... .

TURKIY E' NI
Editor
M. Deal Oguz
~ @ c >
T . e . KULTUR VE TURlz M BAKANLIGI YAY INLARI
T.C. KOnUR VETURiZM BAKANUGI
KUTUPHANElER VE YAYIMlAR GENEl MUDURlOCO
3158
SANAT ESERLERi Dizisi
471
ISBN: 978-975-17-3368-9
www.kulturturizm.gov.tr
e-posla :yay im I a r@ku I tu rtu ri zm .gov. tr
Turkiye' nin somut olmayan kultUrel mirasl / Ed. M. Oeal Oguz;
Melin Yazarlan Selean Gur<;:aylr .. . lve
Fotogra(lar Erdogan Yavuz.- Ankara: Kultlir ve Turizm
Bakanllgl , 2008
312 S.: rnk. res; 31 em.- (KLiltLir veTurizm Bakanl 'g' yaYlnlan;
3158. KLitLiphaneler ve Yaylmlar Genel MLidLirlugu sanat
eserleri dizisi ; 471)
ISBN: 978-975-17-3368-9
I. Oguz, M. Oeal. II. Gun;:aylr, Selean. III. Yavuz, Erdogan. IV Seril er
306.4 70956 'I
KOOROiNATOR
Necla Yavuz
FOTOGRAFlAR
Erdogan Yavuz
GRAFiK TASARIM
Murat Hallel , Mehmel GLiven.
METiN YAZARLARI
Ahmet Asian, Nuray Aykanal, Direk Beden, Ferya
Petek Ersoy, Nurhan Girge<;, Selcan GUr/;:aylr, Tug<;: e 1?l khan,
Karagoz, Seval Kaslmoglu Onver, Bengisu Kolcu,
Ezgi Melin, Fatih Aycan Ozenturk.
YAPIM
Grafiker Ltd.
Oguzlar Mahallesi 1. Cadde 33. Sokak No: 6 Balgat-ANI<ARA
Tel: 03122841639 (pbx) Faks: 031228437 27
web: www.grafiker.com.tr
e-posta: grafiker@grafiker.eom.tr
SiRiNCi BASK!
2000 adet.
BASIM VERi, TARiHi
Ankara, 2008.
i'
. ' '
.-
Onsoz
Kultlirler arasl ve etkileimin yogun bir bic;imde yaandlgl gunumuzde toplumsal
kalklnmanln yolunun kCilturel kalklnmadan gec;tigi artd< yadslnamaz bir gerc;ege
Sahip oldugumuz sanatsal, kultUrel ve tarihi birikimi gec;miten gunumuze
gelecege aktarmak daha cia bnemlisi kendi insanlmlz yanlnda dunyaya
tanltmak kulturel kalkmmamlz ic;in son derece onemlidir.
Somut ve somut olmayan kulturel varllklann birbirleriyle etkileim ic;inde olclugunu ve
aynl derecede onem taldlgml goz ardl edemeyiz. Abila Llretilene saygl duyan bir anlaYI dog-
rultusunda anltlar, tiyatrolar, tapillaklar gibi SOlllut tarihsel mirasln yanlnda danslar, bayramlar,
yeme-ic;me allkanllklan gibi somut olmayan kliltur varllklannln yaatllmaslnl ve korunmasml
ongoren bir zihniyeti benimsemekteyiz.
"Turkiye'nin Somut Olmayan Kulturel Mirasl" adll c;,:allmamlz kulturumuzun paha bic;ilmez
ogelerini kaylt altma almaY,1 ve gelecek kuaklann ilgi ve bi lgisine sunmaYI amac;lamaktadlr.
Hedefimiz; okuyan, duunen ve ureten bireylerin oluturdugu, c;agda kLdtLlrel ogeleri
aigiiayabilen, kendi degerleriyle ve barllk bi r topluma ve kLilturel birikimimizi
LIIkemiz kitlelerle tanltlrarak evrensel kultur ic;,:erisincleki mutena yerimizi almaktlr.
Destek vermekten mutluluk duyclugumuz bu tur artmaslllI diliyor, emegi
gec;enleri kutluyorum.
Ertugru I G (j NAY
Kultur ve Turizm Bakanl

"Somut olmayan kulturel miras" terimi, "somut kulturel miras" dogal bir
sonucu olarak klsa adl UNESCO olan Milletler Egitim, Bilim ve Kultur Kurumu'nun
"kultur varilidannrn korunmasJ" yuruttugu programlar sirasmda Bu terimin ortaya
Turkiye'nin de ic;inde bulundugu 20 ulke tarafmdan 1946 yll rnda kurulan UNESCO'nun
60 ylll tarihi kadar olmasa da uzun bir donemi" ve oykusu vardlr. Bu uzun oykunun
en onemli birini UNESCO Genel Kurulu'nda 16 Kaslm 1972 tarihinde kabul
edilen Dogal ve KUltiirel Diinya Mirasmm Korunmasl Sozlemesi Turkiye'nin
1983 ydmda taraf oldugu bu sozle?me, amac; ve ilkeleri baklmmdan tarihi yapllarl, sit alanlannl
ve dogal-kulturel c;evreyi korumaya yonelik ve insanllgm binlerce ydda
meydana getirdigi kultClrel somut yapllan ve bu yapllann ic;inde yer aldlgl dogal c;evreyi
korunmasl gereken kulturel miras olarak Bu dayall olarak
"Ounya Kulturel Miras Listesj " ne Turkiye'den aralannda Divrigi Kii lliyesi, Coreme, Tarihi istanbul,
Nemrut Dagl, Pamukkale, Xanthos-Lettoon, Safranbolu ve Truva'nm bulundugu 9
tarihi ve dogal-kulturel miras almml?tJr. Gerek Turkiye'den gerekse dunyadan bugune kadar bu
I isteye all nan 851 kulturel m iras ornegi ne bakJld Igi zaman kolayllkla gorulecegi gibi, I istedeki
kulturel miraslann tamaml "tarihsel yapJlar" "eski uygarllklara ait sit alanlarr" ve "kimi guzellik
ve kClitUrel ozellikleriyle dogal mekanlar" oldugu gorulur.
Su uyguianmasl slrasmda ve gec;en zaman i<;inde gorulen ve soziu kultUr
yapan <;evrelerce dile geti ri len en buyuk eksikl igi ise, ya?ayan ku ItUre, insana ve
gunumuz insanlnln atalanndan miras olarak devrallp veya kultur
neden olan etmenler yuzunden koruyamadlgl kulturel mirasa yonelik bir
olmamaslydl .
1972 yukarrda saydlglm nedenlerle daha kabul edildigi tarihten itibaren
kultur c;evrelerince UNESCO, bu klsa zamanda dikkate alarak
mimari veya dogal c;evre gibi "somut" olan kultLlr ve doga mi rasrnln yanrnda c;ogu dille aktanlan,
usta C;lrak i<;inde ve okul yani geleneksel ortamlarda
gorerek ogrenilen " somut olmayan" kulturel mirasrn da korunmasl gerektigi tezini benimsedi
ve bu konuda birc;ok yerel, bolgesel veya uluslar arasl toplantdar duzenleyerek, insanlJgm
dikkatini bu noktaya c;ekmeye UNESCO Genel Konferansl'nln 1989 yllmda aldlgl PopUier
ve Geleneksel Kiiltiiriin Korunmasl Tavsiye Karan bu bir anlamda donum noktasl
oldu.
UNESCO'nun kultur tarihleri ve sUrec;leriyle ele aldlglm UNESCO/ KijltiJr ve
TiJrkiye (Oguz 2007) adll maka!ede de gorulecegi gibi, somut olmayan kulturel mirasln korunmasl
yonelik hazlrlil< ozellikle bu tavsiye karanndan sonra hlz
1990'11 Yillar boyunca UNESCO, tlpkl 1972 oldugu gibi insanllgln korunmasl
gereken somut olmayan kl"dturel miraslnln bir listesinj hazlrlamak ve belli olc;utler ic;inde
bunlann korunmastna yonelik bnlemler almak ic;in proje ve programlar
Bu programlardan en onemlilerinden biri "insanhgm Sozlli ve Somut Olmayan KUlturel Miras
ilam"dlr. Bu programa kazandlrmak ic;in hazlrlanan 1'I<i1avuz" klsa s(.'Irede
c;ogalttlarak butun UNESCO uyesi lilkelere bu sonunda 2001, 2003
ve 2005 ytllartnda uC; kez ilanl Toplam 90 ula?an bu program
<;erc;evesinde Turkiye'den Meddahhk Gelenegi ve Sema Torenleri insanllglll Sbzlli ve Somut
Olmayan KultLirel Mirasl olarak kabul edilmi?tir.
Bu ve benzeri program ve projelerin ve nihayet uzun ve sonunda
17 Ekim 2003 tarihinde UNESCO'nun 32. Genel Konferansl sirasinda Somut Olmayan KUlturel
Mirasm Korunmasl 32. Genel I<onferans'ta UNESCO uyesi 191
Lilkenin buyuk c;ogunlugunun kabul oyunu alan klsa surede birc;ok ulkenin taraf
olmaslyla yUrur!Uge Turkiye, 19 Ocak 2006 tarihinde konuyu TBMM'de ve
5448 saylh Somut O!mayan KO!turel MirasJn Korunmasl 56zle?mesinin Onaylanmastntn Uygun
Bulunduguna Dair Kanun1u iktidar ve muhalefet partilerinin tamamlnln olumlu oyuyla kabul
Cumhurba?kanilltn onaytnln ardtndan Resmi Gazete'nin 21 Ocak 2006 tarih ve 26056
saylll nUshastnda yaYlmlanarak yurUrluge gerekli surec;lerin tamamlanmaslndan sonra
da Turkiye 27 Mart 2006 tarihinde 45. Ulke olarak taraf ve 25-27 Haziran
2007 tarihlerinde toplanan ilk Tarar Devlet!er Gene! Kurulu'nda yonetim kurulu
niteligindeki Hukumetlerasl Komite'ye geregince ydda bir kez topianmasl
gereken HUkumetlerarasl Komite, I<aslm 2006'da Cezayir'de Birinci Olagan, Mayls 2007'de (in'de
Birinci Olaganustu ve Eylui 2007'de Japonya'da ikinci Olagan, $ubat 200B'de Bulgaristan'da ikinci
Olaganustu toplanttlarrnl Uc;uncCI Olagan toplantlStnl Ekim 200B'de TUrkiye'cle
karart alml?tlr.
GbruldUgu gibi Turkiye gerek hazlrllk doneminde gerekse yurClrluge girmesinden sonra
gu<;lu destek ve vermeye de devam etmektedir. Buracla soru sorulabilir:
Turkiye neden bu bu denli onem vermektedir? Bilindigi gibiTurkiye, insanllglll
ve hayvansal veya tartmsal uretim yapma tarihinin bnemli bir bblumunun topraklar
Uzerindedir. Bu nedenle, Turkiye arkeo!ojisi insanllgm on bin yllilk bir oykusUnun onemli
adreslerinden biri Uzerinde Turkiye'de kazilmasl gereken, korunmasl gereken daha
saYlslz insanlrk mirasl toprak altmda yatmakta ve yeni c;all;;malar yaptlmaslnl beklemektedir.
Diger yandan TUrkiye topraklartncla 2-3 bin yll onceye uzanan tarihsel yapllar ve sit
alanlart, son bin ytlltk Turk-islam eserleriyle yan yana Turkiye'nin "somut" kulturel zenginlikleri
olarak varltldartnl surdurmektedir. Bu zengin birikimi koruyan, ya?atan, yeniden
ureten veya bunlann yanlartna yenilerini katan cografyanln /lsomut olmayan" kulturel miraslnm
da korunmaya, gelecek aktanlmaya ve yeniden Lireti Imeye deger oldugu
gerc;egi yadstnamaz. Gte yandan Turk kultLlru, kulturlerle paralellik gosteren
niteliklerinin yanlnda binlerce yllilk "goc;ebe-hayvanCl" veya "bozklr" deneyimine de sahiptir.
Dunyanln "stepler" bolgesinin at, slglr ve koyun olmak (."lzere kimi yaban hayvanlannl
ve onlara dayall gu<;lu ekonomiler, kultijrel yapdar ve nihayet c;ogu imparatorluk
duzeyinde devletler kuran ve bu yapdan gunLlmuze Turklerin tarihsel deneyimlerinin,
ortak belleklerinin ve birikimlerinin diger "tanmCl" kultLirlere gore farkll bir zenginlik ve
olarak insanllga yeni soyleyebilecegi a<;lktlr. Hayvan tanmlyla bugday tanmlnln
TLlrkiye cografyaslnda Turk kLilturunun sozel-gorsel zenginlik, tlpkl on bin
yllilk toprak altl zenginligi gibi, henuz ve yeniden uretilerek <;aglmlz
insanma insanlnrn henuz anlaYlp kavrayamadlgl tadlna ve rengine vaklf
olamadlgl bu buyCJ!( birikim, "goc;ebe-hayvanCl" veya "hayvancl-tartmCl" yapJlann once "kent" ve
"fabrika" de "apartman" ve "market" odakll yeni kulturel tutumlar nedeniyle hlzla gundelik
hayattan ve ku?aktan aktartlma sure<;leri sekteye ugramaktadlr.
Nitekim metnine ve ozune bakildlgtnda, 1972 korunan yapdan
yaratan ve kLilturun ustadan <;1 raga, anadan kI ZC1 , babadan ogla ve nihayet
aktanllp gelcliginin vurgulandlglnl ve ve kitle kulturLI olmak uzere
kultur degi?melerinin yarattlgl yok edici etkilere bir an evvel korunmasl gereken kulturun
bu alanda dile getirildigini goruruz. Somut Olmayan I<ulturel Mirastn Korunmasl
S6zle?mesinin somut olmayan kLilturel mirasl tanlmlayan cumleleri bu baklmdan dikkat
<;ekicidir: IISomut olmayan ku!tOrel miras/ topluluklann/ gruplann ve kim; durumlarda bireylerin/
kulti.irel miraslannm bir parc;asl olarak tantmladlklart uygulamalar/ bilgiler/
beceriler -ve bunlara gerec;ler ve ku!tiJrel mekanlar- anlamma gelir. Ku;aktan ku;aga
aktartlan bu somut olmayan ku!turel miras, topluluklartn ve gruplartn c;evreleriyle/ dogayla ve
tarihleriyle etkile;imlerine bagll olarak, siJrekli bic;imde yeniden yarattf,r ve bu onlara kimlik ve
devamltflk duygusu verir; boylece kiJlturel ve insan yaratlctflgtna duyulan sayglya katklda
bulunur.
'
/ (Oguz vd. 2005:164)
tanlmladlgl ve ogelerini belirledigi somut olmayan kulturel miras, buyuk
ol<;ude halkbilimci, etnolog ve antropologlanll oteden beri <;all?makta oldugu ve zaman
"folklor" olarak adlandlrdlklan alanda belirmektedir. Ancak, somut olmayan kulturel miraslll
tamamen "folklor" olarak anla?dmasl eksik ve yanllti ci olabilir. UNESCO'cia hazlrlil<
yurlHen ve yakla?d< olarak UNESCO uyesi 191 ulkeden katdan "HukClmetlerarasl
Uzmanlar", admda "folklor", "etnoloji" veya "antropoloji" gibi bilim adlannm
kulianilmamasl konusunda uzun tartl?malann sonunda Bunun nedenlerinden
bi ri bu bi lim adlan nl n i ki yuzylll JI( clonemde i kurallliaria ortaya c;d<ml? birbi ri nden farkll
tanlmlannln bulunmasl ve bunun doguracagl gereksiz ve karga?a olarak gorCilmu?tur.
Diger bir neden ise, bu disiplinlerin sempatiyle egildigi alanlann kalan j'ortak bellek"
alanlannl da korumaYI hedeflemesidir (Oguz 2007: 5-8). Bu kaygdann dikkate
allnmaslyla korumaYI ama<;ladlgl somut olmayan kulturel mirasin alanlarda
bel irdigi sonucuna van 1m
a) Somut olmayan kUlturel mirasln aktartlmaslnda i?levi goren dille birlikte
soz/U gelenekler ve anlatlmlar;
b) Costeri sanatlan;
c) Toplumsal uygulamalar, ritueller ve ?olenler;
d) Doga ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar;
e) EI sanatlan gelenegi (Oguz vd. 2005:164) .
UNESCO, gerek tanlmlanan gerekse sonraki a<;lkllk kazanan
somut olmayan kulturel mirasl, oncel ikle bu mirasl yaratan ve koruyan toplumun
sonra da bLitun insanlrgtn ortak bellegi olarak gormektedir. Bu ortak bellek, bir deneyim
olarak tarihsel sureklilik i<;inde ortaya ve bu birikime insanllgln gelecekte de gereksinimi
olacaktlr. Kureselle?me, kulturlerin toplumdan topluma kltadan kltaya yayllmaslna olumlu katkl
saglarken, yarattlgl kitle kLilturu ile de kultLlrleri tek tiple?tirici bir rol oynamaktadlr. Bu olumsuz
etkiye insanllgln somut olmayan kLdturel miras olarak tammlanan kulturel miras!nl korumasl
ve gelecek -bata 2005 yillnda UNESCO'nun kabul ettigi "Kultlirel Anlatlmlann
(:e?itliliginin I(orunmasl ve tanlmladlgl kultLlr endustrisi olmak uzere
butun aktanm imkanlannl kullanarak- aktarmasl tarihsel bir sorumluluk olarak ortaya <;Ikmaktadlr.
Bu nedenle sozle?me, somut olmayan kultlirel mirasln korunmaSln1 admdan da
anlalIacagl gibi- temel ilke olarak gormektedir: //Koruma terimi, somut olmayan ku!turel mirasm
ya?ayabilirligini guvence altlna alma anlamma gelir; buna kimlik saptamasl, belgeleme, ara?tlrma,
muhafaza, koruma, guc;lendirme ve ozellikle okul iC;i ya da okul dl?1 egitim araClftglyla
ku?aktan aktarma oldugu bu ku!turel mirasln degi?ik yanlanmn canlandmlmasl
dahildir./I (Oguz vd. 2005:164)
9 bolum ve 40 maddeden sozleme metninin 11-15. maddeleri kapsayan 3. bolLimu
"Ulusal Duzeyde Somut Olmayan Kljlil.'lrel Mirasln Korunmasl" ballglnl ,jTaraf
Devletlerin Rolu" ba?llkll 11. maddedeki ?u ifadeler onemlidir: "Her taraf devlec kendi topragl
uzerinde bulunan somut olmayan I<u!turel mirasm korunmasml guvence altJna almak ic;in gerekli
onlemleri (Oguz vd. 2005:166). Aynl bolumun "Diger Koruma bnlemleri" 13.
maddesinde ise j fadeleryer a Imaktadl r: // Hertaraf devlet kendi topragl uzerindekisomut o/mayan
ku!turel mirasm korunmasJnI, ve deger kazanmasJnI guvence altlna almak amaClyla
hususlart gayret eder: a) Toplum ic;inde somut olmayan kU/turel mirasln
deger kazanmasl yonunde bir genel politika benimsemek ve planlama programlanna bu
mirasln korunmasJnI dahil etmek; b) Kendi topragl uzerindeki somut olmayan ku/turel mirasm
korunmasl konusunda bir veya birden fazla yetkili kurum belirlemek ya da kurmak; c) Ozellikle
tehlike a/tmdaki somut olmayan ku!turel miras konusunda, somut olmayan l<ulWrel mirasm etkili bir
korunmasl ic;in bilimsel, teknik ve sanatsal incelemeleri ve yontembilimini
ozendirmek; d) hususlan amac;/ayan uygun yasal, teknil</ idari ve mali onlemler almak:
(i) Somut a/mayan kulWrel miras egitimi ve idaresi i/e ilgili kurumlartn alu?turulmasJnI ozendirmek
ve bu mirastn sunum ve anlatlmtna ayrtlml? yerlerde gelecege iletilmesini saglamak; (ii) Bu mirasa
ula?t!mastnl diJzenleyen, mirastn kendine ozgu geleneksel uygulamalartna saygl gostererek/ somut
almayan kulturel mirasa ula?t!maslnJ guvence altma almak; (iii) Samut olmayan kulturel miras
konusunda dokumantasyon merkezleri kurmak ve buralara u/a?tlmaslnl ka/ay/a?tlrmak (Oguz yd.
2005:166). 27 Mart 2006 tarihinde resmen taraf alan Turkiye, ulusal duzeyde bu
sozunu yerine getirmek i<;in oncelikle UNESCO Turkiye Milli Komisyonu
i<;inde "Somut Olmayan I<ulturel Miras ihtisas Komitesi" ni Bu Komite, 2003 y!llnda
imzalanan "Somut Olmayan KLiltLlrel Mirasln Korunmasl uzerine
surdurmektedir. KLdtur ve Turizm Bakanllgl ve Egitim Genel MudurlLlgu, oncel ikle
1966 yilillda kurulan " Folklor ve lebilirligi saglamak i<;in
ve belgelerin elektronik ortama aktanm hlZ bu
yanlnda 2007 Yllmda "Somut Olmayan I( ulturel Miras Ybnetimi" $ube Mudurlugunu kurarak
somut olmayan ki..ilturel miras ulusal envanter ve listelerini hazlrlama olmak
uzere dogan yC!I<umli..ili..iklerini yerine getirmeye UNESCO Turkiye
Milli Komisyonu Genel Kurul Uyesi ve Turkiye'deki somut olmayan kulturel miras
bilimsel merkezi durumundaki Gazi Oniversitesi Turk Halkbilimi ve Uygulama
Merkezi, yaptlgl bilimsel yaYlmlar, duzenledigi toplantdar ve nihayet kurdugu ve
kimi birikimlerini elinizdeki kitaba aktardlgl '/Somut Olmayan Kulturel Miras Muzesi" ile 11
ve 13 . maddede tanlrnlanan yukumluli..i klere katkl ve bil imsel clestek Bu ve benzeri
brneklerden uzere, Turkiye'nin yukartdaki maddesinden kaynaklanan
yukurnlulLlklerini yerine getirmeye ve daha da bnemlisi Turk somut olmayan kulturel miraSlilln
korunup gelecek aktanimasl <;abaslnln yeni projelerle yeni boyutlar kazanarak surdugu
memnunlukla gozlenmekte ise de butun bu yaygm ve etkin bir toplumsal duyarltllga
soylemekten heni..iz uzaglz.
20. yuzyll sonuna 21 . yuzydda ise kuresel egemenl ik
kurmak isteyen gi..i<;1 i..i ekonomi leri 11 arenasl 01 b61geler olarak tan I m layabi lecegi rn i z yerlerde,
Somut Olmayan Kulturel Mirasln I<orunmasl korunmastna ve gelecek
aktanlrnastna buyuk 6nem verdigi yerel veya ulusal s6zlu kCtltur llrLinleri, " bilin<;sizlik" ,
duygusu", "folklorun 19. ve 20. yuzytldaki ulus<;;:u veya Sllllf<;1 yorumlartnrn olumsu z
etkisi", "u!lIsal kulturleri yeniden i..iretecek bi!gi teknolojilerinin eksikligi" gibi bir<;ok nedenle
kenara itilmi?, ve hatta "resmi politikalar" izleri silinmeye Bu
gibi bir<;;:ok Ltlkede kLiresel ve kitlesel kultur, ve modern kultur olarak kuresel
ve kitlesel kultur yapllar ve tutumlar yok saydarak, ktnanarak veya cezalandmlarak
unutturu I maya r. 2005 ytlillda yapdan 33 . Genel Konferans slrastnda UN ESCO'nun
kabul ettigi KUlturel Anlatlmlarm Korunmasl ve Gelitirilmesi Sozlemesi, ulusal
kulturlere taklndan duyarsrzllglll di..inyayl gunden gune tek kulturlu hale getirdigini
savunarak, bzell ikle sinema, medya, muzik, internet gibi kitle kanallartnda 1972 ve
2003 dayall olarak yurLl'tulen programlarda kulturel zenginlik ve <;e?itlilik olarak
bel iren cografi, yerel ve ulusal renklerin daha gLi<;;:lu bir vllrgulanmaslnl istemektedir. Bu
-
duyarllld<, dunya sinema ve televi zyonlanntn ortalama yuzde 75-85 orantnda bir iki kLtresei
tekelin urettigi yaplmlara bagll kaldlgl bilgileriyle birlikte degerlendirilince, ulusal kulturlerin
ne denli kuresel bir tehdit altlnda oldugu UNESCO gibi bir dunya kultlir kurumu bu
insanllk adlna tehlikeli gorurken, Turk insanlllin kendi kultLir kaynaklanna daha fazla
kaYltslz kaimamasl gerektigi de kendiliginden ortaya C;lkmaktadlr. DLlnyanln bolgesinde
kLiltur erozyonu, Turkiye'nin de ic;inde bulundugu cografyada "Dogu-Batl/l merkezli
kultur olarak oteclen beri bir konudur. Sir kLilturu Listun tutarak kendi
kultl'lrunden olarak niteleyebilecegimiz bu soruna UNESCO/nun "butun
kulturler degerlidir, insanllgln kulturel ve zenginligi bu kulturlerin korunup gelecek
aktardmaslna baglldlr" bic;imincle olclugu bu metinlerinde a<;lkltk

1972 once insanllgm binlerce veya on binlerce yd once
onceki uygarl tldara ait yapdan nastl ki ve yok 2003
once de benzer bir uygulama somut olmayan kulturel mirasa
Bu nedenle resmi koruma kadar toplumsal bilince, okuldaki resmi egitim kadar kitle
egitimine de onem vermekteclir. "Egitim, Duyarhllgln ve Kapasitenin Guc;lendirilmesi" 14.
madde bu gibi sorunlar gaz onLine allnarak formL'de "Her taraf devJet, uygun tedbir/er/e
?u hususJan gayret eder: a)50mut olmayan ku!turel mirasin tamnmaSlnl, buna
saygl duyulmaslnl ve ozellikle a?aglda belirti/en on/em/erIe saglamak: (i) Toplumun
gene/ini ve ozellik/e gen<;leri hedef/eyen eg"itici, duyarltllgl arttmci ve bilgilendirici programlar
duzen/emek; (ii) i/gili top/uluklar ve gruplar ic;inde belirli egitim ve program/an
duzenlemek; (iii) Somut olmayan kulturel mirasin korunasl ic;in ozellik/e yonetim ve bi/imsel
gibi alanlarda kapasite guc;lendirici etkinlikler duzen/emek/' (iv) Bilginin
ku?aga oku/ dl?1 olanaklarla sag'lamak; b) Kamuoyunu bu mirasa yone/en tehditler ve
i;bu geregince yapdan etkinlikler konusunda bilgilendirmek; c) Somut o/mayan kLilture/
mirasm anlatlml i<;in gerekli olan doga/ alanlarm ve bellege mekanlarm korunmasl ic;in
egitim verilmesini etmek (Oguz vel. 2005:167) .
Milli Egitim'de Halk Kiilturu Dersi
Turkiye Cumhuriyeti Milli Egitim Bakanltgl Talim ve Terbiye Kurulu, bu ifade!eri
baglamlnda UNESCO Milli Komisyonu ve KLiltur ve Turizm Bakanllgl Ara?tlrma ve Egitim Genel
Ml"ldl"lrILigLI ile temasa alan uzmanlartyla yurutLilen titiz bir hazlrllk ardtndan
ilkogretimin 6-8. stnlflanna ve ilkelerine uygun bir "Halk Kulturu"
dersinin konulmastnl 2006-2007 egitim ogretim ytltnda bir saatlik sec;meli
ders olarak buWn Turkiye'deki 6. sln1'flarda okutulan Halk KultLlrCt dersi, 2007-2008 egitim ve
ogretim ydmda 7. slnlflarda, 2008-2009 egitim ve agretim ytltnda da 8. stnlflarda okutulmaktadlr.
Talim ve Terbiye Kurulu'nun klsa bir deneme dbneminden sonra "sec;meli" statuden "zorunlu"
staWye ge<;irmeyi planladlgl bu dersin, somut olmayan kLilturel mirastn korunmasl ve gelecek
ku?aklara aktartlmastnda etkin ve onemli bir ara<; olacagl varsaytlabilir. Ogrenme alanlan "Halk
Bilimi", "Toplumsal Uygulamalar", ve Halk Kulturu", "Halk Sanatlart", "Muzik,
Oyun, Eglence", '/Sbzlu Anlatlmlar" ve "Halk Bilgisi" belirlenen ve somut olmayan
kulturel miras konulan bu alanlara uygun olarak 6., 7. ve 8. smlflara bu dersle
ogrencilerin daha eglenerek ogrenmesini ve ogrendiklerini kCdtur uretim formlanna
dbn(."i?turmesini hedefleyen bir yontem Bu tur derslerin ve
surdurulmesi hem hedefleri hem de Turk kultLir varl ildannm korunmasl baklmlndan
onem Nitekim dersin mufredatml hazlrlayan uzmanlar, bir yandan
tanllllladlgi ve bgelerilli bel irledigi somut olmayan kulturel mirasl ders mLifredatma
rken diger yandan 1 2- 15 arallgmdaki n eglenerek, merak ederek ve en
onemlisi ogrenmesini saglamaya yonelik teknikler
teknikler gorse!lere mUze ziyaretlerine onem verme ve nihayet elinizdeki kaynak
kitap gibi yardimci kaynaklardan yararlanarak, somut olmayan kUlturel miras egitimini hayatlll
her alanlna ve anlna yoneltmeleri (MEB TTI<B 2006).
Milli Egitim Bakanllgl Talim ve Terbiye Kurulu'nun benirnscdigi ilkogretimin
6-8. smlflannda okutulacak halk kLiltijru dersinin ana "ilkogretim Halk I(ulturu Dersi
Ogrenme Alanlan ve Uniteleri" adl altmda
OGRENME ALANI 6. SINIF 7. SINIF 8. SINIF
Onite Unite Onite
HALK BiLiMi Halk ve KLiltur Halk Kulturunun Gelenek ve Oegi?me
KaynaklarJ
TOPLUMSAL Oonemleri Bayraml ar, Kutlamalar Halk inan<;larr
UYGU LAMALAR
HALK SANATLARI Giyim! ve Sus. Geleneksel EI Sanatlal'l Halk Mimarisi
SOZLO ANlATIMLAR Bi Imece! Tekerleme ve 'I) Halk $iiri 1) Atasozu-Deyim
Masal 2) Flkra 2) Mit- Efsane
3) Destan ve Halk Hikayesi
HALK BiLGiSi Halk Mutfagl Halk Hekiml igi 1) Halk Hukuku
2) Halk Takvimi
MuziK, OYUN ve (:ocuk Oyun ve "I ) Halk Muzi gi Halk Tiyatrosu
EGLENCE Oyuncaklan 2) Halk Oyunlan
VE KLilturel Mirasl I<oruma KC!ltur Turizmi Muze ve Halk Bilim
HALK KOLTORO Bilinci MLizeciligi
8-10 yll i<;inde bu hedeflere durulllunda, bu dersi alan ogrencilerin araslndan
meraklannl ve akademik surdL."irenlerin etkin bir hayatma atildlklannda, bu
derste ogrendiklerini uygulayarak mesleklerinde ozgun, yeni ve canll kareler ve
bu alandaki birikimlerini ekonomik getirileri de olan verilere i? ve istihdam alanlan
yaratabileceklerini gelecekte hep birl ikte gorecegiz.
Binlerce ydm deneyimi ve birikillli ile somut olmayan kulturel mirasm gerek orgun
gerekse yaygm egitim ve kitle kurumlan tarafmdan ogretilmemesi, aktardmamasl ve do-
laYlslyla degerlendirilmemesi ve yeniden llretilmemesi nedeniyle bilim, sanat, yonetim, ekonomi,
gibi bire;ok alanda yeni esin kaynaklan bulunamamakta, surekli aynl imgeler, motifler,
tipler ve bilgiler tekrarlanmaktadlr. Dunya genelinde bir sorun olarak <;Ikan bu Wr
tekrarlann ve bilgisizliklerin dogurdugu tek tiple;;me, slglama, yeni ve ozgun yaratmalara gide-
meme gibi sorunlara Turkiye ozelinden kimi ornekleri burada istiyorum.
"Ana DiIi" Verine DiIi"
Gerek sozle?men i n tan I mladlgl gerekse herkes i<;i n i ve yaygm bir deneyi m alan I
olarak bilindigi uzere, somut olmayan kCtlturel miras, "kulaktan kulaga" veya
aktanlarak uretilen ve ve gelecek ku?aklara devredilen canll bir Illirastlf. Bu mirasln
en onemli aktanm organlan "dW' ve "goz"dur. Genelde dunya ozelde Turkiye nufusunun hlzla
oldugu gunumuzde, ekonomik, kulturel veya sosyal nedenlerle artd<
kadmlar sadece yeti?tirmek uzere evde hayatmcla da daha gli<;lu bir ekilde
yer allyorlar. Bu da onlann r;ocuk da yapanm kariyer de reklam filminde oldugu gibi
anne" rollerini ortaya <;Ikanyor. i<;inde bulunduklan annelerin zamana
yayarak, due kalka, deneye yanda ve gore dinleye atalanndan dogal ve geleneksel kultur aktanm
ortamlannda ogrendigi sozlu kulturu aktarmaslnl
anneler, her gun sa bah erken saatlercle kre?e veya bakici anneye blrakmak,
ise ve zaman gee; saatlerde almak durumundadlr. Eger toplanUlan veya
seyahatleri yoksa <;OCU klanyla ancak hafta son Ian vaki t ge<;i rebi I mektedi rler. C;ocukla bi rl i kte
ge<;irilen zamanm bir bolumunL'ln de mutfakta bulalk-yemek, banyoda gibi
evsel i?lerle dikkate all!llrsa, anne ile <;ocugun birlikte gec;irdikleri zamanln ne denli smlrll
ve bu slnlrl"lk it;inde de ne denli ya?amsal gereksinimleri durumunda oldugu gorulur.
Boyle bir anne- "ana dili" ve bu dille aktanlan kulturclen ne kadar soz
edebiliriz. Kaldl ki boylesine "zaman fakiri" bir annenin sozlu kulturun yogun olarak aktanldlgl
misafirlik, dugun, bayram, cenaze, festival, imece USUIL'I yapdan i? ve benzeri sohbet ortamlannda
<;ocuguyla birlikte ve ona da kultur aktaracak tarzda eylemli bir ekilde bulunamayacagl cia
ongorulebilecek bir husustur. ButLin bu nedenlerle, gunumuz toplumunda ana dili ifadesL annenin
Azerbaycanl! ?airi Bahtiyar Vahapzade'nin soyledigi gibi "tay ogrettigi,
say ogrettigi" dili anlatf1laktan <;Ikarak, kre?ine gittigi ya da i<;ine clogdugu topiumull elili haline
Boylesi bir kentsel ortamda kitle bombardlmanl altmda buyuyen
c;ocuga -eski uzun gecelerinde ninelerinin anlattlgl- "ZumrLidLi Anka
/
' masallnl
kim anlatacak? Bebek gormeye gitmeyi ve IIgbzun aydmll demeyi veya yas almaya gitmeyi ve
"mekanl cennet olsun
ll
demeyi kim bgretecek? Hediye dagltan sevimli Noel Saba figurunun yanl
I'sagld<, bolluk ve bereket getiren HIZlr Baballclan kim sbz edecek? Zenginden allp fakire
veren Robin Hood'u bgrenirken Kbroglu'yu kim hatlrlatacak? 61umune a?km sembolu olarak
Romeo'dan sbz edilirken, c;ektigi bir "ah" ile yanan I<erem'in, sevdigi blum haberini
almca kUlL"mgunu havaya atlp altlna tutan Ferhat'ln, Arzu ic;in olen Kamber'in hika-yesini
kim anlatacak? Eskiden hic;bir egitimine, okul programma gerek duyulmadan ana
dilini <;ocuguna ogreten anne tarafmdan sbzlu kultur hem sbzel, hem gorsel hem de uygulamall
olarak bgretiliyordu. Bugun nasil ki dil bgretimi okulun sorumlulugundad,r, kimse bu
sizin ana diliniz egitimi gerekmez demiyorsa somut olmayan kulturel miras da
i<;in Milli Egitim Bakanllgl olmak uzere ozel veya resrni olsun okul bncesine yonelik egitim
veren kurumlann duyarlillglna
Benim "ana dili" teriminden hareketle "anne" Lizerinden dolaYlmladlglm sozlu kulturun
aktanml sorunu temelde bir aile sorunu olarak da ele allnmalldlr. Turk ailesi
sure<;lerinde hlzla ve IIc;ekirdek aile"nin yaygmla?maslyla c;ocuklann geleneksel kLiltlir
kocllannl tanlmalannda "nine"lerin ve "declellierin rolu en aza indio Artd< onlar torunlanyla
bayram, dugun gibi ozel gunlerde hale geldi ler. Bbylece, kentli c;ekirdek aileye
mensup <;ocuklann zihinlerinden bnce "masal ninesi" silindi. Bu, binlerce ydlll< sozlu kLiltur
deneyiminin yine sbz yoluyla gelecek aktanlmasmm gosteren onemli bir
semboldu. Kentte anne olgusunun yanlnda ve "dogal" olarak bir de
baba" vardlr. babalann ne kadar birlikte zaman geC;irdikleri de istatistiklerle
bi linen bi r husustur. On larln da kend i leri ndell bncek i klardan ogrendi kleri sozl u ku I turu
kendi <;ocuklanna aktarmalan ic;in yeterli zamanl, imkanl ve belki bunlardan da onemlisi mekanl
bulabildikleri sbylenemez. surecindeki ulkelerde "kent" ve "moclernite" araslnda kurulan
sbzlu kulturu degersizle?tiren etkisi de bunlara eklenince, somutolmayan kulturel mirasln
aktanmlnm hemen hemen butun yollannm t lkanmakta oldugu gorulur.
(ocuk Esirgeme Kurumu'na bagll yuvalar dahil olmak uzere admda lIC;ocuk Gijnduz
Baklmevi" veya yazdI okul bncesi egitim kurumlannm 0-6 <;ocuklanna "kultUr
egitimi" konusunda hang; mufredatl izledigi, verilen egi t imin hangi kurumlar veya kurullarca
denetlendigi veya daha da bnemlisi ve vahimi, bu c;ocuklan egiten bgretmen veya egitmenlerin
hangi okurlardan mezun olarak, hangi oranda kendi leri ne emanet edi len c;ocuklan kendi OZ
kulturleriyle ve 0 kulture gore egi ti mi aldlgl sorularr egitimi makro ve
mikro duzeyde planlayanlann aklma takdmasl gereken sorulardlr. [<imi ve bunlann
egitim mufredatlannl biri olarak, somut olrnayan kulturel mirasm korunmasl ve
gelecek aktanlmasl sorumlulugunun buralarda oldugunu uzulerek
gordum. Boyle bir egitim surecinden gec;en c;ocuklar, cenaze toreninde olenin yaklntna hasta
gibi "gec;mi? olsun" veya televizyonlardan ogrendikleri ve bir ba?ka kulturun
inanClnl yansltan "topragl bol olsun'l dilek sozunt.i soyleyebiliyorlar. Ku?kusuz bu ve benzeri
durumlann altlnda yatan temel sorun, 0-18 c;ocuklannln klrsal alanda aile ic;inde ogrenilen
somut olmayan kliltUrel mirasl kentsel alanda ogrenememeleridir. Egitim sistemimiz ic;inde
IJkultur egitimi" veya ic;erikli bir dersin bulunmamasl, bu ve benzeri sonuc;lan ortaya
<;1 karmaktadl r. n soziLl ku Iturl e bagl kesi Idikc;e kl rdan kente, buyuk a ileden c;eki rdek ai leye
gec;i? surdukc;e bu tUr sorunlar da buyuyerek devam edecektir. Ozel televizyon kanallannln gun
boyu yay,mlachg, Turk<;e <;izgi filmier, daha slflr itibaren kentsel alanda
bUYLlyen c;ocugun kulturel tutum ve kodlamaktadlr. Dogaldlr ki bu kodlann hic;biri
c;ocugun ic;ine dogdugu kLiltLirun kodlan degildir. Bu nedenle yaktn bir gelecekte "gozun aydln"
denildiginde gozumde bir sorun mu var diye aynaya bakan veya sag olsun" denildiginde
elini goturen ku?aklarla bugun ic;in soruna dikkat c;ekmek isteyen
bir abartl ifadesi olarak gorCtiebilir ama uzak gelecekte deyimleri, atasozlerini, gibi
dilek sozlerini ve bu sozlerin yan anlamlanlll ogrenmeyen, tanlmayan c;ocuklann dunyaslnda
bur-dar dogal
kentin kultur uretim ve tuketim bic;imleri, "evrensel" ve "populer" denilen iki alanln
yokedici klskacmda insanllgln <;ok kulturlU dogaslllI bozmaktadlr. Bu bozulmaya birduyarltllk
olarak ortaya c;II<an Somut Olmayan l(ultClrel Mirasln I<orunmasl ongordL"lgu
her ulkenin kendi topragl t.lzerindeki kt.i1tUrel mirasl korumaSI ve gelecek aktarmasl
onem kazanmaktadlr. Ozellikle, s6zel egitim alanlartnln kar?lslnda, egitim
kurumlan olmak uzere yazdi kultur aktanm alanlanntn somut olmayan kulturel miraslll c;agda?
kent ic;inde yer almaslnl saglayacak gerekmektedir.
Costeri Sanatlarmm Zen gin Dunyasl
hic;bir zaman unutulmamall ki, Turkiye'nin s6zlu kLdturu kendisi veya
surec;lerinln otesine ulkel eri n aksine bugun de canllllgtn\ surdurmektedir.
Turkiye'de bugun de halk sanatc;t1an sbzlu formlan kullanarak dogac;lama sanat urunleri orta
koymaktadlr. Kitle bt.'yL"d< cleger verdigi ve sanatc;tlardan bekledigi bir
ustunluk olarak dogac;lama, Turk s6zlu kulturunun dogasmda olan bir ozellik
olarak bugun de halk araslnda canl, bir Walter J. Ong'un teknolojik
geri dondi.i dedigi ve "ikincil sozlu kultur" olarak tanlmlad'gl s6zun veya s6ziLi yaratlmlll
degerliligini vurguladlgl g6ru?leri ile Barry Sanders'in Okuzun A'SI adl, eserindeki sozlu egitimin
muhakemeyi guc;lendirdigi ve gen<;lerde ?iddet egilimini azalttlgl ybnLlIlde somut
olmayan kultUrel mirasln bir yonune ve neden korunmasl gerektigine bir aC;ldan
dikkat c;ekmektedir.
Bugun KulturveTurizm Bakanllgr'nln Halk Sairleri Bilgi Formu" yoluyla kaYltlannl
tuttugu ve ve Egitim Genel MudurlugLi Bilgi ve Beige Merkezi'nden izledigi "halk ?airi",
"halk ozanl" veya daha e;ok adlyla bilinen halk ve hikayesi yaratlcliannm saydan bini
Goster! yaptrklan her rnekanda baglama, divan saZI, cura, kemene;e gibi halk sazlan
iginde saatlerce dogae;lama tl"lrkLi soyleyebilen ve hild.ye anlatabilen bu halk sanate;llannln
zengin sanat dunyasl, gunumLlze ve gelecege Bugun bir<;ok sanatsal
gosterinin oclaglnda yer alan bu sanate;lIar, ustalanndan ogrendikleri bie;imiyle dudaklannln
arasmda koyduklan igneyle iki dudagln C;lkanlabilen "b", "p", "m" gibi sesleri
kullanmayarak dogae;lama soyleyebilme yetenegini korumakta ve buna dayall gosteriler
yapmaktadlrlar. Boyle bir sanat gosterisi, dunya ie;in de, bugunkLI sanat etkinlikleri ic;in de i Igin<;tir.
Ancak, bu farklll!gm bir ve zenginlik olarak farklna varmak ve bunu dunya ile
i<;i n yapmak ve yerel zenginlikleri n farkl na varmak gerekmektedi r.
Dunyada birc;ok ulkenin oldugu gibi Turkiye'nin de zengin bir golge tiyatrosu repertuan,
sanat alan I ve ustalan vardlr. Osmanll Devleti doneminde diger Osmanll topraklanna
da yayllan I(aragoz, Turk tiyatro ve mizah gorge tiyatrosu teknigi yoluyla dogae;lama
olarak ve Turk muziginin zengin ornekleriyle harmanlanarak sunuldugu ozgun bir sanat alanldlr.
Modern tiyatronun, sinemanm ve nihayet televizyonun yarattlgl veya yaydlgl modalann etkisinde
kalan yaygln ve orgun egitim sisteminin halk hayatlndan ve unutturmaya
bu somut olmayan kulturel miras alanlnl yeniden canlandlrmak gerekmektedir. Saydan gittik<;e
azalan Karagoz sanat<;tiannm sanatlannl devam ettirecek <;Iraklar bulmalan ve tiyatro, m(jzik,
soz, dogae;lama gibi bir<;ok teknigin birlikte kullanrldlgl bu ozgun sanatl ya?atmanln yollal'l
aranmalldlr. Gazi Universitesi Turk Halkbilimi ve Uygulama Merkezi, l(ulturVe Turizm
Bakanllgl ve Egitim Genel Mudurlugu, UNESCO Turkiye Milli Komisyonu ve UNiMA
Milli Merkezi'nin duzenledigi "Somut Olmayan Kulturel Miras: Karagoz"
adl!, sanat<;llan ve bilim adamlanlll uluslar arasl etkin!ik ve sonunda yaYlmlanan
sempozyum kitabl, sanatm gunumuzdeki durumunu ve sorunlannl ortaya koymak ve onlemler
almak baklmtndan onemli bir Saytlan gittikc;e azalan sanat ustalartnln
gene; e;lraklar bulmakta zorlandlgl bu miras alalllnin ve gelecek ozgun bir
kultur ve tiyatro alanl olarak aktan imasl, kCritUrun kor unmasl hedefleri kapsamlnda ulusal ve
uluslar arasl bir sorumluluk olarak ortaya <;Ikmaktadlr.
Turk gosteri sanatlanndan ikisi "insanllgln Sozlu ve Somut Olrnayan araslnda
yerini Meddahllk Gelenegi ve Serna Gosterileri. Sozlu tarzda ve dogac;lama hikaye anla-
tlllll, bugun sJnlrl1 saylda meddah ve a?lk tarafilldan surdurulmektedir. Serna gosterileri ise dun-
yada gittikc;e yaytlan ve benimsenen bir sanat alanl olarak ilgi e;ekmektedir. Ancak, TLirkiye'nin
gosteri sanatlan elbette bunlarla smlrll degildir. Ornegin, kulturunun Turklerin
islaml!k oncesi $amanl!kJI(arnllk ayinlerinden izler ve islamllk donerninin katkilanyla
"Semah"lan, Ballkesir civannda yapilan " Barana Sohbetleri", C;ankm'nln sembolle-
"Yaren Sohbetleri", olmak uzere Guney-Dogu Anadolu'da ve son
yillarda Turkiye'ye yayilan "Slra Geceleri" gibi pek c;ok dini veya din nedenden kaynakll ve
gbsteri sanatlan ic;inde ifadesini bulan toplanma bic;imleri bulunmaktadlr. Bu mekanlarda halk
kulturunLIn zengin sbz, dans, muzik ve yemek kLilturu gibi alanlarrnln ve gele-
eek aktanlmasl saglanmaktadlr.
Turkiye'de "mahalli sanatC;I" olarak adlandmlan "turku sbyleyiciler", gerek kendi urettikleri
gerekse usta sanatc;dardan bgrendikleri ezgileri aktarmaya, yeniden uretmeye devam
etmektedirler. Anadolu'da hala halk clugunlerde, bayramlarda, eenaze evlerinde anonim h.'Jrkuler,
agltlar uretmeye devam etmektedir. Bu agltlar ve turkLiler, aynl zamanda Liretildikleri ortamlann
kulturel zenginligini, ve korunmasl gereken somut olmayan kulturel miras alanlannl
i?aret etmektedir.
Ritueller, Festivaller, Bayramlar
Turkiye'nin kulturel zengin 1 igi ve i 1 igi, bi raz da cografya ve i kl im farklanndan
bes!enmektedir. Bir yil ic;inde dbrt mevsimin Turkiye'de mevsimlere dayall kutlamalara
sIkllk!a rastlanlr. Ornegin, ybresel farklara gbre yaza rituelleri aylannda
maYls-haziran aylanna kadar devam eder. Sonbahardaki hasat sonu tbrenleri de byledir.
Hayvancillgln yaygm oldugu ybrelerde sonbaharda "koc; katlm!" veya ilkbaharda "dbl dbkumu"
torenleri bne C;lkarken, bitki tanmtnln oldugu bblgelerde sonbaharda "bag bozumu" veya
ilkbaharda "hldrellez" bne <;Ikmaktadlr. Nevruz'dan Cigor'a, C;igdem Gunu'nden Yumurta
Bayraml'na, Hldrellez'den Mayls Yedisi'ne uzanan zengin bahar yanl Slra yilln her
dbneminde kimi rituellerin icra edildigi, kimi kutlamalann yaprldlgl saYlslz tbrenler ve toplanma
bi<;imleri vardlr. Gazi Universitesi Turk Halkbi limi ve Uygulama Merkezi'nin yaptlgl bir
bu tUr kutlamalann gUIlL'lmuzde de etkin bir varllglnl surdurdLigLlnu
(2005 YIIlnda Turkiye'de Geleneksel I<utlamalar)
EI Sanatlan Celenegi
Teknolojik sundugu seri uretim teknikleri yok olma surecine giren
el sanatlan, son ytllarda yeniden dunyan In gbzdesi 01 maya I?t!r. C;un ku i kimyasallar
kullandarak seri halde uretilen birc;ok urunden artlk ka<;mak isteyen bir bilinc;li tUketici kitlesi
Ote yandan, el sanatlnm zahmetli, sanatll, nitelikli ve benzeri olmayan
uretimi fabrikasyon modasmdan sonra kitleleri yeniden kendine c;ekti. Bu surec; ic;inde onlarca
el sanatl alan!, teknigi, becerisi ve birikimi yok oldu. Birc;ok alanda insanllgtn yeniden 0 birikimi
elde etmesi belki de artlk mumkun olamayacaktlr. Bununla birlikte TL'lrkiye henuz
gunumuze gelen ve bUgLIn yok olma olan birc;ok el sanatl gelenegini koruma ve
geleeege aktarma C::unku baZi sanal kollan hala birkac; usta eliyle
yurLlmeye devam ediyor. Gazi Universitesi Turk Halkbilimi ve Uygulama Merkezi
taraflndan yapdan bir gunumuzde devam eden el sanatl ornekleri hakklnda
bir kesit vermektedir. (2004 Ydlnda Turkiye'de Ya?ayan Geleneksel Meslekler)
Ie Bezi, Bayburt ihraml, Buldan Bezi gibi yaygm kullanlml ve olan dokuma alanlan
bile gunumuzde yok olma tehlikesi altlndadlr. Bunun yanlnda baklredlk, kalayedlk, urganedlk,
demireilik, semereilik, sarac;llk gibi geleneksel meslekler ise tamamen yok olma sureeine
C::unku bu mesleklerin uretimleri, halk tuketiminin bir pare;asl olmaktan Aneak,
gerek film, sinema gibi tarih eanlandlrmalannda gerekse bizzat halk tarihinin geleeek
ogretiminde bu mesleklerin yoklugunun bir eksiklik olarak fark edilmesi gerekmektedir. Ornegin
Turk istiklal anlatlldlgl bir sinema filmi ic;in, demireinin, urgancmln, <;ank<;lnln, saracm
veya semercinin ne kadar gerekli oldugunu anlatmaya bilmem gerek var ml?
Kitle Ara{:larmm Duyarslzhgl
Yazll I, SOZILj ve gorsel kitle ara<;lan ile kultUrel urun yaratan sanayi, henuz bu
ve bu korumaYI ama<;ladlgl kultLlrel birikimin yeteri kadar farkmda
degildir. Medya olarak tanlmlayaeaglmlz bu sektorCln toplumsal yapl ve toplumun kultLlr
algisl uzerindeki derin etkisi dikkate allnaeak olursa, bu alanda somut olmayan kulturel miras
duyarllllgi baklmmdan buyuk bir oldugu goruleeektir. kentin televizyon
olmak uzere kitle arae;lan, kimi kultLirlerin kendi baglamlannda kent
kattlklan unsurlan, lIevrensel
Jl
veya IIpopLder" adl altlnda sunmaktadlr. Orgun egitim alanlnda
kendine yer bulamayan somut olmayan kulturel miras, yaygln alanda da otelenmektedir. Ornegin,
universiteli gen<;ler araslnda yaptlglm anketlerde buyuk <;ogunlugunun "5aya Gezme", C::igdem
GunD", "Mayls Vedisi" "1<01, Katlml" gibi Turk somut olmayan kulturel miraslndan orneklerin
adlnl hie; "Caddar 8ayraml" veya "$ukran Gunu" gibi kutlamalar hakklnda
en aZlndan bilgi sahib; olduklarlnl ogreniyorum. Bunlann hie;biri, Turk c;agda? kent egitim
kurumlanntn ders kitaplannda yer almamaktadlr. 0 zaman kentli genc;ler, kencli somut olmayan
kulturel miraslannl tanlmazken, oteki kulturlerden gelen populer bilgilere nasI! ve
bu uygulamalan tanlyorlar? Bunun eevabl ae;lktlr: I<entin yaygln egitim kurumlan goren
butun kitle m arac; ve mekan lan, kendi lerin i kLiresel kCdturleri n 01 kente
gore formatlamaktadlr.
Ozel ve hatta uluslar arasl televizyonlann kuruldugu, kolayea yayln yaptlgl son yl!larda,
kitle kulturunun tek yanll ve tek tiple?tiriei etkileri gittikc;e daha kolay gozlenmektedir. Onlarea
televizyon kanalmda yaYlmlanan yuzleree dizi film, bir yandan geleneksel kultUrden yararlanmak
isteyen aneak somut olmayan kult urel miras egitimi senarist ve ybnetmenlerin iyi
niyetli e;abalannm gulune; sonw;lannl yansltlrken, cliger yandan cia hie; farkilla varmaclan kendi
kulturlerini olumsuzlayan brneklere sahne olmaktadw
Koroglu'dan Robin Hood'a
Robin Hood, zengin allp fakire vermenin kulturel kodu olarak dunyada Bu
ona benzer yerel tiplerin yerine gec;me de olabilmektedir. Robin Hood'un
zenginden allp fakire verme bie;imindeki Turk halk ve medclahlannm bteden beri an-
lata geldigi "Kbroglu" hikayelerinin de bnemli bir motifidir. Koroglu, hakklncla anlatilan onlarca
hikaye ie;inde halkln belleginde yer eclen en onemli motif budur. Oysa Turkiye'deki kitle kLilturu
alanl, egitim suree;lerincie yer aiamamasl necleniyle onu tamamen ve yerine kuresel al-
ternatifini Bir televizyon clizisinde bir kurgu ic;inde yerel bir motif olarak Kbrog-
lu yer alamazken, kuresel bir motif olarak Robin Hood'a gonderme yapilmaktadlr. Dizide gec;en
bykLiye gore, "baron" diye nitelenen oneeki patronlar patronu ve daha gene; biri onun
yerini C;evresindekiler ona "Robin Hood gibi zenginden allp fakire verirsen klsa surede
baronlugun benimsenir" diye bgut verir. 30 eivanndaki dizi senaristinin boyle bir durumda
Robin Hood'u hatiriamasl son derece c1ogaldlr. Dogaldlr c;unku Robin Hood, bu ozelligiyle ge-
rek e;oeuklann kolay resimli, e;izgili masal kitaplan, televizyonlarda gosterilen <;izgi
filmleri, dizileri ve sinema filmleriyle yakm ortak belleginde yer Oysa senaristin
Behe;et Mahir olmak uzere !(oroglu hikayelerini anlatan halk ve meddahlan din-
olsaydl, bu kaynaklardan alman oykuler resimli e;oeuk kitaplanna bunlardan
e;izgi filmier yapilsaydl, tek kanalll donemdeTRT'nin yaptlgl dizilerin daha nitelikli ve
e;ekilseydi, Turk sinemasl kotu yola kadm saYlsllldan bile daha fazla kotu yola
kaclill filmi c;ekerken Koroglu'na cia birkae; nitelikli yaplmla yer verseydi eminim ki, gene; sena-
ristin ingil iz topragllldaki Robin Hood'dan once Anadolu topragilldaki I<oroglu'nu IJ zenginden
allp fakire vermenin kultur kodu" olarak anlmsamaSI mumkun olaeaktl. Evde ogrenemezseniz,
kitap<;lda bulamazsanlz, okulda goremezseniz, televizyonda izleyemezseniz bir kCdtur ogesini
nasi! ortak bel lege mal edeeeksin iz ve yeri geldiginde nasI I hatlriaYlp ku Ilanaeaksm IZ? Boyle
bir bellek kullanlmlnln dogal sonueu olarak, oneeki birinin de aralanncla bu-
lundugu zenginleri veya devlet ybnetieilerini dolandlrmaktan mahkQm olan birinin olL"lmLlllun
ardlndan oglunun televizyonlarda yaYlmlanan beyanatlnl buraya eklemeliyim: I1Babam bu
e;aglll Robin Hood'uydu".
Kerem ile Ash'dan Romeo ve Juliet'e
Gunumuzde birbirini olumune sevmenin sembolleri zenginligini ve
Birbirlerini seven iki insan ic;in kitle arae;lannln betimlemeleri aynldlr: Asrm Romeo ve
Juliet'i. Romeo ve Juliet, duygulu, tutkulu ve olumune bir sembolu olarak ortak bellege
Onu kClresel bir kulture, insanllgm ortak bellegi bic;imine orgun
ve yaygm kultur egitimidir. Aneak, Turk somut olmayan kultClrel miraslnln bu sembole benzeyen
onlarea oykusu vardlr ve bu bykuler unutulup Artlk yeni ortak belleginde
Leyla de Meenun, Kerem ile Asll, Ferhat ile $irin veya Arzu de Kamber yoktur.
Kii pten Sfipfirgeye: Cadi
Son ydlarda televizyonlarda yay!mlanan "eadl" dizilerine bakaeak olursanlz, zannedersiniz
kiTurk kLilturunde bu alanda bilgi, beige, motif veya figur yok. Tek kanal" dbnemde
"Tatll Cadl" imgesi, ufak tefek onlarea dizide yeniden yeniden uretilip halkln Online
surliluyor. Figurler aynl, hareketler aynl, giyimler aynl, aynl ve mitolojik kahramanlar aynl.
Oysa Ti."trk kulturundeki cadi olmak (jzere korku mitleri bu dizilerde kullandsa inanlyorum
ki, bu diziler daha fazla izleyiei bulur. Aneak, kultUr egitimi sozlu kultUr ortamtncla
bu gen<; ve "aeemi" senaristler bu alan Ian bu bilgileri nereden edinsin? BCltun eadllar
supurgeye biniyor. Sanki bu eadlllgln sonueu. Oysa Turk sbzlu kulturunde bir deyim
var: Of ked en !<upJere binme!<. Aeaba kuplere kim biner? Turk somut olmayan kulturel mirasmm
soze! ornekleri olan efsaneler, masallar ve hikayeler, eaddafl kup uzerinde <;irkin ve
devamll kotuluk yapmak isteyen kadmlar olarak resmediyor. Bize "tatll cadi" olarak bgretilenler
ise, efsanelere gore koealannl ellerinclen aldlklan ;<;in evli kadmlann ldbusu, tutkulu
a?kl, Cdkeleri I<af Oagl olan ve genellikle guverein bi<;iminde "peri klzlan"dlr. Bu dizilerde
vampirler, Drakulalar, hayaletler ve kurt adamlar Turk somut olmayan kultUrel gibi
Batl filmlerinden alman kotl.'! uyarlamalarla halka sunuluyor. Medyanm yonetmenleri ve
senaristleri, Noel Baba yanmda Hlzlr Baba, vampir veya Drakula yanmda Al Kansl ve Koeolos,
hayaletler yanlnda hortlak efsanelerinin zengin, renkli ve farkll dunyaslna yukanda saydlglm
neden lerle girem iyorlar.
Yiiz Goriimliigii' nden Gelinlikle Gormenin Ugursuzlugu'na
Turk somut olmayan kulturel miraslnm en zengin ve gorkemli ornekleri, insan gruplannln
belli kurallar etraflndan bir araya geldigi ve eglendigi bayram, festival ve dugunlerde ortaya
Turk dugun kulturCmCm gelin ve gelinlik uzerinde en onemli kurallan "duvak" uzerinden
dolaYI m Ian Ir. J<oea evi ne gideeek gel i ne yapllan bneml i toren lerden bi ri nin adl II duvak kapama" dtr.
Bu nedenle, gerdege giren clamadln yapmasl gereken ilk ve onemli hareket, geline "yuz
gbrumlugu" denilen hediyeyi takmak ve bu hediyenin kabul edilmesi durumunda duvagl a<;mak.
Oglan evinde gerdekten sonraki gun yapJlan torenin adl cia "duvak Goruleeegi uzere,
Turk dugun kultLJr(.'Jnde duvak, gelinlikten oneelikli ve onemlidir. Aneak, kuresel kulturun urettigi
filmlerinde gbruldugu gibi kimi kulturlerde gelinlik onem kazanmakta ve buna bagll inanc;lar
ortaya <;Ikmaktadlr. Bunlardan biri de dugun bneesinde damadln gelini gelinlikle gbrmesinin
ugursuzluk getirdigi inaneldlr. Turk halk kultLiru uzerine biri olarak sbyleyebilirim kit
Turk sozlCl kulturCmcle boyle bir inan<; Aneak son yillarda yonetmenler ve
Onu kuresel bir kulture, insanllgm ortak bellegi bi<;,:imine ku?kusuz orgun
ve yaygm kCdtUr egitimidir. Ancak, Turk somut olmayan kulturel miraSlllln bu sembole benzeyen
onlarca oykusu vardlr ve bu oykuler unutulup Artlk yeni ortak belleginde
Leyla ile Mecnun, I<erem ile Asll, Ferhat ile $irin veya Arzu de Kamber yoktur.
Kiipten Siipiirgeye: Cadi
Son ydlarda televizyonlarda yaYlmlanan"cad," dizilerine bakacak olursanlz, zannedersiniz
ki Turk kultLirunde bu a!anda hi<;bir bilgi, beige, motif veya figur yok. Tek kanall! d6nemde
"Tatll Cadl" imgesi, ufak tefek degi?ikliklerle onlarca dizide yeniden yeniden uretilip halkm onune
sl'lruluyor. Figurler aynl, hareketler aynl, giyimler aynl, aynl ve mitolojik kahramanlar aynl.
Oysa Turk kulturundeki cadi olmak uzere korku mitleri bu dizilerde kullanJisa inanlyorum
kif bu diziler daha fazla izleyici bulur. Ancak, kultur egitimi sozlu kultur ortammda
bu gene; ve "acemi" senaristler bu alan Ian bu bilgileri nereden edinsin? Butun caddar
supurgeye biniyor. Sanki bu caddlgrn ka<;lnllmaz sonucu. Oysa Turk sbzlu kulturunde bir deyim
var: Of ked en kupJere binmek. Acaba kuplere kim biner? Turk somut olmayan kulturel mirasrnrn
sbze! ornekleri olan efsaneler, masallar ve h ildyeler, caddan kup L',zeri nde ue;an <;irki n ve
devamll kbtuluk yapmak isteyen kadlnlar olarak resmediyor. Bize "tatil cadl" olarak ogretilenler
ise, efsanelere gore kocalannl ellerinden a!dlklan i<;in evli kadrnlann kabusu, tutkulu
ulkeleri I(af Dagl olan ve genellikle gL'lvercin bie;iminde "peri klzlan"dlr. Su dizilerde
vampirler, Drakulalar, hayaletler ve kurt adamlar Turk somut olmayan kulturel gibi
Batl filmlerinden alrnan kotLi uyarlamalarla halka sunuluyor. Medyanln gen<; yonetmenleri ve
senaristleri, Noel Saba yanrnda H!zlr Saba, vampir veya Drakula yanlnda AI Karlsl ve Kocolos,
hayaletler yanlnda hortlak efsanelerinin zengin, renkli ve farkll dunyaslna yukanda saydlglm
nedenlerle giremiyorlar.
Viiz GoriimlLigii'nden Gelinlikle Gormenin Ugursuzlugu'na
Turk somut olmayan kulturel miraslnlll en zengin ve gorkemli ornekleri, insan gruplannln
belli kurallar etraftndan bir araya geldigi ve eglendigi bayram, festival ve dugunlerde ortaya <;,:lkar.
Tl.'lrk dugun kulturunL'rn gelin ve gelinlik uzerinde olu?an en onemli kurallan /Jduvak" uzerinden
dolaYlmlanlr. I<oca evine gidecek geline yaprlan onemli torenlerden birinin adl "duvak kapama"dlr.
Su nedenle, gerdege giren damadtn yapmasl gereken ilk ve onemli hareket, geline /J yuz
gorumlugLi" denilen hediyeyi takmak ve bu hediyenin kabul eclilmesi durumunda duvagl a<;mak.
Oglan evinde gerdekten sonraki gun yaprlan torenin adl da "duvak a<;ma"dlr. Gorulecegi uzere,
Turk dugCrn kulh.'lrLtnde duvak, gelinlikten oncelikli ve onemlidir. Ancak, kuresel kulturun urettigi
filmlerinde goruldugL'1 gibi kimi kultLirlerde gelinlik onem kazanmakta ve buna bagll inan<;,:lar
ortaya <;Ikmaktadlr. Bunlardan biri de dugLin oncesinde damadtn gelini gelinlikle gormesinin
ugursuzluk getirdigi inancldlr. Turk halk klilh.'lrli uzerine <;,:all?an biri olarak soyleyebilirim kif
Turk sozlL'1 klilturunde boyle bir inan<; Ancak son ylliarda gen<; yonetmenler ve
senaristler e;ektikleri dizilerde bu inanci Turk kulturu ie;inde gibi gosteriyorlar. Onlarca
televizyon dizisinde ve sinema filminde bu kuresel gelenek Anadolu insanl arastnda
gibi gosterilmektedir.
Yenge'den Nedime'ye
Kuresel dizi ve filmlerinde gormeye oldugumuz dugun geleneklerinden birisi de
"sagdle;" ve - TLlrke;e'ye "nedime" olarak e;evrilme sebebini bir turlu anlamadlglm!- "yenge"
motifleridir. Buna son 30-40 yililk Turk dizi ve fil mlerimizde boyle bir motif kullantlmaz.
Oysa Ti.irk sozlu kultUrunun en onemli gosterim alanlanndan biri olan dugun kulturunde "sagdle;/I
ve "yenge"ler uzerine komik, dramatik, tehlikeli ve heyecanll gorevler, roller
inantlmaz bir zenginlik alanl Sagdlr; ve yenge aynl zamanda damada ve geline
"cinselligi" ogreten ogretmenlerdir. Damadtn can guvenligi sagdlca, gelinin can guvenligi
yengeye emanettir. Damadln kae;mlmasl ve bunda sagdlctn ihmali uzerine kurulan
oyunlar, cezalar uzerine birikim gLtnden gune unutulmaktadlr. Oylesine ki, bu kultLirun
yeni aktanlmamasl, gene; araslnda, kuresel dizi ve filmlerde rastlanan sagdl<;
ve nedime motiflerinin Turk kulturunde bulunmadlgl gibi santlara da neden olmaktadlr. Bir
televizyon dizisinde, bir gene; oyuncu evlenmekte olan ben senin sagdlctn olmak
istiyorum diyor. Zihinlerde beliren sagd,e;I,k formu tamamen kuresel kultLlrden kaynaklanmakta
oldugu ic;in gene; senarist oyuncusunu "Bu sagdle;llk magdle;llk Amerikan vari
bana gelmez./I
Damat Hamaml'ndan Bekarhga Veda Partisi'ne
Turk dugun kultLiru ie;indeki onemli uygulamalardan birini de Damat ve Celin hamamlan
olu?turur. Damat Hamaml, sagdle;llk gorevini ustlenen evli gene; erkek olmak uzere
sadece gene; erkeklerin kattldlgl ve damadtn dLlgune hazlrlandlgl dugun oncesinin onemli
uygulamalanndan biridir. Bunun benzeri yengelik gorevini ustlenen gene; evli kadrntn
olmak Llzere sadece gene; kadln ve klzlann kattldlgl Celin Hamamld'L Damadln ve gelinin ayn
ayn dugune, gerdege ve evlilige hazlrland\gl, yil<anma, temizlik ve kulturlenme gibi
olan bu uygulama Anadolu'nun son derece torensel ve gue;1Li dugun uygulamalanndan biridir.
Kuresel filmlerden ve bu filmlerin urettigi kitle kul t urunden Turk medyastnln ogrendigi ve
bic;imlerde dizi ve filmlerde kullandlgl bir "bekarl,ga veda partisi" vardlr. Turk halk kultLiru uzerine
biri olarak Turk dugun gelenegi ie;inde boyle bir uygulamaya ne sozel kaynaklarda ne
de bu konu uzerine yapllan rastladlm. Ancak, gene; Ti.irk senaristleri bu motifi,
Anadolu folklorunda eskiden beri bir gibi gostermekte bir sakmca gormez.
Karadeniz yaylalanndan istanbul'un geleneksel mahallelerine gelen koylulere "bekarllga veda
partisi" duzenleterek, kuresel bir motifi yerel bir ortama transfer ederler. Bu filmleri yapan gene;
filmcilerin somut olmayan kultUrel mirasln veya kulturel anlatlmlartn korunmasl
ve bu hedeflerinden haberdar olmasl ve zenginlikleri degerli
gormesi bir farklndall1< ve duyarlllik yaratma e;abasl gerektirmektedir.
Ali'den e
Turk somut olmayan kulturel miraslnm kentsel ortak bellek taraflndan kullanllamamasl,
medyanm her alanlnda oldugu gibi spor alanmda da yeni ortak belleklerin devreye girmesine
neden olmaktadJr. Hafta sonlan yaYlmlanan futbo! programlanndan birinde iki ezel i rakip araslnela
oynanan ma<;1 anlatlrken spiker "her ikj taklm da orta sahada ve Herkul gibi gogus goguse
ifadesini kullandl. Turk sbzlu kulturunde meddahllk geleneginin onemli bir halkaslnl
"Hz. AI i Cenkleri" den i len yan fantasti k kahramanl 11< hikayeleri 01 Bu hikaye!erde Hz. AI i
"Allah'ln aslanJ" olarak, gucun, kahramanllgln ve yendigi kahramanlara adaletin sembolu
olarak <;Ikar. Turk sbz!u kulturunde bu motifin daha bnceki donemlere ait olanlan
da vardlr. Ornegin Turk halk anlatllannda 5lklll<la <;Ikan l'er di!emek" diye bir terim
vardlr ve iki orelu zaman once her iki tarafln bncu kahramanlan sonra ordular
meydan yapar. Bu nedenle, Alp Er Tunga'dan masallardan halk hikayelerine
kadar yuzlerce Turk anlatlslnda ve Herkul gibi kahramanlar vardlr. Ancak bu kahramanlar da
yukarda belirttigim nedenlerle unutulup toplumun kulturel ortak belleginden
Nardaniye Hamm'dan Pamuk Prenses'e
Kuresel kultur motiflerinden biri olan Pamuk Prenses masall, Anadolu'daki benzerlerinin
tamamlnl Bunun gibi Bremen MIZlkacllarl, Kul I<edisi veya [(rmIZl Klz
masallan, Turk egitim sistemi kadar kitle i ara<;lan tarafmdan oneml i ol<;ude tuketi Imektedi r.
insanllg(n ortak bellegine bu tur guzel masallann oimasl elbette zengin[iktir ve' <;ocuklar
i<;in bir kazan<;tlr. Ancak, onlarca ciltlik masal kull iyatl o[an bir kultur i<;inde gunumuz
gen<;lerinin sona kadar bildikleri bir masalln olmamasl, Somut Olmayan KultLirel Mirasln
Korunmasl neden gerekl i oldugunu bir kez daha gozler onune sermektedir.
her ulkenin bncelik!e kendi somut olmayan kulturel miraslnl
orgLIn ve yaygln egitim kurumlanyla aktarmaslnl istemektedir. 6teki kultLirlerdeki
anlatmalannda Pamuk Prenses olarak ge<;en masal kahramanlnln Turk masal dunyaslndaki adlnln
'lNardaniye Hanlm" oldugunu acaba ka<; biliyor?
Medyanm Atasozu ve Deyim Kullamml
Sbzlu kLdturun sbzel ortamlarda kend! baglamlanna ve anlamlanna gore aktanlan kallp
ifadeleri vardlr. Bu kallp ifadeler, binlerce yilln deneyi':1i, di l zenginligi veya kultUre[ gbstergeleri
olarak dile yanslr. Son y!llarda televizyonlarda saYlslz dizi fil m <;ekilmekte ve bu dizi filmier de
Walter J. Ong'un 56zIiJ ve YazdI KUltur adll kitablndaki ifadesiyle "ikincil sbzlu kultur"u (23-24) )
kullandlgl i<;in kallp ifadelere durumunda kaJlyor. Atasozu, deyim, argo, kufur,
gibi turlerde <;Ikan bu kallp ifadelerin her bi ri sbzel kulturel baglama ve kullanma
bi<;im ve kurallanna sahiptir. Bu dizileri yapan sbzel kulturel bellek birikiminin eksikligi,
Milli Egitim Bakanllgl bunyesinde kultur egitimi dersinin yoklugu, kitle ara<;lannda sozlLl
kultur duyarllllgmrn azl/gl, yl.'lzeyde komik derinde trajik hatalar ortaya c;rkarmaktadlr.
Oykusu Zembilli Ali Efendi'yle bir deyimimiz var: C6kten zembille inmek.
Zembilli Ali Efendi Osmanll Halkln evinin ikinei katllldan sarklttlg' sepete
yazmaslnl sagllyor ve gene aynr yolla eevap veriyor. Halk, Ali Efendi'nin kendisi
ic;in zembildeki fetvasmr okuyor ve ona gore hareket ediyor. Bu nedenle halk, "gokten
zembille Efendi fetvasl gibi degerli ve olanl" anlatmak i<.;:in bu deyimi kullanlyor.
Oysa bir televizyon dizisinde kahraman muhatablna sesleniyor: "Ben golden zembille mi
indim, beni neden hor goruyorsun?" Oysaki deyim gokten zembille inmeyi c;::ok ustun ve degerli
goruyor, senarist ise bunun tam tersini anlamr? Bir televizyon dizisinde aynl deyimin
yi ne bir kullanlm! Iza C;::lkl)'or: Iyorsu n diyorsun ama c;::a bu
paralar gokten zembille inmiyor."
Turk deyim dagarClgl araslnda "buzlan eritmek" diye bir deyim vardlr. Bu deyim iki
taraf arasmdaki kinin, husumetin veya en aZlndan soguklugun ortadan kalkmasl
durumll nll anlatlr. Sir televii'yon dizisi nde bu deyim i n "buzlan klrmak" inde kullan 1m lila
tan!k oluyoruz. Deyimler kallp sozler olarak kolay kolay ve esaslnda anlatlm
guc;::leri de bu yonlerinden kaynaklanmaktadlr. Aneak, SOl1lut olmayan kulturel miras
egitiminin eksik yonlerinden biri de sozel bellegin geleeek aktaniamamasl oldugundan
bu ve benzeri her alanda kendini gosterebilmektedir.
Tijrkc;::e'de yapdan iyiligi bir d< durul1lunda hatlrlatmak eylemini anlatan bir deyim
var: Ba?a kakmak. Avrupa Yakasl adll dizide bu deyim ?oyle bir ct.rmle ic;::inde
hep kafama kaklyorslIn". Ya/anCl Yarim adll dizide de senarist oyuncuya bir
eumle soyletiyor: l/Beni kurtard,gInr kafama kakma" .
Turk c;::oeuk oyun kulturunun ve Turk erkek kumar kulWrunun binleree yllld< bir arael
vardlr. Bu arac; hayvanlann ayak eklemlerinden allnan ve adma denilen kemiktir.
Zaman zaman fal bakmak ic;in de kullanrlan ve ceviz, misket veya kaYlsl c;ekirdegi gibi
arac;larla da yorelere gore yer ve bir nevi "tavla zan"na benzeyen bu kemik de
bir<;ok kulturel kodun pay sahibidir. Ornegin Dede Korkut Kitabl/ncla Dirse Han oglu
Bogac;:: Han meydanda oynarken uzerlerine gelen bogayla zorunda
Bugun unutulan aneak klrsal alanda daha 30-40 yll once c;::oeuklann temel
egleneelerinden birini oyunlan bu c;erc;::evede hatlrlanabilir. Uzun kl? gecelerinde
erkekler bu kemigi zar gibi kullanarak kumar oynarlardl. Turkc;::e'deki atmak" deyimi de
buradan gelmektedir. Dizisine biraz sozel kL'lIturel renk katmak isteyen senarist, oyuneusuna
bu deyimi soyletiyor: 1IKiminie ettigini bilmiyor." atmak bu eLimlede etmek oluyor.
Bir magazin programlna konuk olan bir muzisyen bu deyimi "a"yl uzatarak
kullanlyordu: "Benimle atamazsm".
Deyimler kadar atasozleri de baglamlanndan kopanlarak veya kullanlmlanntn temel ozelligi
olan sozeLlklerini kurall c;ignenerek zaman zaman dizilerde kullandmaktadlr.
onemsiz birinin onemli birine olan klrgl nl lglndan onemli haberinin
olmamasl, bunu onemli gormemesi durumunu anl atan bi r atasozu vardlr: daga kusmu?
dagln haberi Sir televizyon dizisinde, senarist bu atasozunu suzgecinden
kahramana soyletiyordu: daga dagln haberi
Kent ve Geleneksel ( ocuk Oyunlan
Turkiye'de kentin oteki kLlltLlrlere gore formatianmaslll3 en orneklerden
birini de oyun ve spor alanlan Turkiye' ni n en fakir veya en kLIc;uk kentinin
dahi Belediye gururla anlataeagl ieraat lanndan birisi, ne kadar c;ok futbol, voleybol,
basketbol, beyzbol veya golf sahasl a<;t181 olmaktadlr. Hi <; bir se<;men, veli veya hi<;bir
benim somut olmayan kulturel miraslm olan oyunu de bir saha istiyorum
demez. Belediye da boyle bir ihtiyaCi dLj?Lmmez. C;unku c;elik <;omak, otekini
anlmsatmaktadlr ve onun <;agda? kentte yeri yoktur. Beyzbol veya golf sopaslIlln modern imgesi
yanmda c;omak, kentte hi<; kimseni n tutmak istemedigi degnegini
I<entte dogup buyumu;; LIIl iversitel i erkek ogreneiye i k <;omak hakklnda ne bi liyorsunuz"
cliye sordum. Sorumun cevabl yine bir soruydu: "(elik teneere mi dediniz?"
(agda? kentin geleneksel Turk oyun lanntn oynandlgt sokaklart ve bo;;
arsalan terk Butun toplanma mekanlan kapalldlr ve bu mekanlann yazdi kurallart
vardlr. Parklar, spor sahalan, marketler, sinemalar hep ya tavanl ya duvarlan ya da slnlrlarl olan
mekanlardlr. Bu mekanlann hic;birisi, Turk somut olmayan kulturel miraSlnln iera mekanlan
olarak Artll< bu meldnlarda c;ocuklar, seksek, saklamba<; veya
clalya oynayamazlar. Oynamak akilianna bile gelmez. (unku artlk onlara ilk kultur egitimini
veren clilinde bu kelimeler kullandmlyor, ilk ve orta egitimin mufreclatl1lda bu oyunlara ycr
verilmiyor. Somut olmayan kulturel mirastan senaristler ve yonetmenler tarafllldJn
<;ekilen ve geleneksel hayatlan anlatan televizyon di zi lerincl eki bi Ie artll< bu oyunlan
oynayamlyorlar. Hatta ne yapaeaklan nl soyleyemedikleri i<;in iki-uC; c;ocugu yan yana
getiren filmier bile l<oylLl, veya kentli butUn eline artll< bir f utbol
topu veya fabrika ieadl bir oyullcak tutturuluyor.
kentin <;oellk !liki saltncak, bir kaydlrak"tan ibaret olan ve saglnda solunda
"yasaktlr" levhalan olan ve <;ocuklara adeta " gel meyin" diyen mekanlara Nitekim son
Yillarda, <;ocuk bahc;eleri nclen artl k <;ocuk sesleri gel miyor. Sail ncaklar ve kaycllrakla r artll< kimsesiz.
(unku kentin c;ocuklan yeni bi r oyu n alant Elektronik alan. Bu yasakslz, uc;suz
bucakslz, arkadaslz sanal oyun alan illda artl k teknolojik Listunluk ulkelerin ve
ku Iturleri n pel/ceresi nden ve tabii oturduklart yerden dLj nyaYI izl iyorlar. Gel <;agl nda oi li p
terlemesi, enerji harcamaSI gereken c;oeuklar daha 10-12 ya?lartnda gobekl i
l
hareketsiz
ve daha da onemlisi i<;inde mucadel esi vermenin, kazanmantn
r
dost
edinmenin, kazanmanln ilk provalanndan mahrum bir buyuyorlar. Daha 30-40
yd once "oglum sokaktan gelmiyor" diye dert yanan anneler !logl um sokaga C;lkmlyor"
diye uzuluyorlar. Ama Turkiye'nin kent yoneticileri henuz bu sosyal fark edemedikleri
i<;in L"dkelerde c;ocuklan sokaga c;ekmek ic;in kullandan yontemleri de bilmiyorlar. I(ent
yoneticileri pekala somut olmayan kulturel mirasl kullanarak c;ocuklan sokaklara, park ve
bahc;elere yeniden <;ekebilirler. Bugunun c;ocuk bahc;eleri baba ile oglun, anne ile klZln, ailenin
bLitun bireylerinin birlikte eglenmelerine, sozlu kLiltur verimlerini gene; ve gelecek
aktarmalanna uygun bir "ml."ize-bahc;e" olarak yeniden duzenlenebilir. Sir babanin bu tip
bir bahc;eye gotUrdugu c;ocuguyla c;elik c;omak oynamasl, topae; c;evirmesi veya atmaslnln
ku?aklar arasl ileti?im aC;lsmdan ne denli psikolojik, sosyolojik ve kulturel katklslnln olacagl
a<;lktlr. Aynl kentin "muze-bahe;e"sinde anneyle klzin bez bebek yapmasl veya
be? oynamasl sozlu kL"dturun ku?aktan aktardmasma katkl saglayacaktlr.
Turizm ve Animasyon
Turkiye'de bu iki sozcuk yan yana gelince herkesin akiina hemen Akdeniz ve
Ege sahillerindeki otellerdeki malum Turk Geceleri gelmektedir. Ydlardlr turizmi "bacaslz sanayi"
olarak tanlmlayan bir ulkede cereyan eden bu arkaslnda elbette egitimsizlik
yatmaktadlr. Ne yazd< ki kendilerine "animator" diyen bu 'leglence uzmanlan"nln
bir egitim programl yok. Bu diplomaslz, sertifikaslz ve egitimsiz gerek izledikleri yabanCl
animasyonlardan yararlanarak gerekse sozde "usta-<;Irak" ic;inde ve birkae; on ydda
deneyimle "i?"i goturuyorlar. Oysa animasyonlann, kultur konusunda bilgili,
deneyimli, yaratlC! yetenekleri yuksek bir nevi "kultur mimar ve muhendisleri" taraflndan
yapllmasl gereken ozgun, yeni ve c;arpici oldugu kadar, turistin ziyaret ettigi ulkenin kultur
profilini kavramaslna yardimci olan tasanmlar olmalan beklenmelidir. Animasyon, kulturunun
butun alanlannda her turlu tasanml i<;eren bir muhendislik kavraml ise de konunun
turizmle ilgili balumu Turk dugununun canlandlrlldlgl bir seyirlik tiyatro veya gabek dansma
indirgenemeyecek kadar kapsamlldlr.
Ornegin Turk mutfak kulturune birikimin yemeklerin binlerce insanln
birlikte yemek yedigi mekanlara gore tasarlanmasl, bu imgenin surekli ve satllabilir hale
getirilmesi onemli bir tasanm sorunudur. Sir yemek imgesini sadece gaze ve tada gore planlamak
eksik bir tasanmdlr. Buna mitlerden, efsanelerden, masallardan hatta yararlanllarak
kazandlrllacak ve blklp usanmadan tekrarlanacak bir oykuyu eklemlemek bir tasanmd,r ama
tek sec;enek degildir; kulturel animasyon tasanmCISlnln yaratlcdlgma bagll olarak s\nlrSIZ
tasanm imkanl ve sec;enegi vardlr. GorLi!dugu gibi kulturel imgeleri canlandlracak olan mimar
muhendisimizin yani kultlirel animasyon taSartmClmlZln hayal gucu ve mesleki birikimi burada
onem kazanmaktadlr.
Turk mutfak kulturunun zengin birikimi Osmanll c;aglnl birlikte diger ulkelerle
paralellikler gostermekte ve hatta aynl adlan Ancak, butun paralelliklere ve ad
benzerliklerine Turk mutfaglnln kendine ozgu tadl ve kokusu vardlr. Bu farkin ve ozelligin
gorulmesi ve gosterilmesi, ozellikle kultL"lr uretim ve tliketiminin bir par<;aSI olan yemeklerin
torensel ozelliklerinin ve oykulerinin canlandlrl!masl ve gelecek aktanimasl
anemlidir.
Turk golge oyunu olarak bildigimiz Karagoz'e Yunanistan sahip C;lklyor diye
hop oturur hop kalkanz. Tijrkiye'nin duzenledigi Uluslar Arasl Karagoz Sempozyumuna
Yunanistan'dan da bilim insanl ve oyuncular katddl. Onlann "Karagozis" dedigi bu golge tiyatro
teknigini Osmanll etkisinde olarak kabul ettikleri Ancak, bu sanatl oylesine
ve ki, Yunan halkl Karagoz'Li c;ok k6klu ve gu<;lu bir Yunan sanatl
olarak tanlYor. Bunu nasil bykusu Yunan Egitim Bakanllgl Karagoz'u hem
pratik hem teorik olarak butun slnlflarda okutuyor. I<aragbz sanatc;J1an okullarda ders veriyor.
Okullar kapanlnca da onlarca Karagoz sanatC;lsl turizm bolgelerine akin ediyor. Yunan otellerinde
an i matorler Karagoz sanatc;ilan n In c;ok di II i ve c;ok ku Iturlu grupl ara uygun gosteri ler yapmaslna
flrsat tan1yorlar. Boylece Karagozculer ekonomik a<;ldan guc;leniyorlar
J
bu olgu gen<;lerin bu
sanata yonelmesini ozendiriyor
J
diger yandan ulusal ve uluslararasl duzeyde Karagoz'un Yunan
sanat1 olarak tanlnmaSI oluyor.
Turizm bolgelerinde bunun gibi gece animasyonlannln yanlnda gun boyu suren "oyun-
eglence animasyonlan" da bulunmaktadlr. Bu animasyonlann c;ogu aletlidir ve bic;imleri,
kurallan onceden olup fabrikalarda seri uretimi yapilmaktadlr. Bunlann her birinin
birer tasanm oldugu ve ekonomik deger a<;d<tlr. Tasanm ic;in gerekli olan sozlu k01-
tLlr Llrunleri geleneksel seyirlik oyun veya c;ocuk oyunlan kitaplanndan kolayllkla edinilebilecek
Turk eglence kulturunun bu ozgun, otantik ve yabancllar aC;lslndan ilginc; unsurlan hi<;bir ?ekilde
turizmciler taraflndan tasarlanmaz. C;unku bu konunun da okulu yoktur. Diger yandan bu yaZlnln
bert sbyledigim gibi somut olmayan kulturel mirasin kentsel alanda var olmasl,
tllmaSI ve gelecek aktanlmasl konusunda toplumsal duyarldlk ve farklndald< duzeyi

