Radoslav Dra{kovi}

146
Neredi u tokavskom univerzumu
Istorijska pozadina rasprave o
imenu i karakteru jezika Ju`nih Slavena
D
vadeset godina po raspadu bive Jugoslavije rasprava o imenu i
karakteru tokavskog dijalekta, kojim govori veina Junih Slavena, ini
se da nikad nije bila ivlja. Politike i kulturne elite nacionalnih drava nastalih
na pepelu Jugoslavije, ine se beznadeno zaglavljene u jeziku debatu, koja je
u Evropi zavrena prije vie od stotinu i pedeset godina. ak i povran pogled
na ovaj anahronizam govori nam, da nije po srijedi samo jedan od balkanskih
narcizama malih razlika, nego da se u ovom sluaju radi o neem irem i
dubljem od jezika samog. S prestankom posljednjeg oruanog sukoba izmedju
Junih Slavena i nastankom novih nacionalnih drava potreba za konstrukcijom
novih kulturnih identiteta, zapoeta jo prije rata i intezivirana u samom ratnom
sukobu, postala je jo izraenija. Nacionalne inteligencije svih zemalja nasljednica
Jugoslavije, su uloile znaajan trud u pokuaju da propiu nova znaenja
nastalim promjenama ne samo kako bi objasnili i opravdali dogaaje iz prolosti
nego i da bi proizveli novi smisao pripadanja i lojalnosti novonastalim dravnim
tvorevinama, te propisali nove kulturne identitete njihovim konstituentima.
Ovaj proces je ostvaren prije svega sistematskom revizijom istorije, temeljnim
promjenama u edukativnom sistemu, konstrukcijom novih istorijskih mitova,
sistematskom i dobro promiljenom negacijom zajednikog kuturnog i povjesnog
nasljea, promocijom religije i etnikih simbola kao novog stuba radikalno
drugaije definisanih kulturnih identiteta, te kao posljednje ali ne i najmanje
vano, promjenama u imenu i na tijelu zajednikog jezika. Sluaj tokavskog
dijalekta, spor o njegovoj prirodi, karakteru i imenu, ukazuje na centralnu vanost
Zeni~ke sveske
147
jezika u identitetskoj politici novonastalih drava, kao i bive zajednike drave,
te pokazuje da proces zaokruivanja nacionalnih drava i kreacije nacionalnih
identiteta jo uvijek nije zavren. Ovaj esej eli osvijetliti povijesni aspekt ovog
po mnogo emu jedinstvenog problema u elji da pokae da ovi anahroni procesi
i nasilje nad tijelom zajednikog jezika, jeste svakako rezultat komplikovane
zajednike istorije, ali prije svega i zakanjelog procesa formiranja i zaokruivanja
nacionalnih drava na balkanskim prostorima.
Uloga jezika u konsrukciji zami{ljene zajednice
Polovinom 18. vijeka, kao posljedica industrijske revolucije i tektonskih
socijalnih promjena uzrokovanih propau feudalnog drutva i njegove politike
ekonomije, na krilima Francuske i Amerike revolucije, na istorijskom horizontu
pojavljuje se novi oblik teritorijalne i politike organizacije, ali i radikalno novi
nain oznaavanja socijalne pripadnosti i identiteta. Novonastali fenomen nacije
i nacionalne drave posluio je tadanjim vlastodrcima kao sredstvo politike
centralizacije i socijalne kohezije, sluei prije svega za politiko uvezivanje
razjedinjenih feudalnih teritorijalnih jedinica, a zatim i kao sredstvo njihove
industrijalizacije, urbanizacije i sveopte modernizacije.
Juni Slaveni su zapoeli spori proces definisanja svoje nacionalne svijesti, u
isto vrijeme kada i ostali istonoevropski narodi, bazirajui tu viziju na njemakim
romantiarskim teorijama o kulturno homogenoj nacionalnoj dravi. Njemaki
filozofi nacionalnog romantizma, motivisani jedinstvenom pozicijom Njemake
u Evropi polovinom 18. stoljea, definisae viziju svoje nacionalne drave kao
zajednicu kulturno jednakih pojedinaca, ujedinjenih - u svetom savezu krvi i tla -
vezama koje proizilaze iz istog jezika, vjerske pripadnosti, zajednikog istorijskog
sjeanja i etnikih obiljeja.
1
Po ovoj viziji pojedinac ostvaruje svoja prava
1
S jedne strane, ovo je bio produkt revolta njemakih intelektualaca protiv Napoleonovih imperijalnih
ambicija i njegove invazije na njemake zemlje izmeu 1792. i 1813. godine, ali i njemakog odgovora na
francusku kulturnu hegemoniju u tadanjoj Evropi, kada je politiki nacionalizam sluio kao modernizujua i
ujedinjivaka ideologija. S druge strane ovo je, takoer, bio i pokuaj da se Njemaka definie kao homogena
nacija u svjetlu opasnosti od asimilacije koja je dolazila s duge istone granice sa slavenskim svijetom. U oba
sluaja strah za ouvanje etnikog jedinstva i istote vlastite nacije pomogao je njemakim intelektualcima
da razviju viziju nacionalnog kolektiva definisanu prije svega kao kulturnu zajednicu. Gregory Jusdanis, The
Necessary Nation, Princeton University Press, Princeton, 2001, 72-6.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
148
stapanjem s voljom kolektiva, romantiziranog imida nacionalnog bia koje je
ujedno i nosilac dravnog suvereniteta.
2
Ovaj proces hvatanja u korak sa ostatkom Evrope, istorijskom ironijom,
proizvesti e i krucijalni problem balkanskih prostora - onaj koji e im u posljednjih
sto pedeset godina pribaviti reputaciju mjesta uronjenog u iracionalne obraune,
stalni vjerski i etniki rat - a to je sukob izmeu ideje etniki i kulturno iste
nacionalne drave i, donedavno, okamenjene etnike arolikosti, karakteristine
za ove predjele. Svi, pa i posljednji, junoslavenski konflikti su upravo rezultat
usvajanja ideje etniki iste nacionalne drave i istorijski zakanjelog pokuaja
njene implementacije na ovim esencijalno heterogenim terenima.
Njemake romantiarske teorije su vidjele jezik kao jedan od najvanijih
atributa nacionalnog duha. Anderson pocrtava krucijalnu ulogu koju je jezik
odigrao u formaciji nacije, tvrdei kako je upravo injenica postojanja jezike
arenilosti ljuskoga roda osnovni preduslov za razumijevanje nacionalizma i
procesa formacije nacije. Odabir i kodifikacija odreenih dijalekata te njihovo
uzdizanje na nivo nacionalnog jezika, u odreenom istorijskom trenutku e biti
preduslov i baza za kreaciju nacionalne svijesti i socijalne kohezije na do tada
nepoznat nain u istoriji. Kreacija polja za komunikaciju ispod latinskog, ali i
iznad razliitih mnogobrojnih dijalekata
3
je omoguila irokim narodnim masama,
da ponu zamiljati sebe i svoju iru zajednicu na potpuno razliit nain nego do
tada. lanovi novog istorijskog entiteta nacije -zamiljene zajednice- su po prvi
put u povijesti bili u mogunosti da meusobno komuniciraju, jer su iznenada
postali u potpunosti razumljivi jedni drugima. Oni su sada mogli da se zamisle
kao dio istog kolektiva i da, povezani vezama zajednikog jezika, kulture i etnikih
obiaja, razviju isti osjeaj pripadnosti odreenom nacionalnom prostoru, iako
se meusobno ne poznaju i vjerovatno nikad nee sresti licem u lice. Kreiranje
2
Etnikom arenilu istonoevropskih prostora vie bi odgovarala zapadnoevropska definicija
nacionalne drave, otjelovljena u amerikoj i francuskoj revoluciji, koje su na krilima prosvjetiteljskih
ideja, definisale nacionalnu dravu kao politiku zajednicu jednakih i slobodnih graana, bez obzira na
boju njihove koe, vjersku, etniku ili jeziku pripadnost. Po njoj slobodni pojedinci sklapaju meusobni
drutveni ugovor, ali i ugovor s dravnom zajednicom, u cilju ostvarenja zajednikih interesa. Opirnije u
Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998. Takodjer, Anthony D. Smith,
The Nation in History, Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism, Polity Press, 2000.
3
Benedict Anderson, Imagined Communities, Verso, London, 1983, 42.
Zeni~ke sveske
149
jezikih standarda e pomoi da upravo nacionalni jezik postane glavno sredstvo
politike centralizacije.
4
Hobsbawn opet tvrdi da bez obzira na neospornu centralnu ulogu jezika u
ranoj fazi formacije nacija, nacionalni jezik moe jedva biti smatran centralnim
elementom jedne nacije upravo zbog njegove oigledno konstruisane prirode. Ono
to je jasno jeste da su nacionalni jezici prije svega kreirali zajednicu meusobno
komunicirajue politike i kulturne elite, to je onda postao model za dalju
uspostavu ire nacionalne zajednice. Moderne politike elite e morati ne samo
izabrati odreeni dijalekat iz mnotva uzajamno nerazumljivih dijalekata koji su
se govorili na odreenoj teritoriji, nego i izvriti njihovu reformu i standardizaciju,
upravo zato jer je postojanje ovog mnotva bilo dalja prepreka za dalju centralizaciju
i ukrupnjavanje teritorija. Hobsbawn precizno definie razlog zbog ega je upravo
jezik odigrao centralnu ulogu u njemakim romantiarskim teorijama: Njemaka
osamnaestog stoljea jeste isto kulturni koncept, i takoer jedini koncept u kojem
je neto to se zvalo Njemaka zaista postojalo.
5

4
Na kraju esnaestog stoljea na zapadu latinski jezik, koji je vjekovima obavljao ulogu svetog
liturgijskog jezika, je ve postao ezoterian i u potpunosti otuen od irokih masa, polako je gubio primat
univerzalnog jezika komunikacije. U isto vrijeme protestantizam je poeo istraivati upotrebu svakodnevnog
narodnog jezika u duhovnom ratu protiv Rimske crkve. tamparski kapitalizam koji je ve zasitio postojee
trite latinskog polako se poeo okretati prema potencijalno ogromnom i neistraenom tritu narodnog
jezika, kreiranom reformacijom, koje je obeavalo ogromne profite. Ovaj trini zaokret je dalje promovisao
pismenost i upoznavanje lokalnih dijalekata, dajui tamparskom kapitalizmu nepredvieni podsticaj. Ovaj
proces dodatno je podstaknuo centralne vlade tada ukrupnjavajuih teritorija da izaberu, kodificiraju i ponu i
same promovisati odreene dijalekte kao oficijelne jezike vlastitih administrativnih sistema, sve u nastojanju
da ostvare bolju komunikaciju izmeu centra vlasti i dravnih podanika s kojima su svakim danom postajali
sve vie povezani rastuim brojem administrativnih veza. Kreiranje jezikih standarda e pomoi da upravo
nacionalni jezik postane glavno sredstvo politike centralizacije. Jezik, po Andersonu nije jedini faktor u
ovom procesu, nego su to sva tri pomenuta faktora koja su se ispreplela i u uzajamnoj meusobnoj igri dala
mogunost za konstrukciju nacije kao nove kategorije: Ono to je u pozitivnom smislu omoguilo da nove
zajednice postanu zamislive, jeste ova napola sluajna ali eksplozivna interakcija izmeu proizvodnog sistema
i proizvodnih odnosa (kapitalizam), tehnologije komunikacije (tampe) i ljudskog jezikog arenila. Anderson,
Imagined Communities, 42. (prevod R.D.)
5
Stvarnost Njemake osamnaestog stoljea je inilo mnotvo kneevina i dravica, velikih i malih,
uzajamno podijeljenih vjerskim, politikim i etnikim linijama. Zajedniki jezik je upravo inio jedino
sredstvo upravljanja ovako raznolikim i podijeljenim teritorijem, te sredstvo njegovog daljeg ukrupnjavanja.
Ova injenica samo dalje razotkriva konstruisanu narav nacionalnog jezika i njegovu novinu u istorijskom
vremenu. U sudbonosnoj 1789.godini, u predveerje uvene Francuske revolucije, samo 50 odsto Francuza
su govorili francuski jezik, i to oni koji su bili nastanjeni u centralnom regionu Francuske, dok su sjever
i jug priali razliite dijalekte. Italija je moda jo drastinija ilustracija. Jedina osnova za ujedinjenje
ovih politiki i jeziki podjeljenih teritorija je bio izmiljeni talijanski jezik koji je prvo ujedinio politike i
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
150
A.P. Taylor moda najbolje sumira sve Andersonove i Hobsbawnove argumente
o vanosti jezika za kreaciju nacije samo u jednoj reenici: Nacionalizam je
intelektualni koncept, nemogu bez pismenosti. ovjek koji ne umije pisati i itati
pria samo dijalekat koji postaje nacionalnim jezikom tek na tampanoj stranici.
6
Jezik nacije
Prvi pokuaji meu Junim Slavenima da se stvori moderna nacija, obezbijedi
njeno jedinstvo i s vremenom izgradi iri zajedniki kulturni identitet, kao i u
ostatku tadanje Evrope, su konstruisani na lingvistikoj osnovi. Ovaj proces
e imati nekoliko faza tokom veeg dijela devetnaestog vijeka i odvijae se
paralelno u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji.
Sa svakodnevno rastuim interesom vladajuih politikih elita za
stabilizacijom i daljom centralizacijom novostvorenih ukrupnjenih nacionalnih
drava, kao i potrebom za svakodnevnom aktivnom participacijom graana u
stalno narastajuoj mrei sve sloenijih administrativnih odnosa izmeu drave
i njenih podanika, dijalekti narodnog jezika poeli su polako zamjenjivati latinski
jezik kao oficijelni jezik Austro-Ugarske Imperije, a samim tim i Hrvatske. Rani
Ilirski pokret se pojavio kao odgovor i otpor maarskom nacionalizmu, koji
je opet bio direktna reakcija Maara na germanizirajuu politiku Josefa II u
ukviru Habsburke imperije. arolika grupa hrvatskih intelektualaca, pjesnika,
svetenika, naunika - najprosvjeenijih umova tog vremena - koja je sebe
nazivala Ilirima, vidjela je zajedniki jezik kao kamen temeljac budue nacionalne
kulture i samim tim, jo vanije, kao sredstvo za osloboenje od strane kulturne i
politike dominacije. Jedini nain da se suprotstave maarizaciji hrvatske kulture
za hrvatske intelektualce je bio da definiu vlastiti nacionalni program koji e
djelovati u suprotnom pravcu. Iliri su definisali svoju ranu politiku na tradiciji
borbe za hrvatsko dravno pravo. U najirim crtama, pokret e traiti politiko
kulturne elite. Izraunato je da je u momentu ujedinjenja (1860.) samo 2,5 odsto od ukupne populacije
Italije upotrebljavalo taj dijalekat za svakodnevnu komunikaciju. Jedino je ova grupa ljudi imala osjeaj i
potencijalnu viziju o italijanskom narodu. Niko drugi osim njih. Eric Hobsbawn, Nations and Nationalism
Since 1780, 61. (prevod R.D.)
6
A. J.Taylor, citiran prema Neven Aneli, Bosnia-Herzegovina, The End of the Legacy, Frank Cass
Publishers, London, 2003,11. (prevod R.D.)
Zeni~ke sveske
151
ujedinjenje Dalmacije sa Slavonijom i kontinentalnom Hrvatskom, i zahtijevati
visok stepen autonomije unutar maarskih granica. Njihov najvaniji rad je bio
na sistematizaciji hrvatskog jezika, i u tu svrhu ve 1842. godine bie osnovana
Matica Ilirska kao centralna nacionalna kulturna institucija.
