Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Nenad Cambi - Salona I Njene Nekropole

    Uploaded by

    Marin_Maximus
    505 views48 pages
    Nenad Cambi, Salona i njene nekropole, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru. Razdio povijesnih znanosti, 25 (12) (1985-1986.), Zadar, 61-108.

    Original Title

    Nenad Cambi - Salona i njene nekropole

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Nenad Cambi, Salona i njene nekropole, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru. Razdio povijesnih znanosti, 25 (12) (1985-1986.), Zadar, 61-108.

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    505 views48 pages

    Nenad Cambi - Salona I Njene Nekropole

    Uploaded by

    Marin_Maximus
    Nenad Cambi, Salona i njene nekropole, Radovi Filozofskog fakulteta u Zadru. Razdio povijesnih znanosti, 25 (12) (1985-1986.), Zadar, 61-108.

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 48
    SALONA I NJENE NEKROPOLE NENAD CAMBI UDK: 904(497.18) Rilozofskt fakultet u Zadru Izvorni znanstveni rad Primljeno: 1986-01-20 Fenomen luksuznih rimskih nekropola uz pristupne ceste gradu za pazen je i u Dalmaciji, kao integralnom dijelu anti¢kog svijeta, Istradi vanja toga fenomena zadiru oéito u samu sri rimskog drutva i odnosa u njemu. Tema ovog rada su salonitanske nekropole, posebno one koje se malaze uz ceste koje prilaze gradu. Salona je grad vrlo zanimljive urbanistitke strukture koja je strogo podredena cestama koje su tu postojale jo$ iz davnih vremena, prije nego Sto je tu nastao grad. Po- sebno se znaéajna nekropola razvila’ uz zapadnu cestu. S njenih su se strana nalazile @etvrtaste parcele koje su u sredini imale uzdignuti nadgrobni spomenik (obiéno ara, rjede stela). Nekropola je isla prema zapadu sigurno sve do KaStel Suéurca, a mozda i dalje, Pored zapadne nekropole, postojala je i sjeveroistoéna i jugoistotna. Oéito je da su, na temelju pronadenih natpisa, iur te ceste morale postojati sliéne ogra” dene parcele kao i na zapadnoj cesti. Nedavno su na sjeveroistocnoj nekropoli otkrivene dvije stele vojnika VII nimske legije koji su vjero- jatno bili u sluzbi u Saloni. Znaéajni spomenci jugozapadne nekropole bili su uzidani u gradske zidine. Autor misli da se natpis u kojem se spominje via munita odnosi na ovu, a ne zapadnu nekropolu, jer je nadena na podruéju prvospomenute. Osim salonitanskih nekropola autor navodi i jo§ brojne druge sliéne primjere iz Dalmacije (Zadar, Starigrad, Dokleja itd.). Nakon toga autor se osvrée na daljnji razvoj salonitanskih nekropola Koje su imale tendenciju da se, s obzirom na to da su najbolje lokacije uz ceste bile davno zauzete, progire poput prstena oko grada. KrS¢anske pak nekropole imaju sasvim drugatiju tendenciju razvoja i Sirenja, a glavna odrednica je sveto mjesto (obiéno grob mucenika, relikvije i sl.). Autor nadalje prouéava natpise sepulkralnog karaktéra i analizira ‘sve termine koji se odnose na grobne parcele, ograde, pristupe itd. Na koncu autor daje i neke opée osvrte na nekropole u salonitan- skom ageru i uoéava dva tipa formiranja groblja: jedan uz sela i zaseoke (vicuse), a drugi uz veéa imanja. Salona, glavni grad rimske provincije Dalmacije, smjestio se na neobiéno zanimljivom mjestu dalmatinske obale. To je mjesto po- godno u makro i mikro geografskom pogledu, jer se nalazi pribli- zno na sredini istoéne obale Jadrana. Iako Jadran na tom mijestu nije najuzi u_odnosu na talijasku obalu, Rim je preko Aternuma (Pescara) na Salonu najblize Dalmaciji, Taj je prelazak preko mora osim toga prirodno zaitiéen velikim otocima (Braé, Solta, Hvar i 61 NN, CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE, RFFZd, 25(12) (1985/86) Vis) kroz gotovo treéinu puta. Sam se grad razvio u krajnjem isto- om dijelu dubokog KaStelanskog zaljeva (u antici vjerojatno Sinus Salonitanus) koji je dosta siguran od skoro svih vjetrova. Gradu gravitira, doduge neveliko, ali vrlo plodno polje (Katelansko polje) na rubovima kojega su se nalazile dvije gréke kolonije Tragurion i Epetion, osnovane po svoj prilici u III st. prije n. e.! Podraéje iz- medu te dvije kolonije bilo je u sferi grékog interesa, iako je sama Salona, koja se priblizno nalazi u sredini, bila, prema Strabonu, veé u If st. prije n. e. luka ilirskih Dalmata? Kroz to podruéje na neznatnoj udaljenosti od morske obale vodila je drevna cesta (vjerojatno jo8 iz prethistorijskih vremena) i