Amed Tgrs

Nasir Razaz
Fahad Gardawan

Ji bo pngava navn
bilind
Cografya Kurdistan

Weann APEC- Tryck &

Frlag
Wean no:44 Bir hndekariy: 5
apa yekemn: Hezran 1993
Adresa xwestin: HOR- Lagret
Box 8133
700 08 rebro
Best, Nr. 4401-9
APEC- Tryck & Frlag
Box3318
163 03 Spanga/ Sweden Tel: 087618118
Nivskar: Amed Tgrs, Nasir
Razaz, Fahad Gardawan
APEC-TRYCK &
FRLAG Referens: Ahmet
Cantekin, X. Lezgn, Weysi
Zeydanhoglu
Teknker pergela berg:
Sadettn Korkut Foto: Sm, M.
May, F. Cewher, R. Simo,
Kurdistan
Berga pn: Dokan Silmaniye Berga pan:
Selhedn
ISBN: 91-87730-44-8
Denna bok ar framstalld med
bidrag fran Skolverket

Naverok
Pgotin ........................................... _
Ch qada Kurdistan ..................... Mi j ar 1: Bakur ( Kurdistana
Tirkiy)
Rerd ...............................................
............................................................IQ
Avhewa ...............................................
............................................................13
Av bendav ..................................... ^
em ...................................................
............................................................ 20
nhatin .........................................
.......................................................... 23
Heyyn serbin erd ........................
........................................................... 25
andin .............................................
........................................................... 28
pez dewar ......................................
........................................................... 31
Bajarn Bakur ...................................
............................................................32
Mijar2: Rojhilat (Kurdistana ran)
Rerd ...............................................
............................................................39
Avhewa ............................................
............................................................43
Av bendav .....................................
............................................................44
Heyyn sefbin erd ........................
........................................................... 46
andin .............................................
........................................................... 48
Pez dewar .......................................
............................................................49
nhatin .........................................
.......................................................... 52
Bajarn Rojhilat ...............................
............................................................53
Mijar 3: Bar (Kurdistana traq)
Rerd ..............................................
........................................................... 57
Avhewa ...........................................
........................................................... 60
Av bendav ....................................
........................................................... 61
Heyyn serbin erd ........................
........................................................... 64
andin .............................................

........................................................... 67
Pez dewar .......................................
........................................................... 69
nhatin ..........................................
........................................................... 70
Bajarn Bar chn drok ............
........................................................... 71
Mijar 4: Bar Rojava (Kurdistana
Sury)
Rerd ..............................................
........................................................... 79
Avhewa ...........................................
........................................................... 82
Av bendav ....................................
........................................................... 83
Heyyn serbin erd ........................
........................................................... 84
andin .............................................
........................................................... 85
Pez dewar .....................................
........................................................... 86
nhatin ..........................................
........................................................... 87
Bajarn Bar Rojava ...................
........................................................... 88
Ferhengok ..........................................
........................................................... 89
avkan ............................................
........................................................... 93

Pgotin
Me her beeke Kurdistan wek hermeke
serbixwe girt dest. Herweha cografya
Kurdistan ji ar mijarn cuda pk hat. L,
hezar mixabin, me di war avkan
amadekirina nivsaran de gelek etinay dt
kiand.
Di pngava xebata me ya duyem de, me
berhemn xwe pk end mamoste
zimanzanayn Kurd kir. Ji der wan kesan, ji
bo rastiya avkaniyan, me ji kesn hermn
cuda cuda j pirs di derbarey herma wan
de agahdar ji wan girt.
Div pwst e ku ji aly xwendekar
xwendevanan ve end xal ba bn zelal
dyar kirin:
Ya yekem; ev cara p ye ku li der welt
ji bo xwendekarn dibistanan cografya
Kurdistan t nivsn. Ev j, ji bo me gelek
karek giran zehmet b. avkanyn nivs
gelek km b. Ne tecrbeyn me hebn ne
j heta ro di v war de t berhem nehati b
efirandin ku em ji wan fde bibnin. Heger
hebn j em nikari bn bi dest bixin.
Ya duyem; Kurdistan welatek gelek
mezin dewlemend e. Cografya Kurdistan
mirov nikare bi end cltan binivse. Pwst e
ku ji bo her pol (sinif), ji pngava navn heta
unverst pirtkn li ser cografya Kurdistan
bn nivsn. Mercn me yn wel j ro qet
tune ne. Ji ber v yek, me ev pirtka ji bo
pngavn navn bilind ( poln 4-5-6- 7-8-9an- ) amade kir. L, mirov dikare ji bo lsey
j bi kar bne. Tka me ji xwendekar
xwendevanan ev e ku bi avek weha li me
li pirtk binrin!
Bea Bar Bar Rojava Amed Tgrs,
Rojhilat Nasir Razaz Bar j Fahad
Gardawan amade kir. Amed Tgrs, ji aliy
hilbijartina babet, naverok, ziman, pedagoj
teknk ve ber-pirsyariy girt ser mil xwe.
Di demeke kurte de, d ev pirtk bi tpn
ereb zaravay soran j b ap kirin.

Rerd
Kurdistan welatek iyay ye. Li iyayn w
zozan warn bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li
nexeya bakur Kurdistana dinre, rza iyayn
Toros n Bar, Kurdistan ji rojava ve, ber bi
rojhilat ve dike du ch. Toros ji rojavay Kurdistan,
ji bajar Mere ve dest p dikin ber bi rojhilat ve
heta herma Cule-merg diin. Ji w p de j,
Zagros dest p dikin. Li herma Culemerg iya
bilind, gurr tjik in. Bilindiya wan digje 4000
metrey.
Toros ji aliy Avhewa ve, Bar Kurdistan ji
hevdu diqetne. W dike du ch: Bakur bar
Toro-san.
ozan li Agmye Biuk Bakur Torosan
Li bakur Torosan, ji bar ve ji bajarn Mere
Semsr ji bakur ve j, ji bajar Swas heta
Qers
Agiriy tev
iya, zozan
ban,gel
di nav wan
de navrast
det hene.
Div
herm de
piraniya
iyan ber bi rojava rojhilat ve paralel in. Ji ber v
yek j n hatin hsan e. Herm gelek bilind e.
iya ji 3000 m. danakevin. Rast detn herm j,
ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve
iyayn Munzir,Dersi mMrad, Ke, Pelandokan
Tendrik hene. Nzk gola Wan iyayn Span,
Xelat, Nemrd ber bi jor rojhilat ve j, Agiryn
Mezin Bik serhildane. Agir, Span, Nemrd
Tendrik volkann vemir ne. Agiriy Mezin iyay
Kurdistan y her bilind e. Bilindiya w 5165 metre
ye. Ser w hertim bi berf, qea mij e. Li ser w
kovikn volkank
11

hene. Navn wan Bare ne. Li van iyayn

bilind havnan j berf heye.
Ji Bajar Culemerg heta Agir, Qers,
Erzerom, ewlik, Xarpt Dersim zozann
trayir mezin hene. Li dorhla ewlik
Zozan erefdn bi nav deng e. Detn
Meletiye, Xarpt, M , Zdkan, Ezir-gan,
Erzerom, Pasn dr di nav van iya
zozann dene.
Bar Torosan
Li bar Torosan, piraniya rber det,
berr rast e. Germyan e. Di v herm de ji
Dilk Rihay heta Siwrek ch bi ch rerd
bi girik e. Pit Siwrek iyay Qerecdax
dest p dike ew j dighe iyay, Maz
Mrdn. Qerecdax di nav deta Riha
Amed de bi ser xwe ye. Ew 1938 m. bilind
e. Kevirn w re in. Di iv;av Maz de j,
mirov rast hinek girikn olqank t. Li
herma Botan iyayn Herekol Cud iene.
Ev rza iyan gelek as bilind in. Ber bi
Kurdis-a Bar ya Rojhilat ve diin. Div
herm de n iatin gelek zehmet e.
Li rojava deta Dilk (Enteb)
ya 'ilbiar, li dorhla Amed j, deta
Gewran ya Amed hene. Deta Gewran
di navber Erxen Qerecdax de ch
digire. Gewran 15.000 ektar berfireh e.
em Dcl deta Amed dike du ch. Bea
navbe-a Qerecdax Dcl, axa w lavn
bazalt e. Ji andin re e ba e.. L, ji ra
heywanan re gelek ba e. ixa li rojhilat Dcl
ji andin re gelek i ber e. Gundn rojhilatn
Dcl mezin gelek i. Deta Amed 40.000
hektar fireh e.
Li herma Rihay berriya Heran heye.
Heran ji liy tene (dan) drok ve bi nav
deng e. Li herma lrdn j berriya Mrdn
gelek mezin bi ber e. Ev et berriyn
Kurdistan embarn tene ne.
Spartin
)i deftera xwe de nexeya Bakur bike li
ser w det iyan bi ch bike!
2

Avhewa
Toros wek dwarek bilind dirj nahlin
ku ew bayn hnik n bi baran dakevin
bar wan. Li ba kur Torosan rer gelek
bilind e. Piraniya rerd iya zozan in. Ji v
herma re Kurd Serhed dibjin. Havna
herma Serhad kin e. Germay li zozan
yayn herm 25-30 pile ye. Piraniya xelk
Serhed herma bakur havnan bi mal hey
wann xwe ve ko dikin diin zozanan.
Heta payz li zozanan dimnin. Biharan
hewa nerm bi baran e. Zivistanan j li v
herm eyam gelek sar e. Heta -24-30
pileyan dadikeve jr. Er-zerom Qers,
bajarn Kurdistan yn her bilind sar in. Bi
mehan berf li erd dimne. R tn girtin.
13

