TE POARI MATUA O NG KHANGA REO

Kei a ttou an te ara tika hei hk m ng mokopuna

TTOHINGA

Te Kaupapa a te Whnau Ng mtpono hei rahi i te whnau Ng whinga motuhake m te whnau Ng koronga me ng whakaritenga Mahere whakahaere a te whnau Ng paerewa

Ng wnanga a te whnau

Reviewed 21 September 2012 in progress

2.

Ko te whakaaro te kkahu o te reo

n te Khanga Reo ake tnei krero

KI NG WHNAU: NG KAI O ROTO I TE KOROWAI

I whakaemi noa ihotia nei krero e te Poari o Te Khanga Reo hei whina i te whnau, i ng hap, i ng iwi e whai pnga ana ki te Kaupapa o Te Khanga Reo. E wh ng whanga o te pukapuka nei, ar: Kupu Whakataki Ng Pou Matua Ng Mtpono a Te Khanga Reo Ng Whinga Motuhake a Te Khanga Reo Te Whanga Tuatahi Te aratohu whakaritenga Ttohinga Khanga Reo Ng koronga, ng whakaritenga me ng rauemi hei whina i te Ttohinga Khanga Reo Te rrangi take me mtua whai kia tutuki ai t te Ttohinga Khanga Reo Te Whanga Tuarua Ng whakahaere a ng wnanga whnau Ng ara whaka i te Kaupapa o Te Khanga Reo

Te Whanga Tuatoru Ng whakahaere a ng whnau i ng Kaupapa Mahi Ko te whakaaro te kkahu o te reo (kei te whrangi 67 te whakamrama whnui, ar, ng koronga) (it is thoughts that clothes the language)

3.

E kore e ngaro te kkano rangatira (The strain of nobility lives on in each one of us)

KUPU WHAKATAKI Ng Pou Matua Te Khanga Reo He whi ko te reo Mori anake kei te krerohia ki te mokopuna mai i tna whnautanga ono tau noa, , kei te whakatipuhia i roto i te ahurea Mori o tna whnau. Ko te whnau te kaiwhakahaere, te kaiwhakatau i te kaupapa e ana ki ng aratohu kua whakatakototia e Te Poari Matua Kia tika, kia pono ki te kaupapa Tauiratia ng whanonga e ora p ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatturu te tohu manaaki rangatira. Ng Koronga Ko ng koronga e whai ake nei e whakarpopoto ana i ng whinga motuhake. Ng Whakaritenga Ko ng whakaritenga e whai ake nei he whina i te whnau me phea te mahi, , ka riro m wai rawa o roto i te whnau e mahi kia tutuki ai ng hiahia. Ng Whinga Motuhake Ko ng whinga motuhake e whai ake nei e tohu ana i te ahunga me te whanaketanga o te kaupapa. Ttohinga Ko te kupu taurangi a ng khanga reo ki te Poari Matua ka rtou ki ng kaupapa here a te Poari Matua kei roto nei i te Korowai.

Ng Mtpono Ko ng mtpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ng tpuna he mniania hoki n rtou kei ngaro te Reo.

Pono ki te kaupapa, puna ko te Reo

4.

(If youre true to the kaupapa there will be a wellspring of language)

5.

NG KRERO M TE KAUPAPA Ko te Kaupapa o Te Khanga Reo: 1. 2. 3. 4. Ko te reo Mori anake i roto i Te Khanga Reo ia r, ia r Kei te whnau te mana whakahaere Kia tika, kia pono ki te kaupapa Tauiratia ng whanonga e ora p ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatturu te tohu manaaki rangatira.

Anei tahi whakamrama m ng kaupapa here: 1. -

Ko te reo Mori anake i roto i Te Khanga Reo ia r ia r: e taea ana e ng mtua te ako i te taha o ng mokopuna he uara nui t te kaumtua i roto i te Khanga Reo me mtua ko te Reo e t ai he khanga reo ko te khanga reo te prekereke e ai te reo ki te wairua, ki te hirikapo, ki te ngkau o te mokopuna

2. Mehemea ttou ka ki nei kaupapa here, ka hua mai: a. b. c. d. e. f. ko te ora o te reo haere ake nei ko te kaip o te ao Khanga Reo ko te manaaki a te whnau i te Kaupapa ko te mahitahi a te katoa o te whnau ko te kaha ake o te kauanuanu me te aroha o ttahi ki ttahi ko te tau o te rangimrie i waenganui i te katoa o te whnau. -

Ng whakahaere a te whnau: Me whai whi te katoa o te whnau ki roto i ng whakahaere o Te Khanga Reo, kia kapi ai ng kaupapa katoa, mai i te Ttohinga ki te kaiptanga o te khanga reo. Me whina ttahi i ttahi E ako tonu ana te katoa i ng huatanga e p ana ki Te Khanga Reo Kia kaua e taea te whakapae n ttahi noa atu te h Kia kaua e whai whi mai te tkai He whi e tino rangona ai te trangahakoa in uru atu te tangata.

3.

Kia t tika, kia t pono ki te Kaupapa Ngkaunuitia:

6.

TE POARI MATUA O TE KHANGA REO NG WHAKAMRAMATANGA O NG KAUPAPA WHAKAHAERE Kore i te rkau te krero, kei te tohunga whakairo k.

Ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o Te Khanga Reo, ko tna tpapa ko te Reo me ng Tikanga

Ng Aratohu: Me hei ng mokopuna katoa te ako i te Reo Mori Kei te whnau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna

Ko te haepapa a te whnau ko te whakapakari i te whnau kia tutuki ai ng mahi katoa e whak Ko t te iwi he kkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi m te hap me te whnau

Ko t te kwanatanga he whakatutuki i ng wawata, i ng marup o te ao Mori, i runga an i Waitangi i whakahau ai.

7.

NG KAUPAPA WHAKAHAERE

Ko te Reo he taonga, engari ko te mokopuna te tino taonga

Mtpono 1:

Me hei ng mokopuna katoa te ako i te Reo Mori Kei roto i Te Whriki a Te Khanga Reo te kaupapa o te ako

Mtpono 2: Mtpono 3:

Kei te whnau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna Ko te haepapa a te whnau ko te whakapakari i te whnau kia tutuki ai ng mahi katoa e whakaritea atu ai Ko t te iwi he kkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi m te hap me te whnau

Mtpono 4:

Mtpono 5: Ko t te kwanatanga he whakatutuki i ng wawata, i ng marup o te ao Mori, i runga an i t Te Tiriti o Waitangi i whakahau ai

Kei roto i Te Whriki a Te Khanga Reo te Tikanga Mori, te huatanga Mori, te Reo Mori

8.

Ko te reo te mauri o te mana Mori (Kaumtua Wnanga, 1979)

E whai ake ng kupu kua whakatapua:

'Me pioke he awheo m Te Khanga Reo Te taonga tuku iho n te Atua Te taonga e kore e ngaro I ng tau whakahuihui I ng tau takaoriori' ... T Himi Henare

9.

