Univerzitet u Novom Sadu

Tehniki fakultet Mihajlo Pupin

Zrenjanin
SEMINARSKI RAD
Predmet: Tehnologije oplemenjivanja i nege
Tema: upavljenje
Profeor: Student:
Vasilije Petrovi Marija !ankovi
"#$%&$'
Zrenjanin( jun )$**+
S,-!.,/0
UV1-++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++2
*+ U3!,T31 1 M,T4!5/,65M,+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++'
*+*+ P!5!1-N, V6,3N,++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++'
*+)+ 74M5/S3, V6,3N,+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++8
)+ 1P64M4N/5V,N/4 T3,N5N,++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++"
2+ 9UP,V6/4N/4++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++:
2+*+ P!5P!4M, V6,3N, Z, 9UP,V6/4N/4++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++;
2+)+ P!5P!4M, P!4<4 Z, 9UP,V6/4N/4+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*$
2+2+ M,=5N4 Z, 9UP,V6/4N/4+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*)
2+'+ 5>64 Z, 9UP,V6/4N/4+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*8
2+'+*+ 1?!,-, V,6/,3, Z, 9UP,V6/4N/4+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*:
2+8+ N,/94=@4 >!4=34 31- 9UP,V6/4N/,++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*%
Z,36/U9,3++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++*;
65T4!,TU!,++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++)$
!"#D
Tekstil Alat+ teBtilis&tkan( tkalakiC naziv je za svaki materijal proizveden
prepletanjem ili povezivanjem vlakana( niti tj+ predenjem( pletenjem( prepletanjem(
pustenjem( iDlanjem( lepljenjem i dr+ Najstariji ouvani tekstili potiu iz Eatala 7FvFka
A,natolijaC+ To su komadii vunenoD sukna+ Starost im je proGenjena na "8$$ Dodina pre
7rista+ Prvi tekstili napravljeni su od konGa koji je nastao vrtnjom niti izmeHu dlanova+
3asnije je izumljeno vreteno+
-anas je tekstilna industrija jedna od najjae razvijenih u svijetu+ Tekstil se
upotreIljava prvenstveno za izradIu odee+ 1Iuhvata i proizvode za Jiroku potroJnju u
kuanstvu( uDostiteljstvu te za tehniku i mediGinsku namenu+ Tekstilna industrija
oIuhvata proizvodnju preHe( tkanina( pletiva( netkanoD tekstila( odjee i ostalih proizvoda
na osnovi tekstilnih vlakana+
$% !KRATK# # MATERI&A'IMA
Vlakna su osnova svih tekstila+ Svojim osoIinama( strukturom ili nainom tkanja
vlaknene niti daju tekstilu njeDov izDled( koji se moKe izmeniti( ali osnovne osoIine vrsta
vlakna ostaju odluujue za upotreIu i odrKavanje materijala+ Pre su se svi materijali
pravili iskljuivo iz prirodnih vlakana( a u poslednjih pedesetak Dodina razvijena su
mnoDoIrojna sintetika vlakna+ Prirodna vlakna dolaze u prirodi u oIliku prikladnom za
neposrednu upotreIu+ 7emijska vlakna proizvedena su ili hemijskom oIradom prirodnih
polimera ili je sirovina za njihovu proizvodnju sintetizovana Asintetika vlaknaC+
NajvaKnija svojstva tekstilnih vlakana jesu duKina( finoa( vrstoa( elastinost(
hiDroskopinost( otpornost na odreHena hemijska sredstava na vlakno( te njihova
povrJinska svojstva+
*+*+ P!5!1-N, V6,3N,
Sva su prirodna vlakna neravnomerna i IoData prelivima Asvojstvo svim
prirodnim stvarimaC Jto pridonosi njihovoj lepoti+ Pamuk najvaKnije je Iiljno vlakno+
-oIija se sa semenke Iiljke pamuike+ ?iljka uspeva u toploj i vlaKnoj klimi( peskovitu
tlu sa dosta kalGijuma+ 3akvoa sirovoD pamuka zavisi od porekla( uslova uzDoja+ Pamuk
se istodoIno upotreIljavao ve u starom Peruu i u 5ndiji+ UzDajao se u dolini reke 5nd ve
)8$$ Dodina pre 7rista+ >rGi spominju pamuk kao eDzotinu Iiljku( a koriste pamune
tkanine nakon ,leksandrovih pohoda+ Pamuna tkanina se zatim povremeno koristi kao
uvozni artikl( dok se sama tehnika pamunoD tkanja javlja na Mediteranu tek u 5L+ veku+
'an je jednoDodiJnja Iiljka koja uspeva u krajevima umerene klime( a uzDaja se
za doIijanje vlakna i semena Alaneno uljeC+ Vlakna su smeJtena u kori staIiljke za koji su
vezana pektinom AIiljni lepakC+ ProGesom moenja razDraHuje se pektin te se nakon
suJenja staIiljke moDu izdvojiti vlakna koja su kasnije mehaniki oIraHena+
Vlakno lana uIraja se meHu najjaa prirodna vlakna te je najIolja sirovina za