Zivistanan li hermn ya bilind wek

Wan, irnaq, Srt, Culemerg, Erzerom
Qers berf gelek dibare ji iyan at tn
xwar. Carnan gund bajar di bin atan de
dimnin.
Li rojava, li hermn bajarn Elezz,
Meletye, Semsr Mere rerd hewqas ne
bilind e. Her iqas iya girik hebin j rerd
navrast e. Baran zde dibare germ e.
Rza Torosan, nahlin ku ji bar ve j, ji
deta Sury ba heway germ ber bi bakur
Kurdistan here. Ji ber v yek havn li
herma bar Torosan gelek germ ziwa
ye. Havnan li bajarn Dilk, Riha, Amed,
Mrdn gelek germay heye. Germay li
sy 40 - 45 pile ye. Zivistanan j li v
herm baran dibare. L, berf km e.
Sermayeke hik ziwa heye.
Ji der end det, rast, navrast berriyan,
Kurdis tan welatek iyay ye. iya, ch
avhewaya Kurdistan mercn dar .
daristanan dikin. Ber piraniya iya
hermn Bakur bi daristan bn. Ji ber xizan
nezaniy sal bi sal xelk dar beran dibire.
Ji bo ewat bi kar tnin. Ji aliy din ve
hermn ku erd zev l km in, daristanan
dibirin chn wan dikin erd. Li wir
andiniy dikin.
Di van saln daw de dewleta Tirk ji bo
ikandina er gerlla agir berdidin daristann
Bakur ew diewtnin.
Li Bakur darn ber, maz, benav, bent,
qizwan, hevirs am hene. Li ber em
chn av j darn gz, spndar bh j gelek
ne.
Spartin
1-Gelo fdeyn dar daristanan i ne? Wan
yek bi yek di deftera xwe de binivse.
2-Tviliyn navbera havn sivistana welat
ku tu l dij y
Kurdistan i ne?
14

Deta Idir
Deta Idr li Bakur xwed taybetiyek e.
Her iqas ew nzk tixb Ermenistan be j,
avhewaya w nzk ya deryayya Sp ye. Li
gor herm zivistanan zde ne sar e. Ji ber ku
der dora w iya ne. Havnan j zde ne
germ e. Hem baran dibare hem j det av
ye. em Aras, di deta dr de, ji axa
Kurdistan derdi-keve die nav axa
Ermenistan. Di bar deta dr de iyayn
Agiriy yn mezin bik hene. Di rojavay w de j iyay Qiril heye. Deta dr
di nav van iya geliyan de ye.
Deta dr, bi byern volkank pk
hatiye dake-tiye bye det. em Aras
gelek emn din bi xwe re ax anne w bi
alvyonan tije kirine. Volkanikn ku ji
iyayn Agiriy daketine deta dr, roleke
girng lstine. Ji ber v yek, axa dr gelek
bi ber berhem e. Deta dr650km2ye.
Li deta dr pemb, birinc, genim,
pincara ekir, qawind, zebe her cureyn
mwe hnah tn andin. Dewlet bi
metodn modern di rgeha dir de haywan
xwed dike. Ji aliy din ve, li rgeh
andiniya modern j t kirin. Gelek karker di
rgeh de dixebi-tin.
Pirs
1- Wek ku di nexe de j dyar e, deta Idir
li bakur di nav iyan de ye. Ch w j gelek
bilind e. L ima avhewaya w ne wek ya
herm nne nzk ya deryaya Sp ye?
15

Av bendav
Li Rojhilata Navn ro qas petrol av j
girng e. Bi taybet ava emn Dcle Firad.
Do Kurdistan ji bo avkaniyn petrol
kann maden hati b parvekirin. ro av j l
zde bye. Ava Dcle Firad ji bo enerj
andiniy gelek girng e. Ji niha ve Tirkiye ji
bendavn Firad di sal de 26 milyar kflovat
enerj digire. Tirkiye, raq Suriye ji bo ava
Dcle Firad bi hevdu nakin. Ji wan her yek
dibje ava min e.
Bendava Keban: Avare em Mrad
ji iyayn Kurdistan yn bilind dertn. Ev
her du em li nzk bajar Keban di chek
gelek teng de bi lez bez digihne hevdu. Li
v der li p herdu avan Bendava Keban
hatiye kirin. Bendava Keban di sala 1974an de tewa b. ro piraniya enerjiya Tirkiy ji
v bendava han t wergirtin.
16

Dsa li ser ava Firad li nzk bajar

Melety Rihay bendavn Karakaya
Riha (Atatrk) berdewam in. Bea enerjiya
projeya bendava Rihay ji sala 1992xan ve
ketetiye xizmet. Wek bendava Keban,
enerjiya ben-dava Rihay j, ji niha ve dibin
herma Tirkiy.
Bendava Rihay
Dewleta Tirk bi nav GAP (Proja Bar
Rojhi-lat) li ser Firad Dcl bendavan
dike. Ev Proje 73.000 km2 ye. Bajarn
Semsr, Dilk, Riha, Mrdn, Amed, Batman
Srt dikevin nav qada xebata v projeya
han. Qad arova v proj du car nv ji
dewleta Belkay mezintir e. GAP ji 13
projan pk t. Tde 21 bendav, 17 santraln
elektrk 30 tessn av hene.
Bi tewabna projeya GAP re avhewaya
herm t guhartin. Ji-bajar Dilk heta
Srt dibe av. D di herma Proja Rojhilat
de 103 curn hnahiy bn andin. D
mirov w dem bikaribe di sal de du-s car
17
andiniy bike. L, dsa j d fda w ji
Kurdan re tune be. Ji niha ve irketn Tirkan
li herm ax erd dikirin. Berhem enerjiya
w dibin herma Tirkiy.
Bendava axax: Li Nisbn li ser em
axax bendaveke hatiye kirin. Deta
Nisbn b av. Ber tene dihatin andin, l
niha pemb titn j tn andin. Ji der
avdan enerjiya axax heta bajar Mrdn,
Amed yn din t belav kirin.
Gola Wan: Li bakur Kurdistan gelek
gol hene. L, gola her mezin gola Wan ye.
Gola Wan wek de-ryayeke bik e. Ji xwe
Kurd j re dibjin Behra Wan. Qad
arova gol, 3.713 km2 fireh e. Ch w y
her fireh di navbera Tatwan em
Bendmeh de ye 125 km dirj e. Di
navbera em Ceh skel de firehiya gol
60 km ye. Ch her kr 100 metrey derbas
dike.
Di beravn gol de naveyn Tatwan,
Xelat, Elcewaz, Erd Edremd hene ku
chn Kurdistan yn her xwe turstk in.
Gzn Elcewaz Xelat ne bi ten 11
Kurdistan, herweha 11 dinyay bi nav
deng in.

Di nav gola Wan de giravn Axtirman,

kan, arpanak ya Gadir hene.
Di Sal de qas 100 /150 ton mas ji gola
Wan tn girtin. Bi taybet di mehn nsan,
gulan hezran de nzk devn emn ku
dikevine gol mas gelek in.
Li ser gola Wan, di navbera Tatwan
Wan de ferbot dixebitin.
Li rojavay gola Wan, li ser iyay
Nemrd gola Nemrd heye. iyay
Nemrd wek iyayn din ne bilind e. L,
iyay Nemrd xwed taybetiyek e. Kraterek w y mezin heye. Li v der di ikl
hv de goleke bik pk hatye. Ava gola
Nemrd sar rn e. Di nav van krateran
de kulflkn rengn hene. Nzk Tatwan
hinek goln bik din j hene.
18
ijOM \\ane
Avn wan germ in. Ji wan re j dibjin
Devey Nemrd. Deveyn Nemrd herm
dikin wek bihet.
Li rojhilat gola Wan, gola Erek li
rojava j gola Nazlk heye. Li nzk bajar
Agiriy j Masgol heye.
Hezar
Li Elezz j gola Hezer heye ku li bakur
Kurdis-tan gola duyemin e. Hezar, chek
turstk e.
19

em
Firad; ji emn Mrad Avare pk t. Avare, ji
iyayn bakur bajar Erzerom der t. Mrad j, ji
iyayn bakur n gola Wan dize. Her du nzk
Keban tn ser hevdu ji wir n ve navn wan dibe
Firad. Firad, di gel navrastn Elezz Melety de
ber jr dadikeve. Di navbera Amed Semsr Rihay de
wek marek vetil dide dikeve deta Dilk. Di navbera deta Tilbiar berriya Heran de dikeve Kurdistana Suriy. Firad, em Kurdistan y her dirj bi av
e. Ew, 2800 km dirj e. 1110 km di nav axa Kurdistan
de derbas dibe li traq ew Dcle dibin yek. Nav w
dibe Yekava Ereb. __________________________
Dcle; em
Kurdistany
duyem e. Du
miln Dcl hene.
Ji wan yek ji
nzk bajar
Elezz ji iyay
Master Sar
dert. Ber bi
Fran ve
diherike. Mil
diduyan j, ji navbera Darahn Lic ji Briqleyn dize
ew j ber
20
bi Pran ve dixuxue. Herdu mil di herma Delcan de
dibin yek di rojhilat Amed de dikeve deta Kkan
Bismil. Dcle di herma Botan de ava Xerzan Botan
digire. Hn xurt gurrtir dibe. Di herma bajar Cizr
de berjr dadikeve Bar Kurdis-tan. Dcle li Bar
Kurdistan ava em Xabr Zy j digire. Zy
Mezin 450 km dirj e jyan dide Bar. Dcle 1900 km
dirj e. Ew 600 km di nav axa Kudistan de diherike.
Di drok de ew axa ku di navbera Firad Dcle de
dimne re dibjin Mezopotamya. Kurd ji beeke
Mezopotamyay re dibjin Mezra Botan. Mezopotamya
axa her bi ber e derga aristaniy ya her kevin e.
Mezopotamya war bav baprn Kurdan e. Li gor
arkeologan cara yekem jyana andin aristaniy li
Mezopotamyay dest p kirye. Wek end hezar sal
ber, ro j axa Mezopotamyay bi ber berhem e.
Aras; ji bakur Kurdistan, ji dorhla iyayn
ewlik dize ber bi deta Erzerom Pasn ve
diherike. Li wir bi em Pasne re dibe yek. Di herma
Qaqizman de, di nav gel yan de derbas dibe. Li

herma ixrix bi em Ereb re dibe yek . Pit deta

dir di navbera Ermenistan Ezerbeycan de die gola
Xezer.
Spartin
Bi hevaln xwe re li ser fd av biaxivin pa wan li
deftera xwe binivsin.
21