NG WHINGA MOTUHAKE A TE KHANGA REO

Tr te w ka whnau mai he tamaiti o te kupu whakaari, mna ttou e rahi

Ko ng tumanako me ng wawata, ka timatahia i roto i Te Ariki ka whakaotia ki roto i a ia, ko ia hoki Te repa me Te meka 1. Whi oranga, Wtea me te Taiao: Whinga Kia noho mahea, , kei te watea ng huarahi hei whina i te mokopuna kia pakari i roto i tana Ao Mori, pakari -tinana, -hinengaro, -whatumanawa i roto i Te Khanga Reo whnau, i raro hoki i te korowai o tna rangatiratanga.

2.

Ng Honotanga - Relationships with parents and whnau: Whinga A Whinga B Kia watea ng huarahi kia hua ai ng matua me te whnau ki ng whakarite me ng whakatau o Te Khanga Reo, ko tnei hoki ttahi o ng ture-here o te Poari Matua (ng whnau n rtou ng mokopuna, n rtou te kaupapa) Kia hua ai kia noho tonu te kaupapa i roto i a ngai tua te Mori.

3.

Ng Ioritetanga:

10.

Whinga

Kia hua te Khanga whnau, kei te mrama, kei te tika ng whakanekeneketanga, ng mahi o te paerangatiratanga kia hua mai ko te kaupapa, ko te whnau, ko ng tikanga Mori, ko te whakaaro Mori.

4.

Paerangatiratanga -whnau: Whinga A Whinga B Whinga C Kia pai, kia tika Te Khanga Reo whnau i te tikanga whakawhiwhi mahi Kia pai, ka tika te whakahaere a te whnau i ng ture-here o Te Khanga Reo i whakatakotohia e te Poari Matua kia hua ai he whnau aroha, ko te ptake o te mokopuna, te whnau, hap, iwi Kia tika tonu te whakahaere e te whnau ng mahi a tuhi ng ptea, i roto i te kaupapa whakapou moni, kia hua pai ai ng mokopuna me te kaupapa hoki

5.

Ng kaimahi a te whnau: Whinga Kia mhio ng kai mahi o te whnau ki ng mokopuna, ng huatanga whakatipu i a rtou, mhio ki te reo Mori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Khanga

6.

Ng kaimahi a te whnau: Whinga Kia mhio ng kai mahi o te whnau ki ng mokopuna, ng huatanga whakatipu i a rtou, mhio ki te reo Mori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Khanga

7.

Ng kaimahi a te whnau: Whinga Kia mhio ng kai mahi o te whnau ki ng mokopuna, ng huatanga whakatipu i a rtou, mhio ki te reo Mori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Khanga

8.

Akoako a Whnau:

11.

Whinga

Kia whakawatea e te whnau he whanga m ng mahi akoako i te reo a he huarahi ki ng ako e whai kawa ana, hei whakapakari te whnau a kei te tautokotia e ng Rp Tino Rangatiratanga

NG WHINGA MOTUHAKE O TE KHANGA REO E kore ahau he ngaro, he kakano i ruia mai i Rangiatea

9.

Ng ptea, ng rawa kei runga marae: Whinga Kia whakae te whnau te whi tika m te whakahaere Khanga kei runga marae Kia whakae te whnau kia noho watea a e pai ana te taiao m ng mokopuna

10. Me kaute tonu te tirohou o te whnau i te kaupapa: Whinga Ka tirohoutia e te whnau ng whakahaere, ng whakaritenga, ng mahi a e whai kaha ana i te tini kia hua ai he whnau pai, e koa ana te taiao m te mokopuna

11. Ng mahi tirotiro a whnau: Whinga A Whinga B Kia mataara, kia oho mauri te whnau, kia hua ai te reo rangatira, ng moemoea me ng wawata a ng kaumtua m te mokopuna m roto i te kaupapa o Te Khanga Reo Me tirotirohia te huanga me te hirahira o te reo

12.

E tipu e rea m ng r o tu ao Ko t ringa ki ng rkau a te Pkeh hei ara m t tinana Ko t ngkau ki ng taonga a tpuna Mori hei tikitiki m t mhuna , ko t wairua ki t Atua nna nei ng mea katoa
Sir Apirana Turupa Ngata

13.

WHANGA TUATAHI

TE WHAKARITE TTOHINGA M IA KHANGA REO

M te katoa o te whnau nei whinga e whakatutuki. TE WHINGA: (A) Ng haepapa a te whnau, a te hapu, a te iwi m te whi ki te mokopuna NG WHAKARITENGA (me phea e tutuki ai ng koronga) NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

NG KORONGA (hei whakatutuki)

Ko te whakatau, ko te Ng whakatakoto a te whnau: whakaemi i ng hiahia o ng whnau Khanga Reo. - Phea ai te kawe a te whnau i ng mahi kia tutuki ai ng koronga a. E whakaritea ana e te - Te w ka mahi te whnau i rtou mahi whnau te Ttohinga m te motuhake khanga reo, , kei te tautokotia e te purapura, e - Ko hea rp o te whnau hei kawe i ia whanga o te mahi te hap me te iwi Me tuku pnui te whnau e tohu ana i te: r o te hui whi o te hui w o te hui kaupapa o te hui

New resource list to be added

I ia hui me mtua whakarite he rrangi ingoa o te hunga i tae atu ki taua hui r.

14.

Ko t te whnau kia noho pono, kia an hoki ki tna i taurangi ai TE WHINGA (B) NG KORONGA Me noho pono ki ng mokopuna, ki ng whnau, ki ng hap, ki ng iwi NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

15.

Te whakat Khanga Reo (a) Me tino mhio p ng whnau ki te kaupapa ake o Te Khanga Reo. Whakarite mahere -whnau (b) Me whakarite mahere te whnau i te taha whakahaere e whakaata ana i te kaupapa o Te Khanga Reo: - te reo Mori - ng tikanga Mori - ng tino o te ahurea Mori

Mahere -whnau 1. Ng mahi me oti: Kia tono ki te purapura, ki te tari matua, ki ng kaumtua, ki ng tngata e mhio ana ki te krero i te kaupapa a Te Khanga Reo me na huatanga katoa. 1. Kimihia ng whnau o roto i te rohe e kaingkau mai ana 2. Kimihia mai te hunga krero Mori e tautoko mai ana i te kaupapa 3. Ki hea t khanga t ai? 4. Me hono atu te whnau ki te Purapura o te rohe. 2. Te whanake rautaki Reo Krero Mori i ng w katoa, i ng whi katoa. Me phea e taea ai? Kia marae ng tikanga

Te Whakauru Whnau Hou

Ng Ture Whakaae i Te Tomonga Mai (c)

Te whakauru whnau hou Me mrama rawa atu ki ng pane e rima e mana ai te tomonga mai.

