MARGUERITE YOURCENAR

Pamitniki Hadriana
(Przeoya: Hanna Szumaska-Grossowa)

Animula vagula, blandula, Hospes comesue corporis, Quae nunc abibis in loca Pallidula, rigida, nudula, Nec, ut soles, dabis iocos...1

P. Aelius Hadnanus. Imp.

Duszyczko moja tkliwa i ruchliwa. Gociu ty ciaa mojego i druko. Co pjdziesz teraz w krainy ciemnoci. Twarde i nagie, i pene bladoci, A artw zwykych stroi ju nie bdziesz. P. Achus Hadnanus. Imp. Przekad Kazimierza Morawskiego z ksiki Rzym, Portrety i szkice, 1921. s. 158.

ANIMULA VAGULA BLANDULA

Drogi Marku, Udaem si dzi rano do mego lekarza Hermogenesa, ktry niedawno powrci do Willi z dosy dugiej podry po Azji. Badanie miao si odby na czczo: umwilimy si na wczesn godzin porann. Pooyem si na ku, zdjwszy paszcz i tunik. Oszczdz ci szczegw, ktre byyby ci tak samo jak i mnie niemie, i opisu ciaa mczyzny, ktry si posuwa w latach i oswaja z myl o mierci na puchlin serca. Powiedzmy tylko, em kaszla, oddycha i wstrzymywa oddech, podug wskazwek Hermogenesa, zaniepokojonego jednak tak szybkimi postpami choroby i gotowego obarczy odpowiedzialnoci za to modego Iollasa, ktry mnie podczas jego nieobecnoci leczy. Trudno jest pozosta cesarzem w obecnoci lekarza, trudno jest te zachowa swoje czowieczestwo. Oko praktyka widziao we mnie tylko zbiorowisko humorw, smutny amalgamat limfy i krwi. Tego ranka po raz pierwszy nawiedzia mnie myl, e moje ciao, ten wierny towarzysz, ten przyjaciel pewniejszy i lepiej mi znany ni moja dusza, jest tylko przyczajonym potworem, ktry w kocu pore swego pana. Pokj... Lubi moje ciao; suyo mi dobrze i na wszelkie sposoby, i nie skpi mu potrzebnych stara. Ale ju nie licz, jak wydaje si jeszcze czyni Hermogenes, na cudotwrcze waciwoci zi, cise dozowanie mineralnych soli, po ktre jedzi na Wschd. Ten czowiek, tak przecie rozumny, potraktowa mnie oglnikowymi formukami otuchy, zbyt banalnymi, by kogokolwiek oszuka; wie, jak wstrtne jest mi tego rodzaju oszustwo, ale nie mona bezkarnie zajmowa si medycyn przez lat przeszo trzydzieci. Wybaczam zacnemu sudze to usiowanie ukrycia przede mn mojej mierci. Hermogenes jest uczony; jest nawet mdry; jego uczciwo o wiele przewysza zwyk uczciwo pospolitego dworskiego lekarza. Bd dziki temu najlepiej pielgnowanym chorym. Ale nikt nie moe przeskoczy naznaczonych granic; moje spuchnite nogi ju mnie nie dwigaj podczas dugich ceremonii rzymskich; dusz si; i mam szedziesit lat. Nie wycigaj std faszywych wnioskw: nie jestem jeszcze dosy saby, eby si podda urojeniom strachu, niemal tak samo jak urojenia nadziei niedorzecznym, a na pewno o wiele przykrzejszym. Gdyby si trzeba byo udzi, wolabym si udzi ufajc; nie stracibym na tym wicej, a mniej bym cierpia. Ten termin, taki ju bliski, nie musi by bezzwoczny; jeszcze si kad co noc z nadziej doczekania ranka. Wewntrz nieprzekraczalnych granic, o ktrych przed chwil mwiem, mog broni mego stanowiska, pid za pidzi, a nawet i odzyskiwa kilka cali z terenu, ktrym utraci. Wszelako doszedem do wieku, w ktrym ycie dla kadego czowieka jest dobrowolnie przyjt klsk. Rzec, e moje dnie s policzone, nic nie znaczy; zawsze tak byo; i jest tak dla nas wszystkich. Ale niepewno miejsca, pory i sposobu, ktra nie pozwala nam widzie wyranie tego celu, ku ktremu

zbliamy si bez ustanku, zmniejsza si dla mnie w miar postpw mojej miertelnej choroby. Kady w kadej chwili moe umrze; ale chory wie, e za dziesi lat nie bdzie y. Mj margines niepewnoci rozciga si ju nie na lata, ale na miesice. Moje szans, e zgin od pchnicia sztyletem w serce albo od upadku z konia staj si ju cakiem znikome; duma wydaje si nieprawdopodobna; trd i rak ostatecznie przecignite. Ju mi nie grozi ryzyko, e polegn na granicy od kaledoskiej siekiery albo przeszyty partyjsk strza; burze nie umiay skorzysta z dawanych im okazji i widocznie mia suszno wieszczek, ktry przepowiedzia mi, e nie uton. Umr w Tiburze, w Rzymie albo, najdalej, w Neapolu i dokona tego dziea atak dusznoci. Czy zabierze mnie dziesity atak, czy setny? Oto cae pytanie. Jak podrnik eglujcy midzy wyspami Archipelagu, ktry widzi wietlist mg wznoszc si pod wieczr i odkrywa powoli zarys brzegw, zaczynam dostrzega profil mojej mierci. Niektre dziedziny mego ycia ju s podobne do oprnionych ze sprztw komnat zbyt wielkiego paacu, ktrego zbiedniay waciciel nie jest w stanie zamieszkiwa w caoci. Ju nie poluj: gdybym tylko ja jeden zakca im przeuwanie paszy i zabawy, kozice w grach Etrurii yyby w spokoju. Zawsze utrzymywaem z len Dian zmienne i namitne stosunki mczyzny z przedmiotem ukochania: kiedy byem modziecem, owy na dzika day mi pierwsze szans zetknicia si z dowodzeniem i niebezpieczestwem; oddawaem si im z pasj; Trajan aja mnie za moje w tej dziedzinie wybryki. Polowanie z nagonk na polanie w Hiszpanii byo moim najdawniejszym dowiadczeniem mierci, odwagi, litoci dla stworze i tragicznej uciechy przygldania si, jak cierpi. Jako dojrzaemu mczynie, owy daway mi wytchnienie po tylu walkach, jakie staczaem skrycie z przeciwnikami nazbyt przebiegymi albo nazbyt tpymi, nazbyt sabymi albo nazbyt silnymi dla mnie. Ta uczciwa walka midzy inteligencj czowieka i czujn zwinnoci dzikich zwierzt wydawaa mi si dziwnie czysta w porwnaniu z ludzk przebiegoci. Jako cesarzowi, moje owy w Toskanii pozwalay mi ocenia odwag albo pomysowo wysokich urzdnikw, wyeliminowaem lub wybraem podczas oww niejednego ma stanu. Pniej w Bitynii, w Kapadocji, wielkie polowania z nagonk byy mi pretekstem do uroczystego witowania, jesiennego triumfu w lasach Azji. Ale towarzysz moich ostatnich oww umar modo i moje zamiowanie do tych gwatownych uciech bardzo osabo po jego odejciu. Jednak nawet tu, w Tiburze, nage parsknicie jelenia pod limi wystarcza, by drgn we mnie instynkt starszy od wszystkich, dziki ktremu czuj si tyle gepardem co i cesarzem. Kto wie? Moe tak oszczdzaem krew ludzk dlatego jedynie, em przela tyle krwi dzikich zwierzt, ktre niekiedy, potajemnie, wolaem od ludzi. Przyznam, e obraz dzikich zwierzt nurtuje mnie

cigle i z trudem si powstrzymuj od nie koczcych si myliwskich opowieci, ktre mogyby na nie lada prb wystawi cierpliwo moich wieczornych goci. Przecie wspomnienie dnia, w ktrym po raz pierwszy zostaem myliwym, ma swj urok, historia za o lwach zabitych w Mauretanii te jest nieza. Wyrzeczenie si konia byo ofiar jeszcze przykrzejsz: zwierzyna jest tylko przeciwnikiem, ko by zawsze przyjacielem. Gdyby mi pozwolono samemu sobie wybra ksztat i stan, zostabym centaurem. Stosunki midzy Borystenesem i mn byy matematycznie cise: sucha mnie jak swego mzgu, a nie jak swego pana. Czym uzyska kiedy, by tak postpowa czowiek? Wadza tak cakowita mieci w sobie, jak i kada inna, ryzyko omyki dla czowieka, ktry j sprawuje, ale rozkosz porywania si na niemoliwo w dziedzinie skokw przez przeszkody bya zbyt wielka, by aowa zwichnitego ramienia czy zamanego ebra. Mj ko tysiczne pojcia tyczce tytuu, funkcji, nazwiska, ktre komplikuj przyja ludzk, zastpowa jedn jedyn a dokadn znajomoci mego ludzkiego ciaru. W moich porywach bra udzia pospou ze mn; wyczuwa, moe lepiej ni ja, moment, w ktrym moja wola braa rozbrat z moj si. Ale ju nie objuczam nastpcy Borystenesa ciarem czowieka chorego, o zwiotczaych miniach, zbyt sabego, by si wdrapa o wasnych siach na grzbiet wierzchowca. Mj adiutant Celer ujeda go w tej chwili na trakcie do Preneste; moje wszystkie minione dowiadczenia z szybkoci pozwalaj mi dzieli uciech jedca i uciech konia, oceni doznania czowieka, ktry mknie galopem w soneczny i wietrzny dzie. Kiedy Celer z konia zeskakuje, razem z nim znw staj na ziemi. Tak samo jest z pywaniem: wyrzekem si pywania, ale jeszcze odczuwam rozkosz pywaka pieszczonego przez wod. Biec, nawet po najkrtszym szlaku, byoby mi dzi tak samo trudno jak cikiemu posgowi, jakiemu cezarowi z kamienia, ale pamitam, jak biegaem, bdc dzieckiem, po wyschych wzgrzach Hiszpanii, pamitam t gr ze sob, w ktrej dochodzi si a do kresu tchu, majc pewno, e doskonae serce, nietknite puca przywrc rwnowag; i z byle atlet, wiczcym si w bieganiu na dugi dystans, czy mnie ni porozumienia, jakiego nie daaby sama inteligencja. W ten sposb z kadej umiejtnoci uprawianej w swoim czasie czerpi wiedz, ktra mi po czci rekompensuje utracone uciechy. Wierzyem, i w dobrych chwilach jeszcze wierz, e mona by dzieli -w ten sposb istnienie wszystkich i e to powinowactwo byoby jednym z najmniej wtpliwych rodzajw niemiertelnoci. Zdarzay si chwile, w ktrych owo wsprozumienie usiowao przekroczy to, co ludzkie, przesun si z pywaka na fal. Ale tu. nie wspomagany adnym cisym poznaniem, wkraczam w dziedzin metamorfoz snu.

Obarstwo to wada rzymska, lecz dla mnie rozkosz bya wstrzemiliwo. Hermogenes niczego nie musia zmienia w mojej diecie, moe tylko t niecierpliwo, ktra mi kazaa je byle gdzie, o byle jakiej porze, pierwsz, jaka popada, potraw, jakby po to, by za jednym zamachem zaspokoi wymagania godu. I jest to oczywiste, e czowiek bogaty, ktry tylko z wasnej woli zaznawa niedostatku albo dowiadcza go jedynie przejciowo, jako jednego z bardziej lub mniej podniecajcych skadnikw wojny i podry, robiby ze wraenie chepic si, e si nie obera. Obarstwo w pewne uroczyste dnie byo zawsze naturaln ambicj, radoci i dum biedakw. Lubiem wo pieczonego misiwa i brzk kotw radonie oprnianych przez wojsko, lubiem, kiedy uczty obozowe (albo to, co w obozie jest uczt) byy tym, czym powinny by, weso i rubaszn przeciwwag codziennych prywacyj; znosiem cakiem niele wo frytur na publicznych placach w czasie Saturnaliw. Ale rzymskie festyny wywoyway we mnie tyle wstrtu i nudy, e jelim przypuszcza czasami, i moe i zgin podczas jakiej wyprawy badawczej albo wojennej, mwiem sobie na pokrzepienie ducha, e przynajmniej nie bd ju bywa na obiadach. Nie uwaczaj mi, prosz, biorc mnie za pospolitego abnegata: czynno, ktra odbywa si dwa albo trzy razy dziennie i ktrej celem jest zasilanie ycia, na pewno zasuguje na nasze wszelkie staranie. Je owoc to wchania w siebie pikny przedmiot, ywy, obcy, wykarmiony i troskliwie wyhodowany, jak i my. przez ziemi; to spoywa ofiar, w ktrej siebie przekadamy ponad rzecz. Ilekro miaem w ustach ks onierskiego chleba, zawsze zachwycao mnie, e rzecz ciko i pospolicie trawiona przez odkowe soki potrafi si zamieni w krew, w ciepo, w odwag by moe. Ach, dlaczego mj umys, w swoje najlepsze dnie, posiada zaledwie cz asymilacyjnych mocy ciaa? Wanie w Rzymie, podczas dugich oficjalnych bankietw, zdarzao mi si rozmyla o pocztkach, niedawnych stosunkowo, naszego zbytku, o tym ludzie skrztnych rolnikw i wstrzemiliwych onierzy, ywicych si czosnkiem i jczmieniem, ktrzy, przez podbj, nagle dorwawszy si do kuchen Azji, zaczli pochania te skomplikowane pokarmy z nieokrzesaniem wieniakw czujcych wilczy gd. Nasi Rzymianie dawi si ortolanami, zalewaj sosami i truj korzeniami. Apicjusz pyszni si kolejnoci podawanych potraw, nastpstwem da kwanych i sodkich, cikich i lekkich, ktre skadaj si na pikny porzdek jego uczt; jeszcze p biedy, gdyby kade z tych da byo podawane osobno, przyswajane na czczo, uczenie kosztowane przez smakosza majcego wszystkie brodawki smakowe nietknite. Podawane jedne po drugich, w spowszedniaej i codziennej obfitoci, tworz na podniebieniu i w odku jedzcego czowieka paskudn mieszanin, w ktrej wonie, smaki, substancje trac waciw sobie warto i zachwycajc tosamo. Ten biedak

Lucjusz zabawia si niegdy w przyrzdzanie dla mnie rzadkich potraw; jego pasztety z baantw, w ktrych w sposb icie naukowy dozowano szynk i korzenie, byy wiadectwem sztuki tak cisej jak sztuka muzyka i malarza; a przecie wolabym czyste miso tego piknego ptaka. Grecja lepiej si na tym rozumiaa; jej wino zaprawione ywic, jej chleb posypany sezamem, ryby opiekane na ruszcie, na brzegu morza, nierwno przypalone ogniem i doprawione tu i wdzie zgrzytliwym ziarnkiem piasku, w czysty sposb syciy apetyt nie otaczajc nadmiarem komplikacji najprostszej z naszych radoci. W spelunkach Eginy i Faleronu kosztowaem pokarmw tak wieych, e pozostaway bosko czyste mimo brudnych palcw podajcego chopca, tak skromnych, ale tak obfitych, jakby zawieray w sobie w najbardziej skondensowanej postaci jak esencj niemiertelnoci. Miso pieczone wieczorami podczas polowa miao take t jako nieledwie sakraln, kazao si nam cofn gbiej a do dzikich plemiennych pocztkw. Wino wtajemnicza nas w wulkaniczne sekrety gleby, w ukryte mineralne bogactwa: puchar wina z Samos, wypity w poudnie w socu albo, przeciwnie, wypity zimowym wieczorem, w stanie zmczenia, ktre pozwala od razu uczu we wgbieniu przepony ciepe przepywanie napoju, jego pewne i rozgrzewajce rozchodzenie si po naszych yach, jest doznaniem prawie witym, czsto za silnym dla ludzkiej gowy; nie odnajduj go w takiej czystoci w winie pochodzcym z numerowanych piwnic Rzymu i niecierpliwi mnie pedantyzm wielkich znawcw gatunkw win. Woda pita z doni albo wprost ze rda jeszcze bogobojniej wlewa w nas naj-sekretniejsz sl ziemi i niebiaski deszcz. Ale nawet woda jest rozkosz, ktrej choremu, jakim jestem, wolno uywa tylko umiarkowanie. Trudno: bd si stara czu na wargach jej nik w smaku wieo, nawet i w agonii, zmieszan z gorycz ostatnich lekw. Przez krtki czas powstrzymywaem si od spoywania misa, w szkoach filozoficznych, gdzie godzi si wyprbowa raz kad metod postpowania; pniej, w Azji, widziaem gimnosofistw indyjskich odwracajcych gowy od dymicych jagnit i wiartek gazeli podawanych pod namiotem Osroesa. Ale ta praktyka, w ktrej znajduje urok twj modzieczy ascetyzm, wymaga jeszcze bardziej skomplikowanych zabiegw ni obarstwo; za bardzo nas oddziela od ogu ludzi w funkcji prawie zawsze publicznej, ktrej najczciej patronuj wystawno albo przyja. Wol przez cae ycie ywi si tuczonymi gmi i perliczkami ni si naraa przy kadym posiku na to, e mnie wspbiesiadnicy pomawia bd o popisywanie si ascetyzmem. I tak nie bez trudu, przy pomocy suszonych owocw i powolutku wysczanej szklanki, udawao mi si ukrywa przed moimi gomi, e przygotowane na mj st przez moich kuchmistrzw potrawy byy bardziej dla nich ni dla mnie albo e moja ciekawo tych da koczya si wczeniej ni ich. Panujcemu nie dostaje

tu swobody, jakiej zaywa filozof: nie moe sobie pozwoli na to, by by odmiennym w nazbyt wielu punktach rwnoczenie, a wiedz bogowie, e moje punkty odmienne byy ju a nazbyt liczne, cho pochlebiaem sobie, e wielu z nich nie wida. Za religijne skrupuy gimnosofisty, jego wstrt na widok krwawicego misa, przejyby mnie bardziej, gdyby mi si nie zdarzao zastanawia, na czym polega istotna rnica midzy cierpieniem cinanej trawy i cierpieniem zarzynanych baranw, i czy nasza zgroza na widok mordowanych zwierzt nie polega przede wszystkim na tym, e nasza wraliwo przynaley do tego samego krlestwa istot ywych. Wszelako w pewnych chwilach ycia, w okresach obrzdowego postu na przykad albo podczas religijnych wtajemnicze, poznaem, jakie wynikaj korzyci i niebezpieczestwa dla ducha z rnych form cisej wstrzemiliwoci czy nawet dobrowolnego wycieczenia, z tych stanw bliskich szau, kiedy ciao, wyzbywszy si po czci swego balastu, wchodzi w wiat, do ktrego nie zostao stworzone, a ktry jest prefiguracj chodnej lekkoci mierci. W innych chwilach te dowiadczenia pozwoliy mi igra z myl o stopniowym samobjstwie, mierci przez kolejne wtajemniczenia, jak si to zdarza niektrym filozofom, czym na ksztat odwrconej rozpusty, w ktrej dochodzi si a do wyczerpania ludzkiej substancji. Ale nigdy bym nie mia ochoty wczy si cakowicie w jaki system i nie chciabym, eby skrupu odebra mi prawo do najedzenia si wdlin, jelibym przypadkiem mia ch albo jeliby to byo jedyne atwo dostpne poywienie. Cynicy i moralici zgodnie kad rozkosze mioci midzy uciechy zwane pospolitymi, midzy przyjemnoci picia i jedzenia, uznajc je przy tym - poniewa twierdz, e si mona oby bez nich - za mniej od tych drugich nieodzowne. Po moralicie spodziewam si wszystkiego, ale dziwi mnie, e cynik si tak myli. Przypumy, e jedni i drudzy boj si swoich demonw, ulegaj im bd te im si opieraj, i usiuj zlekceway dawan przez nich rozkosz, eby jej jako odj t niemal straszliw moc, pod ktr musz si ugi, i dziwn tajemniczo, w ktrej si czuj zabkani. Uwierz w utosamienie mioci z radociami czysto fizycznymi (jeli przypucimy, e takie w ogle istniej) w dzie, w ktrym zobacz, jak smakosz szlocha z rozkoszy przed ulubion potraw niczym kochanek na modym ramieniu. Ze wszystkich gier i uciech jest to jedyna mogca wstrzsn dusz i jedyna, w ktrej gracz musi podda si oszoomieniu doznawanemu przez ciao. Nie jest nieodzowne, by pijcy wyrzek si rozsdku, ale kochanek, ktry rozsdek zachowuje, nie jest do koca posuszny swojemu bstwu. Wyrzeczenie si albo naduycie wszdzie indziej wciga tylko czowieka samego: wyjwszy przypadek Diogenesa, ktrego ograniczenia i charakter rozsdnego poprzestania na gorszym okrelaj si same przez si, kady zabieg zmysowy stawia nas wobec Drugiego Czowieka, wpltuje w wymagania i koniecznoci

wyboru. Nie znam dziedziny, w ktrej czowiek decydowaby si dla powodw prostszych i bardziej nieuchronnych, w ktrej wybrany przedmiot waony by by cile podug swego waciwego ciaru rozkoszy, w ktrej amator prawd miaby wicej szans na osdzenie istoty nagiej. Poczynajc od chwili tego wyzucia ze wszystkiego, rwnego wyzuciu mierci, pokory wikszej ni pokora klski i modlitwy, za kadym razem zdumiewam si i zachwycam widzc, jak si formuje od nowa zawio odmw, odpowiedzialnoci, wkadw, rzewnych wyzna, kruchych kamstw, namitnych kompromisw, midzy moimi uciechami i uciechami tej Osoby Drugiej, tyle wizw niemoliwych do rozerwania, a przecie rozpltywanych tak szybko. Ta tajemnicza gra, zmierzajca od mioci ciaa do mioci osoby, wydawaa mi si wystarczajco pikna, by powici jej cz mojego ycia. Sowa myl, gdy sowo rozkosz" przykrywa rzeczywistoci sprzeczne, mieci w sobie zarazem pojcia ciepa, agodnoci, bliskiej zayoci cia i pojcia przemocy, agonii i krzyku. Sprone zdanko Poseidoniosa o pocieraniu si dwch czstek naskrka, ktre, widziaem, wypisywae ze starannoci grzecznego dziecka w twoich szkolnych zeszytach, tyle okrela fenomen mioci, ile struna dotknita palcem daje pojcie o cudzie dwikw. Ublia nie tyle rozkoszy, ile samemu ciau, temu instrumentowi z mini, krwi i naskrka, tej czerwonej chmurze, ktrej byskawic jest dusza. I wyznaj, e rozum staje w pomieszaniu wobec samego cudu mioci, dziwnej obsesji, ktra sprawia, e ta sama materia cielesna, ktr zajmujemy si tak mao, kiedy stanowi nasze wasne ciao, o ktr troszczymy si po to tylko, by j umy, nakarmi i, jeeli mona, nie da jej cierpie - moe w nas wzbudzi tak namitn potrzeb pieszczoty jedynie dlatego, e jest oywiona osobowoci odmienn od naszej i e, ukadajc si w rysy twarzy, przedstawia jakie pikno, co do ktrego zreszt i najlepsi sdziowie nie s w zgodzie. Tu ludzka logika pozostaje na zewntrz jak w objawieniach misteriw. Nie omylia si w tym wzgldzie ludowa tradycja, ktra zawsze widziaa w mioci form wtajemniczenia, punkt, w ktrym spotyka si to, co sekretne i sakralne. Dowiadczenie zmysowe da si porwna z misteriami take i w tym, e pierwsze zblienie wydaje si niewtajemniczonemu rytuaem mniej lub bardziej przeraajcym, gorszco dalekim od znanych mu na co dzie czynnoci spania, picia i jedzenia, przedmiotem kpiny, wstydu albo zgrozy. Wanie tak, jak taniec menad albo sza korybantw, nasza mio pociga nas w wiat odmienny, w ktry kiedy indziej nie wolno nam wchodzi i w ktrym przestajemy porusza si swobodnie, kiedy ganie zapa albo koczy si rozkosz. Przybity do kochanego ciaa jak ukrzyowany do swojego krzya, dowiedziaem si o yciu kilku sekretw, ktre ju mi w pamici blakn, podlegajc temu samemu prawu, ktre czyni, e ozdrowieniec przestaje si orientowa w

tajemniczych prawdach swojej choroby, e wypuszczony na wolno wizie zapomina o mce, a otrzewiay triumfator o chwale. Marzyo mi si czasem opracowanie systemu ludzkiego poznania opartego na erotyce, teorii kontaktu, w ktrej tajemnica i godno Istoty Drugiej polegaaby wanie na dawaniu memu Ja tego punktu oparcia z innego wiata. Rozkosz zmysowa byaby w tej filozofii form peniejsz, a zarazem bardziej samoistn tego zblienia z Drug Istot, jeszcze jedn umiejtnoci oddan w sub poznawania tego, co nie jest nami. Nawet w zblieniach najmniej zmysowych to wanie poprzez kontakt cielesny wzruszenie zamiera albo si rodzi: nieco odraajca rka tej staruszki, ktra mi podaje prob, wilgotne czoo mego konajcego ojca, obmyta rana rannego. Nawet stosunki najbardziej intelektualne albo najbardziej obojtne dokonuj si poprzez ten system sygnaw ciaa: nagle rozjanione spojrzenie trybuna, ktremu tumaczysz manewr w ranek przed bitw, bezosobowy ukon podwadnego, ktremu nasze pojawienie si kae zastygn w postawie posuszestwa, przyjazne spojrzenie niewolnika, ktremu dzikuj za przyniesienie tacy, albo mina starego przyjaciela na widok greckiej kamei, ktr mu daj, wiadczca o naleytym oszacowaniu jej wartoci. Wobec wikszoci istot najlejsze, najbardziej powierzchowne kontakty czyni zado naszej chci, a nawet ju przewyszaj j. Jeli si uporczywie mno wok istoty jedynej, pki jej nie otocz cakowicie, jeli kada czstka czyjego ciaa przyobleka si dla nas w tyle wstrzsajcych znacze co i rysy twarzy; jeli jedno stworzenie miast wzbudza w nas co najwyej rozdranienie, przyjemno albo nud przeladuje nas jak muzyka i nka jak matematyczne zadanie; jeli przejdzie z peryferyj naszego wiata w jego centrum, stanie si nam, nareszcie, bardziej nieodzowne ni nasze wasne Ja - to znaczy, e zadziwiajcy cud sta si, cud, w ktrym widz w o wiele wikszym stopniu owadnicie ciaa duchem ni zwyk igraszk ciaa. Takie zapatrywania na mio mogyby prowadzi do kariery uwodziciela. Jelim jej nie zrobi, to dlatego zapewne, em robi co innego, co lepszego moe. W braku geniuszu taka kariera wymaga stara, nawet i podstpw, do ktrych nie bardzo si czuem uzdolniony. To zastawianie wci tych samych side, ta rutyna poprzestajca na wiecznym przyblianiu si, ktre samo zwycistwo ogranicza, wszystko to mnie znuyo. Technika wielkiego uwodziciela wymaga w przechodzeniu z przedmiotu na przedmiot atwoci, obojtnoci, ktrych wobec nich nie mam: w kadym razie czciej one mnie rzucay ni ja je; nigdy nie rozumiaem, jak mona si jak istot nasyci. Ch dokadnego obliczenia bogactw, jakie nam kada nowa mio przynosi, ch patrzenia, jak si zmieniaj, jak si, by moe, starzej, nie idzie w parze z mnogoci zdobyczy. Niegdy przypuszczaem, e niejakie

zamiowanie do pikna zastpi mi cnot, potrafi mnie uodporni na nazbyt pospolite zabiegi. Alem si omyli. Mionik pikna koczy na odnajdywaniu go wszdzie, zotej yki w najpodlejszych yach; na doznawaniu, kiedy bierze do rki te arcydziea szcztkowe, pobrudzone albo potuczone, przyjemnoci znawcy, ktry jeden jedyny kolekcjonuje wyroby garncarskie uznawane za pospolite. Powaniejsz dla czowieka majcego dobry smak przeszkod jest wybitna pozycja w ukadzie spraw ludzkich i owo ryzyko pochlebstwa albo kamstwa, jakie w sobie mieci niemal absolutna potga. Myl, e kto, choby w najmniejszej mierze, sztucznie zmienia si w mojej obecnoci, jest zdolna sprawi, bym go aowa, gardzi nim albo go znienawidzi. Cierpiaem od tych niedogodnoci mojej szczsnej doli jak ubogi od niedogodnoci swojej ndzy. Jeszcze krok, a bybym uleg fikcji, ktra polega na przypuszczeniu, e czarujesz, wwczas gdy wiesz, e si narzucasz. Za tam zacz si moe obrzydzenie, a nawet i gupota. I, nareszcie, od zwietrzaych podstpw oczarowywania wolaoby si cakiem proste prawdy rozpusty, gdyby tam take nie wadao kamstwo. W zasadzie jestem gotw zgodzi si, e prostytucja jest sztuk jak masa albo czesanie, ale ju mi trudno znale upodobanie w bytnoci u fryzjera czy u masaysty. Nic tak grubiaskiego jak wsplnicy. Spojrzenie spod oka oberysty, ktry dla mnie chowa najlepsze wino, a przez to samo pozbawia go kogo innego, wystarczao w czasach mojej modoci, by mi zbrzydzi rozrywki Rzymu. Niemio mi, kiedy jaki stwr sdzi, i jest w stanie dyskontowa moje pragnienie, przewidzie je, mechanicznie dostosowa si do tego. co uwaa za mj wybr. To gupie i znieksztacone odbicie mnie samego, jakie pokazuje mi w takich chwilach ludzki mzg, mogoby sprawi, e ju wolabym smutne skutki ascetyzmu. Jeli legenda nie wyolbrzymia obkaczych wyskokw Nerona, kunsztownych dowiadcze Tyberiusza, ci wielcy konsumenci rozkoszy musieli wida mie zmysy mocno niemrawe, jeli si wysilali na tak skomplikowane przedsiwzicia, i musieli niezwykle gardzi ludmi, by cierpie, e wyszydzaj i wykorzystuj ich. Wszelako, em si prawie e wyrzek tych zbyt machinalnych form rozkoszy albo em w nich nie zaszed za daleko, zawdziczam raczej memu szczciu ni cnocie, niezdolnej si czemukolwiek oprze. Mgbym w to popa na staro jak i w kady inny rodzaj zmczenia albo nieadu. Choroba i stosunkowo bliska mier ocal mnie od monotonnego powtarzania tych samych gestw, podobnego do wydawania lekcji za dobrze wyuczonej na pami. Ze wszystkich radoci, jakie mnie powoli opuszczaj, sen jest jedn z najcenniejszych, a te i najpowszechniejszych. Czowiek, ktry le i mao sypia, oparty na licznych poduszkach, ma kiedy medytowa o tej osobliwej rozkoszy. Przyznaj, e sen najdoskonalszy jest niemal koniecznie dodatkiem do mioci: rozwany odpoczynek

odzwierciedlajcy si w dwch ciaach. Ale tu interesuje mnie specyficzna tajemnica snu zaywanego dla samego spania, nieuniknione nurkowanie, na jakie si odwaa co wieczora czowiek nagi, sam i bezbronny, w oceanie, w ktrym si wszystko zmienia, barwy, gstoci, nawet rytm oddechu, i w ktrym spotykamy zmarych. Uspokaja nas co do snu to, e si z niego wychodzi i e si wychodzi nie zmienionym, poniewa przedziwny zakaz nie pozwala nam zabiera ze sob caej pozostaoci naszych marze sennych. Uspokaja nas i to take, e sen leczy ze zmczenia, ale leczy nas z niego na pewien czas, metod najradykalniejsz, urzdzajc si tak, eby nas nie byo. Tu, jak i wszdzie, przyjemno i sztuka polegaj na wiadomym poddaniu si tej bogosawionej niewiadomoci, na zgodzie na to, by by tak subtelnie sabszym, ciszym, lejszym, bardziej zatartym, ni si jest. Pniej pomwi jeszcze o zadziwiajcym plemieniu sennych marze. Teraz wol mwi o pewnych dowiadczeniach czystego spania, czystego budzenia si, ktre granicz ze mierci i ze zmartwychwstaniem. Postaram si odtworzy dokadne wraenie poraajcych jak grom snw modoci, kiedy czowiek zasypia nad ksikami, w ubraniu, i zostawa nagle przeniesiony z matematyki i prawa do wntrza snu mocnego i penego, tak wypenionego nie uyt energi, e si w nim kosztowao, by tak rzec, czystej esencji bytu poprzez zamknite powieki. Wspominam nage uniecie na goej ziemi, w lesie, po mczcym dniu oww; budzio mnie szczekanie psw albo ich apy postawione na mojej piersi. Tak cakowite byo odejcie, e za kadym razem mgbym si obudzi kim innym, i dziwiem si, a czasem bywao mi smutno, e to bezbdnie dziaajce urzdzenie sprowadzao mnie z tak daleka do tej ciasnej dziaki ludzkoci, jak jestem ja sam. Czyme byy te cechy szczeglne, na ktrych nam najbardziej zaley, jeli liczyy si tak mao dla swobodnego picego i jeli na sekund przed powrceniem z alem w skr Hadriana udao mi si rozkoszowa nieledwie e wiadomie tym czowiekiem pustym, tym istnieniem bez przeszoci? Skdind choroba, wiek te maj swoje cudownoci i otrzymuj od snu inne formy bogosawiestwa. Przed rokiem mniej wicej, po dniu szczeglnie nucym, w Rzymie, zaznaem wytchnienia, w ktrym wyczerpanie si zdziaao te same cuda - albo raczej inne cuda ni niegdy niewyczerpane tych si zasoby. Rzadko teraz bywam w miecie; staraem si zaatwi tam najwicej, ile da si. Dzie by niezwykle wypeniony: po posiedzeniu w Senacie posiedzenie w trybunale, potem arcyduga dyskusja z jednym z kwestorw; po czym uroczysto religijna, ktrej nie mona skrci i w czasie ktrej pada deszcz. Ja sam zebraem, sam skleciem w cao te wszystkie rne zajcia, eby zostawi midzy nimi moliwie najmniej czasu niepotrzebnym natrtom i pochlebcom. Powrt konno by jedn z moich ostatnich takich jazd. Wrciem do Willi z niesmakiem, chory, zzibnity, jak si

zibnie, kiedy krew wzdraga si i ju nie dziaa w naszych yach. Celer i Chabrias krztali si przy mnie, ale troskliwo moe by mczca, nawet kiedy jest szczera. W mojej sypialni przeknem kilka yek gorcego kleiku, ktry gotowaem sam nie przez podejrzliwo, jak wyobraano sobie, ale dlatego e w ten sposb fundowaem sobie luksus samotnoci. Pooyem si; sen wydawa si tak ode mnie daleki jak zdrowie, jak modo, jak sia. Usnem. Piasek w klepsydrze mi dowid, e spaem ledwie godzin. Krtka chwila cakowitego upienia w moim wieku staje si ekwiwalentem spania, ktre niegdy trwao przez cae p obiegu gwiazd; mj czas mierzy si teraz w duo mniejszych jednostkach. Ale jedna godzina starczya, by dokona skromnego i zadziwiajcego cudu: ciepo krwi grzao mi rce; serce, puca znw pracoway z czym na ksztat dobrej woli; ycie cieko jak rdo niezbyt obfite, ale wierne. Sen w tak krtkim czasie naprawi skutki mojej cnoty z tak sam bezstronnoci, z jak naprawiaby skutki wybrykw moich wystpkw. Bowiem bosko wielkiego odnowiciela na tym polega, e "jego dobrodziejstwa dokonuj si na picym, nie baczc, kim on jest, tak jak woda majca waciwoci lecznicze nie dba o to, kto pije z jej rda. Mylimy za tak mao o zjawisku, ktre wchania najmniej trzeci cz caego ycia, dlatego e potrzebna jest pewna skromno, by jego aski oceni. Upieni, Kajus Kaligula i sprawiedliwy Arystydes s tyle samo warci; odkadam moje prne i wane przywileje; nie rni si od czarnego wartownika, ktry pi w poprzek mego progu. Czyme jest nasza bezsenno, jeli nie maniackim uporem naszej inteligencji w fabrykowaniu myli, cigw rozumowania, sylogizmw i definicji jej tylko waciwych, jeli nie jej odmow zrzeczenia si wadzy na korzy boskiej gupoty zamknitych oczu albo rozumnego szalestwa snw? Czowiek, ktry nie pi, a od kilku miesicy mam a za wiele okazji sprawdzenia tego na sobie, wzbrania si bardziej lub mniej wiadomie zaufa pyncemu potokowi dziejcych si rzeczy. Brat mierci... Isokrates omyli si i jego okrelenie jest tylko retoryczn amplifikacj. Zaczynam poznawa mier; ma inne sekrety, jeszcze dziwniejsze dla naszej obecnej ludzkiej kondycji. A jednak tak zwikane, tak gbokie s te tajemnice nieobecnoci i czciowego zapomnienia, e czujemy, i gdzie spywaj si w jedno rdo biae i rdo czarne. Nigdy nie patrzyem chtnie, jak pi ci, ktrych kochaem; odpoczywali ode mnie, to wiem; a take wymykali mi si. I kady czowiek wstydzi si swojej twarzy splamionej snem. Ile to razy, wstawszy bardzo wczenie, eby si uczy albo czyta, sam poprawiaem te zmite poduszki, te rozrzucone przykrycia, lady nieledwie sprone naszych spotka z nicoci, dowody, e kadej nocy nas tu ju nie ma...

Powoli, powoli ten list po to zaczty, by ci donie o postpach mojej choroby, sta si wytchnieniem dla czowieka, ktry ju nie ma energii potrzebnej do zajmowania si przez czas duszy sprawami pastwa, pisan medytacj chorego, ktry sucha swoich wspomnie. Mam teraz zamiar zrobi co wicej: postanowiem opowiedzie ci moje ycie. Racja, uoyem w zeszym roku oficjalne sprawozdanie z moich postpkw, w ktrego nagwku umieci swoje nazwisko mj sekretarz Flegon. Kamaem tam, ile si dao najmniej. Dobro publiczne i przyzwoito zmusiy mnie wszelako do zmieniania ukadu pewnych faktw. Prawda, ktr chc tutaj pokaza, nie jest szczeglnie skandaliczna albo jest ni tylko w tym stopniu, w jakim kada prawda jest skandalem. Nie spodziewam si, e twoje siedemnacie lat co z tego zrozumiej. Chc ci jednak pouczy, moe i urazi. Twoi preceptorzy, ktrych sam wybraem, dali ci edukacj surow, kontrolowan, za bardzo moe chronion, po ktrej si w sumie spodziewam duo dobrego dla ciebie i dla pastwa. Daj ci tu, jako korektyw, opowie pozbawion z gry powzitych myli i abstrakcyjnych zasad, wycignit z dowiadczenia jednego czowieka, ktrym jestem ja sam. Nie wiem, do jakich wnioskw doprowadzi mnie to opowiadanie. Licz na to badanie faktw, eby si samemu okreli, moe i osdzi, a przynajmniej, eby si samemu pozna lepiej przed mierci. Jak wszyscy, mam na swe usugi tylko trzy sposoby oceny ludzkiej egzystencji: badanie siebie, najtrudniejsz i najniebezpieczniejsz, ale te i najpodniejsz z metod; obserwacj ludzi, ktrzy tak postpuj najczciej, by ukry przed nami swe sekrety albo kaza nam wierzy, e je maj; oraz ksiki, z osobliwymi bdami perspektywy, ktre rodz si midzy wierszami. Przeczytaem mniej wicej wszystko, co nasi historycy, nasi poeci, a nawet i nasi nowelici napisali, cho ci ostatni maj reputacj frywolnych, i zawdziczam im, by moe, wicej informacji, nilim ich zebra w rozmaitych sytuacjach wasnego ycia. Litera pisana nauczya mnie sucha ludzkiego gosu, jak i wielkie nieruchome posgi w zastygym ruchu nauczyy mnie ceni gest. I w nastpstwie, odwrotnie, ycie wyjaniao mi ksiki. Ale one kami, nawet i najszczersze. Najmniej zrczni, w braku sw i zda, w ktrych mogliby je zamkn, bior z ycia obraz paski i ubogi; inni, jak Lukan, obciaj je i oszpecaj uroczyst powag, jakiej ycie nie ma. Inni, jak Petroniusz, przeciwnie, odciaj je, robi z niego pik skaczc i pust, atw do zapania i rzucenia we wszechwiat pozbawiony ciaru. Poeci przenosz nas w wiat szerszy albo pikniejszy, pomienniejszy albo agodniejszy ni ten, ktry jest nam dany, a przez to samo odmienny i w praktyce niemal nie do zamieszkania. Filozofowie poddaj rzeczywisto, chcc mc j bada czyst, niemal takim samym przeksztaceniom, jakim ogie albo stpor poddaj ciaa: ze stworzenia czy z

faktu, takich, jakie znalimy, nic chyba nie zostaje w tych krysztaach czy w tym popiele. Historycy proponuj nam zbyt cakowite systemy przeszoci, serie przyczyn i skutkw zbyt cisych i zbyt jasnych, by mogy by rzeczywicie prawdziwe; porzdkuj t cierpliw martw materi i wiem, e nawet Plutarchowi zawsze si wymknie Aleksander. Nowelici, autorzy opowieci milezyjskich, niczym rzenicy wieszaj w jatkach tylko kawaeczki misa, ktre bardzo sobie ceni muchy. Bardzo le czubym si w wiecie bez ksiek, ale rzeczywistoci w ksikach nie ma, bo si w nich w caoci nie mieci. Bezporednia obserwacja ludzi jest metod jeszcze mniej kompletn, ograniczajc si najczciej do do przyziemnych stwierdze, jakimi si karmi ludzka nieyczliwo. Ranga, pozycja, nasze wszystkie przypadki zacieniaj pole widzenia znawcy ludzi: mj niewolnik, eby mnie obserwowa, ma cakiem inne moliwoci od tych, jakie ja mam, eby obserwowa jego; s one tak samo ulotne jak moje. Stary Euforion podaje mi od dwudziestu lat flakon z oliw i gbk, ale moja znajomo jego zatrzymuje si na jego subie, jego za znajomo mnie - na mojej kpieli, i wszelkie usiowanie dowiedzenia si czego wicej szybko robi wraenie niedyskrecji tak na cesarzu, jak i na niewolniku. Niemal wszystko, co wiemy o innych, jest z drugiej rki. Jeli przypadkiem czowiek spowiada si, broni swojej sprawy; jego wasna apologia jest ju gotowa. Jeli go obserwujemy, nie jest sam. Zarzucano mi, e lubi czyta raporty rzymskiej policji; znajduj tam nieustannie powody do zdziwienia; przyjaciele czy podejrzani, nieznajomi czy znajomi z dawna, ludzie ci mnie zadziwiaj; ich szalestwa su moim za usprawiedliwienie. Nieznuenie porwnuje czowieka odzianego z czowiekiem nagim. Ale te raporty, tak naiwne w szczegach, powikszaj stosy moich akt bynajmniej nie pomagajc mi w wydaniu kocowego werdyktu. To, e jaki urzdnik, z pozoru tak surowy, popeni zbrodni, bynajmniej nie pozwala mi go pozna lepiej. Zostaj z tak chwil postawiony wobec dwu zjawisk zamiast jednego, pozoru urzdnika i jego zbrodni. Jeli za idzie o obserwowanie siebie, zmuszam si do tego choby po to, by doj do adu z osobnikiem, przy ktrym bd musia y a do koca, ale nawet blisko szedziesicioletnia zayo jeszcze kryje w sobie due moliwoci omyki. W znaczeniu najgbszym - moja znajomo siebie jest niejasna, zewntrzna, niesformuowana, okryta tajemnic jak wsplnictwo w zbrodni. W znaczeniu najbardziej bezosobowym - jest tak chodna jak teorie cyfr, ktre wypracowa bybym w stanie: zuywam moj ca inteligencj na ogldanie - z pooonego najdalej i najwyej punktu - mego ycia, ktre staje si wwczas yciem cudzym. Ale te dwie metody poznawania s trudne i wymagaj jedna - zejcia w siebie, druga - wyjcia poza siebie. Przez bezwad staram si, jak wszyscy, zastpi je

rodkami najczystszej rutyny, ide mego ycia czciowo zmodyfikowan przez ten jego obraz, jaki sobie tworzy og, przez sdy gotowe, czyli le przykrojone jak gotowy patron, do ktrego niezdarny krawiec pracowicie przypasowuje materia bdcy nasz wasnoci. Ekwipunek nierwnej wartoci; narzdzia bardziej albo mniej stpione; ale innych nie mam: to nimi obrabiam sobie, jak mog, koncepcj mego ludzkiego przeznaczenia. Kiedy si przypatruj memu yciu, jestem przeraony znajdujc je nieksztatnym. Egzystencja bohaterw, jak z opowieci wynika, jest prosta; zmierza wprost do celu, jak strzaa. I przewanie ludzie lubi streszcza swoje ycie w jednej formule, czasem w przechwace albo w skardze, prawie zawsze we wzajemnym oskareniu; ich pami fabrykuje im usunie egzystencj wytumaczaln i jasn. Moje ycie ma mniej wyrane kontury. Jak si czsto zdarza, to, czym nie byem, by moe okrela je z wiksz cisoci: dobry onierz, ale bynajmniej nie wielki bojownik, amator sztuk, ale bynajmniej nie w artysta, ktrym Neron czu si w chwili mierci, zdolny do zbrodni, ale nie obciony zbrodniami. Zdarza mi si myle, e ludzi wielkich znamionuje wanie ich pozycja najdalej wysunita, gdzie utrzymywanie si przez cae ycie jest ich heroizmem. S naszymi biegunami albo antypodami. Zajmowaem kolejno wszystkie pozycje najdalej wysunite, alem si na nich nie utrzyma; ycie zawsze sprawiao, em si z nich zelizn. Cho nie mog rwnie, jak cnotliwy oracz albo tragarz, chepi si egzystencj, ktrej miejsce przypado porodku. Krajobraz moich dni wydaje si skada, jak okolice grskie, z rnych materiaw porozrzucanych bezadnie. Spotykam tam moj natur, ju te zoon, uformowan w rwnej mierze z instynktu i kultury. Tu i wdzie stercz granity nieuniknionego; wszdzie zwaliska przypadku. Wysilam si, by jeszcze raz przemierzy moje ycie po to, eby w nim odnale jego osnow, wyledzi y oowiu czy zota albo nurt podziemnej rzeki, ale ta osnowa, cakowicie sztuczna, jest tylko optycznym zudzeniem wspomnienia. Od czasu do czasu w spotkaniu, wrbie, okrelonym nastpstwie wydarze poznaj, zdaje mi si, zrzdzenie losu, ale zbyt wiele drg wiedzie donikd, zbyt wiele sum nie da si do siebie doda. Owszem, dostrzegam w tej rnorodnoci, w tym nieadzie obecno osoby, ale jej ksztat wydaje si prawie zawsze uzaleniony od splotu okolicznoci; jej rysy mc si jak obraz odbity w wodzie. Nie nale do tych, ktrzy mwi, e ich czyny nie s do nich podobne; musz by podobne, skoro s moj jedyn miar i jedynym sposobem wrycia si w pami ludzi, a nawet i w moj wasn pami; skoro, by moe, wanie niemoliwo dalszego wyraania i zmieniania siebie przez dziaanie stanowi rnic midzy stanem umarego i stanem yjcego. Ale midzy mn i tymi czynami, z ktrych jestem uczyniony, jest jaki nieokrelony rozziew. Czego dowodem, e ustawicznie czuj potrzeb waenia ich,

tumaczenia, zdawania z nich sprawy samemu sobie. Niektre prace, trwajce krtko, na pewno mona zlekceway, ale zajcia rozcigajce si na cae ycie znacz nieraz nie wicej. Na przykad w chwili, w ktrej to pisz, wydaje mi si mao istotne, e byem cesarzem. Trzy czwarte mego ycia wymykaj si zreszt okreleniu przez czyny: masa moich zachcianek, pragnie, moich projektw nawet pozostaje tak mglista i niepochwytna, jak widmo. Reszta, cz dotykalna, bardziej lub mniej uwiarygodniona przez fakty, jest ledwie e troch wyraniejsza, sekwencja za wydarze jest tak mtna jak sekwencja snw. Mam swoj wasn chronologi, niemoliw do uzgodnienia z t, ktra opiera si na zaoeniu Rzymu, albo z er Olimpiad. Pitnacie lat w wojsku trway krcej ni jeden ranek w Atenach; s ludzie, u ktrych bywaem przez cae ycie i ktrych nie poznam w Hadesie. Plany przestrzeni te zachodz na siebie: Egipt i dolina Tempe s bardzo sobie bliskie i nie zawsze jestem w Tiburze, kiedy tam jestem. Niekiedy moje ycie wydaje mi si banalne do tego stopnia, e niewarte nie tylko opisania, ale nawet i duszej kontemplacji, wcale nie waniejsze, nawet dla mnie, ni ycie byle przechodnia. Niekiedy wydaje mi si wyjtkowe, jedyne, a przez to samo bez wartoci, niepotrzebne, bo nie dajce si zredukowa do dowiadczenia ogu ludzi. Nic mnie nie tumaczy: moje wady i cnoty nie wystarczaj na to adn miar; moje szczcie ju bardziej, ale z przerwami, nie cigle, a zwaszcza bez godziwej przyczyny. Ale umys ludzki wzdraga si przed przyjciem siebie z rk przypadku, przed uznaniem si tylko za przemijajcy przedmiot zbiegw okolicznoci, ktrymi nie kieruje aden bg, a zwaszcza nie on sam. Cz kadego ycia, i to nawet kadego ycia bardzo mao godnego ogldania, upywa na poszukiwaniu racji istnienia, punktw wyjcia, rde. Wanie moja bezsilno w ich wykrywaniu kazaa mi si czasem skania ku wytumaczeniom magicznym, szuka w majaczeniach okultyzmu tego, czego mi prosty rozsdek nie dawa. Kiedy wszystkie skomplikowane rachunki okazuj si faszywe, kiedy sami filozofowie nic ju nam nie maj do powiedzenia, wolno przecie zwrci si do przypadkowego szczebiotania ptakw albo do dalekiej przeciwwagi gwiazd.

VARIUS MULTIPLEX MULTIFORMIS

Marullinus, mj dziadek, wierzy w gwiazdy. Ten wysoki starzec, wyschy i poky wskutek wieku, w takim samym stopniu okazywa mi przywizanie - bez czuoci, bez oznak zewntrznych, niemal bez sw - co zwierztom w swojej posiadoci, swojej ziemi, swojej kolekcji kamieni spadych z nieba. Pochodzi z dugiej linii przodkw osiadych w Hiszpanii od czasw Scypionw. By z rangi senatorem, trzecim tego imienia; a do tamtej pory nasza rodzina naleaa do stanu ekwitw. Bra udzia, zreszt skromny, w sprawach publicznych za Tytusa. Ten prowincjusz nie zna greki i mwi po acinie z chrypliwym hiszpaskim akcentem, ktry mi przekaza i ktry pniej budzi miech. Jego umys nie by wszake cakiem nieokrzesany; znaleziono u niego, po jego mierci, kufer peen matematycznych przyrzdw i ksiek, ktrych nie tyka od dwudziestu lat. Mia swoje wiadomoci, pnaukowe, pchopskie, mieszanin ciasnych przesdw i starej mdroci, co charakteryzowao i starego Katona. Ale Katon by przez cae swoje ycie czowiekiem rzymskiego Senatu i wojny kartagiskiej, doskonaym przedstawicielem twardego Rzymu republikaskiego. Twardo bez maa nieprzenikalna Marullinusa braa si z odleglejszych rde, z epok bardziej staroytnych. By to czowiek plemienia, inkarnacja wiata witego i niemal przeraajcego, ktrego szcztki znajdowaem czasami w naszych etruskich nekromantach. Chodzi zawsze z go gow, co i ja czyniem, mimo krytyk; jego zrogowaciae stopy obyway si bez sandaw. Jego odzie na dnie powszednie ledwie odrniaa si od odziey starych ebrakw czy powanych dzierawcw wysiadujcych w kucki na socu. Mwiono, e jest czarownikiem, i wieniacy starali si unika jego spojrzenia. Ale mia niezwyk wadz nad zwierztami. Widywaem, jak jego stara gowa zbliaa si ostronie, przyjanie do gniazda mij, jak jego skate palce wykonyway przed jaszczurk co na ksztat taca. Zabiera mnie podczas letnich nocy na obserwowanie nieba ze szczytu jaowego wzgrza. Zasypiaem w brudzie, zmczony liczeniem meteorw. On siedzia, ze wzniesion gow, obracajc si nieznacznie razem z gwiazdami. Musia zna systemy Fijolaosa i Hipparcha, i system Arystarcha z Samos, ktry mnie pniej bardziej przypad do przekonania, ale te spekulacje ju go nie interesoway. Gwiazdy byy dla niego poncymi punkcikami, przedmiotami jak kamienie i niemrawe owady, z ktrych rwnie wyczytywa przepowiednie, skadowymi czciami magicznego wszechwiata, ktry mieci w sobie take postanowienia bogw, wpyw demonw i czstk zachowan dla ludzi. Zestawi horoskop mego wielkiego przeznaczenia. Pewnej nocy podszed do mnie, potrzsn mn, eby mnie zbudzi, i oznajmi mi, z tak sam burkliw lakonicznoci, z jak przepowiedziaby bogate plony ludziom z folwarku, e bd panowa nad wiatem. Po czym, tknity niedowierzaniem, wzi z maego ogniska, ktre pali, eby nas grzao podczas

zimnych godzin, ponc gazk winoroli, zbliy j do mojej rki i wyczyta z pulchnej doni jedenastoletniego dziecka nie wiem jakie potwierdzenie linii zapisanych na niebie. wiat by dla niego jedn caoci; rka potwierdzaa gwiazdy. Jego nowina wstrzsna mn mniej, niby mona przypuci: dla dziecka wszystko jest moliwe. Pniej, myl, zapomnia o wasnym proroctwie, uleg obojtnoci na zdarzenia obecne i przysze, waciwej wiekowi sdziwemu. Znaleziono go pewnego ranka w kasztanowym lesie, na kracach posiadoci, ju zimnego i podziobanego przez drapiene ptaki. Przed mierci prbowa nauczy mnie swojej sztuki. Bez powodzenia; moja naturalna ciekawo przeskakiwaa od razu do wnioskw, nie przekopujc si uciliwie przez zawie i nieco odraajce szczegy jego wiedzy. Ale zamiowanie do pewnych niebezpiecznych dowiadcze a za bardzo mi zostao. Mj ojciec, Eliusz Afer Hadrian, by czowiekiem przytoczonym cnotami. Jego ycie mino na nie dajcym sawy urzdowaniu; jego gos nigdy si nie liczy w Senacie. Odwrotnie, ni si to zwykle zdarza, zarzdzanie Afryk nie wzbogacio go. U nas, w naszym hiszpaskim municypium Italice, marnowa siy na porzdkowanie miejscowych konfliktw. By bez ambicji, bez radoci i, jak wielu ludzi, ktrzy z roku na rok coraz bardziej schodz na ubocze, doszed do maniackiej skrupulatnoci w drobiazgach, do ktrych si ograniczy. Ja sam te poznaem te szacowne pokusy dokadnoci i skrupulatnoci. Dowiadczenie rozwino w moim ojcu wobec wszystkich stworze niezwyky sceptycyzm, w ktry wczy i mnie, ju jako mae dziecko. Moje sukcesy, gdyby by ich wiadkiem, bynajmniej by go nie olniy; rodowa pycha bya tak potna, e nie uznano by, i ja mog co jeszcze doda do tej chway. Miaem dwanacie lat, kiedy ten przepracowany czowiek odszed od nas. Moja matka zamkna si na cae ycie w surowym wdowiestwie; nie widziaem jej wicej od dnia, w ktrym, wezwany przez mego opiekuna, wyjechaem do Rzymu. Po jej podunej twarzy hiszpaskiej, na ktrej malowaa si nieco melancholijna sodycz, zachowaem wspomnienie wspomoone przez woskowe popiersie ze ciany przodkw. Z cr Kadyksu miaa mae stopy w wskich sandaach, a w postaci tej modej, nieskazitelnej matrony mona byo odnale mikkie koysanie si bioder tancerek z tej okolicy. Czsto rozmylaem, jak popeniamy omyk przypuszczajc, e czowiek, rodzina nieuchronnie bior udzia w pogldach albo wydarzeniach czasw, w jakich im wypado y. Oddwiki rzymskich intryg niemal nie dobiegay do moich rodzicw w tym zaktku Hiszpanii, chocia w okresie buntu przeciwko Neronowi dziadek udzieli na jedn noc gociny Galbie. yo si wspomnieniem niejakiego Fabiusza Hadriana, spalonego ywcem przez Kartagiczykw podczas oblenia Utyki, i drugiego Fabiusza, pechowego onierza,

ktry ciga Mitrydatesa po drogach Azji Mniejszej, nieznanego bohatera z prywatnych archiww chway. Pisarzy wspczesnych mj ojciec nie zna prawie wcale: Lukan i Seneka byli mu obcy, cho jak my wywodzili si z Hiszpanii. Mj stryjeczny dziad Eliusz, ktry by wyksztacony, poprzestawa w swych lekturach na autorach najbardziej znanych ze stulecia Augusta. Ta wzgarda dla wspczesnych md oszczdzia im wielu omyek smaku; jej zawdziczali uniknicie wszelkiej emfazy. Hellenizm i Wschd byy nieznane albo przypatrywano si im z daleka, surowo marszczc brwi; na caym pwyspie nie byo, zdaje mi si, ani jednego dobrego greckiego posgu. Oszczdno sza w parze z zamonoci; pewne prostactwo z powag nieledwie pompatyczn. Moja siostra Paulina bya powana, milczca, ponura i wysza za m modo za starca. Surowo przestrzegano prawoci, ale wobec niewolnikw byo si twardym. Nikt nie by niczego ciekaw; pilnowano si, by myle o wszystkim to, co przystao obywatelowi rzymskiemu. Tylu cnt, jeli s to oczywicie cnoty, ja bd marnotrawc. Oficjalny konwenans wymaga, eby cesarz rzymski urodzi si w Rzymie, ale ja urodziem si w Italice; to ponad ten kraj, suchy, a przecie yzny, przekadaem pniej tyle okolic wiata. Konwenans gupi nie jest: dowodzi, e postanowienia umysu i woli maj przewag nad okolicznociami. Prawdziwym miejscem urodzenia jest to, w ktrym si po raz pierwszy rozumnie spojrzao na siebie: moimi pierwszymi ojczyznami byy ksiki. W mniejszym stopniu - szkoy. Na szkoach hiszpaskich zawayy skutki prowincjonalnej swobody. Szkoa Terencjusza Skaurusa w Rzymie miernie uczya filozofw i poetw, ale przygotowywaa niele do zmiennych kolei ludzkiej egzystencji: nauczyciele stosowali wobec uczniw tyrani, jak wstydzibym si narzuci ludziom; kady, zamknity w wskich granicach swojej wiedzy, gardzi kolegami, ktrzy, w rwnie ograniczony sposb, umieli co innego. Ci pedanci chrypli w sownych dysputach. Ktnie o pierwszestwo, intrygi, potwarze oswoiy mnie z tym, co miaem pniej spotyka we wszystkich spoecznociach, w jakich yem, a dochodzia jeszcze do tego dziecica brutalno. A jednak kochaem moich niektrych nauczycieli i te stosunki, tak dziwnie intymne i dziwnie wykrtne, jakie istniej midzy profesorem i uczniem, i Syreny, ktrych piew odzywa si nagle w osabym ju gosie, po raz pierwszy odkrywajcym wam arcydzieo albo odsaniajcym now myl. Najwikszy uwodziciel to w kocu nie Alcybiades, to Sokrates. Metody gramatykw i retorw s, by moe, mniej niedorzeczne, ni to mylaem w epoce, w ktrej musiaem si im podporzdkowa. Gramatyka, poczenie logicznej reguy i dowolnego obyczaju, daje modemu umysowi przedsmak tego, czym dla bd pniej nauki o ludzkim postpowaniu, prawo czy moralno, wszystkie systemy, w ktrych czowiek

skodyfikowa swoje instynktowne dowiadczenie. Za wiczenia z retoryki, kiedy bywalimy kolejno Kserksesem i Temistoklesem, Oktawianem i Markiem Antoniuszem, upajay mnie; czuem si niczym Proteusz. Nauczyy mnie wchodzi po kolei w myl kadego czowieka, rozumie, e kady decyduje, yje i umiera podug swoich wasnych praw. Lektura poetw miaa skutki jeszcze bardziej wstrzsajce; nie jestem pewny, czy odkrycie mioci koniecznie musi by rozkoszniejsze ni odkrycie poezji. Poezja przemienia mnie: wtajemniczenie w mier nie wprowadzi mnie dalej w wiat inny ni ktry zmierzch Wergiliuza. Pniej wolaem szorstko Eniusza, tak bliskiego witym pocztkom ludzkiego plemienia, albo mdr gorycz Lukrecjusza, albo, od szlachetnej swobody Homera, pokorn oszczdno Hezjoda. Najwicej lubiem poetw najbardziej zawiych i najbardziej niejasnych, ktrzy zmuszaj moj myl do najtrudniejszej gimnastyki, najnowszych albo najdawniejszych, tych, ktrzy mi toruj drogi cakiem nowe albo pomagaj odnale zaginione szlaki. Ale w tamtym czasie lubiem, zwaszcza w sztuce ukadania wierszy, to, co najbezporedniej podpada pod zmysy: polerowany metal Horacego, Owidiusza i jego cielesn mikko. Skaurus wtrci mnie w rozpacz dowodzc mi, e bd zawsze tylko bardzo przecitnym poet: niedostawao daru i pilnoci. Dugo sdziem, e si myli: mam gdzie pod kluczem jeden czy dwa tomiki miosnych wierszy, najczciej naladowanych z Katulla. Ale teraz mao dbam o to, czy moje wasne utwory s okropne, czy nie. Bd a po kres moich dni wdziczny Skaurusowi za to, e wczenie kaza mi si uczy greckiego. Byem jeszcze dzieckiem, kiedy po raz pierwszy prbowaem pisa rylcem litery nieznanego alfabetu: zaczy si moje wielkie wyobcowanie i moje wielkie podre, i uczucie wyboru tak umylnego i tak mimowolnego jak mio. Polubiem ten jzyk za jego gitko doskonale zdrowego ciaa, za bogactwo sownika, gdzie kade sowo potwierdza bezporednia i rnorodna styczno z rzeczami, i dlatego e bez maa wszystko, co ludzie powiedzieli najlepszego, zostao powiedziane po grecku. S inne jzyki, wiem: s skamieniae albo dopiero maj si narodzi. Kapani egipscy pokazywali mi swoje staroytne symbole, bardziej znaki ni sowa, bardzo dawne usiowania klasyfikacji wiata i rzeczy, grobowcow mow umarego plemienia. Podczas wojny ydowskiej Rabbi Joszua tumaczy mi dosownie niektre teksty w tym jzyku sekciarzy, tak optanych przez swojego boga, e zapomnieli o tym, co ludzkie. Oswoiem si w wojsku z jzykiem celtyckich onierzy; zapamitaem zwaszcza niektre pieni... Ale warto tych barbarzyskich narzeczy polega najwyej na rezerwach, jakie dla ludzkiego sowa stanowi, i na tym, co bez wtpienia wyra w przyszoci. Grecki, przeciwnie, ma ju za sob skarby dowiadczenia, dowiadczenia czowieka i dowiadczenia pastwa. Od joskich tyranw po ateskich demagogw, od czystej surowoci Agesilaosa po szalestwa Dionizjosa czy

Demetriosa, od zdrady Demarata po wierno Filopojmena, wszystko, co kady z nas moe przedsiwzi, eby zaszkodzi swoim blinim albo pomc im, byo, co najmniej raz, zrobione przez Greka. Tak samo jest z naszym osobistym wyborem: od cynizmu po idealizm, od sceptycyzmu Pyrrona po wite marzenia Pitagorasa, nasze odmowy i nasze zgody ju kiedy byy; nasze wady i nasze cnoty maj wzory greckie. Nic nie dorwna piknoci aciskiej inskrypcji wotywnej czy nagrobnej: te kilka sw wyrytych w kamieniu streszcza w bezosobowym majestacie wszystko, co wiatu trzeba o nas wiedzie. To po acinie administrowaem cesarstwem; moje epitafium bdzie wypisane po acinie na cianach mojego mauzoleum na brzegu Tybru, ale mylaem i yem po grecku. Miaem szesnacie lat: wrciem ze suby wojskowej w Sidmej Legii obozujcej w tamtych czasach w samych Pirenejach w dzikiej czci Hiszpanii Bliszej (bardzo rnej od poudniowej czci pwyspu, gdzie wyrosem). Acilius Attianus, mj opiekun, uzna, e dobrze bdzie zrwnoway nauk te kilka miesicy twardego, surowego ycia i dzikich oww. Rozumnie pozwoli si przekona Skaurusowi i wysa mnie do Aten, do sofisty Isajosa, czowieka byskotliwego, obdarzonego zwaszcza rzadkim talentem improwizowania. Ateny od razu mnie zachwyciy; troch niezdarny ucze, modzieniaszek z sercem nieufnym, po raz pierwszy pozna smak tego odwieajcego powietrza, szybkich rozmw, przechadzek w dugie rowe wieczory, tej nigdzie nie spotykanej swobody w dyskusji i w rozkoszy. Zajmoway mnie kolejno matematyka i sztuka, badania podobne; miaem te okazj bywa w Atenach na wykadach medycyny Leotychidesa. Podobaby mi si zawd lekarza; jego duch nie rni si w swej istocie od ducha, w jakim staraem si ujmowa moje rzemioso cesarza. Pasjonowaa mnie ta nauka, zbyt bliska nas, eby nie by chwiejn, podlegajca zalepieniu i omyce, ale wci naprowadzana na waciwy trop kontaktem z tym, co bezporednio dane i nagie. Leotychides ujmowa te sprawy z najbardziej rzeczowego punktu widzenia: opracowa cudowny system nastawiania zamanych koci. Chodzilimy wieczorami po morskim brzegu: ten uniwersalny czowiek interesowa si struktur muszli i skadem morskich osadw. Brak mu byo rodkw do eksperymentowania; aowa laboratoriw i sal sekcji z Muzeum w Aleksandrii, gdzie w modoci bywa, zderze odmiennych zda, pomysowego wspzawodnictwa ludzi. Umys suchy, nauczy mnie przekada rzeczy nad sowa, nie ufa formuom, raczej obserwowa ni sdzi. Ten gorzki Grek nauczy mnie metody. Wbrew otaczajcym mnie legendom nie bardzo kochaem modo, moj wasn mniej ni czyjkolwiek inn. Rozpatrywana sama w sobie, ta tak wychwalana modo staje mi w oczach najczciej jako nieociosana epoka istnienia, okres nieprzejrzysty i bezksztatny, wymykajcy si i kruchy. Rzecz oczywista, e spotkaem pewn liczb rozkosznych

wyjtkw od tej reguy, za dwa albo trzy cudowne, z ktrych ty, Marku, byby chyba najczystszym. Jeli o mnie idzie, byem majc dwadziecia lat mniej wicej tym, czym jestem dzi, ale byem tym bez trwaej spoistoci. Wszystko we mnie nie byo ze, ale wszystko mogo sta si ze: dobre albo lepsze wspierao najgorsze. Nie mog myle bez rumieca o mojej nieznajomoci wiata, ktry tak wietnie znaem we wasnym mniemaniu, o mojej niecierpliwoci, o tej jakiej niepowanej ambicji i pospolitej apczywoci. Czy mam to wyzna? Wrd powiconego nauce ycia w Atenach, gdzie kada uciecha znajdowaa swoje dobrze odmierzone miejsce, aowaem nie Rzymu, ale atmosfery miejsca, w ktrym zawizuj si i rozwizuj sprawy wiata, zgieku rub i transmisyjnych k maszyny wadzy. Panowanie Domicjana koczyo si; mj krewniak Trajan, ktry si okry chwa na granicach nad Renem, stawa si popularnym wielkim czowiekiem; szczep hiszpaski zakorzenia si w Rzymie. Porwnana z tym wiatem bezporedniego dziaania, ukochana prowincja grecka zdawaa mi sj drzema pod kurzem idei, ktrymi kiedy, dawno temu, oddychano; polityczna bierno Hellenw wydawaa mi si dosy nisk form rezygnacji. Moja dza potgi, pienidzy, ktra u nas jest czsto pierwsz form tamtej, i sawy, eby nazwa tym piknym, namitnym imieniem wierzbic nas potrzeb, by o nas mwiono, bya niewtpliwa. Doczao si do niej niejasne poczucie, e Rzym, stojcy pod tyloma wzgldami niej, zyskiwa przewag przez oswojenie z wielkimi publicznymi sprawami, jakiego wymaga od swoich obywateli, tych przynajmniej, co naleeli do stanu senatorskiego czy ekwitow. Doszedem do punktu, w ktrym czuem, e najzwyklejsza dyskusja na temat importu zboa z Egiptu nauczyaby mnie o Pastwie wicej ni cae Pastwo Platona. Ju przed kilkoma laty mody Rzymianin, otrzaskany z wojskow dyscyplin, zaczem jakby spostrzega, e lepiej ni moi nauczyciele rozumiem onierzy Leonidasa i atletw Pindara. Opuciem suche i jasne Ateny dla miasta, w ktrym ludzie opatuleni w cikie togi walcz z lutowym wiatrem, w ktrym przepych i rozpusta s pozbawione uroku, ale w ktrym najdrobniejsze powzite decyzje dotycz losu caej czci wiata i w ktrym mody prowincjusz, chciwy, ale nie najlepszy, kierujcy si z pocztku, jak sdzi, tylko do pospolitymi ambicjami, mia je powoli traci urzeczywistniajc je, uczy si, mierzy z ludmi i rzeczami, rozkazywa i, co nareszcie jest moe nieco mniej czcze, suy. W tym dochodzeniu do wadzy tej cnotliwej klasy redniej, ktra umacniaa si pod oson zbliajcej si zmiany panowania, nie wszystko byo pikne: polityczna uczciwo wygrywaa przy pomocy dosy nieczystych podstpw. Senat, oddajc stopniowo ca administracj w rce swoich protegowanych, dopenia osaczenia Domicjana, ktry ledwie zipa; nowi ludzie, z ktrymi czyy mnie wszystkie rodzinne zwizki, nie byli moe tacy

znowu bardzo inni od tych, ktrych miejsce mieli zaj; byli przede wszystkim mniej zbrukani wadz. Krewniacy i siostrzecy z prowincji spodziewali si przynajmniej podrzdnych posad; a jeszcze wymagano od nich, eby si na tych posadach wykazali nieskaziteln rzetelnoci. Dostaem posad i ja: zostaem mianowany sdzi w trybunale rozsdzajcym sporne sprawy spadkowe. To z tego skromnego stanowiska przygldaem si ostatnim rundom pojedynku midzy Domicjanem i Rzymem. Cesarz straci grunt w miecie, gdzie utrzymywa si tylko przez egzekucje, ktre przypieszay jego koniec; cae wojsko spiskowao, szykujc mu mier. Niewiele rozumiaem z tej walki, jeszcze bardziej zgubnej ni walka na arenie; kontentowaem si odczuwaniem cokolwiek aroganckiej pogardy ucznia filozofw dla dogorywajcego tyrana. Posuszny dobrym radom Attianusa, robiem, co na mym urzdzie naleao, nie zajmujc si za bardzo polityk. Ten rok pracy nie wiele si rni od lat nauki: nie znaem prawa; szczliwy traf da mi za koleg w trybunale Neratiusa Priscusa, ktry zechcia mnie wyksztaci i ktry a do dnia swojej mierci pozosta moim doradc prawnym i przyjacielem. Jego umysowo bya z tak rzadkiego typu tych, ktre posiadszy do gruntu jak specjalno, widzc j, by tak rzec, od wewntrz i z punktu widzenia niedostpnego dla laikw, zachowuj przecie poczucie jej wzgldnej wartoci w caym porzdku rzeczy, mierz j miar ludzk. Bardziej ni ktokolwiek ze wspczesnych mu biegy w stosowaniu ustaw, nigdy si nie waha wobec poytecznych innowacji. To dziki niemu udao mi si pniej wprowadzi niektre reformy. Wypado mi zaj si i czym wicej jeszcze. Zachowaem mj prowincjonalny akcent; moja pierwsza mowa w trybunale wywoywaa wybuchy miechu. Wykorzystaem znajomoci z aktorami, ktre tak gorszyy moj rodzin: lekcje wymowy byy przez dugie miesice najtrudniejszym, ale i najmilszym z moich zada i najdoskonalej w moim yciu ustrzeon tajemnic. Nawet i rozpusta stawaa si nauk podczas tych trudnych lat: staraem si uchwyci ton zotej modziey Rzymu; nigdy mi si to cakowicie nie udao. Przez tchrzostwo waciwe temu wiekowi, ktrego cakiem fizyczna miao gdzie indziej ma ujcie, tylko poowicznie odwaaem si zaufa sobie; w nadziei upodobnienia si do innych przytpiaem albo wyostrzaem moj natur. Nie bardzo mnie lubiano. Bez adnej zreszt po temu racji. Pewne cechy, na przykad zamiowanie do sztuk, ktre u ateskiego ucznia byy nie zauwaone i ktre miay by mniej lub bardziej powszechnie tolerowane u cesarza, uchodziy za nie-przystojne dla oficera i urzdnika na pierwszych szczeblach wadzy. Mj hellenizm wywoywa umiech, tym bardziej em si nim raz popisywa, raz znw niezdarnie z nim kry. Nazywano mnie w Senacie greckim studentem. Ju zaczynaem mie swoj legend, to migotliwe odbicie,

cudaczne, zoone w poowie z naszych czynw, a w poowie z tego, co pospolity og o nich myli. Bezwstydni obrocy nasyali mi swoje ony, jeli wiedzieli o moim romansie z maonk ktrego z senatorw, czy jego syna, jeli afiszowaem si jak szaleniec z namitnoci do jakiego modego mima. Najbardziej godni politowania byli jeszcze ci, ktrzy, eby przypodoba mi si, rozmawiali ze mn o literaturze. Technika, jak sobie musiaem wypracowa na tych podrzdnych stanowiskach, przydaa mi si pniej podczas moich cesarskich audiencji. By wycznie i cakowicie dla kadego przez krtki czas trwania audiencji, zrobi ze wiata pustyni, na ktrej, na chwil, istnia tylko ten bankier, ten weteran, ta wdowa; powici tym osobom tak rnym, cho w naturalny sposb zamknitym w wskich granicach jakiego gatunku, ca uprzejm uwag, jak w najlepszych momentach powica si samemu sobie, i oglda niemal niechybnie, jak korzystaj z tej przystpnoci, eby nadyma si niczym aba z bajki; nareszcie pomyle powanie przez kilka chwil o ich kopocie czy sprawie. By to znw gabinet lekarza. Ogldaem tam w ich nagoci straszliwe zadawnione nienawici, trd kamstw. Mowie przeciwko onom, ojcowie przeciwko dzieciom, krewni z bocznej linii przeciwko wszystkim: znikomy szacunek, jaki miaem dla instytucji rodziny, przepad tam do reszty. Nie pogardzam ludmi. Gdybym nimi pogardza, nie miabym adnego prawa, adnej racji, by prbowa nimi rzdzi. Wiem, e s prni, ciemni, chciwi, niespokojni, zdolni do prawie wszystkiego, eby zdoby powodzenie, eby si kaza ceni albo - po prostu - eby unikn cierpie. Wiem to: jestem jak oni, przynajmniej chwilami, albo mgbym by. Rnice, jakie widz midzy mn i drugim czowiekiem, s zbyt bahe, by si liczy w ostatecznym obrachunku. Staram si wic ze wszystkich si, by moja postawa bya rwnie daleka od chodnej wyszoci filozofa, co i od arogancji cezara. I w najbardziej nieprzezroczystych ludziach tli si jakie wiateko: ten morderca licznie gra na flecie; ten dozorca kaleczcy batem plecy niewolnikw jest moe dobrym synem; ten idiota podzieliby si ze mn ostatnim kawakiem chleba. I niewielu jest takich, ktrych nie mona by czego przyzwoicie nauczy. Nasz wielki bd polega na tym, e prbujemy uzyska od kadego w szczeglnoci cnoty, jakich nie ma, i zaniedbujemy hodowanie tych, jakie ma. Zastosowabym tu do poszukiwania tych uamkowych cnt to, co mwiem wyej tak namitnie o poszukiwaniu pikna. Znaem ludzi nieskoczenie szlachetniejszych,

doskonalszych ni ja, jak twj ojciec Antoninus; odwiedzaem wielu bohaterw, a nawet kilku mdrcw. Spotkaem u wikszoci ludzi mao wytrwaoci w dobrym, ale nie wicej w zym; ich nieufno, ich obojtno mniej lub bardziej wroga ustpowaa niemale za szybko, niemale ze wstydem, zmieniaa si niemale za atwo we wdziczno, w szacunek, te

zreszt na pewno tak samo nietrwae: nawet ich egoizm mg by skierowany na cele uyteczne. Zawsze si dziwi, e tak niewielu mnie nienawidzio; miaem zaledwie kilku zaartych wrogw, czemu byem, jak zwykle, w czci sam winien. Niektrzy mnie kochali: ci dali mi o wiele wicej, nibym mia prawo wymaga czy choby spodziewa si od nich, swoj mier, czasami swoje ycie. A bg, jakiego w sobie nosz, czsto ujawnia si dopiero, kiedy umieraj. Tylko w jednym punkcie czuj, e gruj nad ogem ludzi: jestem zarazem bardziej wolny i bardziej podlegy, ni oni odwaaj si by. Niemal wszyscy nie znaj jednakowo i swojej rzeczywistej wolnoci, i swojej prawdziwej niewoli. Przeklinaj swoje kajdany; niekiedy jakby si nimi chepili. Z drugiej strony, trac czas na daremne swawole; nie umiej uple samym sobie najlejszego jarzma. Ja szukaem bardziej wolnoci ni potgi, za potgi tylko dlatego, e po czci sprzyja ona wolnoci. Interesowaa mnie nie filozofia czowieka wolnego (wszyscy, ktrzy w tej dziedzinie prbowali swoich si, znudzili mnie), ale technika: chciaem znale sprzgo, w ktrym nasza wola jest spojona z losem, w ktrym dyscyplina wspomaga natur miast j hamowa. Zrozum dobrze, e nie chodzi tu o tward wol stoika, ktrej moc przeceniasz, ani te o nie wiem jaki abstrakcyjny wybr albo odmow, ktra urga warunkom naszego wiata penego, cigego, utworzonego z przedmiotw i cia. Marzyem o sekretniejszym przyzwoleniu albo bardziej gitkiej dobrej woli. ycie byo dla mnie koniem, ktrego ruchom poddaj si, ale po ujedeniu go moliwie najlepiej. Poniewa w sumie wszystko byo decyzj umysu, ale powoln, ale niedostrzegaln i w nastpstwie pocigajc za sob take i zgod ciaa, staraem si osign stopniowo ten stan wolnoci albo poddania, w ksztacie nieledwie czystym. Suya mi do tego gimnastyka; dialektyka nie szkodzia temu. Z pocztku szukaem zwykej swobody wakacji, wolnych chwil. Kade dobrze uregulowane ycie ma takie chwile i kto ich nie potrafi stworzy, ten nie potrafi y. Potem posunem si dalej; wymyliem wolno jednoczesnoci, gdzie byyby jednoczenie moliwe dwie czynnoci, dwa stany; nauczyem si, na przykad, wzorujc si na Cezarze, dyktowa kilka tekstw naraz, mwi nie przerywajc czytania. Wymyliem sposb ycia, w ktrym najcisze zadanie mogo by wykonane bez angaowania si w nie bez reszty; eby wyzna prawd, niekiedy prbowaem zuchwale eliminowa nawet sam wiadomo fizycznego zmczenia. Kiedy indziej wiczyem si w stosowaniu na przemian rnego rodzaju wolnoci: wzruszenia, myli, prace powinny byy mc by w kadej chwili przerwane, po. czym podjte na nowo; i pewno, e je mona odprawi albo wezwa, jak niewolnikw, im odejmowaa wszelk tyrask moc, a mnie wszelkie uczucie zalenoci. Prbowaem i lepszych sposobw: cay dzie podporzdkowywaem jednej wybranej myli, od ktrej nie

odrywaem si; wszystko, co mogoby mnie zniechci czy odwie od niej, zamiary i prace innego rodzaju, sowa bez znaczenia, tysice codziennych wydarze - wszystko si wspierao na niej, jak motyw winoroli pncy si spiralnie po trzonie kolumny. Kiedy indziej, przeciwnie, w nieskoczono dzieliem: kada myl, kady fakt byy dla mnie poszatkowane, podzielone na mnstwo myli i faktw jeszcze mniejszych, jeszcze atwiejszych do wzicia w gar. Trudne do powzicia postanowienia rozkruszay si na proszek decyzji drobniutkich, zapadajcych jedna po drugiej, prowadzcych jedna do drugiej, ktre tym sposobem staway si nieuniknione i atwe. Ale najgorliwiej, najpilniej uczyem si wolnoci wyboru, ze wszystkich najtrudniejszej. Chciaem tego stanu, jaki miaem; w moich latach zalenoci moja podlego tracia to, co w niej byo gorzkie albo i pode, jelim si godzi uzna j za poyteczne wiczenie. Wybieraem to, co miaem, zmuszajc si tylko, eby to mie cakowicie i moliwie najbardziej w tym gustowa. Najuciliwsze prace szy mi bez trudu, byle mi si chciao do nich zapali. Ilekro jaki przedmiot by mi wstrtny, robiem sobie z niego temat bada; zmuszaem si zrcznie, by wydoby std powd do radoci. Wobec

nieprzewidzianego i niemal beznadziejnego przypadku, zasadzki czy burzy na morzu, zarzdziwszy wszystkie rodki ostronoci dotyczce innych, staraem si przywita go radonie, cieszy si niespodziank, jak mi przynis, i zasadzka czy burza wcielay si gadko w moje plany albo marzenia. Nawet wrd mej najwikszej klski ujrzaem chwil, w ktrej wyczerpanie odjo tej klsce cz jej potwornoci, w ktrej wziem j na wasno, godzc si na ni przysta. Jeli przyjdzie mi jeszcze zazna fizycznej mczarni, a choroba na pewno nie oszczdzi mnie, nie jestem pewny, czy zdobd si przez duszy czas na obojtno Trazei, ale przynajmniej bd mg si podda moim skargom. I w ten to sposb, czc ostrono i odwag, poddanie i bunt, zestrojone starannie, najwiksze wymagania i pozorne ustpstwa, ostatecznie pogodziem si z samym sob.