povezivala spomenuta mjesta® Na mjestu gdje se cesta ra- évala, da bi jedan krak skremao prema sjeveru a drugi prema jugo: istoku sjelo je naselje kasnije Salona. Ratvanje na tom mjestu je sasvim logigno, jer se sjeverno, nekih desetak kilometara udaljeno od Salone, nalazi jedan od rijetkih ali zato mo%da najvazniji i naj- lakgi prirodni prolaz u unutraSnjost kroz lanac Dinarida.! Taj klanac je vjerojatno veé od drevnih, sigurno jo8 prethistorijskih vremena &ti tila utvrda, na uzviSenju na kojem se idanas nalazi srednjovjekovna tvrdava Klis. Spomenuta bifurkacija ceste nalazila se neposredno izvan istotnih vrata starijeg dijela Salone, ali je grad progirivsi se kasnije prema istoku inkorporirao raskrizje i dio cesta u svoje grad- sko tkivo.5 Sjeverni odvojak vodio je u unutragnjost prema logoru VII rimske legije Tiluriju (selo Gardun kod Trilja), te rimskoj vete- ranskoj koloniji Aequm (selo Citluk kod Sinja i dublje u_unu- tra&njost.% Istoéni pravac vodio je prema Epetionu i dalje niz obalu.? istoéme strane grada nalazila se Siroka i razgranata delta rjegice Salon. Na njezinu bogatom izvoru kaptirala se voda za grad (njeno vrelo daje dovoljno vode i za Split, grad od oko 250.000 sta- 1U pisanim izvorima Trogir se spominje kod Polibija XXXII, 18, 1. Tu se navodi kako se 158. godine Isejoi tue u Rim da Delmati napadaju njihova naselja Tragurion i Epetion. O vremenu osnutka Trogira usp. PW-RE, VI A, s. v. Tragurium, stup. 2076, te M. Suié, »Pravni polozaj gréiih gradova u Manijskom zaljevu za rimske viadavinex, Diadora, 1, 1959, str. 162 2 Strabon, VII, 5, 5. 3E. Dyggve, History of Salonitan Christianity, Oslo 1951, str. 4. 4B Dyggve, Le 5E. Dyggve, »Porta Suburbia Ix, Starinar, VI, 1931, str. 14. © Cesta se za Tilurij odvajala od one koja vodi prema Aequumu ko: Sto- jangevih kuéa u Dicmu. Usp. I. Bojanovski, Dolabellin sistem cesta rimskoj provincijt Dalmaciji, Sarajevo, Centar za balkanoloska ispitivanja BiH, 1974, str. 55 i d. 7 Na Tabuli Peutingeriani se jasno zapaza da je Salona povezana s Epe- tijem cestom koja vodi uz obalu do u8¢a sijeke Neretve. Od te se ceste odvaja krak za Split. Usp. Monumenta Cartographica Jugoslaviae, 1 Anticke ceste (ed. G. Skrivanié), Beograd 1974, V, 2; VI 3. 62 RFFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE novnika), otkuda je vodio vodovod do samoga grada.S S druge stra- ne usée rijeke pruzalo je sigurnu za8tita brodovima u sluéaju ne- volje kao portus interior. Opisana geografska situacija pokazuje nesumnjive komparati- vne prednosti pa su uz njih i uz odredene historijske dogadaje (borba Salonitanaca na strani Cezara za vrijeme gradanskog rata) morala odigrati znagajnu ulogu prilikom izbora mjesta glavnog grada rimske provincije Dalmacije.? Geografska situacija (zaljev s lukom, pitka voda, plodno polje, itd.), te predrimska mreza cesta utjecale su i pri planiranju i oblikovanju grada. Najstariji nukleus preuzeo je predrimsku cestu kao glavnu transversalu u pravcu istok-zapad (sl. 1). Taj dio grada pribliino je trapezoidnog izgleda, Sl. 1, Salona. Skica obrisa grada, cesta i nekropola (prema E. Dyggveu) a bio je utvrden megalitskim zidinama kakve su u Dalmaciji vrlo ééste_u helenistitko i rimsko republikansko doba.!” Spomenuta ce- sta ulazila je na zapadna vrata, izlazila na istoéna, tako da je jed- nim dijelom postala gradska saobra¢ajnica. Kad je toéno nastao ovaj dio grada i da li je on imao neke razvojne faze, u ovom je trenutku istrazivanja teko reéi.'! Vjerojatno je kao takav postojao barem od 119/118. godine prije n. e. kad je u njemu prezimio rimski kon- # W. Gerber, Forschungen in Salona, I, Wien 1917, str. 139 i d. * Cezar, Bell. civ., III, 9. 10.0 tome usp. D. Rendié-Miotevié, »Salone d’apres les sources antiques et question des Grecs salonitains«, Disp, Salonitanae, I, Split 1975, str. 23 ii d. te id. »Salona ‘Quadrata’ Salonitanski oppidum (Caes. B.c. III, 9) u svjetlu novih istrazivanja«, Zbornik za narodni Zivot i obitaje Juznih Slavena, 49, 1983, str. 356 i d, 41 O tome problemu usp. D, Rendié-Mioéevié, »Salona ‘Quadra- ta’...+, str. 356 i d. 63 N. CAMBI: SALONA 1 NJENE NEKROPOLE RFFZd, 25(12) (1985/88) zul Cecilije Metel.!® Misljenja sam da je na razvitak te najstarije jezgre grada moralo utjecati gréko iskustvo gradogradnje, buduci da se osnovne ceste sijeku pod pravim kutem. Salona se naglo razvija kao grad u doba penetracije rimskog {italskog) stanovniStva negdje sredinom prve polovice I st. prije n. e. a osobito nakon Sto je grad postao rimska kolonija i glavni grad provineije (priblizno u doba Cezara).!