konaG( predivo za ipke i tkanine za posteljno i stolni veJ+ Na trKiJtu je poseIno Genjen
IelDijski( irski i eJki lan+
"una je prirodno tekstilno vlakno KivotinjskoD porekla( prva tekstilna sirovina+
Najzastupljenija je vuna domae ovGe( u upraIi je i anDorska vuna Adlaka anDorske kozeC
koja se kao fino eJljana vuna zove moher( kaJmirska vuna Avuna kaJmirske kozeC( zeja
i devina dlaka( alpaka i druDe+ 5ako se vunom nazivaju finije ili srednje fine( viJe ili
manje kovrdKave dlake ovGe( deve ili nekih vrsta koza( najveu tehniku vaKnost za
tekstilnu upotreIu ima ovja vuna( s 8$&tak razliitih vrsta+ PovrJina vunenoD vlakna( kao
i kod ostalih dlaka koza i deva( pokrivena je ljuskama te sjaj vlakana zavisi od izDleda i
Iroje ljusaka na povrJini+
Vuna doIre kakvoe ima svilenkasti sjaj Avei Iroj ljusakaC( a prostija je
staklastoD izDeda i teKe se Ioji+ 9vrstoa vunenoD vlakna je niska( a u mokrom stanju joJ
se smanjuje+ Vuna je neosporno najstarija tekstilna sirovina jer su ovGe Iile pripitomljene
joJ u neolitsko doIa+ Najvei proizvoHai vune su ,ustralija( Novi Zeland( S,-(
,rDentina i /uKnoafrika !epuIlika( 4nDleska i =panjolska+
(lavne vrte vune u:
Angorska vuna0 naziva se po pokrajini ,nDori u Turskoj Ddje se i danas uzDaja+
Na trKiJte dolazi pod nazivom moher&vuna+ Vlakna su duDa( ravna( deIlja i svilenosjajna(
Iijele Ioje( vrlo elastina+ UpotreIljava se za izradu tkanina za kuanstvo( saDova i
imitaGija krzna( a eJljana anDorska vuna za izradu tkanina za Dorska vuna za pletene
roIe i finih lister&tkanina+
Kamirska vuna0 doIija se iseJljavanjem kaJmirske koze koja se uzDaja u
pokrajini u 3aJmiru u 5ndiji+ NajviJe se Gijeni fina mekana dlaka IlaDa sjaja doIijena od
mladih koza koja se koristi za izradu istoimene tkanine( Jalova i ruIaGa+ 3aJmirska
vlakna su najGjenjenija i najskupjla vlakna+
Dlaka domae koze (kostrijet): duDa je i sjajna( ali deIlja i DruIa opipa+
UpotreIljava se u meJavini s druDim vrstama vune za izradu DruIlje vunene preHe+
Dlaka angorskog kunia (angora vuna): mekana( fina i laDana( Iele Ioje i
poseInoD sjaja+ -oIar je izolator toplote ali nije poseIno vrsta+ NajviJe se od anDora&
vune izraHuje pletena roIa za razne modne Kenske odevne predmete+
Devina dlaka (kamelhar): doIija se od leHnih delova jednoDrIe ili dvoDrIe deve+
Eenjena je puJasta finokovrdKava dlaka( mekana i IlaDoD sjaja+ 1d te se dlake u meJavini
s druDom vunom pravi laDana tkanina u prirodnoj Ioji( koja se istie malom teKinom+
Svila je istonjakoD porekla poznata od davnina+ -udov svilaG uzDajali su u
3ini Jiroki slojevi AprovinGija =atunDC ve 2$$$ Dodina pre 7rista+ Niko izvan DraniGa
3ine nije znao postupak proizvodnje svile koja je Iila pod zaJtitom GarskoD doma+ Njena
upotreIa Iila je oDraniena na vladajuu kuu i vlastelu+ SkupoGjena tkanina Iila je toliko
vaKna da je sama po seIi postala sinonimom IoDatstva i otmenosti+
3akvoa svilenoD vlakna oGenjuje se prema poreklu( vrednuje se sjaj( Ioja(
vrstoa i finoa+ Svila je jako vlakno( velike elastinosti+ 1d svile se pravi vrlo Genjena
konfekGijska roIa( materijali za pokustvo( a svileni konaG koristi se za Jivanje i vezenje
skupljih odevnih predmeta+ PoseIno su na Dlasu kineska i japanska svila+
*+)+ 74M5/S3, V6,3N,
Tokom LV555+ veka poelo se razmiJljati o proizvodnji veJtakih vlakana koja Ii
moDla zameniti pojedine prirodne sirovine i time reJiti proIlem naIavke tekstilne
industrije+ Tako se krajem L5L+ veka doIija prva veJtaka svila pod imenom raMon+ Slede
Iakrena svila te viskozni raMon+++ 7emijska vlakna prve DeneraGije doIijena
reDeneraGijom Geluloze( veinom viskoznim postupkom( poinju se proizvoditi nakon
PrvoD svetskoD rata+ Eeluloza doIijena iz drveta ili otpadaka pamuka 7emijskim se
putem pretvara u topljivi oIlik pa se istiskuju duDe niti koje se nakon ispredanja
ovrJuju+
Bakrena vlakna (CUP): zIoD skupe proizvodnje danas se reHe nalazi na trKiJtu+
PoseIno su poznata IemIerD i Guprama vlakna+
iskozna vlakna (C): odlikuje se nizom doIrih svojstava( pa ima istaknuto mesto
u industriji umetnih tekstilnih proizvoda+ Viskozna vlakna su sjajna( doIro upijaju vlaDu(