Gdyby to ycie w Rzymie trwao duej, na pewno by skwasio mnie, zepsuo albo zuyo. Ocali mnie powrt do wojska. Wyjazd do wojska znaczy podr: wyjechaem pijany radoci. Promowano mnie na trybuna w Drugiej Legii Pomocniczej: spdziem na brzegach Grnego Dunaju kilka miesicy ddystej jesieni, za jedynego towarzysza majc tom Plutarcha, ktry si wanie ukaza. W listopadzie przeniesiono mnie do Pitej Legii Macedoskiej, obozujcej w tamtych czasach (jest tam i dzi) u ujcia tej samej rzeki, na granicach Dolnej Mezji. nieg tarasujcy drogi nie pozwoli mi podrowa ldem. W Poli wsiadem na okrt; po drodze ledwie znalazem czas, by zajrze do Aten, gdzie pniej miaem jeszcze dugo mieszka. Wie o zamordowaniu Domicjana, oznajmiona w kilka dni po moim przybyciu do obozu, nie zdziwia nikogo i uradowaa wszystkich. Trajan zosta wkrtce usynowiony przez Nerw; ze wzgldu na podeszy wiek nowego wadcy sukcesja bya kwesti co najwyej miesicy: polityka podbojw, jak, jak wiedziano, mj krewniak mia zamiar prowadzi w Rzymie, przegrupowania wojsk, jakie si ju zaczynay, stopniowe wzmacnianie dyscypliny utrzymyway armi w stanie podniecenia i oczekiwania. Te nad-dunajskie legie dziaay z precyzj wieo naoliwionej machiny wojennej; w niczym nie byy podobne do sennych garnizonw, jakie poznaem w Hiszpanii; co waniejsze, uwaga armii przestaa si skupia na paacowych walkach i przeniosa si na zewntrzne sprawy cesarstwa; nasze wojska nie byy ju tylko band liktorw gotowych obwoywa czy mordowa byle kogo, bez rnicy. Najinteligentniejsi oficerowie starali si dopatrzy oglnego planu w przegrupowaniach, w ktrych brali udzia, przewidzie przyszo, i to nie tylko swoj wasn. O tych wydarzeniach w pierwszym stadium swojego rozwoju kursowao zreszt niemao niedorzecznych komentarzy, i, wieczorami, zasmarowywano stoy planami strategicznymi, ktre byy tyle z palca wyssane co i gupie. Rzymski patriotyzm, niezachwiana wiara w dobrodziejstwa naszej wadzy i misj Rzymu w sprawowaniu rzdw nad ludami przybieray u tych zawodowych onierzy formy brutalne, do jakich jeszcze nie przywykem. Na granicach, gdzie wanie potrzebna by bya zrczno, przynajmniej w tamtej chwili, eby skaptowa sobie niektrych koczowniczych wodzw, onierz cakowicie odsuwa w cie ma stanu; przymusowe roboty i rekwizycje w naturze daway pole do naduy, ktre nikogo nie dziwiy. Dziki temu, e barbarzycy byli wieczycie midzy sob skceni, sytuacja na pnocnym wschodzie bya, wszystko razem wziwszy, tak jak nigdy ju nie bdzie moga by, korzystna: wtpi nawet, czy wojny, jakie pniej przyszy, w czymkolwiek j poprawiy. W pogranicznych utarczkach mielimy straty niedue, niepokojce dlatego tylko, e byy cige; i trzeba przyzna, e ten stan staego pogotowia sprzyja przynajmniej wyostrzeniu wojskowego ducha. Wszelako byem przekonany, e i

taszym kosztem, cho zmuszajc mzg do nieco intensywniejszej pracy, mona byo niektrych wodzw ujarzmi, innych skaptowa, i postanowiem powici si przede wszystkim temu ostatniemu zadaniu, o ktre nie dba nikt. Popchno mnie w tym kierunku moje zamiowanie do tego, co obce: lubiem obcowa z barbarzycami. Ta wielka kraina, pooona midzy ujciem Dunaju i ujciem Dniepru, trjkt, ktrego poznaem co najmniej dwa boki, naley do najbardziej zadziwiajcych okolic wiata, dla nas przynajmniej, ludzi urodzonych na wybrzeach Morza rdziemnego, przyzwyczajonych do czystych i suchych krajobrazw poudnia, do pagrkw i pwyspw. Zdarzao mi si wielbi tam bogini Ziemi, jak tu wielbimy bogini Rom, i mwi nie tyle o Cererze, ile o boyszczu starszym, wczeniejszym nawet ni wynalazek niw. Nasza ziemia grecka czy aciska, wszdzie podtrzymywana kocem ska, ma zwizy wykwint mskiego ciaa; ziemia scytyjska miaa troch cikaw obfito ciaa lecej kobiety. Rwnina koczya si a w niebie. Z niesabncym zachwytem ogldaem cud rzek: ta rozlega, pusta ziemia bya dla nich tylko stokiem i oem. Nasze rzeki s krtkie; nigdzie nie czujesz si daleko od rda. Za olbrzymia pynca woda, ktra koczya si tu w rozgazieniu mielizn, niosa mu z nieznanego kontynentu, niegi z nie zamieszkanych krgw wiata. Mrz w hiszpaskich grach nie ustpuje adnemu mrozowi, ale tu po raz pierwszy poznaem prawdziw zim, ktra do naszego kraju tylko zaglda, na krtko czy na duej, tam za sadowi si na dugie miesice i mona odgadn, e jeszcze dalej, na pnocy, jest nieruchoma, bez pocztku i koca. W wieczr mego przybycia do obozu Dunaj by ogromnym traktem z lodu, czerwonym, pniej niebieskim, pocitym przez wewntrzne prdy ladami tak gbokimi jak koleiny wozw. Chronilimy si w futra przed zimnem. Obecno tego wroga bezosobowego, nieledwie abstrakcyjnego, wywoywaa podniecenie nie do opisania, poczucie wzmoonej energii. Walczono, eby zachowa ciepo, jak gdzie indziej walczy si dla zachowania odwagi. W niektre dnie nieg zasypywa na stepie wszystkie drogi i tak mao widoczne; galopowao si w wiecie czystej przestrzeni i czystych atomw. Rzeczom najzwyklejszym, najwiotszym mrz nadawa przejrzysto i jak niebiask twardo. Zamane dbo trzciny stawao si krysztaowym fletem. Assar, mj kaukaski przewodnik, rba o zmierzchu ld, eby napoi nasze konie. Te zwierzta byy rwnie bardzo poyteczne przy nawizywaniu kontaktu z barbarzycami: co na ksztat przyjani powstawao z targw, nie koczcych si dyskusji i szacunku, jaki odczuwano dla siebie nawzajem z powodu jakiego jedzieckiego wyczynu. Wieczorem obozowe ogniska owietlay przedziwne skoki szczupych w talii tancerek i ich cudaczne zote bransolety.

Wiele razy na wiosn, kiedy topniejce niegi pozwalay mi zapuszcza si dalej we wntrze tego kraju, zdarzao mi si odwraca plecami do poudniowego widnokrgu, ktry mieci w sobie znane morza i wyspy, i od zachodniego, strony, w ktrej gdzie tam hen soce zachodzio nad Rzymem, i marzy o wyprawie w gb tych stepw albo za zbocza Kaukazu, na pnoc albo do najdalszej Azji. Jakie klimaty, jakie zwierzta, jakie rasy ludzkie odkrybym, jakie cesarstwa, nie wiedzce o nas, jak my o nich nie wiemy, albo znajce nas tylko z jakiej jadalnej przyprawy, przekazanej im przez dugi acuch kupcw i tak rzadkiej dla nich jak dla nas pieprz indyjski czy ziarenko bursztynu z krain nadbatyckich? W Odessos kupiec wracajcy z trwajcej kilka lat podry da mi w upominku zielony kamie, pprzeroczysty, substancj wit podobno w ogromnym krlestwie, o ktrego krace ledwie si otar i ktrego obyczajw ani bogw ten czowiek stpiay w chciwej gonitwie za zyskiem nie zauway. Ta dziwaczna gemma wydaa mi si niby kamie spady z nieba, meteor z innego wiata. Dosy le jeszcze znamy uksztatowanie ziemi. Nie potrafi zrozumie tych, co si godz z t niewiedz. Zazdroszcz tym, ktrym si uda przeby obwd dwustu pidziesiciu tysicy greckich stadionw, wyliczony tak dobrze przez Eratostenesa, i ktrego obejcie doprowadzi nas do punktu wyjcia. Wyobraaem sobie, e wchodz po prostu na wt ciek, ktra odtd ma mi zastpi nasze drogi. Igraem z t myl... Jestem sam, bez adnych dbr, bez nazwiska, bez adnego z dobrodziejstw kultury, wrd nowych ludzi i wrd po raz pierwszy spotykanych przypadkw... Oczywicie byo to tylko marzenie, i to trwajce ze wszystkich najkrcej. Ta wolno, jak wymyliem sobie, istniaa tylko na odlego; bardzo szybko odtworzybym wszystko, czego bym si by wyrzek. Co wicej, wszdzie bybym tylko nieobecnym Rzymianinem. Co na ksztat ppowiny czyo mnie z Miastem. By moe, w tamtym czasie, na tym stanowisku trybuna, czuem si jeszcze cilej zwizany z cesarstwem, ni jestem jako cesarz, z tej samej przyczyny, dla ktrej ko nadgarstka jest mniej swobodna ni mzg. Wszelako niem ten monstrualny sen, od ktrego zadreliby nasi przodkowie roztropnie trzymajcy si swojej ziemi w Lacjum, i to, em go przez chwil ni, odrnia mnie od nich na zawsze.

Trajan dowodzi wanie wojskami w Dolnej Germanii; armia naddunajska posaa mnie tam z powinszowaniami do nowego spadkobiercy cesarstwa. Byem o trzy dni drogi od Kolonii, w sercu Galii, kiedy na wieczornym popasie oznajmiono mi wie o mierci Nerwy. Postanowiem wyprzedzi cesarsk poczt i osobicie przywie memu krewnemu nowin o objciu wadzy przez niego. Ruszyem galopem i jechaem nie zatrzymujc si nigdzie, wyjwszy w Trewirze, gdzie mj szwagier Serwianus rezydowa jako wielkorzdca. Spoylimy razem wieczerz. Saba gowa Serwianusa bya pena dymnych roje o cesarstwie. Ten krtacz, starajc si mi zaszkodzi albo przynajmniej przeszkodzi, bym si przypodoba, postanowi uprzedzi mnie i pchn wasnego goca do Trajana. W dwie godziny pniej napadnito na mnie przy brodzie na rzece; napastnicy zranili mego ordynansa i zabili nasze konie. Udao si nam wszake pochwyci jednego zoczyc, dawnego niewolnika mego szwagra: wszystko wyzna. Serwianus powinien by sobie zdawa spraw, e czowiekowi zdecydowanemu nie jest atwo przeszkodzi w dojciu do celu, e trzeba by si posun do morderstwa, przed czym si jego tchrzostwo cofno. Musiaem przej piechot ze dwanacie mil, pkim nie spotka wieniaka, ktry mi sprzeda swego konia. Tego jeszcze wieczoru stanem w Kolonii wyprzedzajc o kilka dugoci goca mego szwagra. Ta przygoda staa si sawna. Zostaem przyjty przez wojsko tym lepiej. Cesarz zatrzyma mnie przy sobie jako trybuna Drugiej Legii Wiernej. Wie o swym dojciu do wadzy przyj z podziwu godn rwnowag ducha. Spodziewa si tego od dawna; jego zamiarw w niczym te nie zmienio. Pozosta tym, czym by zawsze i czym mia by a do swojej mierci: wodzem armii; ale jego wielko na tym polegaa, e dziki cakiem wojskowemu rozumieniu dyscypliny wyrobi sobie pogld na to, czym ma by porzdek w pastwie. Wszystko byo podporzdkowane tej idei, przynajmniej z pocztku, nawet i jego plany wojenne, i projekty podbojw. Cesarz-onierz, ale zgoa nie onierz-cesarz. W niczym nie zmieni swego trybu ycia; jego skromno nie miaa w sobie ani afektacji, ani pychy. Kiedy wojsko cieszyo si, on przyj swoje nowe zadanie jako jeszcze jedn cz codziennej pracy i bliskim przyjacioom z prostot okazywa swoje zadowolenie. Wzbudzaem w nim bardzo mao zaufania. By moim krewnym, starszym o dwadziecia cztery lata i od mierci mego ojca wspopiekunem. Wykonywa swoje rodzinne obowizki z prowincjonaln powag; by gotw uczyni wszystko, ebym awansowa, jelibym si tego okaza godny, ale, jelibym si okaza do niczego, potraktowaby mnie surowiej ni kadego innego czowieka. Moje modziecze szalestwa wzbudzay w nim zgorszenie, nie tak znowu cakiem nieusprawiedliwione, ale takie, jakie odczuwa mog tylko

krewni; moje dugi gorszyy go zreszt o wiele bardziej ni wybryki. Inne cechy we mnie niepokoiy go: dosy mao wyksztacony, mia dla filozofw i literatw wzruszajcy szacunek, ale czym innym jest podziwia z daleka wielkich filozofw, a czym innym obcowa z modym porucznikiem nadmiernie literatur przesikym. Nie wiedzc, gdzie si mieszcz moje zasady, moje hamulce, podejrzewa, e ich w ogle nie mam, e nie potrafi wada sob. Alem przynajmniej nigdy nie popeni tego bdu, by si zaniedba w subie. Moja oficerska reputacja uspokajaa Trajana, ale byem dla niego tylko modym trybunem z du przyszoci i ktrego naleao dobrze pilnowa. Zdarzenie z ycia prywatnego omal mnie nie zgubio. Zachwycia mnie pikna twarz. Przywizaem si namitnie do modzieca, ktrego zauway i cesarz. Przygoda bya niebezpieczna, to zaostrzyo jej smak. Niejaki Gallus, sekretarz Trajana, ktry ju od dawna uwaa za swj obowizek szczegowe informowanie go o moich dugach, donis o nas cesarzowi. Jego gniew by wielki; by to trudny moment mego ycia. Przyjaciele, midzy innymi Acilius Attianus, zrobili, co mogli, by si nie da cesarzowi zapiec w dosy miesznej urazie. W kocu ustpi wobec ich nalega i ta zgoda, z pocztku z obu stron niezbyt szczera, bya dla mnie bardziej upokarzajca ni przedtem wybuchy gniewu. Wyznam, em zachowa dla Gallusa z niczym si nie dajc porwna nienawi. W wiele lat pniej dowiedziono mu faszerstwa urzdowych dokumentw i poczuem si poniszczony. Pierwsza wyprawa przeciwko Dakom rozpocza si w nastpnym roku. Z zamiowania i z przyczyn politycznych, zawsze byem przeciwnikiem stronnictwa wojny, ale musiabym by czym wicej albo mniej ni czowiekiem, gdyby mnie nie upoiy i nie oszoomiy te wielkie przedsiwzicia Trajana. Ogldane w caoci i na odlego, te lata wojny licz si do moich szczliwych lat. Ich pocztek by ciki albo wyda mi si taki. Zrazu zajmowaem tylko stanowiska podrzdne, nie odzyskawszy jeszcze cakowicie yczliwoci Trajana. Ale znaem kraj; wiedziaem, e jestem poyteczny. Niemal bezwiednie, zima po zimie, obozowanie po obozowaniu, bitwa po bitwie, czuem, jak rosn we mnie zastrzeenia wobec polityki cesarza; nie miaem w tamtych czasach ani obowizku, ani prawa mwi o nich gono; zreszt, nikt by mnie nie sucha. Trzymany bardziej lub mniej na boku, w pitym albo dziesitym rzdzie, tym lepiej znaem nasze wojska, tym bardziej dzieliem ich ycie. Miaem jeszcze pewn swobod dziaania albo raczej pewn obojtno wobec dziaania w ogle, na jak trudno jest sobie pozwoli raz doszedszy do wadzy i skoczywszy lat trzydzieci. Miaem osobiste, mnie tylko waciwe, mocne punkty: mio do tego surowego kraju, namitno do wszystkich dobrowolnych i zreszt niecigych form ubstwa i umartwienia. Byem moe jedynym modym oficerem, ktry nie aowa Rzymu.

Im dalej lata wojny brny w boto i nieg, tym jawniej dobyway na wiato dzienne moje zalety. Przeyem tam ca epok niezwykej egzaltacji, ktr po czci zawdziczam niewielkiej gromadce otaczajcych mnie porucznikw, co przywieli dziwnych bogw z dalekich garnizonw Azji. Kult Mitry, nie tak rozpowszechniony wwczas jak po naszych wyprawach do Fartw, na pewien czas porwa mnie wymaganiami swego trudnego ascetyzmu, ktry napina uk woli do ostatecznoci obsesj mierci, elaza i krwi, ktra podnosia do rzdu sensu istnienia zwyczajn twardo naszego onierskiego ycia. Nic nie mogoby by dalsze od pogldw, jakie ju zaczynaem mie na wojn, ale te barbarzyskie obrzdy, stwarzajce midzy wtajemniczonymi zwizki na mier i ycie, mile echtay najskrytsze marzenia modzieca zniecierpliwionego teraniejszoci, niepewnego

przyszoci i wanie przez to atwej zdobyczy dla wszelkich bogw. Dostpiem wtajemniczenia w baszcie zbudowanej z drewna i trzciny na brzegu Dunaju, za porczy za mnie Marcjusz Turbo, mj towarzysz broni. Pamitam, e pod ciarem dogorywajcego byka mao si nie zawalia aurowa podoga, pod ktr staem, eby otrzyma chrzest z krwi. Zastanawiaem si pniej nad niebezpieczestwami, na jakie te stowarzyszenia, niemal tajne, mog narazi pastwo majce sabego wadc i, na koniec, rozprawiaem si z nimi surowo, ale wyznam, e wobec wroga daj one swym adeptom si bez maa bosk. Kady z nas wierzy, e wydostaje si z wskich granic swojej ludzkiej kondycji, czu si rwnoczenie i sob, i wrogiem, zespolony z bogiem, o ktrym ju waciwie nie wiadomo byo, czy umiera w ksztacie zwierzcym, czy zabija w ksztacie ludzkim. Te cudaczne urojenia, ktre dzi mnie czasem przeraaj, nie s zreszt tak znw bardzo rne od teorii Heraklita o identycznoci uku i celu. Wtedy pomagay mi znosi ycie. Zwycistwo i klska, rne promienie tego samego sonecznego wiata, byy zczone, zmieszane. Tych dackich piechurw, ktrych miadyem kopytami mego konia, tych jedcw sarmackich zabijanych pniej w walce wrcz, kiedy nasze wierzchowce stajc dba gryzy si wzajemnie w piersi, uderzaem tym atwiej, e si utosamiaem z nimi. Porzucone na polu bitwy moje ciao, odarte z odzienia, nie bardzo by si rnio od ich cia. Wstrzs od ostatniego ciosu miecza byby taki sam. Wyznaj ci tu myli niezwyke, nalece w moim yciu do najsekretniejszych, wyznaj, em przeywa wtedy jakie niebywae upojenie, jakiego ju nigdy wicej w dokadnie tym samym ksztacie nie przeyem. Pewna ilo wietnych czynw, ktrych moe by nie zauwaono, gdyby ich dokona zwyky onierz, zyskaa mi rozgos w Rzymie i co na ksztat sawy w armii. Wikszo z moich domniemanych dokazan bya to zreszt tylko niepotrzebna brawura; odnajduj w nich

dzi, nie bez zawstydzenia, obok niemal witej egzaltacji, o ktrej ci mwiem przed chwil, moj nisk ch podobania si za kad cen i zwrcenia na siebie uwagi. Tak wanie w jaki jesienny dzie przeprawiem si konno, w cikim ekwipunku batawskich onierzy przez Dunaj wezbrany po deszczach. W tym wietnym czynie zbrojnym, jeli mona go zaliczy do takich, mj ko mia wicej zasugi ni ja. Ale ten okres bohaterskich szalestw nauczy mnie rozrnia rozmaite rodzaje odwagi. Ten, jaki zawsze mie chciabym, byby chodny, obojtny, wolny od wszelkiego fizycznego podniecenia, niewzruszony jak bezstronno boga. Nie pochlebiam sobie, bym go kiedykolwiek osign. Falsyfikat, jakim si posugiwaem pniej, by podczas moich zych dni tylko cyniczn beztrosk w stosunku do ycia, podczas dni dobrych - tylko poczuciem obowizku, ktrego si czepiaem. Ale bardzo szybko, jeli niebezpieczestwo trwao duej, w miejsce cynizmu czy obowizku zjawia si sza nieustraszonoci, co na ksztat dziwnego orgazmu mczyzny zespolonego ze swoim losem. W wieku, w ktrym wwczas byem, ta pijana odwaga trwaa nieustannie. Istota upojona yciem nie przewiduje mierci; mierci nie ma; zaprzecza mierci kadym swoim gestem. Jeeli mier znajduje, to zapewne nie wiedzc o tym; mier jest dla niej tylko szokiem albo tylko spazmem. Gorzko si umiecham uwiadamiajc sobie, e dzi z dwu moich myli jedna dotyczy mego wasnego koca, jakby potrzeba byo a tylu ceregieli, by skoni to zuyte ciao do nieuniknionego. W tamtej epoce, odwrotnie, modzieniec, ktry duo by straci gdyby nie y o kilka lat duej, co dzie z lekkim sercem ryzykowa wasn przyszo. atwo byoby uoy z tego, co powiedziano powyej, histori nazbyt oczytanego onierza, ktry stara si, by mu wybaczono jego ksiki. Ale takie uproszczone perspektywy s faszywe. Panoway we mnie po kolei istoty rne, adna dugo, ale obalony tyran szybko znw wraca do wadzy. Mieszka wic we mnie skrupulatny oficer, fanatyk dyscypliny, ale wesoo dzielcy ze swymi ludmi prywacje wojny; melancholik rozmylajcy o bogach; kochanek gotowy na wszystko dla chwili oszoomienia; mody, wyniosy porucznik, co przesiaduje sam w swoim namiocie, studiuje swoje mapy w wietle lampy i nie ukrywa przyjacioom swej pogardy dla sposobu, w jaki toczy si wiat; przyszy m stanu. Ale nie zapominajmy te i o marnym pochlebcy, ktry, eby nie wyj z ask, zgadza si upija przy cesarskim stole; o todzibie, ktry rozstrzyga z wysoka wszystkie zagadnienia z komiczn pewnoci siebie; o niepowanym wymownym modzieniaszku, gotowym dla dobrego dowcipu straci dobrego przyjaciela; o onierzu speniajcym z mechaniczn dokadnoci pode roboty gladiatora. A wymiemy jeszcze i t osob wakujc, bez imienia, bez miejsca w dziejach, ale bdc tak samo mn jak i wszystkie inne, zwyk igraszk rzeczy, nie wicej

i nie mniej ni ciao lece na swym polowym posaniu, zachwycone zapachem, zaabsorbowane owiewajcym je tchnieniem, po swojemu wsuchane uwanie w jakie odwieczne brzczenie pszcz. Ale stopniowo zaczyna sprawowa swoje czynnoci nowy przybysz, dyrektor trupy, reyser. Znaem imi moich aktorw; uatwiaem im wejcia i wyjcia; wykrelaem niepotrzebne repliki; coraz skuteczniej unikaem pospolitych efektw. Nauczyem si nareszcie nie naduywa monologu. Powoli moje postpki ksztatoway mnie. Moje wojskowe sukcesy mogyby mi zjedna zayo czowieka mniej wielkiego ni Trajan. Ale odwaga bya to jedyna mowa, ktr rozumia natychmiast i ktrej sowa docieray do jego serca. W kocu zobaczy we mnie drugiego siebie, niemal syna, i nic z tego, co nadeszo pniej, nie zdoao nas cakowicie rozdzieli. Z mojej strony niektre z rodzcych si zastrzee w stosunku do jego zamiarw zostay, przynajmniej chwilowo, cinite w kt, zapomniane wobec cudownego geniuszu, jaki wykazywa dowodzc wojskiem. Zawsze lubiem przypatrywa si robocie dobrego specjalisty. Cesarz, w swojej dziedzinie, mia nieporwnan zrczno i pewno rki. Zostaem dowdc Legii Minerwy, najsynniejszej ze wszystkich, i mnie przypado zadanie zniszczenia ostatnich umocnie wroga w okolicy elaznych Wrt. Po otoczeniu twierdzy Sarmizegetuzy wszedem tu za cesarzem do podziemnej sali, gdzie doradcy krla Decebala dopiero co otruli si podczas ostatniej uczty; cesarz poleci mi podpali ten stos martwych ludzi. Tego wieczoru, na urwisku nad polem bitwy, woy mi na palec diamentowy piercie, ktry mia od Nerwy i ktry by jakby rkojmi otrzymania w dziedzictwie wadzy. Tej nocy zasnem zadowolony.

Moja zaczynajca si popularno zaprawia mj drugi pobyt w Rzymie odrobin tego uczucia euforii, jakiego pniej podczas moich szczliwych lat miaem doznawa w nateniu o wiele wikszym. Trajan da mi dwa miliony sestercji na szczodrobliwo dla ludu, co nie wystarczyo naturalnie, ale ju zawiadywaem wasnym majtkiem, ktry by znaczny, i nie miewaem pieninych trosk. W duej czci wyzbyem si podego strachu przed niepodobaniem si. Blizna na brodzie daa mi pretekst do zapuszczenia krtkiej brdki, jak nosili greccy filozofowie. Odziewaem si z prostot, ktrej pniej, w okresie cesarskim, przestrzegaem w sposb jeszcze bardziej przesadny: mj czas bransolet i pachnide min. Nie miao wikszego znaczenia, e ta prostota bya jeszcze poz. Powoli przyzwyczajaem si do unikania ozdb i do kontrastu, jaki by mi pniej tak miy, midzy kolekcj drogocennych gemm i goymi rkami kolekcjonera. Skoro ju mowa o ubraniu, podczas roku, przez ktry byem trybunem ludu, zdarzy mi si wypadek uznany za omen. Pewnego dnia, kiedy miaem publicznie przemawia w paskudn pogod, zgubiem mj chronicy od deszczu paszcz z grubej galijskiej weny. Zmuszony do wygoszenia mowy w todze, w ktrej fadach woda zbieraa si niczym w rynnach, wci cieraem rk z czoa deszcz zalewajcy mi oczy. Katar jest w Rzymie przywilejem cesarza, bowiem w adn pogod cesarzowi nie wolno nosi nic prcz togi: poczwszy od tamtego dnia handlarka z rogu i sprzedawca kawonw uwierzyli w moje przeznaczenie. Czsto mwi si o snach modoci. Zbyt chtnie si zapomina o jej rachubach. S to te sny, i nie mniej ni tamte szalone. Nie ja jeden je snuem podczas tego okresu rzymskich uroczystoci: cae wojsko cigao si w biegu do zaszczytw. Wszedem dosy wesoo w t rol czowieka ambitnego, ktrej nigdy nie graem dugo z przekonaniem i bez potrzeby nieustajcej pomocy suflera. Godziem si wykonywa z najstateczniejsz skrupulatnoci nudn funkcj kuratora aktw Senatu; umiaem oddawa wszelkie poyteczne usugi. Lakoniczny styl cesarza, doskonay w wojsku, by niewystarczajcy w Rzymie; cesarzowa, ktrej literackie gusty byy pokrewne moim, przekonaa go, eby mnie pozwala ukada sobie mowy. Bya to pierwsza z dobrych usug Plotyny. Udawao mi si tym lepiej, e miaem wpraw w wiadczeniu tego rodzaju grzecznoci. Podczas moich trudnych

pocztkw-redagowaem dla senatorw, ktrym niedostao konceptu albo umiejtnoci wysawiania si, przemowy, uwaane przez nich w kocu za ich wasne. Pracujc w ten sposb dla Trajana, znajdowaem przyjemno dokadnie t sam, jak mi daway w szkole wiczenia z retoryki; sam w moim pokoju, wygaszajc moje mowy przed lustrem, czuem si cesarzem. W rzeczywistoci uczyem si nim by; zuchwalstwa, do jakich sam nie czubym si zdolny, staway si atwe, kiedy mia si w nie ubra kto inny. Prosta, lecz nie wyraona

dobitnie, a przez to niejasna myl cesarza staa mi si bliska, powszednia; pochlebiaem sobie, e znam j nieco lepiej ni on sam. Lubiem mapowa wojskowy styl mojego zwierzchnika, sysze, jak wygasza w Senacie zdania, ktre si wydaway dla niego typowe, a za ktre ja byem odpowiedzialny. W inne dnie, kiedy Trajan zostawa w domu, mnie zleca odczytywa te mowy, z ktrymi nawet si nie zapoznawa, i moja wymowa, teraz ju bezbdna, przynosia zaszczyt lekcjom aktora, tragika Olimpusa. Tym funkcjom, niemal tajnym, zawdziczaem zayo z cesarzem, a nawet jego zaufanie, ale stara niech wci trwaa. Znika na pewien czas wobec miej uciechy, jakiej dowiadcza postarzay wadca widzc, e modzieniec z jego krwi zaczyna karier, ktra, jak to sobie troch naiwnie wyobraa, ma si sta przedueniem jego wasnej. Ale ten entuzjazm wytrysn, by moe, tak wysoko na pobojowisku pod Sarmizegetuz tylko dlatego, e si musia przebi przez tyle nawarstwionych pokadw nieufnoci. Sdz take, e byo tam i co wicej ni niech nie do wykorzenienia, wyrosa z niesnasek zaegnanych z wielkim trudem, z rnicy temperamentw albo po prostu z umysowych nawykw starzejcego si czowieka. Cesarz instynktownie nienawidzi podwadnych, ktrzy mu byli nieodzowni. atwiej by mg mnie zrozumie znajdujc we mnie zapa poczony z opuszczaniem si czasem w subie; wydawaem mu si prawie e podejrzany przez to, e technicznie byem bez zarzutu. Ujawnio si to wyranie, kiedy cesarzowa, chcc mi pomc w karierze, postanowia mnie oeni z modziutk siostrzenic Trajana. Sprzeciwia si temu projektowi uparcie, twierdzc, e mi niedostaje rodzinnych cnt, e dziewczyna jest za moda, wycigajc nawet stare historie moich dugw. Cesarzowa upara si; ja te si daem skusi; Sabina w tej najwczeniejszej modoci nie bya cakiem bez wdziku. To maestwo, agodzone przez nieomal cige rozstanie, stao si dla mnie pniej takim rdem irytacji i nudy, e trudno mi przypomnie sobie, i byo triumfem dla ambitnego

dwu-dziestoomiolatka. Staem si jeszcze bardziej czonkiem rodziny; poniekd musiaem w niej y. Ale wszystko mnie mierzio w tym rodowisku, z wyjtkiem piknej twarzy Plotyny. Przy cesarskim stole peno byo rnych hiszpaskich figur, prowincjonalnych krewniakw, tych samych, ktrych spotykaem pniej na obiadach u mojej ony podczas mych rzadkich pobytw w Rzymie, i nie powiedziabym nawet, e si przez ten czas postarzeli, bo ci wszyscy ludzie zawsze wygldali na stuletnich. Ziono od nich zawiesistym rozsdkiem, jak zjecza przezornoci. Niemal cae ycie cesarz spdzi w wojsku; zna Rzym o wiele gorzej ni ja. Wykazywa rzeczywicie najlepsze chci, by otacza si tym, co mu Miasto mogo da najlepszego albo co mu za najlepsze przedstawiono. Oficjalne otoczenie skadao

si z ludzi wrcz cudownie przyzwoitych i czcigodnych, ale umysowo przycikich, ktrych filozofia, do mikka, nie docieraa do sedna rzeczy. Nigdy nie gustowaem za bardzo w wymuszonej uprzejmoci Pliniusza; a za wynios sztywnoci Tacyta moim zdaniem kryy si pogldy na wiat zacofanego republikanina, nie posuwajce si naprzd od czasw mierci Cezara. Otoczenie za nieoficjalne byo odpychajco grubiaskie, co mi chwilowo zaoszczdzio naraania si na nowe niebezpieczestwa. Jednakowo wszystkich tych ludzi, tak rnych, potrafiem traktowa z nieodzown uprzejmoci. Jednym okazywaem szacunek, wobec innych byem swobodny, w potrzebie wulgarny, zrczny i nie za bardzo zrczny. Moja zrczno bya mi potrzebna; byem wieloraki przez wyrachowanie, niestay przez gr. Chodziem po napitym sznurze. Potrzebna by mi bya nauka nie tylko u aktora, ale i u akrobaty.

Miano mi za ze w tamtej epoce moje romanse, raptem kilka, z onami patrycjuszw. Dwa, moe trzy z tych zwizkw, tak krytykowanych, przetrway mniej wicej a do pocztkw mego pryncypatu. Rzym, do pobaliwy dla rozpusty, nigdy nie ceni zbyt wysoko mioci u tych, ktrzy rzdz. Marek Antoniusz i Tytus mogli si o tym przekona. Moje przygody byy skromniejsze, ale doprawdy nie wiem, jak w naszej obyczajowoci mczyzna, ktry do prostytucji zawsze czu wstrt i ktremu maestwo ju zbrzydo, mgby si oswoi inaczej z rnorodnym wiatem kobiet. Moi wrogowie, ktrym przewodzi grony Serwianus, mj leciwy szwagier, co mu trzydzieci lat, o jakie by starszy ode mnie, daway tytu do otoczenia mojej osoby troskliwoci zarazem pedagoga i szpiega, utrzymywali, e wicej byo ambicji i ciekawoci w tych miostkach ni mioci samej, e zayo z onami wprowadzaa mnie powoli w polityczne sekrety mw i e zwierzenia moich kochanek miay dla mnie t sam warto co policyjne raporty, ktrymi si delektowaem w czasach pniejszych. To prawda, e kady nieco duszy romans zjednywa mi prawie nieuchronnie przyja tustego albo chuderlawego, pompatycznego albo niemiaego, a prawie zawsze lepego ma, ale dawao mi to zwykle mao przyjemnoci i jeszcze mniej korzyci. Musz nawet wyzna, e niektre niedyskretne zwierzenia moich kochanek, robione w alkowie, w kocu budziy we mnie sympati dla tych tak wykpiwanych i tak mao rozumianych mw. Te zwizki, przyjemne, kiedy kobiety byy zrczne, staway si wzruszajce, kiedy kobiety byy pikne. Studiowaem sztuk i oswajaem si z posgami; uczyem si zna lepiej Wenus z Knidos i Led drc pod ciarem abdzia. By to wiat Tibullusa i Propercjusza: melancholia, namitno troch sztuczna, ale odurzajca jak melodia we frygijskiej tonacji, pocaunki na sekretnych schodach, powiewne zasony na piersiach, odejcia o wicie i wiece z kwiatw zostawiane na progach. Nie wiedziaem o tych kobietach nic bez maa; czstka ich ycia mnie dawana miecia si w ledwie uchylonych drzwiach; ich mio, o ktrej mwiy bez przerwy, wydawaa mi si czasem tak lekka, jak ktrykolwiek z ich wiecw, jak modny klejnot, ozdoba kosztowna i krucha; i podejrzewaem, e nakadaj sw namitno razem z rem i naszyjnikiem. Moje wasne ycie dla nich byo nie mniej tajemnicze; wcale nie pragny go pozna, wolay je wymarzy sobie, najfaszywiej. Na koniec zrozumiaem, e sama istota gry wymagaa tych nieustannych przebra, tej przesady w wyznaniach i skargach, tej rozkoszy to udawanej, to znw ukrywanej, tych spotka ukadanych niby figury taca. Nawet w sprzeczce spodziewano si ode mnie repliki przewidzianej zawczasu i paczca pikno zaamywaa rce jak na scenie.

Nieraz mylaem, e namitni kochankowie kobiet przywizuj si do wityni i akcesoriw kultu co najmniej tyle samo co i do samej bogini: delektuj si palcami urowanymi henn, pachnidami wtartymi w skr, tysicem podstpw, ktre podnosz t pikno, a niekiedy fabrykuj w caoci. Te kruche bstwa byy we wszystkim rne od wielkich barbarzyskich samic i naszych cikich i powanych wieniaczek; powstaway ze zoconych wolut wielkich miast, z kadzi farbiarza albo z wilgotnej pary ani, jak Wenus z piany greckich fal. Ledwie e mona je byo oddzieli od gorczkowego ciepa niektrych wieczorw w Antiochii, od podniecenia rzymskich rankw, od sawnych imion, jakie nosiy, od zbytku, wrd ktrego ich najbardziej wyrafinowanym sekretem byo, e si ukazyway nagie, ale nigdy bez ozdb. Pragnbym czego wicej: ludzkiej istoty ze wszystkiego wyzutej, samej wobec siebie, jak przecie musiaa niekiedy bywa, w chorobie albo po mierci pierwszego dziecka, albo kiedy zmarszczka pokazaa si w zwierciadle. Czowiek, ktry czyta albo ktry myli, albo liczy, przynaley do gatunku, nie do pci. Ale moje kochanki upatryway chyba sw chlub w tym, by myle tylko po kobiecemu: umys albo dusza, ktrych szukaem, znw byway jedynie zapachem. Musiao tkwi w tym co innego: ukryty za kotar, niby posta z komedii czekajca na chwil wejcia, podsuchiwaem ciekawie odgosy nieznanego wntrza, osobliwy ton kobiecych rozmw, goniejsze wybuchy gniewu albo miechu, zaye domowe szepty, wszystko, co ustawao, skoro dowiedziano si, e jestem. Dzieci, nieustanne mylenie o strojach, kopoty pienine - w mojej nieobecnoci znw odzyskiway znaczenie, jakie ukrywano przede mn; nawet i m, tak wykpiwany, stawa si najwaniejszy, moe i kochany. Porwnywaem moje kochanki z ponurymi twarzami kobiet z mojej rodziny, oszczdnymi i ambitnymi, zajtymi nieustannie sprawdzaniem domowych rachunkw albo pilnowaniem przystrajania popiersi przodkw; zastanawiaem si, czy te ozibe matrony te ciskay kochanka w ogrodowej altanie i czy moje przystpne piknoci nie czekay tylko na moje odejcie, eby znw si pogry w ktni z zarzdzajc domem. Prbowaem jako spoi w jedn cao te dwie strony kobiecego wiata. Minionego roku, wkrtce po spisku, w ktrym Serwianus w kocu straci ycie, jedna 2 moich dawnych kochanek dotara a do Willi, eby mi zoy donos na swojego zicia. Zlekcewayem oskarenie, ktre mogo wzi si z nienawici teciowej rwnie dobrze, co i z chci przysuenia mi si. Ale rozmowa bya dla mnie ciekawa: bya tu mowa, jak niegdy w trybunale spadkowym, tylko o testamentach, ciemnych machinacjach midzy bliskimi krewnymi, maestwach niespodziewanych albo niefortunnych. Odnalazem ciasny widnokrg kobiet, ich twardy zmys praktyczny i ich niebo, szare, skoro mio ju na nim nie

byska. Akcenty rozgoryczenia, pewien rodzaj cierpkiej lojalnoci przypomniay mi moj nieznon Sabin. Rysy mego gocia wydaway si spaszczone, roztopione, jak gdyby rka czasu przesuna si brutalnie po masce z mikkiego wosku; to, co na chwil zgodziem si uzna za urod, byo tylko kruchym kwiatem modoci. Ale sztuczno przetrwaa: ta pomarszczona twarz jeszcze niezdarnie igraa umiechem. Rozkoszne wspomnienia, jeli w ogle byy, zatary si ju cakowicie; zostaa wymiana uprzejmych zda z istot naznaczon, jak i ja, chorob czy te wiekiem, ta sama troch rozdraniona dobra wola, jak miabym dla nie widzianej od lat kuzynki z Hiszpanii, dla dalekiej krewnej przybyej z Narbony. Staram si ze wszystkich si, by na chwil pochwyci krte pasma dymu, baki tczujcego powietrza z dziecinnej zabawy. Ale atwo jest zapomnie... Tyle si zdarzyo od czasu tych ulotnych mioci, e ju z pewnoci zapomniaem, jaki by ich smak; przede wszystkim mio mi jest nie przyznawa, bym kiedykolwiek przez nie cierpia. A przecie wrd tych kochanek jest przynajmniej jedna, ktr kochaem najczulej. Bya rwnoczenie subtelniejsza i silniejsza, czulsza i twardsza ni inne: ten szczupy, toczony tors przywodzi myl o trzcinie. Zawsze lubiem pikno wosw, tej jedwabistej i falujcej czci ludzkiego ciaa; ot wosy wikszoci naszych kobiet s to wiee, labirynty, odzie albo kbowiska mij. Jej wosy byy po prostu tym, czym lubiem, eby byy: gronem wina w porze winobrania albo skrzydem. Lec na wznak, opierajc o mnie swoj ma, dumn gwk, mwia mi z cudownym bezwstydem o swoich miociach. Lubiem jej zacieko i egoizm w rozkoszy, jej trudne do zaspokojenia upodobania i nage przypywy rozpaczliwej szczeroci. Wiedziaem, e miaa kochankw na tuziny; sama zgubia ich rachunek; ja byem tym partnerem, ktry nie wymaga wiernoci. Zakochaa si w tancerzu imieniem Batyllos, tak piknym, e wszystkie szalestwa byy z gry usprawiedliwione. Wyszlochiwaa jego imi w moich ramionach; moja aprobata dodawaa jej odwagi. W innych chwilach duomy si mieli razem. Umara modo, na niezdrowej wyspie, gdzie j wygnaa jej rodzina po rozwodzie, ktry sta si skandalem. Ciesz si z tego dla niej, bo si baa staroci, ale jest to uczucie, jakiego nie odczuwamy nigdy wobec tych, ktrych rzeczywicie kochalimy. Wci potrzebowaa pienidzy. Ktrego dnia poprosia, ebym jej poyczy sto tysicy sestercji. Przyniosem je nazajutrz. Usiada na ziemi, maa, zwiza figurka grajcej w koci, wysypaa zawarto worka na pyty posadzki i zacza ukada w supki byszczce monety. Wiedziaem, e dla niej, jak dla wszystkich nas, ludzi rozrzutnych, te sztuki zota nie byy monetami penej wagi z wybit na nich gow cezara, ale magiczn materi, monet osobist, naznaczon wizerunkiem chimery, pitnem tancerza Batyllosa. Ja ju nie istniaem. Bya

sama. Prawie brzydka, marszczc czoo z rozkoszn obojtnoci na sw wasn urod, obliczaa na palcach, niby uczennica, trudne dodawanie. Nigdy mnie tak nie zachwycia.

Wie o najazdach sarmackich dotara do Rzymu podczas obchodw dackiego triumfu Trajana. Ta dugo odkadana uroczysto trwaa od tygodnia. Zuyto bez maa rok na sprowadzenie z Afryki i Azji dzikich zwierzt, ktre miano stadami zabija na arenie; rze dwunastu tysicy lww i tygrysw, metodyczne mordowanie dziesiciu tysicy gladiatorw robiy z Rzymu odraajce miejsce kani. Znajdowaem si tego wieczoru na tarasie domu Attianusa, razem z Marcjuszem Turbonem i naszym gospodarzem. Owietlone miasto byo potworne w swej haaliwej radoci: ta cika wojna, ktrej Marcjusz i ja powicilimy cztery lata modoci, staa si oto dla motochu pretekstem do pijackich wit, brutalnym triumfem z drugiej rki. Nie bya to stosowna pora na powiedzenie ludowi, e te tak wysawiane zwycistwa nie s ostateczne i e nowy wrg run na nasze granice. Cesarz, ju zajty swymi azjatyckimi zamiarami, raczej przesta si interesowa sytuacj na pnocnym wschodzie, ktr wola uwaa za uregulowan raz na zawsze. Ta pierwsza wojna sarmacka zostaa przedstawiona jako zwyka ekspedycja karna. Posano mnie na ni z tytuem zarzdcy Pannonii i uprawnieniami gwnodowodzcego generaa. Trwaa przez jedenacie miesicy i bya okrutna. Do tej pory sdz, e unicestwienie Dakw byo w duej mierze usprawiedliwione: aden naczelnik pastwa nie moe przyj, e pod jego drzwiami stoi zorganizowany wrg. Ale upadek krlestwa Decebala stworzy w tych okolicach prni, w ktr runli Sarmaci; bandy przybye znikd nkay kraj wyniszczony latami wojny, palony i spalony przez nas, w ktrym nasze niewystarczajce zaogi nie miay punktw oparcia; Sarmaci zaroili si jak robactwo w trupie naszych dackich zwycistw. Nasze wiee sukcesy podkopay dyscyplin: na najdalej wysunitych placwkach te odnajdywaem co z rubasznej beztroski rzymskich wit. Niektrzy trybunowie okazywali wobec niebezpieczestwa gupi ufno: gronie odizolowani w kraju, ktrego jedyn dobrze znan czci bya nasza dawna granica, liczyli, e w dalszych zwycistwach dopomoe im nasze uzbrojenie, ktre, jak widziaem, z dnia na dzie topniao w wyniku strat i zuycia, i na posiki, ktrych ja nie spodziewaem si wiedzc, e nasze wszystkie zasoby bd od tej pory koncentrowane na Azji. Zaczo si wyania i inne niebezpieczestwo: cztery lata urzdowych rekwizycji zrujnoway wsie na zapleczu; ju podczas pierwszych dackich kampanii przy kadym stadzie wow czy baranw triumfalnie zdobytych na wrogu widywaem nieprzeliczone pochody byda odebranego mieszkacom. Jeli ten stan rzeczy mia potrwa duej, niedaleko bya chwila, w ktrej nasza ludno wiejska, znuona dwiganiem naszej cikiej wojskowej machiny, zacznie w kocu wole od nas barbarzycw. odackie grabiee stanowiy zagadnienie mniej moe istotne, ale bardziej widoczne. Byem dostatecznie popularny, by si

nie ba narzucenia wojskom najtwardszych restrykcyj; wprowadziem w mod umartwianie si, ktre sam te praktykowaem; stworzyem kult Boskiej Dyscypliny, ktry pniej udao mi si rozprzestrzeni na ca armi. Odsyaem do Rzymu nierozwanych i ambitnych, ktrzy mi moje zadanie utrudniali, natomiast sprowadziem technikw, ktrych nam brakowao. Trzeba byo naprawia umocnienia obronne, ktre duma z naszych niedawnych zwycistw kazaa nam dziwnie zaniedba; opuszczaem raz na zawsze te, ktrych utrzymanie byoby dla nas zbyt kosztowne. Urzdnicy cywilni, mocno osadzeni w baaganie, jaki przychodzi po kadej wojnie, poprzechodzili stopniowo do rangi na p niezalenych wodzw, zdolnych do wycinicia kadej apwki z naszych poddanych i do kadej zdrady wobec nas. Tu take przewidywaem, e w bliszej lub w dalszej przyszoci szykuj si bunty i odpadanie od nas rnych ziem. Nie sdz, by udao nam si tych klsk unikn, tak jak i mierci nie unikniemy, ale od nas zaley, by je o kilka stuleci opni. Nieudolnych urzdnikw przepdzaem; najgorszych kazaem traci. Odkryem, e jestem bezlitosny. Po wilgotnym lecie przysza mglista jesie i mrona zima. Przydaa mi si moja wiedza medyczna, przede wszystkim, eby leczy samego siebie. To ycie na granicy sprowadzao mnie powoli do poziomu Sarmaty: krtka brdka greckiego filozofa staa si brod barbarzyskiego wodza. Znw zobaczyem wszystko, co ogldano a do obrzydzenia podczas kampanii dackich. Nasi wrogowie palili ywcem jecw; zaczlimy i my naszych jecw mordowa, bo brakowao nam rodkw transportu, by odsya ich na targi niewolnikw w Rzymie czy w Azji. Pale naszych palisad zajeyy si citymi gowami. Wrg torturowa zakadnikw; kilku moich przyjaci zgino w ten sposb. Jeden z nich dowlk si a do obozu na krwawicych nogach; by tak znieksztacony, e ju nigdy pniej nie mogem przypomnie sobie jego nie tknitej jeszcze twarzy. Zima te braa danin: konni, skuci lodem albo porywani przez wezbran rzek, chorzy, nkani rwcym kaszlem, sabo jczcy pod namiotami, poodmraane kikuty rannych. Zebrali si przy mnie ludzie cudownie dobrej woli; maa, cile zespolona armia, ktr dowodziem, odznaczaa si najwysz form cnoty, jedyn jak jeszcze znosz: stanowczym postanowieniem, e bdzie poyteczna. Sarmacki zbieg, ktry suy mi jako tumacz, narazi ycie, by wrci i podburzy swoje plemi do buntw i zdrady; udao mi si wej w ukady z tym plemieniem; jego ludzie walczyli od tej pory w naszych forpocztach, chronic naszych. Kilka zuchwaych dokaza, z natury rzeczy nierozwanych, ale umiejtnie przygotowanych, dowiodo wrogowi, jak niedorzeczne jest porywanie si na Rzym. Jeden z sarmackich wodzw poszed za przykadem Decebala: znaleziono go martwego w jego filcowym namiocie obok pomordowanych on i potwornego toboka zawierajcego ich dzieci. Tego dnia mj wstrt do

niepotrzebnego marnotrawstwa ogarn i barbarzyskie straty; aowaem tych umarych, ktrych Rzym mgby by skaptowa sobie i uy pewnego dnia jako sojusznikw przeciwko hordom jeszcze dzikszym. Nasi napastnicy rozpierzchli si, znikli, jak przyszli, w tym nieznanym kraju, z ktrego nadcignie na pewno jeszcze niejedna burza. Wojna nie bya skoczona. Miaem j znw podj i zakoczy w kilka miesicy po objciu wadzy. Ale chwilowo zapanowa na tej granicy ad. Wracaem do Rzymu okryty zaszczytami. Ale postarzaem si.

Mj pierwszy konsulat by znw rokiem wojny, walki sekretnej, ale nieustannej na rzecz pokoju. Nie prowadziem jej jednak sam. Zmiana postawy, rwnolega do tej, jaka zasza we mnie, dokonaa si przed moim powrotem w Licyniuszu Surze, w Attianusie, w Turbonie, jak gdyby wbrew surowej cenzurze, jakiej w moich listach przestrzegaem, przyjaciele moi ju mnie zrozumieli, wyprzedzili albo poszli za mn. Niegdy wzloty i upadki mego losu przysparzay mi trosk, zwaszcza ze wzgldu na nich; obawy, niepokoje, ktre sam znisbym z lekkim sercem, staway si uciliwe, kiedy je musiaem ukrywa przed ich troskliwoci albo ich obarcza wyznaniami; byem zy na nich za to, e si w swym przywizaniu niepokoj o mnie bardziej ni ja sam, e nie widz pod zewntrznym wzburzeniem istoty spokojniejszej, ktrej nic nie obchodzi cakowicie i ktra wobec tego potrafi przey wszystko. Ale teraz niedostawao czasu, eby si zajmowa sob czy te eby sobie zobojtnie. Moja osoba odsuwaa si w cie dlatego wanie, e zaczyna si liczy mj punkt widzenia. Byo wane, eby kto przeciwstawi si polityce podbojw, rozway jej skutki i koniec i przygotowa si, w miar monoci, do naprawienia jej bdw. Suba na granicach pokazaa mi oblicze zwycistwa, jakie nie figuruje na kolumnie Trajana. Powrt do administracji cywilnej pozwoli mi zgromadzi przeciwko stronnictwu wojskowemu dowody jeszcze bardziej druzgocce ni te, jakie zebraem w wojsku. Kadry legii i caa gwardia pretoriaska s uformowane wycznie z elementw italskich: te dalekie wojny drenoway zasoby kraju ju bardzo ubogiego w mczyzn. Ci, ktrzy nie zginli, byli tak samo jak i tamci straceni dla ojczyzny w cisym tego sowa znaczeniu, bo ich osadzano si na nowo zdobytych ziemiach. Nawet na prowincji system rekrutacji doprowadzi w owym czasie do powanych rozruchw. Podr do Hiszpanii, przedsiwzita nieco pniej dla dopilnowania eksploatacji kopalni miedzi nalecych do mojej rodziny, pozwolia mi znw stwierdzi, jaki niead wprowadza wojna do wszystkich dziedzin gospodarki; przekonaem si do reszty, jak uzasadnione byy protesty ludzi interesu, z ktrymi si widywaem w Rzymie. Nie byem tak naiwny, by wierzy, e uniknicie wszelkiej wojny bdzie od nas zaleao; ale mogem przysta tylko na obronne; marzyem o armii wywiczonej w utrzymywaniu porzdku na granicach, skorygowanych, jeli bdzie trzeba, ale pewnych. Kady nowy rozrost wielkiego organizmu cesarstwa wydawa mi si chorobliwym przerostem, rakiem albo obrzkiem wodnej puchliny, na ktr musielibymy w kocu umrze. aden z tych pogldw nie mg by przedstawiony cesarzowi. Doszed on do tego momentu ycia, ktry dla kadego czowieka przychodzi w innym okresie, kiedy to ludzka istota poddaje si swemu demonowi albo geniuszowi, zgodnie z tajemniczym prawem, ktre

nakazuje jej zniszczy albo przewyszy sam siebie. W caoci, dzieo jego panowania byo godne podziwu, ale prace pokojowe, do ktrych jego najlepsi doradcy usiowali go przemylnie nakoni, wielkie projekty architektw i prawodawcw, zawsze liczyy si dla niego mniej ni jedno zwycistwo. Sza wydawania ogarn tego czowieka tak szlachetnie oszczdnego, kiedy szo o jego osobiste potrzeby. Barbarzyskie zoto wyowione z dna Dunaju, piset tysicy zotych sztab krla Decebala, wystarczyo na pokrycie rozdawnictw dla ludu, darowizn dla wojska, w ktrych i ja miaem swj udzia, bezsensownego zbytku igrzysk, pocztkowych wydatkw na wielkie przedsiwzicia w Azji. Te szkodliwe bogactwa pozwalay si udzi co do rzeczywistego stanu finansw. Co powstao z wojny, wracao do wojny. Tymczasem umar Licyniusz Sura. By to najliberalniejszy z prywatnych doradcw cesarza. Jego mier bya dla nas przegran bitw. Zawsze dawa mi dowody ojcowskiej troskliwoci; od kilku lat sabe siy, jakich mu jeszcze nie odebraa choroba, nie pozwalay Licyniuszowi na mozolne prace dla osobistej ambicji; ale zawsze mu ich starczao, eby si przysuy czowiekowi, ktrego pogldy uwaa za zdrowe. Podbj Arabii zosta przedsiwzity wbrew jego radom; on jeden, gdyby poy duej, mgby zaoszczdzi pastwu gigantycznych wysikw i wydatkw na kampani partyjsk. Ten zerany gorczk czowiek zuywa godziny bezsennoci na omawianie ze mn planw, ktre wyczerpyway go, ale ktrych powodzenie byo dla waniejsze od jeszcze kilku dodatkowych okruchw istnienia. Przeyem u jego wezgowia, z gry i w caej administracyjnej szczegowoci, niektre z przyszych faz mego panowania. Krytyki tego umierajcego oszczdzay cesarza, ale czu, e zabiera ze sob ca reszt rozsdku jego rzdw. Gdyby poy dwa albo trzy lata duej, pewne zawie kluczenia, cechujce moje dochodzenie do wadzy, zostayby mi moe oszczdzone; udaoby mu si namwi cesarza, by usynowi mnie wczeniej i jawnie. Ale ostatnie sowa tego ma stanu, ktry mnie swe zadanie przekazywa w spadku, te byy jednym z mych cesarskich wtajemnicze. Grupa moich sprzymierzecw powikszaa si, lecz z grup moich wrogw dziao si nie inaczej. Najniebezpieczniejszym z moich przeciwnikw by Lucjusz Quietus, p-Rzymianin, p-Arab, ktrego numidyjskie szwadrony odegray wan rol w drugiej kampanii dackiej i ktry dziko pcha do wojny azjatyckiej. Nienawistne byo mi w tym czowieku wszystkp: jego barbarzyski przepych, pretensjonalne rozwiewanie si jego biaych welonw przepasanych zotym sznurem, jego oczy aroganckie i faszywe, jego niewiarygodne okruciestwo wobec zwycionych i zalenych. Wodzowie stronnictwa wojskowego dziesitkowali si w wewntrznych walkach, ale ci, ktrzy zostawali,

utwierdzali si tym bardziej we wadzy i byem przez to tylko tym bardziej wystawiony na podejrzliwo Palmy czy nienawi Celsusa. Moja wasna pozycja, na szczcie, bya prawie nie do zachwiania. Rzdy cywilne opieray si coraz bardziej na mnie, odkd cesarz zajmowa si wycznie swymi wojennymi projektami. Moi przyjaciele, jedyni ludzie, ktrzy mogliby mnie zastpi, dziki swym zdolnociom albo znajomoci rzeczy, z bardzo szlachetn skromnoci woleli popiera mnie ni wywysza siebie. Neratius Priscus, ktremu cesarz ufa, wiadomie zamyka si z dnia na dzie coraz bardziej w swej specjalnoci prawniczej. Attianus organizowa swoje ycie tak, by mc mi jak najlepiej suy; miaem roztropn aprobat Plotyny. Na rok przed wojn zostaem mianowany zarzdc Syrii, do ktrej to funkcji przyczy si pniej urzd legata wojskowego. Obarczony kontrolowaniem i organizowaniem naszych baz, staem si jedn z urzdowych dwigni przedsiwzicia, ktre uwaaem za niedorzeczne. Przez pewien czas wahaem si, wreszcie przyjem. Odmwi byo to zamkn sobie drogi do wadzy w chwili, w ktrej bardziej ni kiedykolwiek wadza bya dla mnie wana. Byo to rwnie odebra sobie jedyn szans odegrania roli moderatora. Podczas tych kilku lat poprzedzajcych wielki kryzys powziem decyzj, ktra sprawia, e moi wrogowie na zawsze uznali mnie za lekkoducha, a ktra bya po czci powzita wanie w tym zamiarze, a rwnie po to, by z gry odeprze wszelki atak. Pojechaem na kilka miesicy do Grecji. Polityka, przynajmniej na pozr, nie miaa nic wsplnego z t podr. Bya to wycieczka rozrywkowa i naukowa: przywiozem z niej kilka rytych kielichw i ksiki, ktrymi si podzieliem z Plotyn. Spotka mnie tam ten z moich wszystkich oficjalnych zaszczytw, ktry przyjem najradoniej: zostaem mianowany archontem Aten. Pozwoliem sobie na kilka miesicy atwych prac i rozkoszy, na wiosenne spacery po usianych anemonami pagrkach, na bliskie, przyjazne obcowanie z nagim marmurem. W Cheronei, dokd pojechaem, eby si wzruszy antycznymi parami przyjaci ze witego Hufca, byem przez dwa dni gociem Plutarcha. Owszem, miaem mj wity Hufiec i ja, ale, jak mi si to czsto zdarza, wasne ycie mniej mnie wzruszao ni historia. Polowaem w Arkadii; modliem si w Delfach. W Sparcie, na brzegu Eurotasu, pasterze nauczyli mnie bardzo starej melodii granej na flecie, dziwnego piewu ptaka. Nie opodal Megary odbywao si wiejskie wesele, ktre trwao przez ca noc; moi towarzysze i ja odwaylimy si wmiesza w tace, czego by nam zakazay cikie obyczaje rzymskie. lady naszych zbrodni byy widoczne wszdzie: mury Koryntu zburzone przez Mummiusza i miejsca ziejce pustk we wntrzach wity po porwaniu posgw podczas skandalicznej podry Nerona. Zuboaa Grecja trwaa dalej w atmosferze zamylonego wdziku, jasnej subtelnoci, rozumnej rozkoszy. Nic si nie zmienio od czasu, kiedy to ucze

retora Isajosa odetchn po raz pierwszy tym zapachem ciepego miodu, soli i ywicy; nic w sumie nie zmienio si od wiekw. Piasek palestr by zawsze tak samo jak niegdy biay; Fidiasz i Sokrates ju tu nie przychodzili, ale modziecy, ktrzy uprawiali tu wiczenia gimnastyczne, jeszcze byli podobni do uroczego Charmidesa. Wydaje mi si czasem, e grecki duch nie wysnu jeszcze ostatecznych wnioskw z wasnego geniuszu: niwa jeszcze si nie odbyy; kosy, dojrzae w socu i ju zte, byy niemal niczym w porwnaniu z eleuzysk obietnic ziarna ukrytego w tej piknej ziemi. Nawet u dzikich sarmackich nieprzyjaci znajdowaem wazy o czystym profilu, lustro ozdobione obrazem Apollina, greckie wiateka, jak blade soce na niegu. Dostrzegaem moliwo hellenizacji barbarzycw, attyzacji Rzymu, agodnego narzucenia wiatu jedynej kultury, ktra odegnaa si niegdy od tego, co potworne, bezksztatne, nieruchome, ktra stworzya definicj metody, teori polityki i pikna. Lekka pogarda Grekw, ktr bezustannie wyczuwaem pod ich najgorliwszymi hodami, nie obraaa mnie; uwaaem j za naturaln; jakiekolwiek byy cnoty, ktre mnie od nich odrniay, wiedziaem, e zawsze bd bardziej gruboskrny od marynarza z Eginy, mniej rozumny od sprzedawcy warzyw z agory. Przyjmowaem bez irytacji troch wynios uprzejmo tej dumnej rasy; caemu ludowi przyznaem przywilej, jaki zawsze tak atwo dawaem przedmiotom mojej mioci. Ale eby da Grekom czas na kontynuowanie i dokoczenie ich dziea, potrzeba byo kilku wiekw pokoju i wolnych godzin, rozsdnych swobd, jakie daje pokj. Grecja liczya na nas, e bdziemy jej strzegli, jako e w kocu uwaalimy si za jej panw. Obiecaem sobie, e bd czuwa nad bezbronnym bogiem.

Ju od roku sprawowaem urzd zarzdcy Syrii, kiedy Trajan przyby do mnie do Antiochii. Przyjecha, by dopilnowa naleytego przygotowania wyprawy armeskiej, ktra w jego zamyle bya wstpem do uderzenia na Fartw. Plotyna, jak zwykle, towarzyszya mu, a take i jego siostrzenica Matidia, moja pobaliwa teciowa, ktra od lat podaa za nim do obozw jako intendentka. Celsus, Palma, Nigrinus, moi starzy wrogowie, jeszcze zasiadali w radzie i trzli sztabem gwnym. Ten cay tum goci ulokowa si w paacu czekajc na zaczcie kampanii. Dworskie intrygi znw si rozhulay w najlepsze. Kady stara si co wygra, zanim wojna zacznie rzuca koci. Wojsko niemal natychmiast ruszyo na pnoc. Razem z wojskiem oddalia si chmara wysokich urzdnikw, artych ambicj i nieprzydatnych. Cesarz i jego wita zatrzymali si na kilka dni w Kommagene, gdzie si odbyy uroczystoci, ju triumfalne; wschodni krlikowie, zebrani w Satala, zapewniali na wycigi o swej wiernoci, na ktrej, bdc Trajanem, raczej mao bym polega na przyszo. Lucjusz Quietus, mj niebezpieczny rywal, mianowany wodzem przednich stray, zaj brzegi jeziora Van w trakcie jakiej ogromnej wojskowej przechadzki; pnocna cz Mezopotamii, opuszczona przez Partw, zostaa zajta bez trudnoci; Abgar, krl Osroene, zoy swj hod w Edessie. Cesarz wrci do Antiochii na kwater zimow, odkadajc do wiosny inwazj na waciwe krlestwo partyjskie, ale ju zdecydowany nie przyj adnych propozycji pokojowych. Wszystko poszo podug jego planw. Rado zanurzenia si wreszcie w tej przygodzie, odkadanej od tak dawna, przywrcia co na ksztat modoci temu szedziesicioczteroletniemu czowiekowi. Moje przewidywania pozostaway niezmiennie ponure. Element ydowski i arabski by coraz bardziej wrogi wojnie; wielkich wacicieli prowincjonalnych irytowao pokrywanie wydatkw spowodowanych przez przemarsze wojsk; miasta szemray przeciwko naoeniu nowych podatkw. Tu po powrocie cesarza pierwsza katastrofa staa si zapowiedzi nastpnych: trzsienie ziemi, jakie zdarzyo si wrd grudniowej nocy, zburzyo w kilka chwil czwart cz Antiochii. Trajan, kontuzjowany spadajc belk, mimo to bohatersko pomaga rannym; zgino kilka osb z jego najbliszego otoczenia. Ludno syryjska natychmiast zacza szuka odpowiedzialnych za t katastrof: odstpujc tym razem od swych tolerancyjnych zasad, cesarz popeni bd pozwalajc na rze garstki chrzecijan. Ja sam mam niewiele sympatii dla tej sekty, ale widok starcw sieczonych rzgami i torturowanych dzieci tylko spotgowa wzburzenie umysw i uczyni jeszcze wstrtniejsz t ponur zim. Brakowao pienidzy na szybkie naprawienie skutkw trzsienia ziemi; tysice ludzi nie majcych dachu nad gow obozowao nocami na placach. Podczas inspekcyjnych objazdw przekonaem si o istnieniu guchego niezadowolenia, skrywanej nienawici, jakiej

nie domylali si nawet wielcy dygnitarze, od ktrych byo w paacu a ciasno. Cesarz dalej prowadzi wrd ruin przygotowania do bliskiej kampanii: cay las zosta zuyty na sporzdzanie przenonych mostw i pontonw do przejcia przez Tygrys. Z radoci przyj ca seri nowych tytuw nadanych mu przez Senat; spieszno mu byo skoczy ze Wschodem, eby wrci na triumf do Rzymu. Najmniejsza zwoka rozptywaa wcieky gniew, ktry nim trzs jak atak. Czowiek niecierpliwie chodzcy wzdu i wszerz po wielkich salach tego paacu zbudowanego niegdy przez Seleucydw, a ktry ja (co za udrka!) udekorowaem na jego cze pochlebnymi inskrypcjami i panopliami dackimi, nie by ju tym, ktry mnie przyj w obozie w Kolonii przed bez maa dwudziestu laty. Nawet jego cnoty postarzay si. Jego przycika jowialno, ktra niegdy maskowaa prawdziw dobro, bya ju tylko pospolitym nawykiem. Stanowczo zmienia si w upr; zdolno natychmiastowego i praktycznego dziaania - w cakowite zaprzestanie mylenia. Czuy szacunek, jaki mia dla cesarzowej, burkliwa serdeczno, jak okazywa swojej siostrzenicy Matidii, przeksztaciy si w starcz zaleno od tych kobiet, ktrych rad wszake sucha coraz mniej. Ataki wtroby, jakie miewa, niepokoiy jego lekarza Kritona; on si nimi nie przejmowa. Jego przyjemnociom zawsze niedostawao artystycznego wykwintu; z wiekiem ich poziom jeszcze si zniy. Nie to byo wane, e cesarz po skoczonym dniu spdza wieczory na koszarowych hulankach w towarzystwie modych chopcw, ktrych uwaa za zabawnych albo piknych. Miao natomiast znaczenie to, e znosi le to wino, ktrego naduywa; i e ten dwr skadajcy si z niskich stopniem podwadnych, sprowadzanych tu i kierowanych przez podejrzanych wyzwolecw, mg asystowa przy wszystkich moich z nim rozmowach i donosi ich tre moim przeciwnikom. W dzie widywaem cesarza tylko na posiedzeniach sztabu, zajtego cakowicie szczegami planw, gdzie nigdy nie nadchodzia chwila stosowna do wyraenia swobodniejszego zdania. Kiedy indziej unika spotka sam na sam. Wino otwierao temu niezbyt subtelnemu czowiekowi arsena pospolitych podstpw. Jego dawniejsza draliwo znika: nalega, bym si do jego rozrywek przycza; zgiek, miechy, najbardziej paskie arty modych chopcw byy zawsze przyjmowane dobrze, jako sposoby pokazania mi, e nie jest to czas na sprawy powane; czyha na moment, w ktrym jeszcze jeden speniony kielich odebraby mi trzewo. Wszystko wirowao wok mnie w tej sali, gdzie gowy ubrw, trofea zdobyte na barbarzycach, jak gdyby miay mi si w nos. Oprniano dzban po dzbanie; tu i wdzie tryskaa pijacka piewka albo zuchway i uroczy miech jakiego pazika; cesarz, opierajc o st rk coraz bardziej drc, jakby nieobecny w

swym upojeniu, w poowie by moe udanym, bdzcy, z dala od wszystkiego, po drogach Azji, pogra si uroczycie w swoich snach, Na nieszczcie te sny byy pikne. Byy to te same sny, ktre niegdy i we mnie obudziy marzenia, e wszystko porzuc i pjd za Kaukaz, pnocnymi drogami, ku Azji. Tej fascynacji, ktrej postarzay cesarz poddawa si jak lunatyk, dozna przed nim Aleksander; urzeczywistni prawie e te same marzenia i umar przez nie, majc lat trzydzieci. Za najwikszym niebezpieczestwem tych ogromnych planw bya wanie ich mdro: jak zawsze, rozliczne praktyczne racje usprawiedliwiay niedorzeczno, nakaniay do niemoliwego. Problem Wschodu zajmowa nas od wiekw; wydawao si czym naturalnym skoczenie z nim raz na zawsze. Nasza wymiana rodkw ywnoci z Indiami i tajemnicz Krain Jedwabiu bya cakowicie uzaleniona od ydowskich kupcw i arabskich eksporterw, ktrym wolno byo korzysta z partyjskich portw i drg. Skoro raz si unicestwi wielkie i pynne imperium jazdy Arsacydw, bdziemy dotyka bezporednio tych bogatych kracw wiata; Azja, nareszcie zjednoczona, bdzie tylko jeszcze jedn prowincj dla Rzymu. Port w Aleksandrii - w Egipcie - by naszymi jedynymi wrotami na Indie, niezalenymi od partyjskiego widzimisi; tam take wci mielimy kopoty z pretensjami i buntami ydowskich gmin. Sukces wyprawy Trajana pozwoliby nam nie oglda si wicej na to niezbyt bezpieczne miasto. Ale wszystkie te rozliczne racje mnie nie przekonyway nigdy. Bardziej bybym kontent z rozumnych traktatw handlowych i ju widziaem moliwo umniejszenia znaczenia Aleksandrii przez zaoenie drugiej metropolii greckiej w pobliu Morza Czerwonego, co uczyniem pniej zakadajc Antinoupolis. Zaczynaem poznawa skomplikowany wiat Azji. Proste plany cakowitego zniszczenia, ktre si powiody w Dacji, nie mogy mie zastosowania w tej krainie penej bardziej rnorakiego, mocniej zakorzenionego ycia, od ktrej przecie zaleao bogactwo wiata. Za Eufratem zaczyna si dla nas kraj ryzyka i miray, piaski, w ktrych si grznie, drogi, ktre kocz si lepo. Najmniejsza poraka zachwiaaby presti, co pocignoby za sob wszelkie katastrofy; szo nie tylko o to, eby zwyciy, ale o to, eby zwycia zawsze, i nasze siy wyczerpywayby si w tym przedsiwziciu. Ju raz porwalimy si na nie: mylaem ze zgroz o gowie Krassusa, przerzucanej z rk do rk jak pika podczas przedstawienia Bachantek Eurypidesa, ktre barbarzyski krl, majcy polor helleski, kaza gra w wieczr zwycistwa nad nami. Trajan myla o pomszczeniu tej dawnej klski; ja mylaem gwnie o niedopuszczeniu, by si jeszcze raz powtrzya. Przewidywaem dosy trafnie przyszo, co jest ostatecznie moliwe, kiedy si zna duo elementw teraniejszoci: kilka niepotrzebnych zwycistw wcignie za daleko nasze armie, nierozwanie zabrane z innych granic; umierajcy

cesarz okryje si saw, a my, ktrzy mamy y, bdziemy obarczeni rozwizywaniem wszystkich problemw i zapobieganiem wszystkim niedolom. Cezar mia suszno, gdy wola pierwsze miejsce w maej miecinie od drugiego w Rzymie. Nie z ambicji ani dla czczej sawy, ale dlatego e czowiek bdcy drugim ma wybr jedynie midzy niebezpieczestwami posuszestwa, buntu i, jeszcze powaniejszymi, kompromisu. Nie byem nawet drugim w Rzymie. Majc lada chwila ruszy na niebezpieczn wypraw, cesarz jeszcze nie wyznaczy swego spadkobiercy: kady krok naprzd dawa szans wodzom ze sztabu. Ten czowiek, niemale naiwny, wyda mi si teraz bardziej skomplikowany ni ja. Jedno mi dodawao otuchy: jego szorstko; burkliwy cesarz traktowa mnie jak syna. Chwilami spodziewaem si, e jak tylko bdzie mona si bez moich usug obej, wyruguje mnie Palma albo zamorduje Quietus. Byem bez wadzy: nie udao mi si nawet uzyska posuchania dla wpywowych czonkw sanhedrynu Antiochii, ktrzy bali si nie mniej ni my zamachw ydowskich podegaczy i ktrzy by powiadomili Trajana o konszachtach swoich wspwyznawcw. Mj przyjaciel, Latinius Alexander, ktry pochodzi z jednego ze starych rodw krlewskich z Azji Mniejszej i ktrego imi i fortuna miay swoj wielk wag, te nie zosta wysuchany. Pliniusz, wysany do Bitynii przed czterema laty, umar tam nie zdywszy poinformowa cesarza o prawdziwym stanie umysw i finansw, jeliby przypuci, e jego niepoprawny optymizm pozwoliby mu go pozna. Tajne raporty lickiego kupca Opramoasa, ktry dobrze zna sprawy azjatyckie, byy wykpiwane przez Palm. Wyzwolecy korzystali z dni choroby, jakie przychodziy po wieczornych pijatykach, by mnie odsuwa od cesarskiej komnaty: ordynans cesarza, niejaki Phoedimus, sam nawet uczciwy, ale tpy i podjudzony przeciwko mnie, dwukrotnie mnie odprawi od drzwi. Natomiast byy konsul Celsus, mj wrg, zamkn si pewnego wieczora z Trajanem na tajn narad, ktra trwaa kilka godzin i po ktrej uznaem si za zgubionego. Szukaem sobie sprzymierzecw, gdzie mogem; przekupywaem zotem dawnych niewolnikw, ktrych chtnie zesabym na galery; gaskaem okropne fryzowane gowy. Diament Nerwy ju nie dawa adnych ogni. Wanie wtedy zjawi si najrozumniejszy z moich dobrych duchw: Plotyna. Znaem cesarzow ju od lat dwudziestu bez maa. Bylimy z tego samego rodowiska; bylimy w tym samym mniej wicej wieku. Widziaem, jak spokojnie wiedzie ywot niemal tak samo jak mj skrpowany i bardziej jeszcze bez przyszoci. Podtrzymywaa mnie, jakby sama nie dostrzegajc, e tak czyni, w trudnych chwilach. Ale dopiero podczas zych dni w Antiochii jej obecno staa mi si nieodzowna, jak pniej jej szacunek, a miaem go a do jej mierci. Przyzwyczaiem si do tej postaci w biaych szatach, tak prostych, jak tylko mog by szaty

kobiece, do jej milczenia, do miarkowanych sw bdcych zawsze tylko odpowiedziami, i to moliwie najbardziej rzeczowymi. Jej wygld nie razi niczym w tym paacu, starszym ni przepychy Rzymu: ta crka parweniuszw bya bardzo godna Seleucydw. Zgadzalimy si niemal we wszystkim. Obydwoje mielimy pasj ozdabiania, a potem obnaania swojej duszy, dowiadczania swego umysu wszystkimi probierczymi kamieniami. Skaniaa si ku filozofii epikurejskiej, tego wskiego, ale czystego oa, na ktrym i ja niekiedy kadem moj myl. Tajemnica bogw, nkajca mnie, jej nie niepokoia; nie miaa te mego namitnego upodobania do cia. Bya czysta przez wstrt do atwizny, szlachetna bardziej z postanowienia ni z natury, rozumnie nieufna, ale gotowa wszystko przyj od przyjaciela, nawet jego nieuniknione omyki. Przyja bya wyborem, w ktry angaowaa si caa; oddawaa si jej bez reszty, co ja czyniem tylko w mioci. Znaa mnie lepiej ni ktokolwiek; jej daem zobaczy to, co starannie ukrywaem przed wszystkimi: moje sekretne nikczemnoci. Chciabym wierzy, e ona z kolei niemal niczego przede mn nie przemilczaa. Zayo cia, jakiej nigdy midzy nami nie byo, zostaa skompensowana przez t blisko dwu umysw cile zczonych ze sob. Nasze porozumienie obywao si bez wyzna, wyjanie i niedomwie: wystarczay same fakty. Widziaa je lepiej ni ja. Pod cikimi warkoczami, jakich wymagaa moda, to gadkie czoo byo czoem sdziego. W jej pamici zachowywa si dokadny odcisk najdrobniejszej rzeczy; jej nigdy si nie zdarzao, jak mnie, waha si za dugo albo decydowa si za szybko. Jednym spojrzeniem umiaa wyledzi moich najbardziej ukrytych wrogw; moich stronnikw oceniaa z rozumn trzewoci. W rzeczywistoci bylimy wsplnikami, ale najwprawniejszemu uchu trudno by byo uchwyci oznaki tajemnego porozumienia midzy nami. Nigdy nie popenia wobec mnie prostackiego bdu, by si na cesarza skary, ani te bdu subtelniejszego, by go usprawiedliwia albo chwali. Take i moja lojalno nigdy nie bya zakwestionowana. Attianus, ktry wanie przyby z Rzymu, razem z nami bra udzia w tych spotkaniach trwajcych przez ca noc czasami, ale chyba nic nie mczyo tej kobiety niezomnej i kruchej. Udao jej si doprowadzi do nominacji na prywatnego doradc mego dawnego opiekuna, co odsuno troch na bok mego wroga Celsusa. Podejrzliwo Trajana albo niemoliwo znalezienia kogo, kto by zaj moje miejsce na tyach, miaa mnie zatrzyma w Antiochii: liczyem, e dziki nim dwojgu bd wiedzia wszystko, czego si z biuletynw nie dowiem. W wypadku klski umieliby zebra przy mnie wiern cz armii. Moi przeciwnicy bd si musieli liczy z obecnoci tego chorego na podagr starca, ktry jecha po to, eby mi suy, i tej kobiety, ktra umiaa zdoby si na dugotrwa wytrzymao onierza.