Kultur endListrisine dayall olarak para getiren onlarca sektbr
J
Turk somut olmayan kultL'lrel
miraSlnl tanlmadlgl ic;in, bu alandaki inanilmaz zenginligin de farklnda degildir. Kultur egitiminin
ve kultUrel tasanm\ann toplumun kulturel surekliligi ve bnceki taraflndan kazandan
kulturel deneyimlerin aktanimasl amaclna yonelik oldugu kadar, ciddi bir
ekonom i k alan yarattlgm 1 artil< gbrme zaman! gelmi?ti r.
Sonuc; olarak, elinizdeki kitap butun bu kaygdann bir estetik dl?avurumudur. Bu kitap,
sbzelle gorselin! yuzlerce yllilk somut olmayan kultlirel miras objeleriyle binlerce ydld< sozel
birikimin -sadece alan uzmanlannln degil- toplumun bLitLIn kesimlerinin yararlanabilecegi bir
titizlikle c;ok ciddi c;all?an bir ekip taraflndan bir araya getirilmesiyle bir ilktir. Onlarca
ylldlr Universitenin slnlrlan ic;inde ogrencilerimle kUltur c;all?malannl,
akademik bir ve etkile?imin somut olmayan kulturel mirasln zenginligi,
korunmasl ve gelecek yeniden ureti lerek aktanl masl konusunda topl umsal bir duyarlill k
-haydi itiraf edeyim- toplumsal bir mutabakat yaratmak ozlemindeyim. Bu kitap bir anlamda bu
bzlemin de vurumudur.
Prof. Dr. Deal Oguz
Kaynaklar
I<Cmos, Ignacz. Adakale Turk Masallaf'l. c;eviri Necmi Sereno istanbul, 1975.
MEB Talim ve Terbiye Kurulu ilkogretirn Halk KU!turu (6. ve 7. Smd) Ders;
Ogretim Programl ve Klfavuzu, Ankara: Devlet I<i tapl an Mudurl ugu, 2006-2007.
Nutku, Ozdemir. Medclahllk ve Meddah Hikayeleri. Ankara, Ataturk Kultur Merkezi YaYlnl,
1997.
Oguz, Ocal- Tuba Saltlk Ozkan, Mitten Meddaha Turk /-Ialk Anlatlfan Uluslararas!
Sempozyum Bildirileri, Ankara: Gazi Universitesi THBMER Yay III I, 2004.
Oguz, Ocal-Seval Kaslmoglu, TUrkiye'de 2005 Ylfmda Ya?ayan Geleneksel Kutlamalar,
Ankara: Gazi THBMER YaYlnl, 2005.
Oguz, M. 6cal, Tuba Saltd< Ozkan, Emi ne Aydogan, NilgLd Aytuzlar. Turkiye 'de
2004 YlfmdaYa;ayan Geleneksel Meslekler. Ankara: Gazi Universitesi Turk Halkbilimi
Ara?tlrma ve Uygulama Merkezi Yayml, 2005.
Oguz, Ocal-Yel iz Ozay, Somut Olmayan KulWrel Miras: Ya?ayan Karag6z Uluslararasl
Sempozyum Bildirileri/ Ankara: Gazi THBMER Yay In I, 2006.
Oguz, Ocal vd. "Somut Olmayan KulWrel Mirasm Korunmasl S6zle;mesi/l, Milli Folklor,
Sayl 65 (Bahar 2005: 163-171).
Oguz, Ocal, " UNESCO, KU/tUr ve Turkiye", Milli Folklor, Sayl:73 (Bahar 2007: 5-11).
Oguz, Ocal , " Folklor: Ortak Bellek veya Oeneyim 1/, Mi II i Fol klor,
Sayl : 74 (Yaz 2007: 5-8).
Ong, Walter J. S6zLin Teknolojile;mesi Yazlfl ve S6z/U c;ev. Sema PostaCioglu Banon.
istanbul : Metis YaYlnlarl, 1995.
Ong, Walter J. Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. 2d ed. New York:
Routledge, 2002.
Tezel, Naki. TUrk Masallan I-II. Ankara: Kultur ve Turizm Bakanllgl, 1985.
er
fj r ____ SoziO anlatlmlar ve gelenekler I 32-57

,.- Ni nni / 34
Deyim / 36
Kargl" Bilmece / 46
Efsane, Flkra / 48
Halk hikayeleri / 50
Masal / 52
sanatl / 54
Aglt / 56
____ G_o_s_te_r_i_sa_n_a_t_la_r1_1_5_8_-_ 10_5 ______________________________ __
') Gaige oyunu /60
'.(I ) / - Kukla / 64
/C l Meddah / 66
cf tt
Kay seyirli k oyunlan / 68
Sema / 70
Semah / 72
Hal k <;: algdar l / 74
Hal k sporlarl / 84
(ocu k oyunlan /88
____ _ _
Dogum / 108
Sunnet / 118
Klz isteme, / 120
Kina / 122
Dugun / 124
( eyi z / 126
Asker ugurl ama / 150
Oluml e il gili pratikler ve / 152
Saya gezme / 154
(igdem gunu / 156
Hldl'ellez / 158
Mesir macunu / 160
MaYl s yedisi / 162
30
Doga ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar / 164-261
Halk hekimligi I 166
Halk baytarllgl I 170
Halk inan<;lan I 172
Halk takvimi ve halk meteorolojisi I 182
Halkln bl<;:u ve tarn ara<;-gere<;leri I 184
Halk ekonomisi I 188
Kahvehaneler, Kahve 1210
1216
Mutfak 1220
5ut ve sut urOnleri 1236
Hamur i?leri / 240
Yaprak sarmasl I 246
Madlmak 1248
Manti 1250
A?ure I 252
I 254
Hamam I 258
EI sanatl an gelenegi / 262-311
DokumaClilk /264
oymaClllQI I 272
Bastonculuk/274
Ka?lk<;:illk I 276
Sepetc,:ilik 1278
SupOrgecilik 1282
Yorganclhk /284
/288
Telkari I 290
Demircilik 1292
Nalbantllk I 294
Baklrcillk - Kalaycillk 1296
AyakkablCIIlk 1298
Halk mimarisi 1302
Aydlnlatma I 308
31
Ninni
C;ocugu uyutmak ya da aglamaslnl durdurmak ic;in
sade bir dille ve hece olc;usune gore ezgili olarak
soylenen sozlu urunlerdir. Soyleyeni belli olmayan
bu urunler dortluklerden ve nakarat
bolumlerinden
Dandini dandini danall bebek
Elleri kollan kmali bebek
Benim oglum nazll bebek
Uyusun yavrum ninni (Manisa)
C;aya vardlm c;ay susuz
(ad/( kurdum yaylaslz
Benim yavrum pek huysuz
Ninni yavrum ninni (Denizli)
Alma Atd,m
Alma atttm yuvarlandl
Gitti dayandJ
Bebek uykudan uyandl
Nenni ogul ogul
Nenni yavru yavru
Nenni bebek bebek
Nenni yavru yavru
Nenni baflm oy
Sana bebek diyemedim
Kalklp meme veremedim
Nenni ogul ogul
Nenni yavru yavru
Nenni bebek bebek
Nenni ballm oy
Deve gelir katar gider
C;amur/ara batar gider
Yavrusunu atar gider
Nenni ogul ogul
Nenni yavru yavru
Nenni bebek bebek
Nenni yavru yavru
Nenni baltm oy
Sana bebek diyemedim
Ka/klp meme veremedim
Nenni ogul agul
Nenni yavru yavru
Nenni bebek bebek
Nenni bahm oy
35
AISabasl
AI babasl al babasl
Yagll(Jlml sar babasJ
Oglun mektebe haztrla
Kitap al da sal babasl
E bebegim ee ee ee
Minik minik kallan
iki yanma
yastlga
Uyuyor
E bebegim ee ee ee
E bebegim ee ee ee
Elime aldlm kelebi
E1ime aldlm kelebi
$am', Halep'i
(orum'da yatan Elvan (elebi
o da sana himmet etsin
Allah sana amur versin ninni
EeeYavruma
fee yavruma uyusun da buyLisun
Buyusun de yurLisLin
Yurusun de okullu alsun
Okusun da iyi insan alsun
Sebek Beledim
bebek beledim
Seni Haktan diledim
AI bag/(da aklar daladlm
Yavrum nenni nenni
Nenni yavrum nenni bebek
bebek bakar
Ak memeden sutler akar
cigerimi yakar
Yavrum nenni nenni
Nenni yavrum nenni bebek
Uyusun da Biiyiisiin Hinn;
Uyusun da buyusun ninni
yurusun ninni, niin nUn neen
Uyusun da yavrum buyusun
yurusun neen neen nen
"Dan ini
dandini
danah
beb k:'
Deyim
Deyimler, asd anlamlndan yeni anlamlar
kazanarak sozlerdir. Deyimlerin arkaslnda
zamanla hikayeler vardlr.
i5te birka(,: deyim ve hikayesi:
"puf Noktasl"
Diyann birinde bir ustaslyla (,:Iragl varml?
Uzun ylilar sonra kalFallga yukselen (,:Irak, ustasmdan
tidet hilaflna "ustallk beratl"nl istemeye
Ustasrnln henuz erken oldugunu, meslege tam vaklf
olmadlgrnl soylemesine ragmen <;ok Israr edince ustasl
biraz da kl zarak ustallk belgesini
Yeni usta tezgahlnl kurmul, zevkle ve ?evkle imalata
ba?laml? Fakat sonu husran! Sanatln but(jn
inceliklerine riayet ederek urettigi
soguma raflanndan ele almlnca kJrllip dagdlyormu?
(lrak tekrar ustaslna donmu? Yalvarml5 yakarmt?,
sabretse iki yllda alacagl ustaltk belgesi i<;in usta onu
yd daha <;aI15tlrml? (Iraglnln insani yonden de
olgunluga kavu?tugunu goren usta, bir gun onu
yanlna <;aglrml? ve "Sak evlat, c;:e?mibulbulleri
soguma rafJndan allnca, dip taraflnda kalan cam
uzantlslna 50yle bir 'puf' diyeceksin. Sac;: kill kadar
bir olan cam parc;:asl pufleyince du?erse
tamamdlr. PuF deyince cam orada
kallrsa hepsini klr, yeniden imal et, ?imdi inceligini
anladln. Var ?imdi dukkanlnl a<;, ben hakklml helal
ettim, sen de helalden kazanmaya di kkat et"
i5te 'puf noktasl' bu rivayet uzere <;:Ikml?tlr.
"Ate$ Pahasl"
Sir gun Kanuni Sultan SUleyman maiyetiyle beraber
Istranea Ormanlan'na dogru avlanmak uzere yola
Tam ormana vardlklannda yavru bir eeylanln
rurken bulutla r karam, gok gurler ve
bir yagmur ba?lar. Herkes iliklerine kadar Islanlr.
Ne yapaeaklannl bilmez bir haldeyken civarda
kandili parlayan bir kulubeye gidip slQlnlriar.
Konuksever kulubeei Islanml? onca insanl ISltmak ic;in
yakaeak neyi var neyi yoksa hepsini yakar.
Birkac; saat soma misanrlerin OstO tamamen kurur
ve yol gorunur. Lala, kulObe sahibinin yanlna gidip
te?ekkOr eder ve pahaslnl sorar.
Adam "Bin altln efendim" der. Lala, "Yaktlgln odunlar
bir altln bile etmez ni<;in boyle densuzlOk edersin" diye
adama C;lkl?lnea adam da "Evet odunlar dediginiz gibi
bir altln bile etmez; ama bu yagmur altrnda,
bu dag ISlnmak c;ok pahall
bir ?ey onun ic;in ben sizden odun parasl degil,
pahasl istedim" der.
"Gokten Zembille inmek"
Ali Efendi, evinin ikinei katlndan sarklttlgl
zembile halkln dilek, ?ikayet veya merak ettiQi
sorularr i<;eren kagltlarr koymalartnl ister,
daha soma da bunlara aynl yolla cevap verirdi.
YapttQI bu uygulama nedeniyle adt tarihe
Zembilli Ali Efendi olarak gec;mi?tir.
37
"i$ler Tlklrlnda"
Yazln yaylaya <;Ikan kbyluler, yaylaya
her ?eyin yolunda oldugunu kbyde kalanlara
tiki rln ic;:erisinde sOt yollayarak haber verirlerdi.
Tlklrln ic;erisindeki slit, tlklnnda"
oldugunun habereisiydi.
"BaklaYI Agzl ndan <;Ikarmak"
Mehmet gayet kufUrbaz biri
Herkes kufrunden 5eyh gayet sevilen
ve nufuzlu biri imi). Mehmet de
son derece hurmet ama 5eyhinin bu kadar
nasihatine, kendisinin bu kadar tovbesine ragmen
yine de kufrunden vazgec;mez imi). )eyh ki
olacak gibi degil, cebinden bir bakla
okuyup Ofleyip Dervi)e t embih
bu bakla tanelerinin birini dilinin altlna, digerlerini
cebine istediginde bakla diline
takllacak sen de kLifLirden Bakla
agzlnda Islanlp erimeye cebinden yeni bir
bakla ai, dilinin altlna ne zaman
kufur agzlnl a<;:sa dilinin altlndaki bakla buna izin
vermeyince 0 da kufLirden vazgec;ermi).
Dervi) Mehmet, agzlndaki bakla sayesinde kLifur
edemez bir hale Bir gun $eyhiyle bir turbeyi
ziyaretten Evlerin birinden bir kiZ
<;:ocugu baglrml):
"Aman )eyh efendi durunuz!" $eyh, muridi
Dervi) Mehmet ile Fakat aradan on dakika
mi), ne kapi ac;IIIYor ne de <;:aglran
38
Bu arada yagmurda gittikc;e artmaya
)eyh, muridine "Git kaplYI c;al" Mehmet
kaplYI <;allp i?i anlayaYlm derkcn ikinci bir feryat:
"Aman, Allah a,?klna! Biraz bekleyiniz, ?imdi bitecek:'
kadlnlar ic;eride iyice brtunmediler veya
onemli bir sebep vardlr diye Seyh ve Muridi
beklemeye devam etmi)ler. Vine ses yok. Yagan
yagmurun altlnda Islandlklarl i<;in iyice hiddetlenen
Seyh bu sefer bizzat kendisi kaplya dogru gitmi).
Tam kaplYI c;:alacagl slrada pencereden bir ses:
"$eyh efendi, bitti. Artlk gidebilirsiniz. II demi).
Yagmurun Islakllglnl slrtlnda hisseden $eyh hiddetle
sormu):
IIPeki klzlm, bizi bu kadar zaman neye beklettiniz?"
"Efendim, tavuklanmlz kulu<;:kaya
Kom)umuz ebe nine, tavugun sahibi bir sure buyuk
bir kavuga bakarsa civcivlerinin tepeli olacaglnl
soyledi. Onun i<;:in deminden beri annem sizin kavuga
baklyordu! II Klz bunu soylerken Dervi? Mehmet,
yalvamcaslna ve manidar bir $eyhinin yuzune
)eyh, Mehmet'e, deyim halini alacak
olan sozunu 0 zaman
"Lan <;Ikar dilinin altlndaki baklayil"
"Mercimegi Flrlna Vermek"
Eskiden Anadolu'nun $ehir ve kasabalannda mahalle
flrlnlan vardl. Bu fmnlarda hem her eve ekmek yapll1r
hem de mercimek, ke$kek, pa<";:a gibi yemekler
Bu mahallelerden birinde bir klZ, ogluna
olur. Oglan da klza Ancak kuc;:uk bir muhitte
rahatc;:a bulu?amazlar.
Mahalledeki finn bu genc;lerin bulu$maslna
olanak tanlr. Klz flnna yemek goturme bahanesiyle
evden C;lklP sevdigi oglanla bulu?ur.
Gunlerden bir gun klz firma mercimek gbtUrmek i<";:in
evden C;:lkar. Once oglanla
birbirlerinden ayrdamazlar. Flrlna mercimegi
beraber gotUrurler. Bunu goren mahalledeki kadlnlar
aralarmda "Gordunuz mu falancanln ogluyla
falancanln klzi mercimegi birlikte fl(lna vermi$" derler.
Daha sonra bu deyi$ gizlice a?k ili?kisi kuranlar
hakklnda kullanl1lr olmu$tur.
Vagi Kesildi "
Yenic;eri ocaklannda yemek dagltllirken
mutfak meydanclsl, koca bir kepc;:e ile once
yagll yemekleri ve pilavl dagltlr, soma da
ho?af1an dagltlrml$. Boyle olunca, sofraya gelen
ho?af bakraclnln ustunde bir parmak kallnllgmda
yag tabakasl yuzermi? Bunu goren Yenk;eri
agalanndan aklill birisi meydanClya emir vermi?,
kepc;e temiz iken dagltmaslnl,
yagll yemeklerin dagltlmlna sonra gec;:mesini istemi?
Bu sefer, sofralara giden bakrac;:lannm
uzerinde yag tabakasl gbremeyen Yenic;eriler,
isyan bayraglnl c;:ekmi?ler:
"Hakk,mlzl yiyorlar, istihkaklmlzdan c;:allyorlar.
yagml bile kestiler; yagll hO$af isteruk!tI
"Eski Hamam, Eski Tas"
Eskiden Edirne'de, Evkafa ait harap bir hamam varml,?
Bulundugu yer degerli oldugundan bu hamaml
yeniden yaptlrmaya karar in,?aat Emini 'ne
bu i,?i vermi,?ler. in$aat Emini, bu C;:lkar saglamak
ic;:in hamaml yeniden Ylklp yaptlrmaktansa
oraSlnl buraSln1 onarml,?J SIVaml$,
ufak tefek ekl entiler yapml,?
Yapl ic;in aynlan paraYI da cebine atml$.
Boyasl, badanasl da bitince ilgili haber vermi$
gelip teslim almalannl istemi,? Hamaml teslim almaya
gidenlerden akilll biri, durumu anlaml?
Hamaml geLerlerken eskiden kalma bir deste hamam
tasl Bunlan getirip in?aat Emini ile digerlerine
gbsterdikten sonra ,?oyle demi?:
- Vaklf hile goturmez. taslardan da
belli oluyor ki burada yeni in,?aat yapilmaml,?tir.
Eski hamam, eski tas.
Ustelik kubbedeki \=atlak da cabasl.
liEs i hamam,
s itas
Ost Ii
kubbed ki
tla da
cab .:'
Iliki Dirhem Bi r C;ekirdek"
Ke<;i boynuzu <; ekirdegi dogada aglrllgl
tek tohumdur.
Tohumlu bitkilerden yalnlz ke<;iboynuzu uzun sOre
suda bekletildikten sonra filiz verebilir.
Ke<;iboynuzu, hem <;ok kurudugu hem de
meyvesi'iden t;:lktlktan sonra son ve sabit aglrl191nl
aldlktan sonra i<;ine su aimasl ihtimalinin az ve
<;ok uzun sureye bagll oIdugu i<;indir.
Bu sebeple Araplar, Sel<;uklular, Osmanillar dbneminde
61t;:usu olarak
Ke<;iboynuzunun tohumu ylilarca
elmas b1<;mek ic;in
Elmaslar, ket;:iboynuzu tohumlan ile tartilip satll lrml?
Ket;:iboynuzu, klrat veya karat dedigimiz blt;:u birimine
isim babal191
Okka 1283 gramdlr. Okkanln d6rt yuzde birine
dirhem deni r,
06rt tane kec;:iboynuzu bir dirhem eder.
Oirhem 3 gr. aglrllga kabul edilir.
Satlel, iki dirhemlik bir ?ey satarken (sekiz c;:ekirdek)
deyip, bu da benim ikramlm olsun derse,
mu?terinin saygln ve itibarll oldugunu g6sterirmi?
?Ik ve gbsteri?li giyinen "iki dirhem bir
c;:eki rdek" denmesinin k6ku
40
IIE$ek Sudan Gelinceye Kadar
Dovmek"
Balkan Harbi slralannda cephedeki askeri birliklerin
su ihtiyaclnl her b61ugun saka neferleri temin
o zamanlar, mekkare katlrlarlndan ba?ka adlna
karanfi l kolu denilen, nakliye kollart da
Her b61uge de bir e?ek tahsis edilmi$. Saka neferleri
bu e?eklere yukledikleri flc;:lIarla, ordugaha yanm saat
uzakll kta ki bir plnardan su
BblLiklerden birisinin saka neferi <;01< safve tembel imi?
Sir gun plnar ba?lnda yatlp uyuyakJiml;;.
E?ek de t;:imenlerde otlarken uzaklara gitmi?
Saka uyandlgl zaman ak?am olmak uzere imi;;.
araml ? bulamaml;;. Ko?a ko?a bblLlg,e gelmi?
Susuzluktan klvranan bblugun ve onba?IIari
sakaYI yakaladlklan gibi bbluk kumandanln

(:ok sert bir adam olan bbluk komutanl saka neferini
sorgulamaya Netieede uyudugunu ve e?egi
kaC;lrdlgJnI bgreni p, hemen etrafa atillar t;lkaflp
aratmaya gbndermi? SakaYI da c;:admn diregine
baglaYlp dayaga. Canl yandlkc;:a baglran saka:
- Aman komutanlm, bluyorum, bir daha uyumayacaglm.
Artlk dbvme! diye yalvardlkc;:a, komutan: .
- Acele etme, daha e?ek bulunamadl.
E?ek sudan gelinceye kadar dayak yiyeceksin ki bir
daha sahip olup, muharebe yerinde,
vazife uyumayaeaksln demi ?
"Sermayeyi Kediye Yuklemek"
Anadolu illerinden birinde, zengin bir kuyumcu
dukk2lnlnda yillardan beri bir kalfayla beraber
ve kimseye Sabah dukkanl kendi ac;:ar,
kendi ve her gun bjr ml
diye kalfaslntn uzerini Kble gibi
ve sanatl sayesinde para kazandlQI kalfastna ise,
dogru durust para Kalfa 0 kaddr istedigi
halde, ayllQtna zam yapilmaytnca, ge\=inemez
Bu kendisi bir c;are bulmaya karar
Kalfanln evi, dukkana c;ok yak1nml5. Evdeki kedisini, her
sabah yemek artlklannl yemesi i(in dukkana getirip,
sonra eve dbnmeye Sir gun karisl kedinin
boynuna bir kurdele \Ie ucuna da nazar
muskasl bi<;iminde gizl; bir cep
Sabahlan kendi kendine dukkfma gelip yemek yemeye
kedinin boynundaki ufaclk cebin i\=ine, kalfa
her gun bir alttn <;alarak gizlice sokar ve kediyi eve
gbnderirmi5. Bu uzun ydlar bbyle devam
Ci mri kuyumcu, al unlart n eksildigini anlar a ma, nasll
oldugunu Gunden gune kazanci
ve artlk sermayeden yemeye
Nihayet aZlclk da bdeyemez hale gelince kalfaYI
i5ten Kalfa da c;aldlQI alttnlarla, ust aslnl n
dukkanlnln tam kar51stna bir kuyumcu dukk2lnl ac;:ml;;.
Herkes yeni aC;:llan dukkana gittigi ic;:in eski patron
bir sure sonra iflas
Eski kuyumcu bir gun dayanamaYlp eski kalfastntn
dukkanlna Kalfa eski patronunu <; ok saygtll bir
?ekilde kar;;l laml;;, Konu?urlarken, eski patron,
"Bu i;;i nasI! yaptlgtnl anlatlrsan sana tum hakkltr)i
helal ederim" demi,?
Kalfa ve 0 slrada kucaglna tlrmanan kediyi
gbstererek,"i'?te ustaclQlm", "Senin sermayeyi ben bu
kediye yukledim" demi5.
LJl
"Kupunu Doldurmak"
Ba;;kal annln slrtlndan hakslz kazanc;: saglayan ki?iler
i(in "kupunu doldurdu" denir. Bu deyim daha c;:ok
hukuk si steminin uygulamalartnda ge<;erlidir.
Yargl<;lar tahsil saygln, bilgili, tecrubeli,
guvenilir ki?ilerdir. Devlet dairesinde \=ali;;an ve
devletin resmi gbrevlileridir.
Osmanlt devrinde bu "kadt" adl verilirdi ve
\=ok saygl gbren bir Kadlilk istismara a\=lk
bir Kadtlar vicdanlar dogrultusunda hukum
verdikleri ic;in bu ki?ilerin imanl, durustlugu, nefsi <;:ok
Bir de kadtlara hesap soran olmaYlnca
kadl n2yi fetva verirse 0 kabul gbrulurmu? Bbyle
olunca da halk, kadldan kb;;e bucak ka(arml? Hatta
Osmanll 'ntn son dbnem kadilan ic;:in "OavaCin kadl
olursa yardlmcln Allah olsun" derlermi;;.
Rivayete gbre "Kupunu doldurmak" deyiminin hikayesi

Osmanll'da Rumeli'ye bir kadl tayin olur.
Kadl klsa zaman ic;:inde zulme ve soygunculuga
Halkl isyan ettirir. Halk da istanbul'a bir yetkili
gbnderere k ;;ikayetlerini bildirir. Padi?ah kadlYI
gbrevden allr. Kadl e;;yalannl kagntlara yuklerken
hall< da sanki onu ugurlamaya gelmi;; gibi dl5anda izler.
Kasabaya c;:ulsuz gelen kadlnln u\= dbrt kagnl
\=I kar. Son olarak da evin gizli bir bblmesinden
bir kup <;:Ikam.
Adamlar kupu zorlukla ta?lrken kadl kupu
yere koydurarak halka:
- Yakla?ln, yakla?tn size bir gbsterecegim.
demi;;.
Halk merakla yakla;;arak kupe
Bakml?lar ki kupun i<;:inde altln dolu,
Tabii ki bu altlnlar kendilerinden allnan
altlnlar. Halk, kOpe bakarken.
Kadl demi;; ki:
- Ey millet! Size aClyorum. Geleceginiz
c;:ok kbtO.
Su kupun dolmastna iki parmak
biraz sabremediniz, benden sonra
gelecek olan kadl bo;; kuple gelecek.
Oysa ben kupumu doldurmak uzereydim,
Kupumu doldurduktan sonra sizin i<;in
<;all?acaktlm,
Hizmetimden kendinizi mahrum blraktlnlz.
II u iipiin
dolmaslna
i parmak

iraz
br m diniz
ml?"
"Kabak Tad. Vermek"
Su kabagl, bostan cinsinden olup, dallnda uzun bir
sure bekletildiginde ic;inin kofia,?masl ve hafiflemesi
bzell igiyle bilinir. DI,? yuzeyi puruzsuz oldugu i<::in araba
lastikleri de bu yuzden "kabak" kelimesiyle tabir olunur.
Su kabagl olgunla'?tlgl zaman boyun klsmlyla birlikte
80 cm'yi bulur. insanlar, SIVI maddelerin ta,?lnmasl
i<;in testi niyetine kullanlrlarml,? Su kabagl ta rlada
olgunla'?tlktan sonra gOzelce kurutulup boyun klsml
da kesildi kten sonra agZina bir tlpa yapilip SU, sirke,
zeytinyagl ta,?lmada kullanilir.
Fakat kabak dallndan kopanldlktan sonra
fazla kurutulmazsa i<;indeki litleri iyice temizlenmezse
i\ ine koyacaglmlz SIVI zamanla kabak tadl verecektir.
i,?te kinayeli olarak uzun zaman IsrarCI olan i,?lel"in
zamanla yozla,?masl ve blkklnllk vermesini anlatlr
bu deyim.
42
IIQliir miisiin Oldiirur mUsun"
Vakti zamanlnda kbylu bir hacca gitmi,?
Hacdan dbnO'?te e,?e dosta hediye alaYlm diyerek
ufak tefek bir ,?eyler alml,? Ne var ki akllna kbyOn
agasl gelmi;; ve agaya alacaglm hediye en az kendime
aldlQlm kadar klymetli olmall yoksa aYlp olur diye
dU,?Onmu,?
KbylO gidip hacliar araslnda adet olan bir ,?i,?e
zemzem doldurmu,? ve bir ki,?iye yetecek kadar da
kefenlik bez kestirmi,?
Memlekete dbndOgunde yol yordamlannl
Sira aganln hediyesine gelmi,? Kahya hediyeyi almak
i<;in gelmi,? fakat gelin gorOn ki bu hediyeden kahya
ho,?lanmaml,? ve hediyeyi adamln suratlna
- Be adam! Boyle hediye mi olur? Bunlan agaya nasll
veririm,
Kbylu Israr ederek
- Kahya Bey, zeva! olmaz, sen bunlan gbtlir ver
agaya. Ben bunlan ta Hicaz'dan getirdim der.
Biraz tartl,?tlktan sonra kahya hediyeleri agaya
verir.
- Agam, densizin biri Hicaz'dan size kefenlik
bez ile zemzem suyu getirmi,? blur
mOsOnOz, oldurur musunuz? demi,?
IIDokuz Dogurmak"
Vakti zamanlnda, (:engeloglu Tahir
o dbnem i<;in bozuk olan izmir'de geceleri
belirli saatler araslnda sokaga C;:lkma yasagl
Sir gece 0 saatlerde yasaga uymayan insanlan
Zaptiyeler toplaYlp karakol avlusuna
ve sorguyu da bizzat Tahir Pa5a
Sirayia her birine teker teker <;ok sorular
dokuzuncu siradakine gelince tekrar

"Yahu sen?Teliaklarl duymadln ml?
Ne diye sokaktasln bu vakitte?
Adam bir bir terli;
hazretleri , kanm doguruyordu.
Valla ebe aramaya C;:lktlm. Bir iki adlm sonra
zaptiyeler tuttu beni.
Zavalll kanm ne haldedir bilmiyorum"
Tahir Pa5a bir hata edildigini anladlysa da saka llaflnl
slvazlaYlp,
"Seni bu kez affediyorum. Amma, 0 karin olacak
hatuna sayle, bir daha ayle olur olmaz saatlerde
dogurmaya kalkmasln"
Adam kan ter i<;inde k05a kadlnlann
araslndan karlslnln yattlgl yataga ge1mi5.
Adam; "Nasllsln, nemiz oldu" demi?
KarlSlda "Sen ne adamsln. Ebe bulmaya diye
gittin? Kim bilir nerelerde eglendin?
Sen benim nasll dogurdugumu biliyor musun?
Adam ise hararetle,
"Ah bre hatun sen neler diyorsun?
Sen bir kere dogurdun. Ben slradaki sekiz ki5iden sorgu
nbbeti bana gelinceye kadar dokuz dogurdum."
43
J1Yaianclnin Mumu
Yatslya Kadar Yanar"
istanbul 'daki Fatih Medresesi 'nin her odaslnda
talebe beraber Su talebeler memleketten
getirdikleri fasulye, bulgur, mercimek, nohut ve
benzeri gldalan beraber beraber yerler,
her gun ic;: lerinden birisi slrayla bu i51eri yapar, masrafl
da payla5Irlarml?
Bu talebelerden birisi c;:ok Her gece
5amdanln dibinde kalan mum klflntllannl toplar,
eritir ve onlardan uydurma bir mum yaparak slrasl
geldiginde bu mumu kullanarak paraYI cebine atarml5.
Fakat onun yaptlgl mum,
yeni mumlar gibi uzun muddet
odaYI aydlnlatmaz ve
erkenden sonermi?
i?in farklna varan
bjr gece yine yatsl namazlndan
sonra karanllkta kallnca
arkada?Iarrnl
"Biz sana para verdik,
ne diye mum almadln?"
Beriki:
"Aldlm i?te, ne yapaylm
mumlar c;:ok kuc;:u I mu?,
ancak bu kadar yanlyor:'
ic;lerinden birisi:
II Ta bii 0 kadar yanar.
C;unku sen hilekar bir yalanclsln,
senin mumun ancak
yatslya kadar yanar."
n
hit ka bir
y I nCISln,
nln mumun
ncak yat Iya
d r
y r:'
lISa man Altl ndan Su Vurutmek"
Vaktiyle kbyun birinde ahalinin tarlalan ve meyve
sebze bahc;:elerini suladlgl bir su kaynagl
Bu kaynak kbyun ortak Civarda
su kaynagr olmadlglndan butun kbylu arazisini bu
kaynaktan slra ile
Kimin ne vakit, ne kadar su kullanacagl ve
herkes kendi Siraslni takip eder, hakklna
da saygl
Ancak bu kbyde de aC;:lkgbz bir adam
Sebze bahc;:esi su kaynaglnln hemen yaklnmda
bulunan bu adam, herkes gibi SlraSI geldiginde gider,
kaynaktan suyunu allrml? ama bununla yetinmeyip
kaynak ile bahc;:esi araslna gizli bir su yolu
Kimseler fark etmesin diye de su yolunun C!Lerini ta?la
tahtayla kapattp ustune de saman balyalart
Su, diger vakitlerde de bu saman altlndan aka aka
aC;:lkgbzun tarlasma kadar
Yaz ortaslnda herkesin tariasl susuzluktan yanlp
kavrulurken, onun fidanlann boy ustUne boy
atar, yemye?iI bir halde olurmu? Ostelik bostanln
ortasrndaki sulama havuzu da, her zaman silme

Kbyluler "Bu ic;:inde bir var" diyerek ara?tlrm 1?la r
ve klsa bir sure sonra da bu uyanlgln saman altlndan
su yuruttugunu fark etmi?ler.
Bu deyim "gizlice gbrmek, kimselere fark ettirmeden
i?ler c;:evirmek" anlamlnda kullanilir.
IIGlr Glr
Klraathanenin birinde bir adam, bir nargilenin
marpucu ile surekli nefes c;:ekip
Nargilenin C;:lkardlgl bu sesten rahatslz olan bir mu?teri
sormu?:
Yahu birader! Tbmbekisi yok ate?i yok dumanl yok,
Niye bo? nargileyi c;:ekip
duruyorsu n?
Bunun uzerine adam ben on un dumanlnda degilim
glrglrlndaYlm 0 91r glr ettikc;:e keyfim geliyor.
"Hap. Yutmak"
Bu deyim, i5in ne yapillrsa yapllsm
eski dOzenin bulunamayacagl anlammdadlr.
Sultan Murat'ln veren ne varsa yasaklandlgl
bir dbnemde, hekimba;;1 Emir (elebi'nin afyon
kullandlglnl l<lSkanc;llk yuzunden oisa gerek,
Padi?ah, Emir C;:elebi'yi <;:ok sevmektedir
ve zaman zaman yanlna <;:aglrtlp sohbet etmektedir.
Bu ihbara padi?ah inanmasa da Emir C;:elebi'yi
yoklar. Sbylenenlere gore Emir C;:elebi bir
cOradanllk afyon Curadan, yudumluk,
yOzuk, mOhOr, kO<;:Ok ,?eyierin ta,?lndlgl kutucuk
anlamlndadlr.
Emir (elebiyi satran<;: oynamaya
Oyunun ortaslnda:
- (elebi, ku,?aglnl <;:bz de i<;:inde ne varsa gbrelim,
demi,?
45
(elebi bir ihbara kurban gittigini anlayarak
gelecekleri ederek <;:bzmeden cOradani
<;:Ikanp satrancm Ozerine Padi,;>ah cOradanln
i<;:inden mercimek bOyOklOgOndeki haplann
ne oldugunu sormu,?:
- lslah edilip zararslz hale afyon haplan
hOnkanm, demi,;>.
- Ne yaplyorsun bunlan?
- ila<;: veya pan zehir olarak kullanlyorum.
- Peki, hastaya zarar vermiyor mu?
- Hk;bir zaran yoktur efendim.
- 0 halde yutmaya ba,?la bakallm.
Emir (eiebi ba,?lna gelecekleri bildiginden haplann
hepsini bir avu<;:ta i<;:mi,;>. Masadan kalklp elveda
padi,?ahlm deyip odadan <;:Ikml';>.
(elebi eve gider ve kendisini tedavi etmek isteyen
ki,;>ilere izin vermez. Hatta zehir kana c;abuk bula,;>sm
kan,?sm diye buzlu nar ,;>erbeti i<;:er.
GOnleri takip eden zamanlarda ariflerden birisi:
"C;:elebiye ne oldu?" diye sorunca
"Hapi Diye cevap vermi,?
"Afyonu Patlamak"
Eski zamanlarda tiryakiler, Ramazan aylnda afyonu
macun ,?ekline getirip, mercimek bOyOklOgOnde hap
yaplp sahurda iki 0<;: adet yutarlarml';>. Yaptlklan her
macun hapml slrayla 1,2,3 kat
Bbyiece kaglt, midede eriyince macun midede dagJllr
ve keyifleri yerine
Tabi iki kat kaglda sanlan macun bir ka<;: saat sonra,
Oe; kat kaglda sarlll macunda daha sonra kana
tiryakinin if tara kadar keyfi devam edermi?
Ancak bazi zamanlarda slralama yolunda gitmeyip
afyon kagltlan ge<;: patlaYlp kana ge<;:
Bu durumda tiryaki krize girer, afyonun patlaYlp kana
karl?masma kadar <;:ilglnllklar yaparml?
GOnOmOzde ki?inin yapllan ?eye uygun hareket
etmemesi durumunda "daha afyonun patlamadl nIl?/I
deyimi kull anilir.
lib onun
dumanlnda
d
glrglrln aYlm:'
Bilmece
Bilmeceler, bir adlnl anmadan niteliklerini
ustU kapah sbyleyerek 0 ne oldugunu
bulmaYI dinleyene brrakan oyundur.
Eglence araci olmalannln yanl Sira bilmeceler,
dunyaYI yeni tanlmaya <;ocuklann
kelime hazinelerinin ve muhakeme gu<;:lerinin
saglar.
Nar nar narlandl
Nar kapJda par/adl
Nara adam ge/esi
Yedek nar kapldan inmedi
(Ki/it)
Kuyu; kuyunun ic;inde suyu
Suyun agzmda yJlan
YJ/an agzmda mercan
Mercamn agzmda fincan
(Gaz LambasJ)
Can" gelir
CansJz tutar
Kuran ge/ir kurtanr
(Kapan)
<:;engel
<:;engel yukan
<:;engele bin
<:;ekil yukon
(Ozengi)
47
"Canh gelir,
Canslz tu ar,
Kuran gelir
kurtanr:'
Flkra
Flkralar gunluk olaylarl konu eden mizah, nukte, hieiv
unsurlarlnl barlndlran klsa ve yogun anlatllardlr.
Divan
Temel karrslnl, evdeki divanln Ozerinde muhasebecisi
ile yakalaml? gun oiaYI Dursun/a
Dursun:
- Ne yapacagsun bu durumda diye sorrTlu?
Temel daha karar vermedigini
Aradan bir hafta gec;:ince iki arkada? yine
Dursun sormu?:
- Ne ettun a meseleyu
7
- Hallettum dal
- I<ariyu mu furdun 7
- Hie;: flstuk eibu kar i furulur mi?
- Muhasebeciyu mu kovdun?
- butun defterler herifun elinde.
!\las" kovayum 7
- Pe<;:i ne ettun?
- Divanu sattum.
Bizde Kibir Yok
Nasreddin 1-loe3'ya yapllan ?akalar bitip tukenmezdi.
Ak?ehil"liler bir gun Hoea'ya takllir ve soradar:
- I-Iocam senin evliyalar katlnda
ulu bir oldugun sbylenir asll var mldlr
7
Hoea/nln boyle bir iddiasl el bette yoktur
am:) bir kere soruldu ya cevaplar:
Herhalde byle olmall.
- Boyle zaman zaman mueizeler
gostererek bu ozelliklerini herkese kanltlarlar.
!-loco madem kabullendin goster bir mueize gbrelim!
Hoea:
- Pekal a ?imdi size bir numara yapallm der
durmakta olan C;:lnar agaelna:
- Ey ulu C;:lnar c;:abuk yanlma gel!
Tabii ne gelen agac;: var nc giden.
Hoea yurumeye ba?lar, agacln yanrna vam.

