Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011, p. 555-574, TURKEY

DEFTER- CENGZ-NMEDE BOY NANLARI VE DAMGALAR

Funda TOPRAK
ZET
Trklerin en eski geleneklerinden biri de damgalamak veya damga vurmak gelenei
olup bu gelenek Trk boylarnn ayrc zellii olarak karmza kar. Gerek Divan LugatitTrkte gerekse Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Terkime adl eserinde Trk boy
damgalarn bulmak mmkndr. Trklerdeki bu gelenek dier akraba Orta Asya
topluluklarnda da grlmektedir. Kazan Tatarlarna ait dil yadigrlarndan Defter-i Cengizname 17. yzylda yazya geirilmesine ramen tarihi ok daha eskilere gtrlen bir eserdir.
Bu eserde Cengiz Han ve onun ocuklarna ait destans hikyeler anlatlr. Eserin dikkati eken
zelliklerinden biri de ierisinde yer alan damgalardr. Eserde ikisi ortak olmak zere on yedi
damga yer alr. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on drt damga Cengiz Han
tarafndan beylerine beylik ve boy nian olarak verilmitir. Bir damga ise Cengiz Hann kendi
boy damgas olarak karmza kar. Eserdeki damgalarn Trk damgalarna benzerliinin
ortaya konmaya alld ve damga adlarnn etimolojik incelemelerinin de yapld
almamz Trk ve Mool tarihinin ortak ynlerinden birine damgalara k tutmay
amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Damga, Defter-i Cengizname, boy nianlar..

STAMPS ANDA TRIBAL MARKS IN DEFTER-I GENGHIS-NAME

ABSTRACT
One of the seal or stamp of the oldest traditions of the Turks hit the tradition is seen as a
distinctive feature of the Turkish tribes. Both Divan Lugatit Trk and ecere-i Terakime of
Ebu'l Gazi Bahadir Khan in his book Genealogy of Turkish tribes is possible to find stamps.
This tradition is seen in other relatives Central Asian populations. 17 century language
heirlooms of the Kazan Tatars Defter-i Cengizname, to pass on writing a piece that brought
back a lot more. Cengiz this work and his children are told stories of the epic. One of the
striking features of the work included in the stamps. The book is both a common stamp to
seventeen. The first belongs to Mergen'e Tumavul stamps. Genghis Khan and the other on the
four stamps are given by the rulers as hackneyed and the engagement length. Genghis Khan is
a stamp-sized stamp us as their similarities Stamps and stamp the names of Turks in
etymological studies to work on the common aspects of the history of Turkish and Mongolian
aims to shed light on one of the stamps.
Keywords: Defter-i Genghisname, stamp, tribes marks.

1. Bir eyin zerine bir nian veya im basmaya yarayan ara, 2. bu arala baslan nian, im"
anlamlarnda kullanlan damga ad, en eski Trke kelimelerden biri olup Aura Yazt'nn sol
tarafndaki metinde yle gemektedir: Yeti yegirmi yamta etim erti, lti, kabk eti bunsz erti
kara san teg, yerdeki tamgalg ylk bunsuz erti yag tegmi s teni yeti mi oglan erti" ( On yedi
erdemi yanda idim, ld, gz kapann eti kara sa gibi kedersiz idi, yerdeki damgal at srs

Do. Dr., Seluk niversitesi, elmek: funda1972@yahoo.com

556

Funda TOPRAK

saysz idi, hcum eden ordusunun kudreti yedi bin olan idi." ( Orkun: III-134) Bu metinden de
anlalaca zere Trklerde at damgalama gelenei takip edilebilmektedir. Yine bu kelimeden
tamgaci, tamgalamak, tamga ur- gibi isim ve fiiller de tretilmitir. Glensoy, M. Rsnen'e
dayanarak verdii bilgilerle kelimenin dier Trk lehe ve ivelerdeki durumunu ortaya koyar.
"Rsnen szlnde at. Tamka "eigentumszeichen", KB, mt, ag. usw. Tamka "siegel", kmk.
Tama, Oyrat ve Soyon Trkesinde Tama eklinde olan kelimenin Tamga biiminde
eremice ve Rusaya getiini grmekteyiz. Moolca'da kullanlan Tamaga kelimesi de yine
Trkeden Moolcaya gemi bir dn kelime olarak karmza kmaktadr " (Glensoy
1989:12). Jean Paul Roux bu szcn proto- Altay szcklerinden kabul eder. O, tag- fiilinden
ma ekiyle tretilmitir ve anlam bir hayvann zerine bir eyler basmaktr, ses deiimiyle
tagma, tamga olmu olabilir yorumunu yapar. (Roux 2005:123) Bilindii zere Gktrk
kitabelerinde kullanlan alfabenin de yine bu Trk damgalarndan kt pek ok kaynakta ifade
edilir.
almamz, Kazan Tatarlarnn dil yadigrlarndan olan ve 17. yzylda yazya geirilen
Defter-i Cengiz-nme 'deki boy nianlar ve damgalar zerinedir.
Defter-i Cengiz-nme, Trk dilinin nemli nesir metinlerinden biridir. Orijinal nshalar
bugn St. Petersburgda muhafaza edilen metinler tpkbasm olarak 2002 ylnda Macaristanda
yaymlanmtr (Ivanics M-Usmanov 2002). almamzdaki malzeme bu tpkbasmdan alnmtr.
Metinde grlen okuma yanllar da dzeltilmeye ve yorumlanmaya allmtr.
Cengiz-nme alt ayr blmden olumaktadr. Bu blmler unlardr.
1. Fasl-i Dstn i nesl-i Cengiz
2. Fasl fi beyn-i Dstn-i Aksak Temir
3. Fasl fi beyn-i Dstn-i s ogli Emet
4. Fasl fi beyn-i Dstn-i Edige Biy
5. Fasl fi beynl Meclis vel Mekn
6. Fasl fi beyn-i Dstnut- trh
Elimizdeki eserde bu alt blm ierisinde en kapsaml ve ayrntl olarak ilenen destan,
Nesl-i Cengiz'in anlatld ilk blmdr. Bu blmde ncelikle Nuh peygamberden balanarak soy
eceresi Cengiz Han'a kadar saylr. Daha sonra bir destans hikye anlatlmaya balanr ki bu Ouz
Kaan destanna benzer. Bu anlatya gre Akdenizin ortasnda Malta adasnn hkmdarnn ok
gzel bir kz olur. Ad lamelik Krkl olan bu kz mucizev bir ekilde gn ndan hamile
kalr, babas nce kzn ldrmeyi dnse de ona kyamaz, yanna erzak da koyup onu ve
cariyelerini bir gemiye bindirip nasiplerini bulmalar iin denize brakr. Bu arada Turumtay
een'in olu Tumavul Mergen bu gemiyi bulur ve lemelik Krkl ile evlenmek ister ancak o,
hamile olduunu syler, yine de Tumavul Mergen ona k olur. lk damga nian Tumavul
Mergen'in lamelik Krkl'ye akn ve damgasn syledii blmde geer. Buradaki Tumavul
Mergen, Moollarn Gizli Tarihinde geen Dobran Mergen olmaldr.
Fasl-i Dstn-i nesl-i Cengiz adl blmde ikisi ortak olmak zere on yedi damgaya yer
verilmitir. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on drt damga Cengiz Han tarafndan
beylerine beylik ve boy nian olarak verilmektedir. Bir damga ise Cengiz Hann kendi boy
damgas olarak gemektedir. Bu damgalar verilirken nesir ii kafiye kullanlm bylece anlatmda
canllk salanmtr. Damgalarla birlikte Cengiz Han beylerine uran da vermitir. Bu da beylik
simgesi olarak dnlebilir. Beylere kutsal saylan ve onlarn kiisel zelliklerine de uygun
olduunu dndmz birer aa ve ku da nian olarak verilmektedir. Ivanics'in yapt, kaynak
olarak aldmz, tpkbasm ve metinde bu konuda herhangi bir aklama yaplmadn sadece
uran diye ksaca geildiini tespit ettik. Moolca-Trke Szlkte uran sanat, usta, zanaat;
ustalk el becerisi, bir ii ustalkla yapmak (MTSI:1355) anlamlaryla gemektedir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