16.

Ko t te whnau kia noho pono, kia an hoki ki tna i taurangi ai TE WHINGA (B) NG KORONGA Te Khanga Reo Hou 1. Ko te whakaritenga me te whakaotinga o te Ttohinga. 2. Kei te Korowai ng ture me mtua taea e te Khanga Reo 3. Ko te Ttohinga e whakatakotohia ana hei whakamanatanga m te Tari Matua, i raro i te maru o Te Poari Matua Ko ng khanga reo kua t k Ko ng Khanga Reo kua papaki k ng parirau, ko ng khanga reo e prahoraho tonu ana. Te whai raihana Khanga Reo hou Kia tutuki ng hiahia katoa e whai raihana ai 1. Ko ng Ttohinga a ng Khanga Reo kua t k me arotake ia tau. Rrangi Me noho pono ki ng mokopuna, ki ng whnau, ki ng hap, ki ng iwi NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

1. Me mrama ki ng Ture Khungahunga 2008 2. Me kimi mai ng huatanga me mtua whakatutuki e te whnau kia eke ai t ng ture i whakahau ai.

17.

Ko te ptake o tenei whenu he whakamtau i tu mhio ki te ngako, ki te hhonutanga o ng uara e p ana ki te whakatakoto, ki te whakatutuki mahere TE WHINGA TUARUA NG KORONGA NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

Te mokopuna, te whnau, te Whriki

Krero Mori i ng w katoa i roto i Te Khanga Reo

18.

Ko t Te Khanga Reo he whakatairanga i te reo Mori ahakoa rere ki hea. Ko ng mtpono: Ko te Whakamana Ko te Kotahitanga Ko ng Honotanga Whnau Tangata Ng Taumata Whakahirahira: ko te Mana Atua Mana Whenua Mana Tangata Mana Reo Mana ao troa

Ng htaka ako e takea mai ana i te whnau: Te reo Mori Ng tikanga Mori Te tipuranga o te mokopuna Te whakamtau me te ttari i te Reo Te kaupapa o Te Khanga Reo Te reo ki Te Khanga Reo Te reo ki te kinga Te reo ki te taiao Te reo ki te marae Ng mahi ia r Te mahere -tau Te mahere tau Mori Te mahere -wiki Ng mahi ia r - karakia, mihi, krero pukapuka, waiata, tkaro, huatanga o te rangi, ngahere, onep, pmu, kaimoana, huawhenua, tangihanga, ng momo whakatpato katoa, mahi whakaari, haka

'Te Wheke' AKO Kaumtua, kuia Te Ara Whakapakari Tuatahi Te Ara Whakapakari Tuarua Whakapakari Tino Rangatiratanga Ng Taumata Whakamtau Te Whriki a Te Khanga Reo

19.

TE WHINGA TUARUA NG WHINGA

Me ki ng whnau NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO Ng rauemi a Te Poari Matua Kaumtua, Tari -rohe, Purapura Te Wheke, AKO, Te Ara Whakapakari Tuatahi, Te Ara Whakapakari Tuarua, Te Whakapakari Tino Rangatiratanga, Te Whriki a Te Khanga Reo Ng rauemi a Te Poari Matua

Me ki ng whnau kia whai whi ki ng mahi o roto i te Khanga Reo hei tautoko i te mokopuna, hei whaka an hoki i ng tikanga o Te Khanga Reo. Whakarite mahere mahi m ng mokopuna: Ko te mahere ka whakaritea me p ki ng taipakeketanga katoa

Kei te krero Mori i te kinga hei tautoko i te reo o te Khanga Reo

Ng akoako a te whnau Me kimi ng pkenga hei whakapakari i a rtou - ng kaiako, ng kaimahi, te whnau Katoa ng mahi me whakapakari i te tipu o te tamaiti, -reo, -wairua, -hinengaro, tinana

20.

Ka tautokotia an e te whnau te Kaupapa o te Khanga Reo WHINGA TUARUA NG KORONGA NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO Te Whakauru Whnau Hou

Me tino mrama te whnau ki te kaupapa me ng whakahau a Te Whakauru Whnau Hou Me mtua tutuki ng whanga e rima o Te Whakauru Whnau Hou.

1. Me tino tae mai te mokopuna me te whnau ki te khanga reo. 2. Ka eke ana ki t te whnau hou i pai ai, hei reira tutuki ai ng whakahau a Te Whakauru Whnau Hou 3. Kia t te hui a te whnau, hei reira whakatauhia ai te whnau hou

21.

Ko te tmatanga o te matauranga, ko te wehi ki a Ihoa Komiria n he miro. Ka whatu ki te kaupapa o Te Khanga Reo

Te Khanga Reo m ake tonu

TE WHINGA TUARUA NG KORONGA

Ki te whatu i ng kaha me ng pmanawatanga o te whnau hei tautoko i Te Khanga Reo Kaupapa NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO Nga kaumtua, Te Whriki a Te Khanga Reo,

Whia te mahere kua oti m reira pea e hihiko ai te hinengaro, e muramura ai ng whatu, e ohooho ai te wairua

Ko ng wheako ako e ahu mai ana i te mahere: ko te waiata, ko te haka ko te karakia, ko te mihimihi ko te whakapapa ko ng tkaro o runga o Papatnuku Me tturu te mtpono haumaru tamariki ki roto i te ttohinga. Anei he tauira: In he haere t te khanga reo, me mtua ki ng mtpono haumaru tamariki.

Katoa ng mahere me whai whakaaro ki te haumarutanga o te mokopuna. Me rangatira te manaaki i te tangata

22.

Prepared by Tamati & Tilly Reedy, 1993 TE WHARIKI: NG TAUMATA WHAKAHIRAHIR A Mana Atua te Wairuatanga me te atuatanga - te mana-ahuaake/tumotuhake - whakatipu oranganui Mana Tangata he ngakautuku whakamana kiritau (selfesteem) whakatipu mana whakahaere TINANA HINENGARO WAIRUA WHATUMANAWA

Te Mana Tinana kei te tinana tna huatanga kei te tinana tna whakaata kaha

Te Mana Hinengaro whakamatautau i te hinengaro ki te rapu i te mhio hei kawe ki tna oranganui whakapono ki a ia an

Te Mana Wairua te kora wairuatanga o ia tangata he mana ahurei (unique) he mauri kei ng mea katoa

Te Mana Whatumanawa e whakaatu ana i te ngakau o roto, o waho o te tangata te whangaitia ng whakaaro pai, ka puta te pai te whakaaro kino, ka puta te kino

Te Pakaritanga Tinana M te whakakori tinana me te kai pai, ka tu; - te tinana ora - te tinana pakari - te tinana hihiko

Te Pakaritanga Hinengaro whakamana ng whakaaro pono whakatipu mhio, pukenga te pukahutanga o te Taiao kaore he tuaruatanga o tou ao - koia nei anake!

