50

Ren Heyder

eksploatacja

Nowy katalog UIC uszkodze szyn

niowym tworzeniu si drobnych, poprzecznych pkni w gwce szyny, prowadzce w konsekwencji do jej cakowitego zamania, zostao wczone do katalogu dopiero w latach 80. Zalecenia do zmian w katalogu UIC W latach 80. problem zmczenia szyn wskutek kontaktu koa z szyn sta si szczeglnie aktualny. W tym czasie UIC zlecio Europejskiemu Instytutowi Bada Kolejowych (ERRI) opracowanie zalece do zmian w katalogu uszkodze szyn (Komitet ERRI D 173), z uwzgldnieniem ostatnich prac naukowych, poniewa wiele przypadkw uszkodze powstaych w szczeglnoci wskutek zmczenia tocznego nie byo dotychczas uwzgldnionych. Innym powodem do zmian byo, e okrelenia i klasyfikacja niektrych uszkodze byy nieprecyzyjne i stanowiy rdo nieporozumie. Do rozwizania tego zagadnienia ERRI opracowao ankiet na temat przydatnoci istniejcego katalogu i rozesao j do kolei czonkowskich UIC. Odpowiedzi na ankiet wykazay, e ponad 2/3 z 24 kolei, do ktrych wysano ankiet, korzystao z katalogu, ale podkrelio potrzeb czciowego lub cakowitego jego przeredagowania. Zwracano uwag, e dotychczasowy system identyfikacji uszkodze powinien by zachowany, a jednoczenie opisy techniczne uszkodze powinny by jak najprostsze. Poniewa ju wwczas prawie wszystkie koleje uyway lub planoway uywa do rejestracji i klasyfikacji uszkodze a take dla okrelania rodkw zaradczych systemu komputerowego podkrelano, e system identyfikacyjny uszkodze powinien by do tego przystosowany. Na podstawie otrzymanych odpowiedzi instytut ERRI sporzdzi zalecenia do zmiany ostatniego katalogu uszkodze szyn z 1979 r. Zawarte one zostay w raporcie ERRI (D 173/ /RP 15), przedstawionym w lutym 1997 r. Opierajc si na tych zaleceniach katalog zosta ponownie wydany w kwietniu 2000 r., jako Podrcznik uszkodze szyn. Nowy podrcznik UIC Jak wskazano we wspomnianym raporcie ERRI, gwnym celem nowego podrcznika powinno by wyjanienie przyczyn powstawania uszkodze szyn, ograniczenia liczby kontroli szyn, zmniejszenie kosztw napraw oraz poprawa bezpieczestwa ruchu. Postanowiono opisa i sklasyfikowa wszystkie usterki szyn wedug okrelonych kryteriw, z podaniem rodkw zaradczych i przedstawi te informacje w formie indywidualnych kart uszkodze. W podrczniku opisano charakterystyczne cechy uszkodze szyn i podano rodki do ich wykrywania, co uatwia ich rozpoznawanie. W zalecanych rodkach zaradczych zastosowane jest stopniowanie w zalenoci od potencjalnego zagroenia bezpieczestwa ruchu. Zwrcono rwnie uwag na postpowanie z usterkami zaraz po ich wykryciu. Podkrelono, e jako baza do tworzenia statystyki uszkodze powinna by uywana klasyfikacja i okrelenia liczbowe, co zwrci uwag na najbardziej powtarzajce si przyczyny uszkodze, a tak1-2 / 2002

Nowy katalog uszkodze szyn wydany w 2000 r. wprowadza jednolity ukad opisu uszkodze, ustala sposoby ich wykrywania i podaje rodki ich eliminacji. W niniejszym opracowaniu przedstawiono najczstsze przypadki uszkodze szyn i opisano rodki zapobiegawcze. Ostatecznym celem tych dziaa jest wyduenie ywotnoci szyn. Midzynarodowy Zwizek Kolei (UIC) opublikowa Katalog Uszkodze Szyn, ktry wprowadza jednolity system klasyfikacji pkni, zama i uszkodze szyn, z podziaem na miejsce wystpienia usterki w szynie i jej przyczyn. Jest on zacznikiem do karty UIC 712 Uszkodzenia szyn. Katalog podaje take rodki, za pomoc ktrych mog by wykrywane uszkodzenia szyn i rodki zaradcze po stwierdzeniu usterki. UIC chciaoby aby katalog, ktry zosta opublikowany przez biuro Sekretarza Generalnego i rozesany do wszystkich kolei czonkowskich, suy ujednolicaniu sposobw wykrywania, klasyfikacji i rejestracji uszkodze szyn w celu umoliwienia kolejom czonkowskim miarodajnych porwna na ten temat. Katalog uszkodze szyn zosta wydany po raz pierwszy 1.1.1959 r., drugie wydanie 1.1.1966 r., a trzecie 1.1.1979 r. To ostatnie wydanie katalogu stworzyo podstawy do wydania w Niemczech przez Deutsche Bundesbahn Karty uszkodze szyn, opublikowanej jako dodatek do Przepisw DS 820, ktra obowizuje do dzisiaj. W cigu lat katalog ulega pewnym zmianom. Na przykad tak zwane pknicia na powierzchni gwki szyny, polegajce na stop-