* Kasnije pak, kad se grad naglo razvija, gradske zidine postaju tijesne. Nesumnjivo je da Sa- Jona u doba nakon definitive pacifikacije lira, a vjerojatno veé od doba Augustova mira, izlazi iz starih okvira i da se Siri prema is- toku i prema zapadu. Osnovni pravci Sirenja slijede postojeée sao- bra¢ajnice koje su isle prema zapadu, sjeveru i istoku, a zatim se postepeno popunjao i prostor medu njima, s tim Sto je krajnji isto- éni dio zbog moévarnog terena bio znatno slabije naseljen, éak i u vrijeme propasti grada u VII st. Zbog toga je oblik prostora no- vijih dijelova grada na izgled dosta nepravilan, ali je logiéan j su ga diktirali upravo pravei cesta i rijeka koja je bila krajnja ba- rijera na istoku. Prema tome, grad se spontano Sirio, bez nekog plana, ali po logici postojeéih komunikacija i geografskih karakte- ristika podrugja. Nema sumnje da su nove éetvrti grada bile bez zastite gradskih fortifikacija sve do doba Marka Aurelija, kada se utvrduje zbog opasnosti od provale Markomana i Kvada.!* Zidine opsega oko 4.100 m dale su definitivni oblik grada. Gradski se prostor vise nije Sirio, iako su se zidine nekoliko puta pregradivale tijekom trajanja Zivota grada do oko tridesetih godina VII st., kada vjerojatno propada za vrijeme prodora Avara i Slavena.'? Navedene tri glavne ceste, koje su postojale prije nastanka grada i koje su posluzile kao njegovo osnovno vezivno tkivo, prema opéoj praksi u antiékom svijetu posluzile su i kao prikladno mjesto za razvoj gradskih groblja. Sa strana tih cesta grade se grobnice, ukapaju pokojnici i postavljaju nadgrobni spomenici. Nema dvojbe #2 Apijan, Mlyrica, pogl. 11. 13M. Suié, »O municipalitetu antitke Salonex, VAHD, LX, 1958, str. wid. ¥ Da je na tom dijelu svoje teritorije grad bio slabije naseljen pokazala su sondazna istraZivanja provedena 1979. godine. 15 O gradnji gradskih zidina oko progirenja grada ma istoku i na zapadu svjedote natpisi CIL II 1979, 6374 i 8570. O tome usp. H. Kahler, »Die Porta Caesarea in Salonax, VAHD, LI, 1930—34, str. 45 i d. 16 Duzinu salonitanskih zidina utvrdio je joS F. Carrara, Topografia e scavi di Salona, Trieste 1850, str. 25. Prema Carrari toéne dimenzije opsega iznose 4.077 m, dok je ukupna_povrsina 720.000 m®. 17 Novija istrazivanja Gini se pokaz¥ju kako Salona nije propala 614. godine, veé mozda_koju deceniju kasnije. O tome usp. I. Marovié, »Re- flexions about the Year of the Destruction of Salonax, VAHD, LXXVII, 1984, str. 293 i d.; N. Jak 8ié, »Constantine Porphirogenitus as the Source for the Destruction of Salona«, VAHD, LXXVII, 1984, str. 315 i d. 64 RFFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE da su najvaznije nekropole grada bile uz cestu koja je dolazila sa zapada, prolazila kroz grad, gdje se raévala i razdvajala u dva prav- ca (prema sjeveroistoku i jugozapadu). Od svih salonitanskh nekropola najpoznatija je zapadna ili kako se Gesto naziva Hortus Metrodori (sl. 2).'° Ovaj po- sljednji naziv je, medutim, po mom mi8ljenju pogresan. On se te- melji na jednom danas, na Zalost, izgubljenom natpisu (CIL II 2207) koji glasi: AVR(elius) APRILIANVS SE VIVO DONAVET ARCAM AVR(eclic) AMVRO ET AVR(eliae) QVINTE QVE (?) EST IN ORTO METRODORI VIVI SIBI P OSVERVNT ....... Sl. 2. Plan zapadne nekropole, Snimka iz 1969. Mnogi su, naime, autori dréali da je ta nekropola nastala na mjestu nekada’njeg vrta nekog Metrodora, navodnog grékog kolonista iz Issa ili Tragurija, pa se tako nastavila nazivati i kasnije!® S obzi- rom na to da se natpis nalazio na sarkofagu iz kasnijeg III st. n. e.2° o€ito je da se eventualna uspomena na nekog Grka nije mogla odréati kroz nekoliko stoljeéa. S druge strane kontekst natpisa ja- sno govori da je hortus jedan grobni areal s dosta grobova, a medu 48 Naziv nekropoli je dao F. Lanza, Antiche lapidi Salonitane inedite, Zadar 1850, str. 148; F. Lanza, Monumenti Salonitani inediti, Vienna 1865, str. 29. 1G. Novak, »lsejska i rimska Salona«, Rad JAZU, 270, 1949, str. 158; id. »Stani Grei na Jadranskom moru«, RAD JAZU, 322, 1961, str. 183; M. S.u- ig, »O municipalitetu ..., str. 15. 20 § obzirom na to da se u natpisu javijaju solidi kao jedinica za napla- tu kazne u sluéaju violacije groba, ofito je da se radi o kasnoantiékom spo- meniku. Solidi se, naime, kao monetarna jedinica poéinju upotrebliavati od IV st. (doba Konstantina 1). O tome usp. PW-RE, III A, stup. 920 (Regling) s. v. solidus. 