Te Pakaritanga Wairua te wairua tukutaonga te ngakau manaaki tangata te whakawhanaunga tanga

Te Pakaritanga Whatumanawa me aronui ki te harikoa me te katakata unuhia te ngakau raruraru ka tautoko te ahua tangata-rite

23.

Mana Reo krero i te reo whakawhitiwhi ti whakaaro whakatipu mhio m te tapu o te reo

Whakatinanatanga Whakaaro he maha ng momo reo - he tahu to te reo - he whakaputanga mana tangata, mana iwi Mana-a-Tinana ng taonga-aiwi te rangahau tiaki whenua, tiaki tinana te whinga toiwhenua

Te Hinengaro O Te Reo -

Whakapa Wairua

Krero-A-Whatumanawa whakaatu-a-ngakau, te aroha, te harikoa, te pouri, te mataku, te kino m te reo ka tu-maia, ka tau te hauora, ka ora te ngakau

Mana Whenua -

- he wairua kei ng he aria n te reo katoa hinengaro m te - he kuru-pounamu whakawhiti ng reo katoa whakaaro - m te krero ka - m tna tau ki te ora te reo reo ka rewa te mana o te tangata me te reo Mana-A-Hinengaro Mana-A-Wairua te whakau i tna toiwhenua te kiritau me te aroha ki te haukainga kotahi an te whenua, te iwi me te Taiao ko te wairua whenua kei roto i te tangata

Aroha Whenua ka pakari te turangawaewae i roto i ng waiata, mahi toi, pepeha, haka, oriori, toi whakaari, krero nehe - te take e pakangatia ai te whenua Te Tuhura Whatumanawa kia marama ki ng ture whanui o te whatumanawa - te aroha, te hakere... whakatipu te ngakau aio, marie, tangatarite

turangawaewa e toiwhenua whakatipu te ngakau manamotuhake ki te whenua

Mana Aoturoa mana kimihanga mana rangahau whakatipu mhiotanga m te ahua tangata, ahua taiao

Te Tinana O Te Taiao te rapu mhio m Papa, m te Taiao, m te tangata te mhio mai i te ao tawhito ki te ao hou te rangahau te nui, te iti

Whakaritenga Taiao te hiringa o te mahara ki te rangahau rangahau te oritenga, te rereketanga o te tangata, ki te Taiao

Te Wairua Taiao kotahi an te matapuna, te pungao o te Taiao he pumanawa kei te kitenga i te Ao Whanui

24.

M te whnau o Te Khanga Reo hei whakatakoto he kaupapa hei whakanui i te mauri o ia mokopuna i roto i te korowai o Te Khanga Reo (Me kimi krero atu an) TE WHINGA TUATORU NG KORONGA Nga hiahia motuhake - E tautoko ana ng hiahia katoa o te mokopuna NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

25.

a.

N te mea he taonga katoa ttou mokopuna kei runga i a rtou te mana a rtou whnau, hap, iwi. Me ta whiriwhiri ng huatanga e p ana ki a rtou Katoa ng mahere ako me whai whi ki ng tamariki katoa o Te Khanga Reo ahakoa ng hua o te mate ka p. Me whakarite he kaupapa mahere, rauemi hoki e te Khanga Reo, hei whina i ng mokopuna e tika ana kia motuhake te uruora i roto i rtou kaupapa ako. Kia tino mhio ng mokopuna ki te tiaki ttahi i ttahi. Tautokotia te whnau kia taea ai te mokopuna te whina.

Ng prongo m te mokopuna ki tana whnau Ka riro m ng kaimahi e whakatakoto he prongo kokenga ki te hui a te whnau Mtaitia ng mokopuna kia kitea ai mena kua whanake haere ng pkenga Kia tika tonu te manaaki i te knaetanga o ng krero e p ana ki te mokopuna Ahakoa he aha me whakaae, me whai whi mai hoki ng mtua ki ng mahi a te Khanga Reo Me ta whakaaro an ng rauemi tkaro motuhake Kimihia ng huarahi whakatikatika i ng whare Kuia, kaumtua AKO n Rose Pere Whariki

Mtai tamaiti

b.

c.

d. e.

Kia kaha te ako i ng mokopuna tukana ki te whina i ng mokopuna taina Me whai whakaaro te whnau ki r e whakaekea ana e ng huatanga e whakararu ana i a ratou.

26.

Kia uruhau, kia huareka te khanga reo TE WHINGA TUAWH Te Whare Khanga He tikanga tturu kia whai oranga, kia whomoomotia, kia haumarutia te mokopuna NG KORONGA NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

27.

Kia marae ng tikanga a. Ko te mtmua a te whnau ko te motuhake ki te oranga o te mokopuna Kia mau tturu te whnau ki te tikanga kia kaip te ao o te khanga reo i ng w katoa Me whakarite e te whnau, m roto atu i te reo Mori, ng huarahi whakahiwahiwa i te ngkau, i te hinengaro, i te tinana o te mokopuna Me mtua whai e te khanga reo ng whakahau a te Kaupapa me ng paerewa a te Poari kia Mori te ahurea, kia Mori ng taputapu, kia Mori ng whakaaro. Me mtua noho te whnau ki te whakamrama ki a rtou an he aha te kaupapa o te Mokopuna Oranga Pmau. Karakia He whakamaunga atu ki te whi ngaro. He matemate ki te whi ngaro. Waiata . Ko te whakakotahitanga, ko te rangitmirotanga, ko ng krero tuku iho. Pepeha Kia mhio ki na ttai, ki na iwi, ki na hap, ki na waka, ki na ttohu whenua Kai a te hinengaro, a te ngkau, a te wairua, a te tinana Te wao-nui-a-Tne, a Tangaroa, a Papatnuku, a Ranginui Ko ia nei ko ng rohe e whngaihia ai te hinengaro, te ngkau, te wairua, te tinana ki na momo kai e rite ana. Otir me mtua whngai ko te tinana i te tuatahi e taea ai te whngai tika i te hinengaro, i te ngkau, i te wairua. M te pou te whare e t ai waihoki m te kai te tamaiti e ora ai. Whnau ta tirotiro ia r i te katoa o te khanga reo, a waho, a roto, e noho m ana, e noho haumaru ana te khanga reo. I ng w katoa kia noho haumaru te okioki, te moe a ng mokopuna.

b.

c.

d.

e.

28.

Kia uruhau, kia huareka te Khanga Reo

WHINGA TUAWH Te Whare Khanga

NG KORONGA

NG WHAKARITENGA

NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

f.

