Halil İnalcık - Osmanlı İmparatorluğu (Klasik Çağ, 1300-1600)

HALL NALCIK
OSMANLI MPARATORLUU
KLSK A
(1300-1600)
EVREN:
RUEN SEZER
ODO
STANBUL
Yap Kredi Yaynlan - 1825

Tarih: 20
Osmanl imparatorluu Klsik a (1300-1600) / Halil tnalck
eviren: Ruen Sezer
Redaksiyon: Ahmet Kuya
Kitap Editr: Aye Erdem
Dzelti: Fahri Gllolu
Kapak ve Sayfa Tasanmi: Nahide Dikel
Grafik Uygulama: Sreyya Erdoan
Bask: efik Matbaas
1. Bask: stanbul. Mays 2003
ISBN 975-08-0588-7
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A . 1995
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 34433 stanbul
Telefon: (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
Bilgi haui: 0 212 473 0 444
http://www.yapikrediyayinlari.com
e-posta: ykkultur@ykykultur.com.tr
Internet sat adresi: http://www.estore.com.tr/bulvar/yky
www.ieleweb.com.lt
NDEKLER
NSZ 13
I. KESM: OSMANLI MPARATORLUU
TARHNE GENEL BR BAKI
1300-1600
GRt Osmanl Tarihinin Dnemlendirilmesi 9
1.
Osmanl Devletinin Kkenleri 11
2. Snr Beyliinden mparatorlua 1354-1402 15

3. Fetret Dnemi ve Toparlan 24
4. mparatorluun Pekimesi 1453-1526 30
5. Osmanl Devletinin Dnya Gc Oluu 1526-1596 40
6. Osmanl mparatorluunun Gerilemesi 46
II. Kesim: DEVLET
7. Osmanl Hanedannn Douu 61
8. Tahta k (Clus) 65
9. Osmanl Devlet Kavram ve Snf Sistemi 71
10. Hukuk: Sultan Hukuk (Kanun), Din Hukuk (eriat) 76
11. Saray 83
12. Merkez Ynetim 94
13. Eylet Ynetimi ve Tmar Sistemi 108
III. KESM: EKONOMK VE TOPLUMSAL YAAM
14. Osmanl mparatorluu ve Uluslararas Ticaret * 127
15. Osmanl Kentleri ve Ulam A, Kentli Nfus, Lonca ve Tccarlar
IV. KESM : OSMANLI MPARATORLUUMDA DN VE KLTR
16. renim, Medreseler ve Ulem 173

17. Osmanl lm almalar 181
18. Banazln Zaferi 187
19. Halk Kltr ve Tarikatlar 194
SOYAACI 210
OSMANLI TARH KRONOLOJS 212
SZLK 240
AIRLIKLAR VE LLER 248
KAYNAKA 255
DZN 271
NSZ
The Ottoman Empire, The Classical Age, 1300-1600 ilk basks 1973'le
Londra'da Weidenfeld and Nicholson Yaynevi taralndan yaymlanmtr. O zamandan beri ngilizce olarak kez yeni basklan yapld. (New Rochelle, U.S.A.
A.D. Carrazas: Orpheus Publishing Inc. 1989; ikinci kez history of Civilization Serisi, London: Phoenix Press, 2000; ayn yaynevi nc kez, 2002). Bu yllar
arasnda kitap u dillere evrildi: Srpa, Yunanca, Romence, Arnavuta ve Ukrayna dilinde ve Arapa. Hrvata evirisi yayna hazrlanmaktadr. 1973'te ngilizce yaymland zaman Times Literary Supplement'te kan bir yazda eser
yle deerlendirilmitir: "ok ustaca yazlm bir eser. Halil nalck, Osmanl Tarih aratrmaclarnn yaayan, en nde gelenlerinden biridir. Bu kitab okuyun,
eer daha nce bu alanda geni bilginiz yoksa bu kitap zihni ufkunuzu geniletecek" Phoenix Press, kitab sekin tarihilerin eserlerini ieren History of Civilization dizisinde yaymlamtr. Bu dizi okuyucuya yle takdim edilmitir: Bu dizi
tarih alannda herhangi bir tek yoruma bal deildir ve standart bavuru eserlerin tesine geme abasndadr.
Bu kitapta, 1300-1600 arasnda Osmanl mparatorluu'nun kuruluu zerinde ksa bir giriten sonra ana konu olarak, mparatorluun klasik dnem kurumlan anlatlmtr. Osmanl Uygarlnn sanat, dnce ve sosyal hayat konulan baka bir kitapta [Osmanl Uygarl, hazrlayan Halil nalck ve Gnsel
Renda, Kltr Bakanl Yaynlanndan, 2003de yaymlanacak) ele alnmtr.
1971-1972de yazlan bu eser daha nce birka kez Trkeye evrilmeye
allm ve baanl olunamamtr. Son kez Ruen Sezer tarafndan Yap ve Kredi Yaynlan iin yaplan eviriyi gzden geirdim, dzeltmeler ve ilaveler yaptm.
Bu Trke bask, kitabn en son metni saylabilir.
lk kez 1973te yayn alanna kan bu kitaptan sonra, burada ilenen konular zerinde tarafmdan ve meslektalanmm kalemiyle pek ok yeni aratrma ya7
OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)
ymlanmtr. Bu yaynlar, bu kitapta ele alnan konulan geniletmeye yarar, fakat esas bakmndan deitirmeyi gerektirecek nitelikte olmad kansndaym.
Osmanl resm kurumlann 250 sayfada zetleyen bu eseri geniletmeyi de dnmedim. Genel okuyucu ve tarih rencileri iin bu biimde kalmas yararl olacaktr. Ancak, kronolojiyi imparatorluk tarihinin sonuna kadar getirmek ve bir ller listesi eklemek suretiyle, daha yararl bir hale getirmek istedim. Ayaca, konu ile ilgili grsel malzemeyi ekledik ve bylece Trk okuyuculan iin kitab daha
cazip klmaya altk. eviriyi bir kez daha dil bakmndan gzden geiren Aye
Erdemin deerli abalann burada kranla anmak benim iin zevkli bir devdir.
Yap ve Kredi Yaynlarna, kitab, ngilizce yaymlanmasndan bu kadar zaman sonra Trk okuyuculanna sunmak imknn verdii iin aynca mteekkirim.
Halil nalck
GR
OSMANLI TARHNN DNEMLENDRLMES
14. yzyl banda kuruluu srasnda Osmanl devleti, slm dnyasnn snrlannda kendini "gaz"ya, yani Hristiyanla kar kutsal sava"a adam kk bir beylikti. Bu nemsiz snr devleti, Anadolu ve Balkanlardaki eski Bizans
topraklann adm adm alyor ve kendine katyordu; 1517'de Arap lkelerinin fethiyle de slm dnyasnn en gl devleti oldu.
Orta Avrupadan Hint Denizine uzanan bir alanda elde edilen srekli asker
baarlar, Osmanl mparatorluuna, I. Sleymann saltanat srasnda (15201566) bir dnya gc konumu vermiti. Ancak, 17. yzyln uzun savalanyla
denge Avrupadan yana dnd. Osmanl gc inie geti, 18. yzylda Bat stnlnn kabulyle de imparatorluk politik ve ekonomik olarak Avrupaya baml hale geldi, imparatorluun varln srdrmesi ve olas k, sonunda bir
Avrupa politikas sorunu, Dou Sorunu oldu ve Osmanl politik yaam 1920ye
dek Avrupaya baml olarak srd.
mparatorluun yapsyla kurumlan, bu dnemlerin farkllaan koullan ile
deimitir. yaps ve politik geliimindeki deiiklikler, 16. yzyl sonunda, snr beyliinden nasl Sasan, zellikle de Abbas mparatorluu gibi eski Ortadou
devletleri geleneinde bir imparatorlua dntn gsterir. 16. yzyl sonlannda Osmanl mparatorluu, devlet ve hkmet gelenekleri, maliye politikalan,
toprak dzeni ve asker rgtyle Ortadou imparatorluklannm en gelimi rnei idi. Ancak, Avrupann asker ve ekonomik stnl, Osmanllara. Ortadou
devlet geleneklerinin zamannn getiini, bunlann yeni aa uygun olmadklann retti.
Bu noktadan sonra Osmanl tarihi, eski imparatorluk kurumlannn bozulmu
biimlerinin tarihesi, daha dorusu, bir Ortadou devletinin Avrupann ekonomik, politik ve kltrel meydan okuyuu karsnda kendine eki dzen verme
abalannm tarihidir. Trkler, sz konusu devlet anlayndan ancak 1924te kkl bir devrimden sonra vazgeeceklerdir.
Dolaysyla 1590'lar, Osmanl tarihindeki temel aynm izgisini belirler. Ortadou devletine zg kurumlan Osmanllann nasl uyarladklann vurgulayan bu
kitap, ilk dnemi ve bu kurumlann yeni Avrupa karsnda nasl dalmaya baladn betimliyor.
10
1. Blm
OSMANLI DEVLETNN KKENLER
14. yzyl balarnda, ran'da tlhanllar mparatorluu, Dou Avrupa'da Altmordu, Balkanlarla Bat Anadolu'da da Bizans mparatorluu gibi, Ceyhun ve Tuna
arasndaki byk imparatorluklan iddetli i bunalmlar sarsyordu. Ayn yzyln
sonuna gelindiinde, bir uc gzsi ve Osmanl hanedanlnn kurucusu olan Osm an'n torunlan, Tuna'dan Frat'a uzanan alanda bir imparatorluk kurmulard.
Bu imparatorluun hkmdn, Yldnm diye bilenen I. Bayezit (1389-1402) idi.
Yldrm, 1396 ylnda Avrupa'nn en gl valyelerinden olumu bir hal ordusunu Niboluda bozguna uratm, o zamann en gl Mslman devleti
olan Memlk Sultanlna meydan okuyarak Frat kylanndaki kemlerini ele geirmiti. En sonunda da, Orta Asya ve rann yeni hkmdn. yce Timur'a kar koyuyordu.
Osmanl tarihinin bu ilk dnemi, Hristiyan Bizansa kar kutsal savaa
adanm kk snr beyliinin bu g ve byklkte bir imparatorlua nasl dnt sorununu ortaya koyar. Bir kurama gre, Marmara havzasnn Rum halk slm kabul ederek ve Mslmanlarla birleerek Bizans mparatorluunu
Mslman bir devlet olarak diriltmitir. Dou tarihi kaynaklann tanyan bilim
adamlan, gnmzde bu kuram temelden yoksun bir yaklam olarak gryorlar. Bu tarihiler, Osmanl mparatorluunun kkenlerinin 13. ve 14. yzyllar
Anadolu'sunun politik, kltrel ve demografik gelimelerinde aranmas gerektiine inanyor.1
Moollarn 1220'lerde balayan Mslman Ortadousunu igalleri, bu gelimelerin ilk aamasdr. 1243te Kseda Sava'ndaki Mool zaferi sonrasnda
Anadolu Seluklu Sultanl, ran llhanllanna baml bir devlet oldu. Mool isti11
OSMANLI MPARATORLUU: KLASK AQ (1300-1600)
llanmn ilk sonucu, gl gebe Tiirk boylarnn, yai Tiirkmenlerin balya doru gmeleri olmutur. Dunlar, Orta Asya'dan ran ve Dou Anadoluya gelmiler,
1243'tet sonra bir kez dala batya doru gerek Bizans ile Seluklu devleti arasndaki snrda, Bat Anadolu'nun dalk blgelerinde toplanyorlard. Anadolu'da
1271 'de putperest Moollara kar bir bakaldr oldu. Mslman Memlk gleri
silere yardmda bulunmak in Anadolu'ya girdi, ancak Moollar isyan zalimce
bastrd. Ondan sonra Anadolu'da yerleik birlikler tutarak lke zerindeki hkimiyetlerini sklairdlar. Gene de sonraki elli ylda sk sk isyanlar ve Mool misillemeleri olmutur. Snr blgesi Mool ynetiminden kaan askerler ve siyasal
adan nemli kiiler iin bir snak, ayn zamanda da yeni bir yaam ve gelecek
arayan umutsuz kyl ve kasaballar iin bir yurt oluyordu. Dolaysyla snr yrelerinin nlusu artyordu. Snrn Bizans yakasndaki verimli dzlklere yerleme
iin frsat arayan snr gebeleri, halk Bizans'a kar kutsal savaa, gazaya kkrtyordu. Savalar, eitli kkenlerden gz nderlerin (ti//;larn) evresinde
toplandlar ve Bizans topraklarna aktlan gitgide sklamaya balad.
Sava Tiirkmenleri rgtleyen bu gz nderler, alpler 1260'la 1320 arasnda Bizans'tan koparttklar Bat Anadolu topraklarnda bamsz beylikler kurdular. Dnemin Bizans tarihisi G. Pachymeres, stanbulu ancak 1261'de geri
alan Palaeloglarm, Balkan sorunlaryla megul olmalar dolaysyla, Asya snrlarn nemsemeyerek Trkmen aknlanna ak kap braktklann yazar. Gerekten
de bu Trkmen gazilerinin Bat Anadolu'daki aktlan, 13. yzylda neredeyse genel bir istilya dnmt, Blgenin en kuzeyinde, Bizansa en yakn olan topraklar, bu beylerden Osman Gz'in elindeydi. Pachyneres'e gre Osman Gz,
1302 dolaylarnda eski Bizans bakenti lznik'i kuatm, imparatorun kendisine
kar gnderdii iki bin kiilik ordusunu pusuya drp 1302 yaznda Koyunhisar'da (Bapheus) yenmiti. Bir imparatorluk ordusunu yenmi olmas Osman'n
nn yayd. Osmanl ve ada Bizans kaynaklar, Anadolunun her yanndan
gazilerin onun bayra altnda nasl toplandn betimler. Bunlar, teki snr beyliklerinde olduu gibi, nderlerinin adyla, "Osmanllar" olarak tannyordu. Kolay
fetih ve yerleme beklentisi, Orta Anadoludan kkenleri deiik yeni yerleimci
dalgalar ekiyordu. Osmanl Beyliiin gerek kuruluu bu 1302 zaferinden
sonradr.
Osmanl devletinin kurulu ve gelimesinde gaz lks nemli bir etmendir.
Snr beylikleri toplumunun kltr, srekli gaz ve Dri'lislm'n btn dnyay
kapsayana dek srekli yaylmas lkleriyle kuatlmt. Gaz, her trl giriim
ve zveri ii esin kayna olan din bir devdi. Snr toplumunda btn toplumsal erdemler gaz lksyle uyumluydu. Seluklu devletinin sn mezhep, med-
12
OSMANLI D VLt INN KKI1N1IM\
vse kelm. yapay hi elebi dille yazlm saray edebiyat ve eat hukukundan
oluan ileri uygarl, snr blgelerimle yell aykr li tarikatlar, tasavvur,
menkbe edebiyat ve ilukku ile belirginlik kazanan bir halk kltiine bak
yordu. Trke, ilk kez Anadolu beyliklerinde ynetim ve edebiyat dili olmutur.
Snr toplumu hem hogrl hem de karmak di. Olak tarihsel deneyim, IMzasl snr savalar, <kri(i', Mslman g/lele yakn leasa getimltl. slmiyet'i kabul edip Osman'n savalaryla ibirlii yapan Hu beyi Mlhal Gazi,
zmseme siireeiin iyi bilinen bir rneidir.
Gaz'nn amac, drllarbi ykmak deil, ona boyun edirmekti. Osanllar
imparatorluklarn, Mslman Anadolu le Hristiyan Nalkalar' kendi ynetimle
ri altnda birletirerek kurdular. ler ne kada gaz sreklilii devletin lemel lkesi idiyse de, imparatorluk Ortodoks Kilisesi le milyonlarca Ortodoks lllstlya
n koruyucusu olarak domutur. Islm, itaat etmek ve cizye demek koullaryla, Hristiyan ve Yahudilerin mal ve ca gvenliini salyordu. Onlara dinlerini
zgrce uygulama izni veriyor, kendi dinlerine gre yaamalarn salyordu. Snr topluuuda I lristiyalarla beraber yaayan Osanllar, Islm'n bu lkelerini
byiik bir cmertlik ve hogryle uygulamlardr. Osanllar, mparatorluun
balang yllarnda savaa bavurmadan nce, Hristiyanlarn gnll teslim olma ve gvenlerini salamaya alan bir politika izlemilerdir. Bu siyaset, ynelenler iin gelir kaynaklarn gvence altna almak iin zorunlu idi,
Czlerin korkun aktlanm ardndan, dini yasalar ve hogr gvenceleriyle, slm devletinin koruyucu ynelimi gelirdi. Ayrca, kylnn bir vergi kayna olarak korunmas, hem Ortadou devletinin geleneksel bir tutumu, hem de
hogrl davranmay yreklendiren bir politika idi. 1larata elde edilen gelir,
ilk Islm halifeliinde olduu gibi, Osmanl devletinde de gelirlerin biiyk bir blmn oluturuyordu.
Bylece Osmanl mparatorluu, Ortodoks Hristiyan Balkanlarla Mslman
Anadolu'yu tek bir devletle birletirecek olan, btiin inan ve rklara birmilerccsie davranan, gerek bir "snr imparatorluu", egemenlik emsiyesi olarak geliiyordu.
Bat Anadolu'daki gz beylikleri ok gemeden, Seluklu Sultal'nn gelenek ve kurumlann benimsediler. Eski Seluk snr yrelerinde kurulmu Kastamonu, Karahisar ya da Denizli gibi kentler, birer Seluklu uygarl merkezi oldular. Yneticilerle bilginler, Islm devlet ynetim biimi ve uygarlk geleneklerini
bu kentlerden ve Orta Anadolu kentlerinden kalkp. Bizans topraklarnda gzi
beyliklerin bakentlerine dnm olan Milas. Halat, Birgi, zmir, Manisa ve
Bursa'ya getiriyordu. Her beylik kk bir sultanla dnyordu, rnein Os13
man'n olu Orhan, ilk gm parasn 1327de Bursada bastrm, 1331'de znik'te bir medrese kurmu, 1340'ta ise bir pazar ve bedesten ve deerli mallarn
satld bir kapalar yaptrarak, Bursa'da bir ticaret merkezi yaratmtr. Arap
gezgini lbn Battuta, 1334 dolaylannda ziyaret ettii Bursa'y, "gzel arlar ve
geni sokaklan olan byk bir kent olarak betimler.2
Osmanl ve teki snr beyliklerinin kuruluu, bu genel toplumsal ve kltrel
temel zerinde gereklemitir. Gaz ve yerleme, Osmanl fetihlerinin etkin eleriydi. Fethedilen yerlerde benimsenen ynetim ve kltr biimleri ise, Ortadou
uygarl ve politika geleneinden kaynaklanr.
Notlar
1 ilk gruba rnek olarak bkz. Herbert Adams Gibbons, Osmanl Imparatorluunm Kuruluu, ev.
Ragp Hulusi (zdem) (Ankara, 1998), Blm 1; ve Nicola Iorga, Linterpntration de l'Orient et
de lOccident au Moyen-Age", Bulletin de la Section historique de l'Acadmie Roumaine, cilt XIII
(Bkre. 1927); bu yazarlarn Osmanl devletinin Bizansl kkenleri kuramna kar bkz. Mehmet
Fuad Kprl. Osmanl imparatorluu 'nun Kuruluu (stanbul, 1981 ) ve Paul Wittek, Osmanl mparatorluumun Kuruluu, ev. Gzin Yalter, Bat Dillerinde Osmanl Tarihleri (stanbul, 1971)
iinde s. 7-52.
2 Hamilton A. R. Gibb (ev.), The Travels o f lbn Battuta (Londra, 1958), cilt I, s. 42.
14
2. Blm
SINIR BEYLNDEN MPARATORLUA
1354-1402
Osmanl devleti 1350lerde bir sra snr beyliinden biri olmaktan te bir ey
deildi. Ancak, 1352 sonras olaylan Osmanllann stnln ylesine salam
olarak belirledi ki, teki beylikler otuz yl iinde Osmanllara baml oldular. Bunda kilit olay, Osmanllann Balkanlar'da, batya doru sonsuz genileme olanaklan sunan bir kprba kazanmalaryd. Anadoludan Avrupa'ya ilk gei g bir
iti. Gelibolu Yanmadas ve Boazlar Hristiyanlann kontrolnde olduundan Osmanllarn Trakya'ya karacaklan bir birlik Bizansllarca bozguna uratlabilirdi.
Sorunu OsmanlIlardan yana, anakkale Boaz'nn dou yakasndaki Karesi Beylii zd.
Osmanl baansn bir dizi olay hazrlamtr. Karesi taht iin bir ekime,
1345'te Orhana bu beylii topraklanna katma frsat verdi. Osmanl hizmetine
girmi olan Karesili gzler, anakkale Boaz tesine bir sefer yaplmasn istiyorlard. Orhann, bat snnn yneten olu Sleyman komutasnda sefer iin hazrlk yapld. Olaylar onlardan yanayd. Orhan, 1346da, Bizans tahtnda hak iddia
eden oannis Kantakuzenos ile bir ittifak yapm, loannis'in kz Theodora'yla da
evlenmiti. Bu durum Osmanllara Bizans'n iilerine kanma ve Trakya'daki i
savaa katlma frsat verdi. Sleyman, Srp ve Bulgar glerine kar Kantakuzenosa yardm iin 1352de Edirne'ye gittiinde, Gelibolu Kstann dou kysndaki impe'de (Omurbeyli) yerleti. Kantakuzenosun srarl isteklerine karn kaleyi boaltmay reddetti. Hem Anadoludan taze birliklerle bu kprban glendirmeye, hem de Gelibolu kalesini kuatmaya koyuldu. 1354 martnn l'ini 2'sine balayan gece meydana gelen bir deprem, Gelibolunun ve yredeki teki ka15
lelerin duvarlarn ykt. Sleyman'n gleri bu mstahkem yerleri hemen igal

ettiler. Kaleler onarlp Anadolulu askerlerle doldurularak OsmanlIlarn Avrupa
topranda kesin olarak yerlemeleri saland. Olay, Bizans ve bat Hristiyan
dnyasnda byk kayglar uyandrd. Kostantiniyedeki Venedik elisi, tehlike
karsnda kalan Kostantiniye'nin kendini, gl bir Hristiyan devletinin korumasna teslim etmeye hazr olduunu yazyordu. Avrupa, Kuds geri almak
iin deil de, Kostantiniyeyi OsmanlIlardan kurtarmak iin bir hal seferi planlanyor, Latin ve Yunan Kiliselerinin birlemeleri projesi artan bir evkle yeniden
ele alnyordu. Gelibolu'nun fethinden sonra 1354'te OsmanlIlarn eline esir den Selnik Bapiskoposu Grigoryos Palamas, kendisini tutsak alanlann ona slmn doudan batya srekli ilerlemesinin Tannnn kendilerine yardm ettiinin
ve slmiyetin doru din olduunun ak kant olduunu sylediklerini bildirir1.
Sleyman, Avrupa'daki ileri mevzilerini glendirmek iin, Anadoludan Avrupa'ya Mslmanlan, zellikle de kolay yerletirilebilecek gebeleri tayordu.
Yeni Trk kyleri kurulmu, snr blgeleri de, Sleymann genel komutasnda ve
her biri gz bir beyin ynetiminde sa, sol ve orta snr boylan olarak dzenlenmiti. Osmanl aknlar sryor, Osmanl igal alan byyordu. Ancak, Sleyman'n beklenmedik lm ile Foallann Orhan'n en kk olu Halili tutsak
etmesi, Orhan Bizans'la bana zorlad. Olaylar Bizansllan, Trakyay diplomatik
yollardan elde etmek iin almaya yreklendiriyordu. Sleymann fetihleri tehlikeye dmt ve snr gleri kaygl ve rahatszd. 1359da Halil serbest brakldnda, gzler ii geciktirmenin yenilgiye an karmak olacan ve Avrupa'nn boaltlmasndan baka are kalmayacan anlamlard. Sultann olu,
Gelibolu snr komutan Murat ve savala ba koymu Lla ahin, Edirne'nin
alnmasn amalayan bir saldn balattlar, ilk yl, Meri Vadisindeki ve IstanbulEdime yolu zerindeki kaleleri ele geirerek kentin asker yardm ve gerekli ihtiya maddeleri yollann kestiler. 1361 'de savunma glerinin son yarma hareketi
de baanszlkla sonuland (Sazldere Sava) ve Trakya bakenti Edirne ayn yl
iinde teslim oldu.
Trakyadaki fetihler Anadoludakilerle ayn biimde devam etti. Yerli Rumlar,
srekli gz aknlan karsnda kalelere snyordu. Gnll teslim olan kentlilere
iliilmiyor, kar koyanlar ise kentlerini Tklere brakmaya zorlanyordu. Osmanl
ynetimi Anadolulu Trkleri yeni fethedilmi topraklara yerlemeye yreklendiriyor, kimi zaman da zorla gmen srp yerletiriyordu. Derviler, sonralan yeni
Trk g ve kylerinin ekirdeini oluturacak olan saysz zaviye kuruyorlard.
Trk g ve yerleme hareketi, Trakya'daki fetihlerin hemen ardndan gelerek
Avrupada Osmanl yaylmasna salam bir temel yaratmtr.
16
Balkanlarda Osmanl fetihlerini corafya koullar da belirlemitir. Fetihler, Batya doru tarihsel Via Egnatia dorultusunu izleyerek, Serez, Manastr
ve Ohri yoluyla, 1385te Arnavutluk kysna varld. Makedonya ve Arnavutlukta yerel beyler Osmanl egemenliini kabul etti. Selnik liman ve kentinin
1387'de dmesiyle Tesalyaya doru ikinci bir ilerleme yolu ald. Bir ncs de stanbul-Belgrat yolunu takip ediyordu. 1365'te de az bir kar direniten sonra Meri Vadisi Osmanl denetimine girdi2. 1385te Balkan geitleri
yoluyla Sofya ve Ni zerinden Morava vadisi'ne girildi. Ertesi yl Srp Krall
Osmanl hkimiyetini tand. Sa kol gzleri, Tunca Vadisi'ni takip ederek
Kamobad geidi yoluyla Balkan Sradalarn atlar. Dobruca despotu ile Bulgaristan kral 1371de Osmanl haragzar oldular. Osmanllar, artk Balkan
Yarmadasndaki balca yollar denetimlerinde tutuyorlard. Gelibolu'nun fethinden sonra yaptklar gibi, Anadolu'dan, aralarnda gl yrk gruplar da
olan gebeler getirip anayollar boyunca ve evredeki dalk blgelerde yerletirdiler. Balkanlardaki nemli Osmanl kentleri, balangta ana ilerleme yollar yaknlarndaki snr yerleimleriydi. Trakya'nn snr blgeleriyle Meri ve
Tunca Vadilerinde youn nfuslu Trk yerleimleri kuruldu. Balkanlar'daki
Osmanl topraklaryla snrda alanlann yerel beyleri, artk yarmadann efendisi olan Osmanl sultannn egemenliini kabul ettiler.
Balkanlar'daki Osmanl fetihlerinin niye bu kadar kolay olduunu aklamak g deildir. Osmanl istils, bir yn bamsz kral, despot ve ufak beyin kendi yerel ekimelerinin zm iin d yardm aramakta tereddt gstermedii, politik bir paralanma dnemine denk dyordu. Balkanlarda hkm sren bu zl iinde yalnz Osmanllar tutarl bir politika izliyorlard.
Bunun uygulanabilmesi iin gerekli asker g ve merkez yetki de yalnz onlarda vard. Avrupann ilk daim ordusu yenieriler, Osmanllara byk bir stnlk salyordu. Dorudan doruya kendi buyruu altnda olan bu orduyu
sultan, Edirne'nin alnndan sonra sava tutsaklarndan kurmutu. Aynca,
her Balkan devletinde biri Macar ya da Latin Hristiyanlanyla ittifaka, br
de OsmanlIlarla ibirliine hazr iki hizip vard. Genellikle soylular, st dzey
din adamlar, yazar izer takmyla sarayllar Bat Hristiyanlannn yardmndan yana idiler. Rum Ortodoks nfus ise, talyan veya Macar hkimiyetine ve
Latin etkisine banazca karyd. Onlara arka kan Osmanllar ise Ortodoks
Hristiyan halk haragzar tebaa olarak benimsediler. Osmanllar Trakya'ya
1346 ile 1352 arasnda Kantakuzenosun mttefiki olarak girmilerdi; 13651366'da, Bizansllar, Macarlar ve Efikllarca sktnlan Bulgaristan kralna
da Osmanl mttefikleri takviye gndermitir.
17
Osmanhlar, feodalizm ilkelerine sayglyd. nceleri haragzar beyden,

slm devletine boyun emenin bir kant olarak yllk ufak bir vergi isterlerdi.
Daha sonralar haragzar beyin olunun rehin tutulmasn, bamllk and
vermek iin beyin ylda bir kez saraya gelmesini, sultann seferlerine yardmc
birlikler gndermesini istediler. Haragzar beylerden, sultann dost ve dmanlarna kendi dost ve dmanlar gibi davranmalar istenirdi. Haragzar,
bu devleri yerine getirmezse topraklar drlharp iln edilir, gzlerin acmasz aknlanna alrd.
Papann, Ortodoks Kilisesinin Roma ile birlemesi kouluyla Bizans kurtarmak iin hal seferi dzenleme abasnn semeresiz kalmas ve Srp beylerinin
1371'de irmende bozguna uramas zerine, Balkan beyleri birer birer Osmanl
hkimiyetini kabul ettiler. Paleolog ailesi yelerinin, Bizans tahtnda kalabilmek
iin sultandan yardm peinde komalanmn Bizans imparatorunu bir Osmanl haragzan durumuna drmesi de (1372) bu zaferden sonradr. teki Balkan hkmdrlan da Bizans rneini izlediler.
lk dnem boyunca Osmanllann karsna nemli bir devlet, ne Balkanlarda
ne de Anadolu'da kmtr. Papann, OsmanlIlara kar hal seferi iln eden 25
Aralk 1366 tarihli batna karn, Avrupal bir hal ordusuyla da karlamadlar. Byk bir hal donanma ya da ordusu, Osmanl ilerlemesini gerekten durdurabilirdi. O vakitler Osmanllann en gl rakibi, Balkanlardaki Osmanl ilerlemesini, aa Tuna havzasnda kendi hkmn yaymak iin kullanan Macar
Krall idi. Balca Osmanl zaaf ise, deniz gc yokluu idi. Rumeli ile Anadolu
arasnda gei noktas olan anakkale Boaz'nn denetimi Hristiyan devletlerin
elindeydi. Savoyal VI. Amadeo, 1366da ald Geliboluyu ertesi yl BizanslIlara
vererek Osmanllan g bir durumla kar karya brakmt. IV. Andronikos,
kendisine Bizans tahtn salayan I. Murata Gelibolu kalesini 1376 ekiminde vermeye raz olana dek, Rumeli'ndeki Osmanl glerinin Anadolu ile srekli ilikileri kesilmiti.
Osmanl yaylmas, Balkanlarda politik koullann olduu kadar toplumsal
koullarn da yardmn grmtr3. Son aratrmalar, Bizans mparatorluu ve
ardl Balkan devletlerinde merkez gcn inie geii ile feodalizmin douunun
ezamanl olduunu gsteriyor. Vergi gelirleri askere ait, devlet denetimindeki
pronoia topraklannn iyelii, manastrlarla etkili kiilerin eline geiyordu. Bunlar,
devletten parasal ve yasal ayrcalklar kopararak bu topraklan yaamlan boyunca
mlkleri gibi kullanyorlard. Ayrca, kylden istenen feodal ykmllkleri keyfi olarak arttrabiliyorlard4.
Dorudan doruya Osmanl ynetiminde olan blgelerde bu gibi topraklar
yeniden devlet denetimine giriyor, ya tmara dntrlyor, ya da kara ordusunda grdkleri asker hizmet karlnda, Trk kyllerinden oluan yayalara
datlyordu. Kann- Osmnnin basit vergi hkmlerinde buyurulmam btn yerel vergiler kaldrlyordu. Tek gelir ya da ayncalk kayna, sultann fermanyd. Kannlann uygulama sorumluluu, yerel asker yetkililerden bamsz alan kadya yklenmiti. Osmanl rejimi, bu yolla dank feodal ynetim yerine
merkez bir ynetim, feodal beylerin kiisel yetkisinde olagelmi vergi ve ayncalklar yerine de genel hkmler koyuyordu5. Yeni rejimin kyller asndan, eskisine oranla ok daha iyi olduu sylenebilir. Osmanllann yerel Balkan ynetimlerine stnln anlamak iin Osmanl yasalann Srp kral Stefan Duan'n
yasalanyla karlatrmak yeterlidir. rnein, Duanm yasalannca kyl, haftada iki gn beyi hesabna almak zorundayd; Osmanl kurallan reynn sipahinin topranda ylda ancak gn almasn gerektiriyordu. Kylleri yerel yetkililerin smrsne kar korumak, Osmanl ynetiminin temel bir ilkesi idi. OsmanlIlar, ayn zamanda, Ordodoks Kilisesini resmen tanyarak Katolik Kilisesi'ni
btn lkede, ilke olarak, yasaklamlard. Osmanllann Balkanlar'da yaylnn
hz ve kolayln ve kylnn OsmanlIlara direnmekte neden beylerine katlmadn aklamakta, bu etmenlerin hepsi nemlidir.
Bunlann yan sra, Osmanllar kendilerini belli bir toplumsal inancn temsilcileri olarak grmyordu. Hristiyanlara kar uzlamac bir politika izleyerek lkelerini bytp gelir kaynaklarn arttrmann daha kolay olacan biliyorlard.
Yerli soylulara ve asker snfa hogrl davranmak da yaylmac retilerinin
bir paras idi. Osmanllar, kendilerine aka kar kanlann dnda asker snf
yelerini kendi hizmetlerinde grevlendirirlerdi. Bylece, Bulgaristan, Srbistan,
Makedonya ve Tesalyada, Slavca ''voynuk" adyla bilinen binlerce yerli savay kendi askerlik hizmetinde tuttular. Bunlar, devlet topraklannn sabit bir blmnden yararlanma hakkn ellerinde tuttuklan gibi, vergi ykmls de deillerdi ve Osmanl ordusunda sava hizmeti grrlerdi. Srbistann Hristiyan gebeleri Eflklar (Vlahlar). snr muhafzl ve akmclk hizmetleri karlnda belli
vergilerden ykml tutulmazd. Osmanllar, st bir snftan olan eski pronoia
iyelerini tmarl sipah yaparlar, ama ayn zamanda feodal ayncalklanna da son
verirlerdi. Haragzar devletlerden toplanan askerlerin ou, slm' kabul etmeksizin kendi bey ya da babulan komutasnda, Osmanl ordusunda hizmet grrd. Islm, zamanla daha ok mhted kazanmr ama, aileleri -drt kuaktr
Hristiyan kalm tmarllara 15. yzyl sonlannda hl rastlanyordu. Fethedilmi
bir blgenin'Osmanllatnlmas, apansz kkl bir dnm deil, adm adm ilerleyen doal bir geliim olmutur6.
19
Osmanllar, 14. yzyl ortalarnda Balkanlar'da fetih yoluna girdiklerinde,

Anadolu'da Ankara'dan anakkale Boazna uzanan gl bir devlet kurmu
bulunuyorlard. 1350lerde Stefan Duann Srbistan mparatorluu ile Bulgaristan Krall'nn dalmalarndan sonra g ve byklk bakmndan hibir Balkan
devleti Osmanl devleti ile karlatrlamazd. Osmanllann Avrupa'daki ilerlemesi
Asya'daki topraklarnn genilemesiyle her zaman kout olmutur. Bir cephedeki
ilerlemeyi tekindeki bir ilerleme izlemitir. Osmanllar, iki cephede birden arpmak zorunda kalmaktan kanmaya btn tarihleri boyunca zen gstermitir.
Bu, anakkale Boazn henz denetleyemedikleri erken dnem boyunca, bir
lm kalm sorunu idi.
14.
yzylda Anadolu'da OsmanlIlara rakip iki gl devlet vard: eskiden
Mool valilerinin merkezi olan Sivas' bakent edinmi Eretna Beylii ile o vakit
Seluklu bakenti Konyay ieren Karaman Beylii. Osmanllar, 1354'te Ankara'y Eretnallardan aldlar ama, hl Eretna ve Karaman arasndaki ittifak karsnda bulunuyorlard.
I.
Murat'n hkmdarlk dneminde (1362-1389) hzla genileyen Osmanl
devletinde bir geim kaps elde etmek, gzler ve Anadolulu yerleimciler iin ekici bir olaslkt. Dnemin Ortadou kaynaklan, bu sultam btn ucbeyliklerinin
beyi olarak betimler. Osmanllar, bu nedenle Germiyan Beyliinin bakenti Ktahya ile nemli bir blmn ve daha gneydeki Hamidili'ni ilhak etmekte byk bir glk ekmediler. Ancak bu gibi saldn eylemlerini, Germiyanl arazisini
ehzade Bayezitin eyizi olarak kabul ettikleri, Hamidili topraklanm ise satn aldklan yollu iddialar ileri srerek, her zaman merlatrmaya aba gstermilerdi. Hamidilinin ilhak Karaman bakenti iin ciddi bir tehdit oluturmutu. Karamanl gleri kendilerine kar yrdnde Osmanllar, bunun srdrdkleri gazya kar bir ihanet eylemi olduunu iln ederek bu saldnnn din dmanlanna
yardm ettiini, dolaysyla da eriata gre Karamanllan ortadan kaldrmann din
bir dev olduunu ileri srdler. Osmanllar, bu politikay doudaki Mslman
komulanna saldnrken ska kullanmlardr. Ayn sulamay daha sonra Msr
Memlkleri, Akkoyunlu Uzun Haan ve ran Safevlerine kar yineleyecek, fetvalarla bu iddiay btn slm dnyasna yayacaklardr.
Murat, 1387deki Karamanl saldnsn, Bizans imparatoru, Srp despotu ve
teki Srp beyleri gibi Hristiyan haragzarlannn katkda bulunduu glerle
karlayp, ordusu genellikle airet elerinden oluan Mslman rakibini kesin
bir yenilgiye uratt. Bu zaferden sonra, Orta Anadolu'daki Karamanllar, Kastamonu'daki andarllar ve Antalyadaki Hamit hanedannn bir kolu gibi bamsz
hkmdrlar, Osmanl sultann kendi efendileri olarak tandlar. Osmanl sultan20
na yalnz Sivasta Eretna hanedannn yerine geen Kad Burhaneddin kar koyarak, OsmanlIlarn ipek yolunda nemli bir kent olan Amasyaya doru yaylmasn engelledi.
Murat Anadolu sorunlar megul ederken Balkanlar'da, Srbistan, Bulgaristan ve Bosna kendisine kar birlemi, 27 Austos 1388de bir Osmanl ordusu
Plonikte (Bileca) BosnaLara yenilmiti. Fakat ayn yln knda yldrm gibi bir
sefer Tuna Bulgaristan'n boyun emeye zorlad. Ertesi bahar, baml beylerin
katks yardmc glerle Avrupa'ya geen Murat, 15 Haziran (Dou Hristiyan
takvimine gre 20 Haziran) 1389'da birleik Srp ve Bosna ordularn Kosova
Ovas'nda zorlu bir savata yendi. Bu zafer Osmanl hkimiyetinin Balkanlar'da
iyice yerlemesini salamtr.
Bylelikle, 1389 ylna gelindiinde, Osmanllar Balkanlar'Ia Anadolu'da,
baml haragzar beylikler zerinde geni bir imparatorluk kurmu bulunuyordu. Ancak, bunlann Osmanl ynetimine bakaldrmak iin her frsat kullandklar, en sonunda Ftih dneminde Osmanllann bu hanedanlan ortadan kaldnp her
beylii dorudan doruya ynetilen bir eylete dntrmek zorunda braktklann da belirtmek gerekir.
Kosova savanda bir Srp knezinin Murat' ldrd sylentisi yaylnca,
Anadolu'daki beylik hanedanlan bakaldrd. Yeni sultan I. Bayezit (1389-1402),
1389la 1392 arasnda Anadolu beyliklerini ilhak ederek bu blgelerin ynetimlerine kendi saraynda yetimi kullan atad.
Bayezit Anadoluda megulken Balkanlardaki Osmanl etkisi azalmt. Macaristan ve Eflkn Tuna Bulgaristan' ile Dobruca'ya ilikin planlar, klm
Bulgaristan Kralln g bir duruma sokuyordu. Macarlar Vidin'de salam bir konuma gelmeye alrken, koruduklar Eflk Beyi Mirea da Dobruca ile Aa Tuna'nn sa kysndaki Silistreyi igal etmiti. Osmanl etkisi bu tehlikelere kar
koyabilmek iin hi de yeterli deildi. Osmanl sultan, Balkanlar'a gelip 1393te
Tuna Bulgaristan'n dorudan doruya Osmanl ynetimi altna ald. Bulgaristan
kraln haragzar bir bey olarak Niboluya yerletirdi, Mirea'y da Silistre ve
Dobruca'dan srp att. Srbistan Despotluu da, Macarlarla Osmanllar arasnda
tampon bir devlet olarak, g bir durumda idi, ama benzer bir yazgs olmad. Bunlann yan sra, I. Muratn lm, Paleologlan Bizans ve Mora'da yreklendirmiti.
Onlar iki kilisenin birleecei szn vererek papay bir hal seferi dzenlemesi
iin ikna yollan anyorlard. Venedik etkisi de Mora'da doruuna ulamt.
Bu durum karsnda Bayezit, aralannda Paleologlann da bulunduu. Balkanlardaki btn haragzar beyleri, haragzarlk balann bir kez daha pekitirmek
iin 1394te Karaferiye'ye (Verria) ard. Paleologlann kamalan zerine Konstan21
tiniyeyi ablukaya ald, Tesalyay igal etti, Moraya aknclar gnderdi. Baka bir
Osmanl ordusu, yerel beyleri itaate zorlayarak Amavutluku dorudan doruya
Osmanl ynetimi altna ald. Bayezit, 1395te Tuna kysnda Slankamen'e dek
varan bir sefere giriti, sonra da Eflka girerek Arge'te Mirea'y yenilgiye uratt. Nibolu'ya geerek, Bulgar kral iman tutsak ald, onu dmanla ibirlii etmekle sulayarak idam etti. Bylece, yerel hanedanlan ortadan kaldrarak, haragzar devletlerden oluan bir ynetim yerine merkez bir imparatorluk ynetimi
yaratmakta epey yol ald. Osmanl devleti, Bulgaristan Krall'n ortadan kaldrmakla, Aa Tuna blgesinin Macaristan'a kar savunmasn artk zayf bir tampon devlete brakmyor, dorudan doruya kendisi sdeniyordu. Eflk da haragzar konumuna getirilmiti. OsmanlIlarla Macarlar arasnda Aa Tunann denetimi iin verilen savan doruk noktas, 1396da Nibolu'da noktalanan hal seferi
oldu. Balkanlar'daki savamla Venedik de yakndan ilgiliydi. Bu savata donanmasn anakkale Boaz'nda, Anadolu ile Balkanlar arasnda iletiimi kesmek iin
kullanmak istiyordu. Batl valyeler iin ise, hal ordusunun kesin bir yenilgiye
urad bu sava (25 Eyll 1396), yalnzca bir hal maceras olmutur.
Niboludaki zafer yalnz Balkanlar'daki Osmanl denetimini glendirmekle kalmayp OsmanlIlarn slm dnyasndaki saygnln da byk lde yceltti. nnn doruundaki Bayezit, 1399'da Anadoluya dnd ve Karaman ile Kad Burhaneddin'in topraklann ilhak ederek Tunadan Frata uzanan merkez bir imparatorluk yaratt. Bu imparatorluun doal merkezi olacak
Kostantiniye'yi ele geirmek abasyla kentin ablukasn kuvvetlendirdi. Bu sralarda Timur (1335-1405), Orta Asya ve randa gl bir imparatorluk kurmu, kendini de tlhanllarn Anadolu zerindeki egemenlik haklarnn vrisi
iln etmiti. Osmanl sultan Timura meydan okumu, ancak 28 Temmuz
1402de Ankara Savanda bozguna urayp tutsak dmt. Sava srasnda Anadolu'nun yerli sipahileri, Timurun sarayna snm olan eski beylerinin safna gemilerdir. Bu hkmdrlar, Timur'un korumas altnda eski beyliklerini her yerde yeniden kurdular. Bayezitin merkeziyeti imparatorluk giriimi baarszlkla sonulanm oldu. Kalan Osmanl topraklar, Timurun egemenliini kabul eden oullar, elebiler arasnda blld. Bunlar, Timurun
lm zerine, Osmanl lkesinin btnn denetimlerine almak iin amansz
bir i savaa tututular7.
22
Notlar
1 G. Georgiades Arnakis. Gregoy Palamas among the Turks and Documents of His Captiviy as Historical Sources", Spculum, XXVI, 1(1951): 104-118.
2 Kostantin Jirecek, Gcschichte derBulgarcn (Prag, 1876), s. 309.
3 bkz. Halil nalck, "L'Empire ottoman", Actes du 1er Congrs international des tudes balkaniques
et sud-est europennes. Cilt 111 (Sofya, 1969) iinde, s. 80-85.
4 bkz. Georges Ostrogorsky, Pour l'histoire de lafodalit byzantine, ev. Henri Grgoire ve Paul Lemerle (Brksel, 1954); Georges Ostrogorsky, Quelques problmes d'histoire de ta paysannerie
byzantine (Brksel, 1956); P. Charanis, On the Social and Economie Organizacin of the Byzantine
Empire in the Thirteenth Century and Later", Byzantinoslavica, XVl!(f 959): 94-153; D. Angelov,
"Certains aspects de la conqute des peuples balkaniques par les Turcs", Byzantinoslavica,
XV1I(1959): 220-275 ve D. Angelov, "Zur Frage des Feudalismus auf dem Balkan im X1U bis zum
XIV Jhr.", tudes historiques l occasion du Xle Congrs Internationa! des Sciences Historiques,
Stockholm 1960 (Sofya, 1960) iinde, s. 107 ve sonras.
5 bkz. Halil nalck, OsmanlIlarda Raiyyet Rsumu", Belleten, XXIII, 92(1959): 575-610; Halil nalck, ift Resmi", Encyclopaedia o f slam, 2. bask.
6 bkz. Halil nalck, OsmanlI Fetih Yntemleri, ev. Hamdi Can Tuncer, Cogito, 19 ( 1999) : 115-135.
7 bkz., Byezid 1", Encyclopaedia o f slam, 2. bask.
23
3.
Blm
FETRET DNEM VE TOPARLANI
Ankara bozgunundan sonra Osmanl devleti tamamen paralanabilirdi; fakat

1416da OsmanlIlar, Rumeli ve Anadoludaki eski konumlanm elde etmilerdi bile. 1453te stanbul'un fethiyle de I. Bayezit'in imparatorluk zlemini gerekletirmilerdir. Dolaysyla, 1402 ile 1453 arasndaki dnemin can alc tarihsel sorunu, Osmanl lmparatorluu'nun i sava, hal igalleri ve baka bunalmlar yznden toptan yklma tehlikesiyle karlat bir zamanda bu artc kalkm
nasl baardn aklayabilmektir.
Bayezitin kk olu elebi Mehmet, egemenliini nce Amasyada sonra
da Bursada olmak zere, Anadoluda kurmu, Rumeli ve Edirneyi denetimi altna almaya abalyor, Edirnede egemenlik sren byk kardei Sleyman elebi
(1402-1411) de egemenliini Anadoluya tamaya urayordu. Rumeli ya da
Anadolu ile snrl bir Osmanl devletinin yaayamayacan ikisi de anlamt. Yerel devletler ve Balkanlar'la Anadoludaki hkmdrlar, 1402de kurulan status
quo'yu korumaya kalkarak, bu i savata olumsuz bir rol oynuyorlard. Tpk
1402den sonra bamsz Anadolu beyliklerinin yeniden kurulmas gibi, Rumelide de Bizans, Srbistan, Eflk ve Arnavutluk beyleri topraklannn bir blmn
yeniden elde etmi, bamsz davranm aya balamlard. Sleyman elebi,
1403te BizanslIlarla bir antlama imzalayarak, Selanikle birlikte, ky boyundaki
bir miktar topra elden kard. Bizans imparatoru, dengeyi korumak iin, her zaman Osmanl ehzadelerinin en glsne kar en gszn desteklerdi. Musa
elebi'nin (1411-1413) gc Rumelinde artnca Bizans, Mehmet elebinin Balkanlar'a gemesine yardm etti. Srbistan despotu da Mehmet'le bir ittifak yaparak
son zaferinde ona yardm etti. Ancak, Mehmet kimi Anadolu beyliklerini ilhak
24
edip, kimilerini de haragzar konumuna indirince, Bizans ve Balkan beyleri kendisini bir tehdit olarak grmeye baladlar. 1416'da Venedik, Bizans ve Eflk ylesine saldrgan bir politika benimsemilerdi ki, Mehmet'in ynetimi altnda yeniden birlemi Osmanl devleti bir kez daha paralanma ve yok olma tehlikesiyle
karlat.
Mehmetin, Bizansllarca kkrtlan kardei Mustafa, kendisine kar Rumelinde bir bakaldr ynetirken, Venedik donanmas Geliboluda bir Osmanl gcn yok etti. Eflk Beyi Mirea, nce Mustafa'y yreklendirmi, sonra da Bat
Anadoluda ve Rumeli snrnn Dobruca ve Deliorman yrelerinde tehlikeli bir
bakaldn yneten eyh Bedreddini korumutu. Mirea, bu yrenin denetimini
elde etmeye alyordu. Mehmet elebi, nce Mustafa'y Bizans'a snmak zorunda brakp, 1416 gznde de Bedreddin ayaklanmasn bastrd. Bizansla ban yapmak gerektiini anlayp bir antlama imzalad; buna gre imparator Mustafay hapiste tutacak, o da kendi payna status quo'yu bozmayacakt. Bu arada,
Timurun olu ahruh, babasnn Anadoluda kurduu dzeni tersine evirmeye
kalkacak herkesi tehdit ediyordu. Mehmet, ahruh'a bir mektup gndererek
kendisini sadk bir baml olarak tantt ve beyliklere yalnzca gaz yapmasn
engelledikleri iin saldrdn savlad. Balkanlar'da bir tek Mireanm zerine yryen Mehmet, onu Tunann tesine srerek, rman sol kysndaki Yerkyn
(Giurgiu) 1419'da bir Osmanl ileri karakoluna evirdi. Mehmet, 1416dan sonra,
Bayezitin merkez imparatorluunu diriltmek iin ok erken olduunu anlam ve
uzlamac bir politika gtmeye balamt.
Bu dnemin olaylan, topra vakf ya da emlk olarak ellerinde tutan etkili
Anadolu aileleri ile onlarn sava glerini oluturan airetlerin, Osmanllann
merkez ynetimine kar olduklann gsterir. Bunlar, Osmanllara kar kendi ayncalklanna gvence veren eski hanedanlar tutuyordu. Balkanlar'daki yerel hanedanlar da benzer bir konumda idiler. lk dnem snr devletinin eski geleneklerini srdren, merkezlemeye de ayn lde kar olan Rumeli snr (uc) halk,
sultan adaylanna destek vererek i savalarda yaamsal bir rol oynad. En youn
yrk nfuslu snr blgesi olan Dobruca-Deliorman, 15. yzylda bir isyan yuvas olmutu.
Ancak, Osmanl birlii ve merkez ynetiminden yana alan gl etmenler
de vard. En gl etmen Osmanl kul sistemi idi. zellikle de, saylan alt ya da
yedi bine km yenieriler, hasmlanna kar Osmanl sultanna tartmasz bir
stnlk salyordu. OsmanlIlar, eyletlerde kendi konumlann gvenceye alan
ve temsil ettikleri merkez yetkeyi byk lde glendiren bir sipah ordusu ve
kul kkenli bir asker yneticiler topluluu yaratnlar. Kyl ve tccarlarda, mer25
kez Osmanl ynetiminden, nceki feodal rejimde saladklanndan daha ok yarar elde ediyorlard. Son bir etmen ise, Osmanl sultannn Mslman halk katndaki engin saygnlyd. Osmanl sultam en byk gz idi; ve bu durum, kendisine ok nemli madd ve manev yararlar getiriyordu.
Mehmet'in 1421 'deki lmn yl sren bir bunalm izledi. BizanslIlar,
Gelibolu'yu Bizansa brakmay kabul eden ehzade Mustafay salverdiler. Rumeli'nin tm kendisini sultan tand. Yenieriler ve ulem ise, tahta Osmanl
bakenti Bursa'da km olan Mehmetin on yedi yandaki olu Murat destekliyordu. Murat, ucbeylerinin banda Rumelinden kendisine kar yryen amcasn 1422'de yendi. Daha sonra btn glerini toplayp, rakibini desteklemi
olan Bizans' 2 Hazirandan 6 Eylle kadar, kuatma altna ald. Bu srada Anadolu'daki baml beylerin hepsi ayaklanm, 1. Mehmet'in binbir glkle fethettii topraklan yeniden ele geirmilerdi. Muratn kk kardei Mustafay da isyana tevik edip Bursa'y kuattlar. Murat, stanbul kuatmasn kaldrd, 20 ubat 1423'te kardeini yendi, onu kkrtan Anadolu beylerini de cezalandrd.
andarllar ve Karamanllar dnda, Bat Anadolu beyliklerine boyun edirdi.
Bylece gen sultan, devletin i sorunlarndan kurtulmu, durumu babasnn lmnden nceki biimine getirmiti; artk dikkatini Balkanlardaki topraklann tehdit eden devletlere evirebilirdi.
Nfuzunu Aa Tunaya yaymak isteyen Macar Krall, Balkanlarda OsmanlI basksndan faydalanyor, Venedikliler de ayn eyi Bizans topraklann ele
geirebilmek iin yapyordu. stanbul kuatmas srasnda Venedikliler, Selnik ve
Mora'nn denetimini elde etmek iin BizanslIlarla grme balatmlard. 1423
yaznda Bizansllar, o vakitler Osmanl ablukasndaki Selnik'i Venedike braktlar. stanbulu da Venedike vermelerinden korkan Osmanllar, BizanslIlarla bir
antlama yaptlar. Yllk bir hara deme ve 1403'te alnan topraklann geri verilmesi karlnda Bizansa saldrmamay kabul ettiler. II. Murat, Anadolu beyleriyle de ban yaparak, btn glerini Selnikte Venediklilere saldrmak iin toplad. Venedik sava 1430da Selnik'in Osmanllarca alnmasna kadar srd.
Osmanl i savalar srasnda Eflk ve Srbistan zerinde Macar etkisi artm, 1427'de de Macaristan'la Osmanllar arasnda Srbistan taht zerine ekime kmt. Georgi Brankovi, despotluun Belgrat'taki Macarlar ve Gvercinlikteki Osmanllar arasnda tampon bir devlet olmas kouluyla, Srbistan despotu
olarak tannd. ki taraf, 1428de bir antlama imzaladlar.
Osmanllar, 1430'da Selnikin alnmasndan sonra, Balkanlar'da daha saldrgan bir politika benimsediler. Tunann gneyindeki blge, ancak dorudan
doruya kendi denetimlerinde olursa devletin gvencede olacan, dolaysyla
26
Srbistan zerinde Macar, Morayla Arnavutluk zerinde de Venedik'in iddialanna

kar kmak zorunda olduklann gryorlard.
1431de Macar antlamasnn sresi sona erince, Sigismund sultandan Bosna, Srbistan ve Tuna Bulgaristan' zerinde Macar hkimiyetini tanmasn istedi.
Bulgaristan tahtnda hak iddia eden Frujin adnda biri de Sigismund'un yanna snmt. Macaristanla Osmanl mparatorluu'nun kar iddialan arasnda skp
kalm tampon devletler, kendi varlklan iin sava veriyordu. Osmanllar, Macaristann Eflk ve Srbistanda artan etkisini grerek, 1434 sonrasnda daha saldrgan bir politika izlediler. 1437de Sigismundun lm kendilerine iyi bir frsat
salad. Ertesi yl bir Osmanl ordusu, sultann komutasnda Tunay geip Erdelin ynetim merkezi olan Sibiu'ya kadar ilerledi. Macaristana kar bu g
gsterisinin ardndan Osmanllar, Srbistan Despotluunu igal ederek burasn
1439da Osmanl eyleti iln ettiler. 1440ta Macarlan Belgrat'tan atmak iin baansz bir denemeye kalktlar. Jnos Hunyadi, Erdele giren Rumeli glerini
1441 ve 1442 yllannda stste yenilgiye uratt; ertesi yl onun buyruu alandaki bir Macar ordusu Tunay geti, Balkan Dalan'na kadar ilerleyerek Osmanl
tarafnda korku yaratt. Anadoluda da Karamanllar saldnya geerek eski Hamidili topraklarn igal ettiler. Murat, ban bir politikaya dnerek 1444te Edirn ede Macarlarla bir antlama imzalad. Kral ve Srbistan despotu, antlamay
Szegedde onayladlar. Macarlar Tunay gememeye ve Bulgaristan zerindeki
iddialanndan vazgemeye raz olurken, Osmanllar da Srbistan Despotluu'nun
yeniden kurulmasn kabul ediyordu.
Murat, Anadoluya dnd ve 1444 yaznda Yeniehir Antlamas'yla Hamidilindeki topraklar Karamanllara brakt. Byle yaparak, devletin dou ve ban
snrlanm gvence altna alm olmaktan memnundu. Ancak, Bizans, Bavezitin
torunu Orhan' koruyarak Murat'a byk kayg veren bir i sava tehlikesi yaratyordu. II, Murat, 1444te olundan yana tahttan ekildi. Bylece olunun tahtta
yerlemesini salamay umuyordu. BizanslIlar ve papa, bu frsan karmamak
iin, sava yanls Macar hizbini kkrttlar. Macaristan ve Polonya kral VI. Vladislav ban antlamasn geersiz sayarak savaa hazrlanyordu. Btn Rumelinde eski yerel hanedanlar Osmanllara kar silha sanld. Bunlardan biri, Kuzey Arnavutlukta babas van Kastriotanm mirasn elde etmek isteyen, skender
Bey diye bilinen nl George Kastriota idi.
Edirnede panie kaplan halkn ou Anadoluya kamaya balad. Bizansllann salverdii Orhan Dobrucaya gitmi, orada bir isyan karmaya alyordu.
On iki yandaki sultan II. Mehmet olaylan denetleyemiyordu. Sadrazam andarl
Halil ile sultann Llalan Zaanos ve Rumeli Beylerbeyi ihabeddin arasnda bir
27
g sava balam, Edirne'de kan bir yangn ise binlerce evi mahvetmiti. Birleik bir Eflk ve Macar ordusu Tunay geip Osmanl bakentine doru ilerlemeye baladnda, bir Venedik filosu da anakkale Boazn kapatmt. Eski Sultan bu bunalmn ortasnda acele Rumeline anld. II. Murat, boaz byk glklerle geerek ordunun banda dman 10 Kasm 1444te Varnada karlad.
Varna'da Osmanl zaferi, Bizans mparatorluu ve Balkanlarn yazgsn belirlemitir. Osmanllar, bunalmdan Bizans sorumlu tutarak, Bizans'a son bir saldn
iin planlar yaptlar. Gen sultann gvence iinde tahtnda oturmasn salar dncesiyle iki eski sava, Zaanos ve ihabeddin, plan iddetle savunuyorlard.
Ulem snfndan gelen andarl Halil ise, kendi gcn azaltr ve devleti yeniden
byk glklerle kar karya brakr korkusuyla plana karyd.
Osmanllann Bizans politikas, iktidar kavgasyla bylesine yakndan ilintiliydi.
andarl Halil, en sonunda, bir yenieri isyan dzenleyerek II. Mehmet ve akl hocalann iktidardan uzaklatnp, II. Murat 1446 maysnda yeniden tahta kard.
Murat, ikinci saltanatn 1444 bunalmnda isyan etmi Balkan haragzarlanna boyun edirmek iin savalarla geirdi. 1446da Mora despotuna, 1448 ve
1450de skender Bey'e kar sefere kt. 1448'de Kosovada iddetli bir savatan sonra Hunyadinin saldmsn pskrtt. 3 ubat 1451de ldnde, Osmanl mparatorluu 1402 darbesinden btnyle kurtulmutu.
Murat, babasnn 1416 bunalmndan sonra yapt gibi, tahtta gvenliinin,
sta tu s quo'nun korunmasna bal olduuna inanmt. Bat Anadolu beyliklerinin kimilerini ilhak ettiyse de, Karamanllar ve andarllarla ban koruyor, Tim urun olu ahruhu kkrtmamaya da zen gsteriyordu. Ancak, uzlamac
tutum unun, savamay srdrmek zorunda kald Balkanlarda Osmanl egemenliini tehlikeye soktuunu ok gemeden anlad. Bu savalar srasnda OsmanlIlar, batnn top ve tfek gibi stn silhlann ve Hunyadinin baanyla kulland "tabur cengi taktiini alp benimsediler (Tabur Cengi: orduyu top arabalan ortasna alarak savamak). Osmanllar, 1422 Konstantiniye kuatmasnda byk toplar, 1444teki Varna Savanda da tfek kullanmlardr. 1442'de OsmanlIlar, Geliboluda altm kadrga, Tunada ise seksen yz kadar hafif tekneli
bir rmak filosu bulunduruyorlard. Osmanl donanmasnn, artan gc Venediklileri kendi donanmalann glendirmeye zorlamt1.
II. Muratn hkmdrlk sresi nemli bir ekonomik gelime dnemi olmutur. Ticaret artm, Bursa ve Edime gibi Osmanl kentleri nemli lde bymt . C asus B ertrandon de la Brocquiere, 1 4 3 2 'de yllk Osm anl gelirinin
2.500.000 altn dkaya kt, Muratn elindeki kaynaklan kullansa, Avrupa'y
kolayca istil edebilecei gzleminde bulunur2.
28
II.
Murat ldnde Osmanl mparatorluu, gen II. Mehmet ve llalar i-
habeddin ve Zaanosa fetih planlarn gerekletirmelerine imkn verecek denli

gl idi. Mehmetin temel amac, Tunann gneyindeki btn Balkan lkeleri ile
Frat'n batsndaki tm Asya lkelerini dorudan doruya Osmanl ynetimi altna sokarak atas Bayezit'in merkeziyeti imparatorluunu diriltmekti. Ancak byk dedesinin tersine, onun ilk amac Konstantiniyenin fethi idi. Bunun kendisine bir imparatorluk kurmak iin gerekli saygnlk ve gc salayacann bilincindeydi. Tahta getikten sonra andarly vezir-i zamlk makamnda tuttuysa da,
gerek iktidar imdi sava gruba gemiti. Murat'n lm zerine 1451 yaznda bakaldran Karamanllara kar ksa bir seferden sonra Konstantiniyenin fethi
hazrlklanna baland.
Notlar
1 Nicola lorga, Notes et extraits pour servir lhistoire des croisades au XVc sicle (Paris, 1899). s.
486-488.
2 bkz. Halil nalck, "Murad II, Islm Ansiklopedisi, dit VIII, s. 598-615.
29
4. Blm
MPARATORLUUN PEKMES
1453-1526
Timur'un lmnden sonraki yarm yzyl boyunca OsmanlIlara kar BizanslIlar, kimi zaman Osmanl tahtnda hak iddia eden ehzadeleri kullanarak kimi zaman da hal tehditiyle dayanabilmilerdir. Bizans elileri, II. Mehmet Karamanllarla savarken, tahtta iddias olan Orhan' serbest brakma tehditiyle birka
ayncalk kazanabilmilerdi. 12 Aralk 1452'de Papa ile Kiliselerin birleme anlamas uyannca imparatorun huzurunda, Ayasofyada yaplan ilk tren, OsmanlIlara kar da bir birlik ve tehdit gsterisiydi.
Mehmeti, d nedenler kadar i nedenler de Kostantiniyeyi bir an nce fethetmeye zorluyordu. andarl, kukulan datmak iin, Macaristan ve Venedik ile
antlamalar imzalad. Venedik, 1453 maysnda stanbula yardm iin filosunu
yola kardnda yeterli zaman kalmam olacakt. Ftih, kenti kuatmadan nce, dedesi Bayezitin yaptrd Anadolu Hisan'nn karsna, Avrupa kysnda
Rumeli Hisan'n yaptrtarak Boaz'n denetimini ele geirmiti. Artk Boazdan
gemek isteyen btn gemilere onun izni gerekiyordu. Kostantiniye kuatmas, 6
Nisan 1453ten 29 Maysa kadar, elli drt gn srd. Savunma gleri 8.500 kii kadard; dzenli Osmanl ordusu ise en az elli bin kiilikti. Fatih, kenti o zamana dek grlmemi byklkte toplarla dvd. Ortaan en gl istihkmlar
olan kent duvarlarnn saldnyla ele geirilmesi, bu yeni silhlarn zaferidir. Osmanl ve Bat kaynaklan, Trklerin kente, duvarlarda topla alan gedikten genel
bir saldnyla girdikleri noktasnda birleir. Savunuculann balca dzenli gcn,
Cenevizli bir grup paral asker oluturuyordu. Cenevizli komutan Giustiniani-Longo yaralanp gemisine kanca da, savunucularn morali kt. Surlar zerindeki
30
MPARATORLUUN PEKMES
savunmaya Venedik elisiyle Osmanl ehzadesi Orhan da katlmt. Kuatma srasnda mparatorun paral Rum askerlerinin ou evlerine dnyor, talyanlarla
yerli Rumlar arasnda da atma eksik olmuyordu.
Osmanl ordughnda, kuatmann baanl olamayaca ve hemen kaldnlmas gerektii kansndaki andarl ile gelecekleri kuatmann baansna bal
olan Sultan ve sava grup arasndaki ekime sryordu. Venedik ve Macaristan'n glerini harekete geirdikleri haberi geldiinde kurulan sava meclisinde
bu bir kez daha aa kt. mparator teslim olmay reddedince Osmanllar 29
Mays gn iin son bir saldr planladlar. Son saldn hazrlklann Zaanos dzenledi. Osmanl ordusu, 29 Mays sabahnda direnmeyi krarak, "top ykd gedikken kente girdi. Sultan, gelecekteki bakentinin yamalanmasn istemiyordu;
ancak din hukuka gre gnlk yama izni vermesi gerekiyordu. Kent zor kullanlarak alnmt; bu yzden tanr mallar eriata gre askerlerin yasal ganimeti idi; halk da yasal olarak kleletirilebilirdi. Mehmet, fethin ilk gn, kente bir
alayla girdi, yamay durdurdu, Ayasofyaya giderek namaz kld. Kiliseyi camiye
evirdi ve iln etti: Bundan sonra tahtm, stanbuldur1.
Gen Ftih, artk kayserlerin tahtnda oturuyordu. Gaz yolundaki bu fetih,
teki tm Mslman hkmdrlarnkini gegniti ve c^kendjsinde sonsuz bir iktidar gryordu. Fetihten hemen sonra andarl tutuklanm, ihanetle sulanp
iaamedmiti;imdi iktidar rakiplerinin eline gemiti. Ftih Mehmet, yanm yzyldr imparatorluun birliini tehlikeye dren taht zerindeki iddialann nn
kesmek iin Orhan bulup idam ettirdi, kk kardei Ahmet'i de bogdurttu.
Fethi izleyen yirmi be yl boyunca Ftih,.bir savatan tekine koarak Rum elfve Anadolu'da merkez imparatorluunu kurdu. Fetihlerinin nceden belirle n m i tir plari izledii savn destekleyecek bir kant yok; ancak, Bizans kayser
'taht artk kendisine ait olduundan, Dou Roma mparatorluunun btn eski
Topraklarnn yasal hkmdn olduunu ileri sryordu. Papa II. Pius, bu iddiann yasal olabilmesi iin, Hristiyan da olmas gerektiini sylyordu2. an ya'zararndan lbn Kemal'e gre Ftih, .egemenlik iddiasnda .bulunacak hkmdar
ailesinden btn Rumlan idam etmeyi ilke edinmiti.
'
Ftih' stanbulun stratejik nemini ok iyi anlyor, donanmasn stanbulda

tutarsFdnyaya egemenolabileceine inanyordu3.
Rumeli Hisan'n yaptrarak 1452de stanbul Boaz'n kontrol alana almas gibi, 1463te anakkalede boazn iki yakasnda iki kale yaptrarak anakkale BoazPni denetimi altna ald. Bozcaada'y tahkim ederek, stanbul ve Boazlan koruyan
savunma sistemini daha da glendirdi ve Anadolu ile Rumeli arasndaki iletiimi
gvenceye ald. Donanmay 1470lerde otuzdan doksan iki kadrgaya karmtr.
31
Osmanl donanmas, 1454te Karadeniz'e alarak kylardaki Ceneviz kolonileri, Trabzon Komnenos lkesi ve Bodan gibi btn devletleri Osmanl egemenliini tanyarak hara demeye zorlad.
OsmanlIlar, Tunay imparatorluun kuzeydeki doal snn olarak saptamlard. Herhangi bir devletin Balkan Yarmadasnda Tunann gneyinde yerlemesini engellemek ve daha nce burada bir yer edinmi olanlan atp karmak Ftih'in politikas olmutur; bu, 1460ta Morann, 1464-1479'da Kuzey Amavutluk'un, 1463te de Bosnann fethiyle belli oldu, Yerel hkmet ve hanedanlarn
dmanla ibirlii etme tehlikesi her zaman gndemde olduundan Mehmet, yerel beyleri emeklilik verip grevlerine son vererek, ya da uzak yerlere valilikle
gndererek, Balkanlar' btn yerel beylerden arndrma yoluna gitti. rnein,
Mora'nn fethinden sonra, Demetrios Paleologos'a 300.000 akelik bir emeklilik
dedi. Daha sonra tehlikeli grd Trabzonlu Komnenoslar ve Bosna kraln
toptan ortadan kaldracaktr.
Balkanlar'da Mehmetin balca amac Macar etkisini nlemekti. Srbistan
Despotu Brankovi, 1451 'de Macar yardmyla Kruevats blgesini ele geirerek,
Macar etkisini Tuna tesinde Balkanlarn kalbine tam oldu. stanbulun fethinden sonra Mehmet, Srbistan'a st ste drt sefer yapm, nihayet blgeyi
1459da ilhak etmitir. Ancak, 1456'da Macarlar, kendisini Belgrat kuatmasnda geriye pskrttler. Eflk Voyvodas Vlad Drakul, Macarlarla ittifak kurarak,
1461 'de Tuna'da OsmanlIlara saldrd. Ftih, ertesi yl Eflk igal ederek karlk
verdi; Drakulun yerine Radulu geirerek Macar tehdidini zayflatt. te yandan,
Balkanlardaki Venedik etkisi de, OsmanlInn Mora ve Arnavutluktaki kontroln tehdit ediyordu.
Mora'da Paleologlar arasnda bir anlamazlk km, Demetrios OsmanlIlardan, Torna ise Venediklilerden yardm istemiti. O arada Venedikliler, Argos, Anabolu (Nauplion), Koron ve Modon limanlarn igal etmiti.
Ftih, 1458 ve 1460 yllarnda iki seferle Mora Despotluu'nu ilhak etti.
Bylece Venediklilerle Osmanllar birbirleriyle dorudan doruya karlam oluyorlard, skender Bey ile ona katlan Arnavut senyrleri, Venedik, papa ve Aragn kralnn yardmyla Kuzey Arnavutluk dalannda Osmanllara baanyla direniyordu. Venedikliler bu durumdan yararlanarak Ikodra ve Dra' igal ettiler.
Ancak, denizde stn olan Venediklilerle karada stn olan Osmanllar belirleyicilii olacak bir savaa girmekten kandlar. 1423'ten 1430a dek sren Selnik
kuatmas byle bir savan nasl uzayp gidebileceini daha nce gstermiti. Fakat, kentin Rum piskoposunun yardmyla Osmanllar Argos'u alnca, bu zaman
zaman alevlenegelmi kavga tam bir savaa dnerek 1463ten 1479'a dek sr32
MPARATORLUUN PEKMES
d. Mehmetin 1463te Bosna ve Herseki igal etmesine kar Macarlar, Bosna'ya girip bakenti Jayeyi igal ederek, ayn zamanda Venedik'le bir antlama
imzalayarak tepki gsterdiler. Venedikliler Anadolu ve randa mttefik ararken,
Arnavutluk'ta skender Bey de Venedik'le ibirlii yapyordu. 1463 gznde, Venedik, OsmanlIlarn Anadoludaki en byk rakipleri Akkoyunlu hkmdar
Uzun Hasanla grmeler balatt. Karaman taht zerinde 1464'te kavga ktnda Uzun Haan Orta Anadolu ilerine kant. Mehmet 1468'de Karaman' aldysa da, Akdeniz kysna kadar uzanan dalarda yaayan Trkmen oymaklanna boyun ediremedi. Bu yrkler sonraki elli yl iinde de denetim altna alnamam, zaman zaman Karaman tahtnda hak iddia edenlerle birlikte bakaldrmalardr.
Osmanllann Karaman' igalinden sonra Uzun Haan daha saldrgan bir politika izlemi ve 1471 yl geldiinde Karaman sorunu Osmanl egemenlii iin
ciddi bir tehdit halini almt. imdi Dou Anadolu'nun yansra rann da hkmdn olan Uzun Haan, Timur kadar korkun bir dman olmutu. Venedikle
ittifak halindeydi ve Rodos valyeleri, Kbns kral ve Alanya beyi ile iliki kurarak onlara otuz bin sava gndereceine sz verdi. O sralarda Trkmen oymaklannn denetiminde olan Toros Dalanndan Akdeniz kylanna yryerek Venedik'le dorudan doruya temas kurmay dnyordu. Birka Venedik gemisi bu
kyya, Uzun Hasan'da olmayan ateli silhlarla donatlm bir g kardysa da,
Uzun Hasann kuvvetlerini orada bulamadlar. Bir hal filosu 14 72'de Osmanl
kylanna saldmrken Uzun Haan kuvvetleri, Karamanl takviyelerle Osmanllan
Karamandan srm, Bursa zerine yryordu.
Venedikle yapt antlamaya gre Uzun Haan, ky boylannda kale y ap -.
mamak ve denizleri Venedik gemilerine kapatmamak koullanyla, btn Anadolu'yu elde edecekti. Venedik ise Mora, Midilli, Eriboz ve Argos'u geri alabilecekti. Venedik'in stanbulu igali bile dnlmt.
Mehmet bu durumun stesinden gelebilecek yeterli gce sahipti. Uzun Haan ve Karamanllann saldnsn pskrtt, yetmi bin kiilik bir ordu toplayarak
Uzun Hasan'a kar olaanst nlemler ald. Dzenli orduya ek olarak Mslman ve Hristiyan uyruklulardan paral asker toplad. Bu srete Balkanlar'daki
her Hristiyan kynden iki adam alnmt. Uzun Hasan' Fratta karlayarak
11 Austos 1473 tarihindeJBakent Savanda korkun bir yenilgiye uratu. Venedikin umutlan suya dmt; Mehmet saldny dorudan doruya Venedike
ynelterek 1474te Arnavutlukta lkodray kuatt ve 1478te kuatmay kendisi ynetmeye geldi.-Venedikin denizle iletiim yollan kesilmi, Macaristann sz
verdii yardm ise gelmemiti. 25 Ocak 1478'de yaplan ban antlamasna gre
33
,
. . '
' <:
;
~
Venedik lkodra'y teslim ediyor, Moradaki Maina limanyla Limni ve Eriboz

adalan gibi savata kaybettii yerlerden vazgeiyor, igal ettii yerleri geri veriyor
ve yllk on bin dka altn tazminat demeyi kabul ediyordu. Sultan ise, Venedike ticaret zgrl vermi ve stanbulda daimi bir Venedik balyozu bulunmasna msaade etmiti.
Mehmet, girdii savalardan zaferle kmt. Rumeli ve Anadoludaki imparatorluu, Bayezitinkinden daha da bykt. Anadolu'da Karaman, 1461 de de
'Kastamonu'daki Candarl Beylii'ni ilhak ederek imparatorluun snrlann Frat'a
kadar geniletmiti. Balkanlar'da Tunay, Belgrat'tan Karadeniz'e dek imparatorluun kuzey snr yapmt. Fakat, Mora ve Arnavutluk kylarnda ve Ege'de,
Venedik'in elinde hl nemli noktalar bulunuyordu. Belgrat ve kuzey Bosna hl Macarlarn elinde idi ve Ege'de Rodos valyeleri, Karadeniz'le Aa Tuna'da
da Polonya'dan destek gren Bodanl Byk Stefan Osmanl stnl iin hl
tehlike oluturmakta idi.
Anadolu ve Rumelinde imparatorluunu pekitirdikten sonra Ftih Sultan
Mehmet, dikkatini bu hedeflere evirdi. Rodos valyeleri yalnz Akdenize al
nlemekle kalmayp papann buyruuyla bir hal saldms iin srekli bir ileri karakol oluturuyordu. Mehmet, 1480de Vezir Mesh Paa komutasnda Rodosa
kar bir ordu gnderdi; bu arada Gedik Ahmet Paa, Arnavutluk kysndaki Avlonyadan Gney talyaya doru hareket etmiti. Mesh geri ekilmek zorunda
kald, fakat Gedik Ahmet Paa, 11 Austos 1480de Otrantoyu alarak orada bir
Osmanl kprba tuttu. Tm talyay istil amacyla byk bir ordu toplamak
zere Rumeline geri geldi. Romadan Fransaya kamaya hazrlanan papa, btn
bat Hristiyan devletlerini yardmna ard. Ertesi bahar Mehmet byk bir ordunun banda Anadoluya geti, ancak ordunun ikinci konanda birden son nefesini verdi.
Ftih Sultan Mehmet, Osmanl mparatorluunun gerek kurucusudur. Avrupa ve Asyada bakenti stanbul olmak zere, drt yzyl boyunca byk Osmanl mparatorluunun ekirdei olacak bir imparatorluk kurmutur. Ftih, Sultanu'l-Berreyn ve Hakanul-Bahreyn (ki karann ve iki denizin hkmdn, yani
Rumeli-Anadolunun ve Akdeniz-Karadenizin hkmdn) lkabn kullanyordu. Dnya hkimiyeti iin savaan, ama ayn zamanda bir hogr ve kltr
adam da olan bir savayd. Rum Ortodoks patrii olarak atad Gennadiosa,
Hristiyan dininin ilkelerini zetleyen bir risle yazmasn emretmitir. Ulemdan
sekin kiiler haftann belli gnleri kendisine ders vermeye sarayna gelirlerdi.
Hmanisderi ve Rum bilginlerini huzuruna kabul ederdi; saray duvarlanna freskler yapmas ve kendi portresini izmesi iin Venedikten Gentile Belliniyi ar34
MPARATORLUUN PEKMES
mtr. Ancak Ftih Sultan Mehmeti ada Rnesans hkmdrlar arasnda

saymak biraz abartldr. Ftih, her eyden nce gz bir slm hkmdrdr;
amac da, devletini dnyann en gl imparatorluuna dntrmekti4.
II.
Mehmet'in 1481 'deki lmn, byk bir yenieri isyan, oullar Cem'le
Bayezit arasnda taht kavgas ve izledii maliye ve ynetim polikalanna kar genel bir tepki izledi. Ar sava politikas lkeyi yormutu. ktidan snrsz, sert
bir hkmdrdi; kn bile sren seferlerden bitkin dm yenieri ordusu asilemiti. Byk giriimlerine kaynak salamak iin gmrk vergilerinin yan sra
kylnn dedii baz vergileri arttrm, akenin gmn birok kez drm, ok sk bir mal denetim getirmiti. Son olarak da, nceleri vakf ya da emlk haline dnm yirmi bin (?) kadar iftlik ve ky devlet denetimine alm
ve tmar olarak askere datmt. Bu tedbirler, zellikle eski ve etkili aileler, ulem ile eyhler ve derviler arasnda genel bir honutsuzluk yaratmt. Durumdan
memnun olmayanlar bir propaganda hareketi balatp Mehmet'in byk olu Bayezit etrafinda toplandlar. Mehmetin lm zerine yenierileri isyana kkrttlar. Ftihin vezir-i zami Karamn Mehmet Paa ldrld, Bayezit'i tahta karmak iin tedbirler alnd. Bayezit yandalan, yenierilerin tapt Gedik Ahmet
Paann desteine gveniyorlard; bu byk savay, talya seferi hazrlklarnn tam ortasndayken, Bayezit saflanna ardlar. Gedik Ahmet, Cemi yenerek
Bayezit'i tahta geirdi, ancak gerek iktidar Gedik Ahmetle kaynpederi shak Paa'nn ellerinde kald.
eitli ynlerden gelen basklar yeni sultan babasnn politikalanndan vazgemeye zorluyordu. Vakflann ou eski durumuna getirildi, tmara dntrlm emlk ta zel iyelie geri verildi; ancak tepki toplumsal ve politik yaamla snrl deildi. Gl bir topluluk yaamn her alannda eriatn uygulanmasn istiyor, yeni sultan adlet ve eriatn savunucusu iln ediyordu. Bellini'nin fresklerinin sklp arda satlmas bu dneme rastlar. Kimileri, Mehmetin fetihlerinde
fazla ileri gittiini iddia edip yeni sultana II. Muratn politikasna dnme d
veriyordu.
Gedik Ahmet Paa ise, Bat Hristiyan dnyasna saldny srdrmek istiyor,
yeni sultan eletiriyordu. Bayezit Gediki idam etti, kaynpederi shak Paa'v da
azletti. Gedik Ahmet Paa'nm Otrantodaki silh arkadatan 11 Eyll 14S1'de
teslim olmu, bazlan paral asker olarak talyan prenslerinin hizmetine girmiti.
Bayezit, askerlerini yattrmak ve kendi hkimiyetini salamlatrmak iin. Mehmet'in hibir zaman btnyle boyun ediremedii Bodana kar bir sefer yapt.
Parlak bir zafer kazanarak 1484'te Akkirman ve Kili'yi (Kilia) ald. Bodan zaferini, Msr ve Suriye'nin hkimi ve slm dnyasnn en saygn hkmdn Mem35
lk sultanna kar uzun ve ypratc bir sefer (1485-1491) izledi. Memlkler, Gney Anadolu zerinde egemenlik iddia ediyor, kendilerini yalnz Trkmen Dlkadir Beyliinin deil, Karamanllarn da hmisi sayyorlard. OsmanlIlarla Memlkler arasnda ak rekabet, 1468te OsmanlIlarn Karaman' fethiyle balam,
Osmanllar etkilerini Dlkadir Beyliine de yaymaya kalknca ekime yeniden
alevlenmiti. Aynca, Ftih Sultan Mehmet en byk gz sfatyla, slm dnyasnda ncelik iddia ediyor, dolaysyla bu snr beylikleri zerinde stn haklar
olduunu ileri sryordu. Mehmetin yanda kalan son Anadolu seferinin, Memlklere kar olmas mmkndr.
Cem, 1481de Bayezite yenilgisinden sonra, Msra kamt; ancak
1482de Memlklerin yardmyla Anadolu'ya girdi ve i sava yeniden balad.
Bayezite yenilerek Rodos'a snd. Bayezit, 1485te Memlklere sava at, fakat kesin bir sonu alnamad. 1491 'e gelindiinde, alt byk sava iki taraf da
tketmiti; sava ncesi durumu geerli sayan bir antlama imzaladlar. Bu baanszlk, Bayeziti ordusunu yeniden biimlendirmeye ve ateli silhlann saysn
arttrarak modernletirmeye yneltti.
Bayezit'in i ve d politikalan ihtiyatl ve uzlamacyd. Bu, papann bir buyruu zerine Rodos valyelerinin tahtta iddias olan Cemi salvererek bir i sava balatabilecekleri gereinin belirledii bir tutumdur. Bayezit, Cemi hapiste
tutmalan iin nce Rodos valyelerine, sonra da papaya yllk krk be bin dka
dyordu.
25 ubat 1495te Cem'in lmnden sonra, Avrupa politikas eskisi kadar
ihtiyatl olmayan Bayezit, Venedike sava iln etti. Venedikle mttefik olan Macaristan, Srbistana saldrd, fakat Osmanllar Morada nebaht, Modon ve Koron
limanlann ele geirdiler. 1499-1503 sava artk Osmanl donanmasnn Venedike ak denizde meydan okuyabileceini gstermitir. Osmanllar sava srasnda 1.800 tonluk -o dnemde bilinenlerin en by- iki sava gemisi yaptlar.
Bunda Ceneviz ve Raguzal gemi mhendislerinden yararlanld.
Osmanl mparatorluu Avrupa politikasnda rol oynamaya bu dnemde balamtr. talyan savalar (1494-1559) srasnda yenilgiye urayan her devlet
son are olarak dmanna kar Osmanl yardm almak tehdidini kullanmtr.
Balangta Osmanllar, Fransa-Venedik ittifakna kar Milano ile Napoli tarafn
tutuyordu. Bayezit, Napoli kralna yardma yirmi bin kiilik bir ordu gnderme sz vermi, ancak karlnda Otrantoyu istemitir. Bundan sonra Avrupa ii mcadelelerinde Osmanl rol gittike daha nemli olacaktr.
1500' izleyen yllarda Bayezitin lml ynetimi; eski toprak sahibi aileler,
dirliklerini yitirmi eski askerler, zellikle de gebe topluluklar gibi Anadoludaki
36
MPARATORLUUN PEKMES
gayrimemnun gruplar, Osmanl egemenliine kar isyana yreklendiriyordu. Orta Anadolu bozkrlar, Toros Dalar ve Tokat ile Sivas aras yaylalardaki gl
Trkmen topluluklan, Osmanl ynetiminin merkezletirme eilimine kar idiler.
Yerleik nfusu korumak ve tanm gelirlerini elde tutmak abasyla ynetim, bu
airetleri denetimi altna almak istiyor, onlan tahrr defterlerine geiriyor, dzenli
vergiye tb tutuyordu. Osmanl, gebe ekonomisi ve gebelerin tre hukuku ile
badamyordu. Osmanl ynetimi snn ortodoksluk davasna sarlrken airetler, gebe tresi ve aman inanlanyla derinden deiiklie uram bir slm biimini savunan dervi tarikatlanna balanyorlard. Airetler, Osmanl kart politik ve toplumsal zlemlerini heterodoks din giysilerine bryor, giydikleri krmz
balktan tr "kzlba diye biliniyorlard.
Bu Trkmenler, Dou Anadoludaki Akkoyunlu devletinin temelini oluturmu, Ftih Sultan Mehmet 1473'te Uzun Hasan yendikten sonra bunlara acmasz bir bask uygulamt. 1500 dolaylannda, Erdebilli bir eyh soyundan gelen
ve Uzun Hasann akrabas olan smail Safev, Dou Anadolu, Azerbaycan ve
ran'da politik gc Akkoyunlulann elinden ald. Heterodoks bir tarikatn nderi
olarak etkisini btn Anadolu Trkmenleri zerinde yaygnlatrd. Dleri* onun
propagandasn btn Anadoluda hatta Rumelinde yayyordu. Binlerce Osmanl
uyruu smail'e uymu, smail btn Trkmenlerin politik ve din nderi olmutu.
Osmanl hkmeti iin kzlba hareketi artk bir i sorun olmaktan ok fazlasn
ifade ediyordu.
Kendisinden nce Timur ve Uzun Hasann yapklan gibi, smail de, Anadoluyu kendi ran imparatorluunun bir paras yapacan ak ak sylyordu.
Doudan bylesi bir tehditle karlaan Osmanllar, Venedik savama son verme
yollann aratrmaya baladlar. Daha sonra smail, Venedik'le ittifak arayacak,
ateli silhlar elde etmek iin zel istekte bulunacakt. Bayezit, smail'in meydan
okumasna kar uzlamac bir tutum izliyordu; ancak 151 l de hkmdrlnn
sonlanna doru Osmanl ehzadeleri taht kavgasnda iken, Bat Anadolu kzdbalan smail'in dlerinin biri, ahkulu etrafnda isyan bayran kaldrdlar. Yollan
stnde bulunan her eyi yakp ykarak Ktahyay aldlar, Bursa zerine yrdler. syan, daha nce tmarlan ellerinden alnm sipahilerin ynetmi olmas
kayda deer bir noktadr.
Yal ve hasta sultann artk durumu denetleyemedii akt. in bandan
beri smaile kar gl nlemler alnmasn isteyen ehzade Selim, yenieri desteini kazanarak 24 Nisan 1512de babasn taht brakmaya zorlad.
II.
Bayezitin hkmdrlk yllan, istikrar ve gvenlik koullan iinde byk
Ismail ve dier batini mezheplerin inanlarn yaymaya gnderilen kiiler.
37
bir ekonomik gelime ve ehirleme dnemi olmutur. Edime, stanbul ve Bursa,

camilerin yan sra kervansaraylar ve klliyelerle imparatorluk bakentlerinin
zellii olan baka byk yaplar kazanarak hzla gelimeyi srdrdler. Dnemin tarihisi bn Kemal, Bayezitin babas gibi byk bir Ftih olmadn, ancak
babasnn dnemindeki fetihleri pekitirdiini syler.
1. Selim ve Sleymann byk fetihleri iin gerekli koullan, bu gelime dnemi yaratmtr. Bayezit, Osmanl ordu ve donanmasn da modernletirmitir;
Selime randa smail'e ve Msr Memlklerine kar kesin zaferlerini kazandrtan
en nemli etmen, Osmanl ordusunda kullanlan ateli silhlardr5.
I. Selim (1512-1520), tahtta kendisine rakip olan kardelerini birer birer ortadan kaldrd. ah smail'in Anadoludaki krk bin kadar yandan hapise attrd
veya idam ettirdi, sonra da i bir rafz olarak sulad smaile saldrd. smail,
Uzun Hasanm yapt gibi, Selime, Timuru hatrlatarak yant verdi. Yavuz Selim, smail'in ordusuna Dou Anadolu'da yetiip 23 Austos 1514'te aldranda
kesin bir zafer kazand. Bu zafer kzlba tehlikesini geici olarak yattrd ve Selim'in Erzurumdan Diyarbakra kadar olan dalk blgeyi Osmanl mparatorluuma katmasn salad. Bu blgenin yerel hanedanlan ve airet reisleri, 15161517 dneminde Osmanl hkimiyetini tandlar.
Anadolu artk doudan gelecek istillara kar gvenliydi, Azerbaycan, Kafkaslar ve Badat yollar da Osmanllara almt. Buna karlk, Anadolu'nun,
zellikle Dou Anadolunun Trkmen airetleri, Safav ordulannda asl gc oluturacaklan ran ve Azerbaycana toplu bir g hareketi balattlar.
Selimin ertesi yl Dlkadir Beyliini almas, Msr Memlkleriyle atmay
kanlmaz kld. Msr ve Suriyeyi iki buuk yzyldr yneten Trk ve erke
klelerin oluturduu Memlk hkmdrlan, 1501'den beri Portekizlilerce Kzldeniz'de saldnya uramlard ve OsmanlIlardan deniz yardm istiyorlard.
Kzldeniz'deki Portekiz saldnlanndan korkuya kaplm btn Arap dnyas, umutlann, dnemin byk gz hkmdn, Osmanl sultanna balamlard,
lslmm Peygamberi Muhammed soyundan gelme Mekke erifi, 1516da I. Selime bir heyet gndermeyi nermi, Memlk Sultan al-Gavr bunu nlemiti. O
zamanlar Arap lkelerinin Osmanl ynetimini kabul etmeye hazr olduklan olasdr; nitekim Selim, Memlklerin zerine yrdnde Araplara, kendilerini Memlk boyunduruundan kurtarmaya ve slm dnyasn korumaya geldiini iln
etmitir.
Selim, nce Halepe yrd. Kentin valisi ve halk Osmanllar tarafna geti
ve 24 Austos 1516da da Selim Merc-i Dbkta al-Gavrnin ordusunu yok etti.
Memlk sultan sava alannda dt. Selim, Halep ulu Camiinde, Abbas halife38
MPARATORLUUN PEKMES
si al-Mtevekkilin huzurunda Hdimu'l haremeyn" (Mekke ve Medine Hadimi)

unvann ald. Memlk sultanlannn unvan Hami'l haremeyn" (Mekke ve Medine'nin Hmisi) idi. Osmanl ordusu, geri kalan Memlk glerini yenerek am
ve Kuds de ald.
Msr'da kendini sultan iln eden Tuman Bay OsmanlIlara teslim olmay reddetti. Selim, bunun zerine, Msr halkyla kylsn balayacan, savan
yalnzca Memlklere kar olduunu bildirerek, ordusuyla Sina ln geti. 22
Ocak 1517de Reydaniye savanda yenilen Tuman Bay direnii gerilla yntemleriyle srdrmek istedi ise de, yakalanp idam edildi. Mekke erifi, ksa bir sre
sonra 17 Temmuz 1517de, kutsal kentlerin anahtarlanm Selim'e gnderip itaatini bildirdi. Suriye, Msr ve Hicaz bylece Osmanl egemenliini tamm oldu. Selim, ayn zamanda Yemenin kimi blgelerinde de hak iddia etmitir. Halep'in eski Memlk valisi Hayra Bay' Msr valisi atayan Selim, gemilere yklenen byk
ganimetlerle stanbula dnd.
Arap lkelerinin, zellikle de Mekke ve Medinenin Osmanl lmparatorluuna
katlmalan, yeni bir an balang noktasdr. mparatorluk artk bir snr devleti
deil, bir slm halifelii idi; Osmanl sultanlan da kendilerini artk yalnz snrlarn
deil, btn slm dnyasnn koruyuculan sayyordu. Bu yeni devlet kavramnn
politik ve ekonomik yararlan, Selim'den sonraki dnemde belli olmutur.
Osmanl yneticilerinin bu yeni bilincinin sonulanndan biri, slm din hukukunun devlet ynetiminde ne kanlmasdr. Selimin fetihlerinin nemli bir baka sonucu da, dnyann en zengin ticaret yolunun bundan byle Osmanllann
denetimine gemi olmasyd. Osmanl devlet geliri iki katna km, sarayn ihtiyat hzinesi dolup tamt. I. Sleyman (1520-1566), dnya apnda fetih planlann bu kaynaklarla destekleyebilmitir.
Notlar
1 Konstantiniye kuatmas hakknda bkz. Steven Runciman, Konstantinopolis Dt, ev. Derin Trkmer (stanbul, 1999).
2 bkz. Franz Babinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit (Mnih, 1953). s. 212-213.
3 Zorzi Dolfin, Assiedo epresa di Constantinopoli neU'anno 1453 (Mnih, 1868). blm 20.
4 II. Mehmet iin Babingere kar u eletiriye bkz.: Halil nalck, Mehmed the Conqueror (14231481), and His Time", Speculum, XXXV, 3(1960): 408-427.
5 II. Bayezit'in d politikas konusunda bkz. Sidney Netleton Fisher, The Forcign Poliy o f Turkey.
1481-1512 (Urbana, 1948) ve Hanna Sohrweide, "Der Sieg der Safeviden in Persien und seine
Rckwirkung auf die Schiiten Anatoliens im 16. jahrhundert", Der Islam, XL1(1965): 195-223.
39
5. Blm
OSMANLI DEVLETNN DNYA GC OLUU
1526-1596
1596ya kadar dnyada, Osmanllan bir biimde ilgilendirmeyen uluslaras