- Ne oldu Hoea agael getiremedin,
kendin oraya gittin diye gulunce,
Hoea:
- Bi zde kibir yoktur,
dag yurumezse abdal yurur, der.
Bayramdan Bayrama
8ekta?i/ye sormu;;lar :
-- Rakl ic;:er misin?
- Ak?a mdaaaaaaan ak?aaaaaama ...
- Namaz krlar mlsln?
- Bayramdan bayrama, bayramdan bayrama ...
/I iz e
-r
yo r,
a
lirum zs
a
ASII hikayeye karavelli denilen mustakil
hikayeler katabilir. Aneak nazlm pan;alannda
degijiklik yapamaz. Hikayeler haftalar hatta
aylar boyunea surebilir. Ajlk, hikayenin uygun
yerlerinde ara verir Hikayeye yeniden bajlarken
dinleyieilere nerede kaldlglnl sorar.
Bu soruyu eevaplandrran kiji, hikayeeiye bahjij
vermek zorundadrr. Hikayenin sonunda sevgililer
birbirine kavujursa, nejeli bir gLlzelieme sbylenerek
hikayeye son verilir. Ajlk hikayenin son bblOmOnde
bOtun hasretliler ve garipler i,in dua eder ve
"UstamlZln adl hldrr elimizden gelen budur"
diyerek sbzlerine son verir.
Kahvehaneler gibi toplanma mekanlannda anlanlan
kahramanllk, ajk vb. konulu halk hikayelerinde
anlan, muzik ve jiir bir arada bulunur.
Ajlk, hikayesini saz ejliginde anlatrr.
Kerem ile Ash Hikayesi'nden
ASII adl Ahmet Mirza alan Kerem,
Isfahan Sahl'nln ogludur. Sahln hazinedarllglnl
yapan Ermeni Kejiji'nin klzl Asil ile Kerem
birbirlerini severler. Sah, Kejij'ten kill ogluna ister.
Ke,ij, bir Muslumana k,z vermek istemez.
Fakat hukOmdann istegini reddemez; biraz muhlet
ister ve bu mOhletin i,inde gizliee memleketten ka,ar.
Kerem de Asll'nln pejinden yola dOjer.
ijte, Kerem'in sevdigi k,z,n ard,nea bulOn Anadolu'yu
bajtan baja gezmesi boyleee bajlar.
Kerem arnk yanlnda sadlk arkadajl Sofu
(Kerem'in dilinden: Sofu Kardej), omuzunda sazi ile
bir'ajlk' olmujtur. Her gittigi yerde, her rastladlglna
sazlyla ve yanik tOrkOleriyle Asll'nln izini sorar,
ana haber verenler de olur, vermeyenler de.
Kimi zaman da nehirlere, daglara, kayalara, daglardaki
hayvanlara derdini dbker; yolunu baglayan karl I,
boranll bellerden yol ister. Onun bnCrne ,Ikan
engeller, bir defa inkisanna ugradrlar ml
inah olmazlar. Kerem ajk atejinde pije pije
kemale erer, keramet sahibi olur.
Allah onun her dilegini yerine getirir.
Bazl jehirlerde Kerem, Asil Han'a bir zaman kavujur.
Kejij'ten habersizee bir mOddet birbirlerine
sevgilerini anlatrrlar, dertlerini dbkerler:
Erzinean baglannda ve Kayseri'de oldugu gibi ...
Sonunda Kerem Asl,'slnln pe,inden Halep'e valli.
Halep Pajasl'na kendini sevdirir:
Paja, Kejij'i tehdit ederek k,z,n, Kerem'e vermeye
razl eder. iki sevdallnln nikahlan klYllrr.
Fakat kbtO ruhlu Kejij, onlara son fenallgl yapar:
K,z,na sihirli bir gerdeklik gomlek giydirir.
Bu gbmlek son dOgmesine kadar a,llrr,
tekrar kapanrr imij. Kerem sevdiginin dOgmelerini
bir tOrlO ,ozemez. YOreginden kopup gelen
ate,le yanar, kOI olur.
Kerem'in kOlieri dagrlmasln dive bekleyen
Asil Han'ln sa,lan, kOlierin i,inde kalmlj
bir k,vllelmla wWjur; iki ajlgln aneak kOlieri
birbirine kavu,ur. Sevgililerin birbirine kavujmaslyla
sana ermeyen bir maeera oldugu i,in
Kerem hikayesi, dOgun ve klj geeeleri
muhabbetlerinde eglenee vasltaSI alan
halk hikayeleri araslnda ,ok sevildigi halde,
bajlndan son una kadar anlatllmaz, hatta bir,ok
yerlerde bunun anlatrlmaslnl gunah sayarlarmlj.
Kerem Erzurum'da hasta yatarken,
Asil Han'ln U, gOn sonra geleeegini haber verirler.
o zaman jU tOrkOyO sbyler:
Bir han kOlesinde kalm/lam hasta
Gozlerim kaplda kulGl]lm seste
Kendim gurbet elde, gonii/ heveste
Gelme ecel ge/me ii, giin ara ver
AI benim sevdaml gotii r yare ver
Erzurum daglon duman dildedir
Bal/m yastlktodlr gaziim yoldodlr
Asil haYIn yardlr adam aldadlr
Ge/me ecel gelme ii, giin ora ver
AI benim sevdaml gatar yare ver
Erzurum dog Ian kardlr ge,ilmez
Gizli slrdlr her adoma OI;J/maz
Aynilk lerbeti zehir i,ilmez
Gelme ecel gelme ii, giin ora ver
AI benim sevdaml gatiir yare ver
Felek sen mi kaldln bona gelecek
Akmrn 9ozyol/m kimler silecek
Kerem'e dediler Aslin gelecek
Gelme ecel gelme ii<; giin ora ver
AI benim sevdoml gatar yare ver
"Halk
hikayeleri
saz


tarafmdan
anlatlhrlar:'
Ag t
Agltlar blenlerin ardlndan sbylenen ezgili halk
ilk donem Tu(k edebiyatlnda garulen sagular agltlartn
ilk olarak kabul edilir, Agltlarda bien
erdemi, zenginligi, yoksullugu, iyi yonleri,
olaylar dile getirilir.
Aglt blu evinde saylenir ve bu eyleme
"aglt yakmak" adl ve(ilir. Aglt genellikle kadlnlar
taraflndan yaktllr, ancak nadir de olsa erkeklerin de
aglt yaktl9t gorulur. Aglt hi<;:bir zaman blunun
aglanl rken yazlya gec;:irilmez. Aglt ezber lenerek
gelecek aktartllr. Ancak aktanllrken
bazl ugrar.
Aglt, sadece blum olaylnda da soylenmez
l
ni?anlarda ve dugunlerde de aglt yakilir.
Kara yildJr yJldlr
tiJfegini doldur
EI ic;inde arlan/yom
Evimize gidek d'oldiJr
Daglann kan erisin
Yayla yiJrusiJn
Bedda vermem
Agzlmda dilim r;iJrusun
Hele bakm elogluna
ik' elin koynuna
Bu diJnyada bir bilmem
Ahrette sarti boynuma
Varmam pmann ba?ma
GWyagl siJrmem
Ben bu yaradan o/Ursem
Ceza vermen
Yuce da{jln kartYldlm
Ben anamm biriyidim
Yazlk oldu elogluna
Sag gozunun nuruyudum
Ardlmda yuz on beligim
C;ignimden aldlm solugum
Boyle soledi'me bakman
Vallahi ben de olUyom
57
EI Veriyor Aglt l'nln Hikayesi
1940'11 Yillafin (orum'un
OsmanClk ilc;esi'nde halk araslnda Alemoglu Rlza
olarak tanlnan biri Bu ve
c;:evresine gbre de olan ve <;:evresi
taraflnda n sevilen bir
Rlza evlidir; aneak kirk ge<;:mesine ragmen
yore geleneklerine gore olmasl gereken
erkek evl adl yokrur. Kirk sonra
bir tane erkek evladl olur. Adlnl Mehmet koyarlar.
Mehmet'i her ?eyden saklnlrlar.
EI bebek gul bebek buyuyen Mehmet bir bu<;:uk
gelir. YII 1943, J\I1ehmet bir gece be5iginden
kalklp anne ve babaslnln araslna girip yatar.
o gece Osmanclk depremi olur.
Evin ortastnda bulunan direk sarslntlyla anne ve
babaslnln araslnda yatmakta olan Mehmet'in
(.'Jzerine Mehmet yaralanlr.
o gunun ?artlartnda bulunan
vasltayla C::orum'a doktora gitmek ic;:in yola <;:Ikilir.
C::orum'a 20 km. mesafede olan
Golyazl'ya gelindiginde Mehmet
babaslnln kollartnda can verir.
Babal evlat aClslyla bu agltl sayler.
EI veriyor, el veriyor, orta direk bel veriyor
EI veriyor, el veriyor, orta direk bel veriyor
Dondum baktlm sol yamma bizim Mehmet can veriyor
Dondum baktlm sol yamma bizim Mehmet can veriyor
Golyazl'ya, Golyazl'ya, duman da Golyazl'ya
Golyazl'ya, Golyazl'ya, duman da Golyazl'ya
Kurban olam, kurban olam, yigitr;e olen kuzuya
Kurban olam, kurban olam, olen kuzuya
"0luy
gidin
a la,
d ...
o na:'
Golge Oyunu
G61ge oyunu bir perde uzerine aksettirilen tasvirlerle
oynatdlr. Patiskadan yapilml? olan Karagoz perdesine
Karag6zeliler taraflndan ayna denilmektedir.
Perdenin arkaslnda tahtasl ya da destgah
denilen bir raf bulunmaktadlr. Bu rafln uzerine
denilen konulur. 1?lk genellikle bir kaba
zeytinyaglna daldlrllml? enli bir pamuk fiti lden veya
mumdan elde edilir. Tasvirler manda, dana ve deve
derisinden yapliabilir. Tasvirlerin boylarl 30-40 em.
araslnda Degnekler ise 60 em. olup gurgen
agaelndan yapilir. Karag6z oyunu hayali ya da
hayalbaz denilen tek bir ki?i taraflndan oynattllr.
Perdeyi hazlrlayan, tasvirleri Sirasina gbre hayaliye
veren C;lrak adl verilir. Oyunda ve
turkuleri okuyana yardak, def dayrezen denilir.
Kaynagl konusunda farkll gbru?ler ileri sOrulen
golge oyununun en yaygln rivayeti
Orhan Gazi devrinde Bursa'da bir eami
demirei ve duvarel ustasl olarak Karagbz ve
Hacivat kar?dlkll konu?malartyla diger c;:all?anlan
o kadar guldururler ki bir turlu tamamlanamaz.
Durumu 6grenen hel' ikisini de 6ldurtur.
Ancak sonradan olur. Bunun uzerine
Bursa'da ya?ayan Seyh Ku?teri, Karagoz ve
Haeivat'ln deriden tasvirlerini yaparak bir perdeye
yansltlr ve taklitleriyle padi?ahl avutmaya c;:all?lr.
Oyun bbylece yayglnllk kazanlr ve Karag6zculer
pir olarak Seyh KU$teri'yi tanlrlar, Karagbz perdesine
de "Ku?teri Meydanl" denir. Gblge oyunu, 6zellikle
Ramazan aylarlnda kahvehanelerde, dugunlerde ve
$enliklerde aranllan oyun
G61ge oyunu mukaddime, muhavere, fasil ve
b61umlerinden Karag6z perdesine
oneelikle oyunun konusuna uygun bir gostermelik
(c;:ic;:ek, gemi, agac; vb.) konulur. Gostermelik nareke
adl verilen bir dudugun sesi
kaldlnllr. Hacivat muzik e?liginde bir semai
okuyarak perdeye gelir, semaiyi bitirdikten sonra
"Hay hak"diyerek soze ve perde gazeli okur.
All ah'a ve sagltgtna dua eder.
Karagbz' u perdeye getirecek sozler sbyler,
gazeller okul'. Karagoz gurultuden rahatslz olur,
perdenin sag Ost :-jaeivat'in uzerine atlar,
kavga etmeye Hacivat kac;ar, bir muddet
sonra tekrar perdeye geri dbner ve muhavere
bbJumu ba?lar. Muhavere b610munde I<aragbz ve
Hacivat kendi aralannda konu:?urlar.
Bu esas oyunla bir ilgisi yoktur.
61
Bu b6lum Hacivat'ln perdeden ayrttmaslyla son bulur,
Karagoz de perdeden <;ekilir. Fasil bbllimu asil oyunun
sergilendigi bblumdur. Bu bolumde oyunun konusuna
gore tipler Karag6zle guldOrueu konu?matar yapartar.
Bazl oyunlarda Haeivat da katillr.
Sonunda kulhanbeyi, efe gibi bir tipin
gelmesiyle fasll b6l0mu sona erer.
b6l0mOnde perdede sadeee Karag6z ve
Haeivat vardlr. Hacivat fasil b61umOnde
olaylardan dolaYI olsun der. Karagoz buna
bedduayla eevap verir, Haeivat'ln da aynl 5ekilde
eevap vermesiyle Karagbz Hacivat'ln uzerine atlar.
Hacivat "Ylkttn perdeyi eyledin viran, varaYlm sahibine
haber vereyim heman" diyerek perdeyi terk eder.
Karagbz de "Her ne kadar surc;Olisan ettiysek affola"
diyerek oyunu bitirir.
Gblge oyununda asli tiplerden olan Karagbz ve
Hacivat Laz, Kayserili, Arnavut, Rumelili, Arap,
Yahudi, Beberuhi, Zenne, Efe, Deli, C::elebi,
Ko<;ek gibi tipler de bulunmaktadlr.
Karagoz oyunlan kar-I kadim ve nev-iead oImak uzere
ikiye aynllr.l<ar-1 kadim oyuntar eskiden beri bilinen ve
oynatllan oyunlardlr. Nev-iead oyunlar ise sonradan
(Ikafllan oyunlardlr.
II Ik I
Ir
h b
h
Kukla
Anadolu'da kon;:ak, kudurcuk, kaburcuk, kogurcak,
kaurcak, lubet vb. isimlerle kukla seyirlik
oyunlann en eskilerindendi r.
boyunda kendine ozgu basitteknik ie;:inde
g6rulen ve 17. yy.dan beri TOrkiye'de ?ehirlerde kukla
adl ile bilinen oyun Anadolu'da k6ylOIer araslnda
bebek, e;:omce gelin, karac;:or gibi isimlerle yayglndlr.
Kukla, konusunu gunluk ve edebi
hikayelerden allr. Bu oyunun ve
ihtiyar'dlr. kurnaz ve hazlr cevaptlr.
ihtiyar ise varllkll bir ki?idir.
Bir Kukla Oyunu'ndan
Refik Bey: - (Ses) Evladlm neredesin?
(Girip Perdeler ae;:illp gosterimiz ba51ayacak
haiti gorOnurde yok? Bir yere gitmeb> diye de
tembih ettim. Biz ba51asak bile ibi5Siz tadl tuzu
olmaz ki. .. Aaaa, aman, perdeler
(Seyircilere) Merhaba efendim, safalar
getirdiniz! Sey, siz de ibi5'i bekliyorsunuz degi l mi?
Hemen gidip bir daha arayaylm!
((Ikar)
Bey: - (Girip seyircileri selamlar. Mahcuptur.
Once saatine bakinlr. Sonra kukla sahnesine giderek
i<;:ine baklnlr. Seyircilere) Efendim, ben bu kukla
tiyatrosunun sahibiyim de ... Sey ... $imdi
Allah Allah sanki gibi evin bey; de,
u5ak ibi? de yok oldular. (ibi5 gorunOp
(ok aYlp ettiler! ba51nl saHar.) Herhalde oyunl3n
oldugunu unuttular
7
salladlktan sonra
ile onun kafaslna birden vurunca)
Aaaahh, bu da nesi? (0 tarafa) ibi? sen mi sin
7
diger yandan vurur.)
Ooofff!
- ibi? ben miyim? (Seyircilere) Hani alkl5?
Bey'e) GordOn mO benmi5im!
Bey: - Utanmadan vuracagma hesap ver?
- iki kere iki, eder Oe;: tane tilki. AI sana hesap!
(Sak?akla vurur)
Bey: - Vine yOzOne gozOne oyle
hesap degiP Neredeydin?
65
- Ben sahnenin altlndaydlm, sen neredeydin7
(Vurur.)
Bey: - Seyircilerin onunde vurup
durma, kuklasln demem. (Seyircileri hatlrlayarak) $ey,
neyse, ge<;: kaldlm diye zaten nefesim kesildi.
Bey: - (Saate bakarak) Neyse, vakit ge<;:iyor.
Bey nerede, oyunu ba5latal!m?
- Sen git, biz hem ha?lanz hem
Kl zdlrma yoksa senden ba?lanz! (Vurur ve gider.)
Bey: - Tamam gidiyorum! Haydi, Beyefendini
bul da hemen ba?laYln! (Seyircileri selamlayarak
kuklal artn ederek
- (Sallanarak Sonra sahne gazelini okur.)
Of aman aman! Merhaba pek sevgili,
klymetli bOyOklerim! Merhaba hem klymetli,
sevgili Adlma derler,
her i5ime guleder, Her yerde ,
sevgi ne guzel derim.
Boyall, tahta
kapkara g6zum
Agiasam akmaz
boyle omOr surerim.
Bakmaym boyuma,
gOIOp huyuma,
Kuklalar gitsin suyuma,
$aka deyip doverim.
Okuma yazma bilmem ama
yalanCi olmam,
KotO soze de gelmem,
ne$eyi severim.
Sira slra oldunuz
oturdunuz,
Bir gOzel kuruldunuz!
Gorun neler eylerim!
Yaaa, i$te boyle! Ben bu evin
0000, gen<;ligimden beri.
Neyse gi dip Beyefendiyi arayaylm. (C::lkar.)
Refik Bey: - (Girer.) ibii$$$! ((Ikar.)
- (Girer.) Bulamlyorum. Beyefendi kaybolursa ne
yapanm 7 Birbirimizi <;:ok severiz. Aramaktan c;: are
yok. (C::lkar.) Beyefendiii!
II kla yunun
hramanlarl
ibi
v
Kukla
Anadolu'da kon;:ak, kudurcuk, kaburcuk, kogurcak,
kaurcak, lubet vb. isimlerle kukla seyirlik
oyunlann en eskilerindendir.
Bir<;:ok Turk boyunda kendine bzgu basit teknik
gbrulen ve 17. yy.dan beri Tllrkiye'de kukla
adl ile bilinen oyun Anadolu'da kbyluler araslnda
bebek, <;bmce gelin, kara<;:br gibi isimlerle yayglndlr.
Kukla, konusunu gunluk ve edebi
hikayelerden allr. Bu oyunun ve
ihtiyar'dlr. i kurnaz ve hazlr cevaptlr.
ihtiyar ise varllkll bir
Sir Kukla Oyunu'ndan
Refik Bey: - (Ses) Evladlm neredesin?
(Girip Perdeler a<;:lIlp gbsterimiz
hala gbrunurde yok? Bir yere gitme! diye de
tembih ettim. Biz bile tadl tuzu
olmaz ki. .. Aaaa, aman, perdeler a<;:lkml?!
(Seyircilere) Merhaba efendim, ho?geldiniz, safalar
getirdiniz! siz de bekliyorsunuz degil mil
Hemen gidip bir daha arayaYlm!
(\:Ikar)
Bey: - (Girip seyircileri selamlar. Mahcuptur.
Once saatine baklnlr. Sonra kukla sahnesine giderek
i<;:ine baklnlr. Seyircilere) Efendim, ben bu kukla
tiyatrosunun sahibiyim de ... ...
Allah Allah sanki sbzle?mi? gibi evin beyi de,
de yok oldular. gbrunup
(ok aYlp ettiler! sallar.) Herhalde oyunlan
oldugunu unuttular? salladlktan sonra
ile onun kafasma birden vurunca)
Aaaahh, bu da nesi? (0 tarafa) sen misin?
diger yandan vurur.)
OooffA
- ibi ? ben miyim? (Seyircilere) Hani alkl??
(Ya?ar Bey'e) Gordun mu
Bey: - Utanmadan vuracaglna hesap ver?
- iki kere iki, eder u<;: tane tilki . AI sana hesap!
vurur)
Bey: - Yine yuzune gbzune oyle
hesap degill Neredeyd\n?

65
- Ben sahnenin altlndaydlm, sen neredeydin?
(Vurur.)
Bey: - Seyircilerin bnunde vurup
durma, kuklasln demem. (Seyircileri hatlrlayarak)
neyse, ge<;: kaldlm diye zaten nefesim kesildi.
Bey: - (Saate bakarak) Neyse, vakit gec;:iyor.
Bey nerede, oyunu
- Sen git, biz hem hem
Klzdlrma yoksa senden (Vurur ve gider.)
Bey: - Tamam gidiyorum! Haydi, Beyefendini
bul da hemen (Seyircileri selamlayarak
kuklalann i?aret ederek <;ekilir.)
- (Sallanarak Sonra sahne gazelini okur.)
Of aman aman
l
Merhaba pek sevgili,
klymet li bOyOklerim! Merhaba hem klymetli,
sevgili ku<;uklerim! Adlma ibi? derler,
her gOlerler, Her yerde oost bilirler,
sevgi ne guzel derim.
80yall, tahta
kapkara gozum
Aglasam akmaz
boyle omur' sOrerim.
Bakmaym hi<;: boyuma,
gOlllp gec;: in huyuma,
I(uklalar gitsin suyuma,
deyi p doverim.
Okuma yazma bilmem ama
yalanCi olmam,
KotU soze de gelmem,
<;ok severim.
Si ra sira oldunuz
oturdunuz,
Sir guzel kuruldunuz!
Gbrun neler eylerim!
.--
1'1'
Yaaa, i?te boyle! Ben bu evin
0000, genc;: ligimden beri .
Neyse gi di p Beyefendiyi arayaylm. (<::Ikar.)
Refi k Bey: - (Girer.) (Ikar.)
- (Girer.) Bulamlyorum. Beyefendi kaybolursa ne
yapanm? Birbirimizi c;:ok severiz. Aramaktan <;:are
yok. (Ikar.) Beyefendiii!

"Kukla oyunun

Meddah
Kelime anlaml olarak metheden, oven anlamlna
gelir. Musluman ulkelerde Peygamberi ve islami
oventere verilen bir addlr. Zamanta tek
olaylan dramatize eden mizahi
azellikleri aglr basan hikayeleri anlatan bu isim
Meddahlar sanatlannl, Osmantl Sarayl'nda,
kasabalarda, Ramazan gecelerinde, sun net
dugunlerinde, kahvehanelerde surdururlerdi.
Meddah bir baston ve mendille hikayelerini anl atlr.
Bu iki aksesuaflnl hikayesi sirasinda diger
ve canlandlrmak i<;in kullanlr. Meddah
bastonunu yere vurarak dinleyicilerin dikkatini
topladlgl gibi, at, e]ek vb. hayvanlardan bahsederken
bastonunu kullanlr. Mendi! de hem taklit yaparken
sesin hem de kadln taklidi yaparken
olarak kullanllmaya yarar.
Meddahlar repertuvarlarlnda her zaman hazlr bulunan
Ferhat ile Leyla ile Mecnun, Arzu ile Kamber,
Asil ile Kerem gibi halk hikayelerinin yanl sira
ger<;:ek olaylan, duyduklan yeni derleyerek,
bunlarl yeniden yorumlayalak, harmanlayarak, yerine
gore uzatarak ya da klsaltarak seyirci kitlesi ne ve izleme
gore 0 anda doga<;:layarak hikayelerini
anlawlar. Meddahlar hikayelerinin en heyecanll
yerinde gosterilerine ara vererek para toplarlar.
Meddahlar hikayelerine ve bitirirken soz
kaliplarrna vururlar. (ogunlukla ba]lamak
gelenek
5i.ihansaz-/ gUfistan-/ nez6ket
Nihal-i 90nce-i bag-/ zerafet
verir bezme /etafet
Dinle imdi bende-i acizden bir hikayet
Meddah, hikayesinde gec;:en ki]iler ve
olaylar hakklnda kimse uzerine allnmaSln
diye ]oyle bir uyanda bulunur:
;sim isme, kisip kisbe, semt semte benzer,
zaman soy/enir, ya/an vakit
Meddah hikaye bittikten soma da hikayenin
sorumlulugunu hikayenin kaynaglna blraklp ozur diler:
Bu klssadtr bir mecmua kenannda
biz de 90rdDk soy/edik. Sakiye sohbet baki.
Her ne kadar sun;Ulisan ettikse affo/a, gelecek
defa daha guze/ bir hikaye sdyler;z.

67
Sandlktaki KIZ Hikayesi'nden
Hak dostum hak!
Suhensaz-I gulistan-I nezket nihal-i konca-i ba'i
zerafet, verir tab'a letafet, dinleyiniz
efendim. i;bu aciz k6leleri, oturan beyefendilere
nakleylesin bir hikaye.
Efendim, raviyan-I ahbar ve nakilan-I asar, muhaddisan-I
ruzigar nakl-i beyn iderler ki: Zaman-I evailde yani
tahminen bundan kirk elli sene mukaddemlerinde
Asitane-i al iye'de, Fatih civannda HaCi Ali namlnda,
gayet zengin ve maldar ve hatta mallnlll hesablnl
bHmeyecek derecede zengin bir zat vardl . Bu zatln
henuz on dart on kadar bir erkek evladl
olup onu ziyadesiyle sever ve her dedigini yapar
velhasil bu c;ocugun ustune tir tir titrerdi. I<endisinin
konagrnda kavasl, ayvazl ve mutfagrnda
erkek mukemmel olup bunlar meyallinda bir de
Anadolulu Turkcegiz vardl. Gunlerden bir gun, Haci
Ali Aga Tllrk'u c;aglnp mahdOmunu biraz gezmeye
goturmesini emreder; Turk ise bu emri iera ic;:un beyi
alup sokaga c,:lkariar. 0 gun bedesten esnaFl
kamilen 8eykoz (aYII"I'nda bir eglence yapmaya
olduklarlndan, bunlar da oraya gitmeye karar
vererek vapura binerler ve Beykoz (aYlrt'na vasil olurlar.
Bunlar <; iJy!rcia ateyi beriyi gezerlerken bir kalaballga
rast gelirler, bu kalaballgln oldugu mahale
bir panaroma seyretmekte olduklannl gorurler. Bey
dahi merak edip paraslnl vererek panaromaya bakar,
panarornada resimler araslnda gayet guzel ve guzelligi
ilk insanl kendisine a]lk eden bir klz resmi garur.
Bey bu klza 0 anda alaka ve sevda ederek
panaromaclya bin rica ve yalvarmakla pek bir para
mukabilinde resmi <;rkartlp satin allr.,.
(Gzdemir Nutku'nun Meddahllk ve Meddah Hikayeleri'nden)

1/
ed h
elime anlaml
metheden,
en
gelir:'
Kay Seyirlik Oyunlarl
Kbylulerin uzun aylannda ve bzellikle dugunlerde,
bayramlarda eglenmek ve vakit ge<;irmek ie;in
duzenleyip oynadlklan dram karakterli temsillerdir.
Kbyluler bu oyunlarl guldurueu, aelkll, sessiz, bebek
ve kukla oyunlan olarak slnlfiandlmlar. Oyunlann en
bnemli tarafl anonim olu?landlr. Kbylerde adlan bilinen
belli veya tanlnmayan kimseler, bzellikle ya,;>11
veya orta erkekler 'taraflndan oynanlr. Aralarlnda
kabiliyetli olanlar oyunu yonetirler. Oyunlarda
basit olmakla beraber dekor, kostum ve makyaj yer
almaktadlr. C;:ogu oyunda hayvan klllgina girmi;;
oyuneulara rastlanlr. Klilk basittir.
Oyunlann <;.:oguna <;algl takrml katilir.
Kadlnlarrn oyunlarrnda tef ile ezgiler sbylenir.
Kby seyirlik oyunlarrnln metni bneeden
hazlrlanml';> degildir. Yalnlz oyunun ana <;:izgileriyle
akl';>l, yapllaeak hareketler ve olaylarrn Slrasl bellidir.
Dillala Oyunu
Oillala oyununu e;lkarmak i<;in en az dort-be;; ki,;>i
gereklidir. Bu birisi (Bu ki,;>inin mutlaka
kadln oimasl gerekir.) temsili olarak gelin olur.
Gelin, daha bneeden ortaya konulmu,;> olan sandalyeye
oturur. Gelinin yuzu ya$mak adl verilen ba;;brtusu ile
kapalldlr. Gelinin yuzu kesinlikle kapall olmalldlr.
Damat adaylannrn gelini gbrmeye haklarr yoktur.
Ancak gelinin brtu, gelinin gbnlunu
kazanmaya gormesini engelleyecek kadar
kalln da degildir. Oyunun diger genellikle erkek
killglna girmi;; kadlnlardan olu,;>maktadlr. Ancak oyuna
dileyen erkekler de katllabilirler. Oc;:-dbrt ki,;>iden olu,;> an
bu erkek ya da erkek klilglna girmi,;> kadlnlardan olu,;>an
grup bir t arafta beklerler. Er'kekler, birer bil'er gelinin
etrafrnda dola,;>arak ona hunerlerini sergilerler ve
gelinin gbnlL'lnu kazanmaya Gelin <;ok nazlldlr,
';>Imarrktlr ve kesinlikle kolayca ikna olacaga benzemez.
Gelinin, onda gbnlu olan butull damat adaylarrnl
fazlaslyla oyunun bir par<;:asldlr.
Bu sayede seyirciler gelinin gbnlunun kimde oldugunu
ve adaylardan hangisinin damat olabilecegini ancak
oyullun sonunda bgrenebilirler. Oyun klsaca
Damat adaylarl Gelin'in yanlna birer birer gelmeye
Gelin'in yanlna once kimin gideceginin bir
bnemi yoktur. Erkek klllgina girmi,;>, suratilla blylk
biri (Pala), Gelin'in yanlna dogru ilerlel' ve bu
slrada koy ahalisinin tutturmu,? oldugu turkuye de
eder. Kbyluler butun damat adaylarr i<;:in bir
turku sbylerler. Pala, blYlklarrnl burarak tLirku
69
Gelin'in etraflnda dola';>lr, bir yandan da oynar.
Pala biraz Gelin'e ve onu ikna etmeye
Ancak Gel in onun oldugu tarafa bakmaz.
YC,zunu on un olmadlgl tarafa dogru <;:evirir.
(unku Gelin'in gbnlu Pala'da degildir.
Oaha fazla Israr etmenin bir anlamlnrn olmadlglnl
gbren Pala, blYlklarlnl burarak geri gelir.
Adaylar kay halkl her seferinde
maniyi hep bir aglzdan sbyler:
"Oil/ala demeye geldim
Kaymak yemeye gefdim,
Kaynana yedin
Yari gdrmeye geldim"
Pala'dan sonra SOs!u, Gelin'in gbnlunu kazanmaya
gelir. Eli nde bir tarak, bir aynayla Gelin'in yanlna gelir
ve dol a';l maya ba,;>lar. Gelin'in onunde egilir ve aynaya
bakarak sa<;:lnI tarar. Ancak Gelin, Pala'ya oldugu gibi
SuslUye de hie; ilgi gbstermez. Suslu de onune
egik bir geri gelir. Daha soma oynamaYI bilen,
marifetl i bir ki,?i Gelin'e dogru gelir ve Gelin'in etraflnda
oynayarak Tum marifetlerini sergiler ona.
Ancak 0 da Gelin'j kandlrmaYI ba,;>aramaz.
Uzgun bir ]ekilde doner yerine. Sira Zengin'e gelir.
Elinde paralarryla Gelin'e dogru yakla';llr.
Bir yandan paralannl Gelin'e gbstererek sayar, bir
yandan da kbylulerin onun i<;in sbyledigi turkuye
uygun olarak oynamaya <;:all';>lr. Gelin, onu da
begenmez ve yuzunu onun olmadlQI tarafa dogru
<;evirir. 51ra Sarho,;>'a gelir. elinde bir
veya bir kadeh vardlf. Sa rho,;>, Gelin'e el kaldl(lf,
birCl7. 5C'rt davranlr, iter, kakar Gelin'i. 0 kadar marifetli
insanl geri c;:eviren Gelin, bu Sarho,;>'u seve seve kabul
eder. Zaten, Gelin'in gbnlu de ondadlr. Gelin yuzunu
ac;:ar ve koluna girer. 80ylece Gelin e;;ini
bulmu,? olur. I<by ahalisi biraz biraz mutlu
saYllabilecek bir onlan
UDiliala
demeye geldim,
Kayma
yemeye geldim,
Kaynana
yedin,
Yari gormeve
geldim:'
Sema
Sema etmek, Mevlana'nln olumunden sonra
tarikat haline geJen Mevleviligin sembolu olarak
kabul edilmektedir. Yapllan duzenlemelerle muzikle
ve belli kurallara baglanan Sema gosteriieri,
Mevlevilerde zamanla toren halini alml?tlf.
Mevlana'nln, Tebrizli kaybolmaslnln ardlndan
kendisine halef se<;tigi Kuyumeu Selahaddin'in
dukkanlnln (munden ge<;erken duydugu
<;:eki<;: darbelerindeki ritimle a?ka gelip
sema ettigi de soylenir.
Sema'nln yaptldlgl alana 'semahane' denir.
Semahanenin daireselligi, evreni sembolize eder.
Mevlevilikte, oturdugu klrmlzl post
Mevlana'nln makallli sayrllr. batarken
gokyuzu nasrl klrmizi olursa Mevlana da
batarken vefat Postun klrmizi rengi
'vuslat'l yani AlIah'a anlatlr.
Mevlevilige yeni girenlerin oturdugu post siyah olur.
Siyah renksizligin rengidir, tevhidi temsil eder,
butUn renkleri i<;:inde banndlrtr.
bilgilenip yol allnea beyaz renkli posta
oturmaya hak kazanlr. Semazenlerde insanln kotu
huylarrnln, yani nefsinin mezar sikke,
nefsinin kefenini tennure, nefsini de ustUne giymi?
oldugu hlrka temsil eder. Semazen semaya ba?iarken
htrkaslnl <;:Ikarrr ve manevi temizlige adlm
olur. Semazenin, kollannl <;:apraz bagli olarak
Allah'ln birJigini ifade eder. Semazen, kollarrnl iki yana
a<;:arak sagdan sola donerken evreni kalbiyle kucaklar.
Gokyuzune donuk olan sag eli ile Allah'tan aldlglnl
yeryuzune dbnuk alan sol eli ile halka dagltlr.
Ayrrca semada, semazenin Allah'ta yak olu?u da
vurgulanlr. Sema toreni Mustafa Itri Efendi'nin
besteledigi altl peygamberi oven Na't-I ?erif de ba?lar.
Allah'ln kainatl '01' emrini sembolize eden
kudum 5esinin ardlndan ilahi nefes olan
ney sesi duyulur. Boyleee evreninin ve
can bulu?u anlatrllr. onderligindeki semazenler,
sernahanenin etraflnda bir yol izleyerek yurur.
Her bir dairenin ilk yartsl maddi dunyaYI, ikinei yansl
manevi dunyaYI sembolize eder.
Semazen nefis sembolu alan hlrkaslnl C;:lkarlr ve
izin alarak semaya
Serna talimine yeni 'can: once <;:Iplak ayakla
'sema talim c;:ivisi'nin veya tahtasl'nln
yanlna gelir ve once <;:iviyi oper. Sonra bir miktar tuzu,
parmaklarrnln araSlnl pi?irsin ve yara olmaslnl onlesin
diye <;:ivinin bulundugu yere doker.
Sonra ayaga kalkar, sol ayaglnln ba?parmagl ile
yanlndaki parmagtnln arasrna talim <;:ivisini
Ookulen tuz, sol ayaglnln donu?u slraslnda rahat
kalkmaslnl da saglar. Semazenin sol ayaglna 'direk',
sag ayaglna ise 'c;:ark' denilir. Direk denilen sol ayak
yerinden hie;: kaldtnlmaz ve diz hi<;: bukulmez.
Semazen sol ayagl sabit kalmak uzere
vucudunu dondurur. Buna 'C::ark' denir.
Yeni bgrenenier 180 derecelik yaparken,
ilerleyen zamanlarda semazenler 360 derecelik
c;:ark yapar.
IIGokyiizii ne
doniik olan
sag eli ile
Allah'tan
aldlglnl
yervuziin
n
halka dacutlr. "
Davul
Turk vurmall c;:algilannln sembolu olalak kabul
edilmektedir. Davul zaman ic;:inde ve yorel ere gore,
tug, tavul, kobOrge, kuvrug, tuvll ve tabl gibi
isimler allrken; davul c;:alanlar da bu surec;: ve
yore farklillklanna gore tablzen, davulzen, davulcu gibi
adlarla
Davulun kOc;Ok olanlaflna; kOc;uk davul, cura davul ve
davulbaz; ona boyutta olanlanna orta davul ;
buyuk olanlaflna ise bOyuk davul, koltuk davulu veya
kaba davul gibi adlar veriimektedir.
Davul , tokmak ve c;:ubuk ile c;:allnlr.
Tokmaga c;:omak, c;:oven, c;:ogen veya metC;:ik denir.
C::ubuga ise zipzipi de denir.
en temel c;:algisl olan davul,
TOrk geleneklerinde dinsel torenler, sava?lar,
mehter taklmlarl, dugunier, Ramazan geceleri,
cirit oyunlarl, at gure?ler, bayramlarda
uzun yl1lar boyu ve hala kullandmaktadlr.
Sozlu kultOrde onemli bir yeri olan davulla ilgili
pek c;:ok atasozune, deyime rastlamak mOmkOndur.

80
BunlardJn birkaC;:1 ?oyledir:
(ingene dugunu davu/suz,
Kurt dugunu zurnaslz olmaz.
Davul birinin boynunda, tokmak ba?kaslnln elinde.
Davul gibi olmak.
Davul bile dengi dengine (alar.
An/ayana sivrisinek saz,
anlamayana davul zurna oz.
Davulu gorur oynor,
mihribom gorur aglar.
Dovulun sesi uzaktan gelir.
KlZlm blraklrson yo davulcuyo ya zurnoClya vonr.
Fakir oyuna (Ikmca dovul
Davulcular, Ramazan aylnda oruc;: tutanlan sahura
kaldlrmak amaclyla ellerinde davulla mahalle mahalle
gezerek maniler soylerler. Bu hizmetlerinin
olarak da Ramazan ayl gec;:tikten sonra para toplarlar.
Ramazan davulculannln para toplarken soyledikleri
manilerden biri ?oyledir:
Davulumun ipi kay tan
SJ(tlmda kalmadl mintan
Ver efendim
AlaYlm slrtlma mintan
HalaYlklor halaYlklar
Ocak saYlklar
Davulun sesini duyunca
Pirincin ay/klar

Nagara
Koltuk davulu da denilen nagara, araC:;5lZ vurmalr
bir Turk halk c;alglsldlr. Nagara, kaltuk altlna ya da
zaman zaman iki diz araslna c,:allnlr.
Tef
Vurmall birTurk halk c;algisl alan tefe; delbek, delbenk,
germe, kobran, kabran da denilmektedir. Den c:;alJnlara
ise y6relerde, deffa t, defzan, hanende, dairezen,
tarande, c:;ingene, aeem denir. 20-40 em.
bir kasnaga gec,:irilen kec,:i derisinin veya
(6zellikle toklu denilen dokuz ayllk oglak derisinden)
gergin bir tutturulmaslyla meydana gelir.
Tef, zilli tefve zilsiz tef olmak uzere iki
i<lrsal kesimde kina ve dugun geeelerinde bilhassa
kadlnlar eglenmek ten hem c:;alar hem oynarlar.
Ayrlea zilli tefler Karag6z ve Hacivat g05terilerinde de
kullanrlmaktadlr.
Zilsiz teflere bazl yorelerde "mashar" da denir ve
bu tefler genellikle tekke musikisinde kullanllmaktadlr.
ic,:inde tefin gec,:tigi bir
Felek sana ?ik6yetim var benim
Tilki derisinden tef ettin ben;
Ya ben mi yanll?/m, yoksa imam ml?
Acemi fmama sat ettin ben;

81
Bendir
I\lasik Turk halk muziginin vurmal1
c,:algrlarlndan birisidir. Kullanrldlgl y6reye gore
ozellik ve i5im (daira, def, bendire, arbani) alan bendir,
her tur muzige etmeye yarayan ozel bir ritim
aletidir. Bendir yaplmlnda ceviz agaci ve kaYln ile kec,:i
derisi tercih edilir. Otantik bir tura c:;algisl olan bendir,
Mevlevi muziginin yanl sira tum dini muziklerde
kullanilir. Dogu Anadolu ve Guneydogu Anadolu
bolgelerimizde tek bir bendir ile gunlerce suren
dugunler kutlanlr.
Zikir ic,:in de kullanllan bendir ayrlca zikir deli
ya da zikir bendiri diye de anilir.

"Davul
benim
boynumda,
tokmak

elinde:'
Darbuka
Elle c;alman vurmall c;algdann en
Darbuka, silindir bic;imindeki gbvdesinin ortasl
bogumlu bir ucuna deri gerilip bbur ucu
kuc;:uk vurmal l c;:algldlr.
Arapc;a, dumbelek alan bu c;:algl yurdumuzda ybrelere
gore, dumbek, deblek, gup, kup, dumbelek, d6nbek
adlannl allrlar. Tek c;:allndlgl gibi diger c;:algllara
da eder. buyukluklerde olan toprak
ve metalden yapdan darbukalar, ke\i veya dana
derisinden deri ile kaplanlf.
Darbuka daha \ok kadlnlar araslndaki kina geceleri ve
eglencelerde ritim <;algisl olarak kullanillr.
Halk edebiyatl urunlerimiz ic;:inde de yer olan
darbukanln gec;:tigi bir mani
Darbukantn derisi
Beni sevdi birisi
Dogrusunu soy/eyim
Fener koylU kendisi

Zilli
iki ya da uc; kollu ma?aya benzeyen vurmall
bir halk c;alglsldlr. Kollann ucunda
pirinc;: ziller bulunur. Zilli ma?a bir elle tutulup
6teki elin ile diger parmaklan araslnda
vurularak c;:allnlr. Zilli kara demirden
sap klsml; arap boynuna, iki san zll ise goze
benzetildiginden, (anklfl Ahi sohbetlerinde
zllli arap da denilmektedir.
Turkiye'nin bazl y6relerinde birbirini andlran bir
kallp ezgi ile seslendirilen vokal- enstrumantal tarzda
c;:allnan zil havasl ya da z1111 havasl denilen bir tOrku
vardlr. Bazi ybrelerde bunun oyunu
zil takllarak oynanlr. Adlnl gOfte ic;:lnde gec;:en
zil kelimesinden alan tOrku c;:ogunlukla
Birini de yavrum birini
Taklver zilferin birini
sozleri ile okunmaya Beyitler halinde
okunan gufte ic;:inde zikredilen zil saYlsl,
her beyitte birer birer arttlrllarak siralanir.

Vurmall bir halk c;:alglsldlr. Ozellikle agacmdan
yapllanl makbuldur. Sap klslmlan parmaklar arasma
alinlr, oval kl slmlan ise sirta gelecek avu\
ic;ine allnarak c;:allnmaktadlr. Bunun farkll
bic;:imleri de vardlr. Bursa <;:evresinde sapln sonunda
oyma teknigi ile hareketli parc;aclklar ve
buna tongurdakll adl
TOrkiye'nin bzellikle Silifke ve Konya ybresinde halk
oyunlarmda yaygln olarak kullanllmaktadlr,
83
"Darbukanln
derisi
Beni
sevdi birisi
Dogrusunu
oyleyim
Fener koylu
endisi:'
Oyunlarl
Sapan Oyunu
Sapan <;atal kesilerek yontulan dallartnln
uc;: klslmlannln lastikle yapdlr.
Sapanla farkl1 oyun oynanabilir.
Ornegin sapankaya oyununda oyuneular, bir tepe
bularak buranln her iki taraflna saylda daglliriar.
Oyunda kar?1 taraftaki oyuneularln kendi
taraflarlna gec;:melerine engel olmak ve bunun ic;:in de
sapanla yapmaktlr. Her oyuncu, sopaslnln UCU:la
flndlk gibi ve atlldlglnda fazla etki yapmayaeak
objeler koyar. Oyunun sonunda kaybeden taraf,
kazanan tarafln elini oper.
Sapanla oynanan bir ba?i<.a oyun ise c;otl'adlr.
Bu oyunda her oyuncuya ait birer sapanln
e?it miktarda ceviz ve bjr adet de kozalak olur.
En az iki oynanan c;:otra oyununa ba?lamadan
once ebe yapilir. Oyuncular bir daire
olu?tururlar. Ya?c;:a buyuk olan oyuneu, dairenin
ortaslna ve tekerlemeler soylemeye ba?lar.
Bu tekerlemelerden bazllan
7, 2, 3,4, 5, 6, 7
Kurnaz tilki
Flndlk, flstlk kadifeden yastlk
AIC;lk balC;lk
Sen bu oyundan C;lk
igne batt! camml yaktl
Tombul ku? arabaya
Arabanln tekeri
istanbul'un ?ekeri
Hop hop altln top
Bundan oyun yak
Ebe sec;imi yaplldlktan soma oyun alanlna
bir c;:izgi c;ekilir. Ebe dl?lndaki oyuneular bu c;:izginin
arkaslna slralanlp ebenin ba?lnda bekledigi ortalama
8-10 m. ileride duran kozalaga atl? yaparlar. Oyunda
amac;:, sapanla atdan cevizleri, kozalaga isabet
ettirebilmektir. Kozalagl vurabilen oyuneu ebeden
bir eeviz allr. Vuramadlgl takdirde ebeye ceviz verir ve
oyun boyle surOp gider. Oyunun sonunda,
ebenin cevizleri bittiginde elinde en e;:ok cevizi
olan oyuncu oyunu kazanlr.

89
C;evirme Oyunu
Tahtadan yapllan bir oyuneak olan topae;:;
ayl, degirme, dememe, kanttr, katlr, fir fir,
flrle ve kiri?tek gibi adlarla da anllmaktadlr.
TopaCin c;:evrilmesi, ueuna ip sartll ya da
degnek yardlmlyla olur. ipin uzunlugu,
topaeln ebadlna gore
Kimisinde 30-35 em. uzunlugunda olan ip,
kimisinde ise 50-60 cm.ye kadar C;:lkabilmektedir.
Klrba<; ya da degnek de tlpkl topae;: gibi tahtadan
yapllmaktadlr. Kim; yorelerde topaCin ucuna
kabara, kopuza veya kadak denilen
e;:iviler
c;:evirme, Turkiye'nin pek <;ok yoresinde
oynanan bir 0yuildul', Oyuna ba?lamadan once,
tekerleme soylenerek ebe sec;:ilir.
Ardmdan oyun mekanlnln ortaslna daire c;:izilir ve
tahta klrbacln ueundaki bez (ip) topaca dolanlr.
Topac;:, ucu zemine dik gelecek bi<;:imde yere firlatilif ve
klrbae;: yukartya (oyuneuya) dogru c;:ekilir.
Bu sirada diger oyuneu/oyuncular da,
dairenin ie;:inde donen ebenin topaClnl durdurmak
veya daireden dl?arl e;:lkarmak ic;:in teker teker
kendi topae;:larlnl dairenin ic;:ine atarlar.
Oyunun bundan sonraki a?amaSI, ebenin topaclnm
durdurulmaya e;:all?limasl ya da dairenin i\inden
Oyunun sonunda, topaci en uzun sure
dairenin i<;inde donen oyuncu galip gelir.
Bunun dl?lnda ba?ka topae;: oyunlan da vardlr.

JJlgne battl
canlml yaktl
Tombul
rabaya
rabanln tekeri
istanbul' un
Itln top
undan
uny
"
- 'O'yunu
Akko<; karako<; oyunu hayvanlafln
diz kapaklarlndan elde edilen kemikle oynanlr.
Altl ya da seki z oynanan akkoc;-karako<; oyunu,
oyunculann sayl]maca ya da kura c;ekme yoluyla iki
gruba ayrllmaslyla ba]lar. Bir grup akko<;,
diger grup da karako<; olur. Ardlndan yazi tura atlllr,
tura atan grup ebe olur. Sir <;izgi <;izilir ve oyun alanl
arkada kalacak ]ekilde oyuncular <;izgiye siralaniriar.
Ebe olan grubun lideri, kemigi allr ve
arkaya dogru flrlatlr. Bu arada diger oyuncular,
elleriyle gbzlerinin yan klSlmlarlnl kapatlrlar.

90
Kemigin bir yerde durdugundan emin olundugunda,
oyuncular kemigi aramaya
Kemigi bulan grup brnegin akkoc; grubu ise
"Akko<; karakoc;a binsin" diye kaleye dogru
ka<;maya karakoc; grubu oyuncularlnr
yakalamaya c;ali?lrlar. grubundan olanlar da,
karako<;: grubundan olanlarl yakaladlklan yerde
slrtlarrna binerek kendilerini kaleye kadar ta?ltlrlar.
Ka<;lp kaleye kadar gelen her karakO(;: grubu
oyuncusu kurtulur. Oyun, puanlama yapllarak ya da
saat tutularak bitirilir. Oyun sonunda yenen taraf,
yenilen tarafa bnceden belirlendigi frndrk,
flstlk veya bir tepsi baklava aldlrarak cezaSlni bdetir.


oyunu adlndan gibi koyun, gibi
hayvanlann diz kapaglndaki a?lk kemigi
ile oynanlr. En az dart ki?i ile oynanan oyunu
once tUm oyuncular, havaya
atar ve uste gelen gore oyunun see;:ilir.
Kime mire <;:ukurlu yan tarafl) gelirse oyuna
ilk 0 )ek duz olan diger yan tarafl) atan
oyuncu ikinei, tag ortasl bombeli olan tarafl)
atan oyuncu ue;:uncu, <;ig ortasl bombeli olan
klsmlnln arka tarafl) atan oyuncuysa dbrduncu olur.
Ardlndan duz bir zemine dizilir. Bir adlm kadar
geriden yapilir. Sirayia yapdan atl?lar sonunda
kim vuruyorsa, 0 vurdugu a?lklan kazanlr.
Bu yerdeki a?lklardan herhangi birisi, bulundugu
birikintisinden bir karl? gibi bir mesafeye kadar
dagtima gbstermi;; ise 0, a?lk atan ki?i taraflndan
kazanllml? demektir. Eger daglian birisi bu
mesafeye ula?maml?sa atan oyuncu SlraSlnl kaybeder
ve Slra iki numarall <;ig atan oyuncuya veya ondan
soma ka<;: numarall oyuncu geliyorsa ona gelir, Oyun
bu ;;ekilde yerdeki a?lklar bitene kadar devam eder.
A?lk ile ba?ka ?ekillerde de oynanabilir.

91
En az iki ki?iyle oynanan bir diger a?lk oyununda oyuna
ba;;lamadan once, ie;: ic;:e iki daire <;izilir ve oyuncular
a?lklartnl ie;:teki daireye diker. Ardlndan oyuna kimin
ba;;layacagJna karar vermek i<;in yazl tura atillr ve
bilen oyuncu, oyunda ilk atl?1 yapmaya hak kazanlr.
Oyuncunun atl;; yaptlgl yer, daireye belli bir mesafe
uzakllgJndaki e;:izgidir. Oyuncu, yaptlgl atl?la dairenin
i<;indeki CI?I k. lardan en az birini daire dl?lna <;Ikarmalldlr.
A;;lklarl vursa dahi, a?lklar dairenin e;:lkmazsa
oyun sirasl rakip oyuncuya ge<;er. Rakip oyuncu da
bu ustunlukten yararlanarak oyuna istedigi yerden
ba?lar. Rakip oyuncu vurdugu a?,klart dairenin
C;:lkara bilirse OYUI1U olur. Oyun sonunda
daireden dl?arl c;:iI<.ardlgl a?lklar da onun olur.
C;iz Oyunu
Duz bir tahtanln uzerine komur ya da kalernle i<; ic;:e
uc;: dikdortgen c;:izildikten soma dart tane <;izgiyle bu
uc;: di kdbrtgenin birle;;tirilmesiyle olu?an oyuncakla
oynanlr. iki oynanan oyununa ganQllu olan
oyuncu ba?lar. Ardlndan ta?lar, sirayia ya
da duz ve yatay birle;;tirildigi yere konulur.
Eger oyunculardan birinin u<; ta?i, ko?eden a?aglya
ya da kenar ortalarlndan duz bir siralanirsa
olur. "C::iz"yapan oyuneu aynl zamanda
oyunun galibidir. En fazla yedi el oynanan
oyununun sonunda hangi oyuncu daha fazla
C;iz oyunun galibi olur ve adul olarak
kendisine oyunu tekrar hakkl verilir.
Yenilen oyuncu ise ceza olarak horoz gibi btme ya da
yenen oyuncuyu slrtlnda gibi cezalar allr.

1111
oyunu

yvanlann
dan
n
mlkle ovnanlr:'
Oyunu
oyunu ve
yapdan bir bez bebek yardlmlyla oynanlr.
En az lie; ile oynanan oyununda,
elinde bez bebegi tutan oyuncu, oyuncagl herhangi
bir oyuncuya atar ve bebegi alan oyuncuya bazl
sorular sorarak cevaplar allr.
Su diyalog
Bebegi atan oyuncu:
Bebegi alan oyuncu:
Bebegi atan oyuncu:
8ebegi alan oyuncu:
E?/erim Be?