Kia motuhake te titiro a te whnau ki ng tikanga haumaru: - ng rongo - te wai - ng waka - ng huarahi - tna mwai ahuru Kia uruhau, kia huareka, kia kaip te ao o te khanga reo

Me whakapapa he krero e p ana ki ng tikanga haumaru. Ki te tpono he aitu, he mate ohotata, kia wawe te whakamhio i ng mtua me te whnau

g.

29.

Ko ng ringaringa, ko ng waewae, ko ng taringa, ko ng tukemata TE WHINGA TUARIMA NG KORONGA Ng pou rahi i ng mtua, te whnau me ng kaimahi NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

30.

a.

Ko ng ringaringa, ko ng waewae, ko ng taringa, ko ng tukemata o te whnau o te khanga reo e whakarite ng whakahaere i roto i te khanga reo.

b.

c.

d.

Me oti katoa ng whakaritenga o te Ttohinga. Kia mau tonu ki r krero e hiahiatia ana e te whnau me te Poari o Te Khanga Reo ki ng whakaipurangi a te whnau kia mau tonu ki ng pnaha M te huihui tahi a te whnau whakahaere e whakamtau, e whakamhio ng mtua ki ng kaupapa katoa a te khanga reo Hui -marama a te whnau: whakarite rrangi kaupapa kia Me whakat ng hui paki, maumahara ki ng prongo kawa rnei hei whakapakari kokenga, in ia ko, ake i a rtou ki: te mokopuna te reo Mori te ttohinga ng tikanga Mori te mahere Reo a te whnau ng tino o te ahurea - e whai whi ana ng whnau i ng Mori hui ki te whakapuaki ake i o ratou whakaaro, ki te uiui ranei i ng Ka riro m ng kaimahi e mea kaore i te marama ki a ratou, whakatakoto he prongo e hiahia ana ranei kia mhio rtou. kokenga o te mokopuna ki te - Ko te hui an te w kia whakaata te hui a te whnau whnau i tna kotahitanga. In taea e ng mtua ka whakahaua rtou kia uru atu ki ng mahi ia r a ng mokopuna. Hui ttou ka t, wehewehe ttou ka hinga

Te kape o te Ttohinga o Te Khanga Reo, ng Ture o te ECE , he kape whakauru mokopuna me ng w i tae atu ia ki te Khanga, ng rawa o te Tari Whai Oranga, ng moni utu o ng matua, te ptea ia tau, ng rekoata o te Whaioranga Te Ara Whakapakari Tuatahi Te Ara Whakapakari Tuarua Tino Rangatiratanga Whakapakari Te Whariki me ng Ture-here o Te Khanga Reo

e.

He ripoata m te kokiri o te mokopuna i roto i te reo Mori, na whakanekeneketanga i roto i te kaupapa o te whariki me te Tino Rangatiratanga Whakapakari

Ko ng ringaringa, ko ng waewae, ko ng taringa, ko ng tukemata

31.

WHINGA TUARIMA NG KORONGA

Ng pou rahi i ng mtua, te whnau me ng kaimahi NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

f.

Ahakoa ko wai te tangata, ko te tikanga o te khanga reo, me whakarangatira, me manaaki.

Pwhiritia te whnau Mihia ng mtua ia ata Mihia ng mokopuna Whakaritea he paka huare Taihoa e haere kia manaakitia te ren o te ahi

g.

Ng hapa, ng nawe, ng raruraru i waenganui i ng mtua me te whnau, m rtou an e krero e whakatau. He huatanga ako tonu kei roto i te mhio ki te whakatau i ng nawe me ng hapa

He huarahi kia krerohia ng wangawangatanga, kia whakathia, hei tautoko, hei whakapakari i te whnau. Kia kaha te mahi, kia u tonu ki te Kaupapa, mai i roto i te ahurea Mori

h.

32.

Ko tu manawa, ko tku manawa; ko tku manawa, ko tu manawa

WHINGA TUAONO

Me wairua tkeke

NG KORONGA

NG WHAKARITENGA

NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

a.

Ko tu manawa, ko tku manawa: ko tku manawa, ko tu manawa

33.

TE WHINGA TUAWHITU (A)

Te rua ngrehu Ti and I to put our notes together.

NG KORONGA Te rua ngrehu o te khanga reo a.(i) see Goal 5

NG WHAKARITENGA

NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

a.(ii) I raro i ng mtpono a Te Ara Tautika, e tautokona ana e te Poari o Te Khanga Reo, ko te tohu ki te tranga utu te hauora te tauwhiro i ng kaimahi ka taka ki ng ringaringa o te whnau o te khanga reo a.(iii) Me whakawtea e te khanga reo ng huarahi hei tautoko, hei whakapakari hoki i te whnau b.

Kei roto i te Ttohinga ng momo whakahaere me ng kaupapa hei whaka m te whnau, ng kaupapa whakat kaimahi ng kaupapa whakapakari i te Add explanations whnau kia phangaiti te whakahaere i - whnau - policies te ptea - guidelines Whakatauhia ng taumata utu kei roto i - ttohinga te heinga ptea a te khanga reo. Otia e hngai ana ki te whakatau paenga iti a te ture Kia harikoa te w e kai ana, e krero ana, , he w an m te whakarangaihiihi te wairua

Ng kaimahi a te whnau : me mhio ki ng huatanga o te mokopuna me na Kia toka te whakaaetanga a te whnau whanaketanga me tika, me rere, me Mori te kia t rtou hei kaimahi i raro i ng tikanga o te Kaupapa o te khanga reo reo me mate nui atu kia mhio ki te krero Mori (me tirotiro an tna w (e) )

c.

34.

Tt rrauwhe takitahi e whati, kpuia e kore e whati WHINGA TUAWHITU (B) NG KORONGA Te rua ngrehu NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

a.

Me whakarite e te whnau he mahere whakahaere e p ana ki ng kaimahi, te ptea me ng mokopuna. Me hui atu te whnau ki te purapura me te tari -rohe hei huarahi whakapakari ake i te rua ngrehu Me rangatira te whakaaro o te whnau ki ng kaimahi, me taringa areare me noho hei pou whakawhirinakitanga ki a rtou an

b.

Kei roto i te Ttohinga ng momo whakahaere me ng kaupapa hei whaka m te whnau, ng kaupapa kaimahi ng kaupapa m ng mokopuna kia phangaiti te whakahaere i te ptea

c.

35.

Tt rrauwhe takitahi e whati, kpuia e kore e whati WHINGA TUAWHITU (C) NG KORONGA Te rua ngrehu NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA Maramataka

a.

He mea nui te taetaenga o ng mokopuna ki te khanga reo n reira me ta tohu ki tna rhita. Ka taka ki ng ringaringa o te whnau te ptea mai i te Tari Matua me tahi atu tari tuku ptea

Ka haina ng mtua i te maramataka ktahi ka tuku ki te Tari Matua ia marama

b.