DuKvaju se+++to su jeftina vlakna namenjena Jirokoj potroJnji+
A!etatna vlakna (CA)0 pojavljuje se na trKiJtu nakon PrvoD svetskoD rata+ Vlakna
su sjajna( slaIije upijaju vlaDu( imaju nisku vrstou( neotporna su na toplotu+
"inteti#ka vlakna: od sintetikih vlakana najmasovnije se proizvode i
upotreIljavaju poliamidna( poliesterska( akrilna i polipropilenska vlakna+ Ta vlakna na
trKiJte dolaze s raznim nazivima( zavisno od sirovine( postupku doIivanja i zemlji
proizvodnje+ 1na su jednostavna za odrKavanje zIoD lakoD pranja i suJenja( imaju ista
svojstva u mokrom i suvom stanju i ne menjaju oIlik pri pranju i noJenju+ 1tporna su na
delovanje insekata i mikroorDanizama+ 5maju veu rastezljivost i otpornost na povrJinsko
troJenje+ >lavni nedostaGi su im0 osetljivost na poviJene temperature( naIijanje statikim
elektriGitetom( manje su uDodni za noJenje u poreHenju sa prirodnim vlaknima+
Akrilna vlakna (PA$): proizvode se polimerizaGijom akrilonitrila+ 3omerGijalni
nazivi za P,N vlakna su0 ,Grilan( 1rlon( -olan( -ralon( 6eakril( Malon+
Poli%ro%ilenska vlakna (PP): otporna su na DuKvanje+ Ne upijaju vlaDu i sklona su
nakupljanju statikoD elektriGiteta+ Visoke su vrstoe( neotporna su na sunevo svetlo+
3oriste se za izradu tekstilnih proizvoda za tehnike svrhe( u industriji nameJtaja( za
odevne tekstilne predemete+++
Poliesterska vlakna (P&"): nastaju meHusoInim delovanjem kiselina i alkohola
uz istovremeno osloIaHanje molekula vode ApolikondezaGijaC+ Vrlo su otporna na kiseline
i alkalije( oksidaGijska sredstva i mikroIioloJke uteGaje+ 5zrazito su otporna na DuKvanje i
njihova sposoInost je zadrKavanje trajnost naIora+ Takva vlakna svojim izDledom i
opipom podsjeaju na prirodnu svilu+ 5maju Jiroku primenu u tekstilnoj industriji(
poseIno u komIinaGiji s prirodnim vlaknima N pamukom i vunom+ -olaze na trKiJte pod
sledeim trDovakim imenima0 TerMlen( -iolen( -aGron( Trevira( Terital( TerDal(
Terlenka( Maklen( Vartilen+
Poliamidna vlakna (PA): proizvodnja tih vlakana naDlo se razvila zahvaljujui
primeni za izradi Kenskih arapa+ Svojstva su im visoka rastezna vrstoa i elastinost(
postojanost prema DuKvanju i prema 7emijskim i mikroIioloJkim uteGajima+ Termika
otpornost im je slaIija neDo kod druDih sintetikih vlakana+ 3omerGijalni nazivi
su0 Najlon&"+"( Perlon( 4nkalon( 6ilion( >rilon+
Aramidna vlakna (A'): su tipovi poliamidnih vlakana+ Pojaanih mehanikih
otpornosti( poviJene temperature topljenja( viskoke otpornosti na hemijske reaDense(
upotreIljavaju se u tekstilijama od kojih se oekuju visoka zaJtitna svojstva+ TrDovaki
su im nazivi0 3evlin( NomeB( TOaron( TeGhnora+
)% #P'EMEN&I"AN&E TKANINA
Sirove tkanine posle tkanja ne moDu se isporuiti na trKiJte jer su neiste( esto
neuDledna izDleda( nedovoljne Dustoe+ ZIoD toDa se podvrDavaju nizu mehanikih i
hemijskih operaGija kojima se doteruje estetski izDled( vrstoa( trajnost i upotreIljivost
za pojedine namene+
Mehaniki postupGi su0 preDledavanje tkanina( Dlaanje( preJanje( upavljenje(
JiJanje( dekatiranje( itd+
NajvaKniji 7emijski postupGi su0 iskuvavanje( izIeljivanje( merGeriziranje(
karIoniziranje( Iojenje( Jtampanje i apretiranje+
*% !PA"'&EN&E
9upavljenje tekstilnoD materijala je proGess mehanike oIrade kojom se na jednoj
ili oIe strane tekstilnoD ploJnoD proizvoda stvara vlasasta povrJina+ U proGesu se
upavljenja pomou iDliGa iz strukture tkanine izvlae pojedine niti potke i zatim se
zamrse+ 9upavljenje se provodi na tekstilnim meterijalima sa Giljem poveanja njihovoD
volumena( a nekad se taj proGess provodio runo+
Poveanjem volumena tekstilnoD materijala doIija se mekani opip( a takoHe se
poveava i njeDova toplinsko&zaJtitna svojstva+ Najvolje je toplinsko izolaGijsko sredstvo
za zrak+ U taIliGi *+ prokazane su toplinsje vodljivosti nekih materijala u odnosu na
toplinsku vodljivost zraka kao jediniGe+
(a)li!a* +* (o%linske vodljivosti nekih tekstilnih vlakana
Vlakna Relativna toplinska vodljivost
una *+$%
"vila *+*8
Pamuk *+)$
,an *+)2
Tkanina kojoj upavljenje poveava sadrKaj zraka izmeHu pojedinih vlakanaGa
postaje Iolji toplinski isolator+ ProGes upavljenja provodi se uDlavnom na tkaninama kod
