Professional Documents
Culture Documents
Dîroka Kurdistanê - Cigerxwîn
Dîroka Kurdistanê - Cigerxwîn
^l.
V!" ''
fc.r.i'^3^*-*>^
TARÎXA
KURDlSTAN
efrandInEn cIgerxwIn yEn heta niha çapkirI
Adress:
Döbelnsgatan 16 B, 2 tr.
ISBN 91 76 72 019 5
© Kesra Cigerxwin
Printed in Sweden
Stockholm 1987
TARÎXA
KURDlSTAN
Cigerxwîn
CILD
2
STOCKHOLM 1tt7
WEŞANEN
ROJA NÛ
DEWLETA iSLAMÊ LI HICAZÊ
Sûnda pismama 83
Xwîkîtî , yan Uxuwe-Biratî 83
îbrahîm Begi Millî 84
Eyub Beg, kuri îbrahîm Beg 85
Teymur Beg 8 5
9
12-YEZÎD, KURÊ WELÎD, KURÊ YEZÎD, KURÊ EBDULMELIK:
fermandarî kirine.
ye,
10
ye.
11
dewleta ebumIslImê xeresanî
12
EbQ Mislim, li cem îsa Q tdrîs herdG kurên Meqel, ko
fermandarê Ristaq-Faiq bQn, ko dikevî hindama Kurdistana A
zerbaycan, mezin Q xwedî bQye G di nav zariwên wan de me-
zin bQye Q xwendiye G mirovekî hozan Q jîr G gernas iê de_r
ketiye,
Ev îsa G Idrîs Fermandarê Ristaqa- Faiq bGn Q deynê dew
letê li ser milên wan giran bQbQn Q hew karibQn bidin Q
Xalid, kurê Ebdulahê Qisrî walî Q fermandarê traqê ji ber
Emewiyan ve li KQfa rQniştî bG G doza salyana dewletê li
şand G got :
îsa Q îdrîs, salyanê xwe nadin Q Xalid mirovek ji cem
xwe rêkir G ji Azerbaycanê herdû bira girtin G li Kûfa xis
hevalbendê Mihemed.
ya- ^
Ji rexê Merwanê, kurê Mihemedê kurê Merwanê Emewî ve Ne
13
de EbG Mislim, kurê Kermanî li bajarê NîabQr-NQsabûr girt
Q xiste zindanê G dawî kuşt Q bG padîşahê Xerasanê.
14
ko li bextê mirovê mezin ewle bQye, lê her wekQ mirov ba
la xwe didî ristika wî mirov dizanî ko gelek ji ser xwe çu^
bQ G paxav ji kesî ne dikirin.
Di çaxê Sefah de EbG Mislim her tişt bQ, tenê na-
vê peyrewî ji Ebdulah re bû Q dewlet Q welat bi carek di
destê wî de bQ Q welatê îslamê bi carek ji dijminê Ebbasi-
ya paqij kirbQ Q kesî ko karibî lep hilênî li meydanê ne
15
Ma ne tu bû'ko dixwest Asya, metika min mar bikî? Ma ne
tu bQ ko doza Ebbasîtiyê dikir G digot : Ez ji zariwên Se-
lîtm? Bi xwedêkim tu gelek berjor hilkişiyaye.
Lê EbQ Mislim destê wî maç dikir Q digot: Ey mezinê Is-.
lamê min ji dijminê xwe re bihêle. Tenê MensQr di bersiva
wî de got, ma te ji xwe pêve ji min re dijmin hiştine? Xwe
de min.bikujî eger te neku j im wilo got G destên xwe lihev
dan G peyayên wî derketin G dane ber xencera G MensQr li
wan diqîriya Q digot: Bikujin, bikujin.
16
Lê piştî kuştina wî EbGdelame ristevanê Ebbasiya navê
wî kire EbQmicrim G bi rist êrîşî wî kiriye:
16,2.1966
Musa Hesen-Cigerxwîn
17
DEWLETA DEYLEMI
ne.
1- NASÎRÎDÎN:
Dibêjin ko ev malbat digihêne ser zariwên Elî, kurê E-
bîtalib. Di serê pêşî de G di welatê "Deylem" de ev Nasir,
bQye padîşah Q welatê Mazenderan-Tibristan jî bi ser wela-
tê xwe veberdane. Lê gelek nemaye serê xwe daniye.
3- MERDAWÎC:
Ev Merdawîc ne j i mala EbGlhuseyne, lê bi zorê bQ padî-
şahê Deylem Q leşkerê EbGhuseyn şikand G Biweyh kurê Fena-
xesro yek ji serdarê wî leşkerê Merdawîc bG Q kurê wî tma-
didewle fermandarê Kurdistan bQ Q li bajarê Kerec rûdinişt
lê dawî bQ fermandarê Şîraz Gli hev rashatinê gelek alîka-
18
rî pê re kiriye.
19
Ev tzzidewle Bextiyar mirovekî bi hêrz G weş bQ, bi qi-
loçê ga digirt u sitiwê wan dişkand. Gelek şer di navbera
wî Q pismamê wî Edididewle de çêbQn Q di sala 367 de hate
kuştin Q serê wî jêkirin Q xistin teştê Q li ber Edididew-
le danîn. Desmala xwe da ber çavên xwe Q hêstirên xwe ma-
liştin.
dewleta xwe.
le çend caran leşkerê xwe şande ser wan lê zora wan nebir
EbQelî Hesen, kurê Merwan, kurê Kesra şQna xalê xwe sitand
20
te zindanê Q di sala 378-379 de serê xwe danî Q Bihaidewle
kete şQna wî.
han,
14.2.1966
MQsa Hesen Cigerxwîn
21
Bi KURTÎ TARÎXA SELÇOQIYA
22
2- EDUDÎDEWLE RUKNÎDÎN ALPARSLAN , KURE DAWÎD:
Ji ber ko Toxrol Şah kurdûnde çQ padîşahî da destê bira.
zayê xwe Suleyman Şah, kurê Dawid lê Alparslanm G apê xwe
Qutluk- Qutulmuş padîşahî bizor sitandin,
nişt ,
xwe danî,
Lê kurê Ezreq dibêjî: Berkyarukq di sala 493 de serê
xwe daniye Q Muqtefî peyrewê Bexda , Muqtefî di sala 531 de
Fatime, keça Mihimed Şah markir Q dibêjin, jineka gelek jîr
Q zana bQ, xwendewar bQ,
23
7- EBELQAStM MEHmOd ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:
Di sala 512 de xutbe li ser navê wî hate xwendin Q di
çaxê Mustezhir de bQ G du keçên apê xwe Sencer Şah markiri
ne Q di çaxê wî de dewlet ber bi newala mirinê ve digindi~
rî Q di sala 525 de serê xwe danî Q kurê Ezreq dibêjî: Di
sala 524 de miriye,
9- EBÛ FETEH MESÛD ŞAH, KURÊ MÎHEMED ŞAH, KURÊ MELEK ŞAH:
Di sala 528 de bQ padîşah G herdQ peyrewên Bexda Muster
şid Q Raşid li ser destê wî hatin kuştin G di sala 547 dê^
serê xwe danî G li Esfehanê hate veşartin.
24
HerwekG Deqqaq di sala 497 de serê xwe danî Q diya wî
1- ZEHIRÎDIN TEXTEKIN :
Ev malbat ne j i Selcoqîya ye. Lê ji ber ko j i kolê wa-
de bibêjim,
Ev Zehîridîn Textekîn di sala 497 de G piştî mirina De£
SELÇOQIYEN QONYA
welatê Rome.
2=^
de ketibû bindestê Fereng Q ji Ridwan, kurê Tutuş fermanda
rê Heleb hatibQ sitandin G di sala 478 de Şerefidewle Mus~
lim kurê Qureyş, kurê Bedranê Uqeylî fermandarê MQsil li
ser bajarê Heleb kuşt Q Heleb jî xiste destê xwe Q ev Su -
leyman Şah bixwe di sala 479 de li ser bajarê Heleb bi des
tê Tacidewle Tutu.ş hate kuştin, ~
welêt,
26
Di çaxê MesGd Şah deSeyidkalîcar Elî di sala538 de hate
Farqîn G laşê Qilîçarslan derxist Q bire Diyarbekir lê
careke dî vegerande Farqîn,
da. "
27
8- XÎYASÎDÎN KEYXESRO, KURE tZÎDÎN QELIÇ :
Di sala 661 de fermandarî ji birazayê xwe sitand Q bQ
wis Efdel Şah kurê YQsif Şah fermandarê Şemîşat kire heval
28
Q dostê xwe Q bihev re peymanek girêdan ko :
1- Bajarê Heleb ji Efdel Şah re bî Q Cizîr ji Keykawis re
bî,
Efdel,
12.2,1962 Dimişq
29
DEWLET Û FERMANDARlYA HEZBANl
ta xwe ,
30
zin dabaşa wî bikin.
Mîr Mihemed di sala 293 koçî de êrîş kire ser welatê MQ
sil Q EbQ Heyca Emîr Ebdulah, Hemdanê Telebî waliyê MGsil
ya. ^ ^
tinê welatê MQsil, Xelkê çiya haşt bun G sergêjî hatin ra-
2- MÎR REBÎBÎDEWLE :
Her çiqas me ISkblaye ko zanibim ev Rebîbidewle kurê
de bGn,
31
zî, Lê gomana padîşahê kurd çewt Q şaş derket Q Xezan dest
32
HerwekG di sala 430 ê koçî de careke dî Xez çQne ser ba
jarê Hemedanê, lê vê carê EbQkalîcar, kurê Ele-idewle jT
ber wan reviya Q kete bajarê KengQr Kurdistanê Q Xezan ba-
jarê Hemedan talan kir Q xwîn bê j imar hate rijandin Q be-
rê xwe dane welatê Dînewer, Kurdistan, Lê EbQlfeteh, kurê
EbQşewk, padîşahê kurd Koli, bajarê Helwan rûdinişt di wan
derket Q gelek ji wan kuştin Q gelek dîl kirin, Lê paşê li
hevhatin Q dîl berdan. ~
33
xiste zindanê Q serbixwe bQ fermandarê Erbîl Q Hezebaniya,
tenê ev karê ha ne bi dilê Qerwaş bû, lê nikaribQ dengê
xwe bikî.
niştin.
6- EbOhEYCA YÊ HEZEBANÎ :
Bi rastî di vî navî de gelek dijware, ko mirov karibî
ji hev bidî alî G vewejêrî ji ber ko 3-4 nav bi vî navî ha
tine xuyakirin. EbQheyca, kurê Rebîbidewle Hezebanî, EbQ-
heycayê Rewadî, ko li Farqîn rGniştibG, EbQheycayê Hezeba-
34
EbQheyca, Mîr Fedil dîl girt, lê EbQheyca ew kurê xwe ber-
da Q Cawlî haşt kir.
Ev Cawlîseqaw, serdarê leşkerê Mihemedşahê kurê Melek -
şahê Selcoqî bQ ko şandibQ ser MGsil.
HerwekQ di sala 502 ê koçî de ev EbQheyca di gel Mîr Ne
sir, kurê EbQşewk, fermandarê kurd li welatê Helwan hate
bê zanîn.
35
û parêzkarê leşkerê ko di bajêr de şer dikirin bG Q şerê
Firinga bi xurtî Q camêrî dikirin,
kin ,
re rê kir Q got :
"Serdar tev piştî ko j i cem te rabun wilo dibêjin, ji lew-
36
tê wî Q zariwên wî de bQ. Yanê di destê mala EbGheyca de
bQ, Lê herwekû me derbas kir, ko birakî EbGheyca di şerê
kolên qesrê Sûdaniya de hate kuştin, lê nabêjî ka navê wî
çiye. Ji lewra gelek diriste, ko Telîl bavê Qutbidîn Xesro
bî,
HOZANÊN HEWLÊRÊ
daniye .
rê xwe daniye,
37
Di sala 508 ê koçî de çêbQye Q di 576 ê koçî de serê
xwe daniye ,
rê xwe daniye,
rê xwe daniye.
rê xwe daniye,
rê xwe daniye,
rê xwe daniye.
sê xwe daniye,
38
la Etabegê Turkmanî bQ. HerwekG tê xuyakirin, ko bixwe ji
Keleha Zaferane, ko dikevî hindama Erbîl, Lê ev navê Zafe-
ran li Bexdayê jî navê taxekê ye, Herweku li hindama Mar -
dîn jî navê gundekî ye, ko dêreke mezin G navdar têde ha-
tiye avakirin, Lê gelek diriste, ko ev camêr ji xelkê Zafe
rana bindestê Erbîl bî, Ji ber, ko serdar Q fermandarên
dewleta mala Etabegê MQsil pirê wan ji kurdên rajorê MQsil
bQn.
1971, 6, 24
Cigerxwîn
39
FERMANDARIYA HUMEYDI
40
ca birayê wiye,
xistin zindanê,
ji wan sitandin.
Li ser vî şerî hozanê kurd, Huseynê Becnewî bi rist G
helbestiê ev serpêhatî bi darve kiriye. Lê bi Erebî gotiye
Q kurê Dostik li wir ranewesta Q li pey dijminê xwe çû Q
kete Mûsil Q têde rQnişt. HerwekQ xelkê bajêr bi xwe jî a-
lîkariya kurdên Hemîdî dikirin Q Deylemî dikuştin,
Tenê Baz EbQşeca ê kurd li ser vê pîrozexurtiyê rQnişt
41
Q karê xwe Q girtina Bexdayê dikir Q dixwest bi carek roj-
hilat ji destê Deylemiyan derxî Q j i bo vî awayî karê xwe
rê MQsil.
Lê vê carê çawa xwe avêt ser hespê xwe neda ber G kete
42
HerwekQ kurê Ezraq li şQna Baz-Bad dinivîsî, kurê Ezreq
re kirin.
Çawa Mîr Huseyn di van şeran de hate kuştin Baz kete şû_
na birayê xwe Q bu fermandarê dewletê Q serdarê leşkerê
kurd G li keleha Heskîfê rûdinişt. Lê gelek neçG herdQ ku-
rên Nasiridewle EbGtahir G EbGebdilah bGne fermandarên MQ-
sil G leşkerên kurd Q ereb li ser MGsil ketin pêxîra hev Q
Benîuqeyl G Benînumeyr di hana Hemdaniya hatin Q Baz di şe_
rê van de hate kuştin G serê wî jêkirin Q laşê wî bi bede-
na MGsil ve bi dar vekirinQ serê wî bi xwe re birin Q çQne
ser bajarên Farqîn Q Amed(Diyarbekir) . Lê EbQ Elî Hesen ku^
rê Merwan, ko li şGna xalê xwe bGbG fermandar Q jina vîya
deylemî mar kiribQ. Zora dijminê xwe bir Q EbGebdilah bi
dîlî girt Q nexiste zindanê Q bi diyarî G perwa ve ji bira_
yê wî re rêkir Q got: Bere MQsil ji were bî Q ji wialetê
kurd derkevin. Lê EbQtahir careke dî birayê xwe bi leşkere-
kî ve şande ser Farqîn Q ew bi xwe li ser Amed(Diyarbekir)
bG G careke dî kurê Merwan EbQebdilah girt u leşkerê dij -
min şikand,
Ev EbGebdilah, di zindana kurê Merwan de ma heta, ko m^
leb,
43
kurê Museyebê Uqeylî G Mihemed ew G kurê wî Q serdarekî pê
re di mala xwe de kuştin Q çG ser MGsil G ji xwe re girt.
44
j i wê rojê de navbera Qerwaş Q van herdQ mîrekên kurd ne-
xweş bQ .
45
ên Hemîdî Q Hekarî şandin ser kelehên vê hindamê Q girtin.
sî hatine kuştin,
9- MÎR KEKMUBARÎZtDÎN :
HerwekQ me derbas kir, yek ji fermandar G serdarên Ebba
46
siya bG Q di nav dewleta HQlagGxan de xwedî rûmet Q payebi
lind bQ Q heftê salî di fermandarî de bi kamîranî Q serfi-
razî maye G gelek oIperes,t G xwedênas Q comerd bQ ,
danî,
FERMANDARÊN hemîdi
6- NESÎRÎDÎN : 586
7- ÊDXEMÎŞ : 586
47
8- HEKENDRÎ : 591
9- MUBARtZÎDÎNKEK
10-tZtDÎN BEG
ll-NECMÎDÎN BEG
I2-KURÊ NECMÎDÎN
Mala Mubariziddîn 147 sala fermandarî kirne , Gereke ev
malbat di serê tarîxa Hemîdî de bê nivîsandin u di nêzikî
sala 800 ê koçî de j i destê wan fermandarî derxistine,
Van herçar mirovan 147 salan fermandarî kirine G di nê-
zikî heştsed u heftêyî de mala mîrekên Badînan ji wan si -
tandibin.
48
ZlRZARÎ
49
ji rêwiyan distênin, Her yek ji wan keviran 10 mitir dirêj
G 3 metir firehin. Li ser wan kevirana hin nivîsandin heye
ko bi derbasbûna tarîxê hatiye windakirin. U dibêjin, ev
kevir hatine danîn, ko tarîxa wan mirovên, ko di nav berf
Q sermayê de dimirin, li ser wan binivîsin Q bidin zanîn,
ko di zivistananê de derbasbQna di vê.'hindamê ve gelek dij_
ware G gelek bi tirs u sawe,
Masalikilebsar, pêde diçî G dibêjî, Di îro de fermanda-
rê wan Mîr Necmidîn Başak Başke Q di piştî wîre kurê wî
Mîr Cîde, li şGna bavê xwe rûniştiye Q Mîr Ebdulah, kurê
Cîde li cihê bavê xwe bQye fermandar:
50
Adil, li îskerdiriye zanîngehek ji pêzanê kurd Hafiz E-
bQtahir Seleve re avakir Q gelek rumeta wî girt, Çawa, ko
çend mizgevt G xwendegehên mezin li Qahîre Q Bîtlis jî ava
kirine Q di sala 543 koçî de hate Qahîre G bQ wezîrê pey -
rew Zafirê Ebîdî G Zafir navê wî kire EmîrilciyQş Melikil-
adil ,
51
lik Efdel li şQna wî rakin G di nav van serdar G mezinan
de çendek kurd hebûn, ko ji wan Xweştirînêhekarî, Neşîre -
wanê Zirzarî Q Elikan G Mengelan bQn,
HerwekQ di şerê mezin de leşkerê Zirzarî bi hevalên xwe
kurdên mayîn re di milê çepê de bGn, Hekarî , Mihranî , Hemî^
dî, Zirzarî G kurdên mayîn,
Lê bigir di sedê heştê koçî de xwediyê Subhilaşî ji Me-
sail-ul ebsar diguhêzî Q dibêjî: welatê Mazkurd G ristaqên
wî jî, di destê kurdên Zirzarî de ne, HerwekQ çiyayê Cenc£
rîn, ko j i rexê rastê ve raserî bajarê Eşno(Şîno) dikevî
dibindestê van Zirzariyan de ye, HerwekQ me di pêş de der-
bas kiriye,
HerwekQ di sedê hezarê koçî de Şerefxan Beg di Şerefna-
mê de dabaşa wan kiriye G gotiye: Watê lacan-Lahîcan, di
bin destê Zirzariyan de bG lê Pîrbodaq, fermandarê Baban
ji destê wan derxist Q bi ser welata xwe ve berda,
MQsahesen-Cigerxwîn
52
DEWLETA ERTUQI Ll HESKIF
nî,
dernakevin,
Ji lewra diriste, ko di çaxê Mîr Dawid de bî , neko di
çaxê Mîr îbrahîm de bî, yan yek ji herdiwan nerast dibêjî,
53
3-. MIR DAWÎD, KURE MÎR SEGMAN :
Piştî mirina birayê xwe bG fermandar Q di çaxê wîde li
ser Amed şer di navbera wî Q îmadidîn Zengî G Hisamidîn Te
mirtaş de çêbQ G Dawid leşkerê xwe kişand Q hate mala xweT
Herwekû di sala 535 de li ser bajarê Behmed-Behmurd-Ba-
54
li ser bajarê Eka di nav leşkerê kurd de şerê dijminê îsla-
mê dikir,
Salih,
Dimişq 197I-I-9
MGsahe sen-Cigerxwîn
55
DEWLETA TURKMANÊ ERTUQÎ LÎ MARDÎN
56
4- QUTBÎDIN ELXAZI , KURE NECMÎDIN ALPARSLAN :
Di sala 578 de bG hevalbendê tzidîn, fermandarê Mûsil Q
bihev re çQne şerê imperatorê kurd YGsifşah Silahidîn Q
bin,
Dimişq Mûsahesen-Cigerxwîn
57
FERMANDARÎ U REWŞA EŞIRA LOR
Ê MEZlN (BEXTlYARÎ)
hişk Q dijware,
58
EŞÎRA MEZÎN BAVÎKÊN EŞÎRÊ JÎMARA MALA JÎMARA TEV.AYÎ
lakî 2000
7000 7000
Sehonî 1500
Mihemedsale 1000
^Sîkî 500
Memewendî 4000
Zalakî
Bawapî 3000
13500 13500
Xwepêgirtî Canokî
4000
Germesîr
Xanokî
2000
Serdesî
Gundizlu 1500
7500 7500
Tevayî
28000
dare,
59
rê Hindê de bi Nadirşah re bû Q piştî çend bavika Cafer Qu
lîxan bûye fermandar. EvCafer Qulîxan,kurê Esedxane, ko
herdQ malbat lê digihêne hev. 0 piştî Cafer Qulîxan ^ k'iirê
wî Esf endiyarxan bGye fermandar Q piştî wîre birayê wî Mi-
hemed Huseyn Xan bQye fermandar. Esfendiyar Xan, di sala
60
ji mezinê wa ra tê gotin,
Fîlî, Lorê bingehî di Loristan de rQniştîne, Cotkar G
karkerin Q ji pêncî(50) hezar ta bi heştê(80) hezar mirov
mara-Semîre rûniştîne.