557

Redd-dn, her boyun bir corafi blgeye (sa ve sol yan), bir ada, tamga denilen ayrt
edici ambleme, ongunun belirttii bir hayvana sahip olduunu anlatr. Ona gre belli bir kavmin
ongunu olan hayvan bu boyun yeleri tarafndan avlanamaz, bu hayvana kesinlikle kt
davranlamaz ve eti yenmez ( Roux 2005:379). Eserde geen ongunlar, Trk ongunlaryla benzerlik
gsterir. Bu ongunlar avc kulardan seilmilerdir.
almamzda geen damgalarn ecere-i Terkime, Divn Lugatit Trk,, Trih-i Al-i
Selukda geen Ouz boy damgalaryla bir karlatrmasn da yapmaya, damga adlarnn
etimolojik kkenlerine de inmeye altk.
Defter-i Cengiz-nmedeki damgalar srasyla unlardr:
Aamay Tamga: Defter-i Cengiz-namede geen ilk nian ve damgadr. Metinde u
ekilde gemektedir.
Andn Tumavul Mergen ayd ey lUamelik Krkl meni sevmegimni nian oldur kim
menim agacm Karagay, kuum Sonkar san taragay tamgam Aamay bolsun dedi ol sebepdin
Kyat Aamay Tamga dep ayturlar sfat u bulardur.
6r:15,16,17, 6v:1)

( DC

Ondan (sonra) Tumavul Mergen dedi ey Ulamelik Krkl, beim sevgimin nian odur ki
benim aacm Karagay, kuum Sonkar, san tarayacak damgam Aamay olsun dedi, o yzden
Kyat Aamay Damga deyip sylerler grn ite bunlardr.
Aamay tamga iki yerde karmza kar. Cengiz Hann drt beyinin drt oluna Cengiz
Han soy nian olarak amay tamga verdiini sylerken damgann bir dier ad Evirne Tamga
olarak da gemektedir.
Aamay Diyalektlerde ev ve hayvan barnann tepesinde atal biiminde apraz
konulmu aalar (TTAS /I:89) eklinde tespit edilmitir. ekli bir ta zerindeki eltiklere
benzeyen bu damga Trk kilim ve hal motiflerinde yer alan hayat aac motifini andrmaktadr (
Glensoy 1989: 50).
Karagay: am aac anlamyla Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karagay uzun busa
da, zegi zden tgl am uzun ise de z z deil ( ztrk, Uyank 2006: 113). Tatar
Trkesinde karagay sonbaharda ine yapraklarn dken aa; azlarda am aac narat, r
(TTAS /II:51) eklinde gemektedir. Altay destanlarnda dnyann gbeinde her eyin
merkezinde, dnyadaki aalarn en by olan ve doruu Bay lgenin evine varan devasa bir
am aac vardr denilen bu aa, hayat aac motifidir. rnein Gizli Tarihte Moollarn
imparatorluk ailesi aalara benzetilir. Eserde Cengiz Hann muhataplarndan birisi yle der:
Yksek aaca bezer vcudun bir gn gelir de yan yatarsa .. senin selvi ve ama benzeyen
kardelerine..(Roux 2005: 226).
unkar: Doerfer szcn geliimini u biimde kurar: Bat Orta Mo.onkar < Mo. ikor
<*skor ( TMEN I, nr.237) Szck, Eski Uygurcada skur biimindedir. ( Laut-Zieme 23: kaz
nlg skur klklg kaz sesli sungur grnl). Trkeden Moolcaya geen szck geri
dnleme yoluyla Trkeye ukar ~unkar biimleriyle gemitir. Trk lehelerinde de
yaamaktadr. Kr. umkar ( KS 692b); Kzk. ukar ( KTS 248a); zb. ukar ( Uzb Lug. 433b);
Tkm. unkar ( Trkm.T.611a). gel, bu kuun Dou Trkistan'da doan nev'inden btn kular
iin kullanlan genel bir ad olduunu, Trklerin tesiriyle Abbasilerden sonra Arap kaynaklarnda
grlmeye balandn belirtmektedir ( gel 1998(1):356).
Evirne Tamga: Cengiz Han'n ilk verdii damga olup Buduncar olu Kyat'a verilen bu
damga ile Tumavul Mergen'in damgasnn ayn olduu zikredilir. Biz burada Tumavul Mergen'in
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

558

Funda TOPRAK

lakabnn Kyat olmasndan dolay bir karkln olabileceini dnmekteyiz. nk hem

damgalarn ekli benzememektedir hem de verilen kiiler farkldr. Ancak dier bir adan
baktmzda ise evirne ve aamay kelimeleri anlamca yaknlk gstermektedirler. Buradan da bir
balant ile her iki damgann aynl ifade edilmi olmaldr. Metinde Evirne Tamga u ekilde
gemektedir:
Evvel balap Buduncar ogl Kyatga ayd. sini agac Karagay bolsun kuun unkar
bolsun uran Arucan bolsun tamga Amay bolsun yani Evirne tamga bolsun sfat u budur"

( DC 23r:4,5,6,7,8)
lk nce (sze) balayp Buduncar olu Kyata syledi:Senin aacn Karagay olsun,
kuun Sunkar olsun, urann Arucan olsun, damgan Amay olsun yani Evirne damga olsun
grn ite budur:
Evirne:1. Birbirine dikine konulup birletirilmi iki ta ve benzeri eyler olup ha ekline
benzer. 2. p eiren kirman (TTAS/III:670)
Arucan : Bu kelimeye tek bana szlklerde rastlanmamtr ancak biz aru "temiz, saf"
ve can "can, ruh, yaratl zellii tama" kelimelerinden oluturulmu birleik bir szck olarak
bakmaktayz.
Bu damgada da ku ongunu "unkar" dr.
Ay Tamga: Cengiz Han tarafndan Korat Bey olu Sele'ye verilen bir damga olup
metindeki nc damga olarak gemektedir.
Yana andn so Cengiz Han Korat Biy ogl Selege ayd ey Sele sini agac
Almaga bolsun kuu Lan bolsun uran Korat bolsun tamga Ay Tamga bolsun sfat u
budur.

( DC23r:9,10,11,12)
Yine ondan sonra Cengiz Han Korat Bey olu Seleye dedi: ey Sele senin aacn elma
aac olsun, kuun Lain olsun, urann Konrat olsun damgan Ay Damga olsun, ekli ite budur.
Almaga elma aacdr. Elma aac soua dayankll ve meyve veren bir aa olmas
dolaysyla Trk kltrnde olumlu duygular yklenen bir aatr. Kagarl alma maddesinde
kelimeyi bu ekliyle Ouzca olarak verir ve br Trklerin bu aaca almla dediklerini ifade eder. (
DLT I:130) Orta Asya'da Almalg ve Alma Ata gibi yer adlarnn bulunmas Trklerin bu meyveyi
ok eskiden beri bildiklerini ve deer verdiklerini gstermektedir. Anadolu efsanelerinde ve
masallarnda ocuklar olmayan iftlere dervi/Hzr'n elma vermesi ve bylece ocuun olmas,
gvein gelinin nne elma atmas, sevgi belgesi olarak sevgiliye elma gnderilmesi, bereket ve
uurun kaybolmas anlamnda nce elma aacn kurumas gibi pek ok motifte rastlanmas
elmann Trk kltrndeki yerini gstermesi bakmndan nemlidir. Dede Korkut kitabnda
gzellik ve salk iin "gz elmasna benzer al yanaklm" benzetmesi yaplr. Manas destannda
Yakup Han ocuu olmayan karsndan ikyet ederken "gidip de elma aacnn altnda
yuvarlanmyor" ifadesini kullanr ( gel 1998 (2): 474) .