Amed
Nav Dyarbekir y kevin Amed e. Amed
bajarek Kurdan drok ye. Li gor nivsarn
bizmar yn ku ro li ser bedena Amed hene,
cara yekem beden ji aliy Huryan ve hatye
kirin. Di drok de bajar Amed gelek
dest guhartye. Di dema mparator Rom
Cosstantinus II. (349 -an) de j beden hatye
tamr kirin. Bedena Amed wek masiya
em Dcl ya mertal hatye kirin. Dirjya
beden 5 km ye. Beden ji rojhilat rojava ve
1700 metre ji bakur ve heta bar 1.300
metre dirj e. Bilin-dah 10-12 fireh j 3-5
metre ye. 7 deryn bedena Amed hene:
Der Mrdn, Der ya, Der Xarpt,
Der N, Der Tel, Der Av an j y Dcl.
Bajar n li dervey beden hatiye kirin.
Amed bajarek Kurdan mezin e. Niha
hejmara rnitvann bajr ji milyonek
zdetir e.
22

nhatin
Riyn re asfalt
Di van end saln daw de, li Bakur
Kurdistan, otoban zde hatin kirin. L,
dsa j, riyn li Kurdis-tan bersiva
pwstiyan nadin. end riyn transt ku bajar
hermn Kurdistan bi hevdu ve girdinin
ev in:
Riya Bexday ji Bar Kurdistan ve t
dergeh Xabr di ser bajar Mrdn re t
Amed. Li Amed dibe sr. Yek bi ser
Elezz, Meletiye ber bi Tirky ve dom
dike. Ya duyem ji Amed die Riha, Dilk
ji wir derbas tixb Tirkiy dibe. Ya syem
j, ji Amed ber bi Bedls Wan ve die.
Riyeke transt li Bakur dr, Agir,
Erzeron, Ezirgan Swas bi hevdu ve gir
dide. Di nav de riyeke din Wan, Tatwan,
M, ewlik, Elezz Meletiy bi hevdu ve
gir dide. Bajarn din j hema hema bi van
riyan ve hatine girdan.
Riyn hesin
Dewleta Tirk ji dema Osman ve heta ro,
ji bo pvena Kurdistan titek ava
nekiriye. Ji bo talanki-rina heyyn serbin
erd, birin anna lekern xwe end r
kirine. Ji ber v yek j, niha li Kurdistan
riyn hesin (hesinr) ar ax in:
Ji van yek ji bar ve, ji bajar Hetay ve
destpdike ber bi rojhilat ve dikeve nav axa
Kurdistan. Ev riya hesin di navbera tixb
Tirky Sury heta bajar Nisbn die. Li
w der dikeve nav axa Kurdistana Sury
pa derbas Bar Kurdistan dibe. Die
heta Bexday. Nav w j, riya Hetay Bexday ye.
Riya duyem, ji Swas dikeve nav axa
Kurdistan. Ew heta etnqeya t li wir
dibe du r. Yek ber bi roj23

hilat ve, di ser Ezirgan Erzerom de die

heta bajar Qers. Ji wir j die Ermenistan.
Ya din j, dsa bi rojhilat bar ve
dadikeve t heta Elezz. Li wir dibe du r.
Yek ji w der ber bi rojhilat bajar M
ve die. Ew heta qerax gola Wan bajar
Tatwan dom dike. Ji wir j, bi ferbot
derbas bajar Wan dibe die heta ran.
Ya din ji Elezz ber bi rojhilat bar ve
dom dike. Bi ser Amed, Batman re derbas
dibe die heta Misrc (Qurtelan).
Piraniya van trnn ku di van riyan de
dixebitin, trnn bark in. Kes zde li wan
siwar nabe. Ew her roj bi tonan ji Kurdistan
heyyn serbin erd ber bi Tirkiy ve
diknin dibin. Ji xwe dewleta Tirk, di
hermn petrol, maden, tene heywan
xwedkir de riyn hesin kirine, ku ew
biknin bibin welat xwe. Ev riyn talan
ne.
Balafirgeh
Li Kurdistan Balafirgehn sivl tune ne.
L bel, gelek balafirgehn leker hene. Ji
wan hinek wek bala-firgehn sivl j tn bi
kar ann. Yn girng ev in: Balfir-gehn
Amed, Batman, Meletiye, Elezz Wan ne.
Spartin
Nexeya herma Bakur bike li ser w
riyn re hesin t ch bike!
24

Heyyn serbin erd

Maden
Bakur Kurdistan ji aliy maden ve
gelek dewle-mend e. Kann hesin n her
mezin dewlemend li Divrig ne. Divrig,
girday bajar Swas ye. Di tevay-iya
Bakur Kurdistan Tirky de, ji % 90 hesin
ji herma Swas Meletiy dert. Di sal de
90.000 ton hesin ji v herma han t
derxistin. Dewleta Tirk bi trnan hesin
Divrig dikne herma Tirkiy li wir di
fabrkeyn xwe de bi kar tne. Ji der hesin, di
sal de qas 45.000 ton ji herma Swas
Meletiy krom dert. Dsa di sal de
4.200.000 ton rejiya (komura) lnyit ji
herma han dertnin diknin Tirky. Li
nzk Hekmxan j kann hesin pola hene.
Li Guleman Kan seraviyn krom
hene. Ev kan ji dema Merwaniyan ve heta ro
Berdewam e. Di pit re dewleta Osman dest
dan ser kana krom. Niha li wir fabrkn
krom dixebitin. Hinek zr j li Maden
dert.
Li Keban kann qerqen hene. Di salek
de 20.000 ton qerqen ji van kanan dertnin.
25

Li ser riya Elezz Amed li bajar Maden

Erxe-niy kann sifir yn dewlemend hene. Ji
kann Maden Erxeniy, di sal de 30.000 ton
sifir dert. Li bajar Maden fabrkn sifir
dixebitin. Li Gx, Kils Er-zingan j kann
maden hene.
Li gelek chn Kurdistan rejiya lnyt heye.
L, kana lnyt ya her mezin dewlemend li
dorhla bajar Elbstan ye. Ji bo enerjyeke gelek
mezin li Elbstan sentraln enerjiy hatine
kirin. Li herma bajar Srt, li derdora Bayqan
irnex kann sifir hene. Dsa li v herm, di
sal de 25.600 ton krom t derxistin. Li irnex
Hezroy j rejiya kevir heye bi qamyonan li
tevayiya Bakur Kurdistan t belav kirin
firotin. Li Mrdin, Dilk Elezz kan fabrkn
mentoy hene.
Li gelek hermn Kurdistan kann xw hene.
Kann xw yn her mezin girng li Qaqizman
Srt ne.
Refineyn petrol li Batman
Spartin
Kjan maden li kjan hermn Kurdistan hene,
ch kann wan li ser nexey nan bike!
26

Petrol
Avahiyn petrol li Batman
Di Nsana 194(Tan de, li herma Batman, li
Raman-elmoy di 1048 metre kray de, rast br
kann petrol hatin. Di sala 1980' de 2.330.192
ton petrol ji v herm hatiye derxistin. Di sala
1992'an de j, di roj de 27.000 varl petrol hatiye
derxistin. Dewleta Tirk, petro-la Batman di
boriyan de dikne hla Tirky. Ji der petrola
Raman-elmoy li herma Amed, li Qetn,
Trkan, Trmil Nisbn j brn petrol hene.
Di van saln daw de, li bajarn Semsr
(Adiye-man) li nava Kolik kan brn petrol
yn her dewlemend hatin dtin. Di v herm de
42 brn petrol hene. Ji brn herma Kolik di
roj de 1600 varl petrol t derxistin.
Pirs
1-ima ro petrol di dinyay de girng e?
2-Ji petrol i dibin? Navn wan di deftera xw
de binivse.
27

andin
Tene
Kurdistan di hla tene de, embara genim,
ceh, gilgil, kizin, nsk, nok hwd.. e. Det n
Dilk,Tilbeer, Meletiye, Elezz, Amed,
M, dir Berriya Heran Mrdn kan
embara tene ne. Teney Kurdistan,
Kurdistan Tirkiy xwed dike carnan
difroin der j. Li Amed, Mrdn, Riha
Wan sloyn tene hene. Li Dilk, Amed,
Nisbn Bedls birinc t andin. Di nav
Kurdan de birinca Qerecdax bi nav deng
e.
28

Mwe hnah
Kurdistan ji al mwe hnahiy ve
gelek dewle-mend e. Svn Meletiye dr
bindeqn Dilk di dinyay de bi nav
deng in. Dsa li Dilk li Drik zeytn
hene. Tiriya Omeriyan, rmg, Bsn, Egil
Lic tra Kurdistan dike.
Balcann sor re, hirm, bhok, hinar,
hejr, gzer, kelem, gulkelem, pvaz, xes,
tivir, silq, kartol, sot, xiyar, qawind, petx
hwd. gelek ne. Zeben Amed di dinyay
de rekor diknin. Yeka w ji 40-50 kloy
girantir e. Her sal li Amed festvala zebean
t kirin.
Titn
Titna bajar Bedls di dinyay de t nas
kirin. andina titn sal bi sal li Bakur
Kurdistan zde dibe. Ji niha ve Tirk bi
alikariya ngilz Amerka li Bedls fabrka
titne kirine.
29

Pincara ekir
Li Kurdistan pincara ekir gelek e. Ber
bi trnan dikiandin herma Tirky li wir
di fabrkan de ekir dikir. L, di van saln
daw de, li end bajarn Kur-distan fabrkn
ekir hatin kirin. d pincara Kur-distan
di van fabrkan de tn bi kar ann. Niha li
bajarn Ezirgan, Elezz, Erzerom, M
Meletiy fabrkn ekir hene.
Pemb
Li bajarn Bismil, Farqn, Nisbn,
Batman, Amed, Dilk Semsr pemb t
andin. Li Dilk, Amed Semsr
fabrkeyn caw, quma, dez ben hene.
Li gundek Nisbn andina pemb.
Spartin
1-Kjan ax detn Bakur ji bo tene bi ber
in?
2-Mwe hnay li kjan hermn Bakur
zde ne?
30

Pez dewar
Pez dewar li bakur Kurdistan gelek
tn xwed kirin. Bi taybet herma Serhed ji
bo pez dewaran gelek bi krhat ye.
Zozann hnik, bilind trayr havn
payz war pez dewaran in. EH zozann
Elezz, erefdn, Ezirgan, Erzerom, Bedls,
Qers, Erdexan, Arigir, Wan Hekariy de
gelek pez dewarn ser tn xwed kirin.
Kombneke got li Erzerom dixebite. Di
Ezirgan, Qers Wan de fabrkn r penr
hene.
Li Serkaniy (Ceylanpinar) ku girday
bajar Rihay ye, rgeheke dewlet heye. Li
wir bi metodn modern heywanan tn xwed
kirin andin j t kirin. Qas 3.000 karker
di rgeh de kar dikin.