Bi kurtî eşîrên Lek, li rajorê rojhilatê Loristan cîgir
61
tine Q ji vê hindamê re dibêjin Lekistan, di îro de sala
62
REWŞA BEXTiYARÎ
63
Xan mezinê eşîrê ye Q êlbeg ji ber êlîxan ve karê eşîrê di
kî Q herdQ jî têne vebijartin, tenê ji malmezina vedibijê-
rin Q Şah baweriya xwe pê tînî, G fermanekê jêre dinivîsî
cin.
64
jin germesîr, herwekQ di serdesîr de jîhinek dexil diçênin"
Q berê daran dicivênin gundên nêzîkî wan di havîna de dif-
roşin wan, lê di zivistanê de her tiştên xwe ji bajaran di
kirin. Kerwan-310. ~
FERMANDARiYA Ç I H A R L E N Q -L A N E
1- ZEMANXAN :
65
6- ELIxAN, KURÊ TEQÎXAN :
Pêlake dûr Q dirêj bi serbilindî G xweşî fermandariya
xwe kiriye G di cihê bavê xwe de rQniştiye Q paşê serê xwe
danî.
FERMANDARÊ HEFTLANC-HEFTLENG
1- HEYDERKOR :
danî.
66
5- AZADXAN(ESEDXAN), KURÊ SALÎHXAN :
Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Bextyarî Q pêlake
dQr G dirêj li vî welatî fermandarî bi serbilindî Q gerden
azadî kir Q serê xwe danî G koça xwe ji cihanê barkir Q çu"
ye. -
Awetîwend
MQminewend
Reîsewend 15,000
Becnewend
Cewarî
Sîasîla Hesenewend
Qulîwend 15.000
YQ s i fwend
67
Balagîrewe Reşî
Sakî
6.000
Papî
Dêrîkewend
Amîle Koşkî
Ziyuhdar
Umerayî
Mîraxur 2.000
Qatirçî
Xulam
TQtmiyad
Zole
Şahen
Mehakî 12.000
ÇiharsitQn
Dînarewend
: Bacilan Delanewend
2.000
Segewend
Babiranewend Elîwend
Deşwend 2.500
Helêlan Osmanewend
Celalewend
Daciyewend
Balawend 1.500
Serxe
Merî
56.000
Pêncî Q şeş hezar malin.
Cigerxwîn 1971.4.3.
68
FERMANDARlYA
1-FERMANDARÊ HiZAN
hatiye.
Lê Mihemed Elî Ewnî, ko Şerefname tercume kiriye dibêjî
kirin,
69
Lê av Q bayên wê gelek nexweş Q herdem nexweşî konê xwe
di nav wan de vegirtiye Q hêlîna xwe di nav wan de çêkiri-
ye, Melarya ta dev ji wan bernadî. Dibêjin, ji ber, ko bin
deq hene ji lewra ev nexweşî peyda dibin.
Ji eşîrên vê hindamê re dibêjin nemêran(nemîran) , bi vî
navî deng dane. Padîşahên mezin, ko Kurdistan bizor xisti-
ne bin destên xwe zor Q setem li xelkê vê hindamê nekirine
û fermandarên vê hindamê bi dijminê xwe re dost Q heval
bQn.
1- MÎR SULEYMAN :
70
Mîr Mihemedbeg G yek xiste bin destê Melek Xelîl .
Piştî salekî Mîr Mihemed serê xwe danî Q sê kur, Miste-
fa, Dawid, Zeynel bi şGn xwe ve hiştin Q Melek Xelîl bi
fermaneke padîşah herdQ perçe xistin bin destê xwe Q bica-
mêrî gerandin Q lihev ragirtin. Lê Mistefabeg, kurê Mihe -
medbeg bi alîkariya xalê xwe Behaedin Beg, fermandarê Hezo
çG dergehê bilind Q perçê bavê xwe bi fermaneke hemayQnî
wî.
71
wan, leşkerekî mezin bire ser Q di keleha Az de asa kir,
Lê leşkerê YGsif Beg şer nekir G şikest G YGsif Beg di av-
desxanê de hate kuştin.
Tenê her çiqas Hesen Beg malê xwe dixiste devê karbides
tên dewletê jî, lê careke dî yek ji mala wan bi navê HacT
Beg liber rakirin, lê dawî lihev hatin Q xwarina wî ji ha-
tina hindama Edwanan dane Hacî Beg Q li cem hev rGniştin G
bi vî rengî heta sala 1005 ê koçî jî bi haştî bihev re
bGn.
2FERMANDARIYA MIKSE
xwe danî Q îbdal Beg keça Zeynel Begê Hekarî ji xwe re anî
Q bi alîkariya xezGrê xwe Q bi fermaneke HemayQnî hindama
Karkar jî biserxwe ve berda G bicarek welat xiste bindestê
xwe. Lê Rustem Beg, kurê Hesen Beg çQ Karkar ji xwe re si-
tand Q gelek şer Q sergêjî di nav wan de rûdan,
Di sala 1005 e koçî de îbdal Beg serê xwe danî. Mirove-
kî serxweş bG G di kelehê wer bG Q du kur bi şQn xweve hiş
tin Q çQ, Mihimed Beg G Ehmed Beg.jê man, ~
72
4- MIR EHMED, KURE MIR ÎBDAL :
Çawa Hesen Beg bi sê sed siwar Q peya ve ajote ser Mik-
sê Mîr Ehmed naçare êl G eşîrên xwe civandin Q ji derve
şer destpêkir Q Hesen Beg di nav şer da hate kuştin Q bi-
carek welat kete bindestê Ehmed Beg G heta sala 1005 ê ko-
çî jî di destê wî de bQ.
3- FERMANDARiYA iSPAYiRD
1- MÎHEMED BEG :
Pêlakê bi fermandarî Q serfirazî ma Q serê xwe danî Q
kurê wî Sultan îbrahîm kete şGna wî.
kê serê xwe danî G çar kur, Eyyub Beg, Xalid Beg, weys
Beg G Sultan îbrahîm bi şQn xwe ve hiştin.
sale fermandare,
73
FERMANDARlYA ZIrIkAN
74
Q cewahirên wan li cem wî bGn.
Çawa, ko di fermandariya kurê Cuheyrê Musilî de ev EbG
Hesen Elî, kurê Ezreq di Heskîfê de bQ herwekQ Ehmed, kurê
Yûsif, kurê Elî, kurê Ezreq bixwe li bajarê Farqîn G di sa_
1-FERMANDARE tercile
75
5- ŞEMSI BEG :
nî .
2-FERMANDARÊ HETAX
Ehmed Beg, kurê Mîr Mihemedbegê Zirikî, fermandarê yeke_
me, ko li Hetax nav daye, Mirovekî mezin Q hêjaye G di ça-
xê Şah îsmaîlê Sefewî de keleha Hetax ji destê Ehmed Beg
hate derxistin Q yekî Qacarî li şGna wî rQnişt,
76
tê xwe dane xezîna dewletê Q ê mayin li wan hate parveki -
rin.
zar aqçe giha Mihemed Beg Q zeametek bi 100 hezar aqçe gi-
ha destê YQsif Beg Q zeametek bi dused hezar aqçe giha Şa-
hem Beg.
şQna wî .
77
Zulfeqar Beg, kurê Şahem Beg Q çil hezar zêrên osmanlî jê
sitandin. Lê çawa li Yedîqule hate kuştin. Careke dî Welî
Beg bi fermana Mihemedxan welatê xwe vegerande bin dêstê
xwe Q heta sala 1005 koçî jî fermandarê Hetax bû.
3-FERMANDARiYA DERZÎNÊ
Beg.
xwe pîroz kir Q piştî heşt salan bi destê Nasir Begê Kurti
kî li bajarê Belî hate kuştin.
78
ristevan Q hozanê xwe bê par Q pişk man Q ev dîwan bicarek
winda bQ.
4-FERMANDARiYA KURTÎKA
1- NASÎR BEG :
Ev Nasir Beg ê pêşîne, ko hatiye xuyakirin Q deng daye.
vekirin.
79
nî kirin. liê di şer de birîndar bQ G li keleha kurtikan se^
re xwe danî .
1966.3.18
80
FERMANDARIYA MILAN
Li wêran-şehIr
1- KELEŞEBDÎ :
Mexabin, ko em tiştekî hêja ji tarîxa Keleşebdî niza -
nin. Tenê tiştê, ko navdare ewe, ko Keleşebdî mirovekî ke-
2- BÎŞAR PAŞA :
Pir cihê keser Q axîne, ko em nizanin ev camêr kurê kê-
81
- Ma tu tiştekî naxwazî?
Paşê got: Belê wele dixwazim ji xwere dengekî bistirênim ,
civat hemî keniyan Q dilê xwe de digotin Paşê Milan li ber
mirinê ji hişê x;^re çQye. Lê paşê destê xwe xiste bin guhê
xwe Q dest pêkir G got:
lolo, , . .
bî.
Axê gazî kire geregerê xwe Q çîrok ji wan re got Q ji
wan re go:
hîstiye.
3- TEMÎRPAŞA ZENGOZÊRÎN :
Dewleta Osmanî welatê Mardîn bi ser Bexdayê ve berda bG
82
Çawa, ko hin eşîrên Ereb jî, wilo dibûn hevalê Kurd Q
şerê miletê xwe dikirin. Ji lewra pirê caran Cizîr dibQ du_
bendî Q şerê hev dikirin, talanê hev dibirin.
SÛNDA PiSMAMA
Ev sQnda pismama, yan Helfulêmama weke, ko ereb dibêjin
bicarek eşîrên Cizîrê Kurd Q Ereb bihev re dijminahiya Er£
bên Şemer, Enz ji ber, ko ev herdG eşîrên mezin Q xwînrij ,
ne tenê dijminê kurd bQn, belkî jî dijminê herkesî bQn G
karê wan tenê talan G kuştin bG.
Ji ber, ko ev herdQ eşîr ji derve dihatin Q eşîrên Cizî^
rê ji wan gelek ditirsiyan Q xwe li ber wan, ko nebQna yek
nedigirtin Q nikaribQn yek-yek li ber wan destê xwe bilind
girtibGn.
Ji ber, ko Şemer ji îraqê dihate Cizîrê G Enz ji Şam
yan ji Şamîye rojavayê Ferat dihatin Cizîrê G xelkê welêt
xwe didane hev G jihev re sQnd dixwarin, ko bihev re şerê
van herdG eşîran bikin Q bivî rengî xwe Q mal G sewalên
xwe ji dijmina diparastin. Şemer xwîkîtî ji kurd Q erebên
Cizîrê distandin,
XWÎKÎTÎ-YAN - UXUWE-BiRATÎ
Ji ber, ko Şemer pir Q xurt Q şerxwaz bûn herdem talan
G kuştin Q sergêjî di nav eşîrên Cizîrê de bi awakî berdî -
berdan dikin Q herkes ji wan ditirsiya Q mal, pere, pez,
dexl didane wan, ko diziya wan nekin, talanê wan nebin, rae_
rê wan nekujin,
Di serê pêşî de Uxwe bi daxwaza Biratî bQ, lê dawî ki-
rin bêş Q bizor ji kurd Q erebên cizîrê distandin, Lê bivê
sQndê gelek caran kurd Q ereb bihev re şerê Şemer Q Enz dj^
kirin G zora wan dibirin Q mêrê wan dikuştin G talanê wan
83
zin ji xwe re pêkanî Q jinG ve dest bi talan G sergêjiyê
kir Q berdî-berdan bicarek xiste nav welatê Cizîrê.
Navbera Diyarbekir-Riha-MQsil-Heleb bicarek xiste bin
destê xwe G di nav talan G sergêjiyan de wêran G sitem bar
hişt, Ji lewra waliyên Heleb, Diyarbekir, Bexdad ketin nav
tirs Q sawîran. Lê çiqas xwestin, ko Zortemirpaşa serwext
bikin, nikaribGn bikin.
6-TEYMÛR BEQ
Ev TeymQr Beg neviyê TeymGr Paşa ye. Di şerê navbera
dewleta Osmanlî û îbrahîm Paşayê Misrî de, ko bixwe ji ber
bavê xwe ve leşkerê Misrê tajote ser Diyarbekir Q Kurdist£
nê TeymQr Beg di çaxekî hin de welatê Cizîrê G beriya Mar-
dîn bicarek xiste bin destê xwe.
Tenê gelek neçG ev gernasê kurd di şerekî de hate kuş-
tin Q leşkerê Misrê vegeriya welatê xwe Q careke dî dew-
leta Osmanlî destê xwe dirêjkire vê hindamê Q ji ber, ko
Milan mezinê xwe winda kiribQn gelek dijwarî dîtin G zor
G setem bi ser welatê wan de hatin rijandin.
HerwekQ eşîrên ereb Şemer, Tey gelek ji gund Q êlaxên
kurdan ji xwere girtibGn Q bê pîvan zor Q setem bi serxel-
kê vê hindamê de barandin
85
HerwekQ di vê babetê de waliyê Şam gelek alîkariya wî
kir G hin leşker xiste bin destê wî heta, ko xwe tekuz kir
Q pêkanî.
zindanê.
86
zinê êla Qeregêç çQ îstanbQlê goya, ko giliyê tbrahîm Paşa
bikî, lê çawa padîşah dî, berî her tiştî ji Dirê-î pirsî G
got:
girtin.
Mihemedaxayê Deqorî(Takorî) bi dest di binê konê xwe de
hate girtin, lê paşê ew nekuşt G perwa pêvekir G şande ma-
la wî G jêre got :
- Ez dizanim, ko win ne dostê Şemera ne, ji tirsa hatine
şerê min. 0 Şemer pozşikestî, perîşan, ji hevdeketî vegerj^
yane(Şemrane) welatê xwe , vegeriyane îraqê Q kurd Q erebên
Cizîrê ji zor Q setema wan hatin parastin.
Şemera gelek çavsorî Q pîsitQrî li kurd Q erebên Cizîrê
dikirin. Malê wan dixwarin, mêrên wan dikuştin. Xwêkîtî ji
wan distandin, dexl Q şînkayî di dane ber Q nigên^sewal Q
deva G diçêrandin, Bi rastî nexweşiyeke mezin Q bê derman
87
bQ, kesî nikaribQ li ber şivanê wan destê xwe hildî, bi do
qika mirov dikuştin, ~
2- ŞERÊ DtWEM :
Vêcarê paşa çQ ser Şemera Q navê vî şerî şerê Hilkoye .
Li jêrê bajarê Nisêbîn çêbQye, eşîrên ereb Şemer, Tey, Ci-
bGr G koçerê Mîran(Mîhran) ê kurd jîwan re bQn.
Konê paşê li diyarê Hilko danî bQn G konê dijminê v7Î li
hember wî li zenda vegirtibQn, Lê xwedîxêr di navbera wan
de çGn Q hatin Q dixwestin wan bê şer ji ber hev rakin. Te
nê paşê li ser wan vebirî, ko: ~
1- Gereke civînek li binê konê paşê çêbibî.
2- Ya dî ewe, ko gotina dawî wê di destê paşê de bî .
Abdîaxa, mezinê Aliyan ê kurd di nav bazarê de bG Q ev
serpêhatî ji min re dQr G dirêj bidarvekir G digot:
-Piştî dan G sitandineke dGr Q dirêj şêxê Teya dey li paşê
kir G got; Ê paşa ka bêje tu çawa dixwazî? Paşê dengê xwe
bilind kir G got:
- Win ne xelkê Cizîrê ne, wîn traqî ne, konê xwe barkin Q
herin welatê îraqê,
Lê Asî bersiva wî de G got:
-^Paşa, qoçanê me di Hilko de hene, em çawa ne ji xelkê Ci
zîrêne? ~
88
- Birazê, hela ev ciwanmêr hatine şerê min, ko kurda pîs
bikin, lê nizanim tu çima hatiye şerê apê xwe?
rand G got :
- Ez niha dikarim guhê te jêkim, lê xelkê bêjin, tbrahîm ,
nikaribQ dijminê xwe çQ j i hemiwan guhê mêrikê kurd jêkir.
Tenê Abdilkerîm Beg dengê xwe nekir Q civat li ser vê des-
89
ajote ser xuşka xwe,
car .
90
la. Bi mirina îbrahîm Paşa ev derebegiya Milan dawî hat.
niştime:
MehmQd Beg(MamQ), Xelîl Beg, Temir Beg, îsmaîl Beg, Ab-
direhman Beg. 0 ez bi van re rGniştime G zariwên Xelîl Beg
jî hin ji wan dîne.
Zariwên Şêx Hadî, Dehham(Şêx Dehham) , Paşa, Feze, herw£
ne. Eger ne Haco Axa mezinê Hevêrka bGna, kesî xwe li ber
bigrî di nav me denebG.Lê gelek caran Haco Axa zora wî di-
bir Q mezinahiya Cizîrê bi destê wî ve bernedida Q herdem,
axê xwe dida pêş Q zora Şêxê Şemara dibir. Lê di îro de de^
rebeg, şêx Q axa, kurd Q ereb bicarek bê rGmet mane Q bi
dijwarî liber xwe didin.
rêj kiriye.