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

559

Lan: Trkeden hem Farsaya hem Moolcaya gemi olan bu kuun Latince ad Falco
peregrinatordur. Doerfer, kelime zerindeki tartmalarn ok olduunu belirtir ve bu tartmalar
zetler. Doerfer szcn Moolcaya ve Tuvacaya nain biiminde getiini vurgularken (TMEN
IV, nr.1728), Le Coq bu kuun rdek, kaz keklik avlamakta kullanldn sylemektedir ( Le Coq
1914: IV, 6). B. gel, ise Redhouseun bu kuu Falco peregrinus demesini eletirerek bu cins
doanlarn ba ve kanatlarnn ak mor renkte olmasndan dolay Lan olamayacan nk
Osmanl kaynaklarnn lan akahin olarak nitelediklerini syler ( gel 1998 (1): 363). H.Eren
Palloya dayanarak kelimenin ala+n eklinden geldiini ve bunun Trk diyalektlerinde
rneklerinin ska grldn sylemektedir ( Eren 1999:277).
Korat kelimesi aataylardan bir kabile olarak Abuka Lugatinde gemektedir (
Atalay 1970: 336). Ayrca ayn kkten ko kuzgun kelimesiyle de ilgisi olabileceini
dnmekteyiz ( Atalay 1970:337). Redd-dnde Konkrat, Gizli Tarihte Ogirat biiminde yer
alan bu Mool boyu, Moolistann dousunda yaar. Bu boy Cengiz Hann asl ve birinci
karsna aittir. Cuveyn tarafndan kullanlan biim, Trke qohur kahverengi ve at at tan
tredii dnlerek aklanabilir. Z. lmez Juvainiye dayanarak verdii aklamada Konkkran
biiminin tekil biim olduunu ve yine Gizli Tarihte Ogiran biiminde yer aldn sylemektedir
( lmez 2003: 98).
Damgaya ismini veren ay Trk kozmolojisinde nemli bir yer tutar. Orhun yaztlarnda ay'a
benzeyen ekil ay/ya olarak seslendirilmektedir. ocuklara isim olarak verilir hatta Kutadgu
Bilig'in nemli kahraman Ay Told'dur.
Ay Tamga ecere-i Terkime ve Hner-nme'de geen Alka Evli ve Kagarl'da geen
avndr damgalarna benzemektedir.
Serge (Sprgi) Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Uysin Mayk Bey'e verdii damga
olup metnimizin drdnc damgasdr. Metinde u ekilde geer:
Yana andn so Cengiz Han ayd ey Uysin Mayk Biy sini agac Karaga bolsun
kuu Karaku bolsun uran Salvat bolsun tamga Serge bolsun sfat u budur.

( DC 23r:13,14,15,16)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Uysin Mayk Bey, senin aacn Karaaa olsun,
kuun Karaku olsun, urann Salvat olsun damgan Serge olsun ekli ite byledir
Karaku: Kutadgu Biligde kartal anlamna gelmektedir. Ayrca Trk kozmolojisinde
nemli bir yeri olan baht, iyi ans simgeleyen Jpiter gezegeninin de addr. Bylece Cengiz Han
bu kula birlikte iyi ans da dilemektedir. (KB 3949, 5675) DLTde karaku tavancl, kartal ve
mteri (Jpiter) yldz anlamlaryla verilmektedir. (DLT III: 221) (EDPT: 644)
Dou Avrupa'dan Altaylar'a kadar olan blgelerde yaayan Trkler ve dier Bozkr kltr
mensubu topluluklarn mitolojilerinde yaygn bir ekilde yer alan Garuda kuunun aslnda Trk
mitolojisindeki Kara-ku denilen yrtc ku olabilecei ileri srlmtr. Ancak bu Karaku'un
gerekte hangi avc ve yrtc kua tekabl ettii tartmaldr. gel'e gre bir kartal olan bu ku E.
Esin'e gre kulakl kerkes kuu (akbaba) veya tavancl kartaldr. Orta Asya'da ayn zamanda
beylik timsali olan Karaku'un dorudan doruya Simurg olduu da ileri srlmtr ( oruhlu
1995: 17). Trk mitolojisinde Karaku, ilk defa Er Ttk destannda grlr. Destan metnine gre
hayat aacnda yuvas bulunan Karaku, avlanmaya gittii vakit her sene bir ejderha musallat olup
yavrularn yemektedir. Bu kez de ayn ey olacakken Er Ttk ejderhay ldrr ve yavrular
kurtarr. Bu iyilii zerine Karaku onu yeryzne karmay zerine alr. Er Ttk, hayvann
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

560

Funda TOPRAK

zerine oturur ve seyahat balar. Seyahat srasnda havadayken kahramann, Karaku'a verdii
yiyecek bittii zaman kendi etini kestiini ve szn ettiimiz efsanevi kua verdiini gryoruz.
Neticede Karaku yeryzne kt vakit Er Ttkn fedakrln grr ve onun yaralarn
iyiletirerek genlemesini salar (oruhlu 1995: 18). Bu ynyle Karaku, Simurg'a veya
Garuda'ya benzetilmektedir.
Emel Esin'e gre Kutadgu Bilig'de bir cihangirin Karaku'a binip ge ktn anlatan
hikye onun Devlet Kuu manasna geldiini ifade etmektedir. Yine onun ifadesine gre Karaku
yldz ve Erentz yldz grubu gece gkyznde hikmet arayanlara delil olarak gsterilir ( Esin
1967: 116).
Sergek~sergeg eklinde tarihi metinlerde bulunan kelimeyle ilgisi olabileceini
dnmekteyiz. Sergeg Kflar, kf- Acemdir, nevm-i hafife dirler ki tiz uyana ( Atalay 1970:
266), sergek wakeful ( EDPT: 850) esrk sergekledi ( DLT II-289). Kpak eserlerinden Codeks
Cumanicusta da sergek uyank anlamyla yer almaktadr. (KTS 232) Kelimenin ser- fiilinden
tretilmi olmas da ihtimal dahilindedir. Bu durumda ga/-ge eki gelecek zaman sfat fiili olarak
dnlebilir ki serecek, yenecek, yere serecek anlamlarnda da deerlendirilebilir.
Bize kelimenin bir baka anlam olabilecei ynnde ipucu verebilecek bir nokta da
yazmann dier nshalarnda kelimenin SPRG eklinde yazlm olmasdr. Serge'nin byle bir
anlam olabilecei gibi iki harfinin unutularak yanl bir imlayla yazlmas mmkndr.
Serge Tamga ekil olarak Karaay-Malkar damgalarndan arad boyunun damgasna
benzemektedir.

Ku Koburga Tamga: Cengiz Han'n beylerinden biri olarak bin ok tayan yiitle sefere
giden bu nedenle lakab bin sadakl olan Urdac Beye damga olarak verilen bu damga metnimizin
beinci damgasdr. Metinde u ekilde gemektedir:
yana andn so Cengiz Han Urdac Biyge ayd ay mi sadakli yani mi temeklik andn
kald Urdac gayetde bay kii irdi uruga kar bolsa mi sadakl kii birle kar irdi Cengiz Han
Urdacke ayd: Ey Urdac, sini agac Kayn bolsun kuu Karga bolsun uran Ala bolsun
tamga Ku Kaburga bolsun tidi sfat u budur.

(DC 23v.1-8)
Yine ondan sonra Cengiz Han, Urdac Beye dedi: Ey bin sadakl yani bin sz ondan
(bugne) kalmtr. Urdac ok zengin bir adamd, savaa gidecek olsa bin sadakl adamla kard.
Cengiz Han Urdaca dedi: Ey Urdac, senin aacn kayn olsun, kuun Karga olsun urann Ala
olsun damgan ise Ku Kaburga olsun ite ekli byledir.
Koburga eklinde okunabilen kelime bayku anlamna gelmektedir. Kobura owl
(EDPT: 587) Bu ku ku kaburga eklinde ikilemeli bir ekilde de kullanlabilmektedir. Yine tarihi
metinlerde kuzgun koburga ekli de mevcuttur. (TT VI:59)
Kayn aac gc ve dayankll ifade eder. DLTde kadhn ve kayn ekillerinde
grlmektedir. St sline kadhn kasna st aacna yallk daha uygun, kayn aacna
katlk daha yarakldr (DLT III:134)
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

561

Kpak Trkesi metinlerinde de kayn ve kayn aga ekillerinde grlebilmektedir.