Evlerden
Kimin evil
ArdJndan bebegi atan oyuncu, alan oyuncuya
sormaYI aileyle ilgili ipuc;lan
vermeye Sorusunu sordugunda
oyuncunun cevap verebllmesi i<;in
ona bir dakika sure tanlr. Soru soran oyuncu,
bu sure i<;:erisinde sorusuna cevap alamazsa
sorusunu bu sefer diger oyuncuya sorar.
Eger ikinci oyuncu soruyu bilirse bilemeyen oyuncu,
agzrna bez bebegi alarak soruyu bileni,
soruyu soran oyuncuya kadar slrtrnda
Bbylelikle soruya cevap veremeyen oyuncu
cezaSlnl olur,
94
Oyunu
Kara<;br; bez, pamuk veya kullanllarak yapJian
bir kukla ile oynanlf. Oyuna ikl grup
oturulur. ArdJndan kuklalan
oynatmasl ic;:in yoluyla karac;:6r se<;:imi yapilir.
Ortaya bir uzanlr ve ustune siyah bir brtli brtulur.
Oyunun adlnln kara<;:br olmaslntn nedeni de
oyuncuya ortulen bu ortunun re ngidir. Sir eline
erkek kuklaYI, diger eline de klz kuklaYI alan kara<;:or,
iki dizinin araslna da kaynana olan kuklaYI
Gruplardan biri kaynana taraflnl, digerleri de
sevgililerin taraflnl tutaL Gruplar birbirlerine
so(ular ve bilmeceler sorar.
Bunlara birka<;: ornek:
Buradan vurdum ktllCi
Halep'ten qktl ucu
Bir tepside iki tavuk
Bir; sicak, biri soguk ay)
Bir kalbur boncugum var
Ak?amdan atanm
Sabahtan toplanm (Ylfdlzlar)
Sorulan bilmeceleri kaynana taraflnl tutan oyuncular
bilirse iki sevgiliyi yerde yatan kaynana aylrlr.
Sorulan dogru cevaplayan tal'af, sevgililerin tarafl
olursa sevgililer

Oyunu
oyunu, kare bir suntanln uzerine
meydana getirilen bir tahta
yardlmlyla oynanlr. Ardlndan duzlemin uzeri
kalemle oyun alanl belirlenir.
Oyunda kullanllan diger malzemeler ise,
altl boncugu, dort makara ve dart dugmedir.
Klzma birader oyununa benzeyen pe<;i<;
(peti<;) oyunu, en fazla dart, en az iki oynanlr.
Her oyuncunun dart dugmesi ve makarasl olur.
Oyuna i<;in oyuncunun,
ya on iki ya da yirmi atmasl gerekmektedir.
Oyunda makaralan noktasl ndan
yine aynl noktaya gelinceye kadar zemin
uzerinde dolandlrmaktlr. Zemin uzerindeki <;aprazlara
"bag" adl verilir. Buralarda Imilamaz.
dort makaraYI noktaslna en <;abuk
hangi oyuncu getirirse oyunu 0 kazanlr.
(peti<;) oyununda belli sayilar vardlr.
Bunlar siralanabilir:
6 boncugun 5'; kapall, 1'; aC;lk ise = 25
6 boncugun 5'; aC;lk, 1'i kapall i5e = 12
6 boncugun 6'51 da kapaf/ysa = 10
6 boncugun 6'51 da a<;lksa = 8
6 boncugun 2'51 a<;lk, 3'u kapalW5a = 4
6 boncugun 3'u ac;,k, 3'0 kapafW5a = 3
6 boncugun 2'si kapali, 4'u aC;lk5a = 2

95
Halka Oyunu
Halka oyunu bukulmesiyle yapllan halkalar
ve sopalarla oynanlr. Halkalann kime ait oldugunun
bilinmesi de her biri suslenir.
Halka oyununa once,
her grupta en az u<;:er bulunacak
iki grup Gruplar
oyuncular istedikleri kendi gruplarl
se<;:ebilecekleri gibi grup taraflndan da bu
yapllabilir. Oyun, altldan fazla de oynanabilir.
Gruplar, halkalannln gore
birbirlerinden ayrillrlar.
Bu arada c;:emberin isabet etmesi gereken sopa dikilir.
Sopanln dikildigi yerden on adlm geriye de
<;izgi buradan yaplilr.
Oyunda halkalan sopaya
Oyun, onceden el oynanmaslna karar
o kadar oynanlr. Turlarln sonucunda hangi grup
sopaya daha fazla halka oyunu kazanlr.
Oyunun sonunda kazanan grup adul olarak
diger oyuna ilk olarak hakklnl elde eder.

"Buradan
urdum kll
Halep'ten
UCU:'
Halka Oyunu
U<;an halka oyunu dort tahta sopa ve bir adet
plastikten ya da halka ile oynanlr.
iki oynarl an u<;an halka oyununda oyunculardan
biri, sopalarr <;apraz tutup halkaYI <;ubuklann
noktaya koyarak asar. Diger oyuncu da
<;ubuklarla tarafta bekler. Oyunculardan biri,
<;ubuklarr iki yana dogru hlzla a<;tlglnda halka,
oyuncuya dogru havalanlr. Bu halkayr
ust uste on kez yakalayan oyuncu oyunu kazanlr.
Altln Top Oyunu
Altln top oyunu evde kullanllmayan bez par<;alarrnrn
yuvarlanarak di kilmesiyle yapdan bir topla oynanrr.
Altln top oyunu, dorder iki grupla
oynanlr. Oyuna ta? par<;asl alrnlr ve
ybntemiyle once hangi grubun oyuna
ba?layacagl na karar verilir. Ardrndan da tekerl eme
sbylenerek oyuna
Aldm verdim ben seni almaya geldim
suyunu geldim
Ayagma basmaya geldim
C::ukur kazillr ve tum oyuncular sopalanyla bez topu
<; ukura sokmaya En fazla hangi grup,
topu <;ukura sokarsa oyunu kazanlr. Oyunun sonunda
yenilen taraf, yenen tarafln oyuncularrnl srrtmda

96
Oyunu
C::elmecik oyunu, kozalak ve sopalar yardrmlyla oynanlr.
En az altl oyuncu ile oynanan <;elmecik oyununda,
bncelikle ebe (<;oban) se<;ilir. Ebe geriye kalan
oyuncu, her biri kendine ait olmak uzere
daireler <;izer ve i<;ine girerler. oyuncunun
da, ebe i<;in bir yuvarlak <; izilir ve
ebe de burada durur. Ebenin dairesinin
i<;inde bir de kozalak olur.
Ebenin (<;obanln)
ge<;:en oyuncu,
slrayla sopalarl nl
dogru fl rlatlr.
Kozalak YlkildlQI zaman
ebe (<;oban), onu yuvadagln
i<; ine sokmaya
o bunu yaparken herkes
sopaslnr a Ilr ve yuvarlaklart na ka<;ar.
Eger ebe (<;oban) kozala91 i<;eri
sokamazsa herkes onunla
oyun oynamaya
Kozalagl ondan uzakla]trrlrlar.
Oyun esnaslnda kozalak ortada
hareketsiz kaldlglnda ebe (<;oban)
diger oyunculardan birinin
sopaslna dokundugu an
ebeli k (<;: obanllk)
digerine

C;ot Oyunu
(ot tahta ayagln Ozerine bir c;ubuk dikilerek
duzenege verilen isimdir. oyunu
sopalar ve <;:ot ile oynanlr. Birkac; oyuncunun
toplanarak oynadlgl c;:ot oyununa once
ebe sec;imi yapilir. OyunculorJ:l hepsi, sopalardan birini
alarak ellerini bu sopanln llzerine ust uste koyarlar.
En uste kimin eli gelirse 0 oyuncu ebe olur ve
<;:otun yanlnda durur. (otun biraz uzaglna da diger
oyuncular dizilirler ve sopalarlnl <;:ota dogru atarak
onu devirmeye Bunu her oyuncu,
sopaSlnl almak ic;:in ebenin yanlna, <;:ota dogru
gelir. Ebe, oncelikle c;otu dogrultur ve kendisine
dogru gelen oyuncuyu/oyuncularl, c;:amurdan yaptlgl
toplarla vurmaya vurabilirse ebelikten kurtulur;
vu ra mazsa yine ebe 01 u r.

97
Egir (Koka) Oyunu
Egir oyunu herhangi bir agac; dallndan elde edilen
sopa ile eski pan;alanndan bir topla
oynanlr. Tek ya da grup halinde oynanabilir.
Oyuna once; c;op c;:ekme,
yazl tura ya da tekerleme yoluyla ilk yapacak olan
oyuncu belirlenir. Bu tekerleme
Portakal,soydum
koydum
Ben bir yalan uydurdum
Duma duma dum
para buldum
Pazara gittim, pazar yak
Eve geldim; annem yak
Ali baba tabut yak
ilk atl?1 yapacak olan oyuncu belirlendikten sonra
c;:ukur (tandlr) kazillr. Kazilan c;ukur, topun girebilecegi
buyuklukte olmalldll". Daha sonra, c;:ukurun be?-
altl adlm uzaglna c;:izgi c;:izilerek oyuncularm atl?
yapacaklarl yer belirlenir. Oyunda amac;; topu bir
atl5ta, sektirmeden ve yerden toz kaldlrmadan delige
sokmaktlr. Bunu ba?aran oyuncu bir puan allr.
Topa vurduktan sonra <;:izgi daha da uzak bir mesafeye
ta?lnlr. Bu mesafe, tUm grup oyuncularlnln ortak fikri
veya birinci olan oyuncunun karan dogrultusunda
belirlenir. Oyunun sonunda kaybeden oyuncu,
kazanan oyuncuya saklz, ?eker veya meyve suyu allr.

"Aldln verdim
Ben seni
almaya geldim
$algam suyunu
geldim
Ayaglna
basmay
geldim:'
Fidefter Oyunu
Fidefter, elde edilen sopalarla
bir duzenektir. Fidefter oyunu, fidefterin
uzerine konulan yardlmlyla oynanan bir oyundur.
En .az iki, en fazla on ki?iyle oynanan fidefter
oyununa once sayl?maca yoluyla
gruplar belirlenir. Ardlndan fidefter denilen duzenegin
uzerine <;elik konur. Oyuna ba?layacak olan grubun
elemanl, sopaslyla fidefterin uzerinde duran
havaya kaldmr ve kar?1 grubun elemanlarlndan
birine dogru atar. Rakip taraf, buna mutlaka
vermelidir, veremedigi takdirde <;eligin dUitUgu
yerden ftdeftere kadar olan mesafe tahta sopalarla
ol<;ulur. ilk olarak hangi grup 250 metreye ula?lrsa
oyunu 0 kazanlr. Oyunun sonunda ceza olarak
yenilen tarafln oyunculan, yenen taraf oyuncularlnl
slrtlnda

98
C;ubuk Oyunu
(ubuk oyunu yuvarlak bir tahta uzerine duzenli
belli saYldaki deliklere yerle?tirmek
suretiyle hazlrlanan oyun duzenegi ile oynanlr.
Boylan 2-3 em araslnda degi?en <;ubuklann saYISI,
a<; dan deli klerin saYlslndan bir tane eksik olmalldtr.
(ubuk oyunu en az iki ki?iyle oynanlr.
Oyuna oyunculardan hangisinin ba?layacaglnl
belirlemek i<;in oyunculartn isimlerinin yazlll
oldugu kagl'tiaria kura <;:ekimi yapilir. ismi <;Ikan oyuncu
oyuna Oyuna ba?layacak oyuncu,
yontemiyle de se<;ilebilir. Yani onceden
bo? kagltiardan birine bir konur, alan
kagldl bulan oyuncu oyuna ba?iar.
Oyuna ilk ba?layacak oyuncu, <;:ubuklarl tahta zemin
uzerine, kendi istedigi bir delik bo? kalacak
Daha soma c;ubuklarl birbirinin uzerinden
atlatarak blraktlgl deligi doldurmaya <;al1?lr.
Atlatma yapllirken arada kalan c;ubuk, oyun dl?lna
Oyuncu, bu ?ekiide c;ubuklan birbirinin
uzerinden atlatarak tahta zeminde en az saYlda <;ubuk
blrakma amaCindadlr. Birinci oyuncunun tamamladlgl
tur sonunda, oyuncunun tahta zemin Ozerinde
btraktlgl <;ubuk saYlsl not edilir. Boylece oyun SJrasl
daha sonraki oyunculara gec;er. Diger oyuncular da
oyunlannl bu oynarlar. Bu oyunculann da oyun
sonunda tahta zemin Ozerinde blraktlgl <;ubuk sayllan
kaydedilir. Oyun tamamlandlktan soma kaydedilen
<;:ubu k saYllanna bakiltr ve en az saYlda
<.;:ubuk olan oyuncu oyunun galibi olur.
Oyunun sonunda ceza ya da odOI yoktur.

r: oil ;. :. JIll -.;1 -:(;po
Oyunu
Glr; oyunu agar;lardan dallarln uzerinde
ayakta durmaya oynanan bir oyundur.
oynanan oyununa
ba?lamadan once yapdacagl alan ve
mesaFe belirlenir. Oyun genelde dOz toprak
alanlarda oynanlr. Oyuncular, ayaklaflnl sopalann
ayak konacak yerine koyarlar ve elleriyle de 50palann
Ust taraflannl tutarlar. Bu hedeF
varmaya Oyunda bnemli olan nokta,
sopalann Uzerinde dengeyi saglayabilmektir.
Hedefe ilk varan oyuncu oyunu kazanlr.

99
Ylldlz Kaydl Oyunu
Yildlz kaydl oyunu, ucu sivri sopalar ve sert
be?gen, altlgen, yedigen ya da sekizgen ?eklinde
oyulmaslyla olu?turulan Ylldlz ile oynanlr.
Sopanln bir ucunun sivri, diger ucunun da
oyuncunun rahatllkla tutacagl bi<;imde olmasl
gerekmektedir. Yedi-sekiz veya daha Fazla
oynanan YlldlZ kaydl oyununa once
oyuncular, birbirlerinden 2-3 metre arayla
kendilerine yanm metre kU<;Uk birer
daire <;izerler. Ardlndan kibrit <;bpu klrarak
ilk once kimin oyuna ba?layacagl tesplt edilir.
Bu sonra oyuncu, ylidlZI yanrndaki
atar. Kendisine Ylldlz atrlan oyuncu,
oyuncagl ne kadar bir ?ekilde
uzaga atarsa 0 kadar iyidir.
C::unku yrldlz tektir, ama herkesin bir sopasl vardlr.
Flflldak gibi donen yildizin du?tUgu yere Ylldizi
atan oyuncu gider. Diger oyuncular,
o gelinceye kadar ona ait olan dairenin
kazmaya Zaten sopanln bir ucunun
sivri olmaslndaki neden de <;:ukurun daha
kazilabilmesini saglamaktlr. Eger daireyi kazanlardan
birinin sirtl , yildlZI allp getiren oyuncuya donukse
o zaman elinde ylldlz bulunan oyuncu,
YlldlZI 51rtl kendine donOk olan oyuncunun
dairesine atar. Bu da, yeni bir oyunun ba?ladlglnJn
gbstergesidir. Yeni yrldlz atan oyuncu,
YlldlZIn dairesine geldigi oyuncudur.
Eger slrtl dbnuk bir oyuncu yoksa sira kimdeyse
yeni oyuna 0 ba?lar. Oyun bbylece devam eder.
Kazilan r;ukurlardan hangisi diz boyuna
gelmi?se 0 <;ukura sahip alan oyuncu
oyunu kaybeder. Oyunu kaybettiginin
gbstergesi olarak kendini gomer,

e
eloe
KIZ Oyunu
Klz ka<;:lrma oyunu, bir babanln klzlannln
bir cad,n,n ogullan taraflndan ka<;:mlmasl
oynanan bir oyundur. Baba bir ata binmektedir.
Bunun ve iplikler aracillglyla bir
at kafasl yapdarak bir sopaya ge<;:irilir.
CadlYI oynayacak oyuncu da
bir cadi maskesi giyer. Oyuna once
ata binecek ve cadi maskesini giyecek olan
oyunculan belirlemek i<;:in yontemiyle
se<;:im yapilir. Ata binecek ve cadi olacak oyuncu
belirlendikten sonra bu iki oyuncu kendi gruplannl
i<;:in yontemiyle
oyuncu se<;erler. Belirli bir mesafede duran oyuncular,
birbirlerine ad,m atarak
Kimin ayagl digerinin uzerine gelirse
cadi olan oyuncu erkeklerden, ata binecek olan
oyuncuysa klzlardan birer oyuncu se<;:er.
Ata binecek oyuncu arkaslnda dizilen klzlafln
babasl olur. Cad,nln arkasmdaki erkekler de
ata binen oyuncunun klziannl ka<;:lran cad,rm)
ogullan olurlar. Oncelikle gruplar
gelirler ve birbirlerini kovalamaya
Ardlndan cadi ve ogullan, babanln klzlannl
kaC;:lrmaya Baba da klz[annl korumak
ic;:in atlyla.cadlnln ustune yurur. Cadi, babaYI ve klzlannl
ka<;:lnp allkoyar ve babanln ellerini baglar.
Cadi ve ogullafl bir uyuyakalirlar.
Bu sirada ogullardan biri, klzlardan birine yardlm eder.
Kurtu[an klzt diger ve babaslnl kurtam.
Babanln klzlannl arkaslna alarak oradan ka<;:maslyla
oyu n sona erer.
Hostik Oyunu
Tahta sopalar ve <;:am kozalaglndan yontularak yapllan
hostik adl verilen topla oynanlr. En az u<;:
oynanan hostik oyununa once ebe
se<;imi yapilir. Oyunculann sopalanndan
hangisi en klsaysa 0 ebe olur.
Ardlndan bir kuyu kazillr ve hostik topu
onun yanlna konur. Ebe, hostigi kuyuya sokmaya
diger oyuncular da hostigi
kuyunun yanmdan
Ebe, hostigi <;:ukura soktugu an ebelikten kurtulurve
onun ilk dokundugu oyuncu yeni ebe olur.
-=+$i? 1 02
Holi Oyunu
Holi oyunu <;:ogan ya da c;:ogan adl verilen bir
degnek araClilglyla oynanlr. En az dbrt, en Fazla
on oynanan holi oyununa ba?lamadan bnce
topun girebilecegi buyuklukte bir c;:ukur (hoi i) kazlilr.
Daha sonra, tekerleme yoluyla gok anasl (ebe) sec;:ilir.
Bu tekerleme ?byledir:
Oya gitti mar;a
bileti
Biletc;i amca
Be? lira
Ardlndan be?e kadar saYlllr, olan oyuncu
ilk yapar. ilk atl,?1 yapacak olan oyuncu,
tekerlemeyle sec;:ilir:
Dolapta pekmez
Yala yala bitmez
Ay?ecik cik cik cik
FatmaClk Clk ok ok
Sen bu oyundan C;lk
Ebe, goga vuran oyuncuya c;:oganlnl degdirmeye
Degdiremedigi takdirde gogu <;:oganlyla
holinin ic;:ine dUiurup kendine en yakln buldugu
oyuncuya <;:oganlnr degdirmeye <;:all?arak
ebelikten kurtulma yolunu arar.
Kaybeden oyuncuya on tur havlama,
miyavlama, ku,? sesi C;:lkarma gibi cezalar verilir.
"

;elik ;omak Oyunu
En az iki oynanan c;:elik c;:omak oyununa
ba?iamadan bnce e,;>leri belirlemek ic;:in
yapillr. Ardlndan c;:eligin konulacagl c;:ukur kazlilr.
Daha sonra oyuncular kendi bblgelerini belirlemek
ic;:in etraflartna sopayla daire (elik, c;:ukura
konduktan sonra vuru,?u yapacak olan oyuncu,
c;:eligin bulundugu c;:ukurun yanlna gelir.
c;eligi 1 m kadar yukan flrlatan oyuncu,
ardlndan elindeki sopayla c;:elige tum gucuyle vurur.
Bu sirada diger oyuncular, c;:elik onlara da isabet
edebileceginden vuru,? yapan oyuncunun arka
taraftaki bblgelerinde daire beklerler.
Vuru,?u yapacak olan oyuncu, olamadlgl
takdirde ebe olur. Eger vuru,?u ba,;>anll bir
ebe olan oyuncu, c;:eligi almak ic;:in
onun gittigi ybne dogru Bu oyuncunun c;:eligi
alip gelmesine kadar gec;:en surede diger oyuncular
ellerindeki sopanln sivri taraflarlyla onun bblgesini
kazarlar. Bu nedenle ebe olan oyuncunun en klsa
zamanda bblgesine dbnmesi gerekmektedir.
Oyunun puf noktasl, c;:ukurun Fazla kazilmamasl
103
ic;:in ebenin hlzll c;:eligi en klsa zamanda oyun
bblgesine getirmesidir. <::eligi getiren ebe, oyun
bblgesine dbndugunde diger oyunculardan herhangi
biri kendi bblgesine dbnmemi?se ebe diger oyuncu
olur. Aynl durum, ebenin diger oyunculardan bnce
kendi bblgesine girdiginde de gec;:erlidir.
Oyunculardan birinin c;:ukuru yeteri kadar kazlldlgl
takdirde oyun, 0 c;:ukurun sahib! olan oyuncunun
maglubiyetiyle sona erer. Oyunun sonunda ceza olarak
yenilen oyuncuya helva, lokum gibi yiyecekler aldlrlilr.

"Oya gitti
bileti
amca
Bes lira:'
"
Dogum
Turk toplumunda <;ocuk sahibi olmak hem soyun
devamlnln sagianmasl hem de kadlnln ailedeki
konumunun i<;in bnem
Bu nedenle dogum ancesinde, dogum sirasinda ve
dogum sonraslnda birtaklm pratikler uygulanlr:
Dogum Oncesi
Dogum bncesi pratikler; klslrllgl giderme, hamile
kalma, hamilelik, <;ocugun cinsiyetini anlama,
hamilelik esnaslnda hamile kadlnln yaptlgl ve
ka<;lnd I 9 I davra n r et rafl nda oda kl a n ma kta d I r.
Turk toplumunda c;:ocuk sahibi olunmamaslnln
sorumlusu kadln olarak garuldugunden klSlrllgl
giderme pratikleri kadtnlara ybneliktir.
Klslrllgl gidermek ic;:in uygulanan pratiklerden
birkaC;:1
Buguya
t
klzgm kiremide ya da oturu/ur.
Bele havan vuru/ur.
Be/e vuru/ur.
incir yapragmm bugusuna oturu/ur.
Yatlr ve tlirbe ziyaret/erine gidi/ir.
Kurban adamr.
MuskaCi/ara ve bi.iyi.icUlere
muska yazdm!Jr.
Aga<;/ara adak bezi bag/amr.

Hamilelik sirasinda hamile kadlnln yedigi
<;ocugun cinsiyeti, <;ocugun neye benzeyecegi ile
ilgili vardlr. birkac;: brnek:
Gebe kadm slrasmda gizli o/arak kiren
(klzJ!Clk) ve e/ma yerse veya on/an sak/arsa
bun/ar/a vi.icudunun neresine dokunursa
dogacak <;ocugun vi.icudunun a klsmmda
bun/ann izinin o/acagma inam/lr.
yerse c;ocugu korkak o/ur.
Balik yerse <;ocuk kemiksiz olur.
Keklik eti yerse <;ocugu gi.izel o/ur.
/<e<;i eti yerse <;ocugu inat<;1 o/ur.

f;ocugun Cinsiyetini Anlama
Oogacak c;:ocugun cinsiyetini anlamak ic;:in yapllan
bazl pratikler de bulunmaktadlr:
(ig bir koyun kel/esinin niyet tutu/arak ayn!Jr;
<;ene kemiginde et kalirsa dogacak klzt
et ka/mazsa cav/ak o/ursa <;ocugun og/an olacagma
inam!Jr.
Kadmm haber; olmadan tuz atfflr.
Kadm kafasJnf og/ut ka/<;asml ellerse kfZI o/ur.
Hamile kadmm gogi.is/erine si.it geldiginde
bir bardak suya si.iti.inden dam/atJ!lr.
Si.iti.i dagJ!mazsa bebegin og/an, dag{/,rsa klz
o/acagma inam/lr.
Hami/e kadmm bel; agnyorsa erkek
t
kasIk/an agnyorsa klz o/acagma inam/lr.
Hamile kadmm kaml dik ve sivri o/ursa erkek,
sarklk a/ursa klz <;ocugu o/acagl yorumu yapllir.
Gelinin oturacagl yerdeki minder/erden birinin a/tma
ip ve si.ipi.irge, digerinin altma bl<;ak koyu/ur. Ge/in,
a/tma ip veya si.ipi.irge konu/an mindere oturursa
dogacak c;ocugun kfZ
t
altmda kesici a/et veya bl<;ak
o/an yere oturur ise <;ocugun erkek o/acagma inam/I(.
Dogum Sirasl
Anadolu'nun klrsal kesimlerinde dogumlar
kay ebelerinin yardlmlanyla evlerde yaptlrilmaktaydl.
Dogum esnaslnda yapllan uygulamalarln buyuk
c;:ogunlugunu dogumun kolay olmaslna ybnelik
uygulama ve pratikler olu?turmaktaydl.
bu uygulamalardan birka<;l:
Kadll1Jn sa<; bag/an <;6zi.ili.ir.
Kilit/i kapi/art pencereler a<;l!Jr.
yem serpilir.
Ko/ay dogum yapan bir kadJn
t
dogum yapacak a/an
kadJnln slrtJnI s/Vazlar.
Kadln sl rta a!Jn/p silkelenir.
Kadtn yi.iksek bir yerden atlatJllr.
Kadtn bir bezin i<;erisine konarak sal/an/r.
109
1/
klik
eti yerse

giizel olur:'
Dogum Sonrasl
<;ocugun gbbegi ve e ~ i :
Gobegin yuksek binalann ustune atllmaslyla
c;ocugun istikbalinin yuksek olacaglna inanll,r.
(ocugu kotu gozden korumak amaClyla
gobek bagl bir beze sanlarak yataglnln altlna konulur.
Buna c;ocugun uykulugu derler.
(ocugun gobegi evde saklanlrsa buyuyunce evine
bagll kalacagrna, sokaga atllirsa gozu dl?anda
olacaglna, mektep duvarrnln dibine gbmulurse
okumayr sevecegine, sl<;an ~ e k e r s e h,rs,z
olacaglna inanilir.
Tuzlama
gobegi kesilip adl konduktan sonra tuzlanlr.
vucuduna tuz serpilip klsa bir zaman oyle
blraklldlktan sonra su ile Ylkanlr ya da once tuzlu sonra
da duru su ile Ylkanlr. Tuzlamanln amaci <;ocugun
terinin ya da nefesinin kokmamaslnt saglamaktlr.
111
AI Karisl
Logusa ve klrkll <;ocuklara sata?tlgtna ve kimi zaman
da onlart oldurdugune inanllan al kanslna; ai, caZl, cadi,
al anaSl, al kl Zl, al karasl gibi adlar verilmektedi r.
Anadolu'da ahlrda, samanllkta, degirmende,
virane yerlerde, su kuyusunda,
su kaynaklartnda ve logusa kadln ve klrkit <;ocugun
yal nlz oldugu yerlerde bulunduguna inandan
al kar lslndan korunmak i<;in halk birtaklm
uygulamalara vurmaktadlr.
Bu uygulamalara ornekler:
Logusa ve klrkll bulundugu yere
Kuran-I Kerim, supurge, sogan, sanmsak,
nazarflk aSlhr.
Logusa veya klTkl! yastlglmn aftlna igne veya
sokufur.
Logusa ve klrkfl yastlgmtn alttna; kama, orak,
vb. gibi kesici aletler koyulur.
Logusa ve kirk" bulundugu yere ekmek ufagf
ve su konulur.
Al kanstna uygulamalar
uygulamalara gore daha az olmaslna ragmen
gunumuzde de devam etmektedir.

"Logusa ve
klrkh
bulundugu
yere ekmek
ufagl ve
su konulur:'
Kirk Basmasl
Klrkl <;:Ikmayan iki yan yana gelirse buna kirk
basmasl denir. Bu iki <;:ocugun da CIIIZ kalacaglna inanilir.
ZaYlf olan <;:ocugu ic;:in c;:ocuk evin orta
yerine oturtulur ve etrafl supurulur. Bu uygulamadan
sonra c;:ocugun inanillr. Tunceli'de iki
klrkll anne yan yana geldiginde anneler klrklannln
i<;:in ignelerini
Klrklama
Dogumdan kirk gun sonra <;:ocugu ve anneyi arltmak,
topluma katilmalarlnl saglamak ve hastallklardan,
ugursuzluklardan korumak amaclyla yapilan pratige
klrklama adl verilir. Yeni dogum yapan anneye de
klrkll veya logusa denilir. Anadolu'da klrklama
yaygln olarak klrkinci gOn yapllmaktadlr. Bundan
7, 20, 30, 37,39 ve 41. gunlerde de klrklama
yapllabilmektedir, C;:ocuk dogduktan sonraki ilk
kirk gun, anne log usa oldugundan c;:ok bnemlidir.
Bu dbnemde anne ve c;:ocukta hastallklar
gbrulebilir. Logusanlll nefesinin daralmasl , yuzu:ide
klzankllklar ve C;:OCUgUli sanllk
oimasl vb. Bu hastallklara halk araslnda al basmasl,
al karisl veya kirk basmasl denir. Bu dbnemde al
basmamasl ic;:in logusanln yat'tlgl yere tOfek, kocaslnln
ceketi; yastlglnln altlna ig ne, c;:uvaldlz ve kara sapll
blc;:ak konulur.
Klrklamanln
Genellikle logusa kadlnln kaYlnvalidesi veya
gbrumcesinin yaptlgl l(lfklamada, 6nce kazanda
su ISItlllr. Bir taraftan da legen, kova, kevgir ve tas
hazlrlanlr. Su ikiye aYrillr. ilk suyla c;:ocuk
normal bir banyo yaptlrilir. Aynlan diger su,
klrklama suyudur. Buyukc;:e bir legen ortaya geLirilir.
Legenin i<;:ine dua edilerek kirk tinean
su konulur. Bu suyun ic;:ine aYrlca,
<;ocugun ta? gibi saglam oimasl kIrk tane
Saf ve temiz oimasl ir;in altln,
Giizel ahlakli oimasl ir;in
Buyudugiinde kaimamasl ir;in yuziik,
Nazar degmemesi ir;in nazar boncugu,
Zengin oimasl para atllir.
AYflca klrklama yaplllrken nazafln c;:iI<acagl
dU5uncesiyle bebegin klyafetleri de legene konur.
Besmele ile c;:ocuga su d6kulOr.
Suyu d6kmek i<;in kullanilan ara<;: saplaadlr.
Son olarak suyun kalan klsml, ic;:indeki
birlikte annenin ve bebegin uzerine tutulan
kalburun ic;:ine d6kul0r.
Son su d6kulurken kalbur, bebegin ve annenin
d6ndurulerek iki kez"Gitsin pislik, gelsin
temizlikl' veya 'IAflllk, duruluk, haYlrl1 klrklar olsun"
dualar edilir.
Klrklamadan sonra bebegin kirk mevlidi okunur,
gelen konuklara ikramlarda bulunulur.
Legendeki kirk suyu ayak degmeyen bir yere veya
akan bir suya d6kulur, Paralar bekleyen
c;:oeuklara dagltllir. Ertesi gun kirk kovalama veya
kirk uc;:urma denilen <;ocugun akrabalarln evlerine
g6tUrulmesi uygulamasl yapillr. Bu uygulama
yapllirken bulundurulanlar
(:ocuga goz degmemesi ayna,
Gittigi yere bereket getirmesi ekmek,
Kotiiliiklerden korunmasl ic;in Kur'an-I Kerim.
Ziyaret edilen yerin c;:ocugu klzsa entarilik verilir ve
agarana kadar diye un surulur,
erkege ise altln takillr. Un hem sa<;Ina hem de
yuzOne surulur.
Kirk Basmasl ile
ilgili Uygulama ve
Logusa sokaga <;Ikmaz, <;Ikarsa giinah olur;
dokunur, kJrk basar.
Logusa cenaze ve diigiine gitmez.
Logusa kadln/n yantna bir logusa gelemez.
iki logusa birinin r;ocugunu klfk basar.
Bu durumda kJrk basmasm diye birbirlerine sartltp
igne ya da diigme gerekir.
Bir evde logusa bir kadm varken eve gelin gelmez.
Yeni gelin klz veya log usa hastalantrsa kirk bastl denir.
Kirk giin boyunca logusaya al yazma,
bebege san yazma or tiiIii r.
Logusa ve klfklt bulundugu yere
Kur'an-I Kerim, supurge, sogan, sartmsak ve
nazarllk astilr.
113 cpp.M=,
lIC;ocugun
gibl
saglam oimasl
klr
tane
fvetemiz
oimasl
altln:'
Bebekgorme
Yeni dogum logusa ve bebek akrabalar ve
taraflndan ziyarete gidilir. "Bebek gbrmeye
gitme
ll
olarak bilinen bu ziyaret, genellikle bebegin
klrkl sonra Isparta ybresinde
bebek gbrmeye gitme "doguya gitme"
adiandlflilr. 8ebegi gbrmeye gelenle('8ebegin
uzun olsun'; "HaYlrll bmurlu olsun': "Anall baball
buyOsun" gibi iyi dileklerde bulunurlar. Bebegi
gbrmeye kadlnlar topluca ve bnceden haber vererek
giderler. Bebegi gbrmeye gelenlere bbrek, baklava
ve dolma vb. yapillr. Bu ziyarette bebege altln takma
ve giysi gbturme gelenegi vardlr. Yakln akrabalar
bebege altln takarlarken bebege brdukleri
ya da satin aldlklan giyecekleri hediye olarak getirirler.
Bebege hediye olarak getirilen kU<;:uk altln, yanmllk
ya da bebegin kundaglna yada yastlglna
<;:atal igne ile takilir. Bebege getirilen butun hediyeler
ve takllar takip edilir, kimin ne hediye getirdigi iyice
bgrenilir. (unkO her iki tarafta getirilen hediyelerin
bdUn<;: oldugunu bilir. Altln takanlara mutlaka altm
takillr, getirilen dlger hediyeler de
hediyelerle
Bebek
Yavrum gitti teyzesine
Teyzesi c;ok kibar hantm
Altm
Uyusun da buyusun ninni,
yurusun ninni

IIAltln takanlara
mutlaka altln
taklllr,
getirilen diger
hediyeler de

hediyelerle

Hedigi
(ocugun biyolojik geliiiminin en bnemli belirtileri nden
birisi olan <;Ikarma, Turk halkl taraflndan genell ikle
bir tbrenle kutlanmaktadlr. Bu tbren ve eglencenin
temelinde yiyecegi kutsama, <;:ocugun rlzklnl artlrma,
bereketi <;ogaltma gibi clilekler yatmaktadlr,
Bu tbrende <;:ocugun saglam ve
duzgun oImaslna ybnelik de bir dizi
geleneksel uygulamalar yapillr.
(ocugun <;:Iktlktan soma, ailesi taraflndan bugday,
nohut, bazen de fasulye hedik adl verilen
bir yemek (ocugun ilk <;:Ikmaslnln
ardlndan bereket, bolluk saglamasl ve diilerin saglam
olmasl i<;:in bu yemek, c;:eiitli tahillardan olu?ur.
Bazl yorelerde yalnlzca bereketin simgesi al an
bugday ile de yemek, bzellikle Ege Bblgesi 'nde
nohut, bugday, fasulye ve mlslrdan
bolgelerde adlarla anlian bu tbren ve
eglencenin halk araslndaki en yaygln adl hedigidir.
bblgelerde ise a?I, bulguru, eli? bugdaYI
olarak cia tanlmlanmaktadlr. Hedik, birer
tabak dagltillr. Evine hedigi getirilen
hedigi getirene <;ocuga verilmek uzere veya
ku<;uk bir armagan verirler.
Oi? hedigi adl verilen tbrende <;:ocugun bnune
her birisini ayn meslegi temsil eden bl<;ak, kalem,
kitap, bilezik, ekmek gibi nesneler birakilir.
(ocuk bunlardan hangisine uzanlr ve allrsa i:eride
a meslegi sec;:ecegine inanillr.

bebekleri yatlrmaya ve sallayarak uyutmaya
yarayan, tahta veya demirden sallanlr bir
ku<;:uk karyaladlr. dilimizde sall amak,
mezara kadar deyimlerinin yanl sira
kertmesi , bnllsLI, sal Inca k,
gibi sozler ic;:inde de yer almaktadlr.
<;amdan
Yuvarlandl damdan
Ke?ke sevmez olaydlm
Usand/Td/ bu candan
Ninni derim be?ige
HlZlr gelsin
Ulu devlet
Uyusun yavrum ninni

Tahtadan ya da metalden yapllan yurutec;:, 0<;: ya da
dbrt tekerlekli ve hareket <;:ocugun yurOmesini
kalaylCl,?LI ran bir alettir. Yurutecin tutunacak yerinden
tutarak hareket etmeye eglenerek
yOrumeye
11 7 .::?3!p-+4=

Yuvarlan
damdan,
sevmez
olaydlm,
Usandlrdl bu
candan"
Siinnet
Siinnet Dugunii
Erkek c;:ocuklafln erginleme rituelidir.
Erkek c;:ocuklar ergenlik c;:aglna gelmeden sunnet edilir.
Sunnet olacak c;ocuk bzel bir klyafet giyer.
5unnet klyafetini olan c;:ocuk,
sunnet dugunOn birkac;: gun oncesinde
ya da tbren gunu akrabalannln
elini bpmeye gider.
Bu, aynl zamanda sunnet dugunune
c;:ag(l anlamlna gelmektedir.
Anadolu'nun birc;:ok ybresinde
toren gunu turbeler ziyaret
edilir, faytonla ya da arabayla
bir gbsteri gezisi yapilir.
Sunnet dugunOnde evde
mevlit okutma ya da kurban kesme
birc;:ok yerde uygulanan pratiklerdir.
SOnnet c;:ocugunun babasl,
gelen konuklara yemek verir,
konuklar da sunnet c;:ocuguna
hediyeler getirirler.
Sunnet dOgunu 51raslnda davul , zurna c;: allnlr,
kentlerde karagbz gbsterileri yapllirken
koylerde koy seyirlik oyunlafl
sOnnet dOgunlerinde C;:lkarlllr.
KanamaYI onlemek ic;:in sOnnet c;:ocugu
sabaha kadar uyutulmaz.
Kirvelik
Kirvelik, ekonomik ve 505yal anlamda konumda
bulunan iki ailenin, ailelerden birinin sunnet toreni
ma5raflarlnm bir klsmlnl
bir nevi akraballk kurumudur.
bag iki aile araslnda 505yal ve
ekonomik adma
5amimi ve ic;:ten bir bagdlr ve
blene kadar devam eder.
Kirve, sunnet dugununun
organizatbrO ve
bnemli ki?ilerinden biridir.
- '>S? 119
UAnadolu'nun

yoresinde
toren gunLi
turbel
ziyaret edilir,
faytonla
yada
rabayla
Ir gosteri
gezis'
yaplhr:'
KIZ isteme,
Evlenme isteginin
Aile Buyuklerine Bildi ril mesi
Delikanll erkegin evlenme istegini belirtmek i<;in en
Sik yontem anne ve babaslna Sik Sik
gurbete <;Ikmaya niyetlendiginden bahsetmesidir.
Gen<;ler evlenme isteklerini yorelere gore farkll anlatlrlar:
Delikanh, annesinin ayakkabllanm e;ivileyerek
evlenmek istedigini anlatmaya e;all?Ir. (C;anktrl)
Gelinlik e;aga gene; klzlar, Cuma gunu sala vakti
yola e;lkmadan yanlanna kilitlenmi? bir kilit a/arak
KIZ Kulesi'ne gider, bir kadm kilidi klzlarm
ustUnde ae;ar. Klzlar da kuleden ?ehre dogru:
"Bahtlm bahtlm, a/tm tahtlm, gelin olacak vaktim"
diye bagmrlar. (Afyon)
Ev/enme SlraSl geldigini du?unen erkek, bekarllktan
blktlgml gostermek ie;in babasmm ayakkablslmn
ie;erisine tuz koyarak beni evlendirin mesajlm verir.
Evlenme e;agl gec;meye ba?/ayan gene; klzlar,
dam usti.ine e;lklp miyavlarlar. (C;anktrl)
Erkek, pi/ava ka?Ik saplayarak evlenmek istedigini
ailesine ve sevdigi k,za anlatlr. (Karadeniz Bolgesi)
Evlenmek isteyen erkek, ev/enme istegini anne
babasma belirtmek ie;in evde fark edilinceye kadar
yattlgl yorgam biline;1i bir ?ekilde ters kullamr.
Evlenmek isteyen delikanll durup dururken tabak,
c;anak klrarsa bu evlenmek istedigini anlaw.
Delikanll kahvaltl s((asmda surekli esneyerek "Yerim
dardl, gurUlti.i vardl, rahat uyuyamadrm" mesajlm
vererek evlenme dilegini be/irtir.
Genc;, babasmm eve gelmekte oldugunu bildigi bir
zamanda, babasmm gorecegi bir ?ekilde ayakkablYI
ters olarak kapi onune koyar. Duzenli bir bic;imde
kullandlgl ayakkabmm, kapi onune konu/dugunu goren
baba, og/unun evlenmek istedigini an/ar.
Gorliclillik ve KIZ isteme
Evlenmek isteyen erkek adaYI ic;:in akrabalardan ve
uygun bir klz aranmaya
GorucOler, evlenmek isteyen damat adaYlna
uygun bir klzin ilk se<;icileridir. KIZIIl guzelligine,
becerikliligine, ahlaklna bakarlar. Klzla ilgili izlenimlerini

121
erkek tarafilla aktamlar. Erkek tarafl klzi ailelerine ve
ogullanna uygun bulurlarsa klz isteme
ge<;ilir. KIZ istenmeden once klz evine haber gonderilir.
I\IZ istemeye ya da Cuma gOnO gidilmesine
ozen gosterilir. Klz istemeye oglan; annesi, babasl,
yorenin sevilen saygl duyulan birlikte gider.
"Allah'ln C'mri Peygamberin kavliyle klzlnizi oglumuza
istemeye geldik
lf
denilmesi adettendir. Ball yorelerde
IISizin tutmac;: keseni bizim eli kalem tutana istemeye
geldik" klz istenildigi de gorulmektedir.
KIZ evi naz evi oldugundan ilk istemede klz verilmez.
Oglan tarafl birkac;: defa klz evjne ziyaret
Eger klz verilmeyecekse klz tarafl"Klzlmlz okuyor,
daha kuc;:Ok" gibi bahaneler uydurur. Bazi yorelerde klz,
evlenmek istemedigini sembollerle anlatlr.
I<endisini istemeye gelen ayakkablslna tuz ya da
su koyarak evlenmek istemedigini belirtir.
Klz istemeyle ilgili bazi pratikler ve
Klz istemek ie;in gidilip gelindiginde aCt ?eyler ikram
edilmemekte ve yenilmemektedir./?/erin aCt ile yani
olumsuz olarak sonue;lanacagmdan korkulmaktadf(.
Bir klz istenmeye karar verildiginde oglanm annesi
gizlice tuz allr ve kullanmaya Bu tuz bitinceye
kadar ailenin bir felaket ge/mezse k,z ugurlu
sayt/lr ve klzl istemeye karar verirler. (Konya)
Dunurlerin gelip gittikleri slralarda, eger olmasl
isteniyorsa araya sogukluk girmesin diye
katiyen soguk ie;ecek ikram edi/mez. (Eski?ehir)
K,z istemeye hie; kimseye gon]nmeden gidilir.
gorDnu/Drse bu i?e kart?acagma inanthr.
Klz istemeye giden/er beraber/erinde ip veya ta?
goti.irurler. ipi dugum yapar, ta?1 fark ettirmeden k,z
evine blrakrr/ar. ip gibi diller; bag/ansm, ta? kesilsin de
"KIZI vermeyiz" demesinler diye. (Eski?ehir)
1<lz istemenin vazgec;:ilmezlerinden biri kahve ikramldlr.
Ancak bazi yorelerde klz taraflnln klzlaflnl vermeye
niyetleri yoksa konuklara hic;:bir ikramda bulunulmaz.
Ni$an Toreni
Soz kesi ldikten sonra yapilir. toreni aile araslnda
ufak bir toren olabilecegi gibi buyOk bir eglence de
yapllabilir. toreninde klza, torende giyecegi
elbisenin yanillda hediyeler allnlr.

IIEvlenmek
isteyen
delikanh
durup
dururken


klrar bu yolla
evlenmek
istedigini
an latum
Dugun
Gelin Alma - Dugun:
Gelin almaya erkek tarafl davul zurna gider.
Ancak gunumuzde arabalarla
konvoylarla gidilmektedir. Gelin evden <;:Ikmadan
once butun akrabalarlyla ve ailes! lie
Gelin kapldan <;:Ikmadan once gelinin erkek
damat taraflndan kapi a<;:ma parasl ister.
Damadln babasl paraYI verdikten sonra kapi a<;:IIIr.
Gelinin erkek ya da babasl gelinin beline
klrmizi bir baglar ve
gelin baba evinden <;:Ikar.
="45& 1 25 qg;>.-
"Gelini
erkek
ya da babasl
gelinin beline
rmlZI bir
baglar:'
C;eyiz
<;eyiz Serme
Dugun haftaslna girilince klz ve oglan evindeki
hazlrllklar hlzlanlr. DOgun gunu belirlendikten
50nra c;:eyiz serme
Oglan evi klz evindeki c;eyizin alinmasl ic;in bir araba
tutarak klz evine gider. Klzln oldugu
arabaya yOklenerek oglan evine getiTilir, Arabaclya ya
bir basma ya da bir gbmlek verilir.
Bu arada ewa getirmeye gidenlere,
klz evi taraflndan bazi hediyeler verilir.
Klz evi c;eyiz sermek ic;in topluca oglan evine gelir,
C::eyiz serme ogian evinde bulunanlar da
yardlm ederler. Bu arada hazlrlanan bohc;a gelin
odaslna konur. Oglanln yakln akrabalanna konan dOru
bohc;:aslnln ic;inde iC; c;orap, yazma,
havlu, elbiselik, mendil vb. giyim ewalarl
bulunur. En sonunda klzln yatak odasl hazlrlanlr.
C::eyizi g6rmeye gelenlere oglan evi yemek verir.
<;eyiz Sandlgl
KIZ be?ikte, c;eyiz sandlkta.
C::eyiz sandlklan kOc;uk itibaren klz anneleri
taraflndan dantellerle, patiklerle, <;.oraplarla
doldurulmaya Klz buyudugunde c;eyiz
sandlglnl doldurma klza devredilir.
Klz yaptlQI el c;eyizini duzer,
Gene; klzlarrn c;eyizlerinin saklandlQI e;eyiz sandlkiafl,
genellikle ceviz ya da selvi agaclndan yapilir.

it;:ine elbise gibi konup
sarmaya yarayan ve dart bogularak
kapatllan torbadlr. Bazi yarelerde katlanarak da
kulianilir. Gelin ic;in hazlrlanan her turlO gelin e?yasl,
bohc;:a ic;:ine koyulur. klz ve erkeklerin birbirine
g6nderdikl eri hediyeler de bohc;:a, i<;inde g6nderilir.
Hoca ge/iyor hoca
Elinde bohC;a
Mudurnu'nun klzlan
Benden istiyor 90ca
Sandlklar, sedef kaplamall veya oymall olur.
iC;i de degerli kuma?larla kaplandlgl gibi
kapaglna da ae;lllnca gelecek bi<;:imde
ayna konur. C::eyiz sandlgl, gunumuzde
yalnlzca kaylerde kullanilmaktadlr.
Elimin kinasl toprakta soldu
sandlkta bas/Ii galdl
Uzun boylu efem dill ere geldi
Ah ne yaman zor imi?
127
"KIZ evi
sermek
topluc
oglan evine
lir:'
l:Jf
,': ?,) :;t "
DantelOrtiiler
Klzlann <;eyizlerinin en bnemli bblumlerinden birini
Vitrin, sehpa, televizyon, masa gibi
Ozerini suslemek amaclyla brulurler.
Yastlk Klhfl
Beyaz patiska uzerine, kanavi<;eyle bazi sus
ve desenler yapilir. i<;erisine, yunden ya da
sungerden doldurulmu? yastlklar gec;:irilir.
yostl9I, derdini bilmez.
Mushafllk
Anadolu'da halk, I\ur'an-I I<erim'e buyuk saygl duyal.
Onu t utmak ve korumak i<;in bezden,
brguden, dantelden, aga<;tan veya
baklrdan mushafltklar yapml?lardlr.
Makin
makinesi, diki
kol veya elektrik gC
Ku<;uk boyutlu olar
veya sehpa uzerinE
Komiirlii Ott
Kbmurlu utu, demir
i<;ine konulan kbml
bir ara<;tlr. Komur,
utunun ic;:ine bir me
Komurlu UW ile utO
utOlenecek giysinin
Islak bir bez seril ir.
128
DantelOrtuler
Klzlann c;:eyizlerinin en 6nemli b61umlerinden birini
Vitrin, sehpa, televizyon, masa gibi
uzerini suslemek amaclyla 6rulurler.
Yastlk Kilifl
Beyaz patiska ulerine, kanavic;:eyle bazl sus
ve desenler yaptllr. ic;:erisine, yunden ya da
sungerden yastlklar gec;:irilir.
yOStlgl, derdini bilmez.
Mushafllk
Anadolu'da halk, I<ur'an-I Kerim'e buyuk saygl duyar.
Onu tutmak ve korumak ic;: in bezden,
orgLiden, dantelden, agac;:tan veya
balmdan
Diki$ Makinesi
makinesi, dikme kullanilan,
kol veya el ektrik 9ucuyle bir ara<;:tlr.
boyutl u olanlarl, genellikle bir sandlk
veya sehpa ulerine konulup el yardlmlyla
Komurlu Otu
I<omuriu utu, demirden yapllan ve sicakllgi demirin
konulan komur kozu yardlmlyia saglanan
bir ara<; t lr. Komur, ayn bir yerde kozlendikten sonra
utunun bir yardlmlyla konur.
1<6murlLI UtLI ile utu yapillrken
Lltul enecek giysinin uzerine
Isl ak bir bez serilir.
Ayna
Ayna evlerde amae;:larla kullanlian bir ev
e?yasldlr. E?ya olarak kulianJimaslnln yanlnda ayna,
TUrk inane;: dUnyaslnda ve pratiklerinde onemli bir yere
sahiptir. Gelin alaYlnda gelinin onune tut ulan ayna,
aydmllk ve mutlu bir hayat temennisini temsil eder.
Edirne'de c;:eyize konulan aynall supurgelerdeki ayna
da gelinin guzelligini simgeler. Vine evlilik ritUelieri
ic;:e risi nde degerle n d i rebi leceg i miz uyg u la ma la rda n
biri de Gelin kapldan girmeden once, damdaki
bayragln yanmda olarai< asill bir ayna
bulundurulur. Bu aynaya genc;:ler taraflndan ate? edilir.
Kim aynaYI vurursa 0 gence aynanm uzerindeki susler
hediye edilir. Ayna, sozlu kulturde de
varllglnl surdurmektedir:
Versinler versinler
Seven/eri sevdigine versinler
Ayna yuzune
vurdu yuzume
Sana soylUyorum yar
Kulak ver sen sozume ((anakkale)
Ayna ayna el/ere
Ayna gol/ere
Ayna gurban olaYlm
Seni tutan elfere (Trabzon)
Bilmecede ayna:
o odantn oda onun ic;inde.
Korler ayna satma
Saglflar gazel atma.
(Mev/ana)
Tahta Bavul
Yolculukta k;:ine konulan buyuk c;:antalardlr.
Oymall ve dLIZ ?ekilleri vardlr. (eviz, me?e ve
kaym agac;:l anndan yapilir.
(oguniukla evlerde c;:eyiz veya c;:ama?lr, c;:orap
konulan ve sandlgln uzerinde bulundurulan ev e?yasl
niteligindedir. Sandlk-bavul ortusu ?eklinde taklm
olarak yapllan ortUler uzerlerine ortUlur.
Kimi bavull ann ic;:inde kuc;:uk bolmelerde bulunur. Bu
bolmelere altl n gibi degerli e?yalar konulur.
Eskiden askere giden erkekler de ewalannl tahta
bavullarla ta?lrlardl.
Giilabdan
Dinsel torenl erde ya da gunluk gul suyu
serpmek ic;: in kullanlian kuc;:uk kaptlr. Armut bic;:iminde
?i?kin bir govdesi ve ince uzun bir boynu vardlr.
Bu boynun ucundaki delikli emzik, gul suyunun
istenen bic;:imde dokulmesini saglar. Buhurdanlarla
birlikte ta klm gulabdanlar genellikle c;:iniden
ya da yapllirdi. Altlndan, camdan olanlann
yanl SIr3 ustleri kakma gibi c;:e?itli teknik!erle, altm
yaldlzla ve degerli olanlan da vardlr.
Dag
Gul yagl
Ben sevdim, eller aldl
Ben kaldlm k05e/erde
Dag/arda meie/erde
Gulsuyu
Eller yarini
Ben kaldlm
"A na ayna elle e
Ayna
goltere
Ayna gurban
ola 1m
Seni tutan ellere:'
Yazmalar (Yemeni)
Anadolu'nun pek c;:ok yoresinde ba;;ortusu olarak
yemeni kullanillr. Yemeniye c;:e;;itli yoreierde;
Yazma, ve C;:ember gibi adlar verilir.
Yemeniier, ba;;a baglanl;; bi<;:imine gore kundak,
5alma veya ya?mak olarak da adiandlrlliriar.
Ko;;eleri igne oyalan ya da <;e;;itli oyalarla suslenen
yazmalar c;:eyiz sandlklannm vazgec;:ilmezleridir.
Altm yuzugun
Gorunur k8yun
Uzaga klz vermeyin
doker ya}1
Ayvanda okuyorum
Yemeni tokuyorum
Yardan bir elma
Yemeye korkuyorum
Oyall da yazma
Oyalon
Yeter beklettiklerin


Yemenim oyalt w;lon
Ben
Yarime selam goturun
Yedi dagm
(.emberimde gUl oyo
GUlmedim doya doya
Asker yolu beklerim
Gunleri saya saya
mberimd
guloya
Gulmedim
d
A
a do a
ryolu
b lerim
GUnler. ay
s ya:'
Tel Kuma
18. yy.dan bu yana yapllmaktadlr. Sir diger adl da "palu
Palu yaplldlglndan bu adl
Sir teknigidir. Herhangi bir bez uzerine "klrma teli"
adl verilen malzeme ve ozel aletle yapillr.
Tel klrma kullandan tel madensel teldir.
ve telin gelin teline benzer.
kasnaga gerilerek i?lem yapllirken tel
makas kullanmadan klvnlarak kullanlldlQI i<;in bu ismi
alml?tIr. GunumOzde bayan giysileri, ?al, masa ve
nskos ortusu gibi urunlerde, dekoratif suslemelerde
kullanilir.
Altln Yazma
Altln ya da teller ya da pullar ile i?lenen
dOz beyaz veya farkll renklerdeki yemeniler telli,
pullu veya akc;:eli yemeni oIarak adlandmllr.
Osmanillar'da esnaf da yemeniyi O<;gen bic;:imine
getirdikten soma yeniden katlaYlp parmak
eninde bant yapar, bunu fes ya da kOlah
sararak kuilanlrdlr.
"Ak gelin alii gelin
Her yam pu/lu gelin
Neden yoldo durursun
Kocan asker mi gelin"
IIi I m pilar en
tel m kas
kullanm dan,
kl rl arak
ullanll 191
bu i mi
Iml I:'
Boncuklu Oyah Tulbent
Oya bir bezemedir. Suslemek anlamlnda kullanllan
bu terim, XI. yuzyil Turklerinde "ev bezendi", Memluk
Tu rklerinde "Oyu': KI rg IZ Turklerinde "Oyumu"
Turk halklnln ustun zevkini, zekaslnl,
incelik ve yaratlCIIlglnl yansltan oyalar, "oya gibi"
sozu ile de guzellik sembolu Geleneksel
kult0rumuzun onemli orneklerini AYriea her
klzln ve oyalann buiunmasl
gelenegi de bu sanatln gunumuze kadar gelebilmesi
ve ya?amaslnda onemli etkendir.
Oyalar i?lendikleri arac;-gerec;:, malzeme ve
tekniklerine gore dokuz ture aynlabilir. Boneuk oyalan
da bunlardandlr.
Boncuk oyalannda temel malzeme tlg ve boncuk,
yardlmCl arac;: olarak igne, firkete mekik ve iplik
kullanllarak yapllan oya tUrudur. Boneuk oya!annda
kullanllan 6rgu teknikleri l .lineir (sik ilmek), 2. Tor
(seyrek ilmek)'tir. Boneul<: oyalannln yaplmlnda,
hazlrllk ve 6rme olmak uzere iki temel i?lem vardlr.
Hazlrll k klsmlnda boneuklar iplige oyanln konusu,
modeli ve ozelligine gore sayilarak dizilir. Boneuklarln
dizilmesinde igne kullandlr.
Boneuk oyalan ipek, pamuk ve sentetik ipliklerden
boneuk kullandarak yapilmaktadlr. i?c;:iligine ve
gore adlar almaktadlr.
Anadolu'da en <;:ok rastlanan ve kullanllan oya
tulbent kenarlartna dikilir ve evli kadJnlar
taraflndan kullanilir.
lIine ik ve
yaratici Iglnl
yan Ita oyala,
110 a gibi" so u
iI d guzellik
embolu

TI9 oyalan tl9 ile zincir <;ekilerek orulOr.
Zincir Siralarlnin Ost uste meydana
gelir. Yaptlan tl9 oyalarlnln ozellikleri bolgeden
bolgeye Kullanllan her motif
anlamlldlr. Dogadaki geometrik
sembollerden esin kaynaglna gore de
isimlendirilmektedir.
"Doga a i
g ometrik
illerden,
5 mbollerden
ta,
esin ka nage a
gor de
i mlendirilirler:'
igne Oyasl
Dunya IiteratUrune '/Turk Danteli" olarak giren igne
oyasl dantele benzese de mutlaka bir dikilmek
uzere yapllan iki boyutlu dantelden UC; boyutlu yapisl
ve ba?11 ba?lna bir susleyici oimasl ile ayrtlmaktadtr.
igne oyasl malzemesi genell ikle ipektir. Motifierin
dik durmaslnl saglamak ic;in bazl ek malzemeler de
kullantlabilir. igne oyalart yorelerine ve
gore farklt isimler allrlar. igne oyalan Turk kultUrunde
ileti?im araci olarak da kullantltr. Anadolu'nun pek
ybresinde:<i igne oyalart motif, renk, kompozisyon ve
kullanlm alanlart baklmlndan farkllilklar gosterir.
Oyalar bzellikle Anadolu <;eyiz geleneglnin
vazge<;i I mez bi r pa r<;as Id I r.
I<ullanlldlgl yere gore c;e?itli bi<;imlerde dizilmesinden
olu?an ismi
Yemeni Oyalan
Hotoz Oyalan
DalOyalan

SakslOyalan
Kese Oyalan
Ulamalar
lIign oyasl
Dlinya
r eratiiriin
'Turk Danteli'
01 rak

igne Oyalarl ve Anlaml an
Hammeli: Ev ve tarla i?leriyle ugra?mayan hanlmlarln
ellerine ve uzun tlrnaklanna benzediginden hanlmeli
adlnl
KUtUle: Oag c;ic;egi olan kutOleyi sembol ize eder.
Ougunden sonraki mevlit tbreninde geli nin eltisine
ortLilur. ve dilegini yansltlL
Zill i Halk araslnda kavgaci ve gec;imsiz
olan insanlan simgeler. Oya olarak da
benzemektedir.
Puren <;ic;egi: Sir dag <;:ic;egi olan purenden
esinlenerek yapdan bu oyaYI baglayan ki?inin
ba? agrtslnln gec;:ecegine inanilir.
<;arklfelek: C::arkm di?iilerine benzetildiginden bu
adla ant/If. Genellikl e evliliklerden sonraki
ayrillklarda kadlnlar bu oyayla
brterler.
<;aklr Dikeni: Bir dag c;:i<;:egi olan c;:aklr dikeninden
esinlenerek yapllml?tIr. Dugunden sonraki gun
okutulan mevlit tbreninde gelin sadece kaynanaya
c;:aklr dikenli brtuyu brterek "Sana diken gibi batma"
mesajlnl verir.
"Zilli
Ha k ar sinda
kavgaclve
i
olan insanlan
simgeler:'
Gerdanhk
Kolye olarak da bilinir. Degerli
maden,
cam, boncuk, bbcekkabugu,
karanfil gibi <;ok
malzemelerden boyna
takilmak i<;:in yapdan takldlr.
Anadolu'da da altln ve

bi<;:im ve
buyu klu kte pu Ilann,
zincirlerin birbirine
eklenmesiyle ya da
telkari ybntemiyle

gerdanllklar kullanillr.
Kupe
I\u laga taklian sus If. Kulak memesine
a<;:lIan bir delikten, halka ya da kancaya bagll olarak
sarkacak bi<;:imde kullanillf.
Bu derenin g6gune
Kupem atam onune
Oyle bir yar severn ki
gore dovune
Halhal
Kadlnlann ayak bileklerine taktlklan sus
Anadolu/da hal hal, genellikle
Guneydogu'da Suriye ve Irak
slnlrlarlna yakln bblgelerde
yayglndlr.
Daha <;:ok ve pirin<;:ten
yapl hr. mermer, aga<;: ve
deriden ba] ka, az da olsa
altlndan halhallar da
vardlr. Ostune hareket ettik<;:e
ses <;:Ikarmasl i<;:in kuC;Ok metal
<;:Inglrak ve pullar taklldlQI da
olur.
145
1I0stline hareket
etti kc;e ses
ic;in
metal
ve
pullar taklldrgl da
olur:'
C;orap
Anadolu'da klrsal bblgelerde kullanllan
el brgusu iki ya da brulur.
Renk, desen ve kullanilan iplik turu baklmmdan
her bblgede ayn bzellikler gbsterir.
Kuzey ve Batl Anadolu'da daha <;ok pamuk,
Orta Anadolu'da yun ve tiftik,
Marmara ve Trakya'da ise pamuk ve
ketenden brOlen <;oraplar aglrllktadlr.
Erzurum ve Sivas ybreleri He unludur.
Sivas kby <;oraplarlnln desenleri, renkleri,
giyenlerin kbyunu, ailesini, evli,
bekar ya da oldugunu gbsterir.
En suslu olanlan gel in, guveyi ve
gen<;: klz <;:oraplandlr.
Qrta ve Heriki erkekler daha yalm desenli
ya da yalnlz brgu desenleriyle suslu <;oraplar giyerler.
Anadolu <;oraplarlnda gbrulen desenler,
bitkiler, canl! varllklardan, suslu ve
yazilardan ve simgelerden ve
bzel bi<;imlerden
C;oraplar Ozerinde kullanllan her desenin,
ybredeki taraflndan bilinen bir anlaml vardlr.
Ornegin; eli belinde deseni anallk ve
dogurganllgl, kupe deseni evlenme istegini,
yildlz mutlulugu, akrep sembolize eder.
Arpa ektim dize kadar
Gel abi guze kadar
Sana c;orap oreyim
Topuktan dize kadar
agzma bak
Destele bagma bak
o yar akflma du?unce
Tercadm dagma bak
oldu dizleme
Yurek oldu kozleme
Senden mektup gelmemi?
Benden selam g6zleme
Bilmecede <;orap:
karde? birbirinin yukunu alarak tepeye C;lkar.
<;orap brmek" deyimi, birisi k;:in kbtulukler
tasarianmasl ve ters gitmesi
ic;:in elinden gelenin yapllmasl anlammdadlr.