Ka whakatauhia ng meneti me te prongo ptea i te hui -whnau ia marama

Te pukapuka kaute a Te Khanga Reo

c.

d.

Maramataka, te pukapuka kaute, e Me tae ng prongo ptea ki te Kaimtai pukapuka o ng hua o Te Me ta tono he kaikaute e te Ptea i mua i te paunga o ng r o Hakihea, Khanga Reo i whnau kia mtaihia ia tau, ko te 30 o taua marama te r te tau 1995 ia tau te katoa o ng whakamutunga. whakawhiwhinga, whakapaunga ptea hoki. Maramataka, te pukapuka kaute, te pukapuka o ng hua o Te Me ta wehe e te whnau Khanga Reo i he ptea hei tautoko i te te tau 1995 whakapakari o ng kaimahi, whnau rnei. Te pukapuka Whakapakari M te whakaaro Mori e hua ai ng painga

36.

N roto i te kotahitanga o ng pmanawa o te whnau, te kaiako me ng kaimahi ka hua mai ko te kounga o te mhio me te whanaketanga hoki o te mokopuna TE WHINGA TUAWARU NG KORONGA (37) KA MHIO NG KAIMAHI O TE WHNAU KI TE TITIRO I TE WHAKATIPURANGA O NG MOKOPUNA ME T RTOU MATATAU KI TE REO NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

37.

a.

Ko te tohu whai mana a Te Khanga Reo ko te Tohu Mtauranga Whakapakari Tino Rangatiratanga Me whakarite he mahere ara poutama e taea ai e te whnau te whakapakari i na kaimahi kia hua mai ko te kou tangata Me whakatairanga e te whnau rtou kua kawea mai ng momo pkenga hei whakarangatira i te Kaupapa o Te Khanga Reo

Me mtua whai Tohu Whakapakari te kaiako. Me mtua whai tohu ng kaimahi, ar, - Te Whakapakari - Te Whriki a Te Khanga Reo - Te Ara Tuarua - Te Ara Tuatahi - Te Takaimatua - Wnanga a te purapura - Wnanga a te whnau Me ngana te whnau ki te whai, ki te whakauru hoki ki ng kaupapa i runga ake nei hei whakapakari i te reo o ng mtua kia whai whirinaki ai te reo o ng mokopuna i te kinga. Puritia ng krero m ng kaimahi Me rhita ng r me ng hora e taea -tinana ai e tahi o te whnau te tautoko i ng mahi a te khanga ia r. He whi hoki tnei e kaingkautia ai e te mokopuna ng whina mai a te whnau

b.

c.

d.

Ko te whakarangatira i ng momo pkenga Kia rua ngrehu te wairua o te khanga reo ia r

e.

38.

Titiro, whakarongo, kia kaka ki te reo me na huatanga katoa TE WHINGA TUAIWA Te whakaako -whnau kia whai whi ki ng akoako katoa ahakoa paki, kawa rnei NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

NG KORONGA

He rautaki whakamhiohio t te whnau, t te purapura, t te tari -rohe hei whakamhio i te whnau ki ng momo wnanga, hui purapura, -rohe rnei.

Waitohua ng wnanga -whnau, hap, -iwi e tutuki ai ng matea a ng kaiako, ng kaimahi me te whnau, , e tautoko ana hoki i te kaupapa o Te Khanga Reo Me ta whakatakoto ng w i huihui ai ng akoranga i tae atu ai te kaiako, te kaimahi me te whnau. Me mtua whakarite e ia o te whnau he rtaka mna Me ta wehe tna ptea Kia hua he whi auahi kore Te Khanga Reo

Te Poari Matua Whnau, hap, iwi, tahi atu

Ng ture-here o Te Khanga Reo

Ptea He ripoata a te ERO Ng huarahi whinga a te Poari Matua

39.

Ko te paerewa ka whakaaetia, ko tr ka manakohia e te whnau, e te hap me te iwi i roto i te mahi tahi me Te Poari Matua o Te Khanga Reo. Kei te whnau o te khanga reo, kei te takitahi rnei o roto i te khanga reo i ng w katoa te heinga ki te whakatturu he whi taurikura, he whi houkura te khanga reo m ng mokopuna me te whnau TE WHINGA NGAHURU NG KORONGA Ko te whenua, ko ng whare me ng taputapu

NG WHAKARITENGA

NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

40.

a.

Ka ngana te whnau kia whi hneanea te khanga reo m ng mokopuna

Ka ngana te whnau kia: rhui motuhaketia ng taonga akuaku, ng rongo, ng paihana me tahi atu hanga mrearea kia kaua rawa e tukua ng mokopuna kia rwekeweke i ng taonga me ng putanga hiko

Te prongo m ng Rawa whare Te prongo inihua Ng whare a ng rp whai mana

kia ptata tonu te waea, kia kawea tonu te waea Ng ture-here o Te Khanga Reo1995/96 pkoro, ki te tpono ttahi aitu me whakairi ki roto i te khanga reo e kitea wawetia ai ttahi mahere hei whakawtea atu, hei whomoomo hoki i te mokopuna tr e tpono ttahi aitu ohorere ka whakamhiotia te rnanga iwi kei hea te tnga o te khanga reo ki te haere te mokopuna i roto i ttahi waka a te khanga reo: (i) kei te hngai te whitiki i a ia e ai ki ng ture a Te Manat Waka (ii) kia kaua e neke atu i te toru mokopuna ki te kotahi pakeke ia waka, mehemea neke atu i te tokowh ng mokopuna, kia e rua ng pkeke (iii) me whakaae rawa ng mtua in kawea ng mokopuna m runga waka mai i te khanga reo Te kore kai paipa - kaore e whakaaehia te kai paipa i roto, i te taha, i waho hoki o Te Khanga Reo ?? Ng Ture o te ECE 1990 (1990 / 216) - kei te tautokotia a Te Poari Matua Whanga tuatoru, wharangi 9 - 13 Ng kainga, ng whakatupato me te hauora Ng whakanekeneketanga Ng Ture o te ECE 1990 Ng tinitanga No. 3 (1993 / 416) Ng wharangi 2, 3 ng whakaetanga i raro i ng whakahaere rauemi

41.

I te tmatanga te kupu, i a te Atua te kupu, ko te Atua an taua kupu n reira ta tirohia t ttou reo, he Atua tonu te rite

TE WHINGA NGAHURU NG WHINGA

Ko te whenua, ko ng whare me ng taputapu NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG TOHUTORO

42.

b.