(KTS:133)
gel, Anadolu'daki kayn aac ile Orta Asya'daki kayn aac arasnda fark olduunu
Anadolu'da karaaa denilen aaca Orta ve Kuzey Asya'da kayn denildiini syler. Dede
Korkutta oklar kayn aacndan yaplm olarak yer alr. Altay-Trk mitolojisinde gn direi,
gk ve dnya aac iin "bay kayng" tabiri kullanlmaktadr. Bay kayng'n resminin Altay aman
davullarnda grldn ve bu aac nceleri Tanr ile bir olduuna inanldn sonralar
Tanrdan ayrldna (kudaydan ayrlgan kayng) inanldn hem nan hem de gel
belirtmektedirler (gel 1998(2): 479). nan, Mslman amanlarn dua ederken ve kurban sunarken
ellerinde bir kayn yapra bulundurduklarn syler ve kayn aac iin yaplan dualardan birini
rnek olarak verir. "Altn yaprakl kutluk kayn, sekiz glgeli mukaddes kayn, dokuz kkl altn
yaprakl bay kayn, ey mbarek kayn aac sana kara yanakl bir ak kuzu kurban ediyorum" (nan
1945: 64).
Karga: Karga ya da kargay ekillerinde rastlanabilen kelime vahi ve yrtc bir ku
olan doan demektir. Kargay togana dirler ki Sedd-i skenderide kelr (Atalay 1970:311).
Clauson, krguy ve kargay kularnn ayn kelime olduu grndedir. Ona gre Moolca ekli
kargaydr ve Trkeye geerken krguy eklini almtr. (EDPT: 654) D. Ross, Scullye gre
kuun Latince adnn Astur palumbariusu olduunu, Kagarda bu atmaca ile ku avlandn ve
Vamberyye gre de kariga ve karugann kara bal anlamna geldiini belirtir (D. Ross 1994:
21). Dankoff, kelimeyi Tatarca olarak deerlendirirken anlamn ahin, doan olarak verir (R.
Dankoff 2004: 164). gel, bu ku adnn avc kulara verilen genel bir ad olmas gerektiini
syleyerek gvercin doan eklinde adlandrr (B. gel (CI) 1994: 367). Doerfer ise zbeke
zerinden Bat Moolcaya geen kargay szcnn Moolcadan tekrar Trkeye dn yapt
fikrindedir. Ona gre ana Trke *kartka (Sag. Krg. kartka; Tuv. Hartga; Koyb. Kartaga > Ana
Moolca. Kartga, Moolca kargay) eklini almtr. Son sesteki y ise yine Doerfere gre
Moolca hayvan adlarnn sonunda bulunan rn. nokay kpek, taulay tavan, mogay ylan,
gakay domuz y sesinden benzeme yoluyla tretilmi olmaldr. (TMEN I, nr. 278) . Karga
kelimesi Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karga kartaysa kargan gller. Doan yalansa
kargay kskanr(ztrk, Uyank 2006:157).
Yaplan aratrmalar kartaln veya kartal cinsi (ahin, doan, atmaca, tavancl vb) dier
kularn Trk mitolojisinde ok nemli bir treme sembol olduunu gstermektedir. O,
kendisinden trediliine inanlan hayvan ata veya hayvan-anadr. Bu nedenle o ayn zamanda bir
tzdr (oruhlu 1995:75).
Yakutlarn soylu kabilelerinin atas kartal idi. Ondan her trl iyilik ve ktlk
beklenebilirdi. Teletlerden Merkt'ler bir kara kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz bal bir
kartaldan trediklerine inanyorlard. Gne kuu olarak da nitelenen ve Gk tanryla ilgili
sembolizme iaret eden kartal amann da ruhunu sembolize eder ve yine ilk amann da kartaldan
trediine inanlr. aman davullar zerinde en sk rastlanan motiflerden biri de kartal figrdr.
Kartal'n bir ongun ve treme sembol olmasnn izleri slamiyetten sonra da devam
etmitir. Gerek Redd-dnin, Cmi't-Tevrih'inde gerek Eblgazi Bahadr Han'n ecere-i
Terkime'sinde Ouz boylarnn kartal ve dier yrtc cins kular ieren boy sembollerini grmek
mmkndr. rnein Yazr, Der, Dodurga, Yaparl boylarnn ongunu Kartal, Avar, Kzk,
Begdili, Karkn boylarnn ongunu Tavancl, Bayndr, Beene, avuldur, ebni boylarnn
ongunu Sunkur idi.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

562

Funda TOPRAK

Argak Tamga:1 Cengiz Han'n beylerinden Tamyan Bey'e verdii bu damgada gebe
hayatn izleri grlebilmektedir nk arka dokuma gereci olarak bu hayatn vazgeilmez
gelerindendir.
Yana andn so Cengiz Han ayd ey Tamyan Biy sini agac Tirek bolsun kuu
Krguy bolsun uran tutiya bolsun tamga Argak bolsun sfat u budur.

(DC 23v:9,10,11,12)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi:Ey Tamyan Bey, senin aacn Direk (kavak) olsun,
kuun Krguy olsun, urann Tutiya olsun, damgan argak olsun ekli ite byledir.
Arka eklinde szlklerde ve tarih metinlerde bulabildiimiz kelimenin anlam Clauson
tarafndan the woof (or weft) of a woven material eklinde bir dokuma arac olarak
dnlmektedir (EDPT: 216). Kpak szlklerinde kelimeyi arga dokunan bezin enliliine
gerilen ipi eklinde bulabilmekteyiz.(KTS: 10).
Tirek ya da terek kavak aac anlamnda aatay metinlerinde gemektedir. Terek Kf Arab ile kavak aacna derler ki Ferhad irnde hazan ba tarifinde kelr (Atalay 1970: 162)
terek poplar (EDPT: 543). DLTde tirek direk, kavak anlamlarnda gemektedir. (DLT I: 387)
tirek ekli Kpak metinlerinde bir cins isim olarak aalarn genel ad olarak gemektedir (KTS:
277).
gel, Radloff'a dayanarak verdii bilgide Telet Trklerinin kavak aacn "kavaktan
yksek aa yok" ataszyle kutsal saydklarn belirterek Manas destannda da lm ve dirilme
sembol olarak kavak aacnn kullanldn syler. Anadolu masallarnda grlen iyi ve kt
ruhlar barndran kavak aac motifini ise hayat aac anlaynn bir devam olarak deerlendiren
gel, secde eden kavak, ak kavak kzyla evlenme, kavakta bir kz bulma, kzlarn kavaa kmas
gibi pek ok motif ve gelenein Anadolu ve Orta Asya masal/destanlarnda yaadn da ifade
etmektedir (gel 1998(2): 476-477).
Kruy: D. Ross, ku adlar ile ilgili almasnda bu ku hakknda u bilgileri verir:
Latince ad, Accipiten nisus; Manuca ad Silmendir. Silmen, bldrcn ve benzerini yakalayan
kulara verilen genel bir addr. Scullye greyse kargay, ngilizce sparrow-hawk= atmacan
dou Trkesi karldr (D. Ross 1994: 24). gele gre bu kuun adnn ve trnn en orijinal
biimini ve zoolojik tespitini yine Anadoluda ve Osmanlcada buluyoruz. Anadolu Trkesinde
krgay/krgaw/krgav atmaca trnden bir kutur (gel 1998(1): 360). DLTde krguy karguy
karkuy krkuy ekillerinde grlebilmekte olup atmaca anlamndadr. (DLT III:241)
Tutiy: srme, kuhl, gze srlen ila. Srme siyah renkte olur, gze hem gzellik hem de
gr kuvveti verir. Gze srl, aslnn bir cevher oluu, Isfahan'dan getirilmesi vs. ynlerden
ele alnr. Divan edebiyatmzda ska kullanlmaktadr (Pala 1993:500).
Tutiy grmeyecektir gzmz
Hk-i pye sremezsek yzmz (Nil Cedd)
Tarak Tamga: Arka gibi benzer ekilde verilmi damga adlarndan biri de Tarak
Tamga'dr. Bu damga Ouz damgalarna benzememektedir. Ancak Arap alfabesindeki ayn ve lam
harflerine benzemektedir.
1

Metnin transkripsiyonunda irgak eklinde okunan kelimenin kaln sradan nsz tamas sebebiyle Argak
eklinde okunmas gerektiini dnyoruz.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

563

Yana andn so Cengiz Han ayd ey Kpak Biy sini agac Karama bolsun kuu
Brkt bolsun uran Toksuba bolsun tamga Tarak bolsun tidi sfat u budur.