Li Bazd Qesra Isheq Paa

Bajarn Bakur
Li Bakur 23 wlayet hene:
1Agir, di navbera iyay Agiriy
deta Zdkan
de ye. Ji re Qereqose j dibjin.Li gor
statstskn 1985an Agir bi tevayya bajarok gundn xwe
ve 430.843
e.(*) Bazit bajarok w y her drok girng
e.
2Amed (Diyarbekir), bajarek kevin
e. Li Amed
941.522 kes dijn. (Di derheq w de li
rpela 18 binre.)
3- Batman, bajarek n ye. Ch kan
brn petrol
ye. Pemb, titn tene li Batman tn
andin.
4- Bedls, li ser riya Wan Amed ye.
Bajarek
gelek kevin drok ye. Ew di droka
Kurdistan de
ch zanyar anda kurd ye. Navenda bajr
bik e.
Bi hem bajarok gundn xwe ve 303.880 e.
Tatwan
bajarok w y her, mezin girng e. Tatwan
bi xwe ji
Bedls mezintir e.
32

5Culemerg (Hekar), bajarek

bik drok ye. Bi
iya zozann xwe ve gelek xwe e. Ch
xwedkirina
pez e. Di nav wflayet de 187.413 kes dijn.
6- ewlik (Bngol), bajarek bik e. Nav
w y
kevin ewlik e. Ji aliy xwezay ve gelek
dewlemend
xwe e. ewlik ch war
heywanxwedkirin ye. Di
sala 1985'an de 248.849 rnivann w
hebn.
7- Dersim, pit serhidana 1937'an Tirkan
nav w
kirin Tuncel. Di bingeh xwe nav bajr
Kalan e.
Dersim nav herm ye. Tevayiya bajr bi
bajarok
gundn xwe ve 152.238 e.
8- Dilk (Enteb), bajar Kurdistan y her
mezin e.
Fabrkayn mento, cilberg, ard, makarna,
sabn,
rn zeytn tamrxane hene.
Li
wlayeta
DUk 953.859 kes dijn.
Dilk bajar Bakur her mezin e.
9- Erzerom, bajar herma Serhed y her
mezin drok ye. Ew li ser riya ran, Asya
Qafqasyay ye. Karwann ku ji Tebrz ve
hatine ne; di vir re derbas bne. Ji aliy
din ve j riya re bi deryaya Re ve gir dide.
Ji ber v yek Erzerom bye bajarek bazirgan kultur. ro j Erzerom navendiya
bazirgan, ndustr andiniy ye. Li Aqel
kann komir
33

Li Bazd Qesra Ishecj Paa

Bajarn Bakur
Li Bakur 23 wlayet hene:
1Agir, di navbera iyay Agiriy
deta Zdkan
de ye. Ji re Qereqose j dibjin.Li gor
statstskn 1985an Agir bi tevayya bajarok gundn xwe
ve 430.843
e. (*) Bazit bajarok w y her drok
girng e.
2Amed (Diyarbekir), bajarek kevin
e. Li Amed
941.522 kes dijn. (Di derheq w de li
rpela 18 binre.)
3- Batman, bajarek n ye. Ch kan
brn petrol
ye. Pemb, titn tene li Batman tn
andin.
4- Bedls, li ser riya Wan Amed ye.
Bajarek
gelek kevin drok ye. Ew di droka
Kurdistan de
ch zanyar anda kurd ye. Navenda bajr
bik e.
Bi hem bajarok gundn xwe ve 303.880 e.
Tatwan
bajarok w y her, mezin girng e. Tatwan
bi xwe ji
Bedls mezintir e.
32

fabrkaya ekir heye. Li Erzerom 874.969

kes dijn.
10Elezz, bajarek kevin e. Nav
bajar kevin
Xarpt b y n j Elezz e. ro Xarpt bye
taxeke
drok. Elezz bye bajarek mezin ch
industry. Li
Elezz fabrkn ekir, mento, r hwd.
hene. Li
Elezz 493.592 kes dijn.
11- Ezfrgan, end caran erdhej dtye.
Bajr di det
de ye. Di rojavay w de bajarokn Kemah,
Kemalye
Dvrg hene ku van deran kann maden
hesin in. Bi
bajarok gundn xwe ve 302.945 e.
12- Idir (igdir), bajarek n ye. Nzk
tixb Ermenistan ye. Ch heywan xwedkirin
andiniy ye.
13- Riha (Urfa), bajarek kevin e. Axa w
bi ber e.
Niha projeyn GAP dikevin jyan.
Herweha deta
Riha berriya Heran tev dibe av. Li Rihay
848.786
kes dijn.
14- Mere, bajarek bik xwe e. Mere
li rojavay Kurdistan ye. Bajarek bi rez bexe
ye. Ji aliy
andiniy ve gelek dewlemend e. Li Mere
8586.000
kes dijn.
15- Meletiye, Li bar Kurdistan ye.
Bajar li
bar det hatye avakirin. Xwedy axeke
bi av
ber e. Ch w y drok j heye. Ji ber ve
riyn Karwan
yn rojhilat Mezopotam yay di vir re
derbas dibn.
Meletiye bajarek mezin modern e.
Hejmara
rnitvanan w 687.669 e. Li Meletiy
fabrkn ekir ,
pemb, titn quma hene.

34

Bajar Mrdn
16- Mrdn, bajarek kevin e. Li qontara
iy ye.
Berriya Mrdn ch pez dewar embara
tene ye.
Di herm de fabrka mentoy ya her
mezin li
Mrdn ye. 694.171 kes li wflayeta Mrdn
dijn.
17- M, li qerax det hatiye ava kirin.
Deta
M gelek bi ber e. Ch tene, titn,
heywan, rn
penr e. 341.749 rnitavn M hene.
18- Qers, ji aliy heywan produkt
heywanan ve
bajarek bazirganiy ye. Bi hem bajarok
gundn xwe
ve 728.734 e.
19- Semsr (Adiyeman), bajer kevin
drok ye. Bi
rez bexe ye. Xirabeyn Nemrt li herma
Semsr
ye. Di saln daw de petrol di nav axa
wlayeta
Semsr de t derxistin. 449.410 kes li
Semsr
dijn.
35

Semsr dikeve bar Torosan. Daristann

her gurr li v herm ne.
20- Srt, bajarek bik e. Li herm
heywan t
xwed kirin andin t kirin. Li Srt
532.116 kes
dijn.
21- Swas, li rojavay Kurdistan
bajarek tixb e.
Nv axa wlayeta Swas Kurdistan e
nv din j
Tirkiye ye. Piraniya madenn Kurdistan
di nav axa
wflayeta Svyas de ye. Li Swas
778.959 dijn.
22irnex, bajarek n ye. Ber bi
Srt ve
girday b. Niha wlayeteke serbixwe ye.
23- Wan, Bajarek kevin e. Wan
paytext Urarto
yan b. Li qerax gola Wan li ser riya
ran ye. Li
Wan heywan tn xwed kirin. Wan
bajarek speh
ye. Li Wan 573.801kes dijn.
* Hejmartina rnitvann bajaran li gor
hejmartina Tirkiy ya 1985'an e. Ev
hejmar ne ya merkeziya bajaran e. Ya
hem wlayeta e.
36

Rerd
Rber Rojhilat Kurdistan 175.000 km2 ye. Rojhilat
hermke iyay ye. Roj-hilat Kurdistan ji van navan pk t: Ji
Bakur ber bi bar ve naveya Mako, Somabiradost, Blewer,
Mukriyan, Erdelan, Hewreman, Kirmanah, Ilam Loristan in.
Heger mirov wek ku di balafireke de be bi jor ve, li herma
Rojhilat mze bike, iyayn bilind daristann gurr dibne. Di
navbera van iyan baniyan de detn rast bi ber, em
newaln bi av hene. iya detn her girng n van naveyan
bakur ber bar ve ev in:
iyayn ilkan

Sarda, detn Soma

Blewar, iyay Re
(3578
m.), Detn Wirmiye Mer-gewer.
iyayn Muk-ri yan, deta
arwran, zncra iyay
Zagros li b a r iyayn
aho (3390 m.), Da-laxan
Par-aw, detn Kamyaran
Maydet, iyayn
Wutirankw (4050 m.),
Mezin Sp hene.
Zincra iyayn zagros:
iyayn Zagros ji geliy n heta geliy Alan ji Kurdistana
Rojhilat Bar re dibe wek tixb. Zagros rziyayn
Kurdistan ne. Ew ji bakur
39

ve ber bi bar, ji Agir heta Loristan dom dikin.

Ew heta herma raz diin. Dirjiya Zagrosan ji
1000 km zdetir e. Bilindiya wan li Wutrankw
4700 metrey derbas dike. Di
AC\

v herm de, ji bakur, ber bi bar ve iya

paralel in. Li bakur iyayn Sahend
Sebelan bi berf in. Berfn wan ji payza pn
heta dawiya bihar dimne.
Rza Zagrosan ber bi Mezopotamyay ve,
di navbe-ra geliy n Alan de, bilind tj
in. L, di navbera Badnan Msil de nizim
dibin. Dadikevin 450 me-trey. Li aliy
rojhilat ji 1000 metrey bilintir ch hene.
Geliy n 2860 metre ye. Ji ber v yek di
hindava Msil de emn Rojhilat
Kurdistan dadikevin Bar Kurdistan. Bi
taybet Zy Bik li herma Mukriyan
Bane gelek av emn din j berhev dikin
di herma Serdet de ji geliy Alan derbas
Bar dibe.

Hermn Rojhilat
Rojhilat Kurdistan ji van herman pk t:
Herma Bakur: Ev herm ji em Aras dest
p dike heta Detebl dom dike. Di v
herm de naveyn Ba-zirgan, Mako, Soma,
Biradost Salmaz hene.
Herma Mukriyan: Ev herm ji ino dest
p dike heta Saqiz die. Di v herm de
Bajar ino, Pranar, Nexede, Serdet,
Mehabad, Myamduaw, ayndij Bokan
hene.
Herma Erdalan: Ev herm ji Saqiz dest p
dike heta Kamyaran dom dike. Di v
herm de bajarn Sa-qiz, Bane, Dwandere,
Tab, Bcar, Sine, Merwan Kamyaran
hene.
H
e
r

m
a
K
i
r
m
a
n
ah: Ev herm ji
Kamyaran dest p
dike heta ahabad
die. Di v herm
de bajarn Bstn,
Pawa, Sonqur,
Rewanser, Sa-hane,
Kengawer,
Serplza-haw,
Mahdet, Kirnd,
Qesr rn, Hersn,
Glangerb ahabad
hene.
Herma lam: Ev
herm ji ahabad
dest p dike heta
Serpl Zahaw
dom dike. Di v
herm de Bajarn
lam, Nefta,

Mihran Eywandet hene.