tek bir politik sorun olmamtr.
1519da Habsburglardan V. Kari ile Fransa Kral I. Franois, Mukaddes
Roma-Cermen mparatorluu tahtna adaydlar; ikisi de Avrupa'nn btn glerini OsmanlIlara kar seferber etme sz vermiti. Alman Elektr prensleri V.
Karl' ie daha uygun buldular; seimden ksa bir zaman sonra, 1521 martnda,
bu iki Avrupa hkmdn birbiriyle savaa balad. Avrupa'nn blnm olmas Osmanllara byk yarar salyordu. I. Sleyman, Orta Avrupann kaps
Belgrat'a yrmek iin bu zaman seti. 29 Austos 1521'de Belgrat dt; 21
Ocak 1522de de Dou Akdenizin giri kaps Rodosu Aziz Yahya valyelerinden ald.
V. Kari, 1525'te Franoisy Paviada tutsak alnca, Franszlar son are olarak OsmanlIlardan yardm istediler. Franois, daha sonra Venedik elisine Osmanl lmparatorluunu, V. Karla kar Avrupa devletlerinin varln gven altna alabilecek tek g olarak grdn bildirmitir. Osmanllar da Fransa ile ittifak, Avrupaya tek bir gcn hkim olmasn nleyecek bir ara olarak gryordu. I. Franois'nn elisi 1526 ubatnda sultana, Franois Karln koullann kabul etmi olsayd, Mukaddes Roma-Cermen imparatorunun "dnya hkmdn"
olacan sylemiti.
Ertesi yl Sleyman byk bir orduyla Macaristan'a doru ilerledi. 29 Austos 1526'da Mohata kazanlan zafer ve Budinin aln, Habsburglann merkezi
Viyana'y tehdit ediyordu. Ancak Osmanl ordusu, sadece Sremi igal ederek Ma40
caristan'dan ekildi; Macar Dieti Jnos Zpolyai kral seti. Tuna'nm tesinde ve
btnyle yabanc bir lkede dorudan doruya Osmanl ynetimini kurmak ok
g ve pahal grldnden, Osmanllar Macaristan nceleri, Bodan gibi, haragzar bir devlet yapmak istediler. Fakat Habsburglarn Macar yandalan
Pressburg'da toplanan bir Diette V. Karln kardei Aridk Ferdinand' Macaristan kral setiler; o da ertesi yl Budin'i igal edip Zpolyai' srd. Sleyman Macaristan yeniden igal etti ve 8 Eyll 1529da Zpolyai'a Osmanl haragzar
olarak krallk tac giydirdi. Zpolyai yllk bir hara demeye raz oluyor ve kalede
bir yenieri garnizonu bulunmasn kabul ediyordu. Sefer mevsimi getii halde
Sleyman, Habsburg bakenti Viyanaya kadar ilerlemeye devam etti. haftalk
bir kuatmadan sonra geri ekildi.
Ferdinand, 1531'de Macaristana yeniden girerek Budini kuatt. Ertesi yl Sleyman, buna kar, Macaristana byk bir ordu ile girerek Karl' meydan savana
ard, fakat Vyanann altm mil yaknlarndaki Gns kalesi nnde oyalandndan Viyanay ikinci defa kuatma ansn kaybetti. Karl'm amirali Andrea Doria,
Morada Koronu OsmanlIlardan almt. Akdenizde ikinci bir cephe amas gerektiini anlayan sultan, btn Osmanl deniz glerini nl Trk korsan ve Cezayir Fatihi Barbaros Hayrettinin komutasna vererek onu Franszlarla ibirlii emriyle kapudan- derya atad. Franszlar, 1531 den beri Sultan' talyaya kar harekete geirmeye almaktaydlar; imdi ise, resm bir ittifak istiyorlard. Bu ittifak 1536da yapld.
Sultan Fransa'ya, dost bir lke olarak imparatorluk iinde serbest ticaret izni vermeye
hazrd1. Eliler, ittifakn politik ve asker aynntlann szl olarak karara balayp
gizli tuttular. Franoisnn OsmanlIlarla ittifak, rakibine bat Hristiyanlk dnyasnda
bol bol propaganda malzemesi salyordu. Franszlann sran Sleyman', V. Karla
ancak talya'da saldnrsa sava baanl bir sonuca gtrebileceine inandrmt.
Franszlar, talyann kuzeyini Osmanllar da gneyini igal edecekti. Sleyman,
1537'de ordusunu Arnavutluk'ta Avlonya'ya getirdi ve Arnavutluk'taki Venedik limanlarn ve Fransz donanmasnn da yardmyla Korfu Adasn kuam. Ancak ertesi yl Franszlar Karila ban yaptlar. Franois, Osmanl basksndan yararlanarak
Milano'yu almak istemiti; ama imparator sznden dnnce OsmanlIlarla olan "gizli" ittifak politikasna dnd.
Akdenizde Kari 1535te Tunus'u ald; fakat 1558de Barbaros, Andrea Doria komutasndaki hal donanmasn Prevezede yenilgiye uratarak Akdeniz'in
tartmasz hkimi oldu.
Franois sultana 1540ta bir kez daha yaklat zaman, Karln ban antlamas dzenlemeye gelen elilerine sultan, Fransaya topraklan geri verilmedike
bar yapmayacan syledi. Fransann Milano'yu bar konumalarla elde
41
edemeyeceini anlad 1541-1544 dneminde OsmanlIlarla Franszlar arasnda

yakn ibirlii gerekleecektir.
1541 'de Zpolyai ld; Ferdinand da Macaristan yeniden istil etti. Sleyman,
bir kez daha ordusuyla Macaristana gelerek, bu kez lkeyi bir beylerbeyi buyruunda, Osmanl vilyeti olarak dorudan doruya Osmanl ynetimine ald. Zpolyaim
dul karsyla ocuunu o zamanlar Osmanl haragzan bir lke olan Erdele gnderdi. Ferdinand, sultann Macar tahtnn vrisi olarak hak iddia ettii batda ve kuzeyde
ince bir erit halindeki Macar arazisini 1526dan beri elinde tutuyordu. Sleyman bu
blgeyi fethetmek niyetiyle 1543te Macaristana bir kez daha girdi; ayn zamanda
da Franoisya yardm iin Barbaros komutasnda 110 kadrgalk bir filo gnderdi.
Fransz-Osmanl filosu Nicei kuatt, sonu alamad, Osmanl filosu ertesi bahar harekta devam etmek iin k Fransann Toulon limannda geirdi. Bunun karlnda kk bir Fransz topu birlii Macaristan'daki Osmanl ordusuna katlmt. Ancak, bu ibirlii pek etkili olmu saylamaz. ranla bozulan ilikilerden dolay Sleyman bat cephesinde bar istiyordu. Ferdinandla, bu kez Karl da iine alan bir atekes imzalad. 1 Austos 1547de imzalanan ve Sleymann Fransay da taraf yapt bu antlamaya gre Ferdinand, zaten hkim olduu Macaristann bir blmn,
ylda otuz bin dkalk bir hara karlnda elinde tutmaya devam edecekti.
yl sonra Ferdinand, Erdeli denetimine almaya kalknca Habsburglarla
sava yeniden balad. Osmanllar Ferdinand geri pskrtp, 1552 ylnda Gney Erdelde yeni Temevar Beylerbeyiliini kurdular.
Fransada, yeni kral II. Henri tahta knca V. Karla kar savata Osmanl ittifaknn korunmas gereini anlad. Fransz ittifak, Osmanllann Avrupa politikasnn temelta idi. Osmanllar, V. Karia kar savaan Alman Protestan prenslerinin Schmalkalden ittifakn da doal bir mttefik olarak gryorlard. Fransann
isteiyle Sleyman, Lterci (Lutherci) prenslere yaklaarak, bir mektupta papa
ve imparatora kar Fransa ile ibirliini srdrmelerini tevik etmi, ayrca OsmanlI ordulan Avrupa'ya girerse prenslere genel af karacana ilikin gvence
vermitir. Aratrmalar, 1521 ile 1555 arasnda Osmanl basksnn Habsburglan
Protestanlara dn vermeye zorladn ve Protestanln sonunda resmen tannmasnda bir etmen olduunu gstermitir2. Sleyman, Protestanlara yazd mektupta, putlar ykp papaya kar ktklar iin Protestanlar Mslmanlara yakn
grdn bildiriyordu. Katoliklie kar Ltercilerle Kalvencileri (Calvinist) desteklemek ve korumak Avrupada Osmanl politikasnn temeltalarndan biri olacakt. Osmanl politikasnn amac, Avrupa'da politik birlii nlemek, Habsburglar gsz drm ek ve birleik bir hal seferini engellemekti. Osmanl korum asndaki Macaristan, AvrupalIlar "Kalventrklk"ten sz etmeye balatacak ka42
dar etkin bir Kalvencilik kalesi olacakt. 16. yzyln ikinci yarsnda Kalvenci
Fransz bloku, Osmanl ittifaknn Katolik Ispanya'ya kar kullanlmasn da istemitir. Kalvencilerin Fransada Aziz Bartolomeos Gn kymlan, Osmanl hkmetinin protestosuna neden oldu.
Martin Luther ve yandalannn, Osmanl tehlikesini Tann'nn bir cezalandrmas sayarak balangta yansz bir tutum takndklann, ancak Trk tehlikesi Alm anyay tehdit etmeye balaynca asker ve mal yardmlarla Ferdinand' desteklemekte tereddt etmediklerini, bunun karlnda Ltercilik iin her zaman ayrcalk elde ettiklerini de sylemeliyiz. Dolaysyla, Osmanllar yalnz Fransadaki
gibi ulusal krallklann deil, Avrupada Protestanln da yerlemesinde nemli
bir etmen olmutur.
V. Kari, Venedik rneine uyarak, Safavlerle diplomatik ilikiye girdi; bylece Sleyman, ayn zamanda hem Dou hem de Batda savamak zorunda kalmamak iin, Safevlerle atmaktan kanyordu. Ancak, snr blgesinde Bitlisin
yerel beyi eref Hann 1533'te ran himayesine girmesi; ayn zamanda ahn
Badat valisinin OsmanlIlarla bir anlamaya varmas zerine sava kanlmaz
oldu. Sleyman, Ferdinand ile bir atekes imzalayarak ordusunun banda ran
stne yrd. Bu 1534-1535 seferinde Sleyman, Tebriz ve Badat ald ve
Azerbaycan ile Irak ilhak etti, tpek reten Geyln (Giln) ve irvan blgelerinin
yerel hanedanlar da Osmanl hkimiyetini tandlar. Basra emiri 1538de balln bildirdi. Osmanllar, Kzldenizin yan sra Basra Krfezinin de egemenliini
ele geirmekle, Ortadou'dan Hindistana giden btn yollan denetimleri altna
alm oldular. 1546'da Basra, Portekizlilere kar deniz seferleri iin Svey'ten
sonra ikinci bir s haline getirildi; ancak 1552de bir Osmanl seferi, Portekizlileri
Basra Krfezini denetleyen Hrmz adasndan atmay baaramad.
Osmanllar Orta Avrupa'da sava yeniden balatnca, tranllar kar saldmya
getiler. Sleyman bunun zerine, 1548de ikinci kez ran stne yrd. Bu sava aralkl olarak yedi yl srd. 29 Mays 1555te imzalanan Amasya Antlamas'yla Badat OsmanlIlara brakld.
Bu Osmanl giriimleri, 16. yzyl ortalannda, Orta Asya ve Atlas Okyanusu'ndan Hint Okyanusu'na kadar uzanan ktalararas bir alanda bulunan devletler arasnda yeni ittifaklar yaratmtr. Avrupann gler dengesi sistemi, bu yolla, byk lde genilemi oluyordu,
16. yzyl ortalarnda Rus ar IV. lvan, Ejderhan'a kadar Volga havzasn
igal etmi, yalnz OsmanlIlar deil, Orta Asya hanlklann da tehdit ediyordu.
Bunun zerine OsmanlIlarla zbekler birbirlerine daha da yaklatlar. ran yolundan Ortadou ile temas kuramayan Orta Asya hanlktan genellikle Hazar Denizi43
ni kuzeyden geip Knm limanlanna giden yolu kullanrlard. Bu yolun denetimini Ruslar ele geirince Orta Asya hanlklar, zellikle de Harzem han, bu hac ve
ticaret yolunu Rus denetiminden kurtarmas iin Osmanl sultanndan birok kez
istekte bulundu.
Dou Avrupada 1530'lara kadar ikinci derecede bir g olan Moskof Byk
Knezliinin yayln Osmanllar, o zaman kuzeyde bir tehlike olarak grmemiler, Knm'da Osmanl egemenliini tehdit eden Jagellonlara kar Moskova ve Knm Hanl arasndaki ittifaka destek bile vermilerdi. 1497de MoskovalIlara Osmanl mparatorluumda ticaret zgrl de verildi. Fakat, 1530'larda Moskof
Byk Knezi ile Krm han, Altnordunun Volga havzasndaki eski topraklarn
ele geirmek iin savaa girdikleri zaman han, Osmanllan tehlike hakknda uyarmaya balad. Osmanllar, Rus yaylmasnn Karadeniz havzas ve Kafkaslar'daki
konumlann tehdit ettiini ancak 16. yzyl ortalannda anlamaya baladlar. IV.
tvan, 1547'de ar (imparator) unvann aldktan sonra, 1552de Kazan, 15541556da da Ejderhan olmak zere, Volga havzasnn Mslman hanlklann igal
ve ilhak etmi, Kuzey Kafkaslar'da Terek Irmana kadar ilerleyerek Rus imparatorluunun temellerini atm bulunuyordu. ar, blgede Nogaylar ve erkesler
arasnda mttefikler de bulmutu. Bat'da ise, Bodan Voyvodas Petru Rare
Moskova'dan 1543te himaye istemiti. Bir de, Osmanllann Azak kalesini ele geirmeye kalkan Kazak babuu Dimitra vard. Bu baanlardan sonra, Rus arl, Dou Avrupada birinci snf bir g olarak Altnordunun yerine gemi, etkisini Kafkaslar ve Karadeniz yresindeki Osmanl topraklanna kadar yaymtr.
Osmanllar dikkatlerini kuzeye, ancak 1566dan sonra, Habsburglarla sava
kanlmaz olmaktan kt zaman evirebildiler. Ordu ve donanmay Don Irma
boyunca kuzeye karma, sonra bu rman Volgaya en yakn akt yerde iki rmak arasnda bir kanal kazarak donanmay Volga boyunca Ejderhana indirmek gibi grlmemi bir plan gelitirdiler. Ordu ve donanma Ruslan Ejderhandan karmak iin ibirlii yapacak, sonra da donanma Hazar Denizine girerek randa Osmanl ordusuna yardm edecekti. Plan, bu bakmdan, Ruslan Volga havzasndan
srme ve ran' geriden kuatma amac gdyordu. Bu ortak tehlike iki gc birletirdi. ar, 1568 knda rana eli gndererek OsmanlIlara kar ittifak neriyor, ayn anda Papa XIII. Gregorio da OsmanlIlara kar yaplacak bir hal seferi planna
ar ve ah da katyordu. 1569da Osmanllann kanal kazma ve Ejderhan kuatma giriimleri baanszlkla sonuland. Plan vezir-i zam Sokollu Mehmet Paa gelitirmiti; rakipleri ise imparatorluun kuzeyde g ve pahal bir sava srdrmektense, glerini Akdenizde younlatrmasn neriyordu. ar ise, Osmanllara aka meydan okuma umudunun imdilik baanl olmadn biliyordu.
44
ar, Volga havzasndaki konumunu korumak iin sultana kar ban hatta
dosta bir tutum taknd. Sultan, Kazanla Ejderhan' Ruslara brakyor, ancak Knm Hanl, erkez illeri ve Kafkaslar zerinde Osmanl egemenlii iddiasn srdryordu. Sultan, Ruslardan bu alanlardan ekilmelerini ve Otta Asya-Knm yolunu ak tutmalarn istedi. Ancak Osmanllar, tam bu srada Venedik ile Akdeniz'de savaa tututuundan bu politikay tutarl ve gl bir biimde izleyemediler; 1570te Kbrs aldlarsa da, 1571'de lnebahtda (Lepanto) ezici bir yenilgiye
uradlar.
Papa, Rusyay Avusturya ve Polonya ile birleerek Trklere saldrmaya tevik ettiyse de, ar ban bozmad; Volga havzasnda yerletikten sonra oyalama
politikasn benimsedi. Kuzey Kafkaslar'da yaptrd kaleleri de hibir zaman boaltmad.
Osmanl ynetimi Rusyaya kar mcadeleyi, iki baml devlete, Knm han
ile Erdel voyvodasna brakt. ar, 1572'de Polonya krallna aday olduunda,
Osmanllar nce Fransz Valois hanedanndan Henriyi, sonra da Osmanl haragzar olan Erdel Voyvodas Istvn Bthoriyi desteklediler. Moskovaya kar
amansz bir sava balatarak ann batda fethettii btn yerleri alan Istvn' Polonya tahtna karmay baardlar.
Notlar
1 1. Selim, 1517de Msr'dayken, Memlklerin vermi olduu kapitlasyonlan yenilediini Fransz ve
Katalan konsoloslarna bildirmiti. 1. Sleyman da tahta getiinde bunlar yenilemitir. Ancak Sultan, I. Franois'mn 1536'da yollad eli J. de La Forest ile brahim Paa'mn zerinde anlauklan
kapitlasyonlan onaylamad iin. 1536 kapitlasyonlan" diye bir ey yoktur. Franszlara verilen
ilk Osmanl kapitlasyonlan, 1569 tarihlidir; bkz. Imtiyazat", Encyclopaedia o f slam, 2. bask.
2 bkz. E. Benz, Vittenberg und Byzanz (Marburg, 1949); Stephen A. Fischer-Gala, Ottoman Imperialism and German Protestantism, 1521-1555 (Cambridge, MA. 1959) ve Kenneth M. Setton,
"Lutheranism and the Turkish Peril", Balkan Studies, III, 1(1962): 136-165.
45
6. Blm
OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEMES
Kanun Sultan Sleyman, btn dnyay kapsayan gcn, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaztta yle dile getirmitir:
Ben, Tann'nn kulu, bu dnyann sultanym. Tannnn inayetiyle tnmet-i Muhammed'in bandaym. Adna Mekke ve Medinede hutbe okunan
Sleyman'm ben. Ben, Badatta ah, Bizans diyarlannda kayser, Msr'da
sultanm, donanmalarn Akdeniz, Marip ve Hinde yollayan sultanm. Macar taht ve tacn alan ve onlan bir kuluna balayan sultan benim. Voyvoda Petru bakaldrd, ancak atmn ayaklar onu toz eyledi; Bodan' da fethettim1.
Ancak Sleyman'n son yllarnda uluslararas koullar Osmanllar iin elverisiz hale geldi ve Sleymann dnya hkimiyeti giriimi belirleyici ilk baanszlklarla tant.
1559da Cateau-Cambresis Bar, Avrupaya spanyol stnln getirmi,
Fransa i savaa girmi olduundan bu krallk Avrupa politikasnda Osmanllann
balca mttefiki olmaktan kmt. 1565te Malta baarszl ve 1566da Sleym an'n son Macaristan seferi, Osmanllann Orta Avrupa ve Akdenizde ilerlemelerinde bir duraklamann balangcn simgeler.
1570-15 7 l de Kbnsn fethi Osmanllann son byk asker baansdr. Bu
ok iyi tahkim edilmi adann alnmas; Akdenizdeki en gl Hristiyan donanmasnn iletiim hatlarnn kesilmesini, adaya byk bir ordunun gtrlp orada
bakmnn salanmasn gerektiriyordu. Kara ordusu ve donanmann ibirlii ile
46
kazanlan bu zafer, Osmanh silhlannn en byk baansydi; fakat sefer srasnda bir Hristiyan ittifaknn olumas da, Osmanllann byk korkulannn gereklemesiydi. Don Juan komutasndaki gl mttefik donanmas, Osmanl donanmasn 7 Ekim 1571'de, Akdenizde o zamana dek yaplm en byk deniz savanda yenilgiye uratt. Savaa 438 tekne katlm, OsmanlIlar iki yz otuz gemiden iki yzn kaybetmi, iki yann toplam kayplan da elli dokuz bine varmt. Btn Avrupa, bu byk zaferi Trk tehlikesinin sonu olarak kutlad,
yllk bir ittifakla bal olan spanya, Venedik ve Papalk stanbul'a dorudan doruya bir saldn bile dnr oldular. Fakat 1572de Kbnsa doru yola ktklarnda bir mevsimde ina edilmi bir Osmanl donanmasyla karlatlar. K boyunca btn Osmanl tersaneleri, lnebaht'da yitirilen gemileri yeniden yerlerine
koymak iin dur durak bilmeden almt. Bunu gren Venedik, 7 Mart 1573te
OsmanlIlarla bar yaparak Kbns zerindeki btn haklanndan vazgeti ve byk bir sava tazminat dedi.
1578 - 1606 arasnda OsmanlIlar Douda kanllarla, Batda Orta Avrupada Habsburglarla bir dizi tketici sava yaptlar. 1578 ve 1590 arasnda ran
savalannda Osmanllar, Kafkaslardan Nihavend'e dek rann btn bat eyletlerini ilhak ettiler. 1588'de Osmanllann Orta Asyal mttefiki zbek Han Abdullah, Horasan istil etti. Bu sava srasnda, Bat ran'da ordughn Derbend'de
kuran Osmanl komutan Osman Paa, kuzey stepleri yoluyla Knmdan asker
yardm alm, Hazar Denizinde de bir deniz gc oluturma giriiminde bulunmutur. Fakat ran'a Krmdan gnderilen takviyelere Ruslann Kuzey Kafkaslarda saldns ve Rus-lran diplomatik ilikilerinin yinelenmesi Osmanllan endielendirmitir.
Osmanllar, Habsburglann elinde kalan kk bir Macar topran hep sultana ait olarak grmlerdi; 1590 ran barndan sonra bu sorunu zmeye karar
verdiler. Snr olaylan iki imparatorluu 1593'te savaa srkledi. artc olaylarla dolu ve uzun sren bu sava, dnya koullannm ne denli OsmanlIlara kar
gelimi olduunu gsterdi. Papa, AvusturyalIlar iin douda gl mttefikler
buldu. Bodan, Eflk ve haragzar Erdel Voyvodas Osmanllara kar isyan ederek Avusturya yannda savatlar; te yandan kara ve denizden geni bir cephe
boyunca Dinyeper Kazaklar da saldryordu. Osmanllar byk aba gsterdiler
ve sultan III. Mehmetin kiisel komutasndaki ordulan, 23-25 Ekim 1596'da Haovada byk bir zafer kazand, Fakat bunun hibir kalc sonucu olmad. mparatorun gleri saldny srdrerek gelip Budini kuatt.
ran ah Byk Abbas, 1599'da Avrupaya eliler gndererek Osmanllara
kar ekonomik ve asker grmeler balatt. mparator, eli heyetini Viyana'da
47
ok scak karlad. Onlara, douda Rus ve Grclerle Osmanl kart bir ittifak
kurmak istediini ve Avrupann Hristiyan krallann kutsal bir hal ordusunda
birletirmeye altn bildirdi. ah, Osmanllara yknerek, ordusuna ateli silhlarla donatl yeni kul birlikleri katt. 1603te hcuma geti. Osmanllar, imparatorluu i karklklarn sarst bir zamanda, dou ve bat cephelerinde ayn
anda savamak zorunda idiler. ah Abbas, Osmanl birliklerini Azerbaycan ve
Kafkaslar'dan Anadolu ilerine srd. Osmanl hkmeti bu durumda Habsburglarla ban yapabildii iin kendini talihli sayyor ve 1606 Zsitvatorok Antlamas'yla Habsburglann elinde olan Macar topraklar zerindeki btn haklanndan
vazgeiyordu. Habsburglar yllk otuz bin dkalk harac artk demeyecekti. Sava Osmanllara kendi asker zayflklarn gstermi ve 1595ten sonra birka
kez ban istemek zorunda brakmtr.
Bu dnemde Osmanl Imparatorluunu byk skntya sokan karklk
ve huzursuzluun temel nedeni, ran ve Avusturya savalannn getirdii yktr. nebaht'dan sonra Osmanllar, Akdenizde stnlklerini de koruyamadlar. Avrupada, spanya Kral II. Felipe konumunu salamlatrmt. Fransada,
OsmanlIlar destekleyen Kalvencileri Aziz Bartolomeos kym yok etmiti, Ispanyollar, Hollandada isyanclara kar savalarn iddetlendirmi, tngilizlere
kar basklann arttnyorlard. Felipe, 1580'de Portekiz Kralln ve smrgelerini ilhak etti. Osmanl Sultan, 1578de imparatorluun btn kaynaklarn
ran'a kar toparlamak iin gerekli bir adm atarak spanya ile atekes yapyor,
br yandan HollandalIlara Felipeye kar yreklendirici mektuplar gnderiyor,
1580de kapitlasyonlar vererek ngilizlerle dosta ilikiler kuruyor ve Portekiz
Krall'n canlandrma abalanna ilgi gsteriyordu. spanyol armadasnn ngiltereye kar 1588de bozguna uramasnn Akdeniz'de nemli sonulan oldu.
Osmanl mparatorluumun byk rakibi spanya, gcnn dmesi nedeniyle,
Akdenizde artk byk giriimler stlenemeyecekti. Ancak, bundan yararlanan
Osmanllar olmad.
Osmanllar, Akdeniz'deki stnlklerinin kaybyla, Kuzey Afrika eyletlerinin denetimini de yitirdiler. Trablusgarp, Tunus ve Cezayir deniz gleri artk sultann donanmasnn dzenli bir paras olmayp, kendi nceliklerine gre davranan korsan yuvalanna dnmt, lnebaht yenilgisi, Dou Akdeniz'de artan
Hristiyan korsan etkinliinin de habercisi olmutur. 1570ten sonra Malta valyeleri ile Aziz Stefan asker tarikat, Dou Akdenizdeki Osmanl deniz trafiini
cidd olarak tehdide balamt. ok gemeden ngiliz ve HollandalI korsanlar da
onlara katlarak yalnz Ispanyol deil, Osmanl gemilerine de saldrmaya baladlar. Osmanl hkmeti Msr ve Suriye ile olan nemli iletiim yollarn glkle
ak tutabiliyordu. 17. yzyl balarnda Msrda yerel Memlklerin etkileri artyor, Osmanl ynetimi zaafa dyor, Lbnanda ise Emir Fahreddin bamsz bir
hkmdr gibi davranmaya balyordu. Btn bunlar merkez hkmetin, uzak
eyletler stndeki denetimini kaybetmekte olduunu gsteriyordu.
Osmanl donanmasnn Karadenizde Kazaklara etkili bir biimde kar koyamamas da, gerilemenin daha az kayg verici bir gstergesi deildi. Dinyeper'den
kk teknelerden oluan flolanyla inen Kazaklar, 1590lardan sonra Karadeniz
kylanna basknlann younlatrdlar. Gittike artan bir cretle 1614'te Sinopu,
1625te de Boazii'nde Yeniky yaktlar. 1637 ile 1642 arasnda bir sre
Azak bile ellerinde tuttular. Osmanl ekonomisinin yaam daman Karadenizde
gvenlik kalmamt, Osmanl ticareti ve limanlan da kmeye balamt.
Osmanl deniz gcnn zayflamasnn birka nedeni vardr, lnebaht Sava
srasnda Osmanl donanmas hl, dmann gl borda atlan yapan byk
yelkenli gemilerine kar etkisiz kadrgalardan oluuyordu. zellikle, 16. yzyln
sonlanna doru HollandalIlar ve Ingilizlerin gelmeleriyle Akdenize bu tr gemiler
hkmedecekti. 1607'de Sir Thomas Sherley, bir ngiliz sava gemisinin on Trk
kadrgasn yenebileceine dikkat ekmitir. Osmanl donanmas yeni gemileri ancak ok ge ve byk glklerle edinebildi. Baka bir nemli etmen de, Hristiyan Akdeniz devletlerinin birleik donanmalannn karsna kacak kadar gl
bir Osmanl donanmasnn donatm ve bakmnn gl idi. Aynca, donanmaya
mal destek salamak iin salnan olaanst vergiler lkede geni apta honutsuzluk ve huzursuzluk yaratm, nebaht'dan sonra eylet asker gleri deniz
savalanna katlmaktan kanmak iin ellerinden gelen her eyi yapmlard. mparatorluun, madd olanaklann yitirmi olduu bir gerekti.
Osmanllar, 16. yzyl boyunca Hint Okyanusu'nda Portekizlilerle savaarak
Hindistanla Ortadou arasndaki ticaretin denetimini ele geirmelerini nlediler.
Osmanllar, Hint Okyanusunda 1580den sonra Portekizin yeni hkmdn spanya kralnn gleriyle karlayordu. II. Felipe, Hint Okyanusundaki ticaret
yollarn keserek OsmanlIlara ldrc bir darbe indirebilecei kansndayd. OsmanlIlar da, Portekiz kralnn 1578 Alcazar savanda bana gelen felaketten yararlanmaya kalktlar; kk bir Osmanl filosu Svey'ten yelken aarak Dou
Afrika kysndaki Portekiz kalelerini birer birer ele geirdi. 1585'te Mombasa Osmanl hkimiyetini tand. Ancak bu Osmanl baanlan ok srmedi.
spanyol ve Portekizliler, gl bir donanma gndererek, Osmanllan tanyan
yerel babulan cezalandrdlar; stn bir Portekiz gc ve yerel bir zenci saldmsyla karlaan Osmanl amirali teslim olmak zorunda kald. Afrika projesi baanszlkla son bulmutu. ok gemedi, Akdeniz gibi Hint Okyanusunu da daha s49
tn gemileriyle HollandalIlarla lngilizler denetlemeye baladlar; Osmanllar da,

kendilerinden nceki Portekizli ve tspanyollar gibi bu denizden srldler.
1613'te Kzldeniz'de bile HollandalI ve ngiliz korsanlar faaliyette idi.
16. yzyln sonlanna doru lngilizler biber ve dier baharatlan, hl Kahireden satn alyordu; fakat 1600'de East ndia Company'nin kurulmasyla dorudan doruya Hindistan'dan almay tercih etmeye baladlar. Osmanl limanlannda alman gmrk vergileri ve kara yolundaki byk masraflar, biber fyatlannn
Ortadou limanlannda kat daha yksek olmas sonucunu verdi2. Osmanl tarihisi l, Hindistan'dan Kzldenize bir ylda gelen gemi saysnn yirmiden
ya da drde dn ncelikle gmrk memurlarnn agzllne yorar. Ingilizler, 1614'ten sonra, Cava ya da Sumatradan getirdikleri biberi dorudan doruya Osmanl limanlarnda satm aya baladlar. ngiliz gemileri, 1618 de Yemende Moka'ya Hint rnleri getirmeye balad; kahve ticareti nem kazannca
da orada bir ticaret ss kurdular. En sonunda Hint baharat ticareti Ortadouyu
tmyle terk etti. Deniz stnlnn yitirilmesi, Osmanl ekonomik kntsnde, bylesine nemli bir etmen olmutur.
Ayn dnemde ran ipeinin Avrupaya ihrac iin yeni yollar aranmas, Osmanl ekonomisi iin bir baka tehdit oluturdu. Kk Asya, ran ipei ve Avrupa
ynlleri iin balca gei yoluydu. 16. yzyln sonlanna kadar ngiliz kumalan,
Orta Asya'ya Anadoludan geerek gnderilirdi. Yalnz bu transit ticaretinin Osmanl hzinesine, ylda 300.000 dkalk gmrk geliri salad hesaplanmtr.
ah Abbas, 1603te Osmanllara saldrd zaman Osmanl mparatorluu'na
ipek satn yasaklam, lkesinde bu ticaretten salanan altn ve gm ktln
nlemek iin de ipei, Hint Okyanusu yoluyla Avrupa'ya dorudan doruya satmaya kalkmt. 1603'te Lizbona giden bir ran eli heyeti yannda iki yz balya ipek tayor ve denizden gnderildiinde ipein ok daha ucuz olacan kantlamaya alyordu. ah tarafndan 1617'de yalnz ngiltere ikna edilebilmiti; iki
yl sonra Hint Okyanusu yoluyla gnderilen ilk ran ipei ngiltereye ulat3.
Bir ipek ticareti merkezi olarak Osmanl pazarlannn btnyle braklmasn,
Osmanl mparatorluu ile ran arasndaki savan 1617'de sona ermesi ve tngilizlerin gm ya da altnla demek yerine ipei ynlyle takas etmekte srar etmeleri nlemitir. Gene de Ingiltere ve Hollanda arasndaki ticaretle Basra Krfezindeki Bender-Abbas liman hzla geliti. Hindistan ticaretinin, Hollanda ve ngilterenin hkm srd Atlas Okyanusu yoluna kaymas gibi Avrupa ve Orta
Asya arasndaki ticaret yolu da Rus denetimine girdi. Politik ve ekonomik olarak
Osmanl imparatorluu, artk Kk Asya, Balkanlar ve Arap lkeleriyle snrl,
blgesel bir imparatorluk durumuna dm olup snrlarn bu alan iinde bile
50
OSMANLI MPARATORLUU'NUN GERLEMES
glkle savunabiliyordu. Akdenizde, Kzldenizde ve Karadenizde, Hristiyan

dnyas Osmanl lkelerinin yaam damarlarna her yerde saldryordu. Btn
bunlara karn Osmanl gerilemesinin ba nedeni gene de ieridedir.
Osmanl devlet ve toplumu, 1580'lere dek, kendi sistem ve lkleri iinde
uyumlu ve dengeli grnyordu. Toplum deiimle deil, dzeni korumakla var oluyordu. mparatorluun ynetici, yani asker ve ulem snflannn gvenli, srekli ve
yeterli gelirleri vard. Bunlann lks eya tketimi artyordu. Yalnz sultan ve vezirler
deil, daha az zengin olan kiiler bile byk mimar yaplar smarlyor, vakflar kuruyorlard. Yetmi yl sreyle gm ake ile altn para arasndaki oran koruyabilmi olmak, ekonomik ve toplumsal istikrann bir gstergesidir. Nitekim, 1510da bir
altn 54, 1580de ise 60 ake deerinde idi. Hkmet hizmetindeki binlerce sarayl,
asker, mderris, kad ve brokrat ak bir terfi sistemi iinde dzenli maa ya da tmar geliri alyordu. retici snf, ne gibi vergiler deneceini tam tamna biliyor ve
etkin merkez yetkililer, yerel yolsuzluklara kar olduka etkin bir koruma salyorlard. Her snfin yeleri uzun yllardr divn defterlerine kaydedilmiti ve devletin
elinde bu snf yapsn ok sk denetleyecek g vard. mparatorluk, temel ihtiya
maddeleri bakmndan da kendine yeterliydi ve balca ithalat, Avrupa ynlleri,
Hint dokumalar, Rus krkleri ve ran ipei gibi lks eyayd. mparatorluk yneticileri, dnyay fethedebileceklerine inanyor, yabanclann gzlerini kamatran bir ihtiam ortasnda sonsuza dek srecek bir imparatorluktan bahsediyorlard.
Buna karn, yirmi-otuz yl sonra btn bu gz kamatmc yap, temellerinden sarslacaktr. Kemeke ve kargaa ortasnda, geim ve geleceklerinden kaygl ayn yneticiler, sultann yetkisine kar kmaya, hukuku gz ard etmeye,
devlet hzinesini soyup savunmasz halkn malm talan etmeye balamt. iddet, vurgunculuk, rvet ve daha baka yolsuzluklar yaygnlarken i kanklklar artyordu. Felket tellllan imparatorluun yklaca tahmininde idiler. Dnemin tarih yazan Selnik, yaylmakta olan anariden yle bahseder:
Rey padiahn buyruklarna artk itaat etmiyor, askerler sultana kar geliyordu. Yetkililer hi sayg grmyor ve szlerin deil yumruklann hedefi oluyordu. Herkes keyfince hareket ediyordu. Istibdad ve adaletsizlik artarken eyletlerdeki halk stanbula akn etmeye balad. Eski dzen ve
uyum yok oldu. Bunlar yklnca arkadan felketin gelecei kesindir.
Kyametin, hicretin bininci yldnmne (1591-1592) gelecei kehanetinde
bulunanlar, korkulannn hakl olduuna inanyordu. Fakat modem tarihinin, nedenleri baka yerde aramas gerekir.
51
Nedenlerin biri nfus artyd. Ariv aratrmalan, 16. yzylda Osmanl mparatorluu nfusunun kylerde yzde 40, kentlerde yzde 80 arttn gstermitir4. Hkmet, binlerce topraksz ve isiz Anadolu kylsn, 1570ten sonra
Kbrsa gnderdii zaman nfus fazlasnn farkndayd. 16. yzyln ikinci yansndaki devlet kaytlannda, levent" ya da gurbet taifesi" diye bilinen topraksz
ve isiz genlerden gittike daha sk sz edilir. Yeni fetih alanlanna gnderilemeyen leventlerin artan saysyla Anadoludaki ekyalk art arasnda ak bir iliki vardr.
Klsik dnem Osmanl lmparatorluunun iki temel kurumu, kul ve tmar
sistemleriydi. Bunlar, devletin asker ve politik dzenini, vergi sistemini ve toprak
kullanma biimlerini tanmlayarak, devletin btn toplumsal ve politik yapsn
belirliyordu. 16. yzyln sonuna doru bu kurumlar hzla bozulmaya balad.
Dnemin Osmanl yorumculan da, bu zl imparatorluun gerilemesinin temel nedeni olarak grrler. Yneticiler, klsik dnemde Hkmet ve askerlik hizmetlerini yalnz sultann kullannn yapmas gerektii grndeydiler. 1575ten
balayarak rey, yani vergi deyen uyruklar, bunlann arasna szp ayncalklann paylamaya baladlar ve bu ekilde saray ve devlet sistemine girmi oldular.
Kul sisteminin temeli bylece tahrip edilmi oldu. ada gzlemciler de bunun
itaat ve disiplindeki kn nedeni olduuna inanrlar. Sultann iktidan sarslyor, rey da klc sabana ye tuttuundan tanm braklyor, vergi geliri azalyordu.
Tmar sistemi de bozuluyordu. Birok tmar sarayllann eline gemi ve zel
mlk ya da vakfa dntrlm, toplam tmar says azalm, dierleri de rvet
karlnda reyya verilmiti. Sonuta, imparatorluk ordusunun belkemii olan
tmarl sipahi says azalmt. Kalanlar ise Avrupal ateli silhla donanm asker
karsnda savaa yaramyordu.
k nedenlerini arayan Osmanl yazarlan, eski Osmanl kurumlanmn bozulduunu, tagayyr ve fesad anlamlardr; fakat bu bozulmay sultann iktidannn azalmas ve paralanmasna yorarlar. Sultann mutlak iktidann, nceleri
yalnz vezir-i zamin temsil ettiini, fakat zayf sultanlann iktidarlann sorumsuz
kiilere verdiklerini, devlet ynetiminin birliini bylece yitirdiini iddia ederler.
Belli kiiler, sultann iktidann kiisel amalan iin kullanmaya balam, rvet
ve yolsuzluk korkun artmt. Ayrca Osmanl yazarlan, rveti devlet rgt ve
ynetiminin bozulmasndaki temel nedenlerinden biri olarak grrler.
Bu yazarlann ou, kn zmn yaparken, devleti hkmdnn mutlak iktidanyla zde gren geleneksel Ortadou devlet ve toplum kavramlanndan
yola kar ve bu iktidarn btnln ve mutlak olma gereini savunurlar.
52
nerdikleri areler de bu kavramn tesine gitmez. Zaten alnan nlemler de, istenenin kart sonular douruyordu. Deien koullan grmezden gelip eski yasa
ve kurallann, yani klsik Osmanl kurumlannn diriltilmesinin rmeyi durduraca savmdaydlar. Bu grn yanl olduu, 17. yzyl ortalanna dek anlalamamtr. bn Haldun'un determinist tarih grnden etkilenmi olan bu dnemin siyas dncesi, gerilemenin ancak uzatlabilir olduunu, btnyle durdurulamayacam ileri sryordu.
16. yzyl Osmanl yazarlan ile modem tarihilerin imparatorlukta temel deiikleri ayn nedenlere dayandrmas beklenemez. e, tmar sisteminin bozulma
nedenlerini zmleyerek balamalyz.
Yay ve ok, mzrak kl ve kalkan gibi geleneksel ortaa silhlanyla donatl
tmarl sipah, ateli silhlarla donanm Avusturya ve Alman piyadesiyle karlatmldnda geri kalm bir ortaa askeriydi. Bu atl ordusu kendini ortaa geleneinde gerek bir asker snf sanyor ve ateli silh kullanmay mertlik anlaylanna yaktramyordu. Bundan dolay Osmanl hkmeti Alman piyadesiyle
rekabet edebilecek bir ordu oluturmak iin baka yollar aramtr. I. Sleyman
zamanndan beri ateli silhlarla donanm yenieri says srekli arttnlmtr.
Sleyman dneminde on alt bin olan yenierilerin says 1609da otuz yedi bine
ulamt. Buna karlk, Sleyman dneminde en az seksen yedi bin olan sipahilerin says, 1609da krk be bine inmiti. Koi Bey, 1630da sadece sekiz bin
dolaylannda sipah kaldn yazar.
Kapkulu ordusu bydnden, Trkler de yenierilie kabul edilerek devirme sistemini bozan bir uygulamaya geiliyordu. Osmanl hkmeti ateli silh
kullanmasn bilen Anadolulu genleri paral asker olarak tutmaya balamt.
Ateli silhlarla donanml, sanca" ve sekban" diye bilinen bu atl ve yaya askerler, genellikle yurtlanndan aynlm, topraksz gen kyllerden oluuyordu.
Osmanl mparatorluu reys, 16. yzyl sonuna doru ateli silh yapmaya ve kullanmaya balamt; hkmet de Anadolulu bu keskin nianclan, genellikle sultann kullan buyruu altnda, yz kiilik sekban ve sanca blkleri halinde rgtleyerek Orta Avrupa sava alanlannda kullanmaya balad. 1590'dan
sonra bunlar, Osmanl ordusunun en etkili birimleri olacakt. Eylet valileri de
bunlan kendi hizmetlerinde kullanmaya baladlar. Bunun bir sonucu da eyletlerdeki eski asker rgtlerin ihmal edilmesi oldu. Artk sipah ordusu, ounlukla,
yol ve kale yapmnda kullanlyordu. Yaya, voynuk ve msellem gibi teki eski
rgtler ya kaldnlm ya da baka grevlere verilmiti. Bir vakitler imparatorlukta ok nemli yeri olan klsik asker rgtlerdeki bu deiikliklerin, politik, ekonomik ve toplumsal yaam zerinde derin bir etkisi oluyordu. Biz, burada, bu ok
53
kank deiikliklerin ancak genel bir zetini verebiliriz. nce, devlet mliyesinin
ve tmar sisteminin temeli olan toprak kullanm ve vergi salma biimlerindeki deiiklikleri inceleyeceiz.
Y enierilerin aylklaryla sekbanlarn gnlklerini dem ek iin devlet,
merkez hzinede durmakszn oalan miktarda para biriktirmek zorundayd.
Bunlar karlamak iin tmar olarak aynlm kimi topraklar dorudan doruya
hazine denetimine alnm ve gelirlerini toplama hakk mltezimlere verilmiti;
ancak kimileri, hileli yollardan, saray ve devlet memurlarnn ellerine gemi,
tekilerse vakfa dndrlm , gelirleri de devlet iin yok olm utu. Vergiyle
toplanan para m iktar yetersizdi; dolaysyla hazine kendini srekli bir ak
karsnda buluyordu. 1580lerde gm akenin deer yitirmesi, daha sonra
da dolam da sahte ve gm ierii eksik sikkelerin artm as, mal bunalm
daha da arlatrd.
16. yzyl ortalarnda Avrupa pazann Meksika gm istil ederek ok byk fiyat artlanna neden olmutu; ayn durum 1580lerde altnn gme oranla daha ucuz olduu Osmanl m paratorluunda yinelendi. Doudaki grece
ucuz altn fiyatlan, Avrupa gmnn imparatorlua ihracm ylesine arttrd ki
1584te Trkiye'ye giden balca ticaret metalanndan birinin sandklar dolusu
gnderilen spanyol reah olduu kaytlara gemitir5. Osmanl pazan Avrupa
gm sikkelerinin aknna urad, fiyatlar da ksa bir zamanda iki katna kt.
Tmarl sipahler, kapkullan gibi topluluklar ya da vakf gelirleriyle yaayanlar,
birdenbire yoksullatlar. Sipahler ok masrafl bulduklan uzun seferlere gitmektense tmarlann brakyor, bakentteki yenieriler de gittike daha sk bakaldnyordu. Devlet grevlileri, asker ve kadlar arasnda rvet ve haksz mal mlk
edinme artyordu. Devlet korkun bir hzla ykselen hazine masraflarn, akeyi
tai edip deerden drerek karlamaya alyor, ancak bu yetersiz nlemler
durumu ktletirmekten baka bir ie yaramyordu.
H zinenin yllk geliri, 15 34te be m ilyon altn dkaya ulamt; fakat
1591 'e gelindikte, verginin ou ake olarak salnd iin, gerek deeri yan yarya dm t. Parann deer yitirmesi ile sahte para ve karaborsaclkta bir oalma, faiz hadleri, tefecilik ve vurgunculukta an bir art bagsterdi. 1593te
Avusturya ile savaa girilmesiyle durum daha da ktleti. Bu sefer, ksmen isyanc yenierileri sefere gndererek bakenti onlardan kurtarma amacyla alm
bir savat. Ancak sava beklenenden ok daha uzun srd; ordu ve deniz glerinin masraflar devlet btesinde byk ve kalc bir ak yaratt. Hkmet geleneksel vergileri, rnein cizyeyi, rey arasnda honutsuzluun artacan dnm eden be ya da alt kat arttrd; ancak gelir hl yetmiyordu. nceleri ancak
54
olaanst olarak, avnz" ad altnda salman vergiler oaltlm ve nakden

denmesi gereken dzenli yllk vergilere evrilmiti.
Olaanst vergi yani avnz sisteminde, vergilemek amacyla aileler 10-15
hanelik birimlere aynlmtr. 1576da her birime 50, 1600'de ise 280 ake biilmitir. Para vergileri bylece devlet gelirinin temel bir kayna oldu. Bu, vergi sisteminde devrim yaratan bir gelime idi. Ayn denen vergiden nakd demeye gei ileri bir admdr; fakat vergilendirme imparatorluk halklan zerinde, zellikle
Hristiyan uyruklar zerinde ar bir yk olmu, honutsuzluk yaygnlamtr.
Devletin mal skntsna are olmak niyetiyle alnan nlemler, ykc sonular
dourdu. Beylerbeyilerine, sekban birliklerine asker almak iin vergi toplama yetkisi verildi. Bu durum, kk rtbeli komutanlan, sekban ve sanca birimlerinin
komutanlarn halk kendi hesaplanna soymaya gtrd. Dahas, devlet bu askerlere sefer iin cretlerini deyemedii ya da grevlerine son verdii zaman,
bunlar cell eteleri halinde krlk alanda dolaarak gittikleri yerlerde halktan zorla azk ve para toplamaya baladlar. Anadolu, lkeyi talan eden cell eteleri yznden, Yz Yl Savalanndan sonraki Fransann perian durumuna dt.
Osmanl hkmeti, bu ekyaya kar iddee eyleme geerek onlan "cell"
yani devlete kar as iln etti. Bunlarla savamak iin, devlet balangta halk
kendi milis glerini kurmakta zgr brakt; ancak bu nlem, durumu daha da ktletirmekten baka bir ie yaramad, nk milisler ou kez celllere katlyordu. Hkmet onlarla, sonunda, ancak ateli silhlarla donatlm sekban ve sanca
birlikleriyle savaabildi. Tmarlan ellerinden alnm ya da yetersiz gelirleri olan sipahiler ve talan peinde koan gerler, as sekban ve sanca blklerine katlyordu. 1598 dolaylannda Kara Yazcnn gl nderliindeki as glerin says yirmi bin kiiyi ayordu. Hkmet gleri, Kara Yazcy 1602'de glkle yenebilmi, ekyalar Anadolunun drt bir yanna dalmt. Zengince Anadolulular Balkanlar, Knm, ran ve Arap lkelerine ge balad; tarlalar bo kalyor, ardndan
da alk ve ktlk geliyor, hazine ise gelir kaynaklann tmyle yitiriyordu.
1595le 1610 arasnda bu silhl ekya, Anadolu'nun her yerini allak bullak
etti. ah Abbas, 1603te, hkm sren bu karmaadan yararlanarak kar saldnya geti ve Osmanl birliklerini eski ran eyletlerinden Anadoluya srd. Osmanl ynetimi, ranla savamadan nce btn glerini Anadoludaki celllere
kar toplamak zorunda kald. Btn Anadolu celllerinin nderi Canbulatolu,
1607 ile 1610 arasnda yenilgiye uratld, binlerce ekya da kltan geirildi. Bir
ou ran'a snd ya da Suriye ve Iraka kat.
Bu dnemde haydutluk yaygn bir hal almtr. Revnn ilk byk apta isyanlanna ar vergiler, yolsuzluk ve gvensizlik duygusu yol amtr.
55
OSMANLI MPARATORLUU: KLASK A (1300-1600)
Celller dnem i byk bir mal bunalm zam anna rastlam, imparatorluu
iin d en h ibir za m a n kam ad bir k n t y e s r k lem itir. ngiliz elisi,
1607'de stanbuldan, Grebildiim kadaryla Trk imparatorluu byk bir kte-, ykld yklacak", diye yazyordu. 17. yzylda da, zellikle de sava zam anlannda, buna benzer kargaalar kacaktr.
Cell isyanlannn bir sonucu olarak, yenieriler eyletlere yerletirildi ve zam anla yeni bir st snf biiminde ehirlerde rgtlendi. Kentler ve byk kasabalann yan sra kklerine de, Celllere kar balca dzenli gler, yani yenierilerle sultann merkez sipahileri yerletirildi. Bunlann saylan artnca, tara toplum unun en etkili snf olarak, ulem, lonca balan ve tccarlara katlarak etki ve
glerini, genellikle mltezim olarak edinilmi byk servetler toplam akta kullanr oldular. eitli yollardan devlet topraklanndan geni alanlar edindiler, bu topraklardaki kyller ortak konum una dtler. Merkez iktidar zayflarken bunlann g ve etkisi artyordu; sonralan eyletlerde boy gsterecek yerel hanedanlarn ounu oluturan ve 18. yzylda eyletlere hkmedecek yan snfnn kkeni bu snftr.
Devletin maal, daim ordusunu oluturan kapkullan ile sekban ve sancalar
arasnda iddetli bir dm anlk vard. Bunlardan kimileri kendilerini kapkulu klna sokuyor, bu yzden btn imparatorlukta, am a zellikle Anadolu'da, yenierilik taslayan binlerce asker bulunuyordu. Geri kalan sekban ve sanca askerleri
as nderler evresinde toplanarak acmaszca kapkullanna saldnyordu. 1 623le
1628 arasnda Abaza Mehmet Paa kom utasnda btn Anadoluyu denetimleri
altna aldlar.
zetle, klsik Osmanl lm paratorluu'nun temel kurum lan, hzla ykselen
Avrupa'nn etkisiyle dalmt; Osmanldar kendilerini deien koullara uyduramyordu. Osmanl, modem ekonomik sorunlan anlayamyor, Ortadou devletinin
geleneksel formllerine bal kalyordu. ada Avrupa glerinin m erkantilist
ekonomi dncesinin tersine Osmanl devlet adamlan serbest pazar politikasna
bal idiler; temel sorunlan, i pazarda ihtiya maddelerinin bolluunu salam akt. imparatorluk iin kapsaml bir ekonomi politikas dzenlemekten geri kalp, kapitlasyonlarla pazar AvrupalIlara am akta bir tehlike grmyorlard; yle ki,'
16. yzyln ikinci yansndan sonra imparatorluun Akdeniz limanlan arasndaki
tamacln bile AvrupalIlar stlenm eye baladlar. Geleneksel anlaya bal
olan Osmanl devleti, imparatorlua mal ithalini tevik ediyor, ihracat ise kstekliyordu. thalata da ihracata da eit gmrk vergisi koyuyor, i pazarda sknt y aratabilecei kaygs ile, belli metalarn ihracn yasaklyordu. Lonca kstlamalann
m uhafaza ederek kimi retim ve ihracat dallannn gelimesi nleniyordu.
56
Hzla gelien hm anist bir Avrupa kendisini her trl ortaa engelinden
kurtanrken, Osmanl mparatorluu Ortadou uygarlnn geleneksel kurumlanna sk sk sanlmakta idi. Bu kurumlann olgunlua eritii 1. Sleyman dneminde, Osmanl ekonomi ve toplumu kendi halinden memnun, iednk ve d etkilere kapal bir duruma gelmiti. Osmanllar, tarihleri boyunca, teknolojik, tbb ve
mal birka modern kefi benimsemilerse de, ancak asker ve pratik bir dizi ama
iin kullanmlardr. eratla kutsanm Ortadou kltrnn gr ve deerlerinden aynlmam, Avrupa ara ve yntemlerini yaratan anlay kavramaya almamlardr. Daha 15. yzylda, Osmanl devlet, din ve kltrn tarafsz olarak
tasvir etmeye alan Avrupal gzlemciler vard6; kendi dinsel ve politik stnlklerine inanm Osmanllar ise gzlerini d dnyaya kapatmlardr. Mesel
Amerika zerinde bir tek tercme eser yazlm, ama bunu okuyan pek az insan
grlmtr.7
Bylece, 16. yzyln son on ylnda Avrupann ekonomik ve asker etkisi
ve onu izleyen derin bunalm, Osmanl imparatorluunu kkten dntrerek tarihinde yeni bir a am oldu. Geleneksel Ortadou devletinin kurumlan ad
hale gelmi, yeni koullara uyma abalan ise imparatorluun geleneksel temellerini sarsmaya balamtr. mparatorluk, 17. yzyl ortalannda bir kez daha grece sakinletiinde, 1600 ncesindeki durum kkten deimi bulunuyordu.8
Notlar
1 Mihail Guboglu, Paleografiaidiplomatica Turco-Osmana (Bkre, 1958), 167, tpkbasm 7.
2 H. Wood, A History o f the Levant Company (Londra, 1935), s. 37.
3 A. B. Hinds (yay.), Calendar o f State Papers, Venedik, cilt XV (Londra, 1909), belge 194, 299,
352. 587 ve 903.
4 mer Ltf Barkan, Essai sur les donnes statistiques des registres de recensement dans l'Empire
ottom an aux XVe et XVIe sicles", Journal o f the Economic a nd Social H istory o f the Orient, 1,
1(1958): 23-25.
5 P. Masson, Histoire du commercefranais dans le Levant auXVIle sicle (Paris. 1896). s. xix-xxiu.
6 bkz. B. La Brocquire, Voyage d'Outremer, yay. Ch. Schefer, Paris. 1892: Clarence Dana Rouillard,
The Turk in French History, Thought a n d Literature. 1520-1660 (Paris. 1941 ) ve Robert Schwoebel, The Shadow o f the Crescent: The Renaissance Image o f the Turk (1455-1517) (New York.
1967).
7 bkz. Thomas D. Goodrich, The Ottoman Turks and The New World, (Wiesbaden. 1990).
8 bkz, H. nalck, "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire", Archivum Ottomanicum, VI (1980), 283-337; H. nalck, Adaletnmeler". Belgeler (TrkTarih Kurumu). II. (1965), s.
49-145.
57
II. KESM
DEVLET
7.
Blm
OSMANLI HANEDANININ DOUU
Tarih kaytlar, Osmanl hanedannn kurucusu Osman Gzyi Kastamonu

emirinin buyruu altnda, snrlarda savaan yan-ger bir Trkmen babuu olarak gsterir. Bir hanedan kurucusu olarak nasl ortaya kt nemli bir tarih sorunudur.
Uc gelenei, Seluklu snr dzeninde bamsz bir nder olabilmesi iin Osmann Hristiyanlara kar nemli bir zafer kazanmasn ve Seluklu sultanndan
bey sann almasn gerektiriyordu. Geleneksel Osmanl anlatlanna gre Osman, nemli bir Bizans kalesini Karacahisar' alr, zaferden sonra da szde, sultan
kendisine onur hilat, bayrak, at ve davul gibi geleneksel yetke simgeleri gndererek onu bey iln eder. Ayn gelenek, Osmann yetkesi iin yasal bir tslm temel gsterme abas da sergiler. Anlatya gre, Osman bamszln Bapheus'da
(Koyunhisar) Bizans ordusuna kar nl zaferinden sonra, 1302'de iln etmi,
kendi adna hutbe okutmutur. Bu da Osmanl hanedannn sultanlk yetkesini
merlatrmak iin sonradan kartlm bir sylentidir; ancak Bapheus zaferinin
Osman'n tarih sahnesine kmasnda en nemli olay olduundan kuku yoktur.
Uclann toplumsal ve tinsel yaamna, ayn zamanda, deni tarikatlan hkmederdi. Dolaysyla, Osmanl politik gc iin sfi bir kken de aranmr. En
eski ykler, Osman', ah rgt ile ilikide bir Vefaiyye eyhi, Ede Baldan kut
alrken gsterir. eyh, szde Osmann ahfadnn dnyay ynetecei kehanetinde bulunarak ona bir gz klc kuandrr. Osmann utaki en etkili din adam
olan Ede Bal'nn kzyla evlendii de ileri srlmtr.
Osmann lm zerine (1324), yerine geecek olan semek iin yaplan
toplant Ede Bal'nn yeeni Ah Hasan'n zviyesinde olmu; Orhan ve olu S61
leyman yeni fethedilen alanlarda bu ahler ve teki derviler iin vakflar yaptrarak Osmanl devlet ve hanedannn kuruluunda ahilerin ve dervilerin nemli rol
oynadklarn teyid etmitir. Osmanl beyliinin kurucusu kukusuz Osman Gz'dir. Osmanl sultanlnn kurucusu ise Orhan'dr, o sultan sanm tam, bir
bamszlk belgesi olarak da ilk Osmanl sikkelerini bastrmtr.
br Anadolu beylikleri Orhan'n olu Muratn hkmdarln tanynca
Murat, Hdavendigr" ve ondan nce Seluklu sultanlannn kulland ve imparatorlukta hak iddiasn aka gsteren sultan- zam" unvanlann ald. Halefi I.
Bayezit, ada Bat kaynaklannn imperetor olarak betimledii ilk Osmanl sultandr. Bayezit, 1395te Kahiredeki Abbas halifesinden Anadolu Seluklu hkmdrlannn zel unvan sultanr-Rm", yani Bizans lkeleri sultan" unvannn resmen tannmasn istemitir. Fakat bundan ksa bir sre sonra Anadolu'daki eski Mool topraklan zerinde Timur hak iddia edecek, yalnzca bir ucbeyi olarak grd Osmanl hkmdrnm kendisini tanmasn isteyecekti. Daha
sonra Timurun olu ahruhun ileri srecei ayn iddiaya Osmanllar, kendi soylann eski Orta Asya Trk hanlanna balayan bir soyaac uydurarak ve efsanev
Ouz Han soyundan geldiklerini iddia ederek karlk verdiler. Osmanllar bu dnemde Orta Asya Trk sylencelerini bilinli olarak canlandnp benimsediler. II.
Murat zamannda yazan Yazcolu Ali, "Kay boyundan Erturul, olu Osman
Bey ve ucbeyleri bir kurultay kurdular. Birbirlerine danp Ouz Han tresini anlaynca Osman' han atadlar" der. Orta Asya hanlk kavram, bylelikle bir gz
nderinin kiiliinde slm sultanlk kavramyla birleiyordu.
Kostantiniyenin fethiyle, II. Mehmet en saygn Mslman hkmdar oldu.
Osmanllar onu, ilk drt halifeden bu yana en byk Mslman hkmdr olarak
gryordu. slm dnyas da gazya, en byk g ve etki kayna olarak bakmaya balad. Ftih Sultan Mehmet kendini, btn Mslmanlar adna arpan
bir gz olarak gryordu: ...bu zahmetler Allah iindir. Zira elimizde slm klc
vardr. Eer bu zahmeti ihtiyar etmeyevz bize gz demek layk olmaz. Ve hem
y ann Hak hazretinde hacl oluruz1. Memlk sultanna Kostantiniyenn fethini
bildirdii mektubunda Mehmet, "Mslmanlar iin hac yollann ak tutmak senin grevindir; bizim grevimiz de gaz salamaktr, diye yazmt.
Dou Roma m paratorluunun bakenti Kostantiniye'yi aldktan sonra
Mehmet ayn zamanda kendini Roma lmparatorluu'nun tek yasal vrisi olarak
gryordu. Giacomo de Languschi onun, Dnya mparatorluu, tek bir din ve
hkmdrla, tek olmaldr. Bu birlii gerekletirmek iin stanbul'dan daha uygun bir yer yoktur", dediini bildirir2. Sarayndaki Rum bilginleri ve talyan hmanistleri kendisine Roma tarihi okurlarm, Bir Rum olan Yorgos Trapezuntios,
62
OSMANLI HANEDANININ DOUU
bir iirinde kendisine yle hitap etmitir: Kimse kuku duyamaz; Romallann
im paratorudur o. mparatorluk tahtn kim elinde tutuyorsa gerek imparator
odur; stanbul da Roma mparatorluu'nun merkezidir"3.
zetle, Ftih, slm, Trk ve Roma evrensel egemenlik geleneklerini kendi
kiiliinde birletirdiini iddia ediyordu; stanbulu bir dnya imparatorluu merkezi yapmak gayesiyle Gennadiosu 1454te Rum Ortodoks patrikliine atad, Ermeni patrii ile haham ban da stanbula getirtti.
Osmanl sultannn yasal durumu, 1. Selimin saltanat dneminde kkl bir
deiiklie uramtr. Selim, hilfetin eski merkez alanlan olan Suriye ve Arabistan imparatorlua katarak slm dnyasnn snrlannda yalnzca bir gz sultan
deil, ayn zamanda Mekke ve Medine'nin hmisi ve hac yollannn koruyucusu
oluyordu. Bu, o zamanlar her Mslman hkmdnn kulland halife unvann
tamasndan daha anlamldr. Selim, hilfetin simgeleri saylan Peygamberin
kutsal eyalann stanbuldaki sarayna gndermise de, Abbas halifesi el-Mtevekkil'in halifelii Selime devir ettii, ya da Selimin, geleneksel anlamda, btn
slm dnyasnn halifesi olduunu iddia ettii doru deildir. Snn retiye gre
halife, Peygamberin kabilesi Kureyten olmalyd, stelik btn slm mmeti
iin tek bir halife kavramnn, 13. yzyldan beri hibir anlam kalmamt.4
I. Sleyman, yce hilfefte hak iddia ettii ve halfetl-Mslimn" unvann kullandnda, yalnzca slm hkmdrlar arasndaki stnln ve
slm n koruyuculuunu vurgulamak istemitir. Tahta knda Sleyman'
kutlamak iin gnderilen bir mektupta Mekke erifi, gazdaki baansmn onu
btn teki Mslman hkmdrlardan daha yce bir konuma ykselttiini
yazmtr. Osmanl sultanlan hep gz sultan olarak kalmlardr; ancak gaz
kavram n genileterek btn slm dnyasn himayeleri altna alyorlard.
Onlar klsik retilerden deil de, gaz ilkelerinden yola karak hilfet kurumuna yeni bir anlam verdiler.
slm dnyas Osmanllan, Bat Hristiyanlnn saldnsna kar savunan
tek g olarak gryor ve Osmanl stnln kabul ediyordu. 1517de Selim
henz Kahirede iken, bir Portekiz donanmas Cidde ve Mekkeye saldrmak iin
Kzldenize girmiti. Mekke erifi maln ve hzinelerini toparlayarak tepelere
kamaya hazrlanyordu; Hicaz halk Osmanl amirali Selman Reise kendilerini
brakmamas iin yalvard. Liman savunan Selman Portekizlileri kartt.5 16.
yzyl ortalannda Sumatra ve Hindistann Mslman hkmdrlan Portekizlilere
kar Osmanl yardm isterlerken, mektuplannda aka sultann slmn Koruyucusu" unvann kullanmlardr. Trkistan hanlan da sultana, Volga havzasn
igal eden ve hac iin Mekke'ye Krm yoluyla ulamlann engelleyen Ruslara
63
kar benzer ricalarda bulundular. Hac yollarn ak tutmak iin sultann Hindistan ve Volga havzasna sefer dzenlendiini biliyoruz. Osmanllar, doal olarak,
bu durumu kendi politik yararlar iin kullandlar. Geleneksel hilfet retisini de
ancak 18. yzylda ve gene politik karlar yznden canlandrdlar.
Sleyman'n Islm dnyasnn koruyuculuunu stlenmesi onun evrensel
politikasnn ancak bir yzyd. Avrupada V. Karl n imparator sann tanmay
reddererek, onu yalnz Ispanya kral olarak tanyor ve Karln Hristiyan Avrupann btn zerine egemenlik iddiasna kar kan her gc destekliyordu.6
1532de Sleyman Venedik'te kendisi iin Bat stilinde muazzam bir imparatorluk lac yaptrm ve o yl Viyaa'y almak amacyla sefere kmt.
Notlar
1 Neri. K itab Cihan Nm. F. R. nal ve M. A. Kymen edisyonu. II. cilt (Ankara. 1949-1957). s.
752.
2 Fraz Bablngcr. Mehmed der Eroberer und seine Zeit, (Mnih. 1953). s. 168.
3 Ibid, 226.
4 Thomas Arnold, The Caliphate. (Londra, 1965).
5 M. nalck (cd.), An Economic and Social History the Ottoman Empire, I. Cambridge 1994.
6 bkz. Gln Nedpcglu. "Sleyman the Magnlfidcnt and ihe Representation of pow er". S iiley m a n
the Second and his Time. haz. Halil nalck ve Cemal Kafadar. (Istanbul: ISIS. 1993), s. 163-194.
8.
B lm
T A H T A IKI (CLS)
Alt yz yllk hkmranlk sresinde l-i Osman oluz alt hkmdar karmtr. mparatorluu, bu hanedansz dnebilmek olanakszdr. rnein, Ingiltere'de hanedan deiiklii ngiltere'nin bir devlet olarak dalmasna neden olmamtr; fakat Osmanl ailesi olmakszn bir Osmanl mparatorluu olamazd.
Islm geleneinde sultann olgun yata, akl banda bir erkek olmas gerekir; fakat tahta k dzenleyen bir yasa ya da tre yoktur. Eski Trk inanlanna
gre, hakann atanmas Tanr'nn elinde olduundan, deimez bir hanedan yasas koymak, ya da tahttaki sultana eylemle meydan okumak Tanrnn istencine
kar kmaktr. 1. Sleyman, taht ele geirmek iin dzen kuran olu Bayezit'e,
gelecee ilikin her eyi Tann'ya brakmalsn; nk hkmdarlklar ve ynetimlerini dzenleyen, kiiler deil, Tann'nn istencidir. Tann lkenin benden sonra senin olmasn istemise, yaayan hi kimse bunu engelleyemez", demitir.
Hangi Osmanl ehzadesi imparatorluk bakentini, hazine ve arivlerini ele geirmekte ve yenierilerin, ulem, brokrasi ve saray grevlilerinin desteini kazanmakta baan gsterirse, yasal sultan olurdu. Gerekte, tahta geite temel etmen,
1421 'den sonra yenierilerin destei olmutur.
Taht iin yaplan lmcl karde kavgalarnn sonucu, Tannsal bir buyruk
olarak grlrd. Yenik den ehzadeler genellikle dman topraklanna snrlard; dolaysyla da Osmanl mparatorluu srekli i sava tehlikesi karsndayd. Bu yzden Ftih Sultan Mehmet, Tannnn saltanat balad olum, devletin iyilii iin kardelerini yasal olarak ldrebilir. Ulemnn ou bunu mbah
buluyor, dedii kanunnm esiyle, gerek imparatorluun ilk gnlerinden beri
yaygn olan bir de kannlaurmtr. Ancak, bu bile i savalan nleyememi65
tir. Bunun temel nedenlerinden biri, padiah oullannn, on iki olan erginlik yana eritiklerinde, Anadolu'nun eski ynetim merkezlerine, llalan eliinde vali
olarak gnderilme detiydi. Orada bakenttekine benzer bir saray ve ynetim kurarlard. Seluklu dneminde bu ehzadeler kendi eyletlerinde neredeyse bamszdlar; ancak Osmanllar, ehzadelerin llalan ve teki yneticileri byk bir
dikkatle saray iinden seerler, bunlar da merkez hkmetin buyruklanna gre
davranrlard. ehzadeler, yalnz kendilerine aynlan gelirleri alr ve yakndan denetlenirlerdi.
Bu ehzade valiler, daha babalar yaarken, bakente yakn bir valilik elde
etmeye, saray iinde ve kapkulu askerleri arasnda destek bulmaya giriirlerdi.
ehzadelerin sabrszl kimi zaman i savaa yol aard. 1511'de Selim, kardelerine kar silha sanlm, Sleyman ise 1553 ve 1561'de oullan Mustafa ve
Bayeziti kendi hkmdrlna kar kmalar nedeniyle idam ettirmitir. Bu
olaylardan ders alarak II. Selim (1566-1574) ve III. Murat (1574-1595), sadece
en byk oullann valilie atamlardr. Bunlar babalannn lm zerine direnile karlamadan tahta kmlar, saraya hapsedilmi kardelerinden kolayca
kurtulmulardr. Saraya girer girmez, III. Murat'n ilk ii be kardeini bodurmak
olmutur. . Mehmet (1595-1603) ise, on dokuz kardeini ldrtm ve ehzadeleri vali atama detine son vermitir. Onlan haremde, sonradan kafes" diye bilinen zel blmelere yerletirtmitir. ehzadeler kafesten aynlamaz, ocuk sahibi
de olamazlard. Srekli olarak idam korkusu ile yaamaktan ounda ruhsal bozukluklar belirmitir. II. Sleyman (1687-1691), tahta kmak zere arldnda kendisini kafesten almaya gelen saray grevlilerine, lm fermanm kmsa
syleyin. Namazm klaym da aldnz buyruu yle yerine getirin. ocukluumdan beri, krk yl hapislik ektim. Hemen lmek, her gn biraz lmekten yedir. Tek bir nefes iin ne korkulara katlanyoruz! diye alamtr1. Padiah, kafesten glkle alnp tahta oturtulmutu.
nceleri, eyletlerdeki ehzadeler taht iin aka savaa giriirlerdi. Yenilgi
takdir-i lah olarak grlrd. Kafes sistemi ise, eski Trk geleneine aykndr,
bu da bize sz konusu gelenein, 16. yzyl sonlannda gcn yitirdiini gsteriyor. Bu dnemde padiah, artk blnmez bir devlet ve iktidann simgesi olmutur. Saray entrikalar, zellikle de vlide sultanlarn entrikalar, saltanatn yazgsnda nemli bir rol oynamaya balad. Ancak, kamuoyu savunmasz ocuklann
ldrlmelerini hi onaylamamtr. III. Mehmetin tahta knda, babasnn cenazesinin ardndan, iinde kardelerinin cesetleri olan on dokuz tabut Saraydan
kt zaman, dnemin bir tarihisinin deyiiyle, gklerdeki melekler stanbul
halknn i ekmelerini ve hkrklann iitiyordu. III. Mehmet'in lm zerine
66
TAHTA IKI (CLS)
tahta kan en byk olu I. Ahmet (1603-1617), birtakm yksek rtbeli grevlilerin ricalanna uyarak zrl gen kardei Mustafa'y ldrtmedi. Ahmet ldnde oullan olgunluk yana erimemi olduklarndan, tahta Mustafa kt.
ay sonra tahttan indirilen Mustafa'nn yerine I. Ahmetin olu II. Osman (16181622) tahta kanld.
Mustafa rneine karn, karde katli 17. yzyl boyunca da srmtr. II.
Osman, Polonya seferine kmadan nce en byk kardei Mehmet'in idamn
onaylayan bir fetv almtr. 1622'de yenieriler Osman ldrnce tahta yeniden amcas Mustafa kt. Mustafa tahttan bir kez daha indirildi ve Osman'n kardei IV. Murat sultan oldu (1623-1640). Murat, kardelerinin n ldrtt,
drdncs brahim'i ise, Murat'n hi ocuu olmadndan, baland. Murat
lnce brahim sultan oldu. IV. Mehmet (1648-1687) yedi yanda tahta ktnda kardeleri Sleyman ile Ahmeti balad. Mehmetin hali zerine Sleyman
padiah oldu; bunun lmnden sonra ise yerine II. Ahmet (1691-1695) geti.
Bunlar, IV. Mehmetin ocuklarn ldrtmediler. Bylece, II. Mustafa (16951703) ve III. Ahmet (1703-1730) srayla hkmdarlk edebildiler. Saltanatn babadan oula gemesi detinin yerine bylece Bat'daki gibi hanedan iinde Senioratus kuralna, yaa gre tahta kma gelenei yerleti. Ancak, 1876'da Kann Essnin ilnna dek clsu belirleyen resm bir kural olmamtr.
Bir sultan ldnde btn grev ve yasal kurallar, yeni sultanca teyid edilene dek geersiz saylrd. Bu fasla srasnda yasal olarak atanm bir hkmet
olmad iin de, kapkullan kimseye itaat etmez, yama ve yakp ykmaya kalkarlard. Bazen ara rejim iki hafta kadar srer, saray halk yeni padiah tahta kana dek sultann lmn gizli tutmaya alrd. Kafes sistemine geilmesi, doal olarak, bu duruma son verdi.
Tarihi Selnik, III. Mehmet'in 1595te tahta kn aynntlanyla betimlemitir. Onun bir zeti tahta k srecini gstermek bakmndan yararl olur:
III. Murat ldnde vlide sultan olay saklad, Manisada vali olan oluna
gizlir.fi haber yollad. Mehmet hzla stanbula gitti, saraya girdiinde top at yeni sultann tahta kn kente bildirdi. Camilere gnderilen bir fermanla hutbede
Mehmetin adnn anlmas buyuruldu. Btn devlet erkn saraya anld, namazdan sonra trenle sultana biat edildi. avular, matem elbiseleri iindeki sultan, Endern giriindeki Bbs-sade nnde tahtta otururken, sultanm, sen
de lken de bin yaa" diye bararak selamladlar. Devlet erkn, ulem ve kapkulu blklerinin aalan birer birer ne ktlar ve tahtn nnde eilerek biatlann sundular. Daha sonra sultan kendi odasna ekilerek matem elbiselerini deitirdi. Babasnn cenaze namaznda ve defninde bulundu. Eski sultann yirmi yedi
67
kz, yedi gebe cariyesi ve sultanla yatan paylam teki cariyelerinden oluan
ailesi, lla ve hadmlanyla birlikte Bayezitteki Eski Saraya gtrldler. Saraydaki nemli grevlerin ounu Manisa'dan beri yeni padiahn yannda olan grevliler stlendi. Clstan gn sonra geleneksel cls ulfesi iin Endern hzinesinden ekilen bir milyon yz bin altn dka, be yz elli bini yenierilere
olmak zere, sultann askerine datld (II. Selim'in tahta kndan sonra, cls
ulfesi olarak, her yenieri iki bin ake, her kapkulu sipahisi bin ake almtr).
Endernun kdemli olanlar saray d grevlere getirildi. Sultan, halka grnmek iin Ayasofya Camii'nde cuma namazna katld. Yeni bir hkmet kuruldu.
Sultan, Ferhad Paa'y vezir-i zam atad, defterdrlan deitirdi, retmenini de
vezir yapt. Yeni sultan, tahta ktktan iki hafta sonra, vezirler eliinde debdebeyle Halie, Eyyb el-Ensr'nin trbesine giderek Osman'n klcn kuand.
Yoksullara kurban eti datld. Sultan, karadan dnerek, atalan I. Selim, II. Mehmet, ehzade Mehmet, I. Sleyman ve II. Bayezitin trbelerini ziyaret etti. Dua
edilmesi ve sadaka datlmas ile cls treni son buldu. Biat edildikten, yani
ballk and iildikten sonra sultan yasal olarak tahta gemi saylrd. Eski bir slm kurumu olan biat, yeni halifenin tannmasn ve Mslman mmetini temsil
eden bir grubun itaat sz vermesini simgeler. Yeni bir Osmanl sultam, tahta kn yabanc hkmdrlara parlak ifadelerle yazlm nmelerle bildirirdi. mparatorluundaki vali ve kadlara gnderdii fermanlarda ise genellikle yle bir ifade bulunur:
T a n n nn y ard m y la sa lta n a t b en im oldu. B ugn, vezirler, u lem ve
b y k , k k h e r m a k am d a n kiilerin tam icm a' ile b a n a atala rm d a n kalan sultan lk ta h tn a o tu rd u m . A dm a h u tb e o k u n m u v e sikke kesilm itir.
Bu ferm an alr alm az b t n k e n t v e k a sab alard a h alka cl su m bildirilsin,
adm h utbelerde o k u n su n , k alelerden selm toplan atlsn, k e n t v e k a sa b a lar b ay ram enlikleriyle aydnlatlsn.
Sonra btn atama beratlan yeni sultan adna yenilenir, btn lkede vergi
kaynaklann, uyruklann yasal durum ve vergiden muafyetliklerini gsteren genel bir tahrr buyurdurdu.
Ucbeyleri, yenieriler, ulem ve saray hizipleri gibi eitli g odaklan, tahta
kimin geeceinin belirlenmesinde etkili olurdu. Bu konuda etkili olanlar, devletin
bir ucbeylii olduu dnemde ahler, 1402-1413 fetret dneminde ise ucbeyleri
idi. Daha sonra, II. Murat'n tahta kna amcasyla kardei kar kmlar, ancak gen Murat, yenierilerin ve Bursada byk nfuz sahibi eyh Emir Sul-
TAHTA IKI (CLUS)
tan'in desteklen ve uc beylerini yanna ekebilmesiyle iki rakibini yenilgiye uratabilmitir, Yenieriler, 1446da, vezir-i zam Halil Paa'nm kkrtmasyla II.
Mehmet'i taht brakmaya zorlamlar, babas Murat tahta ikinci kez gemeye,
ancak yenierilerin onayn aldktan sonra nza gstermiti, tshak ve Gedik Ahmet
Paalarn buyruklanna gre davranan yenieriler, 1481'de II. Bayezit'in tahta
gemesinde etkili olmu, kendisini ynetime ilikin baz koullan kabul etmeye
zorlamlard. 1511'deki taht kavgas srasnda ehzadeler, maalanna zam vaadiyle yenierileri kendi yanlanna ekmeye almlardr. Sultan ve vezir-i zam,
ehzade Ahmet'i yeliyor idiyse de, en sonunda babasn taht brakmaya zorlayp yerine geen, yenierilerin destekledii Selim oldu.
Sultan ve vezirler, yetkelerini ellerinde tutabilmek iin yenierilere ho grnmek zorunda idiler; ancak Ftih Sultan Mehmet ve I. Selim gibi gl sultanlar
yenierileri etkili olarak denetleyebilmilerdir. te yandan, yenieri desteini elde
etmi andarl Halil, Gedik Ahmet ya da Yemii Haan Paa gibi vezirlerin idarede mutlak iktidarlan olmutur.
Kafes kurumunun ortaya kmasyla yenieriler, vlide sultanla haremaasmn evirdii dolaplann maas, vezir-i zam da bu iki gcn oyunca olmutur.
17. yzyldan balayarak eyhlislmlar da oun yenieri ve ulem ile ibirlii
yaparak vezir ve sultan devirme gc elde ettiler. Yenierilerin, isyanlarna yasal
bir grnm verebilmek iin eyhlislmn fetvsna ihtiyalan vard. ktidar savalanna eyhlislmlar, bazen yalnzca alet olurlard; ancak onlarn fetvlan ou kez kamuoyunu yanstmtr. Sultan brahimin (1640-1648) tahttan indirilmesi buna iyi bir rnektir.
Tahta uzun bir kafes hapsinden sonra kan brahim, iktidann kantlamak
iin an keyf buyruklar vermeye balamt. Venedik sava bunalm ve sultann
lgn anlklan kamuoyunu kendisine kar evirdi ve yenieriler bakaldrdlar.
Balannda eyhlislm olduu halde Sultan Ahmet Cam'ne giden ulem, aslerle
birleerek ynetimi kendi ellerine ald ve bir vezir-i zam seti. Sarayda vlide
sultann asleri desteklemekten baka seenei kalmad. Ulem, saraya giderek
brahimin tahttan inmesini nerdi. Bir fetvyla onu, eriat ihll etmek, devlet ilerini ihmalle kendi zevklerine balanmak, yolsuzlua tepki gstermemek, dman karsnda hareketsiz kalmak, tccarlann malna yasad el koymak ve haremin hkmeti etkilemesine gz yummakla suladlar (Sonralan, IV. Mehmet,
III. Ahmet ve III. Selim de ayn biimde sulanarak tahttan indirilmitir). Vlide
sultann ibirliiyle brahim'in yedi yandaki olunu (IV. Mehmet) tahta kardlar. brahim, kendini hal'eden eyhlislma, "Bu yce makama seni ben atamadm m?" diye direnmi, eyhlislm da, "hayr, beni Tann atad!" yantn ver-
mitir. Sultan, yardm almak iin yenieri aasna bavurduysa da ondan yalnzca, btn halkn kendi aleyhine dnd yantn ald. Bunun zerine brahim,
Ey Tannm, kahret bu zalimleri! Hepsi bana kar bir olup bakaldrm", diye lnet okumutur. brahim Sarayda kk bir odaya kapatld, sonra da, saray grevlilerinin onu bir kez daha tahta karmaya kalkmasndan korkularak, eyhlislmdan idamn onaylayan bir fetv alnd. Ulem, bir kez daha saraya geldi,
olaya dahil olmak istemeyen sarayllar alap katlar. brahim, elinde Kuran
bard: Bakn! Tannnn Kitab! Hangi emirle katledeceksiniz beni? Cellatlar
emri yerine getirmekte tereddt ettiler, fakat ulemnn direnmesi zerine sonunda
sultan yay kiriiyle bodular.
Notlar
1 FmdMl Mehmet Aa, Silhdr tarihi, Ahmet Refik edisyonu, 11 (stanbul, 1928), s. 297.
9. Blm
OSMANLI DEVLET KAVRAMI VE SINIF SSTEM
mparatorluun gelime dnemlerine bal olarak Osmanl devlet kavram da

deimitir. mparatorluun temel ve deimez ilkesi olan gaz kavramn, Osmanllann nasl genilettiklerini daha nce gstermitik. slmn korunma ve yaylmasn en nemli ilevi olarak gren bir devletin, eriat zenle uygulamas da doaldr.
Devlet henz bir snr beylii iken, hkmet ve hukuk ileri, i blgelerin yksek
kltr odaklanndan gelmi ulemnn elindeydi. lk Osmanl vezirleri ulemdan idiler; 14. yzyln ilk yansndan kalan belgeler de, Ortadou devletlerine zg brokratik geleneklerin daha bu dnemde Osmanl ynetiminde yer aldn ve yzyl sonuna doru artarak egemen olduunu gsterir. 15. yzyln balarnda uc geleneklerine uygun olarak yazlm anonim tarihler (Tevrh-il-i Osman), I. Bayezit zamannda kayt ve muhasebe sistemlerine geilmesi, hazine gelirini arttrmay amalayan bir mal politika ve kul sisteminin benimsenmesi gibi brokratik gelimeleri
sert bir biimde yerer. Bu dnemde yneticiler, Anadoludaki Seluklu merkezleriyle
ran ve Msrdan gelerek, eski Ortadou devlet ve ynetim kavramlarn bu yeni ve
hzla byyen devlete skca yerletiriyordu. Hint-lran kaynakl bu devlet ve idare
kavram, slm ncesi dnemde gelimi, tranl ve Hristiyan ktiplerin istihdam
yoluyla da Abbas Halifeliine gemiti. 11. ve 13. yzyllar arasnda Orta Asya
Trk-Mool gelenekleriyle deimi haliyle de OsmanlIlara gemitir.
Taberye gre, Sasan hkmdar Parviz (459-484), ar vergilerle halk
yoksullatrmakla sulandnda, hkmdn ayakta tutan ve gcn gvenceye
alan, Tann'dan sonra, para ve ordudur", demitir1.1. Hsrev (531-579) ise baka bir gr ne srm: adalet ve denge olursa halk daha ok retir, vergi geliri artar, devlet de zenginleip glenir. Gl bir devletin temeli adalettir". Kara71
hanl Trk hakan iin 1069'da yazlm Kutadgu Bilig, politik kuram zerine yazlm tm slm yaptlanna girecek olan bu devlet kavramnn aynsn ileri srer:
"Devleti denetlemek byk bir ordu gerektirir. Orduyu beslemek byk servet ister. Bu serveti elde etmek iin halk zengin olmal. Halkn zengin olmas iin yasalar adil olmaldr. Bunlardan biri ihmal edilirse devlet yklr"2.
Bu devlet kuramnda adalet, uyruklarn iktidar temsilcilerinin kt davranlanna kar, zellikle de yasad vergi salnmasna kar, korunmas demektir. Bu
korumay salamak hakann en nemli devidir. Hanlk iktidan btn toplum yaprm dayana sayldndan, bu politikann temel amac, son analizde gene hkmdarn g ve iktidann korumak ve glendirmekti.
zetle, devletin gelirleri ve gcn arttrma gerei, adletin uygulanmasn
gerektiriyordu. Sasan krallan ve Abbas halifeleri bu gerei eitli idare kurumlanyla gerekletiriyordu. Hkmdar, belli zamanlarda bir imparatorluk divn toplar, orada yksek memurlanyla evrili halde halkn yetkililerden ikyetlerini dinler ve derhal karar verirdi. Avlanyorsa ya da savataysa, halkn yazl ikyetlerini bizzat kabul ederdi. Ya da, her doulu hkmet iinde temel bir kurum olarak, ok gelikin bir gizli rgt bulunurdu ve zulm idddialann aratrmak iin
eyletlere gizli ajanlar gnderilirdi. Bu tr adaleti daha da arpc olarak sergilemek iin Sasan hkmdrlan ylda iki gn dinsel nder Ulu Magi'nin huzurunda
sradan kiiler gibi durur ve ynetimine ilikin her eit ikyeti dinlerdi. Bin yl
sonra ayn kurumu, ylda bir kez bakentte kad mahkemesine giden Anadolu
Seluklu sultanlannca srdrlm buluyoruz. Sultandan davac olan biri varsa,
sultan kad nnde hazr dururdu.
Gz geleneinde eski bir Osmanl halk destan ayn devlet kavramn yanstr. Dervi San Saltuk, Osman Gzye u d verir: "Adil ol, yan tutma; yoksulun ahm alma; uyruklarna kt davranma,... kad ve valilerini denetle ki iktidarda kalasn ve uyruklannn, balln yitirmeyesin". Osmanllar, bu devlet kavramnn 11. yzyldan itibaren Seluklu ve llhanl lmparatorluklan tarafndan deitirilmi bir biimini almlardr.
Hint-Iran devlet gelenei, adleti hkm dnn mutlak iktidarnn bir ltuf
ve keremi olarak grdnden, hkmetin yanszln ve adleti temelde hkmdrn ahlak niteliklerinde bulur. Orta Asya Trk gelenei ise, adleti, devlet kurucusunun bir araya getirdii kannlar dergisi "tr, ya da "yasann taraf tutulm akszn uygulanm as olarak grr. Egemenlik ve tr ayrlm az iki
kavramdr. ran Mool hanlar, slm' kabul ettikten sonra bile, Cengiz H ann
yasasn zel bir sandkta saygyla saklayp devlet ilerinde onun yol gstericiliine bavurmulardr.
72
Bozkr yaamm yanstan eski Trk devlet gelenekleri, maliye ve vergilendirme karsnda deiik bir tavr taknmtr. 735 ylnda yazlm Gktrk yaztlarna gre ideal hkmet, trye uygun ynetilen hkmettir. Kutadgu Bilig, hkmdra u d verir: "Hzineni a ve servetini dat. Uyruklarn sevindir. Uyruklarn oalnca gaz yapar, hzineni doldurursun" nk halkn
akl fikri hep karnndadr... Yiyip imeyi esirgeme onlardan"3. 8. yzyl GkTrk yaztlar da ayn dnceyi dile getirir. Trk hakanlar uyruklarna ak
alanlarda, byk toy ve lenler sunmay kendilerine dev bilirdi. Byle toplu
toy vermeyen hakanlarn saygnl olmazd. Eski Osmanl kaynaklanna gre
Osmanl saraynda, ikindi vakti, halk gelsin yesin diye nbet alnrd". Saray
mutfaklar saraya her gelene yiyecek verirdi. Ftih Sultan Mehmetin vezir-i
zami, devlet hazine biriktirmelidir; ancak hkmdr, paray esirgeyerek askeri mahrum etmemek iin cmert hareket etmelidir", demitir. Osmanl devlet
kavram, temelde eski Ortadoudan geliyorduysa da, eski Trk geleneklerini de
srdryordu.
Eski Hint-lran nasihatnme" edebiyat, ou kez, hkmdn bir obana,
uyruklann ise srye benzetir. Tann, uyruklan korusun ve doru yola gtsn diye obana emanet eder; hkmdra mutlak itaat de uyruklarn grevidir.
Btn slm hkmdrlan gibi Osmanllar da uyruklann, Mslman olsun olmasn, rey" yani sr sayar, fermanlan reyy Tannnn emanet olarak verdiini sk sk tekrarlard. Reyy, Tannnn buyurduu eriat yolunda gtmek, slm mmetinin ba olarak sultann deviydi. Mslman hukukularn gelitirdii
biimiyle hilfet kuram, birok bakmdan eski Ortadou devlet kuramnn aynsdr;
ancak eriatn uygulanmasn hkmdnn temel grevi yapmakla, Ortadou kavramlannda temel bir deiiklik yapar. Artk, hkmetin grevi slmn ideallerini
gerekletirmektir; iktidar kendi bana bir iktidar olmaktan kmtr. Gerek uygulamada ise, slm devletleri, hkmeti etkin bir biimde denetleyen brokratlann
srdrd eski Ortadou devlet geleneine bal kalmlardr. Osmanl brokrat ve
tarihisi Tursun Bey, 15. yzyln ikinci yansnda yle yazyordu:
Yalnz a k la d a y a n a n h k m e te su ltan y a s a k denir; bu d n y a d a ve
brnde m utluluu sa lay acak ilkeler st n e kuru lan h k m ete ise tanrsal politika y a da eriat denir. Peygam ber eriat telkin etmitir. Fakat b u politikalar a n ca k bir h k m d n n iktidan kurum laurabilir. Bir h k m d r y o k sa in sanlar u y um lu y a ay a m az v e topluca y o k olup gidebilirler. T ann bu iktidan yalnz bir kiiye verm itir ve d zenin sreklilii iin, bu kiiye m utlak
itaat gerekir4 .
73
ran devlet felsefesini izleyen Tursun Bey, devleti hkmdnn mutlak iktidanyla zde kld gibi, devletin kalcl iin de adleti temel olarak grr. Devlet
ve toplum, Tursun Beyin her eyde lml ve balayc olmak, zulme son vermek diye tanmlad hukuk ve adlet prensiplerine dayanr, adletsiz bir toplum
ayakta kalamaz.
Ortadou devlet kuramnn bu temel ilkeleri, eriat ve Hellen politik dncesinin etkisine karn, Osmanl zamanna dek deimeksizin kalmtr. Osmanl
ynetimi, btn hkmet dairelerinde ve btn devlet faaliyetlerinde apak grlen bu ilkeler zerine kurulu idi.
SasanI ehinah I. Hsreve atfedilen alt maddelik yasa, dij bir hkmetin
ilkelerini zetler. Bunlar, kylnn deme gcne gre vergi salmak ve toplanmasnda yolsuzluklan engellemek, ayncalkllann zayflan ezmesini ve halkn can
ve malyla oynamasn nlemek, kamu yollann koruyup kervansaray ve kpr
yaptrmak ve sulamay tevik etmek, ordu kurmak, eyletlere dil yarg ve valiler atamak, yabanc dmanlann saldnlann engellemektir5.
Bu ykmllkleri yerine getirmek iin Sasanler, drt ynetim blm kurmulard: politik blm, yarg, hazine ve genel divn. Fakat hkmetin en nemli blm, yetkililere kar ikyetleri dinlemek ve adaletsizlikleri nlem ek iin
toplanan devlet divn idi. Ortadou devletinin bu temel ilevleri deimeden Osmanl dnemine kadar gelmitir.
Ortadou devletindeki snf sistemini de ayn kavramlar dzenler. Toplum iki
ayn snftan oluur: ilki hkmdr ve iktidann devrettii vezir ve valiler, kincisi
ise vergi verenler yani rey. Nasireddin Ts, eski ran geleneklerine uyarak, h km dnn adamlarn asker snf ve brokrasi olarak iki gruba daha blmtr.
Bu gruplar vergi demezlerdi. Vergi verenler, ekonomik etkinliklerine gre, ifti,
tccar y a da yriik alt gruplanna ayrlrd. Kimileri bunlara kent esnafn da katar.
Hint kaynakl bir yapt olan Kelile ve Dimne, bu snf ayrmlan ok sk korunm azsa felket ve kargaa kacan ileri srer. 11. yzyl devlet adam NizmlMlkn Siyasetnm e'snt gre, hkmet kargaay, ancak her kiinin resm defterlerde yazl olduu snfnda kalmasyla nleyebilirdi6. Byk slm fakhlerinden bn Taymiyya (1263-1328), Kur'andan alntlar ve Peygamber'in hadisleriyle destekleyerek, bu toplumsal snflama grn eriata dahil etmek istemitir.
Osmanllar ayn snflamay srdrerek, yeni fethedilmi blgelerin halklann, M slman olsun olmasn, asker snf ya da rey diye ikiye aynyor. 15. yzylda Osmanllar Balkanlar'da binlerce Hristiyan soylu atl snfn, dinlerine karn, asker snfa kabul ettiler. mparatorlua ilhak edilen Anadolu beyliklerindeki
asker topluluklar da Osmanl asker snfnn ayrcalklarn aynen uyguluyordu;
74
ticaret ve tarmla uraanlar ise, ister Mslman olsun ister Hristiyan, ister Anadoluda isterse Balkanlarda, rey saylp rey vergileri dyordu.
Asker snf, dorudan doruya sultann hizmetinde olan herkesi, retimle
uramayan btn asker gruplan, din adamlann ve brokratlarla ailelerini, akrabalann, uyruk ve klelerini ierir. "Muf rey" diye bilinen bir grubun, devlete yaptklan belli hizmetler karlnda belli vergi muafiyetleri ve ayncalklan
olurdu.
Rey durumundan kmak ve asker snfa girmek iin zel ve nadiren verilen bir sultan berat gerekirdi. Reydan birinin asker snfa girmesi iin, genellikle, bu snfla belli balantlan olmas, ya snrda ya da sultann seferlerinde gnll savamas gerekirdi. Hizmetlerinin deeri karlnda sultan, ona askerilik tanyan bir berat karabilirdi. Ancak I. Sleyman, atalan asker olmayp da asker
snfa bu yolla girenlere verilmi vergi muafiyetlerini geri almtr. Vergi deyicisi
ve retici olarak reynn vazgeilmezlii nedeniyle, reylktan askerlie gem ek devletin temel ilkelerini inemek saylrd. 17. yzyl balannda Osmanl
yazarlan, bu uslden vazgeilmesini, imparatorluun balca kme nedeni olarak grrler.
Notlar
1 Ebu Cafer Muhammed ibn Cerir et-Taber, Chronique, ev. Hermann Zotenberg. 4 cilt (Paris, 1958).
cilt II, s. 340.
2 bkz. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, Reit Rahmeti Arat edisyonu (Ankara, 1959), 155, beyit
2057-2059.
3 Hcib, 393, beyit 5479-5490.
4 Tursun Bey, Trih-iEb'l-Feth, Mertol Tulum edisyonu (stanbul, 1977), s. 12-13.
5 Taber, II: 218-232.
6 M. Minovi (yay.), Kalilah waDimnah (Tahran, ), s. 319, Nizm al-Mulk, SiyaratM uluk, H. Darke
edisyonu (Tahran, 1962), s. 178-179; Sasanler hakknda bkz. Arthur Christensen.Z.Yra/1 sousles
Sassanides (Kopenhag, 1936), s. 93-94, 362 ve 383.
75
10. Blm
HUKUK: SULTAN HUKUK (KANN),
DN HUKUK (ERAT)
15.
yzyl sonlannda yazan Tursun Bey'e gre sultan, tam am en kendi yet
kesiyle kural koyabilir ve yasa karabilirdi. eriattan bamsz olan ve k a n n diye bilinen bu yasalar, din! deil, aklc ilkelere dayanr ve ncelikle kam u ve y netim hukuku alanlannda konurdu.
A ralannda lbn Haldun'un da bulunduu kimi slm hukukulan, slm n din h uk uk u olan eriatn btn yasal sorunlan zebileceini savunarak, yalnzca
su ltann buyruuna dayanan bir yasa olan kannu gereksiz bulurlard. teki h u kukular ise, sz konusu durumlar hakknda eriat bir ey sylem em i ise kannu n hem gerekli hem de yasal olduunu ileri srmlerdir. Yasa, genellikle kam uca kabul edilen dete, y a da kyas iin temel olabilecek ilkelere uymal, slm m m etinin iyilij iin gerekli olmal, eriata kart hibir ey iermemeli ve hkm dr
yasay etkin biimde uygulayabilmelidir.
1.
S leym an'a atfedilen, am a gerekte 15. yzyln sonlanna doru karl
gelim i kanunnm enin nsznde, sultan Osmanl kannunun dzenlenm esini

buyurdu, nk bu kurallar dnya ilerinde baanl olmak ve ahalinin ilerini dzene koym ak iin gereklidir" denir1.
Trk geleneinde egemenlik ile hann koyduu yasalar btn (tr) birbirlerinde aynlm az esaslar olduundan, 11. yzyl ortalannda Trk ynetim inin y a y lm asyla beraber slm hukuk uygulam alannda eriat yannda k an n ilkesi de
kabul grm tr. Aynca, hkmdrlar, politik glerinde herhangi bir snr tanm ak da istemiyordu. Osmanllann ortaya kndan nceki dnemde sultann kan n ko ym a hakk, Ortadouda iyice kk salm bir ilkeydi.
76
HUKUK: SULTANI HUKUK (KANUN). DN HUKUK (ERAT)
Osmanl kannu, ferman eklinde ortaya kmtr -Sultan ne buyurursa, o