Rys. 1. Okrelenia stosowane w ustaleniu uszkodze szyn

51
e umoliwi ustalenie trendw uszkodze. Ocenie podlega bd take zastosowane rodki zaradcze. Stosowanie podrcznika moe wic przyczyni si do poprawy bezpieczestwa ruchu i zmniejszenia kosztw eksploatacji. Ponadto zastosowana w podrczniku terminologia uproci porozumiewanie si wewntrz samej kolei, a take pomidzy poszczeglnymi kolejami UIC. Wstp do podrcznika We wprowadzeniu do podrcznika podane s definicje spotykanych usterek szyn i ich lokalizacja w szynie oraz klasyfikacja uszkodze i zasada numerowania. Okrelenie uszkodzenie szyny jest uywana do oznaczenia usterki, pknicia bd zamania szyny lub zcza szynowego. Podobnie zrobiono rozrnienie midzy szynami uszkodzonymi, szynami pknitymi i szynami zamanymi. Mwic najoglniej, szyna uszkodzona jest to szyna z usterk inn ni pknicie i zamanie. Szyna pknita jest wtedy, gdy nastpio miejscowe rozdzielenie materiau, ktre moe prowadzi do zamania, podczas gdy szyna zamana jest to szyna, ktra rozdzielia si na co najmniej dwa kawaki lub z ktrej powierzchni tocznej wykruszyy si due kawaki materiau. Usterka moe wystpi na kocu szyny, poza kocem szyny lub w strefie spawania (rys. 1). Koniec szyny jest okrelany jako cz szyny na dugoci ubkw. Strefa spawania jest to cz szyny dugoci 0,1 m z kadej strony od miejsca spawania stykowego, natomiast wyraenie strefa poza kocem szyny oznacza wszystkie czci szyny lece midzy kocami szyny lub midzy strefami spawania. W podrczniku zachowano schemat klasyfikacji uszkodze szyn przedstawiony w trzecim wydaniu Katalogu. Konieczne byy drobne zmiany ukadu z powodu dodania dwch nowych uszkodze. Rozszerzenie systemu identyfikacyjnego proponowane przez ERRI, a zawierajce dodanie dwch pocztkowych liter i jednej litery naprowadzajcej nie zostao przez UIC przyjte. Klasyfikacja uszkodze skada si wic, jak poprzednio, z 34 cyfr. Pierwsza cyfra oznacza: wady kocw szyn, wady na pozostaej dugoci szyn, uszkodzenia spowodowane wczeniejszym uszkodzeniem szyny w procesie produkcji lub transportu, uszkodzenia zczy spawanych i zgrzewanych oraz warstw napawanych. Druga cyfra oznacza: umiejscowienie uszkodzenia wewntrz odcinka szyny, uyt metod spawania, jeli usterka zostaa spowodowana przy zczu lub spawaniu naprawczym. Trzecia cyfra oznacza: kierunek uszkodzenia w przypadku pknicia lub zamania, typ uszkodzenia w przypadku uszkodzenia szyny, przyczyn uszkodzenia w przypadku uderzenia. Czwarta cyfra moe by zastosowana w razie koniecznoci do dalszej klasyfikacji uszkodzenia w okreleniach dodatkowych waciwoci. Na rysunku 2 przedstawiono schemat klasyfikacji uszkodze. Kada usterka wymieniona w podrczniku jest okrelona przez trzy- lub czterocyfrowy kod, zgodnie z klasyfikacj generaln. Na kolejach Deutsche Bahn AG ten schemat kodowy jest czci dodatku DB do Karty uszkodze szyn 820 i jest uywany w znormalizowanych arkuszach DB do wykazywania uszkodze szyn. Dane podawane w tych arkuszach s wprowadzane do sumarycznego zestawienia do okrelenia rocznej liczby uszkodze szyn.