(DC 23v:12,13,14,15)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Kpak Bey, senin aacn Karama olsun, kuun
brkt olsun, urann Toksuba olsun, damgan ise Tarak olsun dedi ekli ite byledir.
Kelimenin eski ekli tarak olup tar- datmak, samak fiilinden tremitir. Tarak
tarak anlamna gelmektedir. Tarak a comb (EDPT 539).
Karama:geni yaprakl bir aa olup yumuak ve ilenebilir gvdesiyle eya yapmnda
kullanlr (TTAS/II:53). Geni yaprakl, yumuak ve ilenebilir bir aa olmas bu aacn
dibudak aac olabilecei fikrimizi glendirmektedir.
Toksuba bir Kpak kabilesi olarak Kitabl drkte gemektedir (KTS: 279).
Brkt: Brkt, kartallar iin genel bir addr. zellikle de kaya kartal, altn kartal ya da
Bearcoote iin. Latince ad Aquile chrysaetustur. Scullye gre birkut, kaya kartal, altn kartaln
Dou Trkesi karldr. Bu kartal Kagarda karaku olarak bilinir. Vamberye gre bu isim
brk =ahin bal kelimesinden ortaya kmtr aklamalarn veren D. Ross ayrca
doanclkta ok kullanlan bir ku olduuna da dikkat ekmektedir (D. Ross 1994: 16). Le Coq ise
kelimenin Krgz Trkesinde brkt, Bat Trkistan halklar arasnda ise birgt ekilleriyle
yaadn syler (Le Coq 1914:IV, 3).
Brkt Kf, Kf-i Acemdr. Tavancl didkleri yrtc kua dirler ki Mecnun atas
anasnn vefatna d krdgi mahalde kelr.
Yukardan indi iki brkt
Kld ol iki hammameni kut Yukardan iki tavancl indi iki gvercini azk yapt (Atalay
1970: 145).
gel, brkt'n Orta Asya'da genellikle byk kartallara verilen genel bir ad olduunu
syler ve Karkn boyunun kuu olarak su brktn gsterir (gel 1998(1):364).
Sili Senek Tamga :
andn so yana Cengiz Han ayd ey Curmat Biy sini agac yenki2 bolsun kuu telg
bolsun uran Ak Taylak bolsun tamga Sili Senek bolsun tidi sfat u budur.

(DC23V:17, 24V:1,2)
Ondan sonra yine Cengiz Han dedi. Ey Curmati Bey, senin aacn yenki olsun, kuun
telg olsun, urann Ak Taylak olsun damgan ise Sili Senek olsun deidi ekli ite byledir.
Bu damga DLT'de Kagarlya gre Begtili ve Tker damgalarna; Redd-dne gre ise
Eymr ve Alayuntl damgalarna benzemektedir. Damgalarda Arap harflerinin izlerini
grebilmekteyiz bu adan dnldnde bu damgay Lam harfine de benzetmek mmkndr.
Sili senek damga ad zerine iki yaklammz olacaktr.

Kelime metinde uyan eklinde yanl okunmutur dorusu yenki olmaldr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

564

Funda TOPRAK

1. Senek~ seek tahta testi anlamyla hem Anadolu azlarnda hem de Dankoffda yer
almaktadr ( Dankoff 2004: 239). Sin kelimesi Trkiye Trkesi azlarnda mezar ve
Arapada di anlamlarna gelmektedir ( Dankoff 2004: 243). Anlam asndan dnldnde
mezar anlamnn damga iin pek de uygun dmeyecei aktr. Bu durumda kelimenin anlamn
dii, knts olan tahta testi olarak dnmek daha akla uygun grnmektedir.
2. sn zerinde insana veya baka bir canlya benzetilerek yaplan resim, heykel
(TTAS/II:700)+l isimden isim yapm eki; senek yaba, dirgen (TTAS/II:710) Bu ikinci anlam
da dikkatlere sunulmaktadr. Bu durumda kelimenin anlam zerinde resim bulunan yaba, dirgen
eklinde olacaktr.
yenki: bir cins byk st aac, salkm st (TTAS/III: 717) Dallarnn geni bir
alana yaylm olmas ve su kenarlarnda yetimesi dolaysyla bereket ve serinlii ifade etmesiyle
bu aa da kutsal kabul edilen aalardandr.
telg: Szlklerde bir tr av kuu geen kelime ak doann karl olarak
Moolcadan yaplm bir alntdr. (Dic. 94; s 46; Se.95v11, TMEN I, nr.62). gel, bu kua
Anadoluda tleg, tlegi ad verildiini Ahmet Vefik Paann bunu havada ok devir yapan bir
nevi kerkes kuu diye tanmladn ve bu cins kartaln gerekten havada dnp avn ararken
birtakm sesler kararak srekli ttn sylemektedir ( gel 1998(1): 367). Manucada itulhen
eklinde olan bu ku, Scullye gre sunkarn diisidir. Latince ad falco sacer olan bu avc ku
iin Le Coq byk bir atmaca byklnde gzel bir kutur, tyleri ak kahverengidir.
Gagasnn ve gsnn altndaki ince tyler ise maviye alar, gzleri ise siyahtr aklamalarn
vermektedir ( Le Coq 1914:IV, 144).
Taylak kelimesine Kpak szlklerinde rastlamaktayz. Taylak deve yavrusu olarak
gemektedir (KTS:266). Dankoff ise taylak kelimesini Tatarca olarak vermekte ve tay anlamyla
almaktadr ( Dankoff 2004: 259). Ak ise renk ismi olarak sfat grevinde olmaldr.
Kz Tamga: Cengiz Han'n Gerayit beye verdii anlam ak damgalardan biridir.
"andn so Cengiz Han ayd ey Kerayit (Gerayit) Biy sini agac ke bolsun kuu Kaz
bolsun uran Ar Br bolsun tamga Kz tamga bolsun sfat u budur ( DC24R 3,4,5,6)

Ondan sonra Cengiz Han dedi. Ey Gerayit Bey, senin aacn ke olsun, kuun kaz olsun,
urann Ar Br olsun damgan ise Gz Damga olsun ekli ite byledir.
ke ~yke: ho kokulu kk sar iekli bir eit aa, hlamur aac, kabuundan
hamam lifi elde edilir (TTAS/III: 606) Ayrca kelimeyi Radloff da cke eklinde almtr ( Radloff
OSTN 4: 180).
Kaz: Kelime kken olarak Clausona gre Hind-Avrupa kkenli muhtemelen Toharca veya
Sanskrite olabilir. Eski ngilizcedeki Gs ve Almancadaki Gans ekli de buradan gelmektedir.
Trkede ise Uygur Trkesi metinlerinden itibaren grlebilmektedir ( EDPT: 679). Kaz kopsa
rdek kli igenr kaz giderse rdek gl benimser ( DLT I:104). Kaz talihin ve bahtn kuu
olarak korday ile beraber geer. Srdi menin kutumn kaz tak kordaym benim talihimi kaz ve
korday kularm uzaklatrd( DLT II: 177), kaz: kaz ( KTS: 134)
Br: kurt, yrtc hayvan ( Dankoff 2004: 90).
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

