TARLA VE DARI KELiMELER ZERNE

ABDLKADR NAN

arm aygtlarnn

ve hubuhat: adlar olan kelimelerin kaynaklarn arayalmz dilbilgisi bakmndan deil, fakat genel Trk kltr, hele
Trklerde tarm kltr tarihi hakmndan ok nemli ilmi bir itir. Tarm
kltr ile ilgili birok terimierin kkleri ok eski alarn derinliklerine gi}nlm, etimolojilerinin aklanmas g, hazlarnn ise bsbtn imkansz
ohutur. Bugtiliiklere ramen bizde XIX. yzyln son yarsndan llalyarak
birok dilbilgisi merakllarnn zihinlerini bu mesele.megul etmitir. Dilbilgisi
ve filoloji alannda hillir bilgisi olmyanlar da bu ie karmlar, bilimsel
deeri 9lmyan etimolojiler yapmlardr. O devrin "indi ve uydurma itikak"
larndan ikayet ederek rahmetli Necip Asm "Aa bayram" balkl bir yaz
snda yle diyor :
"Trkemizin henz bir itikak lil.gati yaplamad. tikak ilmi lisanca
tehlikeli, fakat merakl ve cazip bir meseledir. Baz zevat itikalnn cazibesine
kaplyor, pek aykr itikaklar yapyor, byle uydurma, indi eyler gazete
siitmlarnda, konferans salonlarmda hile yer buluyor" (kdam, 9 mart 1339).
Trk dilbilgisi ve filolojisine nemli hizmetlerde bulunmu olar stadn kendisi
de zamanm bu "indi itikak" cazihesinden kurtulamamtr. Ayn yazsda
aa, alamak, yamur, ayr, amur, bayram kelimelerinin etimolojilerini
aklamas ikayet ettii adalarnn "itilmk"larmdan daha iyi deildir.
Trk diline unutulmaz by"iik hizmetler yapm olan . Sami gibi bir bilgin
hile bu "itikak cazilesi"ne arasra kendisini kaptrmtr. ''Tanr" (KT 429)
ve ''karakol" (KT 1067), ''irmik" (240), "eri" (510) kelimelerinin etinolojisi
bunu gstermektedir.
Tarm kltr terimleri olan kelimelerden . Sami "tarla", "dan", "bu
day" kelimelerinin etimolojisine de dokunmu, "tarla" kelimesini ''taramak"tan
diye aldamtr (KT, 372); "dar" kelimesinin etimolojisini yle aklyor:
"da:-asl kadim trke "tark" ki "tarmak" fiilinden olup o da trnhlamak
ve zer'etmek demektir" (KT, 597). . Sami'nin "tarla" ve "dar" kelimelerini
"tar,.._,tar-" kkne balamas isabetli etimoloji olmakla heraber bu kkn
"taranak" ve "trmhlanak" kelimeleriyle ilgisi phelidir. "Buday" kelime
sinin etimolojisii "lwumlu ve bal olmas nnasebetiyle ''bomak'tan" diye
aklamtr (KT, 316), ki hi de isabetli bir etimoloji deildir.
trmak

***

"Tarla" kelimesinin eski ekli "targlag'' olup "targ" kelimesiyle -la+ g

ekinden kurulmu isimdi. Bu kelimeyi Kaljgarl Mahmut "ekilecek yer" (nez
rea) diye aklantr (DLT, I, 414., ev. 496). ICilgarl tarafndan XI. yzylda
tesbit edilen bu kelime XIII. yzyln sonlarnda Kuman - Kpak Trkesinde
"tarlav" eklini alnl~tr (K.. Grnbecl, Kom. Wh. 236). ada Trk lehelerinden Sagaycada "tarlag" (Radloff, Wb. III, 856), Bat Trkesinde "tarla"
. olmutur (targlag>tarla>tar1ag>tarla).
"Tanglag" kelimesinin taba olan "tarlg" kelimesine gelince, Kagarl'nin
alklamasna gre bu kelime Om:cada "dan", baka Trk lehelerinde "bu-