Patrzyem, jak oddalaj si, cesarz konno, stanowczy, cudownie spokojny, cierpliwa gromadka kobiet w lektykach, gwardia pretoriaska razem z numidyjskimi zwiadowcami niebezpiecznego Lucjusza Quietusa. Armia, ktra zimowaa na brzegach Eufratu, ruszya zaraz po przybyciu wodza: kampania partyjska zacza si na dobre. Pierwsze nowiny byy wspaniae. Babilon zdobyto, Tygrys przekroczony, Ktesifon pad. Wszystko, jak zawsze, ustpowao przed zadziwiajcym mistrzostwem tego czowieka. Wadca Charakeny zoy mu hod, otwierajc tym sposobem dla rzymskiej flotylli cay bieg Tygrysu: cesarz popyn do portu Charaks, w gbi Zatoki Perskiej. Dotar do bajecznych brzegw. Moje niepokoje trway, ale je ukrywaem niczym zbrodnie: bdem jest mie suszno za wczenie. Gorzej, zwtpiem w siebie: byem winny tej niskiej niewiary, ktra nam nie pozwala dostrzec wielkoci czowieka znanego za dobrze. Zapomniaem, e niektrzy ludzie przesuwaj graniczne kamienie losu, zmieniaj histori. Bluniem przeciwko Geniuszowi cesarza. Gryzem si na moim stanowisku. Jeeli przypadkiem niemoliwe dokona si, czy podobna, by mnie przy tym nie byo? A e zawsze wszystko jest atwiejsze ni rozsdek, nachodzio mnie pragnienie, by znw wdzia zbroj z sarmackich wojen, by dziki wpywom Plotyy mc wrci do wojska. Zazdrociem najlichszemu z naszych onierzy pyu azjatyckich drg, starcia z pancernymi oddziaami Persji. Senat przyzna tym razem cesarzowi prawo do odbycia ju nie triumfu, ale caej serii triumfw, ktre by trway, pki jego ycia. Ja te zrobiem, co naleao: zarzdziem igrzyska; miaem zoy ofiar na szczycie gry Cassius. Nagle poar, ktry tli si w tej wschodniej ziemi, wybuch wszdzie rwnoczenie. ydowscy kupcy odmwili pacenia podatkw w Seleucji. Cyrena natychmiast zbuntowaa si i ludno wschodnia wyrna tam ludno greck; drogi, ktrymi dowoono naszym wojskom zboe z Egiptu, zostay przecite przez bandy zelotw z Jerozolimy; na Cyprze rezydenci grecki i rzymski zostali pojmani przez motoch ydowski, ktry ich zmusi, by si zabili nawzajem w gladiatorskiej walce. Udao mi si utrzyma ad w Syrii, ale dostrzegaem pomienie w oczach ebrakw siedzcych na progach synagog, niem drwin na grubych wargach poganiaczy wielbdw, nienawi, na jak, wszystko zwaywszy, nie zasuylimy sobie. ydzi i Arabowie od pocztku wystpowali zgodnie przeciwko wojnie, ktra grozia ruin ich handlu; ale Izrael skorzysta z tego, eby si rzuci na wiat, z ktrego wyczya go jego zacieko, jego dziwne obrzdy i nieustpliwo jego Boga. Cesarz, wrciwszy popiesznie do Babilonu, wysa Quietusa, eby ukara zbuntowane miasta: Cyrena, Edessa, Seleucja, wielkie metropolie greckie na Wschodzie, zostay wydane na pastw pomieniom, za kar za zdrady obmylane podczas postojw karawan i uknute przez Judejczykw. Pniej, ogldajc te miasta, ktre trzeba byo odbudowa, chodziem pod ruinami kolumnad, midzy

rzdami strzaskanych posgw. Krl Osroes, ktry te bunty podsyca zotem, natychmiast przeszed do natarcia; Abgar powsta i wrci na popioy Edessy; nasi sprzymierzecy armescy, o ktrych Trajan sdzi, e moe na nich liczy, popieszyli z pomoc satrapom. Cesarz znalaz si nagle w centrum olbrzymiego pola bitwy, gdzie trzeba byo broni si ze wszystkich stron. Zmarnowa zim na obleganiu Hatry, orlego gniazda, nie do zdobycia niemal, pooonego w szczerej pustyni, ktre kosztowao nasz armi tysice polegych. Jego upr przybiera coraz bardziej ksztat osobistej odwagi: ten chory czowiek nie chcia ustpi. Wiedziaem od Plotyny, e Trajan mimo ostrzeenia, jakim by krtki atak paraliu, uparcie nie wyznacza swego spadkobiercy. Jeli ten naladowca Aleksandra te z kolei umrze z gorczki albo nieumiarkowania w jakim niezdrowym zaktku Azji, wojn z wrogiem zewntrznym skomplikuje wojna domowa; miertelna walka wybuchnie midzy stronnikami moimi i Celsusa czy Palmy. Nagle wiadomoci urway si niemal zupenie; wta linia komunikacyjna midzy cesarzem i mn bya utrzymywana ju tylko przez numidyjskie watahy mego najgorszego wroga. To w tym czasie po raz pierwszy poleciem memu lekarzowi, by mi naznaczy na piersi czerwonym atramentem miejsce serca: gdyby si zdarzyo najgorsze, nie chciaem dosta si ywcem w rce Lucjusza Quietusa. Trudne zadanie uspokajania wysp i pogranicznych prowincji doczyo si do innych prac na mym urzdzie, ale wyczerpujca praca w dzie bya niczym w porwnaniu do dugich, bezsennych nocy. Wszystkie problemy cesarstwa rwnoczenie na mnie spady, ale mj wasny wicej way. Chciaem wadzy. Chciaem jej, eby przeprowadzi moje plany, sprbowa rodkw zaradczych, przywrci pokj. Chciaem jej przede wszystkim po to, eby si sta sob przed mierci. Koczyem czterdzieci lat. Gdybym w tej epoce upad, pozostaoby po mnie tylko imi w szeregu wysokich urzdnikw i grecka inskrypcja na cze archonta Aten. Od tamtej pory, ilekro widz, jak odchodzi czowiek, ktry doszed do rodka swego ycia i ktrego powodzenia i klski, w mniemaniu ogu, dadz si dokadnie wymierzy, wspominam, e w tym wieku istniaem tylko dla siebie i dla kilku przyjaci, a i oni musieli nieraz wtpi we mnie, jak ja w siebie wtpiem. Zrozumiaem, e niewielu ludzi osiga peni swej osobowoci przed mierci: z wiksz litoci osdzaem ich przerwane prace. Ten obdny strach przed nie spenionym yciem unieruchamia moj myl w jednym punkcie, ciga w jedno miejsce jak wrzd. Moje podanie wadzy byo jak podanie mioci, ktre nie daje kochankowi je, spa, myle, a nawet kocha, pki pewne obrzdy nie zostan dopenione. Najpilniejsze zadania wydaway si czcze, skoro nie wolno mi byo podejmowa

samodzielnie decyzji dotyczcych przyszoci; potrzebna mi bya pewno, e bd panowa, by odzyska zamiowanie do uytecznoci. Ten antiochijski paac, w ktrym w kilka lat pniej miaem przey szalone szczcia, by dla mnie tylko wizieniem, i to moe wizieniem skazanego na mier. Saem potajemnie gocw do witych miejsc wyroczni, do Jowisza Ammona, do Kastalii, do Zeusa Dolichenosa. Sprowadzaem magw; sprowadziem nawet z antiochijskiego wizienia zbrodniarza skazanego na ukrzyowanie, ktremu czarownik podern gardo w mojej obecnoci, bo miaem nadziej, e dusza wahajca si przez chwil midzy yciem i mierci odkryje mi przyszo. Nieszczsny otr zyska na tym unikajc duszego konania, ale zadane pytania pozostay bez odpowiedzi. Nocami snuem si od okna do okna, od balkonu do balkonu po salach tego paacu, ktrego mury byy jeszcze popkane po trzsieniu ziemi, pisaem astrologiczne obliczenia na pytach posadzek, wryem z migoccych gwiazd. Ale to na ziemi trzeba byo szuka znakw przyszoci. Wreszcie cesarz zaprzesta oblegania Hatry i postanowi cofn si za Eufrat, ktrego nigdy nie naleao przekracza. Upay, ju wielkie, i dokuczliwi partyjscy ucznicy sprawili, e ten gorzki odwrt sta si jeszcze rozpaczliwszy. Pewnego upalnego majowego wieczoru wyjechaem za bramy miasta, by spotka na brzegu Orontesu garstk ludzi dowiadczonych przez gorczki, trwog i zmczenie: chorego cesarza, Attianusa i kobiety. Trajan upar si, by jecha konno a do progu paacu; ledwie e si trzyma o wasnych siach; ten tak peen ycia czowiek wydawa si bardziej ni inni zmieniony przez zbliajc si mier. Kriton i Matidia pomogli mu wej na schody, pooyli, usiedli przy jego wezgowiu. Attianus i Plotyna opowiedzieli mi o tych zdarzeniach z wyprawy, ktre nie mogy si zmieci w ich krtkich listach. Jedna z ich opowieci tak mnie wzruszya, e pozostaa na zawsze wrd moich osobistych wspomnie, moich wasnych symbolw. Tu po przybyciu do Charaksu zmczony cesarz siad na piaszczystym wybrzeu, na wprost cikich wd Zatoki Perskiej. Bya to jeszcze epoka, w ktrej nie wtpi w zwycisto, ale - po raz pierwszy - ogrom wiata przytoczy go, i poczucie wasnego wieku, i poczucie granic, ktre nas wszystkich zamykaj. Due zy stoczyy si po zbrudonej twarzy tego czowieka, ktrego uwaano za niezdolnego do paczu. Wdz, ktry ponis rzymskie ory na jeszcze nie odkryte brzegi, zrozumia, e nigdy nie popynie po tym tak wymarzonym morzu: Indie, Baktria, cay ten nieznany Wschd, ktrym si na odlego upaja, pozostanie dla nazwami i snami. Ju nazajutrz ze nowiny zmusiy go do odjazdu. Ilekro mnie z kolei los powiada: nie", wspominaem te zy przelane ktrego wieczoru na dalekim brzegu przez starego czowieka, ktry moe po raz pierwszy patrzy swemu yciu w twarz.

Poszedem do cesarza nazajutrz rano. Miaem dla uczucia synowskie, braterskie. Ten czowiek, ktry si zawsze szczyci, e yje i myli w kadej potrzebie, jak kady onierz jego armii, umiera w zupenej samotnoci: lec na ou dalej ukada wielkie plany, ktrymi ju nikt si nie interesowa. Jak zawsze, jego mowa zwiza i szorstka szpecia jego myl; z trudem dobierajc sw mwi mi o triumfie, jaki mu gotowano w Rzymie. Zapiera si klski, jak si zapiera mierci. W dwa dni pniej mia drugi atak. Znw si zaczem trwonie naradza z Attianusem, z Plotyn. Przezorno cesarzowej wyniosa niedawno mego przyjaciela na wszechwadne stanowisko prefekta pretorianw, oddajc tym sposobem pod nasze rozkazy gwardi cesarsk. Matidia, ktra nie opuszczaa komnaty chorego, bya na szczcie zupenie dla nas zjednana; ta prosta i czua kobieta bya zreszt w rkach Plotyny niby wosk. Ale adne z nas nie miao przypomnie cesarzowi, e sprawa sukcesji jeszcze nie zostaa rozstrzygnita. Moe, jak Aleksander, postanowi nie naznacza spadkobiercy; moe mia wobec stronnictwa Quietusa zobowizania, o ktrych on jeden wiedzia. A zapewne, po prostu nie chcia sobie uwiadomi, e umiera: widuje si nieraz w rodzinach starcw, co uparcie umieraj bez testamentu. Idzie im nie tyle o zachowanie a do koca swego skarbu czy wadzy, ktrych ju nie potrafi mocno utrzyma w zdrtwiaych palcach, ile o to, by si nie znale za wczenie w pomiertnym stanie czowieka, ktry ju nie moe powzi adnej decyzji, zrobi adnej niespodzianki, niczym grozi ani niczego obiecywa ywym. aowaem go: bylimy zbyt rni, by mg znale we mnie posusznego kontynuatora, predestynowanego do tych samych metod i tych samych bdw, jakiego ludzie, ktrzy sprawowali wadz absolutn, przewanie szukaj rozpaczliwie ze swego oa mierci. Ale w swym otoczeniu nie widzia adnego ma stanu: byem jedynym, ktrego mg wybra nie uchybiajc swoim obowizkom najwyszego urzdnika i wielkiego wadcy: ten wdz, przyzwyczajony do szacowania sucych mu ludzi, by waciwie zmuszony zgodzi si na mnie. Bya to zreszt doskonaa racja, eby mnie znienawidzi. Powoli jego zdrowie poprawio si na tyle, e mg wsta. Mwio przedsiwziciu nowej wyprawy; sam w to nie wierzy. Jego lekarzowi Kritonowi, ktry si obawia dla niego upaw kanikuy, udao si wreszcie nakoni go do powrotu do Rzymu. Wieczorem, w przeddzie odjazdu, wezwa mnie na pokad statku, ktry go mia odwie do Italii, i mianowa na swoje miejsce wodzem naczelnym. Posun si a dotd. Ale najwaniejsze nie byo zrobione. Wbrew otrzymanym rozkazom rozpoczem natychmiast, ale w tajemnicy, rokowania pokojowe w Osroesem. Rzuciem na szal fakt, e zapewne nie bd ju musia z niczego zdawa rachunkw cesarzowi. W niespena dziesi dni pniej obudzono mnie wrd nocy, bo przyby goniec: natychmiast poznaem zaufanego Plotyny. Przywiz mi dwa pisrna.

Jedno, oficjalne, donosio mi, e Trajan, nie mogc znie morskiej podry, wysiad na ld w Selinuncie w Cylicji i ley tam, ciko chory, w domu kupca. Drugi list, sekretny, zawiadomi mnie o jego mierci; t mier Plotyna obiecywaa mi ukrywa moliwie najduej, dajc mi tym t przewag, e bd pierwszym, ktry wie. Bezzwocznie pojechaem do Selinuntu, przedsiwziwszy wszystkie potrzebne rodki, by zapewni sobie wierno garnizonw syryjskich. Ledwie ruszyem w drog, nowy goniec zawiadomi mnie oficjalnie o zgonie cesarza. Jego testament, w ktrym mnie uczyni spadkobierc, ju posano do Rzymu, w pewne rce. Wszystko, o czym si przez dziesi lat gorczkowo marzyo, mylao, dyskutowao, zawaro si w dwu wierszach listu napisanego po grecku, pewn rk, drobnym pismem kobiecym. Attianus, ktry mnie oczekiwa na wybrzeu w Selinuncie, by pierwszym, ktry mnie powita tytuem cesarza. I tu wanie, w okresie midzy wyldowaniem chorego i chwil jego mierci, znajduje si jedno z tych ogniw acucha wydarze, ktrych nigdy nie uda mi si odtworzy, a na ktrych przecie jest zbudowane moje przeznaczenie. Te kilka dni, spdzone przez Attianusa i kobiety w domu kupca, zadecydoway na zawsze o moim yciu, ale bdzie z tymi dniami ju po wiek wiekw tak samo, jak byo pniej z pewnym popoudniem na Nilu, o ktrym te nigdy nic nie bd wiedzia, wanie dlatego e tak bardzo chciabym wiedzie wszystko. Byle wczga uliczny w Rzymie ma swoje zdanie o tym epizodzie mojego ycia, ale ja jestem czowiekiem, ktry wie o nim najmniej. Moi wrogowie oskarali Plotyn, e skorzystaa z agonii cesarza, by zmusi umierajcego do napisania kilku sw, w ktrych mnie wadz przekaza. Jeszcze bardziej prostaccy potwarcy opisywali oe z kotarami, pegajce wiato lampy, lekarza Kritona dyktujcego ostatni wol Trajana gosem naladujcym gos zmarego. Powtarzano mi z naciskiem, e ordynans Phoedimus, ktry mnie nie cierpia i ktrego milczenia moi przyjaciele kupi by nie mogli, zmar w sam por na zoliw gorczk nazajutrz po zgonie swego pana. W tych domysach o intrydze i przemocy jest co, co trafia do wyobrani ludowej, a i do mojej take. Nie byoby mi przykro, jeliby kilkoro uczciwych ludzi okazao si zdolnymi do posunicia si dla mnie a do zbrodni, jeliby przyja a tak daleko zaprowadzia cesarzow. Wiedziaa, na jakie

niebezpieczestwa wystawia pastwo nie powzita decyzja; czcz j dostatecznie, by wierzy, e zgodziaby si popeni potrzebne oszustwo, jeliby j nakoni do tego rozum, zdrowy rozsdek, interes publiczny i przyja. Miaem pniej w rkach ten dokument, tak gwatownie podawany w wtpliwo przez moich wrogw: nie mog orzec, czy ostatnia wola podyktowana przez chorego bya autentyczna, czy nie. Oczywicie, wol przypuszcza, e Trajan sam, czynic przed mierci ofiar ze swych osobistych uprzedze, dobrowolnie

przekaza cesarstwo temu, ktrego uzna ze wszechmiar za najgodniejszego. Ale musz wyzna, e cel waniejszy by tu dla mnie ni rodki: jest istotne, eby czowiek, ktry do wadzy doszed, dowid nastpnie, e zasuguje na jej sprawowanie. Ciao zostao spalone na brzegu morza wkrtce po moim przybyciu, uroczysty za pogrzeb mia si odby pniej, w Rzymie. Niemal nikt nie by obecny przy tej bardzo skromnej ceremonii, ktra si odbya o wicie i stanowia po prostu ostatni z dugotrwaych domowych posug, oddawanych przez kobiety osobie Trajana. Matidia pakaa rzewnymi zami; wibrowanie powietrza dookoa stosu mcio rysy Potyny. Spokojna, wyniosa, troch wychudzona gorczk, bya jak zawsze przejrzysta i nieprzenikniona. Attianus i Kriton dopilnowali, by wszystko zostao naleycie spopielone przez ogie. Lekki dym rozwia si w bladym powietrzu bezcienistego poranka. Nikt z moich przyjaci nie wspomnia o wydarzeniach z tych kilku dni, jakie poprzedziy mier cesarza. Widocznie hasem ich byo milczenie; moim byo niezadawanie niebezpiecznych pyta. Tego jeszcze dnia cesarzowa wdowa i jej domownicy odpynli do Rzymu. Wracaem do Antiochii, a w drodze towarzyszyy mi aklamacje legionw. Zawadn mn niebyway spokj: ambicja i obawa wydaway si jak miniony zy sen. Cokolwiek by si stao, byem zdecydowany a do koca broni moich cesarskich widokw, ale akt adopcji wszystko uproci. Moje wasne ycie ju nie zaprztao mojej wiadomoci: mogem znowu myle o reszcie ludzi.

TELLUS STABILITA

Moje ycie wrcio do adu, ale nie cesarstwo. wiat, ktry w dziedzictwie otrzymaem, by podobny do czowieka w sile wieku, jeszcze krzepkiego, cho z widocznymi ju dla oczu lekarza nieznacznymi oznakami zuycia, ale czowieka, ktry przeszed wieo konwulsje cikiej choroby. Rokowania znw si wszczy, teraz ju jawnie; rozgaszaem wszdzie, e sam Trajan poleci mi je prowadzi przed mierci. Jedn kresk przekreliem niebezpieczne podboje: nie tylko Mezopotamii, gdzie nie moglibymy si utrzyma, ale i Armenii, zbyt cudacznej i zbyt dalekiej, ktr zachowaem tylko jako pastwo hodownicze. Kilka trudnoci, ktre przeduyyby na lata konferencj pokojow, gdyby jej przeciganie byo dla gwnych zainteresowanych korzystne, zostao usunite dziki zrcznoci kupca Opramoasa, majcego posuch u satrapw. Staraem si woy w rokowania zapa, jaki inni okazuj tylko na polu bitwy: forsowaem pokj. Mj partner pragn go zreszt co najmniej tyle samo co i ja: Partowie szczerze chcieli znw otworzy swoje drogi dla handlu midzy Indiami i nami. W niewiele miesicy po wielkim kryzysie z radoci ujrzaem, e brzegami Orontesu znw zaczynaj cign karawany: w oazach znw zaczynao by rojno od kupcw komentujcych nowiny w wietle ognisk, na ktrych gotowano straw, adujcych kadego ranka, razem z towarem, ktry wieli w nieznany kraj, pewien zapas myli, sw, zwyczajw bardzo naszych, ktre powoli bd opanowywa glob w sposb pewniejszy ni maszerujce legie. Obieg zota, krenie myli, tak niedostrzegalne jak krenie w yach yciodajnego powietrza, znw si zaczynay w wielkim ciele wiata; puls ziemi znw zaczyna bi. Z kolei gorczka buntu spadaa. Bya tak gwatowna w Egipcie, e musiano w popiechu zrobi zacig do chopskiej milicji czekajc na nasze wojska posikowe. Natychmiast zleciem memu towarzyszowi Marcjuszowi Turbonowi, by tam przywrci spokj, co zrobi z rozumn stanowczoci. Ale spokj na ulicach zadowala mnie tylko w poowie; chciaem, jeli si da, przywrci go w umysach, a raczej wprowadzi go tam po raz pierwszy. Tygodniowy pobyt w Peluzjum zosta w caoci uyty na bezstronne rozsdzanie sporw Grekw i ydw, wieczycie skconych ze sob. Nic nie zobaczyem z tego, co widzie chciabym: ani brzegw Nilu, ani muzeum w Aleksandrii, ani posgw w wityniach; z trudem zdoaem wyrwa jedn noc, by si zabawi w wesoym Kanobos. Sze nie koczcych si dni mino w gorcej kadzi sdu, chronionej od upau z zewntrz przez dugie zasony z drewnianych deszczuek, ktre klekotay na wietrze. W nocy olbrzymie komary bzykay wok lamp. Prbowaem wykaza Grekom, e nie zawsze byli najmdrzejsi, ydom, e zgoa nie byli najcnotliwsi. Satyryczne piewki, jakimi ci poledniejszego gatunku Hellenowie nkali swoich przeciwnikw, zgoa nie byy gupsze od groteskowych zorzecze ydowskich. Te rasy, mieszkajce drzwi w drzwi od wiekw, nigdy

nie miay ciekawoci, eby si pozna, ani przyzwoitoci, eby si na siebie zgodzi. Wyczerpani pieniacze, ktrzy pn noc ustpowali z placu, zastawali mnie o wicie w mojej awie, jeszcze zajtego grzebaniem w stosie mieci faszywych wiadectw; zasztyletowane trupy, ktre przedstawiano mi jako dowody rzeczowe, byway czsto trupami chorych, zmarych we wasnych kach, wykradzionymi balsamujcym. Ale kada godzina rozejmu bya zwycistwem, niepewnym jak one wszystkie; kady rozstrzygnity spr precedensem, rkojmi na przyszo. Mao mnie obchodzio, e uzyskana zgoda bya powierzchowna, narzucona z zewntrz, zapewne przemijajca: wiedziaem, e dobro, jak i zo, jest spraw nawyku, e przemijajce si przedua, e zewntrzne przescza si do wewntrz i e maska po duszym czasie staje si twarz. Skoro nienawi, gupota, obd maj skutki trwae, nie widziaem, czemu by i rozsdek, sprawiedliwo, yczliwo nie mogy mie trwaych skutkw. Nie bdzie adu na granicach, jeli nie namwi ydowskiego handlarza starzyzn i greckiego masarza, eby spokojnie yli obok siebie. Pokj by moim celem, ale zgoa nie bstwem; nie ufam ideaom: s nazbyt odlege od rzeczywistoci. Zamylaem doprowadzi do koca moj niezgod na podboje opuszczajc Dacj, i zrobibym to, gdybym mg, nie popeniajc szalestwa, cakowicie zerwa z polityk mego poprzednika, ale lepiej byo zuy moliwie najmdrzej te zdobycze, ktre zastaem obejmujc wadz, ju zarejestrowane przez histori. Godny podziwu Juliusz Bassus, pierwszy namiestnik tej nowo zorganizowanej prowincji, wanie by zgin, jak omal nie zginem i ja w owym roku spdzonym na granicach sarmackich, zabity przez nie przynoszce chway zadanie, jakim jest niestrudzone uspokajanie wieo podbitego kraju. Kazaem mu urzdzi w Rzymie uroczysty pogrzeb, jaki zwykle urzdzano tylko cesarzom; ten hod oddany dobremu sudze, zoonemu w ofierze sprawie nie dajcej sawy, by moim ostatnim i dyskretnym protestem przeciwko polityce podbojw: ju nie musiaem jej oskara gono, odkd mogem z ni zerwa. Natomiast zasza konieczno wysania karnej ekspedycji wojskowej do Mauretanii, gdzie agenci Lucjusza Quietusa podegali do zamieszek; ale jeszcze nie musiaem uda si tam osobicie. Tak samo miay si rzeczy w Brytanii, gdzie Kaledoczycy skorzystali z wycofania wojsk na wojn azjatyck, by zdziesitkowa zbyt skpe zaogi zostawione na granicach. Juliusz Sewerus zaj si tam tym, co najpilniejsze, czekajc, a uporzdkowanie spraw rzymskich pozwoli mi t dug podr przedsiwzi. Ja za miaem zamiar sam zakoczy wojn sarmack, tylko przerwan, i rzuci na ni tym razem wystarczajc ilo wojsk, by ukrci raz na zawsze barbarzyskie upiee. Bo tu, jak wszdzie, nie miaem zamiaru da si ujarzmi systemowi. Godziem si na wojn jako na rodek wiodcy do pokoju, jeli rokowania nie wystarczay, jak lekarz

decyduje si na rodek jtrzcy sprbowawszy bez skutku dziaania kojcych zi. Wszystko w sprawach ludzkich jest tak zoone, e moje pokojowe panowanie te bdzie miao swoje okresy wojenne, jak i w ywocie wielkiego wodza znajduj si, czy chce, czy nie chce, interludia pokoju. Przed udaniem si na pnoc dla ostatecznego zakoczenia konfliktu sarmackiego spotkaem si z Quietusem. Rzenik z Cyreny nadal by grony. Moim pierwszym posuniciem byo rozpuszczenie jego pukw nubijskich zwiadowcw; zostao mu miejsce w Senacie, urzd w regularnej armii i olbrzymia posiado na zachodnich piaskach, z ktrej mg sobie robi do woli odskoczni abo schronienie. Zaprosi mnie na owy do Myzji w szczerym lesie i przemylnie ukartowa wypadek, w ktrym, majc nieco mniej szczcia albo fizycznej zrcznoci, na pewno stracibym ycie. Korzystniej byo uda, e niczego nie podejrzewam, zwlec, zaczeka. Wkrtce potem, w Dolnej Mezji, kiedy kapitulacja sarmackich wadcw pozwolia mi ju pomyle o niedalekim powrocie do Italii, z szyfrowanych depesz mego dawnego opiekuna dowiedziaem si, e Quietus, spiesznie wrciwszy do Rzymu, spotka si tam z Palm. Nasi wrogowie umacniali swoje pozycje, szykowali wojska, jutro bdzie zawsze niepewne, dopki mie bdziemy przeciwko sobie tych dwu ludzi. Napisaem Attianusowi, eby dziaa szybko. Starzec uderzy jak piorun. Przekroczy moje rozkazy i uwolni mnie za jednym zamachem od wszystkich jawnych wrogw, jacy mi zostali. W tym samym dniu, w cigu ledwie kilku godzin, Celsus zosta zamordowany w Bajach, Palma w swojej willi w Tarracinie, Nigrinus w Fawencji, na progu swego wiejskiego domu. Quietus zgin w podry, po wyjciu z tajnej narady ze swymi wsplnikami, wsiadajc do pojazdu, ktry go mia odwie do miasta. Fala grozy zalaa Rzym. Serwianus, mj podstarzay szwagier, ktry si pozornie z moim wyniesieniem pogodzi, ale akomie czyha na moje przysze potknicia, musia odczu skurcz radoci, ktry zapewne w caym jego yciu by najywszym doznaniem rozkoszy. Wszystkie ponure plotki, jakie .kryy o mnie, stay si wiarygodne. Otrzymaem te wieci na pokadzie statku, ktry mnie wiz do Italii. Przeraziy mnie. Czowiek zawsze si cieszy, gdy zostaje uwolniony od przeciwnikw, ale mj opiekun objawi starcz obojtno na dalsze konsekwencje swego czynu; zapomnia, e bd musia y ze skutkami tych morderstw przez wicej ni dwadziecia lat. Wspomniaem prbskrypcje Oktawiana, ktre na zawsze zbryzgay krwi jego pami, pierwsze zbrodnie Nerona, po ktrych przyszy nastpne. Wspomniaem ostatnie lata Domicjana, tego czowieka przecitnego, nie gorszego ni inni, ktrego strach, jaki wzbudza i czu, pozbawi powoli ksztatu ludzkiego, ktry umar w paacu jak zwierz zaszczute w lesie. Moje ycie publiczne

ju mi si wymykao z rk: w pierwszych wierszach inskrypcji ju wyryy si gboko sowa, ktrych nie zmaz. Senat, to wielkie ciao, takie sabe, ale ktre si stawao potne, kiedy je zaczto przeladowa, nigdy nie zapomni, e czterech ludzi wyszych z jego grona zostao zamordowanych na mj rozkaz; trzech intrygantw i jedna okrutna bestia zamieni si w ten sposb w mczennikw. Natychmiast daem zna Attianusowi, eby przyby do mnie do Brundyzjum, gdzie mi za swoje postpki odpowie. Czeka na mnie w pobliu portu w izbie zajazdu wychodzcej na wschodni stron, w ktrej niegdy umar Wergiliusz. Kulejc wyszed na prg, eby mnie powita; cierpia na atak podagry. Ledwiemy zostali sami, zaczem robi mu gwatowne wymwki: panowanie, w moim zamiarze agodne, przykadne, zaczynao si czterema egzekucjami, z ktrych bya nieodzowna tylko jedna, i niebezpiecznie zlekcewaono nadanie im form legalnych. To naduycie siy byoby mi wymawiane tym bardziej, jelibym si stara w przyszoci by askawym, skrupulatnym albo sprawiedliwym; suyoby jako dowd, e moje rzekome cnoty s tylko seri masek, jako materia na ukucie mi banalnej legendy tyrana, ktra mi towarzyszy bdzie, by moe, a po kres dziejw. Wyznaem mj lk: nie czuem si ju bardziej wolny od okruciestwa ni od wszelkiej innej ludzkiej uomnoci: przejem si powszechnym mniemaniem, utrzymujcym, e zbrodnia przywouje zbrodni; przykadem zwierz, ktre raz pokosztowao krwi. Stary przyjaciel, ktrego lojalno wydawaa mi si taka pewna, ju si usamodzielni wykorzystujc sabo, jak w swym mniemaniu dostrzeg we mnie; pod pokrywk przysugi dla mnie zaatwi swoje osobiste porachunki z Nigrinusem i Palm. Narazi na szwank moje pokojowe dzieo; przyszykowa mi najczarniejszy z powrotw do Rzymu. Stary czowiek poprosi, ebym mu pozwoli usi, opar na stoku nog owinit w bandae. Kiedy zaczem mwi, poprawiem okrycie na tej chorej nodze. Sucha mnie nie przerywajc, z umiechem gramatyka suchajcego ucznia, ktry sobie jako tako radzi z trudn recytacj. Kiedy skoczyem, zapyta mnie wprost, jak zamierzam postpi z wrogami ustroju. Jeli trzeba, da si dowie, e ci czterej ludzie knuli moj mier; w kadym razie byo to zgodne z ich interesami. Kade przejcie od panowania do panowania wymaga gruntownych porzdkw: on si tego podj, ebym ja mia rce czyste. Jeliby opinia publiczna daa ofiary, nic nie byo prostsze ni usunicie go ze stanowiska prefekta pretorianw. Przewidzia ten rodek zaradczy; podsun mi go. A jeliby trzeba jeszcze wicej, eby udobrucha Senat, suszne bdzie, jeli si posun a do usunicia go albo wygnania.

Attianus by opiekunem, od ktrego si wyciga pienidze, doradc w trudnych dniach, wiernym agentem, ale wtedy po raz pierwszy wpatrywaem si uwanie w t twarz o starannie wygolonych policzkach, w te znieksztacone rce spokojnie zoone na gace hebanowej laski. Znaem do dobrze rne elementy jego egzystencji czowieka szczliwego: jego on, ktra mu bya droga i ktrej zdrowie wymagao opieki, zamne crki i ich dzieci, dla ktrych mia ambicje zarazem skromne i uparte, jakie i jego wasne niegdy byy; jego zamiowanie do wykwintnych potraw; jego jawne upodobanie do greckich kamei i modych tancerek. Mnie przed wszystkim dawa pierwszestwo: od trzydziestu lat jego pierwsz trosk bya opieka nade mn, potem suenie mnie. Mnie, ktry a dotd przekadaem ponad siebie tylko idee, projekty czy, co najwyej, przyszy obraz samego siebie, to zwyke przywizanie czowieka do czowieka wydawao si cudowne, niezbadane. Nikt tego. nie by godny i wci nie mogem sobie tego wytumaczy. Usuchaem jego rady: straci swj urzd. Jego lekki umiech dowid mi, e si spodziewa, i go zrozumiem dosownie. Dobrze wiedzia, e adna niewczesna troskliwo o starego przyjaciela nigdy mi nie przeszkodzi w zajciu stanowiska najrozumniejszego; ten subtelny polityk nie chciaby, ebym by inny. Nie naley wyolbrzymia rozmiarw jego nieaski: po kilku miesicach odsunicia udao mi si wprowadzi go do Senatu. By to najwikszy zaszczyt, jaki sprokurowa mogem czowiekowi ze stanu ekwitw. Mia atw staro bogatego rzymskiego rycerza i wpywy wynikajce z doskonaej znajomoci rodw i interesw; czsto bywaem jego gociem w willi w Grach Albaskich. A jednak, niczym Aleksander w przededniu bitwy, zoyem ofiar Strachowi przed moim wejciem do Rzymu: zdarza mi si wlicza Attiantisa do moich ofiar ludzkich.

Attianus przewidywa susznie: dziewicze zoto szacunku byoby zbyt mikkie bez pewnej domieszki strachu. Z zabjstwem czterech byych konsulw stao si tak, jak z histori o zmylonym testamencie: umysy uczciwe, cnotliwe serca nie uwierzyy, bym by w to zamieszany; cynicy przypuszczali najgorsze, ale mnie tym bardziej podziwiali. Rzym uspokoi si, skoro si dowiedziano, e na tym kocz si moje porachunki; rado, z jak kady odetchn czujc si bezpiecznym, kazaa szybko zapomnie o zabitych. Zachwycano si moj agodnoci, bo j uwaano za rozmyln, dobrowoln, bo mniemano, e kadego ranka wybieram midzy ni i gwatem, ktry by dla mnie trudniejszy nie by: chwalono moj prostot, bo j uwaano za wyrachowanie. Trajan mia niemal wszystkie cnoty skromne; moje bardziej zdumieway; jeszcze troch i dopatrzono by si w nich wyrafinowania wystpku. Byem tym samym czowiekiem co i niegdy, ale to, co niegdy lekcewaono, teraz uchodzio za wzniose: doskonaa grzeczno, w ktrej pospolite umysy widziay form saboci, by moe tchrzostwa, teraz wydawaa si gadk i polerowan pochw siy. Wynoszono pod niebiosa moj cierpliwo dla petentw, moje czste odwiedziny u chorych w wojskowych szpitalach, moj przyjazn zayo z weteranami, ktrzy wrcili w domowe pielesze. Wszystko to nie rnio si od sposobu, w jaki przez cae ycie traktowaem moj sub i kolonw w moich majtkach. Kady z nas ma wicej cnt, ni si mniema, ale tylko powodzenie uwidocznia je, moe dlatego e ludzie spodziewaj si wtedy, i przestaniemy je uprawia. Istoty ludzkie przyznaj si do wasnych najwikszych saboci, kiedy uwiadamiaj sobie, e pan wiata nie jest gupio gnuny, zarozumiay albo okrutny. Odmwiem przyjcia jakichkolwiek tytuw. W pierwszym miesicu mego panowania Senat przyozdobi mnie, bez mojej wiedzy, dugim cigiem zaszczytnych nazwa, ktre, niby szal z frdzlami, drapuje si na szyjach niektrych cesarzy. Dacki, Partyjski, Germaski: Trajan lubi te pikne dwiki muzyki wojskowej, podobne do cymbaw i bbnw partyjskich pukw; budziy w nim echa, odpowiedzi; mnie tylko draniy albo oguszay. Kazaem to wszystko odstawi; odrzuciem te, tymczasem, pikny tytu Ojca Ojczyzny, ktry August przyj dopiero pod koniec i ktrego jeszcze nie byem, moim zdaniem, godny. Tak samo rzecz si miaa z triumfem; byoby mieszne przysta na triumf za wojn, w ktrej moj jedyn zasug byo zakoczenie jej. Ci, ktrzy si dopatrywali skromnoci w tych odmowach, mylili si tyle samo co i ci, ktrzy mi zarzucali pych. Moje wyrachowanie miao na wzgldzie nie tyle zrobienie wraenia na innych, ile korzyci dla mnie samego. Chciaem, eby mj presti by wasny, zronity ze mn, bezporednio wymierzalny w terminach: lotno umysu", sia" albo dokonane czyny". Tytuy, jeli przyjd, przyjd pniej, inne tytuy, wiadectwa zwycistw bardziej sekretnych, do jakich

jeszcze nie miaem roci sobie prawa. Chwilowo miaem dostatecznie duo zajcia z tym, by zosta albo by moliwie najbardziej Hadrianem. Pomawiaj mnie, e niezbyt lubi Rzym. A przecie by pikny podczas tych dwch lat, kiedy pastwo i ja wyprbowywalimy siebie, miasto wskich ulic, ludnych placw, cegie koloru starczego ciaa. Rzym, znw ujrzany po Wschodzie i Grecji, przy-odziewa si w pewn niezwyko, jakiej nie dostrzegaj Rzymianie urodzeni i stale mieszkajcy w Miecie. Znw przywykaem do zim, wilgotnych i pokrytych sadz, do afrykaskich lat agodzonych chodem wodospadw Tiburu i jezior w Grach Albaskich, do tego ludu prawie wiejskiego, ale w ktry ambicja, przynta zarobku, przypadki podbojw i niewoli wsczaj powoli wszystkie rasy wiata, tatuowanego, czarnego, wochatego Germanina, szczupego Greka i tustego przybysza ze Wschodu. Pozbywaem si niektrych przewraliwie: bywaem w publicznych aniach w porze, kiedy byy dla wszystkich otwarte; nauczyem si znosi igrzyska, w ktrych dotd widziaem tylko okrutne marnotrawstwo. Moje zdanie nie zmienio si: nie cierpiaem tych rzezi, w ktrych zwierz nie ma adnej szansy; dostrzegaem jednak powoli ich warto obrzdow, uczucie tragicznego oczyszczenia, jakie daway prostemu tumowi; chciaem, by wietno ludowych zabaw dorwnywaa tej, jak miay za Trajana, dbajc przy tym, by podnie ich poziom artystyczny i ad. Zmuszaem si do znajdowania pikna w umiejtnej szermierce gladiatorw, pod tym wszake warunkiem, by nikt nie by do wykonywania tego fachu zmuszany wbrew swej woli. Uczyem si, z wyyn trybuny w cyrku, parlamentowa z tumem za porednictwem heroldw i nakazywa mu milczenie z szacunkiem, jaki mi oddawa stokrotnie, przyznawa mu tylko to, czego mia suszne prawo spodziewa si, nie odmawia niczego bez uzasadnienia mojej odmowy. Nie zabieraem, jak ty, ksiek do cesarskiej loy: obraa si ludzi okazujc pogard dla ich rozrywek. Jeli widowisko przyprawiao mnie o mdoci, wysiek wytrwania by dla mnie wiczeniem wartym wicej ni lektura Epikteta. Moralno jest to konwencja prywatna; przyzwoito to sprawa publiczna; kada zbyt bijca w oczy swoboda zawsze robia na mnie wraenie kiepskiego w gatunku popisu. Zakazaem wsplnych kpieli, powodu do nieustajcych awantur; kazaem stopi i zwrci do kas pastwowych olbrzymi zastaw stoow, zamwion przez obartucha Witeliusza. Nasi pierwsi cesarze zyskali sobie paskudn opini owcw spadkw: z reguy nie przyjmowaem ani dla pastwa, ani dla siebie adnego legatu, do ktrego roci by sobie mogli prawa bezporedni spadkobiercy. Staraem si zmniejszy zawrotn liczb niewolnikw cesarskiego domu, a zwaszcza ukrci ich zuchwalstwo; czuli si rwni najlepszym obywatelom, i

niekiedy ich terroryzowali: pewnego dnia jeden z moich ludzi odezwa si impertynencko do senatora; kazaem spoliczkowa tego czowieka. Przez wstrt do nieadu kazaem chosta na rodku cyrku pozaduanych po uszy marnotrawcw. eby byo wiadomo, co si komu naley, nalegaem, by w miecie noszono publicznie togi albo tuniki z szerokim szlakiem, ubrania niewygodne, jak wszystko, co zaszczytnie wyrnia, do noszenia ktrych ja sam zmuszaem si tylko w Rzymie. Wstawaem na przywitanie przyjaci; staem podczas audiencji, eby zaznaczy, i nie lubi bezceremonialnoci postawy siedzcej albo lecej. Kazaem zmniejszy wrcz bezczeln liczb zaprzganych do pojazdw koni tarasujcych nasze ulice, zbytek, ktry niweczy sam siebie, bo nawet czowiek pieszy wyprzedzi sto pojazdw zbitych razem wzdu zakrtw Via Sacra. Bywajc w odwiedzinach, kazaem si wnosi w lektyce a do wntrza prywatnych domw, oszczdzajc w ten sposb moim gospodarzom przykroci czekania na mnie albo odprowadzania mnie w socu albo w porwistym rzymskim wietrze. Odnalazem moich bliskich: zawsze byem przywizany do mojej siostry Pauliny, a i sam Serwanius wydawa mi si mniej ni niegdy wstrtny. Moja teciowa, Matidia, przywioza ze Wschodu pierwsze symptomy miertelnej choroby: staraem si oderwa jej uwag od cierpienia przy pomocy skromnych uczt, niewinnie oszoamia odrobin wina t matron jak dziewcz skromn. Nieobecno mojej ony, ktra wyjechaa na wie w przystpie zego humoru, nie uszczuplaa w niczym tych rozkoszy ycia rodzinnego. Ze wszystkich istot na ziemi bya ona zapewne t, ktrej yczliwo najmniej udao mi si pozyska: trzeba przyzna zreszt, e staraem si o to niezbyt usilnie. Bywaem w nieduym domu, gdzie cesarzowa wdowa oddawaa si powanym rozkoszom medytacji i czytania. Odnalazem pikne milczenie Plotyny. agodnie odsuwaa si w cie; ten ogrd, te jasne komnaty staway si co dzie bardziej mieszkaniem Muzy, wityni cesarzowej, ju boskiej. Jej przyja wszake wci bya wymagajca, ale miewaa na og tylko wymagania rozumne. Znw zobaczyem przyjaci; zaznaem wybornej radoci, jak jest nawizanie kontaktu po dugiej przerwie, ponowna wzajemna ocena. Mj dawny towarzysz zabaw i literackich prac, Victor Voconius, umar; podjem si uoenia dla pogrzebowej mowy; umiechano si, kiedy wrd cnt zmarego wymieniem czysto, czemu przeczyy jego wasne wiersze i obecno na pogrzebie Thestylosa o puklach barwy miodu, ktrego Victor nazywa swoj pikn udrk. Moja obuda bya mniej prostacka, niby mona sdzi: kada rozkosz zaywana w sposb adny wydawaa mi si czysta. Zagospodarowaem Rzym jak dom, z ktrego jego pan chce mc wyjeda nie naraajc go na przykre odczuwanie tej

nieobecnoci: nowi wsppracownicy zostali wyprbowani; skaptowani przeciwnicy bywali na wieczerzach na Palatynie razem z przyjacimi z trudnych czasw. Neratius Priscus przy moim stole szkicowa swoje prawodawcze plany; architekt Apollodor objania nam swoje rysunki; Cejoniusz Kommodus, przebogaty patrycjusz, pochodzcy ze starego rodu etruskiego krwi bez maa krlewskiej, dobry znawca win i ludzi, razem ze mn obmyla moje przysze posunicia w Senacie. Jego syn, Lucjusz Cejoniusz, wwczas ledwie osiemnastoletni, rozwesela te zebrania, z mojej woli powane, swoim radosnym urokiem modego ksitka. Mia ju pewne niedorzeczne i rozkoszne nawyki: namitno przyrzdzania dla przyjaci wyszukanych potraw, wyborny smak w dekorowaniu wntrz kwiatami, szalone zamiowanie do hazardowych gier i maskarad. Jego Wergiliuszem by Marcjalis: deklamowa jego frywolne wiersze z czarujcym bezwstydem. Poczyniem obietnice, ktre pniej byy mi bardzo niewygodne; ten mody taczcy faun zaj mi p roku ycia. Tak czsto traciem z oczu i znw spotykaem Lucjusza w cigu nastpnych lat, e by moe zachowaem jego obraz zoony z nakadajcych si na siebie wspomnie, ktry nie odpowiada w caoci adnej fazie jego krtkiej egzystencji. Troch bezczelny arbiter rzymskiej elegancji, pocztkujcy mwca, niemiao stosujcy wzory stylu, proszcy mnie o rady przy trudnym ustpie, mody, zafrasowany oficer szarpicy sw rzadk brdk, chory wstrzsany kaszlem, przy ktrym czuwaem a do zgonu, istnieli dopiero o wiele pniej. Obraz modzieczego Lucjusza jest zamknity w sekretniejszych zaktkach pamici: twarz, ciao, alabaster bladej i rowej skry, dokadny odpowiednik miosnego epigramatu Kallimacha, kilku czystych i prostych wierszy poety Stratona. Ale spieszno mi byo opuci Rzym. Moi poprzednicy a dotd wyjedali ze najczciej na wojn: wielkie projekty, pokojowe dziaanie i wrcz moje ycie dla mnie zaczynao si za murami. Pozostaa do zrobienia rzecz ostatnia: trzeba byo da Trajanowi ten triumf, o ktrym majaczy w chorobie. Triumf przystoi tylko umarym. Pki yjemy, zawsze si znajdzie kto, eby nam nasze saboci wytyka, jak niegdy Cezarowi jego miostki i ysin. Ale umary ma prawo do tego uroczystego zoenia do grobu, do tych kilku godzin haaliwej pompy przed stuleciami chway i tysicleciami zapomnienia. Kariera umarego jest ju bezpieczna od zmiennoci fortuny; nawet jego klski nabieraj wietnoci zwycistw. Ostatni triumf Trajana upamitnia nie jego wtpliwe zwycistwo nad Partami, ale zacny wysiek, jakim byo jego cae ycie. Zebralimy si, eby uczci najlepszego cesarza, jakiego Rzym zazna od staroci Augusta, najbardziej obowizkowego w pracy, najuczciwszego, najmniej niesprawiedliwego.

Nawet jego wady stay si ju tymi szczeglnymi cechami, jakie pozwalaj pozna doskonae podobiestwo z twarz marmurowej rzeby. Dusza cesarza sza do nieba, podnoszona nieruchom spiral kolumny Trajana. Mj przybrany ojciec stawa si bogiem: zaj miejsce w szeregu wojowniczych wciele wiecznego Marsa, ktre zjawiaj si w kadym stuleciu, by wstrzsn wiatem i odnowi go. Stojc na tarasie Palatynu mierzyem, ile mnie od niego rni; wyksztacaem z siebie narzdzie spokojniejszych celw. Zaczynaem marzy o panowaniu olimpijskim.

Rzym ju nie jest w Rzymie: musi zgin albo sta si rwnym poowie wiata. Te dachy, te tarasy, te wielociany domw, ktre zachodzce soce ozaca tak piknym rem, nie s ju, jak za czasw naszych krlw, trwonie otoczone szacami; sam odbudowaem niema cz tych szacw wzdu germaskich lasw i na brytyjskich wydmach. Ilekro patrzyem z daleka, z zakrtu jakiej zalanej socem drogi, na akropol grecki i jego miasto doskonae jak kwiat, poczone ze swoim wzgrzem jak kielich z odyg, czuem, e ta nieporwnana rolina bya ograniczona przez sam swoj doskonao, spenion w okrelonym miejscu przestrzeni i czasu. Jej jedyn szans rozwoju, jak u rolin, byo jej ziarno: nasienie myli, ktrym Grecja zapodnia wiat. Ale Rzym, ciszy, mniej ksztatny, bardziej przypadkowo rozoony na swojej rwninie, na brzegu swojej rzeki, organizowa si ku rozwiniciom szerszym: miasto stao si pastwem. Chciabym, eby pastwo jeszcze bardziej rozroso si, stao si porzdkiem wiata, porzdkiem rzeczy. Cnoty, ktre wystarczay dla maego miasta na siedmiu wzgrzach, musiayby si sta bardziej gitkie, bardziej rozmaite, eby pasowa dla caej ziemi. Rzym, ktry pierwszy odwaaem si nazwa wiecznym, upodobniaby si coraz bardziej do bogi-matek z kultw Azji: rodzicielka chopcw i niw, tulca do ona lwy i pszczelne ule. Ale kady twr ludzki, ktry roci sobie prawo do wiecznoci, musi dopasowa si do zmiennego rytmu wielkich dzie przyrody, zestroi z czasem gwiazd. Nasz Rzym nie jest to ju pasterska miecina starego Euandra, ciarna przyszoci, co ju w czci mina; drapieny Rzym Republiki speni swoj rol; szalona stolica pierwszych cezarw sama z siebie powanieje; przyjd inne Rzymy, ktrych oblicze trudno mi jest wyobrazi sobie, ale i ja przyczyni si do ich uksztatowania. Kiedy zwiedzaem staroytne miasta, wite, ale minione, bez wspczesnej wartoci dla rodu ludzkiego, przyrzekaem sobie, e zrobi wszystko, by mj Rzym unikn skamieniaego losu Teb, Babilonu czy Tyru. Rzym wyrwie si ze swego kamiennego ciaa i zoy sobie ze sowa pastwo", ze sowa obywatelstwo", ze sowa republika" pewniejsz4 niemiertelno. W krajach jeszcze niecywilizowanych, na brzegach Renu, Dunaju czy Batawskiego Morza, kady grodek broniony palisad z bali przypomina mi trzcinow chat, kup nawozu, na ktrej nasze rzymskie blinita spay nakarmione mlekiem wilczycy: te przysze metropolie bd kopi Rzymu. Ponad fizyczne ciao narodw i ras, ponad przypadki geografii i historii, ponad sprzeczne wymagania bogw albo przodkw przeoymy na zawsze, ale niczego nie niszczc, jedno ludzkiego postpowania, empiryzm rozumnego dowiadczenia. Rzym bdzie trwa wiecznie w najmniejszej miecinie, gdzie urzdnicy bd si starali sprawdza wag kupcw, czyci i owietla ulice, przeciwstawia si baaganowi,

niedbalstwu, zastraszeniu, niesprawiedliwoci, dawa now i rozumn wykadni praw. Rzym zginie dopiero razem z ostatnim ludzkim osiedlem. Humanitas, Felicitas, Libertas: te pikne sowa, widniejce na monetach z czasw mego panowania, nie ja wymyliem. Pierwszy lepszy filozof grecki, niemal kady wyksztacony Rzymianin, chciaby widzie taki sam, jak i ja, obraz wiata. Syszaem, jak Trajan, majc do czynienia z ustaw niesprawiedliw, bo zbyt rygorystyczn, zawoa, e jej stosowanie nie zgadza si ju z duchem czasu. Ale moe ja pierwszy podporzdkowaem wiadomie temu duchowi czasu moje wszystkie czyny, zrobiem ze co innego ni mgliste marzenie filozofa czy troch nieokrelon aspiracj dobrego wadcy. I dzikowaem bogom, e dali mi y w czasach, kiedy zadanie, jakie mi przypado w udziale, polegao na roztropnym reorganizowaniu wiata, a nie na wydobywaniu z chaosu jeszcze nieksztatnej materii albo na obejmowaniu trupa po to, by go prbowa wskrzesi. Winszowaem sobie, e nasza przeszo bya dosy duga, by nam dostarczy przykadw, i nie a tak cika, by nas zmiady; e rozwj naszych technik doszed do punktu, w ktrym uatwia higien miast, dobrobyt ludw, a nie do przesady, kiedy to mgby zatruwa ycie czowieka niepotrzebnymi zdobyczami; e nasze sztuki, drzewo troch wyczerpane obfitoci swych darw, byy jeszcze zdolne do wydania kilku wybornych owocw. Cieszyem si, e nasze troch mgliste i czcigodne wierzenia, oczyszczone z wszelkiego fanatyzmu czy krwioerczego obrzdku, czyy nas tajemniczo z najstarszymi snami czowieka i ziemi, nie zakazujc nam zarazem laickiego tumaczenia faktw, racjonalnego pogldu na ludzkie postpowanie. Podobao mi si wreszcie, e te same sowa: Ludzko, Szczliwo, Wolno", nie zostay jeszcze zdewaluowane przez zbyt wiele miesznych zastosowa. Kady wysiek zmierzajcy do polepszenia ludzkiej doli mona przyj z zastrzeeniem, e by moe ludzie s tego niegodni. Ale t obiekcj pomin bez namysu: dopki sen Kaliguli bdzie nie do urzeczywistnienia i cay rodzaj ludzki nie da si zredukowa do jednej jedynej gowy oddanej pod n, bdziemy musieli tolerowa go, trzyma w ryzach, uywa do naszych celw; naszym dobrze zrozumianym interesem bdzie suenie mu. Moje postpowanie opierao si na obserwacjach poczynionych od dawna na samym sobie: kade rozumne wyjanienie zawsze mnie przekonywao, kada grzeczno zobowizywaa, kada rado czynia rozsdnym. I tylko jednym uchem suchaem ludzi w najlepszej wierze twierdzcych, e szczcie wyprowadza z rwnowagi, e wolno prowadzi do zniewieciaoci, a dobro psuje tych, wobec ktrych jest stosowana. Moliwe, ale w obecnym stanie wiata byoby to odmawianiem przyzwoitego poywienia wychudzonemu czowiekowi ze strachu, by za kilka lat nie zdarzyo mu si cierpie na nadmiern otyo.

Kiedy do minimum zmniejszymy bezuyteczne serwituty naszego istnienia, unikniemy niepotrzebnych nieszcz, i tak jeszcze - dla utrzymania w napiciu ludzkich cnt heroicznych - zostanie duga seria klsk prawdziwych: mier, staro, nieodwzajemniona mio, odepchnita albo zawiedziona przyja, przecitno ycia uboszego ni nasze zamiary i bardziej szarego ni sny: wszystkie nieszczcia, ktrych przyczyn jest boska natura rzeczy. Musz wyzna, e nie za bardzo wierz w prawa. Kiedy s za twarde, ludzie naruszaj je, i susznie. Kiedy s zbyt skomplikowane, ludzka pomysowo atwo przelizguje si midzy oczkami powczystego i niemocnego wicierza. Szacunek dla staroytnych praw czy si z najgbszymi zoami ludzkiej litoci: suy take za poduszk lenistwu sdziw. Najstarsze s przesiknite t dzikoci, ktr usioway zagodzi; najczcigodniejsze s jednak wytworem przemocy. Wikszo naszych praw karnych dosiga, na szczcie moe, tylko niewielkiej liczby winnych; nasze prawa cywilne nigdy nie bd dosy gitkie, by si dostosowa do olbrzymiej i pynnej rnorodnoci faktw. Zmieniaj si wolniej ni obyczaje; niebezpieczne, kiedy zostaj za obyczajami w tyle, staj si jeszcze niebezpieczniejsze, kiedy je usiuj wyprzedza. A przecie z tego stosu niebezpiecznych innowacji i przestarzaych automatyzmw wyaniaj si tu i wdzie, jak w medycynie, i poyteczne recepty. Greccy filozofowie pozwolili nam troch lepiej pozna natur ludzk; nasi najlepsi prawnicy pracuj od kilku pokole nad zwycistwem zasad zdrowego rozsdku. Ja sam dokonaem kilku takich czciowych reform, ktre okazay si trwae. Kada ustawa amana za czsto jest za: do prawodawcy naley uchyli j albo zmieni, pogarda bowiem, w jak popada taki szalony przepis, moe rozszerzy si i na inne ustawy, suszniejsze. Moim zamiarem byo przezorne obchodzenie si bez ustaw zbytecznych i stanowcze wprowadzanie w ycie niewielkiej liczby postanowie rozumnych. Chwila wydawaa si stosowna do przewartociowania w interesie ludzkoci wszystkich starych przepisw. W Hiszpanii, w pobliu Tarragony, kiedy pewnego dnia chodziem sam po na p opuszczonej kopalni, niewolnik, ktrego ycie, ju dugie, prawie cae przemino w tych podziemnych korytarzach, rzuci si na mnie z noem. Wcale nie tak znowu nielogicznie chcia si zemci na cesarzu za swoje czterdzieci trzy lata niewoli. Rozbroiem go atwo; oddaem go w opiek memu lekarzowi; jego wcieko opada; przemieni si w to, czym naprawd by, w stworzenie nie mniej ni inne rozumne, a bardziej ni wiele innych wierne. Ten winowajca, ktrego bezmylnie zastosowana ustawa skazaaby natychmiast na mier, sta si moim poytecznym sug. Ludzie s po wikszej czci podobni do tego niewolnika: s a za bardzo posuszni; po dugich okresach otpienia zdarza si im czasem bunt, tyle

brutalny co daremny. Chciaem si przekona, czy rozsdnie pojta wolno nie wydobyaby z nich wicej korzyci, i dziwi si, e tak niewielu wadcw prbuje tego dowiadczenia. Ten barbarzyca skazany na prac w kopalni sta si dla mnie symbolem naszych wszystkich niewolnikw, naszych wszystkich barbarzycw. Nie wydawao mi si niemoliwe traktowanie ich tak, jak ja tego czowieka potraktowaem, unieszkodliwienie ich dobroci, byle od pocztku wiedzieli, e rka, ktra ich rozbroia, jest silna i pewna. Wszystkie narody giny dotd przez brak wspaniaomylnoci: Sparta yaby duej, gdyby helotom zaleao na jej trwaniu; Atlas przestaje pewnego piknego dnia podtrzymywa ciar nieba i jego bunt wstrzsa ziemi. Chciabym odsun jak najdalej, na zawsze, jeli si da, chwil, w ktrej barbarzycy z zewntrz, niewolnicy od wewntrz run na wiat, ktry im si kae z daleka szanowa albo od dou obsugiwa, ale ktrego dobrodziejstwa s nie dla nich. Zaleao mi na tym, by najbardziej wydziedziczone z ludzkich stworze, niewolnik czyszczcy miejskie kloaki, zagodniay barbarzyca krcy przy granicy, byli zainteresowani w trwaniu Rzymu. Wtpi, czy caej filozofii wiata uda si znie niewolnictwo: co najwyej zmieni si jego nazwa. Jestem w stanie wyobrazi sobie formy niewoli gorsze od naszych, bo bardziej zdradzieckie: moe uda si przeksztaci ludzi w maszyny, zadowolone i bezmylne, ktre si maj za wolne bdc ujarzmione, moe rozwinie si w nich, nie dajc im wolnego czasu i ludzkich przyjemnoci. zamiowanie do pracy tak wcieke, jak pasja wojny u barbarzyskich plemion. Od tej niewoli ludzkiego ducha albo wyobrani jednak wol nasze niewolnictwo faktyczne. Jakkolwiek by byo, potworny stan wydajcy czowieka na ask i nieask drugiego czowieka musi by starannie regulowany przez prawo. Czuwaem nad tym, by niewolnik nie by tym bezimiennym towarem, ktry si sprzedaje nic liczc si z. rodzinnymi zwizkami, jakie sobie stworzy, tym pogardzanym przedmiotem, ktrego wiadectwo sdzia zapisuje dopiero po poddaniu go torturze miast je przyj pod przysig. Zabroniem, by zmuszano go do prac habicych albo niebezpiecznych, by go sprzedawano wacicielom domw publicznych albo do szk gladiatorw. Niechaj ci, ktrzy si w tych profesjach lubuj, wykonuj je sami: bd wykonywane tylko lepiej. W majtkach ziemskich, gdzie rzdcy naduywaj jego si, zastpowaem, gdzie si dao. niewolnika przez wolnego kolona. Nasze zbiory powiastek s pene historii o smakoszach rzucajcych swoich sucych murenom na poarcie, ale zbrodnie skandaliczne i do ukarania atwe s niemal niczym w porwnaniu z banalnymi potwornociami, popenianymi co dzie przez przyzwoitych o oschych sercach ludzi, ktrych nikomu ani w gowie niepokoi o to. Oburzano si, kiedy wygnaem z Rzymu bogat i powaan patrycjuszk, ktra zncaa si nad swymi starymi

niewolnikami: byle niewdzicznik, ktry zaniedbuje niedonych rodzicw, bardziej drani publiczne sumienie, ale widz niewiele rnicy midzy tymi dwiema formami nieludzkoci. Dol kobiet okrelaj dziwne zwyczaje: kobiety s rwnoczenie pod wadz i pod opiek, sabe i wszechmocne, za bardzo pogardzane i za bardzo szanowane. W tym chaosie sprzecznych zwyczajw fakt spoeczny nakada si na fakt przyrodniczy, na dobitk nieatwo jest jeden od drugiego odrni. Ten tak zagmatwany stan rzeczy jest wszdzie bardziej trway, ni si to wydaje na pozr: na og kobiety chc by takie, jakie s; opieraj si zmianie albo jej uywaj do celw wasnych i zawsze tych samych. Wolno dzisiejszych kobiet, wiksza, a przynajmniej widoczniejsza ni w dawnych czasach, jest tylko jednym z przejaww atwiejszego ycia w epokach pomylniejszych; dawniejsze zasady, a nawet i przesdy, nie zostay na serio podwaone. Szczere albo nieszczere, oficjalne hymny pochwalne i nagrobkowe inskrypcje dalej uyczaj naszym matronom tych samych cnt pracowitoci, skromnoci, surowoci obyczajw, jakich wymagano od nich za Republiki. Te zmiany, rzeczywiste albo rzekome, nie zmieniy zreszt w niczym wieczystej swobody obyczajw u prostego ludu ani rwnie wieczystej mieszczaskiej pruderii i tylko czas wykae, czy s trwae. Sabo kobiet, jak sabo niewolnikw, wynika z ich prawnego pooenia; ich sia bierze odwet w drobiazgach, gdzie sprawowana przez nie wszechwadza jest nieomal nieograniczona. Rzadko zdarzao mi si zobaczy wntrze domu, w ktrym by nie rzdziy kobiety; widywaem te rzdzcych tam intendentw, kucharzy albo wyzwolecw. W dziedzinie majtkowej s prawnie podporzdkowane jakiej formie kurateli; w praktyce, w kadym sklepiku w Suburze zwykle wanie sprzedawczyni drobiu czy owocw rozpiera si wadczo na ladzie. Maonka Attianusa rzdzia rodzinnym majtkiem z godnym podziwu geniuszem czowieka interesu. Prawa powinny moliwie najmniej si rni od zwyczajw: przyznaem kobiecie wiksz swobod w administrowaniu swoim majtkiem, rozporzdzaniu nim w testamencie i w dziedziczeniu. Nalegaem, eby adna dziewczyna nie bya wydawana za m bez swej zgody: ten legalny gwat jest nie mniej ni inny wstrtny. Maestwo to ich wielka sprawa; jest wic suszne, by je zawieray cakiem dobrowolnie. Cz naszych nieszcz bierze si std, e zbyt wielu jest ludzi zawstydzajco bogatych albo rozpaczliwie ubogich. Na szczcie jaka rwnowaga zaczyna si ju w naszych czasach ustala midzy tymi skrajnociami: kolosalne fortuny cesarzy i wyzwolecw nale do przeszoci, Trymalchion i Neron umarli. Ale wszystko jest jeszcze do zrobienia w dziedzinie rozumnego zreformowania gospodarki wiata. Doszedszy do wadzy zrzekem si paconych przez miasta cesarzowi dobrowolnych kontrybucyj, ktre s

tylko maskowan kradzie. Radz ci, by i ty z kolei si ich zrzek. Cakowita anulacja dugw prywatnych osb wobec pastwa bya posuniciem bardziej ryzykownym, ale potrzebnym, eby ostatecznie zamkn dziesi lat wojennej gospodarki. Nasza moneta niebezpiecznie stracia w cigu stu lat na wartoci, a przecie wanie kursem naszych zotych monet szacuje si wieczno Rzymu: nasz rzecz jest przywrci im cen i wag rzetelnie mierzone towarem. Nasze ziemie s uprawiane od przypadku do przypadku: tylko prowincje uprzywilejowane, Egipt, Afryka, Toskania i kilka innych, potrafiy stworzy u siebie chopskie wsplnoty, uczenie dowiadczone w uprawie zboa czy krzewu winoroli. Jedn z moich trosk byo podtrzymanie tej klasy, czerpanie z niej instruktorw dla ludnoci wiejskiej pierwotniejszej albo bardziej tkwicej w tradycji, mniej zdolnej. Pooyem kres zgorszeniu, jakim bya ziemia zostawiana odogiem przez wielkich wacicieli, mao dbajcych o publiczne dobro: kade pole nie uprawiane przez pi lat naley odtd do rolnika, ktry si podejmie czerpa z niego plony. Tak samo mniej wicej rzecz ma si z kopalniami. Wikszo naszych bogaczy robi olbrzymie darowizny dla pastwa, dla instytucji publicznych, dla wadcy. Wielu postpuje tak we wasnym interesie, niektrzy powodujc si cnot, niemal wszyscy ostatecznie zyskuj na tym. Ale chciabym, eby ich szczodrobliwo przybraa inne formy ni ostentacja ,w dawaniu jamuny, chciabym ich nauczy rozumnego przysparzania sobie majtku w interesie wsplnoty, co do tej pory czynili tylko po to, eby swoje dzieci wzbogaci. W tym wanie duchu sam wziem w rce zarzd cesarskiej woci: nikt nie ma prawa traktowa ziemi tak jak skpiec swj garnek ze zotem. Nasi kupcy bywaj niekiedy naszymi najlepszymi geografami, naszymi najlepszymi astronomami, naszymi najuczeszymi przyrodnikami. Nasi bankierzy zaliczaj si do naszych najbystrzejszych znawcw ludzi. Spoytkowaem kompetencje; walczyem ze wszystkich si z wkraczaniem w kompetencje cudze. Poparcie dawane armatorom udziesiciokrotnio wymiany z obcymi narodami; udao mi si tym sposobem maym kosztem uzupeni kosztown flot cesarsk: jeli idzie o przywz ze Wschodu i z Afryki, Italia jest wysp, i to zalen od porednikw handlu zboem, odkd sama si wyywi nie moe; jedynym sposobem zapobieenia niebezpieczestwom z tej sytuacji wynikajcym jest traktowanie tych nieodzownych ludzi interesu jak skrupulatnie pilnowanych urzdnikw. Nasze stare prowincje osigny w ostatnich latach dobrobyt, ktry udaoby si jeszcze powikszy, ale jest wane, eby ten dobrobyt suy wszystkim, a nie tylko bankowi Herodesa Attykusa czy maemu spekulantowi, ktry skupuje ca oliw z greckiej wioski. Nie jest zbyt twarda adna ustawa pozwalajca na zmniejszenie liczby porednikw, ktrzy si po naszych miastach mrowi: plemi sprone i brzuchate, szepczce we wszystkich szynkach, rozparte na wszystkich

ladach, gotowe podkopywa kad polityk, ktra im nie daje natychmiastowych zyskw. Rozumne rozdawnictwo zboa 7 pastwowych spichlerzy pomaga hamowa gorszcy wzrost cen w czasie godu, ale przede wszystkim liczyem na organizacj samych producentw, galijskich winogradnikw, rybakw znad Pontus Euxinus. ktrym odbieraj ich ndzn straw importerzy kawioru i solonych ryb, tuczcy si ich niebezpieczn prac. Jednym z moich najpikniejszych dni by ten, w ktrym namwiem gar marynarzy z Archipelagu na stowarzyszenie si w korporacj i bezporednie pertraktowanie ze sklepikarzami po miastach. Nigdy nie czuem si w poyteczniejszy sposb wadc. Nazbyt czsto pokj jest dla armii tylko okresem niesfornego nierbstwa midzy jedn walk a drug: kolejnym nastpstwem bezczynnoci albo bezadu jest szykowanie si do nowej okrelonej wojny, po czym wojna. Zerwaem z tymi zwyczajami; moje stae wizytacje najdalej wysunitych placwek byy tylko jednym rodkiem spord wielu na utrzymanie tej pokojowej armii w stanie poytecznej aktywnoci. Wszdzie, na rwninie jak i w grach, na skrajach lasw jak i w szczerej pustyni, legia rozrzuca albo skupia swoje budynki, zawsze podobne, swoje pola wicze, swoje baraki, stawiane w Kolonii jako schronienie przed niegiem, w Lambaesis - przed piaskow burz, swoje magazyny, z ktrych kazaem sprzedawa niepotrzebny sprzt, swj klub oficerski, ktremu przewodniczy, posg wadcy. Ala ta jednostajno jest tylko pozorna: te niezmienne kwatery su za kadym razem innej cibie pomocniczych wojsk; wszystkie rasy przynosz wojsku swoje cnoty i swoje waciwe bronie, swj duch piechura, jedca albo ucznika. Odnajdywaem tam w stanie surowym t rnorodno w jednoci, jaka bya moim cesarskim celem. Pozwoliem onierzom na uywanie swoich narodowych wojennych zawoa i komend w ich jzykach; usankcjonowaem zwizki weteranw z barbarzyskimi kobietami i zalegalizowaem ich dzieci. Staraem si zagodzi w ten sposb dziko obozowego ycia, potraktowa tych prostaczkw jak ludzi. Ryzykujc, e stan si przez to mniej do przerzucania z miejsca na miejsce podatni, chciaem, by przywizali si do skrawka ziemi, ktry mieli za zadanie broni; nie wahaem si zregionalizowa armii. Spodziewaem si, e, w skali cesarstwa, stworz przez to odpowiednik milicji modej Republiki, gdzie kady czowiek broni wasnego pola i zagrody. Przede wszystkim dbaem pilnie o rozwinicie technicznej sprawnoci legionw; chciaem zrobi sobie z tych wojskowych orodkw dwignie cywilizacji, klin dosy mocny, by si wbija powoli tam, gdzie delikatniejsze narzdzia ycia cywilnego stpiyby si. Armia stawaa si cznikiem midzy ludem lasu, stepu i bagniska a wyrafinowanym mieszkacem miast, elementarn szko dla barbarzycw, szko hartu i odpowiedzialnoci dla wyksztaconego Greka czy modego rycerza przywykego do wygd