Herma
Loristan: Ev he-rm
j, ji Sunqur
Kengawer dest p
dike heta
Endmika
Xzistan die.
42

Li Zagrosan ar demsal bi hevdu re tn dtin.

Avhewa
Bilindiya erd Kurdistan dijwariya
iyayn Kur-distan bne sedem ku li
Kurdistan end cure yn av-heway pk
hatine. Avhewaya chn iyay, det rast ne
wek hevdu ne. Li hermn iyay zivistanan
berf pir e. Li iya zozann bilind havnan j
berf heye. Carnan berfa n 11 ser berfa kevin
dibare. Ji ber v yek zivsta-nan sar e
havnan j hnik e.
Chn det rast j, havnan germ
zivistanan j ne pir sar e. Sedemeke din ji ev
be Kurdistan ber bi baur bakur ve
gelek dirj e. Li gor bakur bar av-hewa t
guhartin. Bar germ e bakur j sar e.
Ew bayn ku ji rojava ve ber bi Rojhilat
ve tn li iyayn Kurdistan dibine sedem ku
baran pir dibare. Ji ber v avheway li
Kurdistan daristan pirr gurr in. Daristann
Rojhilat li bar rojavay gola Wurmiy
dest p dike heta Loristan dom dikin.
43

Piran daran maz ber ne. Di nav wan

de darn mwe j hene. Wek enab, beyv
hirmiy kov, aqasya, erxewan, spndar,
soreinar, ber maz mxik. Her-weha t,
mw, xox, qeys, gz, hinar, hirm, guyj, belalg, sv, gelaz, bhok sinc j hene.
Li herma iyayn Qendfl Zagros baran
zdetir di-bare. Hebna baran berf li
iyayn Kurdistan bne sedem ku em
kan pir bi av in. Havnan li Kir-manah
germah dighe 35- 45 piley. Germtirn
bajar herm Qesrrn Mhran in.
Sartirn bajar Saqiz, Sine Mehabad in.
Zivistanan li van bajaran serma di-keve bin30-35 piley.
Av bendav
Gola Wirmiy, dikeve rojhilat bajar
Wirmiy .Qerex rojavay w beek ji tixb
Rojhilat Kurdista-n ye. Dirjayiya w
nzk 140 km firehiya w j 50 km ye.
Qada w 6.000 km2. ye. Kriya w 6 hinek
ch dighe 15 metrey derbas dike. Di nav
gol de end gi-rav hene. L, ya her mezin
girava ahy ye.
Gola Zirbar, li nzk bajar Merwan e.
Dor ber w det iya ne. Bi dar dev
ne. Dirjiya w 5 km firehiya w j 2 km
ye. 15 metre kr e. Ava gola Zirbar rn e
mas t de dijn.
Bendav
1Bendava Qilax, li bakur bajar
Sine ye ku
224.000.000 metrekubk av digire 5000
klowat enerj
dide.
Li Mehabad j du bendn av hene:
2a) Bendava Mezin, ev dikeve
rojhilat bajar Mehabad.
b) Bendava Bik, ev j dikeve bakur bajr.
44

em
Li herma Rojhilat emn dirj trav
tune ne. end emn kin hene. Li bakur
emn Mako, Sp, Elend Qotr diin ser
em Aras.
Zrinem (Cexet): Dirjiya w 240 km
ye. Li iyay ileme der t. Li aliy Ser
nav w dibe em Xur xure.
Zy Bik an Kelw Zrinem em
Sp ji iyay ileme li nava Sine der tn
pit Bane Serdet dikeve herma Bar
Kurdistan.
emn Kizilozen, li baur rojavay bajar
Dwandere der dikeve li nava Zengan,
Myane pa li baur bajar Ret die
dikeve deryaya Kaspn (Xezer).
em Srwan li herma Kirmanah ku ji
emn Qilax, Gawero Jawero pk t die
Bar Kurdis-tan
Li herma Loristan j ev em hene: 1em Diz ku ji emn Awrehmet Per
dibe. 2- em Kerxe ku ji emn Xoremro,
Qizilro, Zal, Kekan Gamasav dibe.
Herweha emn Xoremabad, Eliter,
Marbere-zar Awserd j hene.
45

Heyyn serbin erd

Petrol
Hema hema li her der herma Rojhilat
petrol heye. L, heta niha, li du cihn
Kurdistan kan brn petro-l hatine
derxistin: ahabad Neftah in. Petrola herma Rojhilat, li Safgeha Kirmanah Saf
dikin dibin Iran. Petrola Kirmanah di
sala 1927van de hatiye dtin derxistin. Bi
ten li Kirmanah di sal de 21.000 varl
petrol t derxistin.
Pompeya bra petrol li ahabad
Spartin
Li Rojhilata Navn girngiya petrol av i
ne?
46

Maden
Axa Kurdistan ji aliy jeolojk ve gelek
caran hatiye guhartin. Ji ber w yek gelek
kann filz n curbe cur madenn bi nirx
hene. Heta niha ji wan hinek hatine derxistin
hinek j di cih xwe de mane. Madenn ku
hatine derxistin ev in: Hesin, almnym, zr,
sifir, rej, kukurt, zerneq, mmya, cwa,
krstal ranyum... Mermer, kils, kir, Axa
sp sor j hene. Mermer li Kurdistan
dertnin dibin Iran. Li wir di mal
avahiyan de bi kar tnin.
Ji ber ve li Rojhilat Kurdistan ek
xincer tn kirin. ro j her iqas teknk bi
p ketibe j, l ji ber nebna kargeh fabrke
xelk ek karn dest dike. Navn van
ekan Samezen atman in. ekn atman
li herma Serdet, Serpir, Bane Hewraman
tn kirin.
Mafra an xalyn Rojhilat li chan bi nav
deng in. Ew li bajar Sine nava Gers
tn kirin.
Li Merwan Hewraman soln ku t
kirin nav w Kila e. Ya ku li Kirmanah
t kirin nav w j Gwe ye.

andin
Axa Kurdistan ji bo andiny gelek ba
e. Ger-mah zde ye. Avn em, bend, newal
kaniyan pirrin. Ji ber v yek j, li herma
Rojhilat andin pir bi ber e. L, aletn
andiniy yn modern gelek km in. Li hermn iya Mn ji bi ga keran cot dikin bi
das qirim diinin. L, li det berriyan
aletn andiniy n mod-ern bi kar tnin. Bi
ten di arwran Mehabad de andekar
kanalze ye. Her iqas li v herm andin bi
alet metodn modern ney kirin j, l dsa
di detn Kurdistan de genim titn du
berhemn sereke ne. Pit wan j ceh, nok,
nsk, birinc, kartol titn din j tn andin.
Genim Rojhilat Kurdistan die ran.
Girngtirn hermn Rojhilat ji bo andina
genim detn Hobet, Detebl, Maydet,
amad chn din in.

Mwe hnah
Ji aliy mwe hnah ve herma
Rojhilat Kur-distan gelek dewlemend e.
Hema hema her cure yn mwe hinayiyan
li herm hene. Tir, xox, qeys, hi-nar, hirm,
t , gz, sv, tfereng, glyaz, bhok, bamye,
balcan re, balcan sor, sot, xiyar, kundir,
zebe (t) qawind hene.
Pez dewar
Li ber v avhewaya iyay ya bi baran
berf, zozan, berr, det navdetn
Kurdistan ji bo pez dewar xwedkirin bi
kr t. Di xwedkirina pez dewar
de hinek hermn girng hene. Wek
naveyn Somabiradost, Detebl,
arwran, Mengu-ran, Siwsnayet,
Gewkayet, Hewsa, Hobet, Saral, Blewar,
Maydet Eywandet. Li van naveyan yn
her girngtir Detebl Saral in ku pez
dewarn wan bi kamyonan dibin Tehran.
Di naveya Erdelan an j li herma Sine
gelek hesp hene.

Teq Bostan, ch Ferhed rin

Chn drok
Li Rojhilat Kurdistan chn kevin
drok pir in. Di nav wan de yn girng ev in:
newarn Kirmanah, ji serdema
Sasaniyan ve maye. Dibjin ev newar bi
dest Ferhad Lor ku evndar rn bye
hatye kirin. roka rn Ferhad ji w
dem ve maye. Kanyeke pir mezin ji bin
iya dert ava w die ser em Swan.
newar Bstn, bi xet bizmar hatye
nivsandin. Di nav nivsn de bjeyn kurd
hene niha j ew bi sax li ch xwe mane.
50

ikefta Kereft, bi dest hatiye kirin. Li

jr w go-leke bik heye. Herweha end
ode j, ji kevir bi dest hatine kirin. Ji bo
dtina w, pwst e ku mirov bi ge-miy li ser
gol bigere.
Ji newarn kevin drok yek j
Feqreqa ye. Feq reqa ji serdema hukimeta
Medya ve maye. Ew ji Me-habad 20 km dr
e.
Bajar Mehabad di droka Kurdistan de
cheyek wy mezin heye. Me-habad di sala
1946*an de bb serbajar Komara
Mehabad.
51

nhatin
Riyn re asfalt
Ji tixb Ermenistan riyeke re a
otomoblan die Bazirgan. Ji wir j di ser
Mako de die Wurmiy ji Wurmiy j die
Mehabad. Ji Mehabad ber bi bar ve die
Bokan, Saqiz, Dwandere. Pitre dibe du r.
Yek ber bi Bcar ve die ya din ber di Sine
ve die Tehra-n.
Riyeke din ji Sine die Kirmanah,
Xesrew ji wir j die Bar Kurdistan. Ji
Kirmanah j riyeke die lam.
Riyn hesin
Li Rojhilat yek riyeke hesin heye ku ew j
ji Bakur Kurdistan derbas Rojhilat
Kurdistan dibe. Di ser pira bajar Kutr de
derbas dibe pit re dibe du xet. Yek die
Azerbeycana Sovyet a din j die
Azerbey-cana tran ji wir j die Tehran.
Balafirgeh
Li Rojhilat ar balafirgeh hene. Li
Wurmiye, Sine, Kirmanah Xuremawa ne.
Yn Wurmiy Kirmanah yn sivl in
yn Sine Xuremawa j yn lekeriy ne.
Pirs
Gelo dagrkern Kurdistan ima li
Kurdistan r nakin?
52

Bajarn Rojhilat
Sstema dariya ran cuda ye. Di na
sstema wlayetan de herm hene. Herweha
Kurdistan dibe e herm. 1- Somabiradost
2- Mukriyan 3-Erdelan 4-Kirmanah, 5lam, 6- Loristan.
Mirov dikare bajarn Rojhilat ji bakur ve
ber bi bar ve weha rz bike: Bazirgan,
Qutr, Mako, Wir-miye, ino, Nexede,
Pranar, Mehabad,Myand uaw, ahndij,
Bokan, Tkab, Seqiz, Serdet, Bane,
Dwandere, Bcar, Merwan, Sine, Qurwe,
Pawe, Rewanser, Kamyaran,
Sonqur,Serplzahaw, Kirin,
Maydet,Kirmanah, Sehene, Kenga wer,
Hersn, ahabad, Neftah, llam, Mhran,
Xoremawa, Elgderz Bircird in. Bajarn
her mezin Kirmanah ( 2,5 milyon), Sine
(1,5 milyon) Mehabad (0,5 milyon) e.