kojih navedena svojstva imaju promarni znaaj Aflanel( dvistrani flanel( Iarhend(
veleveton( kordsmat i dr+C+
9upavljenje se takoHe pominje kao pripremni proGes u proizvodnji veJtakih
koKa+ Pre samoD naslojavanja( najeJe poliuretanskoD sloja( material je potreIno
upaviti i JiJati da postane Jto mekJi+ Za naslojavanje se koriste najeJe pamune
tkanine kod kojih se nastoji postii Jto niKi i DuJi flor kako Ii vezanje poliuretanskoD
sloja Iilo Jto Iolje+ 3od visokih zahteva za kvalitet potreIno je provesti " do % prolaza( a
moKe se dodatno provoditi i faza meHuJiJanja+ -anas se u velikoj meri za podloDu koriste
i pletiva kod kojih je struktura preHe otvorenija( koje uDlavnom ne treIa podvrDavati
postupku prethodnoD upavljenja i JiJanja+
9upavljenjem se u odreHenoj meri oJteuje tkanina( odnosno povrJinska vlakna(
pa se smanjuje njeDova vrstoa+ TakoHe dolazi i do DuIitka mase tekstualnoD materijala(
a ovaj DuIitak ne me Iiti vei od *$P+ 3od neispravnoD postupka upavljenja ili kod
neispravnih Darnitura valjaka za upavljenje DuIitak mase moKe Iiti i do '$P+ 3od
previJe zateDnutih tkanina iDliGe presnaKno zadiru u strukturu tkanine i kidaju vlakanGa
pa je DuIitak mase naroito izraKen+ 9upavi se pomou maJina sa odDovarajuim
iDliGama koje iz strukture tkanine izvlae krajeve vlakanaGa iz potke+ MaJine moDu Iiti
razliitih konstrukGija+ NajeJe se upavi prelazom tkanina preko tamIura na ijem se
oIodu nalaze valjii sa iDliGama+
"lika* +* "ki!a delovanja maine za ianje
+* materijal- .* !ilindar- /* %ovla#ni valjak- 0* %rotiv%ovla#ni valjak-
Valjii su naizmenino poredani tako da nakon protivpovlanoD valjia( sledi
povlani valji+ 1kretanjem protivpovlanoD valjia iDliGe zahvataju pojedine niti
potke i izvlae ih iz strukture tkanine( a povlani valjii usmeravaju to vlakno po duKini+
U asu kada iDliGe teKe ka najsnaKnijem zadiranju( tamIur se okrene ime se spreava
preoJtro zadiranje vrhova DreIena u tkaninu i neno prejako oJteivanje+ !azliite vrste
upavljenja postiKu se promenama smera okretanja tamIura( valjia i usmerenosti
vrhova iDliGa+
4fekat i kvalitet upvaljenja zavisi od viJe inioGa meHu kojima su najvaKniji0
& 5spravan izIor preHe(
& Vrsta veza(
& Pripreme operaGije upavljenja(
& Nain upavljenja i
& Vrsta DreIenaQ
2+*+ P!5P!4M, V6,3N, Z, 9UP,V6/4N/4
Vlakna se tokom upavljenja izvlae( to jeste izvrDnuta su silama naprezanja+ -a
Ii izdrKala ova naprezanja vlakna treIa da imaju odreHenu vrstou+ U proGesu je
upavljenja vaKna i duKina vlakna+ Srednja duKina vlakna od )$ do 2$ mm omoDuava
izradu doIre preHe tkanine koje e se upaviti+ Ukoliko se Keli postii duDaki flor(
duKina vlakna mora Iiti vea+ ,ko pamuna meJavina za predivo ima previJe kratkih
vlakanaGa( poDorJava se kvalitet upavljenja jer se kraa vlakanGa tokom upavljenja
izvuku i sloIodno leKe na povrJini tkanine+ Za doIijanje povoljnoD efekta upavljenja
potreIno je imati vlakanGa veeD elastiGiteta( jer se tvrda i kratka vlakanGa lakJe prekinu+
ZIoD toDa je najpovoljnije da vlakna imaju sadrKaj vlaDe kakav se postiKe u ravnoteKnom
stanju sa standardnom atmosferom A7
r
R "8P( TR)$
o
EC jer su tada elastinija i manje
krta+ TakoHe je za proGes upavljenja povoljna preHa sa manjim Irojem uvoja+
Vunene takanine se moDu upaviti u mokrom stanju( najeJe sa "$P vlaDe u
materijalu+ VlaDa mora Iiti jednako rasporeHena ime se poveava prekidno istezanje te
smanjuje otpad ak do *8P+ Pamune i viskozne tkanine upave se samo u suvom stanju+
Viskoznim tkaninama vlaKenjem se smanjuje njihova elastinost+ Sintetski materijali se
esto prethodno imperDniraju s 2 do " P&tnom emulzijom ulja( antistatikim sredstvom
ili kationaktivnim omekJivaem+ U sluaju upavljenja suve vunene tkanine izDled
upavljene povrJine je je viJe ili manje krapav( dok je kod upavljenja vlaKne tkanine
njen izDled zDusnut u jednolian+
1ptimalna napetost tekstilnoD materijala je odluujua za doIar rezultat
upavljenja+ ,ko je napetost prevelika iDliGe za upavljenje slaIije zahvataju materijal i
time se naruJava njeDov izDled( ili se uopJte ne doIije Keljeni uinak upavljenja+ ,ko je
