 46

B
Basit meyve 30 Ben dme 83 B-karoten 33, 179, 184, 188, 202 Bodur 4, 6, 8, 9, 13, 16, 21, 22, 40, 41, 44, 64, 122, 133, 135, 136, 137, 138, 226 Bolu fnd 66, 68 Brix 84

C-
Cumba 54 ala 13, 58 anak yaprak 5, 17, 30, 34, 80, 85, 88, 103, 130, 134, 136, 146, 168, 172, 176, 185 ardak 94 ekirdeksiz 17, 79, 80, 81, 96, 106, 107, 203 elik 9, 16, 19, 24, 41, 44, 47, 49, 61, 68, 83, 91, 95, 114, 115, 219, 221, 222, 227, 228 eit 3-13, 15-19, 21, 23, 24, 29, 30-37, 39-51, 54-61, 63-68, 70, 71, 73, 74, 80, 81, 82-85, 89-91, 93, 96, 97, 101-116, 122, 124-127, 129-131, 133-137, 140, 146-154, 157, 158, 160-171, 176, 177, 179-181, 183-185, 188, 189, 193, 196199, 201-207, 209, 215, 218-227, 231 tanak 5, 10 tlama 54, 55

E
Ekzokarp 30, 34, 54 Embriyo 31, 36, 54, 55, 58, 63, 68, 104 Emzik 111, 114 Endokarp 30, 34, 46, 54 Entegre mcadele 110 Erdii 18, 80, 122, 127, 139, 154, 180 Erkek aa 54, 55, 56

240

Bahe Tarm-II

Erkek iek 18, 54, 62, 63, 66, 67, 70, 80, 93, 111, 112, 179, 180, 194, 197, 200, 203 Erkek ksrl 146 Erkek organ 5, 11, 17, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 93, 103, 111, 122, 127, 130, 134, 136, 146, 154, 168, 172, 180, 185, 200 Erselik 5, 6, 11, 14, 17, 24, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 81, 85, 90, 93, 96, 103, 134, 136, 139, 146, 149, 151, 154, 158, 180, 185, 200, 206, 219 Eterik ya 102, 104, 108

bzmesi 64 kararmas 64 kiz i 58 kiz meyve 31, 39 lek ars 111 lekleme 112, 114, 115 ndol btirik asit (IBA) 114 pe alma 125 zoterm 81

F
Fenerlenme 67 Fs meyve 54 Fide 85-87, 121, 123-125, 128-130, 132, 139, 147, 149, 150, 152, 159, 161, 170, 177, 178, 186, 194, 197, 201, 204, 207, 208, 221, 223, 231 Flavedo 104 Flavonid 102 Fotoperiyot 85 Frigo fide 87 Fumigasyon 89

J
Juglon 64

K
Kal 65 Kallus 83 Kanama 64 Kanatk 102, 134, 136 Kapama bahe 10, 14, 15, 18, 32, 62, 113, 195 Karagz 54, 55, 57 Karanfil 66, 68, 218, 220-222, 232 Karg 5, 10, 11 Karn izgisi 43 Kark tomurcuk 5, 11, 14, 46, 62, 90 Karpel 5, 11, 46, 58, 70, 154, 168, 172, 197, 200 Katlama 9, 207 Kaynatrma 83 Kedicik 66 Kendine uyumaz 34, 37, 39, 43, 104 Kendine verimli 6, 15, 18, 31, 32, 34, 39, 43, 59, 63, 73, 81, 90 Kerevet 36 Kese 5, 10, 103, 104, 146 Ksa budama 83 Ksrlk 31, 172 K gzleri 80 Kire 7, 12, 15, 17-19, 24, 31, 32, 35, 40, 41, 44, 56, 68, 71, 82, 91, 105, 109, 113, 123, 137, 181, 223, 227 Kirpi 70, 72 Klon 8, 9, 13, 16, 22, 24, 32, 36, 41, 44, 49, 61, 64, 71, 73, 172, 173 Kloroz 7, 12, 13, 15, 21, 24, 31, 44, 64, 71, 105, 219 Kordon 84, 94 Korolla 80 Koruk 83 Kotiledon 65, 133, 136

G
Gal iei 111 Gametofitik 59 Genlik ksrl 6, 7 Generatif 102, 153, 158, 179, 180, 184, 185, 207 Gerek meyve 5, 6, 12, 46, 67, 73, 93, 132 Giberellik asit 11 Glikozid 102 Goble 22, 32, 57, 61, 71, 83, 84, 109 Guyot 84 Gn uzunluu 86, 96, 127, 137, 146, 152, 157, 158, 169, 180, 181, 188, 194, 221, 223 Gne yankl 3, 4, 7, 12, 15, 18, 40, 64, 169, 219 Gynoik 197

H
Hendek daldrma 9, 10 Her dem yeil 85, 96 Herbisit 95, 110, 156, 174, 186, 195, 198, 200, 201, 204 Herek verme 138 Heterozigot 9 Hzme 5, 11 Hydrosiyonik asit 33