Me rite tonu te tirotiro me te ta whakatikatika a te whnau o te khanga reo i ng taputapu me te katoa o te whare kia eke ki na tino kounga hei painga m te mokopuna. Kia mhio te whnau o te khanga reo he aha rawa ia ng painga m ng mokopuna he motuhake k an ng whakaritenga m rtou e p ana ki ng taonga, ki ng whare me ng taputapu Me inihua ng whare a te whnau khanga reo i raro i ng tikanga a te Rp Inihua o Te Khanga Reo Katoa ng taputapu o ng whi tkaro kia hngai ki ng ture kua whakatauria e te khanga reo. Kia taea e ttou ko te tino painga ahakoa aha, m ng mokopuna

Kia rite tonu te tirotiro me te tuku prongo ia marama ki te hui a te whnau ta whakatakotoria, m te hui a te whnau, ng mea e tika ana kia whia: i) Whakamhiotia ng whakaritenga Whakaaetia ng panonitanga kia mahia Tonoa ki Te Ptaka Ohanga (TPO) kia whakaaetia mai te inihua ki (a) ng whare (b) ng taputapu (c) ng whakararu

Tirotia te Ptea Rawa Te prongo o ng hua i puta 1995, wharangi tekau m whitu me tekau m waru Ture-here o Te Ptea Rawa Te prongo o ng hua i puta 1995, ng wharangi tekau m ono ki tekau m waru Ptea a Te Khanga Reo

c.

ii) iii)

d.

tmatanui

e.

f.

Atawhaitia ko ng khungahunga, ko rtou hoki te iwi Mori o pp' TE WHINGA NGAHURU M TAHI Me rite tonu te arotake a Te Khanga Reo i rtou whakahaere

43.

NG KORONGA
a. Me arotake Te Whriki me te kounga o te Reo Mori o te khanga reo tb checked ta tirohia te ora me te pai o ng taputapu o te whare, ng taputapu tkaro, te whenua, ng waka, ng rauemi me tahi atu taru taonga Arotakehia ng matea a te whnau, tna whakahaere, na mahi, na whakataunga. Whakahautia te katoa o te whnau kia whai whi mai Me mtua whakapau te ptea kaupapa ki ng take kua whakaritea. M te whnau rawa e whakarite tenei. Me arotake ng hononga ki te/ng marae, ki ng Kura Kaupapa Mori, ki ng iwi me ng momo huarahi whakawhiti krero ki ng whnau

NG WHAKARITENGA
Whiriwhirihia n me n o te whnau hei: - mtai i ng mokopuna e matea ana - krero Mori i ng w katoa Whakatauria m wai e tuku te prongo arotake ki te hui a te whnau: - kia aro ki te hua o ng kaupapa haumaru - ki ng momo, me te nuinga hoki - ki nga momo me ng painga e rite ai ng matea o ng mokopuna Arotakehia: - ng minamina a te whnau: me whakarereke rnei te raihana e p ana ki te tatau o ng mokopuna te ingoa o te kaipupuri i te raihana me tna mhio ko wai ng kaimahi ia r e hia rawa ng whnau e whai whi ana ki ng mahi ia r, ia r Whakatakotoria he krero m te hui a te whnau e p ana: ki te atawhai i te mokopuna ki te mhio haere ki te reo ki ng heinga akoako ki ng aronga nui atu a te mokopuna ta tirohia tr ko ng krero hou mai i te whnau ki te Tari Matua hoki atu an ki te whnau: kei te ta mau kua whiwhi te katoa o te whnau o te khanga reo ki aua krero e mrama ana, e tika ana ng pnui me ng whakaritenga a te khanga reo

NG RAUEMI ME NG TOHUTORO
Kaumtua, kuia Ng matua tuatahi Ng mokopuna tuatahi Ng akoranga hou Te pukapuka kikorangi whero

b.

c.

Marae / Mori komiti Ng Whai Mana Ng Ture-Here o ECE

d.

e.

44.

Paiheretia te rangi me te whenua, he wairua, he mauri ora m ng tikanga me ng whakahaere katoa o Te Khanga Reo Te Khanga Reo kei te tautokotia e te hap me te iwi i runga i te whakaaro kotahi, ka taea ng mahi atawhai i te mokopuna, a ki te tana tipu hoki i roto i te reo Mori TE WHINGA NGAHURU M RUA NG WHINGA Ng mtai ukiuki NG WHAKARITENGA NG RAUEMI ME NG WHAKAPUTA

45.

Ko te hua o te mtai ukiuki ko: te tonu ki te kaupapa o Te Khanga Reo te rite o Te Khanga Reo in tpono te w e whakaae ai te whnau kia taka ng whakahaere ki raro i te iwi te mhiotia ana e rite ana te whnau ki te whakatutuki i a te hap, i a te iwi, i a Te Khanga Reo me a te Karauna hiahia te o te haumaru me te whai oranga ki te whanaketanga o te mokopuna te whakapakari tonu o te pnaha whakahaere khanga reo

He mana kkiri tturu kia aro nui te katoa o te whnau ki te pnui i te Ttohinga a Te Khanga Reo he aha ai? Te pukapuka Korowai kia tonu ai rtou ki ng ihonga kei runga i a rtou ki te kaupapa kia mhio ki ng tohu e wawe haukotia ai ng momo whakararu, e wawe kapo atu ai ki ng kiko o te whakaaro e pihi ake ana, kia taunga an hoki ng take e p kaha atu ana ki ng khanga reo

Te Khanga Reo National Review 1995/96/97

Te pukapuka AKO n Rangimarie (Rose) Pere

46.

Ng whakamramatanga o ng kupu i taka mai i Te Korowai

heinga hua phekeheke o te mokopuna ahunga ahurea Mori anuhea aratohu whakaritenga...., Te haepapa hneanea hangarau he kkano puipuiaki hirikapo, hinengaro hmiromiro houkura ihonga ka taka ki ng ringaringa o.. kpuia karakia accountable, responsible gather together Karakia activates the understanding of the spiritual dimension - the words will activate that - ko te kaupapa o te karakia he whakamaunga atu ki te whi ngaro respect policies key policies neke whakamua, haere tonu opportunities failings (physical/mental) move in a certain direction Mori culture/ethos hua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts guidelines for the preparation.... responsibilities, obligations in the most comfortable, restful, secure environment (n Thoe) variety of purposes and property a treasure, a rare and precious thing/item the mind, the brain ng hmiromirotanga i te Ttohinga - checklist prosperous, peaceful, undisturbed

kauanuanu kaupapa here kaupapa here matua koke - e koke

47.

kkiri koronga, minamina, korou korou, minamina kou tangata kuika, kingo, minamina, wawara kupu whakataki kura nui kura roa mahere ara poutama mahere whakahaere manaaki rangatira manaaki rangatira manana ake manana ng waewae mnga kai maninohea, anuhea marup matapaki Mtpono rahi i te whnau, Ng mate ohotata matea, matematenga matemate ki te whi ngaro me noho pono, kia

advocate objectives, desire, wishes, aspirations desire, hiahia, purpose, intent quality person/teacher te kaha/ tino/ nui o te hiahia ki ttahi mea, ar, te "desire" introduction ko nga mahi a te tangata and all the things we do and learn te taha wairua staged plan management plans expressing to its fullest the value of caring for others practices rise bend the legs he kai ngwari hua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts wawata, moetoa, moemoe - aspirations whiriwhiri - discuss, address concerns Guiding Principles sudden illnesses needs or requirements always me karakia, - what use to be a concious thing becomes an automatic response accountability