565

Kurtlar, Orta ve Asya'nn hayvanclk ve avclkla geinen topluluklarnn en ok

korktuu hayvanlardan biriydi. Fizik gleri nedeniyle bu hayvanlara tabiatst gler atfedilmi
ve onlar korkuyla kark bir saygyla anlmtr ( Rudenko 1958: 119).
Bir almasnda kurttan treyi efsanesinin tarih corafyasn izen Eliyarov, Kuzeybat
Avrupa'dan Orta Asya'ya kadar olan alanlarda kurt ile ilgili adlandrmalar gerekse corafi adlarla
ilgili olarak birok ismin "bri" kelimesiyle alakas olduunu gsterir. Eliyarov, "bozkurt"
ismindeki "boz" kelimesinin aslnda "bri" kelimesinden ortaya ktna iaret etmektedir.
Bununla ilgili olarak aratrmac, Ortaa kaynaklarnda geen "boral" ve "bozal" ile benzeri
kelimelerden yola kmaktadr. Bu aratrmacya gre "boz" kelimesi zamanla renk ifade eder hale
gelmitir" ( Eliyarov 1990: 83-86 vd.).
Pek ok aratrmacya gre kurt, Trklerde bir "hayvan-ata" veya "hayvan-ana" sembol
idi. Zamanla gelien Trk toplum yapsna uygun olarak bu kavram da gelimi, devlet,
hkmdarlk vb. kavramlarn sembol olmu ve gk-yer unsurlaryla ilgili eitli manalar
kazanmtr. Trklerin evrelerindeki kavimlerde ise daha ziyade (Mool ve inlilerde) kurdun
yerini kpek alm, Kurt ise Trklere zg bir sembol olarak etkisini srdrmtr ( oruhlu 1995:
96). Kal boyunun kurttan treyi efsaneleri ve Gktrklerin Aina soyundan gelmeleri gibi
efsaneler buna rnek gsterilebilir. Bugut abidesinde ise kurttan st emen bir ocuk tasviri bulunur
( aatay-Tezcan 1976: 245-252). Cengiz Han'n soyunun da kurttan trediine ilikin efsaneler
Moollarn Gizli Tarihinde ve pek ok efsanede yer alr ( Roux 2002: 201).
Kuyugan Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Mutyan Beye verdii bu damgann ekli dileri
dnda Sili Senek damgaya benzemektedir. Bu damga DLT'de Begtili, Redd'd-dn'de Yva,
Eymr damgalarn andrmaktadr.
"Yana andn so Cengiz Han ayd ey Mutyan Biy sini agac Mile3 bolsun kuu
Turna bolsun uran Baygurat bolsun tamga Kuyugan bolsun sfat u budur. (DC24r
:7, 8, 9, 10)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Mutyan Bey, senin aacn Mile olsun, kuun
Turna olsun, urann Baygurat olsun damgan ise Kuyugan olsun ite ekli byledir.
Mile: vez aac, gl iekliler ailesine mensup oklukla sarms, krmz meyveleri olan
aa veya al ( TTA/II: 392).
Kuyugan: eerin dmemesi iin atn kuyruunun altndan dolandrlp eere balanan
ounlukla eitli sslemeler ilenmi kay, ba ( TL/II:629) eklinde zbek Trkesinde
tespit edilmitir.
Turna: Sulak yerlerde ve bataklklarda yaayan, gc, iri bir ku olup Latince ad Grus
grus eklindedir. Trk lehelerinde yaamaktadr. Az. Tkm. durna, Tat. K .torna, Bk. torna, Nog.
turna, Kklp. trna, Kaz. trna, Krg. turuna, Tuv. durya, Yak. turuya. H. Eren, turna adnn kuun
kard sesten ileri geldiini yabanc dillerde de turnaya benzer bir takm adlarn kullanldn
sylemektedir. Rsnen ? iaretiyle Moolca tooriun biimiyle birletirmi daha sonra
Ramstedte uyarak Moolca tura biimiyle karlatrmtr ( Eren 1999: 419). Bilindii zere
halk edebiyatmzda turna motifi en ok kullanlan ku motiflerinden biridir, gzellii ve boynu ile

Metinde Mila eklinde verilen isim Mile olmaldr. nk metinde lam harfinden sonra elif harfi yoktur.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

566

Funda TOPRAK

sevgiliye benzetilir, haber getirici olma zellii ile yine bir ikinci anlam da yine bu kua
yklenmektedir.
Cagalbay Tamga : Burcen Bey'e verilen bu damga Redd'd-dn'de Bozoklardan
Yaparl, Yazcolunda ise yine Bozoklardan Alkaevli damgalarna benzemektedir.
"andn so yana Cengiz Han ayd ey Burcen Biy sini agac men bolsun kuu
Kgen bolsun uran Ak togan bolsun tamga Cagalbay bolsun sfat u budur. ( DC
24r:11,12,13,14)

Cagalbay: aatay szlklerinde yaalbay ku eklinde geen bu ku iin Clauson yagl

bay kuu demektedir ( Clauson 1960: 77). Bu ku Trk lehelerinde yaamaktadr. Teletede
yaalbay kara bal iskete ( EW 186b); Krgzcada cagalmay Latince Falco subbuteo denilen
doan ( KS 161b); Kazak Trkesinde cagaltay ufak kular avlayan orta byklkteki yrtc
ku ( KTS 83b), D. Ross ise kuun adn jagalbay eklinde verir ( Ross 1994: 28). gel, yaalbay
~yaglbay ekillerinde okuduu bu ku adnn Korecede mai ve Trkedeki bay eklerinin eski
alarda av kular iin kullanlan genel bir ad olabileceine dikkat ektikten sonra szcn ilk
ksmnn ise yagl- fiili ile karlatrlmas gerektiini de vurgular ( gel 1998(1): 366).
Kgen~gcgen Tatarca atmaca kcgen ok yelei kuu ( Dankoff, 2004:140)
eklinde gemektedir. Ayrca ses benzerlii de grlen kykenek aladoan kelimesi de yine
Evliya elebi Seyahatnamesinde gemektedir. ( Dankoff 2004: 189). gel, Dger boyunun kuu
olarak geen kken kuunu incelemitir. Orta Asya Trk lehelerinde pek rastlanmayan bu ku
adn Osmanl Trkesi kaynaklarnda ggen kuu olarak getiini bunun da Arapa sred kuu
olarak verildiini belirttikten sonra bu kuun Redhouse'da parus major ing. the great titmouse
olarak getiini syler ( gel 1998 (1): 362).
men: mee aac, yapraklar dantel kenarl, sert gvdeli byk, kaln aatr ki ac
meyveleri olur (TTAS/I: 391)
Amza (Hemze?) Tamga :
andn so yana Cengiz Han ayd ey Burkat Biy sini agac agan4 bolsun kuu
Hdhd5 bolsun uran Buruc bolsun tamga Amza bolsun sfat u budur. (DC24r, 15, 16,
17, 24v:1)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Burkat Bey, senin aacn agan olsun, kuun
Hdhd olsun, urann Buruc olsun, damgan Amza olsun, ekli ite byledir
Amza kelimesine szlklerde rastlanamamtr ancak damgalardaki Arap harflerine olan
benzerlikten yola karsak bu damga ekli de Arap alfabesindeki "hemze" iaretine benzemektedir.
n seste "h" dmesi ok sk grlen bir ses olaydr bu nedenle damga adnn "Hemze Tamga"dan
bozulmu bir ekil olmas gerektiini dnmekteyiz. Damgada ifade edilen kuun da slami bir
motif olmas bu kanmz glendirmektedir.
4

gan eklinde okunan kelimenin dorusu agan olmaldr.