7
U ranoj fazi Ilirskog pokreta (od 1830. do 1840.godine) humanista i pisac
Ljudevit Gaj je traio naine za podsticanje kulturne integracije razjedinjenih
hrvatskih regija i njihovih stanovnika u isto vrijeme tragajui za nainom na koji bi
saradnja s ostalim Junim Slavenima, i eventualno njihova ira kulturna integracija,
mogla biti zapoeta. Upravo je jezika srodnost izmeu Hrvata i Srba viena kao
osnova za kreaciju zajednikog knjievnog jezika koji je, sukladno preovladavajuim
lingvistikim teorijama o nacionalnom samoodreenju, viena kao prvi i najvaniji
kamen u temeljima budue zajednike nacionalne svijesti i ire junoslavenske
kulture. Ovaj jezik se po Gaju, trebao zvati ilirskim i njegova kreacija je trebala
produbiti svijest svih Hrvata, ali i Junih Slavena, o njihovom zajednikom porijeklu.
Hrvatski pluralni kulturni identitet se odraavao u jedinstvenoj jezikoj situaciji
koja je odslikavala hrvatske regionalne razlike. Hrvati su priali tri dijalekta,
kajkavski, akavski i tokavski. akavski dijalekat bio je originalni i najstariji
hrvatski dijalekat, ali je njegova upotreba s vremenom bivala sve manja i manja.
Prednost neto novijeg kajkavskog dijalekta je bila u tome to je bio dobro razvijen
i zastupljen u relativno velikom knjievnom korpusu, ali je njegov glavni nedostatak
bila ograniena geografska teritorija na kojoj se uspostavio. Teritorija na kojoj se
priao tokavski dijalekat je bila znatno vea. Legitimitet tokavskog je bio potvren
bogatom renesansnom literaturom pisaca Dubrovnika i Dalmacije, a njegova
prisutnost i vitalnost irokim krugom narodnih govornika. tokavski je, takoer, bio
i jezik velike veine bosanskih Hrvata, ali i hrvatskih Srba. Gajev rad su podrale
tadanje hrvatske kulturne elite, posebno grof Janko Drakovi koji je u svom
poznatom djelu Disertacija iz 1832., uz zahtjeve za reformu feudalnog sistema,
isticao i zahtjeve za neovisnu hrvatsku vladu, te usvajanje tokavskog dijalekta
7
Kao odgovor na germanizirajuu politiku Bea Maari e i sami pokuati da maarizuju Hrvatsku,
te 1842. godine donijeti odluku da u roku od est godina maarski treba da postane zvanini jezik Hrvatske.
Oni su jednako kao i zvanini Be bili alarmirani pojavom nacionalnog pokreta u Hrvatskoj. Zvanini Be
e 1843. godine zabraniti upotrebu rijei Ilirski u Hrvatskoj, a Matica e biti preimenovana u Matica
Hrvatska. Ivo Goldstein, Croatia, A History, C.Hurst & Co, London, 1999, 63-65.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
152
kao slubenog hrvatskog jezika.
8
Jelavich ukazuje kako su hrvatski ciljevi bili prije
svega ujedinjenje hrvatskih zemalja u jedinstvenu politiku jedinicu, i politika i
kulturna integracija velike srpske manjine (u tom momentu 25 procenata od ukupne
populacije) u hrvatsku dravu, to bi najzad uinilo trojednu kraljevinu politikom
stvarnou.
9
U svom izboru dijalekta za standardizaciju budueg nacionalnog jezika,
Iliri su dakle djelali pragmatino, paljivo izbjegavajui bilo kakve podjele unutar
njihove ionako krhke drave i formirajue nacije.
tokavsko govorno podruje je pokrivalo veliki dio Hrvatske, itavu Bosnu,
veinu Srbije i Crnu Goru. Ovo e dalje motivisati Gaja da odustane od upotrebe
kajkavskog dijalekta, na kojem je inae pisao, i usvoji tokavski vrsto vjerujui
da na taj nain moe ostvariti kulturno jedinstvo ne samo svih Hrvata nego i svih
Junih Slavena. Banac ovaj akt, po mnogo emu jedinstvenim gestom u istoriji
nacionalnih pokreta devetnaestog vijeka, vidi kao potvrdu tolerantne ilirske
ideologije ije sredinje mjesto jeste upravo bila politika kompromisa i akomodacije,
neoptereena brigom o tome ko e vie dobiti ili izgubiti u ovom procesu.
10
Traei
uporite u simbolikom zajednikom porijeklu, i pozivajuci se samim imenom
pokreta na, po tadanjem vjerovanju, ime najstarijeg plemena koje je naseljavalo
podruje Balkana, hrvatski intelektualci su simbolino izraavali elju da budua
hrvatska nacija, ali i potencijalna ira zajednica Junih Slavena, iji se oblik jo
uvijek nije mogao ni nazrijeti, bude formirana na istorijski neutralnom identitetu.
Istovremeno je i u Srbiji voena estoka jezika i politika debata oko reforme
jezika. Vuk Stefanovi Karadi je u prvoj polovini devetnaestog vijeka, slamajui
estoki otpor crkvene i dijela kulturne elite, uspjeno proveo reformu srpskog
jezika. U to vrijeme srpske politike, crkvene i kulturne elite su kao knjievni jezik
upotrebljavale - slavjanoserbski - haotinu mjeavinu jezika baziranog na crkvenom
8
Drakovi je traio unifikaciju svih Hrvatskih i Slavenskih zemalja u posebnu teritorijalnu jedinicu
u okviru Habsburke monarhije. Budua Ilirska kraljevina trebala bi se sastojati od ujedinjene Hrvatske (na
bazi hrvatskog dravnog prava), Slovenije (na bazi jezike slinosti) i Bosne (na bazi hrvatske istorijske
tritorije). Goldstein, 1999, 62-3.
9
Naglasak je ipak, uvijek stajao na tome da su ovo hrvatske teritorije na kojima su Srbi, takoer,
ivjeli zajedno sa Hrvatima: Njihov jezik je bio zajedniki, ali jedina politika nacija u Kraljevini bila je
hrvatska. Charles Jelavich, South Slav Nationalisms-Textbooks and Yugoslav Union before 1914, Ohio
State University Press, Columbus, 1990, 264.
10
Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia, Cornell University Press, Ithaca and London, 1984, 78.
Zeni~ke sveske
153
staroslavenskom, obogaenog elementima ruskog i srpskog narodnog jezika, koji
je uglavnom bio nerazumljiv irokim narodnim masama. Dramatinom reformom
irilinog alfabeta i pojednostavljivanjem pravopisnih propisa, Vuk je stvorio novi
jeziki standard kojim je uzdigao narodni jezik na nivo nacionalnog knjievnog jezika,
te tako uklonio sve prepreke za razvoj pismenosti irokih narodnih masa.
11
Karadi nije samo uspjeno reformisao tokavski dijalekat nego je i smatrao
Srbima sve one koji govore tim jezikom, bez obzira na njihovu razliitu vjeroispovjest
i teritoriju na kojoj su ivjeli.
12
Ovaj, u to vrijeme dominantan, lingvistiki model
nacionalne identifikacije je kasnije srpskoj modernoj nacionalnoj ideologiji dao
mono oruje, ali se ipak mora staviti u vremenski kontekst njegovog doba.
Usvojene iz njemakih romantiarskih teorija Karadieve teorije lingvistikog
nacionalizma su bile iroko prihvaene i upotrebljavane irom Evrope meu
pionirima nacionalnih i jezikih studija.
Prema njima nacionalni jezik je bio najia forma i odraz nacionalnog duha,
a narodi se definiu i razaznaju, ne po vjeri, etnikim obiajima, istorijskom i
kulturnom iskustvu, nego prije svega po jeziku. Logika ove premise tvrdila je da
nacija moe imati samo jedan duh, a ne tri, kao u hrvatskom sluaju, jednako kao
i da dvije nacije ne mogu djeliti isti duh, to je vodilo Karadia prema tvrdnji da
su svi tokavci u stvari Srbi, a tokavski dijalekat srpski nacionalni jezik. Poznati
slovenaki lingvista, Vukov mentor, Jernej Kopitar, upotrebljavajui isti argumenat
je vidio Hrvate koji su priali kajkavski dijalekat, inae veoma slian slovenakom
11
Vuk je za standardizaciju izabrao govor srpske populacije istone Hercegovine smatrajui ga najistijim
oblikom srpskog tokavskog dijalekta. Otpor Vuku je stizao ne samo zbog pokuaja uzdizanja svinjarskog i
govedarskog na nivo knjievnog jezika, nego i zbog izbacivanja starih irilinih slova, te preuzimanja slova J
iz latinice to je konzervativna crkvena elita vidjela kao pokatolienje i naputanje pravoslavne tradicije. Kao
godina konane pobjede Vukovih jezikih reformi uzima se 1847. godina kada Vuk objavljuje prevod Novog
zaveta, Danii knjigu Rat za srpski jezik, Njego objavljuje Gorski vijenac, a Branko Radievi zbirku Pesme,
ime je narodni jezik dobio knjievni status. Ipak presudnu ulogu u prihvatanju njegove reforme od strane
drave, 1868., etiri godine poslije njegove smrti, odigrae, ne podrka knjievnika nego, praktina potreba
kneevine Srbije da brzo doe do pismenih inovnika koji bi mogli da vode administrativni aparat mlade
drave, u emu je Vukov jezik pisanja imao neuporedivu prednost nad komplikovanim slavjanoserbskim.
Predrag Matvejevi, Jugoslavenstvo danas,Beogradski izdavako-grafiki zavod, Beograd,1984,129. Za
nadahnutu raspravu o dobrim i loim stranama Vukove jezike reforme vidi Mea Selimovi, Za i Protiv Vuka,
Depna knjiga Beogradskog izdavako-grafikog zavoda,1967.
12
Vuk Stefanovi Karadi, Srbi svi i svuda, Be, 1849. www.antikvarne-knjige.com, posjeeno
12.04. 2010.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
154
jeziku, kao etnike Slovence, reducirajui tako prave Hrvate samo na izvorno
akavsko govorno podruje.
13
Bez obzira na sve ove argumente, izbor tokavskog kao dijalekta za jeziku
standardizaciju i na hrvatskoj i na srpskoj strani je kreirao istinske temelje za razvoj
zajednikog srpskohrvatskog knjievnog jezika. Na konferenciji u Beu 1850.
godine u prisustvu nekih od najvanijih slovenakih, hrvatskih i srpskih pisaca i
lingvista, potpisan je tzv. Beki knjievni dogovor
14
kojim je deklarisano da su Srbi
i Hrvati jedan narod i da stoga treba da imaju jedinstvenu knjievnost, koja iziskuje
i zajedniki knjievni jezik.
15
Potpisnici su odluili da za standardizaciju zajednikog
jezika upotrijebe postojei tokavski dijalekat, kao dijalekat veine govornika, to je
bilo praktinije rijeenje nego da pokuaju kreirati potpuno novi jezik iz mjeavine
postojeih dijalekata, kako su neki od kritiara usvojenog koncepta predlagali.
Bez obzira na sve kasnije zamjerke ovom oito nesavrenom konceptu i razliitim
interesima u njegovoj realizaciji, kompromis se svim uenim ljudima tog doba
inio razumnim i pragmatinim, te u skladu s tadanjim evropskim standardima.
16

Prvi tom rijenika hrvatskog ili srpskog jezika e se pojaviti izmeu 1880. i 1882.
godine pripremljen od strane prominentnog srpskog lingviste \ure Daniia.
Zanimljivo je da i samom Daniiu, slino Gaju, tokavski dijalekt nije bio maternji,
to po Wahtelu potvruje postojanje istinske elje za kooperacijom izmeu tadanje
junoslavenske inteligencije i spremnosti da se, bez obzira na sve postojee razlike,
rtvuju i vlastite jezike navike za vie zajedniko dobro.
17

13
Banac, 1984, 81.
14
Beki dogovor je u stvari organizovala pragmatina Autrougarska monarhija, koja je jezikim
ujedinjenjem i standardizacijom htjela olakati administrativno upravljanje svojim slavenskim kolonijama
ali i eventualno olakati svoje dalje proirenje na balkanskom poluostrvu. Jelena Petrovi, Jezi~ka politika i
ideologija jugoslovenstva u (me|u) ratnom periodu, Monitor ISH, 2009, 41.
15
Navedeno prema Petrovi, 2009,41.
16
Matvejevi, 1984, 122.
17
Kuriozitet je da je pri izboru koji e oblik jata postati standardni, Vuk Karadi zalagao za ijekavicu,
dok je Ante Starevi zagovarao ekavicu, to na kraju ipak nije pobijedilo, jer su tzv. hrvatski vukovci
dosljedno podrali Vukov izbor. Istorijskom ironijom Vukov izbor na kraju nije prihvaen u Beogradu, ali
jeste u Zagrebu, iako su kajkavci izvorno ekavci kao i Srbijanci. A da je bilo po Anti Stareviu i Vuku
Karadiu, Hrvati bi danas govorili ekavicom, a Srbi ijekavicom. Snjeana Kordi, Jezik i nacionalizam,
Durieux, Zagreb, 2010, 91.
Zeni~ke sveske
155
Osnaene kreacijom i standardizacijom zajednikog jezika kulturne elite su
poele tragati i za stvaranjem jedinstvenog knjievnog kanona, te definicijom ire
zajednike kulture koja bi mogla dalje posluiti kao osnova za kreaciju zajednikog
nacionalnog i kulturnog identiteta Junih Slavena.
18
Jezik ujedinjenja
Kako je ve napomenuto, konflikt izmeu naina na koji su najvee
jugoslovenske etnike grupe zamislile svoje budue nacionalne drave kao
zajednice koje zasnivaju svoj suverenitet na volji veinskog etnikog kolektiva, i
demografske i kulturne heterogenosti balkanskih prostora pratiti e kao istorijski
uteg postojanje obje Jugoslavije.
Prva Jugoslavija e doi na svijet kao posljedica napora kulturnih i politikih
elita tog vremena, ali i istorijskog sluaja, kao posljedica do tada nevieno
krvavog svjetskog ratnog sukoba, po ijem je svretku dolo do temeljnog
prekrajanja mape Europe i svijeta. Kraljevina, u svom kratkom ivotnom vijeku
izmeu dva svjetska rata, nije nala formulu koja bi uspjela da kulturno objedini
razliite, i tada ve jasno definisane etnike grupe i nacije, uprkos izuzetnoj
energiji i volji koje su investirane u njenu kreaciju kao i ogromnim iekivanjima
i nadama na svakoj od strana koje su pristupile ujedinjenju. Zamiljajui novu
dravu po uzoru na ideje njemakih romantiara, vidjevi je kao nagradu
18
Prvo uporite i inspiraciju knjievnici tog doba su nali u Vukovom radu na prikupljanju i publikaciji
epske i lirske narodne poezije koji je u prevodu Goethea i Pukina izazvao senzaciju u tadanjim evropskim
kulturnim krugovima koji su, zadojeni njemakim romantiarskim teorijama, idealizovali snagu i vitalnost
narodne kulture. Tako e prvi pokuaji stvaranja zajednike knjievnosti iz ranog Ilirskog perioda zasnivati
svoje radove upravo na matrici epske narodne poezije zajednike svim Junim Slavenima, interpretirajui
njihovo herojstvo, tenju za osloboenjem od stranih okupatora, elju za slobodom, uprkos nedaama koje
im je dodijelila nepredvidiva i surova istorija, kao neemu to ih spaja i kao osnovu zajednikog karaktera
budue zajednike nacije. Ovdje se mora napomenuti da su napori prema kreaciji zajednike knjievnosti
bili izraeniji na hrvatskoj strani gdje su istaknuti pisci poput Petra Preradovia (O rodu i jeziku) ili Ivana
Maurania (Smrt Smailage ^engi}a) napisali neke od najvanijih knjievnih dijela tog doba, zasnivajui ih
na tradicionalnim srpskim temama. Njihovi savremenici sa srpske strane, prije svega Vuk Karadi i Petar
Petrovi Njego (Gorski Vijenac), iako pristalice ilirskih ideja, su prije svega sebe vidjeli kao srpske pisce i bez
naroite elje da kreiraju zajedniku knjievnost na nain koji bi ukljuio i tradicije drugih naroda. Ovakav rani
pokuaj definisanja zajednike kulture na hrvatskoj strani e brzo zavriti u orsokaku. Sveden na emulaciju
srpskog kulturnog modela on e uskoro biti naputen i pred sam rat biti zamjenjen modelom multikulturalne
sinteze razliitih jugoslavenskih tradicija. Andrew Baruch Wachtel, Making a Nation, Breaking a Nation,
Literature and Cultural Politics in Yugoslavia, Stanford University Press, Stanford, California, 1998,28-9.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
156
za ogromnu rtvu i uee u ratu na pobjednikoj strani, tadanja srpska
konzervativna politika elita je vidjela novu dravu kao produenu i uveanu
Srbiju i shodno tome pokuala je da nametne ostalima model nacionalne drave
baziran na srpskoj kulturnoj hegemoniji, ignoriui injenicu da su Srbi sa samo
40 posto ukupnog stanovnitva u novoj dravi, nedovoljno jaki da se nametnu
kao kulturno i politiki dominantna nacija. Ovo je mobilisalo pripadnike drugih
nacija da uspostave mnogo snanije veze na etnikoj osnovi, to se oitovalo
u postojanju snanih i homogenih etnikih partija, kao jedinom nainu da se
suprostave srpskoj dominaciji.