Rys. 2. Schemat klasyfikacji uszkodze szyn

1-2 / 2002

52
Tablica 1

Przegld uszk odze szyn uszkodze

Kod ID Klasa 1 i 2 100/200 111/211 112/212 1321/2321 1322/2322 113/213 133/233 153/253 121/221 2222 124 / 224 236 139 / 239 2201 2202 2203 2204 122 2221 2223 123/223 125/225 227 134/234 154/254 135 235 Klasa 3 301 302 303 Klasa 4 Opis uszk odzenia szyny (zgodny z K art) uszkodzenia Kart) Wady k ocw szyn i wady na pozostaej ich dugoci kocw Pknicie poprzeczne bez wyranego pocztku Postpujce pknicie poprzeczne idce od wntrza szyny (pknicie zmczeniowe w ksztacie nerki/tache ovales) Poziome pknicie gwki szyny Poziome pknicie na zaokrgleniu przejcia z gwki na szyjk szyny Poziome pknicie na zaokrgleniu szyjka stopka szyny Poduno-pionowe pknicie gwki szyny Poduno-pionowe pknicie szyjki szyny Poduno-pionowe pknicie stopki szyny Uszkodzenia powierzchniowe Pknicie cakowite na wewntrznej powierzchni gwki szyny (uszczenie si) Miejscowe wgbienia na powierzchni tocznej Pknicie po przektnej nie zwizane z otworem Nalep Zuycie faliste o maej dugoci fali Zuycie faliste o duej dugoci fali Zuycie boczne Nadmierne zuycie pionowe Zamanie na powierzchni tocznej (przy kocu szyny) Zamanie na powierzchni tocznej Pknicia na powierzchni gwki szyny/tworzenie si pkni/ /przeamanie na wewntrznej krawdzi gwki szyny Wykruszenia Miejsce polizgu k (jedno- lub wielokrotnego) Pknicie i miejscowe obnienie powierzchni tocznej (squat) Korozja szyjki szyny Korozja stopki szyny Pknicie ubkw Pknicia wok otworw inne ni otworw dla ubkw Uszk odzenia spowodowane wadliwym wyk onaniem szyn Uszkodzenia wykonaniem Obtuczenie Wadliwe wykonanie Trwae odksztacenie (szyna zdeformowana) Uszk odzenia zczy spawanych i zgrzewanych oraz warstw Uszkodzenia napawanych

Uszkodzenia produkcyjne

Uszkodzenia wskutek eksploatacji

411/421/431 Poprzeczne pknicie (od zcza spawanego) 412/422/432 Poziome pknicie w szyjce (od poczenia spawanego) 471 472 481 Poprzeczne pknicie gwki szyny (na zczu naprawianym przez spawanie) Odczenie lub odamanie naprawianej czci powierzchni tocznej Poprzeczne pknicia pocze lutowanych/spawanych

Karty uszkodze szyn Kade uszkodzenie szyny jest scharakteryzowane na osobnej karcie. Karta szczegowo opisuje usterk, a w tym podaje: kod identyfikacyjny zgodnie z ogln klasyfikacj uszkodze szyn; charakterystyk i wygld wady; metody jakie mog by zastosowane do wykrycia uszkodzenia; zalecenia co do sposobw zapobiegania wadzie zaraz po wykryciu. Zamieszczone s take 12 zdjcia uszkodzenia. W tablicy 1 zamieszczono uproszczony przegld wszystkich 55 uszkodze, ktrych karty zostay zawarte w podrczniku. W miar monoci uszkodzenia klasy 1. i 2. zostay poczone razem i ponownie sklasyfikowane w zalenoci od tego czy powstay w wyniku procesu produkcyjnego, czy te eksploatacji. Karty uszkodze spowodowanych zmczeniem materiau wskutek kontaktu kooszyna, mianowicie: pknicia na powierzchni gwki szyny (nr 2223) i squat (nr 227) umieszczono w katalogu po raz pierwszy. W porwnaniu do poprzedniego wydania katalogu zmiany w kartach s ograniczonego zakresu. W wikszoci przypadkw dotycz one przepisania numeru opisu oraz zamieszczenia uwag ostrzegajcych przed pomyleniem niektrych usterek i zastpienia fotografii czarno-biaych kolorowymi. Zalecenia jakie powinny by podjte po wykryciu uszkodzenia zostay take ujednolicone i zdefiniowane. Przy opisie rodzaju lub wygldu uszkodzenia podaje si zwykle nastpujce informacje: czy usterka bya wynikiem wady produkcyjnej, czy te zuycia eksploatacyjnego? gdzie usterka zostaa wykryta? gdzie stwierdzono pocztek uszkodzenia (na powierzchni szyny, czy wewntrz niej)? jakie cechy charakteryzuj usterk wewntrz szyny? jak usterka rozwijaa si w miar upywu czasu? jakie inne uszkodzenia mona pomyli z usterk wanie wykryt? Opisy uszkodze w podrczniku s prostsze i krtkie, uzupenione zwykle jednym lub kilkoma zdjciami. W wikszoci przypadkw uyto opisw i zdj z trzeciego wydania katalogu. Najczstszymi sposobami sprawdzania szyn jest badanie optyczne i ultradwikowe. Sprawdzanie goym okiem pozwala na wykrycie wad powierzchniowych i kontrolowanie ich rozlegoci. W przeciwiestwie do tego badanie ultradwikowe pozwala na okrelenie pooenia wewntrznych wad w szynie i obserwowanie ich wzrostu. W niektrych przypadkach pomocny moe by pomiar profilu szyny lub opukanie badanego miejsca motkiem. S oczywicie i inne sposoby wykrywania uszkodze szyn, jak sprawdzanie za pomoc czsteczek magnetycznych, przenikania farby lub za pomoc prdw wirowych. Dla kadego z uszkodze wymienionych w podrczniku podane s rodki zaradcze. Podano je we wstpie do podrcznika, czego nie byo w III wydaniu katalogu. Sposb po1-2 / 2002