sultann yasasdr- bylelikle sultanlann, koullar gerektirdike kard kurallar
btn bir kannnme oluturmutur. Bu yzden, tahta yeni bir sultan ktnda
teyid edilmeleri gerekirdi. Temel ve deimez hukuk, slmn din hukuku eriat
idi. Fermanlarda, her zaman, konulan yasann eriata ve daha nce konmu kanunlara uygunluunu ifade eden bir ifade bulunur.
kann tr vardr. nce, sultanlann belli konularda kard yasa zelliinde fermanlar vard. Dank belge koleksiyonlannda, "Kann-i Osmnnin
byk blmn oluturan bu yasal buyruklardan yzlerce bulunur, ikinci olarak, belli bir blge ya da toplumsal grupla ilgili kararlar gelir2. nc olarak da,
btn imparatorlua uygulanabilir genel kannnmeler vard.
Ktiplerin ferman biiminde hazrladktan yasalann ounu, merkez hkmet, genellikle ynetim sorun ve ihtiyalanna bir yant olarak hazrlard. Vezir-i
zam ya da niancnn inceleyip imzaladktan sonra padiaha sunduklan bu belgeler, sultann szl ya da yazl teyidinden sonra yasa haline gelirdi. Btn yasalann karlnda, nce kimlerce nerildiine baklmakszn, ayn ilem uygulanrd. Ancak, arada baka aama olmakszn, sultann dorudan doruya yasa
yapt nadir durumlar da vardr. Kannnme derlemek ya da bir yasa konusunu
erh etmek her zaman niancnn yetki alanndayd.
zellikle vergi ve nfus tahrrleri yeni yasalar nerilmesine yol aard.
Osmanllar yeni fethedilen bir blgede byle bir tahrre giritikleri zaman attklar ilk adm, blgenin fetih ncesi yasa ve rflerini renmek olurdu. Osmanl
idaresi fethedilen topraklann tm yasa, rf ve kurumlann ortadan kaldrmaya
almaz, birok yerel kannlan muhafaza ederlerdi, bylece yeni idarenin gelmesi ardndan skn edebilecek kargaadan kanlrd. Bunun yannda, deneyim ler Osmanlya, kkl deiikliklerin vergi gelirlerinde azalm aya neden oldu u nu retm iti. Tahrr emini bu alanlarda yalnzca erat ve Osmanl huk uk ilkelerine kart olan uygulamalar kaldrrd. teki kurallan kaydeder ve
su ltann onay iin stanbula yollard. Sonraki tahrrlerde, deiiklikler yaplabilir y a da eski kurallarn yerini Osmanl yasalar alabilirdi. 1517-1518de Dou A nadolunun, 1 5 3 7 de de Irakn fethinden sonra Osmanllar, Akkoyunlu
hkm dn Uzun H asann yasalann m uhafaza etmilerdir. Gene bunun gibi,
M sr ve S uriyede M emlk Sultan Kayt Bayn yasalar m uhafaza olundu.
A ncak 15 4 0 tan sonra Akkoyunlu yasalarnn yerini Osmanl kannu ald. 16.
yzyln ikinci yan sn d a M acaristan vergi yasalan temelde Osmanl yasalanydysa da, kimi an a vergiler Macar krallan zam anlanndan kalma vergilerdi ya
da uyarlama idi. Kbrs ve Grcistan'n fethinden sonra da, byk lde Osmanl yasalar konmutur. Ancak, yerel uygulamalarn erken dnemde OsmanlI dzenlemelerinde daha nemli bir yer tuttuu, gerekte de Kann- Osmn'nin gelimesinde byk bir etkisi olduu kesindir3.
OsmanlIlar, fetih ncesi dnemden kalma, belli gruplann toplumsal konumlann belirleyen kurallan da deitirmeden brakmtr. Srbistan ve Bosnada, OsmanlI madencilik yasalan, Eflklann rgtlenmesiyle ilgili fermanlar, olduu gibi
daha nceki yerli yasalardan aktanlmtr. 16. yzyl ortasnda bu blge artk bir
snr blgesi olmaktan knca Eflklar, olaan Osmanl rey yasalannm hkm
altna alnd4.
Tahrr emini, gerekli nedeni gstererek, sultana bir yasann kaldnlmas ya
da dzeltilmesi tavsiyesinde bulunabilirdi. Bu ihtiya genellikle, yerel halkn ikyetlerinden ya da gelir arttrma gereinden kard. Sultan nerileri kabul edip bir
ferman kanrsa, blgenin yasalan ona gre deitirilirdi. Bu bakmdan, yeni tahrrler bir blgenin hukuk! kurallann belirlemek ve deitirmekte ok nemli bir
sre oluturur.
Osmanl mparatorluu'nun ana ynetim birimi olan sancaklann her biri iin
bir tahrr defteri bulunur5. II. Bayezit zamanndan balayarak bu defterlerin yazmna, yerel anlamazlklann zmlenmesinde bavurulan, ilgili sancan kanunnmesi ile balamak det olmutur. Sancak kannnmelerinin balca amac
tmar vergilerinin deerini ve toplanma biimini gstermekti. Bu kannnmeler
topra kullanma ve devrine ilikin yasalan ve reynn yasal konumuyla muafiyetlerini belirlerdi. lerinde, daha da seyrek olarak, kentlerdeki pazar ve gmrk
vergilerini gsteren listeler, bc kannlan da eklenirdi. Sancak kannnmelerinde
ceza yasalan ya da asker snfn durumunu yneten yasalar nadiren eklenmitir.
Zira bu konular genel kannnmede yer alr.
Her sancan kendi kannlan olmasna ramen, esasta hepsi Kann-i Osmnye uygunluk gsterir. Gerekte, Osmanllara zge rejim iin temel bir yasal sistem vard ve Osmanllar bu sisteme kart her rf kabul edilemez bir bidat olarak
grrd. Ftih Sultan Mehmetin iki kannnmesi, bir yasa derlemesi olan Kann-i Osmanyi dzenli bir hale sokmutur.
Kostantiniyenin fethinden hemen sonra kanlan bu derlemelerin ilki, rey
ile ilgilidir. lk blm, btn reyya uygulanabilir bir ceza hukuku yasas ierir,
fakat vergi salmay dzenleyen blm Mslmanlarla Hristiyanlan ayn ayn ele
alr. Bu blm ncelikle reynn tmar sahiplerine demesi gereken vergilerden
sz eder; tahrr defterlerine uygun olarak rey vergisi, r vergisi, hizmetler,
78
HUKUK: SULTNI HUKUK (KANUN), DN HUKUK (ERAT)
son olarak da pazar rsmunu dzenler. Bu kannnme, Ftih Sultan Mehmet'in

zamanna kadar geerli olan yasalann bir derlemesidir, bundan tr de iinde
birok yerel etkilerin bulunmas doaldr.
Ftih'in 1476 dolaylarnda kard ikinci kanunnmesi saltanatnn son
yllarndan kalma olup devlet rgtleriyle ilgilidir. Bunu derleyen nianc, giri
blmnde, padiahn buyruuyla sultann atalarnn yasalarn topladn,
sultann kendisinin de kimi eklemeler yaptn yazmtr. Yasay, sultann yaptn balangcndaki yazl buyruu (Hatt-i Hmynu) geerli klar; sonunda
da sultan Devlet byle dzenlenmitir. Gelimesi iin benden sonra gelecek
oullarm aba gstereler" der. Bu ikinci kannnme, yetkileri, terfileri, rtbeleri, maalar ile hkmet ve sarayn balca grevlilerini, emeklilik, protokol
ve cezalar gsterir. Ynetimin merkezi ve iktidarn kayna olarak bir mutlak
hkmdr kavramn, sultana yaknlk derecesine dayal bir protokol sistemiyle yanstr. Bunlar, sanldnn tersine Bizans kkenli olmayp btnyle Trk
slm kavram ve biimleridir6.
Ftih, bu iki genel kannnmeden baka, para dolam, darphane, gmrkler, tekeller ve belli vergilerin toplanmas ile belli gnplann toplumsal konumlann yneten kurallarla ilgili bir yn yasama fermanlan karmtr7. Kk deiikliklerle 17. yzyla kadar geerli kalan bu yasa ve kurallar, gl
yerel etkiler sergiler.
Reynn konumunu belirleyen Ftih rey kannnmesi, uygulama alan
sonraki ek ve deiikliklerle genilemise de, Kann-i Osmnnin z olarak
kalmtr. lk byk eklemeler, II. Bayezit zamannda ve 1501den nce yaplm olmaldr.
Kann-i Osmannin temel ilkeleri, Ftih Sultan Mehmetin kannnmesinden ve Rumeli ve Anadolu sancak kannnm elerinden nce, 14. yzyl
sonlarnda dzenlenmi olmaldr. Anadolu ve Rum (Amasya-Sivas) Beylerbeyiliklerinin kannnmeleri, 16. yzylda geniletilerek Dou Anadolu, Suriye, Kbrs ve Grcistan eyletlerini de kapsamna almtr. Gene bunun gibi,
Macaristan'da yasamann temelini, Rumelinin sancak kannnmeleri oluturmutur.
15.
yzyl kannnmelerine gre, Kann-i Osman'nin temel ilkesi, 'rey ve lke sultanndr kural idi. Bu bakmdan hi kimsenin, sultandan zel
bir izni olm adan, toprak ve kyl zerinde bir hakk, ya da yetki kullanma
gc yoktu. Bu ilke, sultann imparatorluktaki mutlak hkimiyetini gvenceye alyor, eyletlerde her tr yerel beylii ve smry ortadan kaldmyordu.
Bu ilke, sultana tmar sistemini kurma imkn, vakf ve zel iftlikleri de bir
79
dereceye kadar denetleyebilme gc salyordu. Gerekte bu ilke, mutlak ve

merkez Osmanl rejiminin temel tayd. Knn-i Osman, angarya i ve hizmetleri ilke olarak knar ve bunlar ounlukla paraya evirir. Bylece, nceki
feodal hizmetler sisteminden genellikle daha basit ve yolsuzlua daha az ak
bir vergi sistemi getirmitir8. Olaanst zahire vergisi ve angarya yani avrz salgn, ancak devlet yararna ve ancak sultann zel bir ferman karmasndan sonra alnr, baka durumlarda grevliler reydan yalnz pazar fiyatlarna gre zahire alabilirdi. Bu kurallar, asker snfn kyly smrmesini
nleme amacn gdyordu, dolaysyla deme gcne gre deerlendirmek
ve yasaya gre toplamak, vergi sisteminin temel ilkeleriydi. Kann-i Osmn,
her verginin miktarn ve toplanma zaman ve biimini belirlemeye byk
nem verir ve bir verginin deiik adlar altnda iki kez toplanmasn nleyecek hkmler ierirdi. Maasz papazlan, yallar, sakatlar, kadn ve ocuklar
vergi d brakrd.
Ceza yasas btn imparatorlukta geerli olup kadlarn eriat tamamlayc
olarak uygulad bir kanndu. ldrme, rza geme, iddet kullanarak hrszlk,
ekyalk gibi iddetli sular iin idam ve sakatlama emrediyor, kamu yetkililerine
de bunlarn yerine para cezas kabul etmeyi yasaklyordu. Cezas para ya da falaka olan blmde zina, fizik saldn, iki ime ve deiik tr hrszlklar ele alnmtr. Ceza yasas, eriat hukukunun da temelini oluturan lex talionis gibi ilkelere
gre yazlm olup, eriatn aka emretmedii para ve disiplin cezalann belirlerdi. rnein bir at hrsz, ya elinin kesilmesine raz olur, ya da bunun dengi, iki
yz ake (yaklak be altn dka) olarak saptanm bir para cezas derdi. arap
imenin cezas, kadlann emrettii kadar falaka ve sultan yasasnn belirledii bir
para cezasyd. Zina ileyenler, zenginler yz, orta gelirliler iki yz, yoksullar
da yz ake olmak zere, varlklarna gre para cezasna arptnlrd. Yasad
cinsel ilikiler iin evli olmayan kiilerden, varlklanna gre yz, elli, krk ya da,
otuz ake para cezas alnrd.
Bedensel cezalarn yaygn biimleri bir el ya da bacan kesilmesi, kree
mahkm olmak ve denekle dvlmekti. Sopa ya da bunun yerine para cezalan
hafif sular iindi. Yetkililer sululan itirafa zorlamak iin ikence kullanr, ikence
sonucu lmler aratrma konusu olmazd. Bir sulu bulunamazsa btn topluluk, rnein bir ky, cezalandrabilirdi. Cezann iddeti sulunun erkek ya da dii, zgr ya da kle, evli ya da bekr, Mslman ya da gayrimslim olmasna gre deiir, kinciler ceza miktannn yarsn derdi.
Asker snf yelerini, bakentteki Divn-i Hmyn, ya da ait olduklar
asker rgt nderinin bakanlndaki divnlar yarglard. Kamu dzenini ilgi-
HUKUK: SULTAN HUKUK (KANUN). DN HUKUK (ERlAT)
lendiren konularda sultan, vezirleri ya da iktidannn dier temsilcileri, kannnme ile snrlanmam hkmler verebilir ya da af karabilirlerdi. Hanedan
yeleriyle yksek rtbeli grevlilerin idam, yayla ve kan kartmadan yerine
getirilirdi.
Osmanl hukuku, det ve misle byk nem verir, fermanlann sk sk yalnzca uygulanagelmi dete gre davranmalann buyurduu kadlara bylece
geni kiisel karar yetkisi vermitir. I. Sleyman dneminin Silistre Kanunnmesi,
der ki: Kanunnmenin ak, yazl bir buyruunun olmad bir durumda, kad
konuyu resmen bakente danmaldr. Gelen buyrua gre hareket ederek sorunu zen bir karar vermelidir. Bu karan defterine kaydetmeli ve benzer durumlarda ona gre karar vermelidir.
Kad, hem eriat hem de devlet kannunu uygulamak zere Sultan tarafndan bir beratla atanrd. Kadlarn elinin altnda, sultan kanun derlemeleri bulunurdu. Bunun resmen onaylanm olmas gerei yoktu. Kadlar, ykml olduklan yasama buyruklann resm sicil defterlerine geirirdi yalnzca. Veya, bu deiiklikleri ellerindeki kannnmelere kaydederlerdi. Osmanl hukuku, bylece, srekli bir gelime durumundayd ve bize kadar gelmi erhli yzlerce kannnme,
bu hukukun tarihi iin deerli birer kaynaktr.
Hibir sank, kadnn yazl hkm olmadan cezalandramazd. Hkmleri
yerine getirme ancak bey sfat tayanlann hakkyd; fakat kadnn hkm olmadan en kk para cezasn alamazlard. Yasa, sultann buyruu zerine bir ceza
vermek iin gelmi kapkullannn dahi, san kadnn huzuruna kanp davasnn
grlmesini gerektirirdi.
eriat alan iindeki meden hukuk davalannda kad kararlanna sultann dahi sayg gstermesi zorunluydu. Miras davalannda grnrde bir vrisin olmad
durumlarda tevrs edilecek mlk bir yl sreyle vasnin elinde kalr, hazine ona
ancak bu sreden sonra sahip kabilirdi (beytlml). lm bir gayrimslimin
maln bir vris kana dek kad saklard. Hzinenin bu tr mlklere el koymasn
yasa yasaklyordu.
Bunlar, Osmanl hukukunun ideal biimlerinin bir betimlemesidir. Gerekte, sultanlar kimi zaman adletnmeler, yani eylet yetkililerinin yanl ilemlerini dzeltmek iin buyruk karmak zorunda kalrd. Adletnmeler, en
ok, kad ve teki grevlilerin reyya angarya ya da yasad salgnlar uyguladklar, ya da para cezalarn ve rsmlar kanunsuz arttrdklar durumlarla
ilgilidir.
81
Notlar
1 Mehmet Arif (yay.). Trih-i Osmni Encmeni Mecmuas'ra ek.
2 bkz. Joseph von Hammer. Das osmanischen Reichs Staatsverfassung und Staatsverwaltung, 2 eilt
(Viyana, 1815) ve mer Ltfi Barkan. XV v e XVlnci Asrlarda Osmanl imparatorluumda Zira
Ekonominin Hukuki ve Mal Esaslar (stanbul. 1943).
3 bkz. nalck. "Riyyet Rsumu", Belleten, no. XXIII (1959). s. 575-608.
4 Halil nalck. -Adletnmeler". Belgeler, II. 3-4(1965): 65-67.
5 bkz. not 2.
6 Bu konuda bkz. Mehmet Fuat Kprl. Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri,
Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas II (1932-1939), s. 165-298.
7 Bu tr bir kann derlemesi iin bkz. Robert Anhegger ve Halil nalck, Knnnme-i Sultan ber
Mceb-i rf-i Osmni (Ankara, 1956).
8 bkz. not 3
82
11. Blm
SARAY
Osmanl Devlet Yapsnn Temel rgt: Kul Sistemi

Kul (Gulm) sistemi Osmanl devlet idaresinin temel kurumlanndan biridir.
Sarayda ve devlet hizmetinde kullanlmak zere klelerden genler yetitirilmesi
OsmanlIlara, Ortadou slm devletlerinden gelen eski bir gelenektir.1 Anadolu
Seluklulannda erefeddin Ghulm, Khass Balaban ve Karatay kardeler gibi kul
aslndan nl kumandanlar biliyoruz.2 Kullar yalnz asker hizmetlerde kullanlyordu. II. Keykavus, byk emirlikleri klelere verince Trk aslndan emirler ona
kar cephe aldlar.3
Osman Gz Bursa ablukasna kulu Balabanck Bahadn" atamtr.4 OsmanlIlarda klelerden saray ve idare adamlan yetitirildii hakknda Orhan Gz devri
belgelerinde kaytlar vardr.5 I. Murat devrinde yenieri ordusu sava esirlerinden
kurulmutur.6 Osmanl idaresi, kendi tebaas Hristiyan halkndan ayn amala ocuk toplama yntemini getirmitir. Devirme olan denilen bu ocuklar, esir saylmazd. Devirme, Osmanllann kul sistemine getirdikleri nemli bir yeniliktir.
Merkeziyeti bir imparatorluk kurmaya alan I. Bayezit devrinde kul sistemi
tam bir gelime gsterdi. Tahrr defterlerinde bu devre kadar inen kaytlar, onun mparatorluun her tarafnda yalnz yksek idar-asker makamlan deil, tmarlan da
kullara verdiini gstermektedir. Bu radikal hareket, gz evrelerinin duygulann aksettiren anonim tarihlerde tepkiyle karlanmtr. Kul yntemi ve devirme, ada
Bizans ve batl kaynaklarda anlr. Dukas, Bayezitin saraynda seilmi ocuklardan
bahseder. Devirme iin 14. yzyl sonunda Chronique du Religieux de Saint-Days
der ki "Ils enlvent les efants pour les instruire dans leurs impures croyances
(Aykn inanlannda yetitirmek iin ocuklan devirirler).
II. Murat devrinde bu sistem hakknda ada kroniklerde olduu kadar resm
83
ariv kaytlarnda da geni malzemeye sahip bulunuyoruz.7 Musa elebinin (1411)

kapolann yedi bin kiiye, 11. Murat'nki drt be bin kiiye8 varmakta idi. Arvanid
sanca defterine gre de orada askeri snfn her kademesinde Padiah kullan ve Bey
kullan tmarl sipahiler arasnda ounluu oluturmakta idi.
ada yerli ve yabanc gzlemcilerin ak ifadeleri, bu sistemin OsmanlIlar
tarafndan beklenen sonulan bilinerek uygulandn kantlamaktadr.9
Zamanla Osmanl Padiahlan kendi icra gcn, yalnz kendi kullarna emanet
etmeyi bir prensip olarak kabul etmilerdir. 15. yzylda fethedilen blgelerde yksek
snfa mensup Beyzdeler Osmanllar tarafndan saraya alnmakta, orada ayncalkl
muamele grmekte ve saraydan greve kma zaman ou kez bey unvanyla en
nemli mevkilere getirilmekte idiler. Bylece Osmanl ncesi Rum, Bulgar, Srp ve
Arnavut aristokrasilerine mensup birok kiizadeler, bu devirde Osmanl beyleri ve
vezirleri olarak hizmet etmilerdir. Ancak Anadolu Seluklularnda olduu gibi, kul
sisteminden gelenlere yanlz asker makamlar verilmi, maliye ve yaz ileri efliklerine genellikle ilmiye snfndan Trk-Mslman unsurlar getirilmitir. Kul aslndan
olanlan kmseme ve onlara kar haset ve dmanlk olduu anlalmaktadr.10
Mutlak merkeziyeti mparatorluunu kurarken II. Mehmet kul sistemini gelitirdi ve
vezir-i zamlk dahil olarak devletin icra makamlann kullarn eline verdi. Bu devirde
ulem vezirlii, yalnz Padiah kullanna mahsus bir makam saymakta idiler.11
16.
yzylda da ehl-i rf, padiah adna emir verme yetkisine sahip kulla
anlamna geliyordu. Kullardan oluan kapkulu, ilk devirde devlet iinde stn
nfuzu olan kudretli ucbeyleri karsnda, Osmanl padiahlannn merkez otoritesinin kurulmasna balca faktr olmutur. Koi Bey12 kapkulunun eylet askeri
karsnda bir denge oluturduunu ve kendi zamannda bu dengenin yklm olduunu ifade etmitir.
Kul sistemi, Kanun Sleyman (1520-1566) ve ilk iki halefi zamannda en
geni uygulama aamasna erimitir,
Kullann menei balangta en ok sava esirleri idi. Sarayda Balkan senyr
ocuklanndan rehine olarak tutulanlan, buna katmak gerekir. Byk ehirlerde esir
pazarlanndan en iyi esirler padiah iin satn alnrd. I. Bayezit devrinden itibaren
kullara devirmeden gelen ocuklar katlmtr. 16. yzylda her meneden toplanan
kullann toplam ylda 7-8 bine ykseliyordu. Bunun ortalama bin kadan devirme idi. Devirme olanlan stanbula getirilince, vcut ve karakter itibariyle en iyileri seilir, bazen sultanlar seimde bizzat hazr bulunurlard. Saray iin seilenler stanbulda Galatasaray ve brahim Paa saraylanna, tarada Edime ve Manisa saraylanna gnderilirdi. Kalanlann ou yenieri olmak zere Anadolu'da Trk kyllerinin yanna gnderilir, kk bir ksm Padiah bahelerinde hizmet iin bostanc yaplrd. Saraya aynlm olanlara iolan, yenieri olacaklara acemiolan de84
SARAY
nirdi. Ayrca fethedilen yerlerde asil ailelerin ocuklan seilerek saraya gnderilirdi.
16. yzyl balannda Galatasarayda 300, Edime saraynda 300 iolan vard. Bu
olanlar, 2 ile 7 yl arasnda bu saraylarda sk bir disiplin altnda eitim grdkten
sonra kma denilen ikinci bir elemeden geer ve en uygun grlenleri seilerek Padiahn oturduu sarayda, yani Yeni Sarayda Byk Oda ve Kk Oda denilen
dairelere alnrlard. Saraya alnmayanlar kapkulu sipahi blklerinden alt kademede bulunan ulfeciler ve garbler blklerine verilirdi. 1537'de Yunus Bey'e gre,13
Padiahn saraynda 8 ile 20 ya arasnda 700 iolan vard. Byk Odada ve Kk Odada olanlar yalnz okuma-yazma ve beden idmanlarla urarlard. slm
eitimden sonra iolan kendi zel eilimine gre zel bir alanda uzmanlamak imknna sahipti. Odalarda trl fenler, hat, ina, siyakat, hesab, musik retilirdi.
Bunlar ktip snfna geebilirlerdi. II. Bayezit olanlann tahsili ile ahsen ilgilenirdi.
Bayezit, din ilimlerde derinleenlerin lmiyeye girmesine izin vermiti. Odalarda olanlara beden kuvvetini gelitirme, binicilikte ve silhorlukta beceri kazanma imkn verilirdi. Balca sporlar, arlk tamak ve ekmek, gre, ok atma, svarilik,
kl talimi, tomak ve cirit oyunlan idi. Bundan baka her iolan bir hizmette veya
sanatta maharet kazanmak zorunda idi. Endernda minyatr, nak, ciltilik, hattatlkta birok stat yetimitir. Bu lzumlu bilgiler ve maharetler yannda saraydaki
terbiyenin en nemli amac, Padiahn hizmetinde kendisine mutlak ballk ve itaat
duygulan alamakt. Odalarda mudak bir disiplin uygulanrd. Yatma, kalkma, yemek ve istirahat iin belli saatler belirlenmiti. Her istedikleri zaman konuamazlar,
dan ile ve aileleri ile ilikide bulunamazlard. Saraydan kncya kadar bir manastr hayat yaar, kadn yz gremezlerdi. Hadmlar aralannda yatar, onlann gece
gndz her trl hareketlerini gzetlerlerdi. Saraydan aynlan Menavino14 Endernda verilen terbiyeden gdlen gayeyi yle zetler: Dini btn, kibar konumasn ve hareket etmesini bilen, edebiyata in, namuslu, nefsine hkim elebiler,
centilmenler yetitirmek. Odalarda olanlar, onar kiilik gruplara ayrlm olup her
grubun banda yetikin bir olan lla unvan ile arkadalan arasndaki disiplinden
sorumludur. Olanlar, birbirlerine llad derler. Fakat odalann asl gzetimi, kapolan kethdasna verilmitir. O, kendi emrindeki hadmlarla (saylan 16 ile 30
arasnda deimitir) bu grevi yerine getirir.
Sarayda devaml personeli hadmlar tekil eder. Bunlar, bu maksatla hadm
edilmi klelerdir. Disiplini koruyan ve olanlan terbiye eden onlardr. Bu hadmlar
veya akaalar, Ftih devrinde 2 0 ,1. Selim devrinde 40 kii idiler. Btn hadmlann
ba kapaas, bir dier adyla Bbs-sade aasdr. Onun altnda srasyla
odaba; has odaba, hazinedrba (serhzinn), kilerciba gelirdi. Bunlar padiahn kiisel hizmetleri ile grevli olup danda ve ierde daima yannda bulunurlar,
gece nbet tutarlard. Onlann padiaha dorudan doruya arzda bulunmak yetkisi
85
vard. Arz aalarnn says sonralar artmtr. Kapaas Padiah adna sarayn
mutlak miridir. Sarayda Ftih dneminde iolan olarak bulunmu J.M. Angiolello, onun iin, sarayda "Sultandan maada herkesin miridir" der. Padiah, yalnz saray ilerinde deil, danya ait devlet ilerinde de onun fikrini alrd. II. Selim ve III.
Murat devirlerinde kapaas Gazanfer aa, devlet ilerinde nfuz kazanan aalardand. 1584'de Habe Mehmet Aa, haremin efi Dr's-sade aaln bamsz
hale getirmitir. Hazinedrbalktan Kapaalna geilirdi. III. Ahmet, Silhdar Ali
Aay (sonra Vezir-i zam) sarayn genel miri tayin ettikten sonra Kapaalar
ikinci dereceye dmlerdir. Kapaalan, kmada, vezirlik, beylerbeyiliine, daha
sonralan 16. yzylda Msr valiliine tayin edilegelmilerdir.
Has odaba, hazinedrba ve kilerciba Padiahn dorudan doruya kiisel hizmetlerine bakan yukan odalann (koulann) miridirler. Olanlar, Byk
Oda ve Kk Oda'da normal olarak drt yl tahsil ve terbiyeden sonra yeni bir
elemeden geerler. Buna kma denir. kmada en uygun grlenler, hazine ve
kiler odalanna alnrlar, kalanlar kapkulu svari blklerinden sipaholanlan ve
silhdrlar blklerine verilir. Yukan odalar arasnda en yksei, Padiahn ahs
gvenliine ve ahs hizmetlerine bakan Has Odadr. I. Selimden sonra bu odann bir grevi, Peygambere ait eyann muhafaza edildii Hrka-i erife dairesine
bakmakt. Ftih kannnmesine gre Has Odada 32 odaolam ile bir silhdr
(Padiahn silhm tar) bir rikbdr (ayakkablanna bakar), bir okadr (d elbiselerine bakar), bir dlbendolan (i amarlann saklar) vardr.
17. yzyl balannda baz zel hizmetler iin seferli odas adyla drdnc bir
oda ihdas olunmutur. Burada, berberler, tellaklar, soytarlar, pehlivanlar, musikiinaslar, airler, hanendeler toplanmtr. Personel 1686'da 149 kiiyi bulmutur.
Enderun mehterhanesi bu odada idi. Seferli odasnda eitli sanatlara, ulm ve fiinna nem verilmi, buradan birok deerli sanatkrlar yetimitir.
Olanlara ait terfi, nakil gibi btn iler kapaasmn veya has odabann
arz zerine bizzat Padiahn emriyle yaplrd. Padiahlar zaman zaman odalan
ziyaret eder, yanmalarda hazr bulunurlar ve olanlan dllendirirlerdi.
Padiah sefere kt zaman Endern halk kendisiyle beraber gider, kendilerine at ve silh verilirdi.
Osmanl saray balca Endern (i) ve Brun (tara) olarak iki ksma aynlmtr. Endernda Padiahn kiisel hizmetleri ile gulamlann eitimine yer verilmitir. Endern, Padiahn zel hayatnn getii bir yer olduu kadar ayn zam anda bir mekteptir. Brun ise, onun d dnya ile ilikilerine ait hizmetlerin bulunduu blmdr. Ftih kannnmesine gre, Birndaki tekiltn mirleri derecelerine gre yle sralanmtr: Yenieri aas, mralem, kapcba, mrhr, akrcba, kapclar kethdas, cebeciba, topcuba. Bu son ikisi dnda tekilere,
SARAY
Padiahn yannda gitmek ayncalna sahip olduklan iin, zengi aalan veya rikb aalan denirdi. Bu aalara bal gruplardan baka, Birnda; mteferrikabaya bal mtefFerikalar, avubaya bal avular, Drs-sade aasna bal
baltaclar, bostancbaya bal bostanclar bulunurdu.15
1527 ylnda Birndaki kapkullan hakknda u resm liste16 bir fikir verir.
Kii adedi
Maalann tutan
(aka)
Mherehorn (aylkllar: avular, anigirler,
424
4.381.458
Yenieriler
7886
15.423.426
Sipaholanlan
1993
14.509.398
Silhdrlar
1593
10.069.884
Sag ulufeciler
589
2.343.480
Sol ulufeciler
498
1.897.086
Sa garibler
211
1.104.834
Sol garibler
204
1.032.618
Kapclar ve teberdrlar
319
758.622
Cebeciler
524
1.016.688
Topular
695
975.624
Terziler
301
641.094
Alar
277
654.900
Alem mehterleri
185
466.570
adr mehterleri ve divn sakalan
277
562.860
Ehl-i hiref (atlyelerde eya yapan sanatkrlar)
585
1.422.726
Top arabaclar
943
985.890
Atmacaclar, ahinciler, akrclar
259
509.760
Istabl-i mire
2830
5.133.000
stanbul acemioglanlan ve bostanclar
3553
. 1.993.020
Toplam
24.146
sairler, tabibler. vesaire)
65.882.938
87
Bu tarih te tm devlet gelirleri 538 milyon akadr. Kapkulu m evcudu

1527'den sonra bir yzyl iinde katndan fazla bir art gstermi, zaman zam an kstlamalar yaplmtr.
Kul sisteminde bu gruplann ve eyletler idaresinin ahenkli bir btn halinde
ilemesini salayan sistem kma'dr; yani belli aralarla, 2-7 ylda bir veya her
Padiahn clsunda, yaplan terfi ve nakillerdir. kmada byk ve kk odalardaki olanlann eskileri, yani kdemlileri, yukan odalara, srasyla, Seferli, Kiler,
Hazine odalanna, kalanlan da sipah olanlan ve silhdr blklerine nakledilir,
seferli, kiler ve hazine adalanndaki kabiliyetli eskiler ise, Has Odaya ykseltilirdi.
kmada Endern ve Birnda btn gruplar hareketlenirdi. Brundaki aalardan zengi aalan, sancak beylii veya beylerbeyilii ile, olanlar ise zemet
ile eyletlere karlard. anigir ve mteferrikalar ile blklerdeki sipahiler zemete, avular, kapclar ve yenieriler umumiyetle tmara karlar, yani eyletlerde zemet ve tmar tasarruf eden sipah snfna geerlerdi. Bostanc ve alar
ise, km a'da, ileri gelenleri svari blklerine ve kapcla, kalanlan yenieri
ocana kanbrd. zetle, Endern ve Birndaki iolanlannm eritikleri son
mertebe, eyletlerde tmar tekiltndaki asker hizmettir. Eyletlerde yalnz sancak beylii ve beylerbeyilii deil, zemet ve tmarlar, daha 15. yzyln ilk yansnda, Padiah ve bey kullarna verilmekte idi.17 Tmarl sipahilerin yalnz Trk
aslndan Mslman gnll ve aknclardan ibaret olduu gr yanltr.
17.
yzyla kadar klsik devirde tmar dirliklerinin, yani mparatorluun ida-
r-asker temel tekiltnn kadrosunda bey kullar (gulmlar) da nemli bir yer
tutmaktadr. Beylerbeylerinin, sancak beylerinin ve subalann da kanna gre
belli sayda maiyetleri, kapkullan olmas gerekirdi. Hatta tmarl sipahilerin de cebel ve gulm (olan) lardan ufak bir maiyeti, kaps" vard. Her kademede tmar
tasarruf eden bey veya sipah, tmannn miktanna gre belli sayda cebel ve gulm (olan) beslemek zorunda idi. Paalar ve beyler kannla ykml olduklan nd an fazla cebel ve gulm beslemeye alrlard. Cebel, gulm ve nkerler,
efendileri gibi asker smf statsne tabidirler, bylece onlar toplumdaki reydan
ayrlrlar, imtiyazl bir st katman olutururlard. Devirme ocuklanndan bir ksmnn nemli kiilerin konaklannda hizmete verildiini de biliyoruz. Beyler ve paalar, kullann, padiah saraynn ufak bir rnei olan konaklannda belli hizmetlerde yetitirdikten sonra arz edip dorudan doruya asker snfa sokabilirlerdi.
Tmar sahipleri, yararlk gsteren cebellerini Padiaha arz ederek onlar iin tmar
tevcih ettirebilirlerdi. Bey ve paalann yalnz ocuklan iin deil, gulmlan iin de
h s veya tmar miktanna gre belli sayda tmar verilmesi kanndu. Tmar sipahileri hizmetindeki cebeller askerlik hizmeti gren klelerdi, gulm (olan)lar ise,
SARAY
Tablo 1; Kul Sisteminde kma: dare ve Ordu Hizmetlerine Gecis

Eylet
Brn
a) Aalar
a) Aalar
Kap aas
Beylerbeyi
Beylerbeyi
Saray aas
Beylerbeyi /Sancakbeyi
Ak hadm lar
Has oda ba
Beylerbeyi/Sancakbeyi
Beylerbeyi/Sancakbeyi
Mralem
Kapcba
Silhdr
Mrhur
uhadar
Sancakbeyi/Suba
Rikbdr
enigrba
Dlbendolan
Kapkulu sipah aalan

avuba
_
Suba
Mteferrikalar
b) Yukar odalar
Sancak beyi
Has Oda
Kapclar kethdas
Hazine
Cebeciba
Suba
Kiler
Topcuba
Seferli oda
Arabacba
b) Kapkulu ocaklan
c) Aa odalar
Suba/tmari sipah
Sipahiler (alt blk)

Byk Oda
Cebeciler
Topular
Tmarl sipah
K k Oda
Arabaclar
Yenieriler
__
c) Saray hizmetkrian
Kapclar
Has ah r hademesi
Alar
Bostanclar
d) Acemioglanlan
Tutsaklar/devirmeler -
e) Trk oglanlan
__
sipahinin atna ve ahsi hizmetlerine bakard. Gulmlardan cebel, cebellerden

tmarl sipah olmak mmknd. 15. yzyln ilk yarsnda ucbeyleri kendi sancaklarnda tmarlar, genellikle kendi gulmlarna ve nkerlerine verebilmekte,
bylece merkez otorite karsnda olduka bamsz bir duruma sahip olm akta
idiler. dam edilen paalann gulmlan, mallan gibi padiahn olur, bazen dorudan doruya saraya alnrd. zetle, kul sistemi, asker-idar snf m ensuplannn
her kademesinde uygulanan bir sistem idi. Bunlar, Avrupa'da olduu gibi, babadan ouia geen irs bir aristokrasiye dnmediler, zira verilen hs ve tmarlar irs deildi ve sistem byle bir gelimeye meydan brakmayacak biimde merkez
brokrasi tarafndan kontrol ediliyordu.
OsmanlIlarda klsik dnemde bu kurum sadece idare snfnn kayna olmakla
Tablo 2: eitli Tarihlerde Kapkulu rgtlerindekilerin Saylan

Yl
1480
1568
1609
1670
Yenieriler
10.000
7
12.789
37.627
53.849
7.745
9.406
4.372
?
?
5.003
789
5.730
4.789
1.204
1.552
2.793
Top arabaclan
100
7
678
684
432
Ahur hademeleri
800
4.341
4.322
3.633
Alar
629
1.129
1.372
Ehl-i hiref
120-160
?
647
947
737
Terziler
200
369
319
212
adr mehterleri
200
620
871
1.078
Alem mehterleri
100
620
228
102
Sipahiler
3.000
20.869
14.070
Kapclar
400 (?)
11.044
?
2,146
Kapc balan
2.451
7
Mteferrikalar
813
avular
686
Tersne neferleri
400
?
40
?
2.364
ikr halk
200
?
7
1.003
7
anigrler
20
7
Acemiolanlar
Bostanclar
Cebeciler
Topular
Sakklar
592
?
25
83
21
30
kalmam, balangtan beri zellikle ehirlerde toplumun sosyal ve ekonomik

yapsnda da birinci plan igal etmitir. 15. ve 16. yzylda Osmanl ehirlerinde
tutulmu kad sicilleri incelendiinde, varlkl halkn servetini en fazla klelere yatrd grlr. Ordu ile beraber esir tacirleri gider ve sava sonunda derhal esir
pazarlan kurulurdu. 17. yzylda yalnz stanbul gmr kaytlan 20 bin esirin
girdiini gstermektedir,18 15. yzyl ikinci yarsnda ortalama esir fiyat 40-50
Venedik altn idi. Kle kullanlmas, birok hukuk ve ktisad avantaj salamakta
idi. Mesel, Bursada kadifeciler ve kemhclar, bunlar esir ii olarak muktebe
uslyle iletmekte idiler. Tccarlar, esirleri ve atikleri (azd edilen kle) ticari
ajanlan olarak kullanmakta fayda grmekte idiler (muktebe, belli hizmet karl kleye zgrlk veren bir szlemedir). Osmanl rfi hukukunda klelerle ilgili
olduka etrafl hkmler eriat tamamlamaktadr. OsmanlIlarda kle, eriatn kleye salad elverili artlan daha da geniletmitir. Devlet hizmetindekilere olsun, zel kiilere ait gulmlar olsun toplumda aalk bir unsur olarak baklmaz,
h atta baz hallerde kul sfat bir nfuz ve itibar vesilesi olurdu, i hayatnda yetien, tima engellerle karlamayan zenginlemi atklerin Osmanl toplumunun
yksek katm anlan arasnda dikkati ekecek kadar kalabalk olduunu kad sicilleri ortaya koymaktadr.
Harp esirlerinin daha Orhan Gz zamanndan beri Padiah (devlet) tarafndan ortak-kul adyla tanm topraklanna, kylere yerletirildiini ve servaj uslyle kullanldn da biliyoruz. Bunlarn asker snfa mensup gulmlar ile hibir
benzerlii yoktur.
Gulm (kul) sistemine dayanan klsik Osmanl idare sistemi 16. yzyln
ikinci yarsnda son derece geliti, kapkullannn says 80 bini at. Bu devirde,
P adiahn otoritesi zayfladndan onlar sarayda, hkmette ve eylet idaresinde
m utlak ekilde hkim oldular; dirlikleri ve devletin ve toplumun gelir kaynaklann
tekelleri altna geirmeye altlar. Kapkulu askeri, padiahlan tahttan indirip karmaya, hatta katletmeye (II. Osman) kadar zorbal ileri gtrdler. Saray gulm lan bazen onlarla ibirlii yapmakla beraber genelde karlan padiah otoritesini korumakt. Bu amala yenierilerle svariler birbirlerine kar kullanlmak istendi. Bu devri ele alan ada Osmanl tarihileri ve Koi Bey gibi lyiha yazarlan anariyi balca gulm sisteminin bozulmasna atfederler.
Bu kullar tahakkmne kar Abaza Mehmet Paa isyan (1625-1628) Anadoluda uyanan diren ve tepkiden baka bir ey deildir. Bundan sonra sarayn
ve hkm etin kapkulu askerini azaltma ve disiplin altna sokm a giriimleri sonu
vermemi, ancak Kprl Mehmet Paanm diktatr yetkileri almas zerine kapkulu askerinin zorbal bir dereceye kadar nlenebilmitir. Kapkulu arasndaki
OSMANLI MPARATORLUU: KLASK AG (1300-1600)
disiplinsizlik Endernda da grlm, IV. Mehmet'in clsunda kmann gecikmesi zerine saraylardaki iolanlan ayaklanm, nihayet 1675de Byk Oda ve
Kk Oda ile Galatasaray ve brahim Paa saraylarndaki tekilt kaldnlmtr.
1 6 8 3 -16 9 9 savalanndan sonra kapkulu ve gulm sistemi devlet iinde eski
nemini kaybederek yeni bir nitelik kazanmtr.
Sistemin bozulmasnda eitli nedenler vardr. lkin gulmlann ve kapkulu
askerinin disiplinsizlii sebebiyle eski ileyiini kaybetmesi, esir kaynaklannn ve
devlet mliyesinin daralmas gibi sebepler gze arpar. Fakat asl derin nedenler,
mparatorluun kn douran, kurumlan deitirmeye zorlayan sebeblerde
aranmaldr. Eyletlerde gulm sisteminden gelmeyen unsurlar, paalann kaplan n a girerek o yolla idarede ve orduda yer almaya baladlar. Devlet, paa kaplannda trl adlarda toplanan (saruca sekban, gnll, levent) gruplara resm sfat
tanm ak zorunda kald. Bu da, padiahn icra yetkilerini yalnz kapkullarnn
temsil etme prensibinin terk edilmesi demekti.
br yandan, Hristiyan zimm tebaa arasnda devirmenin uygulanm as
17.
yzyldan itibaren gleti. 17. yzylda bir devirmede ancak iki bin o-
lan toplanabiliyordu. Nihayet eski Endern mensuplan ve byk rical, devirmeler yerine kendi ocuklann saray mekteplerine ve Enderndaki odalara yerletirme imknn buldular. 18. yzylda icra makamlarna gittike daha ziyade kalem lerden yetienlerin gemeye balamas ve eyletler idaresinde yanlann hkim olm as zerine gulm sisteminin nemi bsbtn azald. III. Ahmet (1703-1730)
zam annda Endernun yeni batan rgtlenmesi, silhdr orlulu Ali P aann
getirdii deiiklikler19 bir dereceye kadar yeni eilimin bir ifadesi idi. Odalarda
bu devirde tahsile ve maarife daha ok nem verilmeye baland. Ocak yolu denilen terfi iin belirli hizmetlerden geme mecburiyeti kaldrld ve mstaitlerin ksa
yoldan birden Has Odaya geebilmesi yntemi kabul edildi. Galatasaray ve Yenisaray, hazine ve kiler odalanna dorudan doruya olan yetitiren bir mektep
olarak yeniden ald. Gulm sisteminin son byk mmessili Hsrev P aadr.
Tanzim attan nce, kendi konanda satn alm olduu 50 kadar kleyi hocalar
vastasyla okutup yetitirmi, devlet kapsnda mhim mevkilere yerletirmi ve
bunlardan birou paala ykselmilerdir.20 II. Mahmut Bat Avrupa saraylann
taklit ederek eski Osmanl saray tekiltn temelinden deitirdi, 1831de Ender n Nazrl, 1 8 3 2 'de Mbeyn Mirlii kuruldu ve 1833te odalar tam am yla
kaldrld.
92
SARAY
Notlar
1 bkz. I.H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal. (stanbul, 1941), 85-94, 108-122,
M.F. Kprl, B izans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, THM, I. s. 208-221, 24246; M. F. Kprl, "Osmanl imparatorluunun Etnik Menei Meseleleri, Belleten, No. 28, s. 275.
2 bkz. Tarih-i A l-i Seluk, tpk basm neri, F. Uzluk, (Ankara, 1952), s. 52, 57. 66. 71.
3 Ibid. s. 52-53
4 Neshri, Fr. Taeschner neri, I (Leipzig, 1951), s. 35.
5 Onun aban 761/Haziran 1360 tarihli vakfiyesinde. Uzunarl neri, Belleten, No. 107. 422, levha 16; Evrenku Hadm ve ahin b. Abdullah; Orhann bir temliknmesinde, Belleten, No. 19, s.
280: tava Mukbil.
6 bkz. Ak Paazde Tarihi, F. Giese neri. (Leipzig. 1928), s. 50.
7 zellikle, 835 Hicri Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-iArvanid, yay. H. nalck, (Ankara, 1954).
8 Neri, s. 1 35.140; B. de La Broquirere, s. 182-83.
9 II. Murat devrinde Yazczde Ali {Tarih-i l-i Seluk) Topkap Saray Ktphanesi. Revan 1390, s. 23
Padiahln kullara sahip olmakla mmkn olduunu ifade etmitir (k., Machiavelli, The Prince, Blm IV). Kemal Paazde (Millet Ktphanesi. stanbul, No. 25, v. 11-12), glmann hepsi Padiah kapsnda eit olduklanndan hibiri dierleri stne kmay ve saltanat iddiasnda bulunmay aklndan
geirmez, der.
10 bkz. Dukas, 63; H. Hsameddin (Amasya Tarihi, m, stanbul) yerli Trk ricali ile dnmeler arasnda bu rekabeti mbala etmekle beraber, devlet siyasetine ilk devrede bunun nemli bir rol oynadna phe yoktur. Karamani Mehmet Paa ile lshak Paa rekabeti. II. Bayezit devrine Amasy a dan gelen ricl ile Gedik Ahmet arasndaki rekabet, andarl Halil ile Zaganuz ve ihabeddin Paa arasndaki rekabet bir bakma byle yorumlanabilir.
11 bkz. S h a ka ik-i Num aniyye, Mecd tercmesi, s. 102; Ahmet Grnnin sz; Ftih'in saraynda
hizmet grm J.M. Angiolello'ya gre (Historia Turchesca, Bkre, 1909) kumandan ve baka
yksek mevki sahiplerinin ounluu kul sistemine gre yetimi kimselerdendi.
12 risale, Yay. A.K. Akst, s. 51.
13 A. H. Lybyer, The Government o f the Ottoman Empire, (Cambridge, 1919), s. 263.
14 B. Miller. The Palace School o f M uhammed the Conqueror, (Cambridge, 1941), s. 63.
15 Bu hizmet gruplan hakknda tafsilt iin bkz. Uzunarl, Saray Tekilt, s. 388-464.
16 .L. Barkan, Srgnler, ik tisa t Fakltesi Mecmuas, cilt XV. s. 300.
17 b k z .//. 835 tarihli Sret-i Dfter-i Sancak-i Arvanid, (Ankara: TTK. 1954).
19 M. At, Tarih-iAt, 1, s. 162-165.
20 M. Sreyya, N uhbetl- V e k a y i, stanbul, H. 1290, s. 269.
93
12.
Blm
MERKEZ YNETM
Divn-i Hmyn ve yeleri

Klsik slm halifeliinde olduu gibi OsmanlIlarda da, hkmetin rgtlenmesi, belli bal organlan ve ilevleri; egemenlik ve icrann meruluu zerinde Ortadouda hkim devlet felsefesince belirlenmitir. Buna gre, egemenlik ve icray meru klan temel prensip adlettir. Yukanda anlatld gibi, vergi
verenlerin korunmas anlamnda adaletin salanmas, Mezopotamya uygarlklarndan beri Ortadou devletlerinde en nemli hkmet ilevi olarak grlrd. H km dnn kendi otoritesini temsil edenlere kar halkn ikyetlerini dinlem ek ve hakszlklan dzeltmek iin belli zamanlarda kendi huzurunda kurulan yce divn, btn Ortadou devletlerinde en nemli hkmet organ olarak
v ar olmutur. Osmanl Divn-i Hmynu temelde bir yce mahkeme ilevi gryor, ayn zam anda hkm et ilerine bakyordu. Ortadou devlet ve adlet
anlayy la uyum iinde olan bu kurum, ran'da Ssniler zam anndan beri
nem ini koruyagelmiti. Osmanl rneine en yakn uygulamann grld
Seluklu A nadolusunda sultan, hakszla urayanlarn ikyetlerini dinlemek
iin haftada iki kez yce divna gelirdi. eriat ilgilendiren davalar kadaskere,
ynetim le ilgili sorunlar ise, teki divn yelerine gnderilirdi. Yldrm Bayezitin Msrl tabibi emseddinin yazdna gre1
O sm an l h k m d a r, sa b a h la n e rk en d en g en i ve y k se k bir sed ird e
o tu ru r. H alk su ltan grebilecekleri bir y erde, biraz u zak ta du ru r ve h akszl a u ram h erk es gelip ikyetini bildirir. D ava h em en karara balanr. l-
94
MERKEZ YNETM
kede g v en lik yledir ki, hibir yerde kimse sahibinin brakp gittii ykl
bir d eveye el srem ez.
1432ye doru Edirne'de II. Murat'n sarayn ziyaret eden Bertrandon de La

Brocquiere de, dnemin divn toplantsn yle anlatr;2
Birinci kapdan getik. Kap ieri doru alyordu ve hepsi elinde denek, o tu z k a d ar kul (kapc) tarafndan ko ru nuyordu. Biri izinsiz girm eye
k alk arsa nce u zak lam as iin uyarrlar; direnirse ellerindeki deneklerle
o n u uzaklatrrlar... Milano elisi girince kapnn y a nn d a oturtuldu. Ne z a m an bir eli gelse (hem en her g n bir eli gelir), su ltan kapda d ivn kurar
(il fait porte "Faire porte" iin F ran sada kraln h u z u ru n a kabul edilm ek
denir.) Bizim court du roy" dediim iz eye Trkler Padiah Kaps", derler.
Sultan ieri girdi v e y an d ak i bir divn h an ey e gitti. O turm as iin hazrlanm
kadife deli be basam akla klan bir sedirde, detleri zere, terzilerin a lrken oturduklar biimde, oturdu. Sonra, d iv n h an en in y a nn d a b a k a bir
yerde beklem ekte olan p aalar gelip sultann n n d en getiler. D ivnhney e girdiler v e d iv n a katlm as d et o lan h e rk es yerini ald. D iv n h n e n in
d u v a n boy u n ca su ltan d an olabildiince uzakta idiler.
Balangta sultann dava dinledii ve hkmet ilerini ynettii yer demek

olan Kap, Dergh-i l veya Bb-i l, sonradan Osmanl hkmeti anlamnda
kullanlr, olmutur.
Devlet protokolnde deiiklikler yapan Ftih Sultan Mehmet, 1475 dolaylannda Divn-i Hmyn toplantlanna ahsen bakanlk etmeyi brakmtr. Ancak, ikyetleri ahsen iitmek sultann ihmal edemeyecei temel bir grev olduundan kasr- adlette divn odasna bakan kafesli bir pencere atrtt. Perde arkasnda toplantlarda daima hazr olduu hissini vermekle beraber istedii zaman
dava ve tartmalan izleyebilirdi.
Bu pencere bir bati kaynanda yle betimlenmi tir:3
Gizli b ir k o rid o ru n so n u n d a , d in le m e y e ri o la ra k k u lla n la n k k,
drtgen bir p encere var. Bu, b r m ck y a d a siy a h taftad an bir p erdeyle rtl, se p et gibi r lm bir kafestir. Ad tehlikeli penceredir, n k h n k r h er istediinde grlm eksizin ve orada olup olmad bilinm eksizin b t n o la n b iteni g r p dinleyebilir. Bu to p lan tlard a g en el v e y a kiilere ait
h e r t rl i k o n u u ld u u n d a n , h e rh a n g i bir e y i sa k la m a k y a da so n ray a
b rak m ak so n derece tehlikeliydi.
95
Devlet ricali Divn-i Hmynda yerlerini alnca, ikyetilere girme izni verilir ve ie balanrd. Divn-i Hmyn, kkenindeki yce mahkeme zelliini
hep korumutur. III. Murat, bir keresinde halkn ilerinin ihmal edildiini grdnde, ilerin annda dikkate alnmasn salamak zere dinleme penceresini brakp divnda vezirler yannda yer almtr. I. Ahmet, divn tartmalannn kimi
durumlarda huzurunda yaplmas dzenini getirmi ve halk ezmekle sulanan
Kasm Paa'nn divnda yarglanmasnda, nde gelen ulemnn bu davada hazr
bulunmasn istemitir.
Divn-i Hmyn, 18. yzylda sarayda divnhnede toplanmay brakm,
hkm et ileri vezir-i zamin konutunda grlmeye balamtr. III. Mustafa,
1766'da "balangta sultann hakszla urayanlann ikyetlerini iitmesi iin
kurulduunu" ileri srerek, Divn-i Hmynun haftada en az bir kez sarayda
toplanmasn buyurmutur.
Osmanl sultanlan, cuma namazna, ava ya da sefere giderken halkn ikyetlerini ahsen dinler, yahut rika denilen dilekelerini alrd; nk, halk, sultann onlann huzur ve rahatyla ilgilendiini hissetmeliydi". 1591 nevruzunda III.
Murat, deniz kysndaki yazlk saraynda kalrken, Galata ahalisinden bir grup
kayklarla gelerek Galata kadsndan ikyetlerini bildirmilerdi. Sultan kady derhal azletmitir. (Eski randa hkmdrlar, kutsal bir gn olan nevruzda halkn
davalann dinlemek iin yce divn kurarlard. Abbs halifeliinde ikyetlere
bakan zel bir divan, dvn al-mazlim vard).
Toplumsal konumu ne olursa olsun, herkes Divn-i Hmyna dorudan
doruya bavurabilirdi. Rey nemli iler iin stanbula heyet halinde temsilcilerini gnderirdi. Dolaysyla, adlet ve gvenliin en emin olduu yerler, bakente en yakn yrelerdi. Uzak blgelerde davaclar daha ok ikyetlerini bildirmek
iin kad mahkemelerine giderler; orada kad, ikyetleri defterine kaydeder, stanbula resm bir ikyet mektubu gnderirdi. Dava ivediyse, stanbula bir szc
yollanrd. Kad yoluyla topluca yaplan bavurulara arz- m azhar denirdi. 17.
yzylda divna gelen ikyet arzlan dolaysyla yazlan fermanlar, ikyet defter i denilen ayn defterlerde kaydolunmaya balanmtr. Btn bu brokratik ilgi,
reynn himayesine verilen nemi vurgular.
ikyetler genellikle, ar vergi yk, vergi toplanmasna ilikin yolsuzluklar, ekya y a da yerel yetkililerin basksyla ilgiliydi. Kimi zam an sultan, halk
gzalc davranlarla memnun etme yolunu seerek, hukukun inceliklerini bir
y a n a brakr, hzinenin karlann gzard ederdi. zetle, ister Anadolu Trk olsu n ister Balkan Hristiyan, halk sultana her trl hakszl ortadan kaldrabilecek en yce adlet makam, bir efkat simgesi olarak bakmalyd.
MERKEZ YNETM
1661'de Denizliden bir grup, yre erafndan birinin zulmnden ikyet

iin stanbula bir temsilci heyeti gndermiti. Ancak, sann etkisinde kalan
Divn-i hm yn yeleri sulamalar nemsememi, bunun zerine davaclar
adleti burada da bulamazsak nereye gidelim?" diye barmlard. Perde arkasndan davay dinleyen sultan, ertesi gn iin Divn-i H m ynun zel
olarak toplanm asn emretmi, davaclar hakl bulunarak sank derhal idam
edilmiti.
Yabanclar da son are olarak sultana bavururdu. rnein, 1648de gmrk
vergilerindeki arttan ikyet etmek isteyen Ingilizlerin dorudan doruya sultana kmalarn vezirler engelleyince, lngilizler, saraydan grlecek biimde, yedi
ngiliz gemisinin direklerine asl bakr kazanlar iinde zift yakmlard. Hkmdr
atei grm, ikyeti dinlemek iin avuban gndermiti.
Yerel kadlann kararlanna kar Divn-i Hmyna bavurmak da olanaklyd. Bu durumda dava, mahiyetine gre, ya yeniden grlmesi iin ayn mahkemeye gnderilir, ya da ayn blgedeki baka bir mahkemeye aktanlrd. Yneticilere kar ikyetlere, dorudan doruya Divn-i Hmyn bakard.
Sultan, himaye ve adletin yerine getirilmesi iin ou kez, Ortadou devletine zg bir gelenek olarak, mfetti veya gizli ajan gnderme ve adletnme iln gibi baka yntemlere de bavururdu.
Bazen sultan tebdil-i kyfetle bizzat tefti yapard. I. Sleyman sipahi, II. Ahmet
ise mevlev dervii gibi giyinir, halk arasna kanrlard. IV. Murat, tannmadan
yapt gezintilerde birok belaly acmadan idam ettirmitir. Bylece sultan, halkn saraya ve kendi gcne gvenini pekitireceini umard.
Vezir-i zamin temel devlerinden biri, zaman zaman bakentteki gvenlik
nlemlerini ve pazar fyatlanm tefti ederek durumu sultana bildirmekti. Padiah,
saray kullann haber toplamak iin gizlice gndererek, ordu ve eyletleri yakndan denetlerdi. Eyletlerde kadlarn, genellikle resm denetim yetkisi ve rapor
verme grevleri vard.
Yenieri ve sipahilerin de ikyet haklan vard ve bunlar devlet adamlanndan ikyetlerini bildirmek iin sarayn nnde toplanrlard. Bu protesto gsterilerinin kimi zam an sultann tahtn bile tehdit ettii olurdu. 1588de sipahiler, maalan deeri yanya dm ma sikkeyle dendiinde, eyhlislmdan bunun
adaletsizlik olduunu kantlayan bir fetv alm, sonra da saraya giderek mal reformun sorumlusu Mehmet Paann ban istemilerdir. Perdeyle rtl penceresinde dinleyen sultan, bu ikyeti iitmi ve kulak asmak istememiti; ancak vezirleri bunun ok tehlikeli olacan syleyince, Mehmet Paa'yla badefterdnn
idamlann emretmitir.
97
Adletin g kullanlarak salanmas tehlikeli bir rnek oluturmutur. Nitekim, 1632 de kapkulu askerleri ayaklanarak saraya girdiler. Sultann ikyetleri
dorudan dinleyebilmesi iin Bab's-sade nnde bir taht kuruldu. Btn devlet
ileri gelenleri, ulem, ordu komutanlar, bakaldrnn nedenlerini tartmak iin
sultannn evresinde yerlerini almlard. Ancak askerler, vezir-i zami sultana
ve devlete ihanetle sulayarak hnkrn gzleri nnde parampara ettiler. Bu
eylem, sultann otoritesini inemek anlamna geliyordu, nk adlet datma
gc yalnz ona aitti,
II.
M ehm etin Divn-i Hmyn grmelerine bizzat bakanlk etmekte
vazgemesinden sonra, ikyetleri ve davalan dinleme grevi doal olarak vezir-i

zam a gemiti. Kendileri de Divn-i Hmyn yesi olan Rumeli ve Anadolu
kadaskerleri, eriat alanna giren davalarda ona yardm ederlerdi. Divn-i Hmy n toplantsndan sonra sultan, divn yelerini Bbs-sade arkasndaki Arz
Odasnda kabul ederek kararlann onaylard. Dvn yeleri, padiahn huzuruna
belli bir srayla girerdi. lk nce yenieri aas girer, dorudan doruya sultana
bal olan yenieri ocana ilikin ileri arz ederdi. O ayrldktan sonra kadaskerler girer, zellikle kadlann atama listelerini sunard. Onlardan sonra sra ile veziri zam, teki vezirler, defterdrlar ve nianc arzda bulunurlard. Defterdrlar, mal iler hakknda bilgi verdikten sonra ayrlr, gnn konulan stne bilgi vermek
ve sultandan zellikle nemli atamalar ve kararlar hakknda onay almak iin vezir-i zam sultanla babaa kalrd.
Sultan, yabanc elileri, yeni atanm valileri, yeni atanm ordu kom utanlarn ve kadlar da Arz Odas'nda kabul ederdi. Dorudan doruya bir buyrukta bulunm ak istedii zam anlarda bunu kendi eliyle zel bir fermann zerinde
onaylar, H a tt-i H m yn denilen bu emri kapaasyla vezir-i zama yollard.
H att-i H m yn dorudan doruya bir emir ("beyaz zerine) olabilir, yahut
ok nemli bir konuda brolarda Padiah adna hazrlanan ferman kann veya
vezir-i zam in sunduu telhis zerine bizzat sultann eliyle koyduu emir biiminde olurdu. Aslnda her trl brokratik ilem, bk emr ferman sultannd r form lyle, h er h u su sta son kararn padiaha ait olduunu vurgulard.
Hatt-i H m yn kurumu, sultann devlet iktidarnn tek ve mutlak sahibi oldu u n u vurgular. Ama gerekte durum un farkl olduu aada grlecektir. Sultan , nemli kararlar alm adan nce, tartmak iin vezir-i zam ya da eyhlislm g h tek balarna gh gvendii bakalaryla birlikte saraya arrd. rn e in III. M ehm et, 1597'de bir kez divn daldktan sonra vezir-i zam ve bir
b ak a veziri, A vusturyayla sava zerine gizli bir konuma yapm ak iin deniz
kysndaki kkne armtr. Sultan, bu gizli danmanlarn yan sra, baka
98
MERKEZ YNETM
nem li kararlar ncesinde, kendisinin ya da vezir-i zam in bakanlk ettii

m everet meclisi toplayabilirdi. Meveret, Kur'an ve hadisin emrettii dini bir
devdir. Bu divnlara eyhlislm, kdemli vezirler, emekli askerler ve grlerini zgrce syleyebilecek baka danm anlar arlabilirdi. Meveret, genellikle sava kararlanndan nce toplanrd. I. Murat Kosova Sava'ndan nce, I.
Selim Memlklere kar saldrdan nce byle bir toplant yapm ve sava karar orada alnmt. Bu yntem bilgi edinme ve sorumluluu paylama iin gerekli bir yntemdi. Vezir-i zam kendisi byle bir toplant yapm ak istediinde,
nce sultann iznini almak zorundayd. Ancak, birtakm olaanst m everet
meclislerinin, sultn- tahttan indirme ve geici hkm et kurma kararlan ald
da olm utur. Byk siyas buhranlarda bu gibi kararlar, eyhlislm n huzuruyla eriat adna alnrd.
Devletin en nemli ilevi adletin salanmas olduundan, Divn-i H m yn hereyden nce yce bir mahkemeydi; divnn ayn zamanda btn devlet
ileri ve atamalar hakknda tartan ve karar alan bir hkmet ilevi de vard. Bu
alanda Divn-i H m ynda verilen kararlar, padiah hkm eklinde kar ve
fermanlar m himme denilen ana divn defterlerine kaydolunurdu.
Hkm etin asl etkinlikleri, geleneksel Ortadou devlet anlayna uygun
olarak, siyas, adl ve mal ayr blmn ilgi alanlarndayd. Devlet iktidarn
korum ak, i gvenlii salam ak ve lke karlann yabanc dm anlara kar
savunm ak; politik sorunlar olarak vezirlerin sorumluluu altnda idi. slm k amu hukukunda, hilfetin tanm lanm asnda bu grevler, devletin veya halifenin
temel grevleri olarak saptanmtr. ki kadasker adl, defterdrlar mal yetkiyi
temsil ederdi. Bunlarn yansra Divn-i Hm yndan kan buyruk ve yazm alarn kannlara ve gelenee uyduunu kontrol eden bir hkm et grevlisi
sfatyle bir nianc, br adyla tev k i' vard. Bir belgeye padiah adna yasalln salayan turay nianc ekerdi (resmi bir yazy onaylayan yaz veya alm ete tevk denirdi). rfi kannnm eleri hazrlam a grevi de niancya aitti.
Devletin kurulu ve gelime dnemlerinde nianclarn hkm ette byk otoriteleri vard. Kannlar yazp dzenleyen Koca Nianc Cellzde Mustafa, bu nianclarn en tannmdr. Beylik brolarndan kan belgelerin son kontrolnden sorum lu olarak Osmanl divn dilinin olumasnda da nianclar nemli bir
rol oynamlardr. Erkn- Devlet diye bilinen bu drt makam igal eden kiiler,
Divn-i H m ynda sultann otorite ve iktidanm temsil ederlerdi ve dorudan
sultann huzuruna kma haklar vard. Bunlar sadece sultana kar sorum luydular ve ancak kiisel davalar sz konusu olduunda kad m ahkem elerinde
yarglanrlard. Resm grevlerine ilikin durum larda sadece sultan hkm v e-
rebilirdi. 1596da badefterdrn rvet almaktan yarglanmas iin yaplan bir

neri, badefterdr, sultann yetkesiyle i grr ve hzineyi sultan adna ynetir. Bugne dek bu makam hakknda hi soruturma olmamtr" iddiasna
dayanlarak geri evrilmitir.
Balangta, eyletlerdeki btn tmarl sipahilerin bakomutan olan Rumeli
beylerbeyinin her zam an Divn-i Hmyn'da oturma ve tartmalara katlma
ayncal vard. Bu ayncalk, I. Sleyman tarafndan vezir-i zam brahim Paa
iin onaylanmtr. Rumeli beylerbeyilii grevi vezir-i zamlkla birletirilmi,
bylece ordu komuta birliinin salanmas dnlmtr.
16. yzyln ikinci yansnda donanmann nemi artnca, kapudan- derya
vezirlerden seilir olmu, bylece kapudan- deryamn Divn-i Hmyna katlmas salanmtr. Yenieri aas ve teki komutanlarla eyhlislm, ancak olaanst toplantlara katlrlard.
eyhlislmn siyas bir iktidar yoktu. I. Selim'in saltanatnda hrszlkla
sulanan 150 hazine grevlisine lm cezas verilmesi tartma konusu olmu,
eyhlislm Ali Ceml Efendi hkmn eriata aykn olduunu ileri srerek sultanla grme talep etmiti. Otoriter bir padiah olan Yavuz Sultan Selim, onun
araya girmesine fkelenerek, eyhlislma, szlerinin, padiahn siyas iktidann
ineme" anlamna geldiini, kimsenin sultann emir ve yasaklann sorgulama
hak ve yetkisine ship olmadn sylemitir.
Sonu olarak, imparatorluun klsik dneminde sultan, mutlak politik ve
idari yetkisini yalnz vezirlere devrederdi. Eyletlerde ya da seferdeyken yalnz
vezirin olaanst divn kurarak dava dinleme ve hkm verme haklan vard.
Bu arada lm cezas bile verebilirlerdi. Onlar, Divn-i Hmynda yetkelerini
vezir-i zam in rzas, ya da emriyle kullanrlard. Sultan, kendi siyaset ve yrtme yetkisini, mutlak temsilcisi olarak kullanma hakkn, yalnz vezir-i zam a vermitir.
Ftih Sultan Mehmet'in kannnmesi vezir-i zami yle tarif eder:4
Vezir-i zam in h ereyden nce vezir ve k o m utanlarn ba old u u bilinm eli. O h e rkesten b yktr; her k onuda sultann m utlak vekilidir. H zineye vekil olan defterdar, vezir-i zam in denetim indedir. Btn toplant ve
trenlerde herkesten nce vezir-i zam yerini alr.
Kural gerei vezirler, valiler, askerler, ulem ve rey, dileke ve isteklerini vezir-i zam a sunar, o da bunlar, gerekli grrse, sultana iletir, iin nemin e gre sultann onayn aldktan sonra onun turas ile bir ferman karrd.
100
MERKEZ YNETM
Btn atam alann, nce vezir-i zamin onayna sunulmas gerekirdi. O, padiahn m utlak vekili olarak hkm dra danm adan karar alabilirdi. "Vezir-i zamin sultanla ilikilerine ve kararlanna hi kimse, hatt teki vezirler bile karm a m a ly d . H km dr ona, m utlak vekillik ilevinin sim gesi olarak kendi
m hrn teslim etmitir. M hrn geri alnmas vezir-i zam in azline iarettir.
Bir sefere padiahn zel bir beratyle Serdr- ekrem, yani bakom utan tayin
olduunda, vezir-i zam in iktidar doruuna ulard, nk o zam an sultana
danm adan her hususta karar verebilir, atam a ve azletmekte istedii gibi davranabilirdi. Bu yetkilerle dou seferine serdar tayin edilen vezir-i zam brahim
Paa, defterdr skender elebi ile yetki atmasna dm, onu idam ettirmi,
kendisinin saltanatta gz olduu dedikodular yaylm, dm anlar padiah
kandrarak idamna sebep olmulardr. Asker komuta ve sivil idare yetkilerinin
bir elde toplanmas, Osmanl Devleti'nde andarllardan beri normal bir gelenek
haline gelmitir. nceki slm devletlerinde normal olarak brokrasinin ba
olan vezirle ordu kumandan ayn kiilerce temsil olunurdu. ok gl olan andarl ailesini hkmetten uzaklatrarak vezir-i zamlann kullan arasndan seen ve onlara kendi m utlak veklet yetkisini vererek klsik Osmanl vezir-i
zam tipini yaratan Ftih Sultan Mehmettir. Grevi 1455ten 1468e kadar s rekli elinde tutan Mahmut Paa, ok gl hale gelince Ftih onu kolayca bertaraf edebilmitir. II. Muratn saltanat srasnda, ulemdan gelme bir brokrat
devlet adam olan Halil Paayla eylet ordusunun komutan Rumeli beylerbeyi
ihabeddin arasnda rekabet vard. Ftih, vezir-i zamlkla Rumeli beylerbeyiliini bir sre M ahm ut P aann ahsnda birletirm itir. (D evlet iinde stat
gruplan ve temsilcileri arasnda iktidar atmalan iin ileride ayrntl bilgi verilecektir). Sultann mutlak iktidar, vezir-i zamin yetkisi zerine konan baz kstlamalarla korunmutur. 1536da brahim Paa ve 1614'te Nasuh Paa, saltan ata gz diktikleri iddiasyla idam edilmitir. Gerekte gl bir vezir-i zam
sultann tahttan indirilmesine neden olabilirdi. Ancak onun da yetkileri snrsz
deildir. rnein, nemli bir karar alm adan nce Divn-i H m ynun teki
yelerine m utlaka danm ak zorundayd. Nitekim, brahim Paann idam hkm giymesinde bir etmen de, teki vezirlere danmadan hareket etme detiydi.
Aynca, devletin mal ve adl blmlerinin bakanlan olan badefterdr ve kadaskerler, kendi alanlannda sultann dolaysz temsilcileriydiler, fakat bu makam lara yaplacak atamalarn mutlak denetimini vezir-i zam elinde tutm akta idi.
III. Murat, Vezir-i zam Sokollunun ar nfuzunu nlemek iin yaknlarndan
veys P aay deftardarla atamt. Vezir-i zamin defterdn denetleme hakk
vard; ancak Ftih Sultan Mehmet kannm esinin diliyle, "Defterdr emretme101
dike hzineye ne tek bir ake girer, ne de hzineden tek bir ake kar. Buna
kar defterdar, vezir-i zam a aylk bir rapor sunm ak zorundayd. Defterdarn
azli istenirse, dorudan doruya sultana sunulmas gerekirdi.
kindi vakti vezir-i zam, defterdr ve kadaskerler, saraydaki Divn-i Hm yn toplantlanndan sonra kendi brolanna ait ileri grmek zere kendi konutlannda divn kurarlard. En nemli asker birlik olan yenieri ocann aas,
vezir-i zamin yetkisi dnda idi, ona emredemezdi. Dorudan doruya sultann
atad yenieri aas, kendi konutunda ayn bir divn kurar, yenierilere ilikin
sorunlarla orada ilgilenir ve davalara bakard. Sonralan, Aa'nn ocak hiyerarisinden deil, saray grevlilerinden atanmas yntemi getirilerek sultann ocak
zerinde kontrol arttrlmtr. Yenieriler, devlet iinde sultanlarn ve vezir-i
zam lann deimesinde ar basan bir g oda olarak politikada birinci derecede rol oynamlardr. te yandan, sultana sunaca her dileke hakknda yenieri
aas, vezir-i zam a nceden bilgi vermek zorundayd. Bundan baka, Ocan
personel memurluunu yapan yenieri ktibini vezir-i zam seer, bylece yenierilerin ynetiminde denetimi olurdu. Savaa Sultan kendisi gitmiyorsa, yenierilerin bir blm pyitahtta kalrd. Btn yenieri ordusunun vezir-i zamin kom utasna verildii seferler enderdi.
16.
yzyln ikinci yansndan sonra kapudan- derya da, denizcilik sorunla
ve donanm ada ortaya kan davalara bakan ayn bir divna bakanlk eder, atam alar iin aday gsterir veya atama ve aziller yapard. Ancak vezir-i zamin ara
sra tersaneyi ziyaret ve tefti etme hakk vard. Bylece, vezir-i zam padiahn
mutlak vekili olarak btn idare kollan zerinde kontrol yetkisine sahipti.
Saray personel ve ynetimine, vezir-i zamdan bamsz olan kapaas, bir dier adyla Bbs-sade Aas veya Akhadm Aa bakard. te yandan, saraydan
km a srasnda vali ve kumandanlann atanmasnda balca yetki sahibi olan kapaas, devlet iinde ok nemli bir mevki sahibi idi. Hariten sultanla temas kurmak
isteyenler, onun araclna bavurmak zorunda idiler. Sultann en yakn adam olan
kapaas, II. Bayezit dneminde ou kez vezir-i zamlk ve nemli valiliklere getirilmi, hkm et sarayda odaklanmtr-, zira Sultan Cemin geri gelmesi kaygsyla
yaayan II. Bayezit, bu makamlara yalnz kendine en yakn kimseler sfatyla akhadm aalann atyordu. Devlet iinde yetkilerin dengesi prensibi sonucu, sultan hepsinin stnde otorite birliini salam oluyordu. Fakat bu sistem, I. Selim gibi kiyaset,
azim ve alkanlk sahibi padiahlar sayesinde ilerlik gsterebilmitir. Vezir-i zam
kapaasnm azli veya kendi adaynn atanmas iin sultana bavurabilirdi.
D evlet iinde vezir-i zam dan bamsz olan en byk siyas gc ulem
temsil ederdi. Kad ve din grevlilerini atama ve azletme yetkisi elinde olan A n a -.
102
dolu ve Rumeli kadaskerleri, Islm hukukun uygulanm asndan sorumlu devlet

memurlanydlar. eriat alanna giren davalarda son hkm onlar verirdi. Ulemnn ba olan eyhlislm, hkm et yesi saylmazd; idar-icra yetkisi yoktu.
darede tarafsz kalmak mmkn olmad inancyla slm hukukunun tarafsz
yorum lanm as grevi, bamsz mftlere braklmt. Medrese hocalannn ve
m ftlerin ba eyhlislmd. Gene de eyhlislmn zam anla devlet ilerinde
byk etkisi olmaya balamtr. Yeni bir eyhlislm atanmasna ilikin dilekeyi sultana vezir-i zam verirdi. Tabii sultan, aday kabul etmeyebilirdi. rnein,
1598de Vezir-i zam Yemii Hasann btn basklanna karn sultan eyhlislm la kendi retmenini getirmiti. eyhlislmlarla srekli atm a halinde
olan Haan Paa, bunlardan birinin, Su'ullah'm azledilmesini salamt. te yandan, uyum u srdrmek isteyen vezir-i zam Cerrah Mehmet Paa btn nemli
devlet sorunlannda eyhlislma danrd. eyhlislmn fetvasyla sultanlar
tahttan indirilmi; birok vezir-i zam da yerinden atlmtr.
eyhlislm, ulemnn bayd. Medrese yelerinin atanma, terfi ve azillerine ilikin dilekeyi vezir-i zama o verirdi. 16. yzyldan sonra molla derecesindeki byk kadlann atanma ve azline ilikin neride bulunma yetkisini elde ederek, btn ulem rgtnn denetimini eyhlislm gerekten ele geirmitir. Vezir-i zam nasl sultann yrtme yetkisinin mutlak temsilcisi ise, eyhlislm da
sultann slm cemaatinin ba imam sfatyla din yetkilerinin mutlak temsilcisi
saylmtr.
eitli kstlamalar, vezir-i zamin sultannkine eit bir g kazanmasn nlemitir. Fakat sultann mutlak temsilcisi sfatyla btn devlet birimlerini denetim ve
gzetim hakk vardr. Bu da, brokrasinin bamszln ve denetim birliini srdrmeye yeterli saylmtr. Vezir-i zamin onay olmadan hibir makamda azil, ya da
atam a ilemi olamaz, Hatt-i Hmyn dnda herhangi bir sultan ferman da kmazd. Vezir-i zam tarafndan sultann onayna sunulan Divn-i Hmyn kararlannn reddedilmemesi bir gelenek olarak yerlemitir. Vezir-i zamin bu bamszl, Ortadou devletlerinin deimez bir ilkesidir. III. Murattan balayarak bu prensibin gzetilmemesi, sorumsuz saray mensuplannn araya girmesiyle gler dengesinin ve vezir-i zam yetkilerinin zayflamas, Koi Bey ve teki lyiha sahipleri tarafndan devlette tagayyr ve fesadn kayna saylacaktr.
Murat P aay vezir-i zamla atayan I. Ahmet, kendi eliyle yazd bir fermanda, sana vezir-i zaml kimsenin tavsiye ve grne bavurmadan verdim
ve mhrm gnderdim", demitir. 1656ya doru devletin derin bir bunalma dt srada Kprl Mehmet Paa vezir-i zaml, u artlarla kabul etmiti: Sunduu nerilerden hibirini sultan reddetmeyecek, btn atama ve azilleri kendisi va103
pacak, sultann vezir-i zamdan baka danman olmayacak, hibir kartm saray
benimsemeyecek ve kendisine kar yaplan btn iftiralar gzard edilecek.
Yerlemi bir kurala gre vezir-i zamla aday ikinci vezirdi. Fakat kapaas, vlide sultan ya da sultann hocas, vezir-i zamin seiminde nemli bir rol oynard. Bylece bamszln koruyamaz duruma den yeni vezir-i zam, yenieriler ya da ulemnn yardmna gvenir, ya da etkili bir saray grubuna kendini
sevdirerek grev sresini uzatma yollann arard.
Yavuz Sultan Selim gibi mstebit sultanlarn yannda kimi vezir-i zamlar
glgede kalrken, Gedik Ahmet (1474) ya da Kprl Mehmet (1656-1661) gibi
vezir-i zamlann diktatrce gleri olmutur. Gedik Ahmet Paann g kayna
yenieri ordusu, Kprl Mehmet Paa'nnki ise Vlide Sultand.
Kafes sistemi uygulanmaya balamadan nce tahta yeni kan sultanlar,
bakente, eylet valilii sresince tarada saraynda hizmet etmi olan adamlanyla birlikte gelirlerdi. Bunlann iktidan tam olarak kendi ellerine geirme abalan, Osmanl i politikasn daima byk lde etkilemitir. Ftih Sultan Mehmetin llas Zaanos, vezir-i zam andarl Halile iddetle kar karak yeni
hkm dn Konstantiniye'yi kuatmaya tevik etmiti. Fetihten sonra rakibini
idam ettirmi ve vezir-i zam olarak yerine gemitir. II. Selim tahta ktnda,
eski hocasnn tavsiyeleri zerine hareket ederek vezir-i zam Sokollu'yu g
durumda brakmt. 1579'la 1599 arasnda III. Murat ve III. Mehmetin hocas
ulemdan tarihi Hoca Sadeddin, devletin i ve d politikasna yn veren balca kii idi. Resm saray tarihisinin yorumunca, umur-i saltanat klliyen
onun reyine bal idi". Kafes sistemi getirildikten sonra vezir atamalarnda vlide sultan temel etmen olmutur. 1596da brahim Paa, ancak III. Mehmetin
annesi Safiye Sultann sranyla vezir-i zam kalabilmiti. Fakat vlide sultanlann hibiri Ksem Sultan kadar etkili olmamtr. Yenieri ocak aalanyla ittifak halinde, her vezir-i zam deiikliinde ve IV. Mehmet'in tahta kna
(1648) kadar her clsta nemli bir rol oynamtr. IV. Mehmet kk yata
tahta oturtulunca da, eski egemenliini srdrmek istemitir. Ancak, IV. Mehm et'in annesi, rakibi Turhan Sultan, 1651'de Ksem'i bodurtmu ve vlide
sultan sfatyla onun yerini almtr.
Perde arkasndan hkmet kararlarn etkileyebilen bir baka kii de, sultann eyhidir. Her sultann bir eyhi vardr. Tarikatlardan birinin eyhi olan mrit
sfatyla, sultann manev rehberi saylr, gelecei bildirerek Tanrnn yardmn
saladna inanlrd. Bu durumuyla eyh, Orta Asya Trk hakanlannn yanndaki am anlara yakn bir benzerlik gsterirdi. Konstantiniye kuatmas srasnda
Ftih Sultan Mehmet srekli olarak Bayramiye eyhi Akemseddin'in manev k104
MERKEZ YNETM
lavuzluuna bavurmutu. Fethin tarihi hakknda gaibten verdii haber geeklemeyince eyh, ou dnme olan askerin imandan nasipleri olmadn ve balanna sert, acmasz bir komutan atanmasn nermiti.5 III. Muratn manev danman, Halvet tarikatndan eyh cc o denli etkiliydi ki, yksek bir makam isteyen herkes ister istemez nce onu ziyaret etmek zorunda kalmtr.
Bu adamlarn en nllerinden biri, sultann din duygularn krklemekle
kalmayp politikaya da kanan, I. Ahmetin eyhi celvet tarikat eyhi skdr
Mahmut Hda Efendi'dir. rnein, Ruslarla ban antlamas yaplmasn, Ruslarn Terek, Ejderhan ve Kazan kalelerini brakmalar kouluyla, bar tavsiye etmi; hapisteki kadlann salverilmesi iin uram ve Ahmet Paa'nn Msr valisi
atanmas dn vermitir.
Osmanl politikasn belirlemekte kamuoyunun da, genellikle kabul edildiinden daha byk bir etkisi vardr. Daha 16, yzyln ikinci yansnda kapkulu askeriyle zanaatkrlar arasnda bir kar birlii vard. Kapkullanmn birou zanaatkr ya da tccar olmu, bazlar da paralarn ticar giriimlere ya da faize yatrmt. stanbul halk her zaman ayaklanmaya hazrd; bu tr kanklklar genellikle mal ve ekonomik sknt zam anlannda patlak vermitir. Hkmetin kt nlemleri sonucu skntya den halk ulemy balanna alarak harekete meru bir
grnm verirdi. 1648'de Sultan brahimin, 1687de IV. Mehmet'in, 1703'te II.
Mustafann, 1730da III. Ahmetin ve 1807de III. Selimin tahttan indirilmelerine yol aan ayaklanmalar bu trdendi.
Halk ayaklanmalan ancak kapkulu askerlerinin ve ulemnn ibirliiyle baanl olabilirdi. 1651'de, stanbul halk yenieri cuntasnn iktidanna kar ayaklanmtr. Yasalar reynn silh tamasn yasakladndan, eyletlerde kyl
ayaklanmalan seyrekti. Kyllerin topra brakp dalmas devlete ayaklanm alar kadar kayg veren bir eit eylemsiz direniti; nk bu durum, devlet hzinesini ve tmar sahiplerini gelir kaynaklarndan yoksun brakarak imparatorluu
gten drrd. Kylnn topraklann terk edip dalmasndan, perkende
olmasndan korkan devlet, zaman zaman kyly kayran nlemler alr, kimi zaman vergileri azaltmaya veya affetmeye mecbur olurdu.
Osmanl sultanlarnn kam uoyunu kendilerinden yana ekme zorunluluu,
onlan dil dzen politikasn yenilemeye iten nemli bir faktrdr. Hkmdr sevilmezse, halk arasnda, eriata sayg gstermedii, arap itii ya da baka uygunsuz davranlarda bulunduu sylentileri ortala kard. Bir despot olan IV.
Murat, kendisi hem iki dkn, hem de iki yasann en acmasz destekisiydi. Osmanl sultanlan eriata sadk grnmek iin, namazlann savsaklayanlann
ya da oru tutmayanlann cezalandnlmas iin zaman zaman genel emirler ka105
nr, meyhane ve genelevlerini kapattnrlard. Kendileri Cuma gnleri camiye giderek cemaatle namaz hi aksatmaz, yoksullarla dervilere sk sk sadaka datrlard. Kurban Bayramlannda, yalnz stanbul'da bin olmak zere, binlerce kurban kesilip yoksullara datlrd. Sultan, Mekke ve Medineye her yl on binlerce
altn dkalk hediye gnderir, srre alay denen bu hazine katan Mekke ve Medineye van yolu boyunca byk merasim ve gsterilere neden olurdu.
Sultanlar din nderlerden, zellikle halka tutulan eyh ve dervilerden her zaman ekinmiler ve bunlan kendilerine yaklatrmaya, ya da sert nlemlerle onlara
boyun edirmeye almlardr. Bu eyh ve derviler, genellikle muhalif halk hareketlerinin ba propagandaclanydlar. rnein, III. Mehmet'in saltanat srasnda hkmet, camilerde vaazlanyla stanbul halkn kkrtan bir eyhi kentten srm, fakat halkn gsterileri sonucu geri gelmesi iin izin vermek zorunda kalmtr. IV. Murat, nfuzlu bir nakibend eyhi olan Mahmut'u 1639'da idam ettirmi, yanna yedi
sekiz bin kadar yanda toplam olan Sakarya eyhi'ni de Ilgnda ldrtmtr.
ada eletirilerde, 17. yzyln ilk yansndaki politik bunalmn temel sebebi,
otorite birliinin, vezir-i zamin bamszlnn yitirilmi olmas ileri srlmtr.
Kprl Mehmet Paa'nm, 1656da diktatrce yetkilerle vezir-i zam atandna
yukanda deindik. Kendisinden sonra bu makama, olu Fazl Ahmet (1661-1676)
gemitir. Sarayllar ve yenieri cuntasnn iktidan yerine Kprller ynetimi boyunca hkmet ileri vezir-i zamin konandan ynetilmi, sonuta saraydaki Divn-i Hmyn toplantlan eski nemini yitirmitir. Sultan, arz ve telhis denilen raporlarla durum hakknda bilgi alr, emir ve isteklerini Hatt-i Hmyn denilen kendi
eliyle yazlm bir notla geri gnderirdi. Bu Hatt-i Hmynlar, genellikle Bb-i
lnin kararlarn deitirmeyen ksa yinelemelerden ibarettir.
Hkmetin vezir-i zamin konutuna, Bb-i lye tanmasyla Divn-i Hm yn vezirleri arka plana dm; dorudan doruya vezir-i zamin hizmetindeki grevli nem kazanp ne kmtr. Bunlar, vezir-i zamin politik ve asker konularda temsilcisi olan Khya Bey, Divn-i Hmynda ikyet ve davalara bakan avuba ve uzun bir sredir Divn-i H myn'un baktipliini yapm akta olup, devlet antlamalanyla nizamnameleri muhafaza eden resl-kttb
idi. 17 20 den sonra bu grevliler, Paa kaps veya Bb-i ldeki toplantlarda,
vezir unvanyla devletin birer yesi haline gelmilerdir. Makamlar 19. yzylda,
srasyla, iileri, adlet ve dileri bakanlklan olacaktr.
Bu srete defterdr kaps da gelierek, mal iler iin bamsz bir blm durum una gelmitir. Badefterdr, haftann belli gnlerinde Bb-i lde yaplan toplantlara katlrd. Vezir-i zam, nemli kararlar almadan nce genel danm a divnlar toplard.
106
EYALET YNETM VE TIMAR SSTEM
Notlar
1 V. Grecu (ed.), Istoria, (Bkre. 1950). s. 178; 1. H. Uzunarl, Merkez ve Bahriye Tekilt, (Ankara. 1948), s. 1.
2 Le voyage d'outremer, ed. Ch. Schefer, (Paris, 1392). s. 140.
3 Histoire de la dcadance de l empire grec et l'tablissement de celvy des turcs, iinde: Chalcocondyle tarihi zerine resimler, (Rouen, 1660), s. 19.
4 Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, ek, s. 10.
5 bkz. Halil nalck, Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, (Ankara, 1954), s. 217-19.
13. Blm
EYLET YNETM VE TIMAR SSTEM
Eylet Ynetimi
Osmanl sultanlan, bir blgeyi ynetmek iin ilk dnemlerden itibaren hep iki
yetkili atamlardr: asker snf kkenli ve sultann yrtme yetkisini temsil eden
bey, ulem kkenli ve sultann yasal yetkisini temsil eden kad. Bey, kadnn
hkm olmadan hibir ceza veremez, kad da hibir karann kendisi icra edemezdi. Kad, kararlarnda, yani eriat ve kannu uygulamada beyden bamszd.
Emirlerini dorudan doruya sultandan alr, sultana dorudan doruya dileke
verebilirdi. Eylet ynetimindeki bu gler aynmn, Osmanllar dil bir ynetimin
temeli olarak grrlerdi.
Henz bir Uc Beylii olduu zamanlarda Osmanl lkesi, bir hnkr sanca y la , beyin oullannn ynetimine brakt sancaklara blnm t. Sancak,
hkm drdan iktidar simgesi olarak bir sancak (bayrak) alm, asker bir vali
olan sancakbeyinin emrindeki ynetim birimidir. 1361'den sonra Osmanl topraklannn Balkanlarda hzla genilemesi zerine, denetimi elde tutabilmek iin,
btn sancakbeylerinin bana bir beylerbeyi atamak gerekmiti. Seluklularda
eyletler, sultann melik unvan tayan yan bamsz oullar arasnda bllrd. Uc (serhad) eyletleri beylerbeyi unvan tayan uc emirlerinin idaresi altnda idi. 1. Murat, 1362de tahta kmak zere Bursa'ya hareket ettii zam an,
gvendii llas ahini bu greve atayarak, ilk beylerbeyiliini Rumelinde kurmutur.
I.
Murat, daha sonra olu Bayezit'i, douda Anadolu'da yeni fethedilmi bl-
gelerin valisi olarak Ktahya'ya yerletirdi. Bayezit, 1393te Rumeline getiin108
de, bakenti Ktahya olan ve btn Bat Anadolu'yu kapsayan bir Anadolu Beylerbeyilii kurma gerei duymutu. Osmanl ehzadesinin oturduu Amasya bakent olmak zere, nc bir beylerbeyilik oluturuldu. Bunlar, 15. yzyln ortasna kadar Osmanl mparatorluunun beylerbey ilii olarak kalm ve imparatorluun her zaman omurgasn oluturmutur.
Fetih dneminde Osmanl ynetiminin Rumeli eyletlerinde kuruluunun, iki
aamal bir sreten getiini grmtk. Dorudan doruya Osmanl ynetiminde sancak olarak rgtlenmi alan ile gazaya ak alan arasnda, ya bir uc, snr
blgesi ya da vasal bir devlet olarak tampon bir blge bulunurdu. Ulardaki beyler, merkez hkmetten, bakente grece yakn olanlara oranla daha bamszd
ve beylikleri babadan oula geen Evrenosoullan, Mihaloullan, Paayiitoullar, Malkooullar gibi ailelerdendi. Bu beylerin Osmanl tmparatorluundaki
konumlar, tpk Seluklu hkmranlndaki Osman Gz'nin konumu gibiydi.
Ucbeylerinin blgelerindeki sipahiler genellikle kendi kullan ya da hizmetkrlanyd. Srp despotluu, Eflk ve Bodan Voyvodal gibi vasal devletlerdeki h an edanlara Osmanllar, bazen iilerinde zerklik verir, am a onlar yllk bir hara
vermek ve seferlerde yardmc g salamakla zorunlu tutard. Baz blgeleri ucbeylii, bazlann da vasal beylik olarak tutmay yelerlerdi.
15.
ve 16. yzyllarda ise, hkmet yeni fethedilen yerleri sancak beylerinin
dorudan ynetimlerine vermi, bunlann bana da bir beylerbeyi atamtr. Bylelikle yeni beylerbeyilikler ortaya kmtr. Yeni beylerbeyiliklerinin oluturulmas, asker dncelerle belirlenen uzun bir sreten geerdi. rnein, nceleri
Rumeli beylerbeyine bal olan Bosnann A vusturyaya kar asker bir nlem
olarak ayr bir beylerbeyilik biiminde rgtlenmesi, 1463ten 1580'e kadar srmtr. z Beylerbeyilii, 16. yzylda Kazaklara kar bir nlem olarak, Bat
Karadeniz blgesi sancaklanndan oluturulmutur. 1533'te imparatorluktaki beylerbeyilik says alt idi; Kanun Sultan Sleyman'n saltanatnn sonlanna gelindiinde on altya varmtr.
1533te, btn deniz glerini V. Karla kar birletirme abasyla, Cezayir
beylerbeyilii kurularak Barbaros H ayrettine verilmitir. Barbaros, kapudan-
derya unvanyla, kendi fethettii Cezayirle Akdeniz ky ve adalanndaki on
sanca kendi ynetiminde birletirmitir. 1590dan sonra genilikleri snrlandnlan beylerbeyilikler, o zam an dan balay a ra k eylet" diye adlandrlm tr.
1610a doru imparatorlukta byle otuz iki eylet vard (bkz. ileride liste, s. 110).
Devlet, tmar sistemini, ancak sancak sistemiyle Osmanl yasa ve ynetiminin yeterince yerletii blgelerde uygulayabilirdi. Tmar sistemi; Msr, Badat,
Habeistan, Basra ve Elhasa eyletlerinde uygulanmamtr; dolaysyla bunlann
109
Beylerbeyilikler
(Eyletler)
Bakent
Fetih tarihi
Beylerbeyilik
olm a tarihi
Rumeli
Edirne; sonra
1361-1385
1362 dolaylar
Sofya ve Manastr
Anadolu (Bat Anadolu)
Ankara ve Ktahya
1354-1391
1393
Rum
Amasya ve Sivas
1392-1397
1413
Trabzon
Trabzon
1461
1578 dolaylar
Bosna
Saraybosna
1463
1580
Karaman
Konya
1468-1474
1468-1512
Kefe
Kefe
1475
1568
Dlkdir (Dulgadr)
Mara
1515
1522
Erzurum
Erzurum
1514
1533
Diyarbakr
Diyarbakr
1515
1515
Musul
Musul
1516 dolaylar
1535
Halep
Halep
1516
1516
am
am
1516
1517-1520
Trablus-am
Trablus (Lbnan)
1516
1570 dolaylar
Msr
Kahire
1517
1517-1522
Yemen
Zebit, Sanaa
1517-1538
1540
Cezir-i Bahr-i Sefid
Gelibolu
1354-1522
1533
Cezir-i Garp
Cezyir
1516
1533
Kars
Kars
1534
1580
Badad
Badad
1534
1535
Van
Van
1533
1548
Tunus
Tunus
1534
1573 dolaylar
Basra
Basra
1538-1546
1546
Elhasa
Elkatf
1550 dolaylan
1555
Budin
Buda
1526-1541
1541
Trablus garp
Trablus (Libya)
1551
1566
Temevar
Temevar
1552
1552
ehrizor
ehrizor
1554
Habe
Suvakin ve Cidde
1555-1557
1557
Kbrs
Lefkoe
1570
1570
ldr
ldr
1578
1578
Rakka
Urfa
1517
1600 dolaylan
bir derece zerklikleri tannmtr. Sultan, bu eyletlerin her birine kalabalk bir
yenieri garnizonu yerletirir, birer vali, defterdar ve kad atard. Eylet gelirleri
sipahilere tmar olarak datlmaz, vali btn asker ve dar giderleri karladktan
sonra bakente her yl salyne" denen, sabit bir miktar vergi gnderirdi. Bu eyletlere "salyne eyletleri" denmitir.
Dou Anadolu'nun baz yrelerinde, airet reislerinin elinde babadan oula
geen sancaklarn ynetimi de deiikti. "Hkmet" diye bilinen blgelerde ise
btn gelirler airet beyine aitti; ancak bey, sultann buyruu zerine orduya belli sayda asker vermek zorundayd. Sultan, bu blgelerde yrenin nemli kentlerine bir kad atar ve bir yenieri birlii yerletirirdi.
mparatorlukta bylece, dorudan doruya Osmanl ynetiminde olanlardan
ayr, birok zerk ynetim birimi vard. Slyne eyletleri ve hkmetlerin yan
sra, vasal birer Hristiyan beylik olan Bodan, Eflk, Erdel, Ragusa (Dubrovnik),
Grcistan ve erkezistan ve 17. yzylda Kazak Hetmanl'yla, Krm Hanl,
Mekke eriflii ve Geyln gibi tb Mslman beylikleri vard. Aynca, deniz gz
levent (korsan) beylerin fethettikleri Trablusgarp, Tunus ve Cezayir beylerbeyilikleri uc snr eyleti niteliklerini korumulardr.
16.
yzylda Osmanl mparatorluu, hepsi bir ara hara deyen Venedik
Polonya, Habsburg mparatorluu zerinde kuramsal egemenlik iddiasndayd.
Tmar Sistemi
Ancak, tipik Osmanl eyletlerinde tmar sistemi geerliydi. Bu sistem, byk
bir imparatorluk ordusunu ortaa ekonomisine dayanarak ayakta tutabilme kaygsndan domu ve imparatorluun eylet ynetimiyle mal, toplumsal ve tanmsal politikalanna biim vermitir. Nitekim bu politikalann hem en hem en hepsi,
devletin asker ihtiyalann karlamak amacyla gelitirilmiti.
Para darl Ortadou devletlerinin temel sorunlanndan biriydi. Altn ve daha
da nemli olan gm, para sisteminin temeliydi. Bu metallerin ktl karsnda
devlet, byk apl giriimler, zellikle de besledii byk bir ordu iin para bulm akta zorlanrd. te yandan, ayn nedenlerden tr, kyller de en nemli vergi olan tahl rn nakit olarak deyemedikleri iin, ayn olarak derlerdi. Ortaa devleti ise, ayn denen vergiyi toplayp paraya evirme olanaklanndan yoksun olduundan, bu gelir kaynaklarn mltezimlere satard. Bylece devlet gelir
kaybeder, ordunun maalann deyebilmek iin gereken paray toplayamazd. Bu
yzden, devletin tarm gelirlerini askerlere tmar olarak tahsis etmesi, Ortado111
______ UOM
M
INUIfVimJUMLUOU:f\LMOir\VM
V3IIJUUIPUUJ______
u'nun Mslman imparatorluklannn en eski geleneklerinden biri haline gelmi,
askerlerin maa yerine doaldan doruya bu gelirleri kyde oturup toplamas gerekmitir. Balca gelirleri askerlere maa olarak braklan bu toprak birimleri, Bizansta pronoia, Islm lkelerinde ise ikt' veya tmar diye bilinirdi.
Bu sistemde sipah, gelir kayna olan kyde yaar, ayn olarak denen rn
vergisi r de kolayca toplayabilirdi. Bylece asker, mltezimin yerini alr, r
nakde evirme sorumluluunu da stlenirdi. Bylesi bir sistemin bir stnl de,
ortaa ordularnn temel esi sipahinin, yaad kyde atna kolayca bakabilmesiydi.
Bizans imparatorluu ve daha sonra Balkan devletlerinde kyller, tarm
vergisiyle beraber sipahilerine ylda birer araba odun ve yem, yanm araba da saman vermekle ykmlydler. Buna ek olarak sipahilerinin topranda almak
ve arabalanyla hizmet etmek zorundaydlar. OsmanlIlar, Balkanlar' fethettiklerinde karlanna kan bu angarya hizmetleri nakit paraya, ift resmine evirmekte zorlanmadlar. Zamanla, zengin Hristiyan beylerin elindeki geni mlklerle baz manastr topraklann da tmara dntrdler. Tmar sistemi, daha ilk dnemlerden balayarak Osmanl rejiminin aync bir nitelii olmutur.
mparatorluun klsik dneminde Osmanl ordusunun en byk blmn
eyletlerdeki tmarl sipahiler olutururdu. Sipah, geleneksel silhlar kullanan tipik bir ortaa atlsdr; Osmanl ordusunda ateli silh kullananlar genellikle yenierilerdi. Bir tahmine gre. 1475 dolaylannda ulfe, yani nakit maa alan, kapkulu sipahilerinin says bin, yenierilerinki de alt bin iken, Rumeli'nde yirmi
iki bin, Anadoluda on yedi bin tmarl sipah vard1. Yz yl sonra 1. Sleym an
zamannda ise, alt bin kapkulu sipahisi, on-on iki bin yenieri, krk bin eylet sipahisi olduu hesaplanmtr. 1503de 12 bin yenieri, 50 bin tmarl sipah, 10
bin sekban solak ve 700 avu vard (Firdes, kutbnme 90-92).
Tmar sistemini kurmak ve srekli bir merkez denetim salamak iin hkmet, eyletlerdeki btn gelir kaynaklann aynntl olarak saptam ak ve bu kaynaklarn tmar olarak dalmn gsteren defterler dzenlemek zorundayd. Bir
blgenin fethinin hemen ardndan, tahrir yaplr, o sancan gelir kaynaklarn
belirlemek zere tahrr emini" veya "il yazcs" denilen bir grevli gnderilirdi.
Sonralan, her yirmi otuz ylda bir veya blgenin vergi gelirlerinde deiiklik gze
arptnda il yazcs gnderilirdi. 11 yazcs, kylerdeki btn aile reislerinin ve
bekrlann (mcerredlerin) adlann ve ellerindeki topran yaklak m iktann ayrntl bir tahrir defterine, "mufassal deftere" kaydederdi. Deftere, her kyn adnn altna, r ve ift resmine ek olarak, Hristiyanlardan alnan ispene" denilen ve nakit olarak denen bir ift vergisi para cezalar, yani cerimeler ve gerdek
112
resmi gibi baka resimlerden elde edilecek parann tahmin toplamlan geirilirdi.
Her kyn demesi gereken gelir miktan bylece belirlenirdi. Tahrr tamamlannca, sultan, yani devlet hzinesi, vezir ve beyler iin ayrlan hslar kartlr, geri
kalan da sipahiler arasnda tmar ve zeamet olarak datlrd. Zemet, resm anlamda, yllk deeri yirmi ile yz bin ake arasnda olan bir suba tmanyd. Yllk
deeri yz bin akeden ok tmarlara hs denirdi.
Mufassal defterin bana sancak sipahilerinin sz konusu gelirleri hangi oran
ve koullara gre toplayacan gsteren bir kannnme konurdu. Mufassal defterlerin yan sra, bir de gelirlerin hs, zemet ve tmar olarak dalmn gsteren
ikinci zet bir defter, icml defteri hazrlanrd. Kyller, kannnmelerdeki kurallara gre vergilerini der, yeni bir tahrre kadar durumlan deimezdi. Anlamazlk bagsterdiinde, kadlara kararlarnda bu tahrr defterleri yardmc olurdu.
Her tmar, blnmez ve deitirilemez bir birimdi, buna kl tmar denirdi.
Merkez hkmette, niancnn dairesinde bu defterlerin her birinden birer
nsha bulundurulurdu. teki nshay eyletin beylerbeyi saklard. Deiiklikler,
bu defterlere nianc tarafndan derkenar" olarak kaydolunurdu.
Tmar sistemi, yzeysel olarak ortaa Avrupa feodalizmine benzer; ancak
ikisi arasnda temel ayrlklar vardr. Devlet, tmar sistemini uygulayabilmek iin,
toprak zerinde hibir zel iyelik hakkyla engellenmeksizin kendi mutlak denetimini kurar. Osmanl devleti, daha nceki slm devletleri rneine uyarak, btn
tahl ekilen tanm topraklannn mir," yani devlete ait olduunu iln etmitir. Yalnz mlk ve vakf topraklar bu kuraln dnda tutulmutur. Tahrrde topraklann
mlk ve vakf nitelikleri srebildii gibi, sultann iradesiyle gzden geirilebilir,
mlk ve vakf nitelikleri kaldnlabilirdi.
Bu sistemde genellikle tanm arazisi devlete aitti. Topra ileyen kyller babadan oula geen kiraclk konumundaydlar. Tapu resmi denilen bir para deyerek tasarruf hakk kazanrlard. Kylnn toprak zerindeki haklan yalnz babadan oula geer, kyl topra satamaz, hediye olarak balayamaz veya izinsiz
olarak bakasna aktaramazd. Ancak, unutmamaldr ki mir topraklar zerinde
etkili kiiler, zel mlkiyet haklan edinmek iin urarlard. Abbas Halifelii ve
Bizans Imparatorluunda olduu gibi Osmanl Imparatorluu'nda da devletle bireyler arasnda, toprak iyelii sava, imparatorluk toplumsal tarihinin en nemli
sorunlarndan biri olmutur. Devletin zayf olduu zam anlarda zel mlk ya da
vakf olan topraklarn alanlarnda bir art olur, hkm drlardan biri gl bir
merkez otorite kurduunda bu gibi topraklar zerinde zel mlkiyet haklanyla
vakflan kaldrarak devlet denetimini yeniden salard. I. Bayezit, zellikle de Ftih Sultan Mehmet bu tr reformlarla nldr.
113
Ftih Sultan Mehmet, 1476 ylnda btn imparatorlukta toprak vakf ve