65 N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE RFFZd, 25(12) (1985/86) njima i sarkofag koji Aurelije Aprilijan daje Aureliju Amuru.?! Analogija jasno pokazuje da je izraz hortus termin za veée grobne parcele s hortikulturnim rjesenjem. Odito je da viasnici takvih parcela mogu ustupiti, odnosno davati ili prodavati mjesta za ukop i postavijanje nadgrobnih spomenika.® Prema tome mnogo je is- pravnije ovo groblje nazvati zapadnom nekropolom nego Hortus Metrodori, iako se ovaj naziv veé gotovo ustalio u praksi.™! Zapadna se nekropola poéela istradivati jo8 daleke 1823. godi- ne, tek tri godine nakon osnutka Arheoloskeg muzeja u Splitu Cilj istrazivanja na tom lokalitetu bio je zapravo prikupljanje spo- menika na mjestu koje je u tom pogledu vrlo mnogo obeéavalo, a ne za istinsko prouéavanje nekropole. Kasnije su se tu jo’ u neko- liko navrata vriila arheoloSka iskapanja, a najvaznija od njih su bila ona iz 1909/10. i ona izmedu 1969. i 1972.26 Na toj se nekro- poli (sl. 2—3) uz cestu nalaze priblizno kvadratni ili pravokutni prostori u kojima su se nalazili grobovi (uglavnom urne) ali i drugi tipovi_grobova i grobnica (grobne komore, sarkofazi, grobovi u amfori i sl.).*7 Neke grobne iparcele su bile zidane velikim kamenim blokovima (ponekad dugi i preko 4 m),® Veliki su blokovi bili samo iznad razine zemlje, dok su supstrukcije od manjeg kamenja zida- nog pomocu Zbuke.” Katkada je éitava grobna parcela bila od sit- nog materijala.” Takav nadin zidanja rugi pretpostavku koja se jo donedavno provlaéila u literaturi da se radi o grékoj fortifikacijskoj Na to bi ukazivala éinjenica Sto Aurelije Aprilijan daje jo8 za zivota sarkofag koji ve postoji na grobnoj parceli nekog Metrodora (Hortus Metro- dori). 22 Usp. natpise CIL VI 17992, IX 1938, XIII 2494. O tome usp. é u J. J. Hatt, La tombe gallo-romaine, Paris 1951, str. 71 i d. 23 O tome svjedoti natpis CIL TIT 2207, zatim natpis na sarkofagu koji je otkriven na zapadnoj nekropoli (F, Bulié, »Escavi nella necropoli antica pagana di Salona detta Hortus Metrodori negli anni 1909 e 1910«, Bull. dalm., XXXII, 1910, str. 38, br. 4165 A. ™ Bulié navodi da je nekropola definitivno krStena 1894. godine u pu- ji L. Jelié — F. Bulié — S. Rutar, Guida di Spalato e Salona, Zadar 1894, str. 226, ali zapravo ime joj je dao veé F. Lianza (usp. bilj. 17). 2% FP. Lanza, Monumenti Salonitani..., str. 29. 26 O prvim istrazivanjima usp. F. Bulié, »Escavi...« str. 31d, ao drugima preliminarni izvjeStaj A. Rendié-Mioéevié, »Solin — anti¢ki grad, Lokalitet IIT tin horto Metrodori’, Arheoloski pregled, 12, 1970, str. 113 i d. 27 F.Lanza, Monumenti Salonitani..., str. 29; F. Bulié, »Escavi.. str. 22 id. 8 FL Bulié, »Bseavi...«, str. 19. 2A, Rendié-Mioéevié, o. c, str. 116; D, Rendié-Mioéevié, Tz ranije salonitanske graditeljske tradicije. Materijali, tehnike i strukturé predantitkog i anti¢kog graditeljstva na istoénom jadranskom prostoru, Zagreb 1980, Tab. 2, sl. 1, 2. 3 Usp. zidove koji se nalaze sasvim desno na planu F. Bulié, »Hsca- vi..«, Tab. XIII. 66 RFFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE BR sovERNE OGRADE APBCD-E ZDow OD 1-17 mnaia casio cRTATAKA Le or Sl 3. Plan dijela zapadne nekropole kod zapadnih gradskih vrata (prema M. Abrami¢u). gradnji s megalitskim blokovima.#! Masivni blokovi u Saloni nisu etkost ni u kasnije vrijeme, jer se otito negdje u neposrednoj blizni grada moglo lako vaditi takvo kamenje po slojevima.* Gro- bne parcele su katkada bile pregradivane (takoder velikim blokovi- ma), tako da su se dobile dvije prostorije, medusobno povezane vra- tima.** S obzirom pak da se ulazna vrata nisu saguvala ni na jednoj grobnoj parceli, vrlo je vjerojatno da im se pristupalo nekakvim stepenicama, ali je njihov karakter te’ko utvrditi. Isti blokovi od kojih sa bile izgtadene grobne parcele upotrebljavani su i za civ éavanje ceste. Fasada ograda grobnih se parcela nalazila direktno iznad rubnog kamenja ceste.# Protezanje nekropole uz cestu prema zapadu moze se pratiti sve do Ka8tel Suéurca, udaljenog oko dva a. F, Bulié, »Escavi..~, str. 3 i d; G. Novak, »Isejska i rimska Salona...«, str. 82 i d.; M. uié, »O municipalitetu..~<, str. 24 i d. #2 D.Rendié-Mioéevié, Iz ranije salonitans! graditeljske prak- se..., str. 96 id. 38 Prostorija oznagena slovima I, K, L, M na planu F, Bulié, »Esca~ vi..