Rzymu. Znaem z wasnego dowiadczenia uciliwe strony tego ycia, a take i jego radoci, i sposoby, eby si w nim urzdzi. Zniosem przywileje; zakazaem zbyt czstych urlopw, dawanych oficerom; kazaem pokasowa w obozach sale uczt, pawilony zabaw i kosztowne ogrody. Te niepotrzebne budynki zamieniem na szpitale i schroniska dla weteranw. Bralimy onierzy w wieku zbyt modym i trzymalimy ich w wojsku do pnej staroci, co byo zarazem i nieekonomiczne, i okrutne. Zmieniem to wszystko. Boskiej Dyscyplinie te przystoi uczestnictwo w humanitaryzmie czasw. Jestemy urzdnikami pastwowymi, nie jestemy cezarami. Miaa suszno kobieta, ktrej skargi nie chciaem kiedy wysucha do koca: zawoaa, e jeli nie mam czasu jej wysucha, nie mam czasu rzdzi. Przeprosiem j, i nie dla czystej formy. A przecie czasu brak: im bardziej si cesarstwo powiksza, tym bardziej rozmaite dziedziny wadzy maj tendencj do koncentrowania si w rkach najwyszego urzdnika; ten pieszcy si czowiek z koniecznoci musi zdawa na innych cz swoich zada; jego geniusz bdzie coraz bardziej polega na umiejtnoci otaczania si ludmi, na ktrych moe liczy. Wielk zbrodni Klaudiusza czy Nerona byo, e przez lenistwo pozwolili, by ich wyzwolecy i niewolnicy przywaszczali sobie te role agentw, doradcw, rzecznikw wadcy. Dua cz mego ycia i moich podry bya powicona wybieraniu szefw siatki nowej biurokracji, ksztaceniu ich, dobieraniu moliwie rozumnie talentw do zaj, otwieraniu poytecznych moliwoci zatrudnienia dla tej klasy redniej, od ktrej jest zalene pastwo. Widz niebezpieczestwo tych cywilnych armii: streszcza si w jednym sowie - rutynizacja. Te mechanizmy zmontowane na stulecia pacz si, jeli ich nie pilnowa; do wadcy naley ustawiczne regulowanie ich ruchu, zapobieganie zuyciu albo naprawianie zuycia. Ale dowiadczenie uczy, e pomimo naszej najwikszej pieczoowitoci w dobieraniu sobie nastpcw cesarze przecitni bd zawsze najliczniejsi i e w kadym stuleciu panuje najmniej jeden obkany. W czasie kryzysu te dobrze zorganizowane biura bd mogy nadal zajmowa si najwaniejszym, wypeni interregnum, dosy dugie niekiedy, midzy jednym wadc rozumnym i drugim wadc rozumnym. Niektrzy cesarze cign za sob orszaki barbarzycw powizanych za szyje, nie koczce si pochody zwycionych. Elita urzdnikw, ktrej utworzenie przedsiwziem, jest moim orszakiem, nieco innym. Rada cesarska: to dziki tym, ktrzy do niej wchodz, mogem wyjeda z Rzymu na lata i wraca tam tylko w przejedzie. Korespondowaem z nimi przez najszybszych gocw; w razie niebezpieczestwa - sygnaami semaforw. Oni z kolei wyksztacili innych poytecznych pomocnikw. Ich kompetencja jest moim dzieem; ich dobrze wyregulowane dziaanie pozwolio mi zaj si samemu czym innym. Pozwoli mi te bez zbytniego niepokoju odej

w mier. Z dwudziestu lat rzdw - bez staego miejsca zamieszkania spdziem dwanacie. Mieszkaem kolejno w paacach azjatyckich kupcw, w statecznych domach greckich, w piknych, wyposaonych w baseny i kaloryfery willach rzymskich rezydentw w Galii, w lepiankach i zagrodach. Lekki namiot, architektura z ptna i sznurw, by mi jednak najmilszy. Statki byway nie mniej rozmaite ni mieszkania ldowe; miaem mj, z sal do gimnastycznych wicze i bibliotek, ale za, bardzo si baem wszelkiej trwaej stabilizacji, by si przywiza do jakiejkolwiek siedziby, nawet ruchomej. Zbytkowna barka syryjskiego milionera, wojenne okrty floty i d greckiego rybaka nie gorzej mi suyy. Jedynym luksusem bya szybko i wszystko, co jej sprzyja: najlepsze konie, najwaciwiej zbudowane pojazdy, najmniej miejsca zajmujce bagae, odzie i przybory podrne najlepiej przystosowane do klimatu. Ze wszystkiego za najpomocniejsze byo doskonae zdrowie ciaa: przymusowy dwudziestomilowy marsz by niczym, bezsenn noc uwaaem za zacht do mylenia. Niewielu ludzi lubi przez dugi czas podre, to nieustanne amanie wszystkich przyzwyczaje, ten wstrzs, zadawany wci wszystkim przesdom. Staraem si nie mie adnych przesdw i niewiele przyzwyczaje. Ceniem sobie rozkoszn gboko ek, ale take i kontakt z go ziemi, jej zapach, nierwnoci kadej czstki powierzchni wiata. Suyy mi najrnorodniejsze pokarmy - i brytyjska kasza, i afrykaski kawon. Pokosztowaem kiedy i na p zgniej dziczyzny, ktra jest smakoykiem dla pewnych plemion germaskich: zwymiotowaem, ale dowiadczenie zostao zrobione. Cakiem zdecydowany w moich miosnych preferencjach, baem si nawet i tu przyzwyczaje. Moja wita, ograniczona do tego, co nieodzowne albo doskonale mie, sabo izolowaa mnie od reszty wiata; pilnowaem, eby moje ruchy byy zawsze swobodne, dostp do mnie atwy. Prowincje, te wielkie oficjalne caoci, ktrym sam podobieraem goda. Brytania na swoim skalnym tronie albo Dacja i jej buat, rozkaday si na lasy, ktrych cienia szukaem, na studnie, z ktrych piem, na ludzi spotykanych na przypadkowych postojach, twarze znane, czasem i kochane. Znaem kad mil naszych drg, moe najpikniejszego podarku, jaki Rzym zrobi ziemi. Ale chwil niezapomnian bywaa ta, w ktrej droga koczya si u podna gry, kiedy zaczynaa si wspinaczka ze szczeliny w szczelin, z gazu na gaz, eby oglda wschd soca ze szczytu w Pirenejach czy Alpach. Kilku ludzi obeszo wiat przede mn: Pitagoras, Platon, z tuzin mdrcw i niemao awanturnikw. Po raz pierwszy wdrowiec by rwnoczenie wadc majcym mono widzie, reformowa, tworzy. Bya to moja szansa i zdawaem sobie spraw, e wieki, by moe, przemin, zanim si powtrzy ta szczliwa zgodno funkcji, temperamentu i wiata. I to wanie wtedy przekonaem si, jak korzystnie jest by czowiekiem nowym i czowiekiem

samotnym, bardzo mao onatym, bez dzieci, nieomale bez przodkw, Ulissesem majcym swoj Itak tylko we wasnym wntrzu. Musz tu wyzna co, czego nie wyznaem nikomu: nigdy nie czuem si przynaleny w caoci do adnego miejsca, nawet do ukochanych Aten, nawet do Rzymu. Wszdzie cudzoziemiec, nigdzie nie byem cakiem obcy. Wykonywaem w drodze rne rzemiosa, z ktrych skada si fach cesarza: przywdziewaem ycie wojskowe jak odzie, ktra staa si wygodna przez to, e si j nosio. Bez trudu przypominaem sobie jzyk obozowy, t acin znieksztacon naporem jzykw barbarzyskich, usian rytualnymi przeklestwami i niewybrednymi artami; szybko przywykaem znowu do uciliwego ekwipunku z dni manewrw, do tej zmiany rwnowagi, jak w cae ciao wprowadza obecno cikiej tarczy na lewym ramieniu. Do mudnego rzemiosa rachmistrza bardziej si musiaem przymusza, czy szo o sprawdzenie rachunkw azjatyckiej prowincji, czy brytyjskiej mieciny, zaduonej na wybudowanie ani. Ju mwiem o rzemiole sdziego. Przychodziy mi na myl podobiestwa z innych zaj dobyte: mylaem o wdrownym lekarzu, ktry leczy ludzi chodzc od drzwi do drzwi, o robotniku drogowym, wezwanym do naprawienia traktu albo zaatania przewodu wodnego, o dozorcy, ktry biega po pokadzie okrtu i przynagla wiolarzy, moliwie najrzadziej uywajc bata. A dzi, na tarasach Willi, patrzc, jak niewolnicy obcinaj zbyteczne gazie i plewi grzdy, myl przede wszystkim o rozumnym krztaniu si ogrodnika. Rzemielnicy, jakich zabieraem w moje podre, nastrczali mi niewiele kopotu: ich zamiowanie do podry byo rwne mojemu. Ale miewaem trudnoci z literatami. Nieodzowny Flegon ma wady starej kobiety, ale jest to jedyny sekretarz, jaki wytrzyma: mam go dotd. Poeta Florus, ktremu ofiarowaem urzd sekretarza aciskiego, wszdzie rozpowiada, e nie chciaby by cezarem i znosi scytyjskie zimna i brytyjskie deszcze. Dugie wdrwki piesze te mu nie sprawiay przyjemnoci. Ja z kolei chtnie zostawiaem mu rozkosze literackiego ycia rzymskiego, tawerny, w ktrych ludzie spotykaj si, eby wymienia co wieczr te same dowcipy i po bratersku da si ku tym samym komarom. Swetoniuszowi daem posad kuratora archiww, co mu uatwio dostp do tajnych dokumentw, ktrych potrzebowa dla swoich ywotw cezarw. Tego zdolnego czowieka, do ktrego przylgn tak trafny przydomek Tranuillus, mona byo wyobrazi sobie tylko we wntrzu biblioteki: zosta w Rzymie, gdzie sta si jednym z codziennych goci mojej ony, czonkiem niewielkiego kka niezadowolonych konserwatystw, ktrzy si zbierali u niej, eby krytykowa sposb, w jaki si toczy wiat. Ta grupa nie cieszya si moj sympati: posaem Tranquillusa na emerytur i wyjecha do swego domku w Grach Sabiskicri, by w spokoju rozmyla o wystpkach Tyberiusza. Favorinus z Arelate prowadzi przez czas

pewien sekretariat grecki: ten karze o cienkim gosiku nie by pozbawiony bystroci. By to jeden z najkamliwszych ludzi, jakich zdarzyo mi si spotka; sprzeczalimy si, ale zachwycaa mnie jego erudycja. Bawia mnie jego hipochondria, kaca mu dba o zdrowie tak, jak kochanek dba o najmilsz kochank. Jego hinduski sucy przyrzdza mu ry sprowadzany wielkim kosztem ze Wschodu; na nieszczcie, ten egzotyczny kucharz bardzo le mwi po grecku, a we wszystkich jzykach bardzo mao: nic si nie dowiedziaem od niego o cudach jego rodzinnego kraju. Favorinus chepi si dokonaniem w yciu trzech rzeczy dosy rzadkich: cho Gal, zhellenizowa si jak niewielu; cho niskiego pochodzenia, wci si kci z cesarzem i wos mu z gowy nie spad, osobliwo, ktra zreszt przemawiaa tylko na moj korzy; cho impotent, wci paci kar za cudzostwo. I rzeczywicie, prowincjonalne wielbicielki sprawiay mu naprawd kopoty, z ktrych nieraz go musiaem wydobywa. Zmczy mnie, i jego miejsce zaj Eudemon. Ale, na og biorc, suono mi a dziw jak dobrze. Szacunek tej niewielkiej grupy przyjaci i urzdnikw przetrwa - jedni bogowie wiedz, w jaki sposb - bezceremonialn zayo podry; ich dyskrecja bya jeszcze bardziej niezwyka, jeli to moliwe, ni ich wierno. Swetoniusze przyszoci bd mieli chude niwo anegdot o mojej osobie. To, co og wie o moim yciu, wie ode mnie. Moi przyjaciele dochowali mi tajemnic, politycznych i innych; trzeba te rzec, e si im przewanie odwzajemniaem. Budowa - to wsppracowa z ziemi: to ka ludzkie pitno na krajobrazie, ktry bdzie przez to na zawsze odmieniony; to przyczynia si rwnie do tej powolnej zmiany, jak jest ycie miast. Ile stara trzeba, eby znale waciwe miejsce dla mostu czy studni, eby da grskiej drodze t krzywizn najekonomiczniejsz, ktra jest zarazem najczystsza... Poszerzenie drg Megary odmienio krajobraz skyryjskich ska; te dwa tysice stajw brukowanego kamieniem traktu, wyposaonego w cysterny i wojskowe posterunki, ktry czy Antinoupolis z Morzem Czerwonym, sprowadzio na pustyni er bezpieczestwa po erze niepokojw. Cay dochd z piciuset miast Azji ledwie starczy na zbudowanie systemu akweduktw w Troadzie; akwedukt w Kartaginie by po czci zapat za okropnoci wojen punickich. Wznoszenie fortyfikacji byo w sumie tym samym co budowanie grobli: byo to znalezienie linii, na ktrej wybrzee czy cesarstwo moe by bronione, punktu, w ktrym szturm fal albo barbarzycw da si zahamowa, powstrzyma, zama. Drenie portw byo zapadnianiem urody zatok. Zakadanie bibliotek byo znowu budowaniem publicznych spichlerzy, gromadzeniem zapasw na duchow zim, ktra si zblia, co poznaj, niestety, po niechybnych znakach. Duo odbudowaem: jest to wsppraca z czasem, ktry min, chwytanie albo zmienianie jego ducha, suenie mu za stacj pocztow, gdzie zmienia konie,

by jecha w dalsz przyszo; jest to odnajdywanie pod kamieniami sekretu rde. Nasze ycie jest krtkie: wci mwimy o stuleciach, ktre byy przed nami albo po nas przyjd, jakby nam byy najzupeniej obce; dotykaem ich przecie w moich zabawach z kamieniem. Te mury, ktre podpieram, s jeszcze ciepe od dotyku cia, ktre zniky, rce, ktre nie istniej, pieszcz jeszcze te trzony kolumn. Im wicej rozmylaem o mojej mierci, a zwaszcza o mierci czyjej, tym bardziej staraem si doda naszym yciom te bez maa niezniszczalne przeduenia. W Rzymie uywaem najchtniej wiecznej cegy, bardzo powoli wracajcej do ziemi, z ktrej powstaa; niedostrzegalne osiadanie i wykruszanie si cegy przebiega w taki sposb, e budowla pozostaje gr jeszcze wtedy, kiedy przestaa by w sposb widoczny warowni, cyrkiem czy grobowcem. W Grecji, w Azji uywaem rodzimego marmuru, piknej substancji, ktra raz ociosana pozostaje wierna ludzkim miarom, tak e plan caej wityni jest zawarty w kadym fragmencie strzaskanej kolumny. Architektura jest bogata w moliwoci bardziej rozmaite, niby mona wnosi z czterech porzdkw Witruwiusza; nasze kamienie, jak nasze muzyczne dwiki, nadaj si do nieskoczonych przegrupowa. Przy Panteonie signem do starej Etrurii wieszczkw i kapanw wrcych z wntrznoci zwierzt ofiarnych; w sanktuarium Wenus, przeciwnie, soce wyokrgla formy joskie, obfito biaych i rowych kolumn dookoa bogini ciaa, z ktrej wysza rasa Cezara. Olimpiejon w Atenach mia by dokadn przeciwwag Partenonu, rozoony na rwninie, tak jak tamten wznosi si na wzgrzu, tak wielki, jak tamten jest doskonay: zapa u stp spokoju, wietno u stp piknoci. Kaplice Antinousa i jego witynie, komnaty magii, pomniki tajemniczego przejcia od ycia do mierci, oratoria dawicego blu i dawicego szczcia byy miejscem modlitwy i wywoywania duchw: tam si oddawaem mojej aobie. Mj grobowiec na brzegu Tybru odtwarza w skali gigantycznej staroytne grobowce z Drogi Apijskiej, ale ju same proporcje przeksztacaj go, przywodz na myl Ktesifon, Babilon, tarasy i wiee, po ktrych czowiek zblia si do gwiazd. Pogrzebowy Egipt wytyczy porzdek obeliskom i alejom sfinksw pustego mauzoleum, ktre narzucaj troch wrogiemu Rzymowi pami nigdy nie do opakanego przyjaciela. Willa bya grobowcem moich podry, ostatnim obozowiskiem koczownika, zbudowanym z marmuru

odpowiednikiem namiotw i pawilonw azjatyckich ksit. Niemal wszystko, z czym nasz smak potrafi si pogodzi, zostao ju wyprbowane w wiecie form; signem do wiata kolorw: jaspisu zielonego jak morskie gbiny, porfiru ziarnistego jak ciao, bazaltu, ponurej wulkanicznej lawy. Nasycon czerwie obi zdobiy hafty coraz kunsztowniejsze; mozaiki na posadzkach i cianach nigdy nie byy dosy zotobrzowe, dosy biae ani dosy ciemne. W

kadym kamyku tkwia przedziwnie zakrzepnita jaka wola, jakie wspomnienie, czasami wyzwanie. Kada budowla bya planem snu. Plotinopolis, Adrianopol, Antinoupolis, Hadrianothera... Namnoyem, ile mogem, tych ludzkich pszczelich uli. Oownik i murarz, inynier i architekt patronuj tym narodzinom miast; operacja wymaga rwnie niejakich talentw rdkarskich. W wiecie wicej ni w poowie opanowanym przez lasy, pustynie, rwninne ugory piknym widokiem jest brukowana ulica, witynia wzniesiona jakiemukolwiek bogu, publiczne anie i latryny, sklepik, gdzie golibroda omawia z klientami nowiny z Rzymu, kram cukiernika, sprzedawcy sandaw, moe ksigarza, wywieszka lekarza, teatr, gdzie od czasu do czasu graj sztuk Terencjusza. Nasi wybredni skar si na jednostajno naszych miast: cierpi spotykajc w kadym ten sam posg cesarza i ten sam wodocig. Nie maj racji: pikno Nemausus jest inne ni pikno Arelate. A i ta jednostajno nawet, odnajdywana na trzech kontynentach, cieszy podrnego jak jednostajno stawianych przez wojsko kamiennych supw granicznych; najpospolitsze z naszych miast jeszcze maj swj krzepicy urok postoju, posterunku albo schronienia. Miasto: rama, konstrukcja ludzka, moe i monotonna, ale tak, jak s monotonne woskowe komrki w plastrze penym miodu, miejsce kontaktw i wymian, miejsce, do ktrego chopi przychodz, eby swoje produkty sprzeda, i przystaj, by rozdziawiwszy usta popatrzy na malowida portyku... Moje miasta rodziy si ze spotka: moich wasnych z zaktkiem ziemi, ze spotka moich cesarskich zamierze z wydarzeniami mego ludzkiego ycia. Plotinopolis powstao z potrzeby zaoenia w Tracji nowych faktorii rolniczych, ale take i z tkliwej chci zoenia hodu Plotynie. Hadrianothera ma by miejscem zbytu i zaopatrzenia dla lenikw z Azji Mniejszej: by to najpierw dla mnie wypoczynek letni, las peen zwierzyny, pawilon z ociosanych pni u stp wzgrza Attysa, pienisty strumie, w ktrym kpaem si kadego ranka. Hadrianopolis w Epirze daje miejski orodek zbiedniaej prowincji: wzi si z odwiedzin w wityni w Dodonie. Adrianopol, miasto chopskie i onierskie, strategiczny orodek na skraju barbarzyskich okolic, jest zaludniony weteranami z sarmackich wojen; znam osobicie zalety i wady kadego z tych ludzi, ich imiona, liczb ich lat suby i ich ran. Antinoupolis. najdrosze, zrodzone na miejscu nieszczcia, jest cinite na wskim skrawku jaowej ziemi, midzy rzek i ska. Tym bardziej zadbaem o wzbogacenie go innymi rdami zamonoci: handlem z Indiami, transportem rzecznym, i o dodanie mu kunsztownych urokw greckiej metropolii. Nie ma na ziemi miejsca, do ktrego mniej chciabym wrci; niewiele jest miejsc, ktrym bym powici wicej stara. To miasto jest nieustajcym perystylem. Koresponduj z Fidusem Aquil, zarzdc Antinoupolis, na temat propylejw jego wityni, posgw jego uku; wybraem nazwy dla jego dzielnic i

domw, symbole oczywiste i sekretne, bardzo kompletny katalog moich wspomnie. Sam rysowaem plan korynckich kolumnad, idcych wzdu brzegw jak regularne rzdy palm. Tysice razy wdrowaem w myli po tym czworoboku niemal doskonaym, pocitym rwnolegymi ulicami, podzielonym na dwie poowy triumfaln alej, idc od greckiego teatru do grobowca. Jestemy zawaleni posgami, nasyceni malowanymi i rzebionymi rozkoszami, ale ta obfito jest zudna; odtwarzamy nie-znuenie kilka tuzinw arcydzie, jakich ju nie bdziemy zdolni wymyli. Ja te kazaem skopiowa dla Willi Hermafrodyta i Centaura, crk Niobe i Wenus. Zaleao mi na tym, by moliwie najwicej przebywa wrd tych melodyj form. Zachcaem do dowiadcze z przeszoci, do umiejtnego archaizowania, ktre wydobywa sens poniechanych zamiarw i technik. Prbowaem wariacji polegajcych na transkrypcji w marmurze czerwonym Marsjasza wyciosanego z marmuru biaego, przez co przenosi si go do wiata figur malowanych, albo na transponowaniu na marmur z Paros czarnej ziarnistoci posgw egipskich, na zamienianie bstw w widma. Nasza sztuka jest doskonaa, czyli skoczona, ale jej perfekcja jest zdolna do modulacji nie mniej rnorodnych ni czysty gos: nasz rzecz jest prowadzi t zrczn gr polegajc na nieustajcym zblianiu si albo oddalaniu od tego raz na zawsze znalezionego rozwizania, na docieraniu a do kresu rygoryzmu albo rozprzenia, zamyka niezliczone nowe konstrukcje we wntrzu tego piknego krgu. Dobrze jest mie za sob tysic punktw porwnania, mc do woli mdrze kontynuowa Skopasa albo rozkosznie przeciwstawia si Praksytelesowi. Moje zetknicia ze sztukami barbarzyskimi kazay mi doj do wniosku, e kada rasa ogranicza si do pewnych tematw, do pewnych sposobw spord wszystkich moliwych; kada epoka za jeszcze sortuje moliwoci dane kadej rasie. Widziaem w Egipcie bogw i krlw--kolosw; na nadgarstkach sarmackich jecw widywaem bransolety, w ktrych si wci powtarza ten sam galopujcy ko czy te same poerajce si nawzajem we. Ale nasza sztuka (myl o sztuce Grekw) poprzestaa na czowieku. My jedni umielimy pokaza si i zwinno utajone w nieruchomym ciele; my jedni zrobilimy z gadkiego czoa odpowiednik rozumnej myli. Jestem jak nasi rzebiarze: to, co ludzkie mnie zadowala; znajduj w nim wszystko, a po wieczno. Tak ukochany las zawiera si dla mnie cay w wizerunku centaura; nic nie wyraa burzy lepiej ni wzdta zasona boginki morskiej. Przedmiotom naturalnym, witym emblematom nadawao warto obcienie skojarzeniami ludzkimi: sosnowa szyszka, falliczna i aobna, gobice na basenie wodotrysku przywodzcym myl o wypoczynku w skwarny dzie, smok porywajcy ukochanego do nieba.

Sztuka portretu wzruszaa mnie mao. Nasze rzymskie portrety maj tylko warto kroniki: kopie poznaczone dokadnie odrysowanymi zmarszczkami i brodawkami, jakich nie spotkasz na innej twarzy, odbitki modeli, ktre si w roztargnieniu potrca na ulicy i, ledwo umr, zapomina. Grecy, przeciwnie, tak ukochali ludzk doskonao, e mao dbali o rnorodno twarzy ludzi. Ledwie em spojrza na mj wasny wizerunek, t ogorza twarz nie do poznania zmienion przez biel marmuru, na te szeroko otwarte oczy, te usta wskie, a przecie misiste, kontrolowane nawet i w dreniu. Ale czyja twarz bardziej mnie zaabsorbowaa. Ledwie ten chopiec zacz si w moim yciu liczy, sztuka przestaa by zbytkiem, staa si pomoc, form ratunku. Narzuciem ten wizerunek wiatu: istnieje dzi wicej jego portretw ni jakiegokolwiek sawnego ma, ni jakiejkolwiek krlowej. Najpierw zaleao mi na tym, by rzeba zapisywaa nastpujce po sobie pikno zmieniajcego si ksztatu; pniej sztuka staa si rodzajem operacji magicznej, zdolnej wywoa z niebytu stracon twarz. Wizerunki kolosalnych rozmiarw wydaway si sposobem wyraenia tych prawdziwych proporcji, jakie mio daje istotom; chciaem, eby te obrazy byy ogromne jak twarz widziana z cakiem bliska, wysokie i uroczyste jak wizje i zjawy w drczcym nie, cikie, jak zostao cikie to wspomnienie. Domagaem si doskonaego skoczenia, czystej doskonaoci tego boga, jakim jest dla tych, ktrzy j kochali, kada istota umara w dwudziestym roku ycia, a take i cisego podobiestwa, swojskiej obecnoci, kadej nieregularnoci twarzy droszej ni pikno. Ile dyskusji nad zatrzymaniem grubej linii brwi, nieco obrzmiaej wypukoci wargi... Liczyem rozpaczliwie na wieczno kamienia, wierno brzu, by nada trwanie ciau przemijajcemu albo ju zniszczonemu, ale dbaem rwnie, eby marmur, namaszczany co dzie mieszanin oliwy i kwasu, nabra poysku i nieomal mikkoci modego ciaa. T jedyn twarz odnajdywaem wszdzie: czyem osoby boskie, pcie i odwieczne atrybuty, surow Dian len z melancholijnym Bachusem, krzepkiego Hermesa z palestr z dwoistym bogiem, ktry pi, z gow wspart na ramieniu, wrd rozrzuconych kwiatw. Stwierdzaem, do jakiego stopnia modzieniec rozmylajcy jest podobny do mskiej Ateny. Moi rzebiarze troch si w tym gubili; najmierniejsi popadali tu i wdzie w zniewieciao albo w emfaz; wszelako wszyscy jako brali udzia w tym nie. Istniej posgi i malowida modego yjcego, odzwierciedlajce ten olbrzymi i zmienny krajobraz, jaki rozciga si midzy pitnastym i dwudziestym rokiem ycia: powany profil grzecznego dziecka; ten posg, gdzie rzebiarz z Koryntu odway si zachowa niedbao postawy modego chopca, ktry wypina brzuch cigajc ramiona, rk opierajc na biodrze, jakby si przyglda na rogu ulicy grze w koci. Jest i ten marmur, w ktrym Papias z Afrodyzji wyciosa ciao bardziej ni

nagie, bezbronne, majce kruch wieo narcyza. A Aristeas wyrzebi wedug moich wskazwek, w kamieniu troch chropowatym, t ma gow wadcz i dumn... S portrety pomiertne, przez ktre przesza mier, te wielkie twarze o wiedzcych ustach, pene tajemnic, ktre ju nie s moimi, bo nie s to ju tajemnice ycia. Jest ta paskorzeba, w ktrej Karyjczyk Antonianos wyposay w elizejsk gracj winobrannika, odzianego w surowy jedwab, i przyjazny pysk psa przytulony do nagiej nogi. I ta maska bez maa nie do wytrzymania, dzieo rzebiarza z Cyreny, gdzie rozkosz i bl stapiaj si i zderzaj na tej samej twarzy, jak dwie fale na tej samej skale. I te mae gliniane poski po groszu, ktre posuyy cesarskiej propagandzie: Tellus stabilita, Geniusz uspokojonej Ziemi w postaci lecego modzieca trzymajcego owoce i kwiaty. Trahit sua guemgue voluptas. Kadego jego skonno; kadego take jego cel, jego ambicja, jeli kto woli, jego najtajniejsze zamiowanie i najwyraniejszy idea. Mj by zamknity w sowie pikno", tak trudnym do zdefiniowania wbrew wszelkim oczywistociom zmysw i oczu. Czuem si odpowiedzialny za urod wiata. Chciaem, eby miasta byy wietne, pene powietrza, zmywane czyst wod, zaludnione istotami ludzkimi, ktrych cia nie szpeciyby znamiona ndzy, niewoli ani opaso prostackiego bogactwa; eby uczniowie recytowali poprawnie lekcje, i to niegupie; eby kobiety przy domowych ogniskach miay w swoich ruchach t jak macierzysk godno, potny spokj; eby na stadiony gimnastyczne przychodzili modziecy ksztaceni take i w grach, i w sztuce; eby sady daway najpikniejsze owoce, a pola najbogatsze plony. Chciaem, eby ogromny majestat pokoju rzymskiego rozpostar si nad wszystkim, niewyczuwalny a obecny jak muzyka obracajcych si cia niebieskich; eby najlichszy podrny mg wdrowa z kraju do kraju, z kontynentu na kontynent, bez dokuczliwych formalnoci, bezpiecznie, pewny, e wszdzie zastanie minimum praworzdnoci i kultury; eby nasi onierze dalej wiedli na granicach swj odwieczny taniec w zbroi; eby wszystko funkcjonowao gadko, i warsztaty, i witynie; eby po morzu pyway pikne okrty, a po drogach jedziy liczne zaprzgi; eby w wiecie rzdzcym si adem mia swoje miejsce i filozof, i tancerz. Ten idea, w kocu skromny, dawaoby si osiga czsto, gdyby ludzie oddawali mu tylko cz energii, jak zuywaj na zajcia gupie albo okrutne; szczliwy zbieg okolicznoci pozwoli mi czciowo go urzeczywistni podczas tej ostatniej wierci wieku. Arrian z Nikomedii, jeden z najtszych umysw tego czasu, lubi mi przypomina pikne wiersze, w ktrych stary Terpander okreli w trzech sowach idea spartaski, doskonay sposb ycia, o ktrym marzy Lacedemon nie mogc go osign: Sia, Sprawiedliwo, Muzy. Sia bya u fundamentu, rygor, bez ktrego nie ma pikna, stanowczo, bez ktrej nie ma sprawiedliwoci. Sprawiedliwo bya rwnowag czci,

zgodnoci harmonijnych proporcji, ktrej nie powinno naraa na szwank jakiekolwiek zatracenie miary. Sia i sprawiedliwo byy tylko dobrze nastrojonym instrumentem w rkach Muz. Wszelkiej ndzy, wszelkiej przemocy naleao zakaza jako zniewagi wobec piknego ciaa ludzkoci. Wszelka nieprawo bya faszyw nut, nieznon w harmonii sfer.

W Germanii fortyfikacje i obozy, ktre trzeba byo budowa albo poprawia, drogi, ktre trzeba byo wytycza albo doprowadza do porzdku, zatrzymay mnie blisko rok; nowe warownie, wznoszone co siedemdziesit mil, wzmocniy nasze granice wzdu Renu. Ten kraj winnic i spienionych rzek nie by dla mnie nowoci: odnajdywaem tu lady modego trybuna, ktry przywiz Trajanowi wie o objciu wadzy. Odnajdywaem take za naszym ostatnim fortem, zbudowanym z sosnowych okrglakw, ten sam widnokrg monotonny i czarny, ten sam wiat, zamknity dla nas po nieostronym zapdzeniu si we legionw Augusta, ocean drzew, rezerwat biaoskrych i powowosych ludzi. Zakoczywszy reorganizacj popynem a do ujcia Renu przez belgijskie i batawskie rwniny. Smutne wydmy tworzyy pnocny krajobraz pocity wiszczcymi trawami; domy portu Noviomagus, budowane na palach, stay tu przy okrtach zakotwiczonych u ich progw; morskie ptaki przysiaday na dachach. Lubiem te smutne strony, ktre moim adiutantom wydaway si paskudne, to chmurne niebo, te botniste rzeki torujce sobie koryta w ziemi bezksztatnej i wystygej, ktrej muu aden bg nie modelowa. Barka z dnem prawie paskim przewioza mnie na wysp Brytani. Wiatr odrzuca nas kilka razy w stron brzegu, ktry opucilimy: ta pena przeciwnoci morska podr daa mi zadziwiajce, bo puste godziny. Gigantyczne chmury wstaway z morza cikiego, brudnego od piachu, nieustannie poruszajcego si w swoim oysku. Jak niegdy u Dakw i u Sarmatw w religijnym skupieniu przygldaem si Ziemi, tak tu po raz pierwszy zobaczyem Neptuna bardziej chaotycznego ni nasz wiat pynny i nieskoczony. Czytaem i Plutarcha eglarsk legend mwic o wyspie pooonej w tej okolicy, ju bliskiej Mar Tenebrarum, wyspie, na ktr zwyciscy Olimpijczycy wyparli jakoby przed wiekami Tytanw. Ci ogromni winiowie skay i fali, wci chostani przez nie znajcy snu ocean, nie mogcy zasn, ale wci zajci marzeniami, dalej jakoby przeciwstawiaj olimpijskiemu adowi swoj gwatowno, swoj mk, swoje wiecznie udrczone pragnienie. Odnajdywaem w tym micie, umieszczonym na kracach wiata, filozoficzne teorie, ktre uznaem za wasne: kady czowiek wiecznie musi wybiera w cigu swego krtkiego ywota midzy niezmoon nadziej i roztropnym brakiem nadziei, midzy rozkoszami chaosu i rozkoszami trwaoci, midzy Tytanem i Olimpijczykiem. Wybiera midzy nimi albo ich wreszcie raz pogodzi. Cywilne reformy dokonane w Brytanii s czci mego administracyjnego dziea, o ktrym mwiem gdzie indziej. Tu wspomn, e byem pierwszym cesarzem, ktry przyby w celach pokojowych na t wysp pooon na kracach znanego wiata, gdzie jeden tylko Klaudiusz odway si zajrze na kilka dni jako gwnodowodzcy genera. Na ca zim

Londinium stao si, z mego wyboru, tym rzeczywistym rodkiem wiata, jakim Antiochia bya wskutek koniecznoci partyjskiej wojny. Tak wic kada podr przenosia gdzie indziej punkt cikoci wadzy, umieszczaa go na jaki czas na brzegu Renu albo nad Tamiz, pozwalaa mi ocenia, jakie byyby ze i dobre strony takiej siedziby cesarskiej. Pobyt w Brytanii pozwoli mi przemyle hipotez pastwa majcego swoje centrum na Zachodzie, wiata atlantyckiego. Takie pomysy s pozbawione wartoci praktycznej: przestaj jednak by niedorzeczne, jeli kalkulator uwzgldni w swoich obliczeniach dostatecznie wielk ilo przyszoci. Na trzy miesice zaledwie przed moim przybyciem Szsta Legia Zwyciska zostaa przesunita na terytorium brytyjskie. Zluzowaa tam nieszczsn Dziewit Legi, posiekan na kawaki przez Kaledoczykw podczas zamieszek, ktre byy w Brytanii szkaradnym nastpstwem naszej wyprawy do Fartw. Naleao przedsiwzi dwa rodki zaradcze, eby przeszkodzi powtrzeniu si podobnej klski. Nasze wojska zostay wzmocnione przez utworzenie pomocniczej armii tubylczej: w Eboracum, z wysokoci zielonego kopca, przygldaem si pierwszym wiczeniom tego nowo utworzonego brytyjskiego wojska. Rwnoczenie wzniesiony mur, przecinajcy wysp w jej najwszym miejscu na dwie czci, da ochron yznym i cywilizowanym okolicom poudniowym przed napaciami szczepw pnocnych. Sam obejrzaem du cz tych robt rozpocztych wszdzie rwnoczenie na osiemdziesiciomilowym stoku: znalazem tam okazj wyprbowania, na tej przestrzeni ograniczonej z obu stron, systemu obrony, ktry mona by pniej stosowa i gdzie indziej. I to dzieo cile wojskowe ju sprzyjao pokojowi, rozwijao zamono tej czci Brytanii; powstaway wioski; ludno zacza napywa ku naszym granicom. Legionistom pracujcym przy robotach ziemnych pomagay ekipy krajowcw; wybudowanie muru byo dla wielu tych grali, jeszcze wczoraj nie ujarzmionych, pierwszym nieodpartym dowodem opiekuczej wadzy Rzymu, a pienidz odu pierwsz monet rzymsk, jak trzymali w rce. Ten szaniec sta si godem mego wyrzeczenia si polityki podbojw: u stp najdalej wysunitego bastionu kazaem zbudowa wityni bogu Terminusowi, opiekunowi granic. Wszystko mnie zachwycao w tej ddystej krainie: strzpy mgie na zboczach pagrkw, jeziora powicone nimfom jeszcze dziwniejszym ni nasze, melancholijni ludzie z szarymi oczami. Moim przewodnikiem by mody trybun pomocniczego korpusu brytyjskiego: ten jasnowosy boek nauczy si po acinie, troch mwi i po grecku i niemiao prbowa ukada w tym jzyku wiersze miosne. Pewnej zimnej jesiennej nocy poszed ze mn jako tumacz do tutejszej Sybilli. Kiedy siedzielimy w -penej dymu chatce

celtyckiego wglarza, grzejc nogi uwizione w grubych spodniach z szorstkiej weny, przyczogao si do nas stare stworzenie, zmoczone deszczem, potargane przez wiatr, dzikie i pochliwe jak lene zwierz. Rzucio si na mae owsiane placki piekce si w ognisku. Mj przewodnik jako t prorokini ugaska: zgodzia si patrze dla mnie w wijce si kby dymu, w nagle wytryskujce iskry, w kruche architektury z gazek i popiow. Zobaczya budujce si miasta, rozradowane tumy, ale take i miasta w pomieniach i gorzkie orszaki zwycionych zaprzeczajce moim snom o pokoju; zobaczya twarz mod i pikn, ktr wzia za twarz kobiec, w co nie chciaem uwierzy, i blade widmo, bdce moe tylko posgiem, przedmiotem jeszcze niezrozumialszym ni widmo dla tej mieszkanki lasw i wydm. I, za ile tam lat, moj mier, ktr przewidziabym i bez niej. Zamona Galia, bogata Hiszpania zatrzymay mnie krcej ni Brytania. W Galii Narboneskiej odnalazem Grecj, ktra si wysiaa a dotd, jej pikne szkoy wymowy i jej portyki pod czystym niebem. Zatrzymaem si w Nemausus, eby ustali plan bazyliki ofiarowanej Plotynie i majcej sta si kiedy jej wityni. Wspomnienia rodzinne, wice cesarzow z tym miastem, czyniy mi tym milszym jego pejza suchy i zocisty. Ale bunt w Mauretanii jeszcze dymi. Skrciem podr po Hiszpanii, nie zatrzymujc si nawet na chwil, midzy Kordob i morzem, w Italice, miecie mojego dziecistwa i moich przodkw. Z Kadyksu popynem do Afryki. Pikni tatuowani wojownicy z gr Atlasu jeszcze nkali nadbrzene miasta afrykaskie. Przeyem tam w cigu kilku krtkich dni numidyjski odpowiednik potyczek sarmackich; znw zobaczyem szczepy ujarzmiane jeden po drugim, dumne poddawanie si wodzw bijcych pokony na pustyni, wrd kobiet w popochu, rozrzuconych tobow i powalonych zwierzt. Tyle e tutaj by nie nieg, a piasek. Mio mi byo spdza nareszcie wiosn w Rzymie, odnale rozpoczt Will, kapryne pieszczoty Lucjusza, przyja Plo-tyny. Ale ten pobyt w Miecie zosta niemal od razu przerwany alarmujcymi pogoskami o wojnie. Pokj z Fartami zosta zawarty zaledwie przed trzema laty i ju wybuchay powane zamieszki nad Eufratem. Natychmiast wyruszyem na Wschd.

Postanowiem zlikwidowa te graniczne incydenty sposobem mniej banalnym ni robiy to maszerujce legie. Moje osobiste spotkanie z Osroesem zostao przygotowane. Zabraem ze sob na Wschd crk wadcy uwizion bez maa w kolebce, w okresie kiedy to Trajan zaj Babilon, i zatrzyman nastpnie w Rzymie jako zakadniczka. Bya to chuda dziewuszka z wielkimi oczami. Obecno jej i jej kobiet troch mi zawadzaa w podry, ktr chciaem odbywa moliwie najpieszniej. Te poowijane w biae zwoje istoty trzsy si przez syryjsk pustyni na karkach dromaderw, w namiocikach o starannie zacignitych zasonach. Wieczorami, na postojach, posyaem pyta, czy ksiniczce niczego nie brak. Zatrzymaem si na godzin w Licji, eby nakoni kupca Opramoasa, ktry ju da dowody swoich negocjatorskich talentw, by towarzyszy mi do krainy partyjskiej. Brak czasu nie pozwoli mu na roztoczenie przepychu, jaki zwyk by dookoa siebie roztacza. Ten zniewieciay przez bogactwo czowiek by mimo to wspaniaym towarzyszem drogi, przyzwyczajonym do wszystkich niespodzianek pustyni. Spotkanie miao nastpi na lewym brzegu Eufratu nie opodal Dura. Przeprawilimy si przez rzek na tratwie. onierze partyjskiej gwardii krlewskiej, w zotych pancerzach, na koniach nie mniej ni oni olniewajcych, stali wzdu brzegu szeregiem, od ktrego bi olepiajcy blask. Mj nieodczny Flegon by bardzo blady. Nawet towarzyszcy mi oficerowie doznali niejakiego niepokoju: spotkanie mogo by puapk. Opramoas, umiejcy naleycie wszy w azjatyckim powietrzu, by wes, ufa tej mieszaninie ciszy i zgieku, bezruchu i nagych galopw, temu przepychowi rzuconemu na pustyni jak dywan na piasek. Ja za byem w cudowny sposb wolny od wszelkiego lku: jak Cezar swemu statkowi, ufaem tym deskom wiozcym moje losy. Daem dowd tej ufnoci od razu zwracajc ojcu partyjsk ksiniczk miast zatrzyma j po naszej stronie a do mego powrotu. Przyrzekem te odda zoty tron dynastii arsacydyjskiej, zabrany niegdy przez Trajana, tron, z ktrym my nie mielimy co robi, a do ktrego przywizywaa wielk wag wschodnia zabobonno. Przepych tych spotka z Osroesem by tylko zewntrzny. Nic nie rnio ich od targw midzy dwoma ssiadami usiujcymi polubownie zaatwi spraw granicznego muru. Miaem do czynienia z barbarzyc wyksztaconym, mwicym po grecku, zgoa niegupim, zgoa niekoniecznie bardziej podstpnym ni ja, do chwiejnym wszake, by si wyda kim, na kim nie cakiem mona polega. Do rzadkie waciwoci mego umysu pomagay mi kaptowa sobie t wymykajc si myl: siedzc naprzeciwko partyjskiego wadcy uczyem si przewidywa jego odpowiedzi, a wkrtce i kierowa nimi; wchodziem w jego rol; wyobraaem sobie, e jestem Osroesem targujcym si z Hadrianem. Nie cierpi niepotrzebnych debat, gdzie kady z gry wie, e ustpi albo e nie ustpi: szczero w

interesach ceni sobie zwaszcza jako rodek, ktry wszystko upraszcza i przypiesza. Partowie bali si nas; my obawialimy si Partw; z tego oboplnego lku moga wynikn wojna. Satrapowie parli do tej wojny, przez osobisty interes: szybko si spostrzegem, e Osroes te mia swoich Quietusw, swoich Palmw. Pharasmanes, najruchliwszy z tych na p samodzielnych ksitek usadowionych na pograniczu, by jeszcze nie-bezpieczniejszy dla krlestwa partyjskiego ni dla nas. Zarzucano mi, e zneutralizowaem za pomoc darw to otoczenie szkodliwe i bezwolne: bya to dobra lokata pienidzy. Byem za bardzo pewny przewagi naszych si, by sobie utrudnia sprawy gupi ambicj: byem gotw na wszystkie ustpstwa nie majce istotnego znaczenia, tylko prestiowe, i na adne inne. Najtrudniejszym okazao si przekonanie Osroesa, e jeli robi mao obietnic, to dlatego e mam zamiar ich dotrzyma. Uwierzy mi wreszcie albo uda, e uwierzy. Porozumienie zawarte midzy nami podczas tego spotkania trwa do tej pory; od pitnastu lat z obu stron nic nie zmcio spokoju na granicach. Licz na ciebie, e ten stan rzeczy bdzie trwa i po mojej mierci. Pewnego wieczoru, pod cesarskim namiotem, podczas uczty wydanej przez Osroesa na moj cze, spostrzegem wrd kobiet i dugorzsych paziw mczyzn nagiego, wychudego, zupenie nieruchomego, ktrego szeroko otwarte oczy zdaway si nie widzie obfitoci pmiskw, ciby akrobatek i tancerek. Przemwiem do niego za porednictwem tumacza: nie raczy odpowiedzie. By to mdrzec. Ale jego uczniowie okazali si rozmowniejsi; ci poboni wdrowcy przybyli z Indii, a ich mistrz nalea do potnej kasty braminw. Zrozumiaem, i medytacje doprowadziy go do przekonania, e cay wiat jest tylko tkank zudze i omyek: umartwienie, wyrzeczenie, mier byy dla jedynym sposobem wymknicia si temu zmiennemu nurtowi zjawisk, ktremu nasz Heraklit, odwrotnie, da si unie, i osignicia poza wiatem zmysowym tej sfery czystej boskoci, tego nieruchomego i pustego firmamentu, o jakim marzy i Platon. Pod niezdarnymi sowami moich tumaczy wyczuwaem wic idee, ktre nie byy cakiem obce niektrym z naszych mdrcw, ale ktre Hindus wyraa w sposb bardziej ostateczny i nagi. Ten bramin doszed do takiego stanu, e nic oprcz jego ciaa nie dzielio go ju od niedotykalnego boga, bez substancji i formy, z ktrym chcia si poczy: i postanowi spali si ywcem nazajutrz. Osroes zaprosi mnie na t uroczysto. Wzniesiono stos z wonnego drzewa; czowiek rzuci si na stos i znik, bez jednego krzyku. Jego uczniowie nie okazywali alu: dla nich nie bya to uroczysto aobna. Dugo rozmylaem o tym pniej, w nocy. Leaem na dywanie z kosztownej weny, pod namiotem z szeleszczcych i cikich tkanin. Pa masowa mi nogi. Z zewntrz dobiegay mnie nieliczne gosy tej azjatyckiej nocy: rozmowa szepczcych pod moimi

drzwiami niewolnikw, lekki szelest palmy, chrapanie Opramoasa za zason, stukot kopyta sptanego konia; z oddali, z namiotw kobiet, dochodzio melancholijne gruchanie jakiej pieni. Bramin tym wszystkim wzgardzi. Ten pijany wyrzeczeniem czowiek odda si pomieniom tak, jak kochanek pada na oe. Odrzuci rzeczy, istoty, wreszcie samego siebie, niby kolejne suknie, ktre mu zakryway t jedyn obecno, ten rodek niewidzialny i pusty, ktry przeoy ponad wszystko. Czuem si czowiekiem innym, gotowym do innych wyborw. Umartwienie, wyrzeczenie, negacja nie byy mi zupenie obce: pokosztowaem ich, jak si to czsto dzieje, majc dwadziecia lat. Miaem lat mniej ni dwadziecia, kiedy w Rzymie, zaprowadzony przez przyjaciela, odwiedziem Epikteta w jego ndznej norze w Suburze, na niewiele dni przed wygnaniem go przez Domicjana. Dawny niewolnik, ktremu zy pan zama niegdy nog nie mogc wyrwa ze skargi, sabowity starzec znoszcy cierpliwie dugotrwae tortury choroby pcherza, wyda mi si kim, kto posiad bez maa bosk wolno. Z podziwem patrzyem na te kule, ten siennik, glinian lamp, drewnian yk w glinianym naczyniu, proste sprzty surowego ycia. Ale Epiktet wyrzeka si nazbyt wielu rzeczy i szybko zdaem sobie spraw, e nic nie byo dla mnie niebezpieczniej atwe ni wyrzeczenie. Hindus, logiczniejszy, odrzuci i samo ycie. Mogem si duo nauczy od tych czystych fanatykw, ale pod warunkiem, e wykorzystam w odwrotnym kierunku lekcj, jak mi dawali. Ci mdrcy usilnie starali si odnale swego boga poza oceanem form, sprowadzi go do tej jakoci jedynego, nienamacalnego, bezcielesnego, jakiej si wyrzek w dniu, w ktrym zechcia sta si wszechwiatem. Wyobraaem sobie inaczej moje stosunki z boskoci. Wyobraaem sobie siebie pomagajcego jej w wysiku ksztatowania i porzdkowania wiata, rozwijania i pomnaania jego zwojw, rozgazie, skrtw. Byem jednym z segmentw koa, jednym z aspektw tej siy jedynej, tkwicej w rnorodnoci zjawisk, w orle i byku, czowieku i abdziu, w fallusie i mzgu, we wszystkim, Proteuszem, ktry jest rwnoczenie Jowiszem. To w tamtym czasie zaczem si czu bogiem. Nie zrozum mnie opatrznie: byem wci, byem bardziej ni kiedykolwiek tym samym czowiekiem ywicym si owocami i zwierztami ziemi, oddajcym glebie przetrawione resztki ywicych go pokarmw, zapadajcym w sen przy kadej odmianie gwiazd, niespokojnym a do szalestwa, kiedy za dugo brakowao mu ciepej obecnoci mioci. Moja sia, moja sprawno fizyczna i umysowa byy troskliwie podtrzymywane gimnastyk, najzupeniej ludzk. Ale c mog rzec prcz tego, e to wszystko byo przeywane w sposb boski? Skoczyy si ryzykowne dowiadczenia modoci i jej zachanno w uywaniu mijajcego czasu. Majc czterdzieci cztery lata byem wolny od niecierpliwoci, pewny siebie, tak doskonay, jak pozwalaa na to

moja natura, wieczna. I dobrze zrozum, e mowa tu o koncepcji umysowej: upojenia, jeli mam je ich imieniem nazwa, przyszy pniej. Byem bogiem po prostu dlatego, e byem czowiekiem. Boskie tytuy, jakie mi pniej nadaa Grecja, byy tylko proklamowaniem tego, co od dawna stwierdziem sam. Sdz, e mgbym si czu bogiem w wizieniach Domicjana albo na dnie szybu kopalni. Mam miao tak twierdzi dlatego, e to uczucie wydaje mi si bardzo mao niezwyke i dostpne wcale nie mnie jednemu. Doznawali go i inni albo doznaj w przyszoci. Powiedziaem, e moje tytuy niewiele dodaway do tej zadziwiajcej pewnoci: i odwrotnie, t pewno potwierdzay najzwyklejsze prace mego cesarskiego rzemiosa. Jeeli Jowisz jest mzgiem wiata, czowiek obarczony organizowaniem i miarkowaniem ludzkich spraw moe si susznie uwaa za czstk tego mzgu, ktry wszystkim rzdzi. Ludzko, moe trafnie, moe nietrafnie, niemal zawsze pojmowaa swego boga jako co na podobiestwo opatrznoci; moje funkcje zobowizyway mnie, ebym by wcieleniem tej opatrznoci dla czci rodzaju ludzkiego. Im bardziej si pastwo rozwija, krpujc ludzi swymi cisymi i zimnymi ogniwami, tym bardziej ludzka ufno chciaaby umieci u koca tego ogromnego acucha uwielbiany wizerunek czowieka-opiekuna. Czy chciaem, czy nie, wschodnie ludy cesarstwa uwaay mnie za boga. Nawet na Zachodzie, nawet w Rzymie, gdzie jestemy oficjalnie uznawani za bogw dopiero po mierci, ciemna ludowa pobono cra? chtniej nas apoteozuje za ycia. Wkrtce partyjska wdziczno zacza wznosi witynie cesarzowi rzymskiemu, ktry zaprowadzi i utrzyma pokj; miaem moje sanktuarium w Vologesji, w rodku wielkiego, obcego wiata. Zgoa nie dostrzegajc w tych objawach uwielbienia niebezpieczestwa obdu albo naduywania wadzy u czowieka, ktry je przyjmuje, widziaem w nich wdzido, obowizek upodobnienia si do jakiego odwiecznego wzoru, wczenia do potgi ludzkiej czstki mdroci najwyszej. Bdc bogiem jest si zmuszonym w sumie do wikszej iloci cnt ni bdc cesarzem. Kazaem si wtajemniczy w Eleuzis w osiemnacie miesicy pniej. W pewnym znaczeniu te odwiedziny u Osroesa stay si w moim yciu punktem zwrotnym. Zamiast wraca do Rzymu postanowiem powici kilka lat greckim i wschodnim prowincjom cesarstwa: Ateny coraz bardziej staway si moj ojczyzn, moim rodkiem wiata. Chciaem si podoba Grekom, a take zhellenizowa si moliwie najbardziej, ale to wtajemniczenie, uzasadnione po czci wzgldami politycznymi, byo przecie przeyciem religijnym, jakiemu nic nie dorwna. Te wielkie obrzdy tylko symbolizuj wydarzenia ludzkiego ycia, ale symbol siga dalej ni uczynek, tumaczy nasz kady gest w terminach wiecznej mechaniki. Wiedza otrzymana w Eleuzis musi zosta tajna: jest zreszt tym mniej naraona

na rozgaszanie, e ze swej natury jest niewyraalna. Sformuowana, brzmiaaby jak najbanalniejsza oczywisto; na tym wanie polega jej gbia. Stopnie wysze, w ktre wtajemniczono mnie pniej w prywatnej rozmowie z hierofant, nie doday niemal nic do pierwszego wstrzsu odczutego tak samo i przez najmniej uczonego pielgrzyma, ktry bierze udzia w obrzdowych ablucjach i pije ze rda. Usyszaem, jak dysonanse uoyy si w akord; na chwil znalazem si w innym krgu, przypatrywaem si z daleka, ale te i z cakiem bliska, tej procesji ludzkiej i boskiej, w ktrej miaem swoje miejsce, temu wiatu, gdzie istnieje jeszcze bl, ale ju nie zudzenie. Los czowieka, ten chwiejny rysunek, w ktrym najmniej wprawne oko wykryje tyle nieudolnoci, lni jak rysunki na niebie. I wanie tutaj wypada wspomnie o przyzwyczajeniu, jakie przez cae ycie wodzio mnie po drogach mniej tajnych ni eleuzyskie, ale w kocu rwnolegych do nich: mwi o studiowaniu gwiazd. Zawsze byem przyjacielem astronomw i klientem astrologw. Wiedza tych ostatnich jest niepewna, faszywa w szczegach, moe prawdziwa w caoksztacie: skoro czowiek, czstka wszechwiata, jest podlegy tym samym prawom, jakie rzdz niebem, nie jest niedorzecznoci szukanie tam w grze wtkw naszego ycia, zimnych sympatii przyczyniajcych si do naszych sukcesw i naszych niepowodze. Jesieni kadego wieczora witaem na poudniowej stronie nieba Wodnika, Podczaszego niebieskiego, Szafarza, pod ktrym si urodziem. Pamitaem, by ustali przy kadym ich pojawieniu si pooenie Jowisza i Wenus, ktre moim yciem rzdz, i zmierzy wpyw niebezpiecznego Saturna. Ale cho to przedziwne promieniowanie spraw ludzkich na gwiezdne sklepienie zajmowao czsto moje godziny czuwania, interesowaem si jeszcze mocniej niebiesk matematyk, abstrakcyjnymi rachunkami, do jakich zachcaj te wielkie, pomieniste ciaa. Byem skonny mniema, jak niektrzy z naszych najmielszych mdrcw, e ziemia te bierze udzia w tym nocnym i dziennym ruchu, ktrego wite procesje w Eleuzis s co najmniej ludzkim pozornym naladowaniem. W wiecie, gdzie wszystko jest tylko wirowaniem si, tacem atomw, gdzie wszystko jest rwnoczenie w grze i w dole, na krawdzi i w rodku, trudno mi byo wyobrazi sobie istnienie nieruchomej kuli, staego punktu, ktry by nie by zarazem ruchomy. Kiedy indziej dokadne obliczenia porwnania dnia z noc, ustalone niegdy przez Hipparcha z Aleksandrii, spdzay mi sen z powiek: odnajdywaem w tym, w formie ju nie bani czy symbolw, ale dowodw, t sam eleuzysk tajemnic odejcia i powrotu. Kos Dziewicy nie znajduje si ju za naszych dni w tym miejscu mapy, w jakim go zaznaczy Hipparch, ale ta zmiana jest dopenieniem cyklu i wanie ta zmiana potwierdza hipotez astronoma. Powoli, nieuchronnie, firmament znw stanie si taki, jakim by za czasw Hip-parcha: i znw bdzie taki, jakim by za czasw

Hadriana. Nieporzdek wciela si w porzdek; zmiana bya czstk planu, jaki astronom by zdolny przewidzie; umys ludzki objawi tu swoje uczestnictwo we wszechwiecie przez ustalenie trafnych twierdze, jak w Eleuzis przez obrzdowe okrzyki i tace. Czowiek, ktry kontempluje, i kontemplowane gwiazdy biegli nieuchronnie do swego koca, zaznaczonego gdzie w niebie. Ale kady ruch tego spadania by chwil przerwy, punktem wyjcia, czstk krzywej, mocnej jak zoty acuch. Kady polizg sprowadza nas do tego punktu, ktry, poniewa znalelimy si w nim przez przypadek, wydaje si nam rodkiem. Od moich dziecinnych nocy, kiedy wzniesiona rka Marullinusa wskazywaa mi gwiazdy, ciekawo spraw niebieskich nie opucia mnie. Podczas przymusowej bezsennoci w obozach przygldaem si ksiycowi biegncemu poprzez chmury barbarzyskich nieb; pniej, podczas jasnych nocy attyckich, suchaem, jak astronom Theron z Rodos tumaczy mi swj system wiata; lec na pokadzie statku pyncego po Morzu Egejskim, patrzyem, jak wolno chwiejcy si maszt przesuwa si midzy gwiazdami, idzie od czerwonego oka Byka do ez Plejad, od Pegaza do abdzia: odpowiadaem, jak umiaem najlepiej, na naiwne i powane pytania modzieca, ktry razem ze mn wpatrywa si w to samo niebo. Tutaj, w Willi, kazaem zbudowa obserwatorium, na ktrego schody choroba dzi ju mi nie pozwala wchodzi. Jeden raz w yciu zrobiem jeszcze wicej: powiciem gwiazdozbiorom ca noc. Byo to po moich odwiedzinach u Osroesa, podczas podry przez pustyni syryjsk. Lec na wznak, z otwartymi oczami, porzuciwszy na kilka godzin wszystkie ludzkie troski, oddawaem si od wieczora do witu temu wiatu z pomienia i krysztau. Bya to moja najpikniejsza podr. Wielka gwiazda konstelacji Liry, gwiazda polarna ludzi, ktrzy bd yli, kiedy nas ju od kilku dziesitkw tysicy lat nie bdzie, janiaa nad moj gow. Blinita migotay sabo w ostatnich odblaskach zachodu; W szed przed Strzelcem; Orze wzbija si ku zenitowi, rozpostarszy skrzyda, a u jego ng ten gwiazdozbir jeszcze nie nazwany przez astronomw, ktremu pniej nadaem najdrosze z imion. Noc, nigdy tak zupena, jak sdz ci, ktrzy yj i pi w izbach, staa si ciemniejsza. Ogniska, rozpalone, eby odstraszy szakale, pogasy; te stosy arzcych si wgli przypominay mi mego dziadka stojcego w swojej winnicy i jego proroctwa, ktre stay si od tamtej pory czasem teraniejszym, a wkrtce* bd czasem przeszym. Prbowaem zespala si z boskoci w jej wielu ksztatach; doznaem niejednej ekstazy; niektre byy okrutne, a inne wstrzsajco sodkie. Ekstaza, ktrej doznaem podczas nocy syryjskiej, bya zadziwiajco wiadoma. Wpisaa we mnie ruchy cia niebieskich z precyzj, jakiej nigdy by mi nie pozwolia osign adna obserwacja czstkowa. Wiem dokadnie w tej chwili, w ktrej do ciebie pisz, jakie gwiazdy przechodz tu, w Tiburze, nad tym sufitem ozdobionym stiukami i cennymi

malowidami, i gdzie indziej, tam, nad pewnym grobem. W kilka lat pniej mier miaa sta si przedmiotem mojej nieustajcej kontemplacji, myl, ktrej oddawaem te wszystkie siy mego umysu, jakich nie absorbowao pastwo. A kto powiada: mier, powiada take: tajemniczy wiat, do jakiego by moe dziki niej si dostajemy. Po tylu rozmylaniach i dowiadczeniach, nieraz potpienia godnych, wci nie wiem, co si dzieje za t czarn zason. Ale noc syryjska stanowi moj wiadom czstk niemiertelnoci.

SAECULUM AUREUM

Lato po spotkaniu z Osroesem spdziem w Azji Mniejszej: zatrzymaem si w Bitynii, eby osobicie dopilnowa wyrbu pastwowych lasw. W Nikomedii, miecie jasnym, cywilizowanym, uczonym, zamieszkaem u prokuratora prowincji, Gnejusza Pompejusza Prokulusa, w dawnej rezydencji krla Nikomedesa, penej lubienych wspomnie modego Juliusza Cezara. Morskie wiatry Propontydy przewieway te sale chodne i ciemne. Prokulus, czowiek majcy dobry smak, urzdza dla mnie zebrania literackie. Przejezdni sofici, nieliczni studenci i amatorzy literatury piknej zbierali si w ogrodach, na brzegu rda powiconego bogu Panowi. Od czasu do czasu sucy zanurza w rdle wielki dzban z porowatej gliny; najprzejrzystsze szklanki wydaway si mtne w porwnaniu z t przeczyst wod. Czytano tego wieczora do zawi sztuk Likofrona, ktrego lubi za wariackie zestawienia dwikw, aluzji i obrazw, za skomplikowany system pogosw i ech. Mody chopiec trzymajcy si na uboczu sucha tych trudnych strof z uwag zarazem roztargnion i mylc i pomylaem od razu o pasterzu gdzie w lesie, mimo woli czujnym na jaki sabo syszalny piew ptaka. Nie przynis ani tabliczek, ani rylca. Siedzc na krawdzi basenu dotyka palcami piknej gadkiej powierzchni. Dowiedziaem si, e jego ojciec mia skromne stanowisko w zarzdzie wielkich dbr cesarskich; pozostawiony w dziecistwie na opiece dziadka ucze zosta wysany do znajomego rodzicw, armatora w Nikomedii, ktry wydawa si bogaczem tej ubogiej rodzinie. Zatrzymaem go po odejciu innych. By mao oczytany, mao wyksztacony, skupiony, ufny. Znaem Klaudiopolis, miasto, w ktrym si urodzi: udao mi si go nakoni do rozgadania si o rodzinnym domu na skraju wielkich sosnowych lasw, ktre dostarczaj masztw naszym okrtom, o wityni Attysa, pooonej na wzgrzu, ktrej przeraliw muzyk lubi, o piknych koniach jego kraju i jego dziwnych bogach. Ten gos, troch przytumiony, mwi po grecku z akcentem azjatyckim. Nagle, poczuwszy, e go sucham, a moe, e na niego patrz, zmiesza si, zaczerwieni, popad w jedno z tych uporczywych milcze, do jakich wkrtce przywykem. Nawizaa si jaka blisko. Towarzyszy mi nastpnie w moich wszystkich podrach i zaczo si kilka baniowych lat. Antinous by Grekiem: doszedem po wspomnieniach tej rodziny starej i nieznanej a do epoki pierwszych osadnikw arkadyjskich na wybrzeach Propontydy. Ale Azja staa si dla tej nieco cierpkiej krwi niby kropla miodu, ktra zamc czyste wino i daje mu zapach. Odnajdywaem w nim zabobony ucznia Apolloniosa, monarchiczn wiar wschodniego poddanego Wielkiego Krla. Jego obecno bya niezwykle milczca: szed za mn jak zwierz albo jak opiekuczy duch. Niby mody pies, mia nieprzebrane zasoby wesooci i

ospaoci, pochliwoci i ufnoci. Ten pikny chart, akomy pieszczot i rozkazw, leg na moim yciu. Podziwiaem t obojtno niemal wynios na wszystko, co nie byo jego rozkosz albo jego kultem: zastpowaa mu bezinteresowno, skrupu, wszystkie kunsztowne i surowe cnoty. Zachwycaem si t tward agodnoci, tym pospnym przywizaniem, wcigajcym ca istot. A przecie to poddanie nie byo lepe; te powieki, tak czsto zamknite w przyzwoleniu albo we nie, otwieray si; najuwaniejsze w wiecie oczy patrzyy mi w twarz; czuem, e jestem sdzony. Ale byem sdzony jak bg przez swojego wyznawc: moja nie-czuo, moja nieufno (bom je miewa pniej) byy spokojnie, powanie akceptowane. Byem wadc absolutnym tylko raz i tylko dla jednej istoty. Jeli nic nie powiedziaem jeszcze o jego urodzie, tak widocznej, nie naley dopatrywa si w tym niedomwienia czowieka zbyt cakowicie zniewolonego. Ale twarze, ktrych rozpaczliwie szukamy, wymykaj si nam: jest to zawsze tylko chwila... Przypominam sobie gow spuszczon pod wosami w nocnym nieadzie, oczy, ktre wydaway si skone przez wyduenie powiek, mod twarz szerok, jakby leaa. To delikatne ciao zmieniao si wci, jak rolina, i niektre z tych przemian mona przypisa czasowi. Chopiec zmieni si, wyrs. Do byo tygodnia lenistwa, eby sta si bardziej niewieci; jedno popoudnie na owach przywracao mu jdrno, atletyczn szybko. Po godzinie soca barw jaminu zmienia na barw miodu. Troch cikie rebice nogi wyduyy si; policzki straciy delikatn dziecic okrgo, lekko zapady pod wystajcymi skuami; tors, wzdty oddechem modego biegacza na stadionie, nabra gadkiej i lnicej wypukoci torsu bachantki. Nadsana mina warg zabarwia si palc gorycz, smutnym przesytem. Doprawdy, ta twarz zmieniaa si, jakbym j rzebi dzie i noc. Kiedy si odwracam ku tym latom, zdaje mi si, jakbym odnalaz Zoty Wiek. Wszystko byo atwe: dawniejsze wysiki byway nagradzane bez maa bosk swobod. Podr bya zabaw: przyjemnoci kontrolowan, znan, wykorzystywan umiejtnie. Nieustajca praca bya jeszcze jednym rodzajem rozkoszy. Moje ycie, w ktrym wszystko przychodzio pno, wadza, szczcie take, nabrao wietnoci pory poudnia, rozsonecznienia godzin sjesty, kiedy wszystko kpie si w zotym powietrzu, przedmioty w pokoju i ciao lece obok nas. Nasycona namitno ma swoj niewinno, tak samo niemal jak kada inna kruch: reszta ludzkiej urody zamienia si w widowisko, przestaa by t zwierzyn, na ktr polowaem. la banalnie zaczta przygoda wzbogacaa, ale take i upraszczaa moje ycie: przyszo liczya si mao; gwiazdy stay si tylko przelicznymi rysunkami na sklepieniu nieba. Nigdy nie odczuwaem tak radonie bladoci witania na

horyzoncie wysp, chodu grot powiconych nimfom i odwiedzanych przez wdrowne ptactwo, ociaego lotu przepirek o zmierzchu. Na nowo czytaem poetw: niektrzy wydali mi si lepsi ni dawniej, wikszo - gorsza. Pisaem wiersze, ktre chyba byy mniej ni zwykle nieudolne. Byo morze drzew: lasy dbw korkowych i sosnowe puszcze Bitynii, pawilon myliwski z aurowymi gankami, gdzie chopiec, znw popadszy w niedbalstwo bdce cech jego rodzinnego kraju, rozrzuca byle gdzie strzay, sztylet, zoty pas, tarza si z psami po skrzanych kanapach. Rwniny przesiky upaem dugiego lata; mga wstawaa z k na brzegu rzeki Sangarios, gdzie biegay tabuny dzikich koni; o wicie szlimy si kpa do rzeki tratujc po drodze wysokie trawy wilgotne od nocnej rosy, pod niebem, z ktrego zwisa wziutki pksiyc, bdcy godem Bitynii. Kraina ta zostaa obsypana dobrodziejstwami; przybraa nawet moje imi. Zima dopada nas w Synopie; asystowaem tam, w mrz bez maa scytyjski, przy rozpoczciu prac nad powikszeniem portu, podjtych pod moimi rozkazami przez marynarzy floty. Po drodze do Bizancjum starszyzna wiejska kazaa rozpala u wejcia do wiosek ogromne ogniska, przy ktrych grzay si moje strae. Przeprawa przez Bosfor, pod nien burz, bya pikna: dugie jazdy konne po trackich lasach, ostry wiatr wdzierajcy si w fady paszczw, szybkie bbnienie deszczu po liciach i po dachu namiotu, wypoczynek w obozie robotnikw, tam, gdzie mia stan Adrianopol, owacje weteranw z wojen dackich, rozmika ziemia, z ktrej wkrtce wzej miay mury i wiee. Odwiedziny w garnizonach naddunajskich zaprowadziy mnie na wiosn do zamonego miasteczka, jakim jest dzi Sarmizegetuza; bityski chopiec nosi na rce bransolet krla Decebala. Do Grecji wrciem od pnocy: zatrzymaem si na duej w dolinie Tempe, spryskanej czystymi wodami; po biaej Eubei przysza Attyka barwy rowego wina. Przez Ateny ledwiem si przemkn; w Eleuzis, podczas moich wtajemnicze w misteria, spdziem trzy dni i trzy noce wrd ciby pielgrzymw, ktrych podczas tych samych uroczystoci przyjmowano: jedyn ostronoci, jak przedsiwzito, by zakaz posiadania przy sobie noy. Zabraem Antinousa do Arkadii, ojczyzny jego przodkw: lasy byy wci tak samo nieprzebyte jak w czasie, w ktrym tam mieszkali starodawni myliwi polujcy na wilki. Niekiedy jedziec uderzeniem bata poszy mij; na kamienistych szczytach soce grzao jak w lecie; chopiec, oparszy si plecami o ska, drzema z gow na piersi, z wosami muskanymi wiatrem, Endymion wrd jasnego dnia. Zajca, ktrego mj mody myliwiec z wielkim trudem obaskawi, rozszarpay psy: byo to jedyne nieszczcie podczas tych dni bez cienia. Ludzie z Mantynei doszukali si zwizkw pokrewiestwa z t rodzin bityskich

osadnikw, nie znan do tej pory: to miasto, w ktrym chopiec mia pniej swoje witynie, zostao przeze mnie wzbogacone i przyozdobione. Pochodzca z niepamitnych czasw witynia Neptuna, ju w ruinie, bya tak czcigodna, e wstpu do niej zakazano wszystkim bez wyjtku: tajemnice starsze od ludzkiej rasy dziay si tam wci za wiecznie zamknitymi drzwiami. Zbudowaem now wityni, duo wiksz, w ktrej wntrzu stary budynek spoczywa od tamtej pory jak pestka we wntrzu owocu. W drodze, nie opodal Mantynei, kazaem odnowi grb, w ktrym Epaminondas, zabity w bitwie, ley przy modym towarzyszu, co pad u jego boku: kolumna, na ktrej wyryto wiersze, stana, eby upamitni to wspomnienie czasw, w ktrych wszystko, widziane z daleka, wydaje si szlachetne i proste: czuo, sawa i mier. W Achai igrzyska istmijskie byy obchodzone ze wietnoci nie widzian od pradawnych czasw; wznawiajc te wielkie helleskie wita spodziewaem si znw zrobi z Grecji yjc cao. owy wcigny nas w dolin Helikonu, wyzocon ostatni rudoci jesieni; zatrzymalimy si przy rdle Narcyza, obok wityni Amora: skra zdarta z modego niedwiedzia, trofeum przybite zotymi gwodziami do ciany wityni, zostaa ofiarowana temu bogu, ze wszystkich najroztropniejszemu. Barka, ktr mi poyczy kupiec Erastos z Efezu na eglowanie po Archipelagu, zawina do Zatoki Faleryjskiej: zamieszkaem w Atenach, jak czowiek wracajcy do domu. Omieliem si tkn to pikno, sprbowa zrobi z tego miasta cudownego miasto doskonae. Ateny po raz pierwszy zaludniy si, zaczy rozrasta po dugim okresie zmierzchu: podwoiem ich obszar; zaprojektowaem, wzdu rzeki Ilissos, nowe Ateny, miasto Hadriana obok miasta Tezeusza. Wszystko trzeba byo rozstrzyga, budowa. Przed szecioma wiekami budow wielkiej wityni, powiconej Zeusowi Olimpijskiemu, przerwano tu po rozpoczciu. Moi robotnicy wzili si do dziea: w Atenach znw zawrzaa radosna praca, nie znana tam od czasw Peryklesa. Dokoczyem tego, czego pewien Seleucyda daremnie usiowa dokona: naprawiem na miejscu grabiee naszego Sulli. Inspekcja robt wymagaa codziennych wdrwek po labiryncie maszyn, kunsztownych pasowych k, do poowy wzniesionych trzonw kolumn i biaych blokw, niedbale uoonych w stosy pod niebieskim niebem. Odnajdywaem tam co z podniecenia okrtowych stoczni: statek spuszczany na wod mia popyn w przyszo. Wieczorami architektura ustpowaa miejsca muzyce, tej budowli niewidzialnej. Uprawiaem po trosze wszystkie sztuki, ale sztuka dwikw jest jedyn, w ktrej wiczyem si stale i w ktrej przyznaj sobie pewn doskonao. W Rzymie ukrywaem to zamiowanie: mogem dyskretnie oddawa mu si w Atenach. Muzykanci zbierali si na dziedzicu przy rosncym tam cyprysie, pod posgiem Hermesa. Tylko szeciu albo siedmiu; kapela fletw i lir, ktrej

towarzyszy czasami wirtuoz z cytr. Ja najczciej graem na duym poprzecznym flecie. Grywalimy stare melodie, niemal zapomniane, a take i melodie nowe, komponowane dla mnie. Lubiem msk surowo melodyj doryckich, ale nie bya mi przykra i muzyka zmysowa i namitna, patetycznie i kunsztownie amane rytmy, jakie ludzie powanj, ktrych cnota polega na obawianiu si wszystkiego, odrzucaj jako siejce zamt w zmysach i sercu. Widziaem profil mego modego towarzysza, w skupieniu wykonujcego swoj cz w zespole, i jego palce poruszajce si uwanie wzdu napitych strun. Ta pikna zima obfitowaa w przyjacielskie spotkania: przebogaty Attykus, ktrego bank finansowa moje roboty miejskie, czerpic z tego zreszt korzyci i dla siebie, zaprasza mnie do swoich ogrodw w Kefizji, gdzie mieszka otoczony dworem modnych improwizatorw i pisarzy; jego syn, mody Herodes, by wcigajcym i subtelnym partnerem w rozmowie; sta si nieodzownym gociem na moich ateskich wieczerzach. Cakiem straci t niemiao, jaka mu kazaa zaniemwi w mojej obecnoci, kiedy to efebia ateska przysaa mi go na granice sarmackie z powinszowaniami po objciu wadzy, ale jego potgujca si prno wydawaa mi si co najwyej zabawn miesznostk. Retor Polemon, wielki czowiek Laodycei, ktry rywalizowa z Herodesem w elokwencji, a zwaszcza w bogactwie, zachwyci mnie swoim azjaskim stylem, zamaszystym i migotliwym jak wody Paktolu: ten zrczny ukadacz sw y, jak mwi, z przepychem. Ale ze wszystkich najcenniejsze byo spotkanie Arriana z Nikomedii, mego najlepszego przyjaciela. Modszy ode mnie o jakie dwanacie lat, ju rozpocz by t pikn karier polityczn i wojskow, w ktrej nadal wyrnia si chlubnie i poytecznie suy. Jego dowiadczenie w wielkich interesach, jego znawstwo koni, psw i wszystkich wicze ciaa stawiao go nieporwnanie wyej od zwykych ukadaczy zda. W modoci pad ofiar jednej z tych dziwnych namitnoci umysu, bez ktrych moe nie ma prawdziwej mdroci ani prawdziwej wielkoci: dwa lata ycia spdzi w Nikopolis w Epirze, w izdebce zimnej i pustej, gdzie kona Epiktet; wzi na siebie trud zebrania i spisania, sowo po sowie, ostatnich zda starego chorego filozofa. Ten okres entuzjazmu wycisn na nim pitno: wynis z niego cudowne zdyscyplinowanie moralne, rodzaj powanej czystoci. Uprawia w sekrecie umartwienia, ktrych si nikt nie domyla. Ale dugie terminowanie w stoickim obowizku nie usztywnio go, nie zamienio w faszywego mdrca: by za inteligentny, by nie spostrzec, e cnota ma swoje kracowoci, jak ma je i mio, e ich warto polega wanie na rzadkoci, na znamieniu jedynego arcydziea, piknego wybryku. Pogodny rozum, doskonaa uczciwo Ksenofonta stay si dla odtd wzorem. Pisa dzieje swojego kraju, Bitynii. Wziem t prowincj, z dawna bardzo kiepsko administrowan przez pro-konsulw, pod moj osobist

jurysdykcj: doradza mi przy planowaniu reform. Ten pilny czytelnik dialogw sokratycznych wiedzia wszystko o zasobach bohaterstwa, powicenia, czasami i mdroci, jakimi Grecja umiaa uszlachetni namitno do przyjaciela: traktowa mego modego ulubieca z tkliwym szacunkiem. Dwaj Bityczycy rozmawiali tym licznym dialektem joskim, o kocwkach prawie homeryckich, ktrego pniej Arrian, za moj namow, zacz uywa w swoich dzieach. Ateny miay w owym czasie swojego filozofa ycia umiarkowanego: Demonaks wid w chatce wiejskiej w Kolonos ywot przykadny i wesoy. Nie by to Sokrates, nie mia ani jego subtelnoci, ani porywajcego zapau, ale lubiem kpiarsk dobroduszno tego czowieka. Aktor komiczny Aristomenes, ktry z werw grywa w starych komediach attyckich, by innym przyjacielem o poczciwym sercu. Nazywaem go moj greck kuropatw: krpy, tusty, radosny jak dziecko albo jak ptak, zna si lepiej ni ktokolwiek na dawnych obrzdach, poezji i kuchennych przepisach. Dugo bawi mnie i ksztaci. Do Antinousa przywiza si w tym okresie filozof Chabrias, platoczyk skaniajcy si ku orficyzmowi, najniewinniejszy z ludzi, ktry lubowa chopcu psi wierno, przeniesion pniej na mnie. Jedenacie lat dworskiego ycia nie zmienio go: jest to wci ten sam czowiek czysty, pobony, niewinnie zajty marzeniami, lepy na intrygi i guchy na plotki. Czasami mnie nudzi, ale rozstan si z nim dopiero w chwili mierci. Moje stosunki ze stoickim filozofem Euphratesem trway krcej. Osiad w Atenach po wietnych sukcesach w Rzymie. Wziem go jako lektora, ale cierpienia, jakimi nka Euphratesa wrzd na wtrobie, i wynikajce z tego wycieczenie kazay mu doj do wniosku, e nie ma ju w jego yciu niczego, co by warto byo przey. Poprosi mnie o pozwolenie opuszczenia swojej suby przez samobjstwo. Nigdy nie byem wrogiem dobrowolnych odej; sam o tym mylaem, jako o moliwym wybrniciu z trudnoci, tu przed mierci Trajana. Problem samobjstwa, ktry mnie pniej tak nka, wtedy wydawa mi si do rozwizania atwy. Euphrates dosta pozwolenie, o jakie prosi; zanis mu je mj mody Bityczyk; sam go z tym posaem, moe dlatego e mnie mio by byo dosta t ostatni odpowied z rk takiego goca. Filozof przyszed tego wieczoru do paacu na pogawdk nie rnic si niczym od dawniejszych; nazajutrz zabi si. Niejeden raz mwilimy o tym zdarzeniu: chopiec by potem przez kilka dni przygnbiony. W tym piknym, zmysowym stworzeniu mier budzia zgroz; nie spostrzegem, e czsto ju o niej myla. Ja nie bardzo mogem zrozumie, jak mona dobrowolnie porzuci wiat, ktry mnie wydawa si pikny, jak mona nie wykorzysta a do koca, na przekr wszystkim niedolom, ostatniej moliwoci mylenia, dotykania, patrzenia. Zmieniem si od tamtej pory.

Daty myl si: moja pami ukada si w jeden fresk, na ktrym peno jest zdarze i podry z kilku pr roku. Zbytkownie urzdzona barka kupca Erastosa z Efezu odwrcia si dziobem na wschd, potem na poudnie, nareszcie ku Italii, ktra staa si dla mnie Zachodem. Na Rodos wysiadalimy dwa razy; wysp Delos, olepiajc biel, zwiedzalimy najpierw w kwietniowy ranek, pniej podczas peni ksiyca, w noc letniego przesilenia; za pogoda u brzegw Epiru pozwolia mi przeduy odwiedziny w Dodonie. Na Sycylii zatrzymalimy si na kilka dni w Syrakuzach, eby bada tajemnice rde: Aretuzy, Kyane, piknych bkitnych nimf. Wspominaem Licyniusza Sur, ktry niegdy, jako m stanu, powica swoje wszystkie wolne chwile badaniom cudw wd. Syszaem o zadziwiajcym tczowaniu wiata jutrzenki na Morzu Joskim, ogldanym z wysokoci Etny. Postanowiem wej na t gr; przeszlimy ze strefy winoroli w stref lawy, potem niegu. Chopiec o taczcych nogach bieg po tych trudnych stokach; towarzyszcy mi uczeni jechali na muach. Zbudowano dla nas szaas na szczycie, ebymy mogli tam doczeka jutrzenki. Wzesza; ogromna szarfa Iris rozwina si od kraca po kraniec widnokrgu; dziwne ogniki zabysy na lodach szczytu; przestrze ziemska i morska otwara si przed wzrokiem a po widzialn Afryk i odgadywan Grecj. Ta chwila bya jednym z wierzchokw mego ycia. Niczego nie brakowao; ani zocistej frdzli obokw, ani orw, ani podczaszego niemiertelnoci. Pory alcyoskie, solstycjum mojego ycia... Zgol nie upikszajc z oddalenia mego szczcia, musz si, odwrotnie, wysila, eby jego wizerunku nie przesodzi, nie spaszczy; nawet jego wspomnienie jest teraz dla mnie za mocne. Szczerszy ni wikszo ludzi, wyznaj bez ogrdek, jakie byy sekretne przyczyny tego bogostanu: ten spokj, tak sprzyjajcy pracom i wiczeniom umysu, wydaje mi si jednym z najpikniejszych skutkw mioci. I dziwi si, e te radoci tak niepewne, tak rzadko doskonae w trakcie ludzkiego ycia, pod jakkolwiek form szukalibymy ich albo je otrzymali; s traktowane tak podejrzliwie przez domniemanych mdrcw, e boj si przywyknicia do nich i ich nadmiaru zamiast si ba ich braku i utraty, e marnuj na drczenie wasnych zmysw czas, ktry by lepiej zuyli rwnowac i upikszajc swoje dusze. W tej epoce wkadaem w utwierdzanie mego szczcia, doznawanie go, a take i sdzenie t nieustajc uwag, z jak zawsze ledziem najdrobniejsze szczegy moich postpkw; czyme zreszt jest sama rozkosz, jeli nie chwil namitnej, skupionej uwagi ciaa? Kade szczcie jest arcydzieem: najmniejszy bd je paczy, najmniejsze wahanie mci, najmniejsza ociao szpeci, najmniejsza gupota ogupia. Moje szczcie nie byo w niczym odpowiedzialne za te moje nieostronoci, ktre je pniej zamay: dopki postpowaem tak, jak mn kierowao ono,

byem rozumny. I dotd wierz, e czowiek rozumniejszy ode mnie mgby by szczliwy a do swojej mierci. Nieco pniej, we Frygii, na kracach, gdzie Grecja i Azja ze sob si cz, miaem najpeniejszy i najwiadomszy obraz tego szczcia. Obozowalimy w miejscu odludnym i dzikim, koo grobu Alcybiadesa, ktry tam umar padajc ofiar machinacyj satrapw. Kazaem ustawi na tym od wiekw zaniedbanym grobie posg z marmuru paryjskiego, wizerunek tego czowieka, jednego z tych. ktrych Grecja najbardziej ukochaa. Rozkazaem te, by odprawiano co roku pewne wspominkowe obrzdy; podczas pierwszej z tych uroczystoci mieszkacy pobliskiej wioski przyczyli si do ludzi z mojej wity; zoono w ofierze modego byczka; cz misa zostaa przeznaczona na wieczorn uczt. Byy wycigi koni zaimprowizowane na rwninie, tace, w ktrych Bityczyk bra udzia z zapamitaym wdzikiem; nieco pniej, przy ostatnim ognisku, przechylajc do tyu pikny tors, zapiewa. Zwykem ka si przy umarych po to, aby przymierzy si do nich: tamtego wieczoru porwnywaem moje ycie z yciem wielkiego, starzejcego si czowieka, ktry go uywa umia i pad, przeszyty strza, tu, na tym miejscu, broniony przez modego przyjaciela i opakiwany przez atesk kurtyzan. Mojej modoci byo daleko do urokw modoci Acybiadesa: w rnorodnoci mego ycia dorwnaem mu, moe go i przecignem. Uyem nie mniej ni on, mylaem wicej, pracowaem o wiele wicej; jak i on, miaem niezwyke szczcie wzbudzenia mioci. Alcybiades uwid wszystko, nawet Histori, a jednak zostawi za sob stos ateskich trupw, porzucony w kamienioomach Syrakuz, chwiejc si ojczyzn, przydronych bogw gupio oszpeconych jego rkami. Rzdziem wiatem nieskoczenie rozleglejszym ni wiat, w ktrym y Ateczyk; utrzymaem w tym wiecie pokj; osprztowaem go, jak pikny statek przygotowany do podry, ktra potrwa wieki; walczyem, jak mogem, eby rozwija w czowieku poczucie boskoci, bez powicania mu wszake tego, co ludzkie. Moje szczcie byo mi zapat.

By jeszcze Rzym. Ale ju nie musiaem schlebia, uspokaja, podoba si. Dzieo mego panowania narzucao si samo; bramy wityni Janusa, otwierane w czasie- wojny, byy zamknite; zamiary wydaway owoce; zamono prowincji przypywaa z powrotem do metropolii. Teraz nie odmwiem przyjcia tytuu Ojca Ojczyzny, ktry mi chciano da, kiedy wadz objem. Plotyna ju nie ya. Podczas poprzedniego pobytu w Miecie widziaem po raz ostatni t kobiet o umiechu troch zmczonym, ktr nomenklatura oficjalna nazywaa moj matk, a ktra bya czym wicej: moj jedyn przyjacik. Tym razem zobaczyem zamiast niej tylko ma urn ustawion pod kolumn Trajana. Asystowaem przy uroczystociach apoteozy; niezgodnie z cesarskim obyczajem przybraem aob na okres dziewiciu dni. Ale mier niewiele zmienia w tej zayoci, ktra odbywaa si bez obecnoci od lat; cesarzowa pozostaa tym, czym zawsze bya dla mnie: duchem, myl, ktr polubia moja myl. Niektre z wielkich budowlanych robt byy na ukoczeniu: Koloseum odnowione, obmyte ze wspomnie po Neronie, jakie jeszcze nawiedzay to miejsce, nie byo ju ozdobione wizerunkiem tego cesarza, ale kolosalnym wyobraeniem Soca, Heliosa-Krla, co stanowio aluzj do mego rodowego nazwiska Eliusz. Ju wykaczano wityni Wenus i Romy, te zbudowan na miejscu skandalicznego Zotego Domu, gdzie Neron popisywa si bez smaku swoim bezprawnie zdobytym przepychem. R o m a, Amor: bosko Wiecznego Miasta utosamia si po raz pierwszy z Matk Mioci, rozdawczyni wszystkiego co radosne. Bya to jedna z idei mego ycia. Rzymska potga zyskiwaa w ten sposb charakter kosmiczny i wity, ksztat opiekuczy i pokojowy, ktrego nadanie jej byo moj ambicj. Zdarzao mi si czasem utosamia umar cesarzow z t rozumn Wenus, doradczyni bosk. Coraz bardziej wszystkie istoty boskie wydaway mi si zespolone w jak Jedno, byy niby nieskoczenie rozmaite emanacje, rwne sobie objawienia tej samej siy: ich sprzecznoci byy tylko form ich zgodnoci. Budowa wityni dla wszystkich bogw. Panteonu, staa si dla mnie czym koniecznym. Wybraem miejsce na szcztkach dawnych publicznych ani, podarowanych rzymskiemu ludowi przez Agrypp, zicia Augusta. Ze starego budynku zosta tylko portyk i marmurowa tablica z dedykacj dla ludu Rzymu: zostaa troskliwie wmurowana we fronton nowej wityni. Nie zaleao mi na tym, by moje imi widniao na gmachu, ktry by moim pomysem. Przeciwnie, podobao mi si, e inskrypcja majca wicej ni sto lat skojarzy go z pocztkami cesarstwa, ze spokojnym panowaniem Augusta. Nawet tam, gdzie zaczynaem od nowa, mio mi byo czu si przede

wszystkim kontynuatorem. Poprzez Trajana i Nerw, ktrzy stali si dla mnie urzdowo ojcem i dziadkiem, spokrewniaem si z tymi dwunastoma cezarami, tak le potraktowanymi przez Swetoniusza: trzewo Tyberiusza bez jego okruciestwa, erudycja Klaudiusza bez jego saboci, artystyczne zamiowania Nerona, ale wolne od wszelkiej gupiej prnoci, dobro Tytusa, ale nie ckliwa, oszczdno Wespazjana, ale bez jego miesznego skpstwa, stanowiy przykady, jakie sam sobie stawiaem za wzory. Ci wadcy odegrali swoj rol w sprawach ludzkich; moj rzecz byo wybra spord ich postpkw te, ktre naleao kontynuowa, utwierdza najlepsze, poprawia najgorsze, a po dzie, w ktrym inni ludzie, bardziej albo mniej uzdolnieni, ale tak samo odpowiedzialni, podejm si to samo uczyni z moimi postpkami. Powicenie wityni Wenus i Romy stao si czym na ksztat triumfu, z nieodzownymi wycigami kwadryg, publicznymi widowiskami, rozdawnictwem przypraw korzennych i pachnide. Dwadziecia cztery sonie, ktre przydwigay na miejsce budowy te olbrzymie gazy, tak bardzo zmniejszajc przymusow prac niewolnikw, zajy miejsce w orszaku, niby ywe monolity. Data wybrana na t uroczysto bya rocznic narodzin Rzymu, smym dniem po kwietniowych idach roku osiemset osiemdziesitego drugiego od zaoenia Miasta. Rzymska wiosna nigdy nie bya cieplejsza, bujniejsza, bkitniejsza. Tego dnia, z powag surow i jakby stumion, odbya si we wntrzu Panteonu uroczysto ofiarna. Sam poprawiaem zbyt niemiae plany architekta Apollodora. Traktujc sztuki greckie jako zwyky ornament, dodan zbytkown dekoracj, cofnem si, jeli idzie o sam struktur gmachu, do pradawnych i bajecznych dziejw Rzymu, do okrgych wity prastarej Etrurii. Chciaem, eby to sanktuarium Wszystkich Bogw odtwarzao ksztat ziemskiego globu i gwiezdnego sklepienia, globu, w ktrym jest zamknite nasienie wiecznego ognia, pustego sklepienia, ktre obejmuje wszystko. By to zarazem ksztat chat naszych przodkw, gdzie dym z najdawniejszych ludzkich ognisk uchodzi przez otwr umieszczony w szczycie. Kopua, zbudowana z lawy twardej i lekkiej, ktra jakby jeszcze braa udzia we wstpujcym ruchu pomieni, czya si z niebem przez wielki otwr, na przemian czarny i niebieski. Ta witynia, otwarta i tajna, bya pomylana na podobiestwo sonecznego zegara. Godziny bd obraca si po kasetonach starannie wypolerowanych przez greckich rzemielnikw; dysk godzin dnia zawinie jak zota tarcza; modlitwa bdzie si wznosia jak dym ku tej pustce, w ktrej umieszczamy bogw. To wito byo dla mnie jedn z tych godzin, w ktrych wszystko ze sob wspgra. Stojc na dnie tej studni wiata miaem przy sobie personel mojego panowania, budulec, z ktrego powstawao moje wicej ju ni do poowy wzniesione przeznaczenie dojrzaego czowieka. Poznawaem surow energi wiernego sugi,

Marcjusza Turbona; burkliw godno Serwaniusa, ktrego krytyki, szeptane gosem coraz cichszym, ju nie docieray do mnie; krlewsk elegancj Lucjusza Cejoniusza i, nieco na uboczu, w jasnym pmroku, jaki przystoi zjawiskom boskim, marzc twarz modego 'Greka, w ktrego wcieliem moj Fortun. Moja ona, te obecna, otrzymaa w tym dniu tytu cesarzowej. Ju od dawna bardziej trafiay mi do przekonania banie o miociach i waniach bogw ni niezdarne komentarze filozofw dotyczce boskiej natury; zgadzaem si zosta ziemskim obrazem tego Jowisza, tym bardziej boga, im bardziej czowieka, podpory wiata, wcielenia sprawiedliwoci, porzdku rzeczy, kochanka Ganimedesa i Europy, zego ma gorzkiej Junony. Mj umys, skonny tego dnia do wycigania wszystkiego na jasne, bezcieniste wiato, przyrwnywa cesarzow do tej bogini, ktrej podczas moich niedawnych odwiedzin w Argos ofiarowaem zotego pawia ozdobionego drogimi kamieniami. Mgbym si uwolni przez rozwd od tej niekochanej ony; bdc czowiekiem prywatnym, nie wahabym si tego zrobi. Ale krpowaa mnie bardzo mao i nic w jej postpowaniu nie usprawiedliwiao zniewagi tak publicznej. Jako moda ona oburzaa si na moje wybryki, ale mniej wicej tak, jak jej wuj zoci si z powodu moich dugw. Dzi asystowaa, nie dajc pozna po sobie, czy to widzi, przy objawach namitnoci zapowiadajcej si na dugotrwa. Jak wiele kobiet niewraliwych na mio, nie bardzo rozumiaa jej potg; ta niewiedza wykluczaa zarazem i pobaliwo, i zazdro. Troszczya si tylko o swoje tytuy i swj spokj, a nie grozio im nic w tym wypadku. Nie pozosta w niej nawet lad tego dziewczcego uroku, jaki mnie niegdy, na krtko, pocign: ta przedwczenie postarzaa Hiszpanka bya powana i twarda. Byem jej wdziczny za ozibo, przez ktr nie wzia sobie kochanka; byem zadowolony, e potrafi z godnoci nosi welon matrony, ktry by nieomale welonem wdowim. Uwaaem, e dobrze jest, by profil cesarzowej widnia na monetach rzymskich z napisem na odwrotnej stronie, mwicym albo o Cnocie, albo o Spokoju. Czasem wspominaem te fikcyjne zalubiny, jakie podczas misteriw eleuzyskich zawieraj ze sob wielka kapanka i hierofanta, zalubiny, ktre nie s zwizkiem, nie s nawet obcowaniem, ale obrzdem, i przez to s wite. W nocy po tych uroczystociach, z wyyn tarasu, patrzyem, jak ponie Rzym. Te ognie zabawy byy nie bledsze od poarw wznieconych przez Nerona: byy te niemal tak samo straszne. Rzym: tygiel, ale take i ar piekielny, i gotujcy si metal, mot, ale take i kowado, widomy dowd zmian i nawrotw historii, jedno z tych miejsc na ziemi, gdzie czowiek musi y w sposb najburzliwszy. Poar Troi, z ktrego wymkn si zbieg zabierajc starego ojca, maego synka i swoje lary, doprowadzi do tego wieczoru, do tych

wielkich witecznych ogni. Mylaem te, czujc co na ksztat witej zgrozy, o poogach przyszoci. Wydawao mi si, jakoby te miliony istnie minionych, teraniejszych i przyszych, te budowle wieo zrodzone ze starych budowli, z ktrych z kolei inne si budowle narodz, nastpoway po sobie w czasie, jak fale; przez przypadek tej nocy wanie u moich stp rozbijay si te wielkie bawany. Pomijam chwile szau, kiedy cesarska purpura, wita materia, ktr tak rzadko zgadzaem si nosi, zostaa rzucona na ramiona stworzenia stajcego si dla mnie moim Geniuszem: podobao mi si, na pewno, przeciwstawienie tej gbokiej czerwieni i bladej zocistoci karku, ale przede wszystkim chciaem zmusi moje Szczcie, moj Fortun, istoty niepewne i nieuchwytne, do wcielenia si w ten ksztat tak ziemski, do zyskania krzepicego ciepa i ciaru ciaa. Solidne mury tego Palatynu, w ktrym mieszkaem tak rzadko, ale ktry odbudowaem, chwiay si jak burty odzi; zasony, rozsunite, eby wpuci rzymsk noc, byy namiotem na rufie okrtu; krzyki ciby byy szumem wiatru w linach. Ogromna skaa podwodna widzialna daleko w ciemnoci, gigantyczne zrby mojego grobowca, ktry wanie zaczynano budowa na brzegu Tybru, nie budziy we mnie ani zgrozy, ani alu. ani nic nie dajcej medytacji nad krtkoci ywota.