53
stpowania z wad zaley od stopnia zagroenia dla ruchu i zagroenie to podzielono na 4 stopnie. Zalecenie obserwuj szyn oznacza, e uszkodzenie nie stwarza w danej chwili zagroenia dla ruchu i szyny nie trzeba wymienia. Zalecenie wymie szyn oznacza, e usterka wci nie stanowi zagroenia dla ruchu, ale moe sta si niebezpieczna po jakim czasie. Natomiast zalecenie wymie szyn bezzwocznie stosuje si, gdy usterka stwarza ju zagroenie dla ruchu, ale przejazd jest jeszcze moliwy z ograniczeniami; tym niemniej potrzebne jest szybkie dziaanie. W kocu zalecenie wymie szyn natychmiast stosuje si wwczas, gdy szyna stwarza ju bezporednie zagroenie dla ruchu i nie moe by duej eksploatowana, a tor musi by zamknity. Przyjto jako zasad, e karty opisujce pojedyncze uszkodzenia szyn zawieraj tylko standardowe zalecenia. Dodatkowe rodki zaradcze podawane s w razie potrzeby. Naley zauway, e poniewa niektre uszkodzenia rozwijaj si, zalecane rodki zaradcze s dostosowane do aktualnego ryzyka. Nadzorowanie uszkodzenia i odpowiednie rodki zaradcze powinny by stosowane we wszystkich przypadkach uszkodze do czasu wyeliminowania uszkodzenia. Najwaniejsze uszkodzenia szyn Gdy wprowadzano pierwsz klasyfikacj uszkodze szyn wikszo torw miaa jeszcze szyny skrcane na ubki i std najwicej uszkodze byo w strefie zcz. Po przejciu na szyny bezstykowe, spawane, zmniejszya si liczba uszkodze przy kocach szyn, natomiast wzrosa liczba uszkodze w strefie spawa. Ponadto w wielu przypadkach mona robi odniesienia uszkodze klasy 1. do podobnych uszkodze klasy 2. W wyniku poprawy jakoci materiau na szyny i metod produkcji stali w cigu ostatnich 20 lat, uszkodzenia szyn z powodu uszkodze produkcyjnych znacznie zmalay. Zauwaa si zwaszcza zmniejszenie uszkodze spowodowanych niecigoci materiau wewntrz szyny. Szczeglnie wane byo zmniejszenie czstotliwoci wystpowania uszkodze metalurgicznych wskutek poprawy czystoci wytwarzania stali. Osignito to dziki wprowadzeniu procesu wtaczania tlenu i stosowania odtleniania wgla, a ponadto prniowego odgazowania i technice cigego wytopu. Uszkodzenia powierzchniowe, powodowane podczas walcowania lub wyrwnywania szyn, s obecnie w wikszoci wyeliminowane dziki zastosowaniu nowoczesnych walcowni i aparatury kontrolnej. Zwikszenie prdkoci jazdy pocigw i intensywnoci ruchu spowodowao, e szyny s poddawane coraz wikszym napreniom w czasie kontaktu kooszyna i std nastpi wzrost ich uszkodze. Wzrosa zwaszcza liczba uszkodze spowodowanych zmczeniem materiau, okrelanych jako pknicia na powierzchni gwki szyn i squat. Przedstawiono to w tablicy 2, wskazujc take najczstsze uszkodzenia zanotowane w cigu ostatnich kilku lat na kolejach DB AG. Podanych 10 uszkodze stanowi okoo 90% wszystkich zanotowanych usterek. Uszkodzenia podane w tablicy 2 s w wikszoci tymi samymi, ktre s wymienione w Katalogu podstawowych uszkodze szyn w torach i rozjazdach wydanym przez DB AG. Tym niemniej katalog ten, ktry
Tablica 2