Rerd
Bar Kurdistan ji van naveyan pk t:
Msil, Dihok, Hewlr, Kerkk, Silman,
Xaneqn engal. Qada van naveyan 97,7
hezar km2 ye. An j qada Bar ji % 22,3 y
hem qada Iraq ye.
Heger mirov ji jor ve, li Bar
Kurdistan temae bike, rerdeke curbe cur
dibne. Ji bakur rojhilat ve iyay bilind
hene. Ev nave nzk 27. 000 km2 ye. iya
du zincr in. Yn rza bar navn wan ev in:
iyay Bxr, Bagirman, Akr, Sefn,
Bazyan Qere-dax. Yn rza bakur: Gara,
Herr, Beranan... Tm Hel-gurt di dikeve
iyay Hesaros ku bilintirn iyay Bar e.
Her ku ber
bi Bakur
Rojhilat ve
die iya
bilind
gurrtir dibin.
Di navbera
van herdu
rzn iya de
mi-rov rast navrast, det geliyan t. Di van
det nav-rastan de bajar, bajarok gund
hene. Deta arezr Ranyay 11 herma
bajar Silmaniy ne. Detn Zaxo Sind j
11 herma bajar Dihok ne. Detn Herr
Hewlr j 11 herma bajar Hewlr ne. Di
nav van det iyan de gir bann bik
hene. Navdetn her girng ku pez dewar
11 wan tn xwedkirin, n Pn-ciwn, Pider
iwarta ne.
Pit detn engal Kerkk iyay
Emrn engal wek tixb Kurdistan raq
ji hevdu cuda dikin.
Mirov dikare herma Bar bike du nave:
Naveya iyay:
Ev nave nzk 27 hezar klometre
argoe ye. rza iya ji bakur rojava ber bl
bar rojhilat dikie dibe du rzn sereke.
Rza bar ji iyay Bxr, Akr, Sefn,
Bazyan Qeredax digire nav xwe.
Rza bakur j, iyayn Gara, Herr
Beranan in. Li iyay Hesarst tm Helgrt
4013 metre bilind e. iya peralel in. Heta ber
bi Bakur Rojhilat ve hn j bilintir gurrtir

dibin. Di navbera van rz zencrn iyan de

gel newaln kr hene. Herweha hinek det
hene ku ji bo rnitin chn her xwe ba
in. Li van deran bajar, bajarok gund hene.
Naveya Girik
Ev herm ji ban, gir, det newalan pk
t. Ji ber v yek rerdn bilind, nizim rast
t de hene. Di he-rme de iyayn bilind nne.
Gir ban j, ji hevdu dr in. Di herm de
iyayn bi nav deng iyayn Hemrn
engal in. Herweha di nav de detn bi nav
deng wek deta engal Hewlr hene.
58

Bajar eqkway deia Herr

Kan brn petrol yn gelek girng
dewlemend di v herm de hene. Wek kan
brn pet rola Kerkk Xaneqn. Herweha
kann Kukurt j di v herm de hene. Ji
der petrol gelek curn maden yn din j li
hem dertn.
Detn v navey ch andin ber
hevkirina genim ceh in. Bi taybet li wan
cihn ku baran btir dibare, andin zde bi
ber e.
Ji ber piraniya ayir giya li nav pez
btir t xwed kirin.
59

Avhewa
Avhewa Bar Kurdistan btir iyay
ye. Zivista-n serma dikeve bin -15 - -20
piley. L bel, li hinek herman avhewa ji
hermn iyayi germtir e. Di meha iley
pa de, li herma Xaneqn + 2 di meha
trmeh de +41, 8 pile ye. Li Kerkk di
meha iley pan de +14,5 e di meha
trmeh de dighe +43 pi-ley. Li piraniya
hermn iyayi berf dibare heta meha
adar berf her li erd dimne. Li hermn
bar j baran dibare.
60

Av bendav
em
Xabr, ji axa Bakur derdikeve di bajar
Zaxoy de derbas dibe dikeve nav em
Dcl.
Zy Mezin, ji axa Rojhilat Kurdistan
derdikeve. Di herma Culemrg de dikeve
nav axa Bakur pitre derbas Bar dibe.
Di hermn Girik deta Hewlr de derbas
dibe. Li aliy Nemrd dikeve ser em
Dcl. Ava em Dcl zdetir dike. Dcle ji
%33 ava xwe ji Zy Mezin digire.
Zy Bik, ji iyayn herma Rojhilat
dert di herma iyay de derbas Bar
dibe. Deta Kerkk av dide. Di aliy bar
bajar arqat de dikeve nav ava Dcl.

Huzm, ji nav axa Bar derdikeve. S

axn av tn ser. axa Xase, ava Tawix
ava Sp ne. Bajar Kerkk li ser hers avan
e. Li nzk bajar Beled ew dikeve nav ava
em Dcl.
Srwan, ji Rojhilat derdikeve pa t
nav axa Bar. Di bakur Bexdayde die ser
ava Dcley.
Bendava Dkan: Ev bendav di sala
1959'an li ser ava Zy Bik hayiye kirin.
Li Bar Kurdistan bendava her mezin e.
6, 8 milyar ms av dagigire. Bi ava v
bendav 2 milyon donim ax li deta bajar
Kerkk Hewlr t avdan. J enerj bi dest
dixin. Ber li erozyon j hatiye girtin.

Bendava Derbendxan: Li ser ava Srwan

Tance-r ye. Di sala 1961' hatiye kirin.
Mezinahiya w dighe 3,25 milyar m3. Ji v
bendav j enerj bi dest di xin. Ji der van
bendavan Geliy El Beg, Solav, Ahmedawa Bxal iravn (solavn) her mezin
xwe in.
Li herma ba-jarDihok wek Zawte,
Serseng, Siwaretka, Slav Aawa chn
xwe seyrangeh hene. Li herma bajar
Hewlr, Bestre, eqlawa,
Selahedn,Serre, Bxal, Geliy El Beg,
Hec Ome-ran, Kor Hran, Nazenn,Derbend
rayat, Cndiyan chn seyrangeh turstk
hehe. Li herma bajar Si-lmaniy j wek
Dokan, Serinar, Ahmedawa, Der
bendxan, Byare, Tewle Ezmir zozan
havn-geh hene.
pirs
Nav bendavn Bakur, Rojhilat Bar yek
bi yek li deftera
xwe binivse?
63

Heyyn serbin erd

Petrol
Kan brn petrol li Bar gelek in. ro
di din-yay de petrol gelek girng hja ye. ji
bo pketina welat civat ew roleke mezin
dlze. Ji ber ve heta ro petrol ji bo doza
Kurdan problem sergjyeke mezin
kiriye. Li herma ku petrol l heye dert,
rejma Ir-aq v herm ji Kurdan pak dike
di na Kurdan de Ereban li wir bi ch dike.
Li Bar kan brn petrol yn her mezin
dewlemend li van herman dertn:
Kerkk: Herma Kerkk ji hla petrol ve
herma
her mezin dewlemend e. Bra Bab
Gurgu
Cembr, Bayhasen li herma Kerkk Brn
her mezin
bi petrol in. Di sala 1970'an de, li herma
Kerkk
57,8 mlyon varl petrol hatiye derxistin.

Di 24 saetan de 10 hezar varl petrol li herma Kerkk derdixin.

Niha bajar Kerkk bi herma petrol ve di bin kontrola rejma
raq de maye. Kerkk ne di nav tixb Dewleta Kurd a Federe
de ye.
Li herma Koysancak, Taqtaq petroleke gelek dewlemend
hat dtin. Ji v herma han roj qas 5.000 varfl petrol t
derxistin.
Li derdora Xaniqn, li Birtye, Nextxane, Elwend iyasrx
br kann petrol hene.
Li derdora bajarn Hewlr Silmany j petrol hatye dtin.
L, heta ro dernexistine.
Di % 50 hatina Iraq ji petrol ye. Di sala 1977'an de 6900
mlyon dolar petrol hatye firotin. B gman ev petrol roj bi roj
zde dibe.
Li seranser Kurdistan di sal end varl petrol derdikeve? Her
varleke end dolar e? Bi mamostey xwe re hesab bike!
65

Maden
Ji der petrol li Bar Kurdistan
uranyum, ku-kurt, fosfat, hesin, kir,
qerqen, sifir, gilaser, xw, rej, qetran,
zemq mermer hene. L, piraniya van
madenan nehatine derxistin bi kar ann.
Dewleta raq giraniya xwe daye ser petrol.
66

andin
Bar ji aliy andin ve gelek dewlmend
e. Heta end sal ber j mirovan bi aletn
kevin, bi hzn xwe bi heywanan andin
dikirin. L, niha makne ketine nav kar bar
andiniy. Bi metod maknn modern
andin dibe. L, hn j li hinek hermn
iyay bi alet, hey wan metodn kevin
andin t kirin.
Li v bea Kurdistan berhemn andiniy ev
in: Tene: Genim, ceh, nok, nsk, ewder,
kunc, birinc hwd. tn andin. Detn
Msil, Kerkk, Hewlr, ehrezor embara
tene ne. Kurdistan raq bi tevde xwed
dike.
Mwe hnah: Sv, hirm, hijr, hinar,
tir wek hermn din li v herm j gelek in.
Li Bar du cur sebze hene. Yn havn y
zivistan. Havnan balcan sor, balcan re,
bamye, xiyar, sot, petx, zeba.... Zivistanan j, spenax, baqila, kelem, silq,
kundir hwd. tn andin.
67