147
oldu
dizlem
Yurek oldu
kozlem
Sender. mektup

Benden selam
gozleme:'
Patik
Patikler ayagl sicak tutmak i<;in terlik yerine kullanilir.
Gunumuzde de kullanlmlna slk<;:a rastlanmaktadlr.
1(lzlar ic;:in hazlrlanan <; eyiz sandlklanna r.::)lkll renk ve
motifierde patikl er orulerek konur. Ybruk ve T(jrkmen
bulundugu kbylerin hem en hepsinde
kadmlann en <;:ok el
sanatlarindandlr, Ozerindeki
desenler de bulunan
bic;:imine gore
arpail, baklall bilimli,
slQlr suyu,
bl<;ak burnu gibi
adlar allr.
=""* s;;? 1 49 .::!?2,<'4=
IIKlzlar
hazlrlanan
sandlklarlna
farkh renk ve
motiflerae
patikler orulerek
konur"
Askere Ugurlama
Turk halkl araslnda askere gitmek
kutsal bir gorev saydlr. Askerlik <;aglna olan
her gencin askere gitmeden once yapmasl gereken
birtaklm gelenekler ve ritueller vardlr.
Askere gidecek olan askere gitmeden
on-on gun once biraktlrllir ve dinlendirilir.
Butun akrabalannl ve ziyaret eder.
Ziyarete bile akrabalan ve
taraflndan yemege davet edilir.
Askere ugurlanlrken askere gidecek olan
akrabalarl taraflndan para verilir.
Bu paranln miktan onemli degildir, onemli olan
verilmesi dir; <;unku bu bir gelenektir.
Bazi yorelerde asker adaYI yola C;:lkmadan
bi,' iki gun once turbe ziyaretleri yapdlr.
Turbe ziyaretleri yapdarak asker adaYlnln
askerden sag salim donmesi
dilekte bulunulur. Asker adaYlna kina yakllir ve
asker duasl okunur. Askere yakilan kina vatana
ku rban yakilir. Bazi yorelerde
askerdell sag salim donulmesi mevlit okutulur,
kurban kesilir. Asker ugurlama toreni davul zurna
Toplu halde halay c;:ekilir,
askerleri gbturecek olan arabalar gelin arabalan gibi
suslenir. Asker adayl bu torene katilan herkesle
tek tek helallik ister.
Asker yapar talimi
Kimse bilmez halimi
Hem askerlik hem sevda
Olduruyor yarimi
151
IIAsker
adaYlna
vatana
kurban
olsun diye
kina yaklhr ve
aSKer duasl
okunur:'
Saya Gezme
Orta Asya'dan sure gelen ve eski ve
digerTurk inanc;:lafindan gunumuze kadar
bir gelenektir. yansl denilen aylnln ikinci
haftaslnda yapilir. Gbkturklerdeki inanc;:lara gbre;
klyafetler ile insanlara musallat olan kbtu ruhlarln,
o tarihlerde vasil olduguna inanlill', Onlara
ve onlarl kovmak i<;in kbydeki erkekler
kllik ve klyafetlere burunerek bir araya gelirler.
Gunumuzde bu gelenek rituelistik anlamlndan
ve sadece bir oyun, eglence, birligi
beraberligi saglaYlo unsur olarak gorulmektedir.
Koyunun yununun yetmesinin ve bahann
ifadesi olan Saya Gezme, genellikle ayl i<;:inde
yapilir. Bu gelenegi, havaslna sokan c;:e?itli
simgeler vardlr. Bunlar ayl, deve ve gelindir. AYI ,
rengiyle temsii eder. Ayl klllgina giren tumuyle
aylya benzetilmeye Uzerine kOrk atillr, boynuna
zil takillr. Ayrlca aylyl oynatan, onu y6nlendiren biri de
vardlr. Deve ise bOyOklugu, gOcu, kuvveti ile <;:abaYI,
emegi ve bereketi temsil eder. Saya Gezme esnaslnda
ev ev bnde giden odur ve bulgur,
yag gibi yiyecekleri isteyen de toplayan da odur.
Deve yapdmaktadlr.
Kuvvetli iki gene;: 1,5 - 2 metre boyundaki bir
merdiveni her iki ucundan tutup omuzlanna allrlar.
Merdivenin ortaslna da devenin horgucu olarak bir
sepet Sepetin ustOnden yere kadar bir
c;:ul atlilr. Sopanln ucuna bir deve kafasl,
bndekinin eline verilir. Devenin boynuna da bir kelek
takilir. bir diger simge ise gelindir. Gelin
tazeligi, yeniligi, gOzelligi, iyiligi ve bereketi temsil
etmektedir. Gelin olarak ayagl oyuna yatkln, ince ve
uzun boylu bir erkege kadln giy5i5i (gelinli k, bindalll,
Oc;: etek vb.) giydirilir. YOzu bir tlilbentle kapat illr. Ancak
aC;:lk olmaslnda da bir mahsur yoktur. Oyunculan oyuna
seyirciler hazlrlar. Bunun i<;:in gereken malzemeler; tas,
baston, sopa ve tufektir. Aksesuar <;:ok bnemlidir.
Kby yerinde <;:ok<;:a bulunan nesneler oyun ic;:erisinde
anlamlar kazanlrlar. ButUn tipler hazlrlandlktan
sonra en one deve ve onu ybnlendiren ge<;:er.
Onun arkaslnda kaval ve def c;:alan yer allr.
U<;:Uncu sirada gelin ve ayl, en sonda da kby <;ocuklan
ve kby halkl vardlr. Kbydeki her evin bnunde durulur
ve khya ya da dede denilen ve gbrevi,
eglenceyi ybnlendirmek olan bir
kendine 6zgu bir makamla sbylemeye
Bu
Hey kayadan kayadan
ytfan aktl kayadan
A<;/tglmJzdan gelmedik
Susuzlugumuzdan gelmedik
Oyunumuz vardl Saya'dan
Alahey diyelim - Alahey
Hey! Hu muydu, hu muydu
Ayran m'Ydl, su muydu?
Elden ele geldilJ;miz
.... Agamn evi bu muydu?
Alahey diyelim - Alahey
Davarm yuzu yetti
Kuzunun yuzu bitti
Ne kaldl? Ne kalmadl?
Ell; gun kaldl, kalmadl
Alahey diye/im arkada?/ar! - Alahey
Ell; gunden sonra
Gumbur giJmbiJr yayarlar
sagarlar
Alahey diyelim - Alahey
Bu ]iir sbylenirken ev ev gezmeye devam edilir. Girilen
her evde kaval ve def gelin ve ayl
oynar, Bu oyunlar surerken gelin, ayl taraflndan ka<;lrIllr
ve daha sonra c;:evredekiler taraflndan kurtanllr. Gelinin
kaC;:lrIlmasl ve kurtanlmasl mevsim dbnuiOmOnun,
bahara simgesidir. Oyunculara evi terk
ederken olarak ev sahibi taraflndan un, bulgur,
yag, tuz, yumurta vs. veril ir. Gidilen her evden yiyecek
allnarak devam edilir.
saatlerinde Saya Gezme, gecenin
ge<;: 5aatlerine kadar devam eder. Toplanan erzaklarla
buyuk kazanlarda yemegi birlikte yenilir.
Bir eve toplanan kbyun oyun C;:lkanp
tombaiak a<;:ariar; ]arkl ve tOrkOler
halay <;: ekerler. Ge<;: saatlere kadar bu ?ekilde eglenirler.
Sabaha kar] 1 da daglliriar. Saya Gezme'de oyuncular
ve seyirciler ic;edir. Kimi zaman seyirci durumunda
oyunlar izlenir; kimi zaman da oyun i<;:inde yer allnlr.
SlraSI gelen oyuncu, 5eyirci i<;inden <";Ikarak oyuna
katillr; oyundaki gbrevi bittikten sonra yeniden
seyircilerin araslna
155
IISaya gezme
katlmlnln
iiziincu gunii
kutlanlr.
Elli gun sonra
mart ortaslnda
Idol dokiimu'

Bu bollukve
bereketin
geri gelmesi
demektir:'
C;igdem Gunu
Yazln yanelik kutlamalardan biri de
Gunu'dur. c;igdem Gunu, c;:ocugu olmayan kadlnlartn
c;:ocuk sahibi olmalan, hamile olan kadlnlann
c;:ocuklarlnln sakat dogmamalarl, erkek c;:ocuklann
buyuduklerinde iyi bir meslek sahibi olmalarl,
hayvanCilik yapan kaylunun buzagilaflnln almemeleri
i<;:in <;:igdem c;:i<;:eginden yapllan <;:igdem pilavlnln
yenilmesi gerektigine inanilir. c;:ic;:egi kutsal
saYlllr ve bu <;:ic;:egin dogaYI canlandlrdlgl gibi kay
halklnln dertlerine c;:are olacagl ve getirecegi
inanel hakimdir.
C;:igdem Gunu, c;:ocuklar taraflndan yapdan
ilk faaliyet c;:igdem gezmedir. C;:igdem gezme,
ilkbaharln mujdeleyen mahmur adl da
verilen c;:igdem c;:ic;:eklerinin dogaYI renktere
boyamasl ile ortaya C;:lkan bir gelenektir.
C;:ocuklar anceden olduklarl ucu
<;:igdem kazlklarl ya da kuskuc;: adl veri len
sopalarla yuksek kesimlerde kar altlndaki
c;:igdemleri toplarlar. Karac;:all, igde, ardlC;: agac;:lartnrn
herhangi birinin dallnln dikenine <;:igdem c;: ic;:ekl eri
takillr. Dikenli dallann c;:oeugu o!mayan kadl nlan,
<;:igdem <;:ic;:eginin ise c;:ocugu sembolize
ettigine inanillr.
Toplanan <;:igdemler demetlenerek kaye g6tUrulur.
kbydeki her evi gezerek kendi aralannda
eglenirler. Grup halinde gezen c;:ocuklardan birisi,
<;:igdemlerin taktldrgl dall eline allr ve hep birlikte
mani s6yl eyerek evlerden c;:igdem piiavi ic;:in
malzeme isterler. S6ylenen maniler:
C;igdem <;igdem <;i<;ecuk
Kefem kefem kelecuk
Verenin nur topu gibi oglu
Vermeyenin kef bir klZI of sun
S6ylenen manileri ev sahibi kaplya C;:lkar ve
birkac;: demet <;igdem alarak veya
pilavlik malzeme verir. Ev sahibi cevap vermekte
gecikirse veya c;:rkmazsa c;:ocuklar:
Dam boyunduruk
Bekleye bekleye yorulduk
verirsen giderik
Yoksa dek dururuk
man; s6ylerler ve topladlklarJ
kendi aralannda Daha sonra toplanan
bulgur, yag ve bir evde ve
c;ocuklarla kadlnlar birlikte bu pilavl yerler.
pi lava c;:igdem piiavi denilir.
157
"<;igdem

emmim oglu

yag verenin
oglu olsun
bulgur verenin
ziolsun,
vermeyen
olsun:
1
Hldrellez
Hldrellez her yll maYls aYlnln altlslnda bahann
kutlamak amaclyia rituellerden biridir
Hldrellez, Hlzlr ve ilyas kelimelerinin
meydana bir kelimedir, HIZlr ve ilyas hakklnda
pek <;ok efsane bulunmaktadlr. Bunlardan biri

Hlz/r ve ilyas, Buyuk iskender'in ordusundaki iki
askerdir. Buyuk iskender bir gun ordusuyla birlikte
ofiJmsuzfiJk suyunu aramaya Yolcu/ukta H,z,r
ve ilyas diger askerlerden aynllrlar. Bir su ba?mda
durup yemek kurutulmu? ba/lk Tam
bu esnada deniz suyu baflga ballk canlant( ve
suya atlar. Boylece HIZlr ve ifyas ofiJmsuzlUk suyunu
bulmu? olurlar. Bu sirada bir me/ek gelir. Hlzlr ve
i/yasfm klyamete kadar ya?ayacaklannl, fakat HlZlr'tn
karada, ilyas'm denizde ihtiyaCl o/an/ara yardlm
edecegini bi/dirir.
Hldrellez gunu yani 6 MaYls'ta Hlzlr ve ilyas'ln
onlann blu tabiatln
canlandlglna inan:llr. Halk gore 6 MaYls'ln
yagmurlu gec;mesi, Hlzlr ve ilyas'ln
sevin<;lerinden aglamalannrn ve bulutlarln da onlara
katllmalannm bir ispatldlr.
Bollugun ve bereketin kutlandlgl Hldrellez
gunu birtaklm gelenekler
bulunmaktadlr. 8 MaYls gecesi dilekler dilenir.
Dilekler sembolize edilir. Dilek agac;larrna
<;aputlar baglanarak dileklerde bulunulur. (aputlar
aga<;larln ne kadar ust dallarrna baglanlrsa dil eklerin
o kadar c;abuk Allah'a inanilir. Dilekler
kaglda yazllarak kimse gormeden gece gul agaclnm
dibine dikilir. Sabah erkenden yine kimse gormeden
allnlr. Hldrellez gunu yediden herkes
sallncakta sallanlr. Sallncakla ne kadar yuksege
<;Ikillrsa gunahlardan 0 oranda arlnilacaglna inanilir.
Hldrellez gunu HIZlr'rn yerlerde
inanlldlglndan yerlere gidilir .
t -::"""::_:: "' 41 ' .- -.,
. fIt,,; '. _I! '." . ' .
1"'" " . _'.
- ' .' ... ..:.. <., .;' \
. ' . . .. ..
J' '11 . ,.. '.
,: /; , '.;; .. ' - .
,..... , . . '.' . .. .. """i
,. '. - - \. ," )\)':1
" . !:'-. , . , " '. ."\. '.' ')':
-;' .' ,:,
". ",' ," .. \ .. .

Hldrellez ile ilgili
Hldrellez gunu sabah namazmdan sonra talipfisi
ya da evlenme zamam klzlar
yanlanna bir asma kilit a/arak evli ya da ya?" bir
kadm/a birlikte Karahisar Kalesi'ne gider. Kilit kaleye
varmadan once kapatilf{. Ka/eye sonra
veya ev/i kadtn bu kilidi klzlarm
klsmet/erini de o/ur. Daha sonra klzlar,
kafenin yakm/annda bu/unan KIZ Kulesi'nden
"Bahtlm bahtlm, altm tahtlm, evlenecek vaktim"
diyerek bagmrlar. Bu uygulamadan sonra klz/arm
klsmetinin inam/I(, Eger kaleye ki?i,
o/masml istiyorsa "C;ocugum o/acak vaktim,
Oku/u bitirecek vaktim" diye bagmr. (Afyon)
Hldre/lez sabahl erkenden kalkmanm bereket
getirecegine inanan ha/k, yine 0 gun Hlzlr'm bereket
ta?'Yacagl dU?uncesiyle ambarlannm ve yiyecek
torbalanmn agzml blrakf(. (Aksaray)
6 MaYls sabahl erkenden kalkan kadmlar tandl(da
top/anI( ve bereket getirmesi mutlaka hamur
yapar/ar. Hamur i?inin yanll1da yine bereket getirmesi
i<;in fasulye, nohut, bugday kaynatlIJr ve daha sonra
bu yiyecek/er dagtttflr. Hldrellez sabahl
yapi/an bir ba?ka uygulama ise suWn saglldlktan
sonra evin dl?ma konulmasldl(. Eger ak?ama dogru bu
sut maya/antrsa HlZlr'm elinin degdigine ve 0 senenin
bereketli inamllr. (Ankara/Bala)
HlZlr'lI1 gece ev/erine gelip gelmedigini anlamak
isteyen ha/k, 5 Mayls gecesi un eler. Ertesi sabah unun
uzerinde izler varsa HlZlr'tn 0 eve geldigi ve bereket
getirdigine inamlir. (Antalya)
5 MaYls'ta bereket getirmesi amaC/y/a ki/erdeki
tahlf/ann ve ceplerdeki cuzdanlann agz/ biraklllr,
HIZI('II1 pis o/an eve girmeyecegi du?uncesinden do/aYI
evler temizlenir. (Balikesir)
1 5 9 qgp . ./L..-
"Bahtlm
bahtlm
Altln tahtlm
Evlenecek
vaktim:'
Mesir Macunu

Manisa'da her yil 21 Mart'ta mesir macunu
yaplilr. Uzerine yaplian mesir hakklnda
bir rivayet vardw Hafsa Sultan, Manisa SaraYlnda
iken hastalanlr ve buranln hekimleri taraflndan
Onu Merkez
Mllslihiddin Erendi (Merkez Efendi) taraflndan yaplian
ve i<;erisinde 41 baharat bulunan mesir macunu
ile sagllglna Merkez Efendi Daha sonra
Hafsa Suitan, Merkez Efendi'ye bir berat veril' ve her
Yllin nevruz gunu mesir macununun hastalara ve
halka ?ifa olarak dagltlimaslnl ister.
21-25 Mart tarihleri araslnda yapdan bir <;ok
etkinlik Bu aralarlnda
temsili sultanlar, temsili Hafsa Sultan, temsili Merkez
Efendi, ui usi ararasl halk oyunlan ekipleri, ulusal halk
oyunlart eki pleri , temsili mesir macunu hekimleri,
temsili Manisa Tarzanl'nln yer aldlgl bir yapillr.
ardlndan Sultan Cami Bimarhanesi'ne
gelinerek burada geleneksel karma riWeli temsili
olarak canlandlrmaktadlL son gunu mesir
macunu sa<;:lm toreni yapilmaktadlr.
SaC;lm tbreniyle Hafsa Sultan/In, Merkez Efendi'ye berat
vererek Mesir'in her ytl Nevruz gunu katilip
Sultan Cami'sinden halka dagltilmaslnl
istemesi geleneksel olarak Sultan Cami'si nde
canlandlrllmaktadlr. Alana toplanan halka, mesirler
olsu n'; "Bereket olsun'; "Eller havaya", "Eller
sloganlarl dagltilmaktadlr. Halk inanclna
gore; eldeki mesir saYlslnln tek veya <;:ift almasl
bnemlidir, bUlla g6re eger tek say I .
dilekleriniz bu y,1 ic;erisinde demektir,
eger C;ift say' ise bu durumun tersi
-.....", s:..s::. ;., 161 ""?P<V-
IIAli
es
ir
macunu
41
baharattan

MaYl s Vedis
Her yll/ maYls aylnm yirmisinde MaYls Yedisi
kutlanmaktadlr. Rumi takvime gbre bu tarih/
may,s aylnln yedisine denk gelmektedir ve bu nedenle
de Mayls Yedisi olarak anllmaktadlr. Buglin, dileklerin
kabul olunup belalardan arlnlp kbtlillikl erden
kurtulma glinlidur. insanlar, 0 yil ve guzellikler ic;in
gbnullerini aC;lp dilekte bulunurlar. Ozelli kle hastalar,
dertliler, e;ocugu olmayanlar, dilekleri olanlar bir araya
gelir. MaYls Yedisi'nde yapllan tbren/ ue; ana bbllimden
Bunlar; sacayaktan gee;me, dere
ve adanm etraf,nl
Saeayaktan gee;me tbreninde insanlar, ie;inden insan
gee;ebilecek buyuklukteki sacayaglnl alanlna
getirirler. Soyun surdurulmesi klilturune dayanan bu
gelenekte, e;ocugu olmayanlar dilekte bulunarak lie;
kez sacayaktan gee;erler. Sacayak ana rahminin simgesi
durumundadlr. <;oeugu olmayanlar; ana rahminin,
soyun surdurulmesinin simgesi durumunda olan
saeayaktan gee;erek dilekte bulunurlar.
Bahann getirdigi zevkiyle insanlar,
butun kbtulliklerden annmak ve yeniden gibi
hayata umut dolu, tertemiz isterler.

"Oerdim belam denize'; denilerek yedi e;ift, bir tek
suya atarlar. Yedi, kutsal bir rakamdlr; tek ise
dilegin yerini bulmasl ie;in atdan sonuncu
insanlar doganln canlanmaslyla ve suyun belaYl,
kbtlilukleri allp gbtlirecegi inanetyla dileklerini
tutu p dereyi Bunu bzellikle kad Inlar, klzlar
kendilerine ugur getirmesi amaelyla yaparlar.
Dere ta,?lamadan sonra tbrene katilanlar, suya girip
a,?agl ma,?rapayla Irmak suyunu dbkerler.
Bu uygulamada da suyun insanda bulunan kbtUlukleri,
hastallklarl / ugursuzluklarl allp gbtureeegi inanel vardlL
En sonuneu gelenek ise adanln etraf,nl
gelenegidir. insanlar dere kenannda toplanlp
motorlarla, kaYlklarla denize ae;lIarak adanln etraflnl
saeayaktaki daireye benzer bir daire c;:izerek
bindikleri noktaya tekrar dbnerler. Bu tbrenin amaci da,
yine sacayakta ve dere ta,?lama geleneginde oldugu
gibi soyun surdurulmesi ve belalarln denize atlimasldlr.
Dbllenmenin bu mevsimde ve
topragln bereketlenmesi inanel, adanln etraflnda
tur atilmaslyla daha somut bir hale gelir.
163
"Heryal
maYls aYlnln
yirmisinde MaYIS
Yedisi kutlanu:'
Halk Hekimlig-
Halk hekimligi insanlann tabiat olaylan
taklndlklan tavlrlar ve
Burada sihir veya buyunun 6nemli rolu
DinT inanc;lartn ve buyunun bnem kazandlgl
toplumlarda hastalik, insan bedenine yabanCl
unsurlarln girmesi ve bunlann yaptlklan
k6tuiOkierie izah edilir.
Modern tIP ile halk tlbblnm arasmdaki en 6nemli fark,
hastallklartn nedeni uzerindedir. Modern tlpta
hastallklartn nedeni dogal sebeplerle
halk tlbbl, hastallklartn nedenini genellikle
birtaklm buyusel, tabiatUstU olaylara dayandlflr.
Kimi hastallklarl deneme yanllma yoluyla tedavi
edebilme 6zelligi de bulunan halk tlbbl insanllgln
sozlu kijltur deneyimi olarak gunOmOzde de modern
tlbbln yanlnda hal. ge<;:erliligini koruyabilmektedir
Bunda inan<;lann <;ok aglr de
6nemli rolO bulunmaktadlr.
Ozellikle geleneksel kesimde bu tur uygulamalara
eskisi kadar olmasa da rastlanmaktadlL
Halk araslnda koeakan diye bilinen ve kendine gore
tedavi uygulamalafl bulunan aslmda birer
halk hekimidirler. Yaptlklarl kocakarl ilaet
diye tanlnan bu bazilarlnln uygulamalarlnln
veya hazlrladlklart hastallklafln tedavisi ile
dogrudan ilgisi olmazken bazllannln uygulama
ve ilac;larlnln da olumlu sonu<;lar verebildikleri
g6rOlmektedir.
Halk ilac;larlnln hazlrlanmaslnda <;:ogunlukla c;evrede
yeti?en bi tkilerden yararlan tlmaktadl r. Hastallklarln
tedavisinde kullanllan bu bitkilere ?ifall bitkiler
adl verilir, Bunlafln bir klsml halk araslnda oldukc;a
tanlnmakta ve bazl hastallklarda slk<;:a kullandmakta
iken bazilart ise sadeee halk hekimleri taraflndan
tanlnabilmektedir.
Anadolu halk hekimligi uygulamalannda onemli
bir yeri olan buyu ile ilgili terimlerden bazdan
Efsun, afsun: Zehirli hayvanlartn sokmalartna
korumaya yonelik i;;lem,
Baklclhk: Hastallgln sebebi ni c;ogu kez suya bakarak
bgrenmeye
Ocakll : Belirli bir veya birkac; hastallgl sagaltma gucu
olan kimseler.
Hastahklar Ve Tedavi Yollan
An Sokmasl
a) Anntn soktugu yere buz konulur, buz yoksa soguk
suda tutulur ya da <;:amur sOrulur.
b) Bir demet maydanoz dbvulOf, artnln soktugu yere
sanllr.
c) Annlll soktugu yere sanmsak surulur.

a) Sirkeye bez alna, boyuna, el ve ayaklara
ve vOcuda konur. Bu du;;unceye kadar
yinelenerek surdurulur.
b) Sir limon slkillr, i<;:ine aspirin atillp eritilir, eriyik
haslanln aim vb, yerlerine surulur.
c) ispirto, aspirin, bir ikj damla zeytinyagl damlaslndan
karl;;lm vueudun eklem yerlerine sOrOlur.
Astlm
a) Kirk gun gOverein yumurtasl olarak ac;: karnlna
iC;il ir,
Agrllar
a) Kara lahana yapragl ate?le ISltillr.
Agflyan yere konur. Bu i?lem slk slk tekrarlanlr.
b) Keten tohumu kaynatilarak lapa haline getirilir,
bir miktar kina ve neft yagl He
agrlyan yere sOrulur. Bu i?lem gunde bir kez olmak
uzere birkac; gun yaplllr,
c) Kuru tOtun ufalanarak bir miktar raklya karl;;tirilip
krem haline getirilir. Agrlyan yere merhem gibi sOrOIOr.
d) ince kum kavrulur, ic;ine c;ekirdegi ile
birlikte dovOlmu,? zeytin kafl?lm
sleak olarak agrtyan yere sanllp baglanlr.
Bu 0<;: dort gun tekrarlanlr.
Ayak Agnsl: Kaya tuzu sleak suda eritilir,
ayaklar bu suda on dakika kadar tutulur.
Burkulmalara Kuru sogan tuzla ya da
zeyt inle havanda dbvulerek burkulan yere baglanlr.
- ""N?> 167
ii oj
I) ..... /)to 1'1 "
! ' , Y' ;i\ .'1: f.: ! \;.<r'
. ;' .-." "

r., :,
, -, ..;.c. h::.IJ .

...
..
1d f8j t:::IC." .. ' li;!'Jt .
. 1 /1l
?w. ..
limon
kabugu
birr guzel
kaynasln,
hatmi
bir
t
biraz
bir tutam zencefil
bin derde deva
bret."
Agrisl
a) Butun bir patates halka dilimler halinde kesilir,
uzerine kahve serpilerek alna baglanlr.
b) Limon halka dilimler halinde kesilir, alna baglanlr.
e) Hayvanln bdu ile kina kardarak alna baglanlr, birka<;:
saat bekletilir.

a) Keten tohumu ve nobet
d6vulur ve yenir.
b)Bir dilim ekmek iyice klzartillr, kbzde klzartilan
ekmek dilimi sirkeye batlrlltp gbgse konur.
Bademcige
a) Pamuk ispirtoyla Islatilip uzerine karabiber
serpilerek bogaza baglanlr.

a) Dbngel yapragl kaynatilarak c;:ay gibi
ic;:ilir, bu kadar devam edilir.
b) Her sabah maydanoz veya yogurt suyu ic;:ilir.
Burun Kanamasl
a) Yumurta kabugu yakllarak kul haline getirilir.
Burun kanadlgmda bu kul burna c;:ekilir.
Dolama
a) Bamya sOtle parmaga sartllr.
Gribe
a) Limonlu nane ya da limonlu Ihlamur kaynatilarak
c;:ay gibi k;:ilir.
Goz Arpaci gi
a) ArpaClk Ozerine sanmsak surulOr.
ishal
a) Bir bardak gazoz ic;:ine bir aspirin atillp eritilerek
ic;:ilirse ishal kesilir.
b) Bir <;:ay kahve, limon suyuyla ic;:ilir.
e) Bir <;:ay bardagl yogurt bir c;:ay bardagl karbonatla
yenir.
Kansere ISlrgan otunun yazln tazesi,
kurusu c;:ay gibi kaynatlltr, her sabah ac;: karnlna ic;:ilir.
Kabakul ak: Hastaya klrmlZI helva yedirilir,
kabakulak olan yere tava karasl surOIUr.
Karin Kepek ve sirke kal"l]tlrllarak ISltlllP
karna baglanlr.
Kirec;lenme: Kirec;:lenme olan yerlere ballk yagl surulOr.
Kulak SanelSI: Kulagln ic;:ine bir damla plrasa suyu
akltillr.
Kopek ISlrmasl: Kopegin ISlrdlgl yere ekmek
mayasl baglanlr.
Mide Agrrsl
a) Balla sut k;ilir.
b) Andlz kbkO kaynatilarak suyu c;:ay gibi i<;:ilir.
c) Ac;: karnlna tahin heivasl yenir.
d) Sigil yapragl c;:ignenip yutulur.
Mayasri
a) parpulanan patllcan toz kina ile
Mayasll olan yere konur ve bir bezle baglanlr.
b) )eftali yapragl kaynatllarak on gOn boyunca ic;:ilir.
c) Kirpi eti yenir.
d) Murver bitkisinin tohumu yutulur.
e) Sanmsak surOlur. Bu her sabah yapillr.
Nefes Darhgl
a) lslrgan otu kaynatllarak her gun c;:ay gibi ic;:ilir.
b) Kara tUl"P oyularak ic;:i bal ile doldurulur. Turpun
altlndan illce bir delik a<;:lllr, bir kabln agzlna
Bir gece bekletilir, daha sonra sizan bal yenir.
e) (am kozalagl kaynatllarak c;:ay gibi ic;:ilir.
Oksiiriik
a) Sir bal ile bir ka]lk limon suyu ic;:ilir.
Bu her sabah a<;: karnlna birkac;: gun devam eder.
168
b) Elma, Ihlamur ve limon kabugu ile
birlikte kaynatlllf, her sabah ac;: karnlna c;:ay gibi ic;:ilir.
c) Maydanoz c;:ig olarak yenir.
Yakllan kuru sazln kulu surulur.
Romatizma
a) Atkestanesiyle nbbet dbvulerek
yenir.
b) Bir kazan suya bir teneke arpa konup kaynatdlr,
su dayanabilecek slcakllga
Hasta kazanln ic;:ine sokulup bir saat bekletilir.
Bu birkac;: gun tekrar edilir.
c) Bir kazan suya bir demet sultan otu konularak
kaynatdlr. Su dayanllabilecek slcakllga
Hasta ic;:ine girerek bir saat bekletilir.
Bu i?lem birkac;: gun yinelenir.
d) Hasta, bogazlna kadar buyuk ba? hayvan gubresi
ic;:ine gbmulur, bir saat bekletilir.
e) kereviz kbku suyundan bir bardak ic;:ilir.
Sa<;: SaC;:1n uzamasl ve dbkulmemesi ic;:in ilkbaharda
asma dallarl klrllarak damlayan sularl toplanlr,
bununla sac;:lar yil<.anlr.
Sanhk: Hastallga yakalanan alnl ya da gbgsu
jiletle c;:izilir.
Yara ve C;lbanlara
a) Yara ve C;:lbanlarln uzerine sinir otu baglanlr,
bulunamazsa lahana yapragl ya da domates baglanlr.
b) Soganln ic;:ine sa bun, bir pan;:aClk da konulup
pi?irilir, normal si cakilkta C;:lbanln uzerine baglanlr.
Zehirli Hayvan ISlfmalanna Kibrit c;:6punun
tarafl kazlnlr, C;:lkanlar ISlnian yere konur.
Sirt Agrllarl
a) Bardak vurulur.
b) AgrJyan yerlere bal surulur, uzerine Immizi ya da
karabiber ekil ir. Ozerine delikli bir gazete brtulur.
Gazetenin uzerine de bir havlu yayllarak bir gece
bu durulur. Bu sik sik yinelenir.
Sitma: Klrlarda ve adlna sitma otu denen
kUC;: Ll k pembe c;:ic;:ekli bir bitki kaynatdlr, c;:ay gibi ic;:i Ii r.
169
"Agrlyan
yerlere
fOal surlilur,
uzerine KlrmlZI
ya da karabiber
ekili ..
Ozerine
delikli bir
gazete
ortlilur:'
Halk Baytarllgl
Geleneksel kesimde ekonomik buyuk
tarim ve hayvanClllga dayanmaktadlr.
ahlrdaki hayvanlndan saglayan,
karnlnl hayvan urunleriyle doyuran Anadolu halkl;
hayvanlna evindeki insan kadar deger vermektedir.
Anadolu halklnln veteriner olmadlgl zamanlarda
ya da veterinere durumlarda ya da gitmek
istemediklerinde hayvanlannl hastallklardan korumak
veya tedavi etmek uygulama ve
pratiklerin tumune halk baytarllgl denmektedir.
Bu uygulama ve pratiklere ornekleri verebi liri z:
Nazar: Ha)Nanlara nazar degdigine inanildlglnda
muska yazilarak hayvana takillr. Nazardan korunmak
mavi boncuk veya kaplumbaganln ku(ugu
oldurulerek kabugu delinir boynuna takll,r.
Kan Tutulmasl: Kan tutulunca hayvanln
kulagl kesilir. Hayvanln gozunun altlndaki
krlcal damar kesilir.
Dili Kukma: SI(:Jlflarda dilin uzeri puWr put(jr olur
ve hayvan yem yiyemez, getiremez.
PuWrler tlg ile delinir, uzerine tuz basillr.
Alt ve ust dudakta gorulen klrkma denir.
Makas, jilet ya da gibi aletle kesildigi
bu ad
---"-'>@:> 171
Kink ve Hayvanm bilegi klnldlgl zaman,
klrlgln oldugu yer makasla klrkilir. Un ve yumurta ile
hamur haline getirilen bir bezin uzerine yayillr.
Bilegin klrllan klsml denk getirilerek hamurlu bez
hayvanm bilegine slklca baglanlr, Daha sonra
hayvanln bilegi yere degmesin diye baeaglndan
1-2 em. uzunlugundaki baeagln iki yanlna baglanlr.
Temre: Hastalanan bolgeye tuzlu ve sirkeli <;amur
surulur, Aglz <;evresinde olan temreler klzgln demirle
daglanlL
Sicaktan hayvantn karacigeri kaburgastna
C::amdan allnan san katran, ve tuz
hayvana yemi ile yedirilir.
Kelem Uyuzu: Bu hastallga yarasl denir.
Kelem uyuzuna saflca katran iyi gelir. Katran, yag ile
kaynatilir. Biraz bez veya ke<;:e ile
yaranln uzerine bastlnllf.
Kelebek Hastalrgl: Hayvanln bogazlnln ya da
altl yumurta gibi ona kelebek
hastallgl denir. Tedavi i<;in sarlca katran
Hayvanlann Kar", Boyle durumlarda
hayvana sut ve Ayrtca hayvana toprak da
yedirilmektedir. Oagda hayvanln karnl zaman
ayakkablslna hayvanln sutunu sagar,
i<;:ine toprak kat ar ve hayvana i<;irir.

II HalKln
hayvanlarlnl
hastahklardan
korumak veya
tedavi etmek

uygulama ve
pratiklerin
umiine
halk baytarhgl
denmektedir. "
Halk
C;:an
EskiTurk inan<;:larina gore ses ve gurultu <;Ikaran
nesneler kbtu ruhlarl kovma bzelligine sahiptir,
(an, <;Ii(ardlgl sesten dolaYI bu bzelliktedir.
(anln kbtu ruhlarr korkutup ka<;lrdlgl 5eklindeki
hayvanlan koruma pratiklerinde de etkili
Ornegin sutLi kesilen inege veya aniden bien
bir hayvana nazar degdigine, kotu ruhlann ona
musallat olduguna inanillr. Hatta nazan kuvvetli
olan hayvanl
oldurulebilecegine de inanillr. Bu ne. denle
Dogu Anadolu Bblgesi'nde, hayvanlarl bu gibi
felaketlerden korumak amaClyla bazl bnlemler allnlr.
Bu bnlemlerden biri de hayvanlarrn boynuna
bzellikle de ineklerin boynuna <;an takilmasldlr.
igde Nazarhk
AgaCin kutsal olarak algdandlgl Turk toplumunda
igde agaclnln da kutsal olduguna inanllmaktadlr.
Bebeklerin kundaglna igde dall ili?tirilmesi, igde
dallnln evin bir taraflna asrimasl gibi uygulamalar,
bu agaCin nazardan koruduguna ybnelik inanl?larin
sonucudur. (ocuk kundaklanna asllan igde dall;
nazar boncugu, Kur'an'dan bir ayet, duzgun bir ta? ya
da otunun bir bez par<;aslna sanllp
dikilmesiyle olu?turulur.
Nazardan korunmanln bir yolu da, bzellikle
<;ocuklarln giysilerine ve igde dallndan
kesilen ku<;uk par<;:alarln asilmasldlr. Benzer bi<;imde,
igde <;:ekirdeginin de nazara ve hastallklara
koruduguna inan"lr. Hastanln karin bblgesine
igde dallnln gezdirilmesinin saglayacaglna inanillr.
l 73 %?-.
"Hal
araslnd

otii ruhlan
korkutup

yoneli

vardlr:'
Dokme
Nazarla, buyuden ileri geldigi zannedilen
rahatslzllklannl n giderilmesi
bir uygulamadlr. Genellikle annenin klzlna veya
yakln bir akrabaya bgretmesiyle nesilden nesile
aktanllr. ve artlk bu yapamayan kadlnlar,
uygun gbrdugu bir yaklnlna bu nasll
yapllacaglnl bgretirler. Bu aktanma el vermek denir.
dbkme
bulunan dbkme
yapacak olan kadlnln evine getirilir ve
bir brtu brtUlur. dbkecek olan kadln,
bir kabln i<;inde ihlas ve Fatiha

surelerini okuyarak eritir. Ardlndan bir tepsinin ic; ine
bir tas SU, ekmek, sogan, blc;ak, tuz, supurge sapl,
yag, tal'ak gibj malzemeler konur.
HaZlrlanan tepsi, nazar degdigine inandan
ustOnde tutulur ve eritilen
tepsinin ic;indeki suya dbkulur. dbklilurken
dbkucOnun besmele c;ekmesi "Benim elim degil,
Ay,?e, Fatma anamlZIn eli" demesi usuldendir.
Suyun ve bic;imlere
sudan C;lkanllr ve bu bic;imlerin neye
benzedikleri ve hangi anlamlara geldikleri
konusunda yorumlar yapilir. dbktUren
bu uygulamaddn sonra iyile?ecegine inanillr.
174
Kurt Agzi Baglama
Hayvancillk yapilan yerlerde, hayvanlarm
kaybolmalan uzerine, onlann Ylrtici hayvanlar
taraflndan oldurulmelerini onlemek
kurt a(p baglama pratigi yerine getirilir.
Kurt agzi baglama, dini ile on plana
birisi taraflndan Sems suresinden bir ayet okunarak
agzl agzlnln yine ayet
okunarak kapanlmasl suretiyle
80ylelikle kurdun agzi baglanml? olur.
Kaybolan hayvan bulunana dek bu bl<;agln agzi
a\lImaz. Hayvanlar bulunduktan sonra yine aynl
aynl ayetleri okuyarak daha once kapadlgl <;aklnln
agzlnl Bunun nedeni daha once agzlnl bagladl91
Ylrtici hayvanlarn aglzlarlnln baglnl
gore aglzlan bu baglanan Ylrtici hayvanlar
aglzlarrnln bagl surece
yiyemezler ve ac;liktan olOrler. Benzer bir yedi
adet iplige dOgOm atilmasl yoluyla
Bu i?levselligine kesin bir guven duyulur.
Oyle ki kaybolan hayvanlar oldurulmu? halde
bulunsalar bile bunun kurdun agzlnln baglanmadan
once yapildlglna ya da yerde bir
kurt taraflndan oldurulduklerine inanillr.
Sacayagl
Sacayaglnln TUrk inanc;larinda kutsal kabul edilmesi,
ocak ve ocaga dayall ogelerin kutsal kabul edilmesiyle
ilgilidir. Ocak, Turklerde surekliligin simgesidir.
DolaYlslyla ocaga dayall bir age olan sacaya<;:JI da
kutsal sayilml?, bolluk ve bereketin simgesi
durumuna gelmi?tir.
Halk araslnda yaygm olan bir gbre sacayaglnln
ayaklartnl yukan gelecek bi<;imde devirmek ugursuzluk
geti rir. Kullanilmayan sacayagl, ma?a ya da bir odunla
tut ul up bir klYlda ocak yanlnda yan yatmllr.
Sacayagl kesinlikle suyla veya herhangi bir
sbndUrulmez, kendi kendine sogumasl beklenir.
Ocaktan alman sacayagl, ayaklafl uzerine blraklimaz,
sacayagl uzerine i<;i kap konulmaz. Sacayagl
ocakta durdugunda ustOnde blu suyu
kaynayacaglna inanillr. klzlar evlenirken
ile beraber sacayagl, kazan, tencere ve gugumu de
beraberlerinde guveyinin evine gbtOrUrler. Sacayagl
bir yuvanlll kurulmaslnda temel biridir.
Bir evin ugurunu, bollugunu kendine c;ekmek i<;in
kbylerde sacayagl gelenegi vardlr,
Ancak bu kbtuluk yapmak isteyen bir
Hlrslzlar bile sacayagl <;almaktan saklnlrlar.
Sacayaglntn birden bire devrilmesi, evin bir
Yl kln! gelecegine i?arettir, bundan <;:ok korkulur.
I<u<;uk <; ocuklarln bUtun ev oynamalartna
ses <;:Ikartlmazken sacayagl ile oynamalarlna engel
olunur. Bir evin ocaglnda sacayagl ustll blrakllirsa
yureginin yag baglayacaglna (sevinecegine)
inantilr. Bu, 0 evden yaklnda blu <;:Ikacaglnl da gosterir.
Ocoktaki socayog/ ters <;evrilmez, aksi tokdirde evden
oW (lsparta)
50coy091 blrakt/{rso 0 evde alii suyu kaynar.
(Kutahya)
Sacayagtntn birdenbire devrilmesi evin bir
Ylktm gelecegini gosterir.
Sacayag/ blfakfltrsa yemek denir.
Yagmurun dinmes; ovluya socayag/ attlIr,
sacayagmtn ortosmo do saplanJr.
Dolu yagd/gmda dolunun kesilmesi ic;in
sacayagl atiltr.
1 75 qop <' .?-
IISacayagl
blraklhrsa
Ir' eytan yemek

denir:'
Zekeriya Sofrasl
Adak adamak, adaglnl yerine getirmek,
bir dilek dilemek i<;in kurulan sofraya Zekeriya Sofrasl
adl veril ir. Zekeriya Sofrasl gelenegi genellikle
kadlnlar arastnda yapillr. Akraba ve
Zekeriya Sofrasl'na davet edilir. Sofra dilegi yerine
bir kadtn taraflndan Recep, ya da
Ramazan aylannda ogle namazlndan soma kurulur.
Safra kurulmadan once iki rekat namaz klllnir.
Namaz klllndiktan soma Kuran-I Kerim'den Meryem
Suresi okunur. Adlnl Zekeriya Peygamber'den alan
Zekeriya SoFrasl'nda namaz kiltntp Kuran-I Kerim
okununcaya ve sofraya adak mumu dikilinceye
kadar Bunun i<;ill <;:ocuklar Zekeriya
SoFrasl ic;:in yapllan toplantllara gbturulmez.
Zekeriya Sofrasl'nda kirk bir
yiyecek buiunmasl zorunludur. Zekeriya Sofrasl'na
oturanlar bu yiyeceklerden tadarlar. Adagl yerine
ve Zekeriya Sofrasl'nl olan kadlnln
sofrantn ortaslna diktigi mum, sofra kaldlrllincaya
kadal s6ndurulmez. Dilek dilemek, adakta bulunmak
isteyenler bu mumun yanlna mumlar yakarlaf.
176
Muska
Anadolu'da buyu, bir dilegin
bir kotUlugun engelienmesi, ya da gizli bir
(define gibi) bulunmasl , gelecegi ogrenme,
doga olaylarlnl etkileme gibi amac;:larla yapllir ve
en yaygln buyu arac;:lanndan biri muskadlr.
Bazi buyu tabakalarlnda yalnlzca Arap harAeri veya
bu harfierle islami kaynaklara gondermeler
yapan, bazl kutsal sozcukler ya da dualar, (akamlar
ve donemlerden kalma bazi ozel
bulunur. Bunlann yanlnda hi<;bir dile benzemeyen
kelimeler de bulunmaktadlL Muskalann sakianmasl
i<;in kese, madalyon, kutu gibi c;:e?itli muska
muhafazalan yapdlr. Bu koruyucular, muska sahibinin
parasal gucune gore altln ve yapllabilecegi
gibi c;:ok yalln da olabilir. Muskalar katlanlp, balmumlu
kagltlara ya da sanllr, bir iple boyuna aSlllr,
bazen koltuk altlnda saklanlr ya da giysiye
UzerHkOtu
Uzerlik otu, meyveleri kapsul i<;inde bulunan,
yaprakll, beyaz c;:ic;:ekli bir bltkidir.
Bu bitkinin tohumlan ipe dizilerek evlere astllr.
Evlere aslian uzerlik tohumlannln, 0 eve kotu ruhlann
girmesini engelledigi yayglndlr. Uzerlik otu
tohumunun tOtsu yapllarak nazar degdigine inanllan
c;:ocuklann ve insanlafln yuzune tutulmaslyla
nazafln neden oldugu inanilir.
Yanarken ses C;:lkaran tohumlann sesinden de
nazann kalkacaglna inanilir.
Uzerlik (muska duasl) brnegi:
Uzerliksin hevostn
Her bir derde devastn
Muhammed'i seversn
Kaza/an savasin
177 d' ..... '*=.
1I0zerliksin
hevasln
Her bir
derde devasln
uhammed'i
n
Kazalan
savasln"
Gelin Karanfil i
Nazara allnan bnlemlerden biri de karanfil
takdmasldlL Antalya'da yaygln olan
bzetlenebilir: Karanfil, oglan evinden
allnarak klz evine teslim edillr. Kina gecesinden bir
gun bnee karanfiller Islatdlr. Bu iplere dizilecek
karanfillerin saglar. Bbyleee ipe dizme
Bu sirasinda kullanrlan su dbkulmez.
Bu su ile gelinin Ylkanlr. Bazl ybrelerde
bu su He abdest alma, Ylkanma gibi uygulamalar da
sbz konusu olmaktadlr. Nemlenen karanfiller otuz u<;:,
altl, doksan dokuz gibi saydarla tespih gibi
ipe dizilir.
Baz! ybrelerde karanflilerin araslna uzerlik otu,
mavi ve klrmlzl renkte dugme bi<;:imli
gbk boncuk, birlik altln vb.
Bu bi<;:imiyle sus bgesi olarak da degerlendirilebilecek
olan gelin karanfilinin asil hem kokusunun
verdigi etkiyle hem de gbruntusuyle kbtu gbzleri
gelinden Gelin karanfili, kina ve
dugun gecelerinde takrllr. Aynca gelin ertesi
adl verilen dugun sonrasl ilk gunde de takilir.
Gelin karanfili, on gun ya da kirk gun sureyle
gelinin uzerinde bulunur. Bundan sonra ise
sandlk ic;:erisinde korunur.
Tutsu
Tutsu, tbrenlerde ortamln guzel kokmaslnl
saglamak, buyu veya ila<;: yapmak amaclyla yakllan
kokulu maddedir. Anadolu'da tutsu, bzellikle dogum,
blum, hastallk, nazar degmesi gibi durumlarda
yapllmaktadlr. Ornegin; Denizli ybresinde sitmaya
yakalanan insanlarr i<;in herhangi bir
hayvanln kemigi, bir hocaya gbturulerek okutulur
ve bu kemik yakrlarak tutsu yaprllr.
Bbyleee hastanln inanilir.
Erzurum'un Kbprukby ybresinde, halk araslnda
<;:ocuksuz kadlnlar hor gbrulur. Bu nedenle kadlnlar,
c;:ocukiarlnln oimasl i<;:in turlu yollara
ceviz yapraglnl yakarak tutsu yapmak ve
bu tLitsunun dumanlnl koklamak
bu ybntemlerden biridir.
Gbksun ybresinde,
nazar degdigine inandan ardl<; agaclnln
kabugundan tUtsu yapllrr. AYrica ybrede yeni
evlenen <;ift, eve ilk girdiklerinde tOtsu yakdlr,
bbylece yeni evlilerin nazardan
korunduguna inanillr.
Tekirdag'ln Hayrabolu ybresinde,
nazar degdirdigine inandan
giysilerinden gizlice koparrlan iplik parc;:asl
yakrlarak tLitsu yaprllr, bbyleee nazarrn
kalkacaglna inanrllr.
Yozgat ve (ankm ybrelerinde, nazara ugradlklarrna
inanan ki?iler, uzerlik tohurnlan yakarak tutsu yaparlar.
Ayrrca yeni dogan bebeklerin odaslnda
uzerlik tohumlarl yakrllr, bbylece cinlerin yeni dogan
bebege inanilir.
lv1ugla'nrn Dat<;:a ybresinde, mezar ziyaretlerinde
ve cenaze <;:Ikan evde, gunluk agaelnln kabugu
yakrlarak t(itsu yaprllr. Bu sayede blunun ruhunun
rahat layacaglna inanrllr.
At Muskasl
Eskiden 6nemli binek hayvanlarrndan biri olan ata,
sahibi taraflndan nazardan korunmasl
gerektigine inalldarak muska takilir.
Muskalar genellikle boncuklarla ve
zille bir ipe dizilerek
178 -
Kilit
Kilitler; evleri, dolaplart, kapllan korumalartnln yanlslra
kismet ac;:arlar. c;:ocuklann dillerini
c;:bzerler. Hldrellez'de TOrkiye'nin dart bir yanlnda
evlenme c;:aglna ya da evde klzlarln
klsmetleri dbndOrOlen kilitle sembolik
olarak a<;:lllr. Kismet ac;:an kilitler dugunlerde gOveyin
baglanmaslnl bnlemek ic;:in kullanlilr. Gelinin C;:0CUK
anlemek ic;:in kilit kilitlenirken dogumun
kolay oimasl ic;:in kilit ac;:lIlr. c;:ocuklarlnln
dillerinin de, bir kilidin anahtarla c;:ocugun agzlnln

ic;:inde veya yantnda a<;lImaslyla c;:bzOlecegine inanilir.
Klnkkale'de yaygln olan bu uygulanlr:
sorunu c;:ocuk, Cuma gOnO camiye
goturulur. Sala verilmeden once, cami kaplslnln
anahtarl, c;:ocugun agzlnda, imam
ta raflndan kilit ac;:ar gibj dbndOrOldOkten sonra
caminin kapisl a<;lIlr. Bu sirada kilit c;:ocugun
uzerillde tutulur. Kilidi c;:ocugun ac;:ma
imamtn yapmasl ve kilidi ac;:arken Kur'an'dan sureler
okumaslyla bu uygulamaya dinl bir kimlik kazandlrlilr.
Bu sonra c;:ocugun dili ac;:lIlrsa killt nazar
boncuklarlyla sOslenerek eve a5111r.
179
III1i1itler; evleri,
dolaplarl,
liar
k,
Inl
nl sir
kismet
Ceylan Derisi
Gbz degmesi olarak da adlandlrllan nazar inanel,
birtaklm korunma de dogmaslna
neden Bunlardan biris! de ceylan derisi
uzerine yazllan dualarla nazardan korunacagl inanCldlr.
Ozellikle ceylan derisi uzerinde yazill oIan
yazilarla kem gbzlUlerin nazarlnln degmeyecegine,
yapi\an bUyunun tutmayacaglna, sevilen
buyuyU yaptlran taraflndan kendine baglanacaglna,
kocanln eve bagllilglnln saglanacaglna,
mertebesinin yukselecegine, yel' inin ya da
evinin bereketinin artacaglna inanilir.
Ceylan derisiyle yapllan bUyUler, yalnlzca ak buyu
olarak nitelenen iyi niyetli buyUler degildir.
Kara buyU adlyla anilan kbtU buyuler de yapilmaktadlf.
KbtU bUyUler yapdlrken eeylan derisinin Uzerine
ie;: gec;:mi? daireler ve bu dairelerin i<;:ine
istenilen ?eye gore dualar yazilir.
Ceylan derisi su gec;:irmeyeeek ?ekilde (ki bu c;:ok
onemlidir) kaplanarak buyU yapilmasl amac;:lanan bir
mekim ise 0 mekima, bir insan ise uzerinde ta?lyacagl
<;:antaslna ya da cebine konulur.
Bu yolla bUyunUn inanillr.

Ka rac;:a I I dailndan muska bi<;:iminde bir par<;:a,
omuzlanna ve asilic
Karac;:ailnln nazardan koruyacagl vardlr.
Samsun olmak Uzere kimi ybrelerde acuk
denilen yabani elma agaelndan da benzeri
nazarhklar yapllmaktadlr.
Boynuzu
Kurban edilen koc;:un boynuzu, hayvanln kafataslndan
<;:Ikarillr ve temizlenir. Boynuz, birka<; gun
kurutulduktan sonra nazarl engellemek i<;in kullanllan
ayetler okunur, mavi boncuklarla ve al yazmayla sarillr.
GUnl"lmUzde Anadolu'nun pek <;:ok yerinde
koc;: boynuzu mala mulke, sagllga, ocaga kar?1 nazar!
kovmak ic;:in veya bereket ve ugur saglamak ic;:in ev ve
ahlr kapilannln uzerine, bag, bahc;:e <;itlerine,
meyve agac;:l anna mavi boncuklarla ve
al yazmalarla suslenerek asilmaktadlf.

Nal
Turk halk kulturunde yaygln inan<;lardan biri de
ablhayatl i<;:erek blumsuzluge mazhar olan Hlzlr'ln
gbkyuzunde at ile dola?tlgl ve zorda kalan kimselere
yardlma HIZlr'ln atlnl nallamak i<;:in
evlerine ugrasln diye kapliarlna at nail <;:akan
Anadolu insanl, Hlzlr'ln bir gOn evlerine ugraYlp
onlan zor durumdan kurtaracaglna, nalln da bbylece
ugur getirecegine inanlr. Nal, nazar degmesin,
ugur getirsin diye ev ve i?yerlerinde gbrunOr bir
yere ya da c;akdlr. Her tOrlO kazanln, belanln,
afetin def edilecegine, kem gbzlerden, bakl]lardan
korunulacaglna inanillr. ROyada nal gbrmek,
bahtln a<;:ilacaglna i?arettir.
DilekAgacl
Turklerin Altay Yaradlll? Destanl'nda
her yerin u<;:suz bucaksl z su oldugu ve Tann Ulgen'in
bi<;:im degi?tirmi? olarak bu sulann OstOnde ucugu,
dalslz bir agaci dokuz dalll yaparak dokuz ki?inin bu
dallarln kbkunden tOremesini ve dokuz Turk ulusunun
da buradan meydana gelmesini istedigi anlatillr.
Her YII yapraklannl kaybedip onlan tekrar bulan
agacln blOm ve tekrar dirili?le ilgili gO<;:IO sembolizmi,
agacin yeryOzOnde ve bteki dOnyada tekrar dogurma
yetenegine sahip oldugu du?uncesini yerle?tirmi?tir.
Bu yuzden cenaze tbrenlerinde
biOler agacln dallan araslna konur, cenazeler agacin
kbklerine gbmulOr, blf.'n kili i<;:in ku<;:Ok bir aga<;: dikilir,
cenaze tbrenleri ylida iki kez; ilkbaharda ve sonbaharda
yapraklarln olu]tugu veya dO?tOgu zaman yapdlrdl .

181
Agac;:la ilgili inanc;:lar, islamiyet'ten sonra da devam
etmi?tir. Dede Korkut Kitabl'nda: baksam ba?slz
agac;:; ayaklanna baksam ayakslz bir a9a<;:';
"Erkckler veya kadlnlar i<;:in ibadet yeri olan agac;:';
"Baoamln adlnl bgrenmek istiyorsan Kaba Agac;'tlr"
ifadeleri, Salur Kazan Han'ln oglu Uruiun agaca
h ita p edi?i bu etkilerin bir gbstergesidir.
Anadolu'da yaygln olan dilek aga<;:lan
bu jzlerle ilgilidir. dilekleri olan
dilek agaci olarak tanlmladlklan agaci ziyarete
gitmektedirler. Bu ziyaret sirasinda bnce namaz
klflnlr, ard!ildan kO<;:uk bir bez par<;asl agacln dallna
baglanara:( dilekler sbylenir. Bazen dilek agaClnln
dibinde kurban kesilerek fakirlere dagltlilr.
Bu dilegin ger<;ekJe?mesi umut edilir.