ipak napetost materijala preslaIa( moKe doi do njeDovoD poprenoD savijanja ili
namatanja+ StoDa uopJte vrijedi da se tekstilni materijal uvek mora oIraHivati uz
optimalnu napetost+ PodeJena vrednost napetosti materijala odrKava se konstantnom
pomou ureHaja za reDulaGiju napetosti tokom GeloD proGesa upavljenja+ 3od modernih
maJina za upavljenje Gisoki steoen reproduktiIilnosti postiKe se0 poDonom sa talnim
Irojem oIrtaja( reDulaGijom napetosti i jednakomernim radnim uinkom svih valjaka za
upavljenje( a ovi podaGi se smeJtaju za svaki pojedinani artikal+
U tkanju( tkaninama koje e se upaviti poseInu paKnju treIa oIratiti na
jednolinost jer tkalake DreJke moDu uzrokovati loJe upavljenu tkaninu+ 5viGe tkanina
moraju Iiti optimalno zateDnute jer laIave iviGe uzrokuju nejednolino upavljenje( pri
emu je sredina tkanine slaIije upavljena( a iviGe jae+ Prenaoete iviGe tokom
upavljenja lako puGaju( a moDu doprineti pruDavnosti jer tkanina ne prilee jednolino
na DreIene maJine za upavljenje+
Tokom upavljenja niti potke izloKene su delovanju naprezanja( a da ne Ii doJlo
do zIijanja( odnosno razreHivanja niti( za doIijanje doIroD efekta upavljenja potreIna je
tkanina sa vezom koji ima veliki Iroj veznih taaka+ ZIoD toDa se esto koristi platneni
vez+ MeHutim( nedostatak platnenoD veza je u tome da se ne postiKe zatvorena vlasasta
povrJina flora( niti se moKe doIiti duDovlasasti flor+ Platneni vez se koristi kod doIijanja
niskoD flora koji se tokom upotreIe esto pere+ 3od tkanina sa keper vezom )#) izDled
upavljene tkanine je zatvoreniji( dok je atlas vez izrazito zatvoren+ 9esto se primenjuje
8(" i %&vezni atlas sa postepenim Irojem )&2+ 3od toDa se postiKe najDuJa vlasasta
povrJina koja naknadnim JiJanjem doIija IraJunast izDled+ PoseIno znaenje ima krstasti
keper kod tkanina koje se oIostrano upave+ Tkanine koje imaju jednak izDled sa oIe
strane moDu se oIostrano upaviti+ 3od tkanina sa izrazitijom osnovom upavljenje se
provodi samo na strani potke+
-a Ii se doIli doIri efekti upavljenja( tkanine se esto prethodno oIraHuju+ Pre
upavljenja tkanine se moDu iskuvavati( Ieliti( Iojadisati( imperDnirati zavistno od
njihove namene+ 6oJije se upave neoIojadisana od oIojadisanih vlakana u preHi istih
svojstava+ ZIoD toDa postoje odreHene poteJkoe kod upavljenja roIe sa uzorkom kod
kojeD je primenjena oIojadisana i neoIojadisana preHa+ NeoIojadisanu preHu je potreIno
laDano prokuvati kako Ii doIila homoDenija vlaknasta struktura+
2+)+ P!5P!4M, P!4<4 Z, 9UP,V6/4N/4
?ruJenjem se postiKe povrJinsko predupavljenje( koje razvlaknjuje preHu( Jto je
poseIno doIro kod vrsto upredene preHe i Dustih tkanina+ Tkanine s mnoDo oneiJenja
se IruJenjem oiste+ Na maJini za IruJenje tkanina se oIino pari i Dlaa+ Parenje i
kalandriranje esto prethode upavljenju kako Ii se postiDla Dlatka povrJina+ Tkanina pri
ulazu u maJinu za upavljenje prelazi preko DrijanoD metalnoD valjka ime se izravnava(
a vlakno postaje mekJe+
Za upavljenje najfinijih vunenih tkanina koriste se Dlave ploda priroduoD ika
A-ipsaGus follonumC+ NajIolji iGi za potreIe upavljenja uzDajaju se u okoliGi ,vinjona
u SranGuskoj( a uspijevaju i u ?elDiji( Njemakoj i 7olandiji+
3od prirodnih iDliGa vaKnu uloDu ima elastinost vrhova iDliGa+ -oIre rezultate
upavljenja dale su fine duDake( u vodi naIuIrene( iDliGe+
3od maJina za upavljenje s okvirima vlaKni plodovi ika nanizani su na
Jipkama koje se nalaze na poseInim okvirima+ 1kviri ArameC s iGima postavljeni su na
oIodu IuInja+ MaJina za upavljenje najeJe ima dva IuInja kod kojih se Iarem jedan
okree u suprotnom smeru od smera kretanja tkanine+ Postoje maJine za upavljenje sa
prirodnim iGima kod kojih se na druDom IuInju nalaze etke od struna ili poliamida
radi Dlaanja upavljenih niti+
"lika* .* 1i#ak (Di%sa!us 2ollonum)
3od maJine za upavljenje s valjGima( plodovi ika nanizani su na elinim
Jipkama uvrJenim u leKiJtima pod uDlom od : do *$T+ Poveanjem ovoD uDla efekat
upavljenja priIliKava se efektu doIijenom na maJini za upavljenje s okvirima+
"lika /* aljak s #i#!ima
S oIzirom da se uDlavnom upave vlaKne tkanine( plodovi iaka se lakiraju kako