19
Disfunkcionalan politiki sistem postati e izvor
konstantnog trenja i onemoguiti normalno funkcionisanje ove, u svemu krhke
drave i praktino institucionalizirati nerjeeno nacionalno pitanje.
Dok su srpske politike elite dominirale politikom arenom Prve Jugoslavije,
kulturna sfera je, moda upravo zbog generalnog nemijeanja politiara u
kulturu, barem u poetku, bila obiljeena tolerancijom, kooperacijom i uzajamnim
potovanjem intelektualaca sa svih strana Jugoslavije. Uprkos politikoj i
ekonomskoj zaostalosti drave i generalnom nedostatku opte kulture i edukacije
irih slojeva stanovnitva, bilo bi teko govoriti o zaostalosti kulturnih elita za
modernim evropskim trendovima.
20
uvena reenica talijanskog pisca Massima
DAzeglia Napravili smo Italiju, sada moramo napraviti Talijane, je odzvanjala
irom evropskog kontinenta, nalazei sljedbenike i u jugoslovenskim kulturnim
elitama koje su radije nego da promoviu uske etnike identitete vodile ivahnu
debatu i energino radile na definiciji nove jugoslovenske kulture, vrsto vjerujui
19
Sima irkovi, The Serbs, Blackwell Publishing, Oxford, 2004, 260.
20
U prvim dekadama dvadesetog vijeka Beograd je bio pravi kosmopolitski centar naseljen
umjetnicima, intelektualcima i profesionalnim strunjacima iz svih dijelova tek ujedinjene zemlje. Dva
najznaajnija umjetnika i zagovornika jugoslovenske ideje Tin Ujevi i Ivan Metrovi su izabrali Beograd
i njegove boemske krugove kao stalno mjesto svog prebivalita. Beograd je uspostavio veze i kulturni
dijalog i s dva druga kulturna centra u nastajanju, Zagrebom i Ljubljanom, koje su na momente prerastali
i u rivalstvo. Knjievna intelektualna scena je bila jednako uzbudljiva. Najznaajniji knjievni asopis
Knji`evni jug je izlazio u Zagrebu, a u njemu su objavljivali svi vani jugoslovenski pisci i intelektualci;
asopis je objavljivao tekstove simultano na srpskohrvatskom i slovenakom jeziku te tampan na oba
alfabeta. Jos dva urnala, Jugoslovenska njiva i Nova Europa s izrazito jugoslovenskom orijentacijom i
irokom listom saradnika iz itave zemlje su tampana u Zagrebu u isto vrijeme. Srpska knjievnost je
bila naroito pod uticajem nadrealizma odraavajui savremene evropske stilove i ideje. Lampe pie o
uspostavljanju znaajnih personalnih i regionalnih veza i neponovljivom entuzijazmu i pozitivnoj energiji
prema novoj zajednikoj dravi i zadatku kreacije zajednike kulture. Lampe, Cambridge University Press,
Cambridge,1996, 142. Takoer, Wachtel, 1998, 85.
Zeni~ke sveske
157
da su postojee kulturne razlike izmeu tri plemena istog naroda samo
privremene i pomirljive.
21
Neposredno pred sam poetak Prvog svjetskog rata, Jovan Skerli, vodei
srpski knjievni kritiar, polazei od nepraktinosti jezikog pluralizma u maloj
zemlji poput Jugoslavije, predloio je lingvistiki kompromis koji je trebao biti
zadnji korak u kreaciji zajednikog knjievnog jezikog standarda. Po ovom
prijedlogu Srbi bi odustali od upotrebe irilice i poeli pisati latinicu, koju
je upotrebljavao sjeverozapadni dio zemlje, dok bi Hrvati za uzvrat prihvatili
ekavski dijalekt, kojim su priali Srbi u Srbiji, ali i svi Slovenci, Hrvati kajkavci
i Makedonci. Kompromis je imao pristalice i protivnike na obje strane, prvih je
bilo vie na hrvatskoj, a drugih na srpskoj strani, dok su Slovenci, poslije kratkog
kolebanja, odbili ovaj poziv da se u ime jedinstvenog knjievnog jezika odreknu
vlastitog, ve formiranog i standardizovanog nacionalnog jezika. Veina tadanjih
najprominentnijih pisaca i intelektualaca zadojenih idejom kulturnog unitarizma
je podralo ovu ideju, i, naroito na hrvatskoj strani (Ujevi, Krlea, A.B.imi,
Krklec), nastavila da pie po Skerlievoj formuli sve do kasnih dvadesetih, kada je
u svjetlu nepopustljivog politikog centralizma Beograda bila polako naputena
22
Jezika politika u Kraljevini SHS je nakon ujedinjenja bila relativno tolerantna, i
pored razliitih, uglavnom marginalnih i sporadinih glasova za razdvajanjem jezika,
njegovo jedinstvo nije bilo niim dovedeno u pitanje. Ustav iz 1921. kao slubeni
21
Treba ipak naglasiti da je hrvatska intelektualna elita bila najglasniji proponent jugoslovenstva i
najaktivnija u pokuaju definisanja nove jugoslovenske kulture. Pored ve pomenutih Metrovia i Ujevia,
Krlea, Cesarec, Nazor i mnogi drugi su takoer zagovarali izgradnju zajednike kulture, i ak kad su se
njihove vizije razlikovale, niko nije dovodio u pitanje potrebu za njom, niti sumnjao u ostvarljivost ovog
zadatka. Ono to je bilo razliito jesu bili putevi prema tom cilju. Jedna grupa je pokuavala novu kulturu
stvoriti amalgamacijom i modifikacijom ve postojeih etnikih kultura (Metrovi), dok je druga predlagala
izgradnju potpuno nove, moderne nacionalne kulture koja nee biti optereena balastima prolosti (Ujevi,
Cesarec, Krlea). Iako je entuzijazam za kreaciju zajednike kulutre bio sigurno veci na hrvatskoj strani,
nije ga manjkalo ni na srpskoj. Srpski intelektualci kao sto su Milan Grol i prominentni lingvista Ljubomir
Stojanovi su traili nain za akomodaciju drugih u novoj dravi i javno zastupali ideju po kojoj Jugoslavija
mora biti ureena kao federacija jednakih. Jovan Skerli je radio na daljoj standardizaciji zajednikog jezika
dok je Cviji pokuao definisati zajedniku kulturu i dokazati da Jugosloveni dijele i dublje antropoloke
slinosti. Imajui pred sobom kao uzor neto ranije zapoete eksperimente u kreaciji njemake i talijanske
nacionalne kulture, jugoslovenska ineligencija je vidjela ovaj proces kao dugo i mukotrpno putovanje, ali je
njeno konano stvaranje vieno kao neizbjeno. Wachtel, 1998, 92, 93,117.
22
Banac, 1984,212.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
158
jezik Kraljevine odreuje srpsko-hrvatsko-slovenaki. Simbolino, ali nezgrapno ime
je trebalo da potvrdi jedinstvo troimene nacije, a istu odredbu je preuzeo i Ustav iz
1931.godine.
23
Dravna represija je postojala samo prema makedonskom jeziku, jer
je Makedonija bila smatrana Junom Srbijom, te je u njenim kolama i dravnim
institucijama bio upotrebljavan samo srpsko-hrvatski jezik. Sredinom tridesetih,
nakon zavoenja diktature, i aktuelizovanja hrvatskog pitanja, pitanje jezika se
po prvi put prenosi u simboliku ravan i u polje politikog sukoba. S pojaanom
centralizacijom zemlje i politikom unitarnog jugoslovenstva, pojaava se pritisak
i na jezikom planu koji je naroito bio vidljiv na polju kolskog programa i u
pitanjima pravopisa. Na pritiske iz zvaninog Beograda da se izvre jezike reforme,
koje su u javnosti bili identifikovane sa srbizacijom zajednikog jezika, Zagreb je
odgovorio uvoenjem paralelnih pravopisa i udbenika, naroito krajem tridesetih.
24

Sva pozitivna energija meu intelektualnom elitom, kreirana dugo zamiljanim
i iekivanim ujedinjenjem je vrlo brzo potroena, i ak i najei proponenti
jugoslovenstva su ubrzo bili razoarani stilom nametnutog politikog centralizma
i kulturnog unitarizma. Napori intelektualaca nisu mogli bitno uticati ili promijeniti
uasno zastarjele stavove vladajuih politikih stranaka koji su vrsto pripadali
prolim vremenima i partikularnim etnikim identitetima. I zaista, iako je hrvatski
nacionalizam bio najprominentniji, raanje nacionalistikih tendencija kod ostalih
jugoslovenskih naroda mora biti vieno upravo kao reakcija na otri centralizam
prve jugoslovenske drave. Upravo je ovaj loe zamiljeni koncept Jugoslavije
kao produene nacionalne drave srpskog naroda i njegova realizacija na
utrb prava ostalih naroda, upalio je nacionalizam do take u kojoj su nekada
centripetalne sile pretvorene u centrifugalne, i sada nezadrivo poele vui
prema razdvajanju. Hrvati su, kao druga najmnogoljudnija nacija u dravi, tako
preli i zatvorili puni krug od glavnih proponenata jugoslovenske ideje do glavnih
nosilaca separatistike ideje i anti-jugoslavizma.
25
23
Ovaj nezgrapni naziv, usvojen nakon duge rasprave, se rijetko upotrebljavao, umjesto njega se u
dravnim poslovima upotrebljavala zamjena narodni jezik, a nakon zavoenja estojanuarske diktature i
dravni jezik, te ponekad i slubeni jezik. U svakodnevnom javnom ivotu upotrebljavala su se oba pisma i
izgovora paralelno. Petrovi, 2009, 45.
24
Petrovi, 2009, 45.
25
Kao to Banac tvrdi predrarni jugoslovenski unitarizam je predominantno hrvatski intelektualni
fenomen. Veina hrvatskih umjetnika i intelektualaca je napustila pred rat definisane principe nacionalnog
Zeni~ke sveske
159
Wachtel tvrdi da ipak centralizacija ne bi bila problem sama po sebi, ona je bila
karakteristina i za ostale evropske zemlje tog vremena, da nije imala dominantni
srpski karakter. Oito je da je prije ujedinjenja ogromna veina slovenakih i
hrvatskih intelektualaca i dobar dio politiara vjerovala u kreaciju zajednike
zemlje kao zajednice jednakih. Da je kojim sluajem drugaija vrsta centralizma,
koja ne favorizira posebnu nacionalnu grupu, mogla biti implementirana, etniki
nacionalizam u Hrvatskoj, Sloveniji kao i meu ostalim narodima bi moda stekao
puno slabije uporite, a sile kulturne integracije dobiti na zamahu i snazi. Ovo e se
na alost pojaviti i kao najvanije i najtraginije nasljee prve Jugoslavije. Upravo
ova sumnja da je bilo kakva vrsta centralizma samo prikriveno ime za srpsku
dominaciju u Jugoslaviji je proizvelo itav niz problema u godinama izgradnje
Druge Jugoslavije i znatno ugrozilo anse za njen uspjean razvitak.
26
Jezik bratstva i jedinstva
Ideolozi Druge Jugoslavije e za socijalno ljepilo nove socijalistike zajednice
definisati civilnu religiju nazvanu bratstvo i jedinstvo, koja je po svojoj definiciji
moda najvie liila ideji jugoslavenstva na nain definisan jo od strane Ilirskog
pokreta, ovog puta naravno s izriitom socijalistikom konotacijom.
27
Sistem
e u etrdeset i pet godina postojanja insistirati kako na promociji i prihvaanju
jugoslavenskog arenila i razliitosti nacionalnih kultura, tako i na izgradnji ireg
zajednikog jugoslovenskog identiteta, stavljajui razliite naglaske na ova
jedinstva iz razoaranja novom dravom i cijela vizija kreacije jedinstvene nacionalne kulture na nivou
Jugoslavije je postepeno izgubila dah i snagu. Krlea i Cesarec su se okrenuli komunizmu, estoko kritikujui
monarhiju i buroasko jugoslovenstvo. Ujevi, razoaran nacionalizmom i njegovim manifestacijama
u ivotu zemlje, se u znak protesta deklarisao Ircem i posvetio pisanju, a glavni advokat jugoslovenske
kulture Metrovi se okrenuo ka misticizmu, naputajui svoja prijanja stajalita. Banac, 1984,207.
26
Wachtel, 1998, 76-9.
27
Bratstvo i jedinstvo je trebalo da ostvari ulogu nove civilne religije i sveopteg socijalnog ljepila
novog drutva oslanjajui se na partizanski mit kao novi oficijelni istorijski narativ mlade drave, koji je
bio zamiljen kao osnova za stvaranje zajednikog istorijskog sjeanja kao i nove zajednike socijalistike
kulture. Ovaj mit se naslanjao na stariji narativ, prisutan jo od doba prve Jugoslavije, o vjekovnoj
zajednikoj, herojskoj, borbi Junih Slavena protiv razliitih stranih okupatora, koja je sada kuliminirala i
doivjela svoju istorijsku katarzu u NOB-u. Veliajui vodeu ulogu komunistike partije i njenog voe, kao
jedine snage koja je imala nadnacionalni karakter i konano obezbijedila istorijsko fer rjeenje nacionalnog
pitanja, on je novim vlastima u poratnom period obezbjeivao prijeko potrebni politiki legitimitet,
opravdavajui ujedno i odsustvo svake druge politike opcije.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
160
dva pola, u razliitim vremenskim periodima, nadajui se svo vrijeme da e s
vremenom, novi socijalistiki, zajedniki, jugoslovenski identitet postepeno
zamijeniti postojee partikularne identitete. Jezika politika je kako emo vidjeti,
bila neodvojiva od identitetske politike jugoslovenstva.
28

Zauzeti uvivanjem vlasti i prvim znaajnim iskuenjima na meunarodnoj
sceni komunistika vlast se nee direktno baviti jezikim pitanjem sve do
sredine pedesetih.