«, Tab. XIII. #4 A. Rendié-Mioéevié, »Salona — Solin...«, str. 114. 67 N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE RFFZd, 25(12) (1985/86) kilometra od Salone, gdje je otkrivena jedna ogradena grobna par- cela zidana na isti nadin kao i one u blizini samoga grada® i kripta jednog mauzoleja u kojoj su se nalazili ostaci sarkofaga gradsko rimske produkcije iz II i LI st. n. e.% Nije iskljuéeno da su grobovi jo dalje pratili cestu. U nekim su grobnim parcelama otkrivene i baze za podizanje ara, tipa nadgrobnih spomenika koji je posebne karakteristiéan za zapadnu nekropolu. Ovaj je tip spomenika bio progiren u drugoj polovici I i veéem dijelu II st. n. e. Grobne se parcele nalaze samo na sjevernoj strani ceste, zbog toga Sto ona u blizini Salone slijedi sam rub terase, ispod koje se teren strmo rugi prema jugu, odnosno prema moru. Stoga, ta strana ceste nije bila zgodna za gradnju grobnica, jer je tu teren nizi za nekoliko metara od ceste. U neposrednoj blizini zapadnih salonitanskih zidina (sl. 3), te daleko prema zapadu razlika u nivou jedne i druge strane ceste nije toliko velika, pa se grobnice nalazeis juéne strane.” Ogradene grobne parcele su dodivijavale u toku stoljeca mnoge promjene, pa je njihova originalnom izgledu i funkciji tesko govoriti. Migljenja sam da se radilo o sli¢nom tipu grobnih areala poput onih u Akvi- leji, gdje su se znatno bolje oguvali.®® To su, dakle, ograde oko parcele unutar koje je na pribligno sredisnjem mjestu centraini nadgrobni spomenik, najéesée ara, dok su naokolo posijani, bez nekog posebnog reda, grobovi raznih vrsta. Velika je Steta sto je veci dio ove nekropole propao ispod kuéa naselja (Sv. Kajo), industrijskih objekata (cisterne za naftu i tvornice cementa), tako da je njegovo dalje istrazivanje moguée samo na nezatnim slobodnim povrgina- ma. Ogradene grobne parcele, éini se, nalazile su se samo uz ivicu ceste, dok do sada nisu pronadene u drugom redu prema sjeveru. Kako su se sve grobne parcele nazivale u Saloni? To nam, na zalost, nije poznato. Natpisi donose dva termina — hortus i locus. © prvom ¢emo raspravljati malo kasnije, a drugi nije dovoljno pre~ cizan, jer oznatava grobnu parcelu, odnosno sémo miesto groba. Natpis CIL III 2397, o kojem ée detaljnije biti govora kasnije, jasno % F. Bulié, »Bscavi...«, str. 19 id, Tab. X, 2. %E. Dygeve, History..., sl. IV, 38; N. Cambi, »Die stadtrémische Sarkophage in Dalmatien«, Arch. Anzeiger, 1977, str. 450, br. 5, sl. 126, 127, 128 a—h, sl. 129 i 136; str. 450, br. 8, sl. 132, 133, 134; ptr. 456. sl. 140, » Str. 128 i 137, te F. Bulié, »Escavi...«, str. 19, bilj. 1 spominje da je grobni areal na lokalitetu Stasun (dolazi vjerojatno od latinskog Statio) na juznoj strani ceste, dok su svi ostali na sjevernoj. Kasnije je pak M. Abramié, »Zapadna nekropola antikne Salone«, VAHD, LIT, 1935—49, str. 12, Tab. I, utvrdio grobne areale i na juznoj strani vrlo blizu zapadnih gradskih vrata. 38 G. Brusin, Nuovi monumenti sepolerali di Aquileia, Venezia 1921, str. 48 i d, sl. 31, Tab. IT; J. M.C. Toynbee, Death and Burial in the Roman World, London 1971, str. 79 i d. sl. 2. 68 RFFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE ukazuje da izraz locus oznaéava grobnu parcelu, jer je on meda’ takve parcele i pocinje izrazom finis loci, a dalje se navode njene dimenzije. S druge strane, izraz loci concessionem, koji se susrece u bezbroj primjera, o¢ito ukazuje da se radi o nazivu za jedan ukop.*” Prema tome locus je izraz koji ima dosta Siroko znaéenje. Ti nave- deni primjeri bili bi argumenti u prilog pretpostavke da za ogra~ deni grobni areal nema nekog specifiénog termina. Sliénosti s akvilejskim nekropolama osim grobnih parcela po- kazuju i same are. Ovdje bih ukazao na jedan veoma indikativan primjerak iz kasnog_flavijevskog doba, onaj koji je pripadao Kvintu Etuviju Kapreolu.! Ta je ara po ovom obliku i ornamentalnoj de- koraciji vrlo sligna jednom primjerku iz Akvilije.! Razlika je samo u tome Sto salonitanska ara ima na boénim stranama erote u krili- ma, dok akvilejska po veéini autora Atise, a ja bih radije kazao pobijedene orijentalce."* Ova paralela je to zanimljivija sto se na obje javlja isto ime (Quintus Etuvius Caperolus), ali je evidentno da se ne radi o istoj osobi, jer su ostali podaci razliéiti. Ipak,, mo- guée je da izmedu dva Etuvija Kaperola postoji rodbinska veza, jer sa priblizno iz istog doba (druga polovica I st. n. e.) i jer su medu dva jadranska grada uvijek postojali bliski odnosi.