RQpel 270
Cigerxwîn
91
DEREBEGlYA SASON(XARZA)
Ji Şerefnamê diguhêzim,
1- MÎR EBÛBEKÎR :
Pêlake dQr G dirêj bi kamîranî G serbilindî fermandarî
kir Q paşê serê xwe danî Q kurê wî Xidir Beg kete şQna wî,
92
3- MIR ELI BEG, KURE MIR XÎDÎR BEG :
Piştî mirina birayê xwe bG fermandar G serdarê welatê
Xerza. Lê mirovekî serxweş G tolaz Q zarokperest bQ Q jîna
dir Beg serê xwe danî G çar kur MehmQd, Ehmed, YaqQb, Mihe
5- MÎR MÎHEMED BEG, KURÊ MÎR ELI BEG, KURÊ MÎR XÎDÎR BEG :
Çhwa hate SasQn bi serbilindî Q bê hemta di welatê xwe
de rQnişt. Tenê Mîr Melek Xelîlê Heskîfî bajarê Erzen bi
hêsan bi destêwî ve berneda Q leşkerê xwe kişandin berhev
Q piştî şerekî xwîndar Q bi arîkariya Şeref Begê Bedlîsî ,
Elî Begê Botî bajarê Erzen bi zorobi ser xwe ve berda Q pa
şê serê xwe danî Q koça xwe j i vê cihana jîndar barkir Q
çQ. Şeş kur bi şQnxwe vehiştin, Suleyman, Bihaidîn, SarQ -
xan, Xanbodaq, Huseyn, EIî,
93
6- SULEYMAN BEG, KURE MÎHEMED BEG :
zo.
dîn Beg bixî şQna bavê wî, lê bavê wî bi gotina kurê xwe
94
Mirovekî zana Q bîrewer bG. DQrîrêçika bav G kalê xwe
diçQ Q di xwarin G vexwarin Q rabQn Q rQniştina xwe de ke-
ke romiya bQ G kincê xwe weke wan werdigirtin u bi mezina-
hî hînî xwendinê bQye. Bi Farisî Q nivîsandina Şikeste baş
zanibG Q gelek xweş dinivîsî.Di vê meydanê de navdar bG,
HerwekG di gelek meydanê dî de di pêşiya hemçaxên xwe
de bQ, Di sala hezar Q yekê koçî de berê xwe da welatê Hi-
cazê G çQ hecê,
Hevsarê derebegî-fermandarî bi destê Şemsidîn Axa , kurê
Ferîdon Axa ve berda bG û nikaribG dînarekî bê wî xerc bi-
nî,
Çawa Mihemed Beg, kurê SarQxan Beg serê xwe danî, Ketxu
hemed Beg ji ber Mîr Mihemed Beg , kurê SarGxan Beg reviya
nên xwe , Tenê Şemsidîn Axa xeyidî Q Ehmed Beg xiste zinda-
nê, U Bihaidîn Beg kire fermandarê welêt,
95
Q kete kelha Hezo Q di sala 1004 ê koçî de Mihemed Beg bi
leşkerêxwe ve, ko bi serdariya Elaidîn Axayê Bilbasî Q El-
wend Axayê Qewalîsî Q eşîra Modika û Zeydanî bi wan re bi-
carek dane ser şopa dijminê xwe G hevalbendê Şemsidîn Axa
ji hev belav bQn Q naçare Axê zarokên xwe birin G çG cem
Zeynel Begê Şerwî rGnişt Q kurê xwe Huseyn Axa rêkire serê
ref Begê Botî G dest bi vîlik Q dolaba kir G berî her tiştî
96
Xelef Begbi xwe re birin Q çG Hezo.
Lê Şemsidîn Axa dixwest weke berê bikî, her tiştî bixî
ya.
ran nedanê.
Ji lewra dilnexweş ji Hezo çQ MQsil , lê piştî pêlakê
ji walîtî ket G li Cizîrê rQnişt G dostanî di navberawî Q
Şemsidîn Axa de gelek xurt bG G bi hev re vîlik dibiwara
Mîr Mihemed Beg de gerandin.
Fermanek bi derew(sexte) nivîsîn Q mirovek rêkirin Hezo
Q got:
- Ehmed Beg, li şQna birayê xwe Mihemed Beg bQye ferman-
dar .
97
çG nav êla Xalida rGnişt,
Lê Şemsidîn Axa ji Bihaidîn Beg re şand Q got:
- Eger dixwazî mîrê Xerza bî, Mihemed Beg, ko kurê min kuj_
tiye bide destê min, berî, ko ez bighême cem te,
Lê careke dî Mihemed Begê zana ji pismamê xwe re got:
- Ez mirov Q pismamê te me. Ji namGs Q şerefa dewleta te
re netiştekî hêjaye, ko min bidî destê dijmina, lê eger di^
xwazî min bikujî, bere kuştina min bi destê tebî çêtire, ko
min bidî destê Şemsidîn Axa.
Careke dî Mîr Mihemed Beg xwe bi hostayî parast Q çQ ke_
leha SasQn. Xelkê kelehê derê kelehê jê re vekirin Q bQne
hevalê wî G naçare tevlî Şah Murad Axayê SQsanî di 24 ê me_
ha remadanê de sala 1004 koçî çQne bajarê Bedlîsê G Ehmed
Beg, careke dî kete şQna Bihaidîn Beg G bQ mîrê Xerza G
Şemsidîn Axa bG ketxuda(serkarê dewletî) ,
Lê piştî, ko Bihaidîn Beg yazde rojan li Bedlîsê ma jê-
re mizgînek hat, ko bi alîkariya Mihemed Begê Zirikî eşî-
rên Xerza careke dî Ehmed Beg Q Şem.sidîn Axa ji welêt der-
xistin Q Bihaidîn Beg kirin fermandarê welêt Q careke dî
Bihaidîn Beg vegeriya Hezo, lê hêj negihabG pira xatQnê J£
re gotin, ko Şemsidîn Axa hatiye kuştin Q Ehmed Beg ji mî-
rîtî xistin Q Mihemed Beg kirin mîrê welêt û Elî Paşa Q he^
valên xwe xistine zindanê,
bQ.
HerwekQ Ehmed Beg jî hate kuştin G heta sala 1005 koçî
welatê Xerza Hezo di bin fermandariya Mîr Mihemed Beg de
bQ.
Pir cihê Axîne, ko min nikaribQ ji nivişta Şerefname p£
ve tiştekî dî dibiwara vê derebegiyê de peydakim, HerwekQ,
min nikaribG bihin pêzan Q kalemêran vê malbatê re bicivim
ji lewra eger kêm jî hatibî nivîsandin ne sGcê mine,
1970
98
FERMANDARIYA mehmudî
rabota ne,
1- ŞÊX MEHmOd :
na bavê xwe.
99
4- EWED BEG, KURE HAMÎD BEG, KURE HUSEYN BEG :
Piştî mirina bavê xwe bQ mîr li Wayê, êla Xoşab Q serda_
rê eşîra MehmQdî, lê paşê di gel Orgemez, ko ji rexê Şah
Ismaîl ve fermandarê Wan G Westan bQ, bG dijmin G navbera
wan nexweş ket Q paşê Orgemez, Ewed Beg girt Q xiste zinda_
nê,
lêt,
Tenê gelek neçQ Şah Tahmasb ev Hemze Beg girt G di kele_
ha Wan de xiste zindanê Q dawî ew berda Q eşîrên MehmQdî ,
bi carekxistin bindestê Hacî Beg Dinbilî Q Hemze Beg G
çend fermandarê Dinbil bi destê Hacî Beg hatin kuştin Q
Şah Tahmasb fermandariya MehmQdî xiste bindestê Xan Mihe -
med, kurê Mîr Şemsidîn, kurê Mîr Ham.id, Lê piştî pêlakê
Şah Elî Sultan Huseyn, fermandarê Wan ev Xan Mihemed girt
Q di keleha Wanê de xiste zindanê Q careke dî fermandariya
MehmGdiya siparde Dinbilan, ko hin ji wan di Aqçeqele de
100
Hacî Begbi xwe fermandarê hindama welatê Xoy bQ Q Dinbilan
8- EMÎRE BEG, KURÊ EMÎR HAMÎD, KURÊ MÎR HUSEYN, KURÊ ŞÊX
MEHMOD :
kuştin çQ,
Lê piştî, ko mezin bûn, çGne cem Şah Tahmasb Q hindama
Segmenabad bi senceqî da MensGr Beg G Zeynel Beg xiste nav
ya mala xwe,
Tenê piştî, ko Şah tsmaîlê diwem serê xwe danî G Iran
kete nav berdîberdanê ev MensQr Beg hate Wan Q bi alîkari-
ya mîrêmîran Xesro Paşa(Barkêr) bi senceqî kete destê wî Q
ji hindama MQşê çend perçe ji zeviyên baş ji bo xwarina wî
101
bi ser ve berdan Q zeametek li wan hindaman dane Zeynel
Beg,^
102
sen Beg gelek delemet Q serkarî Q karbidestî li welatê A-
zerbaycan G Ermenistan xistin destê xwe G gavên mezin di
payedarî de avêtin Q gelek berepêş çQn,
Ew gernasiyên, ko Hesen Beg ji turka re kiribGnbi care^
civandin G xistin defterekê G serdar Q fermandarên turk G
kurd li ser mor kirin G şandin Asîtanê Q padîşah Tirka xwe
lê da Q mor kir Q dinav xelkê de xwe pê bipaye dikir Q pes_
nê xwe pê ve dida
1966, 2. 20
MGsa Hesen-Cigerxwîn
103
FERMANDAREN
ÇEKNÎ,ZENGENE,PAZOKÎ
104
rin Q bere dirêj bibî,
1- tSTEXERÎ
Ev seydayê mezin dibêjî, eşîrên kurd di îran de di wel£
tê Faris de Kermanî, Ram.anî, Mudesir, Mihemed Bişir, Biqey_
lî, Bendamehrî, Mihemed tshaqî, Supahî, tshaqî, Ederkanî ,
Şehrakî, Tehemdanî, Zibadî, Şehrewerî, Bendadkî, Xesroyî ^
Zengî, Sefrî, Şehyarî, Merakî, Mubarekî, tştamehrî, Şahonî
Selmonî, Mîrî, Azadduxtî, Birazaduxtî , Mutelebî, Memanî,
2- SEYDAYÊ MÎQRÎZÎ :
Seydayê Miqrîzî dibêjî, cihê kurdên welatê Faris nayêne
jimartin, hingî, ko pirin. Lê xwezî wî jîweke îstexerî ji
me re navên hin eşîrên kurd li welatê Faris dQr Q dirêj bi-
dana xuyakirin Q hin ji rewş G pergala wan jî bidana xuya-
kirin.
1 -FERMANDARÎY A SIYAHMENSUR
105
welatê wî ve berdan, ko ev hindam dikevin navbera Azerbay-
can G traq Q Xelîl Xan digel sê(3) hezar siwarên kurd bi
Şah Tehmaseb re digeriyan Q paşê li sînorê jorê îran, nav-
bera Qezwîn G Tebrîz pêwanî dikir Q diparastin.
Xelîl Xan, bi gernasî bivî karê giran radibQ Q ev barê
giran hildabQ ser milên xwe , milên kurd Q di çaxekî hindik
de kurdên wa nava ji hawîr lê gihane hev G kom bQn.
Tenê bi hatina van kurdên çilek Q dizek hevsar ji destê
xanê xanan derket G talan Q rêgirî Q sergêjî destpêkirin Q
gilî Q gazin bê pîvan Q j imar ji xanê kurd hatin kirin G n£
çare Şah Tehmaseb ew qad Q zevî Q hindam ji destê kurda de_r
xistin Q ji xanê kurd sitandin.
Lê ez dibêjim, Şah Tehmaseb ji kurd ditirsiya, ko serê
xwe li ber rakin G serbixwe dewlatekê lidarxin, yan jî kurd,
xanê xwe bikin padîşahê îran. Ji lewra berî ji destê wî der
kevî meydana fermandariya xanê kurd teng hişt, ko nikaribi
lingê xwe ji berîka xwe pêve radî Q di riwê wî de sergêjiya
biaf irênî.
HerwekQ Şahê Rêzan bivê yekêjî qîma xwe nanî Q jêrê traq
tenê jê re hişt Q Xelîl Xan G kurdên pêre şandin welatê Xera_
san, lê çawa xanê kurd birêket, ji eşîra Siyah MensQr pêve
kes pêre neçQ Q kurdên mayin bicarek jê cuda bQn Q ji hev
belav bQn. Lê Xelîl Xan gelek nema Q serê xwe danî Q kurê
wî Dewletyar Xan kete şGna wî.
riya xanê kurd dikir G jê re her tişt kar kiribQ Q şahê nav-
dar leşkerekî giran rêkire ser xanê kurd yan Dewletyar Xan.
106
HerwekG Şah Dewletyar Xan jî gelek li xwe miqate bG Q
bQn,
Lê Şah Mihemed Sultan perçak leşkerê dî jî bi serdariya
Murşidqulî Xanê Şamle qizilbaş şande hana leşkerê xwe G
piştî çend şerên mezin naçare Dewletyar Şah di keleha Dim-
dim de hate asêkirin, lê xanê kurd , ko bi çengzêrîn navda-
re şevekî ji nişka ve bi qizbaşan derket G şeş(6) hezar sj^
warên dijmin ji ser keleha xwe bipaş de şikandin Q perçe
perçe bi çola xistin G talanê wan anî G gelek ji wan kuş-
tin Q mal G barxane Q sazên Murşidqulî Xan bicarek xistin
destê xwe,
niştin,
vekirin G kuştin.
nê çengzêrîn,
107
cîra girêdan Q mal G j in Q zar Q zerç bicarek talan kirin
G dawî Dewletyar kuşt Q ev malbat bicarek winda kir ,
2-FERMANDARÎYA ÇEKNÎ
perîşan mabQn.
Naçare xelkê wan nava bêj imar gilî Q gazin ji Şah Tehma
seb re pêşkêş kirin G şah fermanek derxist, ko her kesê ye
108
4-FERMANDARiYA EŞÎRA PAZOKÎ
perçene ,
1- Xalidbegî
2- Şukurbegî,
kir Q winda bQ Şah Siwar Beg hate cem Şeref Beg, fermanda-
rê Bedlîs Q kurê wî Xalid Beg çQ cem Şah tsm.aîlî Sefewî Q
di çend şeran de deng pêket Q navdar bQ G gelek gernasî Q
Beg hebQn.
109
hişt Q serê xwe danî Q ev Eslan Beg di nav pêwanê Şah Tehma
waz .
lek nema G bi ciwanî serê xwe danî Q bazê mirinê poncê xwe
kişandin.
110
9- NÎYAZ BEG, KURÊ YADÎGAR BEG :
Piştî mirina bavê wî Şah Tehmaseb bi fermanekê fermanda^
riya êla Pazokî jêre pîroz kir Q fermandariya Elacgir si-
pardinê.
Niyaz Beg, weke bavê xwe bicarek xwe siparde ola qizil-
başa G şerê ola sinî kirin Q tiştên nehêjadi nav êla Pazo-
kî di biwara ola islamê de dihatin kirin Q bavê xwe di
vê babetê de bi şGn xwe ve hişt.
Lê fermandarên Osmanlî şandin cem Şah Tehmaseb G gotin:
111
hinek j i' hindama Elacgir dane wan G yek ji wan bi navê îb-
ranî Beg kir mezinê wan, lê dawî avêtin ev eşîr ji hev be-
lav bQn,
fermandarIya sIlivan
ne.
vin. Di sala 380 koçî de EbQ Elî Hesen, kurê Merwanê Kurd,
kurê Merwan.
112
Çawa, ko di tarîxa MufericilkirQb de, kurê Wasil navê
çend mirovên, ko weke navê Merwaniya nedidî xuyakirin, we-
dîşahê Şam G Heleb, Farqîn xiste bin destê xwe G Esed Muh-
rom.
113
fermandarê welêt G di sala 508 de Qeraça ji rexê Mihemed
Şahê Selcoqî ve bQ fermandarê Farqîn Q Muînidewle bQ wezîr
lê paşê Qeraça ew bixwe re bir Q çGne welatê Ecem Q Qeraça
li Esfehan bG fermandar G Muînidewle kire wezîrê xwe.
Di piştî wan re CiyQş Beg ji ber Selcoqiyan ve ji MQsil
hate Farqîn Q Zirbeg ji ber xwe ve di welêt de hişt G çQ
MQsil G ji wê rojê de Farqîn di nav destê dijmina de winda
winda kirye.
Lê baweriya min gelek xurte, ko vê carê ne derebegî bel
kî dewleteke serbixwe lidarxin Q bixwe xêr Q hatina welate
xwe bixun Q bi dost Q hevsînorên xwe re haşt Q heval bin.
Piştî me bi kurtî Q kêmasî rewş G tarîxa Farqîn da xuy£
kirin, niha dixwazin vegerin ser awira Şerefxan Beg G fer-
mandariya Farqîn. Sêzdeh kelehên hindama Farqîn hene. Qulp
114
ko mezinekî Hesena bG bQ serdarê vî çetê navdar Q ew jî bi
şer ji welatê jorî hatin Cizîrê Qbi rêdali nav SQrkiçiyan
hate kuştin. Berazên hêla Kaniya Ereba, deşta SirGcê, ko
ji wan fermandarekî wan heye, mala Şahîn Begê ji wan re di
bêjin G zariwên wa niha li Kaniya Ereba rQniştîne, ji waîî
Mustefa Beg, Bozan Beg herdG kurên Şahîn Beg çend salên
dQr G dirêj veşandiyên berazan di Berlemana SQriya de rQ -
niştîbûn Q gelek dewlemend Q navdar bQn. Ev beraza sî( 30)
hezar mirov hene Q di îro de gereke şêst(60) hezar bin. E-
ladînan, Gêtik, Şêxan, Pîjan, Şedad, Cx, Dîna G berazên He
ma çend mirovên navdar ji wan (îerketine. Muhsin Beg, serek"
wezirê SQriye ê kevnare, ko li ser destê Henawî Q bi HusnT
Zeîm ra hate kuştin Q Husnî Beg berazî, ko di çaxê Husnî zê
îm de ji vê fermandarê Helebê bû û heta niha jî ji dervê^
maye G Necîb Beg berazî Q MehmQd Beg berazî Q Hirço, ko bi
xwe Henawî li BêrGtê kuşt Q heyfa Muhsîn Beg hilanî. ~
1-FERMANDARÊN FARQÎN
1- MERWAN :
mandar Q kete şGna apê xwe, lê gelek nema G serê xwe danî
115
Ji lewra gelek ji Mîr Diyaidîn re başket G gelek bi
pêşve çQ G nav Q deng pêketin. HerwekQ di wê navê de fer -
Beg, Umer Şah Beg, Sosin Beg, Welî Xan Beg, Elwend Beg, Xe
lîl Beg, Ehmed Beg, Cihangîr Beg. Neh(9) kurên Şêx Ehmed
hebQn,
1- ŞAH WELED BEG, KURE ŞEX EHMED BEG, KURE ÎBRAHIM BEG :
Hate zanîn, ko çawa çQ Şam G Misrê Q çawa hat Q çawa
bazda Q kete keleha Qulpê Q sêzde sala bi fermandarî ma G
paşê serê xwe danî,
116
hevragirtin Q serê xwe danî Q du kur Sultanhuseyn, Welîxan
nî.
Careke dî fermandariya Qulp Q Batman kete destê Zeynel
Beg Q ta bi sala 1005 koçî jî fermandariya Qulp Q Batman
FERMANDARÎYA FARQÎN
117
Lê di wê çaxê de BehlQI Beg, kurê Elwend Beg digel bira
yê xwe Şah Umer Beg çGne cem îskender Paşa, m.îrêm.îranê Di-
yarbekir G li ber destê wî rQniştin Q çawa îskender Paşa
çG şerê Adilcewaz Q kelehek bi navê xwe avakir G dizdariya
wê da BehlQl Beg, Lê çawa dî, ko BehlQI Beg zana G gernas
Q hêjaye ji padîşah Selîmxanê diwem hêvî kir, ko fermanda-
riya Farqîn bixî destê wî Q padîşah bi fermaneke hemayQnî ,
118
tin kuştin.