ABDLKADR NAN

103

(lay" demektir (I, 311). ada btn Trk lehelerinde bu "targ" kelimesinin
gelimi ve deimi ekli "dar" demektir, yani eski Ouzcadalu anlamyle
yaylmtr: Taranc lehesinde "tari!;" (Radloff, Wb. III, 8l) Altayca "tarii''
(a.e. 851), Baraba ve Televiit lehelerinde "taraan" (a.e. 84r) "dar" demektir.
bn Mhenna Arapa "el-cavurs" kelimesinin Trke karl olarak "kzl
targ" ve "ed-dubcn" iin de "targ" kelimesini gstermitir, Eb Hayyan ise
"ed-dulm" kelimesini "tar" diye aklamtr.
"Targlag> tarla" kelimesini meydana getiren "targ" kelimesinin en eski
ne idi? Kagarh'nm XI. yzylda yapt aklamaya dayanarak en

anlam

eski anlamn "buday" veya "dar" olduunu kabul etmek mmkn deildir.
nk Trkler, tarm l;:ltrn daha tanmadklar ok eski de'l'irlerde baz
hubuJJat tanm ve bunlarn yere dmekle bir mddet sonra byiiyiip ;oal
dklarn grm ve bu durumu, klan ve soyun bir atadan treyip oaldk
Iarna benzeterek, tohum ve yaylma anlamn bildiren bir kelime ile anlatm
olacaklardH. Bu kelime de her halde "tohum", "soy" anlamn bildiren
*tar(>tar+g) olmutur.

Trklerin tarm kltrn benimsemeye baladklar ada buday, arpa,

gihi hububattan hangisini ilk tandklarn ve ektiklerini tayin etmek
,iitr. Bununla heraber Trk uluslarnn ounluunun ilk tandklar tahln
dar olduunu tahmin etmek mmkndr. Gebe Tiirk boylarmda dini ayin
ve dn trenleriilde sa (lihtion) olarak st ve rnleri kullanld halde
ifti boylarda dar kullanlmtr. Budaygillerden hiroua dar denilmesi, .
Trklerde ok yaygn olan bozann dardan yaplmas da lu talmini kuvvetlendirmektedir*.
dar

"Targ" kelimesinin eski anlannn "tohum" demek olduuna Ktigarl'u

eserinde ele iaret vardr: "targ" kelimesini birka yerde "hazr", yani "tohum"
kelimesiyle karlamtr (mes. I, 125, 176). Dikkate deer ki "targ" kelimesi
btn Altay dillerinde "soy, kablle, tohum" anlamna gelen "urug" kelimesiyle birlikte anlamda kelime olarak knllalmtr (urng-targ). Kagarl
"nug" kelimesini "tane, tohum" diye aklarken hsmlara dahi "urug targ"
denir demektedir (DLT, I, 61, ev. I, 63-M). Ktidg Bilig'de "uruglug targ
lg" deyimi "asil, soylu" demektir IVIsr n. 267). Yakutada da "u: tari" soydalar, hsmlar demektir (Pekarski, Yaltt Szlii, 3069)**. Btn Trk
lehelerinde "urug" kelimesi hem kabile, soy, hem tohum demektir, yani
ok eski alarda Trkler h~itn lmbuhata "tohum, soy, nesil" anlamm bildiren "targ" ve "urug" adlarn vermilerdi-r. Bizim "tarla" ve "dar" kelimelerirnizin kkei bunlardr.
"Targ" kelimesinin bir fiil kk olan "*tar-" kelimesinden -g eki ile yaplan deverbal isim olaca da hatra gelir. Fakat,
olarak, fiile ait gramer
olaylar dilin ok gelimi ana aittir.

* Btn dnya tarn kltrlinn en eski tarihi iin l{eallexikon der Vorgeschichte I, s. 10-16 "Ackerba" maddesine; darmm kkelli ve tarihi iin
ayn eserin V. cildindeki "Ilerze" maddesine (s. 327) hk.
** "Urug" 've "targ" kelimeleri iin yine hk. A. nan "Trk etnolojisini
ilgilendiren birka terim-kelime zerine" (TDA Yll, 1956, s. 182-183). hk.