‘ U ranije doba stele éini se predstavljaju prevladavajuéi tip nadgrobnog spomenika, ali ipak nije sasvim sigurno da li su one bile upotrebljavane kao biljeg glavnoga groba na vecim grobnim parcelama. Na jednom primjerku iz Salone, pronadenom u_blizini zapadne nekropole, navode se dimenzije parcele, sto pokazuje da su se stele ipak mogle nalaziti na grobnom arealu, ali je on bio manjih dimenzija (15 x 15 stopa) i nije jasno da li je bio ograden.‘* Kasnije pak, od sredine I st., ara se pojavljuje kao glavni nadgrobni spo- menik na takvim ogradenim parcelama. Are su kao glavna oznaka na parceli gitavo II st. Sarkofazi se pojavljuju tek u II i III st % Usp. na primjer natpis na nadgrobnoj ploti Aurelije Gorgonije: F. Bulié, »Iscrizione di Aurelia Gorgonia«, Bull. dalm., XXXV, 1912, str. 46 i d. #0 toj ari usp. dalje u tekstu_u vezi s jugoistoénom nekropolom (C). # V. Santa Maria Scrinari, Catalogo delle sculture romane del Museo archeologico di Aquileia, Roma 1972, str. 135, br. 387, sl. 387. #2 Tako se opéenito smatra da su to likovi’ Atisa, mislim da oni ne sadrée ni8ta karakteristitno za Atisa (pastirski atributi itd). Kad cu pak u pitanju vojniéki spomenici, tada je njihovoj ikonografiji mnogo primjereniji lik turobnog, pobijedenog orijentalca. Lik Atisa na nadgrobnim spomenicima Javija se moZda na nadgrobnim spomenicima tek u II st, 4 O vezama Akvileje i Salone usp. D. Rendié-Mioéevié, Ricordi oquileiesi nelle epigrafi di Salona. Studi Aquileiesi offerti a Giovanni Brusin, Aquileia 1953, str. 67 id. “4 F. Bulié, »Trovamenti antichi ad est dell’ anfiteatro a Salona, Bull. dalm., XXXVII, 1914, str. 64, br. 4654 A. 48 Nekoliko sarkofaga s ove nekropole je vrlo ranih, kao Sto su npr. oni u: F. Bulié, »Escavi...«, str. 35, 4157 A — moida jo8 kasno I st: str. 38, br. 4165 A — motda druga pol. IT st; str. 54, 4117 A — rano II st; str. 69 REFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE Na veéim grobnim parcelama zakapani su dlanovi obitelji via~ snika i njihove sire familije, tj. oslobodenici, klijenti itd. Zanim- ljiv primjer pokapanja blize i dalje obitelji pruza jedan sarkofag i stela na kojima se pojavljuje isti nomen gentile (Albucii).© U sarkofagu su bili sahranjeni otac, majka i sinovi, élanovi salonitan- ske i isejske gradske aristokracije,” biv&i gospodari a kasniji pa- troni oslobodenika spoménutih na steli!® Sarkofag i stela su pro- nadeni jedan blizu drugoga na salonitanskoj zapadnoj nekropoli u éetvrtoj deceniji 19. st., ali blize okolnosti nisu poznate.” Vrlo je vjerojatno da su pokojnici u spomenutom sarkofagu i oni na steli bili pokopani zajedno na istoj grobnoj parceli. Bogata obitelj koja je pripadala gornjoj klasi gradana dala je svojim oslobodenicima pravo pokopa na grobnoj parceli poéetkom II st."? Pored obitelji i njihovih klijenata pravo pokopa na parceli mogli su dobiti i drugi Ijudi. Oni su, naime, mogli kupiti, dobiti ili na neki drugi nagin pribaviti loci concessionem koji se esto navodi u nadgrobnim nat- pisima.t Stoga nije ¢udno Sto su éesto zajedno sahranjeni pripad- nici razligitih socijainih grupa, odnosno nacionalnog porijekla. Medutim odnose pokojnika i njihovih obitelji veoma je tesko razluéiti, Pri dnu natpisa na nadgrobnim spomenicima éesto se daju podaci o dimenzijama grobnih parcela (in fronte ..., in agro ’....). Dimenzije parcela nisu osobito velike, iznose najviSe oko 50 stopa.® Medutim, dimenzije najvecih obzidanih grobnih areala na zapadnoj nekropoli kreéu se oko 20 m po duzoj (progelnoj) stranici,? ali svaka 56, br. 4161 A — II st; str. 57, br. 4118 A — druga pol. II st; str. 58, br. 4121 A'— ranije II st; str. 60, br. 4123 A — sredina II st; zatim sarkofag G. Albu- cija Menipa o kome usp. u bilj. br. 46. 40 N. Cambi, »Sarkofag Gaja Albucija Menippa (CIL III 2074)«, VAHD, LXINI—LXIV, 1961—62, str. 99 i d, Tab. IX, X, 1, 2. 47 Cudno je So je otac Gaj’ Albucije Menip bio dekurion i edil Salone, sin mu Gaj Albucije Procilian dekurion Salone i Isse, a drugi sin Gaj Albucije Menip dekurion Isse. Cudno je takoder Sto su otac i prvo spomenuti sin upisani u tribus Tromentina, a drugi sin u tribus Sergia. Sve se to protivi rimskom gradanskom pravu. |O tome usp. C. Cambi, »Sarkofag...«, str. 104 i d. 48 Imena zajedno oslobodenih C. Albucija Trofima i C. Albucija Vitala pokazuju da su to oslobodenici obitelji pokopane u spomenutom sarkofagu. 