119
fermandarIya bîradost
di
120
2- MIR ŞAH MÎHEMED, KURE XAZIQÎRAN :
Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê welatê Biradost G
li Somayî li şQna bavê xwe rQnişt, Bi camêrî welat G êl Q
eşîrên xwe li hevragirtin G piştî, ko serê xwe danî çar
piştî serê xwe danî çar kur Ewliya Beg, Şah Mihemed Beg ,
mandar,
nav wan,
121
Emîrexan yan Xanê Çengzêrîn çawa vegeriya mala xwe dest
122
çar mehan ajotin Q gelek leşkerê îranê hate kuştin, Kurdên
serê kelehê bişev êrîşî dijminê xwe dikirin Q gelek ji ser
dar Q navdarên leşkerê îran kuştin, ~
HerwekQ ew Celaliyên, ko ev şer li ser wan çêbQ bere be
re ji hev belav bQn Q reviyane welatê xwe Q gelek talan u^
pirtiyên xelkê bixwe re revandin G gelek ji qizilbaşa kuş-
tin û malê wan birin G guh nedane şerê kelehê. Lê şervanên
kelehê piştî, ko av ji ber wan hate girtin 21 rojan bi dij
warî derbas kirin Q ava genî vedixwarin Q bi mêranî şer dT
kirin Q bi gernasî li ber xwe didan, lê di serê zivistane"
de baraneke xurt hat Q sehrîcên avê hatin dagirtin, ko tê-
ra 6 mehan dikir.
123
de li hin kurdan rast hat Q şikandin Q xwe gihande Qubad
Beg,
FERMANDARIYA SIWÊREK(SIWEYDI)
124
2- YEHYA, KURE XALÎD :
Yehya, mirovekî mezin G navdare. Di zindana bajarê Reqa
de serê xwe danî, 190 koçî de daniye G li Herseme hate ve_
şartin.
malbata wî dane.
Lê herwekQ ez li rewşa tarîxa mala Bermekî dinêrim ne
gelek zana têne ber çavê min. Gereke wan zQ HarQn, ji ber
xwe bavêta Q yekî weza ji mala Ebbasiya bikira peyrew Q da^
wî peyrewî di destê xwe xista, yan weke Biweyhiya bikira.
Biweyhiya di serpêhatiya Bermekiya de gelek awir hatine
lê ez dibêj im, ew awir hemîbi hev re civiyane Q HarGn zQ
got:
hatine Kurdistanê.
Tenê Şerefxan dibêjî; li XançQk, çiyayê ŞiftelG, lî hê-
rê Siwêrek.
125
1- MIR ŞtHABÎDIN :
126
sitand Q Aqçeqela ji MensQrbegê Pazokî Q hindama Zak Q Me-
neşkurd ji destê Qadirbegê qizilbaş bizor derxistin Q paşê
herdQ bira welat li xwe parvekirin.
CebeqçQr kete destê Subhan Beg Q ên mayîn ketin destê
Sultan Ehmed Q bi vî rengî çend salabi hev re bixweşî der-
bas kirin, lê dawî dijminahî kete nav herdG bira Q Subhan
Beg ferman bi kuştina birayê xwe derxist G Sultan Ehmed ha
ni.
127
ji turkan bêtir Q çêtir hîn bG Q dawî welatê xwe bicarek
xiste bin destê xwe Q di keleha Gencê de rGnişt.
Ev keleh di serê çiyakî bilind G raserî çemê Ferate. Da
sî nîşan dan.
128
FERMANDARIYA BANE
paşê serê xwe danî Q pênc kur Bodaq Beg, Suleyman Beg, Xa-
zî Xan Beg, Mîr Mihemed Beg, Axor Beg bi şGn xwe vehiştin,
129
FERMANDARÎYA QELBAXÎ
gelek diyarî dane Begêbeg Q kurê Ebbas Axa, Elî Axa xiste
şQna bavê wî .
130
derbas dibQn G Qubad Beg ji wan heqçere distand u baca rê
dixwest Q gelbaxiyan nedixwestin baca rê bidin.
3- HUSEYN BEG :
1966.4.7 Cigerxwîn
131
fermandarIya MIRDASI
sen
cm seyi
132
Dibêjin, di serê pêşî de ev Pîr MensGr li nav Hekarya rO^
niştiye G paşê hatiye welatê Egil Q li gundê Pîran rGnişti
ye, tekyexanak ava kiriye G nimêj G rojî gelek kirine u
girtine Q rêçika islamê rê kurdên hov G nezan daye G xelkê
welêt pê hatine xapandin Q li hawîr civiyane Q hêviya qen-
ciyê jê kirine G li gora baweriya wê çaxê hin tiştên kesn£
dî jê dîne Q dawî gelek dewlemend buye Gdi nav wan kurdên
133
Ev Artuq, kurê Eksekê turkmanî, yek ji serdar Q ferman-
darê Alparslan Edidiwdewle yê Selcoqî bû G ji ber vê li
hindama Amed(Diyarbekir) Q Mardîn fermandarî dikir Q nevi-
yên wî li^ Mardîn dewleteke turkmanî lidarxistiye. HerwekQ,
Heskîf jî dibin destê neviyên wîde bQ Q li ser destê Hesen
dirêjê BayendQrî dawiya vê malbatê hatiye. ~
Piştî Pîr Bedir Begdi ve malbatê de kes nema, kb karibî
fermandariyê bikî. Tenê j ina Pîr Bedir Beg avis bG Q kur-
dên Mirdasî çavnêr G çardêrê zikê vê jinikê bGn G paşê ku-
rek jêre bû G navê wî kirin Boldiq G ji vî mirovî ev mal -
bat veketiye.
134
pênc kur Qasim Beg, îsa Beg, MensGr Beg, Esfehan Beg, Emîr
Begbi şQnxwe vehiştin.
kordûnde çQ.
12-QAStM BEG : -. ^- ^
Li cîhê birayê xwe rGnişt Q bi fermana padişah bu fer-
mandarê welet G heta sala 1005 e koçî fermandare welate E-
gil bQ G25 sal di f ermandarî de rabiwardine G nizanim dawi
çi pêhat G kî kete şQna wî.
2-FERMANDARiYA PALO-PEHLEW
BOIDtQ : ^ -^
Mirovekî zana G bîrewer Q hêja bG. Çawa, ko bavê wî ew
kire dizdarê keleha Pehlew, dest bi karên hêja G qenc kir
G bi camêrî G serbilindî welatê xwe di meydana aborî, ava-
135
nî debi pêşvebir Q çend salan bi kamîranî jîna xwe rabi-
ward Q serê xwe danî .
136
Hemze Beg, di dîna Osmanlî de delametek danê G zeametek
bi 40 hezar aqçe jêre vebirin, lê bavê wî ew ji pêsîra xwe
avêt G ji malbata xwe dGr kir, ji ber, ko gelek tiştên bê-
olî dikirin G her tiştên nepak jê çêdibGn G ji Hemza Beg ,
kurek ma, navê wî RQstem Beg bG, di şerê Çaldêran de hate
kuştin.
rê welêt.
137
leyman Beg bavêjin G welat bixin bin destê çawîşên turk lê
ji ber milet hevalbendê Suleyman Beg bQ weke Suleyman bi
fermandarî rawesta Q ji welatê xwe derneket. Lê Ehmed Beg
naçare, pozşikestî vegeriya ber destê dijmin Q li ber der-
138
FERMANDARIYA çermuk
leha Berdenc da kurê xwe Mîr Huseyn Beg G çawa me got, hin
dibêjin ev Huseyn Beg ne kurê Mîr Mihemed Bege, belkî ji
mirovanê wi ye lê her çawa dibî bere bibî tenê ev Mîr Hu-
seyn Beg ji ber, ko mirovekî gelek jîr Q zana bG herwekQ
gernas Q comerd Q dilovan bG bi camêrî pêlake 'dQr Q dirêj
bi fermandarî rabiward Q paşê serê xwe danî
şGna wî
139
FERMANDARlYA KELHOR
1-FERMANDARIYA PILINQAN
I- XEYBÎLAH BEG :
Mirovekî xêrxwaz G olperest bG, di çaxê Şah îsmaîlê Se-^
fewî de ev Xeybilah Beg serê xwe jêre danî Q hate cem Q ke
te nav imperatoriya îran Q xwe da ber siya Ecem,
Lê gelek neçQ serê xwe danî G kurek bi navê Mihemed Beg
140
bi şQn xwe ve hişt Q çG,
şah xuşka wî mar kir Gbi vî awayî Mîr Mihemed Beg gelek pa
yedar bQ G gavên xwe bi pêş de radan, Tenê bi saxiya xwe we
lat li her çar kurên xwe îskender Beg, Suleyman Beg, Sul-
tan Huseyn Beg, Cemşîd Beg parve kir Q îskender Beg xiste
şQna xwe.
2- FE R M A N D A R I Y A DERTENQ
1- SUHRAB BEG :
141
2- UMER BEG, KURE SUHRAB BEG :
3 - FE R M A N D A R I Y A MAHÎDEŞT
Mah-Besra, Mahîdeşt.
fermandarî dikir.
1966.3.30 Cigerxwîn
142
FERMANDARlYA ÇIMIŞKIZlK
jin ji zariwên Selîq, kurê Elî, kurê Qasim, kurê yekî Sel-
143
16 hindam xistine bin destê xwe Q heta îro jî zariwên Mel-
wan de bQn,
144
di wê çaxê de bi leşkerê îraq G Faris G Azerbaycan ve çQ -
bQn şerê ordiya turk Q Hacî Rustem Beg nikaribQ ji nav leş_
Çawa Pîr Huseyn Beg, kurê Hacî Rustem Beg kuştina bavê
kes,
nêve digindirî,
hemed Beg, Rustem Beg, YQsif Beg, Pelten Beg, Keyqubad Beg
Ma padîşah çi dixwazî,
145
PERçi yekem:
HÎNDAMA MECENKURD
tin.
Lê piştî pêlakê Rustem. Beg, fermandarê Pertik nivîsarek
rêkire dergehê bilind Q jê hêvî kir Q got:
-Eger Firoxşad Beg kêmasiyek kir Q bi wê kêmasiyê hate kuş
tin Q çQ, lê ji ber, ko peymanek di navbera we de heye , ko
ten Beg
te destê Elî Beg, kurê Pelten Beg, lê gelek neçQ serê xwe
danî Q sê kur Heyder Beg, Elahvêrdî Beg, Pelten Beg bi
146
şQn xwe ve hiştin Q bi fermana hemayQn senceqa Mecenkurd
kete destê birayê mezin Heyder Beg. Lê hêj fermana Murad -
xan negihabG destê wî serê xwe danî G bi fermana padîşah
kete destê Elahvêrdî Beg.
piRÇl duwim:
pertIk
1- RUSTEM BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG, KURÊ HACÎ RUSTEM BEG :
Piştî mirina bavê xwe bQ fermandarê senceqa Pertik Q
piştî pêlakê serê xwe danî Q sê kur Baysenqer, Mihemed, E-
lî bi şGn xwe ve hiştin.
piiiçfi siyim:
SEQMANA
i-kj:yxesro BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG, KURÊ HACÎ RUSTEM BEG:
- Pêlakê bi fermandarî, serbilindî rabiward Q paşê sê kur
Salih Beg, Umer Beg, Qasim Beg bi şQn xwe ve hiştin Q serê
xwe danî.
147
2-SALÎH BEG, KURÊ KEYXESRD BEG :
Piştî mirina bavê xwe bG fermandarê Seqman Q birayê wî
Şêrej inê kurê xwey mezin bi xwe re bir Q çQne cem padî-
bG.
Lê her neh birayên dî weke, ko Şerefxan Beg didî zanîn.
148
5-KEYKAWÎS BEG, KURÊ PÎR HUSEYN BEG :
Zeameteke biçGk kete destê wî G piştî mirina wî kete
destê kurê wî Mistefa Beg.
Cigerxwîn
149
FERMANDARlYA ŞERWAN
1- ÎBRAHÎM :
Gelek diriste, ko tzidîn bernavê Mîr îbrahîm bî. Mîr î-
zidîn îbrahîm pêlakê li Kufra fermandarî kir Q paşê serê
xwe danî G Mîr Huseyn, kurê wî kete şQna bavê xwe.
Mecdidîn Beg.
150
Di saxiya xwe de Mîr Huseyn Beg welatê Şêrwan li zari -
wên xwe parvekir Q Şebistan da kurê xwe Kor Mihemed Q Kuf-
ra da kurê xwe Mîrza Beg G ÊrQn da kurê xwe Mîr Şemsidîn
Beg Q Awîl da kurê xwe Mîr Mecdidîn Beg Q Mîr Şah Mihemed,
5- MÎR ŞAH MtHEMED, KURE MÎR ÎBDAL , KURÊ MÎR ŞAH MÎHEMED :
Di çaxêwî de Kurdistan kete bin destê Şah îsmaîlê Sefe-
wî. Şahê îran G diwazde mîrekên Kurdistanê xistin zindanê^
tenê ev Şah Mihemed Q Elî Begê SasQnî li cem xwe serbest Q
gerdenazad hiştin G xistin nav serdarê leşkerê xwe Q bi
şah re dixwarin G vedixwarin G digeriyan G rûdiniştin Q
şah gelek rGmeta wan digirt, ji ber, ko zG çQne ser Ola qj^
zilbaşa Q ji dil xwe sipardin şah heta kincê qizilbaşa we_£
digirtin G xwe dixistin kirasê şah. Ji ber vê yekê Şah we-
latê wan nexiste bindestê bêgana Q di bindestê wan de hişt
piştî mirina Şah Mihemed Beg çar kur jê man Mihemed Beg,
îbdal Beg, Elî Beg, îzidîn Beg G bi saxiya xwe welat li
wan parvekir Q fermandarî xiste destê Mîr Mihemed Beg Q
deh sala piştî vîqasî ma Q serê xwe danî.
151
(ial Beg xwest bi leşkerê Şêrwan ve çG ser hîzanê Q gelek
ji peyayên Mihemed Begê Hîzanî kuştin Q dexl G şînahiyên
wa dane ber lingê hespa Q bicarek pelixandin G Mîr Mihemed
Beg Q xelkê welêt çQne cem padîşah G giliyê wî kirin Q pa-
dîşah ferman da îskender Paşa, mîrê mîranê Wan Q paşayê
xwînxwar îbdal Beg bi fermaneke padîşah di zindana xwe de
da kuştin G şeş(6) kur bi şQn xwe ve hiştin, Mihemed Beg ,
Zeynel Beg , Şah Mihemed Beg, Hacî Beg, MehmQd Beg, Zulfe -
qar Beg.
152
FERMANDARÊN QURNÎ
Beg, îbdal Beg. Zeynel Beg şQna bavê xwe girt Q Hesen Beg,
carna dibQ fermandarê Kufrî G îbdal Beg li cem birayê xwe
FERMANDARIYA ERUN
153
Jl TARIXA NAVDAREN KURD:
HUSEYN,HUSNÎ MUKRIYANÎ
154
hewara Aqamihemed G Qulîxan şikand G Mistefaxan, birayê
Murtedaqulîxan di vî şerî de hate kuştin Q kurdên Cihanbeg-
IQ talanekî bêjimar xistin destê xwe Q Xan îbdal serbelend
Q payedar vegeriya Sar Q leşkerekî mezin ji xwe re da hev
2- SADÎQXANÊ ŞÎKAKÎ î-
Fermandarê hindama Serab , ji welatê Azerbaycan bQ, miro^
vekî hêja Q hinermend G serdar bG. Ji çaxê dewIeta^.Efşa î
de fermandarê vê hindamê bQ Q dewleta Kurdên Zend jî li
ser vî awayî pêre peyman G girêbend girêdan.
Di sala 1205 koçî de Qacaran dest bi sergêjîyan kirin Q
xwestin, ko welatê Azerbaycan bicarek bixin bindestê xwe Q
ji bo vê yekê leşkerekî mezin şandin ser bajarê Serab, Pay_
texta Sadiqxan. Lê Sadiqxan xwe negirt G bi hezar dijwarî,
xwe gihande Qerebax Q leşkerê Aqamihemedxan , bajarê Serab
tar G mar kir'. Q vegeriya Erdebîl. (RQpel 32) . _
Lê çawa Sadiqxan dî, ko mayina wî li cem îbrahîm Xalîl-
xanê Qerebaxî.iê re tiştekî nakî, çend birayên xwe rêkirin
cem Aqamihemedxan Q li hevhatin G careke dî vegeriya wela-
tê xwe, lê dawî bQ serdarê leşkerê Aqamihemedxan Q nêzîkî
çar salabi vî awayî rabiward, tenê Sadiqxan di bin re j.i
xwe re hevalbend çêdikirin Q berebere leşker li xwe dici-
vand.
HerwekQ Sadiqxan, bi serdariya leşkerê Qacarî çQ ser we_
155
latê Xerasan sitand G vegeriya welatê xwe G karê xwe dikir
ko herî ser keleha Pene-ava G Aqamihemedxan bi leşkerekî
giran ve dihate ser xanê Şikakî , lê Sadiqxan du kurdên ger
nasjê re kar kiribGn, ko wî bikujin. (RGpel 45). ~
HerwekG di sala 1212 koçî de herdQ kurdên gernas bi di-
156
got :
mêrane radibiward,
Çawa, ko di serpêhatiya Sadiqxanê Şikakî de me derbaski^
riye di sala 1213 koçî de Sadiqxan bi leşkerekî giran ve
hate ser Çinaran Q bidizî ji Memeşxan re şand G got :
- Zinhar xwe nespêrî destê min. Ji lewra Memeşxan 'Çinaran
berda Q çQ bajarê Meşhed, lê piştî Sadiqxan bajarê çinaran
berda Q hate welatê xwe.Memeşxan xwe gihande Çinaran Q se_r
bixwe fermandarî kir Q xwe ji bo şerpêkanî Q karê xwe kir,
Lê di sala 1217 koçî de Feteh Elîşah, bi serdariya^ Hu-
seynxanê Qacarî leşkerekî mezin şande ser Memeşxan, lê şer
peze, perîşan, pozşikestî vegeriya G Memeşxan bi serbilin-
dî di welatê xwe de ma,(r,64)
Ev Memeşxan ta bi sala 1228 koçî jî serbixwe, gerdena -
zad fermandariya welatê xwe dikir, lê çawa YQsifxwaceyê
Kaşxerî li Xerasan kurd G turkman li xwe civandin G li ber
Qacariya serê xwe hilda. Memeşxan, naçare alîkariya wî kir
Q ji kurdên zaferanî ji xwe re leşkerek pêkanî, lê YQsif -
xwace dest bi talan Q xwînrijandina kurdên rafidî kir G ¥e_
teh Elîşah bi serdariya Mihemed Welî Mîrzayê Qacarî leşke-
157
rek şande ser G YQsifxwace şikest Q kurd li herdG rexan
tar G mar bGn Q Memeşxan di vî şerîde bi dîlî kete destê We
lîmîrza Q bi hezar G pêsed mirovî re şandin Taran Q bica ~
rek kuştin.