mlkiyet haklann gzden geirdii zaman, sultann onayndan gememi ya da
binalar yklm veya amacna hizmet etmeyen btn vakf topraklannm devlete
geri verilmesi ilkesini uygulamtr. Bu yolla bir tahmine gre, yirmi binin stnde ky ve iftlik mir arazi haline getirilmitir. Sultan bu reformu, tmarl sipah
saysn arttrmak iin yapmtr. Anadolu'da bir blm dervi ve toprak sahiplerinin nceki Mslman devletlerden kalma iyelik haklann tanm, ancak bunlan
orduya tam donanml bir sipah, eknci gndermekle ykml tutmutu. Halefi
II. Bayezit dneminde, Mehmetin reformlanna kar gl bir tepki olumutur.
Reform kartlan reformun eriata uygun olmadn iddia etmi, bylece zel
mlk ve vakflarn bir ou asl sahiplerine geri verilmiti. Byk apl asker giriimleri gittike daha ok sipah gerektiren I. Selim ile I. Sleyman, yeniden Ftih
Sultan Mehmet'in politikasna dnmlerdir.
1528
ylnda topran yaklak yzde 87si mirydi, devletin yksek raka-
besi", yani kontrol altnda idi. Bu dnemde, sipah saysnn artmasyla mir topraklar, toprak sahibi eski aileler ve ulemnn aleyhine artmtr. Devlet, asker snftan kiilerin tmar beklentileri karsnda zel topraklara el koymu, ancak 16.
yzyln sonlarna doru devlet mir topraklann denetimini yeniden yitirmeye
balamtr. Koibey gibi Osmanl yazarlar, bunu imparatorluun knn
banedenlerinden biri sayarlar.
Tmar sistemi, devlet, sipah ve kylnn toprak zerinde ezamanl haklannm bulunduu, paral bir iyelik tryd. Tmar elinde tutan sipahinin toprak
zerinde kannlarla tespit edilmi baz denetim haklan vard; bu niteliiyle de
kendisine "shib-i arz" yani toprak sahibi denirdi. Gerekte ise sipahinin devletten ald, topran kendisi deil, belli lde bir toprak zerinde yaayan halktan
sabit miktarda bir devlet geliri toplama yetkisiydi. Devlet ona, toprak zerindeki
denetim haklann, gelirini gvenceye alabilmesi iin vermitir.
Sipahnin toprak zerinde birka hakk vard: Devletin toprak yasalann uygular, bo topraklan, szlemeyle ve pein denen bir kira, tapu resmi" karlnda talep eden kylnn tasarrufu altna verirdi. Kyl ise, topra srekli ilemeyi ve zorunlu vergileri demeyi stlenirdi. Ekinlik, bostan ya da ayr olarak
ald topran kullanmn deitiremezdi. Topra yl boyunca bir neden olmakszn bo brakrsa, sipah topra bakasna verebilirdi.
Tmar snrlan iindeki bo topraa biri yerlemise, sipah ondan yalnzca
yasal vergileri alrd. Devlet, verimli toprak alann arttrmak iin, m anna kyl
yerletirerek ekilen topra arttran sipahyi dllendirirdi.
Kendisinin ve hayvanlannn ihtiyalan iin sipah, bir ift kzn srebildi114
i, dolaysyla yerine gre altmla yz elli dnm arasnda deien bir ift veya
iftlik toprak ya da bir ba veya meyve bahesi alrd. Ne sipahi ne de akrabalan
kylnn elindeki topran iyeliini ele geirilebilirdi. 16. yzyln ikinci yansnda
bu sipahi iftlikleri de toptan kyllere verilmitir. Dolaysyla marl sipahi, ancak devletin toprak yasalann uygulayan bir devlet grevlisi durumundayd.
Reydan bir aile reisi, tek bir aileyi geindirecek byklkte bir iftlikten
daha ounu elinde bulunduramazd. lm zerine ocuklan bu topra ortaklaa altrabilir, fakat blemezlerdi. ifti olan bir kyl, sipahiye toprak rnlerinden sekizde bir alnan rn yan sra bir de yllk yirmi iki ake ift resmi derdi.
Balangta baz hizmetler yerine alnan bu nakd vergi, Bizans zamannda kylnn pronoia sahibine borlu olduu saman, yem, odun ve dier hizmetlerin karl bir deme idi. Grdmz gibi, Osmanllar, bu gibi feodal hizmetleri, ellerinden geldiince, nakit olarak belirlenmi vergilere dntrmeye almtr. ift
resmi zamanla blgesine gre, 33, 50, 100 ake olarak tespit edilmitir.
Rey ve tmar
Devlet, sipahiye gelirini garantilemesi iin rey karsnda birtakm haklar
tanmt. ster Mslman ister Hristiyan olsun rey, szcn en geni anlamyla, asker snftan tamamyla ayn, reten ve vergi veren tebaa idi. Daha dar
bir anlamda ise, kann konumlan kentli ve gebelerden ayn kyl halkt.
Sipahiye verilen tmar, hem topra hem de zerindeki kylleri kapsard.
Ekilebilir toprak, zerinde alacak emekten daha bol olduu iin 15. yzylda
rey btn tanmsal giriimlerin vazgeilmez esiydi. Ky nfusunun azl ve
tmarlarda kullanlmayan toprak bolluundan dolay, tmarllar birbirlerinin reylann kandrmak iin srekli sava halindeydiler. Reys kaan sipahi gelirini
kaybederdi. Bu nedenle de yasa, reynm yerleim yerini brakp baka yere gitmesini yasaklamt. Sipah, kaak bir kyly on be yl iinde toprana dnmeye zolayabilirdi; fakat bunun iin kadnn hkm gerekliydi. Baka biri gelip
braklm topra iler ve rn derse sipah kaak kyly dnmeye zorlayamaz, ondan ancak ift resmi" alabilirdi. Kyl, kentte bir i edinmise, sipahiye
ylda bir altn dkadan biraz fazla tutan ift bozan akesi" denen tazminat demek zorundayd; ancak sipah onu toprana dnmeye mecbur edemezdi.
Bu koullar, 16. yzylda deimeye yz tuttu. mparatorluk nfusu hzla artarak ekilen topraklann da artmasna neden olmu grnyor. 1. Sleyman dnemi tahrr defterlerinin gsterdii gibi ekili alan, byk lde genilemitir. Bu d115
nemde ekimde kullanlan alan, zamann teknolojisinin izin verdii snrlara ulama benzer. Aynca, topran deeri artt gibi toprak gelirleri de artmtr. Topra brakan kyllere kar yasalarn gevemesi de, kyden kente doru nfus akn tevik etmitir.
Devlet sipahiye baka yetkiler vererek onu kydeki dzenden sorumlu klmtr. Ufak sular iin kylden toplanan para cezalannn yans sipahinin, yans
da sancakbeyinin olurdu; ancak, para cezas verme yetkisi sadece kadya aitti. Sipahi, kannsuzluk eden birini tutuklayabilir ama para cezas alamazd. Sipahi, tmarn oluturan kyde oturur ve seferde asker grevlerini yerine getirir, ancak
tanmsal retimle kendisi uramazd. Sipahinin kyde yaamasn salamak iin
Osmanl kannnmeleri kylye bir dizi ufak tefek hizmetler yklemiti. Sipahiye
ev yapmakla ykml olan kyller, ona r mahsln koymak iin bir ambar
yapmak, sipahinin rn ambara ya da satmak iin bir gnlk yoldan uzak olm ayan pazara tamak zorundaydlar. Sipahinin aynndaki otlann biilmesine de
katlmak durumundaydlar, ama kannnmeye gre saman ambara tam aya
mecbur deillerdi. Sipahi tmarna ait baka bir kyden gelmise, kyl gn
sreyle konukseverlik gstermek, sipahiye ve atna bakmakla ykmlyd. Yasalar kylnn bayramlarda sipahiye armaan verme detini de onaylamtr.
Kylnn bir gnden gne kadar sipahinin iftliinde alma gelenei ise, baz blgelerde sregelmitir.
Her sancan kannnmesi, kylnn vermesi gereken vergi ve hizmetleri
tek tek saym tr. Sipahi bunlara yenilerini ekleyemezdi. Devlet buna o kadar
nem verirdi ki, gerekte kannnmelerin balca maddeleri, sipahiyle rey arasndaki ilikileri dzenleyen maddelerden olumutur. Kurallara aykr hareket
eden sipahi, tmann yitirebilirdi. Bu bakmdan rey, hi kukusuz, ortaa Avrupas'nn elflerinden daha ansl bir durumdayd. Aradaki balca fark, Osmanl
kylsnn merkez bir devletin ve merkez bir hukuk sisteminin korumas altnda yaamasndayd. Gene de, 15. yzyl gibi erken bir dnemde reynn durumuyla ilgili sultan fermanlan, sipahilerle beylerin ayncalklanm ktye kullandklann gsterir. Kannsuzluklann temel nedenlerinden biri, sipahilerin eski feodal
gelenekleri srdrme abalanyd. Sultana kyller, yasad ve an para cezalarndan yaknm, zellikle sancakbeyleriyle kadlann asayi ve phelileri takip
bahanesiyle kyllerin evlerinde kalmalanndan, maiyetlerini ve hayvanlann bedavadan beslemeye zorlamalanndan ikyet eden dilekeler gndermilerdir. Ayrca, sipahilerin yasad vergiler icat ederek para toplamalanndan ve r, rn
yerine nakde evirerek alma abalanndan da yaknmlardr. I. Sleyman, bu tr
uygulam alan yasaklayan birok ferman kartmtr.
116
Osmanl mparatorluu reysnn byk ounluu, tmar ve hs topraklarna

bal iftiler olmakla birlikte kyl snf iinde farkllklar da vardr. Bizans hukuku
gibi Osmanl hukuku da, kylleri bir ya da yanm ifti olanlar diye ayrm, az toprakllan evlilik durumlanna gre snflandrm, rey vergilerini de bunlara gre
koymutur. OsmanlIlar, fethettikleri Bizans ve Balkan lkelerinde elefteroi yani "zgrler" diye bilinen, kayda geirilmemi topraksz bir grup kyl bulmulard. Osmanl dneminde, topraktan kaan ya da deftere geirilmemi rey, baba ocan
brakm oullar ve kaydedilmemi gebeler de ayn biimde, tek bir snf olarak
grlmtr. Bu toprakszlar, genellikle tmar topraklannda geici tarm iisi yani
rgad" ya da ifti olarak alr, r ve dnm bana hesaplanan rey vergilerini tmar sahiplerine derlerdi. Ayn yerde yl sreyle kalrlarsa o tmann reys
olurlard. Devlet toprakszlarla gebeleri yerletirmeye aba gstermitir.2
Durumlan Bat Avrupa serflerininkine benzeyen ortak kullar da baka bir
snf oluturmakta idi. Bunlar genellikle, sultanlann ve ynetici snf yelerinin
mlk ve vakflarnda altrdktan sava tutsaklan ya da satn aldklar klelerdir.
Bu tr topraklann iyeliini ellerine geirenler, tanm emekisi olarak tahrir defterlerine kaytl reyy altramayaca iin, kayda geirilmemi reyy topraklarna ekmeye ya da kleler satn alp topraa yerletirmeye akrlard. Ynetici
snfa ait mlklerin ou byle kurulmutur. Bu sistem Osmanl devletinin ilk yllarndan beri vard; ama ancak 16. yzyln sonundan sonra yaygnlamtr.3
Saray ve ordunun ihtiyalann karlamak zere, pirin ekimi ve baka tarmsal giriimlerde devlet ortak kul kullanmtr. Ftih Sultan Mehmet, stanbul evresindeki bo kyleri enletmek iin yz kadar kye sava tutsaklann
ortak olarak yerletirmiti. Bunlar kendi durum lannda olmayanlarla evlenemez, hasatlarnn yarsn devlete verirlerdi. Ortaklann ou 16. yzylda rey olmulardr.
ngiliz gezgini H. Blount, 1634 dolaylannda, tmar sisteminin, bulunduklan
eylet topraklann kontrol altnda tutup, iyi ekilip biilmelerini salamay" amalad gzleminde bulunmutur4. Bu kurumun esas amalanndan biri, gerekten
de, kamu dzenini ve topran ilenmesini salamakt. Kylere kadar uzanan gvenlik sistemi, reynn ekyala kar korunmasna ve sululann izlenip cezalandrlmasna olanak salyordu. Suba ve sancakbeyi, kendi blgesindeki gvenlikten sorumluydular ve sancaklann dnem dnem dolaarak haydutlardan
temizlerlerdi. Kadlann verdikleri bedensel ceza hkmlerini yerine getirme grevi
yalnz sancakbeyine aitti.
117
Tmarl sipah ordusu

Tmar sistemi, her eyden nce, merkezden denetlenen byk bir sipah gc besleyerek, sultann ordusuna asker salamak iin tasarlanmtr. Tmarl sipah kyde kendi atna kendi bakard; silhlan yay, kl, kalkan, mzrak ve grzd.
Tmar geliri belli bir miktan ayorsa, cebe de (zrh) giyinmek zorundayd. Sipahiler, her bin akelik tmar geliri iin bir cebel", yani tam donanml bir atl asker salamak zorundayd. Beyler ise her be bin akeye karlk bir cebel salard. Bylece 16. yzyl balannda dokuz bin akelik tmar olan bir sipah cebe giyer ve orduya cebelyle, bir de adr getirirdi. Sipahilerin maiyetleri ne kadar
byk olursa saygmlklan da o kadar byk olurdu. Dolaysyla, btn cebelleri
kapsayan sipah ordusunun tam saysn belirleyebilmek gtr.
Sultan beylerbeyine sefer ferman gnderdiinde sipahiler, subalarn kumandasnda, sancakbeyinin sanca altnda toplanrd. Sancakbeyleri de beylerbeyinin bayra altnda toplanr, sonra her beylerbeyi emredilen zamanda ve yerde sultann ordusuna katlrd. Daha sonra sultan, bir tr tefti olarak, ordusuna
geit resmi yaptrrd. Tmarllar hafif svari birlikleriydi. Sava dzeninde ordunun iki kanadnda yer alr, dman hzla evirmelerini salayacak bir yarm ay
olutururlard. Bu birlikler, hem merkez hzineden herhangi bir denek almadklarndan hem de atlan yaz sonunda yorgun olduundan, gz balangcnda yurtlanna dnmek isterlerdi. Bylece sefer mevsimi marttan ekime kadar srer, Osmanl ordusu da gze doru en zayf durumunda olurdu. Bu durumu bilen Hunyadi gibi baz Avrupal generaller hep bu vakiderde saldnya gemitir. Hafif zrhl svari, Orta Asyadan beri tm Trk-Mool ordulannn temel kuvvetini oluturmu ve bat ordulan karsnda stnlk salamtr.
Tmarlar, kom utan olan subayn ariza"s yani dilekesi zerine verilirdi.
Sultan, dileke uyannca bir fermanla belli deerde bir tmara atar, sancakta bu deerde bir tmar boalnca da beylerbeyi bavuran kiiye bir tezkere verirdi. Tezkereyle merkeze gelen aday sultann beratyla o tmann sahib olurdu. lk kez tmar
alnrken zorunlu olan ilem buydu-, daha sonra beylerbeyileri dorudan doruya
kendi beratyla Rumelinde 5.999, Anadolu'da da 2,999 akeyi amayan tmarlara atam a yetkisine sahipti. 15. yzylda, zellikle de snr blgelerinde, birok sipah yalnzca beylerbeyi veya sancakbeyinin beratyla, hatta subann tezkiresiyle tmar edinebilmitir. 16. yzylda merkez ynetim tmar datm zerindeki
denetimini sklatrmtr. Sultann buyruu olmadan bir tmarlnn tman geri alnam azd. Osmanl tmar sistemini Avrupa feodalizminden, bu sk merkez denetim ayrr. Aynca, Osmanl devletinde Avrupa rneine benzer herhangi bir Hiye118
rarik bamllk ya da vasallk ba yoktu. Ancak ilk dnemde, hristiyan baml beylerle sultan arasnda benzeri vasallk ilikileri olmutur.
Tmara hak kazanan kii ancak asker snftan olabilirdi. Reyya tmar vermek mutlak olarak yasakt. Babas asker snftan olanlar ya da sultan veya bey kulu olanlar, asker konum kazanrlard. Osmanllar, yeni fethedilen lkelerin Osmanl
asker snfimnkine benzer konumdaki snf yelerini kendi asker snfna kabul etmitir. Bu yolla birok feodal Hristiyan beyi zam veya tmarl sipahi olmutur.
Bunlar ya da oullan, zamanla, Islm kabul etmitir. 15. ve 16. yzyllarda tmarl sipahilerin byk bir blm, yenieriler gibi kul aslndan idi. Mslman Trkler
arasnda yalnz gnll asker olup savata stn hizmet gsterenler, bir de ucbeylerinin yandalan tmar alabilirdi. Arnavutluk blgesinin 1431 yl istatistikleri, sipahilerin % 16'snn nceki feodal Hristiyan beyleri, % 30unun Anadolu Trkleri, %
50sinin de sultan ya da bey kullar olduunu gsterir. Tmarlann kalan % 4' de
kad, piskopos ve saray gzdelerinindi. Daha sonralan, Trk kkenli sipahi oran
yava yava dmtr. len sipahilerin oullanna, miktan babalannn tmarlannn deerine gre belirlenen baka bir tmar verilirdi. rnein, tmannn deeri on
bin akeyle yirmi bin ake arasnda olan bir sipahi ldnde, birinci oul drt
bin, kincisi bin ake deerinde bir tmar alrd. Asl tmann deeri yirmi binle
elli bin ake arasnda idiyse, ilk oula, srasyla, alt, be ve drt bin ake deerinde tmarlar verilirdi. Babalar tmarlarn, Bat feodalizmindeki gibi, vasiyetle
oullanna brakamazd. Oullar, yedi yllk bir sreyle asker grev yapmazlarsa
sipah konumlann yitirir, rey kaydedilerek vergiye tb olurlard. Bu bakmdan,
tmar sisteminde kan soyluluu sorunu hi olmamtr. Sipahilii kaldnlan bir
mazl sipah yedi yl iinde savaa giderse, komutannn dilekesiyle yeniden tmar alabilirdi.
Tmar snf iinde byk aynmlar vard. Hs ve zeamet topraklan alan beyler, genellikle saray hizmetlileriydi. Beylerbeyilerinin gelirleri ylda alt yz binle
bir milyon ake arasnda deiirdi. Sancakbeylerinin iki yz binden ala yz bine
varan deerde hslar vard. Subalann ellerindeki hs ve zemetlerin deerleri
de yirmi binle yz bin ake arasnda deiirdi. Bu kurallar kesinlik gstermez. Tmarl sipahilerin tmarlan 15. yzylda ylda ortalama iki bin ake dolaynda idi.
Bu miktar, 16. yzylda bine kmtr.
Bir sancakbeyinin 1500lerdeki yllk geliri altn hesabyla drt binle on iki
bin arasnda altn dkaya eitti. Kad sicilleri gstermitir ki, ayn dnemde Bursa'n n en zengin sarraf ve tccarlannn serveti drt bin dkay nadiren geiyor.
Dolaysyla, beyler ve zemeti olanlar, klsik Osmanl toplumunun en zengin kesimini olutururlar. Buna karlk 15. yzylda ortalama bir sipahinin yllk geliri
119
otuz-krk altn dkayd. Ayn dnemde bir yenieri ya da bir yap ustasnn da geliri hemen hemen aynyd. Bir sipahi, stn hizmetler karlnda yeni eklerle tmann arttrabilir, bylelikle yllk gelirini drt yz altn dkaya kadar karabilirdi. Ancak, bir zemet elde edebilmek iin ok istisna hizmetlerde bulunmalan gerekirdi, nk bu topraklar hemen hemen btnyle sultan kullarna ve bey
oullanna aynlmtr.
Sonralan beyler yetkilerini ktye kullanmlar, rvet karlnda hak etmeyen kiilere tmar salamlardr, Sonu olarak, 16. yzylda aslnda rey konumundaki birok kii sipah olmutur. I. Sleyman, sisteme bu yabanc akn
yasallatrd zaman, baka bir seenei yoktu; ama sonradan politikasn deitirmi, sipah olu olmayanlann gelecekte tmar alamamalan iin sert tedbirlere
bavurmutur. Srekli tmar talepleri, klsik dnem Osmanl mparatorluunun
iilerinde can alc bir etmendi. Tmarlann yitirmi mazl sipahiler, kapkulu askerleri ve snr blgelerindeki gnlller tmar edinebilmek iin srekli bask yaparlard. Birok ayaklanmalann altnda bu gerek vardr.
te yandan, tmar olarak datlacak toprak ihtiyac, devleti srekli olarak
yeni fetih giriimlerine zorluyordu. Aynca, savata kahramanlk gsterdiklerinde
tmar ve zemet alabildikleri iin, kapkulu askerleri toprak kazanma yolunda bir
vasta olarak sava yanlydlar. Tmar ihtiyac, bylece, Osmanl yaylmasnda
itici bir g oluturuyordu. Tmar ve zemet bekleyen snr blgelerindeki Anadolulu gnlllerle i blgelerin tmarl sipahileri arasnda da etin bir rekabet vard.
Bu gerilim, 15. yzyln ilk yansnda Rumelindeki snr glerinin merkez iktidar
karsnda niin sk sk uzlamaz bir tutum takndn aklar. Dobruca'da eyh
Bedreddin ayaklanmasnda bunlar aktif rol alm grnmektedir.
Tmar sorunu, Anadolu beyliklerinden devralman sipahilerle yeni kurulan
Osmanl rejimi arasndaki gerginlii de aklar. Osmanllar, baz eski sipahileri
kendi topraklannn iyeliinde brakm, gvenmediklerini de emekliye ayrmt.
Ancak, yerel sipahilerle Osmanl sultannn atadklan arasndaki dmanlk srmtr. Nitekim 1416 zmir ve Saruhan isyanlanyla 1468-1511 Karaman ayaklanmalannda yerel sipahiler nderlik etmiti.
I. Sleymann ehzadelerinin isyanlar srasnda yoksul ya da tmarlan alnm sipahilerle, tmar ya da emeklilik isteyen bakalar da isyanc ehzadelerin
evresinde toplanmtr.
Devlet gelirinin ancak bir blm tmar olarak ayrlmt. 1528 ylnda
9.65 0.0 00 altn dkaya km olan devlet gelirinin ancak %37si tmar olarak
datlmt. Bu miktarn % 50 kadar dorudan doruya sultann, yani devlet hazinesinindi. Bu gelirin byk bir blm ise hkmdrn hss olarak ayrlm
120
topraklardan, gerisi de pazar ve ticar vergilerle gmrk ve madenlerden geliyordu. 1528de 750.000 altn dka tutan ve Mslman olmayanlann dedii cizyeyi toplama yetkisi yalnz hzineye aitti. Sultan, hazine gelirinin byk blmn,
nakit olarak denen maa biiminde yenierilere ve kapkulu sipahilerine datr,
kalann da kaleleri koruyan askerlere, sarayn masraflanna ve kamu yaplannn
ina ve onanmna harcard.
Tmar yalnz askerlere deil, bir tr maa ya da emeklilik maa olarak saray
ve hkmet grevlilerine de verilirdi, rnein avu, mteferrika ve devlet dairelerindeki ktipler tmar ve zemet alabilirdi. Hatta sultan, gzdelerine pamaklk ya da "arpalk gibi adlarla tmar ve hs gelirleri verebilirdi. 16. yzyln ikinci yansnda askerlik d amalar iin aynlan tmarlardaki art, sistemin bozulmasnda nemli bir etmen olmutur.
Ynetim ve tmar sistemi

Bir ynetim kurumu olarak tmar sistemi, beylerbeyinden sipahiye kadar,
sultann eyletlerdeki yrtme gcn temsil ederdi. Sipahilerin eitli yneticilik
grevleri vard. Krsal alandaki reynn korunmasyla ykml bir tr polis gc
oluturduklan gibi, tmar olarak tahsis edilmi vergilerin toplanmasnda ve mir tmar topraklanna ait yasalann uygulanmasnda nemli grevler stlenirlerdi. Eylet ynetiminin banda, sultann eyletteki temsilcisi olan beylerbeyi (mrmrn)
bulunurdu. Beylerbeyi sipahilerle ilgili davalan dinleyip hakemlik eder, sultann
fermanlann uygulard. Msr gibi nemli eyletlerin beylerbeyileri vezir rtbesinde olur; yetkilerini mutlak bir biimde kullanabilir, kadlan azledip sululara lm
cezas verebilirlerdi.
Beylerbeyinin emrinde bir tmar defderdn, tmar ve zemeerle ilgili ileri
dzenleyen bir defter kethdas ile hzineye ait gelir kaynaklanm yneten bir hazine defterdn vard. Bu grevlilerin her birinin kendi daireleri olurdu. Beylerbeyinin emrindeki grevliler ve daireler bakenttekilerin rneince dzenlenmiti.
Beylerbeyinin divn, vekili olan kethds, yazma ilerine bakan tezkerecisi,
yani ktibi ve sultann atad yukarda anlan grevlilerden oluurdu. Bu divn,
genellikle tmar ileri, sipahilerle ilgili davalar ve halkn ikyetleriyle ilgilenirdi.
Gerektiinde kentin kads da grmelere katlrd.
Msr, Budin gibi baz beylerbeyilikler mal bakmdan zerkti. Hazine defterdr btn masraflar eyletin gelirlerinden karlar, her yl sonunda bir bilano
yaparak artan paray hzineye gnderirdi5.
121
Balangtan beri sancak, imparatorluun temel ynetim birimiydi. Birka

sancak bir beylerbeyilik (eylet) olutururdu. Eylet terimi 16. yzyl sonlanndan
itibaren kullanlmtr. Sancaklardan "paa sanca" diye bilinen biri, dorudan
doruya beylerbeyinin ynetiminde olurdu. Subalk diye bilinen birka kke
birim birarada bir sancak olutururdu. Kendileri kasabalarda oturan subalar,
blgelerindeki kylerde oturan sipahilerin komutanlanyd. Her subaln byke bir kynde, sipahileri sefer iin rgtleyen ve subann bayra altnda toplayan eriba adl bir grevli olurdu. Sancan tm tmarl sipahileri zerinde bir
alaybeyi bulunurdu.
Beylerbeyinin hs topraklan tm sancaklara, sancakbeylerininkiler de tm
subalklara dalm olurdu. Gene bunun gibi, eitli kylerdeki hisseler, subalann zemetleriyle sipahilerin tmarlann olutururdu. Bu sistem grevlinin denetim alann geniletmek ve tek bir kiinin bir kyn tmne hkim olmasn engellemek iin tasarlanmt.
Eyletler, kadlann idari ve kaza blgeleri olan kadlklara gre ikinci bir taksime konu olmutur. Kadnn kendisi kasabada oturur, blgedeki eitli topluluklara n ib lerini gnderir ve nhiye mahkemeleri aard. Kad, ncelikle eriat ve
kanunu uygulayan bir yarg hkimi idi; ama ayn zamanda sultann idari ve mal
emirlerinin yerine getirilmesini gzetmekle de grevliydi. Bu niteliiyle mal iler
denetisiydi ve yneticilerin yasad etkinliklerini derhal hkmete bildirmek
yetkisine sahipti. Sultann emriyle bazen eylette tefti gezileri yapard. Osmanl
ynetiminin omurgasn oluturan kadlar, 15. yzylda ykselerek sancakbeyi
ve beylerbeyi olabilmilerdir. Kimi kadlann geni yetkilerini ktye kullandklan
olurdu. Kad says snrl olduundan kadlk grevi iin, tpk tmarlar iin olduu
gibi, byk rekabet vard. lkede kadlk says snrl olup kad namzetleri birka
katna vardndan kadlk iki yla, hatta zamanla daha ksa dnemlere indirilmitir. Kadlar, yllarca adaylkta bekleyebilir, atanr atanmaz da ok para kazanmak
iin yolsuzluktan ekinmezlerdi. Dier bir taraftan 16. yzyl ortalannda yzlerce
Anadolu medresesinde o kadar ok renci kad olmak iin okuyordu ki onlara
y er bulmak imknsz hale geldi. Softa denen bu rencilerin eteler oluturup
kent yaamn felce urattklan ve kyleri talan ettikleri ska grlmtr.
Eylet ynetiminin nc direi hazine defterdr idi. O da tpk merkez
hkmetteki benzeri gibi, hzinenin karlarn temsil ederdi. Kad gibi, o da b amszd. Dorudan doruya bakentle haberleebilir, beylerbeyi ve teki yneticileri ikyet edebilirdi. te yandan, beylerbeyileri yetkilerini ktye kullanan kadlarla defterdrlan azledebilirdi; ancak bunu hemen bakente bildirmek zorundaydlar. Bu bakmdan eyletlerde gerek bir denetim ve denge sisteminden sz
122
edilebilir. darenin merkeziletirilmesi, eyletlerdeki paalann fazlasyla gl olmasn nleyecek biimde tasarlanmt.
nemli kentlerde hisarlara yerletirilmi yenieri garnizonlan, yerel yetkilileri geliigzel g kullanmaktan alkoyan baka bir etkendi. Bu birlikler, kentin
byklne gre, yzle binle be yz arasnda deiir ve yalnz sultann emriyle eyleme geerdi. ve d dmanlara kar sultann gcn temsil eden bu
birlikler zerinde beylerbeyilerin yetkisi yoktu. Bunlar, ehirlerde kargaay, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda atmalan nler, yolculuklan srasnda elilere
refakat eder, kervanlar ve hzineye tanan paralan korurdu.
16.
yzyln ikinci yarsnda eyletlerde kankln artmasyla, yenieri bir-
likleri irili ufakl btn kentlerde yerletirilmitir. 17. yzylda merkez iktidar zayflarken, Cezayir, Msr ya da Bagdad gibi uzak eyletlerde gerek g bu yenieri birlikleri eline gemi ve eyletlerde yeni bir ynetici snfn olumasnda ilk
adm atlmtr.
Notlar
1 bkz. Franz Babinger, Die Aufzeichnungen den Genuesen Jacopo-de-Promontorio ber des Osmanenstaat um 1475, Bayerische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, 1956, 8 (Mnih.
1957).
2 bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanl tmparatorluu'nda Gebeleri skn Teebbsleri (stanbul, 1960).
3 mer Ltf Barkan, "XV ve XVI. Asrlarda Osmanl tmparatorluunda Toprak iliinin Organizasyon ekilleri, 1: Kulluklar ve Ortak Kullar", t.. ktisat Fakltesi Mecmuas, 1, 1(1939): 29-74;
2(1940): 14-44; 4 (1940); 448-456. Yeni bask iin bkz. .L. Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi
(stanbul, 1980), s. 575-716.
4 A Voyage into the Levant, A Collection o f Voyages and Travels... Compitedfrom the Curious and
Valuable Libraiy o jth e Late Earl o f Oxford (Londra, 1745) iinde, s. 533.
5 Bir rnek iin bkz. S. J. Shaw, The Budget o f Ottoman Egypt, 1005-10 0 6 /1 5 9 6 -1 5 9 7 (Lahey,
1969).
123

)* *%)* ! )*&%'*"*# * * !!* $* *
!( * " !* *

%
%

$ $,. #2 ", ,12 2 2 *%&2
(!2)**1*2
+* *.
.
!&!$ . . -.
&4 )'

4 '4!$&" %4
z

&

'

gv
]
.

h >
.-
h
P
h
h
<
>
[
v
#
Gv

>
*
gv
I Y%h '
UVJh MN
$h
eCh 4h
Ih
<
!6e
?)h
(h < Dh
Eh
+ Hh
tu
]^h
Fh
E
3
p
:
J>
Y 8h
7
'

#
g
Dv
>

vABv
:]
@ ?e
7 ;
,
}
+*
iv
cv
#
e:;v
[v
h h
z
u!v
i 8
P _e r!
)

<
h

!

=05'>
Z$
)
EFv

&y
? QR
{z
y

"
}
I 7
<

#$ > <*
dv
t

0e
>
3h
z
z
:h
:e e

1

_;h N_vCv
>>
<h
v
h

r
mv

>
0v
q1

v
" f
<
\e
&
D
& '$R
1v Dv
e o
]be45%e
e
H*
0
$
e
h
=e
W ? / 6
!
=v
!
G
Q
xw 2 "P
h
# =
!h
z
b
v
;
v
!! !
M
(
<v

\
#
X
>
OP
V
#k
"e
0 !e

./
>
"#

%
38 > !>

gv v '(
Jv KLv
h
J
#ZUv
mWv
7#e

U
h

Lh
v

0h
\mn
_`h
z

]v
v
rv
#
>es
@ abh
2
4 >?
n
^
#
L
!
#
#
rs
e
JeGe

#

fh
q
,h
_
h
#
2
!!
;e
Gh
<

Xe
Y ?g
iv
Z[ h

WXh &v
A
#
#
# 0e#
# ^
YZh
v
R"Mv

#h
>

( e
h
#
h
ST
$ P
Hv b
> /e
C4
G
0
Iv & KL

2O
We
e92v
%
b - ,T-NU.e
e
QRh
#
8 0e
h

r
UVh
&h !
h

/
h
[\i
c
8
<=
h
_a>
H W
1 bd$%o
hX

(
]
h
h

e
[

&
# ###
.>Ov
Dkv
#
\v
Ie
STv 1 h
h
?v
xw
g
yz

6 q
g
"

>h
7 [

Xv
|Vv
w
h
#

G
28
Ee
}
~
3e
?v ov
7
^0
Lv 2v
'
T 5v
*
p
6 7
.ej
/ #
+
n P
|
><BH <%:.H %#+H

12$2EH 4@EH DB6.H=&<..H 5H!
!'7"
(/,.H
)5=1%)<)= %!)3.6/= 326:49%T

+-#-;= 6BLT KF9%T 4!)= ),=
=
$)#,

((D"%> &$$#CD @??,71
605-D <!/)=*<+D 3!824D
'*#2
(+$,!2 $-&)")2 .+.%$
)2
2 2

(
(
(
"!
'( (&( #

(

%

($ ( (

($(
)$7@'.'1*/@
@
!$2 2 (# &/ 2 +)

%(2
&'
' $# ' ' !'&#&' "'
"#
#!## # #
,F?1A>UW ;12UA>1BW
#WWJKLW W
!12;? ? ?

=$9? W
.3@3;W @1G1GTD21W +IW O1=1CW /4D8O5E9W
?

*?
<H!%W$6W VN(SW 7PQW

WW
W 0MR"W
:W.%?
5&? ':>/0? &')W
' * *'* * )*%* !*&*'!"* !*'*
III. KESM
EKONOMK VE TOPLUMSAL YAAM
14. Blm
OSMANLI MPARATORLUU VE
ULUSLARARASI TCARET
Bursann uluslararas bir ticaret merkezi oluu

13. yzylda byk Mool Imparatorluunun kurulmasyla Anadolu doubat ticaretinde anayol olmutu. Denizci talyan devletlerinin tccarlan, Uzak Dou ve ran kervanlann artk yalnz gneydeki Ayas ve kuzeyde Trabzonda karlamyor, ierideki Sivas ve Konyaya kadar da gidiyorlard. Moollar zamannda
Erzurum, Erzincan ve Sivas yoluyla Tebrizi Konyaya balayan ana bir yol (ahrh) vard. Sivasla Konya arasnda 13. yzyldan kalma yirmi kervansaray
hl durmaktadr. Bu imparatorluk yolunun Sivastan Kostantiniyeye giden bir
kolu, Trabzon'dan Kostantiniyeye denizyoluyla yanyordu. Bu dnemde doubat ticaretinin temel maddeleri, douda genellikle st snfn giydii ince Flaman,
Fransz ve Floransa kumalaryla in ve ran ipeklileriydi.
13. yzylda Anadolu, Avrupay douya balamakla kalmam, Dou Avrupadaki Altn Orduyla Arap lkeleri arasndaki kuzey-gney ticaretine de merkez
grevi grmtr. Gneyin eitli kumalanyla baharat ve ekeri kuzeyin krk ve
kleleriyle Anadolu'da dei toku edilirdi. talyan tccarlann deniz yoluyla tad bu mallar Mslman tccarlar karayoluyla Antalyadan Konya ve Sivasa,
y a da Halepten Kayseri, Sivas, Sinop ve Sam suna tard. Bu dnemde Sivas,
Kayseri, Aksaray, Konya, Amasya ve Ankara gibi Orta Anadolu kentleri nemli
ticaret merkezleri olmutur.
14. yzylda ran'da tlhanl mparatorluunun kmesi (1335) ve Bat Anadolu'da Osmanllann ortaya kmasyla (1300-1360) politik ve ticar arlk merkezi Bat A nadoluy a kayarak ticaret yollan dzeninde bir deiiklie neden ol127

d u .1 14. yzyl sonunda Osmanl devletinin hem politik hem de ticar merkezi
olan Bursa, Anadolu'nun en nemli ticaret merkezi ve dou-bat ticareti iin bir
ambar olmutu. 1391 yl geldiinde Bat Anadolu'nun Balat, Efes ve Foa gibi ticaret merkezleri de Osmanl denetimine gemi ve Bursa'ya balanmlard. Artk
ran kervanlan bu limanlara Bursa yoluyla ulayordu. stelik, I. Bayezit hkimiyetini Amasya ve Tokat yoluyla douda Erzincana kadar yayarak bu kervan yolunun denetimini de elde etmiti. ran ipek kervanlan artk Trabzondan geen denizyolunu kullanmyor, karadan Bursaya gitmeyi yeliyordu. Bu yol zerindeki
Amasya ve Tokat, 15. yzylda ekonomi ve kltr bakmndan Bursa'dan sonra
Anadolu'nun en nemli kentleri olmutur.
Bayezit, 1399 ylnda Hint ve Arap mallarnn Gney Anadoludaki balca
giri limanlan olan Antalyayla Alanyay ald. Bu ticaret, Adana ve Konya yoluyla, Halepten Kostantiniye'ye kadar Anadolu'yu apraz geen eski kara yolunu izliyordu. Osmanllar Bursa'y gneyle balayan bu yolun tam denetimini ancak 1468'de Karaman Beyliinin fethinden sonra ele geirebilmitir.
Mslman tccarlar artk Arabistan ve ran'dan Osmanl topraklan zerinden Bursa'ya gvenlik iinde gidebiliyordu. Dou Akdeniz ticaretinin en nemli
iki merkezi Konstantiniye ve Galatada yerlemi Venedik, Ceneviz ve Floransa
tccarlan iin Bursa, dou mallann satn almak ve Avrupa ynlleri satm ak iin
en yakn pazard. bn Battuta, daha 1334te Orhann Anadolu Trkmen sultanlarnn en zengini olduunu yazabilmi,2 Cenevizliler 1352 gibi erken bir tarihte
OsmanlIlarla bir ticaret antlamas imzalamtr. 14. yzyl sonunda Schiltberger,
Bursa'nn ipek ticareti ve endstrisini, am ve Kefeninkilerle karlatrarak, ran
ipeinin o zamann Avrupa ipek endstri merkezleri, Venedik ve Lukka'ya (Lucca) Bursadan gnderildiine dikkat ekmitir.3
ran ipei ticareti, Bursann gelimesinin ve zenginliinin temel dayanayd. 16. yzylda Avrupa ipek endstrisi byk boyutlarda gelimi ve Bursa Kuzey ran'daki Esterabad ve Geylnn son derece ince ipeinin uluslararas pazan
olmutur. Medicilerin ve Floransal baka frmalann Bursa temsilcisi Francesco
Maringhi, 1501 'de randan Bursaya her yl ok sayda ipek kervan geldiini
sylemitir. Onun mektuplan, talyan tccarlann kervanlann geliini sabrszlkla
bekleyiini, mal alabilmek iin yaplan kouturmay ve iddetli rekabeti yanstr.4 Kazan gerekten de hayli yksekti. talyada birfardello (= 79,821 kg)
ipek, yetmi-seksen dkalk bir kr getiriyordu. Bursada bin dolaylannda ipek
tezg h gnde be fa rd ello ipek iliyordu. pek fiyatlar srekli y kselm i,
1467'defardello bana elli akeden 1488'de yetmie, 1494'te de seksen iki ak130
OSMANLI MPARATORLUU VE ULUSLARARASI TCARET
aya kmtr. Orta byklkte bir kervan yaklak iki yzfardello ipek getirirdi.
Bursada eitli yllarda ipekten alnan gmrk resimlerini gsteren Tablo 4, ithalatn hacmi hakknda bir fikir verebilir:
Tablo 4
Yllar
1487
40.000
1508
1512
1521
1523
1557
33.000
43.000
13.000
17.000
24.000
1512den sonra gelirlerdeki d, Iran savalannm sonucudur. 1555 banndan sonra bir ykselme grlyorsa da, toplamlar 15. yzyl llerinin ok
altnda kalyor.5
stanbul Osmanl bakenti olduktan sonra bile Bursa, imparatorluun balca
ticaret merkezlerinden biri olmay yz yl daha srdrmtr. Halep uzun bir sre
nemli bir ipek ticareti merkezi ve Bursann rakibi olmutur. pek kervanlan Halepe, Erzurum yoluyla ve Frat Vadisi boyunca ya da, daha ok, Van, Bitlis, Diyarbakr ve Birecik yoluyla, Tebrizden gelirdi. Osmanllar, 1516-1517'de Halep'i
alarak bu yollann denetimini ellerine geirdiler. O tarihten sonra ran ipeinin AvrupalIlara ak btn k noktalan artk Osmanllann eline gemi bulunuyordu.
16. yzyl sonlarnda Osmanllar, irvan ve Geyln'daki Kuzey ran ipek retim
merkezlerini dorudan doruya kendi ynetimlerine katmay denemilerdir.
Bursa ticaretinde ipek tek kalem deildi. Misk, ravent ve in porseleni Orta
Asya'dan Bursaya gelen mallann nemli bir blmn olutururdu, lranl tccarlar, yanlannda Avrupa ynlleri, deerli Bursa ilemeli kuma ve kadifeleri, zellikle de deeri randa daha yksek olan altn ve gm sikkelerle dnerlerdi.
Casus Bertrandon de la Brocquiere, 1432 ylnda am-Bursa karayolunu betimlemitir, amda bin develik bir kervanla Mekke'den dnmekte olan bir hac ve tccar grubuna katlmt. Kafiledeki Trk grubunda, balarnda sultann
atad Bursal bir tccar bulunan birok nemli kii vard. De La Brocquiere, elli
gnlk bir yolculuk sonunda geldii Bursada Florasal tccarlann yan sra baharat almaya gelmi Galatal Cenevizliler bulmutu.6
Bu kervan yolunda tanan mallar genellikle baharat, ivit eidi, boyalar,
131
ila ve dokuma gibi ykte hafif pahada ar eylerdi. 1487ye doru Bursaya ithal edilen safran, lk boyas ve biberden alman gmrk resmi yaklak iki bin altn dka tutuyordu. Bu kervan ticareti btnyle Mslman tccarlann, genellikle de ou byk sermaye yatrm Halepli ve amllann elindeydi. rnein, Eb
Bekir ed-Dimek adl zengin bir tccar, 1500 ylnda drt bin altn dka deerinde baharat satmt.
1480'lerde, Hindistan'daki Behman sultanlnn gl veziri M ahm ut Gvn, adamlarn her yl Hint mallaryla Bursaya gnderirdi. Bunlann bazlar,
1481'de Balkanlar'a geerek orada Hint dokumalan ve baka mallar satmtr.
Benedetto Dei adl bir Floransak, kendisinin ve tccar arkadalarnn 1470
dolaylannda Bursada pamuk ve balmumunun yan sra baharat satn alabildiklerini kaydetmitir. F. Maringhi'nin raporlan, Bursa'nn talya'ya, az da olsa, baharat ihra ettiini gsterir. Maringhi 1501'de Floransadaki ortana uval biber
gnderdiini, istiyorsa daha da gnderebileceini yazmtr. Ancak Floransa ve
Bursa arasndaki fiyat fark, ipek ticaretinden elde edilebilecek kra oranla yeterince byk deildi. Maringhi, 1503te yeni mal gelmezse bir kantar (yaklak
56,5 kg) biberin fiyatnn Galata'da yirmi yedi altn dkaya kabileceini yazmtr. Bir kantar biberin 1501 de Edirnede resm fiyat on sekiz altn dkaydi;
ancak Portekizliler baharat Avrupaya dorudan doruya Hindistandan, Atlantik
zerinden tamaya bu tarihten nce, 1500de balamlard.
Osmanllar ve Hindistan ticaret yolu

16. yzylda Portekizliler, btn abalanna karn Hindistan ve Endonezya'd an Basra Krfezi ve Kzldeniz yoluyla Ortadouya ulaan ticaret yollann
kesememilerdi. 16. yzyln ikinci yansnda Hrmzden Ortadouya baharat
satn serbest brakmak zorunda kalmlardr.
1509'da, Portekizlilerin Hint Okyanusunda bir Memlk filosunu imha etmesi zerine Memlk Sultan yardm iin Osmanl sultanna bavurduu zam an, OsmanlIlar gemi inas iin Sveye derhal malzeme ve usta gndermiti. Yavuz
Sultan Selim 1516-1517de Suriye, Msr ve Hicaz fethetti. Portekizliler o sralarda Kzldenize girmi, ortala Mekke ve Medine'yi ele geirecekleri korkusu yaylmt. I. Selim, 1517'de hl Kahiredeyken, Portekizlileri Hint Okyanusundan
karm ak amacyla veyte bir filo inas iin emir verdi. 1517de Osmanl amirali Selmn Reis, Ciddeye saldran Portekizlileri pskrtt, sonra 1525te donanm ayla Hint Okyanusuna kmak zere Yemene gitti.
132
Portekizliler OsmanlIlarla ak atmaya girmekten genellikle kanm, Osmanllar bunu grerek onlara Hindistanda saldnya karar vermitir. Portekizlileri
Kuzey Hindistanda Diu'dan karmak iin 1538'de otuz gemilik bir filo Hadm
Sleyman Paa kumandasnda Sveyten hareket etti. Ancak giriim baanszla urad. Yerel Mslman ynetici, Gcerat Sultan Osmanllann ona yardm iin
deil de, yrede hkimiyetlerini kurmak iin geldikleri korkusuyla ibirlii yapmay reddetti; bu baarszln en nemli nedeni oldu. Fakat bu tarihte OsmanlIlar
Yemen ve Adende yerlemeyi baarmlard,7
Osmanl mparatorluu, bu yzyl boyunca dorudan doruya Hindistan ve
Endonezyadan baharat almay srdrmtr. Ara sra bagsteren darlklara
karn Halep, Kahire, stanbul ve Bursa pazarlarnda Avrupal tccarlarla Hint
mallar dei-tokuu etkin olabilmitir. 1554'te sadece Venedikliler, skenderiye'de alt bin kantar baharat satn almt. 1560la 1564 arasndaki yllk on iki
bin kantarlk almlan da, Vasco da Gamann Hindistan denizyolunu kefinden
nceki miktara ulamt. Bunun bir sonucu olarak Lizbon pazan dnem dnem
bunalma girmitir. Msr'daki bir Portekiz casusu, 1564te hkmetine, skenderiyeye otuz bin kantar baharat geldiini bildirmitir.8 Mekkenin liman Cidde'ye
her yl baharat ykl yirmi gemi gelir, Osmanl haclan Mekke'den baharat, boya
ve Hint kuma tayarak yurda dnerlerdi.
Hac kervanlarnn getirdii baharattan am 'da alnan gmrk rsm u
1562'de 110.000 bin altn dkaya ykselmitir. Avrupal tccar, baharatn bir
blmn am'da satn alarak Beyruttan ihra ederdi. Gelen baharat ve boyalann byk bir blm de Bursa ve stanbula, oradan da Balkanlara ve kuzeye
yollanrd. 1545 ylnda Bursa iin yaplan gmrk dzenlemeleri, Avrupal tccarlann orada baharat satn aldn gstermektedir. 1582ye gelindiinde, Bursa'da baharattan alnan gmrk rsmu, 1487'dekinin drt katna, 7.250 altn
dkaya kmt. Belgeler, Venediklilerin 1590 gibi ge bir tarihe kadar stanbula
kuma getirip baharat aldklann gsteriyor. 1547de bir Macar tccan, Bursaya
ucuz Kersey ynls getirmi ve 110 kantar baharat almt. Ancak 16. yzyl
ortalanndan sonra Macarlar baharat batdan almaya baladlar.
16. yzyl boyunca, Kzldeniz gibi Basra yoluyla da Hindistandan baharat
gelmeye devam etmitir. 1583te Basra'y ziyaret eden J. Eldred, Hrmz'den bu
Basra limanna her ay, baharat, ivit ve basma kumalar gibi her trl Hint eyas ykl birok gemi geliyor" diye yazar.
Suriye ve Msr limanlaryla Antalya, Alanya ve stanbul arasndaki denizyollan da karayollanndan daha nemsiz deildi. 1470lerde yazan Venedikli Malipiero, Antalyay Anadolu baharat ticareti iin hl bir ambar olarak grr. 1559
133
yl Antalya gmrk kaytlarna gre, o yl limana her biri yirmi-otuz tccar tayan elli gemi uramtr. Bu gemilerin ou Mslmanlarnd. 15. ve 16. yzyl
gmrk kaytlarna gre, Anadolu'nun Suriye ve Msr'a balca ihracat kereste,
demir ve demir eya, Bursa ipeklileri, Ankara soflar, pamuklu dokumalar, hal,
kilim, afyon, kuru yemi, krk, balmumu ve ziftti. Suriye ve Msr gemileri, Hint
baharat, ivit, Msr keteni, pirin ve ekerle Suriye sabunu getirirdi. O dnem,
Antalya ve Antalya'ya bal limanlarda gmrk geliri ylda yedi bin altn dkaya
ykselmiti.
Gney Anadolu limanlanndan Msr'a kereste ihrac eskiden beri nemli olmutur. Toros dalarnda, asl airet adlannn yerine "tahtac" diye n salm, byk bir Trkmen gebe grubun kestii kereste, Antalya, Alanya, Finike ve dier
baz limanlardan Msr ve Suriyeye gnderilirdi. Kereste ihracat hkm et tekelindeydi. Kereste ve ziftten alnan gmrk rsumu 1477de yllk 3.500 altn dkaya varmt.
Antalya, ayrca kle ticaretinde de merkezdi ve beyaz kle ihra ettii gneyden zenci kle ithal ederdi. Transit ticaretiyle megul pek ok Bursal tccar
da Antalyada otururdu.9 1516-1517de Msrn fethinden sonra, stanbula
doaldan denizyolu ile giden mallann hacmi artm, Antalya-Bursa yolu da eski nemini yitirmitir. Antalya 17. yzylda nemsiz bir yerel liman durum una
dmtr.
Msr ve Suriye, stanbul ve imparatorluk ekonomisi iin yaamsal nem tayordu. Pirin, buday, arpa, baharat ya da eker gibi, sultann saray iin gerekli erzak kalyonlarla Msr'dan gelirdi. 16. yzylda Suriye saraya, ylda 50.000 kg
sabun gnderirdi. Sudan altn stanbul'a Msr yoluyla gelirdi. Msr btesinin
ylda yanm milyon altn dkaya varan fazla geliri sultana gnderilirdi. Merkez
hkmet bu miktan, altn olarak almakta daima srar ederdi. Msr btesinden
baka istekler de olurdu. rnein, 1532'de, Mekke ve Medine'ye on drt bin altn
dka sadaka gnderilmi, saray iin eker ve baharata 13.866, mcevher ve dokumalara ise 12.053 altn dka harcanmt. 1528de imparatorluk gelirinin te
birini salayan zengin Msr ve Suriye eyletleri, imparatorluk hzinesinin temel
kaynaklanndand.
Bu gelimeler dolaysyla, genellikle Rodos, Kbns ve Girit'teki slerinden hareket eden Hristiyan korsanlann skenderiyeyle stanbul arasndaki denizyolunu
srekli tehdit altnda tutmalar pek yadrganam az. 15. yzylda Dou Akdeniz'deki en etkin korsanlar, Katalonyallard. Fetih yl olan 1522'ye kadar stanbul'la skenderiye arasndaki yol, Rodostaki Aziz Yahya valyeleri kontrol altna almlard. 1517'de Msr'n fethinden sonra Rodosun da alnmas mutlak bir
134
gereklilik olmu, aday sonunda uzun ve etin bir kuatmadan sonra 1522'de l.
Sleyman alma.
Osmanllar, kendilerini korsanlara kar korumak iin, her zaman sava gemilerinin elik ettii konvoylarla yolculuk ederdi. Samuel adl bir Yahudi, 1641 'de
elli gemilik bir konvoyun stanbul'dan nasl kalktn, anakkalede nasl on iki
sava gemisiyle karlandn ve Egede kapudan- dery eliinde yol aln tasvir etmitir.
Osmanl mparatorluu ve Karadeniz ticareti

Karadeniz ticareti, Osmanl ekonomisinin en nemli paralanndan biriydi ve
uzun bir sre de yabanc rakipler olmakszn srmtr. Osmanllar anakkale'yi
denetlediklerinden, Italyanlan kolayca Karadeniz caretinin dnda tutabilmi ve
blgeyi, Msr ya da Suriye gibi, imparatorluk ekonomisinin aynlmaz bir paras
olarak gelitirebilmilerdir. stanbul ve Ege blgesinin ihtiyacn karlayan buday, balk, ya ve tuz gibi temel gda maddeleri, eski zamanlardan beri Kuzey Karadeniz yresinden gelirdi. stanbul'u aldktan ve Boazlar zerinde sk bir denetim kurduktan sonra II. Mehmet, bu yiyecek maddelerinin talyaya ihracn yasaklamt. talyan gemileri stanbul ve Gelibolu'da boazlar geerken youn
kontrol altndaydlar. Karadeniz ticareti byk lde bu metalar zerinde olduu
iin, Karadeniz de yabanclara hemen hemen kapal hale gelmitir. Osmanllar,
1475'te Kuzey Karadeniz'in Kefe ve Azak limanlann fethettiler; Kili ve Akkerman da 1484de ellerine geti. Bu aamadan sonra Ceneviz ve Venediklileri blgeye girmekten caydrmaya baladlar. 15. ve 16. yzyllarda Karadenizde grlen talyan gemileri ya Girit veya Sakzdan arap getiren Venedik gemileri, ya da
Galata ve Sakz'da Osmanl uyruu olmu Italyanlann gemileriydi. Bylece, bata
Kefe'de oturanlan olmak zere Ermeniler, Yahudiler, Rumlar ve Mslman Trkler gibi Osmanl uyruklan, Karadeniz limanlanyla Bodan ve Polonyadaki dou
ticaretini Italyanlann elinden almaya baladlar.
Ftih Sultan Mehmet 1456da, yani Bodan Voyvodas III. ron Osmanl
hkimiyetini kabul ettikten iki yl sonra, Bodanl tccarlara, "Akkermandaki
tccarlann gemileriyle denizden gelip Edime, Bursa ve stanbul'da serbeste alveri yapm alanna msaade eden bir ayncalk vermitir. Bylece, 15. yzylda
Akkerman ve Kili ticareti, Bodan Voyvodal'n refaha kavuturdu. Kefeden
Polonyaya giden eski ticaret yolu imdi Kili ve Akkerman limanlanyla Bod an dan geiyordu ve bu yol zerinde Bodan'da Sueva (Suceava) ile Polon135
ya'da Livov (Lwow) gelierek birer dou ticaret ambar olmulard. Polonyann;
Bodan, Akkerman ve Kili'yi ele geirme abalar baarszla urad. Bu iki limanla Kefenin denetimi, Osmanllar iin ekonomik olduu kadar politik bir gereklilikti.
1490-1512 yllan arasndaki Osmanl gmrk kaytlar, kuzey lkeleriyle
Akdeniz arasndaki ticaretin byk liman olan Kefe, Akkerman ve Kilideki
ekonomik etkinlii ayrntl bir biimde sergiler.
1490 kaytlarna gre, Kefe'ye drt ayda yetmi be gemi uram tr.
Bunlarn kaptanlarnn sekizi Rum, yedisi talyan, biri Rus, geri kalanysa
Mslmand. Gemi sahipleri arasnda iki Osmanl devlet adam, Mesih Paa ve
Sinan Bey vard. Gemilerin ou stanbul ve Galata, Trabzon, Azak, Sinop ve
zmit'ten geliyordu. Bunlar genellikle, ortalama -be tccann maln tayabilen, ufak teknelerdi. Bu teknelerle, on alts Rum, drd talyan, Yahudi,
ikisi Ermeni, biri Bodanl ve biri Rus, yz elli yedi tccar gelmiti. Kalan yz
otuzu Mslmand. Mallarnn ou stanbul ve B ursa'dan, Trabzon, Sinop,
Kastamonu ve Amasya gibi Gney Karadeniz kentlerinden ve Ankara, Sivrihisar, Beyehir, Uak ve Grdes gibi Orta Anadolu merkezlerinden geliyordu. stanbul zerinden Knm limanlanna Avrupa meneli kumalar, Bursa ipeklileri,
Hindistan baharat ve boyalan, zellikle Bat-Anadolunun pam uklular sevk
olunmakta idi. Sinop limann kullanan Kastamonu yresi, pirin, demir, pamuklu kuma ve sof kuma ihra ederdi. Tosya kenti ise nemli bir sof retim
merkeziydi. Yre, kendi yerel rnlerini ihra ettii gibi, ipek, kna ve teki
boyalarla birlikte Hint ve Arap mallan iin de transit merkeziydi. Srma ilemeli kumalarla, kadifeler ve ran ipek yolu zerinde Amasyada dokunan deerli
ipekli kumalar, Kefe'ye Sinop'tan yollanrd. Osmanl saraynda bile talep edilen Amasya ipekli kumalar n salmt. Pamuklu kumalar da ihracatta ayn
derecede nemliydi. Amasya yaknndaki Merzifon, Knm'a binlerce top pamuklu ihra eden bir retim merkezi olmutu.
Kefe, zellikle arap, rak, findik, gemi direi olmak zere, Trabzon yresinden de mal alrd. Orta Anadolu'nun Kefeye ihra ettii en nemli mal, pamuklu
kumalard. Ankara'nn sof kumalar, Beypazar pirinci, Beyehirin afyonu,
Uak ve Grdesin nl hallan ikinci srada idi. Kefe, Ege blgesinden de zeytin,
zeytinya, fasulye, kuru zm, zellikle de arap ve sirke alrd. Bursa tccarlan
ise ipekli kuma, hal ve boya getirirdi.
Kefe yoluyla, Krm Hanl, Polonya, Moskova Byk Knezliiyle, Det-i
Kpak ve Volga Tatarlarna, Anadolu'dan yaplan ihracatn balca maddelerini,
bylece, pamuklu ve ipekli kumalar ve Akdeniz yresine zg gda maddeleriyle
136
arap oluturuyordu. stanbul'dan Kefe'ye giden mallar ise, Avrupa kumalanyla

Arabistan ve Hindistan'dan ithal edilen mallar idi.
Gneye yaplan ihracatta da en nemli liman Kefeydi. Knm ve Kuban bozkrndan, Kefe yoluyla stanbula hem kent hem de saray iin gerekli olan buday, un, tereya, peynir ve bal gnderilirdi. Saray mutfaklan 1600da Kefe'den
tek bir siparite iki bin kantar tereya istemitir. Knm Hanl'nn soylulan, bu
pazann taleplerini karlayabilmek, tahl retimini arttrabilmek iin, tanm iisi
olarak bozkra Rus ve Kazak esirleri yerletirmilerdi. Kuzey Karadeniz step blgesindeki yar-gebeler de ihracat iin tahl retirdi.
stanbul ve gneyin ihtiyalann karlayan bu blgenin ekonomisinde Don
Irma aznda mersin balkl ve havyar retimi de nemliydi. Venediklilerle
Cenevizlilerin nceleri talya'ya gnderdikleri un, balk ve havyann ou artk stanbul'a gidiyordu. Tutulan baln % 10unu devlet alr, Alarda tuzlanm halde
depolar, ya da gemilere yklerdi. Kopa ve Taman limanlan yoluyla erkezistan
kylanndan Kefeye srekli olarak, havyar ve bal akard.
Tuz retimi balk endstrisiyle yakndan ilikiliydi. Krm'n eitli tuz madenleri, zellikle de Sivastopol yaknlanndaki Sankerman'da olanlar, stanbul'a
ve balk saklamak iin kullanld Azak'a byk miktarda tuz gnderirdi. Knm
han, 16. yzyln sonlannda, stanbul'da satlmak zere, ylda ortalama olarak
bin ikiyz ton tuz yollard.
Kefe ve Kefeye bal Azak, Ker, Taman ve Kopa limanlan, Tatarlann Rus
ve Polonya topraklanna yaptklan aknlarda alnan esirlerin satld nemli esir
pazarlanyd. Esirler, genellikle Taman'dan Kefe'ye gtrlr, orada Anadolu tccarlannm getirdii kumalarla takas edilirdi. Devletin, 16. yzyl ortalannda esir
ticaretinden ylda yz bin altn dkalk gelir elde etmesi pazann bykl hakknda bir fikir verir. Esir bana vergi drt altn dkayd. Esirlerin ou stanbul'a,
bir miktan da Sinop ve neboluya giderdi. Kefe esir ticareti, OsmanlIlardan nce
Cenevizlilerin elindeydi.
Trk-Tatar halklan, Kefe yoluyla gneye, bykba hayvan, koyun, at, koum takm, nl Tatar yay ve oklar, Kazan'dan maroken deri gnderirdi. OsmanlIlarla Kuzey Karadeniz blgelerinin Mslmanlan arasndaki kltrel yaknlk, ticar ve ekonomik balan gelitirmitir.
Osmanl mparatorluu, 15. ve 16. yzyllarda Rusya ile ticar iliki kurmutur. Knm Hanl, Osmanl mparatorluu ve Moskova Byk Knezlii arasndaki
iyi ilikiler, 1530'lara kadar Osmanl-Rus ticaretini tevik etmitir. Moskova'dan
gelen mallar, ernigof ve Kiev yoluyla, Kili ve Akkerman'a, Azak'a ve Knm'a ise
Kursk, Byelgorod ve erkassi yoluyla ulard. Balca Rus ihra mallan krk ve
137
demir eyayd; ayrca Rus keteni, deniz ays dii ve cva da Osmanl pazarlarnda
n salmt. Ruslar, mttefik Knm Hanl araclyla Osmanl imparatorluumda
ticaret yapma ayncal elde etmiler ve Rus tccarlan yalnz Kefe ve Akkermana
deil, Bursa'ya da gelmeye balamtr. 16. yzylda Avrupallann krk merak
balam adan Rus samur krkleri ve tilki derilerinin en nemli pazan Osmanl
kentleriydi. Osmanl saray terifatnda, pahal bir krk hediye edilmesi en byk
iltifat ve sayg iaretiydi. II. Bayezit, 1492'de papaya hediye olarak krk ve ipekli kumalar gndermitir.
Moskova hkmdrlan krk ticaretine tekel getirince Osmanl sultam, krk
satn almak iin, ara sunulacak bir nme ile zel bir saray tccan atamaya balamtr. rnein 1577de sultan, Mustafa elebi adl birini krk almak iin drt bin
altn dkayla Moskova'ya gnderdi. ar da kendi temsilcilerini, Bursa'ya ar srmal kemha almaya gnderirdi. arlar bu kuma merasim giysilerinde kullanrd.
Bir Rus tccan 1512'de sekiz yz altn dkalk ipek ve tafta almt.10
Kuzey-gney ticaretinde Akkerman ve Kili de Kefe'yle ayn mallan alp satan transit limanlanyd. Anadolu'dan ithal edilen su barda ve pamuk ipliinden
ipek kadn giysileri ve terliklerine kadar yz yirmi kalem deiik eya, bu limanlarla gney blgeleri arasndaki yakn ticar ilikilerin gstergesidir.
Kili liman gneyden gelen araplar iin nemli bir gei noktasyd. Bir gm rk kaydna gre Mora, Girit ve Trabzon'dan Kili'ye gelen arap flan, Kilide
satlmaz, gmrk resmi dendikten sonra Polonya eyletleriyle Moskovaya gnderilir, oralarda yerel rnlerle takas edilir, bu iki ynl transit ticaretinden alman
gmrk rsmu da ylda alt bin altn dkaya varmakta idi." Osmanl devleti, 16.
yzyln ikinci yansnda bu arap ticaretinin tekelini Yahudi tccar Yusuf Nasiye
vermi, o da bylece byk bir servet ve politik g elde etmiti. Nasinin temsilcileri Polonya kralndan imtiyaz elde ederek ilerini Livova dek yaym, oradaki
Polonya tccarlannn rekabetine neden olmulardr. Gmrk kaytlan, Venediklilerin Girit'ten byk miktarlarda arap ihra ettiklerini, Osmanllar 1592de Karadeniz'i yabanclara kapattnda da, Giritli tccarlann Polonyaya Friuli yoluyla
arap gndermeye altklanm gsteriyor.
Kiliyle Akkerman, Bodan ticaretinin k kaplanyd. ster Romen, ister Ermeni olsun, isterse Rum, Tatar ya da Yahudi, bu iki limandaki tccarlann ou
Bodann yerlisiydi. Bunlar, balmumu, bal, tereya, don ya, en ok da deri ihra ederler, ayn zamanda tccarlann Gney Karadeniz blgesinden getirdii mallan kuzeye tarlard. Kili, gneye Tuna aznda bol miktarda yakalanan sazan ve
m orina balklann da tuzlanm ve flanm halde ihra ederdi. Ruslar, Akkerm anda bak, krk ve at koumlan satard.
138
Kefe'de olduu gibi Kili ve Akkermanda da, stanbullu tccarlarla birlikte

pamuklu ve ipekli kumalar satan Anadolulu Mslman tccarlar vard. Rumeli'nde Sofya, Provadiya, Filibe, Edirne, Nibolu ve Silistre kentlerinden birok
Mslman tccar, Kefe zellikle Kili limanlanna gelir, birou geimlerini baharat, Bursa ipeklileri, Anadolu pamuklu ve ynllerinin ticaretiyle kazanrd.
Edirnede yaplan ayakkablar, Tunca Vadisi'in kaba ynlleriyle Selnik ve
Dubrovnik ynlleri de Kili'ye gnderilirdi. Dolaysyla Kili, hem Balkan hem
de Karadenizin nemli bir ticaret merkezi olduu gibi, Yerky, Hrova. Tula,
Isaka, Main ve lbrail gibi Aa Tuna limanlarna transit merkezi olarak hizmet ediyordu.
Yerky, Eflk ve Osmanl topraklan arasnda bir ambar grevi stlenmiti.
Burada, Eflk ve Bodan tccarlan sr, deri, tuz, at, Eflk baklan, keten, bal ve
balmumunu, gneyden gelen biber, ynl, ipekli, pamuklu kuma ve Akdeniz
yresi gda maddeleriyle takas ederlerdi. Akkermanla birlikte Kiliye bal btn
limanlarn gmrk ve teki gelirleri, 1590da otuz bin altn dkaya kmt.
1575 dolaylarnda Kefe gmrk gelirleri, esir ticaretinden elde edilen dnda,
yaklak krk be bin altn dkayd.
Bu kapsaml ticaretin bir sonucu olarak bu blgeler Osmanl ekonomisinin
aynlmaz bir paras olmutur. Gda maddelerinin buralardan denizyoluyla nfusu
durmakszn artan stanbula tanmas ucuz ve kolayd.
Bunun yan sra Karadeniz byk bir asker nem tayordu. ran savalan
srasnda Tuna limanlanndan Trabzon'a byk miktarda hububat gnderilmiti.
Kinn demir glleleri, Macaristan'daki sava alanlanna Trabzon'dan, Karadeniz
ve Tuna yoluyla gnderilirdi.
OsmanlIlarn Avrupa ile ticareti

Osmanllann bat Hristiyan dnyasyla ticaretini, 1569a kadar bata Venedik olmak zere, talyan devletleri yrtrd. Venedik, Akdeniz'de balca deniz
gc olarak kald srece ne teki Hristiyan devletlerin ne de Osmanllar'n bu
durumu deitirebilmeleri olas deildi.
Venedikin, hem Dou Akdeniz ticaretine hkim olmas, hem de burada bir
smrge imparatorluu kurmu olmas nedeniyle, OsmanlIlarla ilikileri son derece karmakt. Osmanl devletinin Bizans aleyhine bymesi, Venedik'in o zamana kadar gmrksz, denetimsiz, gnlnce kulland bu ticaret alann yitirmesi
demekti. Venedik ve Cenova, Azaktan skenderiye'ye kadar uzanan Dou Akde139
niz alannn, Dou Akdenizin, en nemli noktalannda yerel hkmetlerden ticaret ayrcalklan ve yerleme izni almlard. Daha sonra, buralardaki ticar yerleimlerini surlarla evirerek kendi ynetimlerinde mstahkem slere dntrdler. Tm Dou Akdeniz'i kendi ynetimleri altna almaya azmeden Osmanllar,
btn bu yerlerin dorudan denetimini ele geirmek istiyordu. Bu yzden talyan
deniz devletleriyle arpma kanlmaz idi.
14.
ve 15. yzyllarda Osmanl devletinin bymesiyle, bu yeni g karsndaki konumunu salamlatrmak isteyen Venedik, saldrgan bir tutum taknmtr. Venedik, Osmanl tehdidi altndaki btn ky blgelerini ele geirmeye aba gstererek 14. ve 15. yzyllarda Arnavutluk, Mora ve lyoniyen Denizindeki
en nemli stratejik noktalann denetimini ele geirmi, Bat Ege Adalann igal etmi, 1489da da Kbns' almt. 1423-1430 arasnda Selniki elde tutmu, OsmanlIlar almadan nce de stanbul'u igal etmeyi bile tasarlamt. Venedikliler,
ayn zamanda yeni koullara uyum gstererek Osmanl ticaretinden yararlanma
yollann da aram, hayat karlan tehdit edilmedike OsmanlIlarla ak savatan
kanmlardr.
Akdeniz havzasnn bu byk deniz gc karsnda Osmanllar eitli taktikler kullanmlardr. I. Bayezit'n saltanat dneminde, savan en youn olduu
dnemde, Osmanllar Boazm en dar yerinde Anadolu Hisann ina ederek boaz kapatmaya altlar. Geliboluda da buna benzer bir hisarla, iinde kk bir
aknc filo banndrdklan, duvarla evrili bir i liman ina ettiler. Venedik donanmas, 1416'da Gelibolu nlerine gelip Osmanl filosunu yakarak i limana girmeye ve deniz ssn imha etmeye altlar. Sonunda, stanbulun fethinden sonra
Boazlann tam denetimini salayan Ftih Sultan Mehmet olmutur.
Osmanllar, Venedik'in rakibi Cenova'yla sk ibirlii yapmtr. Cenevizlilere
1352 gibi erken bir tarihte kapitlasyon verdikleri gibi, Avrupa dokuma endstrisi iin gerekli apn temel kayna olan Manisa'da ap retimi iin uzun sreli bir
tekel vermilerdi. Foa ve Sakz Adas gibi Bat Anadolu'daki nemli Ceneviz yerleimleri Anadolu ticaretinde giri limanlan olmutur. Cenevizliler, grdkleri bu
tercihli tutum karlnda, nemli durumlarda Osmanl ordulanna yardm etmi,
rnein o sralar Venedik denetimine gemi olan anakkale Boazndan 1421
ve 1444'te gemileriyle Osmanl ordusunu kar yakaya geirmiler, 1453 Kostantiniyye kuatmas boyunca da tarafsz kalmlard.
Osmanllar, Venediklilere kar ekonomik nlemler de aldlar. Her padiahn
tahta knda ticar ayncalklan yenilemeye tab tutarak ve buday ticareti yapma izni vererek Venediklileri dn vermeye ve sava abalann gevetmeye ikna
ederlerdi. Anadolu, Makedonya, Trakya ve Tesalya budaynn yalnz Venedik
140
kenti ve adalar iin deil, btn Po Ovas iin de yaamsal nemi olduundan,
Yldrm Bayezit, buday ticaretini bir politika arac olarak baaryla kullanabilmitir. Konstantiniye kuatmasndan nce Venediklileri yattrmak ve hazrlksz
brakmak iin II. Mehmet onlara buday ihra etme izni vermiti. Ftih, kentin
alnmasndan sonra da Venediklilere kapitlasyon vermekte tereddt etmemi
(1454), yalnz %2'lik bir gmrk resmi deme kouluyla imparatorlukta erbete
ticaret yapma ve stanbulda bir bailo bulundurma izni vermitir.
En sonunda, Ege Denizi, Mora ve Arnavutluk'taki gerginlikler, Ftih Sultan
Mehmet'i Venedikle, 1463'ten 1479a dek sren uzun ve tehlikeli bir savaa srkleyerek ekonomik misillemelerde bulunmaya zorlamtr. Ftih, btn Venedikli tccarlan hapsettirmi, mallanna el koymutu. Bunlann yan sra, Floransa
ve Dubrovniki Venedikin yerini almaya tevik ederek batyla ticareti srdrme
yollarn da aramtr. O zamana dek Floransa kumalarn Dou Akdenize tayp satanlar Venediklilerdi; yle ki, 15. yzyln ilk yansnda bir Venedik dkas,
Floransa'dan on alt bin top kuma satn alp Dou Akdenizde satmakla vnebilmitir. Ftih Sultan Mehmet, 1469da Floransa'ya yeni ticaret ayncalklan tand. O dnemde imparatorlukta ticaret yapan elli kadar Floransal aile vard ve
Floransal tccarlar Bursada gittike etkin olmaya balamt. Bursa; Anadolu ve
rana Floransa kuma satlan, karlnda da Floransal tccarlann ran ipei satn aldklan bir ambara dnmt. II. Mehmet, Floransallarla iyi geinir, Galata'daki ziyafetlerine gitme ltfunda bulunurdu. te yandan Lorenzo de Medici
(1469-1492) de, Osmanl pazan Medicilerin ticareti iin nemli bir kaynak olduundan, Ftihin dostluuna nem verirdi. Ftih, 1463te Bosna-Hersek'i ilhak
ederek, Floransaya Dubrovnik'ten (Ragusa) stanbul'a yeni ve dolaysz bir ticaret yolu at. Floransa'yla ticaret gelitike, Dubrovnikten gelip Foa, Yenipazar
ve Edirne zerinden stanbul ve Bursa'ya erien bu yol gittike nem kazand.
Osmanllar bu yol zerinde gvenlii ok sk tutarlard. rnein 1501'de Foa
yaknlarnda Floransallann bir yk ipei alnm, sultann derhal gnderdii grevliler ykn bir blmn bulmu, gerisini yre halkna detmilerdi.11 Dubrovnik'ten mallar, papalk topraklannda serbest bir liman olan Ancona'ya geer,
oradan Floransa'ya ulard. talya panayrlanna bu yoldan ipek, baharat ve eker
getiren, aralannda Rum, Yahudi ve Trklerin bulunduu, saylan gitike artan
Osmanl tccarlan, Venedik'i ciddi kayglara drm, hatta Ancona'nn OsmanlI himayesine girecei sylentileri kmt. Bu uluslararas ticaret yolu zerinde skp, Foa, Mostar gibi yerleim merkezleri byyerek tipik birer Osmanl
kenti oldular. Saraybosna da, daha nce ufack bir kasabayken, Dubrovnikten
baka Split ve ibenik gibi Dalmaya limanlanyla ticari balar kurarak byk bir
141
kent ve giderek Bosnann merkezi olmutur. Drina Irma zerindeki nl Viegrad Kprs ve birok kervansaray, bu yol stnde 16. yzyl Osmanl mimarisinin bayaptlar arasndadr.
Balkanlar'daki bu karayolunun almasndan en ok Dubrovnik krl kmtr. II. Murat zamannda Osmanl devletine hara veren bu cumhuriyet, Venedik
ve Macaristan kralyla iyi ilikiler iinde bulunma zorunluluunu duym u,
1444te OsmanlIlara kar bir hal donanmasna gemi vermiti. talyann bu dnemde Balkan ticareti, geni lde buday, balmumu, deri ve yn ithalat karlnda deerli ynl ve ipekli kuma ihracndan oluuyordu. Osmanl egemenliinin Bosna-Hersek'e uzanp karayolunun almasndan sonra Dubrovnik; OsmanlI lmparatorluuna haragzar bir devlet olarak baland; Ftih dneminde
yllk hara 12.500 altn dkaya karld. Dubrovnik, hara veren bir devlet olarak daha az gmrk der, Venedikin % 4 ya da %5e kanlan gmrk resmi yerine %2 gmrk verirdi. Bu ticaret, Dubrovnik'te ynl kuma endstrisinin gelimesini salam, ilk kuma tezghlan 1430'larda kurulmutur. Venedikliler,
Osmanllann 1463te karayolunu amasndan nce, bu ynllerin Balkanlara
getirilmesini nlemeye almtr. 15. yzyln ikinci yarsnda Dubrovnik yn
endstrisi gelimi ve rnleri, yksek kalitede olmasa da, stanbul, Bursa ve Kefe pazarlannda iyi satar olmutu. Sofyadaki dokuma deposu bir Dubrovnik hanna dnm, Dubrovnikli tccarlar stanbul ve Bursann yan sra Sofya, Belgrat, Saraybosna ve Edime gibi nemli Balkan kentlerinde yerlemilerdi.
1463-1479, 1499-1503 ve 1537-1540 Osmanl-Venedik savalan srasnda
Dubrovnik, talya ve Osmanl mparatorluu arasnda balca transit merkezi haline gelmi, ticareti gelimi, 16. yzyl bandaki yirmi bin tonluk ticaret filosu
1580e gelindiinde altm be bin tona kmt. Dubrovnik, 1527-1540 yllannda Msr ve Suriye limanlanyla Orta Avrupa ve Almanya arasndaki baharat ticaretinde de Venedik'e cidd bir rakip olarak ortaya kmtr. Alman Fugger ve Ulstetter firmalan Dubrovnik araclyla Msr'da skenderiyeye ajanlar gndermi,
aldklan baharat Dubrovnik gemileriyle tanmtr. Dubrovnikliler, 1531'de Yunanistan'dan ku zm ve arap gtrdkleri Londra'da, Osmanl pazar iin
yirmi be bin top ynl kuma yklemilerdi.
Osmanl mparatorluu ekonomisine baml olan Dubrovnik Cumhuriyeti,
mparatorluun himayesinde ticaret ve deniz tamaclnda byk gelime gstermi, fakat 17. yzylda, imparatorluk ekonomisinin, gelien Bat lkelerine,
Fransa ve ngiltere'ye bamll artnca, Dubrovnik de gerilemeye balamtr.
Osmanllar, politik ya da askeri bir atma olmad dnemlerde, Venediklilere
ticari ayncalklann ekinmeden, yemden verirlerdi. Nitekim, Venedik, Msr ve Suri142
ye limanlarnda baharat ticaretinde stnln her zaman korumu, rnein OsmanlIlar, Anadolu ap iltizamn Ceneviz yerine 1546'da yirmi be bin altn dka
karlnda Venediklilere vermilerdir. Sava ve atmalara ramen Venedik ticareti
16. yzylda genellikle gelimeye devam etmitir. Venedik gemileri ynl kumalar,
kendi ipek brokar ve satenleri, kt, cam eya ve aynalarla Dou Akdeniz Iimanlanna yelken aar, Msr ve Suriye'den baharat, ila, boya maddeleri, ipek ve pamukla,
Anadolu ve Rumeli'den de buday, deri, yn, pamuk ve ipekle dnerdi.
Osmanl ynetimindeki Dou Akdeniz pazarlan, 16. yzylda nceki yzyla
oranla daha zengin ve ekici olmulard. Buralarda ticarete 16. yzyln ikinci yansnda etkili bir biimde katlan Fransa, tngiltere ve Hollanda, korsanlan ve ticaret filolanyla Dubrovnik ve Venedik ticaretinin yerini aldlar.
Habsburglar'a kar Fransayla ibirlii, Kanun Sultan Sleymann Ban politikasnn temel ta olmutu. Yavuz Sultan Selim, 1517de Msr aldnda, Memlk
sultanlannn Franszlara vermi olduu kapitlasyonlan yenilemi, Kanun tahta
ktnda bunlan onaylamt. 1536 ubatnda J. de La Forest ile brahim Paa arasnda kapsaml kapitlasyon anlamalarna karar verilmi, fakat sultan bunlan, belki de brahim Paann Mart aynda idam edilmesi yznden, hibir zaman onaylamamt. lk gerek Fransz-Osmanl kapitlasyon anamas 18 Ekim 1569 tarihinde imzalanmtr.12 Bu kapitlasyonlarla, nceleri Venedike verilen ve btn
imparatorlukta geerli olan ticar ayncalklar, ilk kez batl bir kralla verilmitir.
Fransz kapitlasyonlan, daha sonra ngiltere (1580) ve Hollanda (1612) ve teki
Avrupa devletleriyle yaplacak benzeri anlamalara rnek oluturmutur.
Kapitlasyon alan Fransa Venedike karn etkin bir rekabete girdi. Fransz
konsoloslan, stanbul, skenderiye, Beyrut ve Trablus-amda, yerletiler. Ortadou'ya hareket eden Fransz gemileri, Normandiya dokumalan, kt ve Alman
hrdavat tayor, dnte Anadoludan yn, pamuk iplii ve pamuklular, sof kuma ve hal, Halep ve am'dan ipek ve baharat getiriyorlard. Fransa 1570-1573
Osmanl-Venedik savandan sonra Dou Akdenizde Venedikin yerini ald.
Franszlann 17. yzyl banda Dou Akdeniz ticaretinde ileyen bin dolaynda
teknesi vard ve blgeyle ticareti, toplam Fransz ticaretinin yansna, otuz milyon
altn liraya kmt. teki Avrupal tccarlar, zellikle Ingiliz ve HollandalIlar, o
dnem sadece Fransz bandras alanda ticaret yapabiliyordu.
OsmanlIlar, verilen bu ticar ayncalklan daima politik bir ara olarak kullanmaya almtr, rnein, Fransada spanyol yanls Katolik Birlii'ne kar
Kalvencileri savunmular, Dou Akdeniz ticaretinin merkezi Marsilya katolik
birliini destekleyince de sultan ticar ayncalklan kaldrm, Kuzey Afrika korsanlarn kente saldrmakta zgr brakmt. 1589da Osmanl taraftar IV.
143
Henri tahta geince, Osmanhlar ayrcalklar yeniden tandlar ve Fransz ticareti doruuna ulat.
I. Sleyman, daha 1553'te baz ngiliz tccarlarna Osmanh mparatorluumda zgrce alveri yapma hakk tanmt; ama onlar nceleri bu ayncal
hakkyla kullanmamlardr. Baharat aracsz ve daha ucuza elde etmek umuduyla
baka yollar aratrmlar, zellikle de ran zerinden Moskova-Hrmz yolu zerinde durmulardr. 1562'de rana gnderilen Osmanl elilerinin amac, bu yol
deiikliini nlemekti. Osmanhlar, 1578de Azerbaycan ve irvan igal ederek
bu yolun denetimini ele geirdiler. O sralarda ngiliz tccarlan sultana yeniden yanamlardr. Ispanya'nn ortak dman olmas bakmndan, ngiliz ve Osmanl
hkmetleri yakn iliki kurmada yarar olduunu gryorlard. Fransa'yla Venedikin engelleme abalanna karn, sultan, lngilizlere 1580'de bir kapitlasyon,
1583'te de daha kapsaml ikinci bir kapitlasyon verdi. 11 Eyll 1581'de kralie I.
Elizabethin beratyla, Osmanl lkeleriyle ticaret imtiyaz alan Levant Company
kuruldu. Osmanl hkmeti, gmrk orann lngilizler iin, % 3e indirmiti. Franszlar ve teki yabanclar, ayn oran elde etmeyi baardklar 16 73'e kadar % 5
demilerdir. HollandalIlar benzeri bir kapitlasyon aldklan 1612 ylna kadar Dou Akdenizde ngiliz bandras altnda ticaret yapmlardr.
lngilizler, Dou Akdeniz ticaretini nceleri tekellerinde tutan Fransa ve Venedike kar gl bir rekabete girdi. ngiliz korsanlan, Cezayir korsanlanyla ibirlii iinde, tccar filolarna basknlar yapmaya balad, Kralie Elizabeth, btn
szlanmalar duymazlktan geliyordu. Bu arada lngilizler, Osmanl pazanna dk
fiyatlarla iyi nitelikli ynller getiriyordu. ngiltere'den ithal edilen kalay ve eliin de Osmanl silh endstrisi iin hayat nemi vard. Osmanl pazann Levant
Company ele geirirken Venediklilerin ticareti hzla gerilemi, Franszlannki de
1630da yan yanya azalmt. Bu arada stanbul, zmir, Halep ve skenderiyede
Ingiliz konsolosluktan ald. Londra'da birok kii Dou Akdeniz Osmanl ticaretini daha nemli grdnden, 1591'den sonra lngilizlerin Hint Okyanusunda
yaylma giriimleri, Levant Company'nm faaliyetine zarar vermedi, lngilizler baharat 1596'da Msr ve Suriye'den alyorlard.
Merkantilist bat devletleri, kapitlasyonlann ilk eklini deitirip zorunlu ayrcalklar haline sokarak ve genileterek, Osmanl ekonomisini sonunda bir ekonomik smr aracna dntrmeyi baarmlardr. Osmanl ekonomik yaps
buna izin veriyordu. Osmanhlar, Bat'dan ithal sanayi mallarnn imparatorlua
srekli akmn tevik ediyorlard, nk bylece lke pazannda bolluk yaratma
ve artan gmrk gelirinden hzineyi yararlandrmay en iyi siyaset sayyorlard.
Gene de, Avrupa'dan yaplan ithalat, birka kalemle, genellikle ynl kumalar,
144
maden ve kimyev maddeler ile snrl olduundan yerli lonca retimine byk
zarar vermemitir. Merkantilist Avrupa devletleri, sanayi mallan ihracna nem
vererek Douya zg baz mallann retimini zellikle ipekli, pamuklu ve sof endstrilerini gelitirdiler; boyalar, kahve ve eker gibi koloni mallan Osmanl pazann istil etti. Meksikann ucuz gm, Osmanl gm madenlerinin kapanmasna ve Osmanl para sisteminde kargaaya neden oldu.
Erken dnemde batyla alverite en nemli maddeler gm ve gm sikkelerdi. Gmn serbeste ithalini tevik iin Osmanllar gm ve gm para ithalinde gmr kaldrmlard. 1580'lerden balayarak Dou Akdeniz pazann kaplayan ucuz Amerikan ve Avrupa gm ve gm paralan, Osmanl ekonomisini ve
onunla birlikte devlet ve toplumun geleneksel temellerini sarsan bir fiyat devrimine
yol amtr.13 Herhalde Osmanllar, 17. yzyldan itibaren Avrupa karsnda sava
teknolojisinde olduu gibi ekonomi bakmndan da baml duruma dtler.
Notlar
1 bkz. nalck, Bursa and the Commerce of the Levant", Journal o f the Economic and Social Histoiy
o f the Orient, 111, 2(1960): 131-142.
2 H.A.R. Gibb, The Travels o f bn Battuta, s. 450-452.
3 J.E. Telfer (yay.). Travels and Bondage (londra, 1879), 34.
4 G. R. E. Richards, Florentine Merchants in theAgeqftheMedicis (Cambridge, ABD. 1932), s. 122.
5 bkz. "Harr" maddesi, Encyclopaedia o f Islam, 2. bask.
6 bkz. nalck, "Bursa and the Commerce of the Levant, JESHO, III, s. 137.
7 Hint Okyanusu'ndaki Osmanl-Portekiz atmas hakknda bkz. L. Dames. The Portuguese and
the Turks in the Indian Ocean in the Sixteenth Century", Journal o f the Royal Asiatic Society
(1921), blm I; E. Denison Ross, The Portuguese in India and Arabia, 1517-1538", a.g.e.,
(1922), Blm I; R B. Serjeant, The Portuguese qftheSouth Arabian Coast (Oxford, 1963); Ktip
elebi, The History o f the Maritime Wars o f the Turks, ev. J.Mitcheli (Londra, 1831); L.O. Schuman, Political History o f the Yemen at the Beginning o f the Sixteenth Century (Amsterdam. 1961);
An Economic and Social History qfthe Ottoman Empire, yay. haz: Halil nalck. Donald Quataert
ile (Cambridge, 1994).
8 F. Braudel, La Mditerrane et le monde mditerranen l poque de Philippe II (Paris, 1949), s.
425-433.
9 Antalyada ticaret hakknda bkz. nalck, Bursa and the Commerce of the Levant", JESHO, 111, 143.
10 F. Dalsar, Bursa'da pekilik (Istanbul, 1960), s. 166 ve 191-193.
11 G. R. E. Richards, age., s. 120-121.
12 bkz. "Imtiyzt" maddesi, Encyclopaedia o f Islam, 2. bask.
13 bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisad
Vaziyeti Hakknda bir Tetkik Mnasebetiyle", Belleten, XV, 60(1951): 656-661 ; L, Barkan. XVI.
Asrn kinci Yansnda Trkiye'de Fiyat Hareketleri", Belleten, XXXIV, 136(1970): 557-607; . Pamuk. Osmanl imparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999; H. nalck. "Osmanl Para ve Ekonomi Tarihine Toplu bir Bak", Dou Bat. XV (2001).
145
15. Blm
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI,
KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
mret sistemi, stanbulun gelimesi, toplum ve ticaret