"Ruyada
nal gormek
htln


alk Takvimi ve Meteorolojisi
Halk takvimi; insanlartn dogal olgularla toplumsal
kurumlar ve olgular araslndaki uzun sureli deneyimlere
dayall ili?kilerin kuruldugu dinsel, tarihsel, toresel ,
egitsel, inan<;:sal, hukuksal, tarlmsal, siyasal, ekonomik
bagln anlmsama ve anlmsatma gorevini ustlenmi? olan
zaman-hayat ikilisinin bir dizgesi olarak tanlmlanabilir,
Halk yayglnllk kazanml? takvimlerden daha farkll
olarak ylll bolumler; aylarl ve glinleri bir bic;:imde
adlandlrlr. Kimi zaman birimlerine kimi dogal olaylara
iyi ya da kotu ozellikler yUkler, Yaygln bir inanl?a
gore uzun sureli deneyim ve bilgi birikiminin urunu
olan halk takvimlerine uymamak, onun gosterdigi
dogrultuda hareket etmemek bireyin buyuk
zararlara ugramaslna neden olur,
Bahar
Hldlrellez
Yaz
Guz
KI?
Mart (22 Mart-5 MaYls)
(5 Mayls-2 7 Haz;ran)
Giindonumu (22 Haziran-7 3 Agustos)
Agustos (74 Agustos-2 7 EylUlJ
Guz (22 EylU/-5 Kaslm)
Kaslm (6 Kaslm-2 7 Araflk)
Karakl? (22 Arabk-31 Ocak)
Zemheri (1 $ubat -27 Mart) (OenizlilC;a/)
Haftanln gunleri resml adlanyla bilinirken bazi
kasabalarda ve koylerde adlar allr,
Cuma gunu kutsal kabul edildiginden degi?mezken
diger gunlerin adlan bolgenin ticaret merkezi olan
kasabalann pazannln gunune gore
isimler allr.
Resmi Den izl II
Gun Adlan Mahmutgazi Kayu Kayu
Cuma Cuma Cuma
Cumartesi Cumartesi Cumartesi
Pazar Giregi Girey
Pazartesi Pazar Gula Baza rl
Sail Pazartesi Gula Bazar Ertesi
(ar?amba 1?lkll Bazar l
Cuma Ak?aml
Ay adlan da yorelere gore adlarla anllmaktadlr:
Aylar Malatya/Darende Giresun/Kbroglu Kayu
Ocak Orta Kara Zemheri
Subat Gucuk Gucuk
Mart
Nisan Lisan Abrul
Mayls
Haziran ilkTemus Kiraz
Temmuz Orta Temus Orak
Agustos Son Temus
Eylul ilkGuz Hac AYI
Ekim Orta Gliz Avara
KasllTl Son Guz Ayl
Arallk il k Kara Kara KI?
Halk Meteorolojisi ile ilgili Atasozleri:
Kork abru/un be?inden, bkuzu aymr karkma
zemherinin kl?mdan.
bulutu k,zanrsa havaYI bil; sabah bulutu
klzanrsa slftml bil.
Yaz kiragisl c:;oraga, guz klraglsl kuraga delalettir.
Agustosta tohum ekilmez; geveze kanmn kahn c:;ekilmez.
Agustasta yatanl, zemheride buvelek tutor,
Kaslmdan on gun evvel ek, on gun sonra c:;ek.
Yorelerden Hava Tahmini Ornekleri
Goflerde kurbaga/ar o terse yagmur yagar. (Tokar)
$ubat sonunda karayel eserse mevsimi uzar.(Tokat)
Yabani armut, palamudu gibi agac:;/ann meyvesi
c:;ok alursa a ytlm kl?1 c:;ok ?iddetli olur. (Baftkesir)
Bulut/ar klb/eye dogru giderse hava aC:;lflr, tersine
giderse hava kapantr. (C;ankm/I/gaz)
Ylldlzlann slkflgl hava/ann yagl?slz gec:;ecegi, ytldlzlann
az/tgl havalann gec:;ecegini gosterir. (Ardahan)
gun batarken havada k,z,llik o/ursa sabah
hava aC:;Ik o/ur. (C;ankm/I/gaz)
183
bulutu
klzararsa
havaYI
bil;
sabah bulutu
klzanrs
slrtlnl
bil:'
Halk ve Tart.
Anadolu halklnln gunluk
her turlu vb. hesaplamaYI
gerektiren durumlarda kendi
ol<;:u birimlerini kullanmalanna halk matematigi denir.
Halk matematiginde esas; halkln elinde buiLman
kap kacak tLirunden objeleri ol<;:u birimi olarak
kullanmasld,r.
Urupla: Bir kiloluk tahll 01<;:0 gerecidir.
Mucur: Demirden tahll ol<;:mede kul lanilan
dort kiloya denk gelen bir gerec;tir.
Yarumla (Yarumlu): Aga<;:tan ya da demirden yapdan
dort kiloluk tahll ol<;:me gerecidir.
<;erik: Bugday, Ilohut, mercimek, arpa gibi
tahdlarln allm satlmlnda kullanllan
dort kiloluk bk;me gerecidir.
Tahll i<;:in kullanllan sekiz kiloluk blc;ektir.
Hakla (Hak): Tahllolc;mede kullanilan on altl kiloluk
ol<;:me gerecidir.
Kile:Tahii ol<;:mede kullanllan
otuz altl kiloluk 61c;ektir.
1 85 cgp.M=
"Ozel
yapdanlarln
yanlnda
halk, elinde
bulunan
kap kacak
turunden
objeleri de
birimi olarak
ullanlr:'
Halk Ekonomisi
Anadolu'nun klrsal kesimlerinde, ekonomik
buyuk olc;:ude tanm ve dayanlr.
Tartm ve hayvancdlkla Anadolu insanl
bitkiler ve hayvanlarla ilgili kimi inanc;:lar
Bu inanc;:lardan bazlian
tohum nisan aymda att/lr.
tohum atmadan bir ay once
evdeki tohumlardan birer tane kanur (0 sene
urun bol alsun diye).
tohum atmadan tahum
veri/mez (evin bereketi kac;masm diye) .
BahC;eye ilk a/arak tat" bir yiyecegin tohumu at/lir,
biber gibi aC! tohumu attfmaz
(agzlmlzm tadl diye).
Ayba?tf/ kadm tohum atmaz, fidan dikmez
(urunun bereketi kac;masm diye).
MaYls ayl ineklerin kuyruklanna renkli ip
bag/antr (inek/erin sutu kac;masm diye).
Dalu yagarken ya?lilar
gok gurU/tUsuyle beraber sal/anarak
IfYaYlglm tez a/sun"
diye bagmrlar.
Dal/ar namaz kil/yar diye, bayramdan once
ue; gun ve bayram boyunca dal kesilmez.
gecesi eve 6kuz c;/kartil/{, okuz eve girerken
sag ayagml atarsa 0 YII bereketli
evin hantml fasulye evin
duvarlanna flrlatlr (evde bolluk bereket o/sun diye) .
Yagmur yagsm arun bal alsun diye yagmur duasma
Yagmurun yagdlgl yer/er de yagmuru
durdurmak ie;in duaya
sabahl aluktan en erken kim su getirirse
a zengin alur.
YJ/ba?ma dort be? gun kala degirmen kurulur,
un kaplan doldurulur, yeni Ylla dalu kaplarla girilir ki
a ylf un kaplan hep dalu alsun.

191
Doven
Doven, harman yerinde kulJanillr ve on klsmlna
iki hayvan Bu hayvanlar okuz olabilecegi gibi
at veya de olabilir. Yaplmlnda tahta kullanllan
doyen, bic;:im olarak klzaga benzer. Dovenin ust klsml
ayakta rahat durabilmek i<;in duz olarak hazlrlanlr.
Alt yuzeyi nde sivri uc;:lu c;:akmak bulunur.
Bu dbvene uygun olarak hazlrlanan tahtalann
altlna c;:aklltr. Doven, harman yerine serilen ekinin
uzerinde tanelerini aYlrmak ic;:in kullanillr.
Doven, altmdaki yardlmlyla ekinleri ezer ve
tanelerini <; Ikam.
Doven, sozlu kulturumuz
ic;:indeki yerini
Bilmece:
OsW tahta altl
sekiz ayak iki
Atasozu:
D6ven suren okuzun
agzl baglanmaz.

"Ostii tahta
Itt
seKDz aya
iki
Boyunduruk
C;:ift suren veya kagnlya hayvanlann birlikte
yuk c;:ekmelerini saglamak k;in boyunlanna gec;:irilen
bir tur agac;: c;:emberdir. Boyunduruga baglanan
hayvanlarln boyunduruktan C;:lkmamasl ic;:in
boyundurugun her iki ucundan da dogru
c;:ubuk gerilir. Bu c;:ubuklara zelve denir,
Boyunduruk bazl bilmecelere de konu
Min min yakll, mintan kulak!1
Al/ah'ln okll deldi bogazlma taktl
Kagnl
ve tarlmda araCi olarak uzun bir sure
ya?antlmlzda yer olan kagnlr gunumuzde
yitirmi?r ancak bic;:imlerde
surdurmektedir. I<agnl r traktorun olmadlgl
donemlerde insan ve yuk
Ozellikle harman zamanlnda bic;:ilen urunlerin toplanlp
harman yerine gotUrulmesinde kagnilar kullanllml?tlr.
Kagnllarda, c;:ekici hayvan olarak
bkuz veya mandaiardan
Kagnl, pek c;:ok agltta, bilmecede ve diger sozlu
kultur tu rlerinde kendine yer bulmu?tu r.
Bu bilmece de onlardan birisidir:
Oagdan gelir dak gibi
EI/eri budok gibi
Egilir su i<;er
8agmr og/ak gibi
Sablndlrlk
Sabllldlflk, hayvanlarrn boynuzlarlnln
ic;:i temizlenerek yapdan ve kagnlyla birlikte kullantlan
bir gerec;:tir. ic;:i temizienen boynuzlara, tahtadan
uygun bir kapak yapllir ve takilir. Sablndlrlglll ic;:ine
kagnlda kullanilmak uzere hayvansal yaglar koyulur.
Bu yag, kagninrn tekerlegi dbnmemeye
veya c;:ok ses yaptlglnda sabrndlflktan alrnarak
tekerlere surulur,
Saban
Saban, bazi yorelerimizde karasaban adlyla
bilinmektedir. Saban bir tarim gerecidir ve
tahtadan yapdlr. Sabanln ortaslnda bulunan uzun
direk klsmlnln onunde hayvanlarln ko]uldugu
boyunduruk bulunur. Diregin arka klsmlnda, sabanm
yonetildigi bolum, taban klsmlnda ise topragl
kazan ve demirden saban demiri olarak
adlandlrllan bir u<; bulunur. Bu demir klslm,
topragln alt ust edilmesinde kulianlilr.
Saban, traktorun kullanlimadlgl veya
donemlerde, topragl kazlp alt-ust ederek topragln
ekime hazlr hale getirilmesi i<;in kullanlilrdl.
Sabana genelde okuzler
Halka
Halka, dallannln egilmesi
ve daha sonra u<;lannln
baglanmaslyla elde edilir.
Halka, kagnlya veya arabaya yuklenen ekinlerin
veya dokulmesini bnlemek amaclyla
urganlartn baglanlp berkitilmesinde kullanilir.
Saban tarla surme <;.ok slk bir
ara<;tlr. Bu sebeple kultLirumuzdeki yeri de saglamdlr.
Bu bilmece de ona bir ornektir:
iki bir YITtlel,
tek gezer
t
C;ift yurur
t
alemin karmnl doyurur.
SoziO kultOrumuzde sabanla ilgili
atasozlerinden bazi ornekler:
Koyuna c;oban, tarfaya saban.
Bag c;apo ister, tarfa saban.
Martta siJrmez, eyliilde ekmezsen
sabanl blrak.
Pulluk
Pulluk, demirden bir tarim gerecidir ve
topragl ekmeden once kazmak i<;:in kullanilir.
Pullugu <;ekmek i<;in at, bkuz gibi hayvanlar
Alt klsmlnda topragl kazmak i<;in u<;lar,
arka klsmmda ise onu yoneten i<;in
tutak olarak adlandlrllan bir klslm bulunmaktadlr.
1 93
II
gdan
gelir dak gibi,
Elleri budak gibi,
Egilir su
Baglrlr oglak
"b" " I I.
Gocek (Cemek)
Gbcek veya cemek, demirden yaplhr ve
olarak <;atala benzemektedir.
Cemek, saban demirine <;:amurun
kazlnmasmda ve temizliginde kullanillr.
Keser
Kesere, bazl ybrelerimizde <;:apa i,?lerinde
kullanilmaslndan dolaYI <;:apa da denilmektedir.
Keser, iki klslmdan olu,?ur. Sap klsml tahtadlr ve
aga<;: daliannln yontulmaslyla yapilir. Diger klsml ise
demirdir. Demir bblumun u<;: klsml sivri ve keskindir.
Bu keskin klsmln arka klsmlnda ise duz bir klslm vardlr.
Keskin klslm <;:apa, dal kesme ve budama; duz klsml
ise <;:ivi c;:akma i,?lerinde kullanilir. Aynca keserin ust
klsmlnda, <;aklll haldeki <;:ivileri sbkmek i<;:in deli kli bir
bblum bulunmaktadlr. i'?te soziO kulturde ya,?ayan
keserle ilgili iki atasbzu:
Keser doner sap doner, gun doner hesap doner.
yapt var, geliyor keser sesi
Ustalar meclisinde C;fraklar keser sesi

IIiiiiIii:zz:.,
IiIJfJ
(fIJ')
<;apa
(apa, agac;: bir sap ve ucunda demir bir bolum
bulunan bir tarim gerecidir. C::apa topragl kazmak,
dU7eltmek ve yabani otlan temizlemek i<;:in kullanilir.
iki ybnlu c;:apalar biber ve pancar tarlaslnda da
kullanllir
Btrak gam kederi yarall gonW
Yuce dagdan duman bir gun
(opa vurulmadlk bu topraklara
flkbaharda tohum ekilir bir gun
Sbzlu kultUrumuzde yer alan bir atasbzu:
Bag c;apa ister, tarla saban.
Oepki
Depki, genellikle tahtadan yapdan bir arac;:tIr.
Tahtanln orta klsmlna, sapln girebilecegi bi<;:imde
bir del ik aC;:lllr. Deligin a<;:Jldlgl bu orta klslm,
kenarlara gore biraz daha kahn olur.
Oepki, bel adl verilen ve topragl kazmakta kullanllan
gerecin demir uc;:lanna yakln saplna takllir ve sabitlenir.
Bundaki ama<;:, debkiye ayakla basarak topragl daha iyi
kazmaktlr.
Bask.
Baskl, tUtun fidesi dikme i,?leminde kullanllan,
tahta bir sap ve ucuna sivri metal
klslmdan olu,?an bir tarim gerecidir.
TutUn ftdesi dikilmeden once basklnln sivri ucuyla
toprak istenilen boyutta ac;:dJr ve fide buraya dikilir.
195 .q%? ....
J1Keser doner
sap doner,
gun doner
hesap doner:'
Yaba
Tahtadan yaplian yaba, harman yerinde
d6venin ezip tanelerini C;lkardlgl ekinleri,
ruzgara savurarak taneleri aylrma
i]leminde kullanilir. Haik arasrnda
buyuk yabalara atkl adl verilmektedir.
atas6zu "geregi gerekmeden
almak" deyimi gibi mevsim sonu
indirimli sloganl olarak
kullanilabilecek bir sbzdur.
Aba vakti yaba, yaba vokti aba.
Dirgen
Dirgen, ucundaki
benzer yapislyia
bi<;:ilen ekinin topianmasl ve
yaylimasl gibi ama<;lara
hizmet etmektedir.
atasbzu de dirgenin
kulturumuzdeki
yerini vermek a<;:lslndan
6nemHdir:
Oirgeni yiyen slpa
bir daho gelmez sapo.
Anadut
Anaduta, Anadolu'nun
yerlerinde dirgen, ve
yaba gibi acilar da verilmektedir.
Anadut, gcnellikle aga<;:tan yapillr,
bazl y6relerimizde demirden
brneklerine de rastlanlr.
Anadut, bic;ilen urunlerin
bir kenara toplanmaslnda ve saplarrn
ta]lma ara<;lafina yuklenmesinde
kullanilir.
Tlrmlk
Tlrmlk, kabartilml,? topragln ta?lnl, <;:6punu aYlklamak
kullanlian seyrek tarak bi<;:iminde bir tarim
gerecidi r. Tlrmlk tarim urunlerini toplamakta
ve aYlrmada da kullanilir.
Tlrmlk hakklnda basarsan sapl
adlnl sayler" adll bir hikaye bulunmaktadlr,
hikaye klsaca
KaylU oglunu okumasl ic;in
Bir yJ/ ic;inde c;ocuk kaye dair ne varsa her
unutmu;. Babasl da bu duruma
C;ocuk kaye dondugunde
tar/ada babasma ttrmlgl
gastererek adml
Bobasl do "Oi;ine bas, sapl adln! sayler"
C;ocuk da tlrmlgm baslp
flrmlgm sapl kafasma vurunca
"Vay kor 01051 tJ(mlk
kafaml kJ(dm"
==?% SF? 1 97 <%2+4--
1I0irgeni
yiyen Sipul
bir dah
"
Orak
Orak, tanmla ybrelerimizin <;:ogunda
aynl ve aynl adla kullanilir. Ancak oragln,
sap klsml yla keskin klsmlnln arasl uzun olanlanna,
kimi yorelerimizde kall<;: veya kalu<;: adl verilmektedir.
Eski Turkler oraga orgak diyorlardl.
Tahta bir sap ve keskin yan <;:ember bi<;:imindeki demir
klslmdan orak, ekin bi<;:me i?inde kullanrlrr.
Ekinler, orak ayr olarak adlandlnlan
temmuz aYl nda bi<;:ilir. Orak, bazi tLirkulerde yer
almaktadlr. Kadln ve erkek gruplarrnln kar?l llkl r
soyledigi tUrkuleri ornek olarak verebiliri z:
(Erkekler)
Elinde arak
Gelin tarlan ne /rak
Yar size gelecegim
Kap/YI blrak
(Klzlar)
AI eline bir arak
Gelin ogrene durak
Boyle nasI! aluyar
Bugun aramlz lrak
Bir dbrtluk ise
Orog/mla elligim
Ekin bildigim
Yarimi almak
bu girdigim
Sozlu kultLirumuzde orakla ilgili bir atasbzu:
Bugday verince arak klYmetli alur.
Tlrpan
Tlrpan, <;:aylr ve ekin gibi uzun sapll bitkileri bi<;:meye
yarayan alettir.
Tlrpanla ilgili bir gelin kaynana atr?masl ?oyledir:
Kaynana
Bahar alsun guz alsun,
Gelin yal/ann duz a/sun
Oaksan dakuz yaram var
Bir de sen vur yuz a/sun.
Gelin
Otlan tITpan
Hallerim pek yaman
Kaynanam tapragl gonJrse
Vallah kesecegim kurban.
198

Ble;:kl, bazi yorelerimizde bag blc;:agl ve at blc;:agl
gibi adlarla anllmaktadlr. BI<;:kl, bagcllikta ve
bahc;:e kullanilir. Bunun yanlnda budama,
yabani otlann temizlenmesi gibi de blc;:kllar
kullanilir.
Tosya
Tosya blc;:kISI, diger yorelerimizde kullanllan
ble;:kilardan biraz farklldlr. Bu fark ilk olarak sap
klsmlnda ortaya e;:rkmaktadlr. Tosya'da yapdan
ble;:kllann saplan manda boynuzundan yaplllL
Diger bir fark ise Tosya blc;:klslnda iki tane keskin blc;:ak
bulunmasldlr. Blc;:aklardan birisi orak gorevini goren
tlrtlkll testere klsml, digeri ise bl<;:ak klsmldlr. Blc;:ak
ustalarr blc;:kllann, ble;:ak klsmlnln hazlrlanmaslnda
e;:elik kullanmaktadlr. istenilen boyut ve bic;:ime
getirildikten soma zimpara kagldl ile parlatlllr ve
Sap klsml manda boynuzundan yapilir.
Boynuza istenilen bic;:im, ISltllarak ve mengeneler
yardlmlyla verilir. Daha soma boynuz parlatrllr ve
Hazlrlanan blc;:ak ve sap, yuzuk ad, verilen
bir pare;:a ile sabitlenir. Blc;:kl, ozellikle
bagcrllgrn ve bahc;:eciligin yaygln oldugu yorelerde
kullanllmaktadlr. Ble;:kl; bag bozumu, bagdaki yabani
otlan temizleme, gul yapmak kullanillr.
Ellik (Parmakhk)
Ellik veya parmakllk oIarak tanlmlanan bu gerec;:,
tahtadan yaplilr. Ellik, tahta par<;:alannln i<;:lerinin
oyulmaslyla haZlrlanlr. Tahtalarrn ie;: klsmlyla birlikte
yuzeyi de parmaga benzeyecek bi<;:imde ve parmaga
uygun yontularak hazlrlanlr. Ellik, ekinler bic;:ilirken
orakla birlikte kullanillr, Sol elin parmaklarrna eldiven
gibi gee;:irilen ellik, hem parmaklarr kazalara
korur hem de orakla bi<;ilen ekinlerin kavranmaslnda
kullanrllr. Ell ik birlikte kullanrldlgl orak ile beraber bazl
turku dort luklerinde yer alml?tlr:
Elimde ellik orak
Haydin tarfaya varak
Tar/aya varmaz isek
Sen 0 zaman bak
199 5?"2.=
"Bugday
venne
ora"
kl
olur,1I
Kurt Kapanl
dagda a<;: kalan ve yerlerine
kurtlan yakalamak ic;in kurulur.
bir oyun da aynt adla anillr.
Fare Kapanl
Fare ve sl<;anlarl yakalamak ic;in
duzeneklerdir. Bu duzeneklerden baZilarl,
bu hayvanlan canll yakalarken bazllan blu
yakalamaktadlr. Duzenegin ic;ine peyniri
ya da bir yiyecegi yemek i<; in gelen fare ya da
slc;an tuzaga olur. Duzen, hil e anlamlartnda
da kullanilir. "Iapana ic;inden c;iI<llmaz bir
duruma ele ge<;mek;"kapana
zor durumda kalmak anlamlartnda kullantlan
deyimlerdir.
Canll gelir, canSfZ tutar
Kuran gelir kurtanr

CanSfZ canIJyl tuttu,
Canl! geldi kurtardl
(Elazlg)
Canslz canllyl yakaladl
I\uran gelmeyince blrakmadl
(Nev?ehir)
Fare kapanlyla ilgili bir flkra:
Temel bilim adamldlr, oldugu yeni ieadln
(fare kapanl) telif hakklnl almak i<;in Dursun'a
- Ula Dursun, ha bunun telifhakklnl bana ver
bakayum
Dursun:
- Hele bir dur bakallm, ieadl bana bir anlat
- Tamam, Temel ve anlatmaya.
- Bak Dursun, fare ufak kbprunun ustunden
gec;eeek, kbprunun sonuna gelecek,jiletill arkaslndaki
peyniri almak ic;:in yerde duran jiletin ustune geleeek,
jilet kafasllll keseeek ve fare blecek
Dursun:
- Olmaz
- Bu jilet saga sola hareket etmiyor ki kafaslnl kessin
farenin Temel de:
- 0 zaman bu kapanln uzerinde biraz daha
kapanl gitmi,? Aradan bir gun
Temel yine Dursun'un yanlna
- Ula Dursun, bu sefer yaptlm fare kapanlnl ver telif
hakklnl demi,?
Oursun kapana bir kapan, aynl kapan. Yalnlzca
peynirin olmadlglnl ve Temel'e:
=-C3;::. 200
- Anlat bakaYlm nasil yaptun oni Temel
anlatmaya.
- Bak Dursun fare kbpruyu jiletin
ustune gelince bakacak ki peynir yok, <;ok raca k
ve "Allah Allah" diyel"ek kafaslnl saga sola sallayacak ve
blecek,
Hlltar
C;:oban kbpeklerinin boynuna takilir. kbpeklerle
ya da kurtlarla esnaslnda boyuildan
yara almamalan i<;in gu<;: kazandlran u<;:larl sivri
demirden bir ara<;:tIr.
Bazi y6relerde tort olarak da adlandlrlltr.
"l-Illtar taklnmak" deyimi (insanlar i<;in) yanlna
ne soylesen kabul etmeyip
saldlrgan tavlr sergileyen anlamrndadlr.
201
Bugnek
Danantn anaSlnl emmemesi i<;:in aglz-burun klsmlna
takllan, ananln canlnln aClmaSlnl ve
bbylelikle emzirmemesini saglayan ara<;:tlr.
Bazl ybrelerde bunek, bunek, burunsak yular
olarak da bilinir.
Zikke
hayvanlan sabitlemek i<;in yularln baglandlgl
ve tOPkigc. <;:akilan ucu sivri, yulann bagiandlgl klsml
halkadan demir a ra<;:tIr.
Ata binildiginde, atl yonlendirmek veya
hiZlandll'mak i<;:in kullanilrr. ince derilerin
brulerek klsa bir sapa eklenmesi He yapillr.
"Klrba<;: vurmak" veya "klrba<;:lamak" eski hukukun
sur;:luyu cezalandlrma ybntemlerinden biriydi ve
bunun i<;:i n oze! klrba<;lar olurdu.

J/Hlitar
m
"
n
Irgan tavi
rgileyen
anlamlndadlr. II
Ka$agl
Hayvanlan tlmar etmek i<;in kullanllan, sacdan
a ra<;:tlr. bazl ybrelerde tarak
denilen benzeri ara<;:lar gbrebilir. "Kavga ara
bozup kavga C;:lkaran kimse i<;:in kullandlr.
AI gir ahlra, yarosl alan gacunsun.
Ozengi
Eyerin iki yanlnda uzengi ile aslil bulunan ve
hayvana binildiginde ayaklann basdmaslna yarayan
altl duz demir ara<;:tlr. "Ayagl uzengide olmak" deyimi,
hemen yola <;:Ikmak uzere olan kimseler i<;:in kullanilir.
Bilmeceler:
C;engel
C;engel yukan
C:;engele bin
C;ekil yukan
(Antalya)
Gokte degil asIIlr
Yerde degi/ basillr

bastlm
Oama <;Iktlm
(Erzurum)
gidi:j alsun
Uzengin alsun
Oagdan ge<;erken
HlZlr ya/da?m a/sun
Yular
Hayvanl bir yere baglamak veya c;:ekerek g6turmek ic;:in
takllir. Boyuna takllan klsml deri ve baglanacak
klsml zincir olan ya da yalnlzca zincirden ve
vardlr."Yulan elinde olmak"
bir kimsenin denetiminde olmak,
ybnetmek; "yulan ele vermek (kaptlrmak)"
birinin sbzunden <;:Ikmayacak duruma gelmek,
kendi iradesi ile davranmamak; "yulan eksik" kaba
anlamlannda kullanllan deyimlerdir.
Yular ile ilgili atasbzleri:
Yularslz ata bini/mez.
Cahilin, alim katmda sozunun miktan yak
kendi giydigi <;ul, yulan yak.
202 q:'I'2 <4=
Gem
Atl yonlendirmek ic;in agzlna takllan demir ara<;:tlr.
"Gem almak" atln hizmete duruma
ge<;:mesi, "gem almamak" soz dinlememek,
"gemi aZlya almak" soz dinlemez olmak,
"gem vurmak" birinin ta?klnllglnl onlemek,
"gemini klsmak" birinin uzerindeki basklYI
arttlrmak anlamlarmda kullanilan deyimlerdir.
Kudretten gem vurulmu? ba?ma
Lezzet vermi? dudagma
Bir nur egerinin ka?ma
AIi'nin OUldUl'un bin de goreyim
(Pir Sultan Abdal)
Klrat'a verdim yemini
Ofkesinden kiit kut gever gemini
Koroglu usti.inde surer demini
Alma 90zI0 klz ye/e/i Klrat gel
(Korog/u)
Kostek
At, slglr gibi hayvanlarm zikkeye baglanmadan
otlamalarlnl saglamak, onlemek i<;:in
iki ayaglnl birbirine baglamada kullanJilr.
zincir, haslr orgu vb. malzemelerden
vardlr. Mecazi anlamda engel demektir.
"Estek kostek" oyalamak, bahaneler bulmak anlamlnda,
"kbstegi klrmak" c;ocugun yurumeye
anlamlnda, "kostek olmak" engel olmak
anlamlartnda kullanilir.
(Zil)
Hayvanlarln boynuna takllarak hem suru sahibinin
hem de surudeki diger hayvanlarln birbirlerini takip
edebilmesini ara<;:tlr.
"Zil zurna" alkoliO durumu, "etekleri zil <;almak"
de recede sevin<;:li olmayl tanlmlar.
Koyun, ke<;:i gibi hayvanlara taktlanlan koru, tlnglrak
diye adlandlrilmakta ve bunlarln kullanllacak hayvana
gore de ebatlal'lnda farkllilk gorOlmektedir. Deve i<;:in
olanl en buyuk <;:andlr. Ardmdan manda ve diger
hayvanlar i<;:in kullanllanlan gelir.
At ve inek Susu
Atlafln ve ineklerin takilan, ipe
mavi ya da renkli boncuklardan sus
Bazil annln ucunda ayna ya da c;an bulunabilmektedir.
DeveSusu
Atlan suslemekte kullandanlara benzer,
ipe dizili boncuklardan
Ayna ve muska kullanliarak da yapllabilir.
203

olsun
Ozengin
olsu
Oagdan

Hlzlr
olsun:'
Heybe
At, e?ek vb. binek hayvanlarlnln eyeri uzerine konulan
veya omuzda ic;:ine bteberi koymaya yarayan,
kilim veya halldan iki gbzlu torbadlr.
Gidiyoruz kaftn
G6hi siz de bize gelin
Heybemize aZlk koyun
Gonder bizi sefa ile
(Pir Sultan Abdal)
Semer
At, gibi hayvanlarln slrtlna
uzerine yuk baglanan veya bini len iskeleti agac;tan
bir arac;tlr. Hamallarln yuk kullandlgl
deriden sirt yastlgl da aynl adla anilir. Semerlerin;
palan, kurt un, c;atal semer, sele semer,
kawlara takllan kara semer gibi c;e?itleri vardlr.
da semerini ye" deyimi doymak bilmeyen
insanlara sbylenir.
"Zerdu? pala n vursan da e?ek yine insan In
ile anlatan atasbzu
niteligi bu misra, gunlLik
slkc;:a kullanllmaktadlL
"Semeri devirmek" deyimi de uygunsuz ve sayglslz
yatanlar ic;: in kullanllmaktadlr. "Vaktindegerad/
(gerekti) timar, a/du kaldl semer"atasbzu, klymet
bilmeyenler ve flrsat kaC;:lranlar ic;:in sbylenir.
Oiger atasbzleri:
Semersiz palan vurulmaz.
Eiege semeri y0k olmaz.
=-<::? 205
IIZ
er
dfi
palan
ursan
tir!'
Soku Tokmaklarl
Anadolu'da, buyuk dibeklere loku, zokku veya
soku denir, Dibek tokmagl i<;in, Anadolu'nun birc;ok
yerinde, sogu, soku, solku, salgl, saiki denilmektedir.
Eski Turk evlerinde, ve gunluk yiyecekleri
hazlrlayabilmek i<;in turlu boylarda havan ve
dibekler bulunur,
Aynl goren ve seten denilen duzenegin
kullanllmadj()1 yerlerde, evlerin yanlnda veya Ustu
kapall bir buyuk veya orta boyda bir soku
bulunur, Bu soku <;ogu zaman tek bir
Yarlm metre yUksekliginde bUyuk bir
dibektir. insanln beline kadar gelebilecek yuksek<;e
bir yere, kire<;le Soku her evin
bblUnmez bir par<;asldlr. Sokunun i<;inde, bugday,
bulgur, pirin<; ve dut gibi dovulOr.
Hatta dut ile ceviz beraberce d6vulup kalorisi <;ok
yuksek ve lezzetli bir helva bile yapilir.
Anadolu'nun bazl yerlerinde bulgur d6gme
gOnlerinde bir t6ren ve bayram havasl
bir yere konulur, Bulgur dogme birka<; gun, bazen
bir hafta surer. Geceleri yapllan bulgur dovmede,
imece yolu lie koyUn gen<; ve gu<;IU delikanlilan
toplanlr. Bunlan aglrlamak ve eglendirmek de ev
sahibine Bu sebeple soku ba?l, yemeklerin ve
<;erezlerin yendigi ile manilerin soylendigi
bir yer haline gelir. Yaygln olarak iki gen<;,
olarak iki buyuk tokmak ile
Onlar yorulduk<;a yerlerine ba?kalarl ge<;er.
tUrkuler ve maniler s6ylenir:
Evinize varamadlm dibekten
Sana yandlm lahtli
Telli kemer bit;emedim ipekten
Sana yandlm lahttJ
Oagda do dibek olur mu
iplikten elek olur mu
EI glZlmn goynunda
Uykuda d61ek olur mu
Evlerinin ani) bulgvr dibegi
Dibege vurdukt;a oynar gabegi
Oy cumbullu cumbulfu ,asIan cumbullu
Cumbu/luyla diktirdim her yam pullu
207
IIEvlerinin onu
bulgur dibegi
Dibege
ovnar gobegi:'
EI Degirmeni
EI degirmeni, ortalan delik iki yuvarlak araslnda
bulgur, kaya tuzu gibi urunlerin <;ekilerek ogutUlmesine
yarayan ara<;tIr. Ustteki kenanndaki bir
delikten ge<;irilen kalln bir sopa yardlml ile
donmesi sagianlr. el degirrilenine
tuz da denmektedir.
Koylerde harman sonu gelip
azallnca ev imece usulunden
yararlandarak yapilan biri de
bulgur <;ekimidir. Bulgur <;ekimi, koyun
en eglenceli biridir.
Diger koylerdeki gen<;ler bulgur <;ekimi i<;in gelirler.
Merak ettikleri kl zlan veya ancak
bulgur evinde gorebilirler;
turku soylerler.
Uzaktan duyduklan ozlemi burada seslendirme
olanagl bulurlar. Bulgur c;:ekmeye genellikle
yaklil zamanlarda
bulgurun miktanna gore
degirmen konur.
Bir genellikle oturan iki klz
ida re eder ve <;:eker. Bir elleri ile c;:evirirlerken
diger elleri ile degirmenin sibek deliginden
bulgur dokerler. Ust sibek, degirmeni
c;:evirmek ic;:in uzerine kaZiga denir.
donmege evde gurultOler baJlar.
Klzlar da birer bulup
turku soylemeye
Turkuleri bir taraf soyledikten sonra
taraf da degirmeni c;:evirir.
Evin hanlml bulgur <;eken klzlarla ilgilenmezse
veya klzlar yorulduklannl duyurmak isterlerse
bunu tOrku ile cluyururlar:
donmuyor, donmuyor
donmuyor, donmuyor
A/ma attlm alana, gitti degdi tavana
Bu/gur sahibi yoktur, mujde verek bu/ana
olunca koyun delikanlilan bulgur evine
gelmek ic;:in flrsat ararlar. Delikaniliann eve girmel eri
aYlp olacagilidan eve girmeden pencereden veya
bacadan bakmak ile yetinirler.
Delikanlilann geldigini klzlar sezerlerse
tLlrkOler ile laf atarlar.
Bacada yatan og/an,
gom/egi keten og/an
NiJan/m buradadtr,
git ordan utan og/an
BulgUf <;ekimi surdurulurken eleme
de yine koyden gelen
kadlillar yaparlar.
C:: ekme bittikten sonra
klzlardan biri ustune <;Ikar ve
kalkmlyor" der. Bunun uzerine
ev hanlml, adl verilen
yani verir.
Klzlara verilen bu
eskiden boncuk gibi olurdu.
ise imeceye gelen klzlara,
meyve ve kolonya gibi
verilmektedir.
Klzlar ve erkekler bitirdikten sonra,
hemen orada tutarak oynamaga
tUrkuler soylerler.
Bu eglence sdbahlara kadar surer.
208
Kalbur
kasnaga ince <;:ekilen sirim ad! verilen derinin
istenilen arallkta gbzenek saglayacak
yapilir. Sik kalbur, seyrek kalbur, <;:inar
olarak adlandlnlan vardlf. Tahil ve benzeri
eleme kullanrlrf. Kulianlm alanlarr, harman ve
ahlrdlr. Bugunku Orta Asya I<lrgl z Turkleri kalbura
kalblr demektedir.
Harmanlarda kullanllan kalburlarrnln
<;:oktur. Evde veya harmanda aYlklamak i<;:in
kullanllanlara kalburu denir. Ayrrca bunlara kesen,
kozeri, gibi adlar da verilir.
Yozgat'ta seyrek ve daha buyuk<;:e kalbura <;:inar
denilmektedir. Son zamanlarda gozenekleri
c;:elikten olan kalbur de yaprlmaktadlr.
Olmadlk uyduran ve masal anlatan kimselere,
"ardlna kalbur bagla" denir.
Hava/arda ke/ebek
Kanadt benek benek
Beni yardan ay/ran
Hem ka/bur satstn
Hem elek.
Gazer
Gazer veya k6zer, buyuk harman ve hububat
kalburlarldlr ve i<;: fasulye ve bugday elemek i<;:in
kullanrlrf. Gbzer, Anadolu halk agzlnda, gozal, gozel,
goza de sbylenir.
I<alburlamak, olarak Anadolu'nun birc;:ok
yerinde, gozemek, gozermek kelimeleri kullanillf.
Bunlarrn yanlnda Gaziantep'te glrbal sozcugu
Yozgat'ta en seyrek gozenekl i kalbur
olarak bilinir. de gozere
clngan galburu da denmektedir."
Anadolu'da bugday i<;:in "Harman vam, d6kulur,
savrulur; gazer ve kalbur ic;:inde savrulur"
diye sozler vardlr.
"Daglar seni
delik delik
delerim
kalbur ahr
topraglnl
lerim:'
Kahvehaneler ve Kahve
Kahvehane Kulturu
Kahvehaneler, erkeklerin bir araya gelerek kamuoyu
olu?turduklan mekanlardlr. ilk kahvehaneler camilerin
yanlnda namazi bekleyen insanlara hizmet vermek
amaClyla ancak zamanla hemen hemen
her meslek grubunun kahvehanesi olmaya
Eskiden kahvehanelere toplumun ileri gelenleri
giderek burada onemli flkir yurutLi rleldi.
Ancak zamanla kahvehaneler gucu olmayanlann
vakit ge<;irdikleri mekanlar haline
a?lklann toplandHJI kahvehaneler vardl.
Bu kahvehanelerde yaparlar,
hikayeler anlatlr, muamrnalar r;ozerlerdi.
kahvehanelerinin bir donemin
hikaye anlatlcllan olan meddahlar da hikayelerini
kahvehanelerde anlatlrlardl.
Kahve
Turk kulturunde 16. yuzylldan bu yana onemli
bir yeri olan Turk kahvesi; kavurma, sogutma,
bgOtme, soma
ikram edilir. Turk Kahvesi'nin taze olarak tOketiimesi,
ozeHikle tat ve koku c;:ok bnemlidir.
Lezzetin korunmasl amaClyla kahve, c;:ekirdek
halinde satin allnlr, tUketileeek ol<;ude kavrulur,
sogutulur, ogutUlu( ve sunuma hazlrlanlr.
Kahve, ]eker eklenerek
tatlandlrtlabilir. Genellikle sade, diger bir
eklenmeksizin ic;:ilir, ama <;:ok az
az orta ve (c;:ok de ic;ilebilir.
ACI kahve (mlrra) diye bilinen eski usul kahve,
c;ok koyu kavrulan <;:ekirdeklerin cezvelerde uzun sure
kaynatllmaslyla elde edilir, olarak
bir yudumda i<;:ilir. Kahvenin aCimSI tadlnl
gidermek ic;:in soma sut katilarak ic;:ilen
turLine sutlu kahve denir.
Turk kahvesi yalnlzca suyu i<;:ilen, yani kahve taneeikleri
(telvesi) flneanda blraklian tek kahvedir.
Bu yuzden de fallna bakdabilen tek kahve turudur.
Kahve, TOrk kOlturunde bir sohbet araci olarak yer
alml?tlr:
G6nrJI ne kahve ister ne kahvehane
G6nrJI ahbap ister kahve bahane
211
Sir dosta yapJlan "Gel bir kahve c;:agnsl,
yalnlzca bir fincan kahve eylemini degil,
o ile sohbet etme ve istegini
"Yorgunluk kahvesi" de dinlenmek amaclyla ara
verildiginde ic;:ilen kahveyi adlandlrmada kullanlilr.
"Bir flncan aCI kahvenin kirk yililk hatlrl vardlr" atasozu,
araslndaki ili]kilerin, dostluklann
iyin bir duyuru, bir anlmsatmadlr.
Genellikle bayanlar araslnda yaygln olan ve
kahvenin ic;:imi somaslnda fincanda kalan telvenin
bi<;imlere gore bakllan
kahve fallyla da gelecege yanelik
ongorulerinde bulunulur, bu yolla
kaygJiari giderilerek rahatlamalan saglanlr.
Kahve bir sayle?i araci oldugu kadar evlilik oncesi
erkek taraflnln bOyOklerinden goruculerin,
gelin adaYI klZI garmeleri i<;in de bir nedendir.
GorLicLiler, gelin adaYI klzln sundugu tepsiden
kahveyi ailrken asllnda onu gormek,
izlemek amaclyla 0 evde bulunmaktadlrlar.
Turk kOlturunde <;:ocuk ve genc;:lerin, buyOkler
yanlnda kahve ic;:meleri uygun
bu bir sayglslzlik olarak nitelendirilir.
Belki de, kahve i<;erken yaplian bazi ozel
kuc;:uklerin dinlemeleri ve soze
engellenmek istenmektedir.
Kahve, zamanlnda yalnlz Yemen'de uretilir,
Osmanll de oradan
Bir kahveci, sattlgl kahveye yuzde yuz zam yaplnca
bunu duvara astlgl yazlyla
Kahve Yemen'den gelirt yollar frak
On para yirmi para btrak
derken bir Peykeye kurulup
kahvesini ve on para C;:lkarip
kahve tabaglna koymu? Giderken de duvardaki
yazlnln altlna
Kahve Yemen/den gelir, yollar sapa
On para yetmezse
t
halt etme, dukkan/ kapa

Ii
IIGonu(
n
n

'\
r
n ... ,
r
Kahve Kavurma lavas.
Kahvenin <;: ekirdek durumundayken kavurma
kavurma tavasl veya tambur
kullanilarak yapillr.
Tambur inee saedan yapdlr. Gerek tava,
gerekse tambur, oeak veya mangal
uzerinde yapdan kavurma sirasinda
uygulaYlclya kol ayllk sagiamasl amaclyla
uzun ve katl anabilir bir sapa sahiptir.
Kavurma yitirilmemesi
veya kirlenmemesi i<;:in c;:ogunlukla
tava veya tamburun uzerine klsa
bir zineirle baglanml?tir.
Kahve Degirmeni
ve kahve c;:ekirdeklerinin
ev ortamlnda 6gutulmesi yontemleri i<;:erisinde
)fer alan dibekte dovmenin yanlnda bir se<;:enek de
pirin<;:ten kahve degirmeninde
<;:ekilme yontemidir.
ve kahve
<;:ekirdeklerinin ev ortamlnda <;:ekilerek ogLJtljlmesi
ic;:in aga<;: veya pirinc;:ten kahve degirmeni de
kullanillr. Tek b61umden bic;:imde
yer degirmeni, ogutme duzenegi ve ogutme
bic;:imi bakrmlndan, el degirmenine c;:ok benzer.
Aneak, adlndan da uzere 6gutme
elde (kueakta) degil yerde yapillr.

Genellikle saglam bir aga<;:tan, elle yontma
y6ntemiyle yapJlan ve uzerine oyma teknigi yle
desenler olan sogutac;:, adlndan da
uzere kavrulan kahve c;:ekirdeklerinin
sogutulmasl i<;in kullanilir. Soguta<;1n uzerinde,
kahvellin i<;ine bir oluk
bulunur. istenilen lezzete istenen
kahve, bu oluga bo?altilip sogutac;:
sallanarak sogutulur.
Kahve Dibegi ve lokmagl
I<avrulduktan sonra sogutulan
kahve c;:ekircJ eklerinin,
once inee
toz bi<;:imine getirilmesi
(bgut me) yontemlerinden
bi ri olan dovme
agac;: ve
uzeri suslemelerl e
kahve dibegi ve
t okmak yardlmlyla yaplil r.
Mermer veya
oyularak kahve
dibeginin, yine aynl
mal zemeden
tokmagl da olabilir.
212 9fP<L.-
Cezve
Cezve, kahve amaClyla degi?ik
uzunluklarda <;ogllnlllkia sabit veya pek aZlnda
katlanabilil' sapl olan ku<;uk madenl (balm veya pi rin<;)
bir kaptlr. Turk kahvesi, orta kavrlllnlU$ ve inee
kahvenin, ozel kabl olan cezve i<;indeki suda,
istege bagl! olc;ude eklenerek veya
olarak klsa sureli kaynatrlmaslyla yapilir. Aynca, kopuklu
(iyice oimasl da istenir. Cezve
r
kuc;:uk boyutu
nedeniyle aynl zamanda Turk mutfaglnda bir ol(u
birimi (brnegin; iki cezve su) olarak da kullanilir.
Cezver kahve saYlsrna gore c;:e?itli
buyukluklerde olabilir. Kahve ;(in cezveyi
uzerine koymak tanlmlayan "cezve surmek"
deyimi sbzlu kulturde yaygm olarak yer almaktadlr.
Gayfe de koydum cezveye
Yarim gezmeye
Ta
A klz seni gormeye (Manisa)
Ka/dlr ko/un oynasm
Sur cezveler kaynasm
Havva'm seven og/an
doymasm
Kahvedan
Osmanll doneminde
r
ust duzey ki?ilerin kahve
araclilglyla zehirlenerek bldurulmelerinin yaygm
oldugu zamandan kalan bir gelenekle kahver
mutfakta hazlrlanlp dogrudan fincan
ic;:erisinde sunulmaz. Sunulan konugun
endij>esine neden olmamak ic;:in mangal
uzerine konulan kahvedanla slcak su
getirilir, kahve burada hazlrlanarak
taze taze sunulur. Kahve ibrigi olarak da
adlandmlan kahvedan, kahve pi?irmek
ic;:in surekli sicak su bulundurmak
amaclyla kullanllan baklr veya
pirin<;:ten kuc;:uk gugumdur.
Kahvedanln uzerinde c;:e?itli kabartma
suslemeler ve kapaglnln
tepesinde de genellikle
ay-yildlz
suslemesi yer allr.
21 3
"Gayfe de
koydum cezveye
Yarim
gezmeye
Ta

IZ seni
gormeye:'
Kahve Fincanl
Turk kulturunde kahve sunumunun onemli bir yeri
vardlr. Kahve sunumu, konuga verilen degerin,
sevginin ve sayglnln bir gostergesidir.
Sunum sirasinda gorsel deger en onemli arac;:
kahve hncanldlr. Eski donemlerde kahve fincanlan
kulpsuz yaplldlklanndan, i<;indeki kahvenin
el yakmamasl i<;in tahta, boynuz veya madenden
bir zarf ic;: ine konup sunulur ve kullanllirdi.
Kulplu flncanlarrn yaygln kullanlmlna
birlikte Listun sanat degeri olanlan antika
sim zarfve sim telkari zarf bi\iminde iki tLirLi
bulunmaktadlr. Zarf ic;:erisinde sunulan kulpsuz
nneanlar, genellikle ince porselen veya c;:iniden
yaplltrdl. Kulpsuz fincanlar, zaman i\inde yerlerini
kulplu fincanlara Uzerleri tezyi natla
sLislenerek beyitler yazllml? fincanlar da vardlr.
Bu fincanlann alt klsmlna nneanl yapan ustanln
adl yazlllrdl. Kahve fincanlnln yayvan ve
boyut olarak bLiyuk olanlarlna tiryaki hncanl
adl verilirdi .
Seni saran oglan neylesin COni
g6zunden d6ker mercan!
Burnu ftndtk, agzl kahve fincan!
$eker mi, mi, bat acem klZl
Kahve Tepsi si
TOrk kahvesinin ikram edildigi tepsi ve tepsi ortLisLi
de kahve sunumu i<;in onemHdir. Ozerinde kahve
hncanl annln derinligi olmayan genellikle
dikdortgen veya oval bi<;imdeki kahve tepsilerinin,
kOltur t arihimizde en arandan tLiru tombak,
yani dovme teknigiyle baklr Lizerine
altln yald,z kaplama olanlanydl. Sonralafl, ve
baklrdan yapdanlar da kullanilmaya
Kimi tugrail, kimi gomme, kimi kabartma desenli
bu parc;:alar, Turk metal i?<;iliginin eri?tigi yuksek
duzeyin en guzel ornekleridir. Klr?ehir'de dlml?kl
olarak da adlandlrllan kahve tepsileri vardlr.
TrClbzon telkari kahve tepsileriyle unludur.
Kahve tepsisinde kullantlan ortOler, genellikle
yerel susieri ic;:eren elde ortOlerdir.
215
IIl'ahve
yerde,

rde,
guzel
aranmaz,
gonul
yerde:'
C;ay
Gun boyunca c;:ay ic;:memizin yanr slra, kendimize
bzgu demleme bic;:imi, ince belli cam bardaklar,
ki'tlama c;:ay gibi katkilanmlzla c;:ayln kultu( tarihine
eklediklerimiz gbz ardl edilemez.
Kulturumuzde c;:ay ic;:meye gelenekler ve
Gerek evde, gerekse yerinde
konuklara bncelikle c;:ay sunulur. I<onuk, gun ic;:erisinde
yeterinden fazla c;:ay ic;:tigini belirtmek ic;:in bundan
sonra ic;:ecegi c;:aylan zor c;:ay olarak tanlmiar.
Konuk, c;:ay ic;:meyi artlk ger<;ekten istemiyorsa
bardagln uzerine kapatlr. Bu hareketten sonra ev sahibi
a(tlk Israr etmez.
Erzurum, ulkemizin en c;:ok c;:ay ic;:ilen, c;:ayl c;:ok seven
illerinden birisidir. Erzurum'da c;:ok c;:ay ic;:ilmesine
bir soz vardlr:
ml sur on
O/sun yirmi, versin
Klrmam seni{ doldur neyse
hazlrlanrp tUketilmesine kadar olan
sureci ic;:eren c;:ay kultUru, bir c;:ay etnografyaslnl da
ortaya (ay kesilmesine yarayan makaslar,
sepetler, kutular, demlikler, semaverler, c;:ay kazanlarl,
bardaklar, fincanlar, tepsiler vb. hepsi c;:ay
kulturunun etraflnda olu?an etnografik unsurlardlr.
f;aydanhk
Trakya'da c;:aydanllga, c;:ay gugumu de denir.
(ay hazlrlamak amacryla hem su kaynatmak
hem de <;:ayl demlemek uzere iki ayrl kaptan
<;:aydanllk; baklr, <;:elik gibi metall erden
uretildigi gibi porselen olanlarr da vardlr.
Bakl( c;:aydanllklar, kolay nedeniyle
suslerle
Turk kulturunun kendine ozgu ve iyi bir c;:ay
demleme ybnteminin ilk demligin bnceden
ISltllmasl ve surekli slcak tutulmasldlr.
Bunun ic;:in demlik, daha suyun kaynatdmasl
c;:aydanllglll ustune dogru ve
uygun bir bic;:imde oturtulmalldlr.
C;aydanl1kta var
Utanacak neyim var
Alpaslan'm
AsIan gibi yarim var

f;ay Kazan.
Ozellikl e kahvehanelerde c;ok saYlda klsa surede
<;ay hazlrlamak ve surekli taze c;:ay sunumu
yapabi lmek amaclyla kullanrlan c;:ay kazanlarr,
genellikle baklr, c;:elik gibi dayanlklr metallerden
uret ilir ve sabit olarak kullanrllr.
Geleneksel c;:ay kazanlarr yetenekli bakirci ustalarr
taraflndan tarihi desenlerle suslenerek baklrdan yapillr.
Semaver
Semaver c;:ay demlemekte kullanllan ic;:inde kbmu(
yakacak ocagl bulunan, elektrikle de
bakl(, pirinc;: vb. metallerden musluklu kaptlr.
Gunumuzde evlerde ve c;:ay bahc;:elerinde yaygrn
olarak kullanllan semaver; pirinc;, demir, gumu? veya
baktrdan yapilir. Amasya'da, yore insanrnrn <;:ay ic;:me
all?kanllgl sonucu kolay uygulanabilirligi nedeniyle
teneke semaver yaplml
Amasya yoresine ozgu bu semaverlerin
boylarda uretimi yaprlmaktadlr.
Semaveri yaklnlz
Hemen kalbe bakmlz
Kalbe kandil takmlz
Bu sohbetin
(OsmanClk/1 A?lk Ali C;oban)
Ev/erine semaver
ballar ml vay
Yarim gelmez diye
Optum yanagtndan uyanstn diye vay
(Ankara)
-'* 5p 21 7 q??-+4=
1Ir' - maveri
yaklnlz
Hemen
kalbe baklnlZ
Kalbe kandil
klnlz
Bu sohbetin

t;ay Bardagl
t;ayTabagl
t;ay
Turk kulturunde <;:ay, genellikle inee belli cam
bardaklarla i<;:ilir. kanl olarak adlandlrllan
demli <;:ayln renginin tam olarak gorulmesi,
<;:ayl 50gutmadan i<;:erek <;:ayln tadina varllabilmesi
i<;:in <;:ay bardaglnln eam oimasl <;:ok onemlidir.
Kahvaltl sirasinda kullandan <;:ay bardaklarl,
gun i<;:erisinde key if ama<;:11 i<;:imde kullandan
<;:ay bardaklanna oranla daha buyuk,
ve daha az olabilir.
Camdan c;ay bardaklannln
<;:ogunun uzeri, gbruntuye eanlllik ve
derinlik kazandlrmak uzere kesme olarak bilinen
cam suslenir.
C;:ay bardaklan, kulpsuz uretildiklerinden
<;:ay tabagl olarak adlandlrdan ozel bir
tabak i<;:ine konarak sunum yapilir.
Metal, eam veya porselenden uretilen
<;:ay tabaglnln Ozeri de yerel sus ve
renklerle
C;:aya hazlrlanma
asia eklenmez. C;:ay <;:ayl sade
i<;:emeyenler i<;:in sunulan <;:aya
eklenmesi durumunda
i<;:in kullanilir.
C;:ay <;:ogunlukla metalden uretilir.
Sapl, ozellikle saplnln elle tutulan ucu,
gul olmak uzere <;:i<;:ek veya
ozel suslerle bezenir. C;:ay i<;:ildikten soma
<;:ay bardak uzerine konmasl
"artlk c;:ay istemiyorum" anlamlndadlr.
(aym reng; gUidendir
Doldurmasl sizdendir
ir;in ir;in
(ay sahibi bizdendir
(5aadet Hocazade'ye ait bir ilahiden)
Biten <;:ayln yerine yeni c;:ay koymak aniamillda
"<;:ay dbkmek" ya da I/c;:ay tazelemek"
deyimleri kullanilir. Halk araslnda c;:ay sunumunu
geri c;:evirmek aYlp saYIIIr.
Sekerlik/Seker
Tiryaki1eri dl?lnda <;:ay, i<;:ine bir miktar katllarak
i<;:ilebilir. C;:aYln hazlrlanmasl (demlenmesi) slraslnda
<;:aya eklenmeyeeegi i<;:in <;:ay i<;:ilirken
i<;:inde sunulur. eam (kristal), baklr,
gumu1 veya aga<;:tan ve uzeri suslemelerle
bezenerek yaplilr. Genellikle <;:ay sunulan tepsinin
ortaslna gibi ayflca da sunum
yapdabilir. Sekerin kullanlml i<;:in ?ekerlikle birlikte
(veya kesme kullanillyorsa
1eker bulundurulur.
218
$eker Makasl
Dogu illerimizde c;:ay, kltlama denilen bir gelenekle
aglzda eritilerek ic;:il ir.
bir parc;:asl c;: aya batlrilip dilin altlna konur
ve <;ay yudum yudum ic;:ilir. Oil altlndaki de
bardaktaki <;ay bitince erir. Bu uygulama sirasinda
yardlmlyla pan;:alanlrken daha sonralan
bu amac;:la ?eker makasl
Erzurum'un kltlama c;:ay i<;me gelenegi hakklndaki
bir flkra ?oyle:
istanbullu bir gelin, Erzurumlu bir
Kltlomo <;oy i<;meyi ogrenmek
;ekeri agzJna hemen
ikinci bir 0 da hemen
U<;uncuyu daha bardakta <;ok <;ay var.
Ev sahibi de dayanamamlf
"Gurban gelin hamm, ben senin
<;ayl tat" edim de, sen kltlamaYI
evinde ogren"
<;ay Tepsisi
Evlerde, <;ayln birden fazla ki?iye sunumu sirasinda
kullanllan c;:ay tepsisinin ve tepsi ortusunun aynl
Turk kahve kulturunde oldugu gibi ozel bir
onemi vardlr. Uzerinde c;:ay tabaklan ic;:ine konulmu?
c;:ay bardaklannln derinligi olmayan,
kenarlan az kalklk, genellikle dikdortgen,
daire veya oval bic;:imdeki c;:ay tepsileri nin aga<;
i?c;:iligiyle yanl slra gumu? ve
baklrdan yapdanlan da vardlr.
Bazl tepsilerin iki yanlnda tutamac;: bulunur.
Eger tepsi dikdortgen ise
bu tutamac;:lar klsa kenar uzerindedir.
<;ay tepsisinde kullanlian el ormesi
igne oyah ortuler genellikle
yerel suslemeleri ic;:erir.
Askl
Kahvehanelerde kullanllan askl, asllnda bir tUr
r;ay tepsisidir. Derinligi almayan, genellikle
daire bic;:iminde alan askl,
c;:ayCliann c;:ay bardaklannl ilgili
ustallklannl gostermeye yarayan bir ara<;tlr.
Usta bir <;aycl, asklYI dairesel hareketlerle
hlzla <;evirip merkezka<;
yasaslndan yararlanarak
c;:aylan dokmeden
ta;;lyabilir.
219 s?'214=
"C;aydanhkta
var
Utanacak
neyimva
Ipaslan'ln

Asian gibi
arim var:'
her havada yanabilen,.pnanm
oerelftlimeyen, guvenilir bir ISltma ve yerine gore
raeldlL ispirto oeaglnda yakl t dlarakhalk
ispirto olarak bilinen etil alkol
ispirto ocagl, <;ay veya kahve
yemegin veya <;orbanln servis
oneesi ve surekli steak tutulmasl amaClyla

Gaz Ocagl
MutFak ve evin diger kapall alanlartnda yemek
amaClyla kullanllan gaz ocagl, kullanlml
olmayan, ozel bir baklm gerektirmeyen,
gOvenilir bir ISltma araCldlr.
Gaz ocagillda yaklt olarak gaz yagt (halk dilinde
gaz olarak da soylenir) kullanillr, Gaz yaglnln,
ocagln yanma halk dilinde kafa da deni r:
Gaz ocaglnlll yOksek verimlilikte yanabilmesini
sagl ayabilmek
i<;in yaklt tanklnda baslnc;: ve
gaz yaglnln gaza saglanlr.
gaz yanmaya Tlkanan gaz deligi
her yakmadan once gaz ocagl ignesi denilen
ozel bir ara<; la temizlenir.
Mangal
Mangal, ISlnmak ya da herhangi bir
amactyl a ic;: ine kbmur ya da odun
(koz) konan, (Istl l a<;lk bir tSltma ve ISlllma aracldlL
Koylerde karluk, kabl, saksisl gibi adlarla anilan
mangal; sac, baklr ve pirin<; gibi madenlerden yapilir.
Kahve ve <;ay tiryaki!erinin cezvesi, demligi, ku<;uk bir
ibrtgi, mangalln yanlnda veya mangal tahtasl uzerinde
hazlr bulundurulur. Bazt mangallartn uzerinde
<;ay kaynat mak i<;in ozel sacayaklan da bulunur.
Eskil er en lezzetli kahvenin, mangal
yaptl dl glnl soylerler."Cezveyi sOrmek"
deyimi de bu donemden
K6zu karumasl ve surekli canl!
tutmaslndan eSinlenilerek cesur ve
gozClpek insanlar
mangal yOrekli olarak adiandtrlliriar.
22l qjp-V"_
"Eskiler
hvenln
mangal

aplldlQlnl
oylerler:'
Satlr
Buyuk boyutlu, demirden veya
kesemedigi kesmeye yarayan, enlice ve
klsa sapll a{JIr bl<;agldlr.
Genellikle saplyla birlikte bir bOtUn olarak uretilir,
diger bir sapl da demirdendir.
Masallarda cezalandmlacak kotUlere soru sorulur:
Kirk katl( ml,
kJrk satlr ml?
Ka,lk
agaCindan yapdan Anadolu'nun
pek <;ok yerinde c;:orba i<;mek ve yemek yemek
amaClyla kullanilir. Turk mutfaglnln onemli
arac;:lanndan biri olan yaplldlgl malzeme
yemeklere gore Yemek
bagadan, muhallebi kemi k veya
tatll ise yapl llrdi.
ka?lk,
Yaylalar turkusunun i<;erisinde ge<;er'
Ay yayla/ar, yay/alar
Yukum dUo dilo yaylalar
Kom$u klZlm zaptey/e yayla/ar, yay/alar
Bizim oglan di/o di/o yaylo/ar
Uzun gecelerinin eglencesi bilmecelerde
Bir kuc;ueOk kumbara, d6ker ambara?
Kuyruklu bir kumbara, yemek c;eker ambara?
Dolu gider, gelir, agzfmlza gelir?
Bddlrem budunu buldugunu bana
Atasozu ve deyimlerde
Ne dograrsan 0 C;lkar ka?/gma.
Ka?lk
Oglan evinin haberi yok, k,z evinde ka?lk toplamyor.
Ka?!k ile verip sap! fIe gaz C;!karmak
Her agac;tan ka?lk ofmaz
atasozu uygun degil uygun
se<;ilmesinin gerekliligini anlatlr.
Halk kOltOrunde, "Allah hasretine (sevdigine, sliana, vb.)
anlamlndaki "HaYlr C;:lksln
bir dua iken, "Bir suda bogulasln" bedduadlr.
Ne dogruyor, ne bastyor, kOflkla vurunca kusuyor atasozu,
hi<;bir yapmadan yararlanmaya baklyor, soyleyince
de darillYor anlamlnl
Her tarhana
222 P<4=
Kevgir
Kevgir, sulu ve yagll yiyecekleri suzmek ic;:in kullanllan,
genelde baklrdan yapllan delikli bir kaptlr.
Kimi yerlerde brnegin Samsun yoresinde ilistir,
Kars ve Agrl ybrelerinde de denir.
Yemek manti gibi yiyeceklerin
sonra suyunu suzmek ic;:in kullanllan c;:ini ve
baklr kevgirler ve suzgec;:ler el altmda bulundurulan
mutfak arac;:ianndandlr.
Evin yiyecek gereksinimleri ic;:in domates sal<;:asl
yaparken et suyu hazlrlarken
Gzum suyu veya yapllirken, suzme i]levi
slraslnda kevgir kullanilir.
Bilmece:
EI kadar yuzu var, k((k elli gozu var?
"Kevgir gibi'; "kevgir misali" deyimleri, geJen gec;:enin
belli olmadlgl yerler, kurallartn dogru
kurumlar ve bilgi SlzmaSlnln engellenemedigi
durumlar ic;:in kullantilr.
-
Kazanlarda yemek yemegi, c;:orbaYI
yarayan delikli veya deliksiz, buyuk ve
uzun sapll, tahta veya madenden yapdan
Kazan ta?orsa degeri olmaz.
Oduncunun gozu om<;oda, dilencinin gozu
gibi atasozlerimiz vardlr.
Kepc;:e, bir turkude gec;:iyor:
Turkmen klZl sut pi?irir
Hem hem ta?trlr
a?mr
Leylim aman Turkmen klzl
bir mani:
C;ank bumu buzer oldum
C;omca ka?lk duzer oldum
56yleyin sizin klzgi/e
Gelip gitsin bizgile
". '. kazan, ben kepc;:e'; bulmak istedigini c;:ok
arayanlartn kuliandlQI bir deyimdir.
verip kepc;:eyle almak': kuc;:uk bir iyilik yaplp
bunun buyuk <;:Ikar elde etmek isteyenler
i<;:in kullanllan bir deyimdir.
Rende
Kabak, havuc:;, turp gibi sert sebzeleri
veya gibi sert peynirleri, belli inceliklerde
dogramak ic;:i n kullanllan, delikli ve keskin bir
avadanllktlr. Rende bilmecelerde ?oyle gec;:er:
0/ nedir ki kammdan ye" slrtmdan pkanr
Gunduzun et ye", gece/eyin yrldlz sayar
223 r?a=*=
"Bir
kumbara,

doker
ambara?"
Sanmsak Dovecegi
Yemege katilacak sanmsaklarl ezmek i<;in kullanllan,
tahtadan, mermerden ya da baklrdan yapllan,
bir kap (havan) ve dbvecek alarak kullandan
bir saptan Bazi ybrelerde
olan c;:omc;a, sanmsak d6vecegi anlamlnda da kullanilir.
Flndlk Klracagl
Flndlklann kabugunu klrmak ic;:in kullanilan,
genellikle tahtadan tokmakll bir kaptlr.
"Flndlk klrmak" c;apklnl191 anlatan bir deyimdir.
Karabiber Degirmeni
Yemek yaplmlnda baharat olarak kul lanlian
karabiberi bgutLip toz bic;:imine
getirmeye yarayan bir mutfak araCldlr.
Lapera
Tahtadan alan lapera, karalahana
kullanilif.
Karadeniz bblgesinde pancar denilen
karalahananlll pek c;:ok yemegi yapdlr.
224
Dibegi
Ha?ha?1 d6verek kabuklanndan aytrmak ic;in kullanillr.
Genellikle agac;tan yapillr. dibekte buyuk<;:e bir
yardtmlyla dbvulur. Dibegin dl?1 oyularak suslenir.
' .. ...,

'I <Q ..
r.J \ -; p!"" . \ _
.' .
W'" ..