29
Mora se napomenuti da jedinstvo srpskohrvatskog jezika
nije nikad doivjelo nikakva ozbiljnija osporavanja poslije reformi koje su Iliri i
Vuk proveli sredinom devetnaestog stoljea. Izuzetak je naravno period Drugog
svjetskog rata u NDH, kada su ustake vlasti, insistirajui na istoi i posebnosti
hrvatskog jezika, kampanju genocida i etnikog ienja propratile i kampanjom
lingvistikog purizma, tj. ienjem zajednikog jezika od svega to je moglo
nalikovati na bilo kakav srbizam, kao i zabranom upotrebe irilice. Upravo zbog
traumatinog iskustva bratoubilakog sukoba, u cilju pomirenja, nove vlasti su
stavile poseban akcenat na jedinstvo jezika, i njegovo ponovno pribliavanje, to
je reflektovano i u samom novom oficijelnom imenu jezika.
Novosadskim sporazumom, potpisanim 1954.godine od strane svih vanijih
srpskih i hrvatskih lingvista i knjievnika, je i oficijelno deklarisano da je jezik
Hrvata, Srba, Crnogoraca (i bosanskih Muslimana, koji u to vrijeme jo uvijek nisu
uivali pravo da se izraze kao pripadnici posebne nacije) jedan jezik, s dva izgovora
(ijekavski i ekavski) i dva alfabeta (latinica i irilica) koji uivaju ravnopravan status
u svemu. Ovo jedinstvo i ravnopravnost je trebalo biti vidljivo i u novom zvaninom
imenu jezika - srpskohrvatski, hrvatskosrpski - kao i u odredbi da njegova oba
sastavna dijela moraju biti istaknuta uvijek kad je on u slubenoj upotrebi, koliko
god to nespretno i suvino zvualo. Sporazum je propraen paralelnom publikacijom
zajednikog pravopisa, od strane Matice hrvatske i Matice srpske, 1960.godine.
Zagrebako izdanje je tampano latinicom na ijekavici, a novosadsko ekavicom na
28
Predrag J. Markovi, Titovo shvatanje nacionalnog i jugoslovenskog identiteta, Dijalog povjesniara
- istoriara 2, 2000, 225. www. hrcak.srce.hr, posjeeno 18.03.2013.
29
Ustav FNRJ iz 1946. godine ne spominje direktno nazive jezika, ali propisuje da se zakoni objavljuju
na jezicima narodnih republika, dok Odluka o slu`benom listu odreuje da se slubeni list objavljuje na
srpskom, hrvatskom, slovenskom i makedonskom jeziku. Ante Bakovi, Zapadne reakcije na objavu
Deklaracije o nazivu i polo`aju hrvatskoga knji`evnog jezika 1967. godine, SP, br. 3., 579.-594. Zagreb,
2010, 580. www. hrcak.srce.hr, posjeeno, 10. 02. 2014.
Zeni~ke sveske
161
irilici, a zajedno su propisivali upotrebu jedinstvenog pravopisa, dva ravnopravna
pisma i dva izgovora, ostavljajui svakom govorniku ponaosob slobodnu mogunost
izbora varijante kojom e se sluiti.
30
Pedesete godine su dekada neupitnog jugoslovenstva i skidanja prvih
krutih okova realsocijalizma. Prisiljena da trai vlastiti put u svijetu vrsto
podijeljenom politikom hladnog rata, suoena s prvim vidljivim pukotinama u
samom vladajuem vrhu, komunistika politika elita e u potrazi za politikim
legitimitetom, napraviti prvi u nizu ideolokih zaokreta. Samoupravljanje postaje
novi ideoloki temelj privrednog i drutvenog sistema, cilj njegove implementacije
je bio pokretanje privrednog rasta, ali i dalje jaanje jugoslovenskog zajednitva
kroz demokratizaciju i decentralizaciju cjelokupnog drutva i privrede, jo uvijek
vrsto na liniji integralnog jugoslovenstva. Poetkom ezdesetih, najuspjenije
dekade u povjesti druge Jugoslavije, dolazi do novog zaokreta, isprva vidljivog u
tumaenju samog karaktera samoupravljanja, ali i daljnim ustavnim i politikim
promjenama 1963. godine s kojima se promovie dalja decentralizacija i prvi put
znaajno jaaju ingerencije republika u svakom polju.
31

Kulturna politika, poslije Ustava iz 1963.godine, je vjerno odslikavala
novu viziju zemlje. Najviim pravnim aktom naputen je oslonac na federalni
centar skoro u svim domenima, pitanje kulturne politike je takoer stavljeno u
nadlenosti republika. Kulturna razliitost je u potpunosti prigrljena, slubena
politika multikulturalizma je promovisana kao znak bogatstva zemlje i
potvrda njene snage. Ovo su bili prvi znaci odstupanja od politike integralnog
jugoslovenstva. Komunistiko vodstvo je izmeu istinske demokratizacije
30
Dvodjelnim imenovanjem zajednikog jezika reim je ne samo podupirao zvaninu ideologiju
bratstva i jedinstva, nego istovremeno i neutralizirao bilo kakvo sporno jeziko pitanje koje je moglo
zadrijeti u podruje nacionalnih odnosa, a koje bi moglo proizii iz poloaja znaajnih nacionalnih manjina
u vanmatinim republikama (jezika Srba u Hrvatskoj) ili odnosa u vienacionalnim sredinama (zajednikog
jezika tri bosanske nacije). Batovi, 2010, 580.
31
Irvine tvrdi da su Tito i Kardelj vjerovali da je decentralizacija nuna u cilju ostvarenja prijeko
potrebnih ekonomskih reformi ali i u svrhu daljeg unapreenja nacionalnih odnosa. Ipak i pored pokuaja
provoenja reforme u ekonomskoj sferi, partija je u isto vrijeme pokuavala na svaki mogui nain izbjei
reformu politikog sistema i otvoriti raspravu o vlastitom poloaju u drutvu. Centralno planiranje je
naputeno, prenosei ovlatenja na republike, optine i lokalna preduzea, dajui im po prvi put glas i uticaj
u planiranju ekonoskog razvoja, kako na lokalnom nivou tako i na nivou itave zemlje. Jill Irwine, The Croat
Question, Westview Press, Denver, Colorado, 1993, 255.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
162
sistema, koja bi u krajnjoj instanci zahtjevala i njihovo, djelimino ili potpuno,
odstupanje od vlasti, i kozmetikih reformi - decentralizacije i daljnje federalizacije
- u cilju pridobijanja politikog legitimiteta u irim drutvenim slojevima, izabrala
potonje. Ipak, decentralizacija i federalizacija u okvirima iskljuivo jednopartijskog
sistema e se uskoro pokazati kao ma sa dvije otrice. Kako to Wachtel
sugerie, odavde pa nadalje pojedinac e jednostavno biti primoran da ostvaruje
kako kulturna tako i sva druga prava unutar granica vlastite republike, a samim
tim i u domenu vlastite nacije. Od ovog momenta pa na dalje, Jugoslavija e
prije svega biti viena kao skup suverenih republika i njihovih veinskih naroda,
a teiste suvereniteta e se polako premjestiti na konstitutivne narode. Ovo ne
znai da je jugoslovenska orjentacija u potpunosti formalno naputena niti javno
ignorisana, ali s ovim zaokretom kulturni partikularizam je dobio moan skup
instrumenata s kojim e, u odsustvu stvarne demokratizacije sistema, u naredne
dvije decenije uspjeti u potpunosti razmontirati koncept integralne kulture. Ovo
e simboliki biti prvo ispoljeno u lingvistikom polju s pokuajem razaranja
koncepta zajednikog jezika.
32
Polovina ezdesetih, u vrijeme prvog znaajnog i opipljivog, sveopteg
ekonomskog i drutvenog napretka, izbacila je na povrinu sukob izmedju dvije
razliite politike struje u samom vrhu vlasti, te iskristalisala dvije razliite vizije
i koncepta budunosti Jugoslavije. Ramet tvrdi da je u tom trenutku Kardeljeva
vizija organskog Jugoslavenstva, koja je uvaavala postojee razliitosti
jugoslovenskog etnikog i kulturnog arenila i zagovarala daljnju decentralizaciju i
akomodaciju svih etnikih grupa, bila direktno suprostavljena Rankovievoj verziji
integralnog Jugoslovenstva, koja je opet zagovarala centralizovanu dravu i
kreaciju jedinstvene jugoslovenske nacije. Ova razlika je ustvari ocrtavala dublju
32
Republike elite su od ovog momenta postupno preuzele inicijativu nastavljajui slijediti postepeno
odvajajue obrazovne programe, to je moda najbolje vidljivo u nainu na koji su predavani knjievnost i
jezik. Usporedba ovih programa ve u 1964.godini je ukazala na trend koji e se samo ubrzati u sljedeih
par dekada. Hrvatski i srpski kolski programi su bili uzajamne slike u ogledalu, svaki od njih je stavljao
naglasak na hrvatske i srpske pisce, ignoriuci ili iskljuujui drugu stranu, ili je jednostavno zamjenjujui
sa stranim autorima. Revolucionarni tekstovi posveeni Titu i partizanskom mitu su bili jo uvijek
sveprisutni i gotovo jedina stvar koja je povezivala kolske kurikulume, koji su se postepeno ali sigurno
udaljavali jedan od drugoga. Nastavni plan u Bosni je ostao neto drugaiji, odraavajuci jedinstveni
bosanski etniki miks koji je diktirao jednaku vanost odravanja kulturnih veza sa Srbijom i Hrvatskom
podjednako, kao i vanost odravanja jugoslovenskog koncepta za ovu republiku, u njoj su i srpski i hrvatski
autori bili zastupljeni podjednako. Wachtel, 1998, 174.
Zeni~ke sveske
163
i nijansiraniju podjelu na nivou itave zemlje, u kojoj je rastui broj stranakih
liberala i tehnokrata iz redova moderne generacije, koji su zahtijevali dublje
politike i privredne reforme, doao u sukob s konzervativnim partijskim krilom
koje je po svaku cijenu eljelo re-centralizaciju sistema i naputanje zapoetih
reformi drutva.
33
Pad Rankovia u julu 1966., ozvaniie i konani zaokret jugoslovenskog
politikog broda prema dubljim ekonomskim reformama, te daljnoj decentralizaciji
i federalizaciji. Istovremeno dotadanji politiki centralizam i insistiranje na
nikad do kraja definisanom nad-nacionalnom jugoslovenskom identitetu e se
i zvanino poeti izjednaavati s unitarizmom i velikosrpskim nacionalizmom ,
to je u stvari, po prvi put nakon rata, signaliziralo da se sporovi oko politikog
legitimiteta prevode na jezik nacije i nacionalizma, i sve vie percepiraju kao
etnike, radije nego politike bitke.
34
Ipak, mora se naglasiti da je sukob koji je
33
Rastui broj mlaih stranakih liberala i tehnokrata, iz redova nove, moderne generacije, odrasle
i obrazovane u novim drutvenim uslovima, su tvrdili da je je potpuni zaokret prema daljoj redukciji
partijske kontrole nad drutvom i punoj trinoj ekonomiji nain za prevazilaenje ekonomske krize, ali i
pravac u kojem bi se zemlja trebala dalje kretati. Ove snage su zastupale ideju decentralizacije federacije
i bile najae u Sloveniji, Hrvatskoj i Makedoniji. Oni su se brzo suoili s otrim otporom konzervativnih
partijskih snaga, politiki istroene predratne generacije partijskih lanova, okotalih inovnika, jo uvijek u
najboljim godinama ivota, koje su na svaki nain pokuavali zaustaviti dalje ekonomske i politike reforme.
Ove snage su bile najjae u Srbiji, Crnoj Gori i BiH, a zagovarale su zadravanje centralistikog modela
upravljanja privredom i drutvom, te insistirale da republiki i partikularni nacionalni identiteti ostanu
podinjeni zajednikom jugoslovenskom identitetu, forma koja e predstavljajti ukras na monolitnom
licu komunistike Jugoslavije. Mora se podcrtati da su i unutar svakog od republikih partijskih organa
postojale podjele na konzervativce i liberale kao i da oni nisu bili jednakom broju u svakom od njih. Njihova
uzajamna suprostavljenost i latentni sukob postao je oit jo marta 1962. kada je Tito sazvao sjednicu
IK CK SKJ na kojoj je iznio ve postojeu krizu na svjetlo dana i dramatinim tonom, po prvi put javno,
doveo u pitanje i samu egzistenciju Jugoslavije. Sukob izmeu ove dvije frakcije je uveliko okarakterisao
sudbonosnu dekadu ezdesetih i uticao na sudbinu privrednih reformi i dugorono odredio i sudbinu same
Jugoslavije. Tito je kao krivca za sukobe u partijsko dravnom vrhu i kao one koji ugroavaju opstanak
Jugoslavije, identifikovao politike elite s razliitim politikim interesima. Duan Bilandi, Hrvatska
moderna povjest, 1999, 397,434.
34
Prvi sukob koji je imao izgled nacionalnog konflikta je doao kao rezultat u sutini ekonomske
borbe i spora oko podjele dravnih prihoda i plasmana federalnih investicija. Sve republike (osim BiH) su
bile dominirane od strane jednog naroda, tako da je preraspodjela saveznih sredstava odjednom mogla biti
interpretirana kao etniki, a ne sukob ekonomskih interesa. Manje razvijene republike su traile vei udio
u federalnim investicijama u cilju podsticanja vlastitog razvoja i adresiranja pitanja zaostajueg ivotnog
standarda njihove populacije, dok su razvijenije republike, poput Slovenije i Hrvatske, tvrdile da ulaganja
trebaju biti koncentrisana na njihovom podruju jer e to proizvesti bolje ekonomske rezultate od koristi za
cijelu dravu.Treba naglasiti i da je unutar svake od republikih komunistikih partija postojala podjela na
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
164
uskoro preuzeo izgled nacionalnog konflikta bio u sutini produkt ekonomske
borbe i spora oko podjele dravnih prihoda i plasmana federalnih investicija, a ne
nacionalne neravnopravnosti.
35
Balkanski nacionalizmi su kulturnog karaktera, stoga nije udo da je
kulturni nacionalizam, olien u nastojanju i radu kulturnih elita, uvijek prethodio
nacionalistikim politikim pokretima. Kako u sluaju Hrvatske krajem ezdesetih,
tako i u sluaju Srbije dvije decenije poslije, nacionalistiki politiki pokreti su
nikli uz podrku i na leima irih kulturnih pokreta. Naravno, ovo ne znai da su
nacionalistiki orijentisani intelektualci proizveli nacionalno pitanje, nego radije
da su ga, upravo iskoritavajui temeljne nedostatke jugoslavenskog politikog
sistema, samo uspjeli definisati i formulisati, ponekad zajedno i u ime, a ponekad
i ispred, politikih elita.
36

Prvi otvoreni udarac i znaajnije iskuenje reimu dolo je poetkom
sedamdesetih i poetkom masovnog kulturnog i politikog pokreta od strane sistema
tada nazvanog Maspok, a tokom devedesetih, u hrvatskom nacionalromantiarskom
rjeniku, preimenovanog u hrvatsko proljee, koji e u jugoslovenski kulturni i
politiki diskurs na velika vrata ponovo uvesti naciju i nacionalizam, koji su do tada
tavorili na marginama politikog ivota. Iako nacionalistiki u svom vanjskom izgledu
i pojavi, jer se njegova retorika uglavnom okretala oko zajednikih tema hrvatskih
nacionalnih pritubi i frustracija u Jugoslaviji, Maspok je u sutini zahtijevao ire
demokratske reforme jugoslovenskog drutva.
37
liberale i konzervativce, iako ne i u istom omjeru u svakoj od njih. Ipak liberalni argumenti (manje dravnog
uplitanja u privredu i vee ekonomske slobode) su se uglavnom podudarali s interesima Hrvatske i Slovenije,
dok su se konzervativni (vea intervencija drave u privredi i raspodjeli federalnih prihoda) uglavnom poklapali
sa interesima Srbije, dalje komplikujui itavo pitanje i unosei zabunu u prirodu itavog konflikta. Ramet, The
Three Yugoslavias, Woodrow Wilson Center Press, Washington, D.C. 2006, 216.