Geleneksel Ortadou imparatorluklarnda ticaret ve tarmn gelimesi hkmdnn hzinesini zenginletirecei dncesiyle devlet, kanal, bent, yol ve
kervansaraylann yapm ve bakm gibi bayndrlk ilerini stlenirdi. Byk slm
tarihisi Taberye (. 923) gre Sasanler, kasaba, ky, yol ve kpr yapmay
hkmdnn en temel devleri arasnda sayarlard. slmiyet dneminde bu gelenein yerini din ve hayrl bir davran olarak vakf-imret gelenei ald; bylece,
hkmdar tarafndan yapldnda dahi, vakflar devletin etkinlik alanlannn dnda bamsz kurumlar olarak grlmeye baland.
Ortadou geleneine uyan OsmanlIlar da Bursa, Edirne ve stanbul gibi bakentlerini; nfuslann oaltarak ve ticaret merkezleri olarak gelimeleri iin devlet byklerine temlikler yaparak, altyapy gelitirerek, byk kentlere dntrmek istemilerdir. stanbul, bunun iyi bir rneidir.
stanbulun nfusu, Osmanl fethinden nce otuz-krk bin dolaylanna dmt. Fetihten sonra Ftih, slm hukukuna gre askerlerinin kenti yamalamasn, gnll teslim olmad iin, engelleyememi; ancak gelecekteki bakentini olabildiince az zarar grm durumda ele geirmek istemitir, Fethi izleyen yllarda da stanbul'u dnyann en byk bakentlerinden biri durumuna getirecek admlan att.
nce, baka yerlere kap snanlan, mlklerini geri verme vaadi ve ibadet ve
alma zgrl gvencesiyle geri gelmeye ikna etmeye almtr. Ganimet pay
olarak kendine den tutsaklan zgr brakp Fener mahallesine yerletirmi, bir ara
vergiden bak tutmutur. kinci olarak, eylet valilerine, Rumeli ve Anadolu'dan
146
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI. KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
stanbulda yerlemeleri iin drt bin aile gndermelerini emretmi, stanbul'daki bo

evleri bu yeni gelenlere balayacan iln etmitir. Bunlann Mslman olmalan
gerekmiyordu, ama hi olmazsa bir blm zengin kiiler, tccar ya da zanaatkar olmalydlar. Bu buyruklar hibir zaman tmyle uygulanamad. O zaman Ftih, fethettii nemli kentlerden tccar, zanaatkr ve zengin kiiler seip stanbul'a getirtti
ve bu ekilde Amasra (1459), Yeni-Foa (1460), Trabzon (1461), Morada Korintos
ve Argos (1458 ve 1463), Karaman (1470ler), Eriboz (1473) ve Kefe (1475) Hristiyanlann srerek stanbulun eitli semtlerine yerletirdi. Dnemin tanklarndan
J. M. Angiolelloya gre, yeni gelenler ksa bir zamanda olaanst gzel ev ve kiliseler yapmtr". Kente zorla srgn olarak getirilip yerletirilenler ayrlp gidemezlerdi, ama birtakm vergi ve angaryalardan muaf tutuluyorlard.
Ftih Sultan Mehmet, Rum Ortodoks, Ermeni ve Yahudi topluluklannn dinsel nderlerini resmen tanyarak ve stanbula yerletirerek ehri evrensel bir metropol yapmaya almtr.
Osmanl Sultanlan 15. ve 16. yzyllar boyunca; bir ticaret ve zenginlik esi
olarak bilinen Yahudilerin, Avrupadan Osmanl lkesine gmelerini tevik etmilerdir. Ftih'in saltanat srasnda stanbul'a yerletirilen Yahudiler, Mslman ve
Rumlardan sonra kent nfusunun nc byk kesimini oluturmulardr. Ftih,
kent ve sarayn gereksinimi yiyecein bir blmn retmek iin Srbistan ve Mora
seferlerinde tutsak alnan otuz bin kadar kyly stanbul yaknlannda otuz be
bo kye yerletirmitir. Kyleri brakp kamalann nlemek iin bunlan, genel OsmanlI uygulamasn tatbik etmeyerek, kle "ortak kul" konumunda tutmutur.
1477de stanbul ve Galatada yaplan nfus saymnn sonulann Tablo 5
gsterir.
Tablo 5
Cemaat
Mslman
Rum Ortodoks
Yahudi
Ermeni
Karamanl Rumlar
Avrupallar (hepsi Galatada)
Kefeli gayrimslimler
ingeneler
Hane savs
9.486
3.743
1.647
434
384
332
267
31
16.324
147
Bu toplam byk bir olaslkla asker snf iermiyor. Dolaysyla, stanb ulun toplam nfusunun bu dnemde seksen-yz bin arasnda olduu sylenebilir.
Vakflann destekledii ok ilevli merkezler olan imretlerin yaplmas, kentlere kamu hizmetleri ve pazarlar salayarak gelimelerinde nemli bir rol oynamtr. lmret, OsmanlIlarn Bursa, Edirne ve baka kentleri kurarken benim sedikleri, eski bir Ortadou kurumudur. Dindarlk ve hayrseverlik drtleriyle kurulmu olan imretler; cami, medrese, hastahane, misafirhane, su yollar, yol,
kpr, hayrat ve bunlann bakmlan iin gelir getiren han, ar, kervansaray, h amam, deirmen, boyahane, mezbaha ya da aevi gibi kurumlardan oluurdu. Din hayr kurumlan, genellikle bir cami evresinde ina olunur; ticar kurumlar ise
yaknlarda ya da uygun ilek bir yerde kurulurdu. Tm Osmanl kentlerinin aynlmaz bir paras olan imretler, kentlere zgn niteliklerini kazandrm ve son dnemlere kadar Anadolu ve Balkan kentlerinin genel grnn belirlemitir.
mretler, genellikle vakf olarak kurulurdu. Kadnn nnde yazlp sicil defterine geirilen ve sultan tarafndan onaylanan vakfiyeler, vakf kaynaklann ve
kullan koullann tespit ederdi. Gerekte, slm toplumunda imretler, hem en
hemen her zaman vakf olarak kurulmutur. Bylece, sz konusu kamu hizmetinin ya da kurum un sreklilii gvenceye alnm olurdu; nk bir vakf, h erhangi bir kaynaktan gelen kazancn oluturduu sermayeyi, din ve siyas gvence altnda, sonsuza dek toplum iin hayrl bir amaca tahsisten ibarettir. Vakfedildii andan balayarak vakf zerinde, hukuki olarak sadece Tannnn sahip
olduu kavram vard; bylece hkmetler ve devletler deise bile, kam u hizmetinin sreklilii salanm olurdu. Vakf kurucusu, kadlann defterine kaydedilen
vakfiyede bamsz idarecisini, mtevelliyi de atard. Osmanl m paratorluunda
btn vakftan, devlet denetler ve onaylard. Byk vakflarda devlet, genellikle
bir de nzr yani denetleyici atard.
Vakf, bylece mal ve idar bakmdan zerk bir kurulutur. Mtevelli, vakfla
ilgili btn ilerden sorumlu olup gelirini toplamak ve arttrmak iin nlem alr ve
toplanan geliri; vakfn koullann yerine getirmek, vakfta alanlann cretleriyle
bakm ve onanm masraflann demek iin kullanmak zorunda idi. Nzr, vakf
koullannn yerine getirilip getirilmediini kontrol eden bir eit mfettiti. Vakfn
balca grevlileri ve mstahdemleri ylda bir kez toplanarak, grevlerin vakfiyenin art kotuu gibi baarlp baanlmadn tartrd. Bu kurul, m tevellinin
azlini talep edebilirdi. Devlet her vakfn hesabm, yerel kad ya da zel olarak
atanm bir mfetti aracl ile gzden geirirdi. Btn bu nlemlerin amac vakfn asl ilevini srdrmesini gvenceye almakt.
Vakf sistemi Istabul'da ve br ehirlerde klliyeler, kltrel ve ticar merkezler yaratmtr. Her nemli Osmanl kentinde merkez bir ulu cami ve bedesten
olurdu. Ayasofya stanbul'un ulu camii olduu zamanlarda, Ftih Sultan Mehmet, cami vakfna ait olmak zere bir bedesten yaplmasn emretmitir. Yangn
ve yamaya direnli ta kubbeleri ve demir kaplaryla bedesten, yalnz deerli ticar mallan deil, yetimlerin paralann ve kent zenginlerinin para ve mcevherlerini de korumaya yarayan antsal bir yap bir eit banka hizmetini grrd. Kapclan, gece bekileri ve simsarlar devlet denetimi altndayd. Esnafa ait dkknlar
bedestenin etrafnda sokaklar boyunca karlkl dizilmi olup, her dkkn grubu
tek bir ar oluturur ve ayn meslek yelerince ya da ayn tr mal satan tccarlarca tutulurdu. Bu arlar genellikle, stanbul'daki Byk (Kapal) arda olduu gibi, zamanla ta kubbelerle rtlmtr.
Ftih Sultan Mehmet'in bedesteninde mahzenli 118 dkkn vard; evredeki
arda da 948 dkkn yaplmtr. Bu, stanbul'un bugn Kapalar olarak bilinen ana i merkezi olacaktr. Byk tccann bir araya gelebilecei, deerli mallarn sakland ve satld bir bedesten inas, Osmanl kentlerinin gelimesinde
nemli bir rol oynamtr. Orhan Gz daha 1340'ta Bursa'da, bugne kadar kentin ticar merkezi olarak kalan bir bedesten ve ar yaptrtmt. Balkanlarda
Edime, Tatar Pazarc, Filibe, Saraybosna, Sofya, skp, Manastr, Serez ve Selnik gibi byk Osmanl kentlerinde alveri merkezleri bedestenler evresinde
gelimitir. Evliya elebi, 17. yzylda Osmanl kentlerini, bedestenli olanlar ve
olmayanlar diye iki kategoriye aynr.
Ftih Sultan Mehmet 1459'da imparatorluun nde gelen kiilerini, vezirleri
toplam ve her birinden kentin istedikleri herhangi bir yerinde birer imret yaptrmalarn istemitir. Vezir-i zam Mahmut Paa, sonra da teki vezirler kentin
merkezinde ve Hali evresinde gzel imretler yaptrmlardr. Ba yapann
adn tayan caminin evresinde kamu yaranna vakfedilmi yaplar ykselir, ksa
bir zaman sonra da insanlar bu imretlerin yaknnda yerleir, yeni semtler kurulurdu. stanbul kendine zg Osmanl-Trk grnmn byle kazanmtr.
Ftih Sultan Mehmet, 1463 ile 1470 arasnda bir ulu cami, onun evresinde
sekiz medrese, bir ocuk okulu, bir ktphane, bir hastahane, iki yolcu ham ve
bir ziyafethane yaptrmtr. Bu kamu kurumlann ayakta tutmak iin de cami dolaynda 318 dkknlk byk bir ar yaptrmtr. Medreselerde alt yz renci
okuyor, hanlarda her gn 160 yolcu kalyordu. Yolcular, renciler, vakfta alanlar ve semt yoksullan, vakfa ait mutfaklardan beslenirdi. Bir mdrle yardmcsnn ynettii hastahanede iki doktor, bir gz uzman, bir cerrah ve bir eczac
alrd. Yemei iki hastahane as, doktor gzetimi altnda hazrlard; vakfiye149
nin hastalara efkatli davranmalarn emrettii iki de hizmeti vard. Hastahane,

evlerine doktor aramayan ya da ila satn alamayan hastalan kabul ederdi. Daha sonra, biri kadnlar teki de gayrimslimler iin, iki hastahane daha yaplmtr. Doktor, yoksul hastalan haftada bir kez evlerinde grr, ila datrd. Hastahanenin yaklak be altn dka tutarndaki gnlk masraflarnn tm, vakfn
geliriyle karlanmakta idi.
Ftih Sultan Mehmet, stanbulda baka imretler de yaptrmtr. Bursa ve
teki Anadolu kentlerinden gelen halk, gelierek byk ve ayn bir kasaba haline
gelen ve vakflan dokuz cami ve onlara bal kurumlar ieren Eypte, kent surlarnn dndaki vakfnn evresinde yerletiler. Ftih bu kurumlann masraflann
karlamak iin stanbul'da arlar (bedesten ve evresindekilerden baka Galata'da 260, stanbulda ise 783 dkkn), on hamam, birka boyahane, fnnlar,
depolar, kandil yapmevleri, yahane ve elli drt deirmen yaptrmtr. Geliri
Ayasofya Camiinin bakmna ayrlm vakflar, ylda on bin altn dkalk bir
gelir getiriyordu.
Dnemin tarihisi Ner'ye gre stanbul'u Sultan Mehmet yapm tr"1.
Halefleri II. Bayezit ile I. Sleyman ve hanedan kadnlar, devlet adamlar ve
dnemin tccarlar dier semtlerde imretler yaptrarak kentin hzla bym esine katkda bulunmulardr. 1546 ylnn resm bir vakf tahrrine gre hanedan
d kiilerin kurduu 2.517 vakf vard; sonraki yarm yzyl iinde bunlara
1.600 yeni vakf daha eklenmitir2. Osmanl sultanlar stanbulu, byk bir
imparatorluk metropol olarak gelitirmekte baar gstermitir. stanbul, 16.
yzyln ilk yansnda drt yz bine varan nfusuyla Avrupann en byk kenti idi; yzyln ikinci yarsnda ise nfusunun sekiz yz bine ykseldii iddia
edilmitir3.
Kentin su ve yiyecek ihtiyalann karlamak byk bir sorun olmutur. Bu
nedenle devlet yeni yerleimci aknlanm nleyecek nlemler alm-, 17. yzylda
nfus deimemitir. Bu dnemde nfusun yzde 40' gayrimslim idi ve Avrupallann oturmak iin izin aldklan Galata uluslararas bir ticaret merkezi olarak
gelimiti. 17. yzyl ortalannda stanbulda 152 cami, 126 medrese, 100 kervansarayla sultanlar, paalar ve sradan kiilerin yaptrd 1000 kadar konak
vard4. Kent, saray ve orduya srekli yiyecek ak salama ve zanaatkrlara
ham madde getirme zorunluluu, gerekli maddelerin ticareti zerindeki sk devlet
denetimini gerektiriyordu, bu durum, Osmanl ekonomisinin hakl olarak tekelci
zelliini belirlemitir.
Vurgunculuk, enflasyon ve ithalatta yolsuzluu nlemek iin devlet, uzaktaki reticiden stanbuldaki perakendeciye kadar her eyi dzenler ve denetlerdi.
150
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
Yiyecek fiyatlar retim yerinde belirlenirdi; rn ancak devletin yetki verdii

tccarlar satn alrd. Kaakl nlemek iin sk nlemler alnmt. Erzak zel
kapanlara gelir, meslek loncalannm temsilcilerine orada datlrd. Kaaklk ya
da vurgunculuk yaparken yakalanrlarsa, byk tccar ve gemi sahiplerinin mallarna el konurdu, stanbul iin belli blgelerde koyun ya da buday satn alma
ayrcal elde etmi tccarlar, bunlan belli miktarlarda her yl teslim etmeyi stlenir ve bir kefil gsterirlerdi.
stanbula yiyecek salama ihtiyac, imparatorluun eitli retim blgelerini
bu merkeze balad gibi, merkez bir ekonomi yaratlmasnda da nemli bir etmendi. 17. yzyl ortalarnda kent fnnlarnn gnde 250 ton buday tketiyor
olmas, kent ihtiyalannn bykl hakknda bir fikir verebilir. Hububat, ya,
tuz ya da koyun gibi hacimli gda maddeleri stanbul'a deniz yoluyla kolayca gelebiliyordu, 17. yzyln ikinci yarsnda her yl stanbul nhtmlanna gelen yiyecek tayan gemilerin says iki bini geiyordu. Msrdan buday, pirin, eker ve
baharat, Kuzey Karadeniz blgelerinden canl hayvan, hububat, sade ya, bal,
balk ve deri, Tesalya ve Makedonyadan hububat ve deri, Mora ile Ege adalanndan arap, zeytinya, kuru meyve ve teki Akdeniz rnleri stanbul'a srekli
olarak gelen mallard. Bakente yakn blgeler stanbul pazanna sk skya bamlyd. Tekirdadan Trakyann buday, Kstence ve Mangalyadan Dobrucann buday gelirdi. Ortaada sahipsiz bo bir blge olan Dobruca, oralarda
kuyu kazlmas ve yzlerce kyn kurulmas ve limanlarda devlet silolarnn yaplmasyla, stanbul'un tahl amban oldu. Meri Vadisi ve Bat Trakyann pirinci,
saray ve ordu iin vazgeilmez bir ihtiyat; celepler Bulgaristan, Makedonya ve
Dou Trakya ovalarndan stanbul mezbahalanna dzenli olarak koyun ve sr
srleri getirmekte idi.
Transit blgesi ve ilenmi mal ihracats olarak stanbul, ayn zamanda blgeler arasnda ekonomik balant salyordu. stanbul iin gerekli Rumeli ve Kuzey Karadeniz yiyecek maddeleri karlnda, Anadoluda Merzifon, Tosya, Tire,
Bergama, Denizli, Larende, Bor ve Nideden pamuklu bez ihrac, buralarda pamuklu dokumacln arttrmtr. stanbul'da ise giyim eyas, ynl ve ipekli sanayii gelimitir. Kuzey Karadeniz, stanbul ve Anadolu arasndaki bu ticaret geni arasnda bulunan bakente byk miktarda para girip kard. Devlet, gelirinin ounu saray ve stanbuldaki ordu iin harcamakta, bu parann byk bir
blm Anadolu ve Balkanlara yol almakta, bylece lke apnda ok canl bir
ticaret hayat kendini gstermekte idi.
151
Karayolu a, kervansaray ve zaviyeler

stanbul, deniz yollanrun olduu kadar kervan yollarnn da son ulam noktas idi. Bir rapora gre, 17. yzyl ortalannda her yl stanbul'a randan alt ile
on arasnda, Basra'dan iki, Halepten de ya da drt kervan gelirdi. Her ayda
bir ran ve Orta Asyaya kervanlar kalkard. stanbul'a Dubrovnikten ylda bir,
Polonyadan ayda bir, zmirden de her sekiz gnde bir kervan kard.5
Balkanlar' stanbul'a balayan nemli byk yol vard: Ohri, Manastr ve
Selanik zerinden Arnavutluk limanlanndan gelen eski Via Egnatia, Belgrat, Sofya ve Filibe zerinden gelen byk asker yol ve Tunca Vadisi ve Edime zerinden Aa Tuna blgesinden gelen yol. ran ve Anadolu kervan yolu stanbula
Bolu, zmit ve Gebze zerinden ular, Ankara Eskiehir zerinden gelen yol, zmit yaknlarnda bu yolla birleirdi. Arabistan, am, Halep ve Konya zerinden
gelen hac yolu, lznik'in tesinde Dilden zmit Krfezini getikten sonra, Gebzede
ran anayoluna kavuurdu. 15 ve 16. yzyllarda Istanbul-Bursa yolu, Mudanya
zerinden denizden stanbula ulard; ancak 17. yzylda Dil iskelesinden geerek Gebze'den Bursaya giden yol daha nem kazanmtr. stanbul, Bursa zerinden Foa, eme, zmir ve Sakza balanrd6.
stanbul imparatorluun en byk pazan ise de, Edime ve Bursa gerilememi, gerekte gelierek Balkanlar ve Anadolunun en byk kent ve ticaret merkezleri olmutur.
Konstantin Jirecek, Osmanl topraklannda ulam hakknda, Roma mparatorluunun yklndan beri hibir Avrupa devleti yol sistemine bu denli zen
gstermemitir diye yazar7. Balkanlarda kk devletlerin yerini Osmanl imparatorluu alnca, gmrkler kalkm, ticaret ve ehirler gelimeye balamtr. OsmanlIlar stanbulla Belgrat arasndaki kadim Roma Yolu'nu, bozuk yerlerini kabaca kesilmi talarla Belgrata kadar onararak, her zaman bakml tutmulardr.
Bu yol boyunca btnyle yeni yollar da yapmlardr. Ana yollar zerindeki belli kyler, yol yapm va bakmyla grevlendirilir, bu hizmet karlnda da olaand vergilerden (avnz) muaf tutulurdu. Belgrat-lstanbul yolunu arabalar bir
ayda geebiliyordu. 1566'da II. Selim atla ayn yolu on be gnde gemitir.
Rumeli ve Kuzey Karadeniz blgesinde ar mallar arabayla tanrd. Dalk
yrelerde ise olaan tat arac katrlard. Devlet, 1521 Belgrat seferi srasnda ordunun arln tamak iin Anadolu ve Arabistan'dan otuz bin deve kiralamtr. Yaklak on bin araba Tuna blgelerinden un ve arpa tard. Devlet ve tccar,
gebelerden deve, at ve katr kiralard. Baz Trkmen boylan, deve yetitirmek
ve tamaclkta uzmanlk kazanmlard. Anadolu iklimine uyumlu binlerce me152
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS. LONCA VE TCCARLAR
lez deve tipi yetitirilmitir. Demiryollarndan nce Anadoluda deve says yzbinlere varmakta idi. ran kervanlan genellikle ya da drt yz hayvandan oluur, ama kimilerinde bin ya da daha ok hayvan olurdu. 15. yzyl sonunda Tebrizden Bursaya gidi-dn bir yolculuk iin bir at, yaklak dokuz altn dkaya
kiralanabiliyordu.
Sultanlar, ana yollarda yolculuun rahat ve gvenli olmasn salamak iin
vakf olarak zaviye ve menziller kurmu, saray ve devlet grevlilerine mlk ve
iftlikler balayarak bu yolda tevik etmilerdir. Bunlann bazlan, kentlerdeki
imaretler gibi, byk kurululard; ancak bu gibi yerlerde en nemli yaplar genellikle bir han ya da kervansaray olurdu. Romallardan sonra Osmanl idaresi, Anadolu ve Balkanlarda en ok kpr yapm idaredir. rnein II. Murat, 1443te
Edime yaknlannda Ergene Irma zerinde 392 metre uzunluunda, 174 kemerli byk bir kpr yaptrmtr. Yolculan banndrmak ve yedirip iirmek iin kprnn bana bir han, bir cami ve bir medrese yaptrm; han ve kprnn bakm
masraflarn da bir boza dkkn, bir hamam ve baka dkknlarn gelirleriyle
karlamtr. Bunlara, Edirnede yaptrd bir kervansarayla bir hamamn ve bir
dizi dkknn gelirini de eklemitir. Kprnn bakm ve korunmas iin hizmetleri karlnda vergiden muaf tutulan ve ounluu Trkmenlerden gmen yerletirilmitir. Irman kar kysna da yayalar (ifti askerler) yerletirilmitir. Bu
merkez evresinde nfus zamanla artm ve Uzunkpr kasabas ortaya kmtr. Burada 1456 ylnda 431 hane vard. Bir baka rnek, Hersek Ahmet Paann Istanbul-am yolu zerinde zmit Krfezinden sonraki ilk durakta yaptrd imrettir. Buras sonradan, Hersek kasabas olarak gelimitir.
Ucbeyleri, 14. ve 15. yzyllarda snrda ve fethettikleri topraklarda benzeri
kurumlar yaratmlar, bu yerler zamanla Osmanl kltr ve ynetim merkezlerinin ekirdei olmutur. rnein, Saraybosna kenti, ucbeyi sa Bey'in vakfettii
imretin etrafnda gelimi, Minnet Beyin Sofya-Edime yolu zerinde yapurd
imret ise, Bulgaristan'n en nemli ticaret kentlerinden biri olan Tatar Pazarcnn ekirdei olmutur. Orta Avrupaya giden asker yol zerindeki bu kentte,
vezir-i zam brahim Paa, Evliya elebiye gre kente bir hisar gibi hkim olan,
byk bir kervansaray yaptrmtr. Burada iki yz oda ve nemli kiilerin aileleri
ile kalabilecei seksen daire vard. Odalar, byk bir aala glgelenen bir avlu
evresindeydi; ortasnda havuz olan d avlu ise be ya da alt bin at alabiliyordu.
Hizmet grenler, Mslman ve gayrimslim yolculan gece gndz kabul edip
arlarlar, gnbatmndan sonra her yolcuya bir tas orba, bir somun ekmek ve
bir mum, her ata da bir torba yulaf verirlerdi. Akam namazndan sonra kervansarayn davulu alnr ve kaplar kapanrd. Her sabah kaplar yeniden almadan
153
UoMANLI IMKAHAIUHLUUU: KLASK VAL ^VV- IOUUJ
nce hanc, geceyi orda geirenlere bir ey kaybedip etmediklerini sorard. Bunu
sorm adan kaplan amsa, btn kayplardan sorumlu olur ve demek zorunda
kalrd.
Mukaddes Roma German imparatorunun elisi Busbecq, 1555te bir at arabasyla stanbula gelmi ve bize Niteki kervansarayn bir betimlemesini brakmtr: Burada gizli yaplan hibir ey yok; her ey ak burada, herkes birbirinin
ne yaptn grebiliyor", diye ikyet eder. Fakat eli, handaki daireleri beenmitir. lerinde kalnacak ayn daireler var. Herkes kabul ediliyor; Hristiyan, Yahudi, zengin, yoksul, herkese ak bu odalar. Yolculuk ettiklerinde Bashaws (paalar) ve Sanziacs (sancakbeyleri) bile bu odalarda kalyor. Dairemde kendimi bir
prens sarayndaym gibi rahat hissettim".
Ftih Sultan Mehmet, vakfiyesinde, vakfettii handa kalan btn yolculara
iyi muamele edilmesini ve btn ihtiyalannn grlmesini istemitir. Hanlar, yalnz gn parasz yemek ve oda verirdi; daha sonra yolcunun gitmesi gerekirdi.
Byk ana yollar boyunca dzenli aralklarla ina edilmi olan bu kurumlar,
Osmanl uygarlnn yaylma alanna tanklk ederler. Osmanl dneminde yalnz
Bosna-Hersekte, 232 han, on sekiz kervansaray, otuz iki misafirhane, on bedesten ve krk iki kpr ina edilmitir. Bu kprler arasnda, 1566da yaplm Mostar Kprs, 1550 dolaylarnda yaplm, Saraybosna'daki Koca (Kozja) kpr ile
Tirebinye Kprs gibi mimarlk bayapdan da vardr.
A na yol boyunca kuyu, eme, mescit ve ufak misafirhaneler gibi hanlardan
daha gsterisiz yaplar da ina edilmitir. Bunlan, gene din vakflar olarak, genellikle yerel hayrseverler yaptnrd. Bylece yolculann, stanbuldan ama, Erzurum a veya Belgrat'a giden yollar boyunca btn ihtiyalan, genellikle parasz
salanrd.
Kimi paalar, bu tr kurum lar yapm akta fazla gayret gstermitir. Vezir-i
zam M ahm ut Paa 1637'de azledildii zaman, gereksiz ve halka yk olan hanlar yapm akla sulanmtr.
Bu vakflann kurulmasnda nemli bir etmen de temlik kurumu, yani sultann nemli kiilere zel mlk hakk balamas idi. Buna gre, devlet adam lan ya
da saray kadnlan sultana hayrl bir giriim tasla ile bavurur; sultan kendilerine, kimi durum larda birka ky de ierebilen geni bir arazi parasn zel mlk
olarak balard. Daha sonra bu kiiler, bunlan kurduklan hayr tesislerine balarlar, bylelikle yalnz br dnyada kendi selmederini deil, vakf mtevellisi
olarak atadklar aileleri ve torunlan iin de srekli ve emin bir geim yolu salam olurlard. Osmanl ileri gelenlerinin ikinci ve nc kuaktan torunlan, vakf
m tevellileri olarak refah iinde bir emeklilik yaar ve bir tr toprak aalan snf
154
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
olutururdu. Bu evldiye" vakflarda mtevelli, gelirin yzde onunu kendisi iin

alkoyar, hamam, han ve dkknlann kiralanmasnda bir hisse alrd.
Kervansaray ve bedestenler ekyalara kar salam, kale gibi binalard.
Busbecq, Budin ve Belgrat arasndaki karayolundan, "hayduk denen ekya
korkusuyla gememitir. Ekyann, gnderilen devlet hzinelerini aldn
gsteren ynla rnek vardr. Durum, 16. yzylda, o kadar kt deildi; ama
17. yzylda silhl byk ekya etelerine kar nbeti asker ou kez etkisiz
kalyordu. 1647 dolaylarnda Eskiehir yaknlarndaki dalk blgede Kara
Haydarolu denen bir ekya, ran, am ve zmirden stanbul'a gelen kervanlar basm aya koyulmu ve zorlukla alt edilebilmitir. 17. yzyl ortalarnda bir
Hristiyan ekya grubu, be yz kiiyle Manastr bedestenini basm ve hibir
direnmeyle karlamamtr.
Devlet bu yzden, zaviyeler kurarak, da ve su geitleriyle kpr yaknlanna derbentiler, yani silhl geit bekileri yerletirerek yollarda gvenlik tedbirleri almak zorunda kalmtr. Kamu gvenliinden ve belli bir yol ya da kprnn
bakmndan ou kez btn bir kyn nfusu sorumlu olur, karlnda bir takm
vergilerden muaf tutulurdu. Derbentiler kaarlarsa zorla geri getirilirdi. Devlet,
16. yzylda Anadoluda 2.288, Dou Balkanlarda ise 1.906 kyl ailesini derbenti atamt. Zaviyeler ise, zellikle yolculann rahat ve gvenlii ile ilgilenen
konuk evleri grevini yklenirdi.
Zaviyeler, Osmanl mparatorluunda, zellikle en erken dnemde nemli
bir rol oynadklan gibi, imretler iin bir ilkmek oluturmulardr. Zaviye, kentlerde, daha ok uzak ve ssz yol ve geitlerde yolculan barndrmak iin bir eyh
ya da derviin kurduu bir hayr kurumudur. Zaviye kuran eyh, hkmdrdan
zel mlk olarak kk bir toprak paras alr, etrafna toplanm dervilerle topra ileyerek, kendilerine bir yaam saladklan gibi zaviyenin giderlerini karlarlard. teki din vakflarn mtevellileri gibi eyh ve torunlan zaviyelerin rs
yneticileriydi.
Osmanllann erken dneminde zaviyeler, Trk gmenlerini snrda ve fethedilen alanlarda yerletirmekte nemli rol oynamlardr. Dervi ya da dervi klna girmi yoksul gmenler, yeni fethedilmi bir alana gelir, bir para toprak seer, bir de zaviye kurarak sultandan bu topran zaviyenin vakf olduunu onaylayan bir belge elde ederdi. Zaviye yeleri vergiden m uaf olduklan iin topraklanna yeni gmenler akn eder ve oras bir Trk kynn ekirdei olurdu. Topra
ilemede, rnn sarf edilmesinde zaviyedekiler hep ortaklaa hareket ederler, itiraki bir cemaat olutururlard. 14. yzylda Bat Anadolu ve Balkanlar'da kurulan Trk kylerinin ou byle kurulmutur. Zav iyeler, yalnz gelip geen yolcu155
lara hizmet etmez, ayn zamanda yeni gelen gmenler, hatta gzler iin bir snak olurdu.
Zaviyeleri kuran eyhler eitli tarikadardan idi; ancak ou ftvvet kurallanna gre ah denilen karde, yrn birlikleri halinde rgtlenmilerdir. Yeni fethedilen Bat Anadolu ve Trakyada ahiler yzlerce zaviye kurmulardr8. 1334te
Anadolu'yu ziyaret eden lbn Battuta'nn canl bir tanmn yapt ahlik, din bir
tarikat olmaktan ok toplumsal bir rgtt9:
Bunlar (ahiler) Rum Trkmenlerinin btn illerinde, her blge, kent ve
kyde bulunurlar. Dnyann hibir yerinde yabanclara konukseverlikte,
yemek ikram etmek ve ihtiyalan grmekte, zalimlerin elini krmakta ve polis ajanlarn ve onlarla ibirlii yapan gaddarlan ldrmekte onlarn ei
yoktur. Kendi tanmlamalanna gre ah, ayn i kolunda alanlarn, evlenmemi bekr genlerin kendilerine nder olmak zere setikleri bir adamdr.
Ah, bir zaviye kurar ve kilim, kandil ve gerekli baka eyayla der. Arkadalar, geimlerini kazanmak iin gndz alr, ikindi namazndan sonra
kazanlarn ona getirir ve bununla meyva, yiyecek ve zaviyede tketim
iin gerekli baka eyler satn alrlar. Kasabaya gndzn bir yabanc gelecek olursa onu yanlarnda konuk ederler10.
Osmanl imparatorluu gl, merkez bir devlet olarak geliince, zaviyelerin ounu kaldrmtr-, nk, 16. yzyla gelindiinde ou, hl vergi
m uafiyetinden yararlanrken, gerek ilevlerini yitirmiti. Vakf olduklan srece
de devlet onlann topraklann mal ve asker maksatlarla kullanamazd. Dolaysyla devlet, zellikle Ftih dneminde yol stnde olmayan ve yolculara hizmet
vermeyen zaviyelerle gelirlerini hayr ilerinde kullanmayan vakf ve zaviyeleri
ortadan kaldrm, topraklarn tmarl sipahilere vermitir. 1530da 623, 16. yzyl ortalannda Kk Asyada bin yz kadar zaviye vard. I. Sleyman, ran savalannda harap olmu kyleri canlandrmak iin Erzurum yolu zerinde zaviyeler kurulmasna izin vermitir.
Kentli nfus, loncalar ve tccarlar

Geleneksel Ortadou toplum kavram, ifti, tccar ve zanaatkarlan retici snf olarak kabul eder. Kentli nfusu son iki grup oluturur, toplumsal snflandrmann alt basamanda zanaatkarlar bulunurdu. Sultann emrine gre, her s156
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI. KENTL NFUS. LONCA VE TCCARLAR
nf yeleri mevkilerini gsteren elbiseler giymek zorundayd; st snflann giydii

lks elbiseleri ise, zanaatkr ve dkkn sahiplerinin giymeleri olanakszd.
mparatorluun kentli nfusu da, ky nfusu gibi, Mslman ve gayrimslim olarak iki snfa aynlmti; ancak bu, eriatn koyduu bir snflandrmadr ve
toplumdaki gerek toplumsal ve ekonomik ayrlklan yanstmaz. Mslman ve
gayrimslim tccarlarla zanaatkrlar gerekte ayn snftandlar ve hepsinin haklan aynyd. Zengin Yahudi, Rum ve Ermeni tccarlar Mslmanlar gibi giyinir,
ata biner ve davranrd. Sultan zaman zaman gayrimslimlerin Mslmanlarla
ayn biimde giyinmelerini, kle edinmelerini ya da ata binmelerini yasaklayan
yasalar kararak eriatn koullann yerine getirmek isterdi, ama bu fermanlar etkisiz kalrd. Kimi zaman lonca mensubu Mslmanlar, eriat uyannca gayrimslimlere kar aynmclk yapmaya kalkard, ama bu davran genellikle ekonomik
rekabet gdlerinden kaynaklanmtr.
yaam dnda mahallede, deiik dinde olanlar kentin ayn blgelerinde,
kilise veya sinagoglan etrafnda kendi din nderlerinin bakanlnda yaarlard.
Osmanl kentlerinde her zaman, birbirinden ayn Mslman, Hristiyan ve Yahudi
mahalleleri olmutur; ingenelerin de, dinleri ne olursa olsun, ayn cemaat olarak
kendi mahalleleri olurdu. Her Mslman mahallesinde, topluluun din bakam
olarak bir imam, dnyev temsilcisi olarak da bir kethdas olurdu. Gayrimslim
semtlerde papazlar ve hahamlar ayn ilevi grerek devlet katnda topluluu temsil ederlerdi. Bu durum, Mslmanlarla gayrimslimler arasnda iyi ilikiler kurulmasn engellemezdi. Mslman erkekler gayrimslim kadnlarla, kadn dinini deitirmek zorunda kalmakszn, evlenirlerdi; ancak, ocuklar Mslman olmak
zorundayd.
Esnaf, yani meslek lonca rgtleri, Osmanl kenderinde ekonomik yaamn
varlk nedeni olup lonca yeleri ehirdeki nfusun byk blmn olutururdu.
slm dnyasnda loncalann kkeni hl karanlktr11. Ancak, slm ve Ortaa
Avrupa lonca sistemleri arasnda byk bir benzerlik grlr. Genellikle kabul
gren kuram, Greko-Romen dnyas loncalannn slm ynetimi altnda sregeldiini, ancak 10. yzylda btnyle slm bir zellik kazandn ileri srer. Bu
yzylda Abbas halifelerinin ynetimine kar din, toplumsal ve politik bir hareket olarak ortaya kan Karmatler, loncalan bu mcadele srasnda rgediler.
Bylece, slm loncalar, meslek rgeri olduu kadar Karman genlik rgeri
niteliinde idiler. 13. yzylda tarikatlar, zellikle deJiitvvec kurallan loncalar
zerinde byk etki yapmtr. Byk kenerde gen, evlenmemi erkeklerin (fet, yiit) kurduu ftvvet dernekleri, Roma imparatorluu genlik rgderini
andnr. Ftvvet ahlkna gre "insan-i kmil", cmert, zverili, disiplinli, b157
yklerine kar itaatkr ve dengeli olan bir kiidir. Byle bir rgte kabul edilmek,
simgesel bir trenle gerekleir; bunun ardndan rgte girene ftvvet ahlk
alanrd. Bu hareket, 13. ve 14. yzyllar boyunca ahlik" adyla Anadolu toplum unun en gze arpan esi olmutur. Her meslek grubuna mensup bekr
genler, fet veya yiit adyla kendi aralanndan setikleri bir ahnin nderliinde,
ftvvet ilkelerine gre rgtlenirdi. Bu dnem Anadolusunda gl bir merkez
iktidar olmadndan, ahler kentlerde birtakm kamu hizmetlerini de zerlerine
almlar ve politik bir g olmulardr. slm loncalar gerekte, balangtan beri,
egemen asker ve ynetici snfa kar halk temsil etmitir.
Ahler, erken dnem Osmanl devlet ve toplumunda nemli bir rol oynam,
ancak mutlakiyet ve merkeziyetiliin artmas sonucu devlet bunlan gitgide kendi
denetimi altna almtr. Ahlik, kentlerde sadece bir esnaf loncas rgtne dnm, fakat ftvvet ahlk esnaf loncalannda devam etmitir. inin ustaya
mutlak itaatim isteyen ftvvet ahlk, lonca sisteminin temel ilevini ifade eder.
Kentlerde en kalabalk ve aa grlen debbahane (tabakhane) iilerinin ba,
13. yzylda Krehrinde yaayan Ah Evran, asl adyla Nasreddin Mahmut'tur.
Onun yerine geenler, Osmanl devrinde her ehirde ah seilen ustaya ahlik iczetnmesi gnderirdi.
Osmanl loncalann devletin yaratp denetlediini, ya da loncalann toplumsal
olarak aynmam topluluklar olduklann sylemek abartl olur12. Ortadou toplumunda lkleri ve karlan ortak gruplar, en eski zamanlardan beri belli bir rnee gre rgtlenegelmilerdir. Saray, ordu, medrese, tarikat ve lonca rgtlerinde hep bu rnek ve ayn terimler grlr. Byle rgtlenmi bir grubun en nemli yesi genellikle grubu d dnyada temsil eden ve dilerini yneten kii olup,
unvan OsmanlIlarda "kethd", Araplarda "eyh ve 13. ve 14. yzyl Anadolu'sunda ah" idi. Loncalarda zanaatkrlann ustalan, lonca kurallanm uygulayabilecek ve kendileri adna hkmete bavurabilecek yelerden birini kethd seerdi. Kethds olmayan bir lonca bamsz saylmadndan, bu seim olaanst bir nem tard. Bir loncaya bal bir blm zanaatkr aynlp farkl olarak
rgtlenmek istediklerinde, aralanndan bir kethd seerek kadya bavururlar, o
da kendilerini bamsz bir lonca olarak kayda geirirdi. Usta yeler, isterlerse
kethdy azledebilirler, yeni birinin seilmesine devletin kanmas halinde hep
birden direnirlerdi. Vali ya da kadlann onlara dayatmak istedii kethdlan reddettiklerine ilikin olduka ok belge vardr; gerekte merkez devlet, loncalann
zerkliine genellikle sayg gstermek zorunluluunu duymutur.
Sz konusu topluluklar, rgtleri ve temel kurallan iin din ve manev bir
dayanak aramtr; bu yzden her meslek loncasnn banda bu manev ve din
158
yetkiyi temsil eden \Aeyh bulunurdu. Arap lkelerinde eyh, loncann bayneticisi oluyordu; Rumeli ve Anadolu'da ise yalnzca manev bir nder konumunda
idi. eyh, raklk ve ustalk trenlerine bakanlk ederek ve loncada cezalan bildirip uygulayarak loncalarda nemli bir rol oynamtr. eyh, hepsi de ftvvet ahlkn iyi bilen deneyimli lonca ustalar arasndan seilirdi. eyhin yannda trenleri yneten bir yardmc, nakb olurdu. Devlet loncalarla ilikiyi, loncann vergi
borcunu toplayp devlete teslim eden kethd aracl ile salard.
Bir kentte lonca kethdlarnn zerinde, btn lonca sorunlannn danld
ve kentin dieri ileri gelenleriyle birlikte kenti devlet katnda temsil eden bir ehir
kethdas bulunurdu. nemli bir baka lonca yesi de, loncann iilerini yneten
grevli, yiitba idi. O da yal ve deneyimli ustalar arasndan seilir ve kethd,
grevinin banda deilken, onun yerini alrd. Pazardan hammaddeyi o satn alp
ustalara datr, retilen mallarn lonca kurallanna uyup uymadn denetler ve
dier loncalara ya da dkknlara datmn salard. Birisi, lonca kurallann inemise, bunu eyhe bildirmek veya birisi ustala terfi etmek istiyorsa gene eyhe ya da kethdya haber vermek onun grevi idi. Kimi loncalarda ayn ileri yiitbann yardmcs yapard. Her lonca, ustalar arasndan aynca bir ya da iki
ehl-i hibre seerdi. Meslein inceliklerini iyi bilen bu uzmanlar, mallann nitelii
zerine fikirlerini bildirir, fiyat anlamazlklann zme kavuturur, pazar fiyatn belirlemekte yardm eder ve iileri seerlerdi. Bu uzmanlarn seimleri, zellikle ipek dokumacl gibi ince mesleklerde nemli idi. Ehl-i hibre, kimi loncalarda
kethd ve yiitbanm baz grevlerini de stlenmitir.
Byk ve gelimi loncalarda bu alt kii altlar" denen bir kurul olutururdu, ama loncalara ilikin belgelerin ounda ancak eyh, kethd ya da yiitbann adlan geer. Bu grevliler, ustalar arasndan seimle kard ama seim yntemi ak olarak bilinmiyor. Grld kadanyla, adaylar arasndan seim oybirlii
ile oluyor, seimi kazanana kar bir itiraz yoksa ustalar kadnn huzuruna karak seim sonucunu kadnn resmi kaydna geirtiyordu.
Osmanl loncalan, deimez hkm ve kurallara uymak zonanda idi. Yzyllar boyunca gelimi genel yasa, ilke ve trenlerin birou, ftvvet risalelerine,
lonca ynetmeliine ve fermanlara gemitir. Lonca yeleri, her yeni kural zerinde tartr, karar verir ve bunlar kadnn kaytlanna geerdi. Kararlar ancak kayttan sonra yasal olarak geerli saylrd. Bunlara ek olarak bir de, lonca ustalaryla devlet temsilcileri arasndaki grme sonucu kararlatrlan ve sultann
onaylad ihtisab dzenlemeleri, yani fiyat ve kalite belirleme ii vardr. 16. yzylda Bursa, Edirne ve stanbulda mal kalite ve fyatlann tespit eden ihtisab kannnmeleri kanlmtr. Fakat genelde Devlet, lonca rgtlerinin ilerine ancak
159
vergileri (ihtisab resmi) ve kalite ve fiyat belirleyen ihtisab yasalarnn uygulanmasn gvence altna almak iin kanrd.
Ihtisap eski bir slm detidir. Ortadou devleti, halk hakszlklardan korumay ve ikyetlerine are bulmay en nemli grevlerinden sayard. Kur'an, slm cemaatinin menfaati iin siyas otoritenin, genel olarak kabul edilen toplumsal l ve yasaklan faal olarak desteklemesini buyurur. Bunlar din hukukun,
hisbe ya da ihtisab bal altnda toplanm blmn oluturur ve bunlan uygulam ak halifenin grevlerinden biridir. Hisbe, uygulamada, pazarlarda adletli fiyatlar belirleyip tartlan ve mallann kalitesini denetleyerek, sahtekrlk ve yolsuzluu nlemeyi amalar. Ortadou devletlerinde ok eskiden beri geerli olan fiyat
denetimi ve tart-l tefti yntemleri, bu ekilde hisbe ad altnda eriat kapsamna alnmtr.
Osmanl devleti, ihtisab kurallann titizlikle uygular; loncalann bal olduu
ihtisab yasalann, her yeni sultann tahta knda yeniden gzden geirirdi. Devlet btn tart ve lleri tefti eder ve muhtesib, yani ihtisab kurallann uygulay an grevli, bu yasalann uygulanmasn salamak iin arlan srekli dolar,
yasalan ineyenleri yre kadsnn huzuruna kanr ve kadnn karanyla onlan
krbalatr ya da para cezasyla cezalandnrd. Kereste, ini ve kuma gibi belli
mallan, deerlerine gre damgalar ve damgasz mallann satmn yasaklard. Belli
bir yntem e gre saptanan pazar fiyatlann yerel kad ve muhtesibin dzenleme
yetkisi vard. Topluluun nde gelen yeleri ve loncalann ehl-i hibreleri kadnn
huzurunda toplanr, hammaddelerin miktar ve kalitesini belirler, emek cretini
ekler ve yzde on, uzman bir igc kullanlmsa, en ok yzde yirmi dolaylarnda bir kr vererek pazar fiyatn saptarlard. stanbul pazar fiyatlann, bazen
sultann kendisi tefti ederdi.
Fiyatlan denetlem ek, yolsuzluu nlem ek ve pazar vergilerini toplam ak
m aksadyla devlet, hammaddenin ve ilenmi mallann belli pazarlarda satm iin
birtakm koullar koymutur. Kent arlanna gelen mallar, kontrol iin kente belli kaplardan girmek zorundayd; zel ar, kapan ya da kervansaraylara gtrlerek grev bandaki memurlann gzetiminde satlrd. Mallan ehir dnda alp
sonra halka ihtikrla pazar fiyat stnde satanlar da olurdu. Deerli mallarn
devlet denetimindeki simsar ve dellllar eliyle satlmas mutlak bir zorunluluktu.
M allann sat izni, lonca temsilcileri nnde kapanda kantarla tartlp miktarlann a gre vergilendirildikten sonra kard. Lonca temsilcileri kethdyla yiitba,
m al y a da ham m addeleri oradan alp gelerek lonca ustalar arasnda datrd.
Devlet, lonca ustalanndan her dkkn iin belirli bir vergiyle baz mamul maddelerden baka bir vergi alrd. Bir de, pazarda satlan mallardan para veya yk ba160
na ya da tartya gre alnan bc, sat resmi vard. Bu vergilerin oranlar, her
sancan kent ve pazarlar iin ayr kanunnmeler, Bc- Pazar kanunnmeleri
tarafndan belirlenirdi. Loncalarn belli arlarda toplanm olmas ve mallannn
belirli zamanlarda satlyor olmas devletin bu vergileri toplamasn kolaylatnrd.
Esnaf, vergiden kamak iin dalmlarsa, devlet grevlilerinin onlan belli bir pazar yerine zorla getirdii de olurdu.
Devlet, lonca rgtlerine yalnzca hzinenin ya da halkn karlann korumak iin karr, loncann i faaliyetine mdahale etmezdi. Ancak, loncann bandakiler, devletin kontroln tanrd. Loncalann btn seim ve kararlann kad
kaydederdi. Lonca yeleri kendi aralanndaki anlamazlklan zemez, ya da lonca kurallanm ineyenleri kendileri cezalandramazlarsa, davay devlet yetkilileri
nne getirirlerdi; nce kadya danr, o sorunu zemezse bakentteki Divn-i
Hmyna kabilirlerdi.
Devlet, geleneksel lonca kurallannn korunmasna genellikle nem vermitir.
Gl merkeziyeti Osmanl devleti ortaya kmadan nce loncalar, ok daha zgr ve gl idi. 13. yzyl sonlanyla 14. yzyl balannda Anadoluda gl bir
ynetim yoktu; bn Battuta'nn da gzlemledii gibi, byk kentlerde etkili loncalann bandaki ahiler byk g ve etki sahibi idiler. Bu ada lonca yeleri silh
tar, huzursuzluk karanlan cezalandnrlard. Aynca, lonca, yalnzca ekonomik
bir kurum deil, gl toplumsal balarla bal, futvvetin din ve mistik kurallanna saygl ve geleneklerini temsil eden bir pre ballk gsteren sosyal bir rgtt. Osmanl dneminde ahnin yerini kethd alnca, loncann din doas da zayflad. Lonca grevlileri, kendi yetkilerini korumak iin, devleti lonca ilerinde
gitgide artan bir rol almaya tevik etmeye baladlar. Seilmeleri zerine vali ya
da sultandan bir resm berat almalan da detten oldu. Bylece, kendi iktidarlann
lonca iinde glendirerek, devlet destei ile, madd karlanmn bal olduu lonca sistemini tehdit eden yeni akmlann nn kesmeyi becermilerdir.
Memlkler gibi Osmanllar da, hemen her zam an kdemli lonca ustalarn
desteklemi ve geleneksel lonca yapsn koruma yollann aramtr. Bu tutucu
politika, herhangi bir yeniliin toplumu kargaa ve anariye itecei, sonu olarak
da devlet hzinesinin gelir kaynaklann yitirecei fikrinden ileri geliyordu. Lonca
ustalan, devletin kendi lehlerine hareket etmesini istedikleri zaman, devletle ilikilerinde bu noktalarda dikkatli davranrd. dar ve asker karlar da, mallann fiyat ve kalitesinde istikrar gerektiriyordu. Bu tutucu politika, reformcu Osmanl
devlet adamlannn liberal Avrupa fikirlerini benimsedii 19. yzyla kadar srmtr. Ortadou ekonomisinin lonca sisteminin kstlayc kurallanndan kopmasn ve gl bir Osmanl burjuvazisinin gelimesini nleyen de bu tutuculuk idi.
161
19. yzylda, Avrupa yapm mallarn ithali, lonca etkinlik alann snrlam,
1840tan sonra da, Avrupa endstri kapitalizmi karsnda loncalar ekonomik
olarak yklmtr.
Lonca sistemi, ekonomik bakmdan arz ve talep kuralnn gereklerini, belli
glkler karsnda yerine getirme abasdr. Lonca temsilcileri hammaddeleri
pazardan sabit bir fiyatla toptan alr, ustalara datrd; nk modern dneme
kadarki ulam sisteminin ilkellii yznden bu mallara snrl miktarda ulalabiliyordu. Hammaddelerin, bakalannn ya da firsatlann ellerine dmeden, ilgili
loncalara uygun bir fiyatla ulamas ve lonca ustalan arasnda hibirini isiz brakmayacak biimde datlmas gerekiyordu. Lonca rgtnn varlnn balca
sebebi buydu. Hammadde ktl Osmanl kentlerinde sk sk fyatlann ykselmesine ve isizlie neden olarak cidd bir ekonomik sorun yaratrd. Bu ktlklar, istifilik ve vurgunculuktan, kimi zanaatkrlann fazla ham madde satn alma abalanndan, ayn maddeye baka bir loncann ilgi gstermesinden ya da baka bir blge veya lkenin daha yksek fiyat sunan tccarlannca satn alnmasndan kabilirdi. Loncalar, devlet denetiminin, bu durumlardan ilkiyle sonuncusunu nlemesini ister, sultan vurgunculuu cezalandran ve yabanc tccarlara pazardan
mal alma iznini ancak yerel halk alveriini yaptktan sonra veren emirler kanrd. Birtakm nemli hammaddenin ihracn, devlet bazen btnyle yasaklard.
Kendi aralanndaki rekabetten doan ikinci ve nc durumlan nlemek iin loncalann tek yapabilecekleri ey ise, hammaddeyi toptan alacak biimde rgtlenmek ve dil datm yapmakt. Loncalar sultandan, hammaddenin yabanc ellere
dmesini engelleyecek ve kendilerine retim tekeli verecek bir ferman elde etmeye alrlard.
Ancak snrl miktarda ham madde olmas, dkkn ve atlye saysn ksmay da gerektiriyordu. i, zellikle de uzman zanaatkr darl olduundan, lonca
grevlileri igc dalmn da denetlerdi. rnein, Bursa kadife dokuma iileri,
haftann belli bir gnnde belli bir yerde toplanr, ehl-i hibre onlan ustalara taksim ederdi; bu sistemin amac, nitelikli ii bulmak ve ustalar arasnda ii yznden rekabeti nlemekti.
Lonca yapsn belirleyen ikinci bir ekonomik etmen de pazann snrl olmas
idi. Ekonomik sistemin gelimemi olmas ve ulamn ilkellii, kasaba ve kk
kent loncalannn ancak kent ve evresindeki kylerden oluan snrl bir yerel pazar iin almas demekti; stelik, 15. yzylda Osmanl kentlerinin ou kk
kentlerdi.
retimi snrl bir pazara gre dzenleme zorunluluu, loncalann birtakm
zelliklerini belirlemitir. Bylece, retime getirilen zorunlu snrlama bir loncann
162
OSMANLI KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS. LONCA VE TCCARLAR
dkkn ve atlye saysnda kstlamaya yol ayor, ikinci olarak da pazarn yabanclardan korunmas zorunlu oluyordu. Snrl bir alan iin retim kontrol altnda olmak zorunda idi; fazla retim ucuzlua neden olacandan esnaf iin zararl
idi. Az retim ise, fiyatlar artracandan halk iin olumsuzdu. Bylece lonca sistemi, kasaba pazan koullarnn bir gerei idi. Arz ve talep bu tarz bir ekonomide
kontrol altnda idi. Dolaysyla devlet, her kentte ya da iyice belirtilmi bir alan
iinde her loncaya tekel verirdi; bundan baka, her lonca ustasnn kendi rnlerini bu snrl alanda satabilmesi gerektiinden lonca ierisinde bir rekabet olamazd. Rekabetin nlenmesi iin, yaplan mallann ok iyi belirlenmi llere uymas gerekirdi. retim yntemleri, hammadde trleri, aletler ve atlye biimleri
belli bir dzene sokulmutu; ehl-i hibre ve yiitba retimi srekli denetlerdi;
rnler pazara gnderilmeden nce titizlikle gzden geirilirdi. Sonrasnda da
mallar, ancak belli ar ve dkknlarda satlabilirdi; kimi loncalarda ise, mallan
yiitba ya da kethd toptan satard.
retim ve pazar arasnda dengeyi korumak iin kendi dkknlarn ama
hakk, yalnz ehliyetli ustalara verilirdi. Bu, biraz lonca geleneklerinin biraz da
yerleik ustalarn karlannn korunduu bir durumdur. Usta olmak, hele bamsz bir dkkn amak olduka gt. Adaylar, deney ve hner kazanmakla geirilmi -be yllk bir dnemden sonra ustalk elde edebilirlerdi. Ustalar nnde
snavdan geerler ve eyhin kendilerine ustalk simgesi olan bir petemal kuatt bir trenle usta olurlard. Adaylann raklk dnemi, ftvvet simgeleri ve retorii altnda, sk bir disiplin ve perhiz dnemi idi. Ftvvet, raa, mutlak itaat,
alakgnlllk ve zenginlii kmseme, agzllk ve rekabete en irkin ahlk kusurlar olarak bakmay retirdi. Yeni kabul edilmi bir ustaya alet-edevat ve
kdemli ustalann denetiminde bir atlye verilirdi. Loncalardaki yeni ustalann ou, dkkn aacak sermaye yokluundan, eski yelerin yannda kalfa olarak alr ya da bakalanyla ortaklk kurard.
Bu sk yapya karn daha 15. yzylda Osmanl loncalan arasnda toplumsal ve ekonomik farkllklar vard, rnein, Bursa kadife dokuyuculan arasnda
tezgh ve dkkna sahip olanlarla onlar iin alanlar arasnda bir aynm vard.
Baz iyeri sahiplerinin elli kadar tezgh vard; bu 2.500-3.000 altn dkalk bir
sermaye yatnm demekti. Ancak, kadife dokuyuculan d pazarlar iin deerli dokumalar reten gelimi bir lonca oluturuyordu. Debbalar gibi daha geleneksel
loncalarda ise, usta yeterince zenginleir ve bamsz olursa, loncadan aynlmak
zorunda kalr ve tccar saylrd.
stanbul, Bursa, Selnik ya da Edirne gibi byk Osmanl kentlerindeki loncalarda, zellikle de d pazar iin reten birok loncada, kapitalist giriimcilere
163
dnm lonca yeleriyle altrdklan iiler arasnda byyen bir toplumsal

ve ekonomik farkllama ortaya kmtr. Bu byk kentlerde artan talep sebebiyle lonca retimi hzla artyordu, rnein, stanbulda kanunen yz tane olmas
gereken kemha atlyelerinin says 1564'te 318e kmt ve sultann kard
fermanlar bile bunu resm rakama indiremiyordu. 16. yzyl Osmanl mparatorluu kent nfusunda ortalama yzde 80 art olmu, dolaysyla lonca rnleri
iin pazar bymt. Bu gelime, loncadaki cretli usta ve kalfalann iine yarayan bir durum yaratm, bunlan bamsz giriimlere atlmaya tevik etmi; pek
ou kentin uzak semtlerinde dkkn ap retime gemiti. Lonca nderleri bunlarla, eskiden olduu gibi baanyla mcadele edemez hale geldiler-, isyanc yeni
ustalar ise, eski lonca ustalannn artan krlanna ortak olmakla kalmayp lonca
kural ve denetimini de gten drm oldular. Bunlar geleneksel retim llerini deitiriyor, maln niteliini dryor ve daha ucuza satyorlard; yeni modalar getirip talebi tevik ediyorlard. Byyen pazar iinde tekellerini korum ak
abasyla eski ustalar devleti, rakiplerine kar harekete gemeye zorluyordu. Rakiplerini, sanatlarn iyi renmemi, ustalk belgesi almam acemiler olmak ve
kaliteyi drp fiyat ykseltmekle halka zarar vermek, bylece devletin ihtisab
yasalann inemekle suluyorlard. stanbul kunduraclar loncas, ok tutulan
pahal sivri-burunlu moday getiren rakiplerini, devlet katnda, halk hoppalk ve
ahlkszlk yoluna srklemekle sulamtr. Eski ustalar, teknik yenilik getiren
herkesin dkknn kapattrmak iin sonuna kadar savamlardr. te yandan,
Osmanl devletinin geleneksel lonca yapsna verdii gl destek ise, iilerle
kalfalar ve zgr ustalann, Avrupa'daki gibi kendilerine zg rgtler gelitirmesini nlemitir.
Devletin tutucu politikas, eski ustalann loncalardaki tekelini glendirmitir.
Atlyesi olan ustalar, bunlan aile mirasnn bir paras olarak oullanna, damatlanna ya da akrabalanna brakmaya baladlar; zamanla usta, kethd ve yiitba
unvanlan da, babadan oula ya da ok seyrek olarak bir kalfaya geerek, kaltsal
olmaya balad. Loncalar, belli sayda let ve edevatn bulunduu vakf dkknlarda, gediklerde odaklat. En sonunda bu mal, mlk ve unvanlar, zanaat ve zanaatkrlkla baglann yitirip yalnzca yasal iyelik nesnelerine dntler.
Osmanl lonca sisteminin bozulmasnda baka bir etmen de, kent loncalannn saray aalan, hatunlar, kapkulu askerlerinin eline gemesidir. Bir stanbul ihtisab resm defterinde, dkknlann ounluu bunlann elinde grnmektedir. Esn af kirac durumundadr. Yenieriler ise, ayncalklan dolaysyla muhtesiblerin ve
kadlarn denetiminden kurtularak, lonca yapsn kendi yararlanna gre deitirme olasln elde ediyorlard. Bunlar, resm olarak saptanm pazar fyatlanm sk
164
sk grmezden gelir, kaliteyi drrler, bir ustalk belgesi bile almadan, canlarnn istedii yerde dkkn aarlard. Pek sk olarak, yerlemi olan ustalan, kendilerini ortakla almaya ve kn blmeye zorlarlardi; en kts ise hammaddelerle ilgili geni apta ihtikr ve vurgunculuklannn cezasz kalmasyd. Btn bu etmenler, geleneksel lonca yapsnn bozulmasnda ve genel olarak Osmanl zanaatlannn gerilemesinde byk rol oynamtr.
Byk ve zengin kentlerde, yeni tr mal retmek ya da belli retim aamalarna gemek iin, eski loncalar yannda yam ak loncalar olumutur. rnein, deiik renklerde deri ileyen debbalar, ipek bkcleri ve dokuma endstrisindeki
dokumaclar, ayr ayn loncalar kurmulardr, Byk kentlerde ayn zanaatta deiik iki arda alanlar ayn loncalar kurabilirdi. Bir zanaatn zel bir dalnda alan bir grup yeterince bymse, bir kethd seer ve kadnn huzuruna karak ona lonca olmak istediklerini bildirirdi. Ana loncalar buna kar karak seilen kethdy tanmay reddeder ve yeni loncann ustalannn yeteneksiz olduklarn iddia ederlerdi. Byle bir durumda yeni bir loncann kurulabilmesi iin devletin onay gerekirdi. Devlet, hisbe kurallanna aykn ya da halkn yararlanna ters
bulmazsa, yeni loncay resmen onaylar ve devlet ktk defterlerine sokard.
retimi yakn veya baml loncalar sk sk aralannda kavga ederlerdi. Giriimci konumundaki loncalar, dierlerini kendisine baml konumuna indirebilirdi; bu baml loncalar yamak diye bilinirdi. rnein, Bursann gelimi ipek endstrisinde ham ipek iinde alan tccarlar giriimci olarak i gren bir lonca
kurmulard. Bedestende dardan gelen ham ipei alarak, iplik yaplmas iin bkclere, boyanmas iin de boyaclar loncasna verir, en sonunda da hazr ileleri dokumaclara satarlard. Bkcler ve boyaclar bunlara baml idi. Yamak
loncalar bazen almay reddederek byk loncalann kontrolne son vermek isterlerdi; ama bu gibi eylemler isizlik ve vergi gelirlerinde bir dmeyle sonulandndan devlet genellikle ana loncalan desteklerdi. Ancak yeni gruplarn ortaya
kmas lonca sisteminin dinamizminin bir ynyd; lonca saylan kentin bykl ve refahna gre deiirdi. stanbulda yz elli nemli lonca vard. 15. yzylda Bursada altm dolaylarnda idiler-, 17. yzyl Manisasnda da elli lonca
vard (Eski Romada yz elli, Ortaa Kahiresinde ise iki yz on lonca olduu hesaplanmtr) .
Osmanl loncalan, gelime aamalannda kentlerin refahna ve d pazann taleplerine gre de deiiklikler gstermitir; byk kenderde denetimsiz bir retim
sistemine doru eilim vard. Ev retimi lonca sistemi dnda gelimitir, rnein, Anadoluda tccara pamuklu bez salayan ev dokumacl kasabalardan
kylere yaylmt {Verlag sistemi) ve retiminin ou yabanc pazarlara ihra
165
olunurdu. Devlete dzenli olarak toplu mal salayan endstrilerde, kapitalist retim gstergeleri gze arpar. rnein, saray ve yenierilere her yl binlerce top kaba yn kuma salayan Selnik yn endstrisi, devlet denetimi altnda gelimi
olup bin dolaynda Yahudi ailesi altrrd. Bu endstri, btn imparatorluk ve
yabanc pazarlar iin ynl kuma retirdi. 1644'te devlet iin pamuklu bez reten btn atlyelerin tek bir yerde toplanmas zerinde anlama yaplmtr. Devlet iin byk lde retim yapan krhaneler, lonca sistemi dnda byk retim tesisleri olarak ortaya kmtr. Tersanede gemi yapm, tophane, elik reten
dmkihane, baruthaneler, darphaneler, madenler bu kategorideki tesislerdir.
Kendi ateli silh ve barut ihtiyacn karlamak iin devlet, stanbulda yzlerce ii altran, sermayesi devlete karlanan ve devletin atad grevlilerce
ynetilen imalthaneler kurulmutur. 1571 Kbns seferi srasnda Kthane barut imalthanesi ayda on yedi ton barut retiyordu. Ancak ahsi giriimler, bu rnei gsterememilerdir. stanbul ve Bursa'da birok iinin topluca altnld
birtakm atlyeler ortaya kmsa da, Osmanl endstrisi hibir zaman ev retimi
(Verlag sistem) tesinde bir gelime gstermemitir.
Loncalann ana igcn, raklar, cretli iiler ve kleler olutururdu. Bursa
dokuma endstrisinde balca igc, ince dokumaclk sanatn renmi kleler
olup, ounlukla m uktebe szlemesi ile alrlard; yani belli bir zam an iinde
belli miktarda ipekli kuma dokumalan karlnda sahibi kendisine zgrln
balama sz verirdi. Szleme kad siciline kaydolunurdu. Ayn yntem talya
dokuma sanayiinde de uygulanyordu. Emeklerini kiralayan zgr iiler ise, genellikle sermayesi olmayan kalfalard ve genellikle haftalk olarak ie alnrlard.
raklar, bir sanat renmesi iin babalar tarafndan bir ustann yanna verilen
ocuklar ve delikanllar idi. Szlemeye gre usta, sanat raa belli bir srede,
genellikle 1.001 gn iinde retmeye sz verirdi. Baba, ocuu kiralayarak, ustadan szleme uyannca toplu bir miktar para alrd. rak, bundan sonra ya hi
cret almaz ya da dk bir haftalk alrd; lonca ahlk gereince de ustaya eksiksiz bir itaat gstermekle ykmlyd. Usta da ona olu gibi davranm ak zorundayd. Ustalann en byk kaygs yardmcnn hafta ortasnda kap gitmesi,
ya da raklann usta deitirmesi idi; bunu nlemek iin de devletin mdahalesi
talep edilirdi.
Kimi loncalar kadn ii altnrd. Osmanl kasabalannda ipek ve yn erilmesi genellikle kadm ve ocuklara braklr, bylelikle de yoksul kentli kadnlar
yaamlann kazanabilirlerdi. Pamuk dokumacs loncalar, zaman zaman tccarlarn pazardaki pamuu satn alarak kadnlar isiz brakmas karsnda devlete
bavururlard.
OSMANU KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
Ortadou toplumunda zanaatkrlar politikada, sanldndan daha nemli bir

rol oynamtr. Nasihatnme edebiyat, resm grevlilerin hakszlklarna kar
kentli tccar ve zanaatkrlar korumayan hkmdrn, eninde sonunda tahtn
kaybedeceini syler; olaylar da bu gr dorular. Kentli halkn desteini yitiren her devlet gten der, yabanc igaline urad zamanlarda kentli tebaa
dman tarafna geer. Dolaysyla, ynetici asker snf, kendi blgelerinin szcs olan yerel erafa kendilerini sevdirmeye zen gsterirdi. Kentlerde kent halkn
erf, ulem, zengin tccarlar ve lonca grevlileri temsil ederdi. rnein, bunlar
devlet grevlilerinden ikyet etmek ya da yasad bir verginin kaldnlmasn istemek iin kadnn huzuruna karlar, yahut, stanbul'daki Divn-i Hmyna bir
temsilci heyet gnderirlerdi. Devlet, bunlann isteklerini kabul etmeyi genellikle elverili bulurdu. Toplu olarak kentin karlanm temsil eden eraf, Ftih'in saltanatndan nce ve merkez devletin zayflad 16. yzyldan sonraki dnemde, son
derece etkili olmutur. Bu eraf holanmadklar herhangi bir valiyi ikyetle aynlmaya zorlayabilirlerdi; hibir ynetici onlann onay ve aracl olmadan grevini tam olarak yerine getiremezdi. Kayseri ve Saraybosna gibi baz kentler, baz
vergilerden muaf olma ve kente asker giriinin yasaklanmas gibi nemli ayrcalklar elde etmilerdi. Bu ayrcalklar, o denli geniti ki, baz batl seyyahlar, bu
kentleri zgr kentler, kent-cumhuriyetleri olarak grmlerdir.
Zanaatkrlann devlete kar direnmelerinin en etkili yolu, kyllerin topraklann brakp kamalan gibi, dkknlann kapatma ve retimi durdurma eylemiydi. Esnafn 1651 stanbul ayaklanmas, bunun gerek bir rneidir: Devlet, esnaf birtakm elkonmu mallan ok yksek bir fiyatla almaya zorlad ve piyasadan
geerli fiyatn te birinden altn toplamaya kalkt zaman, byk bir esnaf kalabal vezir-i zamdan adlet istemek iin Divn-i Hmyna gelmilerdi. Oradan kovulmular, ancak ertesi gn dkknlann kapatp sancaklan altnda toplanmlard. Bir grg tanna gre, ou silhl 150.000 kii toplanm, sonunda vezir-i zami zorla azlettirmilerdir13. Bu, o dnemde devleti kasp kavurmakta olan yenieri cuntasnn gcne meydan okuyan ilk olayd.
teki Ortadou devlederinde olduu gibi, kent esnafnn alt katmanlan, ynetici asker snfa her zaman muhalefet etmitir. Ordu ayaklanmalan srasnda
sultan loncalara destek verirdi; yenieriler ise, c almak iin stanbul'da dkknlar yamalar ve yakard. Ancak bu durum, 16. yzyl sonlannda deimitir.
Loncalara daha ok yenieri girmeye balam, asker ayaklanmalar halk ayaklanmalan halini almtr.
Zanaatkrlar gibi tccarlar da, Osmanl kentlerinde ve btn Ortadouda
loncalarda rgtlenmitir. Ancak iki snf tccar vard; yre ve lonca rnlerini
167
satanlarn toplumsal konumu, kervan ve denizan ticaret yapanlannkinden daha

aada idi. Birinci snf, dkknclar ve zanaatkrlar iin kullanlan bir szckle
" esn a f, kincisi de genel olarak tccar ya da bezirgn diye bilinirdi. Esnaf dkknclar, devletin ihtisab kurallanna bal olup geleneksel lonca yapsna gre rgtlenirken, ihtisab yasalan byk tccarlara uygulanmazd. Bunlar, bir bakma,
Ortadou toplumunun gerek kapitalistleri saylabilir. Onlan, ne tr olursa olsun
bir giriimi stlenmekten ve servetlerini snrsz olarak arttrmaktan alkoyacak bir
engel yoktu. Gerekte devlet, onlann giriimlerini himaye ederdi. Byk servetler
biriktirmi paalar, beyler, saray grevlileri gibi st ynetici snf yeleri ve zengin
din vakflar, paralann bu tccarlar vastasyla iletirlerdi. Bir yatnmcmr^patasn kervan ya da gemi ticaretine yatrd bir eit ticar ortakTTTolanjnudrebe
(Akdeniz blgesinde yaygn commenda) kurumu Osmanl fmparatorluu'nda ok
yaygnd.
Denizan ticaretin byk blmn; mcevherat, pahal dokumalar, krk,
baharat, ila, boya ve kokular gibi lks tketim maddeleri olutururdu. Dolaysyla, byk tccarlar, en ok bu mallan alp satar, ou ilerini bedestenden ynetirlerdi. Devlete mltezim olarak, kentlerde etkili bir grup oluturan bu zengin tccar snfi idi. Bazlan son derece zengin idi; rnein, iki Bursa tccan 1450lerde
Msr ticareti iin ortaklaa on bir bin altn dka yatrmlard. Karlatrma iin,
talyan tccan Andrea Barbarigo'nun 1450'lerde toplam sermayesinin yalnz on
be bin altn dka olduunu hatrlatabiliriz.
15. yzyln ikinci yansnda byk Osmanl kenti Bursada lm kiilerin servetleri, kadlarca tutulan tereke defterlerinde kaytldr. Terekeler, yzde
2 6 snn yirmi altn dkadan az, yzde 58inin yirmi ile iki yz dka arasnda,
yzde 16'snn da iki yz dka stnde servet braktklarn gsterir. Buna gre nfusun altda biri orta halli saylabilir. ki bin altn dkadan fazla servet brakan zenginler ise, toplam tereke sahiplerinin yzde 1,3n temsil ediyordu.
Bunlar, tccar, sarraf, kuyumcu ve ipek dokuyuculan idiler. Asl servet kayna, ipek ticareti, dokuma endstrisi ve kredi ilemleri olan servetler, nakit para,
tanmaz mlk, erkek ve dii kleler, ipek ve teki deerli dokumalardan oluuyordu14.
16. yzyln ikinci yarsndan sonra kapkulu subaylarnn soylarndan
gelen aileler, iltizam denetimini ele geirerek hem toplumsal hem de politik bakmdan kentlerde egemen duruma geldiler. Bu da Ortadouda uluslararas ticaretin gerilemesi ve Mslman tccar snfnn zayflamasyla ayn zam ana
rastlamaktadr.
168
OSMANU KENTLER VE ULAIM AI, KENTL NFUS, LONCA VE TCCARLAR
Notlar
1 Neri, II: 713.
2 bkz. mer Ltf Barkan ve Ekrem Hakk Ayverdi (yay.), stanbul Vakalar Tahrir Dfteri (stanbul, 1970). Bu vakflann ancak ok kk bir blmnn ticar giriimlerce desteklenen din kurumlar ya da hayr kurumlan olduunu unutmamak gerek. Bunlarn byk ounluu kk vakflard,
3 Robert Mantran, 17. yzyl kinci Yansnda stanbul, Paris 1962; ev. Mehmet Ali Klbay, cilt I,
s. 45-48.
4 Bu rakamlar Hseyin Hezarfen'den alnmtr; bkz. Barkan ve Ayverdi, stanbul Vakftan."G\n"
blm. Bunlar, Evliya elebinin verdii abartl rakamlarla karlatrmak iin bkz. Mantran,
a.g.e., 1:330-333.
5 La Boullaye-Le Gouz, Les voyages et observations du Sieur de la Boullaye-Le Gouze (Paris, 1653);
aktaran Mantran, a.g.e., II: 84 not 160.
6 Osmanl karayollan iin bkz. F. Taeschner, Das anatolische Wegenetz nach Osmanischen Quellen.
2 eilt (Leipzig, 1924-1926) ve Olga Zirojevic, Belgrat'tan Sqfya'ya Kostantiniye Yolu [Srpa]
(Belgrat, 1970).
7 Die Heerstrasse Belgrad nach Konstantinopel und die Balkanpsse (Prag, 1877), s. 113.
8 mer Ltf Barkan, "Osmanl mparatorluumda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar
ve Temlikler", Vakflar Dergisi, 11(1942); 305-353.
9 eviri: H.A.R. Gibb, The Travels oflbn Battuta, n. s. 419.
10 bkz. Akhi" maddesi, Encyclopaedia q f Islam, 2. Bask.
11 Bernard Lewis, "The Islamic Guilds, Economic History Review, VIII, 1(1937): 20-37.
12 Gabriel Baer, "The Administrative, Economic and Social Functions of Turkish Guilds, International
Journal o f Middle East Studies, I, 1(1970): 28-50; karlatrma iin bkz. Harir maddesi, Encyclopaedia o f Islam.
13 Evliya elebi, Seyahatname, 8 cilt (stanbul, 1896-1928), cilt III, s. 287; Mustafa Naima. Tarih, 6
cilt (stanbul, 1864-1866), cilt V, s. 97.
14 Halil nalck, Capital Formation in the Ottoman Empire", The Journal o f Economic History, XXIX,
1(1969): 97-140.
169
IV. KESM
OSMANLI MPARATORLUUNDA
DN VE KLTR
16.
Blm
RENM, MEDRESELER VE ULEM
Osmanl mparatorluunda renim ve medrese eitiminin incelenmesine

Takprlzdenin1 ilim kavram ve ilimleri smflandnyla balanabilir.
slm mistisizminin acunun yaratl kuramna paralel olarak Takprlzde bilginin drt aamas olduunu ifade eder; ruhan, fikr, szl ve yazl. Ruhan
ilimleri uygulamal (tatbiki) ve kuramsal olarak iki dala aynr. Bunlan yeniden,
sadece akla ve slm dinine dayananlar olarak alt blmlere aynr. Bylece btn
ilimler aada u yedi kategoriden birine girer:
A. Gzelyaz ilimleri: yaz gereleri, yaz biimleri, vs.
B. Szl ilimler: Arap dili ve fonetik, szlkbilim, szckbilim, dilbilgisi (gramer) ve szdizimi, belagat, l bilgisi, iir, nesir, tarih ve teki edebi ilimler.
C. Fikr ilimler: mantk ve diyalektik.
D. Ruhan ilimler.
Ruhan ilimleri de yle blmler:
1. Nazar akl ilimler: ilhiyt, doal ilimler, matematik.
2. Tatbik akl ilimler: ahlk, siyaset.
3. Nazar din ilimleri: Kuran, hadis ve bunlan yorumlayan ilimler-(tefsir ve
hadis incelemeleri), kelm, slm hukuk prensipleri (usl) ve fikh,
4. Tatbik din ilimleri: tatbik ahlk, grg kurallan, ihtisab veslm yaam
ve ibadetle ilgili btn konular.
Her trl bilginin, zellikle de, ruhan ilimlerin amac Tann bilgisidir.
limlerin sralanmasnda yararlarna gre dizildikleri ve politika gibi yararl ilimlerin fen" olarak smflandnld bir kategori daha vardr. limler, ayn ekilde, iyi ve
kt olarak da blnrler. Dine yardm olanlar iyi, astronomi gibi ilimler ktdr.
173
.T8ZDT`68cLuWDUW8k

.T8^DTf68rqDuWKU]8k

.T7WDT eQ68oqCtWKTW8j

.T:XFT V06W.m T8ez T.6W.e
.T8\FT T16W.j
W4wD6S
D 6@DW
&.n8T8o
D
tz.f5WT16u

"f.6hW T..tT8d
+b8\PT..uT8jG
,[8b/fC8

$ pWB.6Ju
).ACj8 .b '.W8i (}6_u U16WTY.g
&.k:T8y
I.ZzfNO
*?tCW8
D,RW8b cC8
*8TT8 *86Df9 %6Cje: #~kt.
.T8\GT T16Y0k
W4wD6
.WxbM
,.@d
Cu8s/d
e:aWDT8ezHeT06W.d

T|}TT.u.3. U16W.c
&.l8T9vE @!pG
*uLW8
G t.Ad

.T8YDU T.6W.k
(.6
W2{6/
D @/jD
*69jjCt
8AWGt b
`<z
b;x
b;wQ
`}>-
*=
Takprlzdenin din grlerinde mistisizmden yana bir eilim vardr.

Gazl2 gibi sfiyane murakaba, ruhan ilimlerin zorunlu bir tamamlaycs olduunu ileri srer. Murakabe ile erilen ey irfandr, yani kiinin zhd ve murakabe
ile dnyev ilikilerden anndmda elde edebilecei mistik hal olup, tasavvuf ilimlerinin konusudur. Yalnzca zahir din ilimlerini inceleyen bilgin, byk gereklere
erememi bir kiidir.
Takprlzdeye gre renci, btn ilimleri okumaldr, nk bunlar birbirlerini tamamlayarak tek bir kelime olutururlar. Yaamn yalnz bir bilgi dalna
adayan kii, lah gerein uzana der.
slm eitimin esas esi, din ve ruhan ilimlerde yetkesi kabul edilmi bir
kii olan mderristir. renciler, belli bir alanda uzman da olabilirler; ama hereyden nce din ilimlerinde iyi bir eitim almal, ilim dili Arapay ok iyi renmelidirler. Eer uzmanlk eitimi almak isterlerse, o uzmanlk alannda nl bir bilgin
neredeyse oraya gider, ondan bir uzmanlk belgesi (iczetnme) almaya alrlar.
Bu bakmdan nemli olan kurum deil, mderrisin kendisidir.
lk Osmanl medresesi, 1331de znikte almtr. nceden manastr olan bir
bina, bilgin Kayserili Davut'a medrese olarak verilmitir. Osmanl sultanlan, daha
sonraki yllarda medrese amak istediklerinde Konya, Kayseri ve Aksaray gibi
Anadolu'nun kltr merkezlerinden, ya da slm dnyasndan, ran, Trkistan,
Msr ya da Suriye gibi baka yerlerden bilginler armlardr, II. Murat dneminde ran'dan davet edilen Aleddn Ts (. 1482) ile Fahreddn3, hzla gelien
Osmanl medreselerinin nn yaygnlatrmlardr. Osmanl ulems, Osmanh
kltrnn oluum dnemi olan 14. ve 15. yzyllarda, Msr, ran ve Trkista n a giderek eitimlerini bu lkelerin byk bilginleri yannda tamamlard.
K uran tefsiri ve fkh esaslan okumak iin ncelikle Msr ve rana gidilirdi; Mehmet Fenr4, Al Fenr5, eyh Bedreddn ve bakalan bu lkelere gitmilerdir. 15.
yzylda Sadeddn Taftazn6 ve Seyyid erif Curcn7 gibi din ilimlerinde n salm bilginler, Timur hanedannn egemenliindeki topraklarda yayordu. OsmanlI ulems matematik ve astronomi iin genellikle Semerkanda giderdi.
Ftih Sultan Mehmet, byk bir imparatorluk kurduu halde kendi topraklannda teki lkedekilerle karlatrabilecek ulemnn olmayna zlrd. vnebilecei yerli ulem olarak yalnz Molla Hsrev8 ile Hocazde Mustafa vard.
stanbulun fethinden sonra sekiz kiliseyi sekiz nl bilgin iin medreseye evirtmitir. 1463'le 1470 arasnda Ftih Camiiini yaptrdnda, evresine Sahn- Sem n ya da Semniye denen sekiz nl medrese kurmu, her birini bir bilgine vermitir. Bu dnem Osmanl mimarisinin en gzel rneklerinden olan bu ta medreseler, camiin her iki yannda yaplmt. Uzmanlk almalar iin sekiz yksek
175
medreseyle, bunlara renci yetitiren sekiz alt medrese (Titimme) vard. Her bir
medresenin bandaki mderrisin gndelii elli ake, yani yaklak bir altn dkayd. Her medresenin on dokuz odas, bir de dershanesi vard. Bu odalann on
bei, alt-medresede ders bitirmi renciler arasndan mderrisin setii, danimend denilen, uzman rencilere aynlmt. Bu rencilere vakf gelirinden gnde ikier ake, misafirhaneden yemek verilirdi. Genel bir ktphanenin yan sra
her medresenin bir vakf ktphanesi vard. Mderris, danimendler arasndan
dersleri tekrarlayan ve renci disiplinini denetleyen bir yardmc seerdi. Bu yardmc, gnde be ake alrd. rencilerin btn zamanlann derse vermeleri gerekirdi.
imparatorluun o dnemdeki en yksek eitim kurumlan Semniye medreseleriydi. Onlann altnda Edirne'de II. Muratn yaptrd Drlhads medresesi,
bundan sonra da, nceki sultanlann Bursada yaptrd medreseler gelirdi. Bu padiah vakflannm alanda byk devlet adamlannn bu kentte ya da eyletlerde vakf yaptrdklan medreseler gelmekte idi. Bunlann en nlleri Edirnede Ali
Paa, Filibede ihabeddn Paa, stanbulda Mahmut Paa, Bursada Eski Ali Paa ile skpte lshak Bey medreseleriydi. OsmanlIlardan nce Anadoluda kurulan medreseler bunlarla ayn mertebedeydi.
Osmanl medreseleri iki byk kategoriye aynlrd. Hri medreseleri diye bilinen ilk kategori bilginin temelleri", yani Arapa ve fikr ilimler stne hazrlk
dersleri verirdi. Dhil denen ikinci kategori "ulm-i liye", yani din ilimler stne retim yapard. Bunlar da derecelerine gre aralannda blnmlerdi.
Hri medreseleri
1) lbtid-yi hri" denilen alt dzey medreseler, giri dzeyinde Arapa dilbilgisi ve szdizimi, mantk, kelm, astronomi, geometri ve belagat retirdi. Bu
medreselere, Seyyid erifin erhettii Nasreddin Tsnin9 Tecrid'inden alnan
adla Tecrd Medreseleri denirdi. Kelm zerine bir yapt olan Tecrid, derslerde
kullanlan an a metindi. Mderrisler gnde yirmi ake kazandndan bunlara
yirmili medreseler" de denirdi.
2) Bundan sonra srada ya otuzlu medreseler" ya da ba kitaplan olan, Sakkkn in 10 belgt hakkndaki yapt Mifth'm adyla Mifth medreseleri denen
medreseler gelirdi. Bunlar belgat ve teki edeb ilimler zerine eitim verirdi.
Yirmili ve ve otuzlu medreselerin ou eyletlerde olurdu.
3) Bunlann zerinde ehzde, hanedan kadnlar ya da vezirlerin stanbul,
176
Bursa ve Edirnede kurduklan "krkl ve "ellili medreseler vard. Mi/th'm yorumu zerine giri dzeyinde bir ders, Addeddnin11 M evkf ma dayanan orta
dzey bir kelm dersi ve Mergnnnin12 Hiddyes i stne kumlu ileri dzey bir
fkh dersi verirlerdi.
Dhil medreseleri
1) lbtid-y dhil" diye bilinen "ellili dhil" medreseleri sultan kzlan, ehzdeler ve vezirler tarafndan kurulmutur. Giri dzeyinde Hidye, orta dzeyde
Taftznnin Telvh'inden usll-Jkh, ileri dzeyde de Zemahernin13 Kefm d.m Kuran tefsiri retirlerdi.
2) Bunlann stnde, Ftih Sultan Mehmet'in, Tetimme, ya da Msile-yi
Sahn diye bilinen, sekiz hazrlk medresesi vard.
3) En st dzeyde Semniye Medreseleri yer alyordu. Burada renciler; slm fkh, Kuran tefsiri ya da kelm, belgat ve ilgili konulardan oluan konuluk bir grup ders grr ve uzmanlk eitimi alrd.
I.
Sleyman, Osmanl medreselerinin bu hiyerarisinde nemli bir deiiklik
yapmtr. 1550-1559 arasnda yaplan camiinin evresinde, drt genel medrese
dnda, uzmanlk almalan iin, biri srf hads ilimine, teki de srf tbba ayrlm iki medrese daha kurmutur. En yksek dereceyi bunlara vererek imparatorluun sonuna dek srecek olan medreseler hiyerarisini belirlemi oluyordu, imparatorluun drt bir yanndaki yzlerce medresenin tm bu on bir dereceye gre snflandnlrd.
Medreseler belli byk kentlerde toplanmtr. 1529 ylnda Edirne'de on
drt medrese vard. 17. yzylda yalnz stanbulda doksan be medrese bulunuyordu. 19. yzyla gelindiinde, bunlann says yz yetmie kmtr. Bu medreselerin krk dokuzu paalar, otuz bei ynetici snfn teki yeleri, otuz bei ulem, yirmi alts sultanlar, kalan bakalan tarafndan kurulmutur.
Medrese, hem OsmanlIlardan nce hem Osmanl devleti dneminde vakfa
dayanan bir kurumdu. Genellikle, cami, misafirhane ve baka hayr kurumlanndan oluan bir klliyenin esiydi. Bu btnn mtevellisi, medreseye aynlan
kaynaklan mderrisin emrine verirdi. rencilerin seilmesinden, bu kaynaklann
renci ve hizmet sahiplerine datlmasndan ve medresenin genel ynetiminden
mderris sorumluydu. Bu bakmdan medrese, kendisi de zerk bir kurum olan
vakfn iinde kendi kendini yneten bir birimdi. Mderrisler padiahn beratyla
atanrd.
177
Ulem, medresede yksek tahsil grp iczetnme alan sayl bilim adamlardr. slm, ilke olarak, Tannyla kii arasnda, zorunlu bir din yetkeyi temsil
eden bir ruhban snfnn aracln kabul etmez. Gene de zamanla eski Ortadou
uygarlklarnn ruhban snflanna benzer, din bir topluluk slmda da ortaya karak ulem ad altnda toplumsal, din ve politik yaamn btn alanlarnda
nemli bir rol oynamaya balamtr.
Ulemnn slm hukukunun yorumcu ve uygulaycs olarak ikili bir rol
vard. Bu grevlerin ilkini mft, kincisini de kad yerine getirirdi. Devlet iinde
eriatn uygulanmasndan onlar sorumluydu. Fizik g zerine kurulu siyas yetki, devlette egemen eydi; ancak slm kurama gre siyas iktidar, eriatn uygulanmasnda yalnzca bir aratr: Devlet dinin astdr". Bu nedenle ulem dnyev iktidan kendi ast olarak grr, bu kuram da uygulamaya abalard.
Ulem, eriattaki yetkelerini ilimdeki uzmanlndan alrd. Ulem arasna
girmek iin bir adaydan nce ilim tahsil etmesi, yani K ura n 'm gerek anlamn
kavrayabilmek iin gerekli tm bilgiyi edinmesi istenirdi. Sonra da, ulemdan birinin, adayn yetkinliini belgelendirmesi, iczetnme almas gerekirdi. Bu belgelendirme ii, Hazret-i Muhammed'in sahbesine ulaan zincirde bir halka saylrd: Ulem Peygamber bilgisinin vrisidir.
Osman mparatorluunda, mderris, mft ve kadlardan oluan kat bir
ulem hiyerarisi vard. Bu sistemin genel izgileri Tablo 6da gsterilmitir.
Hri medreselerinin mderrisleri, ya da Semniye medreseleri mezunlan kasaba kadlan olabilir ve gnde 50 akeyle 150 ake arasnda kazanabilirdi, yani
mahkeme resimleri geliri o kadar hesaplanmtr. Yz akelik ya da daha ok geliri olan st dzey kadlar, din ve hukuk mesleklerde en yksek yerlere ular ve
molla diye bilinirlerdi. rnein, yz ake ya da daha ok kazanan bir kad, Divn-i Hmyn'da defderdr olabilirdi. Semniye dzeyinde, ya da daha yksek
dzeyde bir mderris, be yz ake kazanan bir molla olabilir, stanbul kadlna,
sonra da kazaskerlie ykselme olana elde edebilirdi. Ulemya, yalnz din ve
hukuk mesleklerin deil, brokrasinin de en yksek rtbeleri akt: Nitekim birou vezir olmu ve gl politik konumlara gelmitir.
Rumeli ve Anadolu kazaskerleriyle, en nemli sekiz kentin kadlan en yksek rtbeli ulemyd. Tahta kan her yeni sultann hkmdrln onaylayan bat yemini, balarnda eyhlislm olarak bu dzeydeki ulem tarafndan yerine
getirilirdi. Bir sultan tahttan indirildiinde, hali onaylayan ve yasallatran da bu
ulem grubuydu. Ancak, slm cemaatinin din bakannn her zaman iin sultanhalife olduu, ulemnn da din yetkiyi her zaman iin onun adna uygulad
unutulmamaldr. Osmanl mparatorluunda ulemnn atanmas ve azli, dnye178
vi yetkiyi temsil eden sultanla vezir-i zaminin elinde olmutur. Ancak, eyhlislmn zel bir konumu vard.
eyhlislm, ulemnn ba saylrd. Padiah irdesiyle atanrd. 16. yzyla
kadar, bilgisiyle kendini gstermi mderrisler arasndan seilirdi. Grevi, eriat
alanna giren her trl sorun hakknda, genel kabul gren uzmanlarn kitaplanna
dayanarak fetv karmak, yani yazl yantlar vermekti. Fetv bir sorunu kesin
biimde zmlemi olmalyd. Bu grev karlnda, ilke olarak, herhangi bir cret alamazd. Din yetkisi kabul edilmi herhangi biri, fetv karabilirdi, imparatorluun nemli tm kasaba ve kentlerinde fetv verme yetkisi olan bir mft bulunurdu. Bunlar, eyhlislmn buyruu altnda ayn bir snf ulem olutururdu.
Batl gzlemciler, eyhlislmn nemini belirtme amacyla onu papaya benzetmilerdir. Ftih Sultan Mehmet'in kannnmesi eyhlislm, vezir-i zamla
ayn mertebeye koymutur. Terifat kurallan da, kendisine byk sayg gsterilmesini gerektiren biimde dzenlenmitir. eyhlislmlann azledilmesi, 16. yzyln ikinci yansna dek detten deildi. Onlar da, eriat temsilcileri olarak siyas
gten bamsz hareket etmeye alrlard. eyhlislmn etkisi 16. yzyl boyunca eriatn devlet ilerinde giderek hkim bir konuma kmasyla artm, ancak ayn oranda politik gce baml bir hale gelmitir. Ebussud'un mftlnde eyhlislm, politik gce sk skya bal bir yrtme kurumu olan kadlklann denetimini ele geirmekle yeni bir etkinlie erimitir. Bu dnemden balayarak, gnde krk akeden fazla kazanan kadlarla mollalk dzeyindeki kadlan atama yetkisi, kazaskerlerden eyhlislmlara gemitir.
Notlar
1 Takprlzde Ahmet (1495-1561), slm ilimleri zerinde bir ansiklopedi yazan ve medrese hocasdr. (MevzC'l-ulm, 1-11, stanbul 1313/1897).
2 Ab Hmid Gazl (1058-1111); retisi eriatn ortodoks retileriyle sfilerin tasavvufunu uzlatran byk slm dnr. Kelmc, hukuku ve mutasavvf olan Gazl'nin Islm zerindeki etkisi, Aziz Augustinusun Hristiyanlk zerindeki etkisiyle karlatrmtr
3 lranl bilgin Fahreddn, Iran ve Anadolu'da okumu. Edirne'ye yerlemi, I. Mehmet ve II. Murat dnemlerinde mderrislik ve mftlk yapmtr.
4 Mehmet el-Fenr (1350-1431) Osmanl devletinin ilk eyhlislm saylmas, gelenek haline gelmitir; Anadolu ve Msr'da okumutur.
5 Mderris ve kazasker olan Ali Fenri (. 1497); Mehmet Fenri'nin torunuydu.
6 Sadeddin Taftzn (1322-1389). Islm hukuku, kelm, metafizik ve baka konular stne eserler
yazmur. Horasan doumludur ve sonradan Semerkand'a. Timur'un sarayna gitmitir.
7 Seyyid erif al-Crcn (1340-1413), kelmc, gramerci ve mantkyd, nceleri iraz'da cretmi.
Timur'un Semerkand' almas zerine oraya tanmtr. irazda lmtr.
179
OSMANl I MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)
8 Osmanl bilgin ve fakihi Molla Hsrev (. 1480), 11. Murat ve II. Mehmet dnemlerinde mderrislik,
kazaskerlik ve eyhlislmlk yapmtr. Fkh stne kitaplar. Osmanl medreselerinin deimez
ders kitab olmutur.
9 En nemli Mslman matematiki ve gkbilimcilerden olan Nasreddin Ts (1201-1274), felsef
ve ahlk konularda eserleriyle tannmtr.
10 Mavernnehir doumlu Sakkki (1160-1229), trnn en mkemmeli olarak bilinen M ifthlUlm adl kitabyla tannr.
11 Addddn Ic (1280 so p a s-1355) iraz doumludur; kelm zerine kapsaml bir yapt olan elMe\'fi'l-ilmi'l-kelm'yte n yapmtr.
12 Fergana'da etkinlik gstermi haneli bir hukuku olan Mergnnnin (. 1197) kendi hukuk yazlarn toplad Hidye'si, slm fkh zerine en kapsaml yapt olarak kubul edilir.
13 Harzem'de etkin olan Zemaher (1074-1144), filolog ve en nl Kur'an yorumculanndandr.
14 Balang dzeyinde altml medrese"
15 Orta dzey altml medrese"
16 Sleymniye'ye hazrlk medresesi
17.
Blm
OSMANLI LM ALIMALARI
Osmal lm almalarnn amac, Tanr kelmn doru anlamak olan din

bilgiyi tek gerek ilim olarak gren geleneksel slm anlayla snrlyd. Bu bilginin temelini Rur'an ve Hazret-i Peygamberin hadisleri olutururdu. Akl, din hizmetinde sadece bir tamamlaycdr. Din ilimlerin usl (metodoljisi), kantlan nce R u ran'da, sonra Peygamberin hadislerinde, daha sonra da kayda gemi rneklerde aramak, akl yoluyla belirlemeye ancak son are olarak bavurmakt. Bu
gelenek, slmda serbest dnceyi snrlam, sonraki Mslman dnrlerin
yenilik yapabilmesi neredeyse olanaksz hale gelmitir. Peygambere en yakn
kaynaklar (sahbe) ve onlara yakn olanlar (tbin) en gvenilir kantlann szcs sayldndan, gelenekilik egemen olmutur. Osmanl dneminde, nceki
rnekleri izleme ilkesi yalnz din hukukta deil, slm ilminin her ynnde yol
gsterici temel ilke olmutur. 8. ve 9. yzyllarda yaam aklc kyas yntemiyle
bu gelenei gelitiren ve olgunlua kavuturan Abu Hanfe, afi gibi byk
imamlardan sonra din ilimlerde yenilik esaslarda deil, ancak ikincil konularda
olanakl saylmtr. Derleme, zetleme, erh ve tahiye, lslmi almalann temel
slubu olmu, Osmanl ulems da ancak bu trden yaptlar vermilerdir.
imdiye kadar slm ilminin btn iinde Osmanl lm almalannn gerek yerini belirtmeye ynelik ciddi herhangi bir giriim olmamtr; dolaysyla da
slm ilimlere katksnn deerini belirlemek gtr. slm dnyasnda hl nl
bilginler olarak yalnz Mehmet Fenr, eyh Bedreddn, Molla Grn1, Molla
Hsrev, Hocazde Mustafa, lbn Kemal ve Ebussuddan sz edebiliyoruz. Bazlan, bamsz dnce sahibi ihtillci eyh Bedreddn'in, fikh hakkndaki yaptlannda (Tashl ve Cmiul-Fusulayn), ayrntlarla ilgili baz sorunlarda kendi ba181
msz dncesini kulland iin, 9. yzyln byk imamlanndan ancak bir derece aa kaldn sylemi, bazlar ise onun fikirlerini yanl bulmu, temel
kaynaklara aykn grmlerdir.
Osmanl limlerinin ou kad, mft ya da mderristi. Birbirlerinden farkl
gemilere sahiptirler. Kimisi Sofya ve Saraybosna gibi uzak Rumeli kentlerindendi, kimisi de Konya ve Kastamonu gibi eski Seluklu merkezlerinde yetimiti.
Grece sekin olanlar stanbul, Bursa ya da Edirne gibi imparatorluun byk
kentlerine yerlemitir. Bazlannn aileleri fakir, bazlannm ise atalan kleydi. Pek
ou, din yaptlann dili olan Arapayla birlikte Farsaya, bu dillerde yazacak kadar hkimdi.
Ulemnn din yaptlannda kamu karlann ya da devletin siyas sorunlann
sk sk taram olmalan dikkate deerdir. rnein, bn Kemal'in risle ve fetvlarnn bir ou, o vakitler Osmanl lm paratorluu'nda yaamsal bir nemi olan
ilik ve rafizlikle ilgilidir. O aya kar cihadn merluunu din adan kantlamaya almtr. Ayrca, o, sa'nn Muhammedden efdal olduuna ilikin
Molla Kbz'm savn rtmek iin Muhammed'in btn teki peygamberlerden
stn olduuna dair bir risle yazmtr. Osmanl ulems, zellikle uygulamada
nemi olan slm hukuku, fkh alannda eserler vermitir. slm hukuka en
nemli Osmanl katks, belki de eyhlislmlarn kard Trke ve Arapa fetvlardr.
Osmanl limleri ansiklopedici olarak da nemliydiler. Mehmet Fenr, sonra
Molla Ltf, Takprlzde ve daha bakalan slm ilimleri ansiklopedileri hazrlamlardr. Ktip elebi'nin2 bugne dek vazgeilmez bir bavuru kitab olarak
kalan bibliyografya yapt Kefiiz -Znn, bu trn en nl rneklerindendir.
Osmanl toplumunda ktphanenin nemli bir yeri vard. Osmanllar, cami
hastahane ve tekkelerde ktphaneler kurar ve kendi konutlannda zel ktphaneler bulundururlard. zel kitap koleksiyonlannn ou, hayr kurum lanna kitap
brakmak sevap sayldndan, vakf ktphanelerine verilmitir. Vakf klliyesi
iinde bir birim olan ktphane, genellikle ta bir oda ya da ayn bir yapda olurdu. Vakf kuranlar vakfiyelerde kitaplann nasl korunacan ve kullanlacam
belirtir ve maa vakf kaynaklanndan denecek bir hfz-i ktp atarlar. stanbul'da slm lkelerinden toplanm iki yz binin stnde yazmay banndran Osmanl ktphaneleri, bugn de slm tarihi ve kltrnn en zengin kaynam
Q
oluturur.
'/
Osmanllar'n matbaa karsnda tutumlar zellikle ilgintir. III. M uratn