Terek
Mutfak gere<;:lerini duzenli ve temiz bir bic;imde
korumak amaClyla raf oIarak da kullanilan,
agac;:tan bblmeli bir tur dolaptlr.
Malatya y6resinde kapllk da denir.
Terek raflan, elde
suslu 6rtulerle kaplanlL
Mani:
Terekteki siniler
EI degmeden iniler
Gurbetteki yarimin
Kulak/an C;lmlar
Atasozu:
Terek olan yerde
baklr ttnglrdar.

i<;:ine konularak temiz ve ayrl bir yerde
korundugu, genellikle tahta veya 6rme kuma? kaptlr.
Asma kabagl gibi kurutulduklannda bu i? ic;:in uygun
bitkiler de Anadolu'da ka?lkllk olarak kullanilmaktadlr.
Bir manimizde gec;:er:
"Terekte var
Allah'tandlr
Ben yarime el etmem,
Allr ml
225 =-2<4=
IITerek
olan yerde
baklr
tlngudar:'
Sofra Ta htasl
Yerde yemek yerken kullanll an, yiyeceklerin
uzerine kondugu genellikle uc;:ayakll (al t l ayakll olanlart
da vardlr), yuvarlak bic;:imli tahta yer sofrasldlr. Bazi
ybrelerde tabla veya yalnllca tahta olarak da anti lr.
Eskiden gelir seviyesi yuksek aileler, gerek kendi
kullanlmlan gerekse konuklartnl aglrladlklart
yemekleri slraslnda yemeklerini, dogrudan sofra
tahtaslnln uzerinde degil, bunun uzerine koyduklarl
bir sini ic;:inde yerlerdi.
Sofra tahtasl, yalnlz uzerinde yemek yemek ic;:in degil,
aynl zamanda ekmek tahtasl gibi oklavayla yufka
ac;:mak amaClyla da kullanllabilir. Sofra tahtasl,
Erzurum yoresinde piC;: oynarken de kullanlhr.
"Sofra kurmak" aniamlna gelen "sofra ac;:mak'; "sofra
duzmek", "sofra c;:ekmek","sofra sermek" gibi deyimler
Turkc;:e'de kullantlmaktadlr.
Atasbzu:
Og/an babadan ogrenir sahbet gezmeyi
K,z anadan ogrenir sarra duzmeyi. (<:;ankm)
K,z anadan gormeyince ogut almaz
Ogu/ babadan gormeyince safra c;ekmez.
Sofrayla ilgili dualardan ornekler:
(Erkeklere) Yedi agul babasl a/astn.
Yed! aguila safraya aturastn.
1f
Cennet safra/an a/sun.
Biz yedik Allah artttrstn. SafraYI kuran kaldlrs/n,
Ferah (dugun-dernek safrasl gibf) safrafan a/sun.
Haktan ?unu isteriz kif soframz Q(;'lk alsun.
Daha c;:ok halk arasrnda oynanan bir aldatmaca
oyunudur. Lades olan iki biri,
eline tavuklartn gogsunden C;:lkan c;:atal koprucuk
kemigini allr. Sir ucundan kendisi tutar, bbur ucunu
kar?lslndakine tutturur. Aralannda gec;:er:
- Nesine?
- Ben aldanlrsam sana bir c;:orap alacaglm. Sen?
- Ben de sana bir terlik allnm.
- Ladesim lades olsun mu?
- Olsun.
- Yerde ne var?
- Bulut.
- 1<lrk gun kirk gece sen bunu unut.
Bu soz uzerine kemigi c;:ekerek kopartrlar.
Erken davranan biri, denemek i<;:in elindeki kemik
parc;:aslnl uzatlr:
- AI 01<;: bakallm hangisi uzun?
Gtekisi, bulunmazsa:
- Akll mda der.
Oyunun kurall budur, ikisinden hangisi oburunden
bir ?ey allrsa mutlaka "Akllmda" diyecektir, demezse
oteki hemen "Lades" diye baglrlf ve oyun biter.
Kaybeden, bnceden hediyeyi
verir. Tavugun lades kemigi bulunmazsa
serc;:e parmaklar birbirine ge<;:irilip
sallayarak da lades
04

227
"Biz yedik
Allah
arttlrsln.
Sofravi
kuran
kaldlrsln:'
Gugum
GugOm; yandan kulplu, boynu uzun, genellikle
baklrdan yapdan kapakll su kabldlr. <::ogunlukla i<;:ine
konulan suyu soguk tutmak i<;:in kullanilir.
GOgOm, aynl zamanda su ve
su ISltmaya da yarar. Ozellikle gunleri, surekli
soba uzerinde bulundurularak hazlr sicak su
saglanmaslnda kullanillr.
GugOm de helke gibi plnara su doldurmaya
giden guzelin anlatlldlQI turkulerde yer allr:
Duriye'min gugum/eri ka/ay"
Fistan etek/eri alaylJ
Duriye'mi aidatmasl kolay ml
Ah almm dedin de a/dattJn beni
0<; telli saz ile oynatttn ben;
Bir tOrkumOzde ise
hem sevdigini aldatlp hem de
onu istemeyen
<;:apkrn der:
C;e?menize gugum koydum do/du mu
C;e?menize test; koydum do/du mu
Ostune yor sevdim ayan o/du mu
Aylar o/du ben buradan gide/i
ince bellerini saran o/du mu
Siirahi
ic;ecek koymaya yarayan, toprak (i<;: Anadolu'da
(Ira denirl, cam, seramik veya baklrdan
kaptlr. Karadeniz ybresinde sOrahiye bocut da denir.
Ozerindeki ustallk ve emek gerektiren
baklr gOzel bir brnegidir.
SbzlO kulturde yer alan surahiyle ilgili
Surahi olacagtna, bardak 01 ki surah; onunde egilsin.
Sandlkll ybresinde bir gelenegi uyarlnca,
eger takma tbrenine damat adaYI
bir surahi hazlrlanlr. Surahinin uzerine klrmlZI
brtU brtOIOr. Surahinin agzi baglanlr, bagln ucuna da
ni?an yOzugu baglanlr. Bu oglanln klz
veya bir yaklnl taraflndan oglana gbturulur.
Logusallkla ilgili bir gelenek de gbzaydlna gelen
konuklara logusa sunulmasldlr.
Logusa karanfil, tarC;ln, boyasl ve
yapdan tatll bir ic;ecektir.
Sicak ya da soguk tUketilebilir. Gelen konuklar
akraba ve tanld,klann evine de surahi i<;:inde
gbnderilir. <::ocuk erkek surahinin bogazlna,
klz kapaglna k,rmlz, tUlbent baglanlr.
229
IIr
ura
hi
olacagln ... ,
bardak 01 ki
surahl
onunde
.. ilsin!'
Sitil
Sitil, bi<;im olarak helkeye <;ok benzeyen fakat ondan
daha ku<;uk, tutama<;II, silindirik yaplda
bir kaptJr. Bazi ybrelerde sitile de bakra<;: denir.
Sitil, daha c;:ok hediyelik yogurt kabl olarak
degerlendirilir. Ozellikle, bulunan bir yaklnlnln
yanlna gidilirken sitile yogurt <;allnlr. 2-3 litre haemi
olan bu kaplar, k6ylerde daha <;ok aZlk kabl olarak
kullanilir. Tarlaya veya a<;:lk araziye gidenlerin
sulu yemekleri sitillere konur. c;unku ta?lnmasl kolaydlr.
Bir Niksar tUrkusunde sitil gec;:mektedir:
Merdiven badaldlr, sebze de zavzu
igneye biz derler, dibege sohu
Sitil kovadlf, ceket ise sahu
Sedire de makat diyorlar bizde
Anonim halk edebiyatlnln en yaygln urunlerinden olan
manilerimizden birinde sitil yer alrr:
Sitillm dolu yogurt
Sevgilim etme umut
Beni sana vermezler
Sen artlk beni unut

SU, ayran gibi SIVI i<;eceklerin i<;ilmesinde kullanllan,
10-15 em <;aplnda olan, genellikle baklrdan
ya da topraktan bir tur bardaktlr. Gunumuzde
ma?rapalar, yerini cam bardaklara blrakml?tIr.
biraz daha buyugu olan
uskure de ayran ic;:mek i<;in kullanilir.
S6zlu kultOrumuzde bin;:ok turkude
ma?rapa
kalaYI / Klzlar <;eker halaYI
Allah i<;ln sayleyin I Var ml a}km kolaYI.
Silindi mi ma}rapamm kalaYI
Bozuldu mu seymenlerin alaYI
alt etmenin kolaYI
gibi meydanlarda danenlerdeniz
Biz vatan ugruna olenlerdeniz
Biz millet ugruna olenlerdeniz
Biz Allah ugruna olenlerdeniz
Elinde arasl
Gaz gordu goniil sevdi / Nedir bunun <;aresi
<;lklVer pencereye I Aman gormesin anan
Mercan su ister I Versene
Halay kim c;eker I Bir incecik k,z <;eker
Klz yolunu I bize gider
Halayllm yor halaylfm I kalayllm
230
Helke
Helke, baklrdan dip ve aglz klsml
uzerinde demir tutamaCi bulunan kaptlr,
Bazi yorelerde bakrac; da denir ama helke, ebat olarak
bakra<;:tan buyuktUr. su geti rmek,
ineklerin sutunu sagmak vb. ama<;:lar i<;:in kullanilir.
i<;:me ve kullanma sularlnln getirildigi
zamanlarda, helkeleriyle su getirmeye giden gene;:
klzlar, bir araya gelir,
Delikanillaria gene;: klzlar, gelirken
olurlardl . C;:e;;me ba;;lan, klsa
sureli de olsa birbirlerini gordukleri yerlerdi.
Helkesini allp suya giden guzel, pek c;ok turkuye de
konu olmu;;tur.
Helkeler kolunda suya gidiyor
Elleri kmall bir guzel gelin
Senin derdin beni deli ediyor
Gazleri surmeli bir guzel gelin
Helkeyle ilgili bir ba;;ka turku de
Bir eli helkede bir eli desti
Sudan gelir iken ugrumu kesti
AlanlUklU de k,vlrClk mesli
GardiJm guzelsuya gelir sabahtan
Sevdiginden ba]kaslna verilmek istenen gene;: klZ,
bir turkude anaslna babaslna ]oyle seslenir:
=""*'"3'B? 2 3 1
Aldlm helkeleri giderim suya
Aman zalim baba ben varmam ona
Uc; gun evvel soyledim ben onama
DardiJncu gunu yonarsm bana aglarsm ban a
Evin klZI, annenin en buyuk destegidir. Onun gelin
olup evden aynlmasl, evde bir tOr uzuntu havasl
yaraw. A;;agldaki turkO, klzln gelin olmaslyla eve
bakrae;:la su getirecek kimsenin kalmadlglnl vurgular:
Ak bakrac;lor susuz kaldl
BiJyiJk evler ISSIZ kaldl
Klz anaSI k,ZSIZ koldl
Oglun guveyi oiaYI
Gelin evine geleyi
Sozlu kul turumuzde:
inerken klkJr klklr gUIer, yukon pkarken
aglar.
Kuru girdi, <;Iktl, aglar yuzlU <;Ikt,.
gibi cevabl helke olan bilmecelerimiz vardlr.
Tencere
Tencere, Farsc;:a tenkireden dilimize ve
bir kelimedir. Yemek yarayan,
kapakll, baklr vb, madenlerden kaptlr.
Tencerenin gee;:tigi deyi?lerden bazllan
Tencere kopogml
Hafif kaynoyan tencerenin dibi tutmoz.
Tencere dibin karo, seninki benden kara.

fif
renin
Vemek Kazan.
Kazan (kazgan); dugun, mevlit, yagmur duasl gibi
ritlieller i<;:in yemek bulgur kaynatmak ve
c;ok miktarda su ve benzeri slvliann (bmegin; pekmez,
kaynatilmasl i<;:in derin ve bu amaca ybnelik
ozel maden kaptlL Buyukleri, iki taraflndan
kulplu olur. Mutfakta en c;ok kullantlan gerec;lerden
birisi de kazandlr. Bu nedenle manilerde kazana
<;:ok rastlanlr.
Kara kara kazanfar
Kara yazl yazanfar
Cennet yuzu gormesin
Aramlzl bazanfar
I(ara kazan kaynamasm
Agzm dilin oynamasm
iki sene asker aldum
NazI! yarim aglamasm
At ustune kazam
$Ik/{ kaynasm
Yeni girdin horona
Omuzlann oynasm
Oy Trabzan Trabzan
ie;i ka/ay" kazan
Efkar" gunlerime
Geldi <;attl Ramazan
<;imen usti.inde
Kara kazan kaynar ml?
Yar usWne yar seven
Orta yerde aynarml.
Seyranl, birbiriyle gec;inemeyen farkll
iki insanl anlattrken:
Gee;inemez bir sofu He bfnamaz
Bir ocakta iki kazan kaynamaz
diyor.
Bilmecelerimizde kazan sorulur:
MarkaClk, murkoClk, kulak/an sarkaC/k?
bir bilmecede ise horoz ve kazan birlikte
sorulmakta:
81<;a91 vurdum boynuna, soydum koydum koynuna?
Atasbzlerimizde kazan:
Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Kazanm yanma varma karasl bula?/{.
Erine gore bagfa kazanma gore kaynat
Kazanmayanm kazam kaynamaz,
Kazan kazana degmeyince tm demez.
Agl{ kazan gee; kaynar.
8ir sagan bir kazam kokutur.
Herkesin kazanJ kapafl kaynar
ie;indeki et mi dert mi bilinmez,
dunya kmk fwlplu kazan, bir ucundan tut sen de
kazan.
="'* S>? 232 q?2-6/ -
Sini
Sini, C;:in demek olan sini kelimesinin dilimizdeki
bic;:imidir. Sofraya yemek yer sofrasl
veya sofra altllQlnln uzerine konularak uzerinde yemek
yemek ic;:in kullanllan, genelde pirinc;: veya baklrdan
yuvarlak bic;imli tepsidir. Sinilerin ie;: yuzeyleri
veya altl kollu yildlzlar, kartal , ballk gibi
simgeler, selvi ve <;:i<;:ek gibi bitki desenlerinin
yer aldlQJ dbvme veya oyma tekniginde
zengin suslemelerle donatllmJ)tlr.
Sini, manilerimizde
en c;ok adl gec;:en
mutfak gerec;:lerinden biridir.
Bu manilerimizden
bazllan
Sini kalay" sini
Ben sevdim birisini
Cellat boynumu vursa
S6ylemem dogru5unu
Sini kalay" sini
UsW do lay" sini
Evlenmek bir keredir
de al iyisini
YLik ustUnde siniler
Derdi olan iniler
Bu nastl zalim derttir
Gunden gune yeniler
Sini surdum dolaba
Bugun kalaba
Ben yarimi sevk ettim
Ankara/dan tarafa
Ay dogar sini gibi
ikindi gunu gibi
o yar selam
Has guli.i gibi
SaphTas
Sir tas uzerine sap eklenmesiyle
Ozellikle bulgur kazanlnln
pekmez yaplml sirasinda kopuklerin allnmaslnda ve
buyuk kazanlardan su veya ayran
kullanilir. Sapln boyu, kullanlm amaCina gore
Tabalak olarak bilinen su kabaglnm
g6bekli bblumunde uygun boyutta bir delik ac;:ilJP
sapll tas olarak kullanilmasl olasJdir.
Anadolu'nun bazl yorelerinde veya
da denir. Ayrlca, ku<;:uk sap!! tas i\in
deliklz deyimi de kullanlllL
IIErine gore
bagla
kazanlna
gore
kaynat

Lenger
Kebap ve pilav gibi i<;ine \,ok miktarda yemek
konulmasma yarayan, derinligi az ve fazla yuksek
olmayan, yayvan (tabandan yanlara dogru
kenarlan enlice, bazilan delikli, buyuk baklr kap veya
sahanlardlr.
Mutfakta kuilanJian bu baklr kap, bir turkumuzde en
hassas duygulann dile getirilmesine bir ara<; olmu?tur:
i/enger attrm baga
Girtidegdiyapraga
Yar ben seni almazsam
Girmem kara topraga
Amon oman neler var
Ellerde guzeller var
Gelgide/im
Top/anacak guller var
i/engerim testim var
Baklf kabl yar
Sen benden isen
Ben de senden gec;tim yor
Aman oman neler var
Ellerde guzeller var
Gelgide/im
Top/anacak guller var
ilengerin ka/aYI
Klzlar c;eker halaYI
Her adam yar ml sever
Onun da var ko/aYI
Amon aman neler var
Ellerde guzeller var
Ge/ gidelim
Toplanacak guller var
Sahan
Mutfakta her an kullanJidlgl i<;in el altlnda
bulunduru!an, i<;inde tek yemekler
daha once yemegin ISltJldlgi veya i<;ine s!cak
yemek konarak sofraya getirilen, yuvarlak, ku\,uk,
yayvan, orta klsm! duz, kulplu, bazllarl kapakll madeni
bir kaptlr. Bunlann yassl ve <;ukur olmayanlaflna yassl
sahan, biraz derin olanlaflna da <;ukur sahan denir,
Yozgat'ta zehen, zeen, zaan bi<;:iminde de sbylenir,
Gununun buyuk bir bblumunu mutfakta gec;iren
Anadolu kad!nl, mutfak gere<;lerini, duygulann! dile
getirdigi mani ve turkulere
Bu manilerimizden bazllan
iki sahan salata
Ben istemem kaynata
Kaynatamn dilleri
O/durur gelin/eri
Saklz koydum sahana
$avkl vurdu cihana
Herkes sevdigini gordu
Dugun bayram bahana
Nina yarim nina ninay nom
Nina yarim nina ninay nom
Elmo koydum sahana
Hastaflk klz bahana
Guzeller c;ag
A/a/1m da bir tone
atallm mf yar yar gu/ij satalim ml?
Annen baban duymadan yar bize kac;allm mil
Tasavvufta irfana liNe sahan sahan yemek,
ne de kat kat elbise pe?inde olur

234 qp4?-
SeferTasl
Genellikle, yerinde ogle yemegi verilmeyen
memurlann ve kullandlgl, i<;:inde ayn ayn
iki veya Oe;: yiyeeegin Ost Oste
birkae;: kaptan baklr veya metal kaplara veri len
isimdir. Sefer taslna konulan yemekler,
genellikle soguk yenebilen zeytinyagh yemeklerdir.
Ancak gerektiginde bir kaba
kue;:Ok bir oeak veya Ozerinde ISltabilir.
Sefer taSlnln her kabl tabak olarak da kullandlr.
TOrkOlerde sefer tasl :
Oagda yaYlYor mandasl
Bir elinde sefer taSt
Eve gee; d6ner gocasl
$u Burgaz'm guzefleri
".,,'==>
235
YagTavasl
Bazl ama ekmegi ya da borek sirasinda
bazl ama veya boregin Ozerine sOrOlen yagln
erit ildigi (daglandIQI), genellikle baklrdan
e;:apl 20-25 em. araslnda kapakslz,
tek kulplu veya sapll mutfak kabldlr.
Bilmecelerimizde tava, kuyruklu hayvanlara

Kara kediyt kuyrugundan asarlar.
Kara kuzgun, kuyrugu uzun.
Hindi kumeste,
kuyrugu dl?anda.
Tava tOrkOlerimizin birinde gec;:mektedir:
Katmeri ince ac; yagm sakmma
Sakm ama yogi koma
ince etten olur hem de e;uflanma
Tavada bir klzt! halo/sun

Genellikl e baklrdan yapllan tasl, yemekte
sunmak ic;:in kullanilmaktadlr. tasl, c;:ocuk
egiti minde kullanilan yanlltmaealar ic;:inde de yer allr:
Oc; tas has
Oc; tunc; tas kayl51
tasl i/e has tas
kayl51 ho;afl.
Mani:
Vi!ine a/dim bir kasa
Ooldurdum basa basa
iftarda ic;eyim diye
Ho?af koydum bir tasa
(c;anakka/e)

aldlm
bir kasa
Doldurdum
basa basa
iftarda
diye
koydum
bir tasa:'
Sut ve Slit Orunleri
VaYlk
Tereyagl elde etmek i<;in slitUn i<;inde dovuldligu
veya <;:alkalandlgl yaYlk, deriden ve
topraktan yapllabilir, Toprak yaYlkta <;:alkalama
yapdlrken yaYIQln agZl, temiz bir kuma? ya da bez
par<;:asl He kapatlllr. Bir sure c;:alkalandlktan sonra
yaYl9Jn gbvdesinde bulunan ku<;:uk bir deJi kten
i<;:eri ince, uzun bir sopa sokularak yagln uste <;lklP
<;Ikmadlgl denetlenir, Yag uste <; Iktlysa c;:alkalama
tamamlanml] olur.
Deri yaYlk, tulum olarak <;:Ikanlml] koyun derisinden
yapllan yaYlktlr. Arka klsmlndaki delige, parmak
kallnllglnda iki ucu yontularak ve igne
denilen yuvarlak bir aga<; gec;:irilerek elde edilen
bu yaYlkta, sutUn kaymagl yayliarak tereyagl yapdlr.
Bu yaYlktan C;lkan ayrana da katlk denir.
Ankara havalisinde buylik yaYlga <;:alpak hatun denir.
YaYlk ve ayran kliltUru, Anadolu'da ]oyle <;Ikar:
Ayran! yak ic;meye, koprLi ister gec;meye,
Diyarbaklr'a ait bir tUrkude:
YaYlk yaydlm kolum
Kolumdan kal baglm
Benim gdnli.im sana
Sen in gonlLin kime
Erzurum'a ait bir tLlrklide ise:
YaYlglml kurdum daze
Ela g6zler suze sLize
Gaynanam geldi mi size
item old!, sitem oldi
Ben yaYlk yaymayman
Ben bir gLizelsarmayman
YaYlglmm agzl demir
Ben yayanm gumur gumur
gelirse kar temir
Mani:
Yayladan ml geliyon
Slrtmdaki yaYlk ml
Ben sana ayakkabl verdim
Ayagmdaki c;ank ml (Amasya)
Ayagmda yak
Ayran yaYlk yak
Gorenler olur
Sen! goren aylk yak (Malatya)
YaYlk ayranlyla ilglli bir dua ornegi:
((ocugunuz) Ana-baba ekmegine kuru,
ayranma duru demeye.
Ekmegin kuru, ayranm duru ola.
Isparta'ya ait bir turkude yaYlk
]oyle gec;:er:
YaYlkta da vardlr sUdLim
Galmadl benim umudum
NasJl verdin ben! ana
Gel!nlige guccugudUm
Mani:
yaylk gomLiler mil
Dertsiz iniler mil
Akrenine
guler mil
YaYlgJn soruldugu bir bilmece:
Dagdaolur
Dagda biter
Ovaya gelir
Dum dum oter
VaYlk Vastlg.
Toprak yaYlk sallanlrken yaYlgln altlna konulan yastlktlr.
Boylece yaylk, yere veya insanln dizlerine c;:arpmadan
sallanabilir.
2 3 7 c??46"=._
"Ekmegin
kuru,
ayranln
Siit Siizgeci
Egilerek bir tahtanln gerilen
tOlbent veya kil orgulerin ustOne dbkulen sutun
suzulmesini saglayan bir ara<;tlr. Kddan orulu sut
5uzgecine, ybresinde <;a<;an da denir.
Siit Siizegi
Ortasl delik bir tahtaya gerilen tLilbent ile sut 5uzulerek
kullanlma hazlr duruma getirilir. Bu da diger sut
suzge<;leri gibi kullanlm amact aynl olan bir
suzge<; Osmanllca'da rauk oiarak bilinir.
"Sut ile suzegin arastnda durmak" deyimi, hie;:
durulmayacak yerde, uygun olmayan bir yerde
duruldugunu belirtmek i<;in kullantllr.
Tlklr
Tlklr, aga<;tan egriltilerek
tahtalann birbirine tutturulmaslyla
sut ve 5Ut urunlerini kullanllan bir ara<;:tlr.
tlktrlnda" deyimi ile yolunda oldugu
anlatillr.
Peynir Kahbl
Peynir, daha yogurt yapmak i<;in sOt kaynatlllrken,
olan sute denir. Peynir ayn bir mayalama yolu
ile elde edilen bir sut urunudur. Bunun i<;in de peynirin
pek <;ok ve Peynirin tLirlu
kurut, <;bkelek, lor, teleme denir. Bugun Anadolu'da
kurut denince daha <;ok hatlra "<;bkeiek kurusu" gelir.
Ashnda <;bkelik veya <;bkelek, peynir de degildir. Yagl
yogurdun kurusudur. Tabii olarak her bblgeye
gore, buniar arastnda ufak farklar vardlr. Peynir
mayalamak i<;in kullanilir. Tenekeden yaptlan peynir
kabl deliklidir. Bbylece mayalanan peynire bu deliklerin
izleri gec;:er. Peynir mayalamak aZlgl elde etmektir.
--"'*SF& 238 q2?<L....-
Peynir Doveci ve Kupu
Peyniri basmak olarak adlandmlan berkiterek
koymak i<;:in kullanilir. Peyniri c;:anak k;ine
amaclyla peynir dbveci denilen kalln bir sopa ile
peynirler ezilerek bastlrlilr.
Peynir kupu peyniri uzun sure saklamada
kullanilir. yaplmlnda kullanilan
topraktan kupun
peynir, burada hazlrll k i<;:in saiamurasl

uzun sure korunabilir.
Kulek
Aga<;:tan olan kulek, bir peynir saklama
kabl olup derince ve ustUnde yuvarlak tutamagl olan
silindirik bir kovadlr. Kulek yaplmlnda genellikle ince
sunta kullanillr. Kbylerde i<;:ine sut sagmak, yaYlktan
<;: Ikan yaglan toplamak amaclyla da kullanilir.
Peynir hazlrllk amaClyla burada saklanlr.
Ku<;:ukl erine bal , tereyagl ve yogurt gibi
konur,

-J" 4S ...
1 I I f
,
' . ,... , oj
.c. l '"

IIKIIdan orulii
slit suzgecine

yoresinde
da
denir:'
Hamur
Hamur Teknesi
Hamur teknesi ; i<;:i tek par<;a <;am agaCi ndan
ic;: inde ekmek, yufka veya bazlama halTlurunun
yogruldugu mutfak gerecidir. Hamur teknesi,
kimi zaman yemek sofrasl yerine de kullanillf.
Hamur teknesine, Anadolu'nun yerlerinde
ekmek teknesi, karma<; teknesi ve <;:akma da
denil mektedir. Ardahan ybresinde kesren,
Devrek y6resinde gavata adl yla tanlnan ham ur teknesi ,
Osmanll ca'da nave, Oguz TOr k<;:esi'nde <; Ittli lgl z
diye bilinir.
"insan bir hamur teknesi boyundadlr ama her
her varllktan yOcedir:' diyen Mevlana, insan sevgi sini
bir tUlkuya
Urfa'da Bertiyan hamur teknesi
Ozerine oturtulan gelinin kinas) yaklldlktan sonra
kuru OzOm sa<;:rllr (Sa<;:1 gelenegi).
Evli ligin ilerleyen yillarmda dogan ve
hal en c;:ocuklarln
en sonuncusuna
"tekne kazlntlsl " denilir.
Pir Sultan/1m der ki kaynar
Tekne hamur kalmaz ekmek pi?ince
Adem Ata okuzun c;ifte
irec;berler ho?c;a gorun okuzu (Pir Sultan Abdol)
J(aygusuz Abdal bulunca
Gel otur pilav gelince
On tekne homur halince
Bir onan <;oreg olur (Kaygusuz Abdal)
Yag yag yagmur
Teknede hamur
8ahc;ede c;amur
Ver Allahlm ver
Sicim gibi yagmur (Yogmur Gelini Oyunu)
Ac;m gozu ekmek teknesinde olur. (Atasozu)
Yassl
Yassl aga<;:, Divanu yasgac;:, yasl Ylgat;: ve
yastlgac;: olarak gec,:mektedir. Anadolu'nun buyuk bir
kesiminde yaslaga<;, Gerede'de el yaslagacl , Simav'da
yastlgec,: ve Gediide yastlgac,: olarak adlandlrtl lr.
Yozgat'ta ise ekmek tahtasl denir.
Yassl a9a<; uzerinde hamur ac;:maya ve hamur
yapmaya yarayan, dikdbrtgen bic,:iminde, bazil anntn
dart dart kuc,:uk ayagl olan, genellikle de
kuc,:uk bir sapl olan aga<;:tan tabladlr.
Aynl zamanda sacda pi?irilen yufka ekmeklel'inin
list uste konulduklan buyuk yayvan bir tahtadlr.
Elek
Elek, agac;:tan uretilmi? bir kasnagln,
bir taraftnln ince telle kapianmasl sonucu olu?turulur.
Bu telin gozeneklerinin bliyuklugune bagll olarak
adl ve dolaYlslyla kullanrm bi<;: imi degi?ir. Un, kahve,
kepek ve bulgur elekleri, ince (ku<;:uk gazenekli )
ev elekl eridir. Anadolu'da ince elekler i<;:in elenen,
eleymen gibi kakleri Turkc,:e olan sozler il e tanta gibi
sbzcukler de kullanllmaktadlr. Anadolu'da kll eleklere
car adl verili r. Ozerinde mlSlr ve tamburaya
benzer Izga rall eleklere de dambara denir.
!<ul turClmuzde elek kullanlml c;:ok eski danemlerden
bu yana vardlr. Dede Korkut kitabtnda ?u saz yer alir:
8u Ylk,fasl evde, un yak, efek yak.
Anadolu'da gunumuzde de uygulanan dugun
gelenekleri ic,:inde oglan evinde dOgOnun ilk gunO,
odanln ortaslna bir <;:uval konur. Onun ortaslna da
bir oklava c;: akilir. Sir de elek konuL Gelinle damat
zengin olsun di ye elegin ic;:ine de para atilir.
Gelenler c;:uvaldan un allp elegin i<;ine dbkerler.
Tekirdag ybresinden elekle ilgili bir bilmece:
Tmglr elek, tmglr / flim un/u, karmm
tepeler Kar sepeler
Ah;aC/k buluttan kar yagar.
Atasbzu: Yen ice elek duvarda gerek. (DOzce)
i?i nin ehli olduktan sonra yerini, genc;:lere
blrakan yet i?kinler, "Ununu eledi. elegini
duva ra astt" sbzuyle onuriandlrlliriar.
IIYag yag
yagmur
Tekneae
hamur


Ver Allah'lm ver
Sicim gibi
yaamur:'
ElslYlran
Anadolu'da igsiran, Afyon ve C;:anklrl 'da eysiran,
Gerede'de egsiran, Gbrdes'te Iskaran,
Gediz - KOtahya'da Isklran, Batl Trakya'da ISlran,
Ankara'da Isirani ve Aksaray'da sirani adlarlyla bilinir.
Demirden olan elslYlran, hamur kesme veya
hamur teknesinden hamur kazlma
kullanillr, Buyuk tencerelerin diplerinin
kazlnmaslnda da
kullanillr.
Sacayagl
Sacayagl, ustUne sac veya tencere, kazan vb. gere<;:leri
koymaya yarayan demirden bir ara<;:tlr,
Eskiden yemek i<;:in odunla ISltllan ocak,
t andlr veya kuzine kullanllirdi. Yemekler; topraktan,
bronzdan, baklrdan ve demirden tencere ve
tavalann ic;eri sinde bu ocaklarda
Soz konusu ocaklann i<;:inde, tencere ve tava
i<;:in sacayagl veya 0<;:10
(sacayagl benzeri) ozel bir bblum
Tencere, bu bolmeye altlnda odull
yakllarak
Sacayaglna, eski Turkler brku<;: derlerdi.
Tatar go<;:menleri,
sacayaglna derler, Mudurnu halk dilinde sacicak,
Antalya'nln Kbyu'nde ise sagacak olarak bilinir,
Yemek buyuk kolayllk sagl ayan bu alet,
aynl zamanda yakltln ekonomik kullanilmaslnl
da saglar. C;:unku uzerine konan tencerenin
baslp sonmesini bnler.
Ot; ayakl! zembil / Ben otoom sen bil
Ot; ayakll fiI, slk kendini bil (Tekirdog)
Sacayagl ve tavaYI bir arada soran bir
bilmece:
At A rap
. -"'S-""'"

Denizli'de attlrga<;:, Klflkkale'de Yozgat'ta
evirge<;: ve bazl yorelerde c;:evirgec;: olarak bilinmesi
yanlnda; Boyabat 'ta buslegec;: (buslege<;:),
Safranbolu'da bislege<;:, iskilip - C;:orum'da bisleec;:,
C;:ankm'da biklegec;: ve Gerede'de pislahac;: olarak
adlandmllr. yufkall1n sac uzerine
konulmaslnl, aktarilmaslill ve yufkanln (veya
gozlemenin) sac uzerinden allnmaslnl saglayan;
uzun, dar (en fazla
el kadar olan), ince ve yassl tahtadan
sapll bir ara<;:tlr.
Oklava
Anadolu halk aglzlaflnda oklavaya, okla, oklaa
(Batl Trakya), oklaa<;: (C;:orum - iskilip), oklag,
oklaga<; (C;:anklfl, Boyabat), oglagl, oklava<;,
(Safranbolu) ve okiavi sozcukleri
kullanilmaktadlr. C;:an<;:u ise hamuru
a<;:mak i<;:in kullanlian bir oklavadlr.
Hamur a<;mak ic,: in kullanllan,
silindir bi c;: iminde, kulianlm
amaclna bagll olarak uzun
veya klsa boyda, kalln veya
inee, tahta sopa veya
degnektir. Kalin ve
kl sa boylu olanlartna
merdane denir.
Yufka yaplmlnda, hamur a<;:an bayanlar hunerlerini
oklava ile gbstererek hamuru ylrtmadan a<;:maya
Anadolu'da yufka a<;mak kadar
yufka yazmak de kul lanilir.
Anadolu'da "oklava yutmak" deyimi, dimdik duranlar
i<;:i n kullanllan bir tanlmlamadlr, Aynca, ozellikle
kadlnlar, c;:ocuklannln yaptlklan bir
c;:ocuklan korkutmak amaclyla bak almlYlm oklavaYI
elime tehtidini yaygln oIarak kullanlrlar.
244
Sac
Sac, demirden yayvan bi<;imde bir gere<;:tir.
Genellikle, ekmek, yufka, bazlama, tek kat
borek, etli ekmek, g6zleme, pide ve katmcr
i<;in kullanlllL AYrica sac, i<; yuzeyi iyice temi l !endikten
sanra sac kebabl i<;in de kullanllabilir.
Sac altlna yakllarak ISltillr.
Bu gu<;:lu bir degHdir. Ekmek yapll1rken
yaklt olarak genellikle sac;:kl kullanilir. Sa<;:kl, ekmek
i<;:in flflnda veya tandlrda yakilan, iri samanla
davar gubresidir. Sa<;kl hafif bir ate?
sagladl91 i<;:in ekmek yanmadan pi?er.
Sac, ozenikle kurban bayramlarlnda <;:ukur klsml
yukan getirilerek kavurma yapmak i<;in kullanilir.
Turku:
ACI biberim aCl
Ocaga koydum saCl
$imdiki klzlar ka<;lyor
(BandlrmaIJ guzelim)
Nedir bunun ifaCl
(Bandlrma)
Sac duzene girer hamur tUkenir,
i? duzene girer omur tLikenir.
(AtasozU)
Ayagl
Bazlama ekmegi ya da b6rek sirasinda
yi yecegi n uzerine yag surulmesini saglayan
bir <;:e?it Tav?an ayagl,
yumu?ak. almasl, killannin Sik almasl
ve yagln kolayllkla surulmesine
alanak vermesi nedeniyle kullanilir.
IISac diizene
girer hamur
tukenir,
duzene
girer omur
tukenir:'
Yaprak Sarmasl
Turk mutfaglnln vazge<;:ilmezlerinden alan
yaprak sarmasl; bayramlartn, Ramazan aYlnda
if tar 50fralarlnln ve davetlerin
Zeytinyagll ya da etli yaplilr. Asma yapraklan ve
pirin<;: veya bulgurdan i<;: hazlrlanarak yapdan sarma
uzun zaman alan zahmetli bir yemektir.
Yaprak sarmaSl, ne kadar ince sanllrsa 0 kadar klymet li
olur. ince sarmaYI anlatmak amaClyla "kalem gibi
sarmak" deyimi kullanilir. "Parmaktan kalln dolma saran
evde kallr" ile ince sarmanln bnemi vurgulanlr.
Ev hanlmlarl uzun zaman alan bu yemegi
yapmak i<;:in bir evde toplanarak imece usuluyle
klsa surede yaparlar. Yapmasl olduk<;:a zahmetli alan
bu yemek ile ilgili bir hikaye anlatillr:
Eski zamanlarda bir adam ?ehre gitmi?, gittigi yerde
ilk kez yaprak sarmasl hayran yapan
ev sahibinden tarifin; alml?, k6yune donunce karlS/na
Ak?am buyuk bir heves/e sofraya
oturmu?, hamml sarma/an afiyetle
yemi?/er. Hamml merak "Bey nas" olmu?
mu" diye Adam da "Val/aha hamm
o/maslna, fezzet aym ama orda yedigimde agzlma bu
ipler gelmiyordu" Meger kadlncaglz sarmaStnl
beceremedigi i<;in iple baglaml?
247
"Parmaktan
kahn dolma
saran
evde kahr:'
Madlmak
lVIadlmak Turkiye'nin pek c;:ok yerinde yabani
bir ottur. Nisan ve maYls aylarlnda kadlnlar ve gen<;:
klzlar gruplar halinde madlmak toplarlar. Fakir
sofraslnln yemegidir. Kisa sapll olan madlmak bir
vitamin ve mineral deposudur. Yazln taze, kuru
veya konserve olarak tUketiliL Madlmak onun tadlnl
bilenler ic;in bylesine degerlidir ki madlmak uzerine
oyunlar oynanml? ve tUrkuler
Madlmak Oy/um Oy/urn
Madlmak oylum oylum
Geliyor civan do boylum
Civan boy/um gelirse
olur benim de g6nlUm
Oy madlmak teke tuke sakaft
Oy madlmak evelik yemlik
Oy madtmak yemlik oy madlmak
Madlmak bi?er oldu
Tencerem ta;ar oldu
Gunde yedigim ;amarlar
Bir iken oldu
Oy madtmak teke tUke sakalt
Oy madlmak evelik yemlik
Oy madlmak yemlik oy madlmak
Madtmak bic;im bic;im
O/uyom senin ic;in
Madlmak toplar iken
<;itim
Oy madtmak teke tuke sakal!
Oy madlmak evelik yemlik
Oy madlmak yemlik oy madlmak
249
"Ah madlmak
madlmak
Yar madlmak
madlmak
Don de bir yol
eri bak:'
Manti
Hamur ve et ile yapllan manti Kayseri'nin en gbzde
yemegidir. Otuz altl manti oIdugu soylenir.
Bunlar araslnda en yaygln olanl etl; mantldlr.
Mantlnln nastl ortaya C;:lktlglna dair bazi soylenceler
vardlr. Mantlnln men-tu (ben-sen)
kelimelerinden geldigi soylenir. Rivayete gore:
Vaktiyle bir kadm, evde kardlgl hamuru oklava ile
et koyup suda ogle vakti
tarladan gefen kocasmm onune
Adam, 0 gune kadar gormedig; yemege
bir ve
- Hamm nedir bUt ne olacak?
Diye sorunca kadm:
- Men-tu (ben-sen) yiyecegiz
Men-tu kelimesi zamanla halk agzlnda manti
I<:ayseri 'de anneler ogullanna klz begenirken
mantlYI nasil yaptl<Jlna Geli n adaYI ka;>lgln
251
ic;:erisine ne kadar <;:ok manti tanesi slgdmrsa 0 kadar
marifetli saYlllrml;>. Bu saYI bir ka?lgln kirk
manti tanesinin slgdlrllmaslndan dolaYI kirk olarak
belirlenmi?tir. Geli n reyhanslz manti yaptlysa acemi
olarak degerlendirilirmi? toplanan reyhan
<;:i<;:eklerinlll yapraklannl ozel olarak kurutup sumak ve
naneyle bil'l ikte mantlnln uzefine serpmek
Kayseri'de halk araslnda manti gOnleri, mantlll geceler,
mantlll oturmalar ve bazi organizasyonlarda manti
yapma ve yeme yafl?malan duzenlenir.
Manti c;: e?i tli yemek destanlarlnda yer alml?
hakklnda ;;iirier
Klyma ile macun olur sogam
En makbulU ufak ufak olam
Kirk tanesi bir kailga dolam
Duvakla orWIU gelinsin manti
Kimselerin degif benimsin manti

IIKlyma ile
macun olur
sogan.
En makbulu
ufak ufa
olanl
Kirk tanesi
bir
dolanl:'

Hicri takvime gore Muhalrem aylnln onuncu gunO
gOnudur. Muharrem ayl boyunca
dagltilir. A?ure; kuru bakliyatlar, kuru incir,
kuru kaYlsl, Ozumu, portakal kabugu, flstlk gibi
malzemelerle yapilir.
Halk araslndaki inanca gore, Nuh'un gemisinin
Cudi Oagl'na oturmaslndan sonra gem ide bulunanlar
tufandan kurtulduklarr i<;in bir borcu olarak
gem ide arta kalan nohut, bugday, uzOm, bakla tum
mevcut yi yecekleri ve bunlardan bir <;orba
<;orbasl yapllirken c;:ok farkll
malzemeler konuimasl, Nuh gemisinden gelmektedir.
Ancak, GOnL/ne ait rivayetler de vardlr:
islam gelenegine gore Adem peygamberin
tovbesi gunu kabul
israilogullarr Firavun'un zulmunden
Hz. Musa Klzlldeniz'i ibrahim Peygamber de
yine yanmaktan bugun
Yakup Peygamberin oglu Yusuf'a GunO
islam aleminde aCI bir olay da
bu gun gerc;: ekle?mi?tir. Hz. Muhammed' in
torunu Hz. Huseyin Kerbela' da
Bu baglamda, bOWn islam mezhepleri ve
ozellikle de inanctnda ve Alevi inanclnda
bu gOnOn kutsal degeri ve anlaml vardlr.
Gunu, bolluk ve bereket simgesi kabul
edilmektedir. Yapllan <;orbaslnln, bOtun YII
boyunc:a bolluk ve bereket getirecegine inanilir.
Ozellikle klz c;:ocuklan olan ailelerin c;:orbasl yap'p
dagitmasl sosyal ve kOltLirel bir halk inancld,r.
c;:orbasl, Gunu'nden bi r ay sOresince
yapilabilmektedir. Her gun bir yaptlgl
arastnda dagltilir.
253 C1if:?+G=
"Muharrem
aYlboyunca
vlerde


dagltlhr:'
-

Ges Kazan.
Ylkamaya giysi kelimesinin
ges Ylkama denilmektedir.
5uyunun ISltildlgl ve kaynatlldlgl
bu kazan, C;:ift kulplu olup 50-60 em. taban c;:aplndadlr.

Toka<;, Ylkarken kullanilan, tahtadan, yassl bir
tokmaktlr. Ylkanaeak olan buyuk bi r
uzerine serilip tokac;: yardlmlyla vurularak
Legen
Legen. genellikle ic;:inde bir Ylkamak ic;:in kullanllan
metal veya plastikten yapdan yayvan bir tUr kaptlr.
Daha c;:ok legeni kulianlml dilimizde yayglndlr.
"Sir klzl legen alma" deyimi dilimizde
kullanllmaktadlr.
.... S'? 257 q::p.k"=

bir sofu ile
binamaz.
Bir ocakta
iki kazan
kaynamaz:'
Hamam
Temizlenmenin tarihi, gOnumuzden binlerce yll
oncesine dayanlr. Turk kOltUrOnde temizlenme
mek2lnlanndan biri olan hamam etraflnda bir kultOr
Hamam torenleri, hamam eglenceleri,
hamamla ilgili maniler ve tOrkuler bu kultOrun
bazlOrOnleridir.
Anneleriyle beraber hamama gelen erkek <;ocuklafln,
buyudOkleri artlk kadmlar klsmlna giremeyecekleri
natlrlar, anneleri eglenceli bir
?ekilde"Haftaya kocanl da getir hanlm
l
"
sbzuyle
Erkek ve kadl n hamamlnln ayn olmadlgl zamanlarda
gunduzler kadlnlara aynllr, erkekler sabah erken
saatlerde ya da gece Kadlnlar oylesine
yeme ic;meli, oylesine cOmbu?lu ki,
hamamln temizlenmesi iki saate yakln surdugunden,
erkekler pek Yine evlilik c;:agrna
klzlar, once hamamda gbrucOye

bu yana hamamlar, surekli
yanl sira ogullarlna klz bakmaya giden annelerin de
ugrak yeri olmu? KIZ istemeden once vucudunda
bir kusuru olup olmadlQlnl gormek amaclyla gelin
adaylan, inceleyen gozlerle suzOlurmu?
Hamam, hanlmlann en dedikodu yaptlklarr,
hep bir aglzdan yerler haline
Toplumda hamamla ilgili bir<;ok benzetme gunluk
konu?ma dili kullanllir olmu? Hamamla ilgili
sozlerden birkac; ornek ?oyle:
Herkesin aynl anda ve yuksek sesle konu?maya
ba?ladlQI yerlerde"BuraYI kadlnlar hamamlna
<;evirdiniz" diyerek uyanda bulunulur.
Bulunulan ortamln sicakllgrni anlatmak ic;in
"hamam gibi" benzetmesi yapilir.
Bir 0 i?in ?artlanna raZi olmak zorundadlr
goru?unu dile getirmek amaClyla
"Hamama giren terler" atasozu kullanlilr.
Geri verilmesi gereken paranm allnamadlgr
durumlarda bagl?lamak anlamlnda
"Kalan para, hamam parasl olsun" deyimi kullanillr,
GbzO yukseklerde olmayan servette IsrarCI
olmadlklannl belirtmek zamanrn en degerli
olan "Handa, hamamda gbzum yok"
deyimini
Hamam taklml, hamamda kullanllan havlu,
kese, tas, tarak gibi meydaria gel ir.
Bu sarrldlgl veya beze de
hamam boh<;asl denir. Hamam taklmlafl, genellikle
birlikte ve i<;indeki ewa1ar da
olarak tanlmlanlr. Hamamla ilgili bir ka<;
atasbzO ve deyim:
iki bir hamama yam?",
Dugune gider zurna begenmez, hamama gider kuma
begenmez.
Hamama gider kumaya, dugune gider zumaya o?lk alur.
Eski tas eski hamam.
Guzele uykudan kalkmca, hamamdan gelince
bakmal!.
-- <;i? 25 9
IJDugune
gider zurna
begenmez,
hamama
gider kurna
begenmez:'
Nahn
Genellikle banyo veya hamam gibi nemli oftamlarda
kaymamak ve ayaklann ISldan rahatslz oimamasl
amaclyla giyilen ve abanoz veya gurgen gibi
sert aga<;lardan tek p'ar<;a olarak oyulup yapil an
daha sonra uzerleri suslenen ozel banyo terl ikleridir.
Nalin, Arap<;:a na'leynin dilimizdeki

Hamamda brtunmek i<;in kullanilan ince dokumadlr.
Bir turkude
af eyle
Gorusuv helal eyle
itende
Sen ben; defla/ ey/e
Gidiyun pe?tama/un
Solsun gol/an solsun
Alir seni
Her ne a/ursa alsun
Takunya
Takunya, hamam glbi zemini Islak yerlerde kullanllan,
agae;:tan bir terlik turudur.
Bazi yorelerimiz de nalln olarak da
Bir turkude takunya:
Takunya naltndlr, c;ak c;epil
iC;i kliftDr, c;abuk klzan c;iti/
)ubatta gucuk, yataga mit!1
Belkiye el/am diyarfar bizde
HamamTasl
Hamam tasl, banyo ve hamamlarda
veya kurnadan su allp dbkunmeye yarayan
yayvan bir kaptlr. Eskiden evlenecek olan
gene;: klzl n <;eyizine bir baklr hamam tasl konulurdu.
Kil Tas.
Kil tasl, i<;ine kil denilen ve gerek gibi sa<;:
ternizliginde gerekse deterjan gibi giysi temizliginde
kullanllan bir topragin IslatildlQI
genellikle bal(l(dan ku<;uk bir kaptlr.
260 02- ,
Hamam Kesesi
Kese, Ylkanlrken kir S;:lkartmak ic;in ele ge<;:irilen
vOcudu ovmaya yarayan cep bi<;:iminde yapllml ?
tek gbzlO bez eldivendir. Kese, farkll yorelerimi zde
farkll adlar i<astamonu Tosya' da Tosya kesesi,
Denizli'de erkeklerin kulianmasl is;:in yapilan keseye
bekar kesesi ya da yalnlz adam kesesi denmektedir.
Kernip
Kernip, kabakgillerden, alt bblumO ]i?kin,
bir<;ok ybrede kurutulup su kabl olarak kullanilan
asma kabaglndan yapilml] bir tOr avadanllktlr.
Genellikle Akdeniz 8olgesi'nde kullanlml yaygln olan
kernip (halk araslnda kernep olarak da bilinir),
banyo yaparken su d6kmekte kullanildlgl gibi
SU, ayran vs. is;:mekte veya ka]lkllk, tuzluk olarak da
kullanllmaktadlr.
Eskiden <;:ok aklill
olmadlQI dO]unOlen
ki]iler i<;:in
"kernip kelleli"
deyimi slk<;:a
kullanilmaktaydl.
. 261
Lif
YiI<anmak i<;:in kullanilan bitki telleri demeti veya tUriu
ipliklerden yapdml] brgudur. ilif olarak da adiandifilir.
KemikTarak
Manda veya keS;:iboynuzundan yapilir. Soz konusu
boynuzlann <;:Iklntilafl, kaba yerieri, keskiyle kazlilir.
Oi]ler ac;il dlktan sonra da bu kez rende ile duzlenir.
Daha sonra kec;e s;:arkta zlmpara yapilarak pariatilrr.
Tarak
agaclnlrl sert, dOzgOn,
sari renkte kerestesinden yapdan taraktlr.
8ir<;ok gereksinimi varken gereksiz ozenti ve
gosteri]le ugra]anlar i<;:in
"Kel ba]a ]i m?ir tarak" atasozu kullanilrr .
if2..L.L.-
"Kel


Dokumaclilk
Dokumaetllk geleneksel el sanatlarlmlzdan biridir.
E.skiden hall , kilim, yatak, yastlk brtQsu gibi gunluk
kullanlm elde dokunup kull anillrken
gunumuzde el dokumasl urunler <;eyiz e;;yasl veya
hedi yelik olarak satilmaktadlr.
Dokumaclhk
<;edene
kendirin tohumudur. Kadlnlar, kec;:i klliannl,
koyun yunlerini ve <;edene saplanndan uretilen kendiri
terbi ye edip egirip boyayarak gunluk
kullanilan c;:ul, kilim, bez ve binlerce yildlr
bic;:imde tezgahlarda dokur veya
uygun lineri brerler.
manilerimize de konu
C;lt C;lt c;edene
Sarbedenibedene
DtJnya dolu yar 0150 da
Alacaglm bir tane
Yun <;ubugu
Yun c;:ubugu yunle(ifl temizlenmesini saglayan
c;:ubuktur. Bazi ybrelerde yun c;:ubuguna <;:Irpl adl da
verilir. Yun c;:ubugu, taze sbgut, kavak veya ilgln agaci
dallndan tarafl kalin, u<; tarafl ince bir
sopadlr. Yun C;:lrpma yapan C;: lrplcl denir.
(:lrplcl, bir bez ic;:ine doldurdugu yunlere, c;:u bukla hlzll
bir bic;:imde vurur. Her sonra yune
durumdaki c;:ubugu, bu kez yere yakln bjr sevi yede
birkac;: kez daha vurur. Bu Slraslnda pislikl er
yere dbkOlur ve temizlenen yOn kabam.

Yun Taragl
Ylkanlp temizlenen koyun yunu, iplere seriierek
kurutulur. Kuruyan yun ise yun taragl iie tarama
gec;:irilir. Yun taraklafl, genellikle yuzeyi
ol an bir tahtaya c;:iviler c;:akilarak yapillr.
YOn tarama slraslnda yunu tarayacak
yere oturur. Tahtanln <;i visiz uzun taraflnl dizinin
aitlna ailL Yunleri iki eliyle c;:ivilerin uzerine batlflr.
iki yana dogru hlzla c;:eker. Tarama amaCl ,
yOnun a<;ilmasl ve egirme
kolayilkla yapilmasldlf.
Yun taragl ile ilgili bir bilmecesi
Biz biz idik
Otuz iki k,z idik
Ezildik bLiziJIdLik
Bir tahtaya dizildik
Dokuma Aleti
(:Ital ardan dikdbrtgen bic;:iminde
iki basit c;: erc;:evenin klsa kenarlarl ortasl na
deliklerden demir veya agac;: bir
c;:ubugun geC;irilmesiyle
olu?an ip dokuma gerecidir.
265
1I<;lt
Sar bedeni
edene
Dunya dolu
yar olsa da
Alacaglm bir
tane:'
Hall
Ev ic;:ine serilen ewalarln hall gelir.
Yere yaymak ve duvarlan kaplamak i<;:in brme
veya dOgumler bi<;:iminde baglanmaslyla
yunden veya ipekten dokunan boyda
askl ve yaygdardlr. Anadolu'nun hemen her ybresinde
dokunan halilar, dokunduklarl yere gore ad,
On ve deger
Hal! onunde oturmu;lar
Sana neler getirmii/er
Giyecek
Yarenim kman kutlu olsun
Kaylmm dilin tatll olsun
Gurbette taia yas/anmayan
evdeki halmm klymetini bilmez.
Hayat Agaci
Hayat agaCi rnotifi; hailiann pek <;:ogunda
madalyon bulunur.
Bu aga<;:, <;:ok suslemelerle bezel idir.
Dailannda bazen meyveler, bazen <;:i<;:ekl er,
bazen de yapraklar bulunur.
Dokuyana ve kullanana uzun 6mOr
getirecegine inanlilr. Meyveli olanl bereketi ;
yaprakll olanl uzun bmrO, <;:i<;:ekli olanl ise
gOzelligi ifade eder,
Muska ve Nazarhk
Halilara dokunan muska ve nazarllk motif1eriyle
kem g6zlerden korunulacaglna inanillr.