Berhemn ndustr
Li Bar, berhemeke gelek mezin ji bo
ndustriy bi kar tnin, pemb ye. Pemb li
piraniya hermn Bar tn andin. Cilberg j
tn kirin. Ji dendikn w j rn xwarin
dertnin. Dendikn w ji bo alifn (xwarina) hey
wanan j, bi kar tnin.
Li Bar andiniya titn j sal bi sal p ve
die. Ew piran li herma Silmaniy t andin.
Li bajar Silma niy fabrkn paqijkirina titn,
cixare, cilberg ya mento hene.
Li Hewlr fabrkayn cixaran, in
duristkirina ber ( mafr), qma, erab, ava
balcann sor, konserve alminyum hene.
Li Dihok fabrkayn konserve avabalcann
sor, cilberg li Kerkk j fabrkayn
paqijkirina petrol, cilberg, sol ya kibrtan
hene.
Spartin
Nexeya Kurdistan bike li ser w ch ku
petrol derdi keve nav wan yek bi yek li ch
wan binivse?
68

Pez dewar
Kurdistan welatek bi det, berr bi
zozan e. Trayir kesk e. Ch xwedkirina
pez dewaran e. Gel Kurd aboriya xwe bi
andin xwedkirina pez dewaran dike. Ji
ber v yek got, r, mast, penr li seranser
Kurdistan heye. Ji xwe dewletn dagrker
nehitine ku ndustr li herma Kurdan li
pbikeve. Berhemn ndustriy tev birine
hermn xwe. Li her-mn xwe fabrkan
kirine berhemn wan n xav ji
Kurdistan dibin li wir bi kar tnin.
Herweha Kurdis-tan bi pa ve hitine
hermn xwe bi p dixin xwe dikin.
Li Bar, mh, bizin, lek, ga, gam tn
xwedkirin. Got r berhemn ku ji wan
ddikin, ji bo xwarina mirov t bi kar ann.
erm, m hiriya wan di fabrkan de t bi
kar tnin.
Heywann siwar bar j wek hesp,
hestir ker j hene. Ji bo bar siwarbn ew
xwed dikin. Bi taybet li gund li hermn
yay ji wan stfade dikin.
69

nhatin
Rejma raq ji bo pketina herma
Kurdistan r nekiriye. Ew riyn ku hene
j, ji bo leker berhe-mn Kurdistan ku
biknin herma Araban kirine. Di herma
Bar de riyn re hesin n her girng
mezin evin.
Riyn re asfalt
Riya yekem, ji Dihok dest p dike ber di
Zaxo ve die Xabr. Ji wir j die Bakur
Kurdistan.
Riya duyem, Ji Dihok die Elk, Msil,
Kelek Hewlr.
Riya syem, ji Hewlr die Perd,
Kerkk, Tzxrmat, Xals heta Bexday.
Riya arem, ji Hewlr die Koy, Ranya
digihe Qeladiz.
Pncem pncem, ji Hewlr die Koy
Silma-niy.
Riya eem, ji Kerkk die ememal
Silma-niy.
Riya heftem, ji Silmaniy die
ememal, Kerkk,Tzxrmat, Xals
Bexday.
Riya hetem, j, ji Kerkk die
Tzxrmat, Xals Bexday.
Riyn hesin
Li Bar bi ten riyeke hesin heye. Ew ji
bajar Hewlr ber bi Kerkk, Tzxrmat,
Celewla, Bakbay ve die Bexday. Di van
saln daw de dew-leta raq v riya hesn
xirab kir. Niha r naxebite.
70
Bajarn Bar
Ji ber tevgera poltk orea Kurd li
Bar heta niha statistkn hejmar li ser
jimara Kurdan nebne. Li gor texmnan li
Bar 4-5 milyon Kurd hene.
Li Bar pnc wflayetn mezin hene. Ew
wlayet Di-hok, Hewlr, Silmaniye, Kerkk
Xaniqn in. Bajero-kn din bi van her pnc
wflayetan ve girday ne.
l.Wlayeta Dihok, ji Zaxo, Bamern,
Akr, Smol, Amd, Kanmas, Drelk,
Berwarbal
a, xan, Batfa Serseng pk t. Li
navenda Dikok qas 200.000 kes dijn.
Bajar Dihok

71

2.
W
l
a
y
et
a
H
e
w
l
r
ji
Hen
kaw
a,
akl
awa,
Koy
,
Rew
and
z,
Mr
geso
r,
Barz
an,
r
wan
m,
Rezi
n,
Dbe
ge,
Mex
mr,
Guw
r,
Kele
k,
Her
r,
Ray
at,
Sde
kan,
Dya
na,

K
e
n
d

n
a
w
e
,
Q
e
r
e
c
,

m
a
n
,
G
e
l
a
l
e

R
a
n
y
a
y

k
t

.
H
e
w

lr
baja
rek
gele
k
kevi
n e.
Hew
lr
ro j
payt
axt
Dew
leta
Kur
da
Fede
re
ye.
Li
nave
nda
Hew
lr
qas
400.
000
kes
dijn
.
Hn
di
foto
graf
de
baja
r
kevi
n
n
dib
nin.

7
2

Bajar Silmaniy
S.Wlayeta Silmaniy, ji Mawet,
Srda,Qela diz, Herbet, Sergeser,
Pncy, Helepce, Qered ax, Seyidsadiq,
arte, Dokan, Derbendxan,Pid er,
Bekrec Xurmal pk t. Li navenda
Silmaniy qas 500.000 kesdijn.
73

Bajar Kerkk
4.Wlayeta Kerkk, ji ememal,
Leylan,Sen gaw, Qadirkerem,
Daquq,Tzxrmat, Pird,Teq teq,
Axeler, wan Hesker pk t. Li
navenda Kerkk qas 700.000 kes dijn.
S.Wlayeta Xaneqn, ji Nefitxane,
Kelar, Kifr, Celewla, Qret, Bem, Hecfler
akil pk t.
74

Hewlr
Chn drok
Mezopotamyaya Jrn cih aristaniya
her kevin e. Ji ber v yek, li Bar gelek
chn drok aristaniy hene. Kela
Hewlr, Minara Mzaferiya, Gir Kalaxa,
na mraniyn Baban, Soran; Botan, Qesra
Paay Gewre (Kor), Kela Kerkk, Dra
Marmet, kefta aneder, Pirda Delal,
nikeyan, Keafireh cihn drok ne. Bajar
Hewlr ji dema Bablon ve maye. Bajarek
ge-lek kevin e.
75

Ruerd: Baur Rojavay Kurdistan pereya

Kurdis-tan ya her bik e. 23,000 km2 ye.
Ew ro di bin ban-dora Suriy de ye.
Taybetiyeke herma Bar Roja-vay
Kurdistan heye ku axa w piran det berr
ye. Ev herma han ji rojava ve ber bi rojhilat
zirav dirj e. Ji rojava ve ber bi rojhilat her
ku die qad arova w ber fireh dibe.
Li Afrn
darn
zeytn
Di rojava
de ji iyay
Nr ve dest
p dike.
p re heta
herma
Afrn
iyay Kurmanc t. iyay Kurmanc 1200
metre bilind e. Herma bajar Afrn rerd
gir ban ye. Dar daristan e. Avhewaya he
rma Afrn nzk ya deryayya Sp ye. Her
cureyn dar, hnah mweyan hene.
Darn zeytnan pirr in. Ji iyay Kur-manc
heta rojavay Koban, axa Kurdistan teng e
Ereb li v dever dijn. Li herma bajar
Koban axa Kurdistan dsa fireh dibe
Kurd li ser axa xwe dijn. Ji rojhilat Koban
heta Serkany ax di dest Ereban de ye. Li
v herm Kurd km in.
80

79

Deta Cezre
Ji serkaniy heta Qamloy axa Kurdistan
mezin ber fireh dibe. Nav w Berriya
Cezrey ye. Ji v her-m re Berriya
Mrdn j dibjin. Cezre di droka Kurdistan aristaniy de bi nav deng e. Ji
Qamloy heta Drik dsa axa Kurdistan
berfireh dibe. Nav v herm j herma
Koeran e.
81

Encttwer
Avhewa
Mirov dikare avhewaya bar Rojava bike
du be.Be yekem li rojava herma Afrn
ye. Avhewaya herma Afrn, nzk
avhewaya deryaya Sp ye. Havnan germ e
carnan baran dibare. zivistanan j zde ne sar
e. Ji ber v avheway herma Afrn, n e.
Bi dar ber e. Her cureyn daran hene, l
piran zeytn in.
Be duyem ku Serkaniy, Hesek, Amd,
Qamlo Drik dikevine v herm berr
det e. iya daris tan tun in. Zivistan kin in.
Hema hema berf nabare. Carnan baran
dibare. Di meha ile de, li Qamloy 7, li
Drik Amd j germah 6 pile ye. Havn
dirj in. Germah pirr e. Ziway heye.
Hawnan ji oln Arabi-stan Suriy bayn
germ tn tesr li avhewaya her-m dikin.
Havnan germay 40 piley dibne.
82

em Dcl
Av bendav
Piraniya emn herma Bakur di nav axa
herma Bar Rojava de derbas dibin. em
Firad di herma bajar Koban de dikeve
herm pit Drezor der-bas Iraq dibe.
Di herma Haran de em Colav ber-jr
dadikeve ber Drezor die ser ava Firad.
Di Se-rkaniy de j em Xabr t di
deta Cezr de derbas dibe. Ew j pit
Drezor die ser em Firad. Dewleta
Suriy ji ava van eman fde dibne. Zev tn
avdan ser wan bendav kirine enerjiy ji
wan digi-rin.
83

Heyyn serbin erd

Petrol
Li herma Drik li Rimlan kan brn
petrol hene. Petrola Suriy bi ten li v herma
han derdikeve. Bi kanaleke bin erd di boriyan
de petrola herm dibin bajar Lazkiy ku li
berava deryaya Sp ye. Li wir saf-gehn petrol
hene. Di sala 1984van de li herma Kur-distan
8,5 milyon varfl petrol hatiye derxistin.
Li herma Afrn kann kesin hene. Suriye
hesin xwe ji v herm derdixe.
Avahiyn petrol li Rimlan
Pirs
Gelo di kjan herma Kurdistan de zde petrol
heye?
84

andin
Herma Bar Rojava ambara tene ye.
Ax det berr ye. Ji rojava heta rojhilat tene
t andin. Genim, ceh, nok, kunc, nsk
hwd. tn andin. Axa Kurdista-n tevahiya
Suriy xwed dike. Li herma bajar Afrn
darn zeytnan pir in. Di van saln daw de li
ber ava emn Firad, Xabr yn din pemb
t andin. Bi tay-bet li herma Koban sal bi
sal andina pemb zde dibe.
Deta Koban
85