ne Ii doJlo do njihovoD traljenja+ 9iJenje iDliGa provodi se speGijamim etkama uz
laDano okretanje( a oJteeni plodovi iaka zamenjuju se novim+ Nedostatak ovih maJina
je u tome Jto je vek trajanja ika kratak pa se moraju menjati svakih etrnaest dana( a
esto su potreIne i rune intervenGije oko postavljanja i podeJavanja+ ZIoD toDa se(
usprkos doIrih efekata( ove maJine reHe koriste+
2+2+ M,=5N4 Z, 9UP,V6/4N/4
-anas se vunene tkanine najeJe prethodno upave na maJini sa elinim
iDliGama( a u sledeim prolazima zaDlaHuju na maJini sa prirodnim iDliGama+
ZIoD vrlo doIroD efekta upavljenja prirodnim iDliGama pojavila se poseIan
model maJine za upavljenje kod koje je moDue komIinovati rad sa prirodnim i
metalnim iDliGama( prikazana na SliGi+ '+ PoseIno je podeJen za oIradu visokovrednih
kvalitetnih materijala i za doIijanje antipiliD efekta na pletivn+
"lika* 0* Kom)inovana maina za #u%avljenje s #i#!ima i metalnim igli!ama3 tt* ,a2er
9upavljenje tkanina na maJinama za upavljenje temelji se na razliitim
mehanikim pokretima+ Pri tome je potreIno poznavati teoretske moDunosti pod kojima
se moKe provoditi ovaj proGes upavljenja+ Pokreti za upavljenje su slijedei0
& IuIanj se okree u smeru kazaljki na satu
& tkanina koja se upavi takoHe se kree u smeru kazaljki na satu( smao znatno
sporije
& valjii sa iDliGama u smeru i u suprotnom smeru se okreu od smera kazaljke na
satu
& IuIanj se okree u suprotnom smeruu kazaljke na satu+
4fekt upavljenja na tkanini moKe nastati samo ako vrhovi iDliGa na povlanom i
suprotnom valjku ulaze u strakturu tkanine+ 5ntenzitet upavljenja moKe se pojaati0
& smanjenjem oIodne Irzine povlanih valjaka
& poveanjem Irzina protivpovlanih valjaka
& smanjenjem napetosti materijala( ime on jae prijanja na povlane i
protivpovlane valjie+
3od maJina za upavljenje s metalnim DreIenima vek trajanja je puno duKi( a metalne
se iDliGe moDu po potreIi Irasiti+ Veina se savremenih maJina za upavljenje sastoji od
)'( 2$ ili 2" povlanih i protivpovlanih valjia za upavljenje( presvnenih s metalnim
DreIenima( naizmenino smeJtenih na oIodu IuInja AtamIuraC+ Postavljeni su na dva
diska pomou kuDlinih leKajeva( tako da povlani imaju poDon na jednoj strani maJina( a
protivpovlani na draDoj strani maJine+ Promer tamIura iznosi od "$$ do *$$$ mm( a
promer valjia iznosi od "$ do *$$ mm Aslika+ 8+ i "+C+
"lika*4* "ki!a starijeg modela maine za #u%avljenje s jednim tam)urom
+5uiaz materijala- .5grijani valjak- /5valj!i za na%injanje i vo6enje- 05#etke- 45valj#ii
za #u%avljenje- 75tam)ur- 85ure6aj za slaganje-
U zavisnosti od Iroja oIrtaja povlanih i protivpovlanih valjia kao i Irzini
kretanja materijala koji se upavi postiKe se razliit efekt upavljenja+ Protivpovlani
valjii podiKu vlakna na tkanini( te ukoliko rade prevelikom Irzinom( dolazi do
izvlaenja kraih vlakanaGa Jto nije poKeljno+ Ukoliko protivpovlani valjii rade
manjom Irzinom( iDle se na DreIenima kreu prema napred i IlaDo upaju vlakna te ih
podiKu+
"lika* 7* "ki!a maine za #u%avljenje tt* "%erotto 'imar sa dva tam)ura
+5 ulaz materijala- .5 valj!i za na%injanje i vo6enje- /5 #etke- 05 valj#ii za #u%avljenje-
45 tam)ur- 75 ure6aj za slaganje
ValjGi za upavljenje su pokretani motorima istosmerne struje+ Svaka Drupa
valjaka za upavljenje pokretana je poseInim motorom preko nosaa remena sa po Jest
speGijalnih klinastih remena( a time je zaDarantovana jednaka radna funkGija svih valjaka
za upavljenje+
"lika* 8* Univerzalni %ovla#ni 9 %rotiv%ovla#ni sistem
3od univerzalne maJine za upavljenje( odnosno kod povlano&protivpovlanoD
postupka upavljenja tamIur se okree u smeru kazaljke na satu( a u istom smeru kree se
i tkanina za upavljenje+ Valjii s DreIenima okreu se u suprotnom smeru+ Vrhovi
DreIena naizmenino su okrenuti u suprotnim smerovima+
3od povlanih DreIena vrhovi su okrenuti u smeru kretanja tkanine( dok su
protivpovlani okrenuti u suprotnom smeru+ Tokom upavljenja protivpovlani DreIeni(
koji se okreu u smerju suprotnom od smera kretanja tkanine( zaIijaju pod povrJinu
tkanine i izvlae vlakno iz potke+ U trenu kada iDliGe DreIena teKe ka najsnaKnijem