Powoli wiato si zmienio. Od lat dwch ju przeszo pochd czasu znaczy si postpami modoci, ktra si ksztatuje, wyzaca, wchodzi w swj zenit: powany gos przywykajcy do rzucania rozkazw sternikom i owczym; wyduony krok biegacza; nogi jedca umiejtniej ciskajce wierzchowca; ucze, ktry wkuwa na pami w Klaudiopolis dugie fragmenty Homera, pasjonowa si poezj zmysow i kunsztown, zachwyca niektrymi ustpami z Platona. Mj mody pasterz stawa si modym ksiciem. Nie byo to ju pachol w zapale zeskakujce z konia na postojach, by mi poda w doniach wod zaczerpnit ze rda: dajcy zna teraz ogromn warto swoich darw. Podczas oww urzdzonych w majtnoci Lucjusza w Toskanii mio mi byo oglda t doskona twarz midzy cikimi i zatroskanymi obliczami wielkich dygnitarzy, ostrymi profilami przybyszw ze Wschodu, szerokimi pyskami barbarzyskich naganiaczy, zmusza ukochanego do trudnej roli ulubieca. W Rzymie zawizyway si wok tej modej gowy intrygi, uciekano si do niskich wysikw, eby skaptowa ten wpyw albo zamieni na inny. Optanie jedyn myl obdarzyo tego osiemnastoletniego chopca si obojtnoci, jakiej najmdrszym niedostaje: potrafi tym wszystkim wzgardzi, nie zauway tego. Ale przy piknych ustach pojawia si rysa goryczy, ktr spostrzegli rzebiarze. Moralistom daj tu atw okazj do triumfu nade mn. Moi cenzorzy szykuj si do wykrycia w moim nieszczciu skutkw zboczenia, wynikw perwersji: tym trudniej jest mi im oponowa, e nie bardzo wiem, na czym polega zboczenie albo gdzie si zaczyna perwersja. Staram si sprowadzi moj zbrodni, jeli to jest zbrodnia, do waciwych proporcji: mwi sobie, e samobjstwo nie jest rzadkoci i e niejeden umar majc dwadziecia lat. mier Antinousa jest problemem i katastrof tylko dla mnie. Moliwe, e ta klska bya nieodczna od nadmiaru szczcia, nadmiaru dowiadczenia, jakich nie zgodzibym si pozbawi ani siebie, ani mego towarzysza w niebezpieczestwie. Nawet moje wyrzuty sumienia stay si powoli gorzk form posiadania, sposobem dowiedzenia sobie, e byem a do koca smutnym panem jego losu. Ale wiem take, e trzeba bra w rachub i postanowienia tej piknej istoty obcej, jak pozostaje mimo wszystko kady, kogo kochamy. Biorc na siebie ca win, umniejszam t modziecz posta do proporcji woskowej figurki, ktr bym ulepi, a potem zgnit wasnymi rkami. Nie mam prawa odbiera ceny dziwnemu arcydzieu, jakim byo jego odejcie; musz zostawi temu chopcu zasug jego wasnej mierci. To oczywiste, e nie potpiam pocigu zmysowego, tak pospolitego, ktry decydowa o moim wyborze w mioci. Podobne pasje czsto si zdarzay w moim yciu; za te liczne mioci paciem do tej pory minimaln kwot przysig, kamstw i za. Moja krtka

zalepiona mio do Lucjusza pocigna za sob szalestwa dajce si naprawi. Nic nie stao na przeszkodzie, by tak samo si stao i z tym najwikszym uczuciem, nic, oprcz wanie tej wyjtkowej jakoci, ktr si rnio od wszystkich innych. Przyzwyczajenie doprowadzioby nas do tego koca niesawnego, ale te i nie bdcego klsk, jaki ycie szykuje tym wszystkim, ktrzy si nie buntuj przeciwko jego agodnie stpiajcemu i zuywajcemu dziaaniu. Ogldabym, jak mio przeksztaca si w przyja, jak chc moralici, albo w obojtno, co jest czstsze. Chopiec odzwyczaiby si ode mnie, kiedy nasze zwizki zaczyby mu ciy; inne zmysowe nawyki albo takie same w innym ksztacie zjawiyby si w jego yciu; przyszo - byoby to maestwo, nie gorsze i nie lepsze ni tyle innych, stanowisko w prowincjonalnej administracji, zarzdzanie ziemskim majtkiem w Bitynii; albo te bezwad, dalsze ycie na dworze na jakim podrzdnym miejscu; w najgorszym wypadku jedna z tych karier byych ulubiecw, ktrzy si zamieniaj w szpiegw albo strczycieli. Rozsdek, jeli si cokolwiek na tym znam, polega na zdawaniu sobie sprawy z tych wszystkich moliwoci, ktre s wanie yciem, po to, eby si stara najgorszych unikn. Ale ani ten chopiec, ani ja nie bylimy rozsdni. Nie czekaem na przyjcie Antinousa, eby si poczu bogiem. Ale powodzenie mnoyo wok mnie szans obdu; pory roku jakby si zabray do wsppracy z poetami i muzykami z mojej wity, by zamieni nasze ycie w olimpijskie wito. W dzie mego przybycia do Kartaginy skoczya si susza trwajca pi lat; tum odchodzcy od zmysw pod ulew mnie obwoa szafarzem niebieskich dobrodziejstw; wielkie roboty w Afryce byy pniej ju tylko form kanalizowania tej niebieskiej szczodrobliwoci. Nieco wczeniej, podczas pobytu na Sardynii, burza kazaa nam poszuka schronienia w chopskiej chacie; Antinous pomaga naszemu gospodarzowi przewraca na arzcych si wglach paty tuczyka; wydao mi si, jakbym by Zeusem odwiedzajcym Filemona w towarzystwie Hermesa. Modzieniec, z podkurczonymi na ku nogami, by tym samym Hermesem rozwizujcym sanday. Bachus zrywa to winogrono, upija dla mnie z tego kielicha rowego wina; te palce stwardniae od ciciwy uku byy palcami Erosa. Pord tylu przeobrae, tylu omamie, zdarzao mi si zapomina o ludzkiej osobie chopca, ktry daremnie usiowa nauczy si po acinie, prosi inyniera Decrianusa, eby mu dawa lekcje matematyki, potem z nich rezygnowa i, po najdrobniejszej wymwce, szed si dsa na dzib okrtu patrzc w morze. Podr po Afryce skoczya si w penym socu lipca w cakiem nowych dzielnicach Lambaesis; mj towarzysz z chopic radoci przywdzia pancerz i wojskow tunik; byem przez kilka dni Marsem, nagim i w kasku, biorcym udzia w obozowych wiczeniach,

atletycznym Herkulesem, pijanym poczuciem swojej siy, jeszcze modej. Pomimo upaw i dugotrwaych robt ziemnych, wykonanych przed moim przybyciem, armia funkcjonowaa, jak i wszystko, z bosk atwoci; nie sposb byoby zmusi tego biegacza do jeszcze jednego skoku przez przeszkod, wymc na tym jedcu jeszcze jeden jedziecki popis, nie szkodzc skutecznoci tych manewrw, nie amic gdzie tej wywaonej rwnowagi si, jaka stanowi ich pikno. Mogem wytkn oficerom tylko jeden nieznaczny bd, stadko koni zostawione w odkrytym miejscu podczas pozornego natarcia w szczerym polu; mj prefekt Cornelianus zadowoli mnie cakowicie. Inteligentny rozkaz kierowa tymi masami ludzi, pocigowych zwierzt, barbarzyskich kobiet majcych przy sobie zdrowe dzieci, ktre cisny si do progu pretorium, by caowa moje rce. To posuszestwo nie byo sualcze; dzika zacieko suya podtrzymaniu mego programu bezpieczestwa; nic nie kosztowao za drogo; nic nie zostao zaniedbane. Postanowiem namwi Arriana na napisanie traktatu o taktyce, precyzyjnej jak wietnie zbudowane ciao. W Atenach powicenie Olimpiejonu stao si w trzy miesice pniej powodem do uroczystoci przypominajcych rzymskie, ale co w Rzymie odbyo si na ziemi - tam dziao si w niebie. W jasne jesienne popoudnie stanem pod portykiem, pomylanym na nadludzk miar Zeusa; ta marmurowa witynia, wzniesiona na miejscu, z ktrego Deukalion widzia opadanie wd potopu, jakby nabraa jego ciaru, jakby pyna jak wielka biaa chmura; moje rytualne szaty zestroiy si barwami z wieczorem nad bliskim Hymetem. Mow inauguracyjn poleciem wygosi Polemonowi. To tu Grecja przyznaa mi te nazwania boskie, w ktrych widziaem rwnoczenie i rdo uroku, i naj-sekretniejszy cel prac mojego ycia: Euergetes, Olimpijski, Epiphanes, Pan Wszystkiego. I najpikniejszy, na ktry zasuy najtrudniej: Joski, Filhelleski. Byo co z aktora w Polemonie, ale gra fizjonomii wielkiego komedianta moe czasem wyrazi wzruszenie, w ktrym uczestniczy cay tum, cae stulecie. Wznis wzrok, skupi si przed rozpoczciem mowy, jakby zbiera w siebie wszystkie moce zawarte w tej chwili czasu. Wsppracowaem z wiekami, z samym yciem greckim; wadza, jak sprawowaem, bya nie tyle wadz, ile tajemnicz potg, wysz ni czowiek, ale dziaajc skutecznie tylko za porednictwem ludzkiej osoby; zalubiny Rzymu i Aten dokonay si; przeszo odzyskaa twarz przyszoci; Grecja popyna, jak unieruchomiony na dugo przez cisz morsk okrt, ktry znw poczu wiatr w aglach; wtedy wanie na chwil cisn mi serce smutek: pomylaem, e sowa: dokonanie", doskonao", mieszcz w sobie sowo: koniec"; i by moe zoyem tylko jeszcze jedn ofiar arocznemu Czasowi.

Weszlimy nastpnie do wntrza wityni, gdzie si jeszcze krztali rzebiarze: ogromny zarys Zeusa ze zota i soniowej koci niewyranie rozjania pmrok; u stp rusztowania wielki pyton, po ktrego posyaem do Indii, eby go zoy w ofierze w tej greckiej wityni, ju lea w swoim koszu z filigranu, stwr boski, pezajcy emblemat ducha Ziemi, od wiekw przydany za towarzysza nagiemu modziecowi, symbolizujcemu Geniusza cesarza. Antinous, coraz bardziej wchodzc w t rol, sam poda potworowi jego racj: sikorki o ogryzionych skrzydach. Po czym, wznisszy rce, zaczai si modli. Wiedziaem, e ta modlitwa za mnie zwraca si tylko do mnie, ale nie byem dosy bogiem, by odgadn jej sens i wiedzie, czy zostanie kiedy speniona. Ulg byo wyjcie z tej ciszy, z tych bkitnawych mrokw, odnalezienie ateskich ulic, gdzie si zapalay latarnie, ludowej beztroski i zgieku w penym kurzu powietrzu wieczoru. Moda posta, ktra wkrtce miaa zdobi tyle monet wiata, stawaa si dla ciby przyjaznym zjawiskiem, znakiem. Nie kochaem mniej; kochaem wicej. Ale ciar mioci, jak ciar ramienia czule obejmujcego pier, stawa si powoli coraz ciszy. Znowu si pojawili figuranci: pamitam nieczuego i inteligentnego modzieca, ktry mi towarzyszy podczas pobytu w Milecie; potem odprawiem go. Pamitam wieczory w Sardres, gdzie poeta Straton prowadza nas od zamtuza do zamtuza. w otoczeniu podejrzanych kompanw. w Straton, ktry od mojego dworu wola weso swobod azjatyckich tawern, by przemiym kpiarzem, starajcym si dowie marnoci wszystkiego, co nie jest rozkosz, by moe, aby usprawiedliwi siebie, bo sam wszystko powici rozkoszom ywota. Pamitam noc w Smyrnie, gdzie zmusiem ukochanego do zniesienia obecnoci kurtyzany. Chopiec mia surowe pogldy na mio, bo wierzy w jej wyczno; jego wstrt doszed a do mdoci. Potem przyzwyczai si. Te daremne wysiki dadz si po czci wytumaczy pocigiem do rozpusty; bya w nich i nadzieja na stworzenie nowej zayoci, w ktrej towarzysz uciech nie przestaby by ukochanym i przyjacielem; bya i ch uwiadomienia chopca, udostpnienia jego modoci takich samych dowiadcze, jakie znaa moja; i, by moe, nie cakiem wiadomy zamiar spychania go powoli do rzdu pospolitych rozkoszy, ktre do niczego nie zobowizuj. Drczca, przykra bya odczuwana przeze mnie potrzeba dokuczania tej nieufnej czuoci, ktra zaczynaa memu yciu ciy. Podczas podry po Troadzie ogldalimy dolin Skamandra pod zielonym niebem katastrofy: przybyem, by naocznie stwierdzi zniszczenia powodzi, ktra zmienia w wysepki staroytne kopce i grobowce. Znalazem kilka wolnych chwil, eby skupi si na grobie Hektora; Antinous poszed marzy na grobie Patroklosa. Nie potrafiem domyli si w towarzyszcym mi modym koltku naladowcy i wspzawodnika Achillesowego towarzysza: wykpiem t zapamita wierno, jaka

zwaszcza w ksikach kwitnie; dotknity do ywego chopiec obla si krwawym rumiecem. Szczero coraz bardziej stawaa si jedyn cnot, jakiej pilnie przestrzegaem: zauwayem, e atmosfera heroizmu, jak Grecja otoczya przywizanie dojrzaego mczyzny do modego towarzysza, dla nas jest czsto tylko obudnym krygowaniem si. Byem bardziej, ni sdziem, wraliwy na przesdy rzymskie i pamitaem, e uznaj one rozkosz, ale mio uwaaj za wstydliwy obd; znw mnie ogarna wcieka ch, by nie zalee cakowicie od adnej istoty. Draniy mnie wady bdce wadami modoci i, jako takie, nieodczne od mego wyboru; odnalazem w kocu w tej namitnoci odmiennej wszystko, co mnie irytowao u rzymskich kochanek: pachnida, przygotowania, chodny przepych ozdb znw si pojawiy w moim yciu. Prawie e nie uzasadnione lki zalgy si w tym chmurnym sercu; niepokoi si tym, e wkrtce mia skoczy dziewitnacie lat. Niebezpieczne kaprysy, nage gniewy potrzsajce piercieniami Meduzy nad tym upartym czoem przeplatay si z melancholi podobn do otpienia, L coraz bardziej zrezygnowan ulegoci. Raz uderzyem go: bd zawsze pamita te przestraszone oczy. Ale spoiczkowany bg dalej by bogiem, i zaczy si ekspiacyjne ofiary. Wszystkie misteria Azji sprzgy si, by spotgowa to rozpasanie zmysw swoj przeraliw muzyk. Czas Eleuzis przemin. Do tego momentu ycia, kiedy taniec stawa si szaem, kiedy piew koczy si krzykiem, pasoway wtajemniczenia w kiilty tajne i niesamowite, praktyki bardziej tolerowane ni dozwolone, na ktre nieufnie spoglda tkwicy we mnie prawodawca. Na wyspie Samotrace zostaem wtajemniczony w misteria Kabirw, pradawne i sprone, wite jak ciao i krew; opite mlekiem we z jaskini Trofoniosa ocieray si o kostki moich ng; trackim witom Orfeusza towarzyszyy dzikie obrzdy braterstwa. M stanu, ktry pod najsurowszymi karami zakaza wszystkich form okaleczenia, zgodzi si asystowa przy orgiach Bogini Syryjskiej: widziaem straszliwe wirowanie okrwawionych tancerzy; zafascynowany jak kol obecnoci gada, mj mody towarzysz wpatrywa si z przeraeniem w tych ludzi, ktrzy postanowili wymaganiom wieku i pci da odpowied tak ostateczn jak sama mier, a moe okrutniejsz. Ale szczyt zgrozy zosta osignity podczas pobytu w Palmirze, gdzie arabski kupiec, Meles Agryppa, goci nas przez trzy tygodnie wrd wietnego i barbarzyskiego przepychu. Pewnego dnia, po winie, w Meles, wielki dygnitarz kultu mitraicznego, ktry niezbyt powanie traktowa swoje kapaskie obowizki, zaproponowa Antinousowi wzicie udziau w taurobolium. Chopiec wiedzia, e niegdy poddaem si takiemu obrzdkowi; przysta z zapaem. Nie uznaem, by naleao si sprzeciwi tej zachciance, ktrej spenienie wymagao tylko niewielkiej iloci oczyszcze i umartwie. Sam zgodziem si zosta porczycielem, razem "z

Markiem Ulpiusem Castorasem, moim sekretarzem arabskim. Zeszlimy o umwionej porze do witego lochu; Bityczyk pooy si, by otrzyma krwawy chrzest. Lecz kiedy zobaczyem, jak wstaje z dou to ciao cae w strugach czerwieni, kiedy zobaczyem te wosy zlepione tustym botem, t twarz opryskan plamami, ktrych zmy nie wolno, ktre musz znika same, cisn mnie za gardo wstrt i obrzydzenie dla tych kultw podejrzanych i nieczystych. W kilka dni pniej zakazaem wojskom obozujcym w Emesie wstpu do czarnego Mitraeum. Miewaem znaki wrebne: jak Marek Antoniusz przed swoj ostatni bitw, syszaem, jak si oddala w nocy kapela zluzowanych bogw opiekuczych, ktrzy odchodz... Syszaem j, nie zwracajc na to uwagi. W moim poczuciu bezpieczestwa byem niby jedziec, ktrego talizman ma chroni przed upadkiem z konia. W Samosacie odby si pod moim przewodnictwem kongres krlikw Wschodu; podczas polowania w grach, Abgar, krl Osroene, sam nauczy mnie sztuki sokolniczej; nagonka wyreyserowana jak sceny w teatrze napdzia w purpurowe sieci cae stada antylop. Antinous napina wszystkie minie, eby utrzyma na smyczy przyczepionej do cikich zotych obroy wyrywajc si par panter. Pod pokrywk tych wszystkich wietnoci pozawierano ukady; targi niezmiennie koczyy si z korzyci dla mnie; wci byem graczem, ktry za kadym rzutem wygrywa. Zima mina w tym paacu w Antiochii, gdzie niegdy pytaem czarownikw o przyszo. Ale teraz przyszo nie moga mi ju nic przynie, nic przynajmniej, co by mogo uchodzi za podarek. Moje winobranie byo ju skoczone; moszcz ycia napeni kad. Przestaem, to prawda, porzdkowa mj wasny los, ale dawniejsze, starannie wypracowane rygory wydaway mi si teraz tylko pierwszym okresem terminowania w powoaniu czowieka; byy niby acuchy, ktre tancerz wkada specjalnie po to, by - uwolniony od nich mg wykona ruch tym swobodniejszy. W pewnych wzgldach przestrzegaem surowoci obyczajw: nadal nie pozwalaem, by podawano wino przed drug zmian nocnej stray: pamitaem, na tych samych stoach z polerowanego drewna, widok drcych rk Trajana. Ale s inne upojenia. aden cie nie pada na moje dnie, ani mierci, ani kieski, ani tego subtelniejszego popochu, w jaki czowiek wpdza sam siebie, ani staroci, ktra przecie miaa przyj. A jednak pieszyem si, jakby kada z tych godzin bya zarazem najpikniejsza i ostatnia. Podczas czstych pobytw w Azji Mniejszej zetknem si z ma grup mdrcw powanie zajmujcych si magi. Kade stulecie ma swoje cigoty: najlepsze umysy naszego, znuone filozofi, ktra coraz bardziej przemieniaa si w szkolne deklamacje, czuj potrzeb zapuszczania si w to zakazane czowiekowi pogranicze. W Tyrze Filon z Byblos

wtajemnicza mnie w niektre sekrety starej magii fenickiej; pojecha ze mn do Antiochii. Numenios interpretowa tu mity platoskie o naturze duszy w sposb niemiay, ktry jednak daleko zaprowadziby umys odwaniejszy od jego umysu. Jego uczniowie wywoywali demony: bya to zabawa jak wiele innych. Niesamowite postacie, zrobione z samego szpiku moich roje sennych, ukazay mi si w dymie z polan styraksu, zachwiay si, rozpyny, zostawiajc po sobie tylko wraenie podobiestwa do znanej i ywej twarzy. Wszystko to byo moe tylko zwyk kuglarsk sztuczk: w takim razie kuglarz zna swj fach. Znw si zabraem do studiowania anatomii, czym ju w modoci paraem si troch, ale teraz nie po to, by roztropnie poznawa struktur ciaa. Teraz ciekawiy mnie rejony porednie, gdzie dusza i ciao cz si, gdzie sen odpowiada rzeczywistoci, a niekiedy j uprzedza, gdzie ycie i mier zamieniaj swoje atrybuty i maski. Mj lekarz, Hermogenes, niechtnie patrzy na te dowiadczenia; mimo to pozna mnie z kilkoma swymi kolegami po fachu, ktrzy nad tymi danymi pracowali. Prbowaem razem z nimi ustala miejsce, w ktrym si znajduje dusza, znale wizi czce j z ciaem i zmierzy czas, jakiego potrzebuje, by si od ciaa odczy. Powicilimy dla tych celw kilka zwierzt. Chirurg Satyros zabiera mnie do swojej kliniki, gdzie asystowaem przy agoniach. Gono marzylimy: czy dusza jest tylko ostatecznym wynikiem ciaa, wtym przejawem trudw i rozkoszy istnienia? Czy te, przeciwnie, jest starsza od ciaa uksztatowanego na jej obraz i podobiestwo, ktre jej jako tako suy chwilowo za narzdzie? Czy mona j znw przywoa do cielesnego wntrza, przywrci midzy nimi ten cisy zwizek, to spalanie si, ktre nazywamy yciem? Jeli dusze posiadaj wasn odrbno, czy mog si zamienia, przechodzi z istoty w istot, jak czstka owocu, yk wina, ktry dwoje kochankw oddaje sobie w pocaunku? Kady mdrzec dwadziecia razy na rok zmienia swoje zdanie w tych sprawach; sceptycyzm walczy we mnie z pragnieniem poznania i entuzjazm z ironi. Ale przekonaem si, e nasza inteligencja pozwala przenika w nas tylko skpym pozostaociom faktw: ciekawi mnie coraz bardziej ciemny wiat uczucia, czarna noc, w ktrej byskaj i wiruj olepiajce soca. W tym samym czasie Flegon, ktry kolekcjonowa opowieci o duchach, opowiedzia nam pewnego wieczoru histori o Narzeczonej z Koryntu, za ktrej prawdziwo rczy. Ta opowie o mioci, ktra sprowadza dusz na ziemi i zwraca jej na pewien czas ciao, wzruszya kadego z nas, ale niejednakowo gboko. Niektrzy sprbowali analogicznego

dowiadczenia: Satyros stara si wywoa swego mistrza Aspazjosa, co zawar by z nim jeden z tych paktw nigdy nie dotrzymywanych, w myl ktrych umierajcy obiecuj przekaza ywym wieci zza grobu. Antinous zoy mi tak sam obietnic, ktr potraktowaem lekko, nie majc adnego powodu przypuci, e mnie ten chopiec nie

przeyje. Filon prbowa przywoa swoj zmar on. Pozwoliem, by wymieniono imiona mego ojca i mojej matki, ale jaka wstydliwo nie pozwolia mi wezwa Plotyny. Nie udao si adne z tych usiowa. Ale dziwne drzwi uchyliy si. Niedugo przed wyjazdem z Antiochii zoyem, jak niegdy, ofiar na szczycie gry Cassius. Wchodzilimy noc: jak na Etn, zabraem ze sob tylko niewielu przyjaci, majcych dobre nogi. Moim celem byo nie tylko dopenienie pojednawczego obrzdu w tej wityni bardziej ni inne witej: chciaem znw zobaczy stamtd wschd soca, codzienny cud, jakiego nigdy nie ogldaem bez tajemnego krzyku radoci. Na wyynie wierzchoka soce zapala blask w miedzianych ornamentach wityni, owietlone twarze umiechaj si w penej jasnoci, kiedy rwniny Azji i morze jeszcze s pogrone w cieniu; przez kilka chwil modlcy si na szczycie czowiek jedyny korzysta z dobrodziejstw poranka. Wszystko przygotowano do ofiary; najpierw jechalimy pod gr konno, potem wchodzilimy pieszo, po niebezpiecznych ciekach obronitych jaowcem i lentyszkiem, ktre si poznaje nawet po ciemku, po zapachu. Powietrze byo cikie, wiosna bywa tu upalna jak gdzie indziej lato. Po raz pierwszy podczas podchodzenia pod gr zabrako mi tchu: musiaem oprze si na chwil na ramieniu mego ulubionego. Burza, przewidziana ju wczeniej-przez Hermogenesa, ktry zna si na meteorologii, wybucha, kiedy bylimy o sto krokw od szczytu. Kapani wyszli przy wietle byskawic, eby nas powita; garstka do koci przemoknitych ludzi zbia si dookoa otarza przygotowanego do ofiary. Miaa zosta dokonana, kiedy piorun, rozrywajc si nad nami, zabi jednym uderzeniem i ofiarujcego kapana, i ofiar. Gdy pierwsza chwila przeraenia mina, Hermogenes pochyli si z ciekawoci lekarza nad zabitymi piorunem; Chabrias i arcykapan wydali okrzyk podziwu: czowiek i kol, zabici na ofiar tym boskim mieczem, zczyli si z wiecznoci mojego Geniusza: te podstawione ycia przeduay moje ycie. Antinous, uchwyciwszy si mego ramienia, zadra, nie ze strachu, jak wwczas pomylaem, ale pod obuchem nagej myli, ktr zrozumiaem pniej. Ten chopiec lkajcy si upadku,' czyli postarzenia si, musia ju dawno przyobieca sobie, e umrze przy pierwszej oznace swojego schyku, a nawet i wczeniej. Dzi zaczynam wierzy, e to postanowienie, ktre tylu z nas zrobio sobie nie dotrzymujc go potem, w nim zapado ju dawno, w Nikopolis, w epoce spotkania nad rdem. Tym si tumaczy jego gnuno, zapalczywo w rozkoszy, smutek, cakowita obojtno na wszelk przyszo. Ale to odejcie nie powinno byo wyglda na bunt, nie powinno byo mie nic wsplnego ze skarg. Byskawica na grze Cassius pokazaa mu drog: mier moga sta si ostatni form przysugi, ostatnim darem i jedynym, jaki pozostaby. Jasno jutrzenki bya blada w porwnaniu z umiechem, jaki wzeszed na tej

zmienionej twarzy. W kilka dni pniej znw zobaczyem ten umiech, ale bardziej ukryty, przesonity wieloznacznoci: podczas wieczerzy Polemon, ktry si lubowa w chiromancji, chcia obejrze do modzieca, t do, na ktrej mnie samego przeraa zadziwiajcy splot linii. Chopiec cofn do, zamkn j ruchem agodnym, niemal wstydliwym. Chcia zachowa dla siebie tajemnic swojej gry i swojego koca.

Zatrzymalimy si w Jerozolimie. Obejrzaem tam plan nowego miasta, jakie miaem zamiar zbudowa na miejscu miasta ydowskiego, zburzonego przez Tytusa. Dla dobra administracji Judei, dla rozwoju handlu ze Wschodem konieczne byo na tym skrzyowaniu licznych drg powstanie wielkiej metropolii. Chciaem zaoy zwyk rzymsk stolic: Aelia Capitolina miaaby swoje witynie, swoje targi, swoje anie publiczne, swoje sanktuarium rzymskiej Wenus. Moje nowe zamiowanie do kultw namitnych i tkliwych kazao mi wybra na grze Moria grot najsposobniejsz do uroczystego odprawiania Adoniw. Te projekty oburzyy ludno ydowsk: ci wydziedziczeni woleli swoje ruiny od duego miasta, ktre by im dao wszelkie korzyci: zarobek, wiedz i zabaw. Robotnikom, ktrzy zaczli uderza oskardami w te rozsypujce si mury, tum przeszkadza pracowa. Nie zwaaem na to: Fidus Auila, ktry wkrtce mia spoytkowa swj organizatorski talent przy budowie Antinoupolis, zabra si do roboty w Jerozolimie. Nie chciaem widzie, jak bujnie krzewi si nienawi na tych kupach gruzw. W miesic pniej przybylimy do Peluzjum. Zadbaem, by odbudowano tu grobowiec Pompejusza. Im gbiej wnikaem w sprawy Wschodu, tym bardziej podziwiaem polityczny geniusz tego czowieka, na wieki zwycionego przez wielkiego Juliusza. -Pompejusz, ktry stara si zaprowadzi ad w niepewnym wiecie Azji, wydawa mi si czasami kim, kto skuteczniej pracowa dla Rzymu ni sam Cezar. Ta odbudowa bya jednym z moich ostatnich hodw zoonych umarym znanym mi z dziejw: ju wkrtce miaem si zajmowa innymi grobami. Do Aleksandrii przybylimy po cichu. Wjazd triumfalny zosta odoony do przybycia cesarzowej. Namwiono moj on, ktra rzadko podrowaa, na spdzenie zimy w agodniejszym klimacie Egiptu; Lucjusz, wci nkany uporczywym kaszlem, mia sprbowa tego samego lekarstwa. Zgromadzono flotyll odzi do podry po Nilu, ktrej program by jednym nieprzerwanym pasmem urzdowych inspekcyj, zabaw, uczt, zapowiadajcych si nie mniej mczco ni rozkosze sezonu na Palatynie. Sam to wszystko zorganizowaem: zbytek, urok dworu nie byy pozbawione politycznej wartoci w tym starym kraju przyzwyczajonym do krlewskiej pompy. Tote tym bardziej mi zaleao, by zapolowa przez te kilka dni, jakie pozostay do przybycia moich goci. W Palmirze Meles Agryppa urzdza dla nas owy w pustyni; nie zapucilimy si dosy daleko, by napotka lwy. Przed dwoma laty w Afryce byem na kilku piknych polowaniach na wielkiego drapiec. Antinous, za mody i za mao dowiadczony, nie dosta pozwolenia, by w nich bra udzia na wysunitym stanowisku. Miewaem lki o niego, wiksze ni niegdy o samego siebie. Ustpujc, jak zwykle, obiecaem mu gwn

rol w tym polowaniu na lwa. Teraz ju nie mona byo traktowa chopca jak dziecko, i byem dumny z jego modej siy. Wyruszylimy do oazy Ammona, odlegej o kilka dni marszu od Aleksandrii, tej samej, gdzie niegdy Aleksander dowiedzia si z ust kapanw tajemnicy swojego boskiego urodzenia. Krajowcy donieli o zjawieniu si w tej okolicy lwa niezwykle niebezpiecznego, ktry czsto napada na ludzi. Wieczorem, przy obozowym ognisku, wesoo porwnywalimy nasze przysze czyny do czynw Herkulesa. Ale pierwsze dnie przyniosy ledwie kilka gazel. Tym razem postanowilimy si zaczai we dwch przy pytkiej zaronitej trzcinami kauy. Lew jakoby przychodzi tam pi o zmroku. Murzyni mieli go nagna na nas bijc w wielkie muszle, w cymbay i wrzeszczc; reszta naszej eskorty zostaa w znacznej odlegoci. Powietrze byo cikie i nieruchome; nie musielimy si liczy z kierunkiem wiatru. Mina moe godzina dziesita, bo Antinous wanie pokaza mi na stawie czerwone nenufary, jeszcze zupenie otwarte. Nagle krlewskie zwierz ukazao si wrd szelestu tratowanych trzcin, obrcio ku nam swj pikny, straszliwy pysk, jedno z najbardziej boskich oblicz, jakie moe przybra niebezpieczestwo. Stojc nieco w tyle, nie zdyem zatrzyma chopca, ktry nierozwanie spi konia, rzuci wczni, potem oba dziryty, umiejtnie, ale z nazbyt bliska. Drapieca, z szyj przeszyt na wylot, zwali si bijc ogonem o ziemi; tuman piasku pozwoli nam widzie tylko wielki, ryczcy ksztat; wreszcie lew po-dwign si, zebra siy, eby skoczy na konia i ju bezbronnego jedca. Przewidziaem t moliwo; na szczcie wierzchowiec Antionousa nie sposzy si: nasze konie byy wietnie wywiczone do takiego polowania. Zajechaem moim koniem, wystawiajc prawy bok; nawykem do takich manewrw; nie byo mi bardzo trudno dobi lwa, ju ugodzonego miertelnie. Przewrci si po raz drugi; pysk ugrzz w mule; struga czarnej krwi popyna po wodzie. Wielki kot barwy pustyni, miodu i soca wyzion ducha z majestatem wicej ni ludzkim. Antinous zeskoczy z konia okrytego pian, ktry jeszcze dra; nadeszli nasi towarzysze; Murzyni zawlekli do obozowiska olbrzymi, martwy up. Urzdzono naprdce co na ksztat uczty; lec na brzuchu przed miedzianym pmichem modzieniec wasnorcznie rozdziela porcje jagnicia upieczonego w popiele. Pilimy palmowym winem zdrowie Antinousa. A w nim egzaltacja potgowaa si jak piew. Moe wyolbrzymia znaczenie danej mu przeze mnie pomocy, zapominajc, e zrobibym to samo dla kadego myliwego w niebezpieczestwie; wszelako czulimy si jak ludzie, ktrzy weszli w ten bohaterski wiat, gdzie kochankowie umieraj jeden za drugiego. W jego radoci wdziczno i duma nastpoway po sobie niby strofy ody. Czarni dokazali cudw: wieczorem zdarta ze lwa skra chwiaa si pod gwiazdami, zawieszona na dwu palach u

wejcia do mojego namiotu. Mimo wszdzie rozsypanych wonnoci, jej zwierzcy smrd drczy nas przez ca noc. Nazajutrz, po posiku z owocw, opucilimy obozowisko; odjedajc, dostrzeglimy w jakim dole to, co zostao z wczorajszego krlewskiego zwierzcia: czerwone cierwo z latajc nad nim chmar much. W kilka dni pniej wrcilimy do Aleksandrii. Poeta Pankrates urzdzi dla mnie koncert w Muzeum; w muzycznej sali zgromadzono kolekcj drogocennych instrumentw: stare liry doryckie, cisze i mniej skomplikowane ni nasze, stay przy wygitych cytrach z Persji i Egiptu, frygijskich fujarkach piskliwych jak gos rzezaca i delikatnych fletach indyjskich, ktrych nazwy nie znam. Etiopczyk dugo bi w afrykaskie tykwy. Kobieta, ktrej nieco chodna uroda zachwyciaby mnie, gdybym nie postanowi uproci mego ycia ograniczajc si do tego, co byo dla mnie najistotniejsze, graa na trjktnej harfie o smutnym dwiku. Mesomedes z Krety, mj ulubiony muzyk, akompaniowa sobie na organach wodnych do recytacji wasnego poematu Sfinks, dziea niepokojcego, zawiego, umykajcego jak piasek na wietrze. Sala koncertowa wychodzia na wewntrzny dziedziniec: na wodzie basenu rozoyy si nenufary pod wciekym arem popoudnia koczcego si sierpniowego dnia. Podczas przerwy Pankrates zaprosi nas, bymy z bliska podziwiali te kwiaty rzadkiej odmiany, czerwone jak krew, ktre kwitn dopiero pod koniec lata. Natychmiast poznalimy nasze szkaratne nenufary z oazy Ammona; Pankrates zapali si do obrazu rannego lwa konajcego midzy kwiatami. Zaproponowa mi, e opisze wierszem ten epizod polowania: to lwia krew daaby barw wodnym liliom. Pomys nie by nowy: ale zamwiem poemat. w Pankrates, najtypowszy 'poeta dworski, na poczekaniu skleci kilka przyjemnych wierszy na cze Antinousa: ra, hiacynt i storczyk okazay si w nich zielskiem wobec tych purpurowych kielichw, ktre miay odtd nosi imi ulubieca. Rozkazano niewolnikowi, by wszed do basenu i zerwa ich ca narcz. Modzieniec, przyzwyczajony do hodw, z powag przyj woskowe kwiaty o odygach mikkich, podobnych do wy: zamkny si jak powieki, kiedy zapada noc.

Tymczasem przybya cesarzowa. Duga podr morska zmczya j: staa si wtlejsza, ale bya nadal wytrzymaa. Jej polityczne przyjanie ju mi nie przysparzay kopotw, jak wwczas kiedy tak gupio podjudzia Swetoniusza; teraz otaczaa si ju tylko nieszkodliwymi kobietami literatkami. Chwilowa ulubienica, niejaka Julia Balbilla, pisywaa nieze greckie wiersze. Cesarzowa i jej wita zamieszkay w Likejon, skd wychodziy rzadko. Lucjusz, odwrotnie, by jak zawsze zakniony wszystkich rozkoszy, w tym take rozkoszy inteligencji i oczu. Cho mia dwadziecia sze lat, niemal nic nie straci ze swej zadziwiajcej urody, ktra kazaa rzymskiej modziey fetowa go na ulicach miasta. Dalej by nierozsdny, ironiczny i wesoy. Jego dawniejsze kaprysy zamieniy si w manie; nie rusza si bez swojego kuchmistrza; ogrodnicy ukadali mu nawet na pokadzie przedziwne klomby z rzadkich kwiatw; wszdzie wozi ze sob oe, ktrego wzr sam wyrysowa; miao cztery materace wypchane czterema rodzajami wonnych traw, na ktrych lea otoczony modymi kochankami niczym poduszkami. Jego uszminkowani, upudrowani, przebrani za Zefirw i Amorw pazikowie dostosowywali si, jak mogli, do czasem okrutnych zachcianek pana: musiaem si osobicie wtrci, by nie da umrze z godu maemu Boreaszowi, ktrego szczupo zachwycaa Lucjusza. Wszystko to byo bardziej dranice ni mie. Zwiedzilimy razem wszystko, co si w Aleksandrii zwiedza: latarni morsk, mauzoleum Aleksandra, mauzoleum Marka Antoniusza, gdzie Kleopatra wieczycie triumfuje nad Oktawi, nie pomijajc wity, warsztatw, fabryk, a nawet i przedmiecia balsamowaczy. Zakupiem u dobrego rzebiarza ca parti Wener, Dian i Hermesw dla Italiki, mego rodzinnego miasta, ktre miaem zamiar zmodernizowa i przyozdobi. Kapani wityni Serapisa ofiarowali mi zastaw z opalizujcego szka; posaem j Serwianusowi, z ktrym przez wzgld na moj siostr Paulin staraem si utrzyma znone stosunki. Wielkie projekty budowlane nabray ksztatu podczas tych dosy nudnych wycieczek. Religie s w Aleksandrii tak rozmaite, jak brane handlu: jako towaru jest wtpliwsza. Zwaszcza chrzecijanie wyrniaj si obfitoci sekt co najmniej

niepotrzebnych. Dwaj szarlatani, Walentyn i Bazylides, intrygowali przeciwko sobie pod czujnym okiem rzymskiej policji. Szumowiny egipskiego ludu korzystay z kadej obrzdowej uroczystoci, by si rzuca z kijami na obcych; mier byka Apisa wywouje wicej zamieszania w Aleksandrii ni w Rzymie mier cesarza i zmiana wadcy. Ludzie pilnujcy si mody zmieniaj tu boga, jak gdzie indziej zmienia si lekarza, i bez wikszej korzyci. Ale ich jedynym bstwem jest zoto: nigdzie nie spotkaem bardziej bezwstydnych petentw. Wszdzie si zaroio od pompatycznych inskrypcji upamitniajcych moje

dobrodziejstwa, ale wkrtce, kiedy odmwiem zwolnienia ludnoci z podatku, ktry na pewno moga zapaci, zraziem sobie t zgraj. Obaj towarzyszcy mi modziecy byli kilkakrotnie obraani; Lucjuszowi wytykano zbytek, zreszt przesadny; Antinousowi jego nieznane pochodzenie, na ktry to temat kryy niedorzeczne plotki; obydwu - wpyw, jaki mieli na mnie w mniemaniu ogu. Ten ostatni zarzut by mieszny: Lucjusz, cho w sprawach publicznych okazywa zdumiewajc przenikliwo, nie mia przecie adnego wpywu politycznego; Antinous nie stara si go mie. Mody patrycjusz, ktry zna wiat, tylko mia si z tych zniewag; Antinous cierpia. ydzi pouczeni przez wspwyznawcw z Judei dodawali, ile mogli, zakwasu do tego ju kwanego ciasta. Synagoga Jerozolimy wysaa do mnie swego najczcigodniejszego czonka: Akiba. Starzec niemal dziewidziesicioletni, ktry nie umia po grecku, mia mnie przekona, e powinienem si wyrzec jerozolimskich planw, ju realizowanych. Przez tumaczy odbyem z nim kilka rozmw, ktre byy dla niego jedynie pretekstem do monologu. Po niespena godzinie byem zdolny najdokadniej zrozumie jego myl, cho mi bya obca; on nie zdoby si na podobny wysiek wobec mojej myli; dawaem temu pogardzanemu ludowi miejsce obok innych w rzymskiej wsplnocie: Jerozolima ustami Akiby oznajmia mi swoj wol pozostania do ostatka twierdz rasy i boga wyczonych z reszty ludzkoci. Kunsztowne motywacje tej optaczej idei znuyy mnie: musiaem wytrzyma dugie wyliczanie dowodw wyszoci Izraela, uczenie wyprowadzanych jeden z drugiego. Po tygodniu ten tak uparty negocjator spostrzeg jednak, e nic nie wskra; oznajmi, e wyjeda. Nienawidz poraki, nawet cudzej; bywa mi tym bardziej przykra, kiedy zwycionym jest starzec. Nierozumno Akiby, odegnywanie si od wszystkiego, co nie byo jego witymi ksigami i jego ludem, dawao mu co na ksztat niewinnoci lepca. Ale trudno byo si litowa nad tym sekciarzem. Dugowieczno jakby pozbawia go caej czowieczej gitkoci: to wychude ciao, ten wysuszony umys byy wyposaone w tward si szaraczy. Podobno umar pniej jak bohater za spraw swojego ludu albo raczej swojego zakonu: kady si powica swoim wasnym bogom. Rozrywki Aleksandrii zaczynay si wyczerpywa. Flegon, ktry wszdzie zna miejscowe ciekawostki, synn rajfurk czy hermafrodyt, obieca nas zaprowadzi do wrki. Ta strczycielka niewidzialnego mieszkaa w Kanobos. Pojechalimy tam w nocy, odzi, po kanale o cikich wodach. Droga bya ponura. Midzy modziecami panowaa, jak zwykle, gucha niech; zayo, do jakiej ich przymuszaem, wzmagaa wzajemn nienawi. Lucjusz ukrywa j pod szydercz uprzejmoci; mj mody Grek zaci si w ataku ponurej melancholii. Ja sam byem zmczony; przed kilkoma dniami, po powrocie z

konnej przejadki w penym socu, zemdlaem, zreszt na krtko: widzieli to tylko Antinous i mj czarny sucy Euforion. Przerazili si strasznie; zobowizaem ich do milczenia. Kanobos byo tylko pozorem: dom wrki sta w najplugawszej czci tego miasta rozkoszy. Wysiedlimy na osypujcy si taras. Wiedma oczekiwaa nas wewntrz, przy podejrzanym warsztacie swojego rzemiosa. Wydawaa si wprawna; nie miaa w sobie nic z teatralnej wywoywaczki duchw; nie bya nawet stara. Jej przepowiednie brzmiay ponuro. Od pewnego czasu wszystkie wyrocznie obwieszczay mi tylko wszelakiego rodzaju przykroci, zamieszki polityczne, intrygi paacowe, powane choroby. Dzi sdz, e siy cakiem ludzkie przemawiay przez te usta mrokw, niekiedy, eby mnie przestrzec, czciej, eby zastraszy. Rzeczywisty stan duej poaci Wschodu by tam okrelony trafniej ni w raportach naszych prokonsulw. Przyjmowaem te domniemane rewelacje spokojnie, bowiem mj szacunek dla

niewidzialnego wiata nie by a tak silny, bym wierzy w te boskie brednie: przed dziesicioma laty, wkrtce po objciu wadzy cesarskiej, kazaem zamkn wyroczni Dafne, koo Antiochii, gdzie mi przepowiedziano panowanie: obawiaem si, by to samo nie spotkao nastpnego z kolei pretendenta. Ale zawsze jest przykro sysze rzeczy smutne. Wrka, nastraszywszy nas, ile moga, zaproponowaa nam swoje usugi: jedna z tych magicznych ofiar, specjalnoci egipskich czarownikw, wystarczy, by uoy wszystko z losem polubownie. Dziki pewnej znajomoci magii fenickiej ju wiedziaem, e okropno tych zakazanych praktyk polega nie tyle na tym, co nam z nich jest pokazane, ile na tym, co zostaje przed nami ukryte: gdyby nie znano mego wstrtu do ofiar ludzkich, doradzono by mi zapewne, bym da na ofiar niewolnika. Propozycja ograniczya si do domowego zwierzcia. Ofiara powinna moliwie najbardziej nalee do mnie; nie mg to by pies, zwierz uwaane za nieczyste przez egipski zabobon; ptak pasowaby, ale nie podruj z ptaszarni. Mj mody pan ofiarowa mi swojego sokoa. Warunki byy spenione: to ja mu daem tego piknego ptaka otrzymawszy go w darze od krla Osroene. Chopiec karmi go z rki: byo to jedno z niewielu stworze, do jakich si przywiza. Najpierw odmwiem; nalega z powag; zrozumiaem, e przypisuje niezwyke znaczenie temu darowi, i przystaem przez delikatno. Mj goniec Menekrates, otrzymawszy najdokadniejsze instrukcje, uda si po ptaka do naszych apartamentw w Serapeum. Cho pojecha galopem, wymagao to dwch godzin. Nie mona byo ich spdzi w brudnej izbie wrki, a w odzi Lucjusz narzeka na wilgo. Flegon znalaz wyjcie: urzdzilimy si jako tako u pewnej rajfurki, usunwszy domowy personel; Lucjusz postanowi si przespa; ja wykorzystaem t woln chwil na dyktowanie

depesz; Antinous pooy si u moich ng. Trzcina Flegona skrzypiaa pod lamp. Byo ju blisko do ostatniej zmiany nocnej stray, kiedy Menekrates przywiz ptaka, rkawic, kaptur i acuch. Wrcilimy do czarownicy. Antinous zdj kaptur sokoowi, dugo pieci jego ma gow, zaspan i dzik, odda go zaklinaczce, ktra zacza odmawia litani magicznych sw. Zafascynowany ptak znw zasn. Byo wane, by ofiara nie bronia si, by mier wygldaa na dobrowoln. Bezwolne stworzenie, obrzdowo napojone miodem i ranym olejkiem, zostao zoone w misie napenionej wod z Nilu; utopiony ptak zjednoczy si z Ozyrysem, porwanym nurtem rzeki; ziemskie lata sokoa zsumoway si z moimi; maa soneczna duszyczka zczya si z Geniuszem czowieka, dla ktrego j powicono: w niewidzialny Geniusz bdzie mg od tej pory objawia mi si i suy mi w tym ksztacie. Dugie manipulacje, jakie nastpiy pniej, nie byy ciekawsze ni gotowanie w kuchni potrawy. Lucjusz ziewa. Rytua a do koca naladowa ludzki pogrzeb: okadzania i aobne piewy cigny si a do witu. Zamknito ptaka w trumience penej aromatycznych zi, ktr wiedma pogrzebaa w naszej obecnoci nad brzegiem kanau, na opuszczonym cmentarzu. Potem przykucna pod drzewem, by policzy sztuki zota, ktrymi jej zapaci Flegon. Popynlimy odzi w gr rzeki. Wia dziwnie zimny wiatr. Lucjusz, siedzc przy mnie, kocami szczupych palcw podnosi baweniane, haftowane przykrycia; przez grzeczno zamienialimy zdania dotyczce rzymskich spraw i skandalw. Antinous pooy si na dnie odzi, opar gow na moich kolanach; udawa, e pi, eby nie bra udziau w tej rozmowie, z ktrej by wyczony. Moja rka gaskaa jego kark, jego wosy. W chwilach najbardziej pustych i bez blasku zyskiwaem w taki sposb uczucie zachowywania kontaktu z wielkimi rzeczami naturalnymi, gstwin lasw, muskularnym grzbietem pantery, regularnym biciem rda. Ale adna pieszczota nie dociera do duszy. Soce ju wiecio, kiedy przybylimy do Serapeum; sprzedawcy kawonw krzykliwie zachwalali na ulicach swj towar. Spaem a do posiedzenia miejscowej Rady, w ktrym wziem udzia. Dowiedziaem si pniej, e Antinous skorzysta z mojej nieobecnoci, by namwi Chabriasa na pojechanie razem z nim do Kanobos. Wrci do czarownicy.

Pierwszy dzie miesica Athyr drugiego roku po dwiecie dwudziestej sidmej Olimpiadzie... Jest to rocznica mierci Ozyrysa, boga agonii: wzdu rzeki, we wszystkich wsiach rozbrzmieway od trzech dni krzykliwe lamenty. Moich rzymskich goci, mniej ni ja przywykych do misteriw Wschodu, ciekawiy te obrzdy innego ludu. Mnie, odwrotnie, draniy. Kazaem przycumowa moj d do brzegu w pewnej odlegoci od innych, z dala od wszelkich miejsc zamieszkaych: na p opuszczona witynia faraonw staa jednak na wybrzeu; miaa jeszcze swoje kolegium kapaskie; nie cakiem udao mi si uciec od zgieku skarg. Poprzedniego wieczoru Lucjusz zaprosi mnie na swoj d na wieczerz. Pojechaem tam o zachodzie soca. Antinous nie chcia mi towarzyszy. Zostawiem go na progu mego namiotu na rufie: lea na swojej lwiej skrze i gra z Chabriasem w koci. W p godziny pniej, po zapadniciu nocy, namyli si i kaza da sobie czno. Z jednym tylko wiolarzem przepyn pod prd dosy znaczn odlego, jaka dzielia nasz d od reszty odzi. Jego wejcie pod namiot, gdzie odbywaa si uczta, przerwao oklaski dla wijcej si i wyginajcej tancerki. Ubra si w dug szat syryjsk, cienk jak skrka owocu, usian kwiatami i chimerami. eby wygodniej wiosowa, spuci prawy rkaw: pot jeszcze si perli na tej gadkiej piersi. Lucjusz rzuci mu wieniec, ktry pochwyci w locie; wesoo, a zgrzytliwa, nie opucia go ani na chwil, podtrzymana ledwie jednym pucharem greckiego wina. Wrcilimy razem, moim cznem z szecioma wiolarzami, odprowadzeni z odzi kpicym dobranoc" Lucjusza. Dzika wesoo trwaa. Ale nad ranem dotknem niechccy twarzy zimnej od ez. Zapytaem go niecierpliwie, dlaczego paka; odpowiedzia pokornie, e ze zmczenia. Przyjem to kamstwo; znw zasnem. Jego prawdziwa agonia odbya si w tym ou, przy moim boku. Nadesza wiea poczta z Rzymu; dzie przemin na czytaniu jej i dyktowaniu odpowiedzi. Jak zwykle, Antinous cicho krci si po kabinie: nie wiem, w jakiej chwili ten pikny chart wyszed z mojego ycia. Koo godziny dwunastej zjawi si zaniepokojony Chabrias. Wbrew ustalonym zwyczajom modzieniec opuci d nie mwic, dokd jedzie ani kiedy wrci: nie byo go ju co najmniej od dwch godzin. Chabrias przypomnia sobie jego dziwne sowa z poprzedniego dnia, polecenie wydane rano i dotyczce mnie. Zwierzy mi si ze swoich obaw. Popiesznie wysiedlimy na brzeg. Stary pedagog instynktownie skierowa si do kaplicy stojcej na wybrzeu, maego, samotnego budynku, przynalenego do wityni, ktry zwiedzili razem z Antinousem. Na stole ofiarnym popioy byy jeszcze ciepe. Chabrias zanurzy w nich palce i wydoby pukiel obcitych wosw, niemal nietknity.

Teraz trzeba byo ju tylko przeszuka brzeg. Kilkanacie zbiornikw wody, ktre niegdy suyy zapewne do obrzdw, czyo si z odnem rzeki: przy krawdzi ostatniego basenu Chabrias spostrzeg w szybko zapadajcym zmroku zoon odzie, sanday. Zeszedem po olizych schodach: lea na dnie. ju pogrony w rzecznym mule. Z pomoc Chabriasa udao mi si podnie ciao, ktre nagle nabrao ciaru kamienia. Chabrias zawoa wiolarzy, ci zrobili nosze z ptna. Wezwany w popiechu Hermogenes mg ju tylko stwierdzi zgon. To tak posuszne ciao nie chciao da si rozgrza, nie chciao oy. Przewielimy je na pokad. Wszystko walio si, wszystko gaso. Zeus Olimpijski, Pan Wszystkiego, Zbawca wiata runli, i by ju tylko siwiejcy mczyzna, ktry paka na pokadzie odzi. W dwa dni pniej Hermogenesowi udao si namwi mnie, bym pomyla o pogrzebie. Obrzdek ofiarny, jaki sobie wybra przy swej mierci Antinous, wskazywa waciw drog: nie na prno godzina i dzie tego zgonu byy tymi, w ktrych Ozyrys schodzi do grobu. Pojechaem na drugi brzeg, do Hermopolis, do balsamowaczy. Widziaem tych ludzi przy pracy w Aleksandrii; wiedziaem, na jakie zniewagi nara to ciao. Ale ogie te jest straszny, ogie, ktry pali i zwgla ciao niegdy kochane, i ziemia, w ktrej gnij umarli. Podr bya nieduga; skulony w kcie namiotu na rufie, Euforion zawodzi po cichu jaki aobny afrykaski lament; ten stumiony i chrypliwy piew wydawa mi si jakby moim wasnym krzykiem. Przenielimy umarego do czysto wymytej sali, ktra przypominaa mi klinik Satyrosa; pomagaem zdejmujcemu odlew namaszcza oliw twarz przed pooeniem wosku. Wszystkie metafory nabieray sensu: trzymaem w rkach jego serce. Kiedy go poegnaem, puste ciao byo ju tylko preparatem balsamowaczy, pierwszym stanem okrutnego arcydziea, drogocenn, natart sol i galaret z mirry substancj, ktrej nigdy ju nie dotknie powietrze i soce. Po powrocie poszedem do wityni, w pobliu ktrej dokonaa si ofiara; rozmawiaem z kapanami. Ich odnowiona witynia miaa sta si miejscem pielgrzymek dla caego Egiptu; ich kolegium, zwikszone, bogate, bdzie odtd suyo mojemu bogu. Nawet w moich najgorszych chwilach nigdy nie wtpiem, e ta modo jest boska. Grecja i Azja bd j czciy w nasz sposb, igrzyskami, tacami, nalenymi hodami u stp biaego i nagiego posgu. Egipt, ktry by obecny przy konaniu, te bdzie mia swoj czstk w apoteozie. Najmroczniejsz, najtajniejsz, najuciliwsz: ten kraj bdzie peni przy nim wieczycie funkcje balsamowacza. Przez wieki kapani o golonych gowach bd odmawiali litanie z tym imieniem, ktre, dla nich bez wartoci, dla mnie zawaro w sobie wszystko. Co roku wita d bdzie wozia ten wizerunek po rzece; pierwszego dnia miesica Athyr

zawodzcy aobnicy bd szli po tym brzegu, po ktrym ja szedem. Kada godzina ma inny pierwszy obowizek, inny nakaz, waniejszy od wszystkich, nakazem tej chwili byo, bym broni od mierci to niewiele, co mi zostao. Flegon zwoa na brzeg na mj rozkaz architektw i inynierw z mojej wity; wspomagany jakim jasnowidzcym szalestwem prowadziem ich po kamienistych wzgrzach, tumaczyem mj plan, rozwijaem czterdzieci pi stadiw opasujcego miasto muru; znaczyem na piasku miejsce triumfalnego uku, miejsce grobowca. Miao powsta Antinoupolis: chyba jako zwyciaem mier narzucajc tej pospnej ziemi miasto cakiem greckie, bastion, ktry nauczy moresu koczownikw z Erytrei, nowy rynek na drodze do Indii. Aleksander uczci pogrzeb Hefajstiona zniszczeniami i hekatombami. Zdawao mi si, e jest pikniej ofiarowa wybranemu miasto, gdzie jego kult bdzie na zawsze wtopiony w ruch i gwar na publicznym placu, gdzie jego imi bdzie powtarzane w wieczornych po-gwarkach, gdzie modziecy bd sobie rzuca wiece podczas uczt. Tylko w jednym nie mogem si jeszcze zdoby na decyzj. Wydawao mi si niemoliwe zostawienie tego ciaa w obcej ziemi. Jak czowiek niepewny nastpnego etapu podry w kilku gospodach zamawia sobie nocleg - kazaem dla wznie w Rzymie, na brzegu Tybru, grobowiec, obok mojego; mylaem i o egipskich kaplicach, ktre przez kaprys kazaem budowa w Willi i ktre okazay si nagle tragicznie przydatne. Wyznaczyem dzie pogrzebu: mia si odby po upywie dwch miesicy potrzebnych balsamowaczom. Mesomedesowi poleciem uoy aobne chry. Pno w nocy wrciem na pokad; Hermogenes przygotowa mi napj nasenny.

Znw popynlimy w gr rzeki, aleja eglowaem po Styksie. W obozach jecw, na brzegach Dunaju, widziaem niegdy nieszczliwych, ktrzy leeli przy murze i wci uderzali on czoem, ruchem dzikim, obkaczym i agodnym, powtarzajc bez ustanku jedno imi. W piwnicach Koloseum pokazywano mi lwy zdychajce, bo im zabrano psa, z ktrym si przyzwyczaiy y. Zbieraem myli: Antinous umar. Jako dziecko wyem nad trupem Marullinusa, podziobanym przez wrony, ale tak, jak wyje noc nierozumne zwierz. Umar mj ojciec, ale dwunastoletni sierota zauway tylko niead w domu, pacz matki i wasny strach; nic nie wiedzia o otchaniach, przez jakie si przeprawia umary. Umara moja matka, o wiele pniej, podczas mego pobytu w Pannonii; nie mogem sobie przypomnie dokadnej daty. Nie widziaem, jak umieraa Plotyna. Umar Attianus: by to starzec. W wojnach dackich straciem kolegw, ktrych, jak mniemaem, kochaem gorco; ale bylimy modzi, ycie i mier byy jednakowo upajajce i atwe. Umar Antinous. Przypominaem sobie czsto syszane komunay: umiera si w kadym wieku", ukochani przez bogw umieraj modo". Sam braem udzia w tym haniebnym naduywaniu sw; mwiem, e umieram z sennoci, z nudy. Uywaem sowa konanie", sowa aoba", sowa strata". Umar Antinous. Amor, najrozumniejszy z bogw... Ale mio nie bya odpowiedzialna za brak uwagi, dokuczanie, obojtno, zmieszane z namitnoci jak piasek ze zotem niesionym przez rzek, za to pospolite zalepienie czowieka za bardzo szczliwego, ktry starzeje si. Jak mogem by tak prostacko zadowolony? Umar Antinous. Nie, nie kochaem za bardzo, jak zapewne utrzymywa w tej chwili w Rzymie Serwianus, kochaem za mao, eby zmusi tego chopca, by y. Chabrias, ktry jako orfik uwaa samobjstwo za zbrodni, podkrela ofiarny charakter tej mierci; sam odczuwaem co na ksztat monstrualnej radoci mwic sobie, e ta mier bya darem. Ale ja jeden mogem wiedzie, ile goryczy fermentuje na dnie ulegoci, jaka doza rozpaczy jest ukryta w zaparciu si siebie, jaka nienawi jest zmieszana z mioci. Obraana istota cisna mi w twarz ten dowd przywizania; chopiec, niespokojny, e moe straci wszystko, znalaz sposb, by zwiza mnie ze sob na zawsze. Jeli si spodziewa mnie przez t ofiar ochroni, musia sdzi, e go bardzo mao kocham, skoro nie wiedzia, e jego strata bdzie najgorszym zem. zy skoczyy si: zbliajcy si do mnie dygnitarze ju nie musieli odwraca wzroku od mojej twarzy, jakby pacz by czym nieprzyzwoitym. Znw si zaczo ogldanie wzorowych zagrd i nawadniajcych kanaw; byo mi wszystko jedno, czym s zajte godziny. Tysic najgupszych plotek ju kursowao po wiecie na temat mojej klski; nawet na odziach towarzyszcych mojej odzi kryy okrutne, habice mnie opowieci; nie

prostowaem ich, bo prawda nie nadawaa si do wykrzyczenia. Najzoliwsze kamstwa byy na swj sposb prawdziwe: pomawiano mnie, e go powiciem - i w pewnym sensie tak byo. Hermogenes, ktry mi znosi skrztnie te echa z zewntrz, przynis mi i sowa wspczucia od cesarzowej; zachowaa si przyzwoicie; niemal zawsze tak wanie si zachowujemy wobec mierci. To wspczucie opierao si na nieporozumieniu: zgadzano si aowa mnie, byem si dostatecznie szybko pocieszy. Ja sam mylaem, e ju si prawie uspokoiem; a byo mi wstyd. Nie wiedziaem, e bl ma przedziwne labirynty, po ktrych jeszcze chodz. Starano si mnie rozerwa. W kilka dni po przybyciu do Teb dowiedziaem si, e cesarzowa i jej wita ju dwukrotnie byy pod kolosem Memnona, spodziewajc si, e usysz tajemniczy dwik wydawany przez kamie o wschodzie soca, synny fenomen, przy ktrym wszyscy podrnicy chcieliby by obecni. Cud si nie zdarzy; wyobraziy sobie zabobonnie, e zdarzy si w mojej obecnoci. Zgodziem si uda tam nazajutrz z kobietami; wszystkie sposoby byy dobre, byle skrci nie koczce si jesienne noce. Tego ranka, koo jedenastej godziny, Euforion wszed do mnie, by objani lamp i pomc mi oblec szaty. Wyszedem na pokad; niebo, jeszcze cakiem czarne, byo rzeczywicie spiowym niebem Homera, obojtnym na radoci i niedole ludzi. Mino ju wicej jak dwadziecia dni, odkd ta rzecz si staa. Wsiadem do czna; krtka podr nie obya si bez kobiecych krzykw i lkw. Dowieziono nas rzek w poblie kolosa. Smuga mdej rowoci ju widniaa na wschodzie; zaczyna si jeszcze jeden dzie. Tajemniczy dwik powtrzy si trzykrotnie; jest to dwik podobny do. tego, jaki wydaje zrywana ciciwa uku. Niewyczerpana Julia Balbilla porodzia na miejscu kilka poematw. Kobiety postanowiy zwiedzi wityni; towarzyszyem im przez chwil wzdu cian upstrzonych monotonnymi hieroglifami. Znuyy mnie te kolosalne figury jednakowych krlw, siedzcych jeden przy drugim, wysunwszy dugie i paskie nogi, te nieruchome gazy, w ktrych nie ma nic, co dla nas stanowi ycie, ani blu, ani rozkoszy, ani ruchu oswobadzajcego czonki, ani myli organizujcej wiat wok pochylonej gowy. Oprowadzajcy mnie kapani sami wiedzieli chyba niewiele wicej ni ja o tych unicestwionych istnieniach; co pewien czas powstawa spr dotyczcy jakiego imienia. Wiedziano tyle, e kady z tych monarchw dosta w schedzie jakie krlestwo, rzdzi jakimi ludami, spodzi swego spadkobierc; nic wicej nie zostao. Te zapomniane dynastie byy dawniejsze ni Rzym, dawniejsze ni Ateny, dawniejsze ni dzie, w ktrym Achilles poleg pod murami Troi; dawniejsze ni astronomiczny cykl piciu tysicy lat, obliczony przez Menona dla Juliusza Cezara. Czujc

zmczenie, odprawiem kapanw; odpoczywaem chwil w cieniu kolosa przed powrotem na d. Jego nogi byy a po kolana pokryte greckimi napisami, wyrytymi przez podrnikw; imiona, daty, modlitwy, jaki Servius Suavis, jaki Eumenes, ktry sta na tym samym miejscu sze wiekw przede mn, jaki Panion, ktry zwiedzi Teby sze miesicy temu... Sze miesicy temu... Wzia mnie fantazja, jakiej nie miewaem, odkd jako dziecko wydrapywaem moje imi na korze kasztanw, na wsi, w Hiszpanii: cesarz, ktry nie pozwala ry na wznoszonych przez siebie gmachach swoich nazwa i tytuw, wyj sztylet i wydrapa w tym twardym kamieniu kilka greckich liter, skrcon i domow form swojego imienia: AA PIANO... I to te byo przeciwstawieniem si czasowi: imi, suma ycia, ktrej niezliczonych skadnikw nikt nie porachowaby, znak zostawiony przez zabkanego czowieka w tym nastpowaniu po sobie stuleci. Nagle uwiadomiem sobie, e by to dwudziesty sidmy dzie miesica Athyr, dzie pity przed naszymi kalendami grudniowymi. Byy to urodziny Antinousa: gdyby y, miaby dzi dwadziecia lat. Wrciem na pokad; rana zasklepiona za prdko otworzya si; krzyczaem, ukrywszy twarz w poduszce, ktr mi Euforion podsun pod gow. Ten trup i ja pynlimy, niesieni w odwrotne strony dwoma prdami czasu. Pity dzie przed kalendami grudniowymi, dzie pierwszy miesica Athyr: kada mijajca chwila przysypywaa sob to ciao, nawarstwiaa si na tym zgonie. Wracaem po olizej pochyoci; paznokciami staraem si ekshumowa ten umary dzie. Flegon, ktry siedzia zwrcony twarz w stron progu, z wchodzcych i wychodzcych z kabiny na rufie pamita tylko snopy wiata, ktre przeszkadzay mu, ilekro czyja rka pchna drzwi. Jak oskarony o zbrodni, przypominaem sobie wszystkie zajcia z tych godzin: dyktowanie listu, odpowied dla Senatu efeskiego, ktrym sowom byo wspczesne konanie? Odtwarzaem uginanie si kadki pod szybkimi krokami, jaowy brzeg, paskie kamienie, n obcinajcy kosmyk wosw przy skroni; schylone ciao; nog zginajc si, eby rka moga rozwiza sanda; ten jedyny w wiecie sposb rozchylania warg podczas zamykania oczu. Jak stanowcza musiaa by decyzja, jeli ten wietny pywak udusi si w tym czarnym bocie. Usiowaem doj w myli a do tej przemiany, przez ktr wszyscy przejdziemy, kiedy serce rezygnuje, mzg zacina si, puca przestaj wciga powietrze. I ja doznam analogicznego wstrzsu; pewnego dnia umr. Ale kade konanie jest inne; moje wysiki wyobraenia sobie, jak on kona, daway tylko bezwartociowy falsyfikat: umiera sam. Opieraem si; walczyem z blem jak z gangren. Przypominaem sobie upory, kamstwa; mwiem sobie, e zmieniby si. rozty, zestarza. Trud daremny: jak sumienny rzemielnik stara si skopiowa arcydzieo, tak jak wysilaem si, by wymc na mojej

pamici niedorzeczn wierno: odtwarzaem ten tors wysoki i wypuky jak tarcza. Niekiedy obraz sam wytryska; unosia mnie fala sodyczy; zobaczyem sad w Tiburze, efeba zbierajcego jesienne owoce w podwinit tunik, niby w kosz. Wszystkiego naraz zabrako: wsplnika nocnych radoci, modzieniaszka, ktry kuca, by dopomc Euforionowi w poprawianiu fad mojej togi. Jeliby wierzy kapanom, cie te cierpia, aowa ciepego schronienia, jakim dla byo ciao, jczc nawiedza domowe strony, daleki i bardzo bliski, chwilowo za saby, by mi da zna o swojej obecnoci. Jeli to jest prawda, moja guchota bya gorsza ni sama mier. Ale czy zrozumiaem tamtego ranka ywego chopca, ktry paka u mego boku? Pewnego wieczoru Chabrias wezwa mnie, by mi pokaza w konstelacji Ora gwiazd. do- tej pory do mao widoczn, ktra nagle zajaniaa jak gemma, zapulsowaa jak serce. Zrobiem z niej jego gwiazd, jego znak. Kadej nocy mozolnie ledziem jej bieg: widywaem dziwne figury w tej czci nieba. Mylano, em zwariowa. Ale byo mi wszystko jedno. mier jest szkaradna, ale ycie take. Wszystko zgrzytao. Zaoenie Antinoupolis byo tylko miechu godn kpin: jeszcze jedno miasto, jeszcze jedno schronienie dla szachrajstw kupcw, naduy urzdnikw, dla prostytucji, dla baaganu, dla podych, ktrzy opakuj swoich zmarych, pki o nich nie zapomn. Apoteoza bya kpin: te tak publiczne honory zrobi tylko z chopca pretekst do podoci i ironii, pomiertny obiekt zawici i zgorszenia, jedn z tych nadgniych legend zagracajcych kty historii. Moja aoba bya tylko form rozpasania, pospolit rozpust: ja byem tym, ktry korzysta, ktry si lubuje, ktry prbuje eksperymentw: ukochany da mi do spoytkowania swoj mier. Okaleczony czowiek paka nad sob. Myli zgrzytay; sowa traciy sens; gosy bzykay jak szaracza w pustyni albo muchy na kupie mieci; nasze odzie o aglach wydtych jak piersi wiozy intryg i kamstwo; na ludzkich czoach widniaa gupota. mier przezieraa zewszd, poprzez zgrzybiao, rozpad i zgnilizn: brunatn plamk na owocu, niedostrzegalne rozdarcie u dou obicia, cierwo na stromym brzegu, pryszcz na twarzy, lady rzeg na plecach majtka. Moje rce wydaway mi si zawsze troch brudne. W porze kpieli, podajc niewolnikom moje nogi do epilowania, patrzyem ze wstrtem na to krzepkie ciao, t maszyn niemal niezniszczaln, ktra trawia, chodzia, spaa, ktra znw kiedy si wdroy w praktyki miosne. Znosiem obecno tylko tych kilku sucych, ktrzy pamitali umarego; na swj sposb kochali go. Moja aoba znajdowaa oddwik w gupkowatym alu masaysty czy starego Murzyna zajmujcego si zapalaniem lamp. Ale im zmartwienie nie przeszkadzao mia si po cichu, kiedy odpoczywali w cieniu na brzegu. Pewnego ranka, oparszy si o burt, spostrzegem w pobliu kuchni niewolnika, ktry patroszy jedno z tych

kurczt, jakim Egipt kae si tysicami wylga w brudnych piecach; wyszarpn lepk gar wntrznoci i cisn je w wod. Ledwie zdyem odwrci gow, eby zwymiotowa. Podczas postoju w Philai, w trakcie uczty, jak wyda dla nas namiestnik, trzyletnie dziecko, czarne jak z brzu, synek nubijskiego odwiernego, zakrado si na galeri pierwszego pitra, eby patrzy na tace; spado. Zrobiono wszystko, by ukry ten wypadek; odwierny powstrzymywa szlochanie, eby nie przeszkadza gociom swojego pana; wyprowadzono go z trupkiem przez kuchenne drzwi; dojrzaem jednak te ramiona, konwulsyjnie podnoszce si i opadajce, jak pod batem. Miaem uczucie, jakby moim by ten bl ojca, jak moimi byy ble Herkulesa, Aleksandra, Platona, opakujcych umarych przyjaci. Kazaem zanie temu biedakowi kilka sztuk zota. W dwa dni pniej zobaczyem go; iska si bogo, lec na socu w poprzek progu. Zacza przychodzi poczta; Pankrates przysa mi swj wreszcie skoczony poemat; by to przecitny zlepek homeryckich heksametrw, ale imi widniejce niemal w kadej linijce sprawio, em si tym wzruszy bardziej ni niejednym arcydzieem. Numenios przysa mi przepisow konsolacj; czytaem to przez ca noc; nie brakowao ani jednego komunau. Sabe szace, wznoszone przez czowieka w obronie przed mierci, rozwijay si na dwch liniach: pierwsza polegaa na przedstawieniu nam jej jako za nieuniknionego; na przypomnieniu, e ani pikno, ani modo, ani mio nie mog si uchroni przed zgnilizn; na dowodzeniu nam nareszcie, e ycie i jego wszystkie niedole jest jeszcze okropniejsze ni sama mier i e lepiej umrze ni zestarze si. Te prawdy maj nas skoni do rezygnacji; s za przede wszystkim uzasadnieniem rozpaczy. Druga linia argumentw przeczy pierwszej, ale nasi filozofowie nie wdaj si w takie drobiazgi: idzie ju nie o to, by si ze mierci pogodzi, ale o to, by zaprzeczy jej istnieniu. Wana jest tylko dusza; zamiast si wpierw potrudzi nad dowiedzeniem, e istnieje, arogancko zakadano jako pewnik niemiertelno tej istoty nieuchwytnej, ktrej nikt nie widzia funkcjonujcej w nieobecnoci ciaa. Nie miaem takiej pewnoci: skoro umiech, spojrzenie, gos, te rzeczywistoci ulotne, zostay unicestwione, dlaczego nie miaaby by unicestwiona i dusza? Nie wydawaa mi si z koniecznoci bardziej niematerialna ni ciepo ciaa. Odegnywano si od zwok, w ktrych ju nie byo tej duszy: a przecie tylko one mi zostay, tylko one byy dowodem, e ten yjcy kiedy istnia. Niemiertelno ludzkiej rasy miaa jakoby przynosi ulg przy kadej mierci czowieka: byo mi zupenie wszystko jedno, czy pokolenia Bityczykw bd nastpoway po sobie na brzegach Sangariosu, czy nie. Mwiono o sawie, piknym, sowie, ktre napenia serce, ale silono si, by kamliwie utosami saw i niemiertelno, jakby lad czowieka by tym samym co jego obecno. Zamiast trupa pokazywano mi promieniejcego boga; sam

tego boga stworzyem, wierzyem w niego, na swj sposb; ale najwietlistsze pomiertne losy wrd gwiezdnych stref nie byy wynagrodzeniem za to krtkie ycie; bg nie zastpi straconego yjcego. Oburzaa mnie ta ludzka zapalczywo w pogardzaniu faktami na korzy hipotez, w nieuznawaniu swoich snw za sny. Inaczej pojmowaem obowizki tego, ktry przey. Ta mier bdzie daremna, jeli si nie zdobd na odwag spojrzenia jej w twarz, wzicie w siebie tej rzeczywistoci chodu, milczenia, zakrzepej krwi, nieruchomych czonkw, ktr czowiek tak prdko przykrywa ziemi i obud; wolaem si bka po omacku w ciemnoci bez pomocy sabych lamp. Czuem, e dookoa mnie ludzi zaczyna razi tak dugotrway bl: jogo gwatowno gorszya zreszt bardziej ni jego przyczyna. Gdybym tak samo rozpacza po mierci brata czy syna, te by mi zarzucano, e pacz jak niewiasta. Pami wikszoci ludzi to opuszczony cmentarz, gdzie le w zaniedbanych grobach umarli, ktrych si przestao kocha. Kady bl dugotrway jest zniewag dla ich zapominania. odzie znw przywiozy nas w to miejsce rzeki, udzie ju si zaczynao wznosi Antinoupolis. Byo ich mniej ni w pierwszej czci podry: Lucjusz, ktrego widywaem teraz rzadko, odjecha do Rzymu, gdzie jego moda ona wanie urodzia syna. Jego wyjazd uwolni mnie od caej rzeszy ciekawych i natrtnych. Rozpoczte roboty zmieniy wygld brzegu; plany przyszych budynkw rysoway si midzy kopcami uprztnitej ziemi; ale ju nie bardzo mogem znale miejsce, w ktrym si dokonaa ofiara. Balsamowacze oddali swoj robot: wsk trumn z cedrowego drewna umieszczono w porfirowej kadzi, ustawionej na sztorc w najtajniejszej sali wityni. Zbliyem si niemiao do umarego. Wydawa si ukostiumowany: sztywny egipski strj gowy przykrywa wosy. Nogi owinite bandaami byy podunym, biaym pakietem, ale profil modego sokoa nie zmieni si; rzsy rzucay na urowane policzki znany mi cie. Przed ukoczeniem spowijania rk w bandae kazano mi podziwia zote paznokcie. Zaczy si modlitwy, umary, przez usta kapanw, oznajmia, e by zawsze prawdomwny, zawsze czysty, zawsze wspczujcy i sprawiedliwy, chepi si cnotami, ktre, gdyby je praktykowa w tym wymiarze, na zawsze wyczyyby go spord yjcych. Zjeczaa wo kadzida napenia sal;.poprzez obok dymu usiowaem uowi zudzenie umiechu; pikna nieruchoma twarz jakby drgna. Wysuchaem magicznych zakl, ktrymi kapani przymuszaj dusz zmarego, by wcielia czstk siebie w posgi, jakie bd przechowyway jej pami. Kiedy si to skoczyo, pooono zot mask, odlan podug miertelnej formy z wosku; cile przylegaa do twarzy. Ta pikna, niezniszczalna powierzchnia miaa wkrtce wchon w siebie tamt mono promieniowania i ciepa; bdzie spoczywaa na zawsze w tej hermetycznie zamknitej skrzyni, nieruchomym symbolu niemiertelnoci. Pooono na piersi bukiet akacji. Dwunastu

ludzi przykryo sarkofag cikim wiekiem. Ale jeszcze si wahaem, gdzie bdzie grb. Pamitaem, e zarzdzajc wszdzie uroczystoci apoteozy, aobne igrzyska, bicie monety, stawianie posgw na publicznych placach, zrobiem jeden wyjtek, dla Rzymu: baem si. by nie wzmc nienawici, jaka zawsze otacza kadego faworyta-cudzoziemca. Powiedziaem sobie, e nie zawsze bd obecny, eby mc ten grb chroni. Grobowiec zbudowany u bram Antinoupolis wydawa mi si te za bardzo publiczny, za mao pewny. Posuchaem rady kapanw. W zboczu pewnej gry w acuchu arabskim; o jakie trzy mile od miasta, wskazali mi jedn z tych jaski, wybieranych niegdy przez egipskich krlw na szyby grobowe. Zaprzg wow wwiz sarkofag na to zbocze. Przy pomocy lin wcignito go w te kopalniane korytarze; oparto o skalny zrb. Chopiec z Klaudiopolis schodzi do grobu jak faraon, jak Ptolomeusz. Zostawilimy go samego. Wszed w to trwanie bez powietrza, bez wiata, bez pr roku i bez koca, przy ktrym kade ycie wydaje si krtkie; osign rwnowag bezruchu, moe spokj. Stulecia, jeszcze zawarte w nieprzejrzystym onie czasu, bd przemijay tysicami nad tym grobem nie zwracajc mu istnienia, ale te i nie dodajc nic do tej mierci, nie zmieniajc faktu, e by. Hermogenes uj mnie pod rami, eby mi pomc wyj na powietrze; byo niemal radoci znalezienie si znw na powierzchni, ujrzenie chodnego niebieskiego nieba midzy dwiema cianami powych ska. Reszta podry bya krtka. Z Aleksandrii cesarzowa odpyna do Rzymu.