4- MUSTEFAXANÊ TALÎŞ :
Di çaxê dewleta Zendî-Kurdî de gelek payedar G serfiraz
158 .
de vegeriya.G di sala 1223 de çend şerdi navbera rQs G Ece
man de çêbGn. (r. 92-101) . "~
Lê di sala 1224 koçî de Ferecilahxanê Hevşarî ji bo çG-
na ser Mustefaxan hate Erdebîl Q bi şah Nezerelîxanê Şahsi
wan ve fermandarê Erdebîl ji bo lihevhatinê çGn Q hatinek
dinav wa Q Mustefaxan de çêbQ Q ji bo berberiya Qacaran li
hevhatin Q di wê navê de Mustefaxan mal G leşkerê xwe şandT^
bûn keleha Gamêşan G Mîr Huseynxanê kurê xwe jî bi wan re
rêkiribQ, bi leşkerekî ve şandibG ser Huseyn Elîxanê Makoyî
Q Mîr Huseynxan di vî şerî de Elîxanê rQdbarî Q .Haşimxariê
Şêrwî Q Mihemedxanê Şêrwî girtin Q vegeriya Taliş, lê di
wê navê de leşkerê qacaran kete bajarê Lengeran, paytexta
Taliş G xan Q malê Mustefaxan bicarek talan kirin G vegeri
yan.
159
kurê xwe Huseynxan şande pêşiya dijminê xwe Q gemiyên şer
160
la gerdenazadî hilda G leşkerê xwe saz G tekGz kir, lê li
ser xeyda RGs, Mîrza Ebbas leşkerek bi xwe re anî G hate
ser Q ji Tewrêzê leşkerekî giran rêkire ser Hesenxan G şer
G kuştinê destpêkir. Ji alîkî dî ve serdarê RGs Mustefaxanê
Şêrwî Q Mihemed Huseynxanê şibi leşkerê Şek Q şêrwan ve di
hevhat .
161
Ecema re ma Q navê dewleta kurd ji riwê çugrafiya hate hi-
lanîn.
162
G leşker' gihandehev Q pêkanî Q peymaneke xurt Q ji dil nav
bera xwe G RGsa de çêkir G ji bo hînbQna topavêtin, zana Q
163
Xelîlxan dî di xew re neçQ bG Q dostaniyeke mezin G xurt
bi RQsa re girêda Q top G serdarên leşkerê rGs anîne nav
xwe Q Feteh Elîşah ev dostanî ya Kurd G RGs ji xwe re bêq_i^
doşî didî Q ji lewra bi serdariya Mîrza Ebbas Naibiseltene
leşkerekî giran şande ser welatê kurdê Ciwanşêr u Xane
kurd, Caferqulîxanê neviyê xwe G Fedil Elîbegê .Ciwanşêrî
şandin bajarê Gencê G han G hewar ji RQsa xwestin Q bi xwe
re top Q leşker Q barxanake mezin anîn Q hatin keleha ŞQş
G Xelîlxan, Mihemedhesenê kurê xwe digel leşkerê Qerebax G
RGs rêkirin ser pira Xudaaferîn G leşkerê Qacar bi serdari
ya îsmaîlxanê Damxanî Q li ser pirê herdG leşkeren mezin
dirêjî hev kirin Q leşkerê dijmin şikest, lê zQ Ebasmîrza,
pêre gihan hev Q zor dane kurda Q çawa şev bi ser wan de
hat kurd vegeriyan keleha ŞQş Q leşkerê Qacar berê xwe dd
keleha Penahava, paytexta Ciwanşêr Q îbrahîm Xelîlxan karê
xwe Q şer kir.
164
derxî G Feteh Elîşah ferman da Mîrzaebbas u got :
-Dixwazim bi her awayî arîkariya îbrahîm Xelîlxan bikî,^
0 Ebbas Mîrza leşkerekî giran bi serdariya Fecerilahxanê ,
Şahsiwan G Emenilahxanê Evşar G îsmaîlxanê Damxanî xiste
bin serdariya Ebîfetehxanê, kurê îbrahîm Xelîlxan Q ev Ieş_
kerê giran di pira Xudaaferîn derbas bG Q Caferqulîxan ku-
rê Ebîfetehxan, pismamê îbrahîm Xelîlxan li ser^destê RGsa
di wê çaxê de doza fermandariya Ciwanşêr dikir Q bi sêsed
siwarî ve hate keleha Guzîd Q di sala I22I koçî de Caferqu^
lîxan bi çend siwarên RGs ve bi dizî xwe gihandin mala îb-
rahîm Xelîlxan Q. tevlî jin Q zar G zêçên wî bicarek kuş-
tin.(r.79).
Lê çiqas Caferqulîxan ev bêbextîjî kir, lê careke dî RQ
sa fermandariya Ciwanşêr dane destê Mihdîqulîxan, kurê îb^
rahîm Xelîlxan ji ber, ko jina îbrahîm Xelîlxan xuşka Se-
lîmxanê Şekî bQ Q bi destê Caferxan G RGsa hate kuştin. Se_
lîmxan nivîsarek rêkire nik Ebbas Mîrza G got :
-Her çende ji bo Mustefaxanê Şêrwî, hevalbendê Rûs bGm, lê
niha jî şerê RQsa re xwe kar ciikim. Ji min re han Q hewarê
bişênin G bi serdariya Ferecilahxanê Şahsiwan leşkerekî gi_
ran çG hana Selîmxan. (r .79) ,
bû.
HerwekQ Mihdîqulîxan jî di keleha Eskeran de karê xwe G
şer dikir G Hacî Mihemedxan newêribQ xwe nezîkî kelehê bi-
kî Q xwe bi diyarî leşkerê kurd xî. Ji lewra di çemê ser -
ser derbas bQ G çG ser kurdên Cibiran, lê Cibiranî aza G
gernas leşkerê Qacar şerpeze Q perîşanî şikandin Q talane-
kî mezin ji wan sitandin Q RQsa Caferqulîxan Q Lutufelîaxa
ê 'Cibirî girtin Q xistin zlndanê. Çawa, ko Mihemedaxayê Ci
birî bi êl Q eşîrên xwe ve bi serê çiya ketin Q ji alîkî
dî veEbQ Fetehxanê Ciwanşêrî bi Eceman re lihevhat G arîka^
rî ji Mirza Ebbas xwest G Mirza Ebbas leşkerekî giran kar-
kir, ko bişênî hana kurd, lê çawa RGsa ev bihîst Caferqulî
165
Q Tutufelî şandin bajarê Gence, lê herdG gernasa hevsarên
hespen xwe li ser pira Serser bi destê RGsa ve berdan G bi
siwarî, bêhevsar bazdan G xwe gihandin nav Cibira Q ew jî
dane barkirin G xwe avêtin nav îran G ketin bindestê Qaca-
ran G Ebbasmîrza, Caferqulîxan kire fermandarê Qerebax G
her sal çar hezar tGmen mGçe jêre vebirin. (r. 117-118) ,
Caferqulîxan, tevlî leşkerê xwe di EslandGz ve berê xwe
da keleha Sultan Q çQ hana Evşariya G hemG eşîrên kurdên,
ko xwe veşardibGn li Caferqulîxan kom bGn G di çemê Aras
derbas bQne nav Eceman, lê Ebbasmîrza leşkerekî giran şan-
de ser keleha Sultan.
166
darî dikir G di çaxê dewleta Zendî-Kurdî de li hindama Nî-
sabûr fermandarî dikir. Lê di sala 1210 koçî de Aqamiheme-
dê Qacarî, bi leşkerekî giran ve berê xwe da Xerasasan Q
Caferxan bidiyarî ket Q şah fermandariya wî pîroz kir Q C£
ferxan kurê xwe li cem giraw danî G vegeriya NîsabQr, lê
şahê Qacarî ew soz G peyman bicarek xistin bin lingê xwe G
çQ ser keleha NîsabGr Q talankir G Caferxan Q jin Q zaro -
kên wî birin Taran Q bajar bicarek talan kir,
Lê di sala 1213 koçî de Caferxan ji zindanê derket G k_u
rê xwe giraw hişt G çQ welatê xwe G dost G mirovên xwe ci-
vandin G divê salê de leşkerek bi serdariya Sadiqxanê Şika_
kî çQ ser Çinaran G Feteh Elîşah, bi leşkerekî mezin ve h£
te ser NîsabGr, lê Caferxan rê neda dijmin G şer destpêkir,
Lê Huseynqulîxan, pismamê Caferxan bi dizî reviya Q hate
cem Feteh Elîşah Q bi koletî ya şahê dijmin, dilxweş G ser-
firaz bG G leşkerê Qacara dest bi talanê gunda kir Q Feteh
Elîşah, kurê Caferxan, ko bi giraw li cem xwe hiştibQ bire
bere nezîkî kelehê kir Q got:
- Eger xwe nedî destê min, ezê kurê te bikujim,
Lê Caferxan goh neda kurê xwe G şer bêtir xweşkirin G şahê
xwînxwar ew bêguneh kuşt G serê wî jêkir, lê Caferxan bêtir
zor da şer Q guh neda kuştina kurê xwe Q leşkerê dijmin bi^
paşde vegerend G naçare şahê vîlikgerîn pêre lihevhat G ve-
geriya Taran, lê di sala 1216 koçî de leşkerekî giran şande
ser keleha Aqqela, ko Elahyarxanê kurd tê debG Q di sala
1216 koçî de keleha Pengê, ko yek ji kelehên Yarilahxan bQ
wêran u talan kir G vegeriya ser keleha Sebzewar , (r .58) ,
Lê piştî şerekî mezin Feteh Elîşah, keça Yarilahxan li
xwe mar kir G vegeriya ser NîsabQr.
Ji nivişta navdaranê kurd Huseyn Husnî Mukriyanî hatiye
guhaztin. 1971,9,10 Cigerxwîn G Mukriyanî jî ji tarîxa Qaca_
ran guhastiye, Avirekberî niha bi deh-diwazdeh sala min ev
167
fermandarIya EŞÎRA MUKRÎ
168
paşde vedigerandin G zora Eceman dibirin.
Naçare Sarim Beg tevlî mîrekên kurd bQne hevalbendê dew
leta Osmanlî-Turk Q xwe dane ber siya Selîmxan Q di çaxê
Suleymanê QanGnî de Sarim Beg fermandariya Mukrî bi ferma-
neke padîşah ji xwe re pîroz kir G vegeriya welatê xwe, te
nê gelek nema Q serê xwe danî. Qasim Beg, tbrahîm Beg, Ha-
cî Beg sê kur bi şGnxwe ve hiştin G koça xwe barkir Q ji
cihana jîndarî çG. Piştî mirina Sarim Beg, hersê kurên Ru£
tem Beg, kurê Babaumer Beg, kurê Mîr Seyfidîn welatê Mukrî
li xwe parvekirin.
Deryas, Dolbarîk, SeldQz ketin bindestê Şêx Heyder Q
hindama ÊltemQr giha Mîr Nezer G hindama Axtacî giha Mîr
Xidir G hersê bira xwe sipardin Şahtehmaseb G ketin bin s^
ya dewleta îran G destên xwe ji ciostaniya romiyan bicarek
kişandin.
Lê di sala 948 koçî de Suleymanxan ferman da Sultan Hu-
169
dîberdan Q heta hespêr, .Şahtehmaseb , ko navdar G bideng bQn
bicarek ketin destê dijmin Q gelek ji wan bi xwe re anî
Wan.
rê Xidir Beg li ber paşayê Mukrî serê xwe hilda Q doza fer
vegeriya.
xwe neda ber siya wezîrê mezin G Cafer Paşa li herderî gi-
lî Q gazin ji Emîre Paşa kirin G hîmê mezin bi serda gêr
dikirin Q bi vî awayî berebere paşayê kurd berjêr daxis-
tin.
170
der keleha Saroqorxan ji xwe re ava kir G heta sala 1002 e"
koçî jîtêde bQ, lê çawa welatê Azerbaycan bi carek bi ser
Paşa re gotin :
- Ko ve wêranî Q perîşaniya hindama Meraxe ji destê Şêx
Heyder hatine, eger Şêx Heyder keleha Saroqorxan ava nekira
wilo hindama Meraxe wêran nedibQ.
Ev gotin kete serê Xidir Paşa G keleha Saroqorxan sipar^
de êla MehmGdî-Êzdî-Kurdî Q li ser vê kelehê şer Q kuştin
Q talan ketin navbera herdG eşîrên kurd Q dijmin kuçik bi
kuçik dane kuştin.
HeirwekQ di sala 1003 koçî de G bi navtêdana eşîra MehmQ
dî Xidir Paşa bi leşkerekî giran ve hate ser keleha Saro-
171
hate kuştin G Şah Ebbas , Qubad Beg, kurê Şêx Heyder kire
172
DEWLETA ERDELAN
173
rGz mirovekî por sipî G mezin bG YeşmGtxanjê re digot Baba
Urdil Q paşê YeşmGtxan fermandariya Şehrezur siparde destê
ro jîkavilên wê xuyadikin,
Her çawa bî, lê KulQI Beg, li şQna bavê xwe rGnişt Q bG
f ermandar ,
3- ÎLYAS BEG, KURÊ XÎDÎR BEG, KURÊ KULOl BEG, KURÊ QUBAD
BEG :
174
serê xwe danî, Mirovekî rQnerm, dilovan, dilpaqij bQ , di
175
ceq, Herîr, Rewandiz, tmadiye de danîn G hinek leşker di
keleha Rewandiz de danî, ko sînorê welatê wî bêne parastin
Q 38 sal bi serbilindî G payedarî rabiwardin Q di sala 862
de serê xwe danî , 0 di saxiya xwe de welatê xwe li zariwên
xwe parvekir.
çawa perda şevê xwe bi ser meydana şerde berda, her yek ve
176
11-SURXAB BEG, KURÊ MAMOn BEGÊ PÊŞÎ, APÊ MAmOnÊ DÎWEM :
177
Q gelek ji wan kuştin Q gelek dîl G perîşan girtm u leşke_
rê Erdelan Kurd Q îran çadir Q barxana dijmin talan kirin,
Tenê serdar Mihemed Paşa bi şeşsed mirovên Turk ve xwe
avêtin hindirwê keleha Zelem G jin G zarokên Surxab Beg ne_
hiştin kes wan bikujî Q bi camêrî parastin G tevlî çekên
wan ew vegerandin nav welatê Osmanlî Q serdar Huseyn Beg,
serleşkerê îran bi serbilindî vegeriya cem Şahtehmaseb,
Piştî vî şerî Surxab Beg, paytexta xwe ji keleha Zelem,
guhazte keleha Merîwan G tê debi kamîranî , serbilindî -:G-
nişt,
HerwekQ piştî vê serpêhatiyê rGmeta Surxab Beg li cem
Şahtehmaseb gelek mezin bû G di sala 956 de Mîrza îlqas ,
birayê Şahtehmaseb, ko li ber birayê xwe radibQ reviya Q
hate ŞarezGr Q bi serdariya Behram Mîrza Q mihredar Şahqu-
lîxan Q îbrahîmxan bîst hezar siwar li pey şopa wî liihatin
Q li hindama Merîwan, leşkerê Mîrza îlqas şerpeze ji hev
belav kirin Q naçare Mîrza bi bîst Q yek mirovî ve xwe avê_
tin kelehê Q ketin bextê Surxab Beg Q mîrê Erdelan bi şan£
zî ew xwedî kirin G rêkirin ji Şahtehmaseb re,
HerwekG di hember vê qenciyê de Şahê Iran hezar TQmen
mehi
L(
refxan
lî Q kete nav olika turkan Q Surxab Beg bi devê Şahtehma -
seb ev Mîrza îlqas xapand Q kişande cem xwe Q da destê Şah
tehmaseb Q şahê Taran, birayê xwe xiste zindana Qehqehe u
178
975 de bQ fermandarê Erdelan. Mirovekî gelek zana G dostê
xwendewar Q hozan Q pêzan Q torevana bG Q bi wan re rGdi-
nişt Q gelek dostê wekhevî Q dostêgîrê reben Q ketî G be-
lengaza bG G bi vî rengî deh sala rabiward, lê di sala 975
de TeymGrxan G Hiloxan, ko herdG kurên Sultan Elîxan, ji
wan mar kir Q ordiya leşkerê xwe şande ser wan Q herdQ za-
179
letyar Beg di keleha Zerînkemer de asê bG Q Erdelanîyan ha
wîr kelehê girtin Q şer kirin, lê TeymGrşah, bi tîrekê jT
nişka ve hate kuştin Q Erdelanîyan dev ji kelehê bernedan
G Hiloxanê birayê TeymQrşah kirin fermandar Q şer ji nG ve;
destpêkir Q dused mirov ji Qizilbaşan hatin kuştin G Dew -
letyar girtin G kuştin G bajar G keleh ji destê dijmin der
xistin, ~
180
Alîbalî, ko mirovekî zana ji êla Zengene bQ hate cem
şah Q her cihên asê jêre bidar vekir Q dane xuyakirin Q
got :
181
xan kete şGna bavê xwe Q bîst hezar siwarî ji kurdên Erde-
lan xistin bin çekan Q tekGz kirin G alavên şer bicarek ji
xwe re pêkanîn G di wê navê de fermandarên Mukrî Q Bilbas,
li ber Şah serê xwe hildan Q Şah Ebbas , Ehmedxan bi leşke-
rê Erdelan ve rêkire ser wan G ji bo parastina tac Q textê
Şah Ebbas herdG leşkerên kurd dirêjî hev kirin Q piştî
çend şerên xwîndar, leşkerê Erdelan, dijminê xwe şikaridin
Q gelek ji herdG rexan hatin kuştin G Mukrî G Bilbasî ge-
lek bi dîlî ketin destê kurdên Erdelan G pirê wan bi ser
çiya ketin G xwe veşardin G ên mayîn di keleha Rewandiz de
asê bQn Q leşkerê Erdelanî welat bicarek tar Q mar Q talan
kirin Q hawîr kelehê girtin Q piştî pêlakê keleh sitandin
Q bi ser Erdelan ve berda Q Qerehesen Beg, kurê Behram Beg
yek ji mirovên xwe kire fermandarê kelehê G Xalid Begê Xoş
navî li ser xoşnava kire fermandar Q Osman Beg, kurê YaqGb
Beg kire fermandarê Îmadiye-Badînan, HerwekQ li Herîr, Koy
senceq hin mj.rovên xwe kirin fermandar u fermaudarên Rewan
diz ji zariwên vî Qerehenî veketine G xanzadeyên malbat'a'
Mihemed Reşîd Wekîl ji Xalid Beg veketine, ko mîrekên Xoş-
navin.
182
dembi xwe re digerand Q ji xwarziya Şah Ebbas , Zerînkulah,
kurek ji Ehmedxan re çêbQ Q navê wî kirin Surxab,
Me berî niha gotibQ Zerînkulah, xwarziya Şah Ebbas bQ,
lê niha em dibêjin xuşkawî ye. Nizanim ev newekhevî ji ku
derketiye? 0 Şah Sefî di nav zarokên xwe de xwedî dikir Q
dida xwendin, lê Suleymanxanê Erdelanî, ko hêj wê dabaşa
wî bê bi Şah Sefî dazanîn, ko Surxab Beg dixwazî wî bikujî
Q ew bibî şahê îran.
Şah Sefî, bêko kQr binerî herdG çavên Surxab Beg dera-
nîn Q di sala 1039 de ew kor kir Q çawa Xan Ehmedxan ev re_
şemizgîn bihîst dîn Q har Q bêhiş bQ Q roj bi roj nexweşi-
ya Mêxolî lê peyda dibQ Q bêtir xemgîn Q sergerdan dibG G
hin tevgerên dînîtiyê lê xuyadikirin G li ser şîretên dek-
tor G pêzan G rêzanan ew girtin G serkariya welêt sipardin
wezîrê navdar Q zana îsmaîl Beg, bapîrê înayetulah Beg Q
bi camêrî welatê Erdelan lihevragirt, lê piştî salekê Eh-
medxan vegeriya ser textê dewletê G hişê wî hate^serê^wî Q
ji wê nexweşiyê pak G paqij bG Q Ehmedxan vê carê berê xwe
da dewleta Osmanlî Q bi Sultan Muradxan re da Q sitand Q
di sala 1041 de dirêjî welatê îran kir Q di çaxekî hindik
de Kermanşah, Sencer, Geros , Hemedan, Xoy, Ormiye ^ xistin
destê xwe Qdi wan de fermandarên xwe danîn G pere Q .xutbe
li ser navê xwe dane xwendin G heta pênc salan serbixwe Q
gerdenazad padîşahî dikir.