48.

moetoa mniania mrearea mwai ahuru ng mokopuna e matea ana ngana kaka - kia kaka te tamaiti, kia kaka te whnau kawa paki paenga iti paerewa - (kia rewa ki ng pae) paka huare

confident that something is going to happen - indulge in confident dreams - he moemoe me t mhio ka tutuki he mharahara, he wangawanga...eg. He mniania n rtou kei ngaro te reo (concerned) exposed to great danger, hazardous total peace, total calm, total serenity those mokopuna in need endeavour, strive he manako, he hiahia ki taua mea r ahakoa he aha - kei te hiahia kia mhio he hiahia ki te whwh atu, ki te whakamahi - he hiahia nna - be eager formal informal minimum level standards - (strive to achieve the higher levels) ahakoa he iti te paka huare - i mtua whakaritea he whakaaro hei tohu i t manaaki. Taihoa e haere kia manaakitia te reng o te ahi nursery, seedling bed e ngana tonu ana te whnau ki te whakatikatika i to ratou kohanga kia whai raihana ai ratou Four Pou (The) keep neat and accurate financial records various office systems kua mouldy te brain connections through relationships checklist

prekereke prahoraho - (fledging) Pou Matua (Ng) phangaiti pnaha whakahaere puruhekaheka rangitmiro - he paiherehere rrangi take me mtua whai

49.

rautaki taonga akuaku taputapu taru taonga trurua ng krero maha tt tauaki taumata utu taurangi taurikura te whare khanga tkai, whakatopatopa trewa ttaritari tokamatua tkeke tmatanui trangahakoa uara ukiuki kaip te ao o te khanga reo uruhau, huareka, trangahakoa

strategy cleaning agents equipment various properties collect together, collection of krero stem statement level of pay pledge, promise at peace, free from distractions

domineer over structure (trellis) hei whakairinga atu (te trewa e whakairia ai ng moetoa) distribute, scatter about company of people just, impartial public joy, happy place value ongoing, continuous that the khanga reo environment be peaceful, safe, calm happy, contented

50.

waiata

Ko te kaupapa o te waiata ko te whakakotahitanga, ko te rangitmirotanga, ko nga krero tukuiho unity, harmony, spirituality and oral tradition equality, justice - i kitea te wairua tkeke o t matua i te w i tohatohangia ai e ia ng rawa o tana pmu ki te hui ahurei. - being equal and sharing one's wealth identify, to name goals Special Goals stimulating, to arouse whnau records fleshing it out enrich attestation public liabilities wawata, moemoe - aspirations prepare practices introduction cement domineer over develop, development behaviour, conduct to tend, to nuture, to care for

wairua tkeke

waitohu whinga Whinga Motuhake, Ng whakahiwahiwa whakaipurangi whakakikokikotanga whakarangatira whakarangatira i ng momo pkenga whakararu tmatanui whakarehu whakarite whakaritenga, whakawainga whakataki whakatoka whakatopatopa, tkai whanake, whanaketanga whanonga whomoomo - atawhai, tiaki

51.

Ng whakamrama o ng rerenga krero i taka mai i Te Korowai

ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o te khanga reo, ko tna tpapa ko te reo me ng tikanga "Huihui ttou ka t, wehewehe ttou ka hinga" If te reo and tikanga is a strong foundation then the mokopuna will grow strong as the poutokomanawa and enable the whare to stand. united we stand, divided we fall (Goal 5 - Practise)

"Kore i te rkau te krero, kei te tohunga whakairo k"

Ko te tika o te t o te whare kei ng kmura - ka titiro atu koe ki te rkau, he rkau noa iho, engari kua tmata te tohunga i tna mahi whakairo kua tmata te whakaoho mai i te wairua o roto i te rkau - the potential of a tree/wood is never realised until the skilled craftsman works it art (pg5) the practices of the marae (pg13 Goal B)

"kia marae ng tikanga" "kia noho rangatira" "kia kaip te ao o te mokopuna [o te whnau] [o te khanga reo]" "kia whenua taurikura, kia whenua houkura"

nuturing environment for mokopuna [for whnau] [for te khanga reo] (Goal 4 b.) ko te kinga o te mwai ahuru, ar, o te rangimrie, o te kino kore, o te mate kore - total serenity, total peace (Goal 10) it is thoughts that clothes the language- (page 67 Objectives - koia enei ko nga whakamrama whnui i te krero nei) Whnau to utilise the imperatives of hospitality specific to their areas - eg. Saving the best kai for a special treat to the manuhiri pnei i te tt, te knga pirau, kina, pua, kura You cut out the exclusivity and you introduce the inclusivity (kei ttahi o ng karakia) - youre prepared to share the good and the bad (Goal 6)

"ko te whakaaro te kkahu o te reo" (pg2)

"ko t manuhiri me tna noho hneanea ki tu kinga, marae, whare rnei; ko tu kinga, ko tna kinga" "ko tu manawa, ko tku manawa; ko tku manawa, ko tu manawa"

52.

"kua kore e taea te whakahiwahiwa" "ng tino o te ahurea Mori "tt rrauwhe takitahi e whati, kpuia e kore e whati" "te rua ngrehu" a people who belong to a particular family or group "rua" ko te kp o te whnau - "ngrehu" ko ng tngata e noho tahi ana i te taha o te ahi e toutou ana i te ahi kia kore ai e weto (pg27 Goal 7)

won't shift (penei i nga kaiako kua roa i te khanga engari kre e rereke ake a ratou mahi, kre hoki e mutu pai noa iho the essentials of Mori ethos - the values of Mori culture a single stem will snap, but gathered together will not snap (united we stand...) (pg 28 Goal 7 B) management the people who keep the fires burning, - who stoke the fires to keep the engines going - the people who manage all the systems - ko ng tngata nei o te rua ngrehu - constituting responsibilities - ki te tukuna kia weto the management will break down - ki te wehea mai ttahi ngrehu kua weto tr banish the negatives, accentuate the positives To exemplify that a person needs to be fed to maintain his/her well-being.

"twhitia te hopo, mairangatia te angit" Pou 4.)

(pg3

Ki te kore he kai o roto i te pke, e kore te pke e t. (Goal 4) M te pou te whare e t ai waihoki m te kai te tamaiti e ora ai. Ko ng mtpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ng tipuna he mniania hoki n rtou kei ngaro te Reo. kia ki tna i taurangi ai

The following principles cement the dreams of our ancestors who were concerned that the te Reo will be lost. (pg 2)

fulfil what has been promised or pledged