Metnin transkripsiyonunda hdhd eklinde okunan kelimenin Hdhd eklinde okunmas gerektiini
dnyoruz.
5

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

567

agan: regi, aka aa ( TTAS/III: 398)

Buruc ~Burc: biber ( KRC 1969:63) Kumuk Trkesinde burc biber, kara buruc
kara biber anlamyla tespit edilmitir.
Hdhd: pek kuu, avu kuu, ibibik. Hazreti Sleyman'a hizmet eden bir ku olup
ok uzaklardaki suyu havadan grebilme ve kefedebilme zelliine sahip idi. ( DS 237-238)
Hazreti Sleyman ile ilgili Kuran ayetlerinin byk bir blm Hazreti Sleyman ile Sebe
Melikesi arasnda yaanan olaylarla ilgilidir. Bu ayetlerde sz konusu iki lkenin siyas ve
ekonomik ilikileri hakknda nemli detaylar verilmitir. Bunun yan sra Hz. Sleyman'n dier
devletlerle ilikisi, ynetim gc ve Allah'n dinini anlatmada kulland yntemlerden de rnekler
aktarlmtr. Burada Hdhd Hazreti Sleyman'n kuu olarak nemli bir yer igal eder.
Derken (Hdhd) uzun zaman gemeden geldi ve (Sleyman'a) dedi ki: "Senin
kuatamadn (renemediin) eyi, ben kuattm ve sana Saba'dan kesin bir haber
getirdim." (Neml Suresi, 22)
ki lke arasndaki iliki Hazreti. Sleyman'n ordusunda bulunan Hdhd'n Sebe lkesi
ve bu lkenin melikesi hakknda bilgi vermesiyle balar. Hazreti. Sleyman, ordusunu tefti ettii
srada, Hdhd'n kaybolduunu fark eder. Hdhd geri geldiinde Hazreti Sleyman'a Sebe
lkesi hakknda ok nemli bilgiler verir. Ayette ilk olarak bu bilginin vurgulanmas, o dnemde
bir kadn yneticinin varlnn ok allm bir durum olmadn gsteriyor olabilir. Hdhd,
Sebe Melikesi'nin zenginliinden ve ona trl nimetlerin balandndan da bahsetmektedir. Bu
zenginlii anlatrken de zellikle Sebe Melikesi'nin tahtnn bykln vurgulamaktadr. Tahtn
bykl Sebe Melikesi'nin iktidarnn ve devletinin gcn simgeliyor olabilir. Hdhd, Sebe
lkesi halknn eytann kkrtmalarna uyup Gne'e taptklarn, Allah'a irk kotuklarn ve
hidayet yoluna uymadklarn bildirmitir. Hdhd kuu slam Trk edebiyatnn nemli
kahramanlarndan biri olup Hazreti Sleyman'a telmihte bulunan beyitlerde ska yer alr.
Ey nme sen ol mhlikdan m gelirsin
Ey Hdhd-i mmd Seb'dan m gelirsin (Nabi)
Serv Tamga6 : Kyat Bey'e verilen damga olup kaynaklarda benzer bir damga tespit
edilememitir. Ancak hayat aac figrne benzemektedir. Servi aac da uzun boylu yapraklar
hep yeil kalan bir aatr. Muhtemeldir ki bu damga servi aacn sembolize etmektedir. Klasik
Trk edebiyatnda da su kenarnda yetimesi, uzun bir aa olmasyla sevgilinin boyunu anlatmas,
rzgr ile salnrken "hu (Allah) sesini karmas gibi pek ok zellii ile en sk kullanlan aatr.
Seyr ederken boyunun ivesini grd meger
K'utanp geti haydan yere serv-i emeni (Karamanl Nizami)
andn so yana Cengiz Han ayd ey Kayncar ogl Kyat sini agacn Art7 bolsun
kuu Kawdu bolsun uran taylak bolsun tamga serv bolsun sfat u budur.(DC 24v:
2,3,4,5)

6
7

Metnin okunuunda ser eklinde okunan kelimenin Serv eklinde de okunabileceini dnmekteyiz.
Arte diye okunan kelimenin art eklinde okunmas gerekirdi.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

568

Funda TOPRAK

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi:Ey Kayncar Olu Kyat, senin aacn Art olsun,
kuun Kawdu olsun, urann Taylak olsun, damgan Servi olsun, ite ekli yledir.
Art: ard, meyvesi tpta kullanlan daima yeil kalan ine yaprakl aa (TTAS/I: 73)
Ard sz ve aac, eski Uygur yazlarndan Kagarl Mahmud'a oradan da Anadoluya gelir.
Kuzey Trkleri arda, ara derler ve bu ad tayan pek ok yer ad vardr. 11. yzylda Artu
Kagar'da iki yer ad olarak grlr. Eski Uygur metinlerinde geen ve tedavi amacyla kullanlan
artu urug "ard tohumu"nun ila olarak kullanldn biliyoruz. gel, Trkiye Trkesi
azlarnda geen "ardcn kozu olmaz yalancnn sz olmaz" atasznden yola karak
Kagarl'da geen kzlarn boyunun ardca benzetilmesi, kzn ard gibi sallanmas vb. pek ok
rnei delil gstererek ardn ou zaman kiiletirme ile yaygn olarak kullanlabilen nemli bir
aa olduu grndedir. ( gel 1998(2): 473)
Kawdu: Kelime Bakurt Trkesinde tespit edilmitir. Kawd leylek, uzun dz gagal,
uzun ayakl siyah beyaz renkli, iri gmen ku (BTH/I: 659)
m Tamga: m~me~mi~mi gibi Trk lehelerinin pek ounda bu
kelime m-~um- "dalmak, suya girmek" fiilinden tretilmi bir isim olup "sv yemekleri
aktarmak iin kullanlan byk kak, me" dir. Erenin Clausona dayanarak kelimeyi
Farsadan bir alnt olarak deerlendirmesi fikrine katlmamaktayz ( Eren 1999 : 99). Damga
isimlerinde bozkr gebe kltrne ait temel eyalarn verildiini grmekteyiz. me de Trk
mutfak kltrnde nemli bir alet olarak karmza kar.
"andn so yana Cengiz Han ayd ey Kaldar biy sini agac sandal bolsun kuu
kgercin bolsun uran arnav8 bolsun tamga m bolsun sfat u budur. (DC 24v 6, 7, 8,
9)

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Kaldar Bey senin aacn sandal olsun, kuun
gvercin olsun, uran arnav olsun, damgan (ise) m olsun, ekli ite byledir.
rnev <arnav (?) mlek, kova vb. kabn evresindeki kalnlap etrafn evreleyen
kenar (TTAS/I: 411) Kullanm alan ve anlam olarak m kelimesiyle yaknl olduunu
dnmekteyiz.
Sandal: Ar. Sandalgillerden kerestesi sert, kokulu bir aa. (TSII: 1254)
Kkerin: Yabani ve evcillemi birok tr bulunan bir ku. Tkm. ggerin, Nog.
kgerin, Krg. kgkn, Alt. krn, uv. Kavakaran ekilleri bulunan kelime Orta Trkede
kgrgn, Eski Kpakada kgerin (ya da gerin) olarak kullanlr. H. Eren, Trke kk
(>gk ~uvaa kavak) kknden geldii aktr. Yalnz morfolojik bakmdan aklanmaya
muhtatr. Trke yeyik (< gveyik) ad da gk kknden gelen bir trevdir. Madrlar kumruya
kkpen (<kkmen) adn verirler. Bu adn da kk kknden men ekiyle yapld aktr eklinde
bir yaklamla kelimeyi aklamaya alr ancak morfolojik deiimler iin yorum getirmez. ( Eren
1999: 168)
y Tamga: "y" ev demektir. Burada damga ekli de bunu aka ifade etmektedir. Bu
damga DLT'de Karaevli, ecere-i Terkime'de Alayundlu damgalarna benzerlik gsterir.
8

Her ne kadar imlada uzatma ile arnav eklinde okunabilecekse de irnev kelimesi de buraya uygun dmektedir.
O nedenle irnev eklini tercih ettik.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

569

"andn so Cengiz Han ayd ey Salcut biy sini agac kberc bolsun kuu kyld
bolsun uran barlas bolsun tamga y tamga bolsun tedi sfat u budur. ( DC 24v 10, 11,
12, 13)