Pez dewar
Pez dewar li v herma Kurdistan j tn
xwed ki-rin. Bi piran piran mh bizin tn
xwed kirin. Wek hey wann ser ga, mange
gam tn xwed kirin. Ji got, r
produktn wan fde dibnin. erm, hir
myn wan bi kar tnin difroin. Li herma
Kurdista-n ndustr tune ye. Kurd bi andin
xwedkirina hey-wanan ebra xwe dikin.
Keriyn pez li Cezre
86

nhatin
riyn re asfalt
Herm det rast e. nhatin gelek
hsan e. L dsa j, li herma Kurdan riyn
re nehatine kirin. Chn ku heyyn
Kurdistan hene, dewletn dagrker bi ten li
wan herman r dikin ji ber ku heyyn
Kur-distan biknin bibin hermn xwe.
Riya re ji Afrn die Heleb. ji Heleb
die Koba-n. Ji wir j di ser Amd de die
heta Qamlo Dri-k.
Riyeke din ji Hesek die Qamlo. Mirov
dikare ji Hesek here Serkaniy j.
Riyn hesin
Di seranser herma Kurdistan de riyn
hesin tune ne. Di ser Suriy de mirov dikare
bi trn ji bajarn ro-java here yn rojhilat an
j, ji rojhilat here yn roj rojava.
Riya hesin ji Afrn die Heleb. Ji Heleb j
di ser Drezor de die Amd ji wir j die
Qamloy. Balafir bi ten diin bajar
Qamloy.
Spartin
Nexeya herma Bar Rojava bike. Li
ser nexey bajarn
herm yek bi yek bi ch bike. Di navbera
bajaran de r bikne!
87

Kamlo Nisbn bajarekt ne. L, Tirkye

Sriy di nav xwe de be kirine. Kamlo di
bin dest Sriy Nisbn j di bin dest
Tirkiy de maye. Hn difotagraf de li
Nisbn alaya Tirkan li Kamlo jl alaya
Sriy dibnnin.
Bajarn Bar Rojava
Bajarn herm Afrn, Koban,
Serkaniy, Amd, Qamlo,Tirba Sp,
Hesek, Endwer Drik in. Li Bar
Rojava Hesek bi ten wlayet e. Yn din
qeza nehye ne. Qamlo qezaya Hesek
ye, l ew ji Hesek hem bajarn din
mezintir e. Qamlo wek navend
paytext herma Bar Rojava t qebl
kirin. Li na-venda Qamlo qaz 150 hezar
kes dijn. Li bajarn Su-riy, li Heleb,
Reqa am j gelek taxn Kurdan hene.
88

Ferhengok
abor: Ekonom
alkar: Bi tirk yardim. Bi swd hjalp.
agahdar: nformation
Anatol: Anadolu
avhewa: Bi tirk iklim. Bi swd klimat.
avah: tess, kurum, bi swd anlaggning.
ban: Cih bilind, ser xan
bajarok: Qeza. ile
bandor: Hukim, xtdar. Bi swd makt
bazalt: Lavn ku ji cihn volkank derdikevin
sar dibin dibin kevir. balcan sor:
Firing, amik, tomat bazirgan: Bi tirk
ticaret. Bi swd handel. bar: Bi tirki
guney. Bi swd syd bakur: Bi tirk Kuzey.
Bi swd nord. bendav: Bi tirk baraj. Bi
swd darmn. berav. Sahfl,plaj. Bi swd
strand. bergirtin: Uretme beden: Bi tirk sur.
Bi swd mur. ben Bi tirk run. Bi swd
produkt. berhem: Eser, urn, produktion.
berr: Det. Bi tirk ova. Bi swd slatt. btin
Zde, pirtir bi lez bez: Ztir bihet: Cennet,
bi swd paradis bindeq: Fistiq bhok: Ayva
bn Ch kr ku av petrol j derdixin. caw:
Quma sp cur: et, babet. Bi swd sort
andin: Tov avtin, ajotin andin: Titn ku
ji andin tn. rgeh: Chn ku heywan li
wir bi metodn modern
tn xwed kirin. Bi tirk ftlik. inn:
Birn, jkirin, bi tirk bimek
89

arove: ereve. Bi swd ram.

em: Bi tirk nehir, irmak. Bi swd flod.
nhatin: Kominikasyon
daristan: Bi tirk orman. Bi swd skog
dagrkirin: galkirin
damezrandin: Avakirin, kurmak
dez: Ta, ben, bi tirk iplik. Bi swd trad,
garn.
derdor: Herm, dever, evre
demsal: Mewsm, mevsim. Bi swd arstid
derya: Behr, bi tirk deniz. Bi swd hav
derbasok: Chn teng ku mirov t de derbas
dibe.
Bi tirk geit
det: Ch rast ku andin li wir dibe. Bi tirk
ova dewar. Heywann ser wek ga manga.
Bi tirk
biiykba hayvan dewlemend: Zengn.
bi swd rik. dize: Dogmak, ogalmak drok:
Tarx, historia dyar: Ekera, belli dorhl:
Derdor, herm, dever. dxan: D, dman
girav: Bi tirk ada. Bi swd girik: Tepe,
ban. Bi swd spets, kulle gzen Bi tirk
havu. Bi swd morot. gulkelem: Karmbihar
gel: Geit. Bi swd vadstalle, dall. gol: Bi
tirki gl. Bi swd sj hey: Dewlemendi,
hebn. Bi tirk kaynak heyyn serbin erd:
Hebnn welat. Yer alti ve
yeriist kaynakkan hnik: Ne sar ne j
germ. hinah: Yeillik. Bi swd grnsak-er
hesin: Asin. Bi tirk demir. Bi swd jarn.
hejn Bi tirk incir. Bi swd fikon hir: Bi
tirk yn. Bi swd ull. herm: Dever,
mentqe, blge kartol: Kompr, potates
90

karwan: Kervan
kelem: 1- Lahane, 2- Pereyn ax yn mezin
Kendav: Xalc, krfez argoe: Metre kare
(m2) krom: Cureke maden kovik: Kon
krater: al kortaln volkank kan: Qhn ku
maden, petrol hstn din j derdikevin. lav:
Kevir amurn ku ji ch iyayn volkank
derdikevin. leker: Asker
Ltke: Bi tirk zrve. Bi swd topp makna
genim dirne: Bier mijar: Babet, bi tirk
konu. mwe: Meyve, fik nivsarn bizmar:
iv yazisi nexe: Xerte, Karta njen:
Modern nave: Herm, blge newal: emn
bik navend: Merkez, central navend:
Merkez parvekirin: Perekirin pola: Hesin
her hik. elk pez: Mh, bizin pile: Derece,
grad pwst: Mecbr, htyac pe: Meslek,
yrke qirn: Tekale, er. pevn. qerqez:
Uurum qea: Cemed qerax: Kenar qad:
Yuzlm, yta rej: Komur, bi tirk Kmiir.
Bi swd kol. r: Bi tirk yol. Bi swd vag
riyn hesin: Demiryolu riyn re: Karayolu
91

rz: Zincir, silsle, sira rza iyan: Sira daglar

rerd: Yeryzii ekilleri
rnitvan: Hejmara mirov. Nufiis. Bi Sd
invanare sifir: Bi tirk bakir. Bi swd koppar
sergj: Problem serav: Kana av, petrol
hwd.. Serhed: Kurd ji herma bakur
Kurdistan re dibjin Serhed. Wek bajarn
ewlik, Erzerom, Mu, Wan, Bedls, Qers
hwd... serbajar: Paytext, bi tirk bakent. Bi
swd Huvudstad slo: Embarn tene an j yn
genim. rojava: Bi tirk bati. Bi swd vast
rojhilat: Bi tir dogu. Bi swd st str: Qilo,
bi tirk boynuz.
aristan: Bi tirk medeniyet. Bi swd
sivilisation il: Barna berf an j baran. Bi
tirk yagi rket: Bi swd bolag tax: Semt,
mahalle
taybet: Xiss, bi tirk zel. Bi swd sarskild
tene: Ji genim, ceh, nok, nsk re tene dibjin.
Bi tirk
tahil.
tivin Turp
tixb: Snor, hudd. Bi swd grans tfereng:
Bi tirk lek. Bi swd jordgubbe tm: Tepe,
doruk
war: Ch, bi taybet ch ku li zozanan
dimnin. wran: Xopan, kambax xal: Niqte,
made xweza: Natur, tebet xw: Bi tirk tuz.
Bi swd salt xes: Lahana
yekem: P, ya yek. Bi tirk birinci. Bi
swd frsta. yekav: Cihn ku av tn ser
hevdu dibin yek. Zayn: Byna tsa. Milad
zozan: Cihn bilindn ku havnan
pez li wir dimnin tn randin. Bi tirk
yayla.
92

avkan
1-Yurt Ansiklopedisi
2-Milli Cografya (orta okullar iin 2)
3-Tiirkiye Cografyasi (lise 3) - Sirri ErinSami ngr
4-Cografya 2 (liseler iin) - Reat zbirak
5-Sosyal Bilgiler (ortaokul 1) - Kazim
Saymanli
6-Kurtler- Nikitin
7-Kurdistan Kurd- A. Kasimlo
8- Xulasa Tarix El Kurd we Kurdistan - Min
Aqdim El Husor El
Tarixea Hata Alan - M. Amin Zeki Beg
9- El Haraka El Watanya El Dimokratya Fi
Kurdistan - El Iraqa
1961-1998 -. CAyrean
10-The Kurds: The Minority Rights Group By David MCDawall
11-El Kurd we El Qazia El Kurdin- M.S.
Lazarif
12-The Encyclopaedia of Islam - Volume 3-5
13-Encyclopaedia Britannica Volume 12
14-Svenska Uppslagsbok Band 14
15-Bra Bockers Lexikon 11
16-Cografe El Qutir El Ereb El Sur
17-Cografyay Kurdistan- Kerim Zend
18Kurdistana Mukriyan an
Antropatin- H. Huzn
19-Cografiyay tran -bi faris
20-Tarxa Kurd Kurdistan- x Mehmed
Merdox Kurdistan
21-Rewen hejmar 9 " Nitmana xwe
binase."
93