Najbardziej powszechne uszk odzenia szyn uszkodzenia

K od ID 111/211 2222 2223 Brak 227 Krtki opis uszk odzenia szyny uszkodzenia Pknicie w ksztacie nerki (tache ovales) uszczenie si materiau Pknicia na powierzchni gwki szyny (head checks) Belgrospis Squat Wgniecenie Przegrzanie powierzchni szyny z powodu polizgu koa

Pknicia zmczeniowe wskutek kontaktu kooszyna

Uszkodzenia podobne do pkni z powodu uszkodze pojazdw (301) 125/225

Uszkodzenia z powodu przeksztacenia materiau lub jego zuycia 2201 2202 Falisto o maej dugoci fali Falisto o duej dugoci fali

Uszkodzenia od spaww 411/421/431 Poprzeczne pknicia (przy zczach spawanych)

wszed w ycie od 1.3.2001 r. jako Zacznik 01 do Wytycznych Uszkodzenia powierzchni szyny DB 821.2017, nie zastpuje Dodatku DS. 820 Karta uszkodze szyn. Zadaniem katalogu jest gromadzenie i opisywanie najwaniejszych i najczstszych uszkodze szyn zauwaanych w torach i rozjazdach sieci kolejowej DB. Katalog wydany przez DB AG podaje wiele usterek, ktre nie s zawarte ani w karcie DS. 820 DB, ani w nowym podrczniku UIC. Celem tego katalogu jest dostarczenie informacji subom utrzymania torw na miejscu uszkodzenia i pomoc w wykryciu i identyfikacji najwaniejszych uszkodze szyn. W dodatku do uszkodze powierzchni tocznej szyn, wymienionych w Zaczniku 01 Wytycznych 821.2017 kolei DB, bdcych obecnie w przygotowaniu, bdzie zarwno podzia na kategorie uszkodze do trzech poziomw uszkodze, jak rwnie informacje i kryteria oceny procedury naprawczej ze wzgldu na moliwoci techniczne i opacalno tego procesu. Uszkodzenia szyn spowodowane zuyciem (falisto o duej dugoci fali, zuycie profilu szyny) lub przeksztaceniem materiau (falisto o maej dugoci fali) nie s wymienione w Wytycznych 821.2017 kolei DB, poniewa s zawarte w Wytycznych 824 DB w rozdziale Szlifowanie szyn. Trzy spord najwaniejszych uszkodze szyn s usterkami spowodowanymi zmczeniem materiau, w ktrym formowanie si pknicia jest zapocztkowane na powierzchni gwki szyny (w odrnieniu od uszkodze znanych jako tache ovales, tj. pknicie zmczeniowe w ksztacie nerki oraz uszczenie si, w ktrym pknicie chocia take spowodowane przez styk toczny, zmczeniowy zaczyna si pod powierzchni szyny). Dwie z tych usterek: pknicie na powierzchni gwki szyny i squat s jedynymi, jakie zostay dodatkowo wczone do podrcznika UIC. Trzecia usterka, tak zwany belgrospis, ktra zostaa zauwaona na liniach duych prdkoci kolei DB po raz pierwszy w 1996 r., ma by wczona do podrcznika UIC w przyszoci. 1-2 / 2002