35
Wachtel, 1998, 179-181.
36
Wachtel, 1998,184.
37
Pojavljivanje nacionalnog sentimenta u Hrvatskoj je dolo na krilima masovnog kulturnog pokreta,
(od strane vlasti nazvane Maspok-masovni pokret), inicirane od strane komunistikog rukovodstva, i po
svemu sudei odobrenog iz samog vrha vlasti, a organizovanog i voenog od strane Matice hrvatske, koji
je u to vrijeme okupljao vei dio intelektualnih i kulturnih figura tog vremena. U sljedeih nekoliko godina
ovaj pokret je u potpunosti prihvaen i podran od strane liberalnih elnika hrvatskog Saveza komunista,
Savke Dapevi-Kuar i Mike Tripala.
Zeni~ke sveske
165
Kao poetak Maspoka moe se formalno uzeti objavljivanje Deklaracije
o polo`aju i upotrebi hrvatskog jezika, u mjesecu martu 1967.godine. Njoj
su prethodile pritube slovenakih i makedonskih kulturnih ustanova koje su
traile da se zatiti posebnost njihovih jezika u odnosu na srpskohrvatski.
38

Deklaracija, potpisana od strane 130 intelektualaca i kulturnih radnika, od
kojih je 80 bilo lanovima SK Hrvatske, po prvi put javno je iznijela pred
javnost pritube o statusu hrvatskog jezika koji je, po njima, zvaninom
politikom zajednikog jezika, putem jezike prakse u saveznoj upravi,
sredstvima masovne komunikacije, diplomaciji i politikim organizacijama,
doveden u neravnopravan poloaj. Konstantno srbijaniziran, po njima, on je
doveden u poloaj lokalnog dijelekta, i kao takav treba zatitu koja se moe
postii samo naputanjem koncepta zajednikog jezika i obezbjeivanjem
pune ravnopravnosti etiri distinktna knjievna jezika, hrvatskog, srpskog,
slovenakog i makedonskog.
39

Moda jo sporniji je bio zahtjev da se slubenici i nastavnici bez obzira na
mjesto njihovog porijekla moraju upotrebljavati jezik sredine u kojoj djeluju,
to je bilo u suprotnosti s odredbom Ustava koja je ekspicitno odreivala da
su svi slubeni jezici ravnopravni na cijelom podruju Jugoslavije.
40
Ove pritube su se mogle uti jo od poetka ezdesetih od kulturnih krugova
okupljenih oko Matice, ali incident koji je pokrenuo itav pokret jeste upravo bila
publikacija prva dva sveska zajednikog rjenika sh/hs jezika, u kojem je, po njihovim
tvrdnjama, unitaristikim nainom obraivanja
41
nastojala poistovijetiti istona i
zapadna varijanta, bez jasnog isticanja kojem knjievnom jeziku pojedina rije pripada,
38
Slovenaki kulturni krugovi su tako zahtijevali da se potuju odredbe zakona kojim je predvieno
emitovanje TV programa na slovenskome jeziku, koje je u stvarnosti kreno, jer se vie od polovine
programa emitovalo na srpskohrvatskom. Oni su traili iskljuivo koritenje slovenskog jezika. Batovi,
2010, 581.
39
Deklaracija o nazivu i poloaju hrvatskog knjievnog jezika, www. wikipedija. org, posjeeno 10
januara 2013.
40
Ovako formulisan zahtjev ne bi bio problematian da nije imao politiku pozadinu i otvoreno
anti-srpski okus jer je oito aludirao na brojne Srbe koji su radili u javnim slubama i kolama. Ramet,
Nationalism and Federalism in Yugoslavia, Indiana University Press,1984,108-9.
41
Ljudevit Jonke, Aktualna jezi~ka pitanja danas, navedeno prema Batovi, 2010, 582.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
166
ime je hrvatski bio sveden na dijalekat srpskog jezika.
42
Na hrtvatske zahtjeve za
odvajanjem jezika, srpski jezikoslovci su odgovorili da poto se radi o jednom jeziku
koji je u potpunosti razumljiv svim njegovim govornicima nema potrebe naglaavati
kraj svake rijei kojoj varijanti ona pripada, dok slubeni naziv jezika najbolje rjeava
problem imenovanja jezika koji govore tri naroda u Bosni, te Srbi u Hrvatskoj ili
Hrvati u Srbiji.
43
Nakon javne prepirke koja je potrajala sljedeih par godina, sada
ve u usijanoj atmosferi dogaaja vezanih za Maspok irom Hrvatske, Matica
se unilaterano povukla iz itavog projekta, u novembru 1970. i najavila poetak
projekta pisanja hrvatskog pravopisa i rjenika.
44
I kako je to uvijek sluaj s politiki
42
Formalni razlog za povlaenje hrvatske strane bila je zamjerka da su rijei navoene usporedno,
kako bi se naglasila njihova ravnopravnost, a bez da su oznaavane kojoj varijanti koja rije pripada.
Hrvatska strana proglasila je taj nain pisanja neprirodnim i unitaristikim. Kordi tvrdi da su kritike
hrvatskih jezikoslovaca na raun jezikog unitarizma zbog navoenja varijantskih dvostrukosti nelogine
i oigledno naruene od strane Matice. Razgranienje hrvatske od srpske varijante nije nikad bilo lako,
jer su se iste rijei koristile i u jednoj i u drugoj varijanti, kako u narodnom tako i u knjievnom jeziku,
u prolosti. ak i Stjepan Babi, najprominentniji zastupatelj odvajanja dva jezika, priznaje da sve do
druge polovine 20. stoljea mnoge rijei nisu bile nabijene polarizacijskim oznakama. Matvejevi skree
panju da je srpski car Duan raunao u tisu}ama, Stefan Prvovjenani je postavljao uvjete, a knez Milo
imao topni{tvo, Matica Srpska je imala svoga tajnika, a sve do poetka devetnaestog vijeka u Srbiji
su se mjeseci oznaavali kao danas u Hrvatskoj, sje~anj, velja~a itd... Srbi su do devetnaestog vijeka
govorili i pisali suvremenik a Hrvati savremenik. I knjievni jezik pokazuje istorijsku relativnost varijantskih
dvostrukosti, Mato, Ujevi, Krlea, Cesarec, Kranjevi, dubrovaki renesansni pisci koriste mnoge rijei
koje se danas u Hrvatskoj vide iskljuivo kao srbizmi, jednako kao to Sterija Popovi, Svetozar Markovi,
Njego, Skerli, Jaki, pa i sam Vuk koriste mnoge dananje kroatizme. Kordi tvrdi da se, kada je
rije o dananjem purizmu, radi o ciljnom pravljenju razlika, od grupe jezikoslovaca, iz politikih motiva
i pod pokroviteljstvom zvanine vlasti. Najilustrativniji je moda primjer rijei hiljada koja je sve do kraja
ezdesetih bila u svakodnevnoj veinskoj upotrebi u Hrvatskoj i kod Hrvata, dok je tisu}a bila mnogo manje
zastupljena. Upravo ciljanim naporom od strane grupe jezikoslovaca napravljena je jezika razlika po kojoj
je tisua postala hrvatska, a hiljada srpska, iako je rije u stvari zajednika. Hrvatski tekstovi s kraja 19.
stoljea obiluju srbizmima koji to tada naravno nisu bili. Kordieva tezi o pribliavanju srpskog i hrvatskog
usljed jezikog unitarizma u Jugoslaviji suprotstavlja tezu o procesu namjernog pravljenja hrvatskog
drugaijim od srpskog, s manjim ili veim arom u cijelom vremenskom periodu od 1918. do danas.
Matvejevi ipak sugerie da je ova artificijelna dioba dubleta na hrvatskoj strani, koja namjerno ignorie
jeziku istorijsku isprepletenost, i opredjeljivanje za verziju rijei koja je to dalje od srpske, ima pandan
na srpskoj strani u deklarativnom insistiranju na jezikom jedinstvu, a da se pri tome nije spremno usvojiti
nita to ima veze s hrvatskim leksikim blagom. Kordi, 2010, 309-315, Matvejevi, 1984, 114-117.
43
Pavle Ivi,Za ravnopravnost a protiv cepanja jezika prema Batovi, 2010, 582.
44
itavom sporu nije pomogao ni incident godinu dana ranije kada je u izdanju Nolita i Tehnike
knjige iz Beograda, izaao Re~nik srpskohrvatskog knji`evnog jezika s jezi~kim savetnikom, izvjesnog Miloa
Moskovljevia, koji ne samo da je favorizovao srpsku varijantu, nego imao i izrazito velikosrpsko obiljeje.
U njemu je hrvatska varijanta bila zaista svedena na razinu lokalnog dijalekta. Rjenik je naiao na osudu
srpskog politikog rukovodstva, cijeli tira je zaplijenjen i spaljen, a rukovodstva izdavakih kua su bila
Zeni~ke sveske
167
motivisanim projektima, u novom hrvatskom pravopisu koji je izaao iz tampe par
godina kasnije, ovo je rezultiralo ienjem svega to je ak i izdaleka moglo biti
vieno kao srbizam te vjetakim uvoenjem mnogih jezikih anahronizama. Ramet
sumira: Sa isto jezike take gledita, neko bi mogao primjetiti da je srpskohrvatski
oito jedan jezik, ali ovo je bila politika, a ne jezino-nauna kontroverza.
45
Interesantno je napomenuti da su zahtjevi hrvatskih kulturnih elita podrani i
iz Beograda od strane srpskih intelektualaca okupljenih oko drutva knjievnika
koji su Predlogom za razmi{ljanje podrali hrvatske zahtjeve za promjenom imena
jezika. Ono to je promaklo nepaljivim itateljima Predloga jeste da je njihova
podrka ujedno naznaila i pitanje koje e za dvadeset i pet godina biti rijeeno
oruanim putem. Naime, ova grupa akademika i pisaca, od koje e dobar dio
sredinom osamdesetih uestvovati i u pisanju famoznog Memoranduma Srpske
akademije nauka i umetnosti, na ijoj platformi e Slobodan Miloevi pokrenuti
svoju ratnu maineriju i uvesti Jugoslaviju u kravavi raspad, je pored podrke
hrvatskom zahtjevu da nazivaju svoj jezik imenom kojim ele, traio da to pravo
bude dato i svim ostalim narodima bez obzira na kojoj se republikoj teritoriji
nalazili.
46
Znaaj ova dva dokumenta, politikih blizanaca, koji su, nepotrebno je
i spomenuti, otro osueni od strane reima, jeste da su unilateralno, i po prvi
put van institucija zvaninog sistema, napali na samu osnovu Titovog rjeenja
komplikovanog jugoslovenskog etnikog problema, olienog u ideologiji bratstva
i jedinstva. Prepirka oko imena jezika nije ocrtala samo pukotine u temeljima na
kojima je poivalo jugoslovensko drutvo i podjele koje su postojale u samom
vrhu komunistike vlasti i nego i ponudile opasnu iluziju da se fundamentalni
kanjena. Nick Miller, The Nonconformists, Culture, Politics, and Nationalism in a Serbian Intellectual Circle,
1944-1991, Central European University Press.2007, www. books.openedition.org, posjeeno dec, 10. 2013.
45
Ramet, 1984, 109-114. Hrvatski pravopis, autora Babia, Finke i Mogua izlazi 1971.godine,
zabranjen u Jugoslaviji, izlazi u Londonu u fototipskom izdanju.
46
Grupa pisaca u potpunosti podrava hrvatske zahjeve u pogledu naziva zajednikog jezika, te
njihovo pravo na prezervaciju vlastitog knjievnog jezika, i predlae da se u budunosti srpski i hrvatski
jezik trebaju razvijati u punoj samostalnosti i ravnopravnosti, proglaavajui Beki i Novosadski dogovor
ponitenim. Oni ujedno trae da se u ustave Srbije i Hrvatske unesu odredbe po kojima se svim Hrvatima
i Srbima osigurava pravo na kolovanje na svom jeziku i pismu i po svojim nacionalnim programima.
Logika koja je proizilazila iz ovakve podrke je bila praktino upozorenje, da ako Hrvati insistiraju na pravu
da definiu svoj jezik na hrvatskoj teritoriji, onda isto pravo pripada i Srbima koji ive u Hrvatskoj. Jednom
kada se jezika i nacionalna prava veu za teritorije, jedini rezultat koji moe proizii iz ovakve logike jeste
kulturno (a kasnije i politiko) usitnjavanje i podjela teritorija. Miller, 2007.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
168
problem junoslavenskih prostora - nepodudaranje granica nacionalnih grupa
s teritorijama na kojima su ivjele - moe rijeiti primjenom logike nacionalne
drave, jedan narod, jedan jezik, jedna drava.
Gledajui s distance ovaj proces koji se u Hrvatskoj odvijao u etiri godine
nakon objave Deklaracije, a obzirom na karakter jugoslovenskog politikog
sistema, nemogue je i pomisliti da se ovako neto moglo deavati bez
pristanka samog vrha vlasti.
47
Istoriari jo uvijek raspravljaju o pravim razlozima
ideolokog zaokreta krajem ezdesetih. Maspok e vrlo brzo, pod uticajem
radikalne struje u studentskom pokretu i Matici, koja se u etiri godine profilirala
u alternativnu politiku stranku i znaajnu opoziciju vladajuoj partiji, skliznuti u
nacionalizam, otvarajui nacionalno pitanje u Jugoslaviji, i dobijajui na momente
izrazit antisrpski predznak, prvo e otuiti predstavnike ostalih republika, izgubiti
podrku Bakaria i Tita, te na kraju biti suzbijen grubom represijom sistema.
48

Ista sudbina e sljedee godine saekati i reformiste iz Srbije, Makedonije i
Slovenije, koji su zajedno mogli pretvoriti Jugoslaviju u funkcionalnu politiku
47
Stjepan Babi je tvrdio kako je stvarni pokreta Deklaracije bio Vladimir Bakari, koji je bio i
koordinator progresivnih snaga u KPJ na nivou itave Jugoslavije, ali su te glasine kasnije opvrgnute od
strane Mike Tripala i Petra egedina. Marin Pui, Hrvatski jezi~ni problem od 1945. do 1967. godine.
Takoer, Robert Owen, tadanji ameriki konzul u Zagrebu je zastupao stajalite kako je inicijativa za
donoenje Deklaracije stigla iz samih vrhova partijske vlasti: Cilj je bio stvoriti umjetnu krizu kojom bi se
ojaao poloaj liberalne struje u borbi za politiku prevlast. Owen citiran kod Batovi, 2010, 586.
48
Tokom etiri godine nacionalnog preporoda, Maspok je postao veoma uticajan i popularan pokret, a
Matica se uspjela nametnuti kao gotovo paralelna politika partija. lanstvo u pokretu je naraslo vrtoglavom
brzinom, to svjedoi s kakvim arom su ljudi prigrlili priliku da slobodno razgovaraju o nedostacima
sistema. Isprva je liberalno komunistiko vodstvo, koje je teko, u bilo kojem trenutku, moglo biti optueno
za nacionalizam, prigrlilo neto to je izgledalo kao nacionalna kulturna renesansa. Nastojei zadrati iroku
popularnu podrku svojim nastojanjima za dalju reformu drutva ono je u potpunosti prigrlilo plan definisan
od strane nacionalno orijentiranih intelektualaca okupljenih oko Matice, da bi vrlo brzo izgubilo kontrolu nad
itavim pokretom koji se naao na stramputici nacionalizma. U nemogunosti da kontroliu pokret, ali i da
odstupe od traenih reformi sistema oni su morali odstupiti od vlasti. Zaostavtina hrvatskog proljea, je
mijeana, s jedne strane, glasno artikuliui nezadovoljstvo koje je dio populacije osjeao prema postojeem
politikom sistemu, te stavljajui po prvi put jasno na dnevni red iroku i sveobuhvatnu demokratizaciju
drutva i produbljivanje ekonomskih reformi, ono je predstavljalo prvi i najozbiljniji izazov jednopartijskom
sistemu, a s druge, Maspok je pokazao koliko opasno koketiranje s nacionalizmom i njegova upotreba
u politike svrhe moe biti jer je ponudio opasnu iluziju da bazini problemi politikog sistema mogu biti
rijeeni stvaranjem nacionalne drave. Gruba represija sisitema je rtvovala itavu generaciju demokratski
orijentisanog intelektualnog vostva, spremnog da hrvatsko i jugoslovensko drutvo povedu u dalju
demokratizaciju i reformu, bacila ostatak Hrvatske u rezignaciju i dugotrajnu apatiju, odvela nacionalistiki
pokret pod zemlju i osnaila njihov argument da je rjeenje hrvatskog pitanja mogue traiti samo van okvira
Jugoslavije. Irwine, 1993,269, Lampe, 1996, 310. Ramet, 2006, 259.