49 Pronagao ih je zajedno F. Carrara na posjedima obitelji Draskovié 1844, godine. Te parcele se nalaze na podrugju gdje je bila zapadna salonitan- ska nekropola. Precizniji podaci, medutim, nisu poznati. Ja sam datirao sarkofag u prvu éetvrtinu IT st. (C. Cambi, »Sarko- fag....«, str. 101 id.) Kasnije je F. Rebecchi, »I sarcofagi romani dell Arco Adriatico«, Antichita Altoadriatiche, XIII, 1978, str. 227, bilj. 79, Sarkofag sta- vio u kasnije I st. Ostao bih ipak kod svoje datacije. 81 Usp. natpis CIL III 2973, 0 kojemu ée se vise govoriti dalje u tekstu. 82 Usp. natpise CIL TI 2072 i 2082. Tako nisu jedini s tolikim velikim par- celama, ipak su vrlo rijetki. 8'To je veé spominjani grobni areal koji je otkopao F, Bulié, »Es- «, (K, I, M, B), ali sa svojim progirenjem prema zapadu. RFFZ4, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE parcela nije morala biti ogradena. Da li postoji razlika u pogledu naziva izmedu obiénih parcela s manjim brojem ukopa i ve¢ih, te&ko je reci. Neke parcele s velikim brojem grobova morale su biti dosta velike da bi se smjestili svi i da bi bio slobodan pristup sva- kome ponaosob. Na velikom broju natpisa javlja se cesto formula adito libero" Sto ukazuje da su grob ili parcela bili smjesteni-u drugom redu, iza prednjih pokopa odnosno parcela u odnosu na glavnu cestu, pa se trazilo nesmetani prolaz. Aditus liber je nuzan za odréavanje rituala na spomen dane.** O samom karaktera Zrtava, medutim, natpisi skoro nita ne govore. Kad je progirenje grada na zapadnoj strani dobilo gradske zi- dine pri Koncu II st. n. e., stradale su mnogo i grobnice koje su se nalazile u blizini. U zidinama su pronadeni fragmenti mnogih nad- grobnih spomenika. Iz zidina su tako izvadeni neki vrlo kvalitetni nadgrobni spomenici, kao Sto su na primjer ara Pomponije Vere, stela Gaja Utija, koji su tipiéni predstavnici oblika nadgrobnih spo- menika prva dva stoljeéa nage ere. Oba su bez sumnje bili izra- deni u salonitanskim kameno-klesarskim radionicama u duhu pro- vincijalne umjetnosti toga doba. Ostaci takvih nadgrobnih spomeni- ka zapazaju se jo8 uvijek u gradskim zidinama i nakon vadenja i njihove rekompozicije, osobito u blizini amfiteatra koji je i sam inkorporiran u sistem gradskih fortifikacija."” Da li su se te i brojne druge grobnice nalazile unutar zapadnog dijela grada koji je trebalo zastititi gradskim zidinama, a izvan najstarije jezgre grada (tzv. urbs antiqua)?5* Na to pitanje nije lako decidirano odgovoriti, jer nema direktnih potvrda. Ipak vjerojatnije je da su ranije grobnice ‘bilz likvidirane prilikom Sirenja naselja prema zapadu. Za normalni raz- voj grada sigurno su smetnja bili svi spomenici koji su se nalazili iznad nivelete zemlje. Njihova je likvidacija, medutim, sigurno bila postepena a u skladu sa Sirenjem grada. Navedenoj pretpostavci u prilog bi i8la dinjenica Sto su u zidinama barem do sada pronala- 4 Usp. F. Bulié, »Inscrizioni ineditex, Bull. dalm., XXVI, 1903, str. 180, br, 3142, Zanimljiv i priliéno neobitan je izraz introito libero; usp. CIL IMT 2119. U natpisu na steli spomenutoj u bilj. 44 navodi se da je adytus Birok 4 stope. 86 Na to ukazuje izraz Sacrificiqve causa u natpisu CIL 11 9315. % Usp. F. Bulié, »Il monumento sepolcrale di Ponponia Vera, estratto dalle mura perimetrali dell’ antica Salona, Bull. dalm., XXVI, 1903, str. 3 id, Tab. I-IV, te za stelu M. Abramié, »Spomenici iz bedema stare Salone«, VAHD, L, '1928—29, str. 56, Tab. V; S. Rinaldi Tufi, »Stele con ritratti di eta romana nel Museo Archeologico di Spalato. Saggio di una tipologia strutturale«, Atti della Accademia Nazionale dei Lincei, CCCLXVIII, 1971, str. 94, br. 6, Tab. IV, 1. 81 U meposrednoj blizini amfiteatra i danas se vidi zavrsetak jedne are uzidan u sjeverne gradske zidine. 88 To je takozvani urbs occidentalis. 1 N, CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE REFZd, 25(12) (1985/86) zeni samo spomenici iz I st., a vecina ih je iz kasnijeg I st. n. Ti sigurno nisu iz doba kad nekropola nastaje iza zapadnih vrata starije jezgre grada. Za sada je joS uvijek veliki problem sto je s tim najstarijim pokopima uz zapadnu cestu, iako E. Dyggve navodi da je bilo grobova unutar progirenja grada prema zapadu.