Mirdoxî wê xutba, ko di roja înê de li Hesenabad li ser
navê Ehmedxan hatiye xwendin di tarîxa xwe de nivîsiye Q
dibêjî Ebdilxef arê Merdoxî xwendiye Q tê de gelek pesnê Eh-
medxan daye, lê ji ber, ko pir dirêje min nexwest di vir de
binivîsim.
Lê çawa ev serpêhatî ji Şah Sefî re hatin gotin, leşke-
rekî giran bi serdariya Zalxan Q Siyawaşxan şande ser ^Xan
Ehmedşah Q naçare Xan Ehmedşah ev serpêhatî bi padîşahê Os_
manlî da zanîn G Muradxan leşkerekî giran bi serdariya Me-
nGçeher Paşa di han G hewara Şah Ehmedxan rêkir sînorê Kur^
distan Q di sala 1046 ê koçî de herdG li hêla^pingava Merî_
wan rastî hev hatin Q şer di nav wan de destpêkir, lê piş-
tî neh rojan şer, leşkerê Erdelan G Rom şikestin. Şah Eh-
med bazda G çQ MGsil G Suleymanî G ŞehrezQr xistin bin des_
tê xwe Q bajarê MQsil ji xwe re kire paytext,
Belam Muradxan, piştî vê şikestinê careke dî karê xwe Q
şerekî mezin kir Q şeş tîp G çar hezar siwarî bi leşkerê
Kurdistan ve G bicarek xistin bin fermandariya Xusrew Paşa
G şande ser Erdelan Q leşkerê giran bi rêket.
HerwekG Şah Sefîxan jî, bi serdariya Zeynelxanê ^ ŞamlG
leşkerekî giran şande Kurdistan(Erdelan) Q bi xwe bi ordi-
183
yeke mezin ve li pişt leşkerê Zeynelxan, li Hemedan rawes-
ta Q careke dî herdG leşker, li Merîwan li hev rasthatin Q
şer destpêkir, lê piştî çend şerên dijwar, xwîndar leşkerê
îran bi paşde şikest G perakende bazde Q leşkerê Xusrew Pa
Dergus
ye.
184
basê duwem jî gelek jêrebaş bG.
Suleymanxan,
185
dewletê Q bi ferman Q diyariyên Suleymanşahê Sefewî hate
pîrozkirin G ji keleha Merîwan dewleta xwe guhazte Sine G
Xan Ehmedxan girt Q xiste zindanê Q şande zindana Esfehan
20-TEYMOrXANÊ EMBERLO(BÎYANÎ) :
Di sala 1093 de bi fermana Suleymanşahê Sefewî bQ fer -
xwe rGnişt.
186
tî ji şah re da zanîn Q j i bo şerkirinê karê xwe kir Q Ieş_
kerê Şah Suleymanxan, bi serdariya Supahsalar Rustemxan E-
basqulîxan Ziyadoxilî, ko navdare bi Ebbasxanê Qacar şande
hana Ehmedxan Q bihev re berê xwe dane meydana şer Q li Ke_
rîwan şerê mezin destpêkir Q piştî du rojan ceng Q şer leş^
kerê Babanbi paş veşikest Q nêzîkî çar hezar mirov ji leş-
kerê wî hatin kuştin Q bi carek kon, çadir, barxane di ber
talanê çGn G çek Q xwarin Q barxane ji dijmin re man G Qa-
sim, Sultanê Oramî binbar kirin, ko wî Suleyman Paşa aniye
ser Erdelan G dest bi girtinê kirin G gelek di bin perda şe_
vê de reviyan Q çGne nav dewleta Osmanlî Q gelek hatin gi£
tin Q hezar Q dused mirov dane ber lêdanê G êşandin Q ge -
lek ji wan kuştin Q serê Qasim Sultan jêkirin Q xistin se-
rê darekî u di serê girekî de çikandin Q heta îro jî ew
gir di cihê xwe de maye G navê wî bQye Kelekoh, girê seri-
ya, lê Suleymanşah ji vî karê hovane gelek dilsar Q nexweş
bG G sivik ,EbbasquIîxan Ziyadoxilî kişande Esfehan G bida£
vekir.G di sala 1105 de Suleymanşah, serê xwe danî G Şah-
sultanhuseyn bQ Şehinşahê îran Q di sala 1107 de bi ferma-
na Şahsultanhuseyn Ehmedxan ji fermandarî hate avêtin G M^
hemedxan, kurê Xusroxanê Erdelanî kete şGna wî G fermanda-
riya Ehmedxan cara diwem heşt sal Q hinek bQn.
187
Mihemedxanê Gurcî hate avêtin,
distan(Erdelan) .
26-KEYXUSROBEGÊ YESAWLÎ(BtYANl) :
Di sala II20 de ev Keyxusrobeg, bi fermaneke Şahhuseyn,
kete şQna Huseyn Elîxan, lê ji ber, ko ne xercê vî barê gi
ran Q karê mezin bQ xelkê guh nedayê Q fermanên wî badîhe-
wa diçQn Q kesî bi gotina wî nedikir Q dawî xelkê welêt li
ber rabGn G rewşnamak dane destê şah G tê de gotin :
188
kQ ev cara pêncem bG, ko bêgane dibGn fermandarê Erdelan,
re got:
xan re man.
vegerande welêt.
189
G Merîwan girt Q hate ser bajarê Senedij G çawa Elîqulîxan
ev bihîst ji ber bazda G çQ Esfehan Q malmezin Q zana Q
rîsipîyên welêt ji tirsan bi hev re çQne cem Xanebeg G ser-
firaz anîne nav bajêr, Elîxan 3 salan fermandarî kir,
şandin,
190
rê Erdelan G hate bajarê Sene G di sala 1142 de bQ ferman
dar, lê gelek neçG serê xwe danî Q ji cihanê koça xwe bar-
kir Q çQ.
zanibQ dilê xelkê bixwe xweş bikî, Piştî çend mehan ew av£
191
bo , ko xelkê welêt ji birçîna nemrin devê embaran vekir Q
çi li cem hebQ da milet Q leşker , Bê xwarin hişt Q ji niş-
kave Nadirşah, mirovek rêkire Q got :
- Çi tiştê di embarên Kurdistanê de hebî barkin Q bibin A-
zerbaycan.
192
din, Heşt caran di fermandariya xwe de hate avêtin G hijde
salan perçe perçe fermandarî kiriye.
36-HESENXANÊ ERDELANÎ :
Di sala 1161 ê koçî de bQ fermandarê Kurdistanê G Adil-
şah, ferman G diyarî jê re şandin Q Hesenxan ji rê ve dest
bi avaniya welêt kir Q sînorên xwe parastin Q derbend G k£
lehên xwe asê kirin, lê di sala 1162 de, ko welatê îran bQ
berdîberdan G her xanek di cihê xwe de bQ padîşah Q serbi-
xwe rQnişt. îmamqulîxanê Zengene di Kermanşah de leşkerekî
giran ji eşîra Zengene, Goran, Kelhurda hev G berê xwe da
Erdelan Q Hesen Elîxan bi leşkerekî hindik ve naçare çQ
pêrgî dijminê xwe Q li hindama Bilwar, kurdên Zengene şi-
kandin G piştî çend şerên xwîndar Q dijwar Q şikandina dij_
min bi serfirazî vegeriya paytexta xwe, lê leşkerê kurdên
Zengene G hevalbendên xwe perîşan, perakende şikest Q mal
G çadir G barxane ketin destê Erdelaniyan G Hesen Elîxan ,
di bajarên Kermanşah, Senqer, Kulyayî, Kengawer, Melayir ,
Birocird G hin hindamên dî de serkarên xwe danîn, talan li
Erdelaniyan parvekir G hatin mala xwe.
193
Lê Hesen Elîxan guh neda tirstêf irandin G fort Q portên
wezîr G di bersiva wî de bi hişkî nivîsî Q vegerand. Wezî-
rê navdar bersiva Hesen Elîxan rêkire nik padîşah G wezîrê
Bexda berî, ko fermana padîşah derkevî , leşkerê xwe da ser
xwe da Senedi j ,
194
Kerîmxan G Elîxan ji xwe re fersende dîtin Q di sêzdehê
ya.
195
Lê çawa Kerîmxan ev bihîst bi leşkerê xwe ve hate hana
Hesen Elîxan. HerwekG Elîmuradxanê Lorî(Bextiyarî) ev ji
xwe re pîroz dît Q di binsiya Şahhuseynê diwem de G bi leş
kerekî giran ve êrîşî Kurdistana Erdelan kirin Q careke di
fermandarên kurd bGne dijminê hev Q bîr nebirin, ko yekî
ji xwe bikin padîşah Q bicarek serbilind di hinda xwe de,
fermandariya xwe bikin G careke dî herdQ leşkerên kurd di
hindama Bilwar de dirêjî hev kirin, lê piştî şerekî dijwar
leşkerê Zend Q Erdelan dijminê xwe şikandin Q çadir Q bar-
xane bicarek xistin destên xwe Q gelek ji Bextiyariyan kuş
196
Hesen Mihemed Qacarî, wilo got Q piştî çend rojan Selîm
Paşa avêt G Xusrewxan bi diyarî G ferman rêkire Erdelan.
38-XUSREWXANÊ ERDELANÎ :
Xusrewxan, kurê Ehmedxan, kurêSubhanvêrdîxan piştî, ko
perwa Q ferman ji Newabwala Hesen Mihemedxanê Qacarî sita£
din bi serbilindî hate welatê bav.G kalên xwe Q di sala
1168 de ala fermandarî di Kurdistana Erdelan de bilind kir
Q bi jorve hilda G di bajarê Senedij de rQnişt G ji bo al-
karî Ebbasxan bi dused siwarî ve pê re hatin Erdelan, Xus -
rewxan mirovekî jîrek, bîrewer G gernas G camêr bQ, ko Edî
bekurd, ristevaneke navdar li ser Xusrewxan çend ristên gi^
ranbiha çêkirin,.Iê bi Farisî çêkirine, Ji Ehmedxan du kur
mabûa XusrewxaUv Ridaxan G piştî Xusrewxan bQ fermandar Q
welat G milet ji malewêran, zor Q setemên bêgana parastin
Q xelkê welêt bicarek kirin dost, Mihemedreşîd Beg, kurê
îbrahîrawekîl tenê dilsar Q nexweş mabQ,
197
Dibêjin, Siwerekî(Efxanî) gelek mer Q çeleng hebQ, ko
her roj dihate meydana şer Q şer ji siwarên kurd dixwest G
çend^mirov ji şervanên kelehê bi vî rengî kuştin Q hew ke-
sî wê rabQ, ko dakevî şerê wî Q hero dihate meydana şer Q
siwar dixwestin heta rojekê Mihemed Axayê Celewdar jê re da
kete meydanê Q ew kuşt Q serê wî ji Xusrewxan re bi diyarT
bire serê kelehê G Xuşrewxan ew kire Mîraxur Q gelek rGme-
ta wî girt Q ew Mihemed Axa, kalikê Rustem Beg mîraxure.
Lê çawa Kerîmxanê Zend ev bihîst, bi serdariya Elîxariê
baycan G reviyan.
1 Q«
Erdelan ji Xusrewxan sitand G da Suleyman Paşa.
bajêr kir,
Lê di sala I19I ê koçî de waliyê Bexda bi fermana padi-
şahê Osmanl
şîrên ereb
Helwan ve 1 , . u -
waliyê KerkQk bi leşkerên xwe ve di riya Qereçulan^ve bere
xwe dane Erdelan Q ŞarezQr Mihemed Paşa, fermandarê Şare -
zQr, ko hevalbendê Kerîmşah bQ, bQ hevalbendê dijmin G Ie£
kerê xwe tevlî leşkerê wan kir Q bi hev re berê xwe dane
199
Erdelan, HerwekQ Mihemed Paşa, heşt hezar leşKer ji wezîr
sitandin Q girtina Erdelan da >s.er milên xwe Q çG, Lê çawa
Xusrewxan;ev bihîst, rêkire nik ■Rerîmşah Q ev serpêhatî pê
da zanîn û. bi du hezar siwar ve berê xwe da meydana şer G
di rê de nê,zîkî heftsed siwar- ji Meraxa Q Geros ji paşve
gihanê Q li' nêzîkî perayên pingava Merîwan herdG leşkerên
kurd dirêjî hevkirin Q şerekî xwîndar di nav wan de çêbQ,
lê gelek neçQ leşkerê Meraxe G Geros ji meydana şer bazdan
Q leşkerê Xusrewxan vegeriyan Senedi j , lê piştî, ko sed mi
rov hatin kuştin Q sed Q heftê mirov bi dîlî ketin dest¥
dijmin, ji kuştiyan mirovên navdar, Mîrza Elî G Mîrza Mih-
dî bGn Q ji girtiyan Ebdilahê Wezîr, Nesrilah Beg, kurên
YGsif Beg, Mihemed Beg Rida-Erdelan, Ebdilahmenteşî bGn G
200
Osmanlî bikin, 0 leşkerê kurd bi serdariya Xusrewxan G EIî_
muradxan G Kelibelîxan dirêjî Kurdistana bin destê Osmanli^
yan kir Q berê xwe dane ŞarezQr Q Xusrewxan herwekG leşke-
rê Zulfiqarxanê Xemse-kurd kete nav leşkerê Kerîmxan G êrî^
şî dijmin kirin Q berê xwe dane Qeleçolan, paytexta Baban,
202
Ebdilahê wezîr bi dost G mal Q mirovên xwe ve koçemal bar-
kirin G çQne keleha Pilingan.
Lê Xusrewxan, bi çend mirovên xwe ve dane ser şopa wan
Q mal Q barxane G sewalên wan bicarek talan kirin G salt
Qbi serêxwe Q bi hêla lingên hespan xwe avêtin ŞehrazGr ,
nik Mihemed Paşa Q Umer Beg, herdG birayên MehmQd Paşa Ba
ban G Xusrewxan tevlî talan ser bilind vegeriya mala xwe,
bajarê Sine.
tê wan G tê derQniştin,
Lê ji ber, ko Mihemed Reşîd Beg, destdirêjî dikirin Q
koçerên Erdelan zor Q setem li xelkê dikirin, kurdên pêre
kê bi min re bikî.
Çawa nivîsar kete destê Elîmuradşah, ferman bi girtin G
203
talan kirina Mihemed Reşîd Beg derxist Q naka girtin G xis
tin zindanê Q hezar tQmen ji mirovên wî sitandin, lê piştT
pêlakê Mihemed Reşîd Beg ji zindana Esfehanê hate berdan Q
dawî Mihemed Reşîd Beg, ji Şahelîmuradxan re got :
- Xusrewxan, doza padîşahî dikî Q kengî fersende jê re bê,
wê beyreqa padîşahî biiind bikî Q şerê te bikî Q zQ ev go-
tin kete serê Elîmuradşah G di sala 1196 de Xusrewxan ji
fermandarî xist Q bire Esfehan G birayê wî Ridaqulîxan ki-
re fermandarê Erdelan Q birayê xwe ê ji dê bi leşkerekî ve
pêre şande Sine, ko destgirêdayî Xusrewxan bibin Esfehan.
Lê çawa Xusrewxan ev bihîst, digel mirov Q dost G heva-
lên xwe koçemal berê xwe dane welatê ŞehrezGr. Tenê Ridaqu
lîxan fermandarî nekir G bazda Q çQ cem Ehmedxan G Cafer-
xan, welatê Erdelan da ber talan G wêran G bi carek tar G
mar hişt G Ridaqulîxan, Ehmedxan li ŞehrezGr hişt Q berê
xwe da Ormiye , cem îmamqulîxan, ko di Azerbaycan de doza
padîşahî dikir G îmamqulîxan şeş hezar siwar dane Ridaqulî
xan Q şande ser Erdelan. ~
HerwekQ Caferxan, melayê mizgevtê EbdilmOmin şande Şeh-
204
lêt serên xwe hildan G her yek ji xwe re doza padîşahîyê ,
dikir G careke dî berdîberdan kete nav welêt Q naçare Xus-
rewxan hate Kurdistan Q welat Q keleh Q derbendên xwe asê
Q ava kirin Q leşkerê Kurdistan pêkanî G tekGzkir.
Diwê navê de Elahqulîxanê Zengene-kurdî , bi navê padîş£
hî G bi navtêdana Mihemed Reşîd Begê wekîl, berê xwe da w£
yek ji wan sed siwar dane wan Q ji xwe re tenê pêncî siwar
hiştin G Ehmedxan, kurê Xusrewxan bG qolçî G pêşing Q kete
pêşiya leşkerê bavê xwe Q çawa li leşkerê Zengene rastha-
tin, ko zariwên Mihemed Reşîd Beg, di nav de bQn Q piştî şe
rekî dijwar zora dijminê xwe bir G talanekî mezin ji bavê
xwe re anî G hate cem bavê xwe. Di vî şerî de Mîrza YGsif ,
kurê Mîrza Ebdilahê wezîr bi Ehmedxan re bQ Q çawa leşkerê
Sipîdeyê serê xwe derxist Elahqulîxan leşkerê xwe rast Q
çep saz kir G top G zembGrek di cihên wan de tekGz kirin Q
şerê mezin jinG vedestpêkir, lê piştî şerekî dijwar G
xwîndar leşkerê Xusrewxan zora dijminê xwe bir G şikandin,
Ehmedxan, dipêş de Q herdQ birayên wî Eslanxan Q Mihe -
medxan di rast G çepê leşkerê bavê xwe de bGn G di nav şe£
de Rida Beg Celewdarê Xusrewxan dirêj kire ser Elahqulîxan
Q kuşt Q serê wî ji Xusrewxan re bi diyarî anî G .leşkerê
Erdelan bG du perçe, Yekî da ser şopa dijmin Q yek talan G
gelepGrên dijmin dane hev Q mal G barxane bi carek ketin
destê Erdelaniyan G Xusrewxan bixwe kete çadira padîşah Q
Mihemedaxayê kalikê Mîrzaelîekber , Sadiqilmelik pêre bG,
Di sindoqa padîşah de gelek tiştên giranbiha dîtin Q
derxistin, Ji wan qutiyeke biçGk hebQ, ko nikaribQ vekin,
lê Xusrewxan miftak ji berîka xwe deranî Q lêxist Q vekir
G Xusrewxan wê çaxê got:
- îro xwedê ji me re her tişt lihev aniye, ko heta mifta me
li sindoqa dijmin derdikevî Q çawa vekirin gustîlek têde
dîn Q Xusrewxan xiste tilya xwe Q Mihemed Reşîd Beg Q Ne-
sirxanê Kilyayî dest girêdayî anîne cem Xusrewxan G ferma£
darê mezin hesp Q şGr Q malê Mihemed Reşîd Beg ji isiwaran
sitandin G lê vegerandin G bi ser de gelek perwa G diyarî
danê Q pêve kirin Q got :
- Wekîl '. , Şêlim Q savara Kurdistan ji xwarin G dayina bê-
gane G Kermanşah xweştire.