Zeni~ke sveske
169
zajednicu.
49
Naeto jedinstvo jezika, kao i same drave, ostae netaknuto
za vrijeme ivota njenog kreatora, koji je s jednakom estinom i odlunou
sasjekao i nacionaliste i liberale. titei samo personalnu vlast, on je, rtvujui
itavu generaciju demokratski orjentisanih kadrova, praktino stavio taku
na reformski kurs Jugoslavije, i tako ujedno i osudio na propast vlastiti ivotni
projekat. Mnogi zahtjevi Maspoka e ipak biti ugraeni u posljednji Ustav iz 1974.
godine, izmeu ostalih i odredba o imenu jezika.
50
Dugogodinji savjetnik i Titov
blizak prijatelj, Miroslav Krlea, koga e potpis na Deklaraciji kotati mjesta lana
CK SK Hrvatske, najvjerovatnije u elji da smiri buru koja se podigla oko imena i
karaktera zajednikog jezika, e novu situaciju saeti u jednu reenicu: Hrvatski i
srpski su jedan te isti jezik, koji Hrvati zovu hrvatskim a Srbi srpskim.
51
Partijskim istkama zaustavljena je liberalizacija, ali ne i dalja decentralizacija.
Postepeni prenos svih ovlasti na republike je uskoro ostavio federalni centar bez
ikakve stvarne moi. Ali ono to je puno vanije, ovaj potez je praktino prisilio
graane da ponu ostvarivati sva prava unutar vlastitih republika, i tako ponu
doivljavati sebe, prije svega i iskljuivo, kao pripadnike vlastitog naroda. U
nedostatku bilo kakve demokratske politike opcije, u disfunkcionalnoj dravi u
kojoj institucija graanina nije nikad poticana, u kojoj je nedostajala vladavina
prava, politiki pluralizam i razvijene institucije civilnog drutva, oni e svoje
pritube prema nedemokratskom jugoslovenskom politikom sistemu registrovati
49
Lampe s pravom tvrdi da je najtea posljedica hrvatske krize upravo ta da je dala Titu i Kardelju
ansu da se brzo obraunaju s demokratskim izazovom vlastitoj poziciji u drutvu, ali i prilike da se
oslobode liberalnog vodstva SK Srbije, voenog od strane Marka Nikezia i Latinke Perovi. Uzimajui u
obzir da su Srbi bili najbrojniji narod u Jugoslaviji, a Srbija najmnogoljudnija republika s najveim uticajem
na federalnom nivou, ali dugom istorijom centralizma i unitarizma, pojava, na istorijskoj sceni, vodstva
koje je iskreno bilo naklonjeno federalnoj Jugoslaviji kao zajednici jednakih, je bila injenica od krucijalne
vanosti. S istorijske distance ini se da je ovo bila prelomna taka u razvoju Jugoslavije i da su hrvatsko
i srpsko rukovodstvo, u kooperaciji s liberalnim rukovodstvima Makedonije i Slovenije, mogli redefinisati
Jugoslaviju kao istinski demokratsku federalnu zajednicu, povesti je u dalje politike i ekonomske reforme,
i dati njenim graanima ansu da je konano doive kao funkcionalnu politiku zajednicu kojoj e graditi
zajedniku budunost. Lampe, 1996, 309.
50
Ustav SR Hrvatske iz 1974. odreuje da je u Hrvatskoj u slubenoj ubotrebi hrvatski knjievni
jezik, standardni oblik narodnog jezika koji se naziva hrvatski ili srpski, to je oigledan ustupak, nekim od
zahtjeva Maspoka. Naziv srpskohrvatski e se zadrati u BiH i Crnoj Gori, sve do raspada Jugoslavije, a u
Srbiji ak do 2006. godine.
51
Krlea, citiran prema Matvejevi, 1984,116.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
170
i artikulisati iskljuivo kroz kolektivnu prizmu vlastite nacije.
52
U nemogunosti da
se sukobi i razliiti drutveni interesi rasprave u institucijama politikog sistema
oni su se prenosili na kulturno polje. Udruenja knjievnika, filologa, filozofa, su
esto vodila diskusije u kojima su na posredan nain kritikovale reim, ili razliitim
incidentima - uvijek u sprezi sa odreenim krugovima u vladajuoj partiji i drutvu
- pokretali politike procese i obraune. Prema tome, srpsko-hrvatska jezika
debata s poetka sedamdesetih nije bila ono to je predstavljala na povrini, nego
preruena politika debata o nerijeenim pitanjima na jugoslovenskim prostorima,
ona je ocrtavala dublje politike probleme i nedostatke jugoslovenskog politikog
sistema te latentni sukob uzajamno suprotstavljanih interesa politikih elita i
sukobljenih vizija budunosti zemlje.
Paradoksalno, upravo se dosljedno provedena politika federalizma - na krivoj
premisi jednostranakog sistema - pokazala kao generator raspada federacije. Iako
se sistem borio protiv nacionalizma na svakom koraku, on je u sutini bio njegov
vlastiti inkubator. Politike elite republika, koje su sad imale skoro sve prerogative
nacionalnih drava, e uskoro izgubiti interes da ouvaju Jugoslaviju takvu kakva
jeste, i u cilju odravanja vlasitite moi, imajui pri tome suprotne i uzajamno iskljuive
politike intererse, vrlo brzo se nai na stazi uzajamnog sukoba. Ipak ono to se mora
naglasiti jeste da su izvorna naela multikulturalizma i beskompromisna nacionalna
ravnopravnost - ukljuujui tu i tolerantnu jeziku politiku koja se u meunarodnim
lingvistikim krugovima jo uvijek istie kao uzor - odravane svo vrijeme postojanja
druge Jugoslavije i da je to i zasigurno najkonsistentnija jugoslovenska politika i
najsvjetlija zaostavtinaTitovog reima.
53
Mora se podvui da ni jedna od zemalja
52
Zahtjevi Maspoka, pored jezikih pitanja, su zadirali i u osnove jugoslavenske jo uvijek
centralizovane ekonomije i preraspodjele kapitala. Tvrdei da je Hrvatska ekonomski iskoritavana u
Jugoslaviji, navodei pri tome kao kljuni argument nesrazmjerni doprinos Hrvatske u savezni fond za razvoj
nerazvijenih republika, oni su zahtijevali preraspodjelu dravnog prihoda od turizma i ogranienje monopola
u spoljnoj trgovini i hrvatskoj turistikoj industriji, koja su pripadala nekolicini beogradskih preduzea. U
svakoj demokratskoj dravi ovakav trgovinski i kreditni debalans bi svakako bio posmatran kao problem
i ekonomsko pitanje koje se mora korigovati i rijeiti raspravom o pravednijoj redistribuciji sredstava i
kapitala. U strogo kontrolisanoj ekonomiji poput jugoslovenske, u nedemokratskom jednopartijskom
drutvu gdje su politiki uticaj i blizina politikom centru bili jednako proporcionalni ekonomskoj moi,
ova oita anomalija je lako prevedena u jezik nacionalizma. Hrvati su poeli gledati na ovaj problem
disfunkcionalne centralne ekonomije kao na problem vlastite eksploatacije. tavie oni se nisu samo
vidjeli iskoritavanim, nego iskoritavanim zato to su Hrvati. Ramet, 2006, 229.
53
Princip federalizma po kojem se nastojalo omoguiti svakom od naroda i etnikih grupa da uiva
puno pravo i slobodu upotrebe vlastitog jezika u gotovo svim sferama javnog i drustvenog ivota je bio
Zeni~ke sveske
171
nasljednica Jugoslvije, ni dvadeset godina po njenom nestanku, nije dostigla ovakav
stupanj zatite jezikih prava manjina koje ive na njenom teritoriju.
Jezik podjele
Tokom, a naroito poslije posljednjeg jugoslovenskog sukoba, tijelo onoga
to se u Titovoj Jugoslaviji zvanino nazivalo srpskohrvatskim ili hrvatskosrpskim
jezikom je, poput drave same, raskomadano na etiri, imenom razliita jezika,
dajui ivotnost jednom od najee upotrebljavanih aforizama meu lingvistima,
kojim se na slikovit nain objanjavala razlika izmeu jezika i dijalekta: Jezik je
dijalekt koji ima kraljicu i mornaricu. Poetkom devedesetih, jezik je iz sredstva
komunikacije pretvoren u sredstvo podjele, postajui tako mea razgranienja i
izgradnje novih nacionalnih i kulturnih identiteta. Vraajui toak istorije 150 godina
unazad, nacionalni dizajneri e na tijelu zajednikog jezika, koji je opet predstavljen
kao supstrat i dua same nacije, ovaj put konstruisati identitetske razlike.
Hrvati su naglasili ono sto je posebno u njihovoj varijanti jezika, i usput,
insistirajui na povjesnom afinitetu prema istoti jezika poeli insistiratati na
neologizmima i anakronizmima, a naroito na iskljuenju svega to bi i izdaleka
moglo izgledati kao srbizam. Ipak razdvajanje jezika koji se, uz sve minorne
razlike ipak prirodno razvijao kao jedan jezik itavo stoljee i po, nije lak zadatak
i zahtijevao je, od uglavnom preko noi preobraenih jezikoslovaca,
54
ne samo
dosljedno proveden. Veliki broj meunarodnih lingvista navodi jugoslovensku jeziku politiku kao jednu od
najuzornijih u svijetu (Busch/KellyHolmes 2004., Greenberg 2001., Groschel 2009., Bobaljik/Pensalfini 1996.,
Gak 1989., Blum 2002., Sundhaussen 1997.). Iako je 73 % stanovnitva Jugoslavije govorilo jednim jezikom,
koji je praktino bio i Lingua Franca itave zemlje, on nije uivao status slubenog jezika (s izuzetkom vojske i
slubenog saobraaja), nego je svaka od republika i pokrajina, u skladu sa sastavom stanovnitva, odreivala
slubene jezike na svojoj teritoriji. kolstvo i mediji bili su jednako viejezini, novine, radio i TV su se tampali
i emitovali na ukupno 16 jezika, a nastava u kolama na ak 14 te na fakultetima na 9 jezika. Republiki
zakoni su bili objavljivani na svim slubenim jezicima republika, a federalni na tri varijante srpskohrvatskog,
slovenskom i makedonskom, te albanskom i maarskom. Sredinom osamdesetih su postojali ak i udbenici
na romskom jeziku, to Jugoslaviju stavlja u red jedne od prvih drava koje su adresirale jeziko pitanje ak i
ove svugdje ugroene manjine. Kordi, 2010, 288-292.
54
Tri najznaajnija i najutjecajnija hrvatska jezikoslovca, odgovorna za veinu jezikih reformi u
dananjoj Hrvatskoj - Radoslav Katii, Dalibor Brozovi i Stjepan Babi - su preobraeni komunistiki
akademici, koji su ezdesetih godina ispisali neke od najuvjerljivijih stranica u odbranu jedinstva
sh-hs jezika. Od poetka devedesetih oni imaju jednako vanu ulogu u Tumanovom reimu, ovog puta
predstavljajui se kao hrvatski muenici, koji su bili proganjani od strane komunistikog sistema samo zato
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
172
insistiranje na postojeim razliitostima, nego i izvlaenje razlika iz daleke prolosti
ili naprosto izmiljanje novih. Grupa samoproglaenih uvara jezika tako je sama
sebi, svesrdnom podrkom od strane Tumanovog reima, priskrbila pravo
propisivanja jezika svakodnevnom govorniku, kojem je u njegovoj zbunjenosti
sugerirano da ne zna priati ni vlastiti jezik.
55
Iako su mnogi Hrvati, upravo zbog
stalnog otpora razliitim pokuajima asimilacije kroz povjest, bili vie osjetljivi po
pitanju imena i posebnosti vlastitog jezika, ovaj proces lingvistikog ininjeringa je
bio toliko nasilan i toliko oigledno politiki motivisan da je brzo zaradio podrugljivi
nadimak - novorijek - po fiktivnom jeziku iz poznate novele Georgea Orwella 1984.
Cilj najnovijeg jezikog ininjeringa zapoetog tokom devedesetih, nakon to
je slubeno predstavljen i proveden kroz kolski i medijski sistem, je imao za cilj
naglasiti hrvatski etno-nacionalni identitet te po svaku cijenu odvesti dalju evoluciju
jezika u posebnom smjeru, prije svega daleko od srpske varijante.
56
sto su itavo vrijeme tvrdili da se radi o razliitim jezicima. Radi se oito o jo jednom u nizu spektakularnih
i radikalnih preobraenja od strane lanova akademije, koji, treba napomenuti, nije bio ogranien samo na
Hrvatsku. Opirnije, Kordi, 2010, 285.
55
Jezika politika u Hrvatskoj je obiljeena purizmom i preskriptivizmom. Potreba za nasilnim ienjem
jezika i njegovim razgranienjem po svaku cijenu od srpskog, koju je diktirala etnonacionalistika politika
od poetka devedesetih, je rezultirala u preskriptivnim gramatikama i prisiljavajuim jezinim programima
(Wildgen, 2003) koji su dravnom rukom provedeni kroz kolski sistem, medije i administrativnu upravu i
umnogome ograniili slobodu koritenja jezika izvornog govornika Osnovno pravilo lingvistike struke - da
opisuje kako ljudi koriste svoj jezik - u Hrvatskoj je okrenuto naglavake, da grupa linvista, probrana od strane
reima, pozivajui se na romantiziranu ili izmiljenu prolost nacije i jezika, propisuje svima ostalima kako
treba govoriti. Upravo kako bi poljuljali sigurnost izvornog govornika u maternji jezik, nauen jo u djetinjstvu,
i tako olakali propisivanje pravog hrvatskog jezika, kroatisti su lansirali apsurdnu tezu po kojoj prosjean
govornik u Hrvatskoj ne zna standardni jezik (Frani-Hudaek-Mihaljevi, 2005), ime je on gurnut u polje
svakodnevne dravne i medijske cenzure, ali i samocenzure: U Hrvatskoj je jezina politika u slubi identiteta
ve dosegla stupanj na kojem se radi o ograniavanju slobodnog koritenja jezika i naposljetku o direktnoj
manipulaciji jezikim sadrajem. (Riedel , 2005). Razlika izmeu tog jezika, koji se sada silom namee i
hrvatske knjievne tradicije je velika (Raecke 1998). citirano prema Kordi, 2010, 34, 36, 38,.57.