1590Iardaki bir fermanyla, Arap harfleriyle talyada baslm, din olm ayan kitaplann sat serbest braklmt. Osmanllar m atbaann yararlarn biliyorlard;
182
Peuylu (Peev) (. 1650) Macar kaynaklarna gre matbaann geni bir tarifini
yapar ve ilmin yaylmas iin faydasndan sz eder. Eli Busbecq, 1555 gibi erken
bir tarihte OsmanlIlarn din kitaplar basmay gnah saydklarn yazar. stanbul'da gmen Yahudilerin kendi kitaplarn bastklar bir matbaa ise, 1494'ten
nce kurulmutu. Osmanl-Trk Matbaas ancak 18. yzylda bir devlet giriimi
sonucu kurulmutur. 1683-1699 bozgun yllannda Osmanllar Bat medeniyetinin stnln kabul etmi ve laik uyanma a balamtr. Damat brahim Paa nn sadrazaml srasnda, 1721de Fransa'ya elilikle gnderilen ak fikirli
Yirmi Sekiz Mehmet elebi'ye, Avrupa icadlan hakknda bilgi toplama talimat
verilmiti. Onun olu Said elebi Pariste matbaa ile ilgilenmi, daha sonra bir
matbaa kurmak iin giriimde bulunmu, Sultan'n iznini salam, (1727) matbaa ilerinden anlayan bir Macar', brahim Mteferrikay bularak ilk matbaay
kurmutur. Verilen izinde, yalnz din dndaki eserleri basmas kabul edilmiti.
Matbaann bast ilk eser Vankulu lgatidir (1729). Ktip elebinin Cihannm
adl corafya kitabnn giriinde brahim Mteferrika Trkiye'de ilk kez Copernicus astronomisini tantmtr. O dnemde kamuoyu sadece din.bilgisiyle ilgilendiinden, baslan eserler yeterince geni bir ilgi grmemi, matbaa 1742'de faaliyetini durdurmu, ancak 1784de yeniden faaliyete gemitir. Din konusunda yazmalar ounlukla ilmiye mensuplan tarafndan istinsah (kopya) edilirdi; Din onlarn geim kayna idi. lk matbaann ilememesinin nedenlerinden biri olarak,
onlann direnci ileri srlmtr. Asl neden, o dnemde geni halk kitlesinin okuma yazma bilmemesi ve din dnda konulara ilgi duymamasdr.
Osmanl yazarlan din ve hukuk yaptlarnda Arapa kullanrd; ama daha
14. yzylda Trkeye eviri yapmaya balamlard. Balangta bunlar; tarih,
politika ve ahlk, grg kurallan, astroloji, tabiat bilgisi ya da mcevhercilik gibi
konularda yararl ya da retici yaptlann, genellikle sultanlar ya da nfuzlu devlet adamlan iin yaplm evirilerinden ibaretti. Bu eserlerin yan sra, Trke telif
ya da eviri, slm hakknda birok genel yapt ve uzmanlara ynelik olmayan op
kitaplan vard. 1449 tarihli yaygn iki kitap, hl en ok okunan Trke yaptlar
arasndadr. Bunlar, Yazczde3 kardelerin manzum Muham mediye ve Envr l-kn adl dzyaz kitaplandr. Yazczde kardeler, Bayram tarikatndandr. Yazczde Ahmet, Muhammediye'de de Peygamberin yaamn, br dnyay ve tasavvuf irfann anlamn aklamaya alr.
slmiyette fikr ilimler, kukusuz zgnln en ok olanakl olduu aland. Osmanl ncesi slm toplumlannda fikr ilimlerde, hukuk ilimler de dahil tm
slm dncesine yeni bir yn veren gelimeler olmutu. En son ve en gl hareket mistisizm, tasavvuftu, lbn Sn4 ve lbn Rd'le5 doruuna ulaan peripate183
tik (Aristocu) dnce, Gazl'yle birlikte snn slma giren ve gittike etkili
olan tasavvuf! akmlar karsnda zayflamtr.
Osmanl dnemine gelindiinde, snn slmda Gazl'nin dnceleri hkm srmtr. Osmanl ulemsnn verdii iczetnmelerde ilim silsilesi, Seyyid
erif Crcn, Nasreddin Ts ve Fahruddn Rz6 yoluyla Gazl'ye ular. Bunlar,
Seluklu ve Mool dneminin serbest dnce atmosferinde yetimi geni dnceli bilginlerdi. Osmanllar bu gelenei devam ettirdiler. Rz, tasavvufla fikr
ilimleri birbiriyle kaynatrarak ortaya felsef bir slm kavram karmtr. Osmanl ulems onu stat olarak tanr. Rz'nin nn Anadoluda ilk nce Seluklular dneminde Urmiyeli Serceddn yaymtr. Rznin torunlanndan Cemleddn Aksaray'a yerlemiti. Osmanl medrese geleneinin etkili kurucusu Fenr
onun okulundandr. Osmanl ulems, Rznin geleneini izleyen ve yaptlan OsmanlI medrese eitiminin temelini oluturan Iranl Sadeddn Taftzn ve Trkistanl Seyyid erif Crcnye de ayn saygy duyard.
Osmanl medreseleri, bylece snn slmn en zgr fikirli geleneklerini izlemitir. Mantk, matematik ya da astronomi gibi fikr ilimleri dine aykn bulan, banaz ulem her zaman grlmtr; ama Osmanl mderrisleri, genellikle Gazl'nin, btn ilimlerin temel elerini ieren mantkla matematie dmanln faydasz olduu grn benimsemiler; bu bilgilerin akl doru dnmeye altrarak lah gereklerin belirlenmesine yardm ettiine inanmlardr. Bunun sonucu
Osmanl medreselerinde akl ilimler dersler arasna konmutur. 15. yzylda bu
ilimlere byk nem veren Fatih Mehmedin himayesi altnda Osmanl ulemas slam dnyasmda matematik ve astronomide gerek bir sekinlie erimitir. Mehmet Fenr fikr ilimlerde uzmanlamt. Mantkla ilgili yapt, imparatorluun son
gnlerine dek medrese derslerinin aynlmaz bir paras oldu.
Osmanllann matematik dhisi, Kadzde lakabyla bilinen Musa Paa'dr.
Euclid ve agmn7 zerine yazd erhleri son dneme kadar medrese derslerinde kullanlmtr. Kadzde, Timur'un torunu Ulu Beg'in8 sarayna giderek Semerkand rasathanesinin yneticisi olmu ve orada slm astronomisinde son sz
saylan Ulu Begin Zc'i zerinde almtr. Rasathanede onun yerine rencisi
Ali Kuu (. 1474) gemi, Ulu Beg'in Zc'i tamamlanmasna almtr. Sonralan Ftih, Ali Kuu'ya zel ltuflarda bulunarak stanbul'a arm ve OsmanlI matematiinde parlak bir a balatmtr. Ali Kuu, aritmetik ve astronomi
zerinde yaptlarn stanbulda yazm, ayn zamanda da Molla Ltf (. 1494)
ve Mirim elebi (. 1525) gibi nemli matematikiler yetitirmitir.
Osmanl ulems, gene Gazlnin yolundan giderek, felsefe eitimine ancak slm ilkeleri akl kantlarla pekitirmeyi amalayan ilhiyat eitimi iin bir hazrlk
olarak izin verilebileceini ileri srmtr. Kuran'\a uzlatnlamayan felsef sorunlan incelemek mbah deildi. Filozoflann; Tannnn cz'iytn bilgisine sahip olmad,
lnn dirilmesinin olanakszl ya da evrenin yaratlm olmayp ezel olmas gibi
birtakm savlan aka kfrd. Gene de baz Osmanl ulems, zellikle eyh Bedreddn bu inanlan kabul etmitir. Osmanl Saray ise, grlerini yaymaya alarak
kamuoyunda rahatszlk ve ayrlk yaratmadklan srece bunlan bilmezden gelirdi.
llhiyat, Osmanl Devletinin ilk iki yzylnda gelime gstermitir. Liberal
dnceli Ftih Sultan Mehmet, din ve felsefe arasndaki iliki zerine Gazl'yle
tbn Rd arasndaki nl tartmay yeniden aarak dneminin iki byk ilhiyats olan Aleddn Tsyle Bursal Hocazdeye (l. 1488), konu zerinde birer risle yazmalann nerdi. Dnemin ulems Hocazdenin yaptn stn buldu, Aleddn, kmsendii duygusuna kaplarak anavatan rana dnd, lbn
Rd, Gazlye kar, felsefe ve dinin uzlatnlabileceini ve tam bir Tann bilgisi
edinebilmek iin akl istidlin gerekli olduunu savunmutu. Hocazde, akln
mantk ilimlerde kusursuz olmakla birlikte, ilhiyatla ilgili konularda kullanlmasnn yanllara yol atn sylemitir. Hocazde, baz bakmlardan yanl olan
Gazlnin yntemini dzelttiini de ileri srmtr. Aynca, amacnn, felsefenin
iddialanna kar eriat savunmak olduunu aka sylemitir. Bylece, averroizm yani lbn Rd felsefesi talyada allm ve Rnesans dncesinde nemli
bir etmen olurken, Osmanl medreselerinde kapsaml bir skolastik felsefe yerlemekte idi. Hocazdenin yapt, nn slm dnyasnda gnmze kadar korumu, 19. yzylda lbn Rd ve Gazlnin yaptlanyla birlikte baslmtr.
Osmanl medrese derslerinde okunan temel metinler, Yunan filozoflannn
Abbas dneminde yaplan evirileri, ya da lbn Sn ve Farb'nin9 yaptlan deildir, daha sonraki skolastik okulun eserleri Addddnin Mevkf\, Nasreddin Tsnin Tecrid\, ya da Bayzvnin10 Tevali']i gibi zet ve erhlerdir. Yeni yaptlar
yalnzca bunlann erh ve hiyelerinden ibarettir.
II.
Mehmet'in matematik ve ilhiyat almalanna verdii destek, bunlann
medrese evrelerinde yakndan ilikili konular olarak salam bir yer edinmelerini
salamtr. zgr dnceli ulemnn akl ilimlerde uzmanlaanlar arasndan
kmas dikkate deer. Ali Kuunun rencisi Molla Ltfi bunlardandr. Matematiki ve ilhiyat olarak adn duyuran Ltfi, zgr dncesi ve batl inanlarla aka alay etmesiyle tutucu ulemy fkelendiren bir mderris idi. II. Bayezit dneminde kendisine kar bir propaganda sava alarak kfrle sulanm
ve ad "deli"ye kanlmt. Sylenti ve kukular artnca, sultan bir ulem kurulu
olutunlup durumun tartlarak iddialann doru olup olmadnn belirlenmesini
emretti. Ulemnn yarglanmasnda izlenen dava yntemi buydu. Rakipleri onu
185
zndklkla suluyor, yzlerce tank aleyhte ifade veriyor, halk da durumay byk bir merakla izliyordu. Ltfi hibir zaman irk, yani Tannya ortak koma suu ilemediini srekli vurgulam, fakat yarglayan ulem heyeti sultana Ltfi
aleyhindeki kantlann onun idamn gerektirdiini bildirmitir. Sultan tereddt ettiyse de, ulemnn srar zerine Ltfi'yi lme mahkm etmitir. Molla Ltfi,
1494 ylnda stanbul Atmeydam'nda byk bir kalabalk nnde boynu vurularak ldrld. Ancak, ulemnn bir blm olay bir dedikodu ve iftira olarak grm, kamuoyu da Ltfi'ye hak yolunda ehit gzyle bakmtr.
Molla Ltfi'nin ackl sonuna karn, Osmanl mparatorluunda akl ilimler
nemini, slm eitimin dar erevesi iinde de olsa, bir sre daha korumutur.
Matematiki Mirim elebi mderris olarak uzun yllar alm ve Kemal Paazde
diye bilinen byk bilgin lbn Kemal (1468-1534) bu dnemde yetierek btn
Islm dnyasnda n salmtr, lbn Kemal birok deiik alanda rn vermi zgn bir bilgindir. Molla Ltfiden ilhiyat okumu, Hocazde'nin rislesine bir
erh yazmtr. Yz akn din risle yazm olan lbn Kemal arkasnda on ciltlik
dev bir Osmanl mparatorluu tarihi brakmtr.
Notlar
1 Osmanl bilgin ve hukukusu Molla Grn (1416-1488), 11. Mehmet tarafndan kazasker ve eyhlislm atanmtr.
2 Osmanl bilgin ve ansiklopedicilerinin en byklerinde Ktip elebi (1609-1658), bat dnyasnda
"Hac Halfe" adyla nldr.
5 Yazczde kardelerden Mehmet (. 1453 dolaylan) Muhammediye'mn, Ahmet (. 1453'ten sonra) ise Envr'l-knin yazardr; Her iki yapt da Yazczde Mehmet'in Arapa kaleme ald
Megrib 'z-zamn adl yap zerine kuruludur.
4 Bada Averroe adyla bilinen filozof lbn Sn (980-1037), neo-platonist gelenekteki yapdan kadar
bb ve bilimsel risaleleriyle de nldr.
5 Bada Averroe diye nl, filozof lbn Rd'n (1126-1198) yap, felsefeyi vahiy dinleriyle uzlatrma abasndadr. Mslman filozoflann en katksz Aristocu olan lbn Rd'dr.
6 Kelma Rzi'nin (1149-1209) el-Muhassai adl kelm yapt, felsefenin Islm kelmna olan etkisini gsterir. Rz, Kur'an tefsiri Me/atih'l-Gayba da n salmtr.
7 Gkbilimci agmn (. 1345 dolaylan), el-MulahhasJi hay'a adl gkbilim almasyla nldr.
8 Timur'un torunu Ulu Beg (1393-1449), Semerkandda 1408'de tahta kmtr. Batlamyos'un
astronomi cetvellerini dzeltmek iin nl rasathanesini kurmu, aratrmalarnn sonularn Zc
adl eserinde vermitir.
9 En byk Mslman filozofu saylan Farb (875-950), Mverrnnehirdeki Trk komutanlarndan birinin oludur. Birinci retmen" Aristo'dan sonra ikinci retmen" diye n salmtr.
10 Derlemeci ve hiyeci Bayzv (. 12867), en ok Kur'an tefsiriyle anlr.
18.
Blm
BANAZLIIN ZAFERt
Takprlzde, daha 1540'larda skolastik ilahiyat ve matematiin medrese

ulems arasnda eski itibarn yitirdiinden ve ilim dzeyinin dtnden yaknr. Kuramsal ilimler zerine kitaplann rabet grmediinden, ulemnn da yalnzca basit elkitaplar okuduktan sonra kendilerini lim saydklarndan ikyet
eder. Onlar, kelm ve Kur'an tefsiri gibi ilimlere deil, yalnzca slm hukukunun
dnyev yanlanna, ya da iir, ina ve fkra gibi "hoppalklara" nem veriyorlard.
Gerekte, bu yararl sanat ve ilimler, kadlk gibi dnyev makamlar elde etmek
bakmndan deer tayordu.
Galatada 1577de kurulmu olan rasathanenin yazgs, din banazlnn
akl ilimler zerine ak zaferini gsteren bir olaydr. Rasathane Ulu Begin
Z cini dzeltmek amacyla kurulmu olup, slm dnyasnn tek rasathanesi idi.
Bu rasathaneyi sultann ba astronomu Takiyyddn Mehmet kurmu ve gzlemlerinin doruluunu arttrmak iin birtakm yeni aletler, zellikle bir astronomi saati yapm t. R asathane, o zam anlar A vrupadaki en modern rasathane olan
Tycho Braheninkinden daha az gelimi deildi; gerekte, bu iki astronomun kulland aletler arasnda arpc bir benzerlik vard. Takiyyddn, Avrupadan getirtilen saatleri nasl inceledii ve alet yaparken bunlan rnek olarak nasl kulland stne bir de rapor hazrlamtr.
III.
Murat, rasathanesini astronomik gayelerden daha ok astrolojik amalar-
la yaptrma benziyor. Sultann gzdeleri bunu onaylyordu ama rakipleri olan ve

aralannda eyhlislmn da bulunduu bir grup ulem, astronomi ve astrolojiyle
ilgilenmeyi byclk ve falclk gibi dinsizlik ve uursuzluk olarak gryordu.
eyhlislm, sultana veba salgnnn Tann'nn gizlerine nfuz etmek iin yaplan
187
bu cretkr abalarn sonucu olduu anlamnda bir riza verdi. R asathane,

1580de bir grup yenieri tarafndan yerle bir edildi.
Rasathanedeki be uzman yardmcdan birinin Selnikli bir Yahudi olduu
biliniyor. Din d, tatbiki bir ilim saylan astronomide gayrimslimleri altrmak
su saylmazd. Osmanllar, 15. yzyldan beri, Avrupa corafya, asker teknoloji
ve zellikle nbbn, dini bir engelle karlamadan benimsemi ve taklit etmitir.
Yabanc kltrlerin yararl yanlarn benimseme eilimi, 18. yzyldaki szde
batllama"dan ok daha eskidir, nk slmn temel deerlerine bunlann hibir etkisi olmad gibi, o dnemde bu eit uygulamalann yaamsal nemi vard.
Ulem ve medrese evreleri, hem tatbiki hem de akl ilimlerde yeniliklere
kart bir tavr almtr. rnein, 1767de Ali Paan n 1 kitaplanna el konduu
zaman eyhlislm kolleksiyonda bulunan felsefe, astronomi ve tarih stne yazlm yaptlarn ktphanelere konmasn yasaklayan bir fetv karmtr.
Bu koullar, slm dnyas iin Batdaki bilimsel gelimelerden, tatbiki ilimler alannda bile yararlanmay son derece gletiriyordu. Brokratik snftan birka kii ile slmiyeti kabul etmi birka doktor Bat dillerinden corafya ve tp
stne yaptlar evirme yrekliliini gstermi, ancak bunlann da abalan yalnzca, gnlk hayatta nemi olan bu konularla snrl kalmtr.
Osmanllar, Avrupa corafyasn erken bir dnemde benimsemilerdir. Pr
Reis2, deniz seferlerinde ele geen Kristof Kolombun haritasndan ve en son Portekiz portolano\anndan yararlanmtr.3 Amerika zerine 1580de Tarih-iH indi Garbi adl bir eserin Trkeye evrilip Sultana sunulduunu biliyoruz33. Bu
eserde ve eklenen bir derkenarda Avrupann denizan lkelere yaylmasnn slm iin tehlikesi belirtilmitir. 17. yzyln ikinci yansnda dnya corafyasnn,
zellikle de Avrupa corafyasnn bilinmesi, politik ve stratejik istihbarat iin gittike gerekli olmaktayd. Bu durum Latince yazlm iki nemli corafya yaptnn, Mercator ve Hondiusun 1621 tarihli A tlas M inofu ile Joan Blaeunn 1662
tarihli A tla s M ajr"m m , mhtedlerin yardmyla Trkeye evrilmesine yol amtr. A tla s Minr'un evirisini tevik etmi olan Ktip elebi, Bat corafyaclnn stnln kabul etmi, Avrupa hakknda bilgisini arttrm ak iin de Cario n un Chronicleini Trkeye evirtmitir. Ktip elebiyi dnyann yuvarlak olduuna bu eviri inandrm ve bu grn dine aykn olmadn slm kaynaklardan kantlamaya almtr. Osmanllan Copemicus sistemiyle ilk kez tantran A tla s Majr"m evirisini, 1685te Ebu Bekir Dimek desteklemitir.
Dier bir vazgeilmez ilim dal da tipti. Islm hkmdrlan ilk dnemlerden
itibaren yabanc hekimler altrmlardr; fakat Avrupann tp ve eczaclk alanlarndaki ilerlemeler, mhtedlerin Bat dillerinden Trke ve Arapaya yapt e-
BANAZLIIN ZAFER
virtlerle, ancak 17. yzylda renilmitir. Batl kaynaklara dayanan Trke tbb
yaptlanyla nl Haytzde, Mslman olmu bir Yahudi ve saray bahekimi idi.
Ancak bu alntlar, geleneksel bilgiye sadece birka ekleme yapm oluyor, yannda bilimsel bat dncesini getirmiyordu. Nitekim, Ktip elebi bile btn bilimsel aratrmalannda ilk kantlann hep Kur'an'da aramtr.
Ftih Sultan Mehmetin talyan Rnesans kltrne ilgi duyduu, ancak daha
sonra bu hareketin durdurulduu iddia edilmitir. Osmanl sultanlannn en zgr
dncelisi hi kukusuz Ftihti. Hristiyan dininin ilkelerini yetkili bir kiiden renmek iin Patrik Gennadiusa Hristiyanlk stne bir risle yazmasn emretmi;
Trabzonlu Amirutzes, lmrozlu Kritovulos ve Anconal Ciriaco gibi Yunan ve talyan
bilginlerini saraynda toplam, Amirutzes'e bir dnya haritas smarlam, Batlamyusun corafyasn Trkeye evirtmi, sarayda Yunan ve Latin klsiklerinden bir
ktphane kurmutur. Saray duvarlanm talyan saraylan gibi freskolarla bezediini
ve portresini yapmas iin Venedikten getirttii Gentile Belliniye iltifatlar yadrdn biliyoruz. Berlinghieri, Geografta'sn, Roberto Valturio da De re m ilitan adl
nemli yaptn Ftih'e sunmay arzu etmilerdi. Giovanni-Maria Filelfo Amyris adl
kasidesinde Ftih'i vmtr. Btn bunlar, bazlannn onu bir Rnesans hkmdn olarak grmesine neden olmutur; oysa bu gerekten uzak bir grtr. Ftihin Hristiyan dnyaya ilgisinin tek sebebi, Roma ve talya fatihi ve yneticisi olma isteidir. Ftih, kltr bakmndan tam bir Mslmandi; Hocazde'ye derin bir
hayranlk duyar, eyhi Akemseddinin gaibi kefettiine inanrd. Dneminde sanatta Avrupa stiline hayranlk duyulmas ve tatbik ilimlerden birka yzeysel alnt yaplmas gibi zellikler bir yana, gerekte yeni bir kltr ynelii ortaya kmamtr.
Hanef mezhebi, devletin tand resmi mezhepti ve mahkemelerde hanefi fkhna gre karar verilirdi. slm hukukunda icm'a (consensus) nemli yer veren hanefilik, drt snn slm hukuk mezhebinden, toplum ilerinde en hogrls ve esnek olan idi. 10. yzyldan 12. yzyla kadar hkm sren ve Orta
A syann ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllanndan beri btn Trk devletleri Hanef mezhebini benimsemilerdir. Trk hkmdrlanmn kendi politika
ve iktidarlannda olabildiince zgr olma istekleri, bunun balca nedeni olmaldr. Ayn zam anda bu, slm dnyas iinde Trk toplumlanna, ayn bir toplumsal
ve kltrel zellik veren balca etmenlerden biridir. Btn Islm toplumlan iinde
yabanc kltrel etkilere en ak olan Osmanl mparatorluu olmutur; fakat 16.
yzyln balanndan sonra din banazlk akmlan gittike glenecektir. Yukanda aklamaya altmz gibi, serhat geleneklerinin azalmasyla birlikte devletin
temel zelliinin bir slm hilfeti olduu bilincinin yerlemesi, bu gelime zerinde etkili olmu olmaldr. Osmanl lmparatorluu'na kar Safev ran'n lmcl
189
OSMANLI MPARATORLUU; KLSK A (1300-1600)
silh ilik de (Kzlba hareketi) bunda balca etmen olmutur. Din banazlk,
imparatorluun dnce hayatnda matematik gibi akl ilimlere, skolastik ilhiyata ve tasavvufa kar gittike glenen kartlkta kendini gstermitir. Bu eilim,
gnlk yaamda eriat adna yaplan kaba banazlk eylemleriyle gn yzne kmtr.
Ayn eilimler devlet ilerinde de gze arpar. Kanun Sultan Sleyman,
"Yeryz Halifesi" unvann tam bir ciddiyetle benimsemitir. slm fkhm incelemi ve devlet yasalannn eriata uygunluunu salama iini eyhlislm Ebussu'da (1490-1574) havale etmitir. ran'la her atma srasnda rfzlere
kar alnan sk nlemler, tm yeniliklere kar bir banazlk akmnn ykselmesiyle sonulanmtr.
Molla Kbzn (. 1527) yarglanmas, bu bakmdan ok ilgintir.4 Molla
Kbz, Anadoluda Kzlba Kalender elebi ayaklanmas srasnda, peygamberlikte sa'nn Muhammed'e stn olduu grn savunan ulemdan biriydi.
Divn-i Hmyn'daki ilk yarglanmasnda kazaskerler, idamn salamaya yeterli kant gsterememilerdir. Durumadan sonra sultan, Peygamberin anna
glge dren bu kfirin serbest braklmasna fkelenerek, eyhlislm Kemalpaazde ile stanbul kadsnn huzurunda ikinci bir duruma emretmitir.
Molla ile eyhlislm arasnda bir tartma olmu, eyhlislm Mollay susturabilecek kantlar gstermitir; fakat molla grlerini deitirmemi, kad da idamna hkmetmitir.
1537'de imparatorluktaki tm beylerbeyilerine, peygamberin szlerinin doruluuna kar phe gsteren herkesin kfir saylp idam edilmesi hakknda bir
ferman yollanmtr. Baka bir ferman da her kyde bir cami yaplmasn ve Cuma
namaznda tm halkn cemaate katlmasn emretmekteydi. Bu, snn cemaatle
namaz klmak istemeyen sapknlara" kar alnm bir nlemdi.
Osmanl toplumunda akl ilimleri, tasavvufu, musikiyi, raks ve iiri dinsizlik
olarak gren banaz bir ulem snf, karlannda da bunlann din alanna girdiini savunan bir snf her zaman olmutur. Camilerde vaizlik yapan ve ders veren
eyhlerle ulem genellikle banaz davranmakta idi. nemli medreselerdeki ulem
ya da devlet hizmetinde alanlar ise ikinci grubu oluturmakta idi. Bunlardan biri olan Takpriilzdenin Osmanl ulemsnda sekin bir yeri vard. Halkn cahilliini kullanarak onlan yanl yola srkleyenlerden, o Tann bizi din banazlanndan korusun, diye ac ac yaknrd. Takprlzde, Mevzutul Ulm adl
kitabnda her kiinin kendi mezhebini semekte zgr olduuna, kendi mezhebini
tartmasz doru, bakalannnkini yanl olarak grmenin ve herhangi bir Mslmana kfr yaktrmann gerek Mslmanla aykr olduuna inananlardan190
BANAZLIIN ZAFER
d. Ona gre gerek mmini yalnz Tann seebilirdi, bu bakmdan, fkhn uygulamasndaki banazlk da tutarszd, nk bu konularda kimse yanlmazlk iddia
edemezdi.
teki yksek ulemnn yan sra Takprlzde de Gazlnin lml grlerini kabul ederek dinde banazlar gibi btnlerle filozoflarn da hatal olduuna
inanmakta idi. Ona gre Kura n da gizli manalar arayan ve yanl yorumlara giden Btnler eriat yok etmeye alyor, filozoflar ise slm'n kabul edemeyecei ilkelerden yola kyorlard.
Osmanl medrese ulem sndan birou, ilk zam anlardan beri tasavvufi
inanlannda Gazlden bir adm daha ileri giderek lbn'l-Arab5, Rz ve Suhreverd6 geleneklerini takip etmilerdi. Takprlzde de tasavvufun hem lh irfana giden tek tark olduunu kabul eder, hem de ancak kendi terminolojisinin
altnda eletirilebileceini ileri srmtr. rnein, mutasavvfn Ben Hakkm7 deyiini kendi tasavvufi anlamnda yorumlamamak, mutasavvfa hakszlk
etmektir. Kanun Sultan Sleyman saltanatnn ilk yllarnda banaz ulemnn,
halk tasavvufa kar kkrttn Takprlzdeden reniyoruz.
Takprlzde, tasavvufi tarikatlann ayinlerindeki sem, musiki ile raks
dine aykn bulmaz; ona gre bunlar, ruhta Tann ak ve lh bir vecd uyandnr;
mzik ve ruh arasndaki iliki tannsal bir srdr ve sem ile uyanan ruh, lh irfana kavuur. Musiki ve sem ancak dnyevi arzular uyandrmak iin kullanldnda yasaklanmaldr. Tutucu ulem, gene de, sem kfr olarak grm, ayn
zamanda camilerin sslenmesi, Kuran'm tecvidli okunmas ve din bilgisi verenlere para denmesi gibi eylere kar kmlardr. Tasavvuf kadar akl ilimler ve
skolastik ilhiyata da, din inanc zayflatyor diye hcum etmilerdir.
Bu banazlk hareketleri ok gemeden kamu dzenini tehlikeye sokan ve
devleti kayglandran biimlere brnmtr. Kuran ve Peygamber snnetinin
dnda olmamakla birlikte, Islm toplumunun benimsemi olduu inan ve adetleri bidat diye damgalayan ve halk bunlara kar kkrtan kk bir viz grubu Osmanl toplumunda yzyllardr vard. Kzlbalar zerindeki basknn dorua
ulat 1558le 1565 yllan arasnda n salan Mehmet Birgiv (1522-1573) bu
ulemdandr. Birgiv, sultann hocas Atullah efendinin himayesinde idi. Tannnn haram kldklanndan halk kalemim ve dilimle korumak benim zerime farz,
susmam ise gnahtr, diyerek bir yandan skolastik ilhiyatlarla mutasavvflara, te yandan da devlet hizmetindeki yksek ulemya saldnyordu. Hanbeli
mezhebini izleyen Birgiv, lleri anmak iin yaplan ayinleri, efaat istemek iin
mezar ve trbeleri ziyaret etme gibi detleri slm'n ruhuna aykn buluyordu. El
skma, selmlarken eilme, el ya da gmlek pme gibi yerlemi alkanlktan.
191
Peygamber zamannda olmadklarndan snnete aykn diye reddederdi. Din hizmetinde alanlara para verilmesi, para ve tanr mallann vakf olarak vasiyet
edilmeleri gibi Osmanl toplumunun baz temel kurumlarna saldrmas kurulmu
dzen iin bir tehdit oluturuyordu. Bu yzden eyhlislm Ebussud bu kurumlann yasalln pekitiren bir fetv karmak gerei duymutur. Mehmet Birgiv, fetvlann hatal olduunu iddia ederek, eyhlislma dorudan doruya saldrmakta tereddt etmemi, onu kfrle sulamtr. te yandan, din trenlerde
zikir ve sem'a kar yazlan tarikat yelerini derin kaygya dryordu.
Mehmet Birgivnin rencisi Kadzde (. 1635) ile ona bal fak" denen
bir grup viz tartmay trmandrp srdrmlerdir, stanbul camilerinde viz
olarak atklan din sava, derin bir toplumsal kankla yol aarak halk ikiye
blmt. Faklar, Peygamber zamanndan sonra km btn detlere, tslma
aykn bid'at", bunlan yapanlara kfir damgas vurmakta idiler. Ttn, kahve ve
her trl trk ve raksn eriata aykn olduunu iln etmiler, matematik ve akl
ilimlerin medrese eitiminden kaldrlmasn istemilerdir. IV. Murat, ocukluk a sona erdikten (1632) sonra padiah olarak iktidann pekitirmek isteiyle, slmn savunucusu grnerek faklann desteini kazanmay denemitir. Ttn ve
iki yasa trnden yasalar karm, bunlara uymayanlar acmaszca cezalandrmtr.
Faklann mcadelesinin sosyal bir yn de vard; faklar yalnz yaygn din
banazl krklemekle kalmam, ayn zamanda da lkse ve ynetici snflarn
savurganlna da hcum ediyor, hakszlklardan ve an gevek ahlkndan da
ikyet ediyorlard. 1656da, stanbul tekkelerine bir saldn dzenleyip genel bir
kymla din sapknln kkne darbe vurmay planladklannda, destekilerinin
ou yoksul medrese rencileri ve sradan esnaf idi. Bunlann halk ymlan zerindeki gl etkisinin bilincinde olan baz saray grevlileri faklardan yana olarak onlar kendi iktidar oyunlan iin kullanmlardr. Faklarn devlet otoritesini
ve toplum ahlakn zayflattklarn ve halk arasna fitne soktuklann iddia eden
yksek makamlardaki ulem ve genelde tm brokrat snf faklara karyd. Diktatrce yetkilerle ibana gelen Kprl Mehmet Paa (. 1661) vezir-i zam olduunda, kkrtc faklan stanbuldan srerek durumu sakinletirmi ve i sava nleyebilmitir.
Bu muhalefetin kuramsal temeli, tm Osmanl kltr ve toplumunu etkileyen
bir sorun olan Islmdaki bidat" sorunudur. Yksek ulemnn bu konudaki kansn, Islm toplumunun byk bir blmnn benimsedii rfi alkanlklarla
bid'atlann g kullanlarak kaldramayacan ve kaldmlmamas gerektiini yazan Ktip elebi zetlemitir. Ona gre, herhangi bir yenilik eriata uygun olma192
BANAZLIIN ZAFER)
yabilir; ama Tanr kulu insan, aresiz ve eksikleri olan bir varlktr, Tann ise rahimdir. slm hogry, aff, g kullanmaya ye tutar; stelik, kar dirence sebep olduu ve devlet ve toplumu kargaaya srkledii iin g kullanmak yanltr. Aynca, kannlar zamanla deiir; Tanr, insan ilikileri konusunda belli nedenlerden tr birtakm kannlar koymutur ama, o nedenler ortadan kalknca
o kannlann geerlilii kalmaz. Ktip elebi, bata bnl-Arab olmak zere, mutasavvftan savunmutur. Banazln gerek tedavisini, II. Mehmet zamannda
olduu gibi, akl ilimlerin eitiminde grmtr. Mehmet Birgivnin tarih ve felsefe okumad iin rf ve detlerin toplumsal roln anlamadn ileri srer. Tartmann her zaman yararl olduuna inanrd; ancak, din sorunlan halk deil,
yalnz ulem tartmalyd.
Resm Osmanl evrelerinin bidat hakkndaki genel gr, hogrl Hanefiliin icm kavramnn din ve hukuk kanlara kaynak olmas ynndeydi.
Karlanndaki Mehmet Birgiv ve faklar ise, Hanbellerin gelenekiliini benimsemilerdi. Bunlar, yzeysel bir Kur'an ve snnet yorumunun kabul edemeyecei
her yenilii slma aykn grmlerdir. Tasavvufa ve din ilkelerinin her trl btm yorumuna karydlar. Gnmzde, slm toplumlannn modernleme abalar bu iki kart grn bir kez daha atmasna neden olmaktadr.
Notlar
1 orlulu Ali Paa (. 1711), 1706-1710 arasnda vezir-i zam.
2 Osmanl amiral ve haritacs. (1465-1554);1521'de yazd ve 1525'te genilettii Kitab-iBahriy e si gemicilie ait Akdeniz kylarnn haritasn veren bir portolanodur. Kendi dnya haritasnn
bir paras olan nl Amerika haritas, Kristof Kolomb'un 1498 tarihli haritasnn bir kopyasdr.
3 bkz. P. Kahle, Die verschollene Cobmbus-KarCe 1498 in einer trkischen Weltkarte von 1513
(Berlin. 1933).
3a H ads-iNev ad verilen bu eser hakknda bkz. Thomas D. Goodrich, The Ottoman Turks and the
New World: A Study ofTarih-iHind-i Garbi and Sixteenth Century Ottoman Americana. (Wiesbaden, 1990).
J
4 Molla Kbz zerine bkz. Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar). (stanbul.
1998), s. 2 3 0 -^ 8 .
5 Osmanl dnce tarihinde nemli yeri olan Muhyiddn lbn'l-Arab (1164-1240) Mevlna Celleddn Rmi dneminde Konya'ya gelmi ve nl sfilerle bulumutur.
6 Filozof ihbeddn es-Suhreverd-i Maktul (. 1196) irakiyye teozofik sisteminin kurucusu. Seluklu Anadolusu'nu ziyaret etmiti, bkz. Ahmet Yaar Ocak, a.g.e.. s. 47.
7 "Hak benim (Ene'I-Hakk); mutasavvfn, btn varln Tannnn birliinde yok olduunu anlatan
sz; al-Hallc ve ona yknenler bu sz yznden ldrlmlerdir.
193
19.
Blm
HALK KLTR VE TARKATLAR
Seluklular dneminde Orta Anadolunun eitimli ehir evreleri yksek ran

kltrn benimsemilerdi. Ularda ise, tasavvuf ve alplk akmlanyla, gzlerin
ve dervilerin Trk halk kltr egemendi, ilk Osmanl beyleriyle yakn ilikileri
olan, genellikle baba, abdal, kalender ya da ah ad verilen ulardaki eyh ve derviler, Trkmen kabilelerinin g dalgasyla 11. yzyldan beri Anadoluya gelmekteydiler. Bunlar Trkmen airetleri iin, eski Trk-Mool am anlan gibi, toplumsal ve din hayatn odak noktalanyd.
Arap kaynaklan, 1307de Barak Babayla Suriye'ye gelen yz kadar bu eit
dervii aknlk iinde, yle betimler. (Ayn betimlemeyi ulardaki derviler iin
de kullanabiliriz):
B o y u n lan n a anla r v e a k kem ikleri tak m , sak allarn tra e tm i, byk larn brakm lard. Ellerinde ta h ta kllar, y a da ucu k v n k so p a lar v a r d. Y an lan n d a d av u l ve n ey ler ta m a k ta v e b u n la r alndkta o k can l h a reketlerle rak s e tm ekte idiler. B oyu n larndaki nesn ele r yle bir ses k anrd
ki, seyircilerin akl b an d an giderdi. N am aza, o ru ca aldrd k tan y o k tu . Bara k Baba, toplad sad ak a y dervilerine v e yo k su llara datrd.
Barak Baba, br kalenderi babalar gibi Tann'yla dolaysz temasta olduuna

inanrd ve ran Mool hanlan zerinde, eski am anlar gibi byk etkisi vard.
Daha sonraki yzyllann Osmanl kaynaklan ve Osmanl lmparatorluu'nu gezen
AvrupalIlar, kentten kente dolaan dervi topluluklar stne benzer ykler brakmlardr.
194
Anadolu dalk blgelerinde yksek yaylalarda, zellikle uc blgelerinde yaayan yan gebe Trkmenlerden, yerleik hayatn, Mslman yaam ve ibadenin
snn biimleri beklenemezdi. Horasan Erenleri veya Abdalan- Rum (Anadolu)
adyla bilinen bu Abdal ve babalar, amanist inanlardan treme ve airetin toplumsal yapsna uygun "rafz", heterodoks bir slm temsil etmekte idiler. Devlet, ayn
zamanda, hzinenin gerek gelir kayna olan kyllerle ekili topraklan gerlere
kar korumak iin sert nlemlere bavurduundan, gerler bu merkez ynetime
ve onun kat snn politikasna iddetle kar kmakta idiler. Trkmenler, kendi
toplum ve kltr biimlerini temsil eden babalara banazca balydlar. Bu topluluklar iinde, kent ve sarayn kozmopolit kltr ve edebiyatndan ok farkl bir Trk
halk kltr, Ahmet Yesevnin temsil ettii Orta Asya Trk geleneklerinden gelen
bir akm egemendi. 20. yzyl Trk milliyetileri, yeni bir ulusal edebiyat yaratmak
istediklerinde kaynak olarak bu akma ynelmilerdir.
Temel nedenleri bu toplumsal ve siyas koullarda yatan Anadolu Trkmen
ayaklanmalannn hemen her zaman rafiz din hareketler biimini almas alacak
bir ey deildir. Mool istilsndan yl nce, 1240 ylnda Orta Anadoluda Vefaiyye eyhi Baba llyas'a bal Baba shak adl bir dervi, elimizde tarih kaytlan bulunan ilk byk Trkmen isyann ynetmiti. Ayaklanma acmaszca bastrlm ve
Babaler diye bilinen birok rafiz dervi, byk Trkmen gruplanmn yerletii bat
snr (uc) blgelerine kam, orada kendilerine Trkmen beyleri kucak amtr.
Bu Baba eyhlerinden biri de San Saltuktur. 1261'de Bizans'a kaan II. tzzeddin Keykvusun arkasndan krk kadar Trkmen obasyla Bizans topraklanna snmak zorunda kalm, Dobruca'ya yerlemi, orada Karadenizin kuzeylerindeki steplerde hkm sren gl Mslman Mool emiri Nogayn himayesi
altna girmiti. San Saltuk, slm Avrupada yayan bir alp-eren rolnde bir destan kahraman olmutur. 1473-1480 yllannda Osmanl ehzdesi Cem'in emriyle San Saltukun gazlan ve Rumelide Osmanl Trklerinin savalan hakkndaki
halk ykleri Saltuknm e ad altnda biraraya getirilmitir. Burada San Saltuk,
Anadolu Trklerine aralanndaki kran krana sava brakp Avrupada kfirlerle
savamalarn tleyen bir alp-eren olarak betimlenir. San Saltuk, gazy en
yksek tapnma biimi olarak yceltir. Saltuknm e'te Hristiyanlar arasndaki
din propagandas, genellikle savaa neden olur ve zaferle sonulanr. Kei klna girerek kiliselerde slm propagandas yapar; kendisine kar kan papazlan
tahta klcyla bertaraf eder. Aziz Yorgos gibi o da, halka korku salm bir canavar ldrr, minnettar olan Hristiyanlar tslmiyeti kabul ederler. San Saltukun
Balkanlar, Polonya ve Rusyadaki etkinlikleri iin hareket merkezi Dobruca ve Knm dr. Denizleri uarak geer. Ona gre, lslmiyetin srekli ilerlemesi ve Hristi195
yanlk'n gerilemesi mucizelerin en bydr ve bu olgu slmn doru din olduunun en ak kantdr. slmn yaylmasn bir mucize ve Tann'nn iradesi olduunu iddia eden Osmanl hocalan, 1354'te znikte tutsak olan Selnik Bapiskoposu Palamasa tam da ayn eyi sylemilerdir.
Allah adru fetihle yayma iin duyulan coku ve srekli baan, bu ada tm
Osmanl toplumuna heyecan ve canllk vermitir. Bu coku, Saltuknme gibi
kahramanlk destanlarnn niteliklerini tayan ve yazarlar bilinmeyen ilk OsmanlI vekyinmelerinde de apak grlr. Bu destans kahramanlk ykleri,
snr toplumunda rnek kahramanlann ve gaz ncleri alp-ercnlerin yksdr.
Havada uabilen bir Sar Saltuk'un olaand maceralarnda halkn d gc,
kendi rnek kahramann bulur. Saltuknme, Battalnme, Danimendnme gibi
halk kahramanlk destanlan, doal olarak eski Trk destan motiflerinin yan sra,
Anadolu ve Balkan folkloruyla Hristiyan ve mrik geleneklerden alnma bir yn e ierir. rnein San Saltuk'u bazen bir Hristiyan azizinden ayrt edebilmek zordur. Sar Saltukun hareket ss olan Dobruca, btn Osmanl dnemi
boyunca, Trkmen airetleriyle serhad gzlerinin ve dervilerin faaliyet gsterdii ve merkez devlete kar sk sk isyan karttktan merkez olarak kalmtr.
I.
Bayezitin hkmdrlk sresi (1389-1402), snn Islm'n ve klsik slm kltrnn; merkezletirme politikasnn yardmyla gittike glendii bir
dnem olmutur. Ancak, 1402 Ankara bozgunu, toplumsal ve politik bir kargaa
ve tepki a balatmtr. eyh Bedreddn isyan (1416), halk Bayram tarikatnn kuruluu ve Hurflik akmnn Osmanl mparatorluuna sramas bu huzursuzluun iaretleridir.
eyh Bedreddn hareketi, toplumsal ve politik yanlanyla olduu kadar, kltrel ynyle de anlamldr. Bedreddn'in annesi Rumdu. Babas, en ileri uc blgesinde Rumeline ilk geenler arasnda savaan bir Osmanl gzsiydi. Bedreddn
kendisi genliinde snr boylarnda gzlere kadlk yapmtr. Sonra Musa elebi
(1411-1413) dneminde, uc gzlerinin beyi Mihalolu'yla birlikte yeni devrimci
rejimin balca destekilerinden oldu. O, uc gzlerine lkenin i blgelerinde tmar
verilmesini salayarak ularla merkez devlet arasndaki eski anlamazla son
vermek istemitir. I. Mehmet, 1413te Musa elebiyi bertaraf edince, Bedreddni
znike srm ve yandalarnn tmarlarn ellerinden almtr. Bedreddn de
14 16'da Mehmet g bir durumdayken, Dobrucada isyan bayran amtr.
Sultan Bayezit'in oullan elebiler arasnda taht iin mcadele srasnda (14021413) Bedreddn Seluklu hanedanyla akrabalk iddiasnda bulunmu, belki de
Osmanl hanedannn yerine kendisi gemeyi dnmtr.
Bedreddn ayn zamanda byk bir din bilgini, mutasavvf ve velydi. stlendii siyas devrimci rol, slm dnyasnda din ve mistik dncenin, toplum196
sal ve politik eylem iin nasl yorumlandn ok iyi gsteren bir rnektir. Bu,
kucbu'l-aktb unvan tayan eyhler, velyet iddiasyla br dnyada olduu
gibi bu dnyada da olaylar kendi kontrollan altnda tuttuklann iddia ederlerdi.
zmir, Saahan ve Dobruca yrelerinde, Bedreddnin iareti zerine ayaklananlarn ou, kendilerinden nceki Babaler gibi Trkmen Yrklerdi. teki yandalar, uc gzleri, tmarlan alnm sipahiler, nasipsiz medrese rencileri ve Hristiyan papas ve kylleri gibi eitli trden honutsuz gruplardan oluuyordu. eyhin geni btn Islmiyet yorumu, ona bu deiik elerden tek bir toplum oluturabilecei umudunu vermi olmaldr. Sfi inancnda, Musa, sa ve Muhammed
ayn Tannsal gerein elileridir.
eyh Bedreddn basit bir dervi deildi. Din ilimler, zellikle de slm hukuku
zerine tannm kitaplanyla byk bilginler arasnda yer almur. Fakat zahiri ilimler"i tatmin edici bulmam, eyh Hseyin Ahltnin etkisiyle sflie gemi ve
bir sf eyh olarak Bat Anadolu ve Rumeli'nde faaliyette bulunmutur.
Bedreddn'in mutasavvfl, genellikle lbn'l Arabi'ye dayanr, lbn'l Arabinin Fssl-Hikem'ine bir erh yazd da biliniyor. Hutbelerinden derlenmi
ve kendi tasavvuf anlayn yanstan Vridt adl kitapta, vahdet-i vcud felsefesini u szlerle anlatr:
T anrnn grnmesi, varlnn bir gereidir. Bu grnmler dnyas,
'm utlak tipleri, trleri ve kiileriyle eskidir', ne balangc vardr ne de sonu;
zam a n d a yaratlm deildir. Madd d n y a y o k olursa ruh v e gayricism
d n y a da y o k olur. Yaratl ve yokolu so n su z bir sretir'. Bu ve te
dn y a btnyle dsel hayallerdir; cennet ve cehennem , iyi ve kt eylemlerin tatl ve ac tinsel grnmlerinden baka bir ey deildir.
eyh, Yarg Gn'ne ya da llerin dirilmesine inanmazd. sa'nn kendi gvdesiyle ldne, fakat ruhuyla ebed olduuna inanrd. O, snn slm'n btn retilerini, kendinden nceki baun kelmclar gibi yorumlamtr. Bu yzden snn ulem onu, eriat btnyle inkr eden, an bir batm saymakta oybirlii etmitir. Bedreddn mistik vecd deneyimlerini itenlikle betimleyen satrlar brakmtr:
Cezbeye tutulur, Tann huzurunda ylece hayran kala kalrdm. Duygular iinde y ok olur giderdim... Bir gn gvdemi, O 'nun btnlyle Tanr
olarak grdm ... Tanry gren sfi, duyulann yitirir. Btn evrene yaylr.
Dalarla, rmaklarla bir olur. Artk ne buras kalr ne de sonras. Her ey tek
bir andr.
197
15.
yzyl sonlarnda yazan snn tarihi tdrs-i Bitlisi, eyhin inanlanyla
planlan hakknda unlan syler:

"Kendini m ehdi sanar, gaipten bir iaret zerine m ritlerinin b a n a
geerek topraklar y andalarna datacana inanrd. O zam an T anr birliin in srlar gereklik d n y a sn a hk im o lacak, taklitilerin (y an i e riata
inan an lan n ) mezhebi de gten decekti. Kendi geni mezhebi, birok h a ram hell yapacakt."
ldrs'e gre bu vaatlerle binlerce cahil, basit dnceli kiiyi, hayvan igdlerine anda bulunarak evresinde toplamt. eyh, Bekta tarikannda olduu
gibi, arap ve mzii mbah sayar, din aynlklanna gz yumard.
zmir yaknlannda dalk Karaburun yresindeki Trkmenler arasnda ilk isyan Bedreddn'in mridi Brklce Mustafa kartmtr. Dnemin Bizansl tarihisi Ducas, isyan ilgin aynnnlarla anlatr1. Brklce, kadnlar dnda hereyin ortak mlk olduunu sylerdi. Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki aynlklan tanmazd; ona gre Hristiyanlara kfir diyen Mslmann kendisi kfirdi. Brklce
mritlerinin, Hristiyanlara meleklermi gibi davrandklan sylenmekte idi. Brklce, Sakz papazlann kendisine katlmaya davet etmitir. Hristiyan yandalannm da ayaklanmaya katld biliniyor. Ancak, saylan alt bin tahmin edilen silerin ou Trkmen gebelerdir. syan byk glklerle bastnlabilmi, Brklce yakalanarak armha gerilmitir. Tutsak derviler, tecdd-i imn nerisini kabul etmeyerek kendilerini lmn kucana attlar, tdrs, iki bin kiinin ldrldn, ayn zamanda eyhin baka bir mridi Torlak Kemalin drt bin yandann
Manisa'da kltan geirildiini syler.
Dobruca ve Deliorman'da Bedreddn'in lmnden sonra yzyllarca yaam
Simavnler ya da Bedreddinler diye bilinen tarikata kar Osmanl Devleti daima byk kuku duymutur. 16. yzylda bunlar, Kzlbalarla zde saylrlard. I. Sleyman zamannda nderleri Bedreddn'in soyundan elebi Halfe adl biriydi; yandalanyla deri onun davasn imparatorluun her yerinde yaymaya almlardr. 17.
yzyln banda Hdy Mahmud adl snn bir eyh, hkmete bu hareketi baarmasn ve tekilere bir uyan olsun diye eyhlerinden birinin idam edilmesini tavsiye
etmitir. Hdy aynca, hkmetin btn Kzlba tekkelerini kapatmasn ve her kye ocuklann eitiminden sorumlu snn bir imam atanmasn nermitir.
Bedreddnin ayaklanmas sf mistisizmi ve halk hareketleri arasndaki ilikiyi
ak bir biimde gsterir. 13. yzyldan beri Anadolu, sf retilerle din tarikatlarn
yuvas haline gelmiti. Sflik; kentlerin aydn evrelerinde teosofi, yani mistik ilhi198
yat biimlerine brnyor, halk arasnda ise, inanlan ilik ve baka btn retilerin bir bileimi halinde tarikadar iin bir temel ve din-toplumsal halk harekederi iin
de bir kaynak oluturuyordu. Bu bakmdan Osmanl mparatorluu'nda din tarikatlan iki ana gruba ayrmak mmkndr. lk grup, sultanlann ya da nemli kiilerin
kurduu vakflann geliriyle desteklenen tekkeleriyle, iyi tanmlanm bir rgt ve
belli yin ve trenleri olan, yerlemi tarikaardan oluur. Bu tarikatlarn en nlleri
Nakibendlik, Mevlevlik, Halvetk ve bunlann eitli kollandr. Bunlar, genellikle
kenderde yerleir, yeleri toplumun st snflanndan gelirdi. Her tarikatn kendi sanca, balk ya da tc ve kendi zikir ve tren biimi vard. Her biri, inanlan dorultusunda, nl bir mutasavvf, velyi ya da Peygamber sahabesinden birini kendi pri
olarak kabul eder ve silsilenmesini buna gre dzenlerdi. kinci grubu ise, genellikle
Melm ya da Melme diye bilinen gizli tarikatlar oluturur. Bu adlarla anlmalarnn
nedeni, halkn gznde n ve saygnlk aramak yerine ayplanmak, knanmak istemeleridir2. Her tr gsteri, d rgt ve simgeden kanrlard; tren ve ibadeeri de
gizli idi. Devlede hibir iliki kurmadktan gibi siyas iktidara karydlar. Kendi emeklerinin rnyle yaamay tre edinmi olduklanndan, devlet ve bireylerden ba ve
zekt kabul etmezlerdi. Bu grup iinde Kalenden, Haydan, Abdaln ya da Baba diye
bilinen gezginci derviler ve kentlerde yaayp lonca yeleri arasna szan Hamzavler bulunur. Bunlar, siyas dzene kar belli toplumsal gruplarn benimsedii tarikatlard. Niketim, slm dnyasnda i ve btn harekeer, tarikadara her zaman aynlk ve militan bir zellik vermi ve eitli din-siyas harekederi desteklemitir. Peygamberin yeeni ve damad Aliyle torunlann, slm topluluunun mer nderieri
olarak tanyan iHiin kendisi de, militan bir siyas hareket biiminde ortaya kmt. Sonralan, i'lik, hepsi de egemen snn snflara muhalif olan pek ok deiik din
hareketi kendine ekmitir. Bylece, aralarnda Osmanl tmparatorluu da bulunan
birok slm devlederinde ilik, mevcut dzene, devletin mudak gcne ve temsil
ettii snn Islma kartl temsil etmeye balamtr. Ali ve torunlarna yaktrlan
velyet, doast nitelikler, mutasavvflann kuramlarna gre yorumlanm, ok kii
Aliye esin verdii sanlan lh Nur'un onun ahfadna getiine, onlann da bu yzden Kur'an'n btn anlamn yorumlayabileceklerine inanr olmutu. Bu inanlar,
Osmanl mparatoriuu'ndaki tarikaann aa yukan ortak mal olmu, Kzlba hareketlerinde an biimler almtr. 16. yzylda randa h smail ile bu inanlan
temsil eden Safavlerin ykseliiyle hareket, Osmanllar iin tehlikeli siyas bir sorun
haline gelmitir. Ancak biz nce, Osmanl mparatorluu'nda 15. yzylda kurulan
Bayram, Hurf ve Bekt tarikadanru ksaca gzden geirelim.
eyh Bedreddn hareketi gibi Bayram tarikat da, 1402 sonrasnn kargaa ve
tepki dneminde domu, din-toplumsal bir harekettir. Kurucusu. Ankara yaknla199
nnda ortaya km bir kyl ve en geni anlamyla Melm bir dervi olan Hac Bayram Vefidir. Dilenme ve sadakay yasaklamt, mritlerinden kendi emeklerinin rnyle geinmelerini isterdi. Hac Bayram ve yandalan, tarlay birlikte srer, rn
birlikle sarf ederlerdi. Ankara ve kylerinde uzak d pazar iin retim yapan kalabalk sof iilerinin ou Hac Bayram yanda olmutu. Hac Bayram, Ankara pazannda para toplar, yoksullara datrd. Hac Bayramn yaamyks, mritlerinin says artnca devletin ondan kukulandn syler. Sonunda yakalanp, II. Murat'n huzuruna karlmtr. Ancak kendisi sflie eilimli bu sultan, onu balam, hatta
mritlerine bir takm vergi muafiyetleri vererek hareketin hzla yaylmasna katkda
bulunmutur, n. Murat dervilere anlay gsterir, kendisi de onlann kimi zelliklerini tard; ayn zamanda bu yeni tarikat desteklemesinin halk arasnda kendi nfuzunu yaymak iin bir aba olduu da dnlebilir. Bayram tarikat daha sonra ikiye aynlm, bir grup snn Islm ve devlet himayesini kabul etmitir. Hac Bayramn yanda Akemseddin, stanbul Ftihi Sultan Mehmetin eyhi olmu, fetihte
nemli bir rol oynamtr. teki grup, Melm geleneklerine sadk kalarak, inanlannda an, vahdet-i vcud ve ilie eilimli gizli bir mezhep olarak varln srdrmtr. Bu grubun, kentlerdeki loncalarla ve siyas gcn temsilcilerine her zaman
kukuyla bakan rgtlerle balanolan vard. Bu grubun ilk kutbu, Hac Bayramn
mridi olan Bursal bir bak Dede mer Sikkin idi. Melmler, tasavvuf inanlanna
gre evrenin merkezi saylan, lah gizleri bilen, kutb denilen ruh bir nderin evresinde birbirlerine skca bal bir grup olutururlard. Kutb, her eydi ve mutlak itaat
isterdi. Gizli toplantlar yaparlar, sanklan kendi mahkemelerinde yarglayarak sulu
bulduklarn kendi hapishanelerine atarlard. Devletle hibir iliki kurmak istemezler,
yelerinden bir ite alp namuslu bir yaam srmelerini talep ederlerdi. Tembellii
knar, 'Parasn namusuyla kazanan Tarn sever", szn ilke bilirlerdi.
Melmler, eski slm kentlerinde daima grlen, devlet denetimi dnda kalan. yelerini esnaf lonca yeleri arasndan seen ve devleti hep kukulandran
gizi; ayyr. ii gruplanna benzerler. 16. yzylda kylerdeki Kzlbalar gibi Melmer de, Safavilere eilim gstermeye balaynca, devlet acmaszca pelerine
dmtr. Melmlerin kutbu tsmaii Mak, 1539da yakalanm ve eyhlislmn fetvas uyannca on iki mridiyle birlikte Atmeydamnda idam edilmitir. lmnden sonra bazlan, kendisini bir veG sayp hatrasna sayg gstermeye balam. bunun zerine bunlan knayan, idam edilmeleri iin yeni bir fetv karmak
gerekmiti. 1561 de eyhlislm Ebussu'd un bir fetvas, baka bir Melmyi,
Bosnal Hamza Blyi, tanrsz bir rafzi iln ederek lme mahkm etmitir.
Hamza. vahdet-i vcud inancn halk nnde aka sylemekten ekinmezdi.
Kendi yurdu Saraybosna'da, etrafna birka bin mrit toplamt. dam, yandala200
HALK KLTR VE TARKATLAR_
n ve muhalifleri arasnda blnen halk zerinde derin bir etki brakmtr. Hamza.
sonradan ou kez Hamzav diye tannan Melmilerin piri saylmtr. 17. yzylda, youn olarak bulunduklar Bosnada Hamzavlere acmasz bir bask uygulanmtr. Gene de Melmlik, imparatorluun stanbul ve Edirne gibi byk kentlerinde, hatt giderek ynetici snflar arasnda da yaylmaya balamtr.
Devletin bask yapt baka bir mezhep de Hurt mezhebiydi. Neredeyse
yeni bir din saylabilecek bu mezhebi, ran'n Esterbd kentinde Fazlullah (.
1394) adl biri kurmutur. Fazlullah. kendisinin Tanr'nm tecellisi ve Mslman,
Hristiyan ve Yahudilerin bekledii Mehdi olduunu iln etmi, dini birletirecek son sz getirdiini bildirmiti. Kur'an'\, harflerin kabalac yorumuna dayal,
an btn bir sisteme gre yorumlar, eyh Bedreddn gibi o da, "cihan ebed, yaratl da devam eden bir sretir" derdi. Melmler gibi o da, el emeinin tek hakl kazan kayna olduunda srarlyd. Fazlullah'n kendisi takke yapard; tarikat da nce kasabalarda lonca yeleri arasnda yaylmtr. randa bask gren Hurfilik, 15. yzyl balarnda Rumeli ve Anadolu'da, Mslman ve Hristiyanlann
yaad ve ayn loncalarda yan yana altklan Osmanl kentlerinde hzla yaylmaya balamur. Anadoluda, 1408'de diri diri derisi yzlerek idam edilen byk Azer-Trk ozan Nesm bu mezheptendir. Hurf propagandaclan an hkmdrlann bu yeni dine dndrmek ister, kendilerine kar kanlara suikast
dzenlerlerdi. Hurflerin, 1444 ylnda Osmanl bakenti Edirne'de olduka kalabalk bir grup oluturduktan, sarayda da Irarl bir dnin etkisi olduu kesindir.
Hurfilerin, sa ve Hristiyanlk hakkndaki grleri yznden bau dnyasnda Hristiyan propagandaclan olduu sylentileri kmt. Aynca bu dnemde
Edirne'de bir hal saldns korkusu hkm sryordu. Halk telaa kaplm, Snn ulem ok sert tepki gstermitir. ranl d' yaklm, yandalanndan ounun
dili kesilmiti. Dnemin abartl bir rivayeti, buniann saysn 2.007 olarak gsterir3. Tannsz saylan Hurfler zerindeki iddetli basklar, II. Bayezite kar dzenlenen suikasttan (1492) sonra daha da sertleerek 16. yzyla kadar srmtr. Bu hareket, daha sonra Bedreddinliler ve Kzlba-Bektlerle birleti. Nitekim, Bekta dncesinde gl bir Hurfi etkisi gze arpar. Osmanl belgeleri,
1576 gibi ge bir tarihte Bulgaristan'n Filibe kenti yaknlanndaki kylerde bir
grup Hurfnin topluca ldrldn gsteriyor.
Bekta tarikat zamanla en nemli halk tarikat olmu, 14. yzyldan beri halk
arasnda yaylmakta olan baka tarikatlarla Baba, Abdaln. Kalenderi ya da Hav dan gibi derv i gruplann yava yava iine almtr. Tarikatn pri, 1240 isyann
yneten Baba tlyasn mritlerinden Hac Bekta'. Hac Bekta. 13. yzyln ikinci
yansnda, Seluklu Anadolusu'nun Ankara ile Kayseri arasndaki nemli ticaret yo201
lu zerinde etkinlik gstermitir. Yksek yaylalann bat snmnda olan bu alanda

Trkmen airetleri youndu. Yrenin kyleri se, eski Hristiyan yerleim birimleriydi. OsmanlIlar, bu blgeyi I. Muratn saltanat srasnda almtr. Bektlik, Osmanl lmparatorluunda ilk kez Trkmen airetleri arasnda yaylm, sonra da yenieri
ocann tarikat haline geldiinde nemi artmtr.
Bektler, Osmanl devletinin Rumeli uc blgelerinde 14. yzyl ortalanndan
balayarak ortaya km ve Rumelindeki Osmanl gzlerinin pM olan San Saltuk'u
benimsemilerdir. 15. yzylda Bektler yenieriler tarafndan benimsenmitir. Bazlan bunu, yenierilerin ounluunun aslnda Hristiyan devirme ocuklan veya
sava tutsaklan olmalanyla aklamaya kalkmtr. Kkenleri ne olursa olsun, Trk
dilini ve slm dinini renmek zere Anadolu Trk kylerine gnderilen bu devirme ocuklarn snn slmdan ziyade halk inanlanna eilim gsterdikleri kukusuzdur. Hac Bekta, 16. yzyl sonlanndan balayarak resmen yenieri pri kabul
edilmi, bu tarihlerde bir Bekt babas daim olarak ocakta kalmaya balamtr.
Bekt tarikatyla yenieri oca o denli birbirinden ayrlmaz hale gelmitir ki, bir dede tarikat bakan seildiinde stanbuldaki yenieri klasna gelir, tacm kendisine
Yenieri Aas giydirirdi.
Bektlik, zellikle gebe Trkmenler arasnda ve bunlann kurduktan kylerde de glyd. Trkmenler arasnda Babaliin yerini zamanla Bektlik almtr. Anadolu Trkmen gruplar arasnda Bektliin etkisi, zellikle Kzlrmakla Erzurum arasndaki blgede4 ve bata Tahtac ve Varsak kabileleri olmak
zere gneyde Toros Dalannda ok glyd. Bektlik, Balkanlarda Vizeyle
Tuna arasnda, Dou Bulgaristanda Dobruca ve Deliormanda, Rodop Dalannda, Gney Makedonya ve Tesalyada yaayan Yrkler arasnda yaylmtr. 15.
ve 16. yzyllarda bu gebelerin ou yerlemi ve kyler kurmutur5.
Bu Trkmenler, 15. yzyln ikinci yansnda douda kan yeni bir tarikatn
etkisi altna girmeye baladlar. Bu tarikat Safiyyddn Erdebilnin6 an i tarikatyd. Bundan sonra bu Trkmenler bu tarikat benimseyerek giydikleri krmz
brkten tr Kzlba diye bilinmitir. Kzlbalk, din olduu kadar toplumsal ve
siyas bir kimlik ifade eder. Tarikat, 15. yzyldan sonra Osmanl ynetimine Dou'daki Trkmen muhalefetinin bir ifadesi olmutur. Airetlerden oluan sosyal
yaplann 15. yzylda hl koruyan Karamanl ve Akkoyunlu devletlerinin uyruu olan bu Trkmenler, kendi yaam biimleriyle elien OsmanlInn merkeziyeti devlet politikas yznden kyasya bir mcadeleye girdiler. randa Akkoyunlulann yerine Safav hanedan geince, Safav devletinin kurucusu ah smail, yazd Trke tasavvuf iirlerle propagandasn younlatrm , mrit ve
d'lerini Rumeli ve Anadoludaki sava Trkmenler arasna gndererek Os202
_________________________ HALK KLTR VE TARKATLAR_______________
manii mparatorluu'nu ieriden fethe koyulmutu. K zlbalar.^^^m da ah

smailin mritlerinden ahkulunun emrinde Gneybat Anadoluda korkun bir
isyan balatm ve nlerine kan her eyi yakp ykarak Ktahyaya kadar ilerlemiler, Anadolu beylerbeyini ele geirip idam etmiler, Bursay tehdit altna almlardr. Ayaklanma, OsmanlIlarn Anadoludaki hkimiyetini temelinden sarsm ve byk glklerle bastrlabilmitir. I. Selimin Kzlbalar zerindeki acmasz bask ve kym nlemleri ve 1514'te ah smaile kar aldran meydan
savanda zaferi, hareketi ancak geici olarak duraklatmtr.
Kzlbalann inan ve ayinleri, Bektlerinkinden temelde ayn deildi; fakat
Kzlbalar Oniki-lmam, inanlanna banazca bal idiler ve kendi airet treleri ve aslnda eski amanist inanlann Bektlikle badatrarak tarikatn kendine zg bir trn yaratmlard. Airetin ba, din nderlik makamn da elinde
tutar ve genellikle dede olarak tannrd. Bu Trkmenler, soya byk bir nem
verdiklerinden Hac Bektan torunlar olduu iddia edilen elebileri tarikat nderleri olarak tanmlar ve teki Bekta gruplanndan ayrlmlardr. 1527de Orta Anadoludaki byk Trkmen isyanna, Hac Bekta soyundan Kalender adl
biri nderlik etmitir, syanc glerin byk blmn Trkmen airederi oluturmu, aralanna pek ok da Abdal ve Kalenderi dervii katlmt. syan bastrabilmek iin bir yenieri kuvvetiyle vezir-i zamin kendisinin gelmesi gerekmiti.
Casus raporlarndan anlalyor ki, bu isyanlan, 1511de eski Karaman Beyliinin sipahileri, 1527de de eski Dlkadir Beyliinin sipahileri ynetmiti. Bu sipahiler arasnda en bata gene eski airet eyhlerini bulmaktayz. Bu durum, hareketin siyas ve sosyal karakterini belirlemitir.
1534-1535 Osmanl-Safav savalan srasnda Kzlba-Bekt airi Pr Sultan Abdal, bu grubun duygulann ve siyas hedeflerini iirleriyle dile getirmitir.
Pr Sultan Abdal bu iirlerde haksz basklardan yaknr:
G nlm verdim im an ettim l'ye
Pare pare etseler b en dnm ezem
D ra ektiler beni kfir diye
Acep n e im i g n a h m bilm ezem .
bazen, l soyundan bir Mehdi olarak grd ran ahna dner:

M ehdi dedem gelse gerek,
l d iv n k u rsa gerek,
H akszlan krsa gerek,
ntikam m a la bir gn.
203
ahn, Kzlbalann nne dp Anadolu'yu aldn ve stanbulda tahta

ktn dler:
Yry eyledi Urum stne,
Al nesli gzel mam geliyor.
Mnafk olann bar eriye,
Sahib-i zam ann emri yrye,
Sultan kim olduu bilinmelidir,
stanbul ehrinde ol sahib-i devlet
Tc- devlet ile salnmaldr.
En sonunda zafer umudu kalmaynca ran ahnn yanna gitmek ister:

Kara toprak senden st n olursam ,
Bc de bu y ayladan a h a giderim.
Sizde a h diyeni ldrrlerse,
Ben de bu yaylad an a h a giderim.
Nitekim Safav ordulannn nemli bir blmn, 151 l'den sonra rana snan Kzlba gruplan ahsevenleri oluturmutur; fakat bu gebeler, ah Mehdi
olarak tanyan aykn inanlanyla Iran toplumuna uyum salayamam, orada da
rafz" diye bask grmtr.
Kzlbalar, ranla yakn ilikilerini srdrm, Safav uyruu gibi davranmlardr. ah, onlann arasndan kendi temsilcisini seer, ona berat, hrka, kl ve bir
miktar para gnderirdi. Anadolu Kzlbalan da aha dzenli olarak ah hakk ya
da "nezir" (adak) denen bir tr vergi gnderirlerdi. Kzlbalar hac iin Mekkeye deil, randa Safyyddinin gml olduu Erdebil'e giderlerdi. Osmanl devletinin,
randan gelen yasak kitap ve din risleleri bulmak iin arama yaptrdn gsteren
belgeler vardr. Devlet, Kzlbalar arasna casus da salard. Casus, bazen tranla ilikisi olanlan bulur, sulular idam ya da srgnle cezalandrlrd. Osmanl arivleri,
devletin zaman zaman eitli heterodoks gruplan yakndan soruturduunu ve dervi tekkelerinde arama yaptn gsteriyor. rnein, sancak ap borazan ve davul
alan ve her eyde dine aykn davranan" Ik topluluuna ve abdallarla Kalenderere, ky ky, kent kent dolamay devlet yasaklamt. 16. yzylda Kzlbalarla yaplan uzun ve kyasya savalar, dar grl bir snn slmn Osmanl mparatorIuu'ndaki konumunu salamlatrmtr. Devlet basks Kzlbalar arasnda gizlilie yol am ve snn devlet ve topluma kar eskiye nazaran ok daha kapal bir
hayat srdrmelerine neden olmutur.
204
Bektalik, Islmiyetin Rumeli'nde yerli Hristiyan nfus arasnda yaylnda

nemli bir etmen olmutur. Bu halk tarikatnn eklektik ve hogrl yaps, Islmiyeti Balkan kyllerince kolayca kabul edilebilir klmtr. rnein, Bekllik
btn dinlere hogryle bakar, da deil ie nem verir, oru ve namaz gibi slm ibadetlerin yerine getirilmesini zorunlu klmaz; arap imeye izin verir; kadnn toplum iine rtsz kmasn ve erkeklerle grmesini yasaklamazd. Bekt babalarnn etkili propagandas, Hristiyanlar, Hristiyanlktan pek farkl gzkmeyen bu gizemli ve demokratik dine ekebilmitir. Ancak Bektaliin bu tr, Kzlbalarn Bektliinden farkldr. Devlet denetiminde olan ve vakilarca
desteklenen tekkelerdeki Bektler genellikle devlete sadk idiler. Bunlar, baba ve
dedelerin seiminde makamn babadan oula gemesi ilkesini kabul etmezlerdi.
Aydn dzeyleri daha yksek, tekkelerinde tasavvuf dncesi egemendi.
Bektlik, eitli kkten din elerinden olumutur; amanizmden Balkan
halklannn din inan ve detlerine kadar birok kaynaktan alnan inanlan ierir.
znde, Bektlik babaliin bir devamdr ve eski Trk folklor ve tresiyle, zellikle amanizm ile birok benzerlikler ierir. amanist etki, cezbeye kaplarak yaplan
rakslarda aka grlr. Bekt vellerine atfedilen doa d gler, in Trkistannda Budist Trklerde rastlanr. Eski Trklerin trensel yemek gelenei (len,
toy) ve amanist ta ve aa kltleri, Bekt ayinlerinde de sregelmitir. Kadnlar,
slm ncesi Trk toplumundaki zgrlk ve erkeklerle eitlik konumlann korumutur. G. Jakob ve F.W. Hasluck gibi bilginler, Bektlik zerinde Balkanlar'n yerel mrik ve Hristiyan inanlannm etkisine dikkati ekerek, baz Bekt inan ve
ayinlerinin Hristiyanlktan alnm gibi grndklerini ileri srmlerdir. rnein,
Hristiyanlktaki Teslis kavram Bektlerin, Tann, Muhammed ve l birdir inancnda yansmtr, deniyor. Tarikate kabul treninde adaylara ekmek, arap ve peynir sunulur, mritler gnahlann eyhe itiraf ederek gnah kanrlar. Aynca, 16.
yzyldan balayarak tekkelerde kalan dervilere cinsel oru farz olmutur. Bekt
tekkeleri, daha birok detleri bakmndan Hristiyan manastrlanna benzer. Bu yerel etkiler, Hristiyanlarca kutsal saylan yerlerin, tekkenin kurulduu yer ya da ziyaretgh olarak seilmesi ve bu yerlerle ilgili Hristiyan ya da mrik geleneklerin
benimsenerek Bekt vellerine atf gibi daha birok biimlerde grlr.
Bektlik birtakm inanlarn, tannm Mslman mutasavvflanndan almtr. Hac Bektaa yaktnlan Maklt, bu inanlann esaslann zetler. Sfilerin geleneinde olduu gibi Bektlikte de adaylar drt kapdan geer. lk kap slm "eriat, ikinci kap tarikat, yani Tann irfanna ermek iin izlenmesi gereken yolun retileri, nc kap marifet", yani Tanny sfi anlayyla anlama,
drdnc kap "hakikat, yani lh Gerek'in, Ztn dolaysz kavranmasdr.
K ura n 'm da buna kout olarak drt anlam vardr: halk iin d metin, bilgeler
205
iin bu metnin incelikleri, veller iin batn anlam, peygamberler iin de mutlak
Gerek. Bekt yin ve gelenekleri, genel izgileriyle teki tarikatlannkinden pek
farkl deildir. Bu ayinler, Hac Bekta'n izinden giden dedelerin korumasnda
kendilerini yava yava kabul ettirerek, Balm Sultan'n 15. yzyl sonunda getirdii baz yeniliklerle son biimlerini almtr.7
Bekt tarikat, dzeni belli bir hiyerari erevesinde rgtlenmitir. Tepede
pr ya da dede, onun altnda halife ya da babalar, sonra eyhler, en sonra da mrit ya da muhibler yer almtr. Dede, Hac Bektan trbesi yaknnda bulunan
tekkede yaard. Derviler arasndan her tekkenin bana bir baba seilerek kendilerine padiah berat gibi birer atama berat verilirdi. Tarikata girmeye aday olan
kadn ya da erkee k denir. Bunlar ikrr merasiminden sonra muhib olurdu.
Bekt tarikat taraftarlannn ou muhiblik dzeyinde kalrd; ancak ondan sonra Bekt dervii olarak tam yelik elde etmek olanaklyd. Dervi olacak muhib,
varln adadn temsil eden bir ayinle Bekt tac giyerdi. Sonra, tekkedeki babann ona tarikatn srlann yava yava aklad uzun bir oru ve renme dnemi balard. Mrid sfatyla baba, mutlak itaat talep ederdi ve dervie bu srlan
yeteneine gre birer birer aklard. Muhib ve derviler, tekke evresinde kapal
bir topluluk olutururdu. Bekt topluluunda ortaya kan sorunlann birounun zmnden baba sorumluydu. Dn ve cenaze trenlerini ynetir, itiraflar dinlerdi. Yeni doan ocuklar, kutsanmak zere ona getirilirdi. Hasta bir akrabas olan herkes babaya gelir, tekke prinin trbesini ziyaret eder ve adak adard.
Bektler arasnda karlkl yardmlama ok glyd; herhangi biri skntya
dtnde baba onun iin cemaatten yardm toplard.
Bektliin Trk toplumsal ve kltrel yaam zerinde derin bir etkisi olmutur. Bektalik, demokratik ve mill zelliiyle, gebe ve kyllerle snrl kalmam, zamanla btn toplumsal snflardan ye edinmeye balamtr. Evliy
elebi8, 17. yzyl ortalannda Osmanl tmparatorluunda yedi yz Bekt tekkesi olduunu yazar; ancak bu rakam abartl olabilir. 19. yzyl balannda stanbul nfusunun bete birinin Bekt olduu, kentte on drt tekkeleri olduu kaydedilmitir. Kent Bektleri kendilerini, aslsz rivyetlere konu olan kt detlere
kaplm grdkleri Kzlbalardan ayrmakta zen gsterirler. Bekt, Trk folklorunda belli bir tipi temsil eder. Bu, dnyann samalklann umursamayan, din
banazlkla inceden inceye alay eden, geici ve greceli olduu inancyla her eye
hogryle bakan bir tiptir. Bektler, Trk folklorunun lmsz bilge ve hazrcevap dehas Nasreddin Hocay prleri arasna katmtr.
Tasavvuf, yalnzca tarikatlara zg halk inanlannda deil, aydn Osmanl sekinlerinin dnce hayatnda da, ilk dnemlerden beri ana elerden biri olmutur.
206
Bu gelenek, Seluklu dnemine kadar uzanr. Seluklu sultanlan, Mool istilsndan

kaan Trkistanl ve Iranl bilgin ve mutasavvftan lkelerine buyur etmiler; Konya, Kayseri, Aksaray ve Sivas gibi Seluklu kentleri, slm dnyasnda tasavvufi
dncenin en parlak merkezleri olmutu. ihbeddin Suhreverdnin, Efltun ve
eski ran din felsefelerini uzlatran irkye felsefesiyle Nasreddin Tus'nin tasavvuf dnce ve felsefesi bu ehirlerde kabul grrken, slm dnyasnn en byk
tasavvuf kuramclanndan lbnl-Arabi'nin felsefesi de aydn evrelerde egemen bir
akm olmutu. Suhreverd gibi bnl-Arab de, Seluklu lkesine sultan tarafndan
davet edilmi ve onurlandrmtr. Yaptlann yorumlayp yayan vey olu Sadreddn Konev (. 1273), Trk dncesinde bnl-Arab sisteminin yerlemesinde
balca rol sahibidir. Tasavvufi dnce bylece snn ulem arasnda yerlemi bir
gelenek olmutur. Konya geleneinin izleyicisi, byk bilgin ve Osmanl medrese
geleneinin kurucusu Mehmet Fenrde bnl-Arab etkisi aktr. Fenr, bu yzden Msr ulemsnca knanmtr. Osmanllar arasnda snn ulemnn, eriattan
sonra tasavvufu, Gazlden beri din yaamn daha ileri ve derin bir biimi olarak
tand dorudur; ama bnl-Arabnin btn yorumlan, aralannda bn Haldun'un9
da bulunduu birok nde gelen ulem tarafndan sapkn, hatta bn Taymiyya10 tarafndan kfr saylacak kadar aryd. Bu gr paylaan Osmanl ulems, zaman zaman bnl-Arabye kar saldrgan risleler yazmlardr; ama genel olarak
Osmanl Trk dncesi zerinde bnl-Arab etkisi derindir. Kemal Paazde, lbn l-Arabnin btn yaptlann onaylayan bir fetv karm, I. Selim de bu byk
mutasavvfa olan saygsn, 1517de Suriyedeki mezan zerine bir trbe, yanna
da bir cami yaptrarak gstermitir. Osmanl limleri arasnda onun yaptlarnn birok evirmeni olduu gibi, 14. ve 15. yzyllarda Kayserili Davud, Kutbeddn lznik
ve Gelibolulu Yazczde Mehmet, 16. ve 17. yzyllarda da Bl Sofyev (. 1533)
ve Abdullah Bosnev (. 1660) gibi rihleri vardr.
Mevlev dervi tarikatnn pri, dnyann en byk tasavvuf yazarlanndan olan
Mevln Celleddn Rm (1207-1273), bnl-Arab dncesinin hkm srd
Seluklu bakenti Konya'da yetimitir. nceleri din ilimlerde iyi yetimi bir lim ve
vaiz olarak n salm, ancak yaamnn belli bir aamasnda bir velye dnerek btn varln tasavvufi aka adamtr. Lirik tasavvufi iirleri, vecd halindeyken btn rk, din ve inan aynlklannn nefsinde nasl yok olduunu ve eriat ilkelerini
aan bir okuya nasl erdiini anlatr. Mevln, meclislerinde dinleyicilerini lh bir
cezbeye srklerdi. O, rakseden Baba dervilerinin gelenekleriyle, coku iinde btn din yasalannn tesine geen Melmlerin derin tasavvufunu kendisinde birletirmiti, ran dnce ve edebiyat ve lbn'l-Arabnin derin tasa\-vuf dncesiyle
yorulmu ok uluslu Konya, Mevln'y kendi yaad zamanda bile bir vel olarak
207
grmtr. Mevln, bn'l-Arab felsefesine olduu kadar lranl tasavvuf airi Feridddn Attr (11197-1193) ve Sanye (. 1130) ok ey borludur. Sem, musiki ve raks, st yaantsnn en yksek derecesi olan vecde ulama yolunda en etkili
ara olarak grrd. Mevln, ayin ve trenlere ilgi duyan biri deildi; ama zamanla
onun adna, 16. yzylda son biimini alacak olan bir tarikat kurulmutur. zinden
gidenler ansn ve byk etkisini kullanarak tarikat Osmanl lkesinde birok kente
yaym ve belli bir dizi tren ve ayinle gelitirmilerdir.
lmnden sonra yazlan yaamyks, Mevln'y her davran yknlecek, yce bir varlk olarak betimler. Tarikatn ayinleri, mistik anlaml simgesel hareketler biiminde tespit edilmitir. zel giysiler iinde dnerek yapklan rakslanndan
tr d dnyada dnen derviler" diye tannan Mevlevlerin balca ayini sem'dr.
Tarikat ilk kurulduunda merkez, Konya'daki Makm- Pr" denilen binayd.
Bu, Mevlnnn mezannn bulunduu trbe evresinde ina edilmi dervi hcrelerinin oluturduu bir tekkedir. Mevlnnm yerine geen halefleri, elebiler, tekke kurduklan baka kentlere temsilcilerini gnderir, yerel valilere ve ynetici snfn temsilcilerine yaklaarak himayelerini ve tekkeleri iin vakf salarlard. Mevlnnn kendisi
gibi halefleri de, genellikle ynetici yksek snflara yaknd. Fars edebiyat ve tasav\af dncesini temsil eden Mevlnnn rakipleri Evhadddin Kirman, Ah Evren ve
.k Paa Krehirde yerlemiler, Krehir bylece 13. yzyln ikinci yansnda Fars
ve Mool kltr ve egemenliinin merkezi Konya karsnda z Trk halk kltrnn
merkezi haline gelmi, orada Trk halkna hitb eden Trke Garibnme yazan k
Paa ve Ah EvTenin trbeleri yzyllarca ziyaretgh olmutur. Mevlevlik, sekinlere
hitap eden bir tarikat olarak kendisini 15. yzyldan balayarak birok Osmanl kentinde kabul ettirmitir. Zamanla kenderde on drt byk ve rgtl Mevlev tekkesi,
kasabalarda ise yetmialt kk tekke kurulmutur. Btn Osmanl sultanlan, zellikle II. Murat, II. Bayezit, I. Selim ve III. Murat, Mevlevlerle yakndan ilgilenmilerdir.
II. Murat Edirne'de byk bir Mevlev tekkesi kurmutur. Mevlevler, bylece, Osmanl ynetici snflan arasnda mensuplan olan, gittike snn nitelik kazanan bir tarikat haline gelmitir. Ancak tarikatn bir baka kolu, i ve Kzlbalann btin retilerini aka benimsemi ve inanlannda Bekt ve Melmlere yaklamtr.
Btn Mevlev tekkeleri Konya'da oturan, 14. yzyldan beri de Mevln nn torunlan arasndan seilen bir elebinin ynetimindeydi. Konyada elebilerin nfuzu, devleti zaman zaman kukuya hatta korkuya drecek kadar bykt; Konyadaki Osmanl valileri onlann ibirlii olmadan hkmlerini uygulayam az duruma dyordu. 16. yzyldan sonra sultanlarn baz elebileri Kony a'dan srd olmutur. Ancak, zamanla devletin vakflan denetim altna almas, Mevlevleri daha sk bir itaate zorlamtr. teki tekkelerin eyhlerini Kon208
yadaki elebiler sese de, atama ancak eyhlislmn arz zerine padiahn bir
beratyla geerli olurdu. elebi adaylannn aralannda rekabeti de, devletin tarikat
denetleyebilmesini kolaylatrmtr.
Byk kentlerdeki Mevlevi tekkeleri birer kltr merkezi, deyim yerindeyse
bir sanat akademisi ilevi grmtr. Sanat, kukusuz, tasavvufun bir arac olarak grlrd; sem gk cisimlerinin hareketlerine yknen lh bir yin, Mevlevi musikisi ise mistik coku ve vecd yaratan lh bir ezgiydi. Tekke yeleri aynca Mevln'nn Farsa yaptlann, zellikle de MesnevTyx okur ve yorumlarlard.
Ulem medreselerde Farsa okunmasn yasakladndan, tekkeler Fars dili ve
edebiyat merkezleri haline gelmi, tekkelerin yannda Dr'l-Mesnevi ad altnda
kurumlar srf bu ilevler iin kurulmutur. MesnevP nin Trkeye evrilmesi ve
erhleri tekke evresinde cidd tasavvuf incelemelerine yol amtr. En nl Mesnevi erhleri, zellikle Ankaral Rush Dede'ninkiyle (. 1631) San Abdullahnki (. 1660), Osmanl Trkiyesinde yazlmtr. Bunlann, genellikle, lbnl-Arabnin felsef sistemi nda yaplm olmas dikkate deer.
Mevlevlik, kendisini, Fars edebiyat ve kltr geleneklerinde yetimi Osmanl
aydnlan, zellikle brokratik snf arasnda kabul ettirmitir. Bylece Mevlevlik, balca esinini Farsadan alan klsik Osmanl edebiyatnn yaratlnda nemli bir etmen
olmutur. 18. yzyl Osmanl mzisyen ve airlerinin banda Mevlevler gelir. Klsik
Osmanl sana zerindeki derin etkilerinin yan sra Mevlevler, Bektler gibi, btnyle kendi Mevlev geleneklerine dayal bir mzik ve edebiyat yaratmlardr.
Notlar
1 Mihail Ducas, lstoria Turco-Bizantina (1341-1462), yay .haz: V. Grecu, (Bkre, 1946), s. 148150. Trke evirisi: Bizans Tarihi, ev. V. Mrmrolu, (stanbul, 1956). Bedreddn ve ayaklanma
zerinde geni bir inceleme, bkz. A.Y., Ocak, Zndklar veMlhidler, (stanbul, 1998), s. 136-202.
2 Bu szckler, ayplamak", knamak anlamna gelen Arapa melm, melmet szlerinden tremitir.
3 Franz Babinger, Von Amurath zu Amurath, Oriens, 111, 2 (1950): 245.
4 F. Grenard, (Grandeur e t Dcadence de l'Asie, Paris, 1939) bu blgedeki Bekt nfusunu 20.
yzyl balarnda bir milyon olarak hesaplamtr.
5 J.K. Birge. TheBekCashiOrderofDervishes, (Londra, 1937).
6 Safiyddn Erdebil (1252-1334), Safav tarikatnn kurucusu ve hanedann atasdr.
7 Yaam hakknda birincil kaynak bulunmayan Balm Sultan (. 1516). tarikatn bana 1500 dolaylarnda gemitir.
8 Mehur Osmanl profesyonel musahib ve gezgini Evliya elebi (1611-1684ten sonra), gezilerini
antsal yapt Seyahatnamede anlatmtr. Bu antsal eser. Yap Kredi Yaynlan arasnda yaymlanmaktadr.
9 Tarihi, sosyolog ve filozof lbn Haldun (1332-1406), Tunus doumludur, Tarih felsefesi zerine
byk yapt al-Mtkaddime ile nldr.
10 lbn Taymiyya (1263-1328), byk bir Hanbel kelma ve hukukusudur.
209
Pazarlu
-----------
Alemah
(. 1510)
O rhan
V. Murd (1876)
11. Abdlhamd
(1876-1909)
Abdlmecd (1839-61)
II. Mahmud (1 808-39), Adli
111. Ahmet (1703-30)
11. Sleymn (1687-91)
1. brahim (1640-48), Deli
I. Mustafa (1617-18, 1622-23)
Mustafa (. 1553)
ehinah
(. 1511)
Cem (1 4 8 1 ,0 . 1495)
Ahmet (. 1451)
'
Kasm
l.
___
Hats
M ustafa, Dzme
(1421-2)
lbrahim
F aL
111. efim (1789-1807)
V. Mehmet Red
(1909-18)
Orhan
Ahmet
(. 1513)
M dik
Ya'kup (. 1389)
Mustafa Kk (1422-23)
' . ,
E" 08" "
I
Halil
Hamid
Abdlhmid (1 774-1789)
...
Musa elebi
(1411-13)
1
oban
111. Mustafa (1757-74)
Byezit (. 1561)
Korkud(. 1513)
Mustafa (. 1474)
----
Aleddn Ali (. 1443)
f_
Orhan
Sleyman elebi
(1402-11)
Savc
f
Sleyman Paa (. 1357)
Aleddn Ali
r _
Osmanl Hanedan Soyaac
Cihangir
Abdullah
Abdlmecit, Halife
(1922-24)
VI. Mehmet Vahdeddn

(1918-1922)
I. M ahmt (1730-1754)
IV. M ehmet (1648-87), Avc
(I. brahim)
II. Osman (1618-22), Gen
I. A hmet (1603-17)
III. M ehmet (1595-1603)
III. Murat (1574-95)
II. Selim (1566-74), San
I. Sleyman (1520-66), Knn
I. Selim (1512-20), Yavuz
II. Bayezit (1418-1512), Veli

|
Abdlazz (1861-76)
IV. Mustafa (1807-8)
Yusuf Izzeddr
(. 1916)
III. Osman (1754-;
II. Ahmet (1691-95)
IV. Murat (1623-40)
Isa elebi
Mehmet (. 1543)
II. Mustafa (1695-1703)
II. M ehmet (1444-6, 1451-81), Ftih
II. Murd (1421-44, 1446-51)
I. M ehmet (1413-21) Kirii
I
1
I. Bayezit (1389- 1402), Yldrm
- 1
I. M urat (1362-89), Gzi Hdvendigr
--------1
Orhan (1324-62)
OSMANLI TARH KRONOLOJS
1261-1310 Bat Anadolu'da Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl gz

Trkmen beyliklerinin kuruluu.
Mentee Trklerinin Karyadaki Bizans limanlann fethi.
1269
1302
Osman Gznin tzniki kuatmas, Bizans ordusunu Koyunhisarda

(Bapheus, Hersek) denize dkmesi.
1303
Katalan cretli asker kumpanyasnn Trklere kar Bizans hizmetine girmeleri; Mentee Trklerinin Efesi fethi.
1304
Osmann Lefke, Akhisar, Mekece, Geyve fethi.
1305
Orhann Sakarya Seferi: Karaep ve Karatigini fethi.
1308
Aydn Trklerinin Birgi'yi almas; son Seluklu sultan II. Mesudun

lm.
1313
Saruhan Trklerinin Manisa'y fethi; Bizansta i savan balamas.
1324
Osman Gznin lm ve Orhann tahta k.
1326
Bursa'nm fethi (6 Nisan).
1327
Bursa'da ilk Osmanl gm parasnn (ake) baslmas (?).
1329
Eskihisar / Pelekanonda Orhan'n III. Andronikosun ordusunu

bozguna uratmas. (1 Haziran)
1331
Iznikin fethi (2 Mart).
1332
zmir Beyi Umur'un ilk Balkan seferi.
1333
Orhan zmit nnde, mparator yllk hara demeyi kabul eder.
1335
Ebu Said Hann lm, tlhanl Mool Imparatorluu'nun dalmas,

Anadolu beylerinin bamszl ve Sultan unvan almalar.
1337
zmitin fethi.
1341-1347 Bizans'ta i sava.

1344
212
Hallann zmir limannda yerlemesi.
1345
OsmanlIlar Karesi Beyliini ilhak ediyor.
1346
1352
Orhann, VI. loannis Kantakuzenos'un kz Teodora ile evlenmesi.

Orhan'n Cenevizlilere kapitlasyon vermesi; Orhan'n olu Sleym an n, Bizans ile Srplara kar seferi, S leym an'n impeyi
(Tsype) almas.
1352-1354 Trakya'da fetihler.

1353-1356 Cenevizlilerle Venedikliler arasnda sava, Osmard-Ceneviz ittifak.
1354
Osmanhlarn Ankara ve Gelibolu'yu (2 Mart) igali; Kantakuzenos'un tahttan ekilii. (10 Aralk)
1355
Srp kral Stefan Duann lm (20 Aralk); Srp lmparatorluunun paralanmas.
1357
Sleyman Paann lm; ehzade Halilin tutsakl, Osmanl-Bizans bar.
1359
ehzade Murat (Murd) Trakyada Osmanl saldnsn yeniden balatyor; orlunun fethi.
1361
ehzade Muratn Edirneyi fethi (ilkbahar).
1362
Orhann lm; I. Muratn tahta k; Anadolu'da Osmanllara

kar ayaklanma.
1363-1365 Gney Bulgaristan ve Trakyada Osmanl fetihleri; Filibe'nin fethi.