205
Xusrewxan, ferman Q perwa G diyarî ji apê Elahqulîxan ,
Hacî Elîxan re dan Q kire fermandarê Kermanşah G Hacî Elî-
xan nêzîkî sed hezar tGmen ji malê Elahqulîxan bi xwe ra h£
lanî Q hate nav ordiya Xusrewxan Q serê xwe jê re danî G ew
mal Q zêr G barxane jê re pêşkêşkirin Q Xusrewxan bicarek
li leşkerê xwe parvekirin. Tenê çadir Q perdên Elahqulîxan
ji xwe re hiştin Q bi serbilndî vegeriyane Senedi j .
Lê di saia 1200 ê koçî de Caferxanê birayê zikmakê Elî-
re hat G got :
207
lahvêrdîxan, kurê Nezerelîxan, kurê Subhanvêrdîxanê Erdel£
208
Q di sala 1209 de Hesenelîxan bQ fermandarê Erdelan, lê mi
rovekî xwedênas , nimêjker G rojîgir Q dilovan bG Q pirê ça^
xên xwe bi nêçîr Q rav radibiwardin G hevsarê dewletê bi
destê Mihemed Reşîd Beg Wekîl ve berda bQ,
Lê piştî du sal bi vî rengî Q du sala 1211 de, ko padîşa
hê îran berê xwe da Azerbaycan, Qerebax, Qereşîşe, Hesen -
xan pêsed siwar bi xwe re hilanîn Q çQ dîtina Şah Mihemed -
209
kete şQna bavê xwe Q bQ wekîI(Serkar) . Lê Fetehelî Beg G
herdQ birazayên wî Ehmed Beg Q Nesrilah Beg ji vî karî di^^
sar bQn Q xeyidîn Q digel çend mezinên welêt bendek girê -
dan Q di sala I2I3 de berê xwe dane Taran Q giliyê Hesene-
lîxan li cem Şah kirin Q li wir Emanilahxan dîn G bQne he-
valên wî Q di wê çaxê de Hacî Mîrza, Ehmedê wezîrî di dera-
meta tstîfa de bQ G Ehmed Beg zavayê wî bQ, ji lewra gelek
alîkarî ji wan re kir Q piştî pêlakê Hesenelîxan xwestin
Taran Q di sala 1214 de ferman bi navê Emanilahxan . derket
43-EMANtLAHXAN :
Bi fermana Şahê îran, Emanilahxan bG fermandarê Erdelan
Q Hesenelîxan hate avêtin. Emanilahxan mirovekî gelek tnêr
Q gernas Q dilpola Q merd Q camêr bG, dilovan Q mehreban
bG. Heta, ko bi Emanilahxanê mezin hate navkirin G zor da
avakirina keleh G bajar Q welatê xwe Q barxane Q alavên
şer gelek danehev Q bax Q bexçe Q rez Q mizgevt, çimengak,
avakirin Q danîn. Weke , mizgevta Darilihsan, çîmengeha Şe-
fa, talarê Dilgeşan G bax Q qesrên Hesenabad Q keleh Q se£
şok Q bajara Qelan G bax Q avaniyên Xusrewabad Q gelek ci-
hên xweş G ava Q xeyrgah pêkanîn Q çêkirin Q hemî avaniyên
bajarê Sine wî çêkirine Q Xusrewabad , bi navê kurê xwe Xu£
rewxan avakiriye, Erdelan, di çaxên wî de gelek ronak Q a-
va Q navdar G bilind bQ Q piştî du sal ji dewleta wî çQn
Hesenelîxan di sala 1216 de ji Taran bazda Q di nav eşîrên
Bilbas de xwe veşart Q çend mirov li xwe civandin Q berê
xwe da şerê Emanilahxan.Q herdG alî li Merîwan li hev ras£
hatin G piştî şerekî xwîndar Q kuştariyeke mezin Hesenelî-
xan birîn bQ G kete destê dijminê xwe Q leşkerê wî ji hev
belav bG Q Emanilahxan, Hesenelîxan destgirêdayî şande Ta-
210
nik Şah Q ev tişt hemî jê re gotin Q gilî Q gazin ji Emani-
lahxan kirin,
tên,
lan,
Beg, her çar kurên Mihemed Reşîd Beg Serkar hatin kuştin G
serkarî dane destê MehmGdcem, kurê Mehirelî Sultan, zavayê
Mi'hemed Reşîd Beg , Hevalên zariwên Mihemed Reşîd hebQn bi
carek xistin zindanê Q her tişt bi destê xanê Erdelan, bi
camêrî hate gerandin G dewlet weke gustîlekê xiste tilya
211
xwe Q hew kesî karibQ bêjî çilo Q çira,
Emanilahxan, zor da gund Q qada baş Q pirê qad Q gundên
212
Q gule weke awirê çavên esmera êrîşî sînga xurta dikirin Q
mencenîqa çiya bi ser siwara de digindirandin , siwar tevlî
hespan ji ser riwê qadê bilind dikirin Q dikumişandin, tî-
ra hewr Q seywan di ser şergehê re girtibQn û toz Q tira -
bêlkê roj winda kiribQn, Simê hespa qatek ji qadê rakiri -
bQn Q li ser serê siwaran xistibGn Q ezmanek zêdekiribQn , .
Lê ji nişka ve beyreqa îran bilind bQ Q leşkerê Osmanlî
şikest G top Q cebilxane Q talan bicarek ji dijminê xwe re
hiştin Q çQn,
îraniyan, leşkerê kurd Q qizilbaş talan ji nav destê
hev revandin G Suleyman Paşa G hin mezinên leşkerê bi dîlî
ketin destê dijminê xwe , lê Selîm Begê Babanî, di vî şerî
de mêraniyên mezin nîşandan Q di nav şerde birîn bQ Q paşê
serê xwebi wê birînê danî,
Piştî vî şerê navdar Q tarîxî Ebdirehman Paşa Baban di
welatê xwe de ala serxwebQn Q fermandariyê hilda Q bi ser-
firazî rQnişt Q fermandarên kurd Emanilahxan Erdelanî, Su-
leyman Paşa, Waliyê Bexda Q bi dused mirovên dî ve rêkirin
cem Şah Fetehelîxan, Û di rexê Zihaw(Qesirşêrîn) de leşke-
rê Şahzade Mihemedelî, leşkerê Bexda şikand G ta bi nêzîkî
Bex(5ayê li pey wan çQ G gelek barxane , çek, talan, dîl ji
wan sitandin Q ew nav bicarek talan Q berbad kir.G di sala
1223 de Emanilahxan, bê j imar diyarî G perwa bi xwe re birin
G berê xwe da Taran G çG dîtina Şah Q fermandariya Erdelan
li ser navê kurê xwe Mihemed Hesenxan pîroz kir. U diwê t£
rîxê de Xan Ehmedxan, kurê Ridaqulîxan Q Mihemedqulîxan k£
rê Xan Ehmedxan G birayê Emanilahxan Q Mehmûdcem serkar Q
Nezerelî Beg G îmamvêrdî Beg tevlî mirov Q dostên xwe bi-
hev re sGnd xwarin, ko Emanilahxan bikujin.
Lê Mîrza Lutfilah, kurê Mîrza Ebdilah, wezîrî, ko yek
ji wan bQ, ev gotin gihande Mîrza Ebdilkerîm, ko berdesti-
yê Emanilahxan bQ G çawa ev bedkarî giha ber destê ferman-
dar, bicarek girtin Q xistin zindanê Q serpêhatî ji Şah re
nivîsî Q Şahê îran bê dan Q sitandin ferman da , ko bicare-
kê wan bikujin G Emanilahxan, Mihemed Rehîm, Mihemedelîbeg
Nezerelî, îmamvêrdîbeg kuştin Q gund G xanî G malên wa ta-
lankirin. Lê Xan Ehmedxan, Mihemedqulîxan pismamên xwe G
mirovên dî berdan G hinek hinguv ji wan sitand G şande Ta-
ran,
213
li nav eşîrên ereb xwe veşart Q dawî hate kuştin Q paşayê
Babanî berê xwe da îran G şah ferman da, ko leşkerê Er(le -
lan bi paş de bêkişandin Q ji bo parastina sînorên xwe Şah-
zade Mihemedelî Mîrza pêrgî Ebdirehman Paşa çQ Q ieşkerê
Erdelan kete nav leşkerê Şahzade Q çQne sînorê Zihaw,
Ebdirehman Paşa di sala 1216 de ji bajarê Suleymaniye ,
derket Q kete Koysenceq Q karê xwe Q asêbQnê kir Q Şahzade
li hawîr kelehê çember girêdan Q paşa xiste asêgehê. Lê
piştî çend rojan paşa xwe da destê ordiya îran Q du kurên
xwe bigiraw şandin nik Şahzade G Şahzade vegeriya Kerman -
şah G Emanilahxan hate mala xwe,
214
kin berê xwe dane Taran, HerwekQ Emanilahxan ji ber xwe^ vo
Mihemed Axa Tîrvanê dewlet Q hinek hinguv Q nivîsarekpê re
rêkirin, berî geha Padîşah Q her tişt jê re da zanîn G bi-
darvekir Q got :
- Ev mirovên, ko hatine giliyê min, bermayên wan mirovên ,
ko dijminê dewletê Q dixwestin min bikujin,
Di wê çaxê de, ko heytehola padîşah li FeyrQzkoh bQ Q
herdQ rexan gilîname Q nivîsarên xwe dane destê wezîrê me-
zin, Mîrza Şefîê, lê ji ber, ko wezîrê zana welatperwer^ Q
jîrek bQ herdQ alî li cem xwe kom kirin G gilînama KerdG £
liyan xwend Q da destê HemayQn Q soz wilo hate da- n, ^ ko
herdQ alî herin Kurdistan G Mihemed Axa wan lihev Dênî' Q
Şah ji wan re bi vî rengî nivîsarek nivîsî Q da wan,
Mihemed Zeman Beg G gerekên kurd bi axê re vegeriyan S£
ne(Kurdistan) Q herdG kurên xwe, Ridaqulî Beg G YGsif Beg
Q pismamên xwe vegerandin Daridewle(Kermanşah) G Şahzade
meger çendan eşkera rQmeta wan girt, lê dawî çavên her ç£
ran rijandin G şandin Kurdistanê Q Seyid Mihemed Şeyxilis-
lam li Qeklan Q Girifto bi darvekirin Q Seyid Mihemed^ li
gundê Doreqêla veşartin Q kurê wî Zekî, li Seqiz xistm
bin axa sar Q heta îro jî gorna herdiwa jî pîroze,
Di sala 1230 de Emanilahxan, bi diyariyên giranbiha^ ve
berê xwe da Taran Q çQ dîtina Şahê îran Q gelek rQmet Q q_î^
met jê re hatin kirin G ji padîşah re pêşkêş kir Q got :
- Hêvîdarim, ko kurê min Xusrewxan bi berdestî Q_ rêncberî
ji xwe re bibênî Q keça xwe Şahzade Husincihan bidî wî ,
Lê'.Şah.keniya Q got :
- Ji xwe min dixwest berîvî qasî ez Kenîza xwe li te marb^
kim G paşê keça xwe bidim kurê te,
Û Şahê mezin Kenîza G hezar tGmen bi diyarî danê Q nayê wê
kire Qebazer Xanim Q xiste nav mala xwe G ji nGve karê bGk
G zavê kirin G piştî salekê Q di sala 1232 de bixwe G ser-
dar Q fermandar G mezin Q zana Q xwendewarên welêt ve bi
diyarî Q perwayên kesnedî G barxane G xwarin G rewşek me-
zin ve çGne Taran Q xalîçe Q mafGrên kesnedî G zana Q _ho-
zan G navdarên welêt bicarek li Taran civandin G^her tiş -
tên giranbiha dane nîşandan Q xuyakirin Q perwayên mezin
bi wezîr Q sefîr G mêvan Q serdar G fermandarên Taran vek^
rin Q heta mehekê bi bezm Q rezm Q şadî Q saz Q '- awaz bi
kurtî du sed hezar tQmen avzêrkirî di vê babetê de xerc ki-
rin Q paşê bi serbilindî bQk bi heytehol birin Kurdistanê,
Lê Hesen Mihemedxan, birayê mezin ji vê desgîranê dil
215
ne rexê Zihaw Q Germesîr Q li wir êl Q eşîrên kurd Q ereb,
ko li Germesîr bQn, kirin hevalbendê xwe Q leşkerek ji
xwe re pêkanî G berê xwe da dijminahî, keleşî Q talana G
mezinê ereba kuşt Q talanê kurd G erebên wa navan anîn Q
dawî berê xwe da dijminahiya bavê xwe ,
lê Emanilahxan, çendek ji mezin G zana G olperestên we-
lêt rêkirin cem Qjê re gotin :
- Ev tiştekî wiloye, ko hêj di tarîxa de kesî nekiriye, Çi
dixwazî wê bavê te ji te re pêk bênî , lê her çiqas gotin ne
xistin serê wî G destvala bi ser bav de vegeriyan, ~
Emanilahxan, çîrok ji Şah re pêşkêş kir G Ebbas Mîrza
Naibiseltene tirs tê firandin, lê tu kêr nekir Q ji nG ve
bavê dilovan karê xwe Q şerekî xwîndar kir Q mezin Q zana
Q xwendewar Q olperest bi xwe re birin Q çG şerê kurê xwe G
herdG leşker raperikîne hev Q gelek ji herdQ rexan hatin
kuştin,
216
xwe bazdan Q çQne nav Baban, ŞehrezGr Q Mihemedxanê serdar
217
re pêşkêş kirin,
218
serfirazî vegeriya mala xwe,
Çawa, ko di sala 1250 de nexweşiya Hal kete Senedij Q
xelkê bajêr ji hev belav bQn G naçare Xusrewxan ii bajêr
derket Q di çadir Q kona de rQnişt, lê dawîbi wê nexweşiyê
Xusrewxan Nakam serê xwe danî Q heşt hezar mirov ji xelkê
bi vê nexweşiyê mirin, Çawa, ko Elahvêrdîxan, kurê Nezere-
lîxan G Elîmurad Sultan, kurê wî jî bi vê Halê mirin.
got :
219
xwe Di we sale bixwe de Husincihan, waleya Kurdistan TÛ-
ba Xanim^ji kure xwe re xwest Q di sala 1252 de bi gerek Q
sermiyane Kurdistane ve çQne Taran Q bi nazdarî Q şahî Q
govend u dan Q xwarin Q vexwarin bQk anîn Kurdistane Q di-
nav şadî G xweşiyê welat pêlakê hiştin.
HerwekQ di sala 1254 de padîşahê îran, bi leşkerekî gi-
ran ve berê xwe da welatên Herat (Turkistan) G Ridaqulîxan,
bi serdariya Necef qulîxan, kurê Mihemed Hesenxan, kurê Ema
nilahxan leşkerek ji pêsed siwarî bi Şah re şand Q di wê
navê de Mihemed Sadiqxanê Erdelanî, ko ji f erm.andariya Ri-
daqulîxan nexweşbQ Q MenQçehirxan, MQtemedidewle , ko bixwe
fermandarê Kermanşah bG, bi dused siwarî ve dirêjkirin kur
distan Q naçare Ridaqulîxan Q wezîr G çend siwar biwan re
bi mêranî çQne pêrgî dijmin G karê xwe G şer kirin Q di wê
şevê de li gundê Nedan razan. Lê çawa Mihemed Sadiqxan bi-
hîst, ko Ridaqulîxan hatiye gundê Nedan bişev berê xwe da
gundê Yemînan Q Kizreçarnîvê şevê kete Senedij Q mala Mîr-
za Ferecilah wezîr Q Mîrza Hidayetilah Emînîdewle G mela E
bas Şeyxilislam bi şev ji bajêr derketin G çQne nav êla"
Caf G çawa walî G wezîr ev bihîstin berê xwe dane bajêr Q
Mihemed Sadiqxan di Dariliyale de asê bQ G heta nîvro şer
kirin. Lê Emanilah Beg Serkar Q Qubad Beg, .Feraşbaşî G
çend mirov ji begzade G tivingçiyên Horamî bi werîsan ji
paşve çQne serê kelehê Q zor dane dijmina Q piştî, ko ji
wan gelek hatin kuştin Q naçare xwe dane destê Ridaqulîxaa
Lê di sala 1255 de navbera Mîrza Ferecilah wezîr Q Mîr-
za Hidayetilah Emînidewle nexweş ket G xelkê welêt jî li
ser vî awayî bGne du bendî Q waliyê Husincihan bQ hevalê ,
Emînidewle Q walî Ridaqulîxan bQ hevalê wezîr.
Tenê wezîrê Şehinşah Haci Mîrza Axa liser xwestina walî
alî wezîr kir, lê dawî çîrok birin ber destê HemayQn Q di
çaxê, ko şah hate Elaxên(EIwend) , Ridaqulîxan çG cem Q Hu-
sincihan Q wezîr G çend gerek G mezinên Kurdistan şêx G me
la çGne Hemedan, ko padîşah bibênin, lêbi rê:de navbera we~
zîr Q waliye Xanim nexweş bQ Q Husincihan vegeriya Senedij
Q her tişt da destê Emîidewle Q wezîr çend mehan di mala
xwe de bê kar rQnişt G di sala 1257 de serê xwe danî,
220
siwarên navdar bi Ridaqulîxan re çQbQn ŞehrezQr Q bi dizî,
bicarek kuştin.
Lê Emanilah Beg Q MehmGd Paşa, nêzîkî.Ii Suleymaniye k£
ribQn G çawa ev reşemizgîn bihîstin berepaş vegeriyan Q h£
tin Senedij Q xwe siparde walî Ridaqulîxan. Lê wezîr ev
serpêhatî hGr G kQr ji şahê îran re da xuyakirin G got :
- Ev şikestina leşkerê Erdelan G malewêranî tev ji nezani-
ya walî Q serdarê leşkerê wî Ebdilmecîde.
221
lan bigrî G bişênî Taran.
222
46-XULAMŞAH, KURE XUSREWXAN :
cem xwe .
mabi
xwe
223
hevalên wê rêkirin Esedabad Q Xanima Kana dost Q hevalên
di bersiva wê de got:
de ser text Q çawa hate nav bajêr ferman da, ko hemî mirov
Q dost G hevalên Xulam Şah bixin zindanê Q gelek ji wan re
viyan Q çQne ŞehrczQr,
nilah Beg, Esed Beg kire Serkar Q wezîr Q her tişt bi des-
tê wî ve berda G reşa xwe li ser bavê Esed Beg-wezîr girê-
dan Q ji nG çQne serxweşiya wî,
224
Zengan Q ji nişka ve Ridaqulîxan Q leşkerê Geros ketin nav
mala wan.
tê xwe kir.
Di wê navê de Nasiridînşah, ji Azarbaycanê berê xwe da
Taran Q bQ padîşahê îran Qdi rê de Xulamşah xwe gihande N£
siridînşah G di- Sultaniye de pîroziya Şah kir Q gelek jê re
bayî de rGniştin.