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Salcut Bey senin aacn kberc olsun, kuun
kyld olsun, urann Barlas olsun damgan ise Ev damga olsun dedi, ekli ite byledir.
Kberc ~Kbrc olabilecek bu kelime metinde "esche fraximus" olarak verilir. KaraayMalkar Trkesinde kyrc "dibudak aac, akaaa" eklindeki tespitimizle ilgisi olabileceini
dnmekteyiz. ( Tavkul 2000: 288)
Kyld Krgzca'da kyk "ahin" kelimesiyle ilgili olmaldr. ?(KS 1994: 544)
Yarm Tarak Tamga :
"andn so Cengiz Han ayd ey Temr kuvvetl biy sen kara kiiden baylgn birle kp
mal birmekligi birle biylik tabdu sini agac cirk (ceyrk) bolsun kuu saysagan bolsun
uran tapan bolsun tamga yarm tarak bolsun tedi sfat u budur. (DC24v 14,15,16,16,17;
25r 1)

Ondan sonra Cengiz Han dedi :Ey Demir (gibi) kuvvetli bey, sen avama zenginliinle ok
mal vermen ile bey oldun (bu yzden) senin aacn cirk olsun, kuun saksaan olsun, urann ise
tapan olsun.Damgan Yarm Tarak Damga olsun dedi, ekli ite byledir.
Saysagan: Saksaan, karn ak, kanatlar ve kuyruu kl rengi, dier yerleri parlak, kara
uzun kuyruklu ku olup Latince ad Pica picadr. Eski alardan beri kullanlan bir ad olup Orta
Trke ve Eski Kpakada sazgan eklinde grlmektedir. Ramstedt, Moolca sigajagay
biimiyle birletirmitir. Brockelmann, Kagarl Mahmudun verdii biimi sargan olarak alm
ve doal ses olarak deerlendirmitir. Bugn lehelerde de yaamaktadr. Nog. savskan, TatK.
sauskan, Krg. sakzgan, Kzk. sauskan Alt.Tel. saskan, or. saskan~saptaylak (Eren 1999:
352).
Ceyrk kelimesi szlklerde tespit edilememitir ancak Tuva Trkesinde oygan "Ladin
aac" eklinde bir aa ismi bulunmutur. (Arkolu Kuular 2003: 26)
Tapan "tarlaya atlan tohumu rtmek iin gezdirilen aatan geni ara, srg" (TS
II:1416) kelimesi Trkiye Trkesinde bu ekilde gemektedir. Krgz Trkesinde tabaan "hazr
cevap olan, are bulan, tedarik etmesini bilen" ( KSII-1994: 695) anlamyla geer. H.Eren, Tietze
ve Dankoffun kelimeyi Ermeniceden bir alnt olarak deerlendirdiklerini belirtir ancak etimolojik
bir yorum getirmez ( Eren 1999: 394).
Ku Ba Tamga: Bu damga Cengiz Han'n kendi damgas olarak verilmektedir.
"yana Cengiz Han zini agac nar erdi .malm bolgay kim Cengiz Han zini
tamgas ku ba () degen tamga erdi sfat u budur"(DC 25 v3,4; 25v7,8)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

570

Funda TOPRAK

Yine Cengiz Hann kendi aac nar idi. Bilinecek ki Cengiz Hann kendi damgas Ku
Ba denilen damga idi, ekli ite byledir.
Ku ba ekline benzeyen bu damga Cengiz Han damgasdr. Bu damga aka bir vahi
ku gagasna benzemektedir. Ouz boylarndan Begdili damgasna da benzerlik gsteren bu
damgada belirli bir ku ad verilmeyip genel bir tanmlama yoluna gidildiini bununla da Cengiz
Hann beylerine verdii kularn hepsini temsil ettiini dnebiliriz.
nar aac aalarn atas olarak kabul edilir, gc, dayankll ve kklerinin genilii
ile devleti temsil ettiine inanlr. Bu aa mrnn uzunluu ile de bir dua niyetiyle Cengiz Han
simgeler biimde tasavvur edilmitir. Manas destannda ulu nar konaklama, snma yeridir.
Ulu nar bandan
Kzl orman ayana,
Kz-Kaman balalarn
Alp gelip indirdi (Yldz 1995:226)
gel, Trklerin nar bir ulu aa olarak Dede Korkut'un diliyle kaba aa olarak
saymalarn dige bey destannda muradn olmas iin nardan beik yaptrmalarn rnek vererek
bu aaca verilen kutsiyeti vurgulamtr ( gel 1998 (2): 478).
Sonu olarak Kazan Tatarlarnn nemli dil yadigrlarndan olan Defter-i Cengiz-nme boy
nianlar ve damgalar asndan dikkate deer bir eserdir. Bu metin slami sahada ve ge bir
dnemde yazya geirildii iin Hdhd gibi slami motifleri iermektedir. Ancak metin Trk
damga, aa ve ku adlar asndan Eski Trkenin ve Trk kltr tarihinin izlerini de aka
tamaktadr. rnein Karaku hem Trk mitolojisi hem de kozmolojisi asndan nemli bir
simgedir. Mool tarihi asndan ise ktan ya da nurdan hamile kalma olay Cengiz Hann soyu
iin anlatlan Mool efsanelerinde de geer, bu da iki milletin Orta Asyadaki ortak kaderlerinin ve
kesien yollarnn edeb bir eserde ne ekilde ortaya konulduunu gstermesi asndan nemlidir.
Aada Trk boy damgalarna ait tablolar verilmitir. Bu tablolardaki ongun ve damga ekilleri de
ortak kltr tezimizi dorulamaktadr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

571

572

Funda TOPRAK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011

573

574

Funda TOPRAK

KISALTMALAR VE KAYNAKA
BTH

Bakort Tilini Hzligi, Moskva 1993.

KRC

Kumksko-Ruskiy Slovar Moskva 1969.

TTAS

Tatar Tilini Alatmal Szligi, Kazan 1979.

OSTN

W.Radloff Opt Slovarya Tyurskik Nareiy.

TL

zbek Tilini zahli Lgati, Moskva 1981.

MTS

Moolca-Trke Szlk I,II, Ferdinand Lessing, Ankara, TDK Yay.829,2003.

ARIKOLU E (2005). rnekli Hakasa-Trke Szlk, Aka Yay. Ankara.

ARIKOLU E-K.KUULAR (2003). Tuva Trkesi Szl, TDK Yay. Ankara.
ORUHLU Yaar (1995). Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, Seyran Yay. stanbul.
AATAY S, -TEZCAN S. (1976). "Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi :Soda Bugut
Yazt" TDAY Belleten (1975-1976), Ankara 1976, s.245-252.
ELYAROV S.(1990). "Kurddan Treyi Efsanesinin Tarihi Corafyasna Dair" TDA, Prof. Dr.
Bahaeddin gel'e Armaan, S. 65, Nisan 1990, s. 83-vd.
ESN E (1967). "Trk Sanat Tarihinde Karahanl Devrinin Mevkii", VI. TTK Kongreye Sunulan
Tebliler, Ankara, s. 114-116.
GLENSOY T (1989). Orhun'dan Anadolu'ya Trk Damgalar, Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf Yay., stanbul.
NAN A (1945). Tarihte ve Bugn amanizm. Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
IVANICS M.-USMANOV M. (2002). Das Buch Dschingis-Legende (Defter-i Cingiznme) I,
Studio Uralo-altaica, Szeged-Hungary.
GEL B (1998)(1). Trk Mitolojisi-I ( Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara.
GEL B (1998) (2). Trk Mitolojisi-II (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara.
LMEZ Z (2003). ecere-i Trke Gre Mool Boylar, Kebike Yay., stanbul.
PALA . (1992). Ansiklopedik Divan iiri Szl I-II, Aka Yay.
RUDENKO S, J (1958). "The Mitological Eagle, the Gryphon,, the Winged lion and yhe Wolf in
the art of Northern Nomads" Artibus Asia, C. XXI.s. 110-125.
ROUX J. P (2002). Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Kabalc Yay. ev. Aykut Kazancgil,
stanbul.
ROUX J. P (2005). Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalc Yay. ev. Aykut
Kazancgil-Lale Arslan, stanbul.
TAVKUL U (2000).Karaay-Malkar Trkesi Szl, TDK Yay., Ankara.
YILDIZ N (1995). Manas Destan (W Radloff) ve Krgz Kltr le lgili Tespitler Tahliller, TDK
Yay. Ankara.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011