54
Opisy uszkodze szyn podane niej s oparte w wikszoci na informacjach zamieszczonych w podrczniku UIC, raportach ERRI D173/RP1 i D173/RP15 oraz na publikacjach dotyczcych uszkodze szyn, uzyskanych z rnych kolei. Ponadto wczono ostatnie wyniki bada prowadzonych przez koleje DB. Pknicia na powierzchni gwki szyny (head checks) Pknicia na powierzchni gwki szyny s typow usterk powstajc w wyniku zmczenia materiau wskutek kontaktu koo-szyna. Powstaje ona najczciej w miejscach, gdzie wystpuj najwiksze dynamiczne naprenia szyny. Usterk t mona spotka: gwnie na wewntrznej krawdzi gwki szyny zewntrznej na ukach torw o promieniu 4001500 m (pknicia te nie mog powsta w torach o mniejszych promieniach z powodu wikszego zuywania si szyny zewntrznej); czasami na krawdzi bocznej szyny zewntrznej torw o promieniu ponad 1500 m; na bocznych krawdziach obu tokw szynowych na torze prostym, gdzie wystpuje na przemian; na powierzchni tocznej szyny wewntrznej i zewntrznej; na bocznej krawdzi iglic i szyn czcych w rozjazdach i szyn na krzywych przejciowych w ukach; na szynach w kierownicach rozjazdw. Pknicia na powierzchni gwki szyny s drobnymi pkniciami, pojawiajcymi si mniej lub bardziej regularnie w odlegociach 0,510 mm (fot. 1). Odlegoci pkni s przewanie mniejsze w szynach o gwce utwardzonej, ni w szynach wyprodukowane ze stali UIC stopnia 900A. Kiedy oglda si te pknicia z gry, wida, e s one rnej szerokoci i uoone pod ktem 3570 w stosunku do osi podunej szyny. Kt ustala si w zalenoci od przewaajcej geometrii styku koa z szyn. W niektrych przypadkach pknicia mog ukada si nawet prostopadle do osi podunej szyny. Pknicia, ktre biegn prawie rwnolegle jedne do drugich, wchodz w gb szyny pod maym ktem (1015). W trakcie eksploatacji pknicia wyduaj si i zmieniaj kt wejcia, ktry moe osiga nawet 60, a dugo pknicia wiele milimetrw. Podczas formowania si i rozwoju pkni mona zaobserwowa nastpujce cechy: pknicia biegn po przektnej szyny i mog si czy, doprowadzajc do cakowitego zamania szyny (uszczenie lub wykruszenie na bocznej powierzchni szyny); pknicia mog si rozgazia w gwce szyny; przejcie z pkni na powierzchni gwki szyny do pkni typu squat (np. pknicia squat na wewntrznej krawdzi gwki szyny); zmiana kierunku pknicia powierzchniowego prowadzca do cakowitego pionowego zamania szyny. Z tych powodw pknicia na powierzchni gwki szyny musz by traktowane jako potencjalnie niebezpieczne usterki. Ich przyczyn upatruje si w napreniach na jakie naraona jest szyna. Wskutek wielkich si podunych i poprzecznych, wystpujcych midzy koem i szyn, oraz powstajcych wskutek nich napre nastpuje na powierzchni tocznej szyny rozwalcowywanie i pezanie materiau. Przesuwanie si napre cinajcych z wntrza szyny na powierzchni powoduje deformacj materiau. W tej odksztaconej warstwie powierzchniowej powstaj mikropknicia, ktre stanowi punkty pocztkowe dla pkni gwki szyny. Pknicia mog powsta w bardzo krtkim czasie, o czym przekonano si w eksploatacji, stwierdzajc takie przypadki ju po kilku tygodniach od zamontowania szyny. Szybko postpowania pkni zaley od materiau szyny i jej obcienia pocigami. Zanieczyszczenie powierzchni szyny, a w tym obecno smarw lub wody, moe przyspiesza rozwj pkni. Wykrywanie pkni na powierzchni szyny goym okiem jest spraw stosunkowo prost, gdy s one ju do dobrze rozwinite, natomiast powszechnie uywan metod ultradwikow mona je wykry w zarodku. Ze wzgldu na ograniczony dostp do wewntrznej powierzchni gwki szyny moe ona by dobrze sprawdzona przyrzdami ultradwikowymi tylko wtedy, kiedy jest to robione rcznie. May kt pkni i mae odlegoci midzy samymi pkniciami utrudniaj ustalenie koca pknicia, a wic jego gboko. Dotychczasowe badania wykazay, e prby okrelenia gbokoci pkni na podstawie zewntrznych oznak na gwce szyny s bardzo zawodne. Dopiero wprowadzenie metody badania poprzez pomiar prdw wirowych umoliwio niezawodne wykrywania pkni na powierzchni gwki szyny i stworzyo moliwo ich analizy. Szczeglnie przydatne s nie niszczce pomiary gbokoci tych pkni (dugo pknicia w poczeniu z ktow orientacj pkni biegncych wewntrz gwki szyny po przektnej), ktre pozwalaj okreli niezbdn gboko szlifowania szyny. Obrbka szyny skrawaniem (szlifowanie, walcowanie, struganie wzdune) powinny by wykonane jak najwczeniej po wykryciu, gdy pozwala to zapobiec powikszaniu si pkni i std przedwczesnej wymianie szyny. Belgrospis Nazw t okrela si grup pkni, ktre pojawiaj si okresowo w pobliu grzbietw fal przy zuyciu falistym szyny, co wystpuje w odlegoci 20100 mm (fot. 2). Usterka ta, ktra zostaa wykryta dopiero ostatnio na torach kolei DB, gdzie prdko jazdy wynosia 200 km/h lub wicej, jest odmian zuycia zmczeniowego wskutek kontaktu koo szyna. Usterk belgrospis zauwaono bd na szynie zewntrznej w ukach o duym promieniu, bd na odcinkach prostych w obu tokach szynowych na przemian. Zawsze towarzyszyo jej faliste zuycie szyny. Pknicia s usytuowane na powierzchni tocznej w pasie lecym midzy lini rodkow a wewntrzn krawdzi szyny, w odlegoci 10 25 mm od rodka szyny i powtarzaj si okresowo na dugich odcinkach. Dugoci pkni wynosz 515 mm. Kiedy oglda si powierzchni szyny prostopadle z gry, wymienione grupki pkni s ustawione pod ktem ok. 45 w stosunku do osi podunej szyny. Pknicia powikszaj si do wntrza szyny w d pod ktem 2030 do powierzchni szyny.