Dizin Kk boaz 20, 21, 46, 90, 92, 95, 121, 126, 130, 153, 178, 179, 201, 221 Kurak 10, 12, 13, 17, 21, 32, 35, 46, 47, 53, 56, 58, 60, 65, 68, 69, 71, 73, 83, 113, 115, 152, 158, 181, 184, 230 Kurutma 33-36, 42, 61, 79, 81, 84, 110-115 Kkrtleme 36

241

S
Saf tomurcuk 34, 58 Salamura 45, 47, 49 Salkm seyrelmesi 54, 55 Scaklk toplam 55, 60, 105 Souklama 7, 9, 15, 19, 31, 34, 35, 40, 55, 60, 63, 68, 82, 86, 87, 90, 96, 149, 168, 172, 176, 207, 219, 224 Solarizasyon 89 Somak 46 Sb 43 Stenospermokarpi 81 Steril 222, 223 Stigma 6, 62, 63, 66, 93, 158, 194, 200, 203 Stolon 85, 87, 96 Suda znebilir kuru madde 84, 95, 110 Slk 80, 89, 133, 136, 196

L
Lentisel 38

M
Mal 78, 88, 95, 96, 174, 195, 198, 201, 204 Mastik 56 Masura 78, 86-88, 124, 128, 132, 159, 160, 177, 178, 194, 197 Mays buketi 34, 42, 58 Meyve douu 112 Mezokarp 30, 34, 46, 54 Mikro klima 18, 45 Monoik 62, 66, 70, 73, 194, 197, 199, 200, 203 Mutant 6 Mnavebe 86

T
Taban suyu 12, 17, 19, 40, 60, 64, 68, 71, 88, 94, 105, 113, 115, 203, 219, 220 Ta 4-8, 10, 11, 14, 16, 17, 21, 22, 29, 30, 34, 38, 42-46, 54, 56, 58, 62, 64, 65, 70, 71, 80, 85, 102, 103, 111, 115, 122, 127, 130, 134, 136, 146, 148-154, 158, 168, 172, 176, 185, 195, 197, 199, 203, 217, 220, 223, 224 Ta yaprak 5, 11, 14, 17, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 85, 103, 130, 134, 136, 146, 154, 158, 168, 172, 176, 185, 195, 197, 199, 217, 223 Tansiyometre 21, 110, 221 Ta hcresi 12 Tatura 32 Tepe daldrma 9, 16, 68 Terbiye ekli 57, 84 Topuz 5, 10, 11 Torus 78, 89, 90, 92, 96 Tozlanma 6, 11, 34, 39, 40, 43, 44, 46, 54, 55, 59, 60, 63, 67, 68, 70, 71, 81, 93, 104, 112-115, 134, 146, 168, 176, 180, 185, 197, 200, 203 Tozlayc 6, 7, 11, 13, 19, 31, 34, 37, 39, 40, 43, 55, 56, 59, 60, 63, 67, 68, 70, 73, 81, 104, 115 Triploit 11 Turfanda 7, 33, 34, 37, 39 Tuz 4, 88, 105, 135, 230

N
Neferiye 80

O-
Ocak 18, 66, 68, 69, 73, 87, 91, 95, 109-114 Ostiolum 111 Ovl 58, 62, 66 n soutma 23, 84, 89, 224

P
Palmet 22 Partenokarpi 11, 67, 81, 112, 203 Pas 110, 220, 223, 224 Periyodisite 6, 46, 47, 53, 55, 59, 66, 108 Piramit 22 Poliembriyoni 104, 109 Protogeni 146, 180 Puflama 108 Pulluk taban 20 Ps 62, 66, 67, 70 Pskl 62, 67, 70

R
Reine 57 Reseptif 67

U-
U alma 22, 65, 94, 125, 221, 223 U tomurcuklar verimli 65 Uyumazlk 6, 36, 39, 43, 54, 59, 61, 67

242

Bahe Tarm-II

Uzun gn 86, 157, 158, 169, 170, 176, 180, 181, 188, 207, 221, 222 rn dal 94 zmck 90 zms meyve 85, 92, 96, 104

V
Vejetatif 9, 13, 16, 32, 49, 56, 94, 95, 102, 109, 149, 179, 180, 186 Vitamin 4, 10, 53, 58, 62, 66, 92, 102, 179, 183, 188

Y
Ya asitleri 45, 53, 58, 62, 66 Yalanc meyve 5, 12, 15, 85, 96 Yan tomurcuklar verimli 63-65 Yarma 30, 43, 83 Yediveren 85, 108, 110 Yenileme budamas 69 Yumak 70, 72 Yumru 46, 169, 205, 216, 227 Yumurtalk 5, 11, 12, 14, 30, 34, 111, 158, 168, 169, 185, 197, 200, 203

Z
Zigot 9, 54 Zuruf 67, 69