zaIijanju( tamIur na kojem se nalaze valjii UVmakne se u smeru kretanja tkanine( a
povlani DreIeni prave runo+ 4fekt upavljenja zavisi od Irzine okretanja ta dva sistema+
3od ovoD sistema doIija se otvoreni flor iji se izDled lako poremeti+
3od sistema upavljenja za doIijanje vlasate povrJine sline pustu( Slika+ %+(
vlakna viJe nisu jednako usmerena( ve ispremeJtana( a vrhovi vlakana zavijeni su prema
dole i utaknuti u flor+ Polupusteni efekat postiKe se na oIinom povlano&protivpovlanoj
maJini za upavljenje samo Jto se tamIur okree u smeru suprotnom od kretanja tkanine+
Protivpovlani valjii postaju povlani( a povlani protivpovlani+
"lika* :* Univerzalni %ovla#ni5%rotiv%ola#ni s;stem su%rotnog smera
"lika* +<* "istem do)ijanja %usti
3od sistema upavljenja za doIijanje efekta pusti( Slika+ *$+( svi valjii su
protivpovlani( a tamIur se okree suprotno od smera kretanja tkanine koja se upavi+
-oIijeni pusteni proizvodi sa ujednaenim podvijenim krajevima vlakana koriste se za
speGijalne tehnike proizvode( ak i neke odjevne predmete Dde treIa doi do izraKaja
pustena povrJina+
2+'+ 5>64 Z, 9UP,V6/4N/4
Na suvremenim maJinama za upavljenje koriste se valjii sa DreIenima
oIavijeni elastinim iDliastim oIloDama+ Te oIloDe smeJtene su u razliitim podloDama
uz primenu KiGa kruKnoD( elipsoidnoD i sektoralnoD preseka+ 5DliGe su napravljene od
Iele( poGinane ili eline V), nerHajue KiGe+
kruKni presjek elipsoidni presjek sektoralni presjek konusni presjek
"lika* ++* Prese!i =i!e za gre)ene
Metalni DreIeni sastoje se od podloDe deIljine ) do 2 mm koja sadrKi od 2 do 8
redova pamunih traka( u koju su uIodene iDliGe DreIena( a na Dornjoj povrJini je tanak
sloj kauuka+ Standardne Jirine DreIena su )2 mm i visine *$ mm+ 3ukiGe su uDlavnom s
iDliastim vrhom( ime je omoDueno Iolje izvlaenje niti+ 3od upavljenja vlaKnih
materijala pamune trake prekrivene su slojem vulkanizovane Dume koji Jtiti od vlaDe( a
iDliGe su napravljene od nerHajueD elika+
oJtri iDliasti vrh srednje oJtri vrh rupi vrh
"lika* +.* >)li!i vrhova igala
Za upavljenje pletiva prave se DreIeni s podloDom na etiri pamune trake( a na
Dornjoj povrJini je sloj vunenoD valjkanoD pusta deIljine ' mm+ =irina ovih DreIena je )$
mm+ Za naroito visoka optereenja daje se prednost podlozi sa pustom jer im je
poveana staIilnost iDliGa+ >reIenste trake za etkanje( kao i trake od velura za
upavljenje( Jirine su 2% mm a iDliGe moDu Iiti ravne Iez kolena+ 3aJirani slojevi traka
daju oslonaG iDliGama( a Dumeni sloj i odreHenu elastinost+ 5DliGa ima dva kraka savijena
u oIliku slova WUW+
1snovni uDao koji ini iDliGa DreIena sa podloDom moKe iznositi ;$T( ali ukoliko
se traKi vea elastinost DreIena uDao najeJe iznosi oko :8T( ne preporuuje se ispod
'8T+ Vrhovi iDliGa su kolenasto saviieni kod uDlom X koji kod povlanih valjia iznosi
oko '%T( a kod protivpovlanih valjia oko 8)T ASlika+ *2+C+
"lika* +/* >)lik igli!e za gre)enanje
4fekat upavljenja zavisi od vrste DreIena( Dustoi iDliGa( deIljini upotreIljene
KiGe i oIliku kolena+ 3ruKni presek KiGe koristi se za osetljive tkanine radi manjeD
oJteenja finijeD vlakna+ 4lipsoidni oIlik KiGe koristi se za upavljenje vlakana srednje
finoe( dok se pljosnatiji oIlik koristi za proizvode od DruIe vune i sintetskih materijala+
Sektoralni oIlik KiGe( kao lini otporni profil( koristi se za upavljenje vrlo DruIih preHa i
vlakana+ Za predupavljenje se koriste DreIeni iz KiGe sektoralnoD preseka( a za mekaniju
tkaninu i za zavrJno upavljenje DreIeni sa savitljivijom i mekanijom KiGom kruKnoD
preseka+ Za kratki i Dusti flor preporuuje se tanja KiGa i DreIeni sa veom Dustoom
iDliGa+ 3od izrade DustoD i duDakoD flora Dustoa iDliGa ne sme Iiti prevelika( inae
iDliGe zadiru preduIoko u tkaninu+
Sinoa DreIena oznaava se Irojevima( pri tome vei Irojevi znae veu finou+
>ruIlja oIloDa omoDuava IrKi proGes upavljenja( dok se sa finijom oIloDom moKe
postii finija povrJina uz viJe prolaza materijala kroz maJinu za upavljenje+ 1IloDa za
upavljenje mora Iiti prilaDoHena tkanini koja se upavi( tako da se za upavljenje
tkanina iz tankih niti ne sme koristiti DruIa DreIenasta oIloDa+
2+'+*+ 1?!,-, V,6/,3, Z, 9UP,V6/4N/4