®” Medu- tim, osteoteka na koju se on poziva sigumo je iz kasnijeg II st., dakle iz doba kad je taj dio grada veé davno bio urbaniziran, pa vjerujem da ta i druge grobnice nisu otkrivene in situ. Stoga se za sada ne moze sa sigurno&éu potvrditi Dyggveovo miiljenje o grobovima na navedenom dijelu grada, jer pouzdanih arheologkih tragova nema. Ipak nije logiéno da je taj potez ceste, dug vise od stotinu metara, bio bez grobnica kroz sedamdesetak godina (poée- tak I st. prije n. e. do prvih decenija I st. n. e.) kad se grad podinje intenzivno Siriti prema zapadu. Dapaée, u tom periodu navedeni potez je morao biti najzaniml; za ukapanje. Vjerojatno je iz- gradnja koja je uslijedila uniétila ostatke groblja, premda bi tek sistematska istrazivanja (koja tu, na Zalost, nisu nikad vodena) dala neke sigurnije odgovore. Sadagnja situacija na zapadnoj nekropoli Salone je otito bitno razli¢ita od one iz doba kada nastaju grobne parcele o Kojima je ranije bilo rijeéi. Migljenja sam, naime, da je kroz lI st. do8lo do djelomiéne destrakcije grobnih ograda da bi se dobilo prostora za drugaéiju organizaciju nekropole.! Cini mi se da tek u to doba u Saloni nastaju hortusi, parcele vecih dimenzija na kojima se po- stav]jaju sarkofazi, ali i drugi tipovi grobova namijenjeni za ritus inhumacije. O kasnom nastanku govorila bi dinjenica da su svi nat- pisi na kojima se spominje taj termin razmjerno pozni. Na temelju zatetene arheolo’ke situacije tedko je kazati kako izgleda hortus, kojih je dimenzija i kako je organiziran, ali dini se da ipak dosta podataka pru%a jedan natpis (CIL III 2973) za koji nije poznato ot- kuda potjeée, iako je vrlo vjerojatno sa zapadne nekropole.® On glasi: IVLIA MVTIANA SIBI VIVA POSVIT ET AVR¢elio) PATEATI CONIVGI SVO INTER ARCAS IN MEDIO IN HORTO AT VIAM PROSPICIENTEM IN AREOLAM VET(erem) AT SALVENTIAM INGONAM LOCO CENCESSO AB AELIO MARVLLINO 88 To su spomenici koji se spominju u bilj. 56 i 57 “ E. Dyggve, Recherches a Salone, 11, Copenhague 1933, str. 138, Li. © O tome vidi dalje u tekstu. ‘2 Veéina nadgrobnik natpisa koji su pronadeni prije ili oko sredine 19. st. pripadaju zapadnoj nekropoli. 72 RFFZd, 25(12) (1985/86) N. CAMBI: SALONA I NJENE NEKROPOLE Dakle, Julija Mutiana je postavila sebi i svom muzu Aureliju Patea~ tu (sarkofag?) medu sarkofazima usred hortusa na staroj ravnini prema cesti Kod (sarkofaga?) Salvencije Ingone, a mjesto joj je dao Ehje Marulin. Usprkos tesko¢éama koje pruza natpis miSljenja sam da je ovo priblizan slobodni prijevod sadrzaja. Prema tome, situa~ cija na hortusu je priliéno dobro opisana. Najveéi je problem izraz in areolam vet. Mommsen je pomisljao da se namjesto vet mozda treba Gitati ret(ro), ali ipak vjerujem da se radi o starijoj éistini (valjda bez vegetacije) gdje je bio smjesten sarkofag. Razlog tako precizno opisanog poloZaja sarkofaga je otito Zelja da ga tko ne bi uzunpirao, odnosno da netko ne bi zauzeo njegov polozaj. Nema sumnje, migljenja sam da su kasnije male zidane grobne parcele bile poniitene da se namjesto njih obrazuju veée, zapravo hortixultumo uredena privatna groblja. Jedno stoljeée kasnije (dru- ga, treéa decenija IV st.) bogatiji slojevi napuStaju zapadnu saloni- tansku nekropolu, jer oni postepeno prelaze na krScanska groblia, ana starima samo rijetke imuénije obitelji i neSto brojniji skromni pripadnici Koji se slojevi salonitanskog stanovni8tva pokapaju na zapad- noj nekropoli? Natpisi koji su tu pronadeni pokazuju vrlo raznoliku sliku strukture stanovnigtva. Tu su se zakapali rimski gradani,* peregrini,® oslobodenici,” robovi.® Isto je tako Saroliko i njihovo nacionalno podrijetlo. Slika se jo’ vise diferencira u kasnije doba (od IIT st. pa dalje). Ipak je zajedniéka karaktristika vlasnika numentalnijih nadgrobnih spomenika da su oni pripadali imsuénijem sloju, nekoj vrsti gradske burdoazije koja se, medutim, medusobno znaino razlikovala po svojem statusu unutar rimskog drustva, kao i po nacionalnom podrijetlu. Odito je da su tu veée parcele mogli imati samo oni koji su imali dovoljno novea da sebi mogu priustiti skupe 3 CIL II 2973. “E. Dyggve, History..., str. 76, misli da je tu usprkos malom broju kri¢anskih grobova morala biti crkva i kr8¢ansko groblje. Medutim, od svih publiciranih matpisa s tog groblja jedino bi krCanski mogao biti F. Bulié, Escavi....«, str. 59, br. 4122 A, u kojem se spominje hecclesia, premda ni on to ne mora nuZno biti. Brojni su primjeri rimskih gradana iz doba prije antoninske konsti- tuciie. Dovoljno je upozoriti na spomenuti

    You might also like