DISCIPLINA AUGUSTA

Wracaem do Grecji ldem. Podr bya duga. Miaem suszno mylc, e bdzie to ju pewnie moja ostatnia cesarska podr po Wschodzie; tym bardziej staraem si wszystko zobaczy na wasne oczy. Antiochia, gdzie zatrzymaem si na kilka tygodni, ukazaa mi si w nowym wietle; byem mniej ni niegdy wraliwy na uroki teatrw, zabaw, na rozkosze ogrodw Dafne, na pstrokat blisko tumw. Bardziej dostrzegaem wieczyst lekkomylno tego zoliwego i kpiarskiego ludu, ktry mi przypomina mieszkacw Aleksandrii, gupot domniemanych wicze umysowych, banalne popisywanie si zbytkiem bogaczy. Niemal aden z tych dostojnikw nie obejmowa w caoci moich planw prac i reform w Azji; komentowali si cigniciem z nich korzyci dla swojego miasta, a zwaszcza dla siebie. Przez chwil chciaem wzmocni, z uszczerbkiem dla aroganckiej stolicy syryjskiej, znaczenie Smyrny albo Pergamonu; ale przywary Antiochii s przyrodzone kadej metropolii: adne z tych wielkich miast nie moe by od nich wolne. Mj wstrt do ycia miejskiego sprawi, em si zacz troszczy jeszcze bardziej, jeli to moliwe, o reformy agrarne; zakoczyem dug i skomplikowan reorganizacj dbr cesarskich w Azji Mniejszej; chopi zaczli si mie lepiej, a pastwo take. W Tracji umylnie znw odwiedziem Adrianopol, gdzie weterani z wojen dackich i sarmackich napynli, cignici nadaniami ziemi i ulgami w podatkach. Ten sam system mia by zastosowany w Antinoupolis. Ju dawno przyznaem takie ulgi lekarzom i nauczycielom, chcc uatwi utrzymanie i rozwj klasy redniej, powanej i wyksztaconej. Znam jej wady, ale pastwo bez niej trwa nie moe. Ateny nadal byy etapem ulubionym; zachwycaem si tym, e ich uroda bya tak mao zalena od wspomnie, moich wasnych i historycznych; to miasto wydawao si kadego ranka nowe. Zamieszkaem tym razem u Arriana. Wtajemniczony jak i ja w Eleuzis, zosta tym samym adoptowany przez jeden z wielkich rodw kapaskich attyckiej ziemi, przez rd Keryksw, jak mnie adoptowa rd Eumolpidw. Oeni si w tej rodzinie; jego on bya moda Atenka, subtelna i dumna. Obydwoje otoczyli mnie dyskretnie opiek. Ich dom sta tu przy nowej bibliotece, ktr ofiarowaem Atenom i w ktrej nie brakowao nic z tego, co moe sprzyja medytacji i wypoczynkowi, jaki j poprzedza, wygodnych krzese, ogrzewania, niezbdnego podczas czsto przykrych zim, schodw dajcych atwy dostp na galeri, gdzie przechowywano ksiki, alabastru i zoce dyskretnego i spokojnego zbytku. Ze szczegln uwag wybrano i porozmieszczano lampy. Coraz bardziej czuem potrzeb zbierania i przechowywania starych ksig, polecania sumiennym skrybom, by robili z nich nowe kopie. To pikne zadanie wydawao mi si nie mniej pilne ni pomoc dla weteranw

czy zasiki dla wielodzietnych i ubogich rodzin; mylaem sobie, e wystarczy kilka wojen, ndza, jaka po nich przychodzi, okres chamstwa i zdziczenia pod panowaniem kilku zych wadcw, by na zawsze zginy myli, ktre a do nas dotary dziki tym kruchym przedmiotom z wkien i atramentu. Kady czowiek, dosy zamony, by mniej lub bardziej korzysta z tej schedy kultury, wydawa mi si zobowizany do powiernictwa wobec ludzkiego rodu. Duo czytaem w tym okresie. Namwiem Flegona, by spisa, pod nazw Olimpiady, seri kronik, ktre byyby kontynuacj Hellenikw Ksenofonta i ukoczyyby si na moim panowaniu: plan miay, bo z olbrzymiej historii Rzymu robi tylko zwyky dalszy cig historii Grecji. Styl Flegona jest niemile suchy, ale ju samo zebranie i ustalenie faktw bdzie miao swoj warto. Ten projekt wzbudzi we mnie ch ponownego zajrzenia do dawnych dziejopisw; ich dzieo, skomentowane moim wasnym dowiadczeniem, natchno mnie ponurymi mylami; energia i dobre chci kadego ma stanu wydaway si czym bardzo bahym w zestawieniu z tym rozwojem zarazem przypadkowym i nieuniknionym, tym strumieniem okolicznoci zbyt spltanych, by mogy by przewidywane, kierowane albo sdzone. Poeci te mnie zajmowali; lubiem przywoywa z dawno minionej przeszoci tych kilka czystych i penych gosw. Zawarem przyja z Teognisem, arystokrat, wygnacem, pozbawionym zudze i pobaliwoci obserwatorem ludzkich spraw, zawsze gotowym wytkn te omyki i te winy, ktre nazywamy naszymi niedolami. Ten tak trzewy czowiek zazna dolegliwych rozkoszy mioci; na przekr podejrzeniom, zazdrociom, wzajemnym pretensjom, jego zwizek z Kyrnosem przetrwa a do staroci jednego, a dojrzaych lat drugiego: niemiertelno, jak obiecywa modziecowi z Megary, nie bya pustym sowem, skoro to wspomnienie dosigo mnie z odlegoci wicej ni szeciu wiekw. Ale spord poetw dawnych najbardziej przypad mi do serca Antymach: lubiem ten styl niejasny i gsty, rozwinite zdania, a przecie skondensowane do ostatecznoci, wielkie czasze z brzu, napenione cikim winem. Wolaem jego opowie o wyprawie Jazona od byskotliwych Argonautykw Apolloniosa: Antymach lepiej poj tajemnic widnokrgw i podry, i cie, rzucany przez krtkotrwae istnienie ludzkie na wieczne krajobrazy. Namitnie opakiwa swoj on. yd; nazwa imieniem tej umarej dugi poemat, w ktrym pomieci wszystkie legendy o alu i aobie. Ta yd, ktrej moe nie zauwaybym ywej, staa si dla mnie osob blisk, drosz mi ni niejedna kobieca posta z mojego wasnego ycia. Te wiersze, przecie prawie zapomniane, przywracay mi powoli ufno w niemiertelno.

Przejrzaem moje wasne poezje: wiersze miosne, okolicznociowe utwory, od powicon pamici Plotyny. Pewnego dnia moe kto zechce to wszystko przeczyta. Wahaem si przy wierszach pornograficznych; w kocu wczyem i to do caoci. Nasi najuczciwsi ludzie pisuj takie wiersze. Bawi si tym: wolabym, eby moje byy czym innym, dokadnym wizerunkiem nagiej prawdy. Ale tu, jak i wszdzie, wi nas komunay; zaczynaem rozumie, e nie wystarczy sama miao umysu, by si od nich uwolni, i e poeta zwycia rutyn i narzuca swoj myl sowom tylko dziki wysikom nie mniej dugotrwaym i upartym ni moje prace cesarskie. Ja osobicie mogem sobie roci pretensje tylko do przypadkowych satysfakcji twrczych amatora: byoby duo, gdyby z tej caej pisaniny ostay si dwa albo trzy wiersze. Nosiem si wszake w tamtych czasach z myl o dziele do ambitnym, pisanym w czci proz, w czci wierszem, w ktrym chciaem pomieci rwnoczenie powag i ironi, ciekawe fakty zaobserwowane podczas mego ycia, rozmylania, kilka snw; czyaby to w cao najciesza ni; byoby to co na ksztat Satyrykami, tylko bardziej gorzkie. Wyoybym w tym filozofi, ktra si staa moj, heraklitejsk ide przemiany i powrotu. Ale odoyem na bok ten zbyt rozlegy projekt. W owym roku odbyem kilka rozmw z kapank, ktra niegdy wtajemniczya mnie w misteria Eleuzis i ktrej imi musi pozosta nie ujawnione; zostay w nich ustalone okolicznoci zwizane z kultem Antinousa. Wielkie eleuzyjskie symbole w dalszym cigu dziaay na mnie kojco; wiat nie ma moe adnego sensu, ale jeeli jaki ma, zosta on wyraony w Eleuzis rozumniej i szlachetniej ni gdzie indziej. To pod wpywem tej kobiety postanowiem zrobi z administracyjnego podziau Antinoupolis, jego dzielnic, jego ulic, jego skupisk miejskich, plan boskiego wiata i zarazem przeobraony wizerunek mego wasnego ycia. Weszo tam wszystko, Hestia i Bachus, bogowie domowego ogniska i bogowie orgii, bstwa niebieskie i bstwa zagrobowe. Umieciem tam moich cesarskich przodkw, Trajana, Nerw, ktrzy si stali istotn czci tego systemu symbolw. Bya tam i Plotyna; zacna Matidia zostaa zespolona z Demetr; nawet i moja ona, z ktr czyy mnie w tym okresie stosunki dosy serdeczne, figurowaa w orszaku boskich osb. W kilka miesicy pniej nadaem jednej z dzielnic Antinoupolis imi mojej siostry Pauliny. Pokciem si w kocu z on Serwianusa, ale zmara Paulina odzyskaa w tym miecie pamici swoje jedyne miejsce: siostry. Ta smutna okolica staa si idealnym krajobrazem dla spotka i wspomnie. Polami Elizejskimi ycia, zaktkiem, w ktrym znikaj sprzecznoci, w ktrym wszystko, stosownie do rangi, jest jednakowo wite. Stojc przy oknie domu Arriana w rozgwiedon noc mylaem o zdaniu, jakie egipscy kapani kazali wyry na trumnie Antinousa: Usucha rozkazu nieb a." Czy to

moliwe, by niebo dawao nam rozkazy i by najlepsi z nas syszeli je tam, gdzie reszta ludzi syszy tylko przytaczajce milczenie? Eleuzyska kapanka i Chabrias wierzyli w to. Chciabym mc im przyzna suszno. Znw ogldaem w myli t do, wygadzon przez mier, tak, jak po raz ostatni ogldaem rankiem w dniu balsamowania; linii, ktre mnie kiedy niepokoiy, ju na niej nie byo; stao si z ni tak, jak z tabliczkami z wosku, z ktrych zmazuje si wykonany rozkaz. Ale te ostateczne potwierdzenia owietlay nie rozgrzewajc, jak blask gwiazd, i noc dookoa bya tam ciemniejsza. Jeli ofiara Antinousa zostaa gdzie zwaona na boskiej wadze na moj korzy, dobrodziejstwa tego straszliwego daru z siebie jeszcze nie daway o sobie zna; te dobrodziejstwa nie byy dobrodziejstwami ycia ani choby niemiertelnoci. Ledwie e miaem odwag poszuka im imienia. Niekiedy, rzadko, sabe wiateko migotao chodno na horyzoncie mego nieba; nie-dodawao urody ani wiatu, ani mnie; dalej czuem si bardziej zniszczony ni zbawiony. Wanie gdzie w tym czasie Quadratus, biskup chrzecijan, przysa mi apologi swojej wiary. Wobec tej sekty moj zasad byo trzymanie si linii postpowania cile sprawiedliwej, jakiej przestrzega Trajan za swoich najlepszych dni; przypomniaem niedawno zarzdcom prowincji, e ochrona prawa rozciga si na wszystkich obywateli i e oszczercy chrzecijan bd karani, gdyby ich oskarali nie majc dowodw. Ale wszelka tolerancja wobec fanatykw kae im natychmiast uwierzy w sympati dla ich sprawy; trudno mi wyobrazi sobie, by Quadratus spodziewa si, e zrobi ze mnie chrzecijanina; postanowi w kadym razie dowie mi doskonaoci swojej doktryny, a zwaszcza jej nieszkodliwoci dla pastwa. Przeczytaem jego dzieo; poleciem nawet Flegonowi, gwoli zaspokojenia ciekawoci, jaka si obudzia we mnie, by zebra wiadomoci o yciu modego proroka imieniem Jezus, ktry zaoy sekt i umar, padajc ofiar ydowskiej nietolerancji, jakie sto lat temu. Ten mody mdrzec zostawi, zdaje si, nauki dosy podobne do nauk Orfeusza, z ktrym go czasem porwnuj jego uczniowie. Poprzez dziwnie pask proz Quadratusa wyczuem jednak wzruszajcy urok tych cnt ludzi prostych, ich agodno, ich niewinno, ich wzajemne przywizanie do siebie; to wszystko byo bardzo podobne do bractw, jakie niewolnicy i ubodzy zakadaj waciwie wszdzie ku czci naszych bogw na ludnych przedmieciach miast; w wiecie, ktry mimo naszych wszystkich wysikw jest twardy i obojtny dla ludzkich trosk i nadziei, te mae stowarzyszenia wzajemnej pomocy daj nieszczliwym oparcie i otuch. Ale widziaem te i pewne niebezpieczestwa. Ta gloryfikacja cnt dziecka i niewolnika dokonywaa si kosztem zalet bardziej mskich i trzewych; odgadywaem pod t skryt i md niewinnoci okrutne nieprzejednanie sekciarza wobec obcych mu form ycia i myli, zuchwa pych, ktra mu kae uwaa siebie

za lepszego od reszty ludzi, i jego wzrok dobrowolnie ograniczony koskimi okularami. Szybko mnie zmczyy oszoamiajce argumenty Quadratusa i strzpy filozofii, zapoyczone niezdarnie z pism naszych mdrcw. Chabriasa, wci troszczcego si o kult naleny bogom, niepokoi rozwj tego rodzaju sekt wrd motochu po wielkich miastach; ba si o nasze stare religie, ktre nie nakaday na czowieka adnego jarzma dogmatu, pozwalay si interpretowa tak rozmaicie jak sama przyroda i pozwalay surowym sercom na stwarzanie sobie, jeli taka bya ich wola, moralnoci wyszej bez zniewalania mas do zasad zbyt niezomnych, ktre z tej wanie przyczyny musz natychmiast zrodzi przymus i obud. Arrian by tego zdania. Przez cay wieczr dyskutowaem z nimi o nakazie polegajcym na kochaniu bliniego swego jak siebie samego; jest nazbyt sprzeczny z ludzk natur, by rzeczywicie mg go przestrzega zwyky czowiek, ktry zawsze bdzie kocha tylko siebie, i zgoa nie przystoi mdrcowi, ktry siebie nie kocha bardziej ni innych. W wielu punktach zreszt myl naszych filozofw wydawaa mi si tak samo ograniczona, niejasna albo jaowa. Trzy czwarte naszych umysowych wicze to tylko przelewanie z pustego w prne; zastanawiaem si, czy wzmagajca si czczo bya wynikiem upadku inteligencji, czy te zaniku charakteru: tak czy inaczej, przecitnoci umysu niemal wszdzie towarzyszy zadziwiajca podo duszy. Zleciem Herodesowi Attykusowi dopilnowanie ' budowy sieci akweduktw w Troadzie; skorzysta z tego, by haniebnie roztrwoni publiczny grosz; wezwany do przedstawienia rachunkw, odpowiedzia bezczelnie, e jest dosy bogaty, by pokry kady deficyt; ju samo to bogactwo byo gorszce. Jego niedawno zmary ojciec postanowi go po cichu wydziedziczy przez szczodre legaty dla obywateli Aten. Herodes po prostu odmwi wykonania ojcowskiego testamentu; wynikn std proces, ktry jeszcze trwa. W Smyrnie Polemon, niegdy mj bliski przyjaciel, pozwoli sobie wyrzuci za drzwi deputacj rzymskich senatorw, ktrzy sdzili, e mog liczy na jego gocinno. Twj ojciec, Antoninus, najagodniejszy z ludzi, unis si; m stanu i sofista, doszli a do rkoczynw; ta walka na kuaki, niegodna przyszego cesarza, bya tym bardziej niegodna greckiego filozofa. Favorinus, chciwy karze, ktrego obsypaem zaszczytami i pienidzmi, wszdzie rozpuszcza zoliwe dowcipy robione moim kosztem. Twierdzi, e trzydzieci legii, ktrymi dowodziem, byy to moje jedyne wakie argumenty w filozoficznych szermierkach, w ktrych si w mej prnoci lubowaem i w ktrych on pilnie zwaa, by zostawi ostatnie sowo cesarzowi. Byo to nazywanie mnie zarozumialcem i gupcem; byo to zwaszcza popisywanie si rzadk podoci. Ale bakaarzy zawsze bdzie zoci fakt, e kto zna ich wiziutk specjalno nie gorzej ni oni; wszystko daje mi powd do zoliwych uwag; kazaem wprowadzi do szkolnych programw za bardzo zlekcewaone

dziea Hezjoda i Eniusza; ci rutyniarze natychmiast pomwili mnie o ch zdetronizowania Homera i klarownego Wergiliusza, ktrego przecie cytowaem nieustannie. Z takimi ludmi nie mona doj do adu. Arrian by wicej wart. Lubiem rozmawia z nim -o wszystkim. Po modziecu z Bitynii zachowa wspomnienie olniewajce i powane; byem mu wdziczny, e t mio, ktrej by wiadkiem, stawia na wyynie dawnych wielkich i odwzajemnianych przywiza; mwilimy o niej czasami, ale cho nie pado gono adne kamstwo, niekiedy zdawao mi si, e wyczuwam w naszych sowach jaki fasz; prawda gina pod wzniosoci. Niemal taki sam zawd mi sprawi Chabrias: mia on dla Antinousa lepe przywizanie starego niewolnika do modego pana, ale teraz, przejty kultem nowego boga, jakby cakiem zapomnia o ywym czowieku. Mj czarny Eutbrion przynajmniej widzia wszystko bardziej z bliska. Arrian i Chabrias byli mi drodzy i zgoa nie czuem si kim lepszym od tych dwch porzdnych ludzi, ale zdawao mi si chwilami, e tylko ja jeden staram si mie szeroko otwarte oczy. Tak, Ateny wci byy pikne i nie aowaem, em podporzdkowa moje ycie dyscyplinom greckim. Wszystko, co jest w nas ludzkie, uadzone i wiadome, mamy z nich. Ale nieraz mwiem sobie, e nieco cika powaga Rzymu, jego zmys cigoci, jego zamiowanie do konkretu byy potrzebne, by przeksztaci w rzeczywisto to, co w Grecji pozostao cudownym pogldem umysu, piknym porywem duszy. Platon napisa Pastwo i chwali ide Sprawiedliwoci, ale to my, uczc si na wasnych bdach, staralimy si w trudzie zrobi z pastwa mechanizm zdatny do suenia ludziom i moliwie najmniej grocy im zmiadeniem. Sowo filantropia" jest greckie, ale to prawnik Salvius Julianus i ja pracujemy nad popraw ndznej kondycji niewolnika. Pracowito, przezorno, dokadno w szczegach, poprawiajce miao uj oglnych, byy to cnoty, ktrych si nauczyem w Rzymie. Gdzie na dnie wiadomoci zdarzao mi si odnajdywa rozlege, melancholijne krajobrazy Wergiliusza i jego zasnute zami zmierzchy; schodziem jeszcze gbiej; spotykaem palcy smutek Hiszpanii i jej such gwatowno; mylaem o kroplach krwi celtyckiej, iberyjskiej i moe punickiej, jakie musiay si wsczy w yy rzymskich kolonw w municypium Italiki; wspominaem, e mojego ojca nazywano Afrykaczykiem. Grecja pomoga mi wykorzysta te skadniki, ktre nie byy greckie. Podobnie rzecz si miaa z Antinousem; zrobiem z niego godo tego kraju namitnie kochajcego pikno; bdzie moe jego ostatnim bogiem. A jednak wyrafinowana Persja i dzika Tracja sprzymierzyy si w Bitynii z pasterzami staroytnej Arkadii: ten lekko orli profil przypomina paziw Osroesa; ta szeroka twarz o wystajcych kociach policzkowych bya twarz trackich jedcw, ktrzy

galopuj po brzegach Bosforu, a wieczorami piewaj chrypliwe i smutne pieni. adna formua nie bya dosy kompletna, eby wszystko w sobie zmieci. Ukoczyem tego roku poprawianie konstytucji ateskiej rozpoczte o wiele wczeniej. Wracaem w niej, w miar moliwoci, do starych demokratycznych ustaw Kleistenesa. Zmniejszenie liczby urzdnikw ulyo wydatkom pastwowym; zabroniem puszcza w dzieraw podatki; jest to system katastrofalny, niestety, stosowany jeszcze tu i wdzie przez administracje lokalne. Fundacje uniwersyteckie, porobione w tym czasie, dopomogy Atenom: znw stay si wanym orodkiem naukowym. Amatorzy pikna, ktrzy przede mn zjedali si do tego miasta, komentowali si podziwianiem jego zabytkw nie przejmujc si wzrastajc ndz jego mieszkacw. Ja natomiast zrobiem wszystko, eby pomnoy rda dochodu tej ubogiej ziemi. Jeden z wielkich zamiarw mego panowania doszed do skutku tu przed moim wyjazdem: utworzenie dorocznych zjazdw posw, za porednictwem ktrych miano odtd omawia w Atenach sprawy greckiego wiata, przywrcio temu skromnemu i doskonaemu miastu rang metropolii. Ten zamiar urzeczywistni si po dugich i nieatwych rokowaniach z miastami zazdrosnymi o supremacj Aten albo ywicymi w stosunku do Aten odwieczne i przedawnione urazy; powoli jednak rozsdek i zapa zwyciyy. Pierwszy z tych zjazdw odby si rwnoczenie z otwarciem dla publicznych religijnych obrzdw Olimpiejonu; ta witynia staa si jeszcze bardziej symbolem odnowionej Grecji.Dano z tej okazji w teatrze Dionizosa szereg wyjtkowo udanych widowisk: siedziaem na miejscu nieco tylko podwyszonym, obok hierofanty; kapan "Antinousa te mia do tej pory swoje miejsce midzy dygnitarzami i duchowiestwem. Kazaem powikszy scen teatru; ozdobiy j nowe paskorzeby; na jednej z nich mj mody Bityczyk otrzymywa od eleuzyskich bogi co na ksztat prawa obywatelstwa w wiecznoci. Na stadionie panatenajskim, przeksztaconym na kilka godzin w las z bajki, urzdziem owy, w ktrych brao udzia tysic dzikich zwierzt, oywiajc w ten sposb na krtk chwil wita sielskie i dzikie miasto Hipolita, suebnika Diany, i Tezeusza, towarzysza Herkulesa. W niewiele dni pniej opuciem Ateny. I ju tam nigdy nie powrciem.

Administracja Italii, zdana przez wieki na widzimisi pretorw, nigdy nie zostaa ostatecznie skodyfikowana. Edykt wieczysty", ktry j reguluje raz na zawsze, pochodzi z tego okresu mego ycia; od lat korespondowaem z Salviusem Julianusem na temat tych reform; mj powrt do Rzymu przypieszy ich wykoczenie. Szo nie o to, by odebra italskim miastom ich obywatelskie swobody; wrcz odwrotnie, najkorzystniejsze dla nas, tu jak i gdzie indziej, jest nienarzucanie przemoc sztucznej jednolitoci; dziwi si nawet, e te municypia, czsto starsze od Rzymu, s tak skonne do wyrzekania si swoich obyczajw, nieraz cakiem rozumnych, byle we wszystkim upodobni si do stolicy. Moim celem byo po prostu zmniejszenie tej masy sprzecznoci i naduy, jakie w kocu robi z procedury gsty las, w ktry ludzie uczciwi nie maj odwagi zapuszcza si i w ktrym w najlepsze prosperuj bandyci. Te prace zmuszay mnie do dosy czstych podry po pwyspie. Mieszkaem kilkakrotnie w Bajach, w dawnej willi Cycerona, ktr kupiem na pocztku mego panowania; polubiem t prowincj Kampanii przypominajc mi Grecj. Na wybrzeu Adriatyku, w niewielkim miecie Hadria, skd moi przodkowie ju blisko cztery wieki temu wyemigrowali do Hiszpanii, zostaem uhonorowany najwyszymi municypalnymi

dostojestwami; przy tym burzliwym morzu, ktrego imi nosz, odnalazem rodzinne urny w rozpadajcym si columbarium. Podumaem tam o tych ludziach, o ktrych niemal nic nie wiem, ale z ktrych wyszedem i ktrych rd na mnie si koczy. W Rzymie pracowano przy powikszaniu mego kolosalnego Mauzoleum; Decrianus udatnie przerobi jego plany; po dzi dzie trwaj te prace. Egipt natchn mnie pomysem tych kolistych galerii, tych zej prowadzcych do podziemnych sal; powziem zamiar zbudowania paacu mierci, ktry nie byby tylko dla mnie i moich najbliszych spadkobiercw, ale do ktrego przyjd spocz przyszli cesarze, oddaleni od nas o perspektywy wiekw; wadcy jeszcze nie narodzeni bd tam mieli swoje miejsce ju wyznaczone w grobowcu. Zadbaem te o przyozdobienie pomnika wzniesionego na Polu Marsowym pamici Antinousa, dla ktrej do budowli paskie tratwy przywiozy z Aleksandrii obeliski i sfinksy. Nowy zamys zajmowa mnie dugo i zajmuje nadal: Odeon, nowa biblioteka, wyposaona w sale do wykadw i posiedze, ktra byaby w Rzymie orodkiem kultury greckiej. Budowaem j z mniejszym przepychem ni now bibliotek w Efezie przed czterema czy picioma laty, z mniejszym wykwintem ni bibliotek atesk. Licz, e ta fundacja bdzie konkurencj dla Muzeum Aleksandryjskiego, moe mu nawet dorwna; jej przyszy rozwj od ciebie bdzie zalea. Zajmujc si tym, czsto myl o piknej inskrypcji, jak Plotyna kazaa umieci na progu biblioteki zaoonej jej staraniem na Forum Trajana: Przytuek duszy".

Willa bya wystarczajco skoczona, bym tam mg przewie moje zbiory, moje instrumenty muzyczne, kilka tysicy ksiek, skupowanych po trosze wszdzie podczas moich podry. Wydaem tam kilka uczt, w ktrych wszystko byo starannie skomponowane, dobr podawanych potraw i do ograniczona lista goci. Dbaem, eby wszystko zestrajao si ze spokojnym piknem tych ogrodw i tych sal; eby owoce byy tak samo wyborne jak koncerty i porzdek da tak samo przejrzysty jak cyzelunek na srebrnych pmiskach. Po raz pierwszy interesowaem si doborem moich pokarmw; zarzdziem, by ostrygi zawsze sprowadzano z Lacus Lucrinus, a raki wydobywano z rzek Galii. Przez wstrt do wystawnego niechlujstwa, jakie nazbyt czsto charakteryzuje st cesarski, rozkazaem, by kady pmisek by mi pokazywany przed podaniem wspbiesiadnikw; sam sprawdzaem go nawet najmniej znacznemu z moich kucharzy i dostawcw; czasami

rachunki

przypominaem sobie, e mj dziadek by skpy. May teatr grecki w Willi i teatr aciski, nieco wikszy, ale niewiele, nie zostay jeszcze ukoczone; kazaem tam jednak odegra kilka sztuk, na mj rozkaz grano tragedie i pantomimy, dramaty muzyczne i atellany. Najbardziej lubowaem si subteln gimnastyk tacw; odkryem w sobie sabo dla tancerek z kastanietami, ktre mi przypominay Hiszpani i pierwsze widowiska, jakie ogldaem bdc dzieckiem. Lubiem ten suchy stuk, te podniesione ramiona, to rozwijanie i zwijanie si szalw, tancerk, ktra przestaje by kobiet, eby stawa si to obokiem, to znw ptakiem, to fal, to znw odzi. Poczuem nawet do jednej z tych istot pocig, dosy krtkotrway. Psiarnie i stadniny nie byy zaniedbywane podczas moich nieobecnoci; odnalazem szorstk sier psw, jedwabiste grzbiety koni, pikn sfor paziw. Urzdziem kilka polowa, w Umbrii, na brzegu jeziora Trazymeskiego i, bliej Rzymu, w lasach albaskich. Rozkosz odzyskaa swoje miejsce w moim yciu; mj sekretarz Onesimos suy mi za jej dostawc. Wiedzia, kiedy trzeba byo unika pewnych podobiestw, a kiedy, przeciwnie, wynajdywa je. Ale ten pieszcy si i roztargniony kochanek nie by kochany. Spotykaem czasem stworzenie czulsze albo subtelniejsze od innych, kogo, z kim warto byo pomwi, moe znw si spotka. Te szczliwe przypadki byy rzadkie, zapewne z mojej winy. Zazwyczaj zadowalaem si zaspokojeniem albo oszukaniem swojego godu. Kiedy indziej zdarzao mi si odczuwa wobec tych igraszek starcz obojtno. Podczas bezsennych godzin chodziem po korytarzach Willi, bkajc si z sali do sali, przeszkadzajc czasem rzemielnikowi, ktry pracowa przy ukadaniu mozaiki; przechodzc spogldaem na Satyra Praksytelesa, przystawaem przed wizerunkami umarego. Kada komnata miaa swj, i kady portyk. Osaniaem rk pomyk mojej lampy; muskaem palcami kamienn pier. Te konfrontacje komplikoway zadanie mojej pamici; odsuwaem,

jak kotar, biel marmuru z Paros czy Pentelikonu; cofaem si w miar si od unieruchomionych konturw do ksztatu ywego, od twardego marmuru do ciaa. Mj obchd nocny trwa dalej; wybadany posg cofa si w ciemno; lampa znajdowaa mi na kilka krokw przede mn inny wizerunek; te wielkie biae figury nie rniy si niczym od widm. Wspominaem z gorycz zaklcia, jakimi egipscy kapani cigali dusz zmarego do drewnianych poskw uywanych do jego kultu; robiem, jak oni; zaklinaem kamienie, ktre z kolei mnie zakly; ju si nie wymkn tej ciszy, temu zimnu, bliszemu mi teraz ni ciepo i gosy ywych; patrzyem z wyrzutem na t niebezpieczn twarz o umykajcym umiechu. Ale w kilka godzin pniej, lec w ku, postanawiaem zamwi u Papiasa z Afrodyzji nowy posg; domagaem si wierniejszego modelunku policzkw tam, gdzie si nieznacznie wgbiaj pod skroniami, agodniejszego nachylenia szyi i plecw; ka zastpi wiece z wina i kokardy z drogich kamieni wietnoci goych wosw. Nie zapominaem o tym, by kaza dry te paskorzeby i popiersia, co, zmniejszajc ich ciar, uatwiao transport. Najpodobniejsze towarzyszyy mi wszdzie; nie dbaem nawet o to, czy byy pikne, czy nie. Moje ycie na pozr byo stateczne; przykadaem si pilniej ni kiedykolwiek do mego rzemiosa cesarza; w moje prace wkadaem wicej rozeznania, jeli nie tyle co niegdy zapau. Po trosze straciem zamiowanie do nowych myli i spotka i t gitko umysu, ktra pozwalaa mi wnika w myl cudz, korzysta z niej sdzc j. Moj ciekawo, w ktrej niegdy widziaem sam spryn myli, jedn z podwalin mojej metody, pobudzay teraz tylko cakiem bahe drobiazgi; otwieraem listy przeznaczone dla moich przyjaci, ktrzy si poobraali o to; takie zajrzenie w ich mioci i domowe ktnie na chwil bawio mnie. czya si z tym zreszt i podejrzliwo: przez kilka dni byem ofiar strachu przed trucizn, okrutnego strachu, jaki niegdy widziaem w spojrzeniu chorego Trajana, a do jakiego wadca nie ma odwagi si przyzna, bo wydaje si mieszny, pki go nie usprawiedliwi wydarzenia. Taki lk musi si wyda dziwny u czowieka skdind zagbionego w rozmylaniach o mierci, ale nie pochlebiam sobie, bym by konsekwentniejszy ni inni. Tajone gniewy, dzikie furie ogarniay mnie przy

najdrobniejszych gupstwach, najzwyklejszych podociach, oburzenia, z ktrych nie wyczaem i siebie. Juwenalis omieli si obrazi w swoich Satyrach mima Parysa, ktry podoba mi si. Znuy mnie ten nadty i zrzdny poeta; nie ceniem jego pospolitej pogardy dla Wschodu i Grecji, nienaturalnego uwielbienia dla domniemanej prostoty naszych ojcw i tej mieszanki szczegowego opisu wystpku i cnotliwej deklamacji, ktra echce zmysy czytelnika uspokajajc zarazem jego obud. Jako literat, mia jednak prawo do pewnych

wzgldw; kazaem go wezwa do Tiburu, by mu osobicie oznajmi wyrok wygnania. Skoro tak gardzi zbytkiem i rozkoszami Rzymu, bdzie mg na miejscu studiowa obyczaje prowincjonalne; zniewagi dla piknego Parysa bd dla niego samego zejciem ze sceny. Favorinus w tyme czasie osiedli si na wygodnym wygnaniu na Chios, gdzie sam chtnie bym pomieszka, ale skd jego zgrzytliwy gos nie mg mnie dosign. Take wtedy kazaem haniebnie wygna z sali uczty handlarza m"droci, niedomytego cynika, ktry si skary, e umfera z godu, jakby ta zgraja zasugiwaa na co innego; miaem du przyjemno patrzc, jak ten gadua, zgity we dwoje ze strachu, zmyka wrd ujadania psw i drwicego miechu paziw: filozoficzny literacki motoch ju mi nie imponowa. Najdrobniejsze zawody w yciu politycznym draniy mnie akurat tak samo, jak w Willi najmniejsza nierwno posadzek, najmniejsza smuka wosku na marmurze stou, najmniejszy defekt przedmiotu, ktry mia by doskonay i czysty. Raport Arriana, mianowanego niedawno namiestnikiem Kapadocji, przestrzeg mnie przed Farasmanesem, grajcym nadal w swoim maym krlestwie na brzegu Morza Kaspijskiego t podwjn gr, ktra nas drogo kosztowaa za Trajana. Ten krlik skrycie popycha w kierunku naszych granic hordy Alanw; jego ktnie z Armeni zagraay pokojowi na Wschodzie. Wezwany do Rzymu, odmwi przybycia, jak ju raz odmwi udziau w konferencji w Samosacie, przed czterema laty. Zamiast usprawiedliwienia przysa mi podarek: trzysta zotych sukien, krlewskie szaty, w ktre kazaem ubiera na arenie zbrodniarzy oddawanych zwierztom na poarcie. Ten niezbyt zrwnowaony postpek ucieszy mnie tak, jak cieszy czowieka drapanie si a do-krwi. Miaem sekretarza, przecitnego czeczyn, ktrego trzymaem, bo zna na wylot kancelaryjne obowizki; ale niecierpliwio mnie jego ktliwe i uparte zarozumialstwo, niech do prbowania nowych metod, nieustanne sprzeczanie si o byle nieistotny drobiazg. Ten gupiec zirytowa mnie pewnego dnia bardziej ni zwykle; podniosem rk. eby uderzy; na nieszczcie, trzymaem w niej rylec, ktry trafi w prawe oko. Nigdy nie zapomn tego skowytu blu, ramienia zgitego niezdarnie, eby si zasoni przed ciosem, tej wykrzywionej twarzy, z ktrej trysna krew. Natychmiast posaem po Hermogenesa, by mu udzieli pierwszej pomocy; nastpnie wezwaem okulist Kapitona. Ale na prno; oko byo stracone. W kilka dni pniej wrci do pracy; mia banda w poprzek twarzy. Wezwaem go; poprosiem pokornie, eby sam ustali odszkodowanie, jakie mu si naley. Odpowiedzia mi ze zym umiechem, e mnie prosi tylko o jedno, o inne prawe oko. Jednak przyj wreszcie pensj. Zatrzymaem go w kancelarii; jego obecno jest dla mnie przestrog, moe kar. Nie

chciaem olepi tego biedaka. Ale nie chciaem te. eby chopiec, ktry mnie kocha, umar majc dwadziecia lat

Sprawy ydowskie szy coraz gorzej. Roboty w Jerozolimie byy na ukoczeniu, pomimo gwatownych sprzeciww zelotw. Popeniono pewn ilo bdw, w zasadzie do naprawienia, z ktrych jednak podegacze do zamieszek potrafili szybko korzysta. Dziesita Legia Ekspedycyjna ma w godle dzika; umieszczono ten znak u bram miasta, jak to jest w zwyczaju; motoch, nie przyzwyczajony do malowide i rzeb, ktrych go od wiekw pozbawia zabobon, bardzo szkodliwy dla rozwoju sztuk, wzi ten obraz za obraz wieprza i dopatrzy si w tej drobnostce zniewagi wyrzdzonej obyczajom Izraela. wita ydowskiego Nowego Roku, obchodzone w wielkim zgieku trb i baranich rogw, co roku daway pow,d do krwawych awantur; nasze wadze zabroniy publicznego odczytywania legendarnej opowieci o czynach ydowskiej bohaterki, ktra zostaa jakoby, pod zmienionym imieniem, konkubin krla Persji i doprowadzia do dzikiej rzezi wrogw swego pogardzanego i przeladowanego ludu. Rabini odczytywali jednak w nocy to, czego namiestnik Tineius Rufus zabrania im odczytywa w dzie; ta straszliwa opowie, w ktrej Persowie i ydzi rywalizuj w okruciestwie, podniecaa a do szau narodow zacieko zelotw. Nareszcie, tene Tineius Rufus, czowiek skdind cakiem rozumny i starajcy si pozna banie i tradycje Izraela, postanowi podcign obrzezanie, obrzdek ydowski, pod surow ustaw, ktr wydaem wieo przeciwko kastracji, a ktra cigaa przede wszystkim krzywdy wyrzdzane modym niewolnikom w celu zysku albo rozpusty. Spodziewa si, e tym sposobem skasuje jeden ze znakw, ktrymi Izrael chciaby si odrnia od reszty ludzkoci. Tym mniej zdawaem sobie spraw z niebezpieczestwa tego zarzdzenia, kiedy mnie zawiadomiono o tym, e wielu ydw owieconych i bogatych, jakich si spotyka w Aleksandrii i w Rzymie, nie poddaje ju swoich dzieci obrzdowi, ktry naraa na kpiny w publicznych aniach i gimnazjach, i stara si i u siebie zatrze jego lad. Nie wiedziaem, jak bardzo ci bankierzy-kolekcjonerzy waz z mirry rni si od prawdziwego Izraela. Rzekem: nic z tego wszystkiego nie byo nie do naprawienia, ale bya nie do naprawienia nienawi, wzajemna pogarda, uraza. W zasadzie judaizm ma swoje miejsce midzy religiami cesarstwa; w rzeczywistoci Izrael od wiekw nie zgadza si by tylko ludem midzy ludami, majcym swojego boga midzy bogami. Najdziksi Dakowie wiedz, e ich Zalmoksis nazywa si w Rzymie Jowiszem; punicki Baal z gry Cassius zidentyfikowa si bez trudu z Ojcem trzymajcym w doni Zwycistwo, z ktrego si zrodzi Rozum; Egipcjanie, tak przecie dumni ze swoich dziesiciokrotnie odwiecznych bani, godz si widzie w Ozyrysie Bachusa wyposaonego w atrybuty aobne; surowy Mitra sta si bratem Apollina. aden lud, oprcz Izraela, nie ma bezczelnych uroszcze do zamykania caej prawdy w wskich granicach jednego pojcia boskoci, obraajc tym wielorako Boga,

ktry wszystko w sobie mieci; aden inny bg nie wzbudza w swoich wielbicielach pogardy i nienawici dla tych, ktrzy modl si przy innych otarzach. Tym bardziej staraem si zrobi z Jerozolimy miasto jak wszystkie, gdzie kilka ras i kilka religii mogoby egzystowa w spokoju; zapomniaem, e w kadej walce fanatyzmu ze zdrowym rozsdkiem rzadko zwycia ten ostatni. Otwarcie szk, w ktrych uczono literatury greckiej, oburzyo duchowiestwo starego miasta; rabbi Joszua, czowiek miy i wyksztacony, z ktrym nieraz rozmawiaem w Atenach, ale ktry usilnie si stara, by mu jego lud przebaczy cudzoziemsk kultur i stosunki z nami, nakaza swoim uczniom, by zajmowali si t bezbon nauk tylko wtedy, jeli znajd dla niej godzin nie nalec ani do dnia, ani do nocy, bowiem ydowski zakon ma by studiowany dniem i noc. Izmael, powaany czowiek Sanhedrynu, uchodzcy za sprzyjajcego Rzymowi, wola dopuci do mierci swojego siostrzeca Ben Dama ni skorzysta z usug greckiego chirurga, ktrego mu posa Tineius Rufus. Kiedy w Tiburze jeszcze si starano znale sposoby pogodzenia umysw bez jawnych ustpstw wobec wymaga fanatykw, na Wschodzie zwyciyo najgorsze; w Jerozolimie uda si zamach zelotw. Awanturnik pochodzcy ze spoecznych mtw, niejaki Szymon, ktry kaza si nazywa Bar-Kochba, Syn Gwiazdy, odegra w tym buncie rol gowni nasyconej smo albo zapalajcego zwierciada. Mog oceni tego Szymona tylko ze syszenia; widziaem go raz oko w oko, w dniu, w ktrym centurion przynis mi jego cit gow. Ale jestem skonny mu przyzna t czstk geniuszu, jaka jest nieodzowna, by si wznie tak wysoko i tak szybko na spoecznej drabinie; nie narzuci si siebie innym, nie majc choby pospolitej zrcznoci. Umiarkowani ydzi pierwsi oskarali domniemanego Syna Gwiazdy o oszustwo i szalbierstwo; ja myl raczej, e ten nieowiecony umys sam uwierzy we wasne kamstwa i e fanatyzm dorwnywachytroci w tym czowieku. Szymon poda si za bohatera, na ktrego lud ydowski czeka od wiekw, by nasyci swoje ambicje i nienawici; ten demagog ogosi si Mesjaszem i krlem Izraela. Stary Akiba, ktremu pomieszao si w gowie, oprowadza za uzd po ulicach Jerozolimy konia awanturnika; arcykapan Eleazar jeszcze raz powici wityni, jakoby zbezczeszczon przez nie obrzezanych, ktrzy przekraczali jej prg; bro, zakopana w ziemi od dwudziestu lat, zostaa rozdana rebeliantom przez agentw Syna Gwiazdy; tak samo sprzt niezdatny do uytku, umylnie wyrabiany od lat w naszych arsenaach przez ydowskich robotnikw, ktry nasza intendentura odrzucaa. Bandy zelotw napaday na odcite od siebie rzymskie zaogi i w swej furii wyrny naszych onierzy z okruciestwem i wyrafinowaniem przywodzcymi na myl najgorsze wspomnienia ydowskiego buntu za Trajana; caa Jerozohma wpada wicc powstacw i nowe dzielnice

Aelia Capitohna spony jak pochodnie. Pierwsze oddziay Dwudziestej Drugiej Legii Dejo-tanaskiej, popiesznie przysane z Egiptu pod rozkazy legata Syrii, Pubiusza Marcellusa, zostay rozbite przez bandy dziesiciokrotnie przewyszajce je liczb. Bunt zamieni si w wojn, w wojn niewybaczaln. Dwie legie. Dwunasta Piorunujca i Szsta elazna, natychmiast wzmocniy wojska ju znajdujce si w Judei; w kilka miesicy pniej Juliusz Severus, ktry niegdy pacyfikowa grskie okolice pnocnej Brytanii, obj dowdztwo nad dziaaniami wojskowymi, przyprowadzi ze sob niewielkie kontyngenty posikowych wojsk brytyjskich, przyzwyczajonych do walki w trudnym terenie Naszym ciko wyekwipowanym onierzom, naszym oficerom, przywykym do szyku kwadratowego albo falangowego regularnych bitew, trudno byo si wdroy w t wojn nagych utarczek i niespodzianek, ktra w szczerym polu wymagaa techniki walk ulicznych. Szymon, czowiek na swj sposb wielki, podzieli swoich zwolennikw na setki druyn, ktre si zaczajay na szczytach wzgrz, w jaskiniach i opuszczonych kamienioomach, kryy po mieszkaniach na rojnych przedmieciach miast; Severus szybko zrozumia, ze ten nieuchwytny nieprzyjaciel moe zosta wytpiony, ale zwyciony nie zostanie; musia si pogodzi z prowadzeniem wojny wyniszczajcej. Chopi, stanatyzowam albo sterroryzowani przez Szymona, od pocztku trzymali stron zelotw kada skaa bya fortec, kada winnica okopem, kada zagroda musiaa by brana godem albo szturmem Jerozolim odbito dopiero w trzecim roku, kiedy ostatnie usiowania rokowa okazay si daremne; resztki ydowskiego miasta, oszczdzone przez poar Tytusa, zostay obrcone w perzyn. Severus dugo przymyka oczy na jawne sprzyjanie innych duych miast; te miasta, ostatnie ortece nieprzyjaciela pod koniec wojny, tez byy pniej z kolei zdobywane, ulica po ulicy, ruina po ruinie. W tej porze prby moje miejsce byo w polu, i to w Judei. Do moich dwch zastpcw miaem cakowite zaufanie; tym bardziej wypadao, bym tam by, zby dzieli odpowiedzialno za decyzje, ktre, niezalenie od naszej chci, zapowiaday si straszliwie. Pod koniec drugiego roku wojny z gorycz zaczem si sposobi do drogi, Eutonon jeszcze raz spakowa neseser z przyborami toaletowymi, troch ze zuycia pogity, stare ju dzieo smyr-neskiego rzemielnika, skrzyni ksiek i map, posek z koci soniowej Cesarskiego Geniusza i jego srebrn lampk; wsiadem na okrt w Sydonie, na pocztku jesieni Wojsko to moje najdawniejsze rzemioso, ilekro do wracaem, zawsze przymus, na jaki si musiaem zdoby, opaca mi si wewntrznie, nie auj, em przez dwa ostatnie czynne lata mego ycia dzieli z legionami trudy i niedole wojny w Palestynie. Znw si staem czowiekiem przyodzianym w skr i elazo, ktry odkada na bok wszystko, co nie

jest natychmiastow koniecznoci, podtrzymywanym przez proste wymagania twardego ycia, nieco wolniej ni niegdy wsiadajcym na konia i zsiadajcym z konia, nieco bardziej milczcym, moe bardziej ponurym, otoczonym jak zawsze przez wojsko (jedni bogowie wiedz czemu) przywizaniem zarazem bawochwalczym i braterskim. Podczas tego ostatniego pobytu w wojsku zdarzyo mi si nieoszacowane spotkanie, wziem sobie za adiutanta modego trybuna imieniem Celer, do ktrego przywizaem si Znasz go, nie rozsta si ze mn. Podziwiaem t twarz Minerwy w kasku, ale wszystko razem wziwszy, udzia zmysw w tym uczuciu by tak niewielki, jaki by moe, pki czowiek yje Polecam ci Celera ma wszystkie zalety, jakie pragniemy widzie u oficera stojcego w drugim szeregu, i wanie te cnoty nigdy mu nie pozwol przepchn si do pierwszego. Jeszcze raz odnalazem, w okolicznociach nieco odmiennych mz niegdy, jedn z tych istot, ktrych przeznaczeniem jest powicanie si. kochanie i suenie Odkd znam go, Celer nie pomyla ani razu o czym, co nie byoby moj wygod albo bezpieczestwem; "jeszcze si wspieram na tym silnym ramieniu. Na wiosn trzeciego roku wojny wojska oblegay cytadel w Bethar, orle gniazdo, gdzie Szymon i jego zwolennicy opierali si przez blisko rok powolnym mkom godu, pragnienia i rozpaczy i gdzie Syn Gwiazdy patrzy, jak jego wierni gin po kolei, odmawiajc poddania si. Nasze wojsko cierpiao bez maa tak samo jak buntownicy: cofajc si, popalili oni winnice, poniszczyli pola, wyrnli bydo, popsuli wod w studniach wrzucajc tam naszych polegych; te barbarzyskie metody, zastosowane do tej ziemi z natury jaowej, ju zartej do koci przez dugie wieki szalestwa i furii, byy ohydne. Lato byo skwarne i niezdrowe; gorczka i dyzenteria dziesitkowaa nasze wojska; cudowna dyscyplina dalej rzdzia legionami skazanymi rwnoczenie na bezczynno i stae pogotowie; znkan i chor armi podtrzymywao co na ksztat milczcej wciekoci, jaka si udzielia i mnie. Moje ciao nie znosio ju tak dobrze jak niegdy trudw wojny, upalnych dni, dusznych albo zimnych nocy, ostrego wiatru i gryzcego kurzu; zdarzao mi si zostawi w menace gotowan sonin i soczewic, codzienny obozowy wikt; wolaem by godny. Kaszlaem paskudnie mimo lata; nie ja jeden. W mojej korespondencji z Senatem polecitem skasowa formu figurujc obowizkowo na pocztku oficjalnych komunikatw: Cesarz i armia maj si dobrze." Przeciwnie, cesarz i armia byli niebezpiecznie zmczeni. Wieczorem, po ostatniej rozmowie z Severusem, ostatnim przesuchaniu zbiegw, ostatniej poczcie z Rzymu, ostatnim meldunku Publiusza Marcellusa, ktry czyci okolice Jerozolimy, czy Rufusa, zajtego reorganizacj Gazy, Euforion odmierza mi skpo wod do kpieli w kadzi ze smoowanego ptna; kadem si na ku; prbowaem myle.

Nie przecz: ta wojna w Judei bya jedn z moich poraek. Zbrodnie Szymona i szalestwo Akiby nie byy moim dzieem, ale wyrzucaem sobie, em by zalepiony w Jerozolimie, roztargniony w Aleksandrii, niecierpliwy w Rzymie. Nie potrafiem znale sw, ktre by zapobiegy albo przynajmniej opniy ten atak furii ludu; nie umiaem by w por dosy gitkim i dosy stanowczym. Bo i, zaiste, nie mielimy powodw do niepokoju, a tym bardziej do rozpaczy; omylilimy si i przeliczyli tylko w naszych rachunkach z Izraelem; gdzie indziej zbieralimy wszdzie w tej porze kryzysu owoce szesnastu lat wspaniaomylnoci wobec Wschodu. Szymon liczy na powstanie wiata arabskiego, jakie niegdy naznaczyo swoim pitnem ostatnie i ponure lata panowania Trajana; wicej, odway si rachowa na pomoc partyjsk. Omyli si i ten bd w rachunku by powodem jego powolnej mierci w oblonej cytadeli w Bethar; szczepy arabskie odciy si od ydowskich gmin; Partowie byli wierni traktatom. Nawet synagogi wielkich miast syryjskich okazay si wahajce albo letnie: najgortsze ograniczay si do posyania zelotom pienidzy; ydowska ludno Aleksandrii, tak przecie niesforna, zachowaa spokj; ydowski wrzd zosta umiejscowiony na jaowym terenie midzy Jordanem i morzem; mona byo bezpiecznie znieczuli albo odci ten chory palec. A jednak, w pewnym sensie, jakby znw zaczy si ze dni z najpierwszego okresu mego panowania. Quietus spali niegdy Cyren, wytraci starszyzn Laodycei, odebra ruiny Edessy... Wieczorna poczta przyniosa mi wanie wieci, emy odzyskali kup kamiennych zwalisk, ktr nazwaem Aelia Capitolina, a ktr ydzi jeszcze nazywali Jerozolim; spalilimy Askalon; trzeba byo masowo traci buntownikw w Gazie... Jeeli szesnacie lat panowania wadcy, namitnie pokojowego, doprowadzio do wojny w Palstynie, szans pokoju, na wiecie okazyway si na przyszo do mizerne. Dwigaem si na okciu, niewygodnie mi byo na tym wskim polowym tapczanie. Owszem, niektrzy ydzi nie ulegli zelockiej zarazie: nawet w Jerozolimie faryzeusze pluli Akibie pod nogi, nazywajc starym wariatem tego fanatyka, ktry odrzuci precz solidne korzyci rzymskiego pokoju, woali za nim, e trawa mu w ustach wyronie, nim ktokolwiek na ziemi zobaczy zwycistwo Izraela. Jednak mimo wszystko wolaem faszywych prorokw od tych Filistrw, ktrzy gardzili nami liczc, e ochronimy od szalestwa Szymona ich zoto umieszczone w syryjskich bankach i ich fermy w Galilei. Mylaem o zbiegach, ktrzy kilka godzin temu siedzieli pod tym namiotem, pokorni, posuszni, usuni, ale siadajcy zawsze tak, by by tyem do wizerunku mojego Geniusza. Nasz najlepszy agent, Eliasz Ben Abayad, ktry peni dla Rzymu funkcj informatora i szpiega, zjedna sobie suszn pogard obydwu obozw; a przecie by to najinteligentniejszy czowiek, z caej grupy, liberalny umys, chore serce miotajce si midzy mioci do swojego ludu i sympati dla naszej literatury i dla nas;

on te zreszt myla w gruncie rzeczy tylko o Izraelu. Jozue Ben Kisma, kaznodzieja uspokojenia, by drugim Akib, tylko bardziej niemiaym i obudnym; nawet w rabbim Joszua, ktry dugo by moim doradc w sprawach ydowskich, wyczuwaem pod gitkoci i chci podobania si odmiennoci nie do pogodzenia, punkt, w ktrym dwie myli, z natury przeciwstawne sobie, spotykaj si tylko po to, eby si zwalcza. Nasze terytoria rozcigay si na setkach mil, tysicach stadiw za tym wyschym widnokrgiem wzgrz, ale skaa Bethar bya dla nas supem granicznym; moglimy zburzy grube mury tej cytadeli, gdzie Szymon popenia swoje szalecze samobjstwo; nie moglimy nie pozwoli tej rasie, by nam nie mwia: nie". Bzyka komar; Euforion, coraz starszy, nie zasun dokadnie cienkich zason z gazy; ksiki, mapy, porozrzucane na ziemi, szeleciy na wietrze wpezajcym popod cianami z ptna. Usiadszy na ku wkadaem obuwie, szukaem po omacku tuniki, pasa, sztyletu; wychodziem," eby odetchn nocnym powietrzem. Chodziem po szerokich, regularnych ulicach obozu, pustych o tej pnej porze, owietlonych jak ulice miasta; warty uroczycie pozdrawiay mnie, kiedym je mija; przechodzc koo baraku, w ktrym si mieci szpital, wdychaem mdy smrd dyzenterii. Szedem na wa z ziemi, ktry nas dzieli od przepaci i od nieprzyjaciela; wartownik chodzi dugim, rwnym krokiem po tym szlaku nocnych patroli, niebezpiecznie widocznym przy ksiycu; poznawaem w tym miarowym chodzeniu tam i z powrotem ruch kka olbrzymiej machiny, ktrej byem osi; na chwil wzrusza mnie widok tego samotnego ksztatu, wtego pomyka palcego si w ludzkiej piersi wrd niebezpiecznego wiata. wistaa strzaa, tylko troch bardziej natrtna ni komar, ktry mi przeszkadza pod namiotem; opieraem si o worki z piaskiem przy opasujcym obz murze. Od kilku lat przypisuj mi dziwne dary jasnowidzenia, wzniose tajemnice. Myl si; nie wiem nic. Ale to prawda, e podczas tych nocy w Bethar zjawiay mi si przed oczami niepokojce widma. Perspektywy otwierajce si przed umysem z wysokoci tych nagich wzgrz byy mniej majestatyczne ni widoki z Janiculum, mniej zociste ni widoki z Sunionu; byy ich przeciwlegym biegunem. Mwiem sobie, e darmo byoby spodziewa si dla Aten i Rzymu tej niemiertelnoci, jaka nie jest dana ani ludziom, ani rzeczom, i jakiej najmdrsi z nas odmawiaj nawet bogom. Te kunsztowne i skomplikowane formy ycia, te cywilizacje osiade w swoim wyrafinowaniu sztuki i szczcia, ta swoboda umysu, ktry poznaje i sdzi, byy uzalenione od okolicznoci niezliczonych i rzadkich, od warunkw niemal niemoliwych do zebrania, ktre zapewne dugo nie potrwaj. Zniszczymy Szymona; Arrianowi uda si uchroni Armeni od napaci Alanw. Ale przyjd inne hordy, inni faszywi prorocy. Nasze wte wysiki dla poprawienia ludzkiej doli bd tylko od niechcenia

kontynuowane przez naszych nastpcw; ziarno bdu i zniszczenia, zawarte w samej istocie dobra, monstrualnie si rozronie w cigu wiekw. Zmczony nami wiat poszuka sobie innych panw; co nam si wydawao rozumne, wyda si gupie, co nam si wydawao pikne, wyda si szkaradne. Rasa ludzka, jak wtajemniczany w kult Mitry, potrzebuje moe kpieli we krwi i okresowego przechodzenia przez d grobowy. Widziaem, jak wracaj okrutne kodeksy, nieubagani bogowie, widziaem wiat poszatkowany na wrogie sobie pastwa, skazany na wieczn niepewno. Inne warty, naraone na inne strzay, bd chodziy po waach przyszych miast; gupia, sprona i okrutna gra bdzie trwaa dalej i gatunek, starzejc si, doda jej zapewne nowych wyrafinowa zgrozy. Nasza epoka, ktrej niedostatki i wady znaem lepiej ni ktokolwiek, bdzie moe uwaana, przez kontrast, za jeden ze zotych wiekw ludzkoci. Natura deficit, fortuna mutatur, deus omnia cernit. Natura nas zdradza, fortuna si zmienia, bg patrzy z gry na to wszystko. Obracaem na palcu kamie piercienia, na ktrym w jaki dzie goryczy kazaem wyry te kilka gorzkich sw; posuwaem si jeszcze dalej w rozczarowaniu, moe w blunierstwie; uwaaem za naturalne, jeli nie sprawiedliwe, e musimy zgin. Nasza literatura wyczerpuje si; nasze sztuki zasypiaj; Pan-krates nie jest Homerem; Arrian nie jest Ksenofontem; kiedy prbowaem uniemiertelni w kamieniu ksztat Antinousa, nie znalazem Praksytelesa. Nasza nauka drepcze w miejscu od Arystotelesa i Archimedesa; nasz postp techniczny nie oprze si zniszczeniom dugiej wojny; nawet naszym poszukiwaczom rozkoszy ju si przykrzy szczcie. Zagodzenie obyczajw, postp myli w trakcie ostatniego wieku jest dzieem malekiej mniejszoci szlachetnych umysw; masy dalej s ciemne, okrutne, kiedy mog, w kadym razie samolubne i ograniczone, i mona by si zaoy, e takie bd zawsze. Nazbyt wielu chciwych prokuratorw i urzdnikw skarbu, nazbyt wielu podejrzliwych senatorw, nazbyt wielu brutalnych centurionw przedwczenie narazio na szwank nasze dzieo; za czas, potrzebny, by uczy si na ich bdach, nie jest ju dany cesarstwom ani ludziom. Gdzie tkacz scerowaby swoje ptno, gdzie dobry rachmistrz naprawiby bd, gdzie artysta ulepszyby arcydzieo jeszcze niedoskonae albo ju troch popsute, natura woli zaczyna od gliny, od chaosu, i wanie to marnotrawstwo nazywamy naturalnym porzdkiem rzeczy. Podnosiem gow; poruszaem si, eby rozprostowa koci. Wysoko, z cytadeli Szymona, bi w niebo saby, czerwonawy blask, niezrozumiay znak nocnego ycia nieprzyjaci. Wia wiatr od Egiptu; przechodzi, jak widmo, wir piasku; cite profile wzgrz przypominay mi acuch arabski przy ksiycu. Wracaem wolno, zasaniajc usta po paszcza, zy na siebie, em zmarnowa na te puste rozwaania noc, ktr mogem zuy na przygotowanie nastpnego dnia albo na sen. Jeeli Rzym runie, bdzie dotyczyo to moich

nastpcw; w tym roku osiemset osiemdziesitym sidmym rzymskiej ery moje zadanie polegao na zdawieniu buntu w Judei, na cigniciu ze Wschodu bez wikszych strat chorej armii. Przechodzc przez plac, lizgaem si czasem we krwi straconego w przeddzie buntownika. Kadem si w ubraniu na ku; w dwie godziny pniej budziy mnie o wicie trbki pobudki.

Przez cae ycie byem w dobrej komitywie z moim ciaem; z samej natury rzeczy liczyem na jego posuszestwo i odporno. To cise przymierze zaczo si psu; moje ciao przestawao stanowi jedn cao z moj wol, z moim umysem, z tym, co trzeba mi, niezdarnie, nazwa moj dusz; dawniejszy pojtny towarzysz by ju tylko niewolnikiem, ktry narzeka na swoj robot. Moje ciao bao si mnie; stale czuem w piersi niewyran obecno strachu, ucisk, ktry jeszcze nie by blem, ale ju by pierwszym krokiem w stron blu. Od dawna przywykem do bezsennoci, ale teraz sen by gorszy ni jego brak; ledwie zasnwszy, budziem si w przeraeniu. Miewaem ble gowy, ktre Hermogenes przypisywa upalnoci klimatu i cikoci kasku; wieczorem, po dugotrwaych trudach, siadaem tak, jak si pada; podniesienie si na powitanie Rufusa czy Severusa byo wysikiem, do ktrego si szykowaem na zapas, przez dug chwil; moje okcie ciko opieray si o porcze krzesa; moje uda dray jak u zmordowanego biegacza. Najmniejszy ruch stawa si udrk i z tych udrk skadao si ycie. Wypadek waciwie mieszny, dziecinna dolegliwo ujawnia chorob ukryt pod dojmujcym zmczeniem. Podczas narady sztabu posza mi krew z nosa, co zlekcewayem z pocztku; jeszcze cieka podczas wieczerzy; obudziem si w nocy cay we krwi. Zawoaem Celera, ktry spa w ssiednim namiocie; on z kolei zaalarmowa Hermogenesa, ale wstrtny, ciepy krwotok dalej trwa. Troskliwe rce modego oficera cieray pyn, ktry mi plami twarz; o wicie dostaem drgawek, jakie miewaj w Rzymie skazani na mier, ktrzy otwieraj sobie yy w kpieli. Rozgrzano, ile si tylko dao, kodrami i gorcymi okadami to ciao, ktre ju stygo; na zatrzymanie upywu krwi Hermogenes przepisa nieg; nie byo go w obozie; pokonujc tysiczne trudnoci Celer sprowadzi nieg ze szczytw Hermonu. Dowiedziaem si pniej, e ju zwtpiono o moim yciu; ja sam czuem si zwizany z nim tylko najciesz z nici, nienamacaln jak ten za szybki puls, ktry niepokoi mojego lekarza. Niewytumaczalny krwotok jednak usta; wstaem z ka, zmuszaem si, by y jak zawsze; nie udao mi si. Pewnego wieczoru, kiedy jeszcze nie cakiem zdrw, nierozwanie sprbowaem krtkiej przejadki konnej, otrzymaem powtrne ostrzeenie, jeszcze powaniejsze ni pierwsze. Przez sekund czuem, jak uderzenia mego serca przypieszaj si, potem zwalniaj, urywaj, ustaj; zdawao mi si, e spadam jak kamie w nie wiem jak czarn studni, ktra jest zapewne mierci. Jeli to bya ona, myl si ci, ktrzy twierdz, e jest cicha: byem porwany przez wodospad, oguszony jak nurek hukiem wd. Nie spadem na dno, wrciem na powierzchni, dusiem si. Moja caa sia w tym momencie, ktry wydawa mi si ostatnim, skoncentrowaa si w mojej rce zacinitej na ramieniu Celera, ktry sta obok mnie: pokaza mi pniej lady moich palcw na tym ramieniu. Ale z t

krtk agoni jest tak samo jak ze wszystkimi dowiadczeniami ciaa: jest nieprzekazywalna w sowach i pozostaje, czy chcesz, czy nie chcesz, tajemnic czowieka, ktry j przey. Przechodziem od tamtej pory przez podobne chwile, ale nigdy takie, i zapewne nie mona by wytrzyma dwukrotnie, nie umierajc, takiego lku i takiej ciemnoci. Hermogenes stwierdzi wreszcie pocztki puchliny serca; trzeba byo si pogodzi z rozkazami, jakie mi dawaa ta choroba, ktra nagle staa si moim panem, przysta na dugi okres bezczynnoci, jeli nie odpoczynku, ograniczy na pewien czas perspektywy mego ycia do ram ka. Niemale wstydziem si tej choroby, cakiem wewntrznej, jakby niewidocznej, bez gorczki, bez wrzodw, bez boleci w kiszkach, ktrej objawy to tylko oddech troch bardziej chrypliwy i siny znak zostawiany na obrzmiaej nodze przez rzemyk sandaa. Niezwyka cisza otoczya mj namiot; cay obz pod Bethar sta si jakby pokojem chorego. Aromatyczna oliwa spalajca si u stp mojego Geniusza czynia jeszcze duszniejszym powietrze zamknite w tej pciennej klatce; stukot mota w kuni moich y kaza mi przypomina sobie o wyspie Tytanw na krawdzi nocy. W innych chwilach ten nieznony stuk stawa si niby haas galopu po mikkiej ziemi; duch, tak starannie trzymany w cuglach przez blisko pidziesit lat, czmycha; wielkie ciao pyno z prdem; godziem si by tym zmczonym czowiekiem, ktry w roztargnieniu liczy gwiazdki i kwadraciki na swojej kodrze; spogldaem na bia plam popiersia w pmroku; pie na cze Epony, bogini koni, ktr niegdy piewaa po cichu moja hiszpaska piastunka, dua pospna kobieta, podobna do Parki, wstawaa z dna otchani gbokiej na wicej ni p wieku. Dnie, potem noce, wydaway si odmierzane brunatnymi kroplami, ktre Hermogenes wlewa po jednej do kubka z wod. Wieczorem zbieraem siy, eby wysucha raportu Rufusa: wojna koczya si. Akiba, ktry na pocztku walk na pozr wycofa si z ycia publicznego, wykada prawo rabinistyczne w maej miecinie Usfa w Galilei; ta sala wykadowa staa si orodkiem zelockiego oporu; te dziewidziesicioletnie rce szyfroway i przekazyway stronnikom Szymona tajne meldunki; trzeba byo si poodsya do domw sfanatyzowanych uczniw, ktrzy otaczali tego starca. Po dugich namysach Rufus zdecydowa si zakaza nauki zakonu ydowskiego jako podburzajcej do buntu; w kilka dni pniej Akiba, ktry zlekceway ten dekret, zosta aresztowany i skazany na mier. Dziewiciu innych doktorw zakonu, dusza stronnictwa zelotw, zgino razem z nim. Aprobowaem te rodki zaradcze skinieniem gowy. Akiba i jego wierni umierali przekonani a do koca, e oni jedni s niewinni i sprawiedliwi; aden z nich nie pomyla o wziciu na siebie swojej czci odpowiedzialnoci za nieszczcia, jakie spady na ich lud. Zazdrocibym im, gdyby mona

byo zazdroci lepcom. Nie odmawiam tym dziesiciu stracecom imienia bohaterw; wszelako nie byli to mdrcy. W trzy miesice pniej, w zimny lutowy ranek, z wysokoci pagrka, oparty o pie figowca, ktrego licie opady, patrzyem na szturm, ktry o kilka godzin wyprzedzi kapitulacj Bethar; widziaem, jak wychodz, po jednym, ostatni obrocy fortecy, zmizerowani, wychudli, wstrtni, a przecie pikni jak wszystko, co nie ujarzmione. Pod koniec tego miesica kazaem si zawie do miejsca zwanego Studni Abrahama, gdzie buntownicy wzici z broni w rku zostali zgromadzeni i sprzedani z licytacji; szydercze dzieci, ju okrutne, znieksztacone nieustpliwymi przekonaniami, ju chepice si bardzo gono, e zaday mier dziesitkom legionistw, starcy zamknici w lunatycznym nie, matrony o zwiotczaych ciaach i inne, uroczyste i pospne jak Wielka Matka z kultw Wschodu, defilowali pod zimnym wzrokiem handlarzy niewolnikw; ten tum przeszed przede mn jak kurz. Jozue Ben Kisma, przywdca tak zwanych umiarkowanych, ktremu si rola pacyfikatora tak rozpaczliwie nie powioda, zmar w tym samym czasie po dugiej chorobie; umierajc, yczy nam wojny i zwycistwa Fartw nad nami. Natomiast ydzi-chrzecijanie, ktrych nie ruszalimy, a ktrzy mieli al do reszty hebrajskiego ludu o przeladowanie ich proroka, widzieli w nas narzdzie boego gniewu. W dalszym cigu mnoyy si obdy i nieporozumienia. Napis umieszczony na miejscu, gdzie niegdy bya Jerozolima, zabrania ydom pod kar mierci osiedlania si znowu na tej kupie gruzw, powtrzono w nim, sowo po sowie, zdanie wypisane niegdy na portalu wityni, zabraniajce wstpu do niej nie obrzezanym. W jeden dzie w roku, dziewity miesica Ab. ydom wolno jest przyj i paka przy zburzonym murze. Najpoboniejsi nie chcieli opuci rodzinnej ziemi; osiedlili si, jak mogli, w okolicach najmniej zniszczonych wojn; najbardziej sfanatyzowani wyemigrowali do krainy Fartw; inni poszli do Antiochii, do Aleksandrii, do Pergamonu; najsprytniejsi udali si do Rzymu, gdzie kwitn. Judea zostaa wykrelona z mapy i przybraa na mj rozkaz nazw Palestyny. Przez te cztery lata wojny spldrowano i zburzono pidziesit fortec i wicej ni dziewiset miast i wsi; nieprzyjaciel straci blisko szeset tysicy ludzi; boje, miejscowe choroby, zarazy zabray nam blisko dziewidziesit tysicy onierzy. Przywracanie kraju do adu rozpoczo si natychmiast po zakoczeniu prac wojennych; Aelia Capitolina zostaa odbudowana, zreszt w skromniejszej skali; zawsze trzeba znw zaczyna od pocztku. Wypoczywaem przez pewien czas w Sydonie, gdzie grecki kupiec odstpi mi swj dom i swoje ogrody. W marcu wewntrzny dziedziniec by ju cay w rach. Nabraem si:

a mnie zdziwiy zasoby tego ciaa, ktre powalia gwatowno pierwszego kryzysu. Nie wie si, czym jest choroba, pki si nie pozna jej dziwnego podobiestwa do wojny i mioci: jej kompromisw, jej udawa, jej wymaga, cudacznego i jedynego amalgamatu, wyniku poczenia temperamentu i rodzaju cierpienia. Byem zdrowy, ale na przechytrzenie mego ciaa, na narzucenie mu mojej woli albo przezorne ustpowanie jego woli zuywaem tyle umiejtnoci, ile niegdy wkadaem w rozszerzanie i porzdkowanie mego wiata, budowanie mojej osobowoci i upikszanie mojego ycia. Znw wrciem do wicze gimnastycznych, z umiarem; mj lekarz ju mi nie zabrania konnej jazdy, ale teraz by to tylko sposb przenoszenia si z miejsca na miejsce; wyrzekem si dawnej niebezpiecznej woltyerki. Podczas kadej pracy, kadej przyjemnoci praca i przyjemno ju nie byy najwaniejsze, dbaem przede wszystkim o to, by im podoa bez zmczenia. Moi przyjaciele byli zachwyceni wyzdrowieniem na pozr tak cakowitym; starali si wierzy, e choroba bya tylko skutkiem nadmiernych wysikw tych lat wojny i e ju nie wrci; ja sdziem inaczej; mylaem o wielkich sosnach w bityskich lasach, ktre drwal zaznacza, mijajc, naciciem i ktre zetnie w nastpnym roku. Pod koniec wiosny wyruszyem do Italii na okrcie wojennym; zabraem ze sob Celera, nieodzownego mi, i Diotyma z Gadary, spotkanego w Sydonie modego Greka niewolniczego urodzenia, ktry by pikny. Droga powrotna wioda przez Archipelag; po raz ostatni zapewne w moim yciu patrzyem na skaczce w bkitnej wodzie delfiny; obserwowaem, ju nie mylc o wyciganiu std przepowiedni, dugie, regularne przeloty wdrownych ptakw, ktre czasem-, eby odpocz, siaday przyjanie na pokadzie statku; wdychaem wo soli i soca na ludzkiej skrze, zapach pistacji i terpentyny idcy z wysp, na ktrych chciaoby si y i na ktrych si, jak z gry wiadomo, nie wysidzie. Diotym otrzyma doskonae wyksztacenie literackie, jakie czsto daje si, by jeszcze powikszy ich warto, niewolnikom wyposaonym w uroki ciaa; o zmierzchu, lec na rufie pod purpurowym baldachimem, suchaem, jak czyta mi poetw swego kraju, pki noc nie zatara pospou i wierszy opisujcych tragiczn niepewno ludzkiego ywota, i tych, ktre mwi o gobiach, wiecach z r i caowanych ustach. Z morza wydobywa si wilgotny oddech; gwiazdy jedna po drugiej wschodziy na wyznaczonych sobie miejscach; statek, pochylony wiatrem, mkn na Zachd, gdzie jeszcze widniaa ostatnia czerwonawa smuga; fosforyzujca bruzda znaczya wod za nami szybko ginc pod czarnymi masywami fal. Mylaem sobie, e czekaj mnie w Rzymie tylko dwie sprawy wane; jedn by wybr mego nastpcy, ktry interesowa cae cesarstwo; drug moja mier, i ta tylko mnie dotyczya.