1-2 / 2002

55

Fot. 1. Head checks

Fot. 2. Belgrospis

Fot. 3. Squat

W zaawansowanym stanie pknicia belgrospis mog si czy i w niektrych przypadkach prowadzi do cakowitego przeamania szyny. Tak jak w przypadku pkni powierzchniowych moe dochodzi do zmiany kierunku pkni, co przyspiesza zamanie. Dzieje si to w stanie zaawansowanym tej usterki, gdy cieka wsppracy kooszyna jest najwsza, a wystpuje to na szczytach zuycia falistego i gdy siy prostopade do powierzchni tocznej s najwiksze, co ma miejsce tu przed szczytami zuy falistych. Ponadto do si dynamicznych od nacisku dodaj si tu siy od dynamicznego oddziaywania koa na szyn z powodu jego niewywaenia, ktre przy duych prdkociach osigaj znaczne wartoci. W takich warunkach szyna jest poddawana najwikszym napreniom dynamicznym w miejscach bezporednio przed szczytami zuy falistych i w wyniku tego zmczenia tocznego powstaj w tych miejscach grupy pkni. Dotychczas belgrospis moe by wykrywany wizualnie lub za pomoc aparatury ultradwiekowej w czasie kontroli toru. Gboko pkni mona mierzy za pomoc nie niszczcych pomiarw ultradwikowych tak samo, jak w przypadku pkni na powierzchni gwki szyny (head checks). Pracuje si obecnie nad zastosowaniem do wykrywania i pomiarw pkni belgrospis metody prdw wirowych. Usterka ta pojawia si ju przy pierwszych oznakach zuycia falistego i rozwj tych dwch usterek jest rwnoczesny. A zatem nie chcc dopuci do powstania belgrospis naley nie dopuszcza do powstania zuycia falistego o krtkiej dugoci fali. Usuwanie obu tych usterek odbywa si przez szlifowanie szyn. Zwoka w przeprowadzeniu tej operacji moe doprowadzi do pkni tak gbokich, e konieczna bdzie wymiana szyny. Pknicia squat Pkniciami squat okrela si wykruszenie powierzchni tocznej szyny pkoliste lub w ksztacie litery V. Szersza cz litery V jest skierowana przewanie w stron wewntrznej

krawdzi gwki szyny. Z powodu korozji powierzchnia wykruszenia jest ciemniejsza ni otaczajcy j materia, gdy brak w tym miejscu kontaktu z koem (fot. 3). Usterka squat wystpuje najczciej w torach o duej prdkoci na odcinkach prostych lub prawie prostych w grupach, ktre pojawiaj si nieregularnie. Prawidowoci jest, e usterka squat wystpuje w najbardziej obcionych miejscach szyny, midzy lini rodkow a krawdzi wewntrzn. Squat moe powsta w wyniku poczenia si pkni powierzchniowych i umiejscowi si take na wewntrznej krawdzi gwki szyny. Tak jak w przypadku pkni na powierzchni gwki szyny (head checks), usterka squat powstaje wskutek plastycznego odksztacenia materiau w czasie kontaktu kooszyna i nastpujcych w tym czasie mikroskopijnych pkni w warstwie wierzchniej szyny. Squat moe powsta take wskutek wgniece w powierzchni tocznej oraz z rozwinicia si usterki belgrospis. Squat tworzy si w miejscach gdzie zuycie szyny jest mae i pocztkowe pknicia nie s usuwane przez cieranie. Pierwsz widzialn oznak pojawienia si squat s pknicia na wewntrznej powierzchni gwki szyny, ktre s ustawione pod ktem 45 do kierunku ruchu. Usterka powstaje kiedy jedno z pkni zmczeniowych, ktre pojawio si na grnej powierzchni szyny, zaczyna rozrasta si do wntrza. Pocztkowy wzrost jest pod maym ktem w stosunku do powierzchni tocznej. Rozwalcowanie materiau powoduje obnienie powierzchni szyny w tym miejscu i koo styka si tylko z obrzeem miejsca obnionego, ktre jest wskutek tego janiejsze. Kiedy pknicie osignie gboko 35 mm, zaczynaj si od niego odgazia mniejsze pknicia, co po pewnym czasie moe doprowadzi do cakowitego poprzecznego zamania szyny. Istnieje ryzyko niewykrycia tej usterki w czasie badania ultradwikowego, kiedy pierwotne pknicie rozwija si pod maym ktem i w ten sposb ekranuje odgazione pknicie poprzeczne.