Lê Xulamşah, nêzîkî şeş mehan xebitî heta, ko ferman Q
49-XU.LAMŞAH-CARA DÎWEM :
Emanilah(Xulamşah) li ser fermana Nasiridînşah, careke
225
Q walî siwar Q tîp birist li çîmena Elîabad gihandî nav
leşkerê HemayQn Q walî vê carê dostî G mirovanî bi sedrêa-
deh hezar mal hene Q şerdi nav herdQ leşkerên kurd de dest
226
bigrin G naçare bazdan G Xanehmedxan ji rexê dî ve li wan
derket G sîh mirov ji mezinên wa girtin Q gelek^ji wan ku£
tin Q sê hezar pez ji wan sitandin G di sînorê îran derba£
kirin Q serbilind vegeriyan Senediz,
HerwekQ di sala 1271 de Mîrza Ebdisemed Beg, yek ^ji
xelkê Hemedan Q li ser mezhebê Şêxî bQ ji rexê Hacî Kerîm-
xanê Kermanî ve hate Kurdistanê G ji walî re got:
-Gereke tu rêçika xwe ya sinî, bi rêçika şêxî biguhêrî Q
Hacî Kerîmxan wê bixwe bê Kurdistanê G mizgevta Darileman,
bikî cihê îrsadê Q vî mezhebî li Kurdistanê belav bikî,
Walî ev tişt xiste serê xwe , lê kesî bi gotina wî nekir
Q şêx Meda xwendewar G hemî olperest hevdî çixirandin Q bi
dilovanî ji walî re gotin :
- Ev bicarek nabî , ji ber, ko xelkê nav bajêr bicarek si-
nî G şafiî ne, lê walî paşa nexiste serê xwe G naçare yek
şandin nik Şêx Osmanê Tewîle Q ji bo xêrxwazî Şêx Ebdireh-
manê kurê xwe G Mewlewî şandin nik walî, lê dîsa nexiste
serê xwe Q venegeriya,
Ji lewra jin G mêr di roja 16 de rebî 'êewel 1227 de bic£
rek li gornistana Şêxan civiyan Q nivîsarek ji walî re şan^
din G gotin:
-Eger walî karbidestê dewletê ye çi îşê wî ji ol G mezhebe
me heye? Dixwazin Şêx Ebdisemed ji bajêr derkevî, Eger wi-
lo nekî yan emê ji welêt derkevin Q yan ewê ji Kurdistane,
derkevî?
Tenê walî, bihişkî bersiva wan da Q top G leşker hawir
wan danîn, Lê hin mirovên nezan G serserî êrîşên nav bajêr
kirin G gelek dikan G bazar talankirin G gelek ^ji :xelkê
kuştin Q berdîberdan afirandin G xwedîdikan sinî G şeî 6i-
carek kirin hawar Q qêrîn Q çQne Baxê Firdewsî Q walî fer-
man da Q bi top Q tivinga hawîr li xelkê reşandin Q ^gelek
ji talankeran hatin kuştin G naçare vegeriyan Q destên xwe
ji şewreş Q berdîberdanê kişandin Q çil mirovên pertal bi-
wan re hatibQn girtin Q guhê wan jêkirin,
Şêx Ebdiqadir ê Merdoxî, xwediyê nivişta Tehzîbilkelam^
ko ji mezinê pêzanê Kurdistanê bQ, piştî vê yekê bi dost Q
mirovên xwe ve ji Kurdistan barkir G çG ŞehrezQr, Padîşahê
OsmanIî,jê re mGçeyek birî Q bi nivîsarekê dilê wî xweş
kir ,
Şêx Ebdilkadir Merdoxî , di sala 1211 ê koçî de çebQ ye
G di sala 1305 de serê xwe danî ye ,
Di sala 1273 de dixwestin QanGna Medenî, di^Iran de li-
darxin Q ev çîrok hawîr di nav îran de belav bG Q bicarek,
pêzan G xwendevanên welêt şandin Taran Q gotin:
- Em, vê QanGnê naxwazin G ji ber, ko ola fileha xwedayî
227
nîne, Dixwazin QanGneke mirovan di welatê xwe deli darxin,
Lê ê me misilmanan QanGna meya xwedayî heye, em jê pê ve
hîç qanGnan bawer nakin Q nahêlin, ko di welatê islamê de
cî bigrin,
228
coqrafIya erdelan
latê Kermanşahe,
Bajarê Sine, di rajorê çiyayê Avdêr de , Suleymanxanê E£
delanî avakiriye, Di sala 1046 ê koçî de hatiye avakirin .
Hawîr bajêr çiya Q keleh, di nîvê bajêrde ye, Çemê Meyape£
wan, bajar dikî du perçe, Tara Gulbaxî G tara Qatirçiyan ,
îrojê re dibejin Bihişt Q ji bajêr veqetandine. HerwekQ ev
229
we, CiwanrQd, Rewanser, Şadîabad, Bêlwar, Sorsor, KawrQd ,
JawrQd, Hesenabad, Emîrabad, Lîlaq, Esedabad, Çardolî, Hu-
seynabad, Saral, Hobato , Qereto, Xurxur, Têlke, Siyahkoh ,
Girifto, Seqiz, Bane,
EŞÎRÊN KURDJSTAN
Di hindama Erdelan de ji hemG eşîrên kurd re Kurd dibê-
jin. Tenê ji gundî Q cotkaran re dibêjin Goran, Êşîrên
kurd bicarek gernas , tivinçî G siwarên hêja Q navdarin. We
ke, Babacanî, Qubadî , îmamî, îxnî, Weledbegî, Tayşa, Tayco
zî, Qadir Mîr Weysî, ÊlerGtî, Sanyarî, Kelawkok, Zerdoî 7
Pêtyarewend, Kemanker, Başokî, Çardelî, Gereke , Deracî, Pe
rîyêşe, TemertQze, Sorsorî, Lek, Kejikî, Kuwîk, BelîlewenT
Ehmedzeynel, Komasî, Wermizyar, Gulbaxî, Menmî , Boreke ,
Qalqalî, Segewer, Ebdirehman, BirGkulahker , Lale, 19 eşî -
rin,
xwe,
ÇEMÊN NAVDAR
230
Çemê Çeto, Seqiz, QiziIwezan,Kole, Tirwal Hacîça, ev
çin .
wî de ye .
231
_ »,iyaye Mihemm, ev navê du gunda ye , ko ji wan re dibe-
j m Mihem(Mîhemîn) , gelek bilind Q dijware, le gelek xweş
u hejaye, Di jere wî de kaniyek derdikevî, ko nave we kani
ya Şahpesend, li wir Şah Nasiridîn çadiren xwe vegirtine Q
pesne^we daye Q eşîra Çardolî dikevî rojhilat Q Esedabad
dikeyi rajor Q Lîlaq dikevî rojava Q bajare Sine jî di roi
avaye wi de ye, lê di jêre wî de wargehen eşîra Kilyayî net
Koheşeyda, dikevî rajore rojhilate bajare Sine G heşt
fersexa duri bajere. Di sere wî de kubedek heye, ko iê re
dibejin Şeyda-Şeydayê Nazar(Nazdar) , herwekQ Subhanverdî -
xan^ Ii ser daxwaza wî di ve^kumbedê de hate veşartin çe-
re u xwarma pez G sewal di yî çiyayî de nayê pesindan.
Sultan Şeşri, bi se fersexan dikevî rojhilate Sine, di
sere wi de cihek bi kQrbGna çil gazî heye, ko didî zanîn ,
ko di çaxenkevnare de agir je derdiket Q bere-bere ziwa bQ
ye vemiriye Q ew tişten, ko je derdikevin weke şQşe xuya-
dikm, ji lewrajê redibejin Şîşerî Q rê bi daxwaza Şop jî
hatiye, v f j
232
MIZQEFTÊN WELATÊ ERDELAN
BAJARÊN ERDELAN
1- SEQÎZ :
Yek ji hindamê navdarên Erdelane Q dikevî jorê rojavayê
Sine Q 25 fersex dGrî bajêre, Bixwe qesebe ye Q pênc hind£
mên wê hene. Mêredo, Serşîr, Kendelan, Kelenbe, Ezinsifil,
G 360 gundê wê hene Q di nav bajarê Seqiz de pênc(5000) h£
2- BANE :
Dikevî rexê rojavayê Sine G 24 fersexan dQrî bajêre.Neh
(9) perçe hindamên wê hene . KêwedQd , Deştetal, Nemeşîr, Ş£
yî G Saman, Belwedînexoy, Birînwêjî, TenGre, Pişterbiya ,
Tajan. Ceh, genim, tirî, hinar, garis, maşik pir li hinda-
ma Bane çêdibin G tebayên kedî Q çolî pir lê peyda dibin .
233
HerwekQ xelkê hindama Bane hov Q bêtore ne Q ji fermandarê
wê hindamê re dibêjin Sultan, di hember paşayê Kurdistana,
bindestê turkan de hatiye, du sed perçe xanî , avayî tê de
mazîkir tê deradizin,
3- MERÎWAN :
Ko dikevî rojavayê Sine Q bi hijde fersexan dGrî bajêre
kî pingavê ye.
4- HÎNDAMA MERÎwAN :
Tijî çiya Q dar Q bere, birinc, titGn, gezo li wir peyda
234
nîsanan, kurê EIî Beg , kurê Suleyman Beg, pismamê Hacî Hey_
der Beg e. HerwekQ Keyxesroxanê Zehîriseltene , kurê Husey£
qulî Beg, ko mirovê Feteh EIî Beg Wekîl ê. Ev hersê
mal pismam.ên hev Q ji xelkê Merîwanin.
5- HEWREMANÊ TEXT :
Dikevî rojavayê jêrê bajarê Sine Q bi şazde fersexan dQ_
rî bajêre, pir asê Q dijware. Ji rexê rojava de dighê sîn£
rê ŞehrezQr Q ji rexê jêrî ve digihê ser sînorê Hewremanê
LehQn G du rê tenê tê de derbas dibin, ji ber vê yekê xelkê
vê hindamê guh nadin fermanên dewleta G serê xwe ji kesîre
danaxin Q natirsin. Di sala 1349 de bi serdariya Elîşah
ser heng Mihemedxanê Emînî, ko fermandarê tîpê leşkerê Er-
delan bG, ji nişka ve êrîşî gundên Didizlî Q Kildî kir Q
MehmQdxan Q çend mirovên xwe reviyan Q çGne Cizîrê.
HerwekQ di sala 1350 de bi serdariya Elîşah, fermandarê
Tîpê Erdelan, bi çend fermandarên qizilbaş ve êrîş ^^;^^'^
ser Hewremanê Text Q LehQn Q dibin fermandariya Sipehdêmi-
zin Emîr Ehmed Axa Xan de êrîş kirin ser kurdên Hewreman .
Text G LehQn G Merîwan Q CiwanrGd G Qubadî G Babacanî Q C£
fer Sultan, kurê Mihemed Seîd Sultan tevlî zar Q zêçên xwe
reviyan G çQne Cizîrê Q nêzîkî çarsed mirov ji mezinên ku£
dên wê nave di zivistanê de girtin Q rakirin Q birin zirida
tGmane .
seyn Beg du kur man. Mihemed Reşîd Beg, bavê Ebdilah Beg Q
Hesen Beg. 0 ji Mihemed Elî Beg, çar kur man. Mihemed Beg ,
Ehmed Beg, MehmQd Beg G Mihemed Emîn Beg. U ji Mecîdxan,
Şêx Can Elah Beg, Heyder Beg, Hebîb Beg mane , Ji Qadir Beg
Mihemed Sultan Salih Q îskender Beg mane Q ji îskender Beg
Ebdilahserhen Beg maye,
HerwekG ji Ezîz Beg, MehmGd Beg veketiye, ko bi MehmQd-
xanê Dizlî navdare Q ji Şêx Canilah Beg , Elî Mihemed Beg ,
235
Mihemed Reşîd Beg çêbGne , HerwekG ji Hebîbilah Beg, Mihe -
med Beg maye,
6- HEWRAMANÊ LEHÛN :
Beg-Hemîte
236
Mistefa Beg, Salar Beg, Hesen Beg, MehmQd Beg, Mihemed E-
mîn Beg, Mihemed Teqî Beg, Fethilah Beg, Mihemed Seîd Beg,
Elî Beg-Paşake, Elî Mihemed Beg, MensGr Beg, Seyfilah Beg^
Nêzîkî sed ji mala wan siwar dibin Q Cafer Sultan
;eyday€
xwest, ko tivinga ji wan bistênî G çiqas min li ber. Cafer
Sultan da, ko tivingên xwe bidî dewletê, lê Cafer Sultan ,
bi gotina min nekir G leşkerê îran, bi serdariya Serheng
Xulamhuseynxan Q hinek ji leşkerê Erdelan di sala 1350 .ê
koçî de êrîş kirin Neqsed, HerwekQ bi serdariya Serheng
Mistefa MensQrxan G hinek ji leşkerê Erdelan, di çarê meha
Recebê de êrîş kirin ser wan, Lê li pey wan Q bi serdariya
Hacî Elîxan, leşkerê Kermanşah di riya Bawe ve dirêj kire
ser Hewramîyan Q di heftê Recebê de bi serdariya Sertîp E-
lîxanê Rehîmî, ko bi Elîşah navdare , leşkerê Erdelan berê
xwe da meydana şer Q . çGne ser ,Zirav(Ziraw) Q li ser van t£
van Emîr Ehmed-Supehpedê mezin di heştê Şabanê de hate ba-
jarê Sine Q di roja nehan de berê xwe da Neqsed Q di riya
Zirav re êrîşî Hewramîyan kirin.
Di roja 14 Şabanê de ji me re ji seydayê Merdoxî re li
7- CÎWANROd :
237
Emanilahxanê mezin, keleheke dî di vê hindamê de avaki-
riye, ko 20 gaza pêpelQkên wê bilindin G di sala 1224 ê
koçî de hatiye lêkirin. Gelek asê G xurte, di hindirwê wê
de avaniyên bilind hatine çêkirin Q ji çiyê av anîne serê
kelehê G hin avgîrên mezin kolane Q baxekî mezin G ciwan
têdedanîne, ko di Esfehan de wilo peyda nabin.
Lê fermandarê vê hindamê guhê xwe nedanê Q keleh weran
bQye, belam di çaxê Nasiridînşah de muhendis rêkirin, ko
keleheke dî li wê hindamê avabikin, tenê nebirin serî,
Ba G menaxê wê hindamê nexweş Q bi qerêjin G coke avê
di nav re derbas dibî Q di nêzîkî kelehê de kaniyeke avê
xweş heye, serşokek li ber çêkirine, ko xelkê wa navan xwe
têde dişon. Çar mizgevt Q du xanegah tê de hatine avakirin,
Q xelkê wa navan bicarek sinî-şafiî ne Q li ser rêçika Ne£
şebendî ne Q malbateke mezin di nav wan de heye , ko dibê -
jin, em ji neviyên Ebîbekirê Sedîqin Q navê wan bQye Sedî-
qî Q mela Ehmed-melabaşî-Şeyxilislam ji wê malê ye,
Ji rexê rojava de dikevî sînorê ŞehrezGr Q ji rexê jêrî
ve Zihaw(Kermanşah) ve ye, HerwekQ ji rojhilat ve bi sîno-
8- KELANTERZAN :
238
mezintê de ye, ko dibêjin, Ebdilah, kurê Umer yan kurê Um-
ran avakiriye, kevnequranek tê de ye, nivîsîna Kofî hatiye
nivîsandin Q yeke weke wê quranê duperçe tenê li îstanbolê
li mizgevta Ayasofya peyda dibî, ko dibêjin, bi destê Os-
man, kurê Effan hatiye nivîsandin.
9- GEREWEZ :
Yek ji hindamê navdarê Erdelane, ko dikevî rojavayê Si-
ne Q bi deh fersexan dGrî bajêre. Eşîra Komasî di vê hind£
mê de rGniştiye. Nezan Q serhişk Q comerd Q gernasin. Bîst
perçe gundên wa hene, du hezar G pêsed mirov tê de fûniştî
ne, hatina wan salyane wan 2500 tQmane Q ceh G garis G ge-
nim wanbi zor têra wan dikî Q jinG ve titGn, pembG diçê .
nin.
10- JAWrOd :
Ev hindam bi çar fersexa dikevî jêrê Sine. Xelkê vê hin
ye-
Gelek bax Q bostanên xweş Q hêjatê de hene sêvêsor Q
xox gelektê de peyda dibin. Genim, ceh, birinc, garis Q h£
mî nifşên dexl Q dan di vê hindamê de têne çandin, qed Q z£
viyên wê ji ava Cobar, kanî G çeman têne avdan, xelkê vê
hindamê ji deh hezar mirov bêtirin. Salyana wan 1314 tQma-
ne. Gundê Bêsaran, yek ji gundên navdarên vê hindamê ye . ,
ko tê de Babaşêx Elî hatiye veşartin.
Ev Şêx Elî birayê Şêx Nimetilahê walî ye , ko jê re Şahn£
metilah digotin, kurê Şêx Zekeriya, ko bixwe ji zariwên H£
senê kurê EIî ne,
11- PÎLÎNGAN :
Pilingan.Bilwar, Emîrabad i ji ber, ko gelek nêzîkî he -
vin kirine yek hindam, ko dikevî jêrê rojavayê bajarê Sine
G ji heşt fersex Q heta diwazde fersexa dQrî bajêre, sîh Q
pênc(35) gundên wê hene, ko çarsed Q pêncî mirov di wan de
ne, salyana wê 1336 TQmane , Zeviyên wê ji kanî Q çeman tê-
ne avdan, şînahî, dar, ber tê de peyda dibin.
12- HESENABAD :
239
ye kumişandin G heriviye. HerwekG Hiloxanê Erdelanî di se-
rê sedehê koçî de careke dî ava Q parçîm kiriye G bixwe tê
de rGniştiye, lê di sala 1048 ê koçî de Suleymanxanê Erde-
lanî careke dî wêran kiriye Q bajarê Sine kiriye paytext ,
heft fersexan dirêje Q du çem jê derdikevin. Çemê Qişlaq
G çemê GawrQd. 32 gundin G 5500 mirov tê de ne , salyana wê
2400 TGmane, hemî nifşên çandinî, dar, ber têde hene, qada
wê ji çem, kanî, cobaran tê avdan, Yek ji gundên navdarên,
vê hindamê Miqdade, mizgevteke kevnare tê deye, ko gorna
roz.
14- ESEDABAD :
240
HerwekG çend kanî di vê hindamê de hene , ko ava wan şor
kêr tê , dermane ,
15- HUSEYNABAD :
16- SARAL-HOBATO-QERETO :
17- GlRÎFTO :
241
18- XURXURE :
19- TÊLKOH :
Yek ji hindamên Erdelane, ko dikevî navbera rojava Q ra
jor Q bi hijde fersexan dQrî Sine ye . Bîst Q çar gund u^
çar hezar mirovin. Salyana wan 1506 TQmane , qada wê bica -
rek avî ye Q her tiştêu.-, ko têne çandin lê çêdibin.
242
O
s
y- 1
w sv* '
(U
ts-'" f
'**5
V*
•f . .
!§
1 <-'
.iVÎ
cq
i^ ■^m
;'/'
■t:
c
mir
♦ :j!:. n
%
■■*.-.*7
- <*
.^'
o
.;r m^^
m' M..
f
0-
-;*-# ,'
■«\
.f
** ^ m
4?.'-~.'-'
^^ 'q
o
a
O
c
o
::>
t2
SiiiiM
* m
,» .
'*::V
'■.f
^'i .jp>."* -
" %.
'W
i
o
y O
'f
a,
*';?^:
; * .;;
'k
$J>'»imi...
«-/
^•te*
'i
« î i ty«(»M>^(,..
;*jŞtr ;!>';*:^^:
*j:^<'i
i^^'c:.
-' ,'\?'
^'■'.■<.i..-i;i
: ; ■ş?^ !*
',1 -- l.J.
*'>*? ^ ;'?
js^^S.::-.^
^■•ii>^
' 1
>./ .
I,-, '
->i; : •r\ 'j ■^^'^^'tr^^V -"iX... ,' ..if^-
^î^y ., t .y /,^,^ > * '
'^ - ' ^ V
.^-'■^ . .:«
'.L ' W
.>>-%,
f
,«,»:
^"''^W^""- -5'
* ■!,-<m"r».s*>^ll|*^<:''j-"''i:fe "
«:
' -^/^
TARÎXA
KlJRDiSTA.N
'
. /
WEŞANÊN
ROJA NÛ