Halilara dokunan ku] motif!; mutluluk, keyif ve
sevginin semboludur. GOt; ve kuvveti simgeler.
Ku?lar aynca ilahi mesajcilara ve
uzun bir ya?ama i?aret eder. Haillara dokunan
bayku] ve karga gibi ku?lar k6tO ?ansl;
kumru, gOvercin ve bOlbOller de
iyi ?anSI simgelerler.
Pltrak
Bir bitki olan pltragln kem bakl]lardan
koruma gOcOnOn olduguna inanildlglndan
halilara 51kllkla dokunan bir motiftir.
Pltrak aynl zamanda bollugu ve
bereketi de simgelemektedir.
Kupe
Hall dokuyan klzin evlilik istegini belirtir.
Hall Yastlk
Hall yastlk, genell ikle ve
Mucur c;:evresinde yapJllr. Bir hallda dar su,
geni] SU, 5andlk, top ve ko?e bulunur.
Bunlardan her biri farkli desenlerle suslenir.
Desenleri n kenarlan renkli
birkac;: ku]akla <;:evrilir.
Kilim
Oda ve c;:adlrlann zeminine sermek i<;:in
yOn ipliklerle tezgahta gibi dokunan ve
halldan daha ince olan yaygl ve brtOlerdir.
Anadolu'nun geleneksel evlerinde,
halldan <;ok kilim kullanllmaktadlr,
Kilim kena(f yandl
Her gelen dugun sandI
G6vu blraklp
Gelin kupeye kandl
,;'.;. .... '-*
IIGurbette

yaslanmayan,
evdeki hahn In
klymetini
bilmez. "
. ..
"", y
- /f <'" , .. :; .
EI'.-a
.
<;.\:
271 4!!2"' .L---:
OymaclllQI
oymaclilgl, agacln yani kerestenin birtaklm
aletler yardlmlyla meslegidir. Oymaollk
sanatlnln en fazla kullanlldlgl alan susie me alanldlr.
Kapl, pencere, mobilya, db;;eme yatak ve yatak dolabl
bu suslemelerin gelir. Oyma yapllmadan once
kallp hazlrlanlr. Kallptaki desen oyulacak tahta uzeri ne
kur?un kalemle c;:izilir. Tahta uzerine <;izilen desen
iskarpela ve tokmak yardlmlyla dikkatlice oyularak
urun tamamlanlL Ah;;ap oymaollglnda ba?llca
kullanilan aga<;:lar kaYln, gurgen, kavak ve c;:amdlr.
iskarpela
iskarpela; tahtaYI, metali veya i?lemeye yarayan
c;:elik bir arac;:tlr. (e?itli boyutlarda ve bic;:imlerdedir.
U<; klslmlan c;:elik, saplarl ise agac;:tandlr.
Her iskarpela n In ucu farklldl r; duz, geni?, sivri, V veya
U ?eklinde olanlan vardlr. Bazl yerlerde iskarpile
?eklinde de soylenir.
Agac;: oymaClilgl, elekc;:ilik, sandlkc;:illk gibi birc;:ok
geieneksel i? kolunda kullanilan iskarpela,
uzerindeki desen ve kabartmalarl oymak ic;:in kuilanilir.
Ucu sivri olan iskarpela kilit yeri ac;:mak ve geni?letmek
ic;:in de kullanillr. Sec;:ilen desen, sandlk uzerine
c;:izildikten soma iskarpelanln saplna c;:ekic;:le vurularak
desenin hatlan ortaya <;:Ikarilir. Desenin bir kabartma
halinde yukselmesi ic;:in c;:evresi iskarpeia yardlmlyla
bastlrlilr. Kullanilan iskarpela desenin ayrlntilarlna gore
degi?ir.
Rende
Rende; tah ta yuzeyleri puruzsuz duruma getirmek,
bic;:im vermei<. i<;:in marangozlann kullandlgl arac;:tlr.
Anadolu'nun bclZi ybrelerinde rende yerine armudiye,
farsi, kani<;, kazag, kazlg, 5ilgi, surtele],
sOrtugec;:, sOrtuguc;:, tuskure gibi adlar kullanilmaktadlr.
Rendenin birc;:ok c;:e?idi vardlr. Bunlar; el rendesi,
avuc;: ic;:i rendesi, ku?teri (kosderi) gibi isimlerle anlliriar.
Torpu
Agac;:, kur?un, kalay gibi yumu?ak metallerin kabaslnl
almaya yarayan, di?leri uzun ve arallkll olan egeye,
torpli dendigi gibi bir ?eyin yuzundeki puruzleri
gidermek, duzgunle?tirmek ic;:in kullanllan klsa, ince
purtU kl u egeye de tbrpu denir. Torpu, Anadolu'da
kerdah, kerde, taslak gibi isimlerle de anlimaktadlr.
Geleneksel mesleklerin birc;:ogunda tbrpu c;:e?itleri
kullanilmaktadlf. Anadutc;:uluk, baglama yaplml,
baston yaplml, curacillk, altln i]lemeciligi,
nalbantllk, davul yaplml, sedef kakmaCillgl ve
semercilik gibi. Slklntl veren bir kimse ya da bir i<;in
"omur torpusu" kullanilir.
Tokmak
Aga<;tan yapilml? iri c;:ekic;:tir.
OymaCillkta deseni tahta
uzerine
iskarpelaya tokmakla
vurulur.
273
"0ymaclllk
sanatlnln
en fazla
ullanlldlQI
alan
susleme
alanldlr:'
Bastonculuk
Baston yapllirken oncelikle verimden du]en agae;lar
tespit edilerek bunlar kesilir. Atolyelerde bic;ilen agac;lar
bir YII sureyle kurumasl i<;in bekletilir. Aga<;lar rende
kullanllarak yuvarlak hale getirilir. klsmlna eklenen
hgurler torpuyle duzeltildikten sonra Z1mparaSI yaprllr.
Anadolu cografyasrnda yagmur yagdlrma
uygulamalan gOrulmektedir. Yagmur yagdlrmak ie;in
yapllan tbrenler ve buna bagh adetler eskilere dayanlr.
gore yagmur duaslna C;lkmak sunnettir.
Yagmur duasl yorelere gore berabrr ardl
ardlna u<; gun yapillr. Yagmur duasrna gitmeden once
sadaka verilir, tovbe edilir, darglnlar ve
duaya <;Ikarken oruc;lu olmak gerekir. Yagmur duaslna
katrlan buWn elinde asa vardlr, bu asalar dik
olarak tutulur. Asalar goge dogru kaldlrillr ve indirilir.
Yagmur duaslnda asa kullanma gelenegi
donemden kalma bir uygulamadlr. <;)aman ve kamlann
da yagmur duasl sirasinda ellerinde asa bulundugu
bilinmektedir. Bu asa kaYln agaclndan ve
''I'' benzemektedir. Asa dini baklmdan mevki
belirleyici, yonetim baklmlndan ise gue; semboludur.
Turk mitolojisinde asa agac; kultu ile
yaklndan
275
J1Yagmur
duaslnda asa
kullanma
gelenegi

donemden
kalma bir
uyaulamadlr:'

EI sa natlanmlzdan olan geneltikle
ve gurgen aga<;:lanndan testere, keser, slYlrkl ve
tbrpu kull anllarak yapllir. Once agaCin budakslz
dal klsml testere ile yapdacak ka?lk boyutuna gore
t akoz hal inde kesil ir. Daha sonra keser yardlmlyla
bu takoz boylamaslna ikiye aynllr. Bunlardan her blri bir
ol abili r. Once keserle kabaca
sap klsml yapillr. Ardlndan da slYlrkllarla i<;: klsmlna
verilir. Daha soma egri kl slmlan
tbrpu yardlmlyla duzeltil ir.
bu son haliyle her ne kadar kullamlabilir
hale geldi yse de en son boyama sirasi nda estetik bir
gbrunum kazanlr. Boyama i<;:in bezir ve
<;:am saklzlfl dan olu?an
bir boyanlr.
Boyanan bir muddet
kurumaya blraklilr.
Ardlndan ka?IQI boyama ve
kuruma kullanlian agaCin
tUI'Ull e gore bi rka<;: kez tekrarlanlr.
Ornegin agaclndan
yapll an ka?lk i<;: in
bu yedi kez
t ekrarlanlr.
AtlaYlp ge<;ti
Sofrada koldl
Haneye geldi
Bu klz evin
Yengen <;Ikm/? maha/leye
Toptuyor
NasI! ayrrdm yenge
Bizim gibi a:jlktan
277
IIDuvar ustu

iih kapal
kah
Dediler
yarin geldi,
imden
kaslk:'

Sepet<;:ilik; saz, soglit, flndlk gibi bukulebilir dallardan
orulerek yapilmaktadlL Sepet yaplml k,saca
Sogut c;:ubuklarl, kabuklannln soyulmasl ic;:in
yakla?,k on saat kazanda kaynatilir. Bu ardlndan
kadiniartarafilidan kabuklan soyulur.
Kabuklarl soyulan bu c;:ubuklar, <;:ubuk yarma
aletiyle u<;:e ayrilir. O<;e ayrilan bu c;:ubuklarln
<;:ubuk kesme makinesi ile tala?lan al,nlr.
Bu i?)emlerden sonra c;:ubuklar, sepetleri brmek i<;:in
kullanilmaya hazlr hale gelir. Orme i?temi kalt plann
alt k,smlndan ba?lar, list klsmlna dogru C;: lkar.
Ost l\lSml da bruldukten sonra sepet meydana gelir.
Sepet
Sepet; saz, kaml? veya ince dallardan
kullanlm amaCina bagll olarak <;:e?itli boyut ve
bi<;:imlerde orulur, yiyecek ve e?ya ta?,mada
kullanilir. Sepet, Anadolu'da c;:e?itli
adlarla anlllL
Sepetle Hgili bir bilmece:
Parmak parmak yapisl
Gage dogru kapisl
Sepetle ilgili manilerden
bazllarl ise:
Uzi.im koydum sepete
Biz de varam dikmeye
Gucci.ik klzl
Bir di!im ekmege
(HisarClk)
Sepet sepet i.izum var
Benim sende gazi.im var
Senden haramdlr
Dunya ahret sozum var

Uzi.im koydum sepete
Yar oturur tepede
Ben bir yeni yar sevdim
a/sun mem!ekete
(Amasya)
Ak uzi.im ermem diyor
5epete girmem diyor
Yarin gonW var ama
Anasl vermem diyor
(Burdur)
Sepet sepet yumurta
Sakm ben; unutma
Unutursan ki.iserim
Dostfugumu keserim
(Burdur)
Flndlk Sepeti
F,nd,k sepetine bazi
ybrelerde ?elek, bel,
harar, hayme, hey ?elek
gibi adlar verilir.
Selek; i<;:ine flndlk,
yaprak, mlSlr gibi
bolgesel
urunlerin konuldugu
genellikle flndlk
<;:ubugundan yapilan,
aglz klsml
c;emberimsi, dibe
dogru
huni bic;:iminde daralan
bir sepettir.
. ='?4.9':::> 279 q?2.-M=.
IISepetsepe
fizum var
Benim sende
goziim var
Senden
haramdlr
Dunya ahret
sozum var:'
Hasir ve Hasl r Sepet
Hasil; saz, yaprak gibi bitkilerden 6rulerek
veya yer 6rgusudur.
Haslr yaplmmda, en haslr otu denilen ve
batakllklarda bir tur saz kullanllir.
Haslr, tezgahlarda 6ruldugu gibi
elde de 6rulebilir.
Elde 6rOIen haslrlar,
yaplmlnda kullanilir.
Odanda haslr benim
Kapmda esir benim
Dogrul da yuzume bak
Neremde kusur benim.
Denizin dibi derin
Ostiine hall serin
Sandlk sepet istemem
Ben; sevdigime verin
Arl Sepeti
An sepeti, kovanlann Ozerini 6rtmek i<;:in kullanllir.
an sepeti yapllmaktadlr;
ilk olarak aylt adl verilen, yarlm metre
uzunlugunda olan <;:ubuklar, bir yaracakla <;:ubugun
ucundan diger ucuna kadar yanllr.
Bu arada, uzunlugu 20-25 em. olan argl<;
adl verilen kahn sopa da bl<;:akla d6rde aynllr.
Sonra ucu d6rde aynlan argl<;ln <;:evresi
aYltla dolandlfllarak 6rOlur. Argl<;:m <;evresi aYltla
her dolamldlQrnda ucu bir aylt, 6rgunOn
sokularak yeniden argl<;:ln <;:evresinde dolandlrlilr.
Ayltla sepetin ucu 6ruldukten sonra
Ozeri 6r010r. Sepetin ortaslna gelindiginde d6rt Sira
ayltla brulur. Her dolandlglnda brme sokulan
her aylt sepetin biraz daha arttlrarak
sepeti Dart sira aYltla oruldukten
sonra Ozeri yeniden kaml?ia orulur ve sepetin en ust
klsmlna gelindiginde bir kez daha aYltla arulerek
sepet yaplml bitirilir.
=""">-97'& 280
Supurgecilik
Supurge Anadolu'nun ybrelerinde bardl y,
(agu, c;:alagl, c;:alar, yalgl, c;:allntl,
c;:alkl;;, ylrtlk, yonduk/ zubuk gibi kelimelerle
ifade edilmektedir.
SOpurge, <;:alilardan yapilmasl ve ele uygunluk
aylslndan yall supurgesi, ot supOrge,
el supurgesi olarak da adiandlrl ilr.
Supurgenin yaplml
Supurge telleri supurge yaplmlna uygun uzunlukta
kesilir. Supurgenin sapl <;:uvaldlzla dikilir.
Supurgenin sapmm yaplml bittikten sonra (alilar
ikiye ayrillp ip ge(irilir. Bunun sebebi,
supurgenin dagllmaslnl engelleyip dengeli olmasJnI
saglamaktJr. SupOrge yaplml bittikten sonra
uzun kalan c;:alliar kesilerek aynl hizaya getirilir.
SOpurge, teknoloji temizlik
araCi olarak bnemini yitirmekte olup geleneksel bir
sanat urunu olarak degerini korumaktadlr.
Ni?an ve dugun geleneklerinde aynall veya
suslu supurge diye de anilan birlikte farkll
ebatlarda ve aksesuarlarla uretilmektedir.
8ilmecelerde sOpOrgeye yer
Oagda idim bag idim
tuglu bey idim
Eve geldim evlendim
Bilimecek baglandlm
Ahmet Aga'mn poturu, Kapmm ordmda oturu.
<;at burada, kapi arkasmda.
Tak burada, tak tak kapmm dibinde.
Et dedim, met dedim, git yat dedim.
Fit oyam, fit buyam, fit kapmm arkasma.
SOpOrgeye atasbzleri ve deyimlerde de yer
Kadmm okll supurge sapmda sakI!.
supOrge etmek.
Sokak supurgesi.
bunlardan birkaYldlr.
Supurgesi yoncadan
Gayet beli inceden
Ben seni sakmmm
Yerdeki kanncadan
Aynah Supurge
Edirne'nin aynall sOpOrgeleri yuzlerce yllilk bir
gelenegin OrOnudur. Trakyall gene;: klz[arln (eyizlerini
sll sl eyen bir Supurge, gen( klzln
ayna ise guzelligini simgeler. Aydlnllk ve ugur
getirmesi dilegiyle evlenecek klzlann c;:eyizine koyulan
aynall supurge boyunca saklanlr.
Aynall 5upurge aynl zamanda sbzsOz guzel
bir blTlegidir. Aynall supurgenin saplna kabara denilen
iri balll ozel bir c;:ivi bu supurge sahibinin
evlenmedigine i;;arettir. Aynall sOpurge evin kaplsJnln
dl?lna aSllml;;sa bu da, "Bu evde evlenecek (agda
bir klz var" anlamlna gel ir.
Edirne el sanatlanndan olan ve bir zamanlar gen(
klzlann koydugu aynall supurge,
gunumuzde hediyelik olarak uretilmeye
Renkli iplerden yapllan ponponlarla
supurgenin ortaslna konulan aynanJn
suslenerek istek uzerine minyatur aynall
supurgeler yapilmaktadlr.
"Supurgesi
yoncadan,
Gayet beli
inceden,
Ben seni
saklnlrlm,
Yerdeki
karlncadan:'
Yorganclilk
Hazlr yatak ve yorganlann yayglnla?tlQI gunumuzde,
el yaplml yorganlann allcllan azaiml?tlr, buna bagll
olarak yorgancllarln saYlsl da, Ancak gunumuzde
gelinlerin kadife, ipek ve saten kuma?lardan
yapllml? yorgan konmasl gelenegi devam etmektedir.
Sunnet be?ik ve logusa yorganlan da di ktirilmektedir.
Yorgan yuzu olarak en c;ok basma ve saten
tercih edilir. Basma yorganlar gunluk kullanlm i<;:indir.
Saten yorganlar ise <;:eyiz ic;in hazlrlanlf.
Makas, tebe?ir veya kuru sabun her modele gore
degi?en kallplar ve yuzuk kullanilan diger
malzemelerdir. Yuzuk orta parmaga takillr ve
ignenin parmak uc;lannl delmesi engellenir.
Tebe?ir kuma? uzerine yerle?tirilmi? olan
modelin c;i zilmesinde kullanilir.
Yorganln eni ve boyundan daha geni?
dbrt kb?e bir tahta, yorgan dikim alanl olarak kullanlilr.
Burada usta ayaklannl uzatarak yorganlnl diker.
ilk yapdacak i? pamugu yorgan dikimine haZlrlamaktlr.
Pamuk Jl'lllr, sopalanlr, yorgan yuzu makinede dikilir.
Her bir kallp vardlr. Sec;ilen kallp kuma?Jn
uzerine yerle?tirilir. Kallp uzerinden model ya
da sabun yardlmlyla kuma?ln uzerine <;:izilir.
(izim bitince kallp kaldlnllp tebe?irle c;izilen yerler
igne yardlmlyla dikilir. Yorgan uzerinde yer alan
modeller <;:e?itli adlarla anllmaktadlr.
Ornegin ftrlldak, gun, gune?, karanftl, yonca,
kabak <;:ic;egi, tavusku?u, gb<;.men ku?larl, lale,
buket lale, menek?e, bulbul, kelebek,
klrlangl<;:, tren yolu, pervane, mekik, ?emsiye.
II yaglnl
yorganlna
gor u at:'
Yuksuk
Yorgan yuzugu;
demirden
kalln halka ?eklindedir.
Yorgancrllk
mesleginde yorgan
dikiminde kullanilir.
dikiminde
kullanlian
yClZlJkl eri de vardlr.
Bunlann
fa rklldlr.
igne
igne Anadolu'nun yorelerinde dike, dordClr,
glYlk, giyik, heeil, klyak, klyga<;, krYlk, kl Zlk, pit, sokancak,
tebene, tuy gibi adlarla ifade edilmektedir.
igne hemen hemen bUtUn mesleklerde kullandll".
Ancak kullanrldlgl yoreye ve yaprldlgr gore
Qrnegin kok ignesi denilen igne
normal ignelerindeh daha uzun ve kailli dir.
Yatak-krrlent kullanrlmaktadlr. Vine sUpOrge
yaplmlnda da bOyuk igneler kullanrlmaktadlf. Yorgan
ignesi denilen igne de genellikle dokumacllrk ve
yorgancrllkta kullanlilr.
Ayrrea yine geleneksel mesleklerimizden mest
yaprrnl, sarac;llk, supUrgeeilik, gibi bin;ok
rneslegimizde ignenin onemli bir yeri vardrr.
fgne ayrrca deyim ve atasozlerine de konu
SoziO kultOrde yer alan deyim ve atasozlerinden
bazilarl
igne otsan yere
igne deliginden Hindiston'J seyretmek
igneden iplige kadar
igne ile kuyu kazmak
igne iplige donmek
igneli
igneli.soz
igneyi kendine batlrmok.
Igne, manilerde
UfaClk ignesine
Mailim eilvesine
Ben yarime
DarlSl cDmlenize
ignem bakonm
C;ok hastoYlm yatanm
Baflkesirli yar
OlD olsam kalkanm
}(uyu dibinde igne
Ben soyleyim sen dinle
iki yerde yor olmaz
ilia goniil bir yerde
igne bilmecel erde de oldukc;a fazla
Yular vurdum sipaya
Kolktl tepeye
(igne iplik)
igne igne ignesi
igne kodm dDgmesi
Bi/en bilesi
Bilmeyen kirk yaylo veresi
makinesi)
Tel tel kadaYlf
Bizim hamm zOYlf
Bir kusuru var ise
o do bir gozQ kaYlp (igne)
Deler ok gibi
ACimOSI yak gibi
Tek gozlil tek bacakll
Diki$ nokJ$ta okll (igne)
n1$adlr, dilnyaYI giydirir, kU$attr" (igne)
19ne, tekerlemelerde de
igne iplik
Derme diplik
C;elik
Sen
igne migne
Ucudugme
Filifilince
dilince
286 e P '-
C;uvaldlz
(uvaldlz; <;:uval vb. dokumalarl dikmekte kullanllan
ucu yassl ve egri, buyuk ignedir.
(uvaldlz; Anadolu'nun yorelerinde bablclk,
babicik, babic;:ga, glYlk, ilhaz, IIlk, c;:eken,
kazll, kl ylk, klyyik, tebene, yalmanllgibi
kelimelerle de ifade edilmektedir.
Genellikle normal ignenin dikemedigi 1$lerin
dikiminde daha buyuk olan <;:uvaldlz kullandlr.
YorganClllk, davul yaplml, semercilik,
supurgecilik gibi mesleklerde
kullanddlgl gbrulmektedir.
C;uvaldlz, az olmakla birlikte sozlu kultUrde
yer edinmi$tir. C;uvaldlzla ilgili atasbzu ve
deyimlerden bazilan $6yledil':
igneyi kendine t;uvaldlZl batlrmak.
Bir evde iki klZ, biri biri biz.
Bilmece brnegine de ra stlanmaktadlr:
Kendi demirden, kuyrugu kendirden (C;uvaldlz)
Vine sozlu kultLirde al karlslndan korunmak i<;:in
logusa veya klrkll yastlQlnln altlna
igne veya c;:uvaldlz sokulmasl adeti vardlr.
"UfaCI
i'" nesi e
ailim
cil esin
Ben yarim
ka u tum
Dar. I
cumlesln "

Testi
Testi kelimesinin asll, destidir. yapilip
fmnda agzi dar ve uzunca, kls ml
karlnll, gereksinime gore buyuklukl erde yapJian
bir su kabldlr. Kullanlm bagil olarak testi lerin
bir veya iki kulplu olanlan da vardlr. Anadolu'da
su getirmek, ic;me suyu koymak ic;:in
gllllumuzde de testiler kullanlimaktadlr.
Sicak mevsimlerde suyu soguk tutmaslndan dolaYI
hemen her evde testi bulundurulur.
Testi , atasozlerimizde ?oyle yer allr:
Testi km/so do ku/pu e/de ka/f(.
Su testisi su yo/undo kml1r.
Testiyi kiron da bir, getiren de.
iki test! biri elbet kmlir.
Su akorken destiyi do/durmaltdf(.

Testim k/nldl
Suyum d6kUldCi
Annem duyarsa
Bobom d6verse

Sir halk tUrkusunde testi:
Bir su h;tim testiden
Yavrum sensin beni mesteden
Cennet mekam o/sun
Yovrum seni bona d05t eden
Elcik
Elcik; ceviz agaclndan yapliml? kare veya dikdbrtgen,
ortaslnda delik olan ince tahta parc;:asldlr.
Denizli-I<l zilhisar'da Klzilhisar bardagl yaplmlnda
kullandlr. BcHdak yaplmlnda bardagln kann kISI';ll elcik
ile duzelti li r. Elcige bu i;;levinden dolaYI duzlembec;:
de denilmektedir.
Toprak Bardak
Gunumuzde plastik kaplarln ya da cam bardaklarm
gordukl eri topraktan yapilan
gerec;: ler gormekteydi. Topraktan yaYlk,
gibi urunlerin yanl sira su ic;:mek bardak
ve surahi de yapillrdl. Testi, toprak bardak, kup,
saksl, eski yillardan beri, Nev;;ehir'in Avanos,
DCllizli'nin Serinhisar, Mardin'in Midyat
oldugu gibl Anadolu'nun birc;:ok yoresinde
gunumUzde de surdUrUlen bir sanat dalldlr.
Bu sanat dal l, gerek Avanos'un,
gerek Serinhisar'm gerekse Midyat'ln
klrml zl topragl, testi
(,':ok uygun oldugu i(,':in bu ilc;elerde
Ancak testi ve bardak yaplmcl li gl,
zaman al an ve zahmetli bir i;;tir.
"l stim klrddl
Suyum ok"1 U
Annem uyarsa
bam dciv rse
Hlk mlk :'
Telkari
Telk2Hi, altln veya telleri egip bukerek desenler
yapma ve bu desenleri, birbirine ya da bir zemine
kaynakla tutturma teknigine denir. Kafesli kuyumculuk
olarak nitelenen telkaride, teller orOlerek
desenler meydana getirilir ve bu desenlere
istenilen bic;imler verilir. Kulc;e haline getirilen
birc;ok sathadan ge<;:irilerek i?lenir. Eritilip tel haline
getirilen gOmu? hadden gec;irilerek inceltilir.
Hemen hemen saf halde oldugu ic;in kolayca bOkOIUr.
Sanatkar ufak pensler kullanarak telleri istedigi
?ekilde keser ve klvlrlr. Par<;alarl birbirine lehimle
i?te i?i incelikli kilan klslm da tellerin
birle?tirilmesinde ba?lar; sanki ince bir igne deliginden
iplik gec;irmeye kadmlar gibi titizli kle birle?tililir,
ama lSI biraz Fazla ka<;arsa tel eriyebilir. TelkfHi, ustanln
sabnnl bir anda bo?a <;Ikarabilir. Bu nedenle once
gumu?On ayan belli bir ol<;:Ode
sonra egelenerek kuc;uk tanecikler halinde bir deri
parc;aslnm i<;:inde toplanlr. Egelenmi? bir
kaba konarak i<;:erisine toz boraks katillr ve suya
daldlrlldlktan sonra amyant Ozerine ana
iskeletin her bir par<;asl bu boraks karl?lml
ile kaynak yapllarak birle?tirilir.
iskeletin yaplmJndan soma
motif yerle?tirme aynl ?ekilde kaynak
yontemiyle devam eder. Bu kaynak
aynl zamanda sabri, emegi
birle?tirmi?tir ki ortaya telkariden
yapllma OrOnler ortaya C;lkar.
Telkaride motiflerin
de kendi araslnda isimleri vardlr: Vav, kake, dudey,
tlrtil, gul. 9 Overte, altill ve sekizli guller, uzum, yddlz,
lale, yaprak, badem, klvlrma gibi isimler allr.
Telkari sanatlnln yaplldlgl y6relerimiz araslnda
Erzincan-KemaHye, Eski?ehir, Mardin-Midyat.
I<ars-Hanak, Urfa ve Ankara-Beypazan bulunmaktadlr.
III I A rinin
anlaml
n Ir I
Demircilik
Unutulmaya yuz tutmu;; geleneksel mesleklerimizden
biri olan demircilik, 51cak demircilik ve SOgLi k dem' :'cilik
olarak ikiye aynlmaktadlr. Sicak demircilik demir ve
<;eliklerin, demir metalleri (baklr, alimunyum)
bk;:imlendirme gerekli olan sicakilga kadar ISltlil p
el aletleri veya i;; tezgahlarl yardlml ile bukme, delme
ylgma, yayma, dbvme ve kalJpl l bi\imlendirme
denir.
Demirci likte Kullanllan Al etler:
Ors
Demircilikte kull anilan or5, demirden yapllan
malzemelerin ate;;te ISltlilp ;;ekil vermek amaclyla
uzerinde d6vuldugu yerdir. Degi?ik ?eki ll eri vardlr.
olan demirin veya baklrln ocaga
konulmasl ve ocaktan <;:Ikarilmasl e5naslnda
demiri ya da baklrl tutmak i<;: in kullanllrr,

Klzgrn bir ;;eyi tutmaya, korlan yarayan,
iki kollu metal ara<;:tlr, Baklrcliil<, demircilik, kalayCilik,
cam unemeciligi gibi mesl ekl erde kullanillr,
bir\ok atas6zunde kuJlanllml?tlr.
Bunlardan bazllarl ;;byledir:
Abdaldan tahtadan ma$a olmaz.
Agac;tan yorukten olmaz,
Bilmecelere 6rnek olarak verilebilir:
Bir ocak ba$mda iki ayak,
Kara kat" kalkar, teper yeniden yatar.
Ma;;a manilerde de Bunlardan bazllan:
Eli blc;aklJ gelin
sa(-aklt gelin
o oglanJ ben dogurdum
bacakl! gelin (Gelibolu)
benzer
Ma$a benzer
Gidi gavurun klzl
Kosnuk e?ege benzer (Mugla)
Ma$a benzer
Oglan pa$aya benzer
Eski koyiin klzlan
(.ingen benzer (Mugla)
Ocak bo?tnda
Alttn kemer
Ahmet'i goren klzlar
SozlUsunu bo?ostn (Tekirdag)
Ma$a benzer
ko?eye benzer
Yenile bir yar sevdim
Billur benzer (C;orum)
Elimde zil/i ma?o
Vururum ta$tan ta?a
Ben yorimle toka ettim
Dedi bana (-ok (Klfklarelf)
Karlik
K6ruk, canlandlrmak i<;in a\lilp kapanarak
i<;indeki havaYI ate?e ufieyen bir gere\tir.
Bu 6zelligi nden dolayl, gunluk zaten zor bir
olayl <;:bzmek yerine daha da ybnunde
davranan lara "yanglna kbrukle gidiyorsun" denir,
K6ruk, evlerde tandlr gibi bOyOk ocaklann
canlandlrmakta kullanlidlQI gibi gunumuzde
el sanatl an ile baklrCI, demirci, kaiayci ustalan
taraftndan da kullanllmaktadlL Degi?i k boy ve tipte
olanlan vardlr. Genellikle basit iki deri tulumdan
meydana geli r, BuWn kbruklerde hava aklmlnln
surekli ligi , birbiri uzerine iki
k6rugun Sira ile saglanlr,
Bilmece:
Nefesi pek c;ok, cant yok.
Cant yok, nefesi var
Gece gunduz kulde yo tar.
iki kec;i
Yuzu gozO buru}ur.
Atasbzu:
Oagdan inme yoruk,
ne mangal bi/ir, ne koruk.
Turku:
Ben actlar ocaglYlm
Koruk koruk yanan benim
Orste klzgm demir gibi
Alev alev tuten benim, turnam
Beddua:
Allah sona oca{)1 kul/u, korugu kirli yer nasip ede.
IIKara atlr,
Yana ya Ir,
G ne kalkar
G n yatlr:'
Nalbantllk
Ula?lm ve ta?lma araci olarak kull anlian hayvanlar
ayaklannln a? lnmamasl nallanlrlar.
Bu i?i yapan ustalara da nalbant denilir.
Ula$lm ara<;larrnln degi?mesiyle beraber
bu meslek de yok olmaktadlr.
Nallama $U yapl!!r:
Onceli kle atln ayaglnda eski bir nal varsa bu nal
kerpetenle sbkulur. Mlhlar <;:Ikartll,r. <::,kartrJan nailn
altlnda birikmi? pislikler yontacak de temizlenir.
Atln tlrnaglnl temizledikten sonra nal,
atln tlrnaglna oturtulur. Mlhlar c;:akilir.
Nal r;akddlktan sonra nalln tabanlnrn duz olmaslnl
saglamak ic;:in ege ile tbrpulenir.

a nalhy r
Kundurasl
parhyor,

yok gibi
Sana mendil
salhyor:'
Geleneksel mesleklerden biri olan baklrCIIlk,
sanayinin bnemini
Saklr OrOnlerin yaplml klsaca ?oyledir:
Fabrikadan levha halinde getirilen baklrlar
yapllacak urunun bl<;:ulerine gore kesilir, kesilen
.baklrlar elvani brs denilen bir demirle dbvulerek
baklrlar ic;:in bunlann yumu?amasl,
yerine gelmesi ve k,vamml bulmasl i<;:in tavlanlr.
Tavlama i5leminin yaplldlgl araca kbruk denir.
Ate?ten altndlktan sonra ic;:in baklr bir
sure suda bekletili r. Bbylece zamandan tasarruf
olunur. Soguyan baklr tekrar dbvOlup kbrukte tavlanlr.
Bu OrOn bic;:usOne ya da klvamlna gelinceye
kadar devam eder. 01<;:0 oturunca urune nikelaj boya
atllir. Bunun nedeni urunOn daha parlak gbrOnmesi
ve daha uzun bmOrlO olmaslnl saglamaktlr.
Miyane
Sir c;:e?it c;:ekic;: olan miyane,
yapdan baklfln saplna dokunmadan
bakm i<;:inden dbvmede kullanllir.
Zimba
BakirCI ustaslnln en <;:ok kullandlgl ara<;:tlr.
Demirden veya <;:elikten yapilir.
Zimba baklrl i?lemeye yarayan
dogal keskidir. Zimbalar satilmamakta
ustalann kendileri taraflndan imal
edilmektedir. Zimbalann nokta Zimba,
be51i zimba, oval zimba, tlrnak zimba
olmak uzere pek c;:ok c;e?idi vardlr.
(elik ya da demirden yapllml? zimbalann
ucunda nokta, yaprak, yildlz ve harfler gibi
c;:e5itli motif1er bulunmaktadlr.
Kalayc Ik
I<alaycdlk, baklr kaplarrn zamanla renklerini
kaybetmesi ve oksitlenerek sagllga zarar vermesi
nedeniyle ortaya <;:Ikml? bir meslektir.
Bunu bnlemek ic;:in baklr kaplar yllda iki kez kalaylanlr.
Aksi halde Anadolu'da baklr <;:almasl denilen
oksit zehirlenmelerine yol ac;:abilir.
Kalaylama slrasmda kullanllan arac;:lar; kalay, nl5adlr,
klskac;:, pamuk, kum, tuz ruhu, agac;: tokmak,
c;:ekic;: ve brstOr. Baklfln kalaylanmasl ic;:in
gerekli i?lemler 5ekilde siralanabilir:
Oncelikle kalaylanacak baklr
e5yalann egrilikleri varsa brs
Ozerinde <;:ekic;: vasltaslyla
duzeltilir.
Bakl(, kalay ocagl adl
verilen ocaklarda
tutularak ISltillr.
Kalay ocaklan odun
kbmuruyle ISltlilr. Baklr
ocakta ISltlldlktan
sonra t uz ru h u ve
pamuk aracillQlyla
silinir. Bu
ardlndan baklr kap kum
ile ovulur. Daha sonra aS11
kalaylama i?lernine gec;:ilir.
Ocakta eritilen kalay, nl?adlr
ile birlikte baklr kaplarln i<;:ine
ve surulur ve kalaylama
tarnamlarm.

kalayl,
Klzlar
halaYI,
Allah
soyleyin
var ml
kolaYI:'
Ayakkablclilk
Ayakkabl Anadolu'da c;arpana, <;edi k,
<;etik, <;uruk, davlunbaz, edik, galik, galifie, galivde,
gelik, geyle, giyile, hadlk, halik, halpa<;, hedik, helik,
hlrlk, hide, hidik, kalevle, kalevre, kall<;, kalis, kalik,
karavele, kari!<, kaksal, kavelle, katlr, kelek, kel ik,
kirkalllk, klsak, kistik, kolik, kbtene, pamuk,
tomak, toroglu, yanevre, yaplk, zergerden gibi isimler
almaktadlr
Ayakkabliarln yaplmlnda kullanllan ana madde
deridir. GOnOmOzde deriden lastik, yapay lifler
ve de ayakkabl yaplml i<; in kullanilmaya
Kullanllan ve topuk gibi aksesuarlar
plastikten yapliabilmektccir. Sir ayakkabl imal edilirken
siralayabiliriz:
1- Model hazirianmasl 2- Ayakkabllann saya denilen
Ost bblumu ile ayakkabl altlnl par<;: alarln
kesimi 3- Bu parc;:alarln temi zlenmesi ve klvlrma
ile sayanln dikimi ve yapl?tlrllmcs: 4- Sayanln
C;:ivilenerek ya da kallba <;ekilmesi
5- Ayakkabl altlnln ybntemlerle saya ile
6- Okc;enin yerine takilmasi.
Sbzlu kulturde ayakkabl uzerine bir<;:ok gelenek vardlr.
Bu geleneklerden biri klrsal kesimlerde evlenmek
isteyen erkegin, babaslnln ayakkablslnl <;:i visiyle yere
<;:akmasldlr. Bu, erkegin evlenmek istedigini bel irtir.
S6zlu kulturde ayakkabl ile ilgili bir<;ok deyim ve
atasbzu bulunmaktadlf. Bunlardan bazilarl
Agaca <;:Iksa pabucu yerde kalmamak, ayaglnln
pabucunu giymek, ayaglnln pabucu olamama,
gurultOye(patlrtl ya) pabu<; blrakmamak, iki ayaglnl
bir pabuca sokmak, pabu<; kadar dil i var, pabucu
dama atllmak, pabucuna kum dolmak, pabucu ters
giydirmek, pabuc;: eskitmek, pabu<; pahall, patlrtlya
pabu<; blrakmamak, sag lam ayakkabl degil, dost ba?a
ayaga bakar, ayaga degmedi k olmaz,
gelmedik olmaz, abdal ln karnl doyunca gozu
pabucundadlr.
Ayakkabl ile ilgili manilere 6rnek olarak
verebiliriz:
Ayakkdblm var benim
Ayagfma dar benim
Emirdog'm
flo gbzIU yar benim (fmirdog)
San (:uhal!
Bizde kbriik buhalf
Solma eldeki yan
yarlar pahall
Turku:
Ayakkabl aldlrdfm
Bir sele topuklon
Beni
kopuklon (Kocoeli)
Kimin kime kJYoklan
Bilinmiyor ayoklan
Bize kunduraC! derler
Biz giydirdik ayoklon (Amasya)
Ayokkobl giyerim de
Ayakkobl giyerim de yar yar
Ustii beyaz olursa do can yar
Koynanoml severim de yar yar
Oglu giizel olursa do can yar (Artvin)
Ayakkabl ile ilgili <;:ok yaygln bir bilmece de
Kur;iik mezor, dunyoYf gezer.
Ayakkabici Orsii
Ayakkabici 6rsu; uzerine <;ivi <;:akllacak
ayakkabl ge<;irilen kunduraci araCldlr.
Ayakkabl brsu ayakkabl yaplml ve
tamirinde kullanilir.
Anadolu'da 6rs i<;in savak, adlarl da
kullanilmaktadlr.
Aynl derecede gO<;IO ve zorlu iki
veya arasmda bulunrnak
"6rs ve <;ekic; araslnda kalmak"
deyimiyle ifade edilir.
"Kimin kime
klyaklarl
Bilinmiyor
ayaklarl
Bize kunduraci
derler
Biz giydirdik
ayaklarl:'

(ank; ham deriden yapdan ve deliklerine ge<; irilen
slklca baglanan ayakkabldlr.
Yaplmlnda genellikle manda ve slglr derisi,
daha az da olsa derisi
( ank; Anadolu'nun yorelerinde
foltan, geyle, giyle, hasll, hlrtl gibi kelimelerl e de
ifade edilmektedir.
(angln bi<;imine gore yayglnca kullandan
iki bic;:imi vardlr. Bunlar. daha <;:ok koylulerin
giydigi kara c;:ank ve dede burnu denilen tOrdur.
Kara c;:angtn en onemli ozelliklerinden biri rahat,
dayanlkll , uzun sure giyi\ebilen bi<;:imde yapllmasldlr.
(ank, ayaga gore kesilip kenarlannln klvnlarak
iple ayak bilegine baglanabilen bi<;imdedir.
Dede burnu <;:anglnln burnu yukanya dogru klvrlktlr.
Yanlannda arallklarla kuc;:uk
delikler bulunur. Bu deliklerden deri gec;:irilerek
bilege baglanlr. Meslek alanl <;ank<;:llIk oIan c;: ar lk
gOnOmuzde ustalar taraftndan halk oyunlan veya
gosterilerde kullandmak uzere yapdmaktadlr.
(ankla ilgili deyim ve atasozlerinden
bazilan
C;OrOk
C;obanm yagl olursa sOrer.
GOne$ sikar, da oyagl.
C;olpan diz yamaltk.
(ank manilerde
Yayladon ml geliyon
SJrtmdaki yaYlk ml
Ben sana ayakkabl verdim
Ayagmdaki ml? (Amasya)
Eski zaman klzlan
Altm tabak yuz/eri
zaman klz/on
Eski yOzleri .(Aksoray)
Ayagmda yok
Ayran yaYlk yok
Gorenler sarho$ olur
Seni goren aYlk yok (Malatya)
C;ank burnu bOzer oldum
C;omcu kO$lk dOzer oldum
Soyleyin sizin klzgi/e
Gelip gitsin bizgi/e (Ak$ehir)
(ankla ilgili bilmecelere brnek olarak verilebilir:
Baglonm onu gider, onu durur.
Iki be/ikli, kirk iki delikli.
Turku:
Mism kuruttun mu
Anbardo duruttun mu
Nenen giyerdi
Bunlan unuttun mu? (Koradeniz tOrkQsu)
C;ozUldii boglm
Ben onu baglatmm
Necesini a/dattlm
Seni de a/datmm (Giresun)
Mest
Mest, Ozerine ayakkabl giyilen klsa konc;:lu. haftf ve
bir tur ayakkabldlr. Ayaga giyilen
mest, hem kadlnlar hem de erkekler taraflndan
giyilmektedir. Deriden yapdlr. Ozerinde fermuar ve
mest raptiyesi bulunur. istege gore mestler pullarla
s u slenebi I mekted i r.
Mest adl mesh den gelmi?tir. Abdest allrken
c;:lkarmaYI gerektirmedigi ve Ozerine meshedildigi
it;in halk araslnda bu ad verilmi'?tir.
Mest, Anadolu'nun yorelerinde c;:etik,
edik, gak,?ak gibi isimlerle de ifade edilmektedir.
Mest dikim a,?amalan ,?byledir: Deri ve astar, kallba
gore once fak;atayla ya da makasla kesilir.
Astar, deriye sonra sayasl gec;:irilir.
Sonra, bnceden mumlanml,? iple el diki,?i yaplhr.
Kallpta iki ya da 0<;: gun bekletilir sonra brsle \I e
yerlerine vurularak ipleri dovOIOr.
Kallptan t;lkanldlktan sonra fermuan dikilir ve
raptiyesi basdlr. Son olarak da boyasl ve eilasl yapilip
parlatilir. Suslu mest istenirse klrmlzlll pullar
deriye yapl'?tlrlllr ya da dikilir. Topuklu ya da tabanll
mest istenirse agac;: c;:ivileriyle me;;inin tabanlna
kbselesi ve topugu c;:akilir.
Sbzlu kOltlJrde mest Ozerine maniler bulunmaktadlr.
Buna brnek olarak ,?U manileri verebiliriz:
Ayagmda mesi var
Odasmda sesi var
Bekar ogJan degi/ mi
Klzlarda hevesi var (Kocaeli)
Ayagtnda mesi var
Kafastnda fesi var
Selam soylen 0 yare
Benden ba$ka nesi var?
gelin aglatmak
sbylenen bir turku de
Baba Bursa'ya vardtn ml ?
Bana mest aldm ml?
Gelin olacaglml bildin mil
Git klZlm sagltklartyla
Sil gozun yagliklartylo

(onk 50yJUyor:
Aman
Sen ben
Senin ile karde$ idim
Sen kO$ede ben dl$ada
Mest soyJUyor:
Elin yuzun bu ne
Git ahtrda klZlnsene
Laf istemem uzun
Ben sen dl$ada
(ank soyJUyor:
Sen de deri ben de der;
Goruyon mu kor kaderi
Sen tutmu$sun mevkileri
Sen ben
Mest soy/ilyor:
NeIer gordum tezgahlarda
Hir; gezmedim uzaklarda
Hakklm vardlr bu haklarda
Ben sen
(ank soylUyor:
Guze} guzel halt kilim
Senin ktftn benim ktflm
Tepeleyip etme zu/Um
Sen ben dl$ada
Mest soylUyor:
Ben kimseye etmem zu/ilm
Ne r;are ki boyle yolum
Halt gene benim haJlm
Ben sen
(ank soy/ilyor:
Sen gezersin haltfarda
Guzel guzel balolarda
Ben gezerim r;alllarda
Sen ben dl?ada
Mest soylUyor:
Mest r;anktlr, c;ank mesttir
Yururlerse aym sestir
Veysel soyler bir nefestir
Gbh ir;ede gah dl$ada (A$lk

baglm
Ben onu
baglatlrlm
ec sini
aida tim
Senide
aldatlrlm:'
Hal Mimarisi
Geleneksel Turk halk mimarisinin karakteristik
ozelliklerinden biri sofa merkezli bir tarzda
olmasldlr. Sofa ozellikle geni? ailelerin
birlikte yapdarda, tum odalartn bir
merkez oda olmanln yanlnda diger katlann
saglayan bir yardimci alandlr aynl zamanda.
Sofalar ve teknik aC;:lslndan kendi aralannda tasnif
En bilinen ve yaygrn olanl ie; sofall
yapllardlr. ic;: sofa II yapllarda sofa yaplnln merkezindedir.
Ortak kullanlm alanl olarak yemek yenilen, selamllk
olarak kullandabilen, kalabalrk misafirlerin
ya da kl;;llk vb. hazlrllklann imece usulu jle yaplldlgl
zamanlarda i;;lev ustlenebilmektedir.
Dr? sofall yapdarda odalar Sira halinde halde
ancak hepsi sofaya ae;llaeak
01;; sofall yapdardaki sofalar bugCl nku kullanlmlyla
balkon ozelligini de barlndlml ar.
Bu tip sofalar bahc;:eye bakmaktadlr.
Turk geleneksel mimarisinde cumbalar, ev ahalisinin
sokaga donuk yuzu, yaplnln dl?a dogru uzatlldlQI ve
ie;: mekanrn hacminde geni?lik elde edildigi estetik
e;lkmalardlr. Bu e;lkmalar sofanrn dl?a uzantllarrdlf.
DI?arrdan cumba denilen bu e;lklntrlarrn
ic;eriden divanhane vb. ybreye gore farklrllk
gosteren ad!andlrmalarl vardlr.
Geleneksel Turk ha!k mimarisinde bahc;:esiz ev yok
gibidir. Bahe;eye avlu da denilir. Avlunun yaprnln i<;:ine
alrndlgl yaprlara ie;: avlu ya da karnlyarrk denilir.
Genellikle giri;; katl servis alanl gibi i;;lev gorur.
Ahlra ve bahe;:eye burc:ldan C;lkrilr. Odunluk, ayakkablilk
ve tuvalet bu giri? katt3 bulunur. Varsa ikinci ve
uc;uncu katlar, kalaballk ailelerde e;:ocuklarln aileleri ile
ya?abilecegi tarzda Her turlu ihtiyaca
cevap verecek ;;ekildedir.
Geleneksel halk mimarisinin bir ba?ka karakteristi k
ozelligi hemen her katta ya da odada oeak bulunmasldlr.
Ocak IsrnmaYI saglayan bir i?lev ustlenirken mutfak,
ie;: avlu vb. yerdekiler yemek yerdir.
Geleneksel halk mimarisinde kiler onemlidir.
Serin almasl ic;:in kuytu, 1;;lk almayan merdiven altl,
evin kuzey cephesi gibi yerlere kiler yaprllr.
Yaplm malzemesi olarak kerpic;:, ta;; gibi kolay
bulunabilecek malzemelerden in?a edilen geleneksel
halk yaprlarr, bu malzemenin yorede kolay elde
edilebilmesine, cografya ve iklime gore terdl edilir.
I<aradeniz klYI boigelerinde ormanrn fazlallQI
malzernenin kuilanrldlgl halk mimarisini
one e;lkarrrken Dogu Anadolu gibi soguk
gec;:tigi bolgelerde kalln ta;; duvarll, kuc;uk pencereli
yapilar one (Ikar.
Verden ve dolaYlslyla nem, rutubet ve sularlna
kar;;1 daha korunaklt oldugundan temel uzeri giri? kat
kullanilir. "Duvarr nem, insanl gam Ylkar"
atasozu de bu yaplyl izah eder.
Kerph; duvar yan
Mendilim suya
Egildim mendil alam
Y6rim akl1ma du;tii
iistiine
Bu kerpicin ash ne
o yor beni seviyor
Or; kumanm ustune
Kerpic; duvar ordDrdi..im
Duvar ustalanna
Acep i/ac; olur mu?
G6nUl hastalanna (Sivas tLirkusD)
ustLine kurdum binaYI
BinaYI kurar iken gdrdum Ley/a'yl
Leyla ac;tI tLirli.i belaYI
Ah Leyla Leyla etme bu nazI
Gel bao;alJm baban klysm nik6hl
f(erpic; kerpir; ustune dizdim bir Slra
Leyla'dan haber aldlm Mlslrla
Kuzu allp melerem arkasl SlrQ
Ah Leyla Leyla etme bu nazI
Gel baban klysm nikohl (KerkDk Turkusu)
II U an nem,
i sanl gam
Ylkar:'
Kapi Tokmaklarl
Renk renk kapliar ile uzerlerindeki kapi tokmaklarl
ve kulplarl, btesinde bi<;imleriyle
de ybresel kulturun izlerini Kapi tokmaklarl,
dogrudan kaplya taklldlklan gibi bazl bblgelerde
bnce ayna adl verilen aksam soma da bu aksama
tokmak takilir. Tokmagln degecegi yere de bir kabara
(ok yalin kapi tokmaklannln yanl sira suslu,
gerektiren kapi tokmaklanna da
bolca rastlanmaktadlr.
Kullanllan malzemeye ve yap'm ybntemlerine gbre
kapi tokmaklannl, dbvme demir ya da tunc;: dbkum
olarak Obkum olanlar, daha suslu ve
c;:ok bic;:im ve desenlerle bezenmi?lerdir. Dbvme
demirden yapdanlar ise genellikle c;:ok yalln olmalanna
hem el emegi hem de bazl ybrelerde c;:ok ustun
ic;:ermeleri nedeniyle bnem
Obkum olan kapi tokmaklannm bnemli bir bzelligi,
Anadolu'nun birbirine c;:ok uzak bblgelerinde bile
aynl tip tokmaklara rastlanabilmesidir. Ornegin
Trabzon'da gbrulen kartal bi<;imli kapi tokmaglnln
aynlsl, izmir Buca'da <;Ikmaktadlr.
Vine Antalya'da gbrulen bir kapi tokmaglnln benzerini,
Trabzon'da ya da izmir'de gbrmemiz olasld,r.
Bu tOrden olan ve Anadolu'nun bir<;:ok ybresinde en
c;:ok gbrOlen bir kapi tokmagl c;:e?idi hanlm eli
bi<;:imli olanldlr. Demir, san ve pirinc;:
yapdan bu tip tokmaklarl, kendi ic;:inde <;ok
gostermektedir. Ellerin bazilarlnln sol ya da sag
el farkll parmaklarda yOzukler olmasl, bileginde
bilezik olup oimamasl ya da bilezigin desenleri, bu tip
kapi tokmaglnln Mardin, Diyarbaklr
ve illeri ile c;:evrelerinde gbrulen dovme
demirden, bzel olarak bi<;:imlendirilmi? suslu kapi
tokmaklarl da el yapisl olmalan nedeniyle yapan
ustanln zevkine gore gostermektedir.
Kapi tokmaklan, ev sahibinin zevkinin yanl Sira
ekonomik durumunu da belirttigi gibi bazl yorelerde
gelen konugun kimligini bile belli edecek
ve kullanllml?tlr. Eskiden evlerin
kapllannda genellikle tek degil iki tokmak
Bunlardan daha buyuk ve tok olanlnl beyler
gelenin bey oldugunu ve ev ic;:erisindeki
hanlmlann toplanmalan gerektigi uyarlSlnl
Kuc;uk tokmak ise gelenin bir kadm oldugunu haber
Bazi evlerde bulunan u<;:uncu tokmak ise
gelenin <;ocuk oldugunu i<;:erdekilere
Sozlu kulrurumuzde kapl, yalnlz tokmaklanyla degil,
bir butUn olarak da yer alml?, yanl sira
dua ve beddualar ic;:inde de Ornegin;
bazl yorelerde toka da denilen kapi tokmaklan
ic;:in "Allah altm tokalara duasl, "Evinin
kapi tokmagl bile altln olacak kadar
anlamlndadlr. Diger dualar:
Allah dipte yo tIP kapl bekletmeye.
Allah kapJlara baktlfmasm.
Allah Uzerine haYlf1l kapJlar O(;a.
HaYtrIJ kapl/ar sana
Kapi 010.
Kaplda durastn, millet sana baka (imrene).
Umut kaptlann kapanmaya.
Kapma yoksulluk basmaya.
Allah hukumet kaplSlna
Beddualar:
EI kaptlannda kalasln.
Allah az verip gezdirsin, verip azdlfSln
kapt/ora bakttrsln.
(.olma gaplml, gapml.
Giillap
Kapllara yerine takilan, kancall, dovme
demirden halkaya gullap denilmektedir.
Guliap, genellikle aglr kapllara
Geleneksel evlerde denk geldigi
yerierde gullapa yer aYlrmak uzere
iki tane Geleneksel Turk evlerinin kapl,
pencere ve dolaplannda kapagJn kasaya
tutturulmasl ile kapanmaslnl saglamak
amaClyla kullanlilr. Aga<;: kes ime bir delik
ve arka yuzeye <;:Ikan u<;:lari
iki yana yatlrlilp (C;lklntl yapmamasl ic;in)
yeniden tahtaya gomulur.
Rezze
Bazi ybrelerde reze veya zerzede denilen rezze,
kapl, pencere, dolap kapaklarlnln tutturulmasl,
a<;:illp kapanmasl ve kilitlenmesinde ku!l anllan
demircilerin yaptlgl turdeki
mente?e ve kilitlerin
genel adldlr.
Kapi Kolu
Geleneksel evlerde, anlamda kapi kilidi ve ka pi
kolu bulunmaz. Kapilar, <;:ogu bblgede mandai denilen
demir kanca ve ozel yuvaslnl i<;:eren bir duzenekle
kapatillr. Benzer kanatll pencerelerde de bu
donatlm
Sozlu kulturde kapi koluyla ilgili bir bilmece:
Benim bir ge/inim var, ge/enin gidenin e/ini oper.
Kilit
Geleneksel kapllann listundeki asma kilitler
guvenligi saglamak amaClyla kullanJiIr.
Tu rku I erde ki I it:
Aya kar?1 duramam
Dama kilit vuramam
Ay bu/uta girince
On yedi ben/i $adiye'm
Bag/asa/ar duramam
Gokyuzunde perem o/mu? bu/ut/ar
iki guze/ bir kaplYI ki/it/er
Vade/i vadesiz a/en yigit/er
Gitme yarim yay/a zaman! degil
Ayrlca sozlu kultUrumuzde cevabl kilit olan bilmeceler
de yer almaktadw
Nor nar nar/andl
Nar kaplda par/adl
Nara adam ge/esi
Yedek nor kapldan inmedi
Kara tavuk, komi yank.
Ozdeyi? brnekleri :
HlTslza ki/it o/maz.
Ki/it/eme hlTSIZ o/ur, soy/eme arslz o/ur.
Kilitle ilgili beddua ornekleri :
Agzin ki/it/ensin.
Evin kit/i (kilit/i) kala.
Yarime yar diyenin ev/eri kit/i kala.
IIDe ir
kaplhnln,
kaplhya

Aydlnlatma
Gaz Lambasl
Elektrik oncesinde kullanllan bir aydlnlatma gereeidir.
Karanllk geeelerin kurtancisl gaz lambalarl yakllirken
lambanln uzerindeki ?i?e denilen cam baca C;:: lkanl lr,
fit il biraz yukseltilir, bir kibrit yardlmlyla fitil
bu sirada olulan sari, ucu isli uzun alev, (cam baea)
takilinea kendini toparlar ve net le?ir. Lamba ?i?eleri
islendiginde ic;::ine sokulan nemli bir bez,
bir degnek yardlml ile c;::evrilerek silinip temizlenir.
Gaz lambalaflnln buyukleri, c;::ift fitilli ve suslu olurlar.
Si?esinin uzerine takllan renkli camdan yapllml?
karpuzlan ile hemen her evin degi?mez
susu olmu1tur. Oturma odalannda, gaz lambaslnln
duvarda konulabileeegi ozel tahta raflar yapillr,
ku ll anrimadlgl zamanlarda ise <;:e?itli iplerden orulmu?
farkll renk ve desenlerdeki cam borusu kiliflan taklltr.
Anadolu'nun hemen her yerinde gaz lambasl adlyla
anilmakla beraber, aynalh1ynaslz, askill-asklslz,
kristai -cam-toprak gibi meveuttur.
Aynall gaL lambaSlnln c;::ali?ma bic;:imi baklmlndan
diger gaz lambalanndan farkl yoktur, askill dir. Fakat
aC;:lslndan onemli bir farkl vardlr. Ayna
yardlmlyla lambanln aydlnlatma i?levi iki kat daha
guc;:lenir. DolaYlslyla daha az harcamayla, daha fazla
aydlnlanma saglanl r. Gaz lambalan kulturel baglamda
etkin bir bic;:imde ya?amlartnl surdurmektedir.
Ornegin; gunumuzde Eski?ehir'de,
dugun sirasinda klz, baba evinden
oglan evine varana dek
gaz lambaslnl yanar bi<;:imde ta?lr.
Bilmecelerde gaz lambast:
Suda balIk, kuyrugu yanik.
Billurdan bir havuz
bir kJlavuz
Agztnda san yavuz
Kuyu; kuyunun it;inde suyu
Suyun agztnda yJlan
YJlan agztnda mercan
Mercantn agztnda fincan
Bizim evin bir g61 var
GoWn bir Yllan var
Liiks I Liikiis
Kelime kar ?l ilQI olarak
zenginligin gostergesi
olan luks; lukus,
gaz lambasl veya
pompail luks adlarlyla
ani Ian bir donemin
en geli?mi?
aydlnlanma araCldlr.
"Billurdan
bir h vuz,
bir Ilavuz,
Agzlnda san
yavuz:'
Fener
Fener, geleneksel olarak hem ev i<;erisinde
hem de ev gOvenle kullantlabilen
bir aydlnlatma aracldlr.
Fener, gaz yaglntn konuldugu al f
hemen Ozerinde yanan nedeniyle
sbnmesini engelleyen bir cam korumadan
Soz konusu camln i<;inde gaz yaglnt ntilin
yanmaslyla aydlnlatma
Aynca, cam bolmeyi etkilerden korumak amaClyla
sarmalayan teller bulunur. boyutlart bulunan
fener, KarabOk yoresinde gaz lambast,
(orum'da fener, Hatay'da denizci feneri,
Kastamonu'da idare/yuvarlaklfener ve bazl ybrelerde
de bunlann kandil adlyla anllmaktadlr.
Fener, i<;in Ost klsmlnda sapl bulundugu
ve <;epe<;evre cam korumasl nedeniyle ruzgarda
sonmedigi i<;in geceleyin ev uzak yerlere
giderken kullantlan bir aydlnlanma aracldlr.
Aynca gOnumOzde de aydlnlatma
nedeniyle kullanlml etkin bir bi<;:imde sOrmektedir.
Bilmecelerde fener:
Bir kacakafl, ortasl san. (Fener)
Sihirli bir fenerim, kibritsiz de yananm. (Ampul)
Fenerle ilgili ozlO sozler:
fener 0 kadar yanar.
Gece gezer feneri yak, yazi yazar ka/emi yok.
TOrkuller:
AI eline feneri
ben; dereden
ince belli Fadime
BaklYu pencereden
Ben bir oltm fenerim
Yana yana donerim
Erbabma
Halo ana yananm
idare Lambasl
Gaz lambaslnln ku<;uk boyutlu olanlna idare
lambasl denir. Halif oimasl gerektiginden genellikle
aluminyumdan yapillr. Caml ve askisl yoktur. Duz bir
zemine konularak kullandacak bi<;imde
Aynca kenannda, lambanln kolay tutulabilmesi
i<;in bir sap bulunur. Hatay'da fiske,
Samsun'da idare adlyla anillr.
Kimi ybrelerde gaz lambasl
i<;in de idare lambasl adl kullanilir.
Eskiden, evinden az 1?lk gelenin
idare lambasl kullandlgl
bundan dolaYI da 0 ki?inin fakir
oldugu
DolaYlslyla bblgeye yeni
gelen ki?iler, misafirlik i<;in
evinden <;ok gelenleri se<;erlermi?
Huni
Metal, aluminyum veya plastikten yapJlml?,
gaz yaglnln dl?arlya dbkulmeden, kolayca aydlnlatma
gerecinin i<;ine konulmaslnl saglayan bir yardimci
ara<;tlr. Benzer bi<;imde degi?ik slvlla(ln dl?arlya
ta?madan dar aglzll kaplara b05altllmaslnda da
yararlanilir. Ornegin; kolonya doldurmak veya
zeytinyaglnl ku<;uk ?i5elere aktarmakta da kullanilir.
Bazi tlirkulerde sevgilinin gbzleri, huniye benzetilmi?tir.
Huniden SIVI, gbzlerden de akar.
Sav?at ybresinde sbylenen bir tlirkude
bu benzetmeye rastlanJr:
Kirpiklerin oktu gozlerin huni
Allah ozenip de seni
allp do beni
Yokt/gm gunleri anljor musun?
Diyarbaklr'dan derlenen
ba?ka bir turkude de
gbnul huniye benzetilmi?
a?lgln
gbnule aklp gitmi?tir:
C;ay ic;inde dokme
Ganfi.im huni gazum
Akliml aldl
Orta boylu kalem
Mum Makasl
iv1um makasl, mumun yanml? fitilini keserek alevin
kuvvetlenmesini saglar. Divan edebiyatlmlzda ?aider,
mumun ipinin kesilmesini ba? kesmeye benzetmi?tir.
"Ba?1 kesilen mum daha <;ok parlar" dey;?i de
buradan kaynaklanmaktadlr.
Osmanli geleneginde nefesle bir ?ey sondurulmezdi .
Bu nedenle mum asia ufienmez,
sondurmek i<;in mum makasl kullanllirdi.
Mumluk
Mumluk mumun etrafa akmaslnl engelleyen ve 1?lgln
etrafa guzel bir bic;imde yayilmaslnl saglayan
bir ara<;tlr. Gunumuzde altln, gumu? ve camdan
yapilan mumluklar yayglndlr.
Bilmeceler:
Kendi kendin yer bitirir.
Boyle pis bir huyu var.
Giyince altm kuloh
durmaz akar.
Atasozleri :
Bir mumdon yuz C;lrag yakJ/Jr.
Mum dibine vermez.
Mumun dibi karanlJk olur.
Yalancmm mumu yots/ya kodor yanar.
Mum biterken evi aydlnlotlf.
kesilen mum daha c;ok par/or.
Mum gibi dogru olmak gerek.
Mum yak derdine yan(bak)!
Zalimin mumu sabaha kodor yonmoz.
Baba mirasl yanan mum gibidir.
Mescit mumunu yiyen kedinin
gazleri kor olur.
IIBen bi altan
f nerim
Yana yana
donerim
Erbablna
im
Hala ona
yana 1m:'
T.e. KOLT"QR \IE TtJRIZM BAKANUCI YAY1NLAAI
If
~ "'J