1364-1366 Bizans ve Bulgaristan arasnda sava, Osmanl-Bulgar ittifak.
1366
V. loannisin Budine gitmesi; Papa Osmanllara kar hal sava

iln ediyor-, Savoyal VI. Amadeo'nun Geliboluyu almas (austos).
1369
V. loannisin Romaya gitmesi, OsmanlIya kar Hal seferi tasars.
1371
irmende Srp prensleri Vukain ve Uglyeaya kar Osmanl zaferler (26 Eyll), Murat Kara-Biga kalesini alr.
1372-1373 Balkan Devletleri ve Bizansn Osmanl egemenliini tanm alan,

Andronikos ile Osmanl ehzadesi Savcnn babalarna kar birleik
isyanlan (bahar) ve yenilmeleri (eyll).
1376
IV. Andronikosun Osmanl ve Cenevizli desteiyle stanbula girmesi (12 Austos);
1377
Andronikosun Gelibolu'yu Osmanllara geri vermesi..
1375-1380 Osmanllar, Germiyan ve Hamidili Beylikleri'nin kimi blgelerini il13 79
hak ediyor.
V. loannis Paleologosun Osmanl yardmyla Bizans tahtn yeniden
ele geirmesi. (Temmuz)
1378-1381
Cenevizlilerle Venedikliler arasnda sava.

213
1383
OsmanlIlar Serezde (19 Eyll).
1385
Sofya ve Ni fethi, Srp kral haragzar.
1386
Murat Karaman-ilini istil eder, Frenk Yazusu sava.
1387
Selnikin fethi (Nisan). Evrenos Morada (Eyll).
1388
Mttefik Srp, Bonak ordusunun Osmanllar Plonik baskn (27

Austos); OsmanlIlarn Kuzey Bulgaristan igali (gz).
1389
Kosova Meydan Sava (15 Haziran); Sultan Muratn ehit dmesi, I. Bayezit'in clsu.
1389-1390 Bayezitin Bat Anadolu fetihleri ve Mentee, Aydn, Saruhan, Germiyan ve Hamidili Beylikleri'ni ilhak.
1390
Karamanllann yenilmesi; Paleologoslar Bayezitin Anadolu ordusunda.
1391
Osmanllar Antalya ve Alanyada; Osmanllann skp almas ve

Kuzey Arnavutluk'ta basknlar dzenlemesi.
1392
Osmanllar Kastamonu ve Am asyada; Sivas Sultan Kad Burhaneddin karsnda gerileme.
1393
Bayezit'in Balkanlara dnmesi ve Paleologoslar ve Balkan beylerini

Karaferiyede huzuruna armas.
1394-1396 Bayezitin Kostantiniye kuatmas.

1394
Tesalyann fethi; Moraya aknlar.
1395
Bayezitin Erdel ve Eflk seferi; Arge Sava (17 Mays); Eflk Voyvodas Osmanl haragzn oluyor; Bulgaristan Kral imann idam (3 Haziran); OsmanlIlara kar Venedik, Macaristan ve Bizans ittifak.
1396
Hal ordusunun Balkanlan istils, Nibolu meydan sava (25 Eyll).
1397
Bayezitin Anadoluya dnmesi ve Karaman ilhak etmesi.
1398
Bulgar Vdin Prenslii ve Kad Burhaneddinin beyliinin ilhak.
1399
Frat Vadisindeki Memlk kentleri Malatya ve Elbistann fetihleri.
1400
II. Manuel Palelogos Avrupada-, Timurun Sivas yam alam as

(10 Austos).
1401
Bayezit Erzincanda.
1402
Ankara Sava (28 Temmuz); Timurun zmir kalesini Aziz Yahya

valyelerinden geri almas (aralk).
1403
Bayezitin Akehirde intihan (8 Mart); Timurun Anadolu beyliklerini diriltmesi; Sleyman Edirne'de, sa Bursada ve Mehmet Amasy a da olmak zere Bayezit'in oullan arasnda taht sava; Sley-
214
____________ OSMANLI TARH KRONOLOJS________________________
man ile Hristiyan devletler arasnda antlamalar; Selnikin BizanslIlara geri verilmesi (ekim).
1406
elebi Mehmet ile Sleyman arasnda sava.
1410
Sleyman'n Musay Rumeli'nde yenmesi (15 Haziran ve 11 Temmuz).
1411
Musann Sleyman yenmesi (ubat) ve Kostantiniyeyi kuatmas
1412
(yaz).
Musaya kar Mehmet ile mparator II. Manuel arasnda antlama
1413
(temmuz).
Mehmetin Rumelide Musay yenmesi (15 Temmuz); Osmanl topraklarn birletirmesi; Karamanllarn Bursa'y kuatmas ve ya-
1414
mas.
I. Mehmet'in Konyay kuatmas; Hamidilinin fethi.
1415
I. M ehmet'in Bat Anadolu seferi, zmir blgesinin yeniden ilhak
1416
(yaz); Venedik ile atma.

I. Bayezitin olu Mustafa Rumelinde; Pietro Loredanonun Geliboluda Osmanl donanmasn yakmas (29 Mays); eyh Bedrettinin
isyan (yaz) ve idam (18 Aralk); Eflk Voyvodas Mircea'nn Silistre ve Deliorman igal etmesi (gz); I. Mehmet'in andarl Beyliini igal etmesi.
1417
I. Mehmetin Karaman istils (gz), Krehir ve Nideyi ilhak etmesi.
1418
I. Mehmetin Canik seferi.
1419
Mirceaya kar sefer; Yerky'nn fethi.
1421
I. Mehmetin lm; II. Murat Bursada (mays); Rumelinin Mustafann denetimine gemesi.
1422
M ustafann U lub at'tan ekilm esi ve E dirnede idam edilm esi

(ocak); Murat Kostantiniyeyi kuatyor (2 Haziran-6 Eyll); kardei Mustafann Anadoluda isyan etmesi.
1423
II. Murat'n kardei Mustafa'y yenmesi ve idam ettirmesi, onu destekleyen andarllarla Karamanllara boyun edirmesi; Turahan Bey
Morada (mays).
1423-1430 Selnik Venedik ynetiminde; Osmanl-Venedik sava.

1424
OsmanlIlarla BizanslIlar arasnda b an an tlam as.
1425
M uratn zmir beyi Cneyti ortadan kaldrmas; M entee ve Tekenin yeniden ilhak.
1427
Srbistan despotu Stefan Lazarevicin lm (19 Temmuz) ; Macar215
_______________ OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)________________
lar Belgratta, Osmanllar Gvercinlik'te; Sigismund Yerkyn

(Giurgiu) alr; Karamanllar Hamidili'nde.
1428
Osmanl-Macar bar.
1429
1430
ahruh Azerbaycan'da.
Osmanllann Selnik (29 Mart) ve Yanyay fethi.
1432-1433 Gney Arnavutlukta isyan,

1434
1435
Etlk, Srbistan ve Bosnada Osmanl-Macar rekabeti.

ahruh Anadolu'da,
1437
II. Murat Hamidilini yeniden alyor; mparator Sigismund'un lm.
1438
II. Murat'n Erdel seferi.
1439
II. Muratn Semendire'yi fethi; bamsz Srbistan'n sonu; OsmanlI-
1440
larn Bosna kraln haraca balamas.

Belgrat kuatmasnda Osmanl baanszl.
1441-1442 Jnos Hunyadinin Osmanllan Erdel'de yenmesi.

1443
Hunyadi'nin Balkanlar' istils; Zlatitsa (Izladi) sava (25 Aralk);

Kuzey Arnavutlukta skender Bey'in isyan.
1444
Macaristan ve Osmanl mparatorluu arasnda ban (Edirne, 12

Haziran); Srp despotluunun dirilii; OsmanlIlarla Karamanllar
arasnda ban (Yeniehir, austos); II. Murat, olu II. Mehmet lehine tahttan ekiliyor; Varna Sava (10 Kasm).
1446
II. Murat' n tahta ikinci k.
1448
II. Muratn skender Beye karseferi; II. Kosova Sava (17-19

Ekim).
1449
Eflk seferi; Yerkynn yeniden fethi.
1450
II. Murat'n skender Beye kar ikinci seferi.
1451
II. M uratn lm (3 ubat); II. M ehmetin clsu (18 ubat);

II. Mehmetin Karamanllara kar seferi (mays-haziran); Venedik
(10 Eyll) ve Macaristan'la (20 Kasm) bann yenilenmesi.
1452
Rumeli Hisannn yapl (ocak-austos); Bizans'a sava iln.
1453
Kostantiniye kuatmas (6 Nisan-29 Mays); Galata Cenevizlilerinin

ehri teslim etmesi (1 Haziran); vezir-i zam andarl Halilin idam.
1454
Venedik ile ban (18 Nisan); II. Mehmetin Srbistan seferi; Osmanl
donanmas Karadenizde; Osmanllann Karadeniz evresindeki Ceneviz kolonilerini haraca balamas.
1455
Bodan haraca balanyor (5 Ekim); II. Mehmetin Srbistana ikinci

seferi.
216
1456
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
OsmanlIlarn Belgrat kuatmas baarszl; Trabzon Rum mparatorluu haraca balanyor.

Mahmut Paa'nn Srbistan seteri; II. Mehmet Morada.
Semendire'nin(Smeclerovo) teslim olmas (haziran); Amasra'nn
fethi; Papa II. Pius'un hal seferi iln etmesi.
Mora'nn fethi.
Kastamonu Candaroullar Beylii ve Trabzon mparatorluumun
ortadan kaldnlmas,
II. Mehmet'in Eflk istil etmesi (yaz); Mahmut Paa Midillide
(eyll).
Venedikle sava; Mora Venedik denetiminde; II. Mehmet'in Bosnay igal etmesi; Macaristan kral Yayede (16 Aralk).
Osmanllann Moray yeniden fethi (bahar); 11. Mehmet'in Yaye'yi
kuatmas; Papa II. Piusun lm (15 Austos); Karamanl bra-
1466
1467
him'in lm; Karamanda i sava.

II. Mehmet'in tskender Bey'e kar seferi; Elbasan kalesinin yapl.
II. Mehmetin skender Bey'e kar ikinci seferi; Dlkadir Beyi ehsuvar Osmanl himayesinde.
1468
skender Beyin lm (17 Ocak); II. Mehmet'in Karaman' fethi
(yaz); Toros Dalannda gebe Trkmenlerin direnii.

1469-1474 Karamann yattnlmas.
1469
Enez ve Yeni Foaya Venedik saldrs.
1470
II. Mehmet'in Eribozu (Eubola) fethi (11 Temmuz).
1471
Akkoyunlu Uzun Haan, Venedik, Kbrs kral, Rodos Aziz Yahya
valyeleri ve Alanya emirinin OsmanlIlara kar ittifak kurmalar.
1472
Uzun Hasan'm Tokat' yamalamas-, Akkoyunlu ve Karamanl
kuvvetlerinin Karaman' igal etmesi; Memlklerin Dlkadir beyi
1473
ehsuvar idam etmesi.

Bakent (Otlukbeli) Sava (11 Austos).
1474
Erdele Osmanl aknlan; Arnavutluk'ta tkodra'nn kuatlmas.
1475
Krm'daki Ceneviz kolonilerinin fethi; Krm Hanl zerinde OsmanlI hkimiyeti.

Macar kral Mtys Corvinus'un Brdelen'i (abac) almas (15 u-
1476
bat); II. Mehmet'in Bodan'a (yaz) ve Corvinusa (k) kar seferleri.

1477
Beylerbeyi Sleymann nebaht (Lepanto) kuatmas; Osmanl

aknclan Venedik nnde.
1478
Uzun Hasann lm (6 Ocak); II. Mehmet'in Arnavutlukta Ikod217
ra kuatmas; Arnavutlukta Akahisarn teslim oluu (6 Haziran);

Friuli'ye Osmanl akm.
1479
Venedik'le ban (25 Ocak); Erdel ve Macaristana Osmanl aktlan;

Anapa, Kopa ve Tamann fethi.
1480
Mesh Paa'nm Rodos'u kuatmas; Gedik Ahmet P aann Otrantoyu fethi.
1481
11. Mehmetin lm (3 Mays); 11. Bayezitin tahta k (20 Mays); Bayezit ve Cem arasnda Yeniehir Sava (20 Haziran); Otranto'daki Osmanl glerinin teslim olmas (11 Eyll).
1482
Cem ve Karamanl Kasm Anadoluda; Cemin Rodosa ka (26

Temmuz); Aziz Yahya valyeleriyle II. Bayezit arasnda Ceme dair antlama (eyll); Gedik Ahmet Paann idam (kasm).
1484
II. Bayezitin Bodan seferi; Kili ve Akkerman ilhak ediliyor.
1484-1491
Msr Memlkleriyle sava.
1495
Cemin lm (25 ubat).
1496
OsmanlIlar Karadada; Polonya kral Albertin Bodan igali; Polonya-Macaristan ittifak.

1497-1499 Polonya ile sava.
1499-1503 Venedikle sava.
1499
Navarinde Osmanl deniz zaferi (12 Austos); nebahtnn fethi.
1500
Macaristann OsmanlIlara sava iln; ran'da ah smail erkte; To-
1503
ros Dalanndaki Karamanl airetlerin isyan.

Venedikle ban antlamas (10 Austos).
1504
ah smail Badatta.
1507
smailin Osmanl topraklanndan geerek Dlkadir zerine yry.
1511
ah sm ailin i yan d alarn n Tekede a yak lan m as (m art); OsmanlI mparatorluunda i sa v a.
1512
I. Selim'in babasn tahttan inmeye zorlamas (24 Nisan); Kuzeydou Anadoluda ayaklanma; II. Bayezitin lm (26 Mays).
1512-1513 I. Selim'in kardelerini yenerek ldrtmesi ve ah smailin Anadoludaki yandalann ezmesi.

1514
Selim'in, ah smail'i aldranda yenilgiye uratmas (23 Austos).
1515
Yenieri isyan (ubat); Kemah'n aln (19 Mays); Dlkadir Beylii'nin fethi (haziran).
1516
Diyarbakrn fethi (nisan); Dou Anadolu da Krdlerin OsmanlIlara boyun emesi; Selimin Memlkleri Merc-i Dbkta yenilgiye uratmas (24 Austos); Selim Halepte.
21 8
1517
Reydaniye Sava (22 Ocak); Kahire'de Tuman Bayn direnii;

Mekke erifinin I. Selimi tanmas (17 Temmuz).
1520
1521
I. Selim'in lm (21 Eyll); I. Sleymann tahta k (30 Eyll).

Belgratn fethi (29 Austos); Suriye'de Canberd Gazl'nin yenilgisi ve idam (ubat).
1522
Dlkadir hanedannn sonu; Rodosun fethi (21 Ocak).

brahimin vezir-i zam olmas.
Msrda Ahmet Paa isyan (Ocak).
brahim Msrda (24 Mart-14 Haziran).
Moha Sava (29 Austos); I. Sleyman Budin'de (10 Eyll); J-
1523
1524
1525
1526
1527
1529
nos Zpolyainn Macaristan kral olmas (10 Kasm).

Avusturya Aridk Ferdinand Budinde.
I. Sleymann Budini almas (8 Eyll); Zpolyainn Budinde ta
giymesi (14 Eyll); I. Sleymann Viyanay kuatmas (26 Eyll16 Ekim).
1531
1532
Avusturyallann Budini kuatmas (Aralk).

I. Sleymann Avusturya seferi; Kszegin fethi (28 Austos);
1533
Andrea Doriann Koronu almas (8 Austos).

Ferdinandla ban (22 Haziran); Barbaros Hayrettin kapudan- dery oluyor; Barbarosun Tunusu fethi (Austos); Koronun geri al-
1534
1535
1536
1537
1538
n (12 Eyll); ranla sava (Austos).

Tebrizin fethi (13 Temmuz); Geylan sultannn biati; I. Sleyman
Badatta.
I. Sleymann Tebrize dnmesi (bahar); V. Kari Tunus'ta (21 Temmuz).
I. Sleyman'n stanbul'a dn (8 Ocak); brahim'in idam (5 Mart).
Venedikle sava; I. Sleyman Arnavutluk'ta; Apulia'ya Osmanl
akn (temmuz); Korfu kuatmas (25 Austos); 1. Sleyman'n stanbula dn (1 Ekim).
I. Sleyman Bodanda (yaz); Gney Bodan'n (Bucak) ilhak (4
Ekim) ; Msr Beylerbeyi Sleyman Paa Hindistanda Portekizlileri
Diuda kuatmas (4 Eyll); Preveze deniz zaferi (29 Eyll).
1539
1540
1541
Castelnuovonun fethi (10 Austos).

Venedikle bar (2 Ekim); Meneve (Monumuasia)ve Anabolunun
(Nauplia) teslim olmas; Zpolyainn lm; Avusturyallann Budini kuatmas.
I. Sleymann Ferdinanda kar seferi; 1. Sleyman Budin'de Budin
219
Beylerbeyiliinin kuruluu (2 Eyll); V. Karln Cezayir nlerinde

bozguna uramas (20 Ekim).
1543
Fransz-Osmanl donanmasnn Nicei kuatmas (20 Austos); I.

Sleyman M acaristanda; Valpovo, Pecs, Sikls ve E stergon'un
fethi.
1544
Viegrad'n fethi.
1545
1. Sleyman ve Ferdinand arasnda atekes antlamas.
1547
OsmanlIlarla Habsburglar arasnda Papa, Venedik ve Fransa kraln

da kapsayan bar antlamas (1 Austos).
1548
1. Sleymann ran seferi; Van'n fethi (25 Austos).
1549
Grcistan'da fetihler-, 1. Sleymann stanbula dn (12 Aralk).
15 5 1
Osmanllar Erdelde; Becskerek, Varat, Csand ve Lipovann fethi;

Turgut Reis Trablusgarp' alyor (14 Austos).
1552
Tem evarn (temmuz) ve Banat'taki baka kentlerin
fethi; Hr-
mzde Osmanllann Portekizlilere kar baarszlklar; Rus an IV.

vann Kazan' almas; Osmanllann Eri'de baanszlklan (ekim).
1553
ran'la sava; 1. Sleyman Ereli'de (Karaman); olu Mustafann

ldrl.
1554
Nahcivan ve Erivan'n fethi (yaz); Ruslarn Ejderhan
(Astrahan)
almalan.
1555
ranla bar (29 Mays).
1556
Sleymaniye Camiinin al (16 Austos).
1556-1559 Macaristanda AvusturyalIlarla srekli sava.

1559
I. Sleymann oullan Selim ve Bayezit arasnda sava (mays);

Bayezit'in ran'a snmas (kasm).
1560
Ispanyollar Cerbede; Kapudan- Dey Piyale Paa'nn Cerbeyi ele

geirmesi (31 Temmuz).
1561
ehzade Bayezitin ran'da idam (25 Eyll); Azaka Kazak saldrs.
1562
mparator Ferdinand ile ban (1 Temmuz).
1565
Baansz Malta kuatmas (20 Mays-11 Eyll).
1566
Zigetvar kuatmas (5 Austos-7 Eyll); Zigetvar dmeden nce I.

Sleym an'n lm (6 Eyll); 11. Selim'in tahta k (24 Eyll);
Sakzn igali.
1567
Yemende Zeyd Mutahharn isyan.
1568
mparatorla ban (17 ubat).
1569
Ruslara kar Osmanl seferi; Don-Volga kanal projesi ve Ejderhan'n kuatlmas (eyll).
_________________________ OSMANLI TARH KRONOLOJS..... .....................................
1570
arla bar grmeleri; Ulu Ali'nin Tunus'u almas (ocak); Kbrs

seferi-, Lefkoe'nin fethi.
1571
Osmanllara kar Papa, spanya ve Venedik arasnda KuLsal ltifak'n kurulmas (20 Mays); OsmanlIlarn Magosa'y fethi (1 Austos); Inebaht Sava (7 Ekim).
1572
Devlet Giray'n Moskova'y istil etmesi; Osnallar Valois Hanedanndan Henri'nin Polonya tahtna gemesini salyor; AvusturyalI
Don Juan'n Tunus'u almas (ekim).
1573
Venedikle bar antlamas (7 Mart); imparatorla barn yenilenmesi (3 Ekim),
1574
Sinan Paann Tunus'u geri almas (24 Austos); II. Selim'in lm (12 Aralk).
1577
mparatorla bann yenilenmesi (1 Ocak).
1578
Vezir-i zam Sokollu Mehmet Paann katli; ranla sava (bahar);

ldr'da Ll Mustafa Paa'nn zaferi (10 Austos); Grcistan, irvan ve Derbent'in ilhak; Fasta Alkazar Sava (4 Austos).
1579
Iran kar saldrs.
1582
Kur Irma'nda Osmanh yenilgisi.
1583
Betepe'de Osman Paa'nn zaferi (6 Haziran).
1585
Osman Paann Tebrizi almas (eyll).
1587
1588
Byk Abbas'm ran ah iln edilmesi.

Osmanllann Karaba' fethi.
1589
stanbul'da yenieri isyan (3 Nisan).
1590
ran'la ban (21 Mart); imparatorla bann yenilenmesi (29 Kasm).
1591-1592 Yeni yenieri isyanlan ve hkmette deiiklikler.

1593
stanbul'da sipahilerin isyan (27 Ocak); Sinan Paa vezir-i zam oluyor; Sisak'ta Osmani yenilgisi (20 Haziran); Avusturya ile sava
(gz); Sinan Paa Macaristan'da; Veszpremin aln (13 Ekim).
1594
1595
Sinan Paann Yankkaleyi almas; Eflk Voyvodas Mihai'nn isyan.

Habsbuglar, Eflk, Bodan ve Erdel beyi arasnda Osmani kart
ittifak (ocak); III. Muratn lm (16 Ocak); III. Mehmet'in clusu
(27 Ocak); Sinan Paa Eflk'ta (austos); Snan n geri ekilmesi
(ekim); AvusturyalIlar Istolni Belgrat ve Viegrad'da (8 Eyll); Eflkl Mihai Dobruca'da.
1596
III. Mehmet'in Macaristan seferi; Erinin aln (23 Eyll); Haova

Meydan Sava (26 Ekim); Anadoluda celli isyanlan.
221
________________ OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)______________
1598
AvusturyalIlarn Yankkale (29 Mart) ve Veszpremi geri almas,

Budini kuatmas; Mihainn Nibolu'ya saldrs.
1599
Avusturya ile bar grmeleri; Karayazcnn Urfada sktrlmas (temmuz); Mihai Erdel'de.
1600
OsmanlIlarn Kanijeyi fethi (eyll).
1601
Mihain lm (19 Austos); Aridk Ferdinandn Kanije nnde

yenilgisi (18 Kasm).
1603
Sipah isyan (ocak); ah Abbas'n Tebrizi yeniden fethetmesi (21

Ekim); III. Mehmetin lm (22 Aralk); I. Ahm et'in clsu (23
Aralk).
1604
ah Abbas'n Erivan, irvan ve Kars fethi; Aridk M atthiasm
1605
Budin'i kuatmas.
OsmanlIlarn tstvan Bocskai Macaristan kral iln etmesi; Osmanllann Estergonu fethi.
1606
Zitvatorokda OsmanlIlarla Habsburglar arasnda bar antlam as

yaplmas.
1607
Vezir-i zam Kuyucu Murat Paann Anadoluda Cellleri ortadan

kaldrmak iin seferi; si Canbulatolu Ali Paa ve Manolu Fahrddinin yenilgisi (23 Ekim).
1610
rana sefer, Tebriz yaknnda Ac-ay sava (11 Kasm).
1612
ran ile ban antlamas (20 Kasm); Ruslara kar ibirlii.
1613
ki yasa.
1614
Erdelde Bathory Gabor prens; Osmanl egem enliinin iadesi (1

Temmuz), donanmann Maltaya akn (8 Temmuz); Kazaklarn Sinop baskn (Austos); rana sefer.
1616
skender Paann Bodan'da baanl seferi (17 Nisan), Erivan kuatmas (11 Eyll). I. Mustafann clsu.
1617
Sultanahm et Camiinin al, Osmanl-Leh bar (27 Eyll), Zaporg Kazaklanmn aknlan.
1618
I. M ustafann tahttan indirilmesi ve II. Osmann clsu (26 ubat), Servda Osmanl bozgunu (10 Eyll), Osmanl-Safevi ban
(26 Eyll); snrlar ayn, ran ylda 100 yk ipek verecek.
1620
skender Paann Lehistanda zaferleri (20 Eyll, 7 Ekim).
1621
II. O sm ann Lehistan seferi (29 Nisan), Hotin kuatm as, Ban
(6 Ekim); Kazaklar akndan alkonacak, Hotin teslim olunacak.
1622
Sultan Osman stanbulda (25 Ocak); yenieri ayaklanmas (18 Mays); Sultan Osm an'n tahttan indirilmesi ve I. M ustafann ikinci
222
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1 632
1633
1634
1635
kez tahta oturmas (19 Mays), Davut Paa sadrazam; Osman'n

katli (20 Mays); Sipahilerin kan davas.
Anadoluda paalar isyan (Mart); Kazaklann bozguna uratlmas
(1 Ekim); Abaza Mehmet Paa syan (17 Kasm); I. Mustafann
tahttan indirilmesi ve IV. Murat'n clsu (10 Eyll).
Badat ve Irak' ah Abbas'n istils (Ocak); Knm'da Mehmet Giray ve ahin Giray'n isyan (Mays-Temmus), Kazaklar'u Boazii'nde Yeniky' yamalamalan (20 Temmuz); Abaza Mehmet Paa'nn yenilgisi (3 Eyll).
Hafz Ahmet Paa'nn Badat seferi (Mays-Temmuz), Karadeniz'de
Kazaklar'n yenilgisi (Ekim), Abaza'nn ikind isyan.
ah Abbas Badat nnde (29 Mart), ordu Badat nnden ekilir
(3 Temmuz)
Erzurumda slenen Abazann neticesiz kuatlmas (15 Ekim-25
Kasm).
Sadrazam, Hsrev'in Erzurum kuatmas (5 Eyll-22 Eyll), Abaza'nn teslim olmas (22 Eyll).
Hsrevin Badat seferi (10 Haziran-14 Kasm).
ran'da emhal zaferi (14 Temmuz), Badat' sonusuz kuatma (5
Ekim-14 Kasm)
Vezir-i zam Hfz Ahmetin Saray'a saldran yenieri zorbalan tarafndan kadi (10 ubat), Zorbalann saraya baskn (12 Mat). IV.
Murat'n devlet ilerini eline almas (8 Haziran)
Byk stanbul yangm (2 Eyll), kahvehanelerin kapatlmas, ttn yasa (16 Eyll), Vana saldran hanl kuvvetlerin pskrtlmesi (15 Ekim), sadrazam Mehmet Paann ran seferi (15 Ekim).
eyhlislm Ahzde'nin idam (7 Kasm).
Padiah'n Lehistan seferi iin Edirne'de ikmeti (15 Nisan-27 Temmuz), iki yasa (5 Austos). Abaza Mehmet Paann idam (2324 Austos); Lehistanla bar (Eyll).
IV. Muratn rana Revan seferi (10 Mat-27 Aralk), Revan (Erivan) kuatmas (26 Temmuz), Revann teslim olmas (8 Austos),
1 636
IV. Murat Tebrize giriyor (11 Eyll).

Revann kanllara teslim olmas (1 Nisan). Erdd'de Szalonta boz-
1637
gunu (3 Ekim).
Dou seferi (17 ubat -12 Haziran). Azak kalesinin Kazaklar eline
1638
dmesi (5 Temmuz).
IV. Murat Badat seferine kar (8 Mays), yolda Sakarya eyhi'nin
________________OSMANLI MPARATORLUU: KLSK CA (1300-1600)________________
idam (22 Haziran), Badat kuatmas (15 Kasm-24 Aralk), Badat'n teslim alnmas (24 Aralk).
1 639
ranla Kasr- irin antlamas (17 Mays).
1 640
IV. Muratn lm (8-9 ubat), I. brahimin tahta k (9 ubat),

Byk Istanbul yangn (30-31 Austos).
1644
Sultanzde (Mihrimah sultan torunu Aye Hatunun olu) Mehmet

Paa sadrazam (31 Ocak)
1645
Girit Seferi (19 Nisan), Byk stanbul yangn (26-27 Haziran)

Hanyann teslim alnmas (19 Austos)
1 646
Venedikliler Bozcaada'y igal eder (7 Nisan), Gz Deli Hseyin Paann Resmo (Rethymnon) kuatmas ve fethi (6 Ekim-20 Ekim)
164 7
Kandiya kalesi ablukas (7 Temmuz)
1648
Kandiya kuatm as (26 M art), Venedik donanm as anakkale

Boaz'n abluka altma alr (24 Mays), Sultan brahim'in tahttan
indirilmesi, IV, Mehmetin clusu (8 Austos); Sultan brahim 'in
idam (18 Austos), Sultan brahim'in kann isteyen sipahilerin
S u lta n ah m et olay, yenieri oca zorba a alar d ik tas (28
Ekim), Cinci Hocann idam (29 Ekim), Cell Kara H aydarn
idam (12 Kasm)
1649
Lbnan Marunleri zerinde Fransz himayesi (28 Nisan), sipah

zorbalanndan Grc Neb isyan (7 Temmuz),
1650
Venedik donanmas tekrar anakkale Boaz nnde (15 Mart); Girite erzak ve mhimmat gnderilmesi gleiyor.
1651
Ege'de Osmanl donanmasnn Naka (Naxos) bozgunu (13 Haziran), Esnaf ayaklanmas (21 Austos), Ksem Sultanm katli (2-3
Eyll), Yenieri aalar diktasnn sonu (3 Eyll)
1652
Tarhoncu Ahmet Paa sadrazam (20 Haziran).
1654
anakkale Boaz aklannda Venedik donanmasna kar zafer (16

Mays), Ukrayna Kazak Hetman Bodan Hmelnitskynin OsmanlKnm himayesini brakp Rus annn himayesi altna girmesi.
1656
Deli Hseyin sadrazam (28 ubat); Yenieri-sipah isyan (Vak'a-i

Vakvakiye) (4 Mart); Venediklilerin Osmanl donanmasn yok etmesi ve Akdeniz yolunun kesilmesi (26 Haziran); Bozcaada'y Venedik igali, Kprl Mehmet Paa geni yetkilerle sadrazamla getirilir (15 Eyll); Sipahi zorbalann katliam.
1657
Venedik donanmasna kar zafer (10 Temmuz); Bozcaadann geri

alnmas (31 Austos); Ktib elebinin lm (24 Eyll); Kpr-
lnn Erdel (Transilvanya) seferi (23 Haziran); Rakoczynin kamas (1 Eyll).

1658
Anadolu valilerinin Abaza Haan nderliinde isyan (13 Kasm).
1659
Anadolu valilerinin idam (16-17 ubat).
1660
AvusturyalIlarla ibirliinde bulunan Rakoczyye kar zafer; Erdelde Osmanl egemenliinin yeniden yerlemesi (23 Mays); Byk stanbul yangn (24 Temmuz); Varat'n fethi (27 Austos).
1661
Kprl Mehmet Paann lm (29-30 Ekim); Kprl Fazl Ahmet sadrazam (30 Ekim).
1662
Kemeny Yanoa kar zafer ve Erdel sorunu zme kavuur (23

Ocak).
1663
Avusturya'ya kar sava iln (12 Nisan); Uyvar kuatmas (1718 Austos), kalenin teslim alnmas (24 Eyll); Novigradn fethi
(3/4 Kasm).
1664
Avusturyallann Zigetvar kuatmas (25 Ocak); Fazl Ahmet YeniKaleyi alr (30 Haziran); Saint-Gotthard Meydan Sava (1 Aus-
1665
tos); Vasvar Ban (10 Austos).

Topkap Saray yangn (24 Temmuz).
1666-1669 Fazl Ahmet'in Girit seferi (15 Mays); Kandiyanm teslim olmas
(27 Eyll 1669); Girit adasn OsmanlIya brakan Osmanl-Venedik
ban (5 Eyll 1669).
1672
Lehistana kar sava iln (4 Haziran); Kamenie kuatmas (18

Austos); Buca Bar antlamas (18 Ekim): Podolyada Osmanl
egemenlii, Zaporog Kazaklar (Ukrayna) Osmanl-Knm himayesinde, Leh kralnn haraca balanmas.
1673
Jan Sobieski'nin Hotin zaferi (10 Kasm).
1674
IV. Mehmet'in Ukrayna seferi (16 Haziran); Kazak Hetman Doroszenko'yu Ruslara kar himaye; Krm Han Selim Giray ve Doroszenko Osmanl ordusunda; Ruslar ehrin nnden ekilir (14 Eyll).
1675
Lehlerin Ilbav (Lemberg) nnde baans (24 Austos).
1676
Fazl Ahmet Paann lm (2/3 Kasm); Merzifonlu Kara Mustafa

sadrazam (4/5 Kasm); eytan brahimle Sobiesky arasnda sava;
Zurawna bar (27 Ekim): Podolya ve Ukraynada Osmanl egemenlii.
1677
Hetman D oroszenko'nun Ruslarla birlem esi, Padiah Hmelnitsky'yi Hetman tayin eder; Rusya'ya sava iln, Osmanl kuvvetlerinin Ukrayna'dan ekilii.
225
1678
Ukrayna-Rusyaya kar sefer iln; Kara Mustafa Paa'nm ve Knm

Hannn ehrin fethi (21 Austos).
1681
z nehri aznda kale inas.

Rusya ile Radzin ban antlamas (11 ubat); Fransz donanm as-
1682
nn Sakza saldns (24 Temmuz).

Emeric Thklynin (Tkeli lmre) Osmanl himayesinde Orta Macar
1680
kral tayin edilmesi (9 Ocak); Budin Beylerbeyi brahim Paa'nn

Orta-Macarda Kaschau (Kaa) kalesini fethi (15 Austos); Avusturyaya sava iln (12 Ekim).
1683
IV. Mehmet Belgratta, Merzifonlu Kara M ustafann, Viyana kuatmas (14 Temmuz-31 Austos), Osmanl yenilgisi ve ricat (12
Eyll).
1684
OsmanlI'ya kar Avusturya, Venedik, Lehistan arasnda Papa takdisiyle Kutsal ttifak, Ordunun Budinde toplanmas (22 Eyll); Cierdelen (Parkany) zaferi (7 Ekim); Estargonun dmesi (1 Kasm), Kara Mustafa'nn idam (15 Aralk).
1684
Avusturya ordulan Budin nnde (15 Temmuz); Venedik'in sava

iln (15 Temmuz); kral Sobieskynin Kamenie nnde bozgunu
(26 Eyll); Prevezenin d (28 Eyll).
1685
Lehlilere kar Bojan zaferi (10 Ekim).
1686
Venedik Navarini alr (15 Haziran); AvusturyalIlar Budini (2 Eyll) ve tm Macaristan igal ederler. Rusya ittifakta.
1687
Mohata Osmanl bozgunu (12 Austos); Sobieskynin Kamenie

nnden geri atlmas (3 Eyll); Osmanl ordusunun isyan ve stanbul zerine yrmesi (5 Eyll); Atinann Venediklilerce igali
(25 Eyll), Sultan IV. Mehmetin tahttan indirilmesi; II. Sleym ann clsu (8 Kasm); Eri kalesinin d (14 Ocak).
1688
Krm ordusunun Sobieskyye kar Kamenie nnde zaferi (14

Austos); Macaristan, Erdel ve Bosnada kalelerin Avusturya ordusu tarafndan igali, Belgratn d (8 Eyll).
1689
Knm Han Selim Giraym Urkap nnden Rus ordusunu ricata zorlamas (30 Mays), tm Mslmanlann savaa anlmas (nefr-i
m iln) (6 Haziran); Pdih Sofyada (25 Haziran); Fethlislm
ve Orsova kalelerinin geri alnmas (Temmuz); Macaristanda Batucina bozgunu (30 Austos); Ni bozgunu (24 Eyll); Kprl Fazl
1690
226
Mustafa Paa sadrazam (25 Ekim).

Kaanik kahraman Selim Girayn Edirnede Padiah tarafndan
karlanmas (23 ubat); Kanije'nin d (11 Temmuz); Fazl

Mustafa Paa'nm AvusturyalIlara kar seferi (13 Temmuz); Thklynin Erdel Voyvodalna getirilmesi (21 Austos); Belgrat'n
1691
geri alnmas (8 Ekim).

II. Sleymann lm ve II. Ahmet'in clsu (22 Haziran); Salanka-
1692
men Meydan Sava, Fazl Mustafa'nn ehit dmesi (19 Austos).

Varatn d (12 Haziran); Venedik Hanya'y kuatr (18 Temmuz).
1693
Belgratn kuatmadan kurtanlmas (12 Eyll).
1694
Varat'n Avusturyallarca kuatlmas (12 Eyll); Sakz adasnn Ve-
1695
nediklilere teslim olmas (21 Eyll).

II. Ahmetin lm, II. Mustafann clsu (6 ubat); Venedik donanmasna kar Koyun-Adalarnda deniz zaferi ve Sakz'n geri
alnmas (18 ubat); Padiahn Avusturya seferi (30 Haziran); Lippa (Lipva) fethi (2 Eyll); donanmann Midilli aklannda Zeytin
Burnu zaferi (18 Eyll); Padiahn Lugo zaferi (22 Eyll); Rus a-
1696
1697
1698
1699
r I. Petronun Azak nnden ricat (13 Ekim).

Azak kalesinin d (6 Austos); Padiahn Ola zaferi (27
Austos).
Zenta meydan savanda bozgun (11 Eyll).
Karlofada ban grmelerine balanmas (20 Ekim).
Avusturya, Venedik ve Lehistanla Karlofa bar antlamas (26
Ocak): Macaristan ve Erdel-Avusturyaya, Banat OsmanlIya, Mora
ve Dalmaya, Aya Mavra adas Venedik'e, Kamenie, Ukrayna ve
1700
Podolya Lehistana braklmtr.

Rusya ile stanbul ban antlamas (14 Temmuz).
1702
1703
eyhlislm Feyzullah Efendinin an nfuzu.

Rami Mehmet Paa sadrazam (24 Ocak); Ordunun isyan (Edime
vakas); II. Mustafann tahttan indirilmesi; III. Ahmet'in clsu
1709
(22 Austos).
Poltava'da ar'a yenilen (3 Temmuz); sve Kral arln OsmanlIlara snmas, Baltac Mehmet Paa sadrazam (18 Austos).
1711
ar Petro ile Prut sava (19-21 Temmuz).
1712
Rusya ile ban antlamas (16 Nisan).
1713
Rus-Osmanl banmn kesinlemesi (24 Haziran); Benderde kalan
1714
sve kral Demir-Ba arln memleketine gnderilmesi (19 Eyll).

Venedik'e kar sava iln (8 Aralk).
227
1715
Venedik eline geen Ege Adalarnn fethi (Haziran); M orada harekt (Austos); Girit'te Suda kalesi fethi.
1716
Avusturyaya kar sefer almas (24 Nisan); Varadin Bozgunu; Silhdr Ali Paann ehdeti (5 Austos); Temevarn d (20 Ekim).
1717
Belgratn d (18 Austos).
1718
Nevehirli brahim sadrazam (9 Mays); Avusturya ile Pasarofa

ban anamas (21 Temmuz).
1719
Byk stanbul depremi (25 Mays); byk stanbul yangm (2122 Temmuz).
1723
ran Safevlerinin sonu, Dou seferi, Grcistan'da fetihler (Temmuz); Ruslann Kafkasyada ilerlemeleri; Kermanahn Osmanl tarafndan igali (15 Ekim).
1724
Hoy kalesi fethi (6 Mays), Osmanl Devleti ve R usya arasnda

ran'n paylalmas antlamas (13-24 Haziran); Hemedan Fethi
(31 Austos); Revan'n Fethi (3 Ekim).
1725
Tebriz'in Fethi (3 Austos); Gence'nin fethi (4 Eyll); Luristan'n ilhak (6 Eyll).
1726
Eref ah'n Hilfet iddiasyla randaki Osmanl fetihlerinin geri verilmesi istei, Padiah'n Hilfet blnmez" cevab (12 Mart); matbaann kabulne karar.
1727
ranla Hemedan ban (4 Ekim); brahim Mteferrika matbaasnn

almas.
1730
ran'da Ndir ah'n ortaya kmas, Nevahendi geri almas (2 Temmuz); III. Ahmetin ark seferi (3 Austos); Patrona Halil isyan (28
Eyll); III. Ahmetin saltanattan ekilmesi; I. Mahmut'un clsu (12
1731
Ekim); Patrona Halil isyannn bastnlmas (15 Ekim).
ran'da Kerm anahn geri alnmas (30 Temmuz); Topal Osman

Paa sadrazam (10 Eyll); randa fetihler: Urmiye (11 Ekim), Tebriz (4 Aralk).
1732
Osmanl-Safev ban (10 Ocak); Hekimolu Ali Paa sadrazam (12

Mart).
1733
Ndir ah Badat nlerinde, Topal Osman Paann Badat zaferi

(19 Temmuz).
1736
Rusyaya sava iln (16 Haziran); Osmanl-lran ban (17 Ekim);

Rus ordusunun Knm'a girip Bahesaray yakmas.
1737
Hekimolu Ali Paann Rusya mttefiki Avusturya ordusunu Banyalukada yenilgiye uratmas (4 Austos).
22 8
1738
OsmanlIlarn Avusturya ordusuna kar Orsova zaferi (15 Austos); Safa Girayn Rus generali Mnich'i yenilgiye uratmas (8
Austos).
1739
Osmanl Hisarck (Krozka) Boaz zaferi (22 Temmuz); Belgratn

geri alnmas (1 Eyll); Rus generali Mnichin Hotin'i teslim almas, Bendere saldns (Austos); Osmanl-Rus ban (7-18 Eyll);
Avusturya ve Rusya ile Belgrat ban (18 Eyll): Belgrat ve Kuzey
Srbistann geri verilmesi, Azak blgesi tarafsz blge, Karadenizde
Rus donanmas olmayacak, Tatarlar Rus topraklanna girmeyecek,
Hotin geri verilecek.
1743
Ndir ahn saldns (29 Mays); Musulu kuatmas (27 Eyll).
1744
Kars' kuatmas (9 Ekim).
1745
Ndir ahn Kgverd zaferi (23 Austos).
1746
Osmanl-lran ban (4 Eyll).
1754
I. Mahmutun lm, III. Osman'n clsu (13 Aralk).
1755
Nuriosmniye Camiinin al (5 Aralk).
1757
Ragp Paa sadrazam (11 Ocak); III. Osmann lm (29-30

Ekim); III. Mustafann clsu (30 Ekim).,
1763
Koca Ragp Paa'nn lm (7-8 Nisan).
1764
Lleli Camii'nin al (9 Mart).
1765
Muhsinzde Mehmet sadrazam (28 mart).
1766
Byk stanbul depremi (22 Mays).
1768
Lehistan iin Rusya'ya sava iln (8 Ekim).
1769
Krm Hannn Rusya'ya akn (31 Ocak); Rusya seferi (27 Mart);
Hotin zaferi (1 Mays ve 12 Austos); Hotin'in Ruslar tarafndan i-
1770
gali (21 Eyll).

Rus donanmas Akdeniz'de, Morada isyan (9 Nisan); Rus donanmasnn eme nnde Osmanl donanmasn yakmas (6-7 Tem-
1771
muz); Kartal bozgunu (1 Austos).

Rus ordusunun Krm' istils (24 Haziran); z savunmas (2 Austos); Yerkyzaferi (12 Eyll).
1772
Bkre ban toplants (9 Kasm).
1773
Msr'da Cin Ali Bey isyan (1 Mays); Silistre zaferi (29 Haziran);
Bulgaristan' Rus istils; Varna'da Ruslarm pskrtlmesi (20
Ekim).
1774
III. Mustafann lm; I. Abdlhamitin clsu (21 Ocak); KkKaynarcada Rusya ile bar imzalanmas (21 Temmuz): Krm
229
Hanl'nn bamszlnn tannmas, ancak Hanlk Halfe-Sultan

ile din balarn koruyacak. Kuzey Karadenizde Ker, Yenikale,
Azak Rusya'ya braklyor, Rusyaya kapitlasyon ayncalklan aynen tannacak, Hristiyan kiliseleri korunacak.
1776
ranla sava (2 Mays); Musul tarafnda baanl harekt.
1779
Rusya ile Krm zerinde Aynal Kavak Tenkhnmesi (21 M art);

Krm'da Osmanl ve Rus rekabeti sonucu anari.
1782
Halil Hmid Paa sadrazam (31 Aralk); reformlar.
1783
Knmn Rus egemenliine gemesi ve Hanln ortadan kalkmas (9

Temmuz); Rus asillerinin Knm topraklarm yamas; Kuzey Karadeniz lkelerinin Rusyaya ilhak.
1787
R usyaya sava iln, II. Katerina Krmda; R usya-A vusturya

arasnda Osmanl lkesinin bllmesi grmeleri: Rus him ayesinde B izansn canlandrlmas tasars, Dalmaya A vustu ry a ya verilecek.
1788
Avusturyann OsmanlIya kar sava iln (9 ubat); svein Rusyaya sava iln, z kalesinin Ruslarca zapt (17 Aralk).
1789
I. Abdlhamitin lm (6-7 Nisan); III. Selimin clsu (7 Nisan);

Osmanl-lsve ittifak (11 Temmuz); Fokan bozgunu (1 Austos);
Buza bozgunu, potemkin Akkerman'da (22 Eyll); AvusturyalIlar
Belgrat'ta (8 Ekim).
1790
Osmanl-Prusya ittifak (31 Ocak); Yerkyde Osmanl zaferi (8

Haziran); Kilia'nin Ruslarca igali (30 Ekim); smail kalesinin dmesi (22 Aralk).
1791
Main'in dmesi (10 Temmuz); Avusturya ile Zitovi ban antlamas (4 Austos) : Belgrat geri almyor, Orsova braklyor.
1792
Rusya ile Ya antlamas (9 Ocak): Knm, Taman yarmadas. z,

Turla'ya kadar Karadeniz kylan Rusyaya braklyor.
1793
Asker reform: Nizm- Cedd kuruluyor (24 ubat).
1797
Vidin'de Pazvandolu isyan; Rumeli'nde Dal ekyas; Necd'de

Vahhabl isyan.
1798
Napolyon Bonaparte Msr'da (2 Temmuz); Napolyonun Msrllara

Beyannmesi (2 Temmuz); Rahmniye Sava (13 Temmuz); Ehramlar Sava (21 Temmuz); Abukirde (Abu-khur) Nelson Fransz
donanmasn yok eder (1 Austos); Fransa'ya sava iln (2 Eyll).
1799
Osmanl-lngiliz savunm a antlamas (5 Ocak); Napolyonun Akka

nnde yenilgisi (18 Mart); Abukir zaferi (25 Temmuz); Msr'dan
ayrlmas (22 Austos); Ingilizler'e Karadeniz'de ticaret serbestlii

tannmas (30 Ekim).
1800
Cezir-i Seba Cumhuriyeti'nin Osmanl himayesi altna girmesi (21

Mart).
1801
Franszlann Msr' boaltmas antlamas (2 7 Haziran).
1802
Osmanl-Fransz ban antlamas (25 Haziran).
1803
Vahhabler (Sudler) Hicaz'da (Nisan-Mays).
1805
Mehmet Ali Paann Msr valiliine tayini (8 Temmuz); OsmanlRus ittifak (24 Eyll).
1806
Nizm- Cedd ordusu skdar'da (2 Haziran); Srp isyan; Belgrat'n dmesi (13 Aralk); Rusyaya sava iln (22 Aralk).
1807
ngiliz donanmas stanbul nlerinde (20 ubat); Vahhablerin tm

Hicaz ele geirmeleri; skenderiye'nin lngilizleri teslim olmas (20
Mart); Nizam- Cedd'e kar Kabak isyan (25 Mays); 111. Selim'in
tahttan indirilmesi (29 Mays); IV. Mustafann clsu (29 Mays);
Osmanl-Rus atekesi (25 Austos); lngilizlerin skenderiyeyi boaltmas (14 Eyll).
1808
Alemdr Mustafa Paa stanbulda, Saray baskn; III. Selimin ehadeti, IV. M ustafann tahttan indirilmesi (28 Temmuz); II.
Mahmutun tahta kmas (28 Temmuz); Alemdr sadrazam; Sened-i ttifak (29 Eyll); Sekban- Cedd (14 Ekim); Yenieri isyan; Alemdrn ehadeti (15 Ekim); IV. Mustafann katli (15-16
Kasm); Sekbn-Yenieri sava; Byk stanbul yangn (16 Kasm); stanbulda anari, basknlar (17 Kasm); Osman-lngiliz bar (5 Aralk).
1809
Osmanl-lngiliz gizli savunma antlamas (5 Ocak); Ruslarla savan yeniden alevlenmesi (Kasm).
1810
Cihd-i Ekber iln (25 Haziran); Rusukun dmesi (27 Eyll).
1812
Rusya ile Bkre antlamas (28 Mays); Mehmet Ali P aa'nn

Sudlerden Medineyi geri almas (2 Aralk).
1813
Mekkenin geri alnmas; Vahhablerin Hicaz'dan kanlmas (23

Ocak); Srp isyannn bastrlmas, Kara Yorginin Avusturyaya
kamas (3 Ekim).
1814
Bizans ihya iin Rum Etniki Eteriya Cemiyeti kurulmas, Patrik'in

ye olmas.
1815
Eyletlerde yanm temizlenmesine balanmas, Sultann merkez

otoritesini yeniden kurmas.
231
1820-1822 Tepedelenli Ali Paa'ya kar harekt.

1821
Bodanda Ipsilanti Rum ayaklanmas ve ar armas (6 Mart);

Morada Yunan isyan (12 ubat); stanbulda Patrik'in idam (22
Nisan).
1822
Tepedelenlinin katli (24 Ocak); Yunan bamszlk iln (13 Ocak);

Sakz isyan ve bastnlmas (23 M art-18 Nisan).
1823
Osmanl-lran bar (28 Temmuz).
1824
Msrdan brahim Paann Mora isyann bastrm aya arlmas

(1 Nisan); Mehmet Reit Paa'nn seraskerlii ve M ora'ya hareketi
(13 Kasm).
1825
Mora isyannn bastnlmas (24 ubat).
1826
Missolonghinin zapt (22-23 Nisan).
1827
Atina'nn zapt (5 Haziran); Rusya ile Akkerman antlamas (7 Ekim);

Avrupa mttefik donanmasnn Navarinde Osmanl donanm asn
yakmas (20 Ekim); ilk buharl gemi.
1828
Rusya ile sava (26 Nisan).
1829
Kyfet nizm" (3 Mart); Yunan devletinin kurulmas (15 Austos); Rusya ile Edime antlamas (14 Eyll): Tuna az, Anadoluda
Anapa, Poti, Ahska, Ahlkelek kaleleri Rusyaya braklyor, Grcistan da Rus egemenlii tannyor, ar sava tazminat, Rusya Memleketeyni (Eflk-Bodan) boaltacak.
1830
Yunan bamsz devletini Osmanl Pdihnn tanmas (24 Nisan);

Osmanl-Amerikan Ticaret ve Seyrsefer antlamas (7 Mays); Padiahn Rumeli gezisi; Fransann Cezayiri igali (5 Temmuz); Srbistann zerklii (29 Austos).
1831
Takvm-i Vekyi'nin kmas (1 Kasm).
1832
Sisam n zerklii (10 Aralk); M sr'da M ehmet Alinin isyan;

Konya sava (21 Aralk); Msr ordusu Ktahyada (2 ubat); Rus
filosu Boaziinde (20 ubat).
1833
Osmanl-Rus savunm a antlamas: Hnkr skelesi (26 Haziran- 8

Temmuz), Boazlarn Rusya lehine yabanc gemilere kapanm as;
Avusturya-Rusya arasnda Dou sorunu zerinde antlam a (6-18
Eyll).
1834
lngilizlere Frat zerinde Seyrsefer msaadesi (29 Aralk).
1838
Baveklet ihds, ilk bavekil Mehmet Emin Rauf Paa (30 Mart);
Osmanl-lngiliz Ticareti zerinde Balta Liman antlamas (16 Austos).
23 2
1839
Msr ordusunun Nezib zaferi (24 Haziran); II. Mahmut'un lm;

Abdlmecitin clsu (1 Temmuz); Koca Hsrev Paa sadrazam (2
Temmuz); Hain Ahmet Paa'nn donanmay Msra karmas (3
Temmuz); Glhane Hatt-i Hmynu ile Tanzimat devri ald (3
Kasm).
1840
Msr sorununu zmek iin byk devletler arasnda Londra antlamas; Beyrut'a karma ve ehrin igali (15 Ekim); Msr valilii
Mehmet Aliye verilir; Avusturya, ngiltere, Prusya arasnda Londra
Konvansiyonu (15 Temmuz-17 Eyll): Rusya Hnkr lskelesinde
salad tek tarafl himayeden vazgeer.
1841
Boazlar antlamas (13 Temmuz).
1842
Abdlhamitin doumu (21 Eyll).
1843
Asker slahat: vilyetlerde redif askeri uygulamas.
1845
Cebel-i Lbnan sorunu, idad mekteplerinin kuruluu.
1846
Mehmet Alinin stanbulu ziyareti (19 Temmuz); Mustafa Reid

Paann ilk sadrazaml (28 Eyll); Dede Efendi'nin lm (30
1847
Kasm).
Marif-i Umumiyye Nezretinin kuruluu; Memleketeyn sorunu;
Balta Liman antlam as (1 Mays); Mehmet Ali'nin lm (1
Austos).
. 1849
Mlteciler sorunu (25 Aralk).
1851
Encmen-i Dani in almas (18 Temmuz).
1853
Prens Menikovun stanbul'a gelmesi; Makmt-i Mbareke sorunu; Rusyann Osmanl Ortodoks tebaas zerinde himaye iddialan
(28 ubat); Nesselrodeun notas ve Ruslann Memleketeyni igali
(3 Temmuz); ngiliz ve Fransz donanmalar Beike krfezinde (25
Haziran); Rusyaya sava iln (4 Ekim); Osmanl Oltenia zaferi (5
Kasm); Ahska bozgunu (26 Kasm); Ruslann Sinop baskn, do-
1854
nanma yakld (30 Kasm).

ngiliz ve Fransz donanmalar Karadenizde (3 Ocak); memleketeynin boaltlmas iin Rusyaya ltimatomlan (27 ubat); Yunan
babozuklan Tesalya ve Epire girerler, Trk-Yunan ilikileri kesilir
(Ocak-ubat); ngiltere, Fransa Osmanl Devleti'ne asker yardm
taahht ederler (12 Mart); Ruslann Dobruca'y istils, Fransa ve
ngiltere Rusyaya sava iln ederler (27 Mart); mer Paann Galatz' igali (17 Nisan); Mttefik donanmas Odesay bombalar (22
Nisan); mttefik kuvvetleri Yunanistan'da (5 Mays); Silistre kuat233
mas (15 Mays-25 Haziran); Osmanl ordusu Bkre'te (6 Austos); mttefiklerin Krma asker karmas (14 Eyll); Alma zaferi
(20 Eyll); Avusturya kuvvetleri Memleketeyn'de (20 Eyll); Sivastopol kuatmas (25 Eyll 1854-9 Eyll 1855); Inkerman zaferi
(5 Kasm); Memleketeyn hakknda Avusturya ile batl mttefiklerin
anlamas (2 Aralk).
1855
Karadeniz Rus limanlannn abluka altna alnmas (15 Ocak); Sardunya Krall ittifaka katlyor (26 Ocak); ilk Osmanl istikraz (28
Haziran); ilk telgraf hatt (9 Eyll); Klburun zaferi (17 Ekim ),
Karsn d (28 Kasm).
1856
Svey Kanal inasna dair kesin szleme (5 Ocak); Viyana Protokol (1 ubat); Abdlmecit'in Islhat Ferman (18 ubat): Gayr
Mslim tebaaya yeni imtiyazlar; Paris Bar Antlamas'nn Knm
savana son vermesi (30 Mart); Osmanl lkesinin blnmezlii ve
devletin bamszln ngiltere, Fransa ve Avusturyann bir antlamaya balamalan (15 Nisan).
1858
Koca Reid Paa'nn lm (7 Ocak); 1856 Islhat fermanyle Hristiyanlara verilen imtiyazlara kar protesto; Ciddede Fransz ve
ngiliz konsoloslannn katli (15 Temmuz); Memleketeynin zerklii (19 Austos).
1859
1860
Kuleli Vak'as, Jan Couza'nm Memleketynde Prens seilmesi.

Lbnan Vakas: Drz ve Marumler arasnda atma, olay uluslararas mdahaleye neden olur (5 Eyll).
1861
Lbnan bir Hristiyan mutasarnf idaresinde bamsz bir sancak haline getirilir (9 Haziran); Sultan Abdlmecitin lm,; Abdlazizin
clsu (25 Haziran); li Paa drdnc kez sadrazam (6 Austos);
Fuad Paa sadrazam (22 Kasm).
1862
Belgrat vakas (15 Haziran); Karadallann mer Paa tarafndan

yenilgiye uratlmas (23 Austos); Ikodra bar (31 Austos);
1863
1864
1866
Baz kalelerin Srbistana braklmas (8 Eyll).

Sadrazam Fuad Paanm istifas; Kmil Paa sadreti (5 Ocak); Abdlazizin Msr seyahati (1 Haziran).
Memleketeynin birlii (28 Haziran); Ingiltere 1815den beri himayesindeki lyonyen adalann Yunanistana devreder (5 Haziran).
Msr Hidivliinin babadan oula gemesi kabul olunuyor (28 Mays); Girit isyan, Yunanistanla birleme karan, Mslmanlann kalelere ekilmesi (2 Eyll).
234
1867
l Paa sadrazam (11 ubat); Yeni Osmanllar Cemiyeti ve merutiyet projesi (24 Mart); Abdlaziz'in Avrupaya hareketi (21 Haziran).
1866-1868 Girit isyan.
1868
1868
Osmanl-Yunan ilikilerinin kesilmesi (Aralk).

Girit idaresinde reform (15 ubat); r-yi Devlet (1 Nisan); Yabanc uyruklulara mlkiyet verilmesi (9 Haziran); Yunanistana ltimatom (12 Aralk).
1869
18 70
1871
Fuad Paann lm (12 ubat); Girit hakknda Paris konferans:

Yunanistanla antlama (18 ubat); Svey Kanal'nn al (19
Kasm).
Beyolu yangn (5 Haziran).
Londra antlamas (13 Mart): Karadeniz btaraflnn kalkmas (13
Mart); Sadrazam l Paann lm (7 Eyll); inasi'nin lm
(13 Eyll); Mahmut Nedim sadrazam (8 Eyll).

1872
Mithat Paann ilk sadreti (30/31 Temmuz); mparatorun Berlin Bulumas: Avusturya ve Rusya arasnda Osmanl karsnda
statu quo'nun devam hakknda anlama (6-12 Eyll).
1873-1877 Rusya, Osmanlya kar sava iin Avrupada diplomatik temaslar
yapar: ar Aleksandrn Berlini ziyareti (18 Mays 1875).
1875
Hersekte (13 Nisan), Bosnada ve Bulgaristanda (2 Mays), Hristiyan kyl isyanlan (Temmuz); Talebe-i Ulm gsterileri (10 Mays); Berlin memorandom'u (13 Mays); Srbistan'n OsmanlIya sava iln (30 Haziran); Karadan sava iln (2 Temmuz), Srbistann igali (Temmuz-Austos), Avusturya ve Rusya arasnda Reichstadt antlamas (8 Temmuz): mparatorluun paylalmas projesi; Alexinatz'da Srp bozgunu (1 Eyll); ngilterede Osmanl
aleyhdarl artyor; Rus ultimatomu (31 Ekim); stanbul konferans
(12 Ekim); Mithat Paa sadrazam (23 Aralk).
1876
Abdlaziz'in tahttan indirilmesi; V. Murat clsu (30 Mays); Sultan Abdlazizin lm (4 Haziran); Merutiyet tammalan (8 Haziran); erke Haan vakas (15/16 Haziran); V. Muratn tahttan
indirilmesi ve II. Abdlhamidin clsu (31 Austos); Rusya'nn
Srbistan ve Karada harektna son verilmesi hakknda ultimatomu
(31 Ekim); stanbul Tersane Konferans (23 Aralk); Kann-i Ess'nin hazrlanmas; Merutiyet'in iln (23 Aralk).
1877
Midhat Paann azli ve srgne gnderilmesi (5 ubat); Meclis-i
Mebsnm al (19 Mart); Rusyann sava iln (24 Nisan).
235
OSMANU MPARATORLUU: KLASK A (1300-1600)
1878
Tesalyada isyan, Yunanistana sava iln (2 ubat); Byk Devletlerin mdahalesi; Osmanl-Rusya San Stefano Ban Antlamas (3
Mart); ngiltere ile Kbns Konvansiyonu (4 Haziran 1878-3 ubat
1879); Ali Suavi olay (20 Mays); Berlin Antlamas (13 Temmuz):
Osmanl mparatorluunun paralanmas, zerk Bulgaristan, Meri
vadisinde Rumeli-i ark Vilyeti ve Makedonya Osmanl egemenliinde reform vaatleri, Bosna-Herseki Avusturyann igali (28 Haziran), Romanya Dobrucay alr ve gney Besarabya'y Rusyaya brakr, Srbistan, Romanya ve Karada'n bamszl, Rusyaya Batum,
Kars ve Ardahan verilir, Fransa'ya Tunus'u igal vaadi.
1880
Ziya Paann lm (18 Mays).
1881
Fransa Tunusu igal eder (12 Mays); Tesalyay ve Epirin bir kesimini Yunanistan ilhak eder; Dyn-i Umumiye daresi (20 Aralk).
1882
ngiltere Msrda: Tel-el-Kebir sava (13 Eyll).
1885
Sudan'da Mehdi direnci (Kasm).
1884
Midhat Paann ve Mahmut Celleddin Paann katli (6-7 M ays);

Hac Arif Bey'in lm (28 Haziran).
1885
Rumeli-i ark vilyetinde ayaklanma (18 Eyll); Abdlhamid savaa kar, Bulgaristana ngiliz destei, Rus tarafszl, Srbistan
Bulgaristana sava iln eder (13 Kasm); Srp yenilgisi (27 Kasm);
Rumeli-i ark'nin Bulgaristanla birlemesi (18 Eyll).
1886
B ulgaristan ve Osmanl arasnda antlam a (1 ubat); Alm anya,

Avusturya ve talya arasnda l lttifakn yenilenmesi (20 ubat);
Byk Devletler Osmanl lkesinde s ta tu quo'nun korunm asnda
anlayorlar (12 Aralk).
1888
Nmk Kemal'in vefat (2 Aralk).
1891
Ahmet Vefk Paamn lm (1 Nisan).
1894
stanbul depremi (10 Temmuz).
1895
Ermeni terristlerinin kkrtmalar ve memlekette Ermenilere kar

sert tepki, ngiliz giriimi, Rusyann tarafszl.
1895-1896 stanbul'da Ermeni gsterileri (26 Austos-3 Eyll); Osmanl Bankas'm igalleri (26 Austos); bir ngiliz donanmas anakkale Boaz nnde (17 Ekim); Rusyann stanbul'u igal plan.
1896
Girit isyan, Yunanistann mdahalesi (ubat) ve ilhak giriimi; Byk Devletlerin mdahalesi (ubat-Mart); Halepa Pakt'nm uygulanmas (3 Temmuz).
1897
Osmanl Devleti Yunanistan'a kar sava iln eder (17 Nisan); Srbistan ve Bulgaristann savaa katlma kararn Byk devletler
nler, Osmanl kar saldns (18 Nisan); Yunanistan'n geri ekilii
(25 Nisan); Balkanlarda statu quo'yu korumak iin Rusya-Avusturya antlamas (30 Nisan); Ordunun Atinaya yry; Dmeke
zaferi (12 Mays); Byk devletlerin mdahalesi ile ban (4 Aralk):
Tesalya Yunanistan'a, Yunanistandan 4 milyon altn tazminat, Girit'e zerklik (18 Aralk).
1900
Gz Osman Paann lm (4-5 Nisan) ; Fransz-ltalyan antlamas: Fransa Fas'ta, talya Trablusgarp'ta serbest hareket edecek (14
Aralk).
1901
Fransz donanmasnn Midilli saldns (5 Ekim).
1902
Makedonya, Selnik, Manastr ve Kosova vilyetlerinde kargaa

(21 Eyll) (3 milyon nfusun yans Mslman).
1903
Byk Makedonya ayaklanmas (2 Austos-25 Kasm), Byk

Devletlerin mdahalesi: Murzsteg Program (22 Ekim); Reformlar.
1904
1905
V. Murat'n lm.
II. Abdlhamid'e Ermeni suikast: Bomba olay (21 Temmuz).
1908
ar ve VII. Edward arasnda Reval Mlkati; kinci Merutiyet'in iln (23 Temmuz), Makedonya'da ban ve Byk Devletlerin paylama planlanmn son bulaca midi; Avusturya Bosna-Hersek'i ilhak
ettiini iln eder (5 Ekim); Yunanistan Girit'in ilhakm iln eder (6
Ekim); Meclis-i Mebsnn al (17 Aralk): 142 Trk, 60 Arap,
25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp ve 1
Ulah mebs.
1909
31 Mart Vak'as (13 Nisan); Tevfk Paa sadrazam (13 Nisan); Ermenilerin Adana vakas (14 Nisan); Hareket Ordusu stanbulda
(23-24 Nisan); Sultan II. Abdlhamidin tahttan indirilmesi (27 Nisan); V. Mehmet Readm clsu (27 Nisan).
1910
raan yangn ( 19 Ocak) ; Arnavutlukta isyan ( 1 Nisan) ; Bb-i

l yangn (4-5 Ocak); Sultan Read'm Rumeli seyahan (5 Haziran).
1911
Trablusgarp iin talya ile sava (23 Eyll-4 Ekim).
1912
Meclis-i Mebsnn feshi (18 Ocak); Rum ibirliiyle talyann 12

Aday igali (24 Nisan-20 Mays); Said Paann istifas (16 Temmuz); ttihat ve Terakki iktidannn sonu; Balkan Harbi'nin balamas (8 Ekim); Bulgar ordusu atalca nnde (15-19 Kasm), a237
________________OSMANLI MPARATORLUU: KLASK A Q3UU-lbUU)_________________
lalca Atekesi (3 Aralk); Saint-James Ban Konferans (16 Aralk);

Seln ik in Yunan ordusuna teslim olm as (8 Kasm ); talya ile
Ouchy'de bar (15 Ekim), Kosova'da Srp zaferi (22 Ekim), Arnavutlarn bamszlk iln (28 Kasm); Yunan donanm asnn anakkale Boaz'n ablukas (17 Aralk); Lozan Konferansnn kesilmesi
(6 Ocak); Balkan harektnn yeniden balamas, Edirnenin d
(26 Mart).
1913
ttihat ve Terakki Komitesinin Bb-i l baskn, M ahm ut evket

Paa sadrazam (23 Ocak); Londra Bar ile Balkan savann son
bulmas (30 Mays); Mahmut evket Paann katli (11 Haziran),
Edirne'nin geri alnmas (21 Temmuz), Istanbul antlamas (29 Eyll); Liman von Sanders stanbulda (14 Aralk).
1914
Enver Bey Harbiye Nzn (3 Ocak); Vilyt-i arkiyye Islhat iin

Byk devletlerle szleme (6 ubat); Kapitlasyonlann tek tarafl
ilgas (9 Eyll); Avusturya-Macaristan ile gizli ittifak (2 A ustos);
Rusya'nn sava iln (4 Kasm); Osmanl Devleti I. Dnya Savana girer.
1915
Cemal Paa kum andasndaki Osmanl kuvvetlerinin Msr Seferi:

Kanal hezimeti; Mttefiklerin anakkale Boazn gemeye almalar: anakkale Sava; Dou Anadolu'da Ruslarla ibirlii yapan
Ermeni nfusun i blgelere tanmas: Tehcir (27 Mays); Evrk-
nakdiyye kanlmasi; Gmrk resmi orannn %30a ykseltilmesi.
1916
Hicaz ve Mekke'nin kayb; Tevhid-i Meskkt Kanunu.
1917
eriyye Mahkemelerinin Adliye Nezretine balanmas (25 M art);

Amerika Birleik Devletlerinin savaa girmesi ve A lm anya'ya s a va iln (6 Nisan); Yldnm Ordulan Grubunun kurulmas; Irak ve
Suriye cephelerinin k, Rusyada Komnist htill: arln sonu.
1918
Brestlitovvsk Antlamas (3 Mart); Sultan Reatn vefat ve Vahideddnin tahta kmas (3 Temmuz); Bulgaristann savatan ekilmesi (2 Ekim); Sadrazam Talat Paann istifas; Ahmet zzet Pa a nn sadreti (8 Ekim); Mondros Mtarekesi (30 Ekim); Almanya
ve Avusturya'nn savatan ekilmeleri (3-4 Kasm); zzet Paa'nn
istifas ve Tevfk Paa'nn sadreti (8 Kasm); tilaf devletlerinin stanbul nlerine gelerek ehri teslim almalar (13 Kasm).
1919
Damat Ferit Paann sadreti: Hrriyet ve itilf Partisi'nin iktidara

gemesi (4 Mart); Yunanllarn zmir'i gali vc Bat Anadolu'da iler-
__________________________OSMANLI TARH KRONOLOJS_________________________
lemeleri (15 Mays); Mustafa Kemal Paann stanbul Hkmeti tarafndan Anadolu'ya gnderilmesi (19 Mays); Erzurum Kongresi
(23 Temmuz); Sivas Kongresi (4 Eyll); Damat Ferit'in istifas ve
Ali Rza Paann sadreti (2 Ekim); Amasya Mlkat (22 Ekim);
Msk-i Millnin iln (29 Kasm).
1920
tilf igal kuvvetlerinin stanbuldaki resmi binalara girmeleri Meclisin datlmas ve kapanmas, mebslann Anadolu'ya kamalar,
ele geenlerin Ingilizler tarafndan srlmesi (16 Mart); Ferit Paa'nn sadreti (5 Nisan), Ferit Paa hkmetinin Mustafa Kemal
Paa'y idama mahkm etmesi ve askerlikten tard (11 Mays); stanbul hkmetinin Svres Antlamas'n imzalamas (10 Austos);
Gmr Antlamas (2-3 Aralk).
1921
Londra Konferans: Anadolu iin sz syleme hakknn Anadolu

hkmetinde olduunun tespiti (27 Ocak-12 ubat); II. nn Zaferi (31 Mart),; Sakarya Meydan Sava (3 Eyll); Fransa ile bar
1922
(20 Eyll).
Byk Taarruz: galci Yunan kuvvetlerinin imhas (27 Austos):
Byk Zafer: Yunan bakumandannn esir edilmesi (30 Austos);
zmirin kurtuluu (9 Eyll); Mudanya Mtarekesi (11 Ekim); Saltanatn lgas (1 Kasm); Sultan Vahdeddinin yurtdma kamas;
Abdlmecid Efendinin halife olarak seilmesi (16 Kasm).
1923
Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz); Ankarann bakent olarak
1924
iln; Cumhuriyetin iln (29 Ekim).

Hilfetin ilgas ve Osmanl hanedan mensuplannn yurtdna kartlmalan (3 Mart).
239
SZLK
Burada yer verilen terimler esas olarak 1300-1600 dnemi iin geerlidir. Kelimeler nce m etinde getii gibi, evrimyaz yaplmadan verilmi, parantez iinde de
Encyclopaedia of Islam,
2. baskda kullanlan evrimyaz alfabesiyle orijinal ekilleri belirtilmitir.
KISALTMALAR
A Arapa
Y Yunanca
t talyanca
L Latince
F Farsa
S Slav dilleri
SP spanyolca
T Trke
a h d n m e (F. a hdnm a): Bir cemaate, hkmdara veya kiiye; bir ayncalk, muafiyet v e y a y etki veren, padiah tarafndan yemin altnda yazl olarak verilmi gvence belgesi,
a k a veya a k e (T.): Gm Osmanl paras.
a s k e r i (A. 'a s k a ri) : ( l ) Kelime anlam asker snfndan; (2) Vergiden tam muafiyete sahip a skeri ya da din sekinlere dahil btn gruplar; kendilerine padiah beratyla byle bir stat b a h edilen gayrim slimler de asker saylr,
a v a rz (A. avvrid): Fevkalde durumlarda devlet tarafndan ounlukla donanm ay desteklemek iin koyulan olaanst salgun vergi ve hizmet ykmllkleri; belirli sayda rey h an e
halk avarz vergi hanesi olarak kaydedilir,
aze b (A. azab): (1) Gen bekr erkek; (2) Masraf avnz sistemi erevesinde yerli halk tarafndan karlanm ak zere orduya yazlan yardmc piyade; (3) donanmadaki cenkiler.
b a c (F. bj): Satlk mallardan yk veya kutu bana alnan ar veya transit resimleri,
b a rc a veya b a r a (eski Venedike: barca): 600 x 8 ton kapasiteli, toplarla tehiz edilmi b yk
gemi.
b a tin a (SI.): Osmanl raiyyet iftliine denk den Balkan kyl aile iftlii. Osmanl dnem i
240
SZLK
ncesi stat ve hizmet ykmllkleri Osmanl dneminde dc devam eden gruplar iin bu
Slav terimi kullanlrd.
b e y t lm a l (A. bayt a!-ml): (l) devlet hzinesi; (2) vrisi bulunmayan, dolaysyla da devlet
hzinesine ait olan miras,
b e d e sta veya b ed este n (F. bezzzista'dan): Kaysariyya veya Roma bazilikas ile eanlaml,
arnn ortasnda, deerli kuma, mcevher ve silh gibi ithal mallann depoland ve satld st rtl salam ta bina; vakf paras bedestende muhafaza edilir, ileri gelen tccarlann
burada dkknlar bulunurdu,
beg veya b ey (T.): (1) Orta Asya Trk devletlerinde ve kuruluunun ilk yllarnda OsmanlIlarda
hkmdr; (2) komutan; (3) umar sisteminde sancak veya zcmct sahibi komutannn unvan,
b e glerbegi veya b eylerbeyi (T.): Mrmrn ile eanlaml: beylerbeyiligin genel valisi,
b e g le rb e g ilik veya b ey lerb ey illk (T.);
Eylet veya vilyet ile eanlaml;
bu terimlerin hepsi
OsmanlIlarn beylerbeyi tarafndan ynetilen en byk dar birimi karlnda kullanlr,

b e ra t (A. bart): zerinde padiah turas bulunan tevcih ferman; menur da denir,
bo g a si veya b o h a ssi (T.): Hamideli'nde ok miktarda retilip Balkanlara, Krm, Macaristan ve
baka Avrupa lkelerine ihra edilen ince pamuklu kuma.
B oz-U lus (T.).- Dogu Anadolu'da bir Trkmen airet konfederasyonu.
ceb e l (T.); tmar, zemet veya has sahibinin sefere katlrken yannda gtrd tam tehizatl-silhl refakat eri.
c e l l (T. Djel li).- ounlukla sekban ve saruculardan oluan paral asker gruplar; Bunlar
isiz kalnca ekya etelerine dntler, 1596-1610 dneminde tm A n adolu'y u harab
ettiler.
c ih a d (A. djihd); Islmiyette kutsal sava,
c izy e (A. djizya): Gayrimslim yetikin erkeklerden alnan slm ba vergisi; ilk knda kiinin durum una gre 12, 24 veya 48 dirhem gm alnrd-, vergi defterlerindeki kategori
yleydi; alan yoksullar (edn), vasat gelirli olanlar (evsat) ve hali vakti yerinde o lanlar
('l); ancak Osmanllar ounlukla bu vergiyi her hane bana eit olarak aldlar, m iktan da
bir altn y a da bunun gm ake olarak karl idi.
ifth a n e sistem i; Bu sisteme gre devlet, krsal toplumu ve ekonomiyi, tahl retilen topraklara
el koyup bunlar tapu sistemi erevesinde kyl ailelerine (hane) datarak rgtlyordu. Teorik olarak bir ift kze sahip olan her haneye, hanenin geimini ve vergi ykmllklerini
yerine getirmesini salayacak byklkte bir arazi (iftlik) veriliyordu. Devletin koruyup devam ettirmeye alt temel fskal birim buydu. Yanm iftlikten daha azna sahip olan h a n e ler, veya bekr kyller bennak ve
mcerredi (veya kara) olarak ayn
bir kategoriye sokuluyor
ve daha dk ift vergisine tab tutuluyorlard,

iftlik (T.).- (1) ift-hane sistemi erevesi iinde bir ift kz ile ilenebilen toprak v ey a k apsad tarlalar; bir araya getirildiinde bir kyl ailesinin (hane) tarm arazisi; (2) topranda ikamet etm eyen bir toprak sahibine bal eitli raiyyet iftliklerinden oluan b y k iftlik; (3)
plantasyon benzeri her trl tanm birimi,
ift v e rg is i (T.); ift-hane sisteminde kylnn alma kapasitesini tasarrufundaki toprakla birlikte ele alp deerlendiren bir vergi tr,
ift resmi.
d e v irm e (T.): Krsal alandaki Hristiyan ahalinin kk erkek ocuklarnn saray d a v e y a ordu
blklerinde hizmet vermek zere toplanmas; aynca bkz. k u l.
241
d ivn (F. diwn): ( I ) stanbul'da hkmet ve en st mahkeme olarak alan imparatorluk yksek kurulu: (2) hkmet; (3) devlet hzinesi,
d olab (F. dlb): (I) dnen bir alet; (2) sudobali; (3) kark, kanuna aykn iler, (4) banka.
E llklar (Vlah, Ulah halk): ogu-ger olan Eflklar, 15. yzylda Osmanl idaresi altnda askeri vc dlger kamu hizmetleri iin rgtlenmitir,
ekinlik (T ): bkz. nezra'a.
em in (A. min): (1) gvenilir kii, nezaret eden, yneten kii, ef; (2) bir kamu iini yrtmek
zere tayin edilmi mal sorumluluk tayan sultan temsilcisi; (3) sarayda veya hkmette erzak ikmali vb.'ndcn veya bir kamu iine nezaret etmekten sorumlu dairenin ba,
e k n d (T.): (I) "seferii"; (2) askeri seferlere, yani
ekne katlmakla grevlendirilen tmar sa -
hipleri.
fay (A. fay'): Bir ccmaat olarak Miislmanlan veya Islm devletinin ortak ve elden kanlmaz
mlk (topra).
f ay lo r (Isp. feltor): Portekiz Hrmz kaptannn 16. yzylda Basradaki temsilcisi,
fera (A, faagl): Bir mlkn veya mlk zerindeki tasarruf haklarnn yasal olarak bakasna
devri.
fetv (A. I'ctvv): Fkh konusunda uzman ve yetkili biri tarafndan verilen yazl ve resmi yasal
gr.
ga za (A. ghaz): Islm davas iin yaplan sava, kfirlere kar kutsal sava,
g z (A. ghazi): slmiyet iin arpan Mslman sava,
gula n (F. ghulm): bkz. kul.
h a n e (F. khana): (I): ev ; (2) aile; (3) vergi birimi olarak hane halk,
h a ra (A: khardj); (1) cizye; (2) devlet mlkiyetindeki miri tanm arazisini tasarruf eden gayrimslimlerden alman birleik toprak vergisi (harac- arazi) ve kyl ba vergisi (harac- rus);
(3) genel olarak vergi; (4) mslman olmayan bir devlet tarafndan bir slm devletine denen vergi.
h a ra c a razi: Islmiyetin ilk dnemlerinde rden daha yksek miktarlarda vergi (hara) karlnda gayrimslim iftilerin tasam funa braklan devlet mlkiyetindeki tanm arazisi,
h a sll (A. hasil): (1) rn, toplam, gelir; (2) tahrir defterlerinde bir ky veya baka birimlerden
elde edilecek gelirlerin toplam,
h a s veya h a s s a (A. khss): (1) sekinler tabakasndan birine veya padiaha ait; (2) sekinlere
veya padiaha balanm gelirler; (3) bir umar sahibinin kontrolne tahsis edilmi tarla veya
bag.
h a v a ss-i h u m a y u n (A. khawss-i hmyn): Tmar sisteminde padiaha, fiilen merkezi devlet
hzinesine ayrlm gelir kaynaklan; havass ya dorudan padiahn temsilcileri tarafndan, ya
da mukataa (iltizam) vastasyla toplanrd,
h a v a le (A. haw la): uzak mesafedeki bir gelir kaynandaki patann yazl talimaa bir grevliye veya ie tahsisi, hem devletin hem de zel kiilerin mal ilerinde kullanlr,
h a y d u k veya h a y d u d : (1) kelimenin kkeni: Macarca dzensiz piyade birliklerine verilen isim;
(2) ekya.
h u tb e (A. khutba): Cuma namazlannda veya dini bayramlarda hap v eya cem aat lideri tarafin-
242
SZLK
dan camklc verilen vaaz duada knda Jjki hukundn adlnn anlmas kkn. Ov m m Ii v fi
ahlan, dini iankat evhlenni byk camilcre hatip tavn ak-lenli; isminin anlmas p nl^lm
hkmranlnn ncntiycimn kabul erkliinin bir simgesi h."! akl
ic a r a te y n VA. .;.'>M!aynV ikili kiralama sstcni, Buna v-oto vakl' rnulk kiracs. mlk kullan
mak Kin cncc pein olarak mu accele' nemli mi mebla odetdi, ikinci olaak da aylk kia
(m'eccele) verirdi; bu sistemde kitac mlk zerinde >,ok tcu* lasaml hakkna sahipli,
im am (A. imm) ( P ibadete nderlik eden kii. (2) ivvgjunbcm haleti, halile. (3) Mtslunun
bir devletin ba
m are t (A. mrat): (I) Vakfklliycleric bafcl aevleri p
Vakf hialan i'plam, klliye
ir s a la t veya irsaliy y e (A. irst, irsliyya) (I) askei biliklerin tuk timine ynelik mlla ve
ya devlete ait kargo; (2) vilyetin gelir fazlasndan merkezi hzineye gnderilen nakit pata
isp e n ce (S. kkeni, jupanitsa): Osmanl ncesi Srbistan'da feodal beje ba vegisi; Osal d
neminde de olaan bir vergi olarak devam etti ve ounlukla tmar gelirlerine dahil edildi,
istim a let (A. istimlat): (1) Kelime anlam; bir kimseyi bir eyi kabule yatkn hale getirmek, (2)
fethedilen yerlerdeki veya dman topraklanndaki ahaliyi kazanma kalg olmak kullanlan
bir Osmanl terimi.
k a p a n (A, kabbn); (!) Kamuya ait yerlerde kullanlan buyuk bir u m aleti; (2) mallan tarup resimleri toplamak iin bu u ru aletinin kodugu kervansaray veya ar,
k a za (A. k d ). (1) kadnn yetkisi; (2) eylet iinde kadnn yetki alanna denk den idari l>l
K ara-U lus (T.): Dou Anadolu'da Kurt airet konfederasyonu.
k e th d a (F. katkhud): (1): khya (2) askeri, mesleki veya sosyal bir gruptaki ynetici ekibin.
o grup tarafndan seilmi ve yerel kad ya da padiah tarafndan onaylanm ba,
kl (T.); (1) bilinen silh; (2) tahrir defterine kaydedilmi, blnmez ve paralar halinde tahsis
edilemez umar birimi.
k irb as (Sanskrite, karpassay. Kk Asyann eitli blgelerinde retilen. Balkanlara ve Karadeniz lkelerine byk miktarlarda ihra edilen kaba pamuklu kuma,
k lak (T.): K otla.
Kzlba (T.); (1) Anadolu Beylikleri nde kzl balk giyen Trkmen askerler iin kullanlrd; (2)
Orta ve Dou Anadolu'da ou Trkmen kkenli, heterodoks grlere sahip ve Osmanl devletinin merkeziyeti ve ortodoks Snn politikasna kar sk sk ayaklanan mezhep yesi,
kul (T.): (1) kle; (2) devletin vergi deyen tebaas (kr. rey); (3) kullar (oul hali) padiahn saraya bal hizmetkr ve askerleri,
k u llu k (T.) -. (1) klelik durumu; (2) Osmanl tebasnn devlete borlu olduu emek hizmeti veya
bunun parasal karl (kar. ift resmi); (3) devlete ait topra kullanan kylnn devlete
veya umar sahibine vermek zorunda olduu zel hizmetler ve resimler (kar. ift resmi).
le v e n t (F. lawand): i. babo rey; 2. hizmederine ihtiya duyulduu zaman gemileriyle OsmanlI donanmasna katlan korsanlar,
liva (A. liw); bkz. sancak.
m a k tu (A. makt'): kira veya vergi bedeli olarak belirlenmi toplam miktar,
m a lik n e (F. mlikna): 1. Byk toprak sahibine ait (mlk), 2. Hayat boyu veya irsi olarak
verilen mukaaa.
243
m arto lo s: Osmanl ncesinde var olan bir milis grubu. Osmanllann da devam ettirdii bu milis
gc ounlukla snr boylannda komu lkelere akn ve istihbarat hizmetleri veriyordu,
m a la h (A. mashlah): A rabistan'da deve ynnden yaplan geni bir pelerin,
m e v a t (A. mavvt): l" toprak iin kullanlan hukuki bir terim: terkedilip uzun sre ekilmemi
arazi ya d a l. orman ve bataklklar gibi orak arazi,
m e zra'a (A. mazra'a): (1) ilenen toprak; (2) zerinde daimi bir yerleim olmayan geni tarm
arazisi-, terkedilmi bir ky veya bir civar ky tarafndan slah edilip tanm a alm arazi,
m illet (A. milla): Islm devletlerinde zerk din rgtlenmesi devlet tarafndan resm en ta n nan cemaat; Osmanl im paratorluundaki
milletler, zerk
statlerini genileten ve rgt-
lenmelerine resm laik nitelik kazandran nizmnmeleri 1 8 60'lardaki slahat dnem inde
elde ettiler.
m iri (F. mr): hkmdra veya devlete ait olan.
m u a f (A. mu'O; Vergiye tbi olm ayan, (vergiden) affedilmi.
m u d a ra b a (A. mudaraba): Ban'daki
commenda'mn karl olan
mudaraba, serm ayeyi temin
eden kii ile kervan tccan arasnda yaplan bir szlemedir, buna gre iki taraf kn eit olarak paylar.
m u h te sib (A. muhtasib): Kadnn Mslman ahalinin kamu yaamnda ve alverilerinde eria t kurallanna uygun davranm alann kontrol eden adam, mfetti; zellikle ar blgesinde
faal olup, arlk ve lleri, mallann fiyat ve kalitesini kontrol ederdi,
m u k a ta a (A. m ukata'a); (1) Kira mukavelesi, iltizam; (2) kirann kendisi; (3) senelik tahm ini
yaplp maliye kaytlarna ayn bir birim olarak geirilen gelir kayna,
m u k a ta a lu (T.): Mukataa sistemi erevesinde kiraya verilen devlet arazisi,
m u k u s (A. muks): (1) gmrk v eya tketim resmi; (2) eriata onaylananlar dnda kalan
her trl kk resim ve vergi,
m lk (A. mlk); Devlet mlkiyeti karsnda tam mlk sahiplii; kr. mir,
m sellem (A. musallam); (1) vergiden muaf; (2) asker hizmet karlnda eitli vergi muafiyetlerinden yararlanan rey kkenli bir milis grubu,
m a (A. m ush'): ( l) Kolektif mlkiyet; (2) Mterek toprak.
n a rh (F. narkh): ihtiya maddeleri zorunlu azami fiyat listesi, yerel kad tarafndan periyodik
olarak saptanr.
n ia n c (T.): Divn-i Hmynda, tm beratlan denetlemek ve bunlara padiah turas (nian)
ekmekle sorumlu ye; zellikle miri arazinin ve tmar sisteminin idaresinden sorumlu,
n z u l (A. nuzul): (1) misafire ikram edilen yemek; (2) ordu veya donanmanm ikmali iin fskal
hane halk birimleri zerine konulan ayn vergi, aynca bkz. av rz.
oc ak (T.); (1) mine; (2) Yaya ve voynuk gibi asker rgtlerde hane halklarndan oluan birim; (3) bir asker rgtn tm veya bir blm, Yenieri Oca gibi,
o rtak lk (T.): Tapu sistemi erevesinde topran tasarrufuna ve ileme hakkna sahip olan reyann aksine, ortak baka birine ait topra iler. Toprak sahibi genellikle retim aralann
temin eder, bazen bannacak yer de verir ve rn eit olarak paylarlar; ortak kul ise, sahibi iin bu temelde alan kledir,
o sm a n i (A. 'um ni): (1) Osmanl padiahna ait; (2) Osmanl gm paras aka veya akeye
Arap lkelerinde verilen isim.
p a ra o ik o i (Y.): baml kyller, serf; Trke metinlerde parikoz, Italyancada parici.
244
SZLK
p ik e (F. pishkesh): st mevkideki birine verilen, stn otoritesinin vc himayesinin kabul edildiini sim geleyen armaan,
p olie (t. polizza): Kredi mektubu.
p ro n ia r (Y.): Bizans mparatorluunca asker veya idari hizmet karlnda kendilerine toprak
geliri balanan tara askeri, Osmanl tmar sistemindeki gibi.
ra iy y e t (A. ra'iyya): bkz. rey .
r a k a b e (A. rakaba): (1) Bir ey zerinde kontrol hakki; (2) proprietas nuda-, (3) (toprakta) devlet mlkiyeti; ayrca bkz. mir,
r e y (A. ra'y): Ekonomik faaliyetlerde bulunan, dolaysyla vergiye tbi olan, askeri sekinler dndaki Mslman ve gaynmslim tm tebaa,
r ik ab (A. rikb): bkz. rak abe.
sa lg u n (T.).- bkz. avarz.
s a n c a k (T.): eyletin alt-blm; sancakbeyine bal idari birim; bir beylerbeyilik birok sancaklara blnmtr.
se k b a n (F. sagbn): (1) kelime anlam, av kpeklerinin bakcs; (2) Yenieri ordusunda: kken
olarak padiahn av kpeklerinin bakclanndan oluan birlikler. Yenieri ocana II. Mehmet
zamannda dahil edildiler; (3) Tfeklerle tehiz edilmi, cretli asker; bir Yenieri subay komutasnda 50 il 100 kiilik blkler halinde rgtlenirlerdi; kaynaklarda genellikle saraca
adnda benzer bir grupla birlikte anlrlar,
se rb e stiy e t (F. sarbastiyyet): (1) zgrlk, tam baklk; (2) Vakfve temlik arazilerde devlet
denetiminden tam baklk,
sim sar (L. censarii): arda dellllann ba.
sip a h (F. sipahi): (1) atl asker; (2) soylu snf yesi; (3) kapkulu svari blkleri yesi; (4)
tara tmarl (bkz. tmar) ordusundaki en dk rtbe,
sip a h o la n lar (T.): kap kullanndan alt ulfeli svari bl arasndaki en st blk,
su b a (T.): (1) Komutan, kken olarak asker anlamna gelen s ve ba kelimelerinden; (2) OsmanlI tara idaresinde umar ordusunda sipahinin stnde ve sancakbeyinin altnda olan komutan; (3) valinin gelirlerinin toplanmas ve dier baz sorumluluklannn yerine getirilmesi
iin tayin ettii temsilci, bu anlamda bkz. voyvoda ve zemet sahibi.
S n n (A. sunni) veya ehl-i snnet: Snnet, yani Peygamber ve eshabnn geleneklerini izleyen
Mslman topluluu. Snnler, ilerin snnetten sapan heretikler olduu kanaatindedir. OsmanlI devleti de dahil Trk devletleri Snnilii bir devlet politikas haline getirmi, bu da ciddi
toplumsal ve siyas sonulara yol aarak hkmeti 16. yzylda Kk Asya'daki Trkmenlerin Kzlba mezhebiyle iddetli bir mcadele iine sokmutur.
S rg n (T.): (1) Osmanllann ahaliyi bir blgeden dierine yerletirme iin srmesi; (2) bu ileme konu olan kii.
i (A. sh T ): Snnlie kar olan iler i'a mezhebine mensupturlar. Hz. Muhammed'in lm nden sonra meru imamln, din-politik nderliin Peygamberin kuzeni vc damad
Ali'nin ve onun soyunun uhdesinde olmasn savunurlar. Genelde iler Tannsal vahiy ve
Tann ve yaranklan arasndaki aracln i imam ile srdne inanrlar. Mehdi nin, yeniden
grnecei gne kadar, metehidler gaip imam'n szcleri olarak Islm cemaati zerinde en
st din-politik otoriteye sahip olacaknr. ran'da Safevlerin 1501 de tahta kmasyla bu dzenin kurulduuna inanld. Bu durum, Osmanl devletiyle Iran arasndaki eski rekabete Snnler
245
ve iler arasndaki bir kavga olarak din-ideolojik bir nitelik kazandrd. 16. yzyl boyunca
Kk Asyann Kzlba Trkmenleri Safevleri desteklerken bu rekabet zellikle iddetli i ve
d siyas atmalara yol at.
te v fiz (A. tahvid): (1) lam yetki ve otorite vermek; (2) kylye devlet mlkiyetindeki arazi zerinde tam tasarruf hakk,
ta h rir (A. tahrr): (1) deftere kaydetmek; (2) Osmanllann dzenli olarak nfusu, araziyi ve dier gelir kaynaklann tefti (saym ve yazm) yntemi. Defter-i Hakan denilen tahrr defterleri iki trlyd; gelir kaynaklannn aynntl olarak kaydedildii
sim iindeki dalmn kayda geirildii icmal.
mufassal ve
sadece asker ke-
ta h ta c (T.): Toros Sradalarm daki Yrk/Trkmen airetlerine verilen genel isim; aa

kesme ve ticaretiyle urarlard. Kk A sya'nn dou kesimlerinde onlar "aa-eri" olarak bilinirlerdi,
ta ife (A. t'ifa): cemaat, millet,
ta m g a; bkz. bac.
T an z im a t (A. Tanzimat): (1) yeniden dzenleme, reformlar; (2) 1839-77 dneminde gndeme
gelen batllamac radikal Osmanl reformlan.
ta p u (T.): (1) hrmet, ballk gsterme, biat; (2) Devlet mlkiyetindeki bir arazinin, bir kyl
aile reisine bu topra srekli olarak ileme ve tm vergi ve hizmet ykmllklerini yerine
getirme sz karlnda babadan oula intikal edecek biimde kiralanmas: (3) tapu haklann belgeleyen tapu senedi,
ta p u lu (T.): Tapu sisteminin zel koullanna bal olarak bir kyl aile reisine kiralanm devlet
mlkiyetindeki (tanm arazisi),
ta s a r r u f (A. tasarruf): (1) zgrce kullanma-, (2) devlet mlkiyetindeki toprak zerinde fiili kullanma haklarnn kullanlmas,
te m lik (A. tamlk): Padiahn devlet mlkiyetindeki topra bir sekine tam vergi muafiyeti ve
zerklik koullannda mlk olarak vermesi,
tm a r (F. ti m r): (1) her trl bakm; (2) Padiah beratyla b alanan bir geliri, genellikle
dzenli askerlik hizmeti verm ek karlnda devlet vergilerini toplama hakk. Bu vergilerin
miktar da geleneksel olarak 2 0 .0 00 akenin altnda olurdu; ayrca bkz. s ip a h , h a s , zea m et.
u l fe (A. alfa): genellikle askerlere nakit denen maa.
u rfi veya rfi (A. urf): (1) olaan; (2) padiah fermanna dayal; (3) Padiah tarafndan onaylanm. ounlukla Osmanl ncesi resimlere dayal devlet vergileri, rsm-i rfiyye veya tekf-i rfiyye terimlerindeki gibi.
m m e t (A. umma): bir btn olarak Mslman cemaati.
v a k f (A. wakf, oul avvkf): Hubs ile eanlaml. Din bir vakf veya vakfedilmi bir ey, genellikle gayn menkul, fakat bazen bir miktar nakit de olabilir. Bu nakit kendi ana miktann korurken bir intifa yaratr. Sahibi bu nakit zerindeki tasarruf hakkndan, getirinin izin verilmi iyi
amalarla kullanlmas kaydyla feragat etmitir,
v a l (wal'): (1) yasal kontrol; (2) Kle sahibinin azat edilmi bir klenin miras zerindeki yasa) haklar,
v ekil (A. wakil): temsilci.
246
SZLK
v o y n u k veya v o y n u g (Si. voynik, sava, asker): Balkanlardaki Slav devleerinin kyl ahaliden Osmanl ncesi bir milis gc; Osmanllar tarafndan da srdrlmtr,
v o y v o d a veya v o y v o d e (S.): (1) Prenslik unvan, zellikle Eflk ve Bogdan beyleri iin kullanlr; (2) valinin kaza blgesindeki gelirlerinin toplanmasn salamak iin tayin ettii askeri
temsilci; bazen bunun yerine suba unvan kullanlr.
y a sak iy y e (T.): Kannlann uygulanmasn salamakla grevli yenieriye verilen yetki veya cret,
y a y a (T.): (1) piyade; (2) ocak halinde rgtlenmi kyl milis askeri.
Y rk: Trkmen gerlerine Osmanl topraklanna, ounlukla Bat Anadolu ve Balkanlara geldikleri zaman verilen brokratik ad.
Z e m e t (A. zimat): (1) asker nderlik; (2) Padiah beratyla subalktaki tmarl sipahilerin
kom utanna balanan gelir, genel olarak 20.000 ile 100.000 aka arasnda; subalk ile
eanlaml.
247
AIRLIKLAR VE LLER
Bu liste esas olarak 1300-1600 dnemi iin geerlidir.

a rda bb, bkz. irdabb
a ru n , duvarc ya da mimar arunu = 0.758 m.
kumalar iin, bkz. en d az e ar arunu = 8 rub = 16 gireh = 0.680 m veya 68.579 cm.
b alla, b a ly a (ipek, Cenova) = 300 libbra = 90 kg.
b a r (Arnavutluk) = 120 okka = 153,936 kg.
b a rd a k = bir bardak tereya, sv yag ls = 10 men = 8.3 kg.
b aril = bykl 20 medreye (bkz. aa d a ) kadar olan fi
(arap iin, Cenova) 78 kg.
b a rre = 6 kile (stanbul) = 153.953 kg.
b a tm a n (standart) = 72 litre = 7200 dirhem = 23.094 kg.
(Kk Asya, 19. yzyl) = 7.694 kg.
(Adana, 19. yzyl) = 4.848 kg.
(ipek iin, Musul) = 800 dirhem = 2.566 kg.
(Musul, 19. yzyl) = 9.236 kg.
(Urfa, 19. yzyl) = 2.309 kg.
(Bursa, 15. yzyl) = 15-16 o k k a = 19.245-20.28 kg.
(Erzincan) 12 ngi = 1920 dirhem = 6258 kg.
b o tte (byk f, Cenova) = 500 libbra = 159 kg. dolaynda,
b ra sse (Epir, odun iin)= 1862 okka= 2388.946 kg.
c arate llo (Cenova) = 2 veya 2.5 baril = 300 litre dolaynda,
c arro (buday) = 20 hektolitre
c a rtu o u tso (Preveze) = 150 dirhem = 481 g.
c allo = 2.5 kantar = 141.122 kg.; aynca bkz. uval.
ap (Van) = 36-45 okka = 46-57 kg.
(Malatya) = 12 standart kile = 307.680 kg.
a ry e k (demir) = 0.25 menn = 750 g.
(ipek iin) = 0.25 litre
(Bursa, 1500) = 22.5 litre = 8.661 kg.
248
AIRLIKLAR VE LLER
a ry e k = 0.24 arun = 17 cm.

ek i (standart) = 4 kantar = 225.798 kg.
(odun iin) = 195 okka = 250 kg.
(Ayvalk, 19. yzyl) = 100 okka = 1 2 8 .2 9 kg.
(Selnik, 19. yzyl) = 135-40 okka = 173-79 kg.
(zmir, 19. yzyl) = 180 okka = 230.896 kg.
(sof iin, 19. yzyl) = 4.564 kg.
(afyon iin, 19. yzyl) = 763 g.
(altn ve gm iin) = 100 dirhem = 320 g., kr. litre
e tv irn ik = 0.25 kabal
ift = bir ift -iki ad et- (ayakkab, kz, vb.)
iftlik = (raiyyet iin) = bir kyl hane halk iin bykl 60 ile 150 dnm arasnda deien arazi.
(Bursa) = 12 mudluk toprak
2 , 3 veya 4 mudd tohumluk arazi,
ile, yn ilesi, ipek ilesi; bir pastav iindeki onluk paket,
it = byk meyva sepeti
u b u k , bkz. d n m
u v al = 2 kantar = 112.898 kg.
(bir uval fndk) = 2.5 kile = 74 desimetrekp
(bir uval pirin) = 18 kile = 46.184 kg.
d a ng , bkz. dirh em
d e n k veya d e n g = 50 top = 20 ile = 2 pastav; bir beygir yk,
d e ste = 10'lukveya 12'likba
d e v e y k = 200-300 kg.
dirh em (Osmanl standart) = 16 krat = 64 dang = 3.207 g.
(Bizans ve erken Islm) = 3.125 g.
(er) = 3 .1 2 5 g.
(Kahire bakr tat sisteminde) = 3.0898 g.
(Dimik) = 3 .086 g.
(Tebriz, 1700'e kadar parada) = 3.072 g.
dizi = ipe dizilmi bir sra (incir)
d n m (standart) = 4 evlek = 10 nian = 100 ubuk= 1600 arun kare = 9 19.30 metrekare.
(Cumhuriyet dnemi) = 1000 metrekare
e n d az e = 0.65 m.
erlik, bir kiinin ileyecei kadar toprak,
bu terim zellikle balarn, pirin tarialannn ve bahe-
lerin lmnde kullanlr; veya 50 okka pirin tohumunu ekmek iin gerekli toprak y a da
2.5 dnm yzey alan
e v le k veya e v leg = tarlann kzle bir gnde ilenen blm
ba veya bahe lm iin = 0.25 dnm (400 arun kare veya 254.8 metrekare dolaynda)
fardello (ipek, Cenova) = 252 libbra = 79.821 kg; aynca bkz. y k.
f a rsa h = 7500 arun = 5685 m.
249
fu (standart, Akkerman, 1500) = 2 sihaf = 8 kantar = 2 26.596 kg.