-uKim koriJenjem maJine za upavljenje dolazi do oJteenja vrhova iDliGa( pa ih
je potreIno povremeno Irusiti+ ?ruJenje se moKe oIaviti na speGijalnim ureHajima za
IruJenje ili pak na samoj maJini za upavljenje ukoliko je vreme oIrade iDliGa znatno
krae+ ?ruJenje se sastoji od dve faze+ U prvoj se fazi visina iDliGa izjednai pomou
Irusa koji klizi po Geloj Jirini valjka( kao Jto je to prikazano na SliGi+*'+
"lika* +0* Bruenje igli!a na maini za #u%avljenje
Za poIoljJanje Ione oJtrine iDliGa se u druDoj fazi Irusi pomou Irusnih ploa
koje zadiru * mm u iDliGe DreIena+ Na taj se nain zaDlaHuju oJtriGe iviGa iDliGa nastale
tokom prve faze IraJenja+ -alje Dlaanje iDliGa radi se okretanjem istovrsnih valjia s
2$$ o#min( u trajanju od ) sata+ 3od toDa iDliGe jednoD valjia( uz upotreIu Irusne paste(
zadiru *&) mm u druDi+ 1vo Iono IruJenje izvodi se nakon svakoD etvrtoD IruJenja
vrhova iDliGa DreIena+
U sluaju kada su iDliGe istroJene( moraju se promeniti Jto se radi namatanjem
nove trake s iDliGama na valjie+ Namatanje trake s iDliGama( prikazano na SliGi+ *8+(
treIa Iiti jednako i pod uDlom od *:T+ Poetak trake s iDliGama privrsti se pomou
JarafGiDera( a povrJina valjia premazana je lepkom+ Za upavljenje krutih tkanina
namatanje traka radi se pod veim optereenjem+
"lika* +4* Prin!i% namatanja trake sa igli!ama
-uKina potreIne trake izraunava se prema izrazu
6 R !Y=YNYZ
T
>de je0
6 & duKina trake = & Jirina valjka
! & prenik valjka T & Jirina trake
N & Iroj valjka
Na maJini za upavljenje trake na susednim valjGima ne smeju Iiti namatane u
istim smerovima jer Ii u tom sluaju doJlo do klizanja tkanine koja se upavi u jednu
stranu+
2+8+ N,/94=@4 >!4=34 31- 9UP,V6/4N/,
5zvori DreJaka kod upavljenja moDu Iiti razliiti+ Neupavljena pruDasta polja
potiu od jakih naIora na tkanini koji se nisu moDli ukloniti parenjem ili Dlaanjem pa pri
upavljenju iDliGe nisu zadrle u podnoKje naIora+ Taj se nedostatak moKe ukloniti ako se
tkanina medufazno kalandrira+ 3asnije( kod zavrJnoD upavljenja takva se DreJka ne
moKe ukloniti+ Naizmenino jako i slaIo upavljena mesta nastala su zIoD nedovoljno
zateDnute tkanine na tamIuru+ 5z toD razloDa tkanina na tamIuru treperi( pa se pojavljuju
valoviti efekti upavljenja+ Popreni efekti slini krepu ili klokeu stvaraju se zIoD
nejednolinosti uvoja potke ili zIoD neodDovarajue finoGe potke+ Na tvrHim mestima
Avei Iroj uvojaC skuplja se potka i stvara naIore+ 1vi se naIori moDu delomino ukloniti
ako se tkanina ispere ili oIradi omekJivaima+ Nejednako oJtri DreIeni po Jirini valjia
uzrokuju razliite efekte upavljenja na sredini tkanina u odnosu na oJkove+ Prenapeti
oJkovi tkanina izazivaju prejaki efekt upavljenja( pa dolazi do oslaIljenja tkanine+ Pri
upotreIi tupih i neelastinih DreIena ili kod upotreIe potke s prevelikim Irojem uvoja
doIiva se nejednolino upavljeno runo+
+AK'&!AK
5straKivanja u podruju primene automatizaGije u upavljenju konGentrirana su na
poveanje produktivnosti i ujednaenosti kvaliteta oIrade+ 1dredivanje optimalnih
vrednosti napetosti tkanina oIavlja se zasad i dalje runo( ali je njihovo odrKavanje
automatizirano i konstantno+
Skupljanjem i memorisanjem razliitih poDonskih podataka postiKe se visoki
stepen ponovljivosti( a automatizaGija se provodi pomou dva sistema0
& 4kspertni sistem( kod kojeD se iz iskustva zna kod kojih se vrednosti parametara
oIrade ApotreIna enerDija za upavljenje( Irzina prolaza( Iroj okretaja IuInja ltd+C postiKe
traKeni efekt upavljenja kod odreHenih proizvoda+
& 3od druDoD sistema( oIjektivni parametri za oGenjivanje rezultata su Jirina(
deIljina( masa( Dustoa( visina flora( vrstoa i propusnost vazduha tekstilnoD materijala
te je za doIijanje merodavne oGene potreIno napraviti odreHeno usaDlaJavanje svih
navedenih parametara+
'ITERAT!RA
*+ http0##OOO+pineta+Gom+hr#OeI#app#[ORUkratkoP)$oP)$materijalima
)+ http0##mGzastupstva+Gom#masine&za&tekstilnu&industriju+php
2+ http0##Is+Oikipedia+orD#Oiki#Vuna
'+ http0##sh+Oikipedia+orD#Oiki#Vuna
8+ 1snove oplemenjivanja tekstila( speGijalne mehanike oIrade( -r ,na Marija
>rnGarovi( ZaDreI( *;;' Dod+