1-2 / 2002

56
Squat moe take powsta wskutek zmniejszenia sprystoci podtorza. W zaawansowanym stanie miejsce takie bdzie widoczne ze wzgldu na biae lady od wychlapek na podsypce. Moe te by wynikiem uszkodzenia przytwierdzenia szyny do podkadw w tym miejscu. Aby zapobiega squat, naley w pierwszym rzdzie eliminowa usterki powierzchni szyny pknicia, belgrospis i wszelkie wgniecenia, zwaszcza powtarzajce si okresowo. Jeli usterka squat nie zostanie dostatecznie wczenie wykryta lub dostatecznie rozpoznana co do jej gbokoci, to moe si okaza, e w czasie szlifowania szyny, po zdjciu wierzchniej warstwy materiau, zostanie ona dopiero odsonita. Taka szyna musi by objta szczeglnym nadzorem, z pomiarem gbokoci pkni i przywrceniem waciwego profilu wcznie. W przypadku wykrycia pojedynczej usterki squat mona j usun np. przez zaspawanie, nie stosujc specjalnych obostrze. Jednak gdy usterek tych jest duo i przekraczaj pewien poziom, niezbdna staje si wymiana szyny. Zapobieganie uszkodzeniom szyn W celu zmniejszenia uszkodze szyn prowadzone s prace badawcze, dotyczce zwaszcza poprawy waciwoci stali, zaostrzenia tolerancji produkcyjnych szyn, polepszenia profilu szyny i optymalizacji procedur utrzymaniowych. Prowadzone s rwnie badania, zarwno symulacyjne, jak i w normalnej eksploatacji, nad geometri styku koo szyna, szczeglnie w ukach, oraz prby okrelenia wystpujcych tam si. Koleje DB AG wraz z firm Speno International S.A. prowadz wsplne badania nad zalenociami midzy rnymi gbokociami szlifowania szyn i stosowanymi przy tym tolerancjami a tworzeniem si pkni na powierzchni gwki szyny (head checks). Chodzi o dopuszczenie pewnych zuy naturalnych i jednoczenie okrelenie gruboci usuwania w czasie szlifowania tylko zupenie niezbdnej warstwy materiau do przywrcenia waciwego profilu szyny. Celem tych wszystkich zabiegw jest wyduenie ywotnoci szyn. Innym, wanym zagadnieniem jest zbadanie zalenoci midzy zuyciem mechanicznym szyny a jej zmczeniem powierzchni kontaktowej. Chodzi o stworzenie wymaga do osignicia rwnowagi midzy obu tymi rodzajami uszkodze, tzn. osignicie rwnoczesnego zuywania si szyny pod obu wzgldami, co rwnie przyczyni si do zwikszenia ywotnoci. Diagnostyka szyn powinna si w przyszoci opiera na nieniszczcych badaniach za pomoc prdw wirowych przeprowadzanych bardziej udoskonalonymi przyrzdami, co jest szczeglnie wane przy ustalaniu gbokoci szlifowania, a take do okrelania okresw midzy kolejnymi badaniami. W ostatecznoci powinno si osign cakowite wyeliminowanie usterek, co moe nastpi, jeli nakady na badania i odpowiedni aparatur bd wzrastay proporcjonalnie do kosztw powstajcych uszkodze. Naley si spodziewa, e w dalszej eksploatacji kolei zidentyfikowane zostan jeszcze inne rodzaje usterek szyn lub poczenia usterek ju istniejcych, ktre trzeba bdzie take umieci w podrczniku.

Na podstawie: The new UIC Catalogue of rail defects Der Eisenbahningenieur 9/2001 Tum. M. Rabsztyn Oprac. Andrzej Massel

26 kwietnia 2002 r. w odzi odbdzie si konferencja organizowana przez Polsk Izb Producentw Urzdze i Usug na Rzecz Kolei, nad ktr patronat obj wiceprzewodniczcy Sejmowej Komisji Gospodarki Pose na Sejm RP Zbigniew Kaniewski

Zamierzenia i plany rozwoju infrastruktury kolejowej w Polsce ze szczeglnym uwzgldnieniem modernizacji i rozbudowy szybkiej trasy Warszawa d
Zakres tematyczny wystpie: przyszo transportu szynowego w kontekcie Strategii Gospodarczej Rzdu rola samorzdw lokalnych w ksztatowaniu przewozw regionalnych i ponadregionalnych osignicia polskiego przemysu i orodkw naukowo-badawczych w dziedzinie transportu szynowego dziaalno Polskiej Izby Producentw Urzdze i Usug na Rzecz Kolei w zmieniajcych si warunkach gospodarczych
Informacje: Biuro Polskiej Izby Producentw Urzdze i Usug na Rzecz Kolei tel./fax (52) 349 55 99, (52) 581 21 75

1-2 / 2002