Rzym przygotowa mi triumf, na ktry tym razem przystaem. Ju nie zwalczaem starych obyczajw, zarazem czcigodnych i prnych; wszystko, co wydobywa na jaw wysiek czowieka, choby na jeden dzie, wydawao mi si zbawienne wobec wiata, ktry zapomina tak szybko. Szo nie tylko o zdawienie ydowskiego buntu; w znaczeniu gbszym i znanym tylko mnie jednemu, zwyciyem. Imi Arriana te wczyem w ten triumf; zada by wanie hordom Alanw liczne klski, ktre je odrzuciy na dugo w nieznany rodek Azji, skd chciay wyj; Armenia bya ocalona, czytelnik Ksenofonta okaza si jego naladowc; nie zagino plemi literatw, ktrzy potrafi w potrzebie rozkazywa i bi si. Tego wieczoru, po powrocie do mojego domu w Tiburze, z sercem zmczonym, ale spokojnym wziem z rk Diotyma wino i kadzido na codzienn ofiar mojemu Geniuszowi. Jako prywatny czowiek zaczem skupowa i czy ze sob tereny pooone u stp Gr Sabiskich, na brzegach bystrych strumieni, z cierpliwym uporem* wieniaka, ktry zaokrgla swoj winnic. W przerwach midzy cesarskimi podrami rozbijaem obz w tych laskach wydanych na pastw murarzy i architektw; niegdy pewien modzieniec, przesiknity wszystkimi zabobonami Azji, prosi pobonie, by oszczdzano drzewa. Po powrocie z mojej wielkiej podry na Wschd zabraem si z icie szaleczym zapaem do wykaczania tych dekoracji do sztuki ju w trzech czwartych odegranej. Tym razem wrciem, by moliwie najprzystojniej dokona moich dni. Wszystko tu byo urzdzone, by uatwi i prac, i przyjemno: kancelaria, sale posucha, trybuna, w ktrym jako ostatnia instancja rozstrzygaem trudne sprawy, oszczdzay mi mczcych jazd z Tiburu do Rzymu. Kademu z tych budynkw nadaem imi pochodzce z Grecji: Poikile, Akademia, Prytanejon. Wiedziaem, e ta poronita oliwkami dolina nie bya dolin Tempe, ale ju wkroczyem w wiek, kiedy kade pikne miejsce przypomina inne, pikniejsze, kada rozkosz zaostrza si wspomnieniem minionych rozkoszy. Pogodziem si z t nostalgi, ktra jest melancholi pragnienia. Nadaem nawet najcienistszemu zaktkowi parku nazw Styks, ce usianej anemonami nazw Pola Elizejskie, przygotowujc si tym sposobem do innego wiata, ktrego udrki s podobne do udrk naszego, ktrego mgliste radoci nie s warte naszych. A w sercu tego zacisza kazaem sobie zbudowa schronienie jeszcze zaciszniejsze, marmurow wysepk na rodku basenu otoczonego kolumnad, ukryt komnat, ktr zwodzony most, tak lekki, e jedn rk mogem go spuszcza i podnosi, czy z brzegiem, a raczej od brzegu oddziela. Kazaem przenie do tego pawilonu kilka najulubieszych posgw i to mae popiersie Augusta jako dziecka, ktre mi w czasach naszej przyjani da Swetoniusz; przychodziem tam w porze sjesty, eby spa, eby marzy, eby czyta. Mj

pies lea na progu, sztywno wycignwszy przed siebie apy; Diotym, eby -si ochodzi, opiera policzek o gadkie obrzeenie wodotrysku. Mylaem o moim spadkobiercy. Nie mam dzieci i nie auj tego. Rzecz oczywista, e w godzinach zmczenia i saboci, kiedy czowiek si samego siebie zapiera, czasem wyrzucaem sobie, em si nie postara spodzi syna, ktry byby moim przedueniem. Ale taki al, bardzo daremny, opiera si na dwch hipotezach jednakowo wtpliwych: tej, e syn jest z koniecznoci naszym przedueniem, i tej, e w dziwny zbir dobrego i zego, ta suma osobistych cech niewanych i cudacznych, jaka stanowi ludzk osob, zasuguje na przeduenie. Uywaem, jak mogem najlepiej, moich zalet; cignem korzyci z moich wad; ale nie zaley mi specjalnie na tym, by przekaza komu w spadku siebie. Nie przez krew zreszt ustanawia si rzeczywista ludzka cigo: Cezar jest bezporednim spadkobierc Aleksandra, a nie wte dziecko, zrodzone z perskiej ksiniczki w jakiej fortecy Azji; a Epaminondas, umierajc bezpotomnie, susznie si chlubi, e jego wiktorie s jego crkami. Wikszo ludzi, ktrzy si w dziejach licz, miaa potomkw przecitnych albo i gorzej: wydawa by si mogo, e na nich wyczerpay si wszystkie siy rodu. Czuo ojca jest niemal zawsze w konflikcie z interesami wadcy. Gdyby nawet byo inaczej, taki syn cesarza musiaby jeszcze wyj cao z niebezpieczestw ksicego wychowania, gorszego ni wszystko dla przyszego panujcego. Na szczcie zasad sukcesji cesarskiej, jak nasze pastwo stworzyo sobie, jest adopcja: poznaj w tym rozumno Rzymu. Znam niebezpieczestwa wyboru i jego moliwe omyki; wiem, e nie tylko ojcowskie uczucia mog by lepe; ale taka decyzja, ktr kieruje inteligencja, a przynajmniej uczestniczy w niej, bdzie mi si zawsze wydawaa nieskoczenie cenniejsza od ciemnych woli przypadku i niemrawej przyrody. Cesarstwo najgodniejszemu: jest rzecz pikn, by czowiek, ktry dowid swojej kompetencji w kierowaniu sprawami wiata, wybiera sobie nastpc i eby ta decyzja, tak brzemienna w skutki, bya zarazem jego ostatnim przywilejem i ostatni wywiadczon pastwu przysug. Ale ten tak doniosy wybr wydawa mi si bardziej ni kiedykolwiek trudny do zrobienia. Miaem gorzki al do Trajana, e zwleka dwadziecia lat, zanim si zdecydowa mnie adoptowa, i e to zrobi dopiero na ou mierci. Ale mino ju lat blisko osiemnacie, odkd zostaem cesarzem, i mimo niebezpieczestw ruchliwego ycia i ja z kolei odkadaem na pniej wybr mojego sukcesora. Kryy ju tysice plotek, prawie wszystkie faszywe; budowano tysice domysw, ale to, co uwaano za mj sekret, byo po prostu moj niepewnoci i wahaniem. Rozgldaem si naokoo: widziaem mnstwo uczciwych urzdnikw; aden nie mia potrzebnej skali. Czterdzieci lat nieskazitelnej uczciwoci przemawiao za Marcjuszem Turbonem, moim drogim towarzyszem z dawnych lat, moim

niezrwnanym prefektem pretoriaskiej gwardii; ale by w moim wieku, by za stary. Juliusz Severus, wyborny genera, dobry administrator Brytanii, niewiele rozumia ze

skomplikowanych spraw Wschodu; Arrian zoy dowody wszystkich zalet, jakich wymaga si od ma stanu, ale by Grekiem, a za wczenie jeszcze byo narzuca rzymskim przesdom cesarza greckiego. Serwianus jeszcze y: jego dugowieczno wygldaa na dugotrwae wyrachowanie, upart form wyczekiwania. Czeka od szedziesiciu lat. Za czasw Nerwy adopcja Trajana zarazem i omielia go, i zawioda; mia wiksze nadzieje; ale dojcie do wadzy tego krewniaka bez ustanku zajtego wojskiem wydawao si zapewnia jemu miejsce w pastwie poczesne, drugie, by moe; tu te si omyli: otrzyma tylko dosy wtpliw porcj zaszczytw. Czeka w epoce, kiedy to poleci swoim niewolnikom napa na mnie na skraju topolowego lasu, na brzegu Mozeli; miertelny pojedynek, rozpoczty tamtego ranka midzy modziecem i pidziesicioletnim mczyzn, trwa przez dwadziecia lat; szkodzi mi u wadcy, wyolbrzymia moje wybryki, korzysta z najmniejszych bdw. Taki wrg jest doskonaym nauczycielem ostronoci: Serwianus, wszystko razem wziwszy, nauczy mnie wielu rzeczy. Kiedy objem wadz, mia dosy przebiegoci, by si na pozr pogodzi z nieuniknionym; umy rce po spisku czterech byych konsulw; wolaem nie dostrzec plam na tych jeszcze brudnych palcach. On ze swej strony zadowala si protestowaniem tylko po cichu i oburzaniem si tylko za zamknitymi drzwiami. Podtrzymywany w Senacie przez mae a mone stronnictwo nieusuwalnych konserwatystw, ktrym moje reformy byy nie na rk, usadowi si wygodnie w roli milczcego krytyka rzdw. Powoli zrazi do mnie moj siostr Paulin. Mia z ni tylko jedn crk wydan za niejakiego Salinatora, czowieka z dobrej rodziny, ktrego wyniosem na urzd konsula, ale modo zabray go suchoty; moja siostrzenica nie o wiele go przeya; ich jedyne dziecko, Fuscus, byo wychowywane w nienawici do mnie przez niebezpiecznego dziadka. Ale nienawidzilimy si z zachowaniem form przyzwoitoci: nie odmawiaem mu udziau w penieniu funkcyj publicznych, unikajc wszake wystpowania przy nim podczas uroczystoci, gdzie jego wiek daby mu krok przed cesarzem. Po kadym powrocie do Rzymu zgadzaem si przez przyzwoito wzi udzia w jednej z tych rodzinnych uczt, gdzie wszyscy maj si na bacznoci; pisywalimy do siebie listy; jego listy nie byy pozbawione dowcipu. W kocu jednak zbrzyda mi ta rnda obuda. Mono zrzucania maski we wszystkim jest, moim zdaniem, jedn z niewielu korzyci, jakie daje starzenie si; odmwiem przybycia na pogrzeb Pauliny. W obozie w Bet-har, podczas najgorszych godzin fizycznych boleci i niewiary, najbardziej gorzka bya myl, e Serwianus osiga cel, i to osiga z mojej winy; ten osiemdziesicioletni starzec, tak oszczdzajcy

swoich si, z pewnoci przeyje pidziesiciosiedmioletniego chorego. Gdybym umar bez testamentu, potrafi pozyska i gosy niezadowolonych, i poparcie tych, ktrzy bd sdzili, e s mi wierni obierajc mojego szwagra; skorzysta z tego wtego powinowactwa, eby podkopa moje dzieo. eby si uspokoi, powtarzaem sobie, e cesarstwo mogoby znale i gorszego pana; Serwianus nie by w kocu bez zalet; nawet tusty Fuscus bdzie moe kiedy godny sta si cesarzem. Ale caa reszta energii, jaka mi zostaa, buntowaa si przeciwko temu kamstwu i chciaem y, eby zgnie tego gada. Po powrocie do Rzymu znw si spotkaem z Lucjuszem. Niegdy zacignem wobec niego zobowizania, o jakich zazwyczaj z lekkim sercem zapominamy, ale dotrzymaem ich. To nieprawda zreszt, em mu przyrzek cesarsk purpur; nie robi si takich rzeczy. Ale przez blisko pitnacie lat paciem jego dugi, tuszowaem skandale, odpowiadaem bez zwlekania na jego listy, urocze, ale zawsze koczce si prob o pienidze dla niego albo awans dla jego protegowanych. By za bardzo zwizany z moim yciem, ebym go mg ze wygna, chobym chcia, ale wcale tego nie chciaem. Rozmawia w sposb olniewajcy: ten mody czowiek, ktrego uwaano za lekkoducha, czytywa wicej i lepiej ni literaci, ktrych jest to rzemiosem. Jego smak by wyborny we wszystkim, czy szo o osoby, przedmioty, obyczaje, czy o najtrafniejszy sposb skandowania greckiego wiersza. W Senacie, gdzie go uwaano za zrcznego, wyrobi sobie saw mwcy; jego mowy, zarazem treciwe i ozdobne, suyy na ywo za wzory nauczycielom wymowy. Mianowaem go pretorem, potem konsulem: wywizywa si ze swoich funkcyj dobrze. Przed kilkoma laty oeniem go z crk Nigrinusa, jednego z konsularnych mw straconych na pocztku mego panowania; ten zwizek sta si symbolem mojej polityki agodnoci. By nie za bardzo szczliwy: moda ona skarya si, e j Lucjusz zaniedbuje; miaa jednak z nim troje dzieci, w tym jednego syna. Na jej niemal nieustajce narzekania odpowiada z chodn uprzejmoci, e czowiek si eni dla rodziny, a nie dla siebie, i e kontrakt tak powany kiepsko si zgadza z beztroskimi igraszkami mioci. Jego skomplikowany system wymaga kochanek na pokaz i atwych niewolnic do rozkoszy. Zabija si przyjemnociami, ale tak jak si artysta zabija tworzeniem arcydziea; nie ja mgbym mu robi z tego zarzut. Patrzyem, jak yje: moje zdanie o nim wci si zmieniao, co si zdarza tylko w stosunku do istot, ktre s nam bliskie; innych osdzamy bardziej oglnikowo i raz na zawsze. Czasami wystudiowana bezczelno, szorstko niedbale chodne sowo niepokoiy mnie, czciej dawaem si porwa temu lotnemu i lekkiemu umysowi; jadowita uwaga jakby ukazywaa nagle przyszego ma stanu. Rozmawiaem o nim z Marcjuszem

Turbonem, ktry po mczcym dniu prefekta pretoriaskiej gwardii przychodzi co wieczr, eby pogawdzi o biecych sprawach i zagra, ze mn w koci; skrupulatnie rozwaalimy gwarancje, pozwalajce wierzy, e Lucjusz bdzie naleycie peni obowizki cesarza. Moi przyjaciele dziwili si moim skrupuom. Niektrzy radzili mi, wzruszajc ramionami, ebym postanowi tak, jak mi si podoba; ludzie wyobraaj sobie, e zostawia si komu w spadku poow wiata tak samo lekko jak domek na wsi. Mylaem o tym i po nocach: Lucjusz ledwie skoczy trzydziestk; kim by Cezar majc trzydzieci lat? Maminsynkiem tkwicym po uszy w dugach, upapranym skandalami. Jak podczas zych dni w Antiochii przed adoptowaniem mnie przez Trajana, mylaem ze skurczem w sercu, e nic nie jest powolniejsze ni rzeczywiste narodziny czowieka: ja sam ju skoczyem trzydziestk w okresie, kiedy wojna w Pannonii otworzya mi oczy na odpowiedzialno wadzy; Lucjusz wydawa mi si czasem czowiekiem dojrzalszym ni ja sam w jego wieku. Zdecydowaem si nagle, po ataku dusznoci ciszym ni inne, ktry mi przypomnia, e ju nie mam czasu do stracenia. Adoptowaem Lucjusza, ktry przybra imi Eliusza Cezara. By ambitny z nonszalancj, by wymagajcy bez chciwoci, bo przywyk od urodzenia do otrzymywania wszystkiego; moj decyzj przyj z niedba swobod. Miaem nieostrono powiedzie, e ten jasnowosy ksi bdzie cudownie pikny w purpurze; nieyczliwi co prdzej zaczli twierdzi, e pac cesarstwem za dawn zmysow zayo. Dali tym dowd, e nie rozumiej, w jaki sposb dziaa umys wadcy, ktry cho troch zasuguje na swj urzd i tytu. Gdyby podobne wzgldy odgryway rol, Lucjusz nie byby zreszt jedynym, na ktrego mj wybr mgby pa. Moja ona umara w tym czasie w swojej rezydencji na Palatynie, ktry nadal wolaa od Tiburu i gdzie ya otoczona maym dworem hiszpaskich przyjaci i krewnych, jedynych ludzi, ktrzy si liczyli dla niej. Wzgldy, przyzwoito, sabe chci porozumienia si powoli skoczyy si midzy nami, obnaajc antypati, rozdranienie, uraz i - z jej strony - nienawi. Odwiedziem j tu przed jej mierci; choroba jeszcze bardziej rozjtrzya jej przykry i ponury charakter; to spotkanie dao jej okazj do gwatownych oskare, czym ulya sobie, i to wobec wiadkw. Cieszya si, e umiera bezdzietnie; moi synowie na pewno byliby do mnie podobni, czuaby dla nich taki sam wstrt jak dla ich ojca. To zdanie, ropiejce tak uraz, jest jedynym dowodem mioci, jaki mi daa. Moja Sabina: odgrzebaem kilka znonych wspomnie, jakie zawsze zostaj po czowieku, byle ich zechcie poszuka; przypomniaem sobie kosz owocw, ktry mi przysaa na urodziny po jakiej sprzeczce; kiedy mnie niesiono w lektyce przez wskie ulice osiedla Tibur, minem skromny dom wiejski, ktry niegdy nalea do mojej teciowej Matidii, i wspomniaem z

gorycz kilka nocy, podczas ktrych staraem si dozna jakiej radoci przy tej modej maonce, ozibej i sztywnej. mier mojej ony zmartwia mnie mniej ni mier gospodyni w Willi, dobrej Arete, ktra teje zimy zmara na gorczk. Poniewa choroba, ktra cesarzow zabraa, nie bardzo rozpoznana przez lekarzy, nkaa j pod koniec straszliwymi blami wntrznoci, oskarano mnie o uycie trucizny i ta nierozumna plotka atwo znalaza wiar. Jest chyba oczywiste, e nie moga mnie kusi zbrodnia tak zbyteczna. mier mojej ony popchna, by moe, Serwianusa do ostatecznego kroku: wpywy, jakie miaa w Rzymie, od dawna suyy jemu; razem z ni osuno si jedno z jego najbardziej szanowanych opar. Co wicej, skoczy ju dziewidziesit lat; on te nie mia czasu do stracenia. Od kilku miesicy stara si przycign do siebie niektrych oficerw gwardii pretoriaskiej. Czasem omiela si wykorzystywa zabobonny szacunek, jaki wzbudza tak podeszy wiek, i w czterech cianach kaza si traktowa jak cesarz. Wzmocniem ostatnimi czasy tajn policj wojskow, instytucj odraajc, przyznaj, ale poyteczn, jak wykazay wypadki. Wiedziaem wszystko o tych naradach, tajnych w mniemaniu ich uczestnikw, gdzie stary Ursus uczy wnuka sztuki spiskowania. Wyznaczenie Lucjusza nie zaskoczyo starca; ju od dawna uwaa moje wahania w tym wzgldzie za dobrze zamaskowan decyzj, ale postanowi wystpi w chwili, w ktrej akt adopcji by jeszcze w Rzymie przedmiotem pewnych sporw. Jego sekretarz Crescens, sprzykrzywszy sobie czterdzieci lat le patnej wiernoci, wywcha zamiar, dat zamachu, miejsce i imiona spiskowcw. Wyobrania moich wrogw nie wysilia si; skopiowali po prostu zamach obmylony niegdy przez Nigrinusa i- Quietusa; miaem zosta zabity podczas religijnych uroczystoci na Kapitelu; mj adoptowany syn mia zgin razem ze mn. Teje jeszcze nocy przedsiwziem rodki zaradcze: nasz wrg y ju za dugo; zostawi Lucjuszowi sched oczyszczon z niebezpieczestw. Koo godziny dwunastej, o szarym lutowym wicie, trybun przynoszcy wyrok mierci dla Serwianusa i jego wnuka zjawi si u mego szwagra; otrzyma rozkaz zaczekania w sieni, dopki rozkaz, jaki go tam sprowadzi, nie zostanie wykonany. Serwianus wezwa swojego lekarza; wszystko odbyo si, jak przystoi. Przed mierci yczy mi, bym powoli kona w mkach nieuleczalnej choroby nie zaznawszy, jak on, przywileju krtkiej agonii. Jego yczenie ju si spenio. Z niewesoym sercem wydaem ten podwjny wyrok mierci, ale pniej nie czuem alu, a tym mniej wyrzutw sumienia. Stary rachunek zosta zamknity, i to byo wszystko. Wiek nigdy mi si nie wydawa usprawiedliwieniem dla ludzkiej podoci, uwaabym go raczej za okoliczno obciajc. Duej wahaem si przed wydaniem wyroku na Akib i jego akolitw: z tych dwch starcw milszy mi by, mimo wszystko, fanatyk ni spiskowiec.

Prawda, e Fuscus, cho taka miernota i tak cakowicie odstrczony ode mnie przez zowieszczego dziadka, by jednak wnukiem Pauliny. Ale zwizki krwi s sabe, cokolwiek mwiono by o tym, jeli ich nie wzmocni adne yczliwe uczucie; i prywatni ludzie mog zda sobie z tego spraw przy okazji byle spadku. Troch bardziej al mi byo modoci Fuscusa; mia ledwie osiemnacie lat. Ale interes pastwa wymaga takiego rozwizania, ktre stary Ursus jakby umylnie uczyni nieuniknionym. A zreszt byem ju za blisko wasnej mierci, by dugo rozmyla o tamtych dwch. Marcjusz Turbo na kilka dni wzmg czujno; przyjaciele Serwianusa mogliby go pomci. Ale nie doszo do niczego, ani do zamachu, ani do buntu; nawet nie szemrano. Ju nie byem pocztkujcym cesarzem, ktry stara si zjedna sobie opini publiczn po straceniu czterech mw konsularnych; przemawiao za mn dziewitnacie lat sprawiedliwych rzdw; potpiono w czambu moich wrogw; tum pochwali, em si uwolni od zdrajcy. Fuscusa aowano, ale te nikt go nie uwaa za niewinnego. Senat, wiem o tym, nie wybaczy mi, em jeszcze raz podnis rk na jego czonkw, ale milcza i bdzie milcza a do mojej mierci. Jak i niegdy, doza agodnoci rycho osodzia doz surowoci; aden ze stronnikw Serwianusa nie dozna przeladowa. Jedynym wyjtkiem od tej reguy by synny Apollodor, zgryliwy powiernik sekretw mojego szwagra, ktry zgin razem z nim. Ten utalentowany czowiek by ulubionym architektem mojego poprzednika; umiejtnie zestawi wielkie bloki kolumny Trajana. Nie lubilimy si; wykpi niegdy moje nieudane amatorskie prace, moje pracowite martwe natury z dyniami i rzepami; ja z kolei z modzieczym zarozumialstwem krytykowaem jego dziea. Pniej on zoliwie oczernia dzieo moje; nie by w stanie nic zrozumie z najlepszych epok sztuki greckiej. Ten przyziemny logik zarzuca mi, em wprowadzi do naszych wity kolosalne posgi, ktre gdyby wstay, przebiyby gow sklepienie swego sanktuarium: zarzut gupi, ktry uderza bardziej w Fidiasza ni we mnie. Ale bogowie nie wstaj; nie wstaj - ani by nas ostrzec, ani by nas ochroni, ani by nas nagrodzi, ani by nas ukara. Nie wstali tamtej nocy, by ocali Apollodora.

Na wiosn zdrowie Lucjusza zaczo mnie niepokoi dosy powanie. Pewnego ranka, w Tiburze, zeszlimy po kpieli do palestry, gdzie Celer wiczy si w towarzystwie innych modziecw; jeden z nich zaproponowa wycig, w ktrym kady zawodnik biegnie niosc tarcz i pik; Lucjusz wymawia si, jak zwykle, wreszcie ustpi pod naciskiem naszych przyjacielskich artw; szykujc si, narzeka na ciar spiowej tarczy; w porwnaniu z krzepk urod Celera to szczupe ciao wydawao si wte. Po przebiegniciu kilku krokw zatrzyma si bez tchu i upad plujc krwi. Wypadek nie mia skutkw, Lucjusz szybko przyszed do siebie. Ale przestraszyem si; nie powinienem by tak prdko si uspokoi. Pierwszym symptomom choroby Lucjusza przeciwstawiem tp pewno siebie czowieka, ktry dugo by jak w silny, jego lep wiar w niewyczerpane zasoby modoci, w sprawne funkcjonowanie ciaa. To prawda, e on te si oszukiwa; podtrzymywa go jakby jaki pomie, jego podniecone oywienie udzio i jego, i nas. Moje pikne lata przeminy w podry, w obozie, na przedpolach; poznaem na sobie zalety twardego ycia, zbawienne dziaanie klimatw suchych albo zimnych. Postanowiem mianowa Lucjusza namiestnikiem tej samej Pannonii, gdziem po raz pierwszy pozna, czym jest wadza. Sytuacja na tej granicy bya nie tak cika jak niegdy; jego zadanie bdzie ograniczone do spokojnych zaj administratora cywilnego i wojskowych inspekcji, cakiem bezpiecznych. Ten trudny kraj wyleczy go z rzymskiej zniewieciaoci: nauczy si lepiej zna ogromny wiat, ktrym Miasto rzdzi i od ktrego zaley. Ba si tych barbarzyskich klimatw; nie rozumia, jak mona cieszy si yciem za murami Rzymu. Ale si zgodzi z potulnoci, jak okazywa, kiedy chcia mi si przypodoba. Przez cae lato pilnie czytaem jego oficjalne raporty i inne, bardziej tajne, Domicjusza Rogatusa, zaufanego czowieka, ktrego zrobiem jego sekretarzem, eby go pilnowa. Te sprawozdania zadowalay mnie: Lucjusz potrafi da w Pannonii dowody powanej rzetelnoci, jakiej od niego wymagaem, a jakiej by si moe wyzby po mojej mierci. Stoczy nawet kilka wietnych kawaleryjskich utarczek na przedpolach. Na prowincji, jak wszdzie, oczarowywa; troch szorstka oscho nie szkodzia mu. Przynajmniej nie bdzie to jeden z tych dobrodusznych wadcw, ktrymi rzdzi klika. Ale z nastaniem jesieni zazibi si. Niby to szybko si wyleczy, ale znw wrci kaszel, gorczka trwaa i nie chciaa ustpi. Przejciowe polepszenie skoczyo si nagym powanym nawrotem choroby na nastpn wiosn. Biuletyny lekarzy przeraziy mnie; publiczna poczta, jak zaoyem wanie, i jej stacje na olbrzymich terenach, gdzie przeprzgano u pojazdw konie, jakby tylko po to funkcjonowaa, by mi przywozi najszybciej co rano wiadomoci o chorym. Nie mogem sobie wybaczy, em by dla niego nieludzki ze strachu, aby nie by albo nie wyda

si zbyt ustpliwym. Kiedy dostatecznie wydobrza, by znie podr, kazaem go przewie do Italii. Zabrawszy ze sob starego Rufusa z Efezu, specjalist od suchot, wyjechaem do portu w Bajach na spotkanie mego wtego Eliusza Cezara. Klimat Tiburu, lepszy ni rzymski, jest jednak za ostry dla chorych puc. Postanowiem, eby spdzi jesie w tej pewniejszej okolicy. Statek zatrzyma si na rodku zatoki; wta d przywioza na ld chorego i jego lekarza. Mizerna twarz Lucjusza wydawaa si jeszcze chudsza pod meszkiem brody, ktr zapuci na policzkach, eby sta si podobnym do mnie. Ale oczy zachoway twardy blask drogich kamieni. Jego pierwsze sowa byy przypomnieniem mi, e to na mj rozkaz wrci; ze swoich funkcyj wywiza si bez zarzutu, usucha mnie we wszystkim. Zachowywa si jak ucze, tumaczcy, na co spoytkowa dzie. Zawiozem go do tej willi Cyce-rona, gdzie niegdy, majc osiemnacie lat, spdzi by ze mn kilka miesicy. Mia dosy dobrego smaku, by nigdy o tamtych czasach nie mwi. Pierwsze dni wyglday na zwycistwo nad chorob. Ju sam powrt do Italii by lekarstwem; o tej porze roku kraj ten jest purpurowy i rowy. Ale przyszy deszcze, wilgotny wiatr d od szarego morza; stary dom, zbudowany za czasw republiki, nie mia nowoczeniejszych wygd willi w Tiburze; patrzyem, jak Lucjusz melancholijnie grzeje przy piecyku swoje dugie palce przystrojone piercieniami. Hermogenes niedawno wrci ze Wschodu, dokd go posaem po odnowienie i uzupenienie zapasu lekw; prbowa na Lucjuszu skutkw pewnego bota nasyconego ostrymi mineralnymi solami; te okady leczyy jakoby wszystko. Ale jego pucom pomogy nie wicej ni moim arteriom. Choroba obnaya najgorsze strony tego lekkomylnego i oschego charakteru; przyjechaa do niego ona. Jak zwykle, ich spotkanie skoczyo si gorzkimi wymwkami; nie wrcia ju. Przywieziono mu syna, liczne siedmioletnie dziecko, szczerbate i rozemiane; patrzy na niego obojtnie. apczywie wypytywa o polityczne nowiny z Rzymu; interesowa si nimi jak gracz, a nie jak m stanu. Ale jego lekkomylno bya jednak jak form odwagi; budzi si z dugich popoudni blu albo odrtwienia, eby si ca swoj istot rzuci w jedn z dawnych byskotliwych rozmw. Ta mokra od potu twarz jeszcze si umiechaa, to wychude ciao podnosio si z gracj na przyjcie lekarza. A do koca pozosta ksiciem ze zota i soniowej koci. Wieczorami, nie mogc spa, siedziaem w pokoju chorego. Celer, ktry Lucjusza nie lubi, ale za bardzo jest mi wierny, by nie suy troskliwie tym, ktrzy mnie s drodzy, godzi si czuwa razem ze mn; spod koder dobywa si chrapliwy oddech. Ogarniaa mnie

gorycz, gboka jak morze: on mnie nigdy nie kocha: nasze stosunki stay si szybko stosunkami marnotrawnego syna i dobrotliwego ojca. To ycie przemino bez wielkich projektw, bez powanych myli, bez gorcych namitnoci; roztrwoni swoje lata, jak marnotrawca rozrzuca sztuki zota. Oparem si o zburzony mur: mylaem ze zoci o olbrzymich sumach wydanych na jego adopcj, o trzystu milionach sestercyj rozdanych onierzom. W pewnym znaczeniu wiernie towarzyszyo mi moje smutne przeznaczenie: spenio si stare pragnienie dania Lucjuszowi wszystkiego, co mona da; ale pastwo nie ucierpi na tym, ten wybr nie okryje niesaw mojego imienia. Gdzie w najtajniejszej gbi ducha zaczem si ba, by si nie poczu lepiej. Jeeli przypadkiem pocignie jeszcze przez kilka lat, nie mog przecie zostawi cesarstwa temu cieniowi. Nigdy nie zadajc pyta, jakby przenikn moj myl w tym wzgldzie; jego oczy lkliwie ledziy mj kady gest. Mianowaem go po raz drugi konsulem; niepokoi si, e nie bdzie mg peni swoich funkcyj; strach przed moim niezadowoleniem pogarsza jego stan. Tu Marcellus eris... 2 Powtarzaem sobie wiersze Wergiliusza powicone siostrzecowi Augusta, ktry te mia by cesarzem, a ktrego mier zatrzymaa na drodze. Manibus dat lilia plenis... Purpureos spargam flores...3 Amator kwiatw dostawa ode mnie tylko nieywe aobne wiece. Poczu si jak gdyby lepiej; chcia wraca do Rzymu. Lekarze, ktrzy si midzy sob spierali tylko o czas, jaki mu jeszcze do ycia pozosta, poradzili mi, bym speni jego yczenie. Zatrzymujc si czsto, przewiozem go do Willi. Podczas posiedzenia tu po Nowym Roku mia zosta przedstawiony w Senacie jako spadkobierca cesarstwa. Zwyczaj chcia, eby wygosi do mnie przy tej okazji mow dzikczynn; ten popis wymowy zajmowa go od miesicy. Pracowa nad nim rankiem w styczniowe kalendy, kiedy krew rzucia mu si ustami; poczu zawrt gowy; opar si o oparcie krzesa i zamkn oczy. mier bya tylko chwil oszoomienia dla tej lekkomylnej istoty. By to dzie Nowego Roku; eby nie przerywa publicznych i prywatnych zabaw, nie pozwoliem od razu ogosi wiadomoci o jego mierci, obwieszczono j oficjalnie dopiero nastpnego dnia. Zosta pochowany po cichu w ogrodach nalecych do jego rodziny. W przededniu tej uroczystoci Senat przysa do mnie delegacj, ktra miaa mi zoy kondolencje i ofiarowa Lucjuszowi honory boskie, do jakich mia prawo jako adoptowany syn cesarza. Ale odmwiem: ta caa sprawa kosztowaa pastwo i bez tego za drogo. Poprzestaem na wybudowaniu mu kilku

Ty bdziesz Marcellusem...
3

2 Dajcie pene narcze lilii... Bd sypa purpurowe kwiaty... Wergiliusz, Eneida, VI, 883 n.

kaplic aobnych, na postawieniu kilku posgw w miejscach, w ktrych y: biedny Lucjusz nie by bogiem. Tym razem nie miaem do stracenia ani chwili. Ale zdyem ju namyli si u wezgowia chorego; moje plany byy gotowe. Zauwayem w Senacie niejakiego Antoninusa, czowieka pidziesicioletniego, z rodziny prowincjonalnej, zwizanej do dalekim pokrewiestwem z rodzin Plotyny. Zwrcia moj uwag jego troskliwo, zarazem pena szacunku i czua, jak otacza swego tecia, niedonego starca, ktry zasiada w Senacie przy nim. Przeczytaem jego akta personalne; ten zacny czowiek okaza si na wszystkich zajmowanych przez siebie stanowiskach doskonaym urzdnikiem. Mj wybr pad na niego. Im czciej widuj Antoninusa, tym bardziej moje powaanie zamienia si w szacunek. Ten prosty czowiek posiada cnot, o ktrej niewiele mylaem do tej pory, cho zdarzyo mi si j praktykowa: dobro. Nie jest wolny od skromnych uomnoci mdrca; jego inteligencja, skupiona na skrupulatnym wykonywaniu codziennych zada, troszczy si bardziej o teraniejszo ni o przyszo; jego znajomo wiata jest z natury ograniczona jego cnotami; w swych podrach poprzesta na kilku misjach oficjalnych, zreszt wykonanych dobrze. Mao zna si na sztukach; godzi si na rzeczy nowe tylko z musu. Nigdy na przykad nie dostrzee w prowincjach tych olbrzymich moliwoci rozwoju, jakie ja tam widz; bdzie raczej kontynuowa ni rozbudowywa moje dzieo, ale bdzie je kontynuowa dobrze; pastwo bdzie miao w nim uczciwego sug i dobrego pana. Ale rnica pokolenia wydawaa mi si za maa tam, gdzie idzie o zapewnienie bezpieczestwa wiatu. Staraem si w miar moliwoci dalej przeduy ten roztropny adoptowany rd, przygotowa cesarstwu jeszcze jeden przeprzg na drodze czasu. Za kadym powrotem do Rzymu nigdym nie omieszka przywita si ze starymi przyjacimi, Verusami, Hiszpanami jak ja, jedn z najliberalniejszych rodzin spord wysokich urzdnikw. Znaem ci od koyski, may Anniuszu Verusie, ktry dziki moim staraniom nazywasz si dzi Markiem Aureliuszem. Podczas jednego z najsoneczniejszych lat mego ycia, w epoce budowania Panteonu, kazaem ci wybra, przez przyja dla twoich, do witego kolegium Braci Arwalskich, ktremu przewodniczy cesarz, a ktre bogobojnie przechowuje nasze starorzymskie religijne zwyczaje; trzymaem ci za rczk podczas ofiary, ktr skadano w owym roku na brzegu Tybru; patrzyem z tkliwym rozbawieniem, jak z picioletni dziecinn powag, cho przestraszony kwikiem skadanego na ofiar prosiaka, usiowae naladowa godne zachowanie si dorosych. Zajmowaem si wychowaniem tego za grzecznego dziecka; pomagaem twojemu ojcu wybiera najlepszych nauczycieli. Verus, Najszczerszy: bawiem si twoim nazwiskiem; jeste moe jedyn istot, ktra mi nigdy nie skamaa. Patrzyem, jak

namitnie czytasz pisma filozofw, odziewasz si w zgrzebn wen, sypiasz na twardym ou, jak zmuszasz twoje troch wte ciao do wszystkich umartwie stoikw. Jest w tym przesada, ale przesada jest cnot w siedemnastym roku ycia. Zastanawiam si czasem, na jakiej rafie zatonie ta mdro, bo zawsze si tonie: czy bdzie to ona, za bardzo kochany syn, ktre z tych side legalnych, w jakie api si serca niemiae i czyste, czy te po prostu wiek, choroba, zmczenie, rozczarowanie powiadajce nam, e jeli wszystko jest daremne, to i cnota take? Na miejscu twojej niewinnej modzieczej twarzy wyobraam sobie zmczon twarz starca. Czuj, ile dobroci, a moe i saboci ukrywa twoja tak dobrze wyuczona stanowczo; odgaduj w tobie obecno geniuszu, ktry moe niekoniecznie jest geniuszem ma stanu; mimo to wiat stanie si niewtpliwie na zawsze lepszy, kiedy raz go zobaczy w zespoleniu z najwysz wadz. Zrobiem, co naley, eby zosta adoptowany przez Antoninusa. Pod tym nowym imieniem, ktre bdziesz kiedy mia w spisach cesarzy, jeste odtd moim wnukiem. Zdaje mi si, e daj ludziom jedyn szans zrealizowania cho raz marzenia Platona: bdzie im panowa filozof czystego serca. Zaszczyty przyjmowae z odraz; twoja ranga zmusza ci do mieszkania w paacu; Tibur, to miejsce, gdzie a do koca gromadz wszystko, co ycie ma miego, niepokoi ci, niepokoi twoj mod cnot; widz, jak powanie bkasz si po tych alejach, pod sklepieniami z r; przypatruj si z umiechem, jak zauwaasz pikne przedmioty z ywego ciaa spotykane w przejciu, jak si mikko wahasz midzy Weronik i Teodora i szybko rezygnujesz z obydwu na rzecz czystoci, tego najcakowitszego widma. Nie ukrywae przede mn melancholijnej pogardy dla tych wietnoci, ktre trwaj krtko, dla tego dworu, ktry si po mojej mierci rozpierzchnie. Nie lubisz mnie; masz synowskie przywizanie raczej do Antoninusa; wyczuwasz we mnie mdro sprzeczn z t, ktrej ucz ci twoi mistrzowie, za w moim poddawaniu si zmysom metod ycia przeciwstawn twojej surowoci, ktra wszake jest w stosunku do niej rwnolega. Mniejsza o to: nie jest nieodzowne, by mnie rozumia. Mdro jest niejedna i wszystkie s potrzebne wiatu; nie jest le, jeli si przeplataj. W tydzie po mierci Lucjusza kazaem si zanie w lektyce do Senatu; prosiem o pozwolenie zjawienia si w lektyce na sali obrad i wygoszenia mojej mowy w pozycji lecej, podtrzymywany przez poduszki. Mwienie mczy mnie: poprosiem senatorw, by mnie otoczyli zwartym krgiem, ebym nie musia wyta gosu. Wygosiem pochwa Lucjusza; te kilka linijek zajo w programie posiedzenia miejsce przemowy, jak on mia w tym dniu wygosi. Nastpnie zawiadomiem Senat o moim postanowieniu: mianowaem Antoninusa; wymwiem twoje imi. Liczyem na najbardziej jednomyln zgod; uzyskaem j. Wyraziem ostatni wol, ktra zostaa przyjta jak i tamte: zadaem, by Antoninus

adoptowa take i syna Lucjusza, ktry w ten sposb bdzie mia brata w Marku Aureliuszu; bdziecie rzdzili razem; licz, e okaesz mu wzgldy starszego brata. Zaley mi na tym, by pastwo zachowao co z Lucjusza. Wrciwszy do siebie, po raz pierwszy od dugiego czasu miaem ochot umiechn si. Rozegraem to a dziw, jak dobrze. Stronnicy Serwianusa, konserwatyci, wrodzy mojemu dzieu, nie skapitulowali. Wszystkie grzecznoci wiadczone przeze mnie temu wielkiemu senatorskiemu ciau, staroytnemu i przestarzaemu, nie wyrwnay im kilku zadanych przeze mnie ciosw. Skorzystaliby niewtpliwie z chwili mojej mierci, by sprbowa uniewani moje rozporzdzenia. Ale nawet moi najzacitsi wrogowie nie odwa si tkn swego najnieskazitelniejszego przedstawiciela i syna jednego ze swych najbardziej szanowanych czonkw. Moje zadanie publiczne zostao spenione: mogem teraz wrci do Tiburu, skry si w tej samotni, jak jest choroba, eksperymentowa z moimi cierpieniami, zanurzy si w rozkoszach, jakie mi jeszcze zostay, spokojnie podj przerwan rozmow z widmem. Moja cesarska spucizna bya bezpieczna w rkach pobonego Anto'ninusa i powanego Marka Aureliusza; nawet Lucjusz bdzie y dalej w swoim synu. To wszystko zostao uoone nie najgorzej.

PATIENTIA

Arrian pisze mi: Stosownie do otrzymanych rozkazw odbyem okrn podr po Pontus Euxinus. Zakoczylimy j w Synopie, ktrej mieszkacy s ci na zawsze wdziczni za wielkie prace przy odbudowie i poszerzaniu portu, wykonane pod twoim nadzorem przed kilkoma laty... Mimochodem wspomn, e wystawili ci posg, ktry nie jest ani podobny, ani pikny: polij im inny, z biaego marmuru... Daej na wschd, nie bez wzruszenia objem spojrzeniem ten sam Pontus Euxinus, ze wzgrz, skd nasz Ksenofont ujrza go by niegdy po raz pierwszy i skd i ty niegdy spogldae na to morze... Dokonaem inspekcji przybrzenych garnizonw: ich dowdcy zasuguj na najwiksze pochway za doskonao dyscypliny, stosowanie najnowszych metod wicze i dobr jako prac inynieryjnych... W caej dzikiej i jeszcze dosy mao znanej czci wybrzea kazaem na nowo zapuszcza sondy i poprawia, gdzie potrzeba byo, oznaczenia eglarzy, ktrzy tdy pynli przede mn... Przepynlimy wzdu Kolchidy. Wiedzc, jak interesujesz si opowieciami dawnych poetw, wypytywaem mieszkacw o czary Medei i dokazania Jazona. Ale nic o tych dziejach nie wiedzieli... Przy pnocnym brzegu tego niegocinnego morza przybilimy do maej wysepki, bardzo duej w bani: wyspy Achillesa. Wiesz przecie: podobno Tetyda wychowywaa swojego syna na tej zagubionej we mgach wysepce; co wieczr wyaniaa si z morza i przychodzia na piaszczysty brzeg porozmawia ze swoim dzieckiem. Na wyspie, nie zamieszkanej, yj dzi tylko kozy. Jest tu witynia Achillesa. Mewy i inne morskie ptaki zlatuj si tam i dotknicia ich skrzyde przesiknitych morsk wilgoci nieustannie zmywaj placyk przed sanktuarium. Za ta wyspa Achillesa jest zarazem, jak przystoi, wysp Patroklosa, i niezliczone wotywne dary, jakie zdobi ciany wityni, s ofiarowane albo Achillesowi, albo jego przyjacielowi, bowiem - jak si godzi - ci, ktrzy kochaj Achillesa, wielbi i czcz pami Patroklosa. Sam za Achilles pojawia si we nie eglarzom, ktrzy si zapuszczaj w te strony: chroni ich i ostrzega przed niebezpieczestwami morza, jak to gdzie indziej czyni Dioskurowie. A cie Patroklosa zjawia si obok Achillesa. Opisuj ci te rzeczy, bo sdz, e s warte opisania i ci, ktrzy mi opowiadali o nich, znaj je z wasnego dowiadczenia albo z opowieci godnych wiary wiadkw... Achilles wydaje mi si czasami najwikszym z ludzi przez odwag, hart duszy, wiedz umysu poczon ze zrcznoci ciaa i gorc mio dla swego modego towarzysza. I nic w nim nie wydaje si wiksze ni rozpacz, ktra mu kazaa wzgardzi yciem i zapragn mierci, kiedy straci ukochanego."

Upuszczam na kolana gruby raport namiestnika Armenii Mniejszej, dowdcy Eskadry. Arrian dobrze pracowa, jak zwykle. Ale tym robi co wicej: ofiarowuje mi dar, potrzebny, bym mg spokojniej umrze; daje mi taki obraz mojego ycia, jaki chciabym pozostawi. Arrian wie, e to, co wane, jest tym, co nie figuruje w oficjalnych yciorysach, czego si nie pisze na grobach; wie take, e mijanie czasu czyni nieszczcie tylko tym bardziej oszoamiajcym. Przygoda mojego ycia, widziana przez niego, nabiera sensu, ukada si jak w poemacie; jedyna czuo wyania si z wyrzutw sumienia, zniecierpliwie, smutnych manii, niby dym, niby py; bl si klaruje, rozpacz si oczyszcza. Arrian otwiera mi gboki raj bohaterw i przyjaci: nie uwaa, bym go by niegodny. Moja tajna komnata porodku basenu w Willi nie jest do sekretnym schronieniem: tam wlok to postarzae ciao; tam cierpi. Moja przeszo, owszem, te mi tu i wdzie ofiarowuje schronienia, w ktrych si mog skry przynajmniej przed czci teraniejszych niedoli: niena rwnina na brzegu Dunaju, ogrody Nikomedii, Klaudiopolis, te od zebranych kwiatw szafranu, pierwsza lepsza ulica Aten, oaza, gdzie nenufary koysz si na zamulonej wodzie, syryjska pustynia w wietle gwiazd podczas powrotu z obozu Osroesa. Ale te tak drogie miejsca s zbyt czsto skojarzone z zalkami omyki, zawodu, jakiej klski znanej tylko mnie jednemu: w moich zych chwilach zdaje mi si, jakby moje wszystkie drogi czowieka szczliwego wiody do Egiptu, do pewnego pokoju w Bajach albo do Palestyny. Wicej: znuenie mego ciaa udziela si mojej pamici: obraz schodw Akropolu jest nieomal nieznony dla czowieka, ktry traci oddech wchodzc na schodki w ogrodzie; lipcowe soce na rwninach Lambaesis mczy mnie, jakbym dzi na nie wystawia moj go gow. Arrian daje mi co lepszego. Z Tiburu, z samego rodka upalnego maja, sucham przecigej skargi fal na piaszczystych brzegach wyspy Achillesa; wdycham jej czyste i zimne powietrze; bez wysiku chodz po placyku przed wityni^ obmytym wilgoci morza; widz Patroklosa... To miejsce, ktrego nigdy nie zobacz, staje si moim sekretnym mieszkaniem, moim najtajniejszym schronieniem. Tam bd zapewne w chwili mojej mierci. Daem niegdy filozofowi Eufratesowi pozwolenie na samobjstwo. Wydawao mi si to cakiem proste: czowiek ma prawo zadecydowa, od jakiej chwili poczynajc jego ycie przestaje by poyteczne. Nie wiedziaem wtedy, e mier moe sta si przedmiotem lepej namitnoci, godu, jak mio. Nie przewidziaem tych nocy, podczas ktrych bd owija mj sztylet pasem, eby si zmusi, by dwa razy pomyle, zanim go uyj. Jeden Arrian przenikn sekret tej walki bez chway z pustk, jaowoci, zmczeniem, obrzydliwoci istnienia, ktra koczy si pragnieniem mierci. Nie mona si wyleczy: stara gorczka powalaa mnie kilkakrotnie; draem zawczasu jak chory, ktry czuje, e nadchodzi atak.

Wszystko byo mi dobre, byle odsun godzin nocnej walki: praca, rozmowy obkaczo przecigane a do witu, pocaunki, ksiki. Cesarzowi przystoi popeni samobjstwo wtedy tylko, kiedy zmusz go do tego racje pastwowe; sam Marek Antoniusz mia usprawiedliwienie w przegranej bitwie. A mj surowy Arrian mniej by podziwia t rozpacz przywiezion z Egiptu, gdybym jej nie by zwyciy. Mj wasny kodeks zabrania onierzom tego samowolnego odejcia, na jakie zezwalaem mdrcom; nie uwaaem, eby mnie bardziej byo wolno zdezerterowa ni pierwszemu lepszemu legionicie. Ale wiem, czym jest lubiene dotykanie rk kakw sznura albo ostrza noa. W kocu z mego pragnienia mierci zrobiem sobie szaniec bronicy przed ni: nieustajca moliwo samobjstwa pomagaa mi znosi mniej niecierpliwie ycie, jak obecno w zasigu rki usypiajcego napoju uspokaja czowieka cierpicego na bezsenno. Przez jak wewntrzn przekor ta obsesja mierci przestaa mnie nka wtedy dopiero, kiedy mnie z niej wyrway pierwsze symptomy choroby; znw si zaczem interesowa tym yciem, ktre mnie opuszczao; w ogrodach Sydonu namitnie pragnem chon ciaem radoci ycia jeszcze cho przez kilka lat. Chciaem umrze; nie chciaem si dusi; w chorobie mier brzydnie; czowiek chce si wyleczy, co jest te jak form chci ycia. Ale osabienie, cierpienie, tysice cielesnych udrk szybko pozbawia chorego chci do wdzierania si pod gr: ju nie pragnie tych chwil ulgi, ktre s tylko puapkami, tych drcych si, tych amicych si zryww, tego wieczystego czekania na nastpny atak. Podgldaem siebie jak szpieg: czy ten tpy bl w piersi jest tylko przemijajcym skutkiem za szybko zjedzonego posiku, czy te naley si spodziewa ze strony wroga szturmu, ktry tym razem ju nie bdzie odparty? Ilekro wchodziem do Senatu, mylaem sobie, e drzwi zamkny si moe za mn tak ostatecznie, jakby tu mnie oczekiwao, jak Cezara, pidziesiciu sprzysionych z noami. Podczas wieczerzy w Tiburze baem si obrazi moich goci nagym odejciem; baem si, e umr w kpieli albo w modych ramionach. Czynnoci, ktre niegdy byy atwe, a nawet przyjemne, stay si upokarzajce, odkd przychodziy z trudem; uprzykrza si srebine naczynie, ogldane kadego ranka przez lekarza. Gwna choroba cignie za sob ca wit udrcze podrzdnych: mj such straci swoj dawn ostro; nie dalej jak wczoraj musiaem prosi Flegona, by powtrzy cae zdanie; byo mi bardziej wstyd, ni gdybym popeni zbrodni. Miesice, jakie nadeszy po adopcji Antoninusa, byy straszne: pobyt w Bajach, powrt do Rzymu i towarzyszce mu targi nadweryy resztk si, jaka mi zostaa. Znw ogarna mnie obsesja mierci, ale tym razem jej przyczyna bya widoczna, wyznawalna: mj najgorszy wrg nie mgby jej wykpi. Ju mnie nic nie zatrzymywao: zrozumiano by cesarza, ktry po

uporzdkowaniu spraw wiata wy jecha do swojej wiejskiej posiadoci i zrobi, co naley, by sobie uatwi mier. Ale troskliwo moich przyjaci rwna si nieustajcemu nadzorowi: kady chory jest winiem. Nie czuje ju w sobie siy potrzebnej, by wbi sztylet we waciwe miejsce, zaznaczone niegdy pod lew piersi czerwonym atramentem; dodabym tylko do ju mnie drczcej choroby ohyd banday, krwawych gbek, chirurgw sprzeczajcych si przy ku. Musiaem przygotowa moje samobjstwo tak ostronie jak zabjca zbrodni. Pomylaem najpierw o moim owczym, Mastorze, piknym zwierzu sarmackim, ktry mi towarzyszy od fat, przywizany jak pies-wilk, i ktry czasami czuwa w nocy przy moich drzwiach. Skorzystaem z chwili samotnoci, by go zawoa i wytumaczy mu, czego si po nim spodziewam; z pocztku nie zrozumia. Wreszcie poj; przeraenie wykrzywio ten poronity szczecin pysk. Wierzy, e jestem niemiertelny; rano i wieczorem widzi wchodzcych do mego pokoju lekarzy; syszy, jak jcz podczas punkcyj, ale to nie zachwiao jego wiar; byo to dla przeycie takie, jakby pan bogw, chcc go skusi, zeszed z Olimpu i zada, by go pchn. Wyrwa mi z rk swj miecz, ktry pochwyciem, i uciek wyjc. Znaleziono go w parku, bredzi pod gwiazdami w swoim barbarzyskim jzyku. Jako uspokojono to oszalae zwierz; nikt ze mn o tym wydarzeniu nie mwi. Ale nazajutrz spostrzegem, e Celer zabra z mego stou do pracy, stojcego przy ku, metalowy rylec i pooy na to miejsce piro z trzciny. Poszukaem lepszego sprzymierzeca. Miaem cakowite zaufanie do lollasa, modego lekarza z Aleksandrii, ktrego Hermogenes wybra sobie ubiegego lata na zastpc podczas swej nieobecnoci. Czsto rozmawialimy: lubiem budowa do spki z nim hipotezy o naturze i pochodzeniu rzeczy; lubiem ten umys miay i marzycielski i pospny bysk tych podkronych oczu. Wiedziaem, e odnalaz w paacu aleksandryjskim recept trucizny niezwykle subtelnej, sporzdzonej niegdy przez chemikw Kleopatry. Egzamin kandydatw na katedr medycyny, ktr niedawno stworzyem w Odeonie, posuy mi za pretekst do pozbycia si na kilka godzin Hermogenesa i da okazj do sekretnej rozmowy z lollasem. Zrozumia mnie wp sowa, aowa mnie, mg tylko przyzna mi suszno. Ale lekarska przysiga zabraniaa mu podania choremu szkodliwego leku, pod jakimkolwiek bd pozorem; odmwi, zesztywniay w swoim honorze lekarza. Nalegaem, daem, uyem wszystkich rodkw, by go rozczuli albo przekupi; bdzie to ostatni czowiek, ktrego bagaem. Zwyciony, obieca mi w kocu, e pjdzie po trucizn. Czekaem na niego daremnie a do wieczora. Pno w nocy dowiedziaem si ze zgroz, e go znaleziono martwego, w jego laboratorium ze szklan flaszeczk w rkach. To czyste, nie znajce

kompromisu serce znalazo taki sposb, eby zosta wiernym swojej przysidze i nie odmwi mi. Nazajutrz kaza si oznajmi Antoninus; ten szczery przyjaciel z trudem powstrzymywa zy. Bya dla nieznona myl, e czowiek, ktrego przyzwyczai si kocha i ceci jak ojca, cierpia a tak, i szuka mierci; wydawao mu si, e si zaniedba w swoich synowskich obowizkach. Obiecywa mi, e do spki z moim otoczeniem dooy wszystkich stara, by mnie pielgnowa, uly w chorobie, uczyni ycie a do koca miym i atwym, a moe i wyleczy mnie. Liczy na mnie, e jak najduej bd go prowadzi i ksztaci; czu si odpowiedzialny wobec caego cesarstwa za reszt moich dni. Wiem, ile s warte te rzewne zapewnienia, te naiwne obietnice: ale przyniosy mi ulg i doday otuchy. Proste sowa Antoninusa przekonay mnie; odzyskuj panowanie nad sob, zanim umr. mier lollasa, wiernego swemu obowizkowi lekarza, zachca mnie, bym si a do koca stosowa do moich obowizkw cesarskich. Patientia: widziaem wczoraj Domicjusza Rogatusa, obecnie nadzorc mennic; ma dopilnowa nowego bicia monety; wybraem wanie ten napis, ktry bdzie moim ostatnim hasem. Moja mier wydawaa mi si najbardziej osobistym z moich postanowie, moim ostatnim schronieniem czowieka wolnego; omyliem si. Wiara milionw Mastorw nie powinna zosta zachwiana; inni lollasowie nie zostan poddani prbie. Zrozumiaem, e samobjstwo wydaoby si maej garstce oddanych przyjaci, ktrzy mnie otaczaj, dowodem obojtnoci, moe niewdzicznoci; nie chc zostawi ich przyjani przykrego wspomnienia skazaca, ktry nie jest zdolny znie jeszcze jednej tortury. Wyoniy si te powoli i inne wzgldy podczas nocy, jaka nadesza po mierci lollasa: ycie dao mi duo, a przynajmniej umiaem duo z niego bra; w tej chwili, jak w czasach mojego szczcia, tylko e z wrcz odwrotnych przyczyn, wydaje mi si, e ju nic mi nie moe ono ofiarowa: nie jestem pewny, czy jednak nie moe mnie czego nauczy. Bd a do koca sucha jego sekretnych nauk. Przez cae ycie ufaem w rozumno mojego ciaa; staraem si wiadomie kosztowa wrae, jakich mi ten przyjaciel dostarcza: powinienem wic oceni i te ostatnie wraenia. Ju si nie uchylam od tego konania, przygotowanego dla mnie, od tego koca wypracowanego w moich yach, odziedziczonego, by moe, po przodku, spodzonego przez mj temperament, szykowanego powoli przez kady mj postpek w cigu mego ycia. Godzina niecierpliwoci mina. W stanie, w jakim znajduj si, rozpacz byaby w tak samo zym smaku jak nadzieja. Wyrzekem si przynaglania mojej mierci.

Wszystko jeszcze zostao do zrobienia. Moje afrykaskie dobra, odziedziczone po mojej teciowej Matidii, powinny sta si wzorem gospodarowania na roli; chopi wioski Borystenes, zaoonej w Tracji, na pamitk po dobrym koniu, maj prawo do pomocy po uciliwej zimie; trzeba natomiast odmwi subsydiw bogatym rolnikom z doliny Nilu, zawsze skonnym do korzystania z troskliwoci cesarza. Juliusz Vestinus, prefekt nauczania, przysya mi raport z otwarcia publicznych szk gramatyki; wanie zakoczyem gruntown przerbk handlowego kodeksu Palmiry: przewidziano tam wszystko; taks prostytutek i przywileje karawan. Zbiera si w tej chwili kongres lekarzy i urzdnikw sdowych, majcy orzec, jakie s ostateczne granice ciy, co pooy kres nie koczcym si sporom sdowym. Wypadki bigamii mno si w koloniach wojskowych; postaraem si, jak mogem, wytumaczy weteranom, by nie naduywali nowych ustaw zezwalajcych im na maestwo i enili si przezornie tylko z jedn kobiet na raz. W Atenach buduje si Panteon, na podobiestwo rzymskiego; ukadam inskrypcj, ktra bdzie umieszczona na jego cianie; wyliczam w niej, jako przykad i zobowizanie na przyszo, przysugi wywiadczone przeze mnie greckim miastom i barbarzyskim ludom; przysugi wywiadczone Rzymowi rozumiej si same przez si. Dalej trwa walka z brutalnoci wyrokw sdowych: musiaem skarci zarzdc Cylicji, ktry skazywa na mier w mczarniach zodziei byda w swojej prowincji, jakby zwyka mier nie wystarczaa, eby ukara czowieka i pozby si go. Pastwo i municypia naduyway skazywania na przymusow prac, chcc mie taniego robotnika; zakazaem tych praktyk tak wobec niewolnikw, jak i wobec ludzi wolnych; ale trzeba pilnowa, eby ten wstrtny system nie wrci pod zmienion nazw. Ofiary z dzieci zdarzaj si jeszcze w niektrych miejscach terytoriw dawnej Kartaginy: trzeba umie zakaza kapanom Baala radoci podsycania swoich ofiarnych stosw. W Azji Mniejszej prawa spadkobiercw Seleucydw zostay haniebnie naruszone przez nasze trybunay cywilne, zawsze nieprzychylne dla dawnych wadcw; naprawiem t dugotrwa niesprawiedliwo. W Grecji proces Herodesa Attykusa jeszcze trwa. Flegonowa skrzynka na depesze, jego skrobaczki z pumeksu i paeczki z czerwonego wosku bd ze mn a do koca. Jak w czasach mego szczcia, uwaaj mnie za boga; dalej mi daj ten tytu w chwili, w ktrej ofiarowuj niebu ofiar na intencj poprawy Dostojnego Zdrowia. Ju ci powiedziaem, dlaczego ta tak dobroczynna wiara nie wydaje mi si niedorzeczna. lepa staruszka przybya piechot z Pannonii; wyruszya w t mczc podr, eby mnie prosi, bym dotkn palcem jej zgasych renic; odzyskaa wzrok pod dotkniciem mojej rki, jak si tego spodziewaa w swojej gorcej ufnoci; jej wiara w cesarza-boga tumaczy ten cud. Zdarzay si i inne cudy; chorzy mwi, e widuj mnie w snach, jak pielgrzymi do

Epidauros widuj w snach Eskulapa; twierdz, e si budz uleczeni, a przynajmniej zdrowsi. Nie mieszy mnie kontrast midzy moj moc uzdrawiania i moj chorob; z powag przyjmuj te nowe przywileje. lepa staruszka, wdrujca do cesarza z dalekiej, barbarzyskiej prowincji, staa si dla mnie tym, czym niegdy by niewolnik z Tarragony: symbolem ludnoci cesarstwa, ktremu panowaem i suyem. Jej ogromne zaufanie jest mi zapat za dwadziecia lat pracy, ktra mi nie bya przykra. Flegon przeczyta mi niedawno dzieo yda z Aleksandrii, ktry te mi przypisuje moc wicej ni ludzk; przyjem bez sarkazmu ten opis siwowosego wadcy, ktry chodzi po wszystkich drogach ziemi, zstpuje midzy skarby kopalni budzc twrcze siy gleby, zaprowadzajc wszdzie dobrobyt i pokj, wtajemniczonego, ktry doda blasku miejscom witym wszystkich plemion, znawcy magii, jasnowidza, ktry umieci modego boga w niebie. Chyba lepiej mnie zrozumia ten yd entuzjasta ni niejeden senator i prokonsul; ten skaptowany przeciwnik uzupeni Arriana; zachwyca mnie, e si w kocu staem dla niektrych oczu tym, czym by pragnem, i e do tego szczliwego wyniku tak niewiele byo potrzeba. Staro i mier, takie bliskie, ju dodaj swego majestatu temu omamieniu: ludzie rozstpuj si pobonie, kiedy przechodz; ju mnie nie przyrwnuj, jak dawniej, do Zeusa promieniejcego i spokojnego, ale do Marsa Gravidusa, boga dugich wojen i surowej dyscypliny, do powanego Numy, natchnionego przez bogw; ostatnimi czasy ta twarz blada i wychuda, te nieruchome oczy, to wielkie ciao usztywnione wysikiem woli przypomina im Plutona, boga mrokw. Zaledwie kilku bliskich mi, kilku przyjaci wyprbowanych i drogich, nie poddao si tej straszliwej zarazie szacunku. Mody adwokat Fronton, prawnik z przyszoci, ktry na pewno dobrze si przysuy twojemu panowaniu, przyszed, by omwi ze mn pismo do Senatu; gos mu dra; wyczytaem z jego oczu ten sam szacunek pomieszany z lkiem. Ju nie ma dla mnie spokojnych radoci ludzkiej przyjani; adoruj mnie; za bardzo mnie czcz, by mnie kocha. Zostao mi dane szczcie podobne jak niektrym ogrodnikom: wszystko, com prbowa zaszczepi w ludzkiej wyobrani, przyjo si. Kult Antinousa wyglda na najbardziej szalone z moich przedsiwzi, na wylew blu, ktry dotyczy tylko mnie jednego. Ale nasza epoka jest zakniona bogw; szuka najogni-stszych, najsmutniejszych, tych, ktrzy do wina ycia dodaj kropl gorzkiego zagrobowego miodu. W Delfach chopiec sta si Hermesem, stranikiem progu, panem ciemnych drg wiodcych w krain cieni. Eleuzis, gdzie jego wiek i fakt, e by cudzoziemcem, nie pozwoliy mu niegdy zosta razem ze mn wtajemniczonym, zrobio ze modego Bachusa misteriw, wadc rejonw pogranicznych midzy zmysami i dusz. Arkadia, ziemia jego przodkw, sprzymierzya go z Panem i Dian, bstwami lasw. Wieniacy z Tiburu utosamiali go ze sodkim Aristajosem,

krlem pszcz. W Azji wierni odnajduj w nim swoich kruchych bogw, niszczonych przez jesie i zeranych przez lato. Na skraju krain barbarzyskich towarzysz moich polowa i podry przybra posta Trackiego Jedca, tajemniczej zjawy, ktra galopuje przez gszcze przy peni ksiyca, zabierajc dusze w po swego paszcza. Wszystko to mogoby wprawdzie by tylko przerostem oficjalnego kultu, pochlebstwem ludu, kamstwem asych na korzyci kapanw. Ale moda posta wymyka mi si ustpujc pragnieniom prostych serc: przez jedno z tych przeobrae nieodcznych od natury rzeczy pospny i rozkoszny efeb sta si dla ludowej pobonoci oparciem sabych i ubogich, pocieszycielem umarych dzieci. Wizerunek z bityskich monet, profil pitnastoletniego chopca z rozwianymi wosami, z umiechem zachwyconym i ufnym, ktrego mu tak mao zostao, wieszaj na szyjach niemowltom jako amulet; przybijaj go na wiejskich cmentarzach na maych grobkach. Niegdy, kiedy mylaem o mojej wasnej mierci, niby sternik lkajcy si nie o siebie, ale o podrnych i adunek statku, mwiem sobie z gorycz, e to wspomnienie zatonie razem ze mn; zdawao mi si, jakby ta moda istota, troskliwie zabalsamowana w gbi mojej pamici, miaa zgin po raz drugi. Ten lk, tak przecie suszny, uspokoi si w czci: wyrwnaem, jak mogem, t przedwczesn mier; obraz, odblask, sabe echo przetrwa co najmniej przez kilka wiekw. Niewiele wicej da si zdziaa w dziedzinie niemiertelnoci. Widziaem Fidusa Aquil, zarzdc Antinoupolis, w przejedzie na nowy urzd w Sarmizegetuzie. Opisa mi doroczne obrzdy odprawiane na brzegu Nilu na cze zmarego boga, pielgrzymw, ktrzy tysicami przychodz z okolic pnocnych i poudniowych, ofiary z wina i ziarna, modlitwy. Co trzy lata odbywaj si w Antinoupolis, a take w Aleksandrii, Mantinei i w moich drogich Atenach rocznicowe igrzyska. Te przypadajce co trzy lata wita odbd si tej jesieni, ale nie spodziewam si dotrwa a do tego dziewitego powrotu miesica Athyr. Jest wic tym bardziej wane, by kady szczeg tych uroczystoci zosta zawczasu ustalony. Wyrocznia umarego dziaa w tajnej izbie faraoskiej wityni odbudowanej moim staraniem; kapani rozdaj co dzie kilkaset odpowiedzi, przygotowanych na wszystkie pytania, jakie moe zada ludzka nadzieja i ludzka rozpacz. Zarzucano mi, e kilka z nich sam uoyem. Nie uchybioby to, moim zdaniem, ani szacunkowi dla mojego boga, ani wspczuciu dla ony onierza, ktra pyta, czy jej m wrci ywy z garnizonu w Palestynie, dla spragnionego pociechy chorego, dla kupca, ktrego okrty koysz si na falach Morza Czerwonego, dla pary maonkw, ktrzy chcieliby syna. Co najwyej byoby to przeduenie gry w amigwk, w wierszowane szarady, czym czasami bawilimy si razem. Dziwiono si rwnie, e tu, w Willi, dokoa tej kaplicy z Kanobos, w ktrej obrzdki jego kultu s

odprawiane po egipsku, pozwoliem ustawi pawilony rozpusty z przedmiecia Aleksandrii, ktre t nazw nosi, i ich atwe rozrywki ofiarowuj moim gociom i sam czasami bior w nich udzia. On do tego przywyk. A nie mona si zamkn na lata w jednej jedynej myli, nie dajc do niej przenikn po trochu wszystkim nawykom caego ycia. Robiem wszystko, co robi ka. Czekaem: czasem modliem si. Audivi voces divinas... Gupia Julia Balbilla uwierzya, e usyszaa o wicie tajemniczy gos Memnona: ja suchaem szmerw nocy. Namaciem si miodem i ran oliw, ktre przycigaj cienie; postawiem kubek z mlekiem, pooyem gar soli, kropl krwi, dwignie ich dawniejszego istnienia. Sam si pooyem na marmurowej posadzce wityki: wiato gwiazd wsczao si przez szczeliny zostawione w murze, migoczc gdzieniegdzie bladymi, niepokojcymi ognikami. Przypomniaem sobie rozkazy, ktre kapani szeptali umaremu na ucho: I rozpozna drog... I stranicy progu przepuszcz go... I pjdzie, i przyjdzie w poblie tych, ktrzy go kochaj, na miliony dni..." Od czasu do czasu, rzadko, zdawao mi si, e czuj municie przyjcia, dotknicie, lekkie jak drgnienie rzs, ciepe jak wntrze doni... I cie Patroklosa zjawia si obok Achillesa..." Nigdy si nie dowiem, czy to ciepo, ta bogo iie wstaway po prostu z gbi mnie samego, ostatnie wysiki czowieka walczcego z samotnoci i chodem nocy. Ale to pytanie, ktre powstaje take i wobec naszych yjcych mioci, dzi ju mnie przestao niepokoi: wszystko jedno, czy widma przeze mnie wywoane przychodz z krgw mojej pamici, czy z krgw tamtego wiata. Moja dusza, jeli j mam, jest zrobiona z tej samej substancji co i widma; to ciao o spuchnitych rkach, posiniaych paznokciach, ta smutna, na p rozpuszczona masa, ten wr chorb, pragnie i snw jest niewiele solidniejszy i spoistszy ni cie. Rni si od umarych tylko monoci duszenia si przez kilka chwil duej; ich egzystencja w pewnym sensie wydaje mi si pewniejsza ni moja. Antinous i Plotyna s co najmniej tak samo rzeczywici jak ja. Rozmylanie o mierci nie uczy umiera; nie czyni odejcia atwiejszym, ale ja ju nie szukam uatwie. Maa twarzyczko, nadsana i uparta, twoja ofiara wzbogacia nie moje ycie, ale moj mier. Jej zblianie si nawizuje midzy nami jak blisk wsplno: ywi, ktrzy otaczaj mnie, oddani sudzy, czasem natrtni, nigdy si nie dowiedz, jak bardzo wiat nas ju nie interesuje. Myl ze wstrtem o czarnych symbolach z egipskich grobw: zaschym skarabeuszu, sztywnej mumii, wieczycie rodzcej abie. Jeliby wierzy kapanom, zostawiem ci w miejscu, w ktrym elementy istoty dr si jak stara odzie, kiedy j szarpiesz, na pospnym rozdrou midzy tym, co istnieje wiecznie, tym, co byo, i tym, co bdzie. W kocu moliwe, e ci ludzie maj suszno i e mier jest zrobiona z tej samej wylizgujcej si i nieokrelonej materii co i ycie. Ale wszystkie teorie niemiertelnoci

budz we mnie nieufno; w system nagrd i kar nie uwierzy sdzia, ktry wie, jak trudno jest sdzi. Skdind, rozwizanie odwrotne, czysta nico, prnia, w ktrej dwiczy miech Epikura, wydaje mi si czasami wyjciem za prostym. Obserwuj mj koniec: ta seria dowiadcze robionych na sobie jest dalszym cigiem dugotrwaych studiw rozpocztych w klinice Satyrosa. A do tej pory przemiany s tak zewntrzne jak te, ktrym wskutek czasu i niepogody ulegaj gmachy; materia i architektura wychodz z nich bez szwanku: czasem zdaje mi si, e poprzez pknicia dostrzegam i dotykam niezniszczalnej substancji, wiecznej rzeczy martwej. Jestem tym, czym byem; umieram nie zmieniwszy si. Na pierwszy rzut oka, krzepkie dziecko z ogrodw Hiszpanii, ambitny oficer, ktry wraca do namiotu strzsajc z plecw patki niegu, wydaj si tak unicestwieni, jak i ja bd przeszedszy przez ogie stosu; ale oni s tu; jestem od nich nieodczny. Czowiek, ktry wy na piersi umarego, dalej jczy w jakim zakamarku mnie, wbrew spokojowi bardziej albo mniej ni ludzkiemu, w ktry ju wchodz; podrnika, uwizionego w chorym na zawsze przykutym do jednego miejsca, nci mier, bo jest odjazdem. Ta sia, ktra bya mn, wydaje si jeszcze zdolna do zinstrumentowania kilku innych istnie, do podnoszenia wiatw. Gdyby jakim cudem dodano jeszcze kilka stuleci do niewielu dni, jakie mi zostay, robibym to samo, powtarzabym nawet i te same bdy, bywabym na tych samych Olimpach i w tych samych Hadesach. Taka konstatacja jest doskonaym argumentem za poytecznoci mierci, ale zarazem budzi we mnie zwtpienie w jej cakowit skuteczno. W pewnych okresach mego ycia zapisywaem moje sny; dyskutowaem o ich znaczeniu z kapanami, filozofami, astrologami. Ta atwo nienia, od lat zanika, zostaa mi oddana podczas tych miesicy konania; wypadki zachodzce na jawie wydaj mi si mniej rzeczywiste, czasami mniej przykre ni te sny. Jeeli ten wiat larw i widm, gdzie pasko i niedorzeczno krzewi si jeszcze bujniej ni na ziemi, daje nam pewne pojcie o warunkach istnienia duszy odczonej od ciaa, spdz zapewne wieczno na aowaniu wybornej kontroli zmysw i perspektyw poprawianych przez ludzki rozum. A jednak z pewn luboci zapuszczam si w te jaowe okolice snw; posiadam tam, na chwil, pewne tajemnice, ktre pniej uciekaj mi; pijam tam ze rde. Niedawno byem w oazie Ammona, w wieczr polowania na lwa. Byem wesoy; wszystko odbyo si jak w czasach mojej siy: ranny lew upad, potem wsta; skoczyem, eby go dobi; straszliwa, krwawica brya runa na mnie; pazur> rozryway mi pier; wrciem do siebie w moim pokoju w Tiburze, woajc pomocy. Kilka nocy temu widziaem mego ojca, ktrego przecie wspominam dosy rzadko. Lea na swoim ku, chory, w jednym z pokoi naszego domu w Italice, ktry zaraz po jego mierci opuciem. Mia na stole flaszeczk z usypiajcym lekarstwem i bagaem go, eby mi j da.

Obudziem si, zanim mi zdy odpowiedzie. Dziwi si, e ludzie przewanie tak bardzo si boj widm, cho tak atwo si godz rozmawia z umarymi w snach. Wrby te si mno: teraz ju wszystko si wydaje wezwaniem, znakiem. Upuciem cenny rzebiony kamie, wprawiony w piercie, i roztuk si; by tam wyryty przez greckiego rzemielnika mj profil. Augurowie powanie potrzsaj gowami; ja auj tego doskonaego arcydziea. Zdarza mi si mwi o sobie w czasie przeszym: w Senacie, podczas omawiania pewnych wydarze, jakie zaszy po mierci Lucjusza, jzyk mi si potyka i kilkakrotnie wspominaem o tych okolicznociach tak, jakby si zdarzyy po mojej mierci. Przed kilkoma miesicami, w dzie moich urodzin, kiedy mnie wnoszono w lektyce na schody Kapitolu, znalazem si twarz w twarz z mczyzn w aobie, ktry paka: widziaem, e mj stary Chabrias zblad. Jeszcze wychodziem wwczas; jeszcze osobicie peniem moje funkcje arcykapana, Brata Arwaskiego, osobicie odprawiaem staroytne obrzdki rzymskiej religii, ktr pod koniec ycia wol od wikszoci kultw cudzoziemskich. Staem przed otarzem ju majc zapali pomie; skadaem bogom ofiar za Antoninusa. Nagle poa togi, ktra mi przykrywaa czoo, zsuna si i opada na plecy; zostaem z obnaon gow; przeszedem tym sposobem z rzdu ofiarowujcych do rzdu ofiar. Bo i, doprawdy, ju przysza kolej na mnie. Moja cierpliwo wydaje owoce; cierpi mniej; ycie znowu stao si niemal mie. Ju si nie sprzeczam z lekarzami; ich gupie lekarstwa zabiy mnie; ale ich zarozumiao, ich obudny pedantyzm s naszym dzieem: mniej by kamali, gdybymy si nie tak bardzo bali cierpienia. Brak mi siy na dawne ataki gniewu; wiem z pewnego rda, e Platorius Nepos, ktrego bardzo lubiem, naduy mego zaufania; nie prbowaem go zawstydzi; nie ukaraem. Przyszo wiata ju mnie nie drczy; ju si nie wysilam z rozpacz, by obrachowa mniej lub bardziej dugi czas trwania pokoju rzymskiego; niech si o to troszcz bogowie. Nie znaczy to, bym zyska wicej ufnoci w ich sprawiedliwo, ktra nie jest nasz, albo wicej wiary w rozumno czowieka; przeciwnie. ycie jest okrutne; wiemy o tym. Ale wanie dlatego, e niewiele si spodziewam po ludzkiej doli, okresy szczcia, czciowego postpu, wysiki zmierzajce do zaczynania od nowa i zachowania cigoci wydaj mi si czym cudownym, czym, co bez maa rwnoway mas klsk, poraek, zaniedba i omyek. Katastrofy i ruiny przyjd; zatriumfuje bezad, ale od czasu do czasu i ad take. Pokj znw bdzie trwa midzy dwoma okresami wojny; sowa wolno", ludzko", sprawiedliwo", odzyskaj tu i wdzie znaczenie, jakie staralimy si im nada. Nasze ksiki nie wszystkie zgin; bd ponaprawiane nasze potrzaskane posgi; inne kopuy i inne frontony zrodz si z naszych frontonw i kopu; kilku ludzi bdzie mylao,

pracowao, czuo jak my: mam odwag liczy na tych kontynuatorw, rozstawionych w niejednakowych odstpach na przestrzeni wiekw, w tej bezkresnej niemiertelnoci. Jeli barbarzycy zawadn kiedy cesarstwem wiata, bd musieli przej niektre z naszych metod; i w kocu upodobni si do nas. Chabrias lka si, e pewnego dnia pastofor Mitry albo biskup Chrystusa osidzie w Rzymie na miejscu najwyszego kapana; gdyby nieszczliwie przyszed taki dzie, mj nastpca na watykaskim brzegu przestanie by zwierzchnikiem koa sprzysionych czy gromady sekciarzy, a stanie si z kolei jedn z osb dziercych wadz nad wiatem. Odziedziczy nasze paace i nasze archiwa; bdzie si rni od nas mniej, niby mona przypuci. Zgadzam si ze spokojem na zmienne koleje losw wiecznego Rzymu. Lekarstwa ju nie skutkuj; nogi puchn coraz bardziej; drzemi, bardziej siedzc ni lec. Jedn z korzyci mierci bdzie, e znw si poo na ku. Teraz ja musz pociesza Antoninusa. Przypominam mu, e mier wydaje mi si od dawna najwytworniejszym rozwizaniem mego wasnego problemu. Jak zwykle, moje pragnienia wreszcie

urzeczywistniaj si, ale w sposb powolniejszy i bardziej poredni, ni si spodziewano. Winszuj sobie, e choroba zostawia mi a do koca jasno umysu; ciesz si, e nie bd musia przej przez prb wieku zgrzybiaego, e nie zostao mi dane pozna tego stwardnienia, zesztywnienia, oschoci, tego okrutnego braku pragnie. Jeeli moje obliczenia s cise, moja matka umara mniej wicej w wieku, do jakiego doszedem dzi; moje ycie jest ju o poow dusze ni ycie mego ojca, ktry zmar majc lat czterdzieci. Wszystko jest gotowe; ora, ktry zaniesie bogom dusz cesarza, ju trzymaj w pogotowiu na aobn uroczysto. Moje Mauzoleum, na ktrego szczycie wanie sadz cyprysy majce utworzy czarn piramid wysoko na tle nieba, bdzie skoczone mniej wicej na czas, by do przenie jeszcze ciepe popioy. Prosiem Antoninusa, eby kaza przenie tam pniej i Sabin; zaniedbaem oddania jej po mierci honorw boskich, jakie si jej w kocu nale; trzeba, eby to zapomnienie zostao naprawione. I chciabym, eby znalazy si przy mnie szcztki Eliusza Cezara. Zawieli mnie do Bajw. W te lipcowe upay podr bya uciliwa, ale lej oddycham nad morzem. Fala szeleci na brzegu pieszczotliwie, jak mitoszony jedwab; jeszcze si ciesz dugimi rowymi wieczorami. Ale trzymam te tabliczki ju po to tylko, eby czym zaj rce, ktre si poruszaj pomimo mojej woli. Posaem po Antoninusa; goniec wycignitym kusem ruszy do Rzymu. Stuk kopyt Borystenesa, galop Trackiego Jedca... Garstka moich najbliszych otoczya ko. al mi Chabriasa: zy nie pasuj do starczych zmarszczek. Pikna twarz Celera jest jak zawsze dziwnie spokojna; starannie

pielgnuje mnie, nie dajc po sobie pozna nic, co by mogo choremu przysporzy niepokoju czy zmczenia. Ale Diotym szlocha, ukrywszy twarz w poduszkach. Zapewniem mu przyszo; nie lubi Italii; bdzie mg urzeczywistni swoje marzenie, wrci do Gadary i otworzy tam, razem z przyjacielem, szko wymowy; nic na mojej mierci nie straci. A jednak szczupe plecy konwulsyjnie drgaj pod fadami tuniki; czuj pod palcami rozkoszne zy. Hadrian bdzie a do koca kochany po ludzku. Duszyczko, duszo wiotka i bdna, towarzyszko mojego ciaa, ktre byo twoim gospodarzem, zejdziesz w te miejsca blade, twarde i nagie, gdzie bdziesz si musiaa wyrzec dawnych zabaw. Jeszcze chwil, popatrzmy razem na znane brzegi, na przedmioty, ktrych ju zapewne nie zobaczymy... Starajmy si wej w mier z otwartymi oczami...

BOSKIEMU HADRIANOWI AUGUSTOWI, SYNOWI TRAJANA, ZWYCIZCY FARTW, WNUKOWI NERWY, ARCYKAPANOWI DZIERCEMU PO RAZ XXII WADZ TRYBUNA, TRZYKROTNEMU KONSULOWI, DWUKROTNEMU TRIUMFATOROWI, OJCU OJCZYZNY I JEGO BOSKIEJ MAONCE SABINIE ANTONINUS, ICH SYN. LUCJUSZOWI ELIUSZOWI CEZAROWI, SYNOWI BOSKIEGO HADRIANA, DWUKROTNEMU KONSULOWI.

Zapiski do Pamitnikw Hadriana

G. F. powicam

Zamys napisania tej ksiki powsta w latach 1924-1929 i wtedy to, midzy dwudziestym i dwudziestym pitym rokiem ycia, napisaam j, w caoci bd we fragmentach, pod rozmaitymi postaciami. Wszystkie tamte rkopisy zostay zniszczone i zasugiway na to.

W wielokrotnie, z wieloma podkreleniami czytanej przeze mnie okoo roku 1927 korespondencji Flauberta znalazam to niezapomniane zdanie: W czasach od Cycerona do Marka Aureliusza, kiedy bogw nie byo ju, a Chrystusa nie byo jeszcze, zamkna si ta szczeglna chwila, kiedy by tylko czowiek." Dua cz mojego ycia miaa upyn na usiowaniu zdefiniowania, pniej za odmalowania tego czowieka, ktry by sam sobie, a jednak powizany ze wszystkim.

Praca rozpoczta w 1934; dugie poszukiwania; napisanych jakich pitnacie stron, ktre uznaam za wersj ostateczn; kilkakrotne, midzy 1934 i 1937, zarzucanie tego projektu i powroty do niego.

Przez dugi czas wyobraaam sobie t ksik jako cig dialogw, w ktrych odzywayby si wszystkie gosy tamtych czasw. Cokolwiek jednak napisaam, na plan pierwszy wybijay si szczegy; czci naruszay rwnowag caoci; gos Hadriana gubi si wrd tych wszystkich wrzaskw. Nie potrafiam zbudowa wiata widzianego i syszanego przez jednego czowieka.

Jedyne zdanie, jakie pozostao z wersji z roku 1934: Zaczyna mi majaczy profil mojej mierci." Jak malarz bezustannie przesuwajcy sztalugi to w lewo, to w prawo, wreszcie znalazam punkt widzenia.

Wzi czyje ycie, ktre Historia (o ile to w ogle moliwe) ju poznaa, ustalia, zamkna w jego ksztacie ostatecznym, i zrobi to tak, aby za jednym spojrzeniem obj cay uk; wicej, wybra taki moment, kiedy czowiek, ktry to ycie przey, way je w swoim

rku, bada, na chwil staje si zdolny wyda o nim osd. Zrobi to tak, eby wobec swojego ycia zaj t sam pozycj, co my.

Ranki w Villa Adriana; niezliczone wieczory w kawiarenkach wok Olimpiejonu; nieprzerwane podre w t i z powrotem po morzach greckich; drogi Azji Mniejszej. Abym moga spoytkowa te wspomnienia - moje wasne - musiay najpierw sta si dla mnie rwnie odlege, jak tamten II wiek.

Dowiadczenia z czasem: osiemnacie dni, osiemnacie miesicy, osiemnacie lat, osiemnacie wiekw. Znieruchomiaa niemiertelno posgw, ktre, jak gowa Antinousa Mondragone z Luwru, yj nadal w obrbie czasu umarego. Ujcie tego samego problemu w kategoriach pokole; dwadziecia cztery pary odartych z ciaa doni ludzkich, jakich dwudziestu piciu kolejnych starcw wystarczyoby dla nieprzerwanej cznoci midzy Hadrianem i nami.