56
Kordi povlai paralelu izmeu reima NDH i Tumanovog reima, kada je u pitanju jezika politika
voena tokom devedesetih. Glavne karakteristike takve politike jesu upravo odmicanje od srpske varijante
po svaku cijenu, nasilnim ienjem jezika od srbizama, te ienjem javnih i kolskih biblioteka od srpskih
autora, knjiga pisanih irilicom, koje su zavravale na smetljitima ili bivale spaljene, sve do apsurdnog i
kominog pokuaja titlovanja srpskih filmova i ustanovljavanja diplome za prevoditelje srpskog jezika. Smjena
vlasti poslije Tumanove smrti i odlaska HDZa s vlasti, nije promjenila mnogo na planu jezikog purizma. U
tom periodu doneseno je vie jezikih zakona, a upotreba jezika u udbenicima i javnoj administraciji je ostala
na liniji ienja od svega to je nehrvatsko. U Hrvatskoj od poetka devedesetih stalno postoje dravna
tijela za jezik, koja, mora se spomenuti upravo zbog optubi Hrvatske za jeziki unitarizam, u Jugoslaviji nisu
nikad postojala. Postoje Dravni ured za jezik, Vijee za hrvatski jezik pri Ministarstvu znanosti, zatim Vijee za
normu hrvatskog jezika, te brojna jezika povjerenstva. Kordi, 2010,16 -19, 292.
Zeni~ke sveske
173
teta na drugoj strani ove lingvistike provalije je takoer znatna. Srbi su
u skladu sa vlastitom jezikom tradicijom dozvoljavali knjievnom jeziku vie
da bude proet i obogaen rijeima iz svakodnevnice te tuicama iz popularne
kulture. Ipak politiko nasilje protiv tijela zajednikog jezika vidljivo je u odluci o
proklamaciji srpskog tradicionalnog pisma irilice kao jedinog slubenog pisma
Srbije u dravnoj upravi, donesenoj 2006.
57
Iako latinica nije zvanino ukinuta
u standardnom jeziku, gdje izbor pisma ostaje lini, ova odluka, koja potvruje
vienje tradicionalnog pisma kao osnove nacionalnog identiteta, je otvorila
vrata za ukidanje bi-alfabetizma u mnogim sredinama u Srbiji iji zatitni znak je
upravo bio kulturni i jezini pluralizam.
58

Republika Srpska takoer insistira na primjeni irilice, iako bi-alfabetizam,
uobiajen kod Srba, u okruenju druga dva bosanska naroda, teko moe biti
potisnut. Znaajniji napad na jezik bosanskih Srba je pokuan jo u vrijeme
rata 1993. sa umjetnim pokuajem uvoenja ekavice u Republici Srpskoj,
(iako je bilo dobro znano, da je ekavica karakteristina za podruje ue Srbije,
dok su hrvatski i bosanski Srbi uvijek govorili ijekavsku varijantu tokavskog
dijalekta) da bi kao neuspjean bio brzo naputen. Politiarima nije smetalo
da kampanje etnikog i kuturnog ienja poprate i jezikim, koje je imalo za
cilj dalje odijeliti bosanske Srbe od njihovih susjeda, ali izraziti i njihovu elju
za jezikim stapanjem sa nacionalnom maticom. Ova kampanja, jo uvijek
prisutna u nekim medijima Republike Srpske, je tako dovela svoje graane
57
I na srpskoj strani ima filologa koji odbacuju policentrinost srpskohrvatskog jezika, ali je
primjenjuju na srpski jezik, tvrdei da ga tri varijante, srpska, crnogorska i varijanta bosanskih Srba, ine
policentrinim (Okuka, 2009). Oigledno je da se ovdje nacionalna pripadnost uzima kao kriterij iz kojeg
se izvlai njegova policentrinost, dok se ostali govornici istog jezika iskljuuju na osnovu njihove razliite
nacionalne pripadnosti. Upravo ovo je u suprotnou s glavnom karakteristikom svakog policentrinog
jezika - da njim govore razliite nacije u razliitim dravama - tako npr. engleskim jezikom govore i
kanadska, i australska i amerika i irska i engleska nacija. Ova teza takoer ne odgovara na pitanje zato
bi ijekavski jezik bosanskih Srba bio varijanta ekavskog srpskog, od koga je dalji, nego od bosanske ili
hrvatske ijekavske varijante. Radi se oito o nasilnom izvoenju imena i jedinstva jezika za dnevno-politike
potrebe potvrivanja jedinstva nacije. Kordi, 2010, 149.
58
Tako je npr. u mnogim vojvoanskim gradovima koji su uvijek bili mjesta kulturnog, etnikog i
jezikog pluralizma provedena sveobuhvatna irilizacija, kojom je irilica uvedena kao jedino pismo u
svim javnim prostorima, od natpisa na gradskim institucijama do sredstava javnog prevoza. Ovo je jo
jedan primjer obiljeavanja nacionalne teritorije i iskljuenja Drugoga, putem kulturolokog nasilja nad
jednom od posljednjih pluralnih i heterogenih oaza, kao to je Vojvodina. Norbert inkovi, ]irilizacija
Novog Sada: Na redu gradski prevoz, www.slobodnaevropa.com, posjeeno januar 15.2013.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
174
u lingvistiki izofrenu situaciju u kojoj svakodnevno sluaju jedan jezik, a
govore drugi.
59
Crnogorska politika elita nakon uspostave nezavisnosti takoer je preuzela
korake u smjeru uspostave vlastitog jezika. Crnogorski jezik je upisan u Ustav
zemlje kao slubeni jezik 2007., nakon to se na zvaninom popisu stanovnitva
2003. skoro dvije treine Crnogoraca izjasnilo da govori srpskim jezikom, to
je jasan odraz polarizovanosti crnogorskog drutva i crnogorskog istorijski
podvojenog kulturnog identiteta. Prijanjanje na posao posebne standardizacije
i usvajanje novog imena za zajedniki jezik stoga se mora gledati u svjetlu
nacionalnog osamostaljenja, povratka dravnosti, ali i brisanja bilo kakve sumnje
u posebnost crnogorske etnike skupine i ambivalentnosti u pogledu postojanja
crnogorske nacije. Nedavno objavljeni rjenik i pravopis crnogorskog jezika
dodao je tako dva nova slova u alfabet, dodajui vatru na ve komplikovano
jeziko pitanje.
60
Implementacija novih pravopisnih pravila i razlike u posebnoj
standardizaciji kroz kolski sistem ostaje zadatak koji tek treba ostvariti, ali
jezika politika crnogorske vlade u posljednje vrijeme najplastinije potvruje
direktnu vezu izmeu stepena ostvarene dravnosti i identitetskih i jezikih
pitanja.
61
59
Boidar Jaki, Nationalism and Language, A Balkan Experience 1999, www.volja. net,
posjeeno 23. 04. 2010.
60
Jelena Jorgaevi, Njego{ev je CRNOGORSKI jezik (sic!), Vreme, broj 993, 14. 01.2010.
61
Ustavom Crne Gore iz 2007. godine crnogorski jezik je postao sl ubeni jezik, pored
srpskog, hrvatskog, bosanskog i albanskog, koji takoer uivaju status slubenog jezika. Na popisu
stanovnitva iz 2003. godine tek je 21 odsto graana Crne Gore se izjasnilo da govori crnogorskim
jezikom, a preko 60 odsto da govori srpskim. Ovaj procenat se smanjio osam godina poslije, na
novom popisu, 43 odsto graana se izjasnilo da govore srpskim, a 36 odsto crnogorskim jezikom. U
isto vrijeme skoro 28 odsto crnogorskih dravljana su se nacionalno izjasnili kao Srbi, a 46 odsto kao
Crnogorci, to ukazuje na injenicu da se treina nacionalnih Crnogoraca izjasnila da govori srpskim
jezikom. Hodajui po tankoj liniji izmeu srpskog i crnogorskog identiteta, uslovljenoj specifinom
istorijom Crne Gore, pragmatino politiko vodstvo je odluilo je da ovu identitetsku podjeljenost
i polarizaciju poslije unih identitetskih rasprava pomiri s imenovanjem jezika u nastavnom
procesu kao maternjeg. Politikim dogovorom od prije dvije godine, nastavni jezik je imenovan kao
crnogorsko-srpski, bosanski i hrvatski jezik. Pravopisom crnogorskog jezika svakome se ostavlja
na volju da pie kako zbori pa je stoga dozvoljena upotreba jo dva fonema iz crnogorskog
tradicionalnog arhainog jezika, ime je crnogorska azbuka broji 32 slova. Mustafa Canka, Zajedni~ki
jezik koji sve manje razdvaja, www.aljazeera. net/balkans, posjeeno16. 09. 2013.
Zeni~ke sveske
175
Bonjake kulturne elite su takoer poslije rata, sasvim razumljivo, predstavile
svome puku novi - bosanski jezik. Razlika izmeu bosanskog i tri ostale varijante
je postignuta uglavnom upotrebom orijentalizama (turcizama i arabizama), koje
su Bosanci sve tri nacionalnosti esto koristili prije rata u svakodnevnom govoru,
ali koji nisu bili dio knjievnog jezika, te usvajanjem nekoliko anhronizama kao to
je umetanje arhainog fonema h u izvjestan broj rijei. Ovo nije jedina kontroverza
s imenom novog jezika. Bosanski jezik je produkt ne samo posljednjeg rata
i ponovo uspostavljene bosanske dravnosti, nego i dugotrajne istorijske
okrenutosti sve tri bosanske nacije prema kulturnim centrima daleko od Bosne,
zbog koje je bosanski jezik de facto jezik samo Bonjaka, jer bosanski Srbi i
Hrvati insistiraju na tome da oni govore srpski, odnosno hrvatski jezik. Slijedei
balkansku logiku po kojoj se ime jezika zvodi iz imena nacije koja se njime slui,
te poriui svaku slinost u jeziku s pripadnicima drugih nacija s kojima dijele
svakodnevni ivot u izofrenoj postdejtonskoj bosanskoj dravi, srpski i hrvatski
politiari sugeriu da bi Bonjaci trebali nazivati svoj jezik bonjakim.
S druge strane argumenti bosanskih jezikoslovaca da je apsurdno oekivati
da e Bonjaci uvati stari slubeni naziv zajednikog jezika, pogotovo poslije
dvostruke srpsko-hrvatske agresije na BiH i njihovu naciju, ili usvojiti neko drugo
neutralno ime jezika, su krajnje logini. Nevolja ipak ne dolazi samo iz diskrepancije
izmeu imena jezika i anahronog imena Bonjak koje su bonjaki intelektualci
izabrali za ime svoje nacije, nego i njihove konzervativne definicije nacionalnog
identiteta, koja je postala naroito vidljiva kod zadnjeg popisa stanovnitva u
kojoj je bosanski jezik vezan iskljuivo uz islamsku vjeroispovjest i bonjaku
naciju. Ovako definisan nacionalni jezik, kao i u tri prethodna sluaja, cilja prije
svega na nacionalnu homogenizaciju Bonjaka i pocrtava njihovu vezu s Bosnom
kao politikom i teritorijalnom cjelinom - pokuavajui ih prikazati kao temeljnu
bosansku naciju njihova konzervativna vjerska i kulturna elita na taj nain pokuava
denacionalizaciju bosanskih Srba i Hrvata unutar Bosne.
62
Sve ovo opet samo
potvruje meusobnu iskljuivost tri bosanska nacionalizma, ali i vanost jezika u
identitetskoj politici koju vode tri nacionalistike bosanske politike elite. Zajedniki
jezik je tako postao osnovna alatka u afirmaciji onih vrijednosti koje su stanovnike
BiH udaljavale jedne od drugih u prolosti, sredstvo za njihovo dalje podvajanje po
62
Vladislav B. Sotirevi, Making Bosniak Ethnonational Identity by Creation of Bosnian Language in
Bosnia & Herzegovina and Sandak, 1993-2009, www. Scribd .com, posjeeno 27. 04. 2010.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
176
etno-nacionalnim linijama, to opet direktno podriva integritet same BiH i njenu
opstojnost kao drave u neizvjesnoj budunosti.
Sporovi o imenu i prirodi tokavskog dijalekta kojim priaju etiri
junoslavenske nacije su stari koliko i jezik sam, a oigledno je da ovo nikad nije
bilo pitanje kojim bi se bavili samo lingvisti. Matvejevi primjeuje da sukob oko
imena ovog jezika ne bi trebalo biti dramatizovan i da je jezina tolerancija uvijek
u stvari reflektovala ire odnose meu Junim Slavenima.
63
Kad su ti odnosi bili
dobri razlike su u najmanju ruku bile zanemarivane, kad su se odnosi zatezali ili
bili loi, razlike bi se pojaavale sve do take apsurda.
Hrvatska lingvistiarka Snjeana Kordi u svom kapitalnom djelu Jezik i
nacionalizam uspjeno brani lingvistiki oitu, a danas dnevnopolitiki heretinu
tezu da Srbi, Hrvati, Bonjaci i Crnogorci imaju zajedniki standardni jezik,
nastao uzdizanjem na nadregionalni nivo tokavskog dijalekta, i njegovom
standardizacijom, mnogo ranije nego to e nastati njihova zajednika drava.
Jezik je jedan, ali nije jedinstven. Radi se o policentrinom standardnom
jeziku s nekoliko varijanti, vezanih za nacionalne centre, gdje postojee razlike
izmeu standardnih varijanti - u polju rjenikog blaga, sintakse i izgovora -
ne predstavljaju prepreku u uzajamnom razumjevanju govornika, koja je skoro
potpuna. Razlike izmeu ove etiri varijante nisu dovoljne da bi se moglo govoriti
o razliitim jezicima, tavie, one su manje od razlika koje postoje meu ostalim
policentrinim jezicima u svijetu, kao to su engleski, panski, francuski,
njemaki ili portugalski.
64
63
Matvejevi, prema Jaki, 1999.
64
Tako npr. bez obzira na postojee razlike izmeu standarnih varijanata britanskog, amerikog,
kanadskog ili australijskog engleskog, ili izmeu njemakog, austrijskog i vicarskog standardnog
njemakog, ili izmeu varijanata standardnog panskog jezika (izmeu kastilijanskog i panskog koji se
govori u zemljama Latinske Amerike), ili francuskog u Belgiji, Francuskoj, Kanadi i Africi, niko od njihovih
govornika, a pogotovo lingvista, ne tvrdi da se radi o posebnim jezicima. Jednako vrijedi i za varijante
portugalskog, holandskog i ostalih policentrinih svjetskih jezika. Usput, ugledni inostrani lingvisti kao
to su Bloom (2002), Thomas (2003), McLennan (1996), Groschel (2003), Hubner (1994), Sundhaussen
(1993), Konrad (1994), istiu da su razlike meu varijantama spomenutih jezika mnogo vee nego to
su razlike izmeu varijanata jezika kojim govore Juni Slaveni. Jednako tome, govornici etiri varijante
standardnog jezika iz etiri nove drave razumiju se bolje nego govornici razliitih dijalekata unutar samog
hrvatskog jezika (kajkavskog, akavskog i tokavskog). Razlike koje postoje unutar varijanti ne ometaju
sporazumijevanje i uzajamnu razumljivost koja je i glavni lingvistiki kriterij kod odreivanja da li se radi
o zasebnim jezicima. Postojanje dva pisma (latinica i irilica) i dva izgovora (ijekavica i ekavica), kao i
Zeni~ke sveske
177
Postojanje zajednikog policentrinog jezika u lingvistikim terminima,
ne znai da nacija ije ime on nosi moe nametati svoju varijantu drugim
nacijama, koje su, ili nisu, spomenute u imenu jezika, on ne brani govornicima
tog jezika da svoj maternji jezik nazivaju imenom kojim ele, on ne prejudicira
jezike razlike izmeu varijanata, niti nijee pravo na naciju onim nacijama koje
nisu spomenute u njegovom lingvistikom imenu. Kordieva, gotovo utopijski,
pozivajui se na norme linvistike prakse, predlae da se zajedniki jezik i dalje
naziva dvodjelnim imenom kojim se u meunarodnim lingvistikim krugovima
naziva ve vijek i po - srpskohrvatski.