W 1937, w czasie pierwszego pobytu w Stanach Zjednoczonych, zabraam si w zwizku z t ksik do pewnych lektur w bibliotece uniwersyteckiej w Yale; napisaam wizyt u lekarza i fragment o wyrzeczeniu si wicze cielesnych. Te urywki weszy, przerobione, do wersji obecnej.

Tak czy owak byam za moda. S ksiki, na ktre nie mona sobie pozwoli przed czterdziestk. Istnieje ryzyko, e - wczeniej nie docenimy naleycie istnienia wielkich granic naturalnych midzy ludmi i midzy stuleciami, ktre to granice dziel od siebie nieprzeliczone istnienia ludzkie, lub te, przeciwnie, bdziemy przywizywa nadmiern wag do zwykych podziaw administracyjnych, do urzdw celnych czy zbrojnych posterunkw. Dopiero przekroczywszy czterdziestk zdolna byam dokadnie ustali odlego midzy cesarzem i mn.

Midzy 1937 i 1939 przestaj pracowa nad t ksik (wyjwszy par dni, w Paryu).

Azja Mniejsza i wspomnienie o T. E. Lawrence, ktre przecina si tam dla mnie ze wspomnieniem o Hadrianie. Tyle, e za Hadrianem nie majaczy pustynia, tylko wzgrza Aten. Im wicej o tym rozmylaam, tym bardziej dzieje czowieka, ktry odmawia (przede

wszystkim odmawia siebie), skaniay mnie, by za porednictwem Hadriana ukaza punkt widzenia czowieka, ktry si nie wyrzeka, a jeli wyrzeka si jednego, to przyjmuje drugie. Jasne zreszt, e ten ascetyzm i ten hedonizm pod wieloma wzgldami s czym wymiennym.

W padzierniku 1939 maszynopis z wikszoci notatek zosta w Europie; wziam jednak ze sob do Stanw par streszcze zrobionych niegdy w Yale, map Cesarstwa rzymskiego z czasw mierci Trajana, ktr woziam ze sob od lat, i profil Antinousa z Muzeum Archeologicznego we Florencji, kupiony tam w roku 1926, mody, powany i agodny.

Midzy 1939 i 1948 zarzucam moje plany. Wracaam do nich czasem myl, ale ze zniechceniem, niemal z obojtnoci, jak do czego niemoliwego. Jakby ze wstydem, e odwayam si kiedy porwa na co podobnego.

Pisarz, ktry nie pisze, i jego coraz gbsza rozpacz.

W najciszych godzinach upadku ducha i atonii wracaam, w piknym muzeum w Hartfordzie (Connecticut) do rzymskiego ptna Canaletta, do brzowego i zocistego Panteonu odcinajcego si na bkitnym niebie delikatnego popoudnia letniego. Za kadym razem odchodziam stamtd rozpogodzona i ogrzana.

Okoo 1941 odkryam przypadkiem w Nowym Jorku, w sklepie z przyborami malarskimi, cztery ryciny Piranesiego i kupiymy je z G. Jedna z nich, nie znany mi dotd widok Villi Hadriana, przedstawia kaplic w Kanobos, z ktrej wziy si w XVII wieku Antinous w stylu egipskim i posgi bazaltowych kapanek, ktre ogldamy dzisiaj w Watykanie. Okrga budowla, rozupana jak czaszka, i gszcz rolinny opadajcy z niej, jak kosmyki wosw. Niemal mediumiczny geniusz Piranesiego wyczu tam atmosfer halucynacji, dug rutyn wspomnie, tragiczn architektur czyjego wiata wewntrznego. Przez wiele lat spogldaam na t rycin niemal co dzie, ani przez chwil nie potrcajc myl o dawne moje zamierzenia, co do ktrych byam przekonana, e si ich wyrzekam. Takie bywaj meandry tego, co nazywamy zapomnieniem.

Wiosn 1947, porzdkujc papiery, spaliam notatki z Yale: uznaam, e s ju definitywnie bezuyteczne.

A jednak imi Hadriana pojawia si w eseju na temat mitu w Grecji, napisanym przeze mnie w 1943 i zamieszczonym przez Caillois w Lettres francaises" wychodzcych w Buenos Aires. W 1945 wizerunek Antinousa pod wod, unoszonego niejako prdem zapomnienia, znw wynurza si w nie opublikowanym dotd szkicu Kantyczka duszy wolnej, napisanym w przededniu cikiej choroby.

Pamita nieustannie, e wszystko, co tu pisz, faszuj przez to, o czym nie pisz; te zapiski s tylko obwodzeniem konturu pewnej luki. Nie ma tu mowy o tym, co robiam przez te trudne lata ani o mylach, pracach, trwogach, radociach ani o olbrzymim echu, jakim odbijay si we mnie wydarzenia zewntrzne, ani o nieustannym poddawaniu siebie prbie faktw. Pomijam tak samo milczeniem dowiadczenie choroby i inne, bardziej sekretne dowiadczenia, jakie przynosz one ze sob, a take nieustajc obecno albo poszukiwanie mioci.

Wszystko jedno: wida potrzebne byo to postanowienie zachowania cigoci, to pknicie, ta noc duszy, ktrych tylu z nas dowiadczyo w tamtych czasach, kady po swojemu i jake czsto w sposb o wiele bardziej tragiczny i definitywny ni ja, wida potrzebne to byo, aby zmusi mnie do prby zniwelowania nie tylko odlegoci dzielcej mnie od Hadriana, ale przede wszystkim tej odlegoci, jaka dzielia mnie ode mnie samej.

Korzy ze wszystkiego, co robimy dla samych siebie, bez myli o poytku. Przez te lata oddalenia od dawnego ycia i miejsc nie przerywaam lektury autorw staroytnych: czerwono- lub zielonooprawne tomy wydania Loeb-Hainemanna stay si dla mnie ojczyzn. Jeden z najlepszych sposobw odtworzenia myli czowieka: odtworzy jego bibliotek. Przez lata, na zapas, niewiadomie zapeniaam na powrt pki biblioteczne w Tiburze. Pozostawao mi ju tylko wyobrazi sobie obrzmiae donie chorego na rozwinitych manuskryptach.

Od wewntrz dokona tego, czego dziewitnastowieczni archeologowie dokonali od zewntrz.

W grudniu 1948 dostaam ze Szwajcarii, gdzie zdeponowaam j na czas wojny, waliz pen papierw rodzinnych i listw sprzed dziesiciu lat. Siadam przy ogniu, eby

upora si z tym, co przypominao okropny inwentarz pozgonny; spdziam w ten sposb wiele samotnych wieczorw. Rozwizywaam pliki listw; zanim poszed w ogie, przebiegaam wzrokiem ten stos korespondencji z ludmi, o ktrych zapomniaam i ktrzy o mnie zapomnieli, yjcymi jeszcze i zmarymi. Niektre z listw pisane byy przez osoby o pokolenie starsze ode mnie; natrafiaam na imiona nic mi nie mwice. Ciskaam odruchowo w ogie te martwe myli wymieniane z jakimi Mariami, Franciszkami i Pawami, ktrzy odeszli. Rozprostowaam par stron pisanych na maszynie; papier by poky. Przeczytaam nagwek: Mj drogi Marku...", Marku?... O jakiego przyjaciela, jakiego kochanka, jakiego dalekiego krewnego chodzio? Nie przypominaam sobie takiego imienia. Dopiero po chwili uwiadomiam sobie, e ten Marek to mia by Marek Aureliusz i e trzymam w rku urywek zaginionego rkopisu. Od tej chwili chodzio ju tylko o to, by napisa t ksik na nowo, coute que coute.

Tamtej nocy otworzyam ponownie dwie ksiki z odzyskanych w nadesanej walizce - szcztki rozproszonej biblioteki. Byy to: Dion Kasjusz, w piknym wydaniu Henri Estienne'a i tom Historia Augusta, w kiepskiej edycji, dwa gwne rda dziejw i ycia Hadriana, kupione w czasach, kiedy zamierzaam napisa t ksik. Wszystko to, co wiat i ja przeszlimy od tamtej pory, wzbogacao t kronik czasw minionych, rzucao nowe wiato, nowe cienie na tamto ycie cesarza. Kiedy mylaam o nim przede wszystkim jako o czowieku wiatym, podrniku, poecie, kochanku; nic z tego wszystkiego si nie zataro, ale po raz pierwszy z wielk wyrazistoci rysowao si przede mn pord tych wielu oblicz jego oblicze najbardziej oficjalne i zarazem najbardziej utajone, oblicze cesarza. Lata przeyte w wiecie, ktry si rozpada, uwiadomiy mi znaczenie wadcy.

Z przyjemnoci tworzyam i odtwarzaam portret czowieka, ktry by niemal mdrcem.

Jedna tylko jeszcze posta historyczna kusia mnie z rwn moc: Omar Chajjam, poeta-astronom. Ale ycie Chajjama jest sam tylko kontemplacj i sam tylko wzgard: wiat dziaania by mu zbyt obcy. A poza tym nie znam Persji ani jzyka.

Nie mogam take postaci centraln uczyni kobiety, zbudowa mojej powieci wok, na przykad, Plotyny zamiast Hadriana. ycie kobiet ma zbyt szczupe granice albo te jest zbyt utajone. Gdy tylko jaka kobieta zaczyna mwi o sobie, pierwszym zarzutem, jaki

j spotyka, jest zarzut utraty kobiecoci. A zreszt i tak wystarczajco trudno jest woy troch prawdy w usta mczyzny. Wyjechaam do Taos w Nowym Meksyku. Wziam ze sob troch papieru do pisania: pywak, ktry rzuca si do wody nie wiedzc, czy dopynie do drugiego brzegu. Do pna w nocy pracowaam na trasie Nowy Jork-Chicago, zamknita w wagonie sypialnym, jak w hypogeum. Potem, przez cay nastpny dzie, w restauracji dworcowej w Chicago, gdzie musiaam czeka na pocig unieruchomiony przez burz niegow. I jeszcze potem, a do witu, sama w przeszklonym wagonie widokowym ekspresu do Santa Fe, otoczona czarnymi grzbietami gr Colo-rado i odwiecznym deseniem gwiazd. Fragmenty o poywieniu, mioci, nie i poznaniu czowieka napisaam jednym tchem. Nie pamitam w caym moim yciu dnia bardziej pomiennego ani nocy bardziej rozwietlonych od wewntrz.

Przechodz jak najszybciej nad trzyletnimi poszukiwaniami, ktre mog interesowa wycznie specjalistw, i nad wypracowanym przeze mnie metodycznym delirium, ktre mogoby zainteresowa wycznie szalecw. Zreszt sowo szalony" zbyt zabarwione jest romantyzmem: powiedzmy raczej, e chodzio tu o nieustanne i jak najbardziej przenikliwe wspuczestniczenie w minionym.

Jedn nog w erudycji, drug w magii, czy - dokadniej i bez adnej przenoni - w magii sympatycznej, ktrej istot jest wnikanie myl w gb drugiego czowieka.

Portret czyjego gosu. Jeli postanowiam pisa Pamitniki Hadriana w pierwszej osobie, to dlatego e chciaam sprowadzi do minimum czyjekolwiek porednictwo, nawet moje wasne. Hadrian mg mwi o swoim yciu bardziej stanowczo i bardziej subtelnie ni ja.

Ci, ktrzy uwaaj powie historyczn za osobn kategori powieci, zapominaj, e kady powieciopisarz, za pomoc waciwych swoim czasom rodkw pisarskich, interpretuje po prostu pewn ilo faktw minionych, wspomnie wiadomych czy nie, osobistych czy nie, utkanych z tej samej materii co historia. Dzieo Prousta jest rekonstrukcj utraconej przeszoci w tym samym stopniu co Wojna i pokj. Powie historyczna z lat 1830 trci melodramatem i paszczem i szpad" w odcinkach, to prawda; ale wcale nie bardziej ni subtelna Ksina de Langeais czy zadziwiajca Dziewczyna o zotych oczach. Flaubert mozolnie odtwarza paac Hamilkara przy pomocy tysica drobnych szczegw; w ten sam

sposb postpuje opisujc Yonville. W naszych czasach powie historyczna czy to, co dla wygody okrelamy tym mianem, musi zanurza si w czasie odzyskanym, musi bra w posiadanie czyj wiat wewntrzny.

Czas nie ma tu nic do rzeczy. Zadziwia mnie zawsze, e moi wspczeni, ktrzy sdz, e podbili i przeksztacili przestrze, ignoruj fakt, e mona wedle woli kurczy odlego midzy stuleciami.

Wszystko si nam wymyka i wszyscy, i my sami. ycie mojego ojca jest mi bardziej nie znane ni ycie Hadriana. Gdybym miaa opisywa wasn egzystencj, tak samo musiaabym odtwarza j od zewntrz, jak czyj inn; musiaabym sign do listw, do cudzych wspomnie, eby ustali jako jej zamazujce si ksztaty. Zawsze tylko gruzowiska, ciemnoci. Zrobi tak, eby luki w tekstach odnonie ycia Hadriana pokryway si z tym, o czym sam byby zapomnia.

Co nie oznacza, jak twierdzi si zbyt czsto, e prawda historyczna jest zawsze i we wszystkim nieuchwytna. Jest z ni podobnie, jak z kad inn prawd: mylimy si mniej lub bardziej.

Reguy gry: ze wszystkim si zapozna, wszystko przeczyta, wszystkiego si dowiadywa, a jednoczenie przyswoi sobie do wasnych celw wiczenia Ignacego Loyoli czy metod hinduskiego ascety, ktry latami, za cen wyniszczenia siebie, dy do coraz dokadniejszej wizualizacji obrazu, ktry tworzy pod zamknitymi powiekami. Nie traci z oczu aktualnoci faktw, rozpisanych na tysicach fiszek; dy do przywrcenia tym kamiennym twarzom ich plastycznoci, ich ywej zmiennoci. Kiedy jakie dwa teksty, dwa twierdzenia, dwie idee przeciwstawiaj si sobie, stara si pogodzi je raczej, ni jedno drugim unicestwia; dostrzega w nich dwa odmienne aspekty, dwie kolejne postaci tego samego, rzeczywisto przekonywujc przez to, e jest zoona, ludzk, poniewa jest wieloraka. Uczy si odczytywa teksty z II wieku oczami, dusz, zmysami z II wieku; nie pozbawia ich tej macierzystej otoczki, jak s fakty wspczesne; odsun, jeli si da, wszystkie idee, wszystkie uczucia, ktrych kolejne warstwy nagromadziy si midzy tamtymi ludmi i nami. Posugiwa si jednak - byle ostronie, jedynie tytuem studiw przygotowawczych - moliwoci zestawie czy konfrontacji, nowymi perspektywami, wypracowanymi powoli przez tyle wiekw czy wydarze dzielcych nas od tamtych tekstw,

faktw, ludzi; uytkowa je jako swego rodzaju paliki na drodze wstecz, ku okrelonemu miejscu w czasie. Nie dopuszcza cieni rzuconych, nie pozwala, by czyj oddech mci powierzchni lustra; to tylko, co najtrwalsze, najbardziej podstawowe w naszych doznaniach zmysowych czy operacjach naszej myli przyjmowa jako punkt styczny midzy nami i tamtymi ludmi, ktrzy tak samo jak my zajadali oliwki, pili wino, miewali palce lepkie od miodu, walczyli z dokuczliwym wiatrem i olepiajcym deszczem, latem szukali cienia pod platanami, tak samo doznawali rozkoszy i myleli, i starzeli si, i marli.

Parokrotnie zasigaam opinii lekarzy odnonie krtkich urywkw z kronik relacjonujcych chorob Hadriana. W sumie biorc nie rniy si wiele od klinicznych opisw mierci Balzaka.

Spoytkowa, dla lepszego zrozumienia, pocztki choroby serca.

Kim jest dla niego Hekuba? zastanawia si Hamlet patrzc na wdrownego aktora opakujcego Hekub. I zmuszony jest uzna, e temu komediantowi wylewajcemu prawdziwe zy nad ow zmar sprzed lat trzech tysicy udao si nawiza z ni kontakt gbszy ni jemu z wasnym ojcem, ktrego dopiero co pochowa, ale ktrego nieszczcia nie przeywa na tyle mocno, by potrafi bezzwocznie go pomci.

Substancja, budowa czowieka nie zmienia si. Nic bardziej staego ni krgo kostki, umiejscowienie cigna czy ksztat duego palca u nogi. S jednak epoki, w ktrych obuwie mniej deformuje stop. W stuleciu, o ktrym pisz, jestemy jeszcze bardzo blisko swobodnej prawdy stopy bosej.

Wkadajc w usta Hadriana pewne pogldy na przyszo, nie przekraczaam granic prawdopodobiestwa, z tym, e te prognostyki musiay pozosta mgliste. Bezstronny analityk spraw ludzkich zazwyczaj bardzo niewiele si myli co do pniejszego biegu wydarze; popenia natomiast wiele omyek co do samej ich drogi, szczegw, zakrtw. Napoleon przepowiada na witej Helenie, e w sto lat po jego mierci Europa bdzie rewolucyjna albo kozacka; sam problem stawia bardzo prawidowo, nie mg jednak przewidzie, e obie dane mog naoy si na siebie. Z grubsza jednak biorc jedynie przez pych, jawn ignorancj i tchrzostwo powstrzymujemy si od dostrzegania w teraniejszoci zarysw przyszych epok. Swobodni mdrcy czasw staroytnych podobnie jak my ujmowali wiat w kategoriach fizyki

czy fizjologii: przewidywali koniec czowieka i mier kuli ziemskiej. Plutarch i Marek Aureliusz wiedzieli, e bogowie i cywilizacje mijaj i umieraj. Nie my jedni spogldamy w twarz nieubaganej przyszoci.

Przenikliwo spojrzenia, jak obdarzyam Hadriana, suy miaa zreszt przede wszystkim podkreleniu faustowskiego niemal charakteru tej postaci, ktry ukazuj nam na przykad Pieni sybilliskie, pisma Eliusza Arystydesa czy wizerunek Hadriana postarzaego, nakrelony przez Frontona. Susznie czy niesusznie przypisywano temu umierajcemu cnoty wicej ni ludzkie.

Gdyby ten czowiek nie by utrzyma pokoju wiata i nie by odnowi gospodarki cesarstwa, jego szczcia i jego cierpienia byyby mnie interesoway mniej.

Nigdy dosy tego pasjonujcego zajcia, jakim jest porwnywanie tekstw. Poemat o owach w Tespii, ktry Hadrian powici Amorowi i Wenus Niebiaskiej ,,na wzgrzach Helikonu, nad brzegiem strumienia Narcyza", pochodzi z jesieni roku 124; mniej wicej w tym samym czasie cesarz przebywa rwnie w Mantynei, gdzie, jak dowiadujemy si od Pauzaniasza, kaza przyozdobi grb Epaminondasa i umieci na nim poemat, ktry uoy. Inskrypcja z Mantynei nie zachowaa si, ale gest Hadriana peni swego znaczenia nabiera by moe dopiero w zestawieniu z urywkiem z Moraliw Plutarcha, ktry powiada nam, e Epaminondas zosta pochowany w tym miejscu midzy dwoma swoimi modymi przyjacimi, ktrzy polegli razem z nim. Jeli za dat spotkania Antinousa z cesarzem przyj pobyt tego ostatniego w Azji Mniejszej w latach 123-124, dat niewtpliwie najbardziej prawdopodobn i najpeniej uzasadnion znaleziskami ikonograficznymi, to te dwa poematy stanowiyby cz tego, co mona by nazwa cyklem Antinousa; oba czerpi inspiracj z tej samej Grecji, askawej dla kochankw i bohaterskiej, ktr Arrian ewokowa pniej, po mierci cesarskiego ulubieca, kiedy to porwna go do Patroklesa.

Par osb, ktre miaabym ch sportretowa obszerniej: Plotyna, Sabina, Arrian, Swetoniusz. Ale Hadrian mg je widzie tylko pod pewnym ktem. Tak satho wyrywkowo musi by potraktowana posta samego Antinousa, ogldanego we wspomnieniach Hadriana, to znaczy z namitnym przywizaniem do drobnych szczegw i z pewnymi omykami.

Wszystko, co mona powiedzie o temperamencie Antinousa, wypisane jest w kadym, nawet najmniejszym jego wizerunku. Eager and impassionated tenderness, sullen effeminacy: z zachwycajc prostot poetw Shelley w szeciu sowach wyraa to, co najistotniejsze, podczas gdy wikszo dziewitnastowiecznych krytykw sztuki i historykw potrafia jedynie rozpywa si w cnotliwych deklamacjach lub idealizowaniu rwnie faszywym co mtnym.

Podobizny Antinousa: jest ich wiele, od wymienitych a po mierne. Wszystkie, niezalenie do rnic wypywajcych z kunsztu artysty czy wieku modela, niezalenie od zasadniczej rnicy, jak jest fakt, czy byy robione za jego ycia, czy te ku czci zmarego, bulwersuj niesychanym realizmem tej postaci, natychmiast dajcej si rozpozna mimo znacznej odmiennoci ujcia, i tym, e stanowi jedyny w staroytnoci przykad uwiecznienia i powielania w kamieniu twarzy, ktra nie bya ani twarz ma stanu, ani filozofa tylko po prostu czowieka kochanego. Dwie najpikniejsze z tych podobizn s najmniej znane: s to rwnie jedyne, ktrych nazwisko twrcy jest nam wiadome. Jedna to paskorzeba sygnowana przez Antonianusa z Afrodyzji i odnaleziona przed okoo pidziesiciu laty na terenie Instytutu Rolniczego, Fundi Rustici, ktr umieszczono w sali rady administracyjnej tego Instytutu. Poniewa aden z przewodnikw po Rzymie nie wspomina o istnieniu tej paskorzeby w miecie i tak ju kipicym od pomnikw, turyci nic o niej nie wiedz. Dzieo Antonianusa wykute zostao w marmurze woskim; powstao wic z pewnoci we Woszech i zapewne w Rzymie, wykonane przez artyst osiadego w Miecie lub przywiezionego przez Hadriana z jednej z jego podry. Jest niezwykej delikatnoci. Ornament rolinny subteln arabesk pdw winoroli obejmuje mod twarz, melancholijn i pochylon: nasuwa si nieodparcie myl o winobraniu tego krtkiego ywota, o pachncym owocami jesiennym wieczorze. Rzeba nosi lady dugich lat spdzonych w piwnicy w czasie ostatniej wojny: biel marmuru znikna pod ziemistymi plamami; trzy palce lewej rki s obtuczone. Oto jak bogowie cierpi na skutek szalestw ludzkich. [Powysze sowa ukazay si po raz pierwszy przed szeciu laty; od tamtej pory paskorzeb Antonianusa naby bankier rzymski, Arturo Osio, posta nietuzinkowa, ktra zainteresowaaby Stendhala czy Balzaka. Osio otacza ten pikny przedmiot tak sam trosk, jak otacza zwierzta yjce na swobodzie w jego posiadoci o dwa kroki od Rzymu i drzewa, ktrych setki posadzi w swoich dobrach w Ortebello. Cnota rzadka: ju Stendhal w 1828 powiedzia, e Wosi nie cierpi drzew", a c dopiero powiedziaby dzisiaj, kiedy spekulanci rzymscy zastrzykami z gorcej wody zabijaj pinie zbyt pikne i zbytnio z tej

przyczyny strzeone przepisami wadz miejskich, tak i s przeszkod we wznoszeniu termitier? Luksus rwnie rzadki: jake niewielu ludzi bogatych oywia swoje lasy i ki obecnoci yjcych na swobodzie zwierzt nie dla przyjemnoci polowania na nie, ale dla radoci stwarzania jakby nowego Edenu? Rwnie niemal rzadka jest wrd zbieraczy, w naszych czasach gorczkowych i bez przyszoci, mio do staroytnych posgw, tych duych, spokojnych przedmiotw, jednoczenie trwaych i kruchych. Idc za wskazaniami ekspertw, nowy waciciel paskorzeby Antonianusa podda j niezwykle delikatnym zabiegom oczyszczajcym dokonanym wprawn rk; powolne i lekkie pocieranie czubkami palcw usuno z marmuru naleciaoci i ple i przywrcio kamieniowi jego agodny poysk alabastru i koci soniowej.] Drugie z tych arcydzie to synny sardonyks, nazywany Gemm Marlborough, jako e nalea do tej dzi rozproszonej kolekcji; to pikne intaglio uwaano za zaginione lub na powrt zesze pod ziemi od lat ponad trzydziestu. Ponownie wyonio si na wiato dzienne podczas wyprzeday publicznej w Londynie w styczniu 1952 roku; dobry smak i rozeznanie wielkiego kolekcjonera Giorgio Sangiorgi sprowadziy je z powrotem do Rzymu. askawoci tego zbieracza zawdziczam, e mogam oglda to arcydzieo i dotyka go. Niekompletna sygnatura, przypisywana, zapewne susznie, Antonianusowi z Afrodyzji, widnieje na obrzeu. Artysta z takim mistrzostwem zamkn ten doskonay profil w ciasnych ramach sardonyksu, e ten kawaek kamienia w rwnym stopniu jak posg czy paskorzeba pozostaje wiadectwem wielkiej, zaginionej sztuki. Proporcje dziea ka zapomnie o wymiarach przedmiotu. W czasach bizantyskich spd tego arcydziea powleczono najczystszym zotem. W tej postaci przechodzio od jednego nieznanego zbieracza do drugiego, a zawdrowao do Wenecji, gdzie jego obecno sygnalizowana jest w wielkiej kolekcji z XVII wieku; Gavin Hamilton, synny antykwariusz, kupi je i wywiz do Anglii, skd powraca dzisiaj do swego punktu wyjcia, jakim by Rzym. Ze wszystkich przedmiotw obecnych jeszcze dzisiaj na powierzchni ziemi jest to jedyny, o ktrym z niejak pewnoci mona mniema, i czsto znajdowa si w rkach Hadriana.

Dopiero w zakamarkach tematu odkrywamy rzeczy najprostsze i o szerszym oddwiku literackim. Studiujc pisma Flegona, sekretarza Hadriana, dowiedziaam si, e tej zapomnianej postaci zawdziczamy pierwsz i jedn z najpikniejszych opowieci o duchach, mroczn i namitn Narzeczon z Koryntu, ktr inspirowali si Goethe i Anatol France w Noces corinthiennes. Tym samym pirem i z tym samym rozwichrzonym zaciekawieniem dla wszystkiego, co przekracza granice ludzkie, opisywa zreszt Flegon take i absurdalne

historie o dwugowych potworach i wydajcych potomstwo hermafrodytach. Takie byway, przynajmniej czasami, tematy rozmw przy cesarskim stole.

Ci, co woleliby Dziennik Hadriana od Pamitnikw Hadriana, zapominaj, e czowiek czynu rzadko prowadzi dziennik: niemal zawsze dopiero pniej, z gbi swojej bezczynnoci zaczyna wspomina, zapisuje i najczciej si dziwi.

Zaoywszy cakowity brak jakichkolwiek innych dokumentw, list Arriana do cesarza Hadriana o podry po Morzu Czarnym wystarczyby do nakrelenia z grubsza postaci cesarskiej: drobiazgowa dokadno zwierzchnika, ktry chce wiedzie o wszystkim; zainteresowanie pracami dotyczcymi wojny i pokoju; upodobanie do posgw oddajcych podobiestwo i dobrze wykonanych; namitne ukochanie dawnych poematw i legend. Wystarczyby te do odtworzenia tamtego wiata, zawsze nalecego do rzadkoci, a po Marku Aureliuszu cakowicie zaginionego, w ktrym - niezalenie od subtelnych odcieni uszanowania i respektu - czowiek pira i wysoki urzdnik cesarstwa zwraca si jeszcze do wadcy, jak do przyjaciela. Mamy w tym licie wszystko: melancholijny nawrt do ideau dawnej Grecji; dyskretn aluzj do przepadej mioci i mistycznych pociech, jakich szuka pozostay przy yciu; obsesj nieznanych krajw i stron barbarzyskich. Tak gboko preromantyczna ewokacja pustych okolic zamieszkaych przez ptaki morskie przywodzi na myl przepikn waz odnalezion w Yilla Adriana i umieszczon teraz w muzeum w Termach - na jej marmurze, jak na niegu, rozpociera skrzyda i w zupenej samotnoci szykuje si do odlotu stado dzikich czapel.

Zapisek z 1949. Im bardziej staram si o podobiestwo wizerunku, tym bardziej oddalam si od ksiki i od czowieka, ktrzy mogliby si podoba. Tylko nieliczni znawcy doli ludzkiej pojm.

Powie poera dzisiaj wszystkie inne formy; niemal nie sposb jej si wymkn. Z tych rozwaa nad losem czowieka, ktry nazywa si Hadrian, w XVII wieku powstaaby tragedia; w epoce Odrodzenia esej.

Ta ksika jest kondensacj olbrzymiego dziea, ktre uoyam dla siebie samej. Przyzwyczaiam si spisywa co noc, w sposb niemal automatyczny, rezultaty dugich, prowokowanych przeze mnie wizji, w trakcie ktrych wzywaam si w inny czas. Kade

najdrobniejsze sowo, gest, prawie niepochwytne drgnienia, wszystko zapisywaam; sceny, ktre w obecnej ksice sprowadzaj si do dwch linijek, opisywane byy ze szczegami i jakby w zwolnionym tempie. Gdyby te swego rodzaju sprawozdania zebra w jeden tom, byoby tego par tysicy stron. Co rano paliam jednak to, co napisaam w nocy. Byo tam wiele bardzo zawikanych rozwaa i par opisw do obscenicznych.

Czowiek za wszelk cen dcy do prawdy czy chociaby do szczelnego przylegania sw do rzeczy, najczciej potrafi, jak Piat, dostrzec, e nie ma prawdy czystej. Std, obok stwierdze bezporednich, wahania, cofnicia, kluczenie, obce umysom bardziej

konwencjonalnym. W pewnych, rzadkich zreszt, chwilach zdarzao mi si wyczuwa, e cesarz kamie. Musiaam mu wwczas na to pozwoli, jak kademu z nas.

Gruboskrno tych, co twierdz: Hadrian to pani". Gruboskrno wcale moe nie mniejsza tych, co si dziwi, jak mona byo obra temat tak odlegy i tak obcy. Czarownik, ktry przy wywoywaniu duchw nacina sobie palec, wie, e posuchaj jego wezwania tylko dlatego, i bd mogy zliza jego krew. Wie rwnie, albo powinien wiedzie, e gosy przemawiajce do niego s mdrzejsze i bardziej godne ni jego wasne krzyki.

Do szybko zorientowaam si, e opisuj ycie czowieka wielkiego. Std wikszy szacunek dla prawdy, wicej uwagi i, z mojej strony, wicej milczenia.

W jakim sensie kady opisywany ywot staje si przykadny; piszemy przeciw albo w obronie jakiej postaci wiata, aby okreli pewn metod, ktra jest nam waciwa. Niemniej prawd jest, e wszelkie idealizowanie czy te bezwzgldna krytyka za kad cen, nadmierne podkrelanie pewnych szczegw lub ostrone ich pomijanie zawsze niemal dyskwalifikuj biografa: posta skonstruowana zajmuje miejsce postaci zrozumianej. Nigdy nie traci z oczu wykresu ycia ludzkiego, ktry, wbrew przyjtym twierdzeniom, nie skada si z linii poziomej i dwch pionowych, ale raczej z trzech linii falistych rozcignitych w nieskoczono, bezustannie zbliajcych i oddalajcych si od siebie: z tego, za kogo czowiek siebie uwaa, tego, czym by pragn, i tego, czym by.

ebymy si nie wiem jak starali tego unikn, rekonstruujemy pomnik zawsze na wasny sposb. I tak dobrze, jeli uywamy do tego wycznie autentycznego tworzywa.

Kada istota, ktrej przyszo przey dol ludzk, jest mn.

Ten II wiek interesuje mnie dlatego, e na bardzo dugo sta si ostatnim stuleciem ludzi wolnych. Co do nas, bardzo ju chyba oddalilimy si od tamtych czasw.

26 grudnia 1950, w lodowaty wieczr, nad brzegiem Atlantyku, w niemal polarnej ciszy wyspy Mount Desert, w Stanach Zjednoczonych usiowaam wskrzesi upalny, duszny dzie lipcowy roku 138 w Bajach, ciar pocieli na utrudzonych, znuonych nogach, prawie nieuchwytny szum tamtego morza bez przypyww i odpyww dobiegajcy chwilami uszu czowieka wsuchanego we wasn agoni. Staraam si przey to wszystko a do ostatniego yku wody, ostatnich dolegliwoci, ostatniego obrazu przed oczami. Cesarzowi pozostao ju tylko umrze.

Tej ksiki nie dedykowaam nikomu. Powinnam bya dedykowa j G. F. i byabym to uczynia, gdyby nie poczucie pewnej nieprzyzwoitoci opatrywania osobist dedykacj ksiki, z ktrej akurat usiowaam siebie usun. Kada jednak, nawet najdusza dedykacja byaby i tak jedynie niepen i banaln form uczczenia przyjani tak rzadkiej prby. Gdy obejmuj myl dobro, jakie od wielu lat jest moim udziaem, powiadam sobie, e taki przywilej, choby nie wiem jak rzadki, nie mg przecie przypa tylko mnie jednej, e w dziejach tej czy innej z powodzeniem ukoczonej ksiki, w tym czy innym szczliwym ywocie pisarskim tak samo musia, choby ukryty w cieniu, by jednak kto, kto nie przepuci niefortunnego czy kulawego zdania, ktre, znueni, gotowi jestemy zostawi; kto, jeli zajdzie potrzeba, po dwadziecia razy bdzie odczytywa z nami wtpliw stronic; kto zdejmie za nas z pek bibliotecznych grube tomy, w ktrych moe si znale jaka uyteczna wskazwka, i bdzie wertowa je z uporem, kiedy my odkadamy je ju ze zmczenia; kto, kto nas podtrzymuje, aprobuje, czasem z nami walczy; kto z rwnym naszemu uniesieniem dzieli z nami radoci, jakie daj sztuka i ycie, i dzieli trudy, jakich one wymagaj, nigdy nie nudne i nigdy nie lekkie; kto nie jest ani naszym cieniem, ani naszym odbiciem, ani nawet naszym uzupenieniem, tylko sob samym; kto pozostawia nam bosk swobod, a jednak zmusza nas, abymy w peni byli tym, czym jestemy. Hospes comesgue.

Wiadomo, w grudniu 1951, o stosunkowo niedawnej mierci historyka niemieckiego Wilhelma Webera, a w kwietniu 1952 o mierci uczonego Paula Graindor, ktrego prace odday mi wielkie usugi. W tych dniach rozmowa z dwiema osobami, G. B. i

J. F., ktre znay w Rzymie grafika Pierre Gusmana, w czasach kiedy ten pasjonowa si rysowaniem widokw Yilli. Poczucie przynalenoci do czego w rodzaju Gens Aelia, jakby si byo jednym z mnstwa sekretarzy wielkiego czowieka i uczestniczyo w tej cesarskiej zmianie warty, jak trzymaj humanici i poeci wymieniajcy si na wzajem wok tego wielkiego wspomnienia. W ten sposb (a tak samo dzieje si z pewnoci w gronie specjalistw od Napoleona czy wielbicieli Dantego) tworzy si poprzez stulecia krg umysw o tych samych upodobaniach czy zatroskanych o te same sprawy.

Blazjuszowie czy Wadiuszowie nie s wymysem, a ich gruby krewniak, Bazyli, miewa si dobrze. Raz, tylko jeden raz zdarzyo mi si zetkn z tak mieszanin zniewag i prostackich artw, cytatw pokiereszowanych lub znieksztaconych tak umiejtnie, e wynikay z nich gupstwa, ktrych w tekcie nie byo, argumentw podchwytliwych, popartych twierdzeniami wystarczajco oglnikowymi i wystarczajco pewnymi siebie, aby zostay przyjte na sowo przez czytelnika ywicego respekt dla ludzi o tytuach naukowych i nie majcego samemu czasu ani chci, by sign dla sprawdzenia do rde. Wszystko to charakteryzuje pewien genre i pewien rodzaj krytyki, na szczcie bardzo rzadki. Ile natomiast, w przeciwiestwie do niego, dobrej woli ze strony wielu uczonych, ktrzy, w naszej epoce szaleczej specjalizacji, doskonale mogliby wzgardzi, en bo, wszelkimi literackimi prbami wskrzeszenia przeszoci, ktre stanowi ryzyko naruszenia ich terenw zastrzeonych... Tak wielu spord nich zechciao trudzi si, aby sprostowa jak moj omyk, potwierdzi jaki szczeg, podtrzyma jak hipotez, uatwi dalsze poszukiwania, i nie mog nie wyrazi tutaj mojego serdecznego podzikowania wszystkim tym yczliwym i askawym czytelnikom. Kada wznawiana ksika zawdzicza co uczciwym ludziom, ktrzy j przeczytali.

Wkada maksimum starania. Wraca i robi od nowa. Retuszowa niepostrzeenie i to, co ju poprawione. To siebie poprawiam, mawia Veats, poprawiajc moje ksiki."

Wczoraj, w Villi, rozmylaam o tych tysicach istnie cichych, ukradkowych jak ycie zwierzt, bezrefleksyjnych jak ycie rolin, o Cyganach z czasw Piraniesiego, rabusiach pldrujcych ruiny, ebrakach, pasterzach, wieniakach gniedcych si w zwaliskach, o wszystkich tych, ktrzy przewinli si tutaj, midzy Hadrianem a nami. Na brzegu gaju oliwnego, w na p odsonitym z gruzw antycznym korytarzu natknymy si z G. na pasterskie legowisko z trzcin, przypadkowy wieszak na odzienie wetknity w

szczelin rzymskiego muru, na ledwo ostygy popi ogniska. Uczucie pokornego wspistnienia, podobne do tego, jakiego doznajemy w Luwrze, ju po zamkniciu, w porze kiedy stranicy rozstawiaj swoje ka polowe midzy posgami.

adnej koniecznoci wprowadzania w roku 1958 zmian do tego, co napisaam powyej; jeli ju nie legowisko, to pasterski wieszak jest nadal, tam gdzie by. Znowu odwiedziymy z G. dolin Tempe, zielon i zasan fiokami, w tym witym momencie roku, kiedy wszystko rozpoczyna si na nowo pomimo grb, jakie czowiek naszych czasw ciga wszdzie na swoj gow. W Villi dokonay si jednak zdradzieckie przemiany. Nie cakowite, rzecz jasna; nie da si tak szybko zniekszaci pewnej caoci, ktr cae stulecia powoli unicestwiay i ksztatoway. Przez omyk jednak, rzadk we Woszech, oprcz koniecznych poszukiwa i umocnie doszo na terenie Villi rwnie do niebezpiecznych upiksze". Wycito drzewa oliwne, a na ich miejsce urzdzono natrtny parking i postawiono kiosk z napojami, w stylu wystawowym, co zmienia szlachetn samotno Pojkile w widok skweru; przechodzie moe napi si z betonowej fontanny, gdzie niepotrzebny gipsowy maszkaron, z ktrego cieknie woda, pozuje na antyk; inny maszkaron, jeszcze bardziej niepotrzebny, zdobi ciank duej sadzawki, po ktrej, dla urozmaicenia, pywa teraz flotylla kaczek. Rwnie w gipsie sporzdzono kopie dosy banalnych grecko-rzymskich posgw ogrodowych pozgarnianych tu i tam przy okazji niedawnych wykopalisk, posgw, ktre nie zasugiway ani na taki nadmiar zaszczytu, ani na tak obelg; te repliki wykonane w nieszlachetnym materiale, penym zgrubie i mikkim, ustawione gdzie popado, na piedestaach, nadaj melancholijnemu Kanobos wygld jakiego kta w studio filmowym, gdzie krci si film o yciu cezarw. Nic bardziej kruchego ni rwnowaga piknych miejsc. Nasze fantazyjne interpretacje nie naruszaj samych tekstw, ktrym udaje si przey komentarze; najmniejsza jednak nieostrono przy odnawianiu rzeczy kutych w kamieniu, najmniejsze pooenie nawierzchni tam, gdzie od wiekw rosa spokojnie trawa, przynosi szkody nie do powetowania. Pikno oddala si; autentyczno take. Miejsca wybrane, aby w nich spdzi ycie, niewidzialne rezydencje, ktre stworzylimy sobie z dala od czasu. Ja zamieszkaam w Tiburze i tam moe umr, jak Hadrian na wyspie Achillesa.

Nie. Raz jeszcze odwiedziam Vill i jej pomieszczenia stworzone dla cichoci i odpoczynku, obejrzaam lady luksusu wolnego od zbytku, luksusu jak najmniej cesarskiego, tego luksusu, jakim otacza si bogaty amator, ktry chciaby poczy rozkosze sztuki ze

sodycz ycia wiejskiego; szukaam w Panteonie dokadnie tego miejsca, na ktre pewnego ranka w dniu 21 kwietnia soce pooyo swoj plam; raz jeszcze odbyam korytarzami mauzoleum aobn drog, ktr tylekro odbywali Chabrias, Celer i Diotym, przyjaciele z ostatnich dni. Ale nie czuam ju bezporedniej obecnoci tamtych osb, tamtych wydarze: pozostaj mi bliskie, ale odeszy, zupenie tak, jak wspomnienia mojego wasnego ycia. Nasz kontakt z drugim czowiekiem ma czas sobie wyznaczony; koczy si, gdy ju zostalimy nasyceni, nauczylimy si lekcji, oddalimy przysug, dokonalimy dziea. To, co potrafiam powiedzie, powiedziaam, czego si mogam nauczy, nauczyam si. Pora ju, na czas jaki, na inne prace.

Przypisy

Rekonstrukcja z rodzaju tych, jak oddajemy czytelnikowi, czyli pisana w pierwszej osobie i woona w usta czowieka, ktrego naty odmalowa, styka si i z powieci, i z poezj; mogaby wiec oby si bez dowodw uwierzytelniajcych; jej warto ludzka jest jednak spotgowana wiernoci wobec faktw. Czytelnik znajdzie poniej spis

najwaniejszych rde, na jakich opierano si budujc t ksik. Dokumentowanie w taki sposb dziea literackiego jest zreszt tylko zastosowaniem si do obyczaju Racine'a, ktry w przedmowach do swoich tragedyj starannie wylicza swoje rda. Ale najpierw, by odpowiedzie na najbardziej natarczywe pytania, naladujc przykad tego Racine'a wskamy te miejsca, dosy nieliczne, w ktrych co do historii dodano albo j ostronie przeksztacono. Posta Marullinusa jest historyczna, ale jego najwaniejsza cecha charakterystyczna, dar przepowiadania przyszoci, jest zapoyczona od wuja, a nie od dziadka Hadriana; okolicznoci jego mierci s fikcyjne. Inskrypcja mwi nam, e sofista Isajos by jednym z nauczycieli modego Hadriana, ale nie jest pewne, czy ucze odby, jak tutaj powiedziano, podr do Aten. Gallus jest rzeczywisty, ale szczeg dotyczcy ostatecznej poraki tej postaci znalaz si tu po to, eby podkreli jeden z najczciej wymienianych rysw charakterystycznych Hadriana: zawzito. Epizod o wtajemniczeniu w kult Mitry jest zmylony; ten kult by ju podwczas rozpowszechniony w armii; jest moliwe, ale zgoa nie dowiedzione, e Hadrian, jako mody oficer, zechcia sprbowa tych inicjacji. Podobnie rzecz si ma oczywicie z taurobolium, ktremu Antinous poddaje si w Palmirze: Meles Agryppa, Castoras i, w epizodzie poprzednim, Turbo to oczywicie postacie rzeczywiste; ich udzia w obrzdach wtajemniczenia jest cakowicie zmylony. W tych dwch scenach trzymano si tradycji, podug ktrej kpiel z krwi naley zarwno do rytuau Mitry, jak i Bogini Syryjskiej, aczkolwiek niektrzy uczeni twierdz, e jest to obrzdek zwizany tylko z kultem tej ostatniej; takie zapoyczanie obrzdkw jest psychologicznie moliwe w tej epoce, kiedy to religie zbawienia zaraay" si wzajemnie w atmosferze, znamiennej dla II wieku, ciekawoci, sceptycyzmu i mistycznych poryww. Spotkanie Hadriana z gimnosofist nie jest zanotowane przez histori; posuono si rdami z I i II wieku, ktre opisuj podobnego rodzaju wydarzenia. Wszystkie szczegy dotyczce Attianusa s historycznie cise, wyjwszy kilka aluzyj do jego ycia i prywatnego, o ktrym nic nie wiemy. Rozdzia o kochankach jest zbudowany w caoci na dwch linijkach tekstu Spartianusa (XI, 7) na ten

temat; starano si - zmylajc, gdzie byo trzeba - zachowa najwaciwsz chyba oglnikowo. Pompejusz Prokulus by rzeczywicie zarzdc Bitynii; nie jest pewne, czy by nim w latach 123-124 podczas pobytu tam cesarza. Straton z Sardes, autor erotykw i kompilator dwunastej ksigi Antologii, y prawdopodobnie za czasw Hadriana: nic nie dowodzi, by osobicie zna cesarza, ale zetknicie ze sob tych dwu ludzi wydao si autorce kuszce. Wizyta Lucjusza w Aleksandrii w roku 130 jest wywiedziona (jak to ju czyni Gregorovius) z tekstu, ktrego autentycznoci czsto zaprzeczano, z Listu Hadriana do Serwianusa, i ustp dotyczcy Lucjusza zgoa nie zmusza do takiej wanie interpretacji. Fakt jego obecnoci w Egipcie jest wic bardziej ni niepewny; szczegy dotyczce Lucjusza podczas tego okresu s natomiast niemal wszystkie zaczerpnite z jego biografii pira Spartianusa ywot Eliasza Cezara. Historia ofiary Antinousa jest tradycyjna (Dion, LXIX, 11; Spartianus, XIV, 7); szczeg o czynnociach magicznych jest oparty na przepisach z egipskich papirusw magicznych, ale wydarzenia wieczoru w Kanobos s zmylone. Epizod o dziecku, ktre spado z balkonu podczas uczty, umieszczony tu w okresie pobytu Hadriana w Philaj, jest wydobyty z raportu zawartego w Papyrusach z Oxyrhynchus i w rzeczywistoci zdarzy si w blisko czterdzieci lat po podry Hadriana do Egiptu. Zwizanie wyroku mierci na Apollodora ze spiskiem Serwianusa jest tylko hipotez, moe i dajc si obroni. O Chabriasie, Celerze, Diotymie wspomina kilkakrotnie Marek Aureliusz, wymieniajc wszake tytko ich imiona i mwic o ich namitnej wiernoci dla pamici Hadriana. Ich osoby su do oddania obrazu dworu w Tiburze w ostatnich latach panowania: Chabrias reprezentuje krg filozofw platoskich i stoickich, ktrzy otaczali cesarza; Celer (ktrego oczywicie nie naley miesza z Celerem wspomnianym przez Filostrata i Arystydesa, ktry by sekretarzem ab epistulis Graecis) - element wojskowy; za Diotym grup cesarskich eromenoi. Te trzy historyczne nazwiska posuyy wic za punkty wyjcia do czciowego wymylenia tych trzech postaci. Lekarz oia natomiast jest postaci historyczn, ktrej imi do nas nie dotaro; nie wiemy te, czy rzeczywicie pochodzi z Aleksandrii. Wyzwoleniec Onesimus istnia, ale nie wiemy, czy peni przy Hadrianie funkcj strczyciela; nazwisko Crescensa, sekretarza Serwianusa, jest autentyczne, ale nie wiemy z historii, czy zdradzi swojego pana. Kupiec Opramoas jest rzeczywisty, ale nie ma dowodw na to, by towarzyszy Hadrianowi w podry nad Eufrat. ona Arriana jest postaci historyczn, ale nie wiemy, czy bya, jak to mwi Hadrian, subtelna i dumna". Tylko niektre postacie drugoplanowe, niewolnik Euforion, aktorzy, Olympos i Batyllos, lekarz Leotychides, mody trybun brytyjski i przewodnik Assar s cakowicie fikcyjne. Czarownica

z wyspy Brytanii i czarownica z Kanobos, postacie fikcyjne, reprezentuj wiat wrbitw i wtajemniczonych w nauki okultystyczne, ktrymi chtnie si Hadrian otacza. Imi Arete jest wzite z autentycznego poematu Hadriana (Inscriptiones Graecae, XIV, 1089), ale nadano je samowolnie gospodyni Willi; imi goca Menekratesa jest wzite z Listu krla Fermesa do cesarza Hadriana, tekstu apokryficznego, ktrym historia naukowa nie mogaby si posuy, ale ktry mg przecie zaczerpn ten szczeg z innych, dzi zaginionych dokumentw. Imiona Benedykty i Teodyty, bladych, zakochanych widm, ktre si przewijaj przez Rozmylania Marka Aureliusza, zostay ze wzgldw stylistycznych zmienione na Weronik i Teodor. Wreszcie imiona greckie i aciskie, wyryte na podstawie kolosa Memnona w Tebach, s po wikszej czci zapoyczone z Letronne: Recueii des Inscriptions grecgues et latines de 1'Egypte, 1848; fikcyjne imi niejakiego Eumenesa, ktry by jakoby w tym miejscu na sze wiekw przed Hadrianem, ma suy nam i Hadrianowi jako miara czasu, ktry upyn miedzy zjawieniem si w Egipcie pierwszych podrnikw greckich, wspczesnych Herodotowi, i Rzymianami spacerujcymi tam rankiem w II wieku. Krtki opis rodzinnego rodowiska Antinousa nie jest historyczny, ale opiera si na znajomoci warunkw spoecznych, najczstszych w owym czasie w Bitynii. W pewnych punktach spornych; przyczyny odsunicia Swetoniusza, pochodzenie wolne albo niewolnicze Antinousa, czynny udzia Hadriana w wojnie w Palestynie, data apoteozy Sabiny i pochowania Eliusza Cezara w zamku witego Anioa - trzeba byo wybra miedzy hipotezami historykw; starano si dokona moliwie najsuszniejszego wyboru. Co do innych wydarze: adopcji Hadriana przez Trajana, mierci Antinousa, starano si je otoczy atmosfer niepewnoci, jaka zapewne nie tylko towarzyszy im w dziejach, ale i przedtem otaczaa je w yciu. Odnotujmy pokrtce, e dwa najwaniejsze rda do zajmujcego nas tematu to historyk grecki Dion Kasjusz, ktry napisa rozdzia swoich Dziejw rzymskich, powicony Hadrianowi, w mniej wicej czterdzieci lat po mierci cesarza, i kronikarz aciski Spartianus, ktry w przeszo sto lat pniej spisa swoj Vita Hadriani, jeden z najwiarygodniejszych tekstw Historia Augusta, oraz Vita Aelii Caesaris, dzieko mniejsze, ktre daje bardzo wiarygodny wizerunek adoptowanego syna Hadriana, a powierzchowne zapewne dlatego, e taka bya i opisywana posta. Ci dwaj autorzy opieraj si na dokumentach pniej zaginionych, midzy innymi Pamitnikach, ogoszonych przez Hadriana pod nazwiskiem jego wyzwoleca Flegona, i listach cesarza, zebranych przez tego Flegona. Ani Dion, ani Spartianus nie s to historycy wielcy ani wielcy biografowie, ale wanie ich nieporadno pisarska i pewna niesystematyczno sprawiaj, e s oni

szczeglnie bliscy faktom, jakie w yciu zdarzyy, i nowoytne badania najczciej, nieraz w zdumiewajcy sposb, potwierdzaj ich relacje. Interpretacja, ktr czytelnik ma w rku, zostaa oparta w duej czeki na tym wanie nagromadzeniu drobnych faktw. Wymiemy rwnie, nie prbujc poda penej bibiografii, kilka szczegw zebranych z ywotw Antoninusa i Marka Aureliusza, spisanych przez Juliusza Kapitolinusa; i kilka zda wybranych z Aureliusza Wiktora i autora Epitome, ktrzy ujmuj ycie Hadriana w sposb legendarny, ale wyrniaj si wietnoci stylu. Historyczne zapiski ze Sownika Suidasa day nam dwie mao znane wzmianki: o Konsolacji dedykowanej Hadrianowi przez Numeniosa i o muzyce aobnej skomponowanej przez Mesomedesa z okazji mierci Antinousa. Po Hadrianie pozostaa pewna ilo dzie wasnych, ktre zostay wykorzystane: korespondencja urzdowa, fragmenty mw i oficjalnych raportw, jak synny Adres do Lambaesis, najczciej powtarzajcy si w inskrypcjach; decyzje prawne, przekazane przez prawnikw; poematy, o ktrych mwi wspczeni autorzy, jak synna Animula vagula, blandula, czy te odnalezione na budowlach, gdzie figuruj jako inskrypcje wotywne, jak poemat do Amora i do Afrodyty Niebiaskiej, wyryte na cianach wityni w Tespiach (Kaibel, Epigrammata Graeca, 811). Trzy listy Hadriana dotyczce jego ycia prywatnego (List do Matidii, List do Serwianusa, List napisany przez umierajcego cesarza do Antoninusd) s wtpliwej autentycznoci; wszystkie trzy wszake s w najwyszym stopniu znamienne dla czowieka, ktremu si je przypisuje; niektre wskazwki dostarczone przez te listy zostay wykorzystane w tej ksice. Przypomnijmy tu, e niezliczone wzmianki o Hadrianie albo jego otoczeniu, rozsiane u niemal wszystkich pisarzy z II i III wieku, kompletuj wiadomoci z kronik i uzupeniaj ich luki. Tak wic, eby cho kilka przykadw zacytowa, epizod polowania w Libii pochodzi w caoci z fragmentu poematu Pankratesa owy Hadriana i Antinousa, odnalezionego w Egipcie i opublikowanego w 1911 w kolekcji Papyrusy z Oxyrhynchus"; e Atenajos, Aulus Gelliusz i Filostrat dostarczyli licznych szczegw o sofistach i poetach z cesarskiego dworu; albo e Pliniusz Modszy i Marcjalis dodaj kilka charakterystycznych cech do nieco zatartych wizerunkw Voconiusa czy Licyniusza Sury. Opis cierpienia Hadriana po mierci Antinousa jest oparty na dziejopisach panowania, ale take i na niektrych ustpach z pism Ojcw Kocioa, oczywicie potpiajcych go, ale czsto te i bardziej pod tym wzgldem ludzkich i rnicych si midzy sob, ni si to mwi zwyko. Ustpy z Listu Arriana do cesarza Hadriana z okazji podry po Morzu Czarnym, zawierajce

aluzje do tego tematu, zostay wczone w niniejsz ksik, ktrej autorka przychyla si do zdania uczonych, na og przekonanych o autentycznoci tego tekstu. Panegiryk rzymski sofisty Eliusza Arystydesa, dzieo czysto hadriaskie w typie, dostarczy kilku linijek do opisu idealnego pastwa, zrobionego tu przez cesarza. Kilka historycznych szczegw z Talmudu i ogromny materia legendarny uzupeniy, jeli idzie o wojn w Palestynie, Histori Kocioa Euze-biusza. Wzmianka o wygnaniu Favorinusa pochodzi z fragmentu tego dziea, opublikowanego w 1931 przez Bibliotek Watykask (Studi e Testi, LIII); okrutny epizod o olepionym sekretarzu jest zaczerpnity z traktatu Galena, ktry by lekarzem Marka Aureliusza; obraz umierajcego Hadriana opiera si na tragicznym portrecie postarzaego cesarza, opisanym przez Frontona. Kiedy indziej zwracano si do zabytkw i inskrypcji po szczegy faktw nie zarejestrowanych przez staroytnych historykw. Niektre szczegy, podkrelajce okruciestwo wojen dackich i sarmackich, palenie ywcem jecw, otrucie si w dzie kapitulacji doradcw krla Decebala, pochodz z paskorzeb na kolumnie Trajana (W. Froehner, La Colonne Trajane, 1865,1. A. Richmond, Trajan's Army on Trajan's Column, 1935); dua cz szczegw w opisach podry jest zapoyczona z monet z okresu panowania Hadriana. Poematy Julii Balbilli, wyryte na nodze kolosa Memnona, s punktem wyjcia do opisu wizyty w Tebach (Cagnat, Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes, 1186-7); dokadn dat urodzin Antinousa zawdziczamy inskrypcji w kolegium rzemielnikw i niewolnikw w Lanuvium, ktre w roku 133 obrao sobie Antinousa za opiekuna i patrona (Corpus Inscriptionum Latinarum, XIV, 2112); dat t neguje Mommsen, ale pniej przyjli j uczeni mniej hiperkrytyczni; zdania, podane jako napisy na grobie ulubieca, s wzite z* wielkiego tekstu hieroglificznego na obelisku w Pincio, gdzie znajduje si opis jego pogrzebu i obrzdw zwizanych z jego kultem (A. Erman, Obelisken rdmischer Zeit, 1896, O. Marucchi, Gliobelischi egiziani di Roma, 1898). Jeli idzie o honory boskie oddawane Antinousowi, o jego charakterystyk psychologiczn i fizyczn, wiadectwa z inskrypcji, zabytkw i monet s o wiele liczniejsze ni wiadectwa historii pisanej. Nie ma w tej chwili dobrej biografii Hadriana, do ktrej mona by odesa czytelnika; jedyne tego rodzaju dzieo zasugujce na wzmiank, ale take najdawniejsze, dzieo Gregoroviusa opublikowane w 1851, nie pozbawione ycia i barwnoci, ale sabe we wszystkim, co dotyczy Hadriana jako administratora i wadcy, jest po wikszej czci przestarzae. Tak samo zestarzay si byskotliwe szkice Gibbona czy Renana. Dzieo nowsze B. W. Hendersona, The Life and Principate ofthe Emperor Hadrian wydane w r. 1923, powierzchowne, aczkolwiek obszerne, daje bardzo niepeny obraz myli Hadriana i

problemw jego czasu i wykorzystuje rda w zakresie bardzo niedostatecznym. Ale jeli pena biografia Hadriana jeszcze zostaje do zrobienia, liczne s inteligentne ujcia caociowe i solidne studia szczegowe, i w wielu wypadkach nowoczesna nauka pokazaa w nowym wietle dzieje panowania i rzdw Hadriana. eby zacytowa cho kilka prac nowych, albo rzekomo nowych, i wanych, wymiemy, w jzyku francuskim, rozdziay powicone Hadrianowi w Le Haut-Empire Romain Leona Homo, 1933 i w UEmpire Romain E. Albertiniego, 1936; analiz wojen partyjskich Trajana i pokojowej polityki Hadriana w Histoire de f Asie Ren Grousseta, 1921, ktrej trzymano si cile w opisie wojen partyjskich; studium o dziele literackim Hadriana w Les Empereurs et les Lettres latines Henri Bardona, 1944; prace Paul Graindora, Athenes sous Hadrien, 1934, Louis Perreta, La Titulature imperiale d'Hadrien, 1929, i Bernarda d*Orgeval, UEmpe-reur Hadrien, son oeuvre lgislative et administrati\e, 1950. Najbardziej wszake dociekliwe prace o panowaniu i osobie Hadriana s dzieem szkoy niemieckiej: J. Durr, Die Reisen des Kaisers Hadrianus, Wiede 1881; J. Plew, Quellenunter-suchungen ur Geschichte des Kaisers Hadrian, Strasburg 1890; E. Kornemann, Kaiser Hadrian und der letzte grosse Historiker von Rom, Lipsk 1905, a przede wszystkim krtka i pikna praca Wilhelma Webera, Untersuchungen ur Geschichte des Kaisers Hadrianus, Lipsk 1907, oraz treciwy esej, atwiejszy do zdobycia, ogoszony przez niego w r. 1936 w zbiorze Cambridge Ancient History, vol. XI, The Imperia Peace, str. 294-324. Po angielsku - przede wszystkim wany rozdzia powiecony reformom spoecznym i finansowym Hadriana w wielkiej pracy M. Rostowcewa, Social and Economic History of the Roman Empire, 1926; cenne studia: R. H. Lacey, The Eguestrian Officials of Trajan and Hadrian: Their Carees, mth Some Notes of Hadrian's Reform*, 1917; Paul Alexander, Letters and Speeches of the Emperor Hadrian, 1938; W. D. Gray, A Study ofthe Life of Hadrian Prior to his Accession, Northampton 1919; F. Pringsheim, The Lega Policy and Reforms of Hadrian w Journ. of Roman Studies", XXIV, 1934. Do pobytu Hadriana na wyspach brytyjskich i budowy muru na granicy Szkocji najwicej materiaw daje klasyczna praca J. C. Bruce'a, The Handbook to the Roman Wall, wydanie poprawione przez R. G. Collingwooda, i tego Collingwooda, przy wsppracy J. N. L. Myres'a, Roman Britain and the English Settlements, drugie wydanie, 1937. Co do numizmatyki panowania (wyjwszy monety Antinousa, omwione poniej), patrz przede wszystkim prace stosunkowo nowe: H. Mattingly i E. A. Sydenhem, The Roman Imperia Coinage, II, 1926, i P. L. Strack, Untersuchungen ur romischer Reichspr&gung des zweiten Jahrhunderts, II, 1933.

O osobie Trajana i jego wojnach, patrz: R. Parobeni, Optimus Princeps, 1927; R. P. Longden, Nerva and Trajan i The Wars of Trajan, w Cambridge Ancient History, XI, 1936; M. Durry, Le Regne de Trajan ttapres les Monnaies, Revue Historiue", LVII, 1932 i W. Weber, Trajan und Hadrian, 1923, o Eliuszu Cezarze, A. S. L. Farguharson, On the names ofAelius Caesar, Classical Quar-terly, II, 1908, i J. Carpocino, LHeredite dynastiaue chez les Antonim, 1950, ktrego hipotezy zostay poniechane, jako mao przekonywajce, na korzy dosownej interpretacji rde. O sprawie czterech byych konsulw patrz przede wszystkim: A. von Premerstein, Das Attentat der Konsulare auf Hadrian im Jahre 118, w Klio", 1908; J. Carcopino, Lusius Quietus, l'homme de Qwrnyn dans Istros, 1934. O otoczeniu greckim Hadriana - przede wszystkim: A. von Premerstein, C. Julius Quadratus Bassus, w Sitz Bayr. Akad. d. Wiss", 1934; P. Graindor, Un Milliardaire Antigue, Her ode Atticus et s familie, Kair 1930; L. Boulanger, Aelius Aristide et la Sophistiue dans la Province d'Asie au Il-e lecie de notre er w publikacjach Bibliotheque des coles Francaises d'Athenes et de Rome", 1923; K. Horn, Die Hymnen des Mesomedes, Lipsk 1928; Marttelloti, Mesomede, publikacje Scuola di Filologia Classica", Rzym 1929; H.-C. Puech, Numenius dApamee, w Melanges Bidez", Bruksela 1934; o wojnie ydowskiej, W. D. Gray, The Founding ofAelia Capitolina and the Chronology ofthe Jemsh War under Hadrian, American Journal of Semitic Language and Literatur", 1923; A. L. Sachar, A History oftheJews, 1950; i S. Liebertaan, Greek in Jewish Palestine, 1942. Odkrycia archeologiczne porobione w Izraelu w cigu ostatnich lat i dotyczce powstania Bar-Kochby wzbogaciy w pewnych wzgldach nasz wiedz o wojnie w Palestynie; wikszo z nich pochodzi z okresu po roku 1951 i nie moga zosta w niniejszej pracy spoytkowana. Ikonografia Antinousa i przy jej okazji dzieje tej postaci nie przestay interesowa archeologw i estetykw, zwaszcza w krajach germaskich, odkd Winckelmann, w r. 1764, powici tej ikonografii, a przynajmniej najwaniejszym wizerunkom Antinousa, znanym w tamtych czasach, poczesne miejsce w swojej Historii sztuki staroytnej. Wikszo tych prac, pochodzcych z koca wieku XVIII, a nawet i z XIX ma dla nas ju tylko warto ciekawostki; praca L. Diet-richsona, Antinous, Christiania 1884, aczkolwiek mglicie idealistyczna, jest jednak nadal godna uwagi dziki starannoci, z jak autor zebra niemal wszystkie wzmianki odnoszce si w stroytnoci do ulubieca Hadriana; warto ikonografii, opracowanej niemniej starannie, umniejsza stosowanie pogldw i metod dzi ju przestarzaych. Maa ksieczka F. Labana, Der Gemutsausdruck des Antinous, Berlin 1891, daje przegld teoryj estetycznych, modnych podwczas w Niemczech, ale w niczym nie wzbogaca waciwej ikonografii modego Bityczyka. Artyku bardzo przenikliwy, cho

nieco przestarzay przez styl, powicony Antinousowi przez J. A. Symondsa w jego Sketches in Italy and Greece, Londyn 1900, jest nadal bardzo cenny, a take i uwagi tego autora na ten sam temat w jego cennym i arcyrzadkim eseju o inwersji w staroytnoci, A Problem in Greek Ethics (dziesi egzemplarzy poza obiegiem handlowym, 1883, przedrukowane w 100 egz. w 1901). Praca nowsza E. Holma: Das Bildnis des Antinous. Lipsk 1933, ma natomiast typowe wady akademickiej rozprawy czysto erudycyjnej, nie wnoszcej do tematu ani nowych pogldw, ani nowych wiadomoci. Jeli idzie o wizerunki Antinousa, wyjwszy numizmatyk, najlepszym rdem, stosunkowo wieym, jest studium ogoszone przez Pirro Marconi, Antinoo. Saggio sutt' Arte dli'Eta Adrianea w tomie XXIX Monumenti Antichi, R. Accademia dei Lincei, Rzym 1923, studium zreszt mao dostpne dla szerszej publicznoci, poniewa liczne tomy tego zbioru znajduj si w komplecie tylko w bardzo niewielu wielkich bibliotekach. 4 Esej Marconiego, dosy przecitny, jeli idzie o interpretacj estetyczn, wykazuje natomiast duy postp w ikonografii - mimo wszystko jeszcze niezupenej - tematu, i kadzie kres mglistym mrzonkom, jakie zostay wok postaci Antinousa nagromadzone przez nawet i najlepszych krytykw romantycznych. Patrz take krtkie studia, powicone ikonografii Antinousa w pracach oglnych, traktujcych o sztuce greckiej albo grecko-rzymskiej, jak na przykad prace G. Rodenwaldta, Pro-pyten-Kunstgeschichte, III, 2, 1930; E. Strong, Art in Ancient Rome, II wydanie, Londyn 1929; Robert West, Romische Portrat-Plastik, II, Monachium 1941; i C. Seltman, Approach to Greek Art, Londyn 1948. Naley wymieni take uwagi R. Lacianiego i C. L. Yiscontiego, Bulletino Communale di Roma, 1886, szkice G. Rizzo, Antinoo-Silvano w Ausonia, 1908, S. Reinacha, Lej Tetes des Medaillons de l'Arc de Constantin w Rev. Arch.", Seria IV, XV, 1910, P. Gauckera, Le Sanctuaire syrien du Janicule, 1912, H. Bulle Ein Jagddenkmal des Kdisers Hadrian w Jahr, d.arch." Inst., XXXIV, 1919 i R. Bartoccini, Le Term Lepcis w Africa Italiana, 1929 - o portretach Antinousa zidentyfikowanych albo odkrytych w kocu XIX wieku i w wieku XX i o okolicznociach, niekiedy ciekawych, tych odkry.

To samo stosuje si oczywicie do wielu wzmiankowanych tu prac. Nie mona za czsto powtarza, e ksika rzadka, wyczerpana, ktr znale da si tylko na pkach nielicznych bibliotek, albo artyku znajdujcy si w jakim starym numerze naukowego pisma s dla olbrzymiej wikszoci czytelnikw zupenie niedostpne. Dziewidziesit dziewi razy na sto czytelnik, ktry chciaby si niektrych rzeczy dowiedzie, ale nie ma czasu i znajomoci techniki, niezawiej, lecz znanej tylko zawodowym naukowcom, jest niezalenie od swej chci skazany na dziea wulgaryzatorskie, wybierane na chybi trafi, z ktrych najlepsze, te nie wznawiane, rwnie staj si z kolei nie do dostania. To, co nazywamy nasz kultur, jest bardziej, ni si sdzi, kultur cile zamknitych warsztatw.

Co si tyczy numizmatyki postaci, najlepsz prac, jeli wierzy najbardziej wykwalifikowanym numizmatykom, ktrzy dzi si tym tematem zajmuj, pozostaje nieodzowna Numismatiue d'Antinoos w Journ. Int. d'Archeologie Numismatiue", XVI, str. 33-70, 1914, przez G. Bluma, modego uczonego, ktry zgin na wojnie w 1914 i pozostawi take kilka studiw ikonograficznych powiconych ulubiecowi Hadriana. Jeli idzie o monety z wizerunkiem Antinousa bite w Azji Mniejszej, patrz przede wszystkim E. Babelon i T. Reinach, Recueil General des Monnaies Grecues d'Asie-Mineure, I-LV, 1904-1912 i L, drugie wydanie, 1925; jeli idzie o monety z nim, bite w Aleksandrii, patrz J. Vogt, Die Alexandrinischen Munzen, 1924, za jeli idzie o setki monet z nim, bitych w Grecji, C. Seltman, Greek Sculpture and Some Festival Coins w Hesperia Journ. of Amer. School of Classical Studies at Athens", XVII, 1948. Co do okolicznoci, tak tajemniczych, mierci Antinousa, patrz W. Weber, Drei Untersuchungen ur aegyptisch-griechischen Religion, Heidelberg 1911. Ksika P. Graindora, ju cytowana, Athenes sous Hadrien zawiera (str. 13) interesujc uwag na ten sam temat. Problem cisego oznaczenia miejsca grobu Antinousa nigdy nie zosta rozstrzygnity, wbrew argumentom C. Hulsena, Das Grab des Antinous w Mitt. d. deutsch. arch. Inst.", Rom. Abt. XI, 1896 i w Berl. Phil. Wochenschr." 15 marca 1919 i przeciwstawnym pogldom na ten temat H. Kahlera w jego pracy, wymienianej powyej, o Willi Hadriana. Trzeba te zaznaczy, e przeliczny traktat P. Festugiere, La Yaleur Religieuse des Papyrus Magiques, ogoszony w r. 1932, a zwaszcza jego analiza mierci przez zalanie wod i ubstwienia, jakiego dostpuje w ten sposb powicajcy si, nie odnoszc si wprost do historii ulubieca Hadriana, nawietla wszake obrzdki, jakie do tej pory znalimy tylko z martwej tradycji literackiej, pozwala wydoby t legend z lamusa tragiczno-epickich akcesoriw i osadzi j w ramach bardzo cisych pewnej tradycji magicznych praktyk. Niemal wszystkie dziea oglne, traktujce o sztuce grecko-rzymskiej, uwzgldniaj szeroko sztuk okresu Hadriana; niektre z nich zostay wymienione w paragrafach dotyczcych wizerunkw Antinousa; niemal kompletn ikonografi Hadriana, Trajana, ksiniczek z ich rodziny i Eliusza Cezara zawiera ju cytowana praca Roberta Westa, Rmische Portrat-Plastik, mwi o tym take ksiki: P. Graindor, Bustes et Statues, Portraits de FEgypte Romaine. Kair b.d. i F. Poulsen, Greek and Roman Portraits in English Country Houses, Londyn 1923, w ktrej umieszczono pewn ilo mniej znanych i rzadko reprodukowanych portretw Hadriana i jego otoczenia. W kwestii sztuki dekoracyjnej epoki Hadriana w ogle, a zwaszcza w kwestii zwizkw midzy motywami uywanymi przez

zotnikw i rytownikw i politycznymi oraz kulturalnymi dyrektywami panowania, zasuguje na osobn wzmiank pikna praca Jocelyn Toynbee, The Hadrianic School, Chapter in the History of Greek Art, Cambridge 1934. Wzmianki o dzieach sztuki zamawianych przez Hadriana albo nalecych do jego zbiorw zjawiaj si w niniejszej ksice po to tylko, by tym wyraniej pokaza Hadriana jako zbieracza, mionika sztuki czy kochanka pragncego uwieczni ukochan twarz. Opis wizerunkw Antinousa, zrobiony przez cesarza, i sam obraz yjcego ulubieca, pokazywany kilkakrotnie w ksice, s oczywicie oparte na podobiznach modego Bityczyka, znalezionych przewanie w Yila Adriana, ktre istniej i dzi i ktre znamy pod nazwami nadanymi im przez wielkich kolekcjonerw woskich z XVII i XVIII wieku; Hadrian ich tak oczywicie nie nazywa. Przypisanie autorstwa maej gowy, znajdujcej si obecnie w Muzeum Narodowym w Rzymie, rzebiarzowi Aristeasowi jest hipotez Pirro Marconiego, wysunit w cytowanym powyej eseju; przypisanie Papiasowi, innemu rzebiarzowi z epoki Hadriana, Antinousa Farnese z Muzeum w Neapolu jest tylko domysem autorki. Wreszcie hipoteza twierdzca, e wizerunek Antinousa, dzi niemoliwy do niewtpliwego zidentyfikowania, zdobi jakoby paskorzeby hadriaskie w teatrze Dionizosa w Atenach, jest zapoyczona z cytowanej ju pracy P. Graindora. Jeli idzie o rzecz drobn, pochodzenie kilku piknych posgw grecko-rzymskich albo hellenistycznych, odnalezionych w Italice, rodzinnym miecie Hadriana, ktry je opuci jako dziecko, w wieku, w ktrym jeszcze si czowiek sztuk nie interesuje, autorka podporzdkowaa si opinii twierdzcej, e dziea te, z ktrych co najmniej jedno pochodzi z pracowni aleksandryjskiej, marmury greckie datowane na koniec I albo pocztek II wieku, s darem samego cesarza dla rodzinnego miasta. Te same uwagi oglne daj si zastosowa do wzmianek o budowlach wznoszonych przez Hadriana, ktrych zbyt szczegowy opis przeksztaciby ten tom w ukryty podrcznik, szczeglnie za do wzmianek o Villa Adriana. Cesarz, jako czowiek o dobrym smaku, nie moe zmusza czytelnika do obejcia wszystkich zakamarkw swojego domu. Informacje o wielkich budowach Hadriana, tak w Rzymie, jak i w innych czciach cesarstwa, przekazane nam zostay za porednictwem jego biografa Spartianusa, w Opisie Grecji Pauzaniasza, jeli idzie o budowle wzniesione w Grecji, oraz przez kronikarzy pniejszych, jak Malaa, ktry wymienia zwaszcza budowle wzniesione albo odbudowane przez Hadriana w Azji Mniejszej. Od Prokopiusza wiemy, e szczyt Mauzoleum by ozdobiony niezliczonymi posgami, ktre suyy za pociski Rzymianom podczas oblenia przez Alaryka; w krtkim opisie niemieckiego podrnika z VIII wieku, Anonyme de Einsiedeln, zachowa si obraz tego, czym byo na pocztku redniowiecza Mauzoleum, ju ufortyfikowane od czasw Aureliana,

ale jeszcze nie przeksztacone w Zamek witego Anioa. Do tych wzmianek i tej nomenklatury archeologowie i epigraficy dorzucili nastpnie swoje znaleziska. By da tylko jeden przykad tych ostatnich, przypomnijmy, e stosunkowo cakiem niedawno temu, dziki znakom fabrycznym na cegach, ktre suyy do budowy, zaszczyt wybudowania czy te cakowitej rekonstrukcji Panteonu zosta przywrcony Hadrianowi, ktrego dugo uwaano jedynie za jego restauratora. Jeli idzie o architektur okresu Hadriana, odelijmy czytelnika do wikszoci dzie oglnych o sztuce grecko-rzymskiej, cytowanych powyej, zwaszcza za do pracy E. Stronga, Art in Ancient Rome, a take C. Schultessa, Bauten des Kaisers Hadrianus, Hamburg 1898. Jeli idzie o Panteon - G. Beetrani, zz Panteone, Rzym 1898 i G. Rosi, Bolettino delia co mm. arch. co m m." LIX, str. 227, 1931; jeli idzie o Mauzoleum Hadriana, do M. Borgatti, Castel S. Angelo, Rzym 1890; S. R. Pierce, The Mausoleum ofHadrian and Pons Aelius w Journ. of Rom. Stud." XV, 1925. O budowach Hadriana w Atenach, prcz kilkakrotnie wymienianego dziea P. Gra indora, A t hen es sous Hadrien, 1934, mona take przeczyta w doskonaym rozdziale G. Fougeres'a w jego Athenes, 1914, ktry, cho dawny i pod pewnymi wzgldami uzupeniony przez najnowsze wykopaliska, nadal zawiera to, co najistotniejsze. Czytelnikowi, ktry by si interesowa bliej tym jedynym swego rodzaju zabytkiem jakim jest Yilla Adriana, nadmiemy, e nazwy jej rozmaitych czci, wymienione przez Hadriana w niniejszej ksice i uywane jeszcze i dzi, pochodz take z przekazw Spartianusa, ktre wykopaliska prowadzone w tym miejscu do tej pory raczej potwierdzaj i uzupeniaj ni obalaj. Dodajmy, e nasza znajomo kolejnych faz tej piknej ruiny midzy Hadrianem i nami pochodzi z caej serii dokumentw pisanych albo rytych, nagromadzonych od czasw Odrodzenia, z ktrych najcenniejsze by moe s: Raport architekta Ligorio dla Kardynaa d'Este z r. 1538, cudowne plansze Piranese z roku okoo 1781 i, jeli idzie o detale, rysunki Obywatela Ponce (Arabesues antiues des bains de Livie et de la Villa Adriana, Pary 1789) zachowujce wzr stiukw, dzi zniszczonych. Nowsze prace Gastona Boisier w jego Promenades Archeologiques, 1880, H. Winnefelda, Die Yilla des Hadrian bei Tivoli, Berlin 1895, i Pierre Gusmana, La Yilla Imperiale de Tibur, 1904, s do tej pory bardzo cenne; patrz take blisz nam prac R. Paribeniego, La Yilla dli'Imperatore Adriana, 1930, i wane dzieo H. Kahlera, Hadrian und seine Yilla bei Tivoli, 1950. Mozaiki na cianach Willi, o ktrych tu mwi Hadrian, s to mozaiki z sali audiencjonalnej, ze cian otaczajcych nisze nimf, czste w wiejskich willach pierwszego wieku, ktre zapewne zdobiy take i pawilony paacu w Tiburze, mozaiki, ktre wedug licznych wiadectw znajdoway si na skonach sklepie (wiemy od Piranesego, e skony sklepie z Kanobos byy biae), albo te

emblematy", mozaikowe obrazy, ktre zwykle wprawiano w ciany. W sprawie tego detalu i zoce, jakie zdarzaj si niekiedy na mozaikach, od epoki antoniskiej poczynajc, patrz, oprcz ju cytowanego Gusmana, artyku P. Gaucklera w: Da-remberg i Saglio, Dictionnaire des Antiuites Grecues et Romaines, 'III, 2, Musivum Opus. Tym, ktrych interesuje epizod zaoenia Antinoupolis, powiedzmy, e ruiny miasta zaoonego przez Hadriana na cze jego ulubieca jeszcze stay w pocztkach XIX wieku, kiedy Jomard rysowa plansze monumentalnej Description de FEgypte, rozpocztej na rozkaz Napoleona, w ktrej znale mona wzruszajce widoki z tego zbiorowiska ruin, dzi zniszczonych. W poowie XIX wieku egipski przemysowiec przerobi na wapno te szcztki i uy ich do budowy cukrowni w pobliu. Archeolog francuski, Albert Gayet, pracowa z zapaem, ale, zdaje si, niezbyt metodycznie, w tym spldrowanym miejscu i informacje zawarte w artykuach ogaszanych przez niego w latach 1896-1914 s jeszcze, w braku lepszych, bardzo poyteczne. Papirusy znalezione na miejscu Antinoupolis i Oxyrhynchus i opublikowane midzy rokiem 1901 i naszymi czasami nie day adnej nowej wiadomoci o architekturze hadriaskiego miasta i kulcie ulubieca, natomiast jeden z nich da nam bardzo kompletny spis administracyjnych i religijnych podziaw miasta, najwidoczniej ustalonych przez samego Hadriana, ktre wiadcz o silnym wpywie rytuau eeuzyskiego na umys ich autora. Patrz na ten temat cytowan wyej prac Wilhelma Webera, Drei Untersuchungen ur aegyptysch-griechischen Religion, a take E. Kiihna, Antinoupolis, Ein Beitrag ur Geschichte des Hellenismus im rmischen Aegypten, Getynga 1913, i B. Kublera, Antinoupolis, Lipsk 1914. Krtki artyku M. J. de Johnsona, Antinoe and Its Papyri w Journ. of Egip. Arch", I, 1914, daje doskonae streszczenie topografii miasta Hadriana. Wiemy o istnieniu drogi zbudowanej przez Hadriana midzy Antinoupolis i Morzem Czerwonym ze staroytnej inskrypcji, znalezionej na miejscu (Inscr. Gr. adres. Rom. pert., I, 1142), ale nigdy nie odkryto, ktrdy bya wytyczona, i odlegoci, wymienione przez Hadriana w niniejszej ksice, s jedynie przyblione. Wreszcie zdanie opisujce Antinoupolis, woone tu w usta cesarza, jest zapoyczone z relacji Sieur Lucas, francuskiego podrnika, ktry zwiedzi Antinoupolis na pocztku wieku XVIII.