65

dva distinktnivna knjievna izraza, jednako nisu osnova za tvrdnju o razliitim jezicima, one postoje i u
drugim policentrinim jezicima: Zbog svega toga ne moe se govoriti o nekoliko standardnih jezika, nego
o standardnim varijantama jednog te istog policentrinog standardnog jezika. (Mork, 2008). ak i pojam
policentrian ili polinacionalni sugerie naelnu ravnopravnost razliitih nacionalnih varijanata. (Ammon,
1995). Ovo stajalite je ponovo potvreno i usvojeno i od nezavisnih lingvistikih eksperata sazvanih od
strane Meunarodnog tribunala za ratne zloine u Hagu. Tribunal je u cilju osiguravanja otuenima prava
na suenje na vlastitim jeziku sazvao grupu jezikih strunjaka, kako bi razluili da li se radi o posebnim
jezicima. Zakljuak grupe eksperata je bio da, bez obzira na injenicu da se jezik danas naziva razliitim
imenima, u jezikoslovnome smislu srpskohrvatski jezik ne moe se razdvojiti na dva ili vie jezika....
Razlike u pisanju, sintaksi i izgovoru nisu dovoljno znaajne da bi se srpski, hrvatski i bosanski
tretitrali kao odvojeni jezici. Svaka eventualna autonomija koja zaista postoji izmeu takozvanih razliitih
jezika potjee od ideolokih i politikih vrijednosti, koje su, sa znanstvenoga, jezikoslovnoga stajalita
bezvrijedne. Navedeno prema Kordi, 2010, 78, 96,103,152.
65
Kordi smatra da je ime srpskohrvatski prigodno i pored toga to se bosanska i crnogorska
varijanta ne spominju u imenu jezika, to ne znai i njihovo nepostojanje ili neravnopravnost. Dvodjelna
oznaka, po njoj, prigodno popisuje rubove jezikog podruja u ijim okvirima se kreu i ostale postojee
varijante, te implicira ravnopravnost svih dijelova koje je ine. Najvaniji argument bi ipak bio to da se
zajedniki jezik u meunarodnim lingvistikim krugovima oznaava dvodjelnim imenom ve stoljee i
po. Dvodjelnu oznaku srskohrvatski upotrijebio je prvi Jakob Grimm, jo 1836. godine, da bi je od njega
preuzeo i poeo upotrebljavati i Jernej Kopitar. U zagrebakim gramatikama isti naziv jezika se pojavljuje
jo 1854. a potom i 1859. godine. Dvodjelni naziv se proirio u inostranstvu, on se upotrebljava kao
zvanino ime jezika od 1865. u Njemakoj, od 1867. u talijanskim, od 1869. u francuskim i od 1883.godine
u engleskim lingvistikim krugovima. Od dvodjelnih oznaka kojim se oznaavalo ime jezika, najrairenija
je bila srpskohrvatski jezik, a slijede je srpsko-hrvatski, hrvatsko-srpski, te hrvatski ili srpski. Dominacija
naziva srpskohrvatski krije se uglavnom u injenici da je broj srpskih govornika vei skoro dvostruko od
hrvatskih. Dvostruku odrednicu koristio je i Ljudevit Gaj (srpsko-hrvatski) dok bosanski franjevac i Ilir Ivan
Frano Juki 1842. jezik naziva hrvatsko-srpskim. Lancek (1976.) navodi kako ime srpskohrvatski nije bilo
politiko ime jer je nastalo mnogo ranije nego zajednika drava Hrvata i Srba, niti je ikad bilo proireno u
narodu. Ono je kreirano od strane lingvista kao isto lingvistiki pojam da bi se oznaio jezik za koji nije
postojalo ime meu njegovim govornicima. Za konfuziju oko naziva jezika u meunarodnim krugovima
u posljednjih desetak godina odgovorni su politiki pritisci, prije svega od strane Hrvatske, na inostrane
univerzitete, kako bi mjenjali nazive studija jezika ili ih totalno odvojili. Kordi, 2010, 127- 130, 132-3.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
178
injenica da se zajedniki jezik Junih Slavena danas naziva s etiri razliita
imena nije iznenaujua - a ne bi trebalo da bude ni zabrinjavajua - na kraju
krajeva, konsenzus o imenu tokavskog dijalekta, nije je nikada ni postignut.
66
Ono
to je zabrinjavajue u ovoj novoj arbitrarnoj podjeli jezika nije promjena imena
nego nasilje koje je poinjeno i koje se jo uvijek ini na tijelu zajednikog jezika.
Trenutni proces jezike diverzije potaknut djelatnou i direktnim uticajem
politikih elita bit e testiran sudom vremena ali i sposobnou Junih Slavena da
i dalje komuniciraju preko novopodignutih jezikih barijera. Perspektiva budueg
zajednikog lanstva u Evropskoj uniji vjerovatno moze barem zamrznuti, ako
ne i u potpunosti preokrenuti sadanje procese na razdvajanju jezika, kako zbog
budue eventualne ponovne reintegracije ovih prostora u novu zajedniku dravu,
tako i zbog generalne evropske i svjetske neprijemivosti za balkanske narcizme
malih razlika.
67
U meuvremenu novi jezici e nastaviti oslikavati ire drustvene
66
tokavski dijalekat se na teritoriju dananje Hrvatske sve do druge polovine 19. vijeka, naizmjenino
nazivao ilirskim, slavonskim ili slovinskim. Ime ilirski je dominiralo do 19. stoljea, ono je imalo jako irok spektar
znaenja i praktino oznaavalo itavo tokavsko podruje. Od sredine 17. do pocetka 19. vijeka ime hrvatski
jezik se odnosi samo na kajkavski dijalekat dok se tokavski naziva slavonskim. U Dalmaciji oznaka hrvacki
je uvedena u 16. stoljecu za akavski. Bartuo Kai tokavski zove ilirskim, a Mikalja ga naziva bonjakim,
dok se u drugoj etvrtini 19. stoljeca tokavica uglavnom naziva ilirskim ili srpskim jezikom. Do kraja 18. vijeka
dubrovani svoj jezik takoer zovu srpskim. Kopitar 1882. godine tokavicu takoer naziva ilirskim ili srpskim,
a od 1836. koristi dvodjelnu oznaku srpsko-hrvatski ili hrvatskosrpski, a na njega se ugledaju i prvi moderni
lingvisti i autori gramatika. Dositej i Vuk svoj jezik zovu srpskim, dok nazivom hrvatski oznaavaju kajkavicu.
Tek 1843. pod uticajem odluke zvaninog Bea da se zabrani naziv ilirski, tokavica se poinje u Hrvatskoj
nazivati hrvatskim jezikom. Taj naziv se u gramatikim djelima u Zagrebu usvaja tek od 1859. Maurani u svojoj
gramatici Slovnica Hervatska 1859. pie da je hrvatski isto to i srpski i isto to i srpskohrvatski. Ilirski sabor
u Zagrebu 1861. glasajui o imenu slubenog jezika odluuje se za ime jugoslavenski. Be odbija ovakvo ime
jezika iz politikih razloga, pa se sabor odluuje za ime hrvatski ili srpski jezik, sto je prihvaeno od bekih vlasti:
Jezik hrvatski iliti srbski tako je postao jezikom slubenim u trojednoj kraljevini, a svakom je bilo prosto
sluiti se pismom latinskim ili irilskim (Babi, 2004). Znameniti jezikoslovac Vatroslav Jagi je smatrao da
se radi o jednom jeziku i koristio dvodjelnu oznaku jo 1870., dok je na sjednici Dalmatinskog sabora 1877.
izglasano da se jezik zove hrvatsko-srpski ili srpsko-hrvatski (Okuka 2006) . U poznatom Rje~niku hrvatskoga
jezika F. Ivekovia i I. Broza iz 1901.godine, Ivekovi pie da je hrvatski isto to i srpski, ali da svoj rijenik
nije nazvao Rjenikom hrvatskog ili srpskoga samo zato jer taj dometak ne bi zadovoljio ni jednoga Srbina a
ozlovoljio bi mnoge Hrvate, a i Srbi ne bi dodali ili hrvatskoga. Braa ka braa. Navedeno prema Kordi, 2010,
267- 277. U Bosni, u momentu kad potpada pod Austougarsku vlast, jezik se od 1879. prvo naziva hrvatskim,
da bi na burnu reakciju pravoslavnog stanovnitva bio 1883. preimenovan u bosanski jezik, te konano 1907.
godine bio ponovo preimenovan u srpskohrvatski. Petrovi, 2009,42.
67
Rezolucija o hrvatskom lanstvu u Evropskoj Uniji, ukljuuje i odredbe s kojima se Hrvatska obavezuje
da ne moe blokirati budue procese ulaska ostalih zemalja bive Jugoslavije u EU na temelju posebnosti
jezika. Po postojeim zakonima EU, jezik svake od zemalja lanica uiva status slubenog jezika unije i svi
Zeni~ke sveske
179
procese usmjerene, voljom politikih elita, na ocrtavanje novonastalih etnikih
granica, etniku homogenizaciju, iskljuenje drugoga, i borbu za uspostavu
distinktivnih kulturnih identiteta.
Jezik i identitet
Ovaj kratki istorijski pregled nesporazuma i obrauna oko imena i karaktera
jezika Junih Slavena, te gotovo farsini povratak devetnaestovjekovnim
teorijama o vanosti jezika za nacionalni identitet i opstojnost nacionalne drave,
potvruje da oni imaju malo zajednikog s lingvistikom strukom, nego radije
duguju svoje postojanje prije svega istorijski zakanjelom procesu uspostave
nacionalnih drava na ovim prostorima.
Svaka drava u cilju obezbjeivanja jedinstva svog teritorija i osiguravanja
lojalnosti raznih etnikih grupa odreenom dravno-politikom projektu,
pristupa definiciji nacionalne kulture i kreaciji kulturnog identiteta. Pokuavajui
dokazati istorijski kontinuitet i opravdati pravo na postojanje nacionalne drave,
nacionalizam, kao politika ideologija uposlena od strane politikih elita, stvara
iluziju istorijskoj utemeljenosti vlastite nacije. Koristei se bogatim arsenalom
kulturnih simbola, on pokuava prikazati naciju, nacionalni jezik i dravu kao
prirodne datosti koje sudbinski i neraskidivo povezuju odreenu grupu ljudi u
nacionalni kolektiv, pomou kulturnog identiteta, koji je predstavljen kao neto
stalno, isto i nepromjenjivo, s dubokim istorijskim korijenima.
Opisane, mnogobrojne, dravne politike i kulturne promjene, a pogotovo ono
to se pred naim oima odvija u posljednjih dvadeset godina, svjedoe upravo
o suprotnom - nai identiteti nisu neto stalno, duboko ukorijenjeno, dovreno
i nepromjenjivo, nego neto to je kontekstualno i podlono promjeni u veoma
kratkom vremenskom periodu. Oni su ideoloka konstrukcija vladajuih politikih
slubeni dokumneti moraju uvijek biti objavljeni i prevedeni na jezik svake od drava lanica. Ipak anticipirajui
budue lanstvo ostalih jugoslovenskih drava, i istiui visoke trokove neopotrebnih prevoda, Evropska
Unija zahtijeva kompromis izmeu bivih jugoslovenskih republika kada doe do raspravljanja njihovih jezikih
razlika. Drugim rijeima, one zadravaju pravo da svoj jezik zovu na nain na koji to ele, sve dok oficijelni
dokumenti EU ne moraju biti prevoeni po etiri puta nepotrebno. Ovakav pragmatian i racionalan pristup bi
moda mogao biti i putokaz u naporima za rjeenje sadanjih balkanskih jezikih razmirica. E-novine,EU trazi
povratak hrvatsko-srpskog jezika, www.e-novine, posjeeno 21.01. 2010.
^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku
180
elita, podlona manipulaciji i stalnoj mijeni, pomou koje te elite ostvaruju vlastite
interese i polau pravo na politiki suverenitet. Upravo u situacijama kada postoji
toliko uzajamne kulturne slinosti i bliskosti, te zajednike povijesti, kao to je
to sluaj kod junoslovenskih naroda, nastaje potreba da se identitetska politika
definie nasilno i naspram drugoga, negiranjem oiglednih slinosti i iskustva
zajednikog ivota, te uzdizanjem nevanih i neznatnih razlika na nacionalni oltar,
gdje one postaju meaima identiteta.
etiri od est nekadanjih jugoslovenskih nacija govore isti standardni jezik u
jezikim terminima, i male razlike u nekadanje dvije, a dananje etiri, varijante
zajednikog jezika, kao i distinktivnim knjievnim izrazima su oduvijek postojale.
Ipak ove male razlike izmeu varijanata, mnogo manje nego razlike izmeu
varijanata drugih policentrinih svjetskih jezika, u toku i poslije rata su poveane
do grotesknih razmjera i tako pretvorene u simbolike provalije
68
, a sve u
naporu da se jasno definiu granice nacionalne drave, propie novi identitet
i jasno oznai Drugi, koji sada treba biti iskljuen i iz zajednikog jezika po
svaku cijenu. Jezik, ovako podignut na ravan najvanijeg elementa nacionalnog
identiteta, gubi svoju komunikativnu i lingvistiku funkciju i pretvara se samo u
sredstvo politike borbe i simboliki najvanije integrativno sredstvo nacionalne
drave, u ime ije istoe svako ideoloko nasilje postaje dozvoljeno.
A Juni Slaveni su moda najtrajnije i najneraskidivije povezani reformama
jezika provedenih od strane Vuka i Ilira prije stoljee i po, napravljenih u momentu
kada se sanjalo zajednitvo na osnovama etnike i jezike slinosti i zajednike
povijesti, s ciljem poboljavanja uzajamnog razumijevanja i komunikacije, a sve u
naporu za osloboenje od stranih zavojevaa i stvaranja prvih nacionalnih drava.
Dva dugo oekivana, nesavrena i politiki promaena projekta jugoslovenske
drave nisu uspjela da pomire napetosti koje je proizvela pojava koncepta
homogene nacionalne drave na istorijskoj sceni i kao i neuspjeli pokuaji njene
primjene na ove etniki heterogene prostore. Insistiranje na poklapanju etnikih
granica sa granicama nacionalne drave i jezika, u zakanjelom i nasilnom
procesu formiranja nacionalnih drava na ovim teritorijama, u posljednjih
dvadeset godina dali su, svjedoci smo, katastrofalne rezultate, u svakom polju
drutvenog ivota, u svim dravama nasljednicama Jugoslavije.
68
Eshbach/Hess-Luttich/Trabant (1996) citirano prema Kordi, 2010, 180.
Zeni~ke sveske
181
Jezik, strpan u krute okvire nacionalne drave i kulture, je ponovo, od sredstva
komunikacije pretvoren je u sredstvo polarizacije i nacionalne homogenizacije,
bez ikakve tolerancije prema nijansama koje je ostavila dugotrajna zajednika
povjest, koja nosi valere kako jezike posebnosti i razliitosti tako i zajednitva,
uzajamne isprepletenosti. Dalje, nasilno i ciljano unitavanje jezike zajednice,
u svrhu to veeg distanciranja od zajednike istorije i kulturnih slinosti, vodi
samo daljnoj kulturnoj izolaciji, usitnjavanju i provincijalizaciji, u svjetskim
okvirima ionako marginalnih kutura. Jedan od najveih hrvatskih pjesnika Antun
Branko imi pisao je poetkom dvadesetog stoljea: I ovako je tragino biti
umjetnik u jeziku ovako malog naroda, to bi bilo tek onda da zagrebaki pisci
nisu izabrali tokavski dijalekt za literarni jezik i da ga nisu traili na onom izvoru
koji im je pokazivao Vuk.
69
Stoljee poslije, okrutnom igrom istorije, ovaj glas
ostaje tek izgubljeni vapaj u zagluujuoj kakofoniji, proizvedenoj raspravom o
imenu i prirodi zajednikog jezika, u kojoj niko nikog ne eli uti, niti razumijeti,
iako svi govore jednim jezikom.
69
A. B. imi, citiran prema Matvejevi, 1984, 124.