(havyar, Akkerman, 1500) = 52 medre 225,798 kg.
(arap, bal, vb.) = 40 medre= 89.810 kg.
1 fi = 2 karatil = 4 baril
g a z veya gez = 65.58 cm.
ga z-i a h = 95 cm.
g irar veya g a ra r = 50 okka = 64.150 kg.
girbal, bkz. k alb u r.
h a ra r, bkz. g ira r
himl, bkz. y k.
at y k = 150-200 kg.
h iy a a (byk) = 24 kabal
(kk) = 12 kabal
irdabb (tahl, Msr) = miktar 90 ile 198 litre arasnda deiirdi.
idi (ipek. Bursa, 15. yzyl) = 176 litre = 68 kg.
k a b a l (tahl, Srbistan) = 65.664 kg.
(tahl, Srbistan) = 140 ya da 144 okka = 180-185 kg.
(maden, Srbistan) = 19 okka, 135 dirhem = 24.894 kg.
k a b ra n (pirin) = 10 kile = 128.294 kg.
ka d eh = 0 .25 kile (standart)
k a lb u r veya g a lb u r = kilenin onalada biri = 1.604 kg.
k a n ta r (Osmanl standart) = 100 lodra = 17600 dirhem = 44 okka = 56.449 kg.
(Arap lkeleri) = 100 ratl = 45 kg.
(Anadolu, 19. yzyl) = 180 okka = 230.922 kg.
(Suriye, 19. yzyl) = 200 okka = 242.400 kg.
(Mardin, 19. yzyl) = 240 okka = 307.896 kg.
(Halep, 19. yzyl) = 250 okka = 320.725 kg.
(Cenova) = 100 rottolo = 47.600 kg.
k a p a = kabaln drtte biri
k a ra (hurma. Bursa) = 2000 okka = 2565.9 kg.
k a ra ta (Erzurum) = 1 okka 100 dirhem = 1.603 kg.
k a ra til = 2 0 ile 40 medre arasnda f
= 18 Ceneviz libbras
k a rta (Amavuduk) = 80 okka = 102.640 kg.
k a tr y k = 6 0-80 kg.
k e n ta l (standart) = 80 okka = 102.616 kg.
(Avrupa mallan) = 78 okka = 100.066 kg.
(Ingiliz mallan) = 39 okka = 50.033 kg.
k e n tia rio n (Yunan), bkz. k a n ta r
keyle, bkz. k ile
kbl, bkz. k a b a l
k rb a = deri (alet) torbas
250
AIRLIKLAR VE LLER
kile = 4 inik = 8 kutu = 50 kadeh veya kse = 5000 habbe

(standart) = 36 litre = 37 desimetrekp
(standart) = 20 okka = 25.659 kg.
(stanbul, 1500) = 18 okka, 350 dirhem = 24.215 kg.
(Nigbolu) = 100 okka = 128.294 kg.
(Sofya) = 50 okka = 64.122 kg.
(Zitovi, Timovo) = 80 okka = 102.535
(Hezargrad) = 60 okka = 76.976 kg.
(izladi) = 20 okka = 25.659 kg.
(Yenibazar) = 44 okka = 56.449 kg.
(Saraybosna, 1565'ten nce) = 20 okka = 25.659 kg.
(Saraybosna, 1565te) = 22 okka = 28.224 kg.
(lkodra, 1536'da) = 36 okka = 46.285 kg.
(Ikodra, 1520'de) = 80 okka = 102.535 kg.
(pek) = 40 okka = 51.267 kg.
(Moha, 16. yzyl) = 24 okka = 30.768 kg.
(Peuy, 16. yzyl) = 32 okka = 41.054 kg.
(Macaristan, Temmuz 1579) = 30 okka = 38.488 kg.
(Balkesir) = 16 okka = 20.527 kg.
(Mardin, Adana) = 16 okka = 20.527'kg.
(Bursa) = 12 okka = 15.395 kg.
(sparta) = 14 ok k a= 17.961 kg.
(Edime, pirin) = 9 okka = 11.546 kg.
(pirin) = 10 okka = 12.828 kg.
(Krm) = 4 standart kile = 85-90 okka = 1 0 9 -1 5 kg.
(Akkerman, 1500) = 40 okka = 51.317 kg.
(Konya, Karaman) = 24 okka = 30.790 kg.
(Ankara) = 24 okka = 30.790 kg.
(Malatya, 1528) = 10 okka = 12.829 kg.
(Diyarbekir, 1518) = 10 okka = 12.828 kg.
(lzvomik) = 132 okka
(Sarajevo) = 50, 64, 66 okka
(Kilis, Bosna) = 66 okka = 84.678 kg.
(Depelen) = 38.484 kg.
k r a t (er) = 0.2232 g.
(Osmanl, standart) = 4 dang = 0.2004 g.
k rin a = 2 kabal
k u tu = standart kilenin sekizde biri = 4.62 desimetre
lib b ra so ttile (Cenova) = 316.750 g.
(Venedik) = 301.230 g.
lib b ra g ro ssa (Cenova) = 348.450 g.
(Venedik) = 3 5 7 .7 4 9 g.
litre (Seluklu ve Osmanl, standart) = 100 dirhem = 320.7 g.
(ipek iin) = 120 dirhem = 384.840 g.
(gm, Srbistan) = 115 dirhem = 368.805 g.
251
lltra (Bizans, argiriki litra) = 333.333 g.

(Bizans, logariki lilra) = 322.320 veya 319 g.
(Epir) * 427 g.
lodra = 176 dirhem = 0.564 kg.
lu k n a (tahl, Smcderovo) = 140 veya 144 okka = 186.320 veya 191.851 kg.
(Branievo) = 72 okka = 93.360 kg.
(Srbistan) = 4 Edime kilesi = 92.372
luknlc a (Srbistan) = 0.5 lukna
(uko. bkz. lu k n a
m a n a (Pahlavi), bkz. nun
m nn (standart. Iran vc Kk Asya) = 260 dirhem = 833 g.
(ar) = 12 okka =15.388 kg.
(latll) = 6 okka = 7.694 kg.
(Tebriz) = 3 kg. dolaynda
(Dlyarbekir) = 5 80 dirhem = 1.860 kg.
(Harput) = 1800 dirhem = 5.773 kg.
(Msr) = 812.5 g.
(Suriye) = 819 g.
(Seluklu) = 977 g.
m a nn- a h = 2 m (nn = 6 kg. dolaynda
m e tre (havyar, Akkerman 1500) = 4.349 kg.
(hakir) = 5 750 dirhem = 18.442 kg.
(arap) = 8 veya 9 okka = 10 veya 11.5 kg.
(arap, Egriboz) = 40 kuze = 55 okka = 70.561 kg.
(Srbistan) = 10 pinte = 4 okka = 5 .1 3 1 kg.
m e tr a ta (arap, Cenova) = 2 baril = 156 kg.
m lsk al (ortaa slm) = 4.233 g.
(Osnanl, standart) = 1.5 dirhem = 24 krat = 4.81 g.
m iz an e (talyanca mezzane'den) = 0.5 karatl
m oggio (buday, Venedik) = 4 staio = 333.2 litre
m o d io s (Bizans. Gelibolu) = 5 8 3 .1 7 0 litre
m oz (Arnavutluk) = 160 okka = 205 .28 0 kg.
m u d d (standart) = 2 0 kile = 10 00 kse = 100.000 habbe = 513 .1 6 0 kg.
m u d lu k = bir mudd tohum ekmek iin gerekli toprak, ya da topran verimine gre bir iftllk'in
altda biri, dokuzda biri veya on ikide biri,
m u z u r (tuz, Selnik, 1478) = 45 okka = 192.420 kg.
(pirin. Silistrc) = 150 okka = 192.420 kg.
(Arnavutluk. 1583) = 32 okka = 41.049 kg.
(tuz, Ahyolu) = 9 0 okka = 115.452 kg.
n g l = bir batmann on ikide biri (pek)
(standart) = 72 miskal = 346.3 9 2 g.
(Mardin, Ergani, 1516) = 200 dirhem * 641.4 g.
(ipek. Erzincan. 1 5 7 6 )= 160 dirhem 513 .1 2 0 g.
252
_AIflLIKLAR\^LLER
o k k a (standart) = 4 ratl r m i 400 dirhem = 1.2822945 kg.
(ar. Mezopotamya) = 3.210 kg.
(Msr, Cidde, 19. yzyl) = 1.050 kg.
(Arnavutluk) = 1.412 kg.
o n g h io n (Kpir) = 11 dirhem = 35.277 g.
okl (Srbistan) = (i mlskiil = 28.863 g,
p a d -m n (Pahlavi), bkz. b a lin an
p a s ta v
(standart) * 5 0 arm = 32.500
m.
(Akkerman, 1500) = 21 aru - 13,650 m.

p o lo v a = 0.5 kabal
p olu k n lc e (tahl, Srbistan) = 12 okka = 15.393 kg.
r a tl (standart) = 12 oklya = 333.6 g.
(stanbul, 18. yzyl) = 876 dirhem = 2 .809 kg.
(Cidde, J9. yzyl) = 113 dirhem = 3 60
g.
(Mezopotamya, 19. yzyl) = l okka = 1.283 g.

(Suriye, 19 yzyl) = 2 veya 2.5 okka = 2.564 veya 3.205 g.
(Sivas) = 1440 dirhem = 4.618 kg.
(Ahlat ve Nizip, 11. yzyl) * 300 dirhem = 962.1 g.
(standart, Arap lkelerinde lltrc/lltra) - 12 oklya 337.55 g,
(Endls) = 453.3 2.
(baharat, Kuzey Afrika, 11,-12. yzyllar) = 140 dirhem = 437.5 g.
(pek, Halep, 17. yzyl) = 700 dirhem = 2 .2 17 kg.
(Suriye) = 6 00 dirhem = 1.850 kg.
r a tl folfoli (baharat, Msr) = 144 dirhem = 450 g.
ra tl k e b ir (Msr) = 16 0 dirhem = 500 g.
r a tl r m (Anadolu) = 100 dirhem = 320.7 g.
ra tl z ah iri (Suriye) = 480 dirhem = 1.500 kg.
ro tto lo y a da rotolo (talyanca), bkz. ra tl
ru b ' = bir ar arununun sekizde biri
sa n d u k ya da sa n d k = eitli .byklklerde olabilen tahta kutu. ndiler in 220 okkalk, afyon iin 60 okkalk.
1500 'd c Akkcrman'da 88 okkalk kulu
s a p o y a d a s a p i (tuz, sade yag. Knm) = 16 keylc = 4 1 0.416 kg.
slk la (Epir. arap) = 50 veya 6 0 okka
so m (gm. Ahin Ordu) = 5 oz.
s o m a r = 12 stanbul kilesi = 3 07.966 kg.
s o m e (Iran, 15. yzyl) = 155.615 kg.
sta io (tahl, Venedik) = 83.3 litre
s te r (Mora) = 110.802 kg.
s ih a f = byk peynir tulumu
(Akkerman, 1500) * 4 kantar = 225.769 kg.
= 0.5 kantar = 22 okka * 28.224 kg.
253
ih ta veya ih s a (maden. Srbistan) = 120 verke = 1313.280 kg.

in ik = 0.5 kile. 0 .25 kile iin de kullanlr,
ta g r (ar) = 1560 okka = 2000 kg.
(Musul) = 200 okka = 256 kg.
(Knm) = 150 okka = 192.420 kg.
(Epir) = 20 okka = 25 kg.
(ran) = 100 mnn = 83,4 kg.
t k = para (kuma, sank bezi)
ta y (Balya, boha) = 700 para (kirbas, kaba pamuklu kuma)
te nbeld = yanm at yk = 300 litre = 96.210 kg.
to n (Kefe, 1490) = 50-55 arun = 32.50 - 35.75 m.
top = 20 arun = 13 m.
= 50 arun = 32.5 m.
(ipek, tafta) = 100 arun = 65 m.
(ipek, vle) = 120 arun = 78 m.
(kadife) = 15 arun = 8.45 m.
tu lu m (Akkerman) = 1 veya 1.5 kantar
tu r r a bkz. ile
k iy a = 2 7 .8 g .
(Arap Halifelii) = 72 miskl = 346.392 g.
(Seluklu) = 100 dirhem = 320.7 g.
(Suriye, 19. yzyl) = 66.5 dirhem = 213 g.
(Magrib, 19. yzyl) = 10 dirhem = 32 g.; ayrca bkz. r a tl ve n g e
n g e (gm. Y unanca ungia veya Latince uncia'dan) = 6 miskl = 9 dirhem = 2 8 .8 6 3 g.
v aril, bkz. fi
v a k iy y a , bkz. o k k a
v e rke, bkz. ih ta
v e zn e (standart) = 120 dirhem = 384.84 g.
= 30 litre = 36 0 0 dirhem = 11.545 kg.
= 72 litre = 2 3 .0 9 kg. = 7200 dirhem
(Badat) = 78 okka = 100.066 kg.
(Musul) = 10 okka = 12.282 kg.
v e zn iy e, bkz. v e zn e
v u k iy y e , bkz. o k k a
y k (ipek. Bursa) = 405 litre = 155.86 kg.
(ipek, Erzincan) = 10 batman = 61.574 kg.
(madencilik, Srbistan) = 4 kile = 102.636 kg.
(ipek, Mardin) = 8 boha = 3 batman = 126.4 okka = 162.179 kg.
= 1 kaba! (kr. lu k n a )
(maden, Srbistan) = 4 kabal = 99.576 kg.
(Arnavutluk) = 120 okka = 153.936 kg.
zir*, bkz. a r u n
?S4
KAYNAKA
I. GENEL TARHLER
J. von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmaricshen Reiches (o cilt), (Pete, 18271935) (ikinci basm, Graz, 1963).
J. W, Zinkeisen, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa (7 cilt), (Hamburg ve
Gotha, 1840-63), (ikinci basm, 1962).
N. Jorga, Geschichte des osmanischen Reiches (5 cilt), (Gotha, 1908-13) (ikinci basm, 1962).
I. H. Uzunarl ve E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, (6 cilt), (Ankara, 1947-59).
D. .Cantemir, The History o f the Growth and Decay o f the Ottoman Empire, (Londra,
1734).
F. Sansovino, Historia universale dellorigine etimperio de Turchi, (Venedik, 1582).
P. Ricaut (Rycaut) ve R.Knolles, The Turkish Histroyjrom the Original o f that nation
to the Growth o f the Ottoman Empire (3 cilt), (Londra, 1687-1700).
R. F. Kreutel, Vom Hirtenzelt zur Hohen Pjorte, (Graz, 1959).
Osmanh, (12 cilt), (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlan, 1999).
L. H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, (5 cilt), (stanbul, 1971)
Osmanl Uygarl, Ed. H. nalck ve G. Renda, (2 cilt), (stanbul, 2003).
S. Akin. Osmanl Devleti, 1300-1908, (3 cilt), (stanbul 2000).
Ksa Tarihler
F. Hitzel, L'empire Ottaman, XVe-XVIIIe sicles, 2001.
S. Lane-Pool, The Story o f Turkey, (Londra, 1888).
E. S. Creasy, History o j the Ottoman Turks, (Londra, 1877) (tekrarbask, Beyrut,
1961).
R. Davison, Turkey, (N.J., 1968).
D. Vaughan, Europe and the Turk, 1350-1700, (Liverpool 1954).
Cambridge History o f Islam, 1, (Cambridge, 1970), s. 263-393.
F. Adanr ve S. Faroqhi, Th Ottomans and Balkans, Leiden: Brill.
The Otoman Empire and its Heritage, eds. S. Faroqhi ve H. nalck, cilt. 25, 2002.
E. Werner, Die Gebrt einer Grossmacht (1300-1481), (Dou Berlin, 1979).
255
II. KAYNAKALAR
S. zge. Eski Harflerle Baslm Eserler Katalogu, (5 cilt), 1971-1979.
J. K. Birge, A Guide to Turkish Area Studies, (Washington, 1949).
V. Michoflf, Sources bibliographiques sur lhistoire de la Turquie et de la Bulgarie (4
cilt), (Sofya, 1914-34).
V. Michoff, Bibliographie des articles de priodiques allemands, anglais et italiens
surla Turquie et la Bulgarie, (Sofya, 1938).
Historiographie Yougoslave, 1955-1965, (Belgrat, 1965).
Modem Greek Culture: A Selected Bibliography in English-French-German-italian
(3. bask), (Atina, 1970).
J. D. Pearson, Index Islamicus, 1906-1955, A Catalogue o f Articles on Islamic subjects in Periodicals and Other Collective Publications, (Cambridge, 1958); ek.
1956-1960, (Cambridge, 1962); 6. 1960-1965, (Cambridge 1967).
E. Koray, Trkiye Tarih Yaynlan Katalogu, 1729-1955, 1. cilt, (Ankara, 1952).
1955-1980, 4. cilt, (Ankara, 1971).
B. Lewis and P. M. Holt (ed.), Historians o f the Middle East, (Oxford, 1962).
Istanbul Ktphaneleri Tarih - Corafya Yazmalar Katalogu, I: Trke Tarih Yazmalar (10 cilt.), (stanbul, 1943-51).
F. Babinger, Geschichtsschreiber der Osmanen and ihre Werke, (Leipzig, 1927);
Trke eviri: C. ok, Osmanl Tarih Yazarlar (Ankara 1982).
B. Spuler and L. Forrer, Der vordere Orient in IslamischerZeit, (Bern, 1955), s. 193-215.
L. Forrer, "Handschriften osmanicsher Historiker in Istanbul", Der Islam, XXVI-2, s.
173-220.
A. S. Levend, Gazavtnmeler ve Mihalolu Ali Bey Gazavtnmesi, (Ankara,
1958).
F. E. Karatay. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Trke Yazmalar Katalogu (2
cilt), (stanbul 1961).
Bibliography on Manuscript Libraries in Turkey, (Istanbul: IRSICA 1995).
C. Gllner, Turcica, Die europischen Turkendrucke des XVI. Jahrhunderts, I.Band:
1501-1550, (Bkre-Berlin 1961): II. Band: 1550-1600, (Bkre-Baden 1968).
H. Bowen, British Contributions to Turkish Studies, (New York, 1945).
B. Moran, The Bibliography o f the English Publications About the Turks From the
15th Century to the 18th Century, (Istanbul, 1964).
). Radhouse, A Turkish and English Lexicon, (Istanbul, 1890).
Tarama Szl, (Ankara-. TDK, 1963-1940).
Trkologischer Anzeiger, yay. A. Tietze, Viyana.
Osmanl, Osmanl Aratrmalar Bibliyografyas, c. XII, 277-702.
M. Tahir, Osmanl Mellifleri, (3 cilt), (stanbul, 1342 H).
III. SREL YAYINLAR, ANSKLOPEDLER, SZLKLER
a. Trke
Trih-i Osmni Encmeni Mecmuas 1911-22, Trk Tarih Encmesi Mecmuas,
adyla devam etmitir 1922-32.
256
KAYNAKA
Tarih Vesikalar, Milli Eitim Bakanl, I-XVI1 (1 9 4 1 -5 8 ).

Belleten, T rk T arih K urum u, A nk ara 1 937-.
Tarih Dergisi, stan b u l niversitesi, E debiyat Fakltesi, 1949-.
Trkiyat Mecmuas, T rk iy at E nstits, stanbul, 1 9 2 5 - .
Tarih Aratrmalar Dergisi, A n k ara niversitesi, Dil, T arih v e
C orafya Fak ltesi,
1 9 6 3 -.
F. D evelliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, (A nkara, 1962)
Belgeler, T rk T arih K urum u, A nkara.
Vakflar Dergisi. A n k ara, 1 9 3 8 - .
M . Z. P ak aln , Osman/ Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl (3 cilt) (stanbul, 1 9 4 65 5 ).
M . S rey y a; N. A k b ay a r (ed.),
Sicill-iOsmn (4
cilt.), (stanbul, 7)
b. Bat dillerindekiler :
Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, I-H, (Viyana, 1 9 21 -3).
T. H alasi-K u n a n d H . nalck, (ed.), Archivum Ottamanicum, (Leiden, 1973).
Turcica, Revue d tudes turques, (1 9 6 9 -, Paris).
A. Tietze; H. R. K ah a n e, The Lingua Franca in the Levant, (Urbana, 1958).
C. M o stras, Dictionairegographique de l'Empire Ottoman, (St Petersbourg, 1 873).
Encyclopaedia o f Islam,
IV.O SMANLI BELGELER VE BELGE KOLEKSYONLARI
a. Osmanh
F eridun A h m ed , M u n e t s-seltn, (2 cilt), (stanbul, 1274 H.)
A. Refik, X-XIII asr-i iticide stanbul Hayat, (4 cilt), (stanbul, 1988).
F. K raelitz-G reifenhorst, Osmanische Urkunden in trkische Sprache aus der zweiten
hafte der 15. fhr., (Viyana, 1 921).
L. Fe k e te, Einfhrung in die osmanisch-trkischhe Diplomatik der trkischen Bottmssigkeitin Ungarn, (Budapete, 1926).
L. Fek ete, Die siyqat-Schrift in der trkischen Finanzverwaltung (2 cilt), (Budapete, 1 9 5 5 ).
J. R e y ch m an a n d A .Z ajaczkow ski. Osmanh-Trk Diplomatikasi El Kitab, (Istanbul,
1993)
Topkap Saray Mzesi Arivi Klavuzu, 2 fasikl: A-H, (stanbul, 1 9 3 8 -1 9 4 0 ).
L. F ek ete, "U eb er A rch iv alien und A rchivw esen in der T rkei, Acta Orientalia, eilt.
Ill/iii ( 1 9 5 3 ).
S. S h a w , "A rchival Sources for O ttom an History: The Archives o f Turkey", Journal o j
the American Oriental Society, cilt. 8 0 (1 9 6 0 ), s. 1-12.
B. Lew is, "The O tto m an A rchives, a Source for E uropean History", Report on Current
Research, (W ashington, 19 5 6 ), s. 17-25.
B. L ew is, "The O ttom an A rchives as a Source of H istory for the Arab Lands", Journal
o f the Royal Asiatic Society, 1951, s. 1 39-155.
B. Lew is, "Studies in the O ttom an A rchives", BSOAS, eilt. XVI-3 (1 9 5 4 ), s. 4 6 9 -5 0 1 .
257
B. Lewis, Notes and Documentsfrom the Turkish Archives, (Kuds, 1952).

A. Bombac, "La collezione di documenti turchi dell'archivio di Venezia, Riv. Studi
Orient., cilt. XXIV (1949).
G. Elezovic, Turskispomenici, I, 1. ve2. blmler, (Belgrat, 1940-52).
K. Schwartz, OsmanischeSultansurkunden desSINAl-Klosters, (Freiburg, 1970).
T. Gkbilgin. Edime ve Paa Livas, (stanbul, 1952).
Istanbul Vakflar tahrir Defteri, 953 (1546), ed. .L.Barkan; E.H.Ayverdi, (stanbul, 1970).
Babakanlk Osman/ Ariv Rehberi, (Ankara, 1992).
A. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, (9 cilt), (stanbul, 1990-1996).
Bat Dillerindeki Belge Koleksiyonlar

A. von Gevay (ed.), Urkunden und aktenstcke zur Geschichte der Varhltnisse
zwischen Oesterreich, Ungarn und der Pforte im xvi. und xvii. Jahrh. (3 cilt), (Viyana, 1838-42).
E. Alben, Relazione degli ambasciatori Veneti al senato, cilt. I-11I, (Floransa, 1840,
1844
ve 1855).
E. Charrire, Ngciations de la France dans le Levant, (4 cilt), (Paris, 1848-60).
1. de Testa Recueil des Traits de la Porte Ottomane avec les puissances trangres
(10 dit), (Paris, 1864-1901).
P. Duparc, Recueil des instructions aux ambassadeurs et ministres de France, cilt
XXIX. (Paris. 1969).
V. BATI GEZGlN GZLEMCLERNN BETMLEMELER

F. Babinger, Die Aufzeichnungn des Genuesen Iacopo de Promontorio-de Campis
ber den Osmanenstaat um 1475, (Mnih, 1957).
A. von Harff, The Pilgrimage of Arnold von Harff (tr. M. Letts), (Londra, 1946).
M. Sanuto. IDiarii (58 cilt), (Venedik, 1879-1993).
Th. Spandugino, De la Origine degli imperatori ottomani, ordini dela corte,forma del
guerraggiare, loro religione, rito et costumi dela natione, cilt IX, (Paris, 1890), s.
138-261.
G. A. Menavino, Trattato de costumi et vita de Turchi, (Floransa, 1548).
H. Dernshwam, Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien (15531555), ed. F.Babinger. Mnich, 1923.
J. Chesneau, Le Voyage de Monsieur d'Aramon (1549), ed. Ch. Schefer, (Paris, 1887).
G. Postei, De la Rpublique des Turcs, (Poitiers, 1552).
Kaiserliche Gesandtschaften aus Goldene Horn, ed. Karl Teply, (Stuttgart, 1968).
C. de Villalon, Viaje de Turquia, 1557, M.Serrano y Sanz, Autobiografiacsy Memorias, (Madrid. 1905).
N. de Nicolay, Les Navigations, prgrinations et voyages. (Antwerp, 1576).
P. Beion du Mans, Les observations de plusieurs singularits et choses mmorables
trouves en Grce, Asie, Jude, Egypte, Arabie et autres pays, (Paris, 1588).
258
KAYNAKA
R. L u b e n a u ,
19 2 1 ).
Beschreibung der Reisen (1573-1589),
ed. W .S a h m , (K n ig sb erg ,
D u F resn e C an ay e, Voyage du Levant (1573), ed. H .H auser, (Paris. 1897).

]. W ild, Neue Reysbeschreibmg eines gefangenen Christen, 1604-10, (N rnberg,
1 6 1 3 ).
A. C arayo n , Relations
(Paris, 1 8 6 4 ),
indites des missions de la Socit de Jsus Constantinople,
The Negotiations in his Embassy to the Ottoman Porte,from the Year o f

1621 to 1628, ed. S. Richardson, (1740).
G. Sa n d y s, Travels (1610), 5. bask, (Londra, 1 652).
T. Sherley, Discourse o f the Turks, ed. E.D enison Ross, (Londra, 1 936).
A. Sherley, His Relations o f his Travels, (Londra, 1613).
H .B lo u n t./l Voyage into the Levant, 2. bask, (Londra, 16 3 6 ).
A. Bobovio (Ali Bey), Relazione del Seraglio del Gran Signore, Viaggie dimore per la
Turchia, (Venedik, 16 8 2 ).
T. R o e,
VI. OSMANLI VEKAYNMELERt
Osmanl Tarihleri: Ahmed krdlah, Ahmedki, Niana Mehmed Paa Mahmud

olu Haan, ed. N. A tsz ifciolu, H. K onyal, F. Krzolu, (stanbul, 1 949).
Neri, Cihannm, y a y . haz. F.R .U nat ve M.A. Kymen, (A nkara, 1 9 4 7 -1 9 4 9 ).
lb n Kem al, Tevarh-il-i Osman, (I, II,VII, VIII v e X. ciltler),
tdrs-i Bidls, HetBihit, VIII cilt I. O sm a n 'd a n 1505 tarihine k adar (yazm a) eser Hoca S a d e d d 'n in Tcu't-Tevarh a dl e se rin i k a y n a k o lm u tu r (2 cilt, sta n b u l,
1 2 8 0 /1 8 6 3 ); M ustafa l, Kmhl-Ahbr, I. O sm andan, I. Selim dnem ine ait b lm y a ynlan m tr, (Kayseri, 1997).
VII.
OSMANLI TARHlNlN DNEMLER (SlYASl TARH))
a. Kkenleri
Fr. Giese, D as Problem der E n tste hung des osm anicshen Reiches", Zeitschriftir Semitistik und verwandte Gebiete, 2. cilt (1 9 2 4 ), s. 2 4 6 -7 1 .
H. A. G ibbons, The Foundation o f the Ottoman Empire, (Oxford, 1 9 1 6 ), (tekrarbaski
1 9 6 8 ).
M. F. Kprl, Les Origines de l'Empire Ottoman, (Paris, 19 3 5 ).
M. F. K prlzde, B em erkungen zur Religionsgeschichte K leinasiens" Mitteilungen
zurosmanischen Geschichte, 1. eilt, s. 2 0 3 -2 2 .
M. F. K prl, "O sm anl m p ara to rlu u n u n E tn ik M enei M eseleleri", Belleten V II .
cilt, (A n k ara, 1 9 4 3 ), s. 2 1 9 -3 1 4 .
C. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, (Londra, 1 968).
O. T u ran , "A natolia in the Period o f th e Seljuks an d th e Beyliks", The Cambridge History o f Islam, (Cambridge, 19 7 0 ), s. 2 3 1 -6 2 .
P . W itte k , D eu x c h a p itr e s d e l'h is to ir e d e s T u rcs de R o u m ", Byzantion, XI. cilt
( 1 9 3 6 ), s. 2 8 5 -3 1 9 .
259

P. W ittek. The Rise o f the Ottoman Empire, (Londra, 1 9 3 8 ).
H. nalck, O sm anl T arihine Toplu Bir Bak", Osmanl, ed. G. E ren, (A n k a ra, 1 9 9 9 ),
s. 3 7 - 1 9 3 2 .
H . nalck, Struggle Betw een O sm an Gazi an d th e B y zan tin es for N icaea" Syposium,
Nicaea-lznik,
(Istanbul, 2 0 0 3 ).
b. Beylikler
Das Frstentum Mentesche, Studie zur Geschichte Kleinasiens im 13-15.
Jahrhundert, (Istanbul, 19 3 4 ).
P. L e m e rle , L'Emirat d'Aydin, Byzance et l'Occident, Recherches sur 'Lageste
d UmurPacha', (Paris, 1 9 5 7 ).
B. Flem m ing, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lykien im sptmittelalter, (W iesbaden, 1 9 6 4).
I. H. U zun arh , Anadolu Beylikleri, (A nkara, 19 3 7 ).
M. F. K prl, N otes o n th e H istory o f the Beyliks in A natolia", Trkiyat Mecmuas,
n. cilt (1928), s. 1-32.
P. W ittek,
Fr. T aesch n er, "B eitrge zu r Geschichte der A chis in A n ato lien (1 4 -1 5 . Ja h rh u n d e rt),
Islamica, IV. eilt, (1 9 3 1 ), s. 1-47.
Fr. T aesch n er, A k h i; Encyclopaedia o f Islam, 2. basm , I. cilt.
c. Snr beyliinden imparatorlua (1352-1402)

H am m er, Z in k eisen v e Jo rg a'n n eserlerinden b a k a aadakilere bakn .
I. B e ldicean u -S tein h err, Recherches sur les actes des rgnes des Sultans Osman, Orhan etMuradI, (M nih. 19 6 7 ).
H. nalck, O tto m an M eth o d s o f C onquest", Studia Islamica, II. cilt, s. 1 0 3 -1 2 9 .
G. G .A m akis, Ilk Osmanllar, (Atina, 19 4 7 ) (Y unanca).
G. G .A m akis G regory P a la m as a m o n g th e T urks a n d D o cu m en ts o f H is C aptivity a s
H istorical Sources", Speculum, XXVI. cilt (1 9 5 1 ), s. 1 0 4 -1 8 .
The Travels o f Ibn Battuta, ev. H.A.R.Gibb, 1. ve 2. ciltler, (Londra, 1 9 5 6 -6 1 ).
P. C haran is, T he Strife A m o n g th e Palaeologi a n d th e O tto m an T u rk s, 1 3 7 0 - 1 4 0 2
Byzantion, XVI. cilt ( 1 9 4 2 -3 ), s. 2 8 6 -3 1 4 , XVII. cilt s. 1 0 4 -1 8 .
F. B abinger, Beitrge zurjnihgeschichte der Trkenherrschaft in Rumelien (14-15.
Jahrhundert), (M nih, 1 9 4 4 ).
H . nalc k , E d ir n e 'n in F e th i, Edirnenin 600 Fetih Yldnm Armaan Kitab,
(A nkara, 1 9 6 5 ), s. 1 3 7 -5 9 .
D. A ngelo v , C ertains a sp ects de la co n q u te des peu p les b a lk an iq u e s p a r le s T u rcs
Byzantinoslavica, XVII. cilt (1 9 5 6 ), s. 2 2 0 -7 5 .
M . B rau n , Kosovo, (Leipzig, 1 9 37 ).
Lebensbeschreibung des Despoten Stefan Lazarevic von Konstantin dem

Philosphen im auszug herausgegeben und bersetzt, (G ttingen, 1 9 5 6 ).
H. nalck, "B ayezd I Encyclopaedia o f Islam, 2 . basm . I.cilt.
A. S. A tiya, The Crusade o f Nicopolis, (Londra. 1 9 3 8 ).
M. Silberschm indt, Das oriantalische Problem zur Zeit der Entstehung des trkischen
Reiches, 1381-1400, (Leipzig, 1 9 2 3 ).
M . M . A le x a n d re sc u -D e rs c a , La campagne de Timur en Anatolie, 1402, (B k re,
1 9 4 2 ). Eletirisi iin bkz. Belleten, XI. 42 (1 9 4 7 ), s. 3 4 1 -5 .
M . B raun ,
260
KAYNAKA
G. O strogorsky, La prise de Serrs p a r les Turcs". Byzantion, 3 5 (1 9 6 5 ), s. 3 0 2 -1 9 .
H . H. G iesecke, Das Werk des Aziz ibn ArdairAstarabadi, Ein QueUe zur Geschichte des Sptmittelalters in Kleinasien. (Leipzig. 1940).
E. W erner, Die Geburt einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), Ein Beitrag zur
Genesis des trkischen Feudalismus,
(Berlin. 1966).
d. Fetret dnemi ve Toparlan (1402-51)

P. W ittek, De la dfaite d'A n kara la prise d e Constantinople", Revue des Etudes Islamiques, 12 (1 9 3 8 ), s. 1-34.
J. W. Barker, Manuel IIPalaelogus, 1391-1425, (New Brunswick, 1969).
H. J. Kissling, D as M enaqybnam e Scheich Bedr ed-dns. des Sohnes d es Richters v on
S a m a v n a", ZDMG, n o . 100 (1 95 0 ), s. 112-76.
H. nalck, " A m aw u tlu k "; Enyclopaedia ofIslam, 2. basm . I. cilt, s. 653 -8.
B. de la Brocquire, Le Voyage d'Outremer, ed. Ch. Schefer, (Paris, 1892).
D u ca s, Istoria Turco-Bizantina (1341-1462), ed. V asile Grecu, (B kre, 1 9 5 8 ),
T rke evirisi, V. Mrmroglu, Istanbul.
F. Thiriet, Rgestes des dlibrations du Senat de Venise Concernant La Romanie, 3
cilt, (Paris, 1 9 5 8 -6 1 ).
N. Jorga, Notes et Extraits pour servir lhistoire des croisades auXVsiecle, I. ve n.
cilt, (Paris, 18 9 9).
W. Miller, Essays on the Latin Orient, (Cambridge, 1921).
A . E. V a c alo p o u lo s, L es lim ites de l em p ire b y z a n tin " , Byzant. Zeitschrift, 55
(1 9 6 2 ), s. 5 6 -6 5 .
G. B eckm an n , Der Kampf Kaiser Sigmunds gegen die werdende Weltmacht der Osmanen, (1392-1437), (Gotha, 1902).
O. Halecki, The Crusade of Varna, (New York, 1943).
J. D abrovski, L' an n e 1 444", Bulletin International, de l'Acadmie polonaise des
sciences et des lettres, Classe d'his. etdephil., (Harkov, 1952).
H. nalck, Fatih: Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, (Ankara, 1954).
F. Babinger, Von A m urath zu A m urtah". Vor - u nd Nachspiel der Schlacht bei Varna
(1 4 4 4 ), Oriens, III. eilt, 2 (1 9 5 0 ), s. 2 3 3 -4 4 .
H. nalck, M urad II, Islm Ansiklopedisi, v m . cilt, s. 5 8 9 -6 1 5 .
F. T aesch n er a n d P.W ittek, Die Vezirfamilie der C andarlyzade (1 4 .-1 5 . Jah.) u n d ihre
D ankm ler", Der Islam, 18 (1 9 29 ), s. 60 -1 1 5 .
G. O strogorsky, Byzance, tat tributaire de l'empire turc, Zbomik Rodova ( 1958). s.
49 -5 8 .
e. imparatorluun Pekimesi(1453-1526)
F. B abinger, Mehmed der Eroberer und seine Zeit, M nich, 195 3 (geniletilmi italy a n c a si: Torino, 1 9 6 7 ), H .In alcik 'm eletirisi, M ehm ed th e Conqueror (1 4 3 2 1481) an d His Time", Spculum, XXXV. cilt (1 9 6 0 ), s. 4 0 8 -2 7 .
S. R uncim an, The Fall o f Constantinople. (Cambridge, 1965).
A. M ercati, Due lettere di Giorgio da Trebisonda a M aometto II", Orien. Chr. Period. 9
(1 9 4 3 ), s. 2 8 5 -3 2 2 .
K ritovoulos, History o f Mehmed the Conqueror. (Princeton. 1964).
261
H. nalck. "The Policy o f M ehm ed II tow ard the G reek P opulation o f Ista n b u l a n d th e
Dumbarton Oaks Papers, 2 3

H. nalck, M ehm ed II", slam Ansiklopedisi, VII. cilt, s. 5 0 6 -3 5 .
E. Hock, Pius II und der Halbmond, (Freiburg i. Br., 1 9 41).
B yzantine Buildings o f the City",
(1 9 7 0 ), s. 2 1 3 - 4 9 .
F. B abinger, R elazioni V isconteo-sforesche con la corte o tto m an a d u ran te il sec. x v ,
Atri del Convegno di Scudi su la Lombardia e Oriente, (M ilano, 1 9 6 3 ).

A. Bom baci, V enezia e 1' im presa turca di O ttranto", Rivisca Storico Italiana
n o. 6 6
(1 9 5 4 ). s. 1 5 9 -2 0 3 .
F. B a b in g e r. L o ren zo il M ag n ifico e la Corte o tto m a n a " ,
Archivio Strico Italiano
( 1 9 6 3 ).
F. B abinger, M aom etto II il M agnifico e la Corte o tto m an a ", Archivio Storico Italiano
( 1 9 6 3 ).
S. Tansel,
Sultan II. Bayezitin Siyasi Hayat,
(Istanbul, 1 964).
N. B eldiceanu, La c onqute des cits m arch an d es de Kilia et de Cetatea A lba p a r Ba-
Sdost-Forschungen, XXIII. eilt, s. 3 6 -1 1 5 .

S. N .Fisher, The Foreign Relations o f Turkey, 1481-1512, (U rbana, 1 9 4 8 ).
R. S.Schvvoebel, The Shadow ofthe Crescent: The Renaissance Image o fth e Turk
(1453-1517), (New York, 19 6 7 ).
H. Pfefferm an, Die Zusammenarbeit der Renaissancepapste mit den Turken, (W invezid II",
terruhr, 19 4 6 ).
D onado d a Lezze. Historia Turchesca (1300-1514), (Bkre, 1 9 0 9 ).
H. S. Kissling, Sultan Bayezid II's Beziehungen zu MarkgrafFrancesco
(M nih, 1 9 6 5 ).
L. T h u sa n e . Djem-Sultan, P aris, 1 8 9 2 . Kr. H .Inalcik, D jem ,
lam, 2 . basm , 2 . cilt, s. 5 2 9 -3 2 .
H . A. v o n B urski,
(B onn, 1 9 2 8 ).
von Gonzaga,
Encyclopaedia o f Is-
Keml Reis: Ein Beitrag zur Geschichte der Trkischen Flotte,
F. B a bing e r, "Vier B a u v o rsch la g e L ionardo da V incis a n S u lta n B a y ez id II (1 5 0 2 1 5 0 3 )" , Nachr. der Academie der Wissensch. in Gttingen (P h il.-h is. Kl., 1 9 5 8 ,
no. 1).
F. B a b in g e r. K a is e r M a x im ilie n s I. g e h e im e P r a k tik e tn " m it d e n O s m a n e n
(1 5 1 0 /1 1 )" , Sdost-Forschungen, XV. eilt (1 9 5 6 ).
V. M inorsky, La Perse au XV sicle entre la Turquie et Venise, (Paris. 1 9 3 3 ).
H. Sohrw eid e, D er Sieg der Safev id en in P ersien u n d se in e R c k w irk u n g en a u f die
S chiiten A n ato lien s im 16. Jah rh u n d e rt, Der Islam, 41 (1 9 6 5 ), s. 9 5 -2 2 3 .
Osmanische Polemik gegen de Safeviden im 16. Jahr, nach arabischen

Handschriften, (Freiiburg, 1 9 7 0 ).
S. T ansel, Yavuz Sultan Selim, (Istanbul, 19 6 9 ).
H . J a n s k y , "D ie E ro b e ru n g S y rie n s d u rch S u lta n Selim T', Mitt, zur osmanieshen
Geschichte, II. eilt ( 1 9 2 3 ), s. 1 7 3 -2 4 1 .
E. E berh ard ,
H. Ja nsky , Die C hronik des Ibn Tulun als G eschichtsquelle b e r d e n F eld u zu g Su ltan
Selim s I. g eg en die M am luken", Der Islam, XV1I1 (1 9 2 9 ). s. 2 4 -3 3 .
Ibn ly a s,
An account ofthe Ottoman Conquest oJEgypt, ev.
1 9 2 1 ).
M. A kda ,
M. B alard,
262
Trkiye'nin iktisadi ve tima Tarihi, (2 cilt),

LaRomanie Genoise, (2 cilt). (Paris, 1 9 7 8 ).
W .H .S alm on, (L ondra,
(A n k ara. 1 9 7 1 ).
KAYNAKA
E. Balta, L Eube la Fin du XV e Sicle, (Atina, 1989).

F. W. Carter, Dubrovnik, A classic City-State, (Londra, 1972).
M. A. Cook (ed.), Studies in the Economic History o f the Middle East, (Londra,
1970).
H. nalck, From Empire to republic, (Istanbul, 1995).
R. Mantran (ed.), Histoire de l'empire Ottoman, (Paris, 1989).
M. Speiser, Das Selimname des Sa 'di b. Abd al-Mute'al, (Zrih, 1946).
H. Mass, "Selim I en syrie, daprs le Slim-Name, Mlanges RenDussaud, 2. cilt
(1939), s. 779-82.
H. A. R. Gibb, "Lutfi Paa on the Ottoman Califate", Oriens, 15 (1962), s. 287-95.
H. A. R. Gibb, "Some Considerations on the Sunni Theory of the Califate, Studies on
the Civilisation of Islam, ed. S.J.Shaw ve W.R.Polk, (Boston, 1962), s. 141-50.
C. A. Nallino, Notes sur la nature du 'Califat' en gnral et sur la prtendu Califat
Ottoman', Rome, 1919.
C. H. Becker, "Bartholds Studien ber Kalif und Sultan", Der Islam, VI. eilt, s. 386-412.
M. Hartmann, Das Privileg Selims I fr die Venezianer von 1517", Orientalist. Stud
F.Hommel, II (1918), s. 201-22.
. Altundag, "Selm I", Islm Ansiklopedisi, X. cilt, s. 423-34 .
H. Edhem, Sultan Selim's aegyptischer Feldzug, (Weimar, 1916).
R. B. Merriman, Suleiman the Magnificent, (Cambridge, 1944).
L. Forrer, Die osmanischne Chronik des Rstern Pascha, (Leipzig, 1923).
F. Tauer, Histoire de la campagne du Sultan Suleyman I contre Belgrade en 1521,
(Prag, 1924).
]. H. Mordtmann, Zur Kapitulation von Buda im Jahre 1526, (Budapete-lstanbul)
1918.)
M. Pavet de Courteille, Historie de la campagne de Moacz par Kemal Pacha Zadeh,
(Paris, 1859).
V. P. Moutafchieva, La Vakf: Un aspect de la structure socio-comnomique de l empire ottoman, (Sofya 1981).
K. Setton, The Papac and the Levant, (4 cilt), (Philadelphia 1976-1984).
E. A. Zachariadan, Trade and Crusade. Venetion Crete and the Emirates ofMentescheandAydin, 1300-1415, (Venedik. 1983).
Th. Goodrich, The Ottoman Turks and the New World, (Wiesbaden, 1990).
H. nalck, The Ottoman Empire: Conquest, Oranization and Economy, (Londra
1978).
f . Osmanl Devletinin Dnya gc Oluu (1526-96)
I. Ursu, La politique orientale de Franois I, (Paris, 1908).
E. Oberhummer, Konstantinopel unter Sleiman dem Grosses, (Mnih, 1902).
M. Luther. Vom Kriege wider die Trcken, Wittenberg (?) 1529.
F. Tauer, Soliman's Wiener Feldzug" Archiv Orientalin, 24. eilt (1956).
W. Sturminger, Bibliographie und Ikonographie der Trkenbelagerungen Mens 1529
und 1683, (Graz-Kln, 1955).
K. Brandi, Kaiser Karl V, (2 cilt), (Mnih, 1937-41).
S. A. Fischer-Galati, Ottoman Imperialism and German Protestantism. 1521-1555,
(Cambridge, 1959),
263
H. Inalcik, The Origin of the Ottoman-Russian Rivalry and the Don-Volga Canal",
Annales de L'Universite d'Ankara, I (1947), s. 47-110,
S. Chew, The Crescent and the Rose, (New York, 1957).
C. D. Rouillard, The Turk in French History, Thought and Literature (1520-1660),
(Paris, 1941).
E. S. Forster, (ev.), The Turkish Letters o f Ogier Chxselin de Busbecq, Imperial A m bassador at Constantinople, 1554-1562 (tekrarbaski), (Oxford, 1968).
. Turan, Kanuninin olu ehzade Bayezit Vakas, (Ankara, 1961).
P. Argenti, Chios Vincta, (Cambridge, 1941).
A. Vambery (ev. ve ed.), Travels and adventures o f the Turkish Admiral Sidi A li Reis, (Londra, 1899).
R. B. Serjeant, The Portuguese Off the South Arabian Coast, (Oxford, 1963).
L. Dames, The Portuguese and Turks in the Indian Ocean in the Sixteenteh Century,
Journal o f the Royal Asiatic Society, I. blm, (1921).
M. Steensgaard, Carracks, Caravans and Companies, (Copenhagen, 1972).
A. Tietze, (ed.), Habsburgisch-OsmanischeBeziehungen, (Viyana, 1985).
C. Orhonlu, Telhisler (1597-1607), (Istanbul, 1970).
H. Khatifeh, The History o f the Maritime Wars o f the Turks, ev. James Mitchell,
(Londra, 1831).
E. D. Ross, The Portuguese in India and Arabia, 1517-1538", J.A.S. I. blm,
(1922).
W. E. D. Allen, Problems o f Turkish Pover in the Sixteenth Century, (Londra, 1963).
A. Bombaci, Le fonti turcho della battaglia delle Gerbe, Rivista d iS tu d i Orientali,
19 (1941), s. 193-248.
A. C. Hess, The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of the Oceanic
Discoveries, 1453-1525, The American Hist. Rev., LXXV-7 (1970), s. 18921919.
. L. Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti inaat, (Ankara, 1972).
. L. Barkan, Price Revolution of the Sixteenth Century, International Journal o
Middle Eastern Studies, VI (1973).
S. W. Baron, A Social and Religious History o f the Jews, cilt: XVIII: The Ottoman Em pire, Persia, Ethiopia and China, (New York, 1983).
G. Bayerle, Ottoman Tributes in Hungary, The Hague, (Paris, 1973).
N. Beldiceanu, Recherche sur la ville Ottomane au XVe sicle, tude e t actes, (Paris,
1973).
N. Beldiceanu, Le tmar dans L'tat ottoman (dbutXVe-dbutXVIe sicle), ed. Otto Harrassorrltz, (Wiesbaden, 1980).
P. Benedict, Geography and Social Perspectives. (Leiden, 1974).
J. R. Blackburn, The Ottoman Penetration of Yemen, Archivum Ottomanicum. VI
(1979), 55-93.
C. E. Bosworth (ed.), The Islamic World, Essays in Honor o f Bernard Lewis (Princeton, 1989).
F. Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age o f Philip II,
(2 cilt), (New York, 1973).
F. W. Carter, Dubrovnik (Regusa), A Classic City-State, (Londra ve New York,
1972).
264
KAYNAKA
M. cellzde, Geschichte Sultan Suleyman Kanunis von 1520 bis 1551. ed. P. Kappert (Weisbaden, 1981).
D. Chirot, The Origins o f Backwardness in Eastern Europe. Economies and Politics
o m the Middle Ages until the Early Twentieth Century, (Berkeley, 1989).
M. izakca, A Short History of the Bursa Silk Industry (1500-1900)," Journal o f
Economic and Social History o f the Orient, XXIII (1983).
A. Cohen ve B. Lewis, Population and Revenue in the Towns q f Palestine in the Sixteenth Cntury, (Princeton, 1978).
M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 14501600. (London, 1972).
S. Divitioglu, "Modle conomique de la socit ottomane," La Pense, 144 (1969),
s. 41-60.
S. Faroqhi, Peasants. Dervishes and Traders in the Ottoman Empire, (London,
1986).
S. Faroqhi, Men o f Modest Substance, House Owners and House Property in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri, (Cambridge, 1987),
S. Faroqhi, Towns and Townsmen o f Ottoman Anatolia, Crafts and Food Production
in an Urban Setting, (Cambridge, 1984).
S. Faroqhi, Herrscher ber Mecca, Die Geschichte der Pilgerfahrt, (Mnih ve Zrih.
1990).
C. Finkel, The administration of Warfare: The Ottoman Military Campagnes in Hungary. 1593-1606, (Viyana, 1987).
W. J. Griswold, The Great Anatolian Rebellion, 5911611, (Berlin, 1983).
A. C. Hess, The Forgotten Frontier: A History of the Sixteenth Century Ibero-AJrican
Frontier, (Chicago, 1978).
W. D. Htteroth ve K. Abdulfattah, Historical Geography of Palestine, Transjordan
and southern Syria in the Late 16 th Century, (Erlangen, 1977).
W. D. Htteroth, Trkei, (Darmstadt, 1982).
H. nalck, The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-Arms in the Middle
East," War, Technology and Society in the Middle East, ed. V. Parry and Yapp.
H. nalck, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration," Studies
in Eighteenth Century Islamic History, ed. T. NafFve R. Owen, (Londra, 1977).
H. nalck, The Impact of the Annales School on ottoman Studies and New Findings,
Review (Binghamton, 1978).
H. nalck, Ottoman Archival Materials on Millets", Christians and Jews in the Ottoman Empire, I, (New York, 1982)
g. Osmanli Imparatorlugunun Gerilemesi

M. Naima, Annals of the Turkish Empirefrom 1591 to 1659, ev. C.Fraser, (Londra.
1832).
L. Von Ranke, Die Osmanen und die spanische Monarchie, (Leipzig. 1877).
U. Heyd, Ottoman Documents on Palestine, 1552-1615, (Oxford, 1960).
O. Burian, The Report of Lello, Third English Ambassador to the Sublime Porte, (Ankara. 1952).
S. Bono, I corsari barbareschi, (Turin. 1964).
J. Pignon. La milice des Janissaires de Tunis au temps des Deys (1590-1650), Cahiers de Tunis, IV (1956).
265
R. C. Anderson, Naval Wars in the Levant, 1550-185J , (Princeton, 1952).

G. Hill. A History o f Cyprus (4 cilt), (Cambridge, 1940-52).
H. nalck, Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest, (Ankara
1969).
C. Roth, The House o f Nasi: the Dukes o f Naxos, (Philadelphia, 1949).
G. E. Rothenberg, The Austrian Military Border in Croatia, 1522-1747, (Urbana,
1960).
J. C. Davis, Pursuit o f Power, Venetian Ambassadors'Reports on Turkey, France and
Spain, 1560-1600, (New York, 1970).
S, Faroqhi, Die Vorlagen (telhis) des Crosswesirs Sinan pasa an Sultan Murad III,
(tez), (Hamburg, 1967).
C. Orhonlu, Telhisler. (1597-1607), (Istanbul, 1970).
N. H. Bigman, The Turco-Ragusan Relationship, 1575-1595, (Paris, 1967).
A. H. Wratislaw (ev.), Adventures o f Baron Wenceslas Wratislaw o f Mitrowiz,
1599, (Londra, 1862).
Le Strange (ev.) Don Juan o f Persia, 1560-1604, (Londra, 1926).
P. Paolo Carali, Fakhr ad-din 11, Principe delLibano e la Corte di Toscana, 16051635 (2 cilt), (Roma, 1936).
F. A. Behrnauer, "Koabeg's Abhandlung ber den Verfall des osmanischen Staatsgebaudes seit Sultan Suleiman dem Grossen", ZDMG, 15 (1861), s. 272-332.
F. A. Behrnauer, Das Nasihatname. Dritter Beitrag zur osmanischen Gesellschaft",
ZDMG, XVIII (Leipzig, 1864), s. 699-740.
R. Tschudi (ed. ve ev.), Das Asafhame desLuftiPascha, (Berlin, 1910).
B. Lewis, Ottoman Observers of Ottoman Decline", Islamic Studies, I (Karachi,
1962), s. 71-87.
H. nalck, The Ottoman Decline and Its Effects Upon the Reaya, Gneydou Avrupa
ncelemeleri kinci Uluslararas Kongresine Bildiri, (Atina, 1970).
VII.
OSMANLI HUKUK VE MALYESl
P. Horster, ZurAnvendung des islamicshen Rechets im 16. Jh. Diejuristischen Darlegungen (m aruzat) desSchejch l-IslamEbuSud (ges. 1574), (Stuttgart, 1935).
. L. Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Zirai Ekonominin
Hukuki ve Mali Esaslar, (stanbul, 1943).
. L. Barkan, The Ottoman Budgets, Revue de la Facult des Sciences Econ. de
l'Univ. d Istanbul, XVII, (1955-6), s. 193-347.
H. nalck, Sleyman the Lawgiver and ottoman Law", Archivum Ottamanicum, I.
cilt.
H. nalck, "Land Problems in Turkish History, Muslim World, 45 (1955).
R. R. Arat, "Un yarlk de Mehmed 11 le Conqurant, Annali, nuova serie, 1. cilt, (Roma, 1940), S. 25-68.
N. Beldiceanu, Les actes des premiers sultans, (Paris, 1960). Bu kitabn eletirisi iin
bkz. H. Inalcik, Notes", DerIslam, 43 (1967), s. 139-57.
R. Mantran, Rglementsfiscaux ottomans, la police des marchs de Stamboul au dbut duXVIsicle, in Cahiers de Tunisie, IV (1956), s. 213-41.
: ?
KAYNAKA
Mantran-J. Sauvaget, Rglementsfiscaux ottamans, (Beyrut, 1951).

H in s, "D as S teu rw ese n O sta n ato lien s im 15. u n d 16. jh ., ZDMG, XXV
(1 9 5 0 ), s.
1 7 7 -2 0 1 .
A . G alan t , Turcs et Juifs,
Etude historique et politique, (Istanbul, 1 9 3 2 ).

M . C rusius, Turco-Graeciae, libro octo, (Basle, 1 5 8 4 ).
F. Sc h e el, Die staatrechtliche Stellung der kumenischen Kirchenfirsten in den alten
Trkei, (B erlin, 1 9 4 3 ).
N . Z ern o v , Eastern Christendom, (L ondra, 1 9 6 1 ).
S. R u n c im a n , The Great Church in Captivity, (Cam bridge, 19 6 8 ).
L. H ad ro v isc , Le peuple serbe et son glise sous la domination turque, (Paris, 19 4 7 ).
G. S tad tm lle r, O sm a n isc h e R eich sg esch ich te u n d b a lk an isch e V olksgeschichte", Leipziger Viertelsj.JrSdost-Europa, 3 (1 9 3 9 ), s. 1-24.
M . M la d a n o v ic , "Die H e rrsch a ft d er O sm a n en in Serb ien im lichte der S p ra ch e , Sdost-Forschungen, XX ( 1 9 6 1 ), s. 1 5 9 -2 0 3 .
R. M . D a w k in s, "T he C ry p to -C h ristian s o f T u rk ey ", Byzantion, VIII ( 1 9 3 3 ), s. 2 4 7 77.
Rechnungsbcher trkicsher Finanzstellen in Buda

(Offen), 1550-1580, trkischer text, (B udapete, 1 9 6 2 ).
J. S h a w , The Budget of ottoman Egypt, (Paris, 1 9 6 8 ).
J. S h a w , Organization and Development of Ottoman Egypt, 1517-1789, (Prince-
L. F e k e te v e G y. K a ld y -N ag y ,
S.
S.
to n N.J., 1 9 6 2 )
R. A n h e g g e r, Beitrage zur
Geschichte des Bergbaus im osmanicshen Reich,
(3 eilt),
(Istan b u l, 1 9 4 3 - 5 ).
VIII.
OSMANLI SARAYI VE MERKEZ YNETM
J. v o n H am m er,
Das osmanisehen Reichs Staatsverfassung undStatsvenvaltung
cilt), (V iy an a, 1 8 1 5 ).
M o u r a d g e a d 'O h s s o n , Tableau gnral
de empire ottoman
(2
(7 cilt), (P aris, 1 7 8 8 -
1 8 2 4 ).
P. R y c au t, Present State of the Ottoman Empire, (Londra, 1 6 7 0 ).
I. H. U zun arl Kapkulu Ocaklar (2 cilt), (A n k ara, 1 9 4 3 -4 ).
Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, (A n k ara, 1948)

I. H. U zunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, (A n k ara, 1 9 4 5 ).
I. H. U unarl, lmiye Tekilat, (A nkara, 1 9 6 3 ).
H . A . R. Gibb a n d H. B ow en, Islamic Society and the West, (L ondra, 1 9 5 0 -5 7 ).
V. L. M n a g e , "N o tes a n d C o m m u n icatio n s. S id elig h ts o n th e Dewshirme from Idris
a n d S a d u d d in ", BSOAS, 18 ( 1 9 5 6 ), s. 1 8 1 -3 .
B. D. P a p o u lia , Ursprung und Wesen der 'Knabenlese' im osmanicshen Reich, (M I. H. U zun arl,
n ih , 1 9 6 3 ).
N. M . P e n z er,
The Harem,
(L o n d ra-B o m b ay -S y d n ey , 1 9 3 6 ).
J. A . B. P alm er, T h e O rigins o f th e Ja n issaries", Bulletin o f the John Rylands Library,
XXXV (1 9 5 3 ),
s. 4 4 8 -8 1 .
U. H ey d , " M o ses H am o n , C hief Jew ish P h y sician to S u ltan S u ley m a n T he M agnificie n t" , Oriens, 16 (1 9 6 3 ), s. 1 5 3 -7 0 .
267
M. Baudier, Histoire gnrale du serrail et de la cour du Grand Seigneur, (Paris,

1623).
B. Miller, The Palace School o f Muhammed the Conqueror, (Cambridge, 1941).
B. Miller, Beyond the Sublime Porte: The Grand Seraglio ofStam bul, (New Haven,
1931).
W. L. Wright, Ottoman Statecraft: The Book o f Counself o r Viziers and Governors o f
Sari Mehmed Pasha, (Princeton, 1935).
IX.
NFUS, EHRLER VE YOLLAR
. L. Barkan, Les dportations comme mthode de peuplement et de colonistaion dans

lempire ottoman, Revue de la Facult des Sciences Economiques de lUniversit d I stanbul, XI (1946-50), s. 524-569, Xm. cilt, s. 56-79, XV. cilt, s. 209-329.
. L. Barkan. Essai sur les donnes statistiques des registres de recensement dans
l'empire ottoman au XV et XVI sicles, Journal o f Economie and SocialHistory o f
the Orient, I. cilt (1957).
. L. Barkan "Les formes de lorganisation du travail agricole dans lempire Ottoman
aux XV sicles; Revue de la Facult des Sciences Economiques de l Universit, d
Istanbul, l-II (1939) s. 29-74.
. L. Barkan, Quelques observations sur l'organization conomique et sociale des villes ottomanes, des XVI et XVII sicles. Recueil Socit Jean Bodin, VII (1955), s.
289-311.
N. Todorov, The Balkan City, 1400-1900, (Seattle, 1983)
F. Taeschner, Dasanotolische wegenetznach osmanicshen Quellen (2 cilt), (Leipzig,
1924-6).
G. Baer, The Administrative, Economie and Social Functions of Turkish Guilds", International Journal ofMiddle EastStudies, I (1970), s. 28-50.
M. Alexandrescu-Dersca, Contribution ltude de LApprovisionnement en bl de
Constantinople au XVIII sicle", Studia etActa Orientalia, I (1957), s. 13-37.
W. Behmauer, Mmoire sur les institutions de police chez les Arabes, les Persans et
les TurcsJournal Asiatique, V. seri, XV (1861), s. 347-92.
F. Taeschner, Alt-StambulerHofund Volksleben, (Hanover, 1925).
A. Refik, Istanbul Hayat (2 cilt), (Istanbul, 1930-31).
A. A. Pallis, In the Days o f the Janissaries, (Londra, 1951).
B. Lewis, Istanbul and the Civilisation ofthe Ottoman Empire, (Oklahoma, 1963).
R. Mantran, Istanbul dans la seconde moiti du XVIII sicle, (Paris, 1962).
M. Hadzijahic, Die privilegjerten Stadte zur zeit des osmanicshen Feudalismus", Sdost-Forschungen, XX (1961), s. 130-58.
X. TCARET ve EKONOM
W. Heyd, Histoire du Commerce du Levant (2 cilt), (Leipzig, 1936).
H. nalck, Harir", Encyclopaedia o f Islam, 2. basm, III. cilt.
H. nalck, Bursa and the Commerce of the Levant". Journal o f Economic and Social
History o f the Orient, 111/2 (1960), s. 131-47.
KAYNAKA
G. R. B. R ichard s. Florentine Merchants in theAgeojMedicis, (Cambridge, 1932).

A. C. W oo d , History o f the Levant Company, (L ondra, 19 3 5 ).
P. M a s s o n , Histoire du commercefranais dans le Levant au XVII sicle, (Paris
1 8 9 6 ).
U. D o rin i-T . B e rtele, Il libro
1440, (R om a, 1 9 5 6 ).
dei conti di Giacomo Badoer, Constantinopoli, 1436-
F. T h iriet, L es le ttres co m m erciales des Bebo et le com m erce v n itie n d a n s lem pire
o tto m a n la fin d u XV sicle, Studi in onore di Armando Sapori, (Milano, 1957)
s. 9 1 1 - 3 3 .
H . nalck , Capital F o rm a tio n in th e O tto m an E m pire",
tory, XXIX (1 9 6 9 ), s. 9 7 - 1 4 0 .
Thejournal of Economic His-
H . nalck , Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, (stan b u l 1 9 9 3 ).

D. G offm an , zmir and the Levantine World, 1550-1650, (Seattle, 1 9 8 9 ).
A. H . d e G root, The Ottoman Empire and the Dutch Republic, (Leiden 19 7 8 ).
H . nalck , Sources and Studies on the Black Sea, (Cambridge, 1 9 9 5 ).
B. M c g o w a n , Economic Life in Ottoman Europe, (Cambridge v e Paris, 1 9 8 2 ).
B. M a ste rs, The Origins o f Western Economic Dominance in the Middle East, (New
Y o rk v e L o n d ra, 1 9 8 8 )
H . G erb er,
1988)
Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700,
(K u d s,
J. T ad i, L e c om m erce e n D alm atie e t R ag u se e t la d cadence conom ique de Venise a u XVIII sicle", Civilt Venezianastudi9, s. 2 3 7 -7 4 .
H . nalck , Im tiy a za t: O tto m an ", Encyclopaedia o f Islam, 2 . basm , IV. cilt M. Berza,
"L a c o lo n ia fio re n tin a di C o n stan tin o p o li n e i se co li X V.-XVI.", Revue histoire du
Sud-Est Europen, XXI (1 9 4 4 ), s. 1 3 7 -5 4 .
XI. KLTR
A. B om baci,
Storia della letteratura turca dallantico imperio di Mongolia allodiema
Turchia,
(M ilano, 1 9 5 6 ).
A. A. A d var, Osmanl Trklerinde Ilim, (Istanbul, 1 9 4 3 ).
E. J. X. Gibb, History o f Ottoman Poetry (6 cilt), (L ondra, 1 9 0 0 -9 ).
R. E ttin g h a u se n ( n s z), M. S .Ipirolu v e S .E ybolu, Turkey, A ndentMiniatures,
UNESCO W orld Series, (Paris, 1 9 6 1 ).
E. E sin, Turkish Miniature Painting, (V erm ont v e T okyo, 1 9 6 0 ).
G. M. M e redith -O w ens, Turkish Miniatures, T h e British M u seu m , (L ondra, 1 9 6 3 ).
I. S tch o u k in e , La peinture turque d'aprs les manuscrits illustrs, Ipartie de Sley-
man I Osman II, 1520-1622, (Paris, 1 9 6 6 ).

F. tm e n , Miniature ArtJfom the Xllth to the XVIIth Century, (Istan b u l. 1 9 6 6 ).
C. E. A rsev e n , L art turc depuis son originejusqu nosfours, (Istanbul, 1 9 3 9 ).
K. E rd m a n n , Orientteppiche aus vier Jahrhunderten, (H am burg, 1 9 5 0 ).
K. E rd m an n , Das anatolischeKaravansaray (2 eilt), (Berlin, 1 9 61 ).
M. K. zergin, A nadoluda Seluk K erv an saraylan ", Tarih Dergisi, no. 2 0 , s. 14 1 -7 0 .
A. G abriel, Les m o sq u es de C o n stan tin o p le", Syria, VII (1 9 2 6 ), s. 3 5 9 -4 1 9 .
A. G abriel, Une capitale turque: Brousse (2 cilt), (Paris, 19 5 8 ).
C. G urlitt, Die Baukunst Konstantinopels, (Berlin, 1 9 1 2 ).
J. Karabacek, Abendlaendische Knstler zur Konstantinopel im 15. und 16. Jhdt.,

(Viyana, 1917).
T. z, Turkish Textiles and Velvets, (Ankara, 1950).
E. DiezveO. Aslanapa, Trk Sanat, (Istanbul, 1965).
E. Diez, The Architect Sinan and his Works", Atlantis, (Nisan, 1953).
R. M. Meri, Mimar Sinan. Hayat, Eseri I. cilt, (Ankara, 1965).
H. Glck, Die Kunst der Osmanen, (Leipzig, 1922).
K. Erdmann, Zur trkischen Baukunst seldschukischer und osmanischer Zeit, (Istanbul, 1958).
E. Akurgal, C. Mango ve R. Ettinghausen, Reasures o f Turkey, SKIRA, (1966),
U. Vogt-Gknil, Lesmosqus turques, (Zrih, 1953).
U. Vogt-Gknil, LivingArchitecture: Ottoman, (Londra, 1966).
A. Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, (Chicago ve Londra, tarihsiz)
H. Glck, Die Bader Constantinopels, (Viyana, 1921).
C. Gurlitt, Die Bauten Adrianopels, Orientalische Archiv., I. cilt, (Leipzig, 1910-11).
A. Gabriel, Chteaux turcs du Bosphore, (Paris, 1943).
A. Gabriel, Monuments turcs d'Anatolie (2 eilt), (Paris, 1931-45).
K. Otto Dom, Das islamische znik, (Berlin, 1941).
B. Ouz, Trkiye Halknn Kltr Kkenleri (3 cilt), (stanbul, 1980).
C. Fleischer, Bureaucrat and lntellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa li (1541-1600), (Princeton 1986).
M. Kiel, Art and Society ojBulgaria in the Turkish Period, (Maastricht, 1985)
E. Egli, Sinan, der Baumeister osmanischer Glanzzeit, (Zrih, 1954).
M. And, A History ofTheatre and Popular Entertainment in Turkey, (Ankara, 1963-4).
M. And, Dances ofAnatolian Turkey, (New York, 1959).
H. Ritter. Karagz, trkische Schattenspiele (3 cilt): I, (Hanover 1924), II, (Istanbul,
1941), III, (Wiesbaden, 1953).
S. Eyice, "Sultaniye-Karapnar'a Dair, Tarih Dergisi, 20 (1965), s. 117-40
N. Gyn, Eski Malatya'da Silhdar Mustafa Paa Hani", Tarih Enstits Dergisi, 1
(1970), s. 63-92.
Takprizde, Es-Saqaiq en-nomanijje, enthaltend die Biographen der trkischen
und im osmanischen Reiche wirkenen Gelehrten, Derwisch-Scheikhs undArtzte
ev. O.Rescher, (Istanbul, 1927).
). K. Birge, The Bektashi Order ofDervishes, (Londra, 1937).
I. Beldiceanu-Steinherr, Scheich ftade, der Begrnder des Gelwetijje Ordens, (Mnih, 1961).
H. J. Kissling, "Aus der Geschichte des Chalwetijje-Ordens, ZDMG, 103-2 (1953), s.
233-89.
H. J. Kissling, The Role of the Dervish Orders in the Ottoman Empire, Studies in Islamic CulturalHistory, ed. G.E. von Gmnebaum, American Anthropologist, tez no:
76 (1954).
F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans (2 eilt), (Oxford, 1929).
P. Kahle. Piri R ei's Bahriye, Das trkische Segelhandbuchir das Mittellndische
Meer vom Jahre 1521, (Berlin ve Leipzig, 1926).
Piri Reis, Kitab-iBahriye, (Istanbul, 1935).
B. Yediyldz, Institution du Vakf au XVIII sicle en Turquie, (Ankara, 1985).
F. Smer, Ouzlar (Trkmenler), (Ankara, 1967).
DZN
A baza M ehm et P aa
bkz. Mehmet Paa
(Abaza)
Abaza Mehmet Paa isyan
Akdeniz 34, 41, 44, 45, 46, 4 8 , 51, 56,

A khadm A ga 102
bkz. isyan (Abaza
Mehmet Paa)
Aknclar 88
A kkerman 35. 135, 136. 137, 138
Abbas (ah,Byk) 47, 48, 50, 55
A kkoyunlu devleti 3 7 . 2 0 2
Abbas halifelii 9, 6 2 ,7 1 ,7 2 ,9 6 , 113, 157

Abdaln 199, 201
Akritai 13
Abdaln- Rum 195
A ksaray 1 7 5 ,2 0 7
A kem seddin 104, 1 8 9 ,2 0 0
Abdullah (Bosnev) 207
Aleddn Ts 175, 185
Abdullah (zbek Han) 47
A lanya 130, 133
Abdullah (San) 209

Abu Hanfe 181
A lanya Beyi 33
Alcazar Sava 49
Acemioglan 84
l (Tarihi) 50
adak
bkz. Nezir
Ali Cemli Efendi 100
Adletnme 81, 97
Al Fenr 175, 179
Adana 130
Aden 133
Addddn c 177, 180, 185
Ali Kuu 184, 185
Ah Evran (Nasreddin Mahmut) 158, 208
Almanya 43
Alplk 12, 194
Ah H aan
bkz. Haan (Ahi)
Ali Paa (orlulu) 92, 188, 193

Ali Paa Medresesi 176
Ahilik 61, 62, 68, 156, 158, 161, 194, 208
Altnordu 11, 4 4 ,1 2 7
Ahmet (Yazczde)186
Amadeo VI ( Savoyal) 18
Ahmet (Mehmet Il'nin kardei) 31
A masra 21, 24, 109, 130, 136, 147
Ahmet (Takprlzde) 1 7 3 ,1 7 5 , 179, 182,

187, 190, 191,
Amasya Antlamas 43
Amirutzes (Trabzonlu) 189
Ahm et I 67, 96, 105, 103

Ahmet II 67, 97
Amyris, Filelfo, Giovanni-M aria
Ahmet 111 67. 6 9 ,8 6 . 92. 105

Ahmet Paa (Gedik) 34, 35. 69. 104
Ahmet Paa (Hersek) 153
Ahmet Yesev 195
Akaa 85
189
Anabolu (Nauplion) 32
Anadolu Beylerbeyi 79,1 0 9 . 2 03
A n adolu B eylikleri 13, 2 1 , 2 4 , 2 6 , 2 8 , 7 4 ,
120, 194
Anadolu H isan 30, 140
Ancona 141
271
OSMANLI MPARATORLUU: KSK A (1300-1600)
Andrea Doria 41
Aziz Yahya valyeleri 40. 134
Andronikos IV 18
Aziz Yorgos 195
Angarya 80, 81. 112. 147

Angiolello,
]. M.
Babalik 1 9 5 ,1 9 7 , 1 9 9 ,2 0 1 ,2 0 5
86. 147
Ankara 20, 200, 201, 136
Bb-i l 95, 106
Ankara sava 22, 24, 196
Bab's-sade 67, 85, 98 aas 102
Antalya 20, 130, 133, 134
Bc 7 8 .1 6 1
Arabistan 63, 152
Badat 38. 4 3 .1 0 9 . 123
Aragon Kral 32
Banazlk 187-193
Arge 22
bailo 141
Argos 32, 33. 147
Balat 130
Ariza 118
Balm Sultan 206, 209
A rnavutluk 17, 22, 24, 27, 32, 33, 41, 119,

140, 141, 152,
Bl Sofyev 207
ron 111135
Balkan Dalan 27
Arpalk 121
Balkanlar (fehler) 17, 1 8 ,1 9 , 20, 21
Arvanid Sanca 84
Bapheus
Arz aas 86
Barak Baba 194
Arz Odas 98
Barbarigo, Andrea 168
Arz- m azhar 96
Barbaros Hayrettin Paa
A skeri sn f 51, 5 3, 74, 75, 80. 8 4 . 88, 91,

108,
115, 119, 148, 158, 167
Balkan Beyleri 25
bkz. Koyunhisar
bkz. Hayrettin Paa
(Barbaros)
Basra 43, 50
Askeri yneticiler 25
Basra Krfezi 132
Astroloji 183, 187
Badefterdr 100, 101, 106
Astronomi 173, 175. 176, 188
Bakent sava 33
k Paa 2 08
Bthori, Istvn 45
Batllama 188
Atullah efendi 191

Ateli silah 2 8 . 3 3 . 3 6 . 3 7 . 3 8 . 4 8 . 52. 53.
55. 112, 166
Btnler 191
Atlas Majr. Blaeu. Joan 188

Atlas Minr, Mercator, Hondius
Battalnme 196
188
Atl asker 118

A vnz 54, 80,152
Averroe
bkz. Ibn Sina (Averroe)
Averroizm 185
Batlamyos 186
Bayezit (Sleymann olu) 65, 66
Bayezit 1 (Yldnm) 11, 20, 21, 22, 29. 62, 71,
8 3 .8 4 . 130, 108, 113, 140, 141, 196
Bayezit II 35, 36, 37, 38, 69, 78, 79, 85, 94,
102, 114. 138, 150. 185, 2 0 1 ,2 0 8
Avlonya 34. 41
Bayram tarikat 183, 196, 199, 200
A vrupa 15. 16, 42 Etkisi 5 6 , 57, 161. 183.

188
Bayzv 185, 186
A vusturya 45, 47, 48, 54. 98. 109

Ayan 56, 92
Bedreddn (eyh) 2 5 , 120, 175, 181, 185,
A yas 127
Behman Sultanl 132
A yasofya 31, 49, 68, 150
B ektlik 199, 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 6 ,
A zak 44, 49, 135, 137, 139,
Bedesten 149, 155, 165, 168

196, 197; 199,2 0 1
208, 209
Azerbaycan 37, 3 8 ,4 3 . 48. 144
Belgrat 32, 26, 40, 142, 152, 155
Aziz Bartolomeos gn 43, 48
Bellini. Gentile 34, 35. 189
Aziz Stefan tarikat 48
Bender Kalesi 46
272
DZN
Bender-Abbas liman 50
Cava 50
Berat 75, 81, 101. 118, 161. 177,

Berlinghieri 189
Cebeciba 86
Beyler 17, 2 7 , 32, 38, 56. 79
Celli isyanlan
B eylerbeyi 5 5 , 8 6 , 88, 108, 110, 113. 118.

119. 121, 123, 190,
Celveti tarikat 105
Beyrut 133, 143

Beyehir 136
Bezirgn 168
Bat 68, 178
Bida t 78, 191-193
Bilecea
bkz. Plonik (Bilecea)
Birecik 131
Birgi 13
Birn 86 -8 8
Bitlis 43, 131
Bizans 11, 12, 1 5 - 1 8 ,2 4 -2 8 ,3 0 ,3 1 , 113
Blaeu, Joan 188
Blount, H. 117
Boazlar 15. 135
Bogdan 32, 35, 41. 47, 109, 111, 135, 139
Bolu 152
Bosna 21, 27, 3 2,-34, 78, 109, 142,
Bosna-H ersek 141. 142, 154
Bostanc 88
Bozcaada 31
Brahe, Tycho 187
Brankovi Georgi 26. 32
Brocquiere, Bertrandon de La 2 8. 95, 131
Budin 40 , 4 7 , 121. 155
Bulgaristan 15. 17, 19-22. 151.
B urhaneddin (Kad) 21, 22
B ursa 2 4 , 2 6 . 2 8 . 3 3 , 3 7 . 3 8 , 13. 14. 130.
131, 136, 149, 182, 108, 119, 132. 133,
138. 141, 146. 148, 152, 162, 163, 168.
2 0 3 dokum a endstrisi 166
Busbecq 154. 155. 183
Brokrasi 6 5 . 7 4 ,9 0 , 100. 101. 103, 178
Brokrat snf 188, 192
Byk Oda 85, 92
Byelgorod 137
bkz. Kalvencilik
Cmi'ul-Fusulayn 181
Calvinist
Canon 188
Cateau-Cambtsis Ban 46
C ebel88, 90, 118
bkz. isyan (Celli)
Cem (Fatih'in olu) 35

Cem Sultan 3 6 . 195
Cemleddn (Rz'nin torunu) 184
Ceneviz 30, 32, 130, 131. 135, 137. 143,
Cenova 139, 140
Cerime resmi 112
Ceza hukuku 78. 80
Cezayir 4 8, 123 Beylerbeyil 109. 111
Cidde 63, 132, 133
Cihad 182
Cihannum, Ktip
elebi 183
Ciriaco (Anconal) 189

Cizye 13, 54, 121
Cuma namaz 9 6 ,1 0 6 , 9 0
Clus 65, 67, 68, 88. 92. 104
Crcn (Seyyid erif) 175, 176, 179, 184
agmn 184, 186
aldran Sava 3 8 .2 0 3
anakkale 135
anakkale Boaz 1 5 ,1 8 .2 0 . 22. 2 8 . 3 1 .3 4 .
140
andarf Halil
bkz. Halil (andart)
andartlar 2 0, 26. 28. 101

avu 121
avuba 87. 97. 106
eriba 122
erkassi 137
erkesler 4 4
erkezistan 111
eme 152
kma 86. 8 8 .1 0 2 .9 2
ift bozan akesi 115
ift resmi 1 1 2 .1 1 5
iftlik 79
impe ^Omurbeyl! 15
irmen 18
okadr 86
Dhil Medrese 17t>
Dltef 37, 201, 202

273
Danimendnme 196
Dlbendolan 86
Darphane 79
Dlkadir Beylii 36. 38, 2 0 3
D r'l-Mesnev 209
Dr's-sade Aas 86, 87
East ndia Company 50
Drlhads medresesi 176
E b u ssu ' d ( e y h lisl m ) 1 7 9 , 1 8 1 , 1 9 0 ,

1 9 2 ,2 0 0
Drlharb 13, 18
Drlislm 12
Ede Bal 61
Davud (Kayserili) 2 07
E dirne 1 5 -1 7 , 2 4 , 2 8 . 3 8 , 1 3 2 , 1 3 9 , 1 4 1 .
De re militari, Valturio, Roberto
189
Debbaghane (tabakhane) 158
142, 146, 148, 149, 152, 176, 177, 182,

201,
Dede 203, 2 05. 206
Edime antlam as 27
Defderdr 98. 99. 102, 106. 111, 121, 122,
Edime saray 84, 85
178
Dei, Benedetto 132
Efes 130
Eflk 17. 2 1 . 2 2 , 2 4 -2 8 . 3 2 , 4 7 . 7 8 , 1 0 9 ,
Deliorman 2 5 .1 9 8 ,2 0 2
Denizli 13, 97
Efltun 207
Derbend 47
Ege Adalar 140
Derbentiler 155
Dergh-i l 95
Ege Denizi 141

Eriboz 33, 34, 147
Det-i Kpak 136
Ehl-i hibre 1 5 9 ,1 6 0 .1 6 2 .1 6 3
Devirme 53, 83. 88. 194. 202
Ejderhan 44, 4 5 ,1 0 5
D im ek, Eb Bekir ed- 132. 188

Dimitra 44
Eldred, J. 133
Dinyeper 49
Dirlik 36, 88, 91
Diu 133
111.
139
Elefteroi 117
Elhasa 109
Elizabeth 1 - 1 4 4
Divn 74. 96
el-MulahhasJ hay'a, agmn 186

Emir Fahreddin bkz. Fahreddin (Emir)
Divn al-m azlim 96
Emir Sultan (eyh) 68
Divn defteri 51
Enderun 68, 85, 86, 88, 92
Divn- Hm yun 80, 95-98, 100, 102, 103.
E ndonezya 133
106. 161, 167. 178, 190

Diyarbakr 38, 131
Enflasyon 150
Envr'l-kin, A hm et
(Yazczde) 1 83,
D obruca 2 1 . 2 5 , 2 7 , 1 51 , 195, 196, 2 0 2

despotu 17
Erdebil 204
Dogu Akdeniz 134
Erdel 27, 4 2 ,4 5 ,4 7 , 111
Dogu Roma mparatorluu 31. 62. 63

Don Irma 137
Eretna Beylii 20, 21
Don Jan 47
Erkn- Devlet 99
D onanm a O sm anl 2 8 . 3 1 . 3 2 . 3 6 . 47, 48,
Ermeni Patrii 63
49 , 18, 100, 102, 140 Fransa 41, Venedik 2 2, 25. 28. 30. 140
Dra 32
Ermeniler 135
Erzincan 130
Erzurum 38. 1 3 1 .2 0 2
Dra kul, Vlad 32
Eski Ali Paa Medresesi 176
Drina Irma 142
Eski Saray 68
Dubrovnik (Ragusa) 1 1 1 ,1 4 1 , 142, 152

Ducas (Bizansl tarihi) 198
Esnaf 74. 163. 167. 192
274
186
Ergene Irma 153
Esterabad 130, 201
DZN
Ekyalk 52.55.80.96.117,155
Ekflnd 114
Eraf 167
Eucd 184
Ev filetimi 165.166
Evhadddiniannara208
EvBya elebi 149.153.206

Evrenesogullan 109
Eyletler 74.88.100,10. 121.122 askei
84.112
Mirattn (Emfc) 49
Fahreddn (Rd) 175.179.184.186,191
Fak 192
Farbi 186,186
Ftih Camit 175
Ftih Sultan Mehmet bk t. Mehmet II (Ftih
Sultan)
Fazl Ahmet (Kprl) 106

Fazlullah 201
Fellpe 1148,49
Fen bkz. Mehmet Fenri
Feodalizm 18,19, 26, 113.116,118,119,

Ferdlnand (Aridk) 41-43
Ferhad Pasa 68
FettdOddlnAttr208
Ferman 19.78, 77. 8i. 98.99. 100, 116.
159,118.121.164
Fet 158
Fetih 9. 14.16. 17, 38, 52. 77. 78.84,85.
112,146,155,196.
Fetret dnemi 24-29.68
Fetv69,103,179.192
n ot VMM 131
Fdfb, Gtovanni-maria 189
Filibe 139,149,152,176,201
Fildelt 112
F|yat denetimi 160

Fiyat devrimi 145
Floransa 132,14i
Foa 130,140,141,152
Foret, J. de La 45,143
Ftanois 140-42
Fransa 41, 46, 48, 55,142.143
Fcansa-Venedlk ittifak 36
Fiilili 138
Fss'l-Hcem, tbnl Arab 197

Ftvvet 156,157,159,161.163
Galata 130. 2.135.141.147. ISO. 187
GadUrr85
Garibnme, AkPaa 208
Gavd(al)38
Gayrinsfimler 150.157.188
Gaz9.12-14.25.31.62.63.71.72.109.
195
Gazfi (Ab Hmid) 175.179.184.185,
191,207
GazanferAga 86
Gd 12,13,16,17,20.26.35,36.62.83.
156,194,196,202 akutlan 18
Gz Sultan 63
Gebze 152
Gcenil Sultam133
GedikAhmet Pajatk t. AhmetPaa (Gedik)
Gelibolu 15,16,18.25.26.135,140
GeliboluKalesi 15
Gennadbs (tamOnodotelM) 34.63.189
G eo g n q fia ,M ia ^ itA \W
Gadekesai 112
GermiyimBeygi20
Geytn (Ottn) 43. H. 130.131
GeyinBeyfigi 111
GOxbkz.Gcyln(Gan)
Girit 134.135
Ghgh Afe. Yerky
Giustiiani. Longo 30
G 16.55
Gebeler 16.17.19.36.117.155
GktitakYazttan 73
Gnll 92.119.120
Grdes 136
Gregorio XIII (Papa) 44.45
Gulm8 3 .8 6 . 88.90.92
Gurbet taifesi 52
Gmrk 79 kayd 138 vegisi 35,50,56. 78.
97. 130,132-134.138,141,142
Gns Kalesi 41
Grn (Molla) 181.186
Grcistan 78. 79,111
Grcler 48
Gvercinlik 26
275
Habeistan 109
Haydarolu (Kara) 155
H absburglar 40 -4 2 , 47, 4 8 ,1 1 1 . 143
Hayra Bay (Memlk valisi) 39
Hac 44, 63, 64, 1 3 3 ,1 5 2 ,2 0 4 ,
Hayrettin Paa (Barbaros) 41, 42, 109
Hac Bayram Vel 200
H azar Denizi 43, 47
Hac Bekta 201, 205, 206
Hazine 51, 54, 71, 74, 86, 88, 9 2 , 9 6 , 102,
Hal Seferleri 16, 18, 21, 22, 24, 30, 34, 42,
105, 113, 118, 121, 134, 161, 195,
44 , 201 o rd u su 11, 18, 4 8 d o n a n m as
Hazinedrba 85, 86
3 3 ,4 1 , 142
Henri II 42, 45
Haova Sava 47
Henri IV 144
Hadmlar 85
Hersek 33
Hdimu'l haremeyn 39
Hristiyan beyler 112, 119
Hadis 99, 177, 181
Hristiyan devletler 34
hfiz-i ktp 182
Hristiyan ittifak 47
Haham Ba 63
Hristiyan tebaa 19, 55, 9 2 ,2 0 5
H akanu'l-Bahreyn 34
Hristiyanlk 13. 16, 17, 34, 35, 4 1 , 5 0 . 63,
Halep 38. 130, 131. 1 3 3 ,1 5 2 .
64. 189
Halife 13, 39, 63, 160, 178, 190
Hrova 139
Halifetl- Mslimn 63
Hicaz 39, 63, 132
Halil (andarh, sadrazam) 27-31, 69, 104

Halil (Orhan'n olu)
Hidye, Mergnn
Halil Paa (vezir-i zam) 69
Hindistan 43. 63. 64, 132. 133
Halil Paa (Vezir-i azm) 69. 101

Halvetiler 1 0 5 ,1 9 9
Hint Okyanusu 49, 132, 144
Hamidili 20, 27
Hizib 68
Hamit Hanedan 20
Hami'l haremeyn 39
Hamza B (Bosnal) 200
Hollanda 48, 50, 143

Hondius 188
Horasan 47 erenleri 195
Hamzavler 199, 201

Han betiler 191, 193
Hunyadi, Jnos 27, 28

Hurufilik 196, 199,201
Hanefilik 189, 193
Hnkr Sanca 108

Hrm z Adas 43
Hrmz yolu 144
Hara 13 ,2 6 , 3 2 ,4 1 ,4 2 , 109, 111. 142

Haragzar 17-19, 21, 28
Harem 66, 69
177, 188
Hilfet 63, 6 4 ,7 3 , 99, 189
Hisbe 160, 165
Hseyin Ahlt (eyh) 197
Haremagas 69
H srevl 71, 74
Hri medreseleri 176, 178

Harzem 44. 180
Hsrev (Molla) 175, 181
Hs 90, 113, 117, 119. 121. 122

Has Oda 86. 88. 92
Has odaba 85. 86
Haan (Ahi) 61
Haan (Uzun) 20. 33. 37. 77
Haan Paa (Yemii) 69. 103
Hasluck. F. W. 205
Hsrev Paa 92
Irak 43, 55
bn Battuta 14, 130, 156, 161
lbn Haldun 53, 76, 207, 209
bn Kemal (Kemal Paazde) 3 1 , 3 8 , 181,
182, 186
bn Rd 183, 185, 186
Hatt-i Hmyun 79, 98, 103. 106

Hayuzde 189
bn Sn (Averroc) 183, 185, 186
Haydar 199, 201
Ibn'l Arab 191, 193, 197, 207-209
276
bn Taymiyya 74, 207, 209
DZN
Ibrahim I (Deli) 67, 69, 70, 105
Kzlba 203 Kyl 105 Rey 56 Saru-
Ibrahim Mteferrika 183
han 120 ahkulu 37 eyh Bedreddin 198
Ibrahim Paa (Damat) 183
Trkmen 195. 203 Yenieri 28, 35, 54,
brahim Paa (vezir-i zam)
69, 102
brahim Pa a (vezir-i zam ) 45, 100, 101,

104,
143
lkodra 32, 33
rakiyye 193
lbrail 139
talya 17. 34, 35. 3 6 ,4 1 , 135, 142
iczetnm e 175, 178, 184
ithalat 51, 56, 130,137, 1 3 8,144, 162.
tcm 189, 193
Ivan IV 43-45
cml defteri 113
lyoniyen Denizi 140
sa va 2 4 , 2 6 , 36, 65, 66, 192
zmir 1 3,152
ki yasa 105, 192
zmir syan bkz.
loglan 84-8 6 , 88
zmit 152
ldrs-i Bitlisi 198
znik 152 , 175, 196 kuatmas 12 medresesi
hracat 56, 134, 162, 165
isyan (zmir)
14
Ihtisab 159, 160, 164, 168

lkt' 112
11 yazcs
Jakob, G. 205
bkz. Tahrr emini
lahiyat 173, 184-187, 190
Jaye 33
Jirecek, Konstantin 152
lhanlIlar 11, 22, 72, 127

lmiye 85, 84, 1 73-186
llyas (Baba) 195
Kbz (Molla) 182, 190, 193

Kad 19, 54, 81, 97, 102, 108, 111, 1 15,
Imret 146, 148, 149, 150
116, 117, 121, 158, 161, 178, 182. 187
lnebaht (Lepanto) 36, 4 5 ,4 7 , 48
mahkemeleri 9 6 ,9 9 sicilleri 91 ,1 1 9 ,1 5 9 ,
ngiltere 48, 97, 142

ran 33. 37, 42. 44, 47. 48, 5 5 ,2 0 4 savalan
131,
139, 156
166
Kad Burhaneddin
bkz. Burhaneddin (Kad)
Kadasker 94, 98, 99, 101, 102, 103
sa Bey (ucbeyi)153
Kafes sistemi 66, 6 9 .1 0 4
Isaka 139
Kafkaslar 3 8 ,4 4 , 4 5 ,4 7
lsh ak (B ab a) 195
lshak Bey medresesi 176
Kahire 132, 133
lshak Paa 35, 69
Kalender 203
skender Bey 28, 32, 33

skender elebi 101
skenderiye 133, 134, 139, 143
smail (ah) 37, 38, 199, 202, 203
Kalender elebi 190

kalenden 1 9 4,199, 2 0 1 ,2 0 3
Kalvencilik 4 2 .4 3 . 48. 143
Kalventrklk 42
smail M ak 2 00
Ispanya 43, 46, 47, 48, 50
Kamu hukuku 99
Kantakuzenos, ioannis 15,1 7
Ispene 112
stanbul 24, 31. 34. 38, 47, 133, 134, 136,
142, 143, 146-149, 150, 175, 177, 182,
Kann-i Ess 67
2 0 1 ,2 0 4
stanbul Boaz 30, 31
syan Abaza Mehmet Paa 91 asker 120, 167
Beylikler 24. 26 Celli 55. 56 Halk 105.
167 zmir 120 kapkulu 98 Karaman 120
Khya Bey 106
Kann-i Osman 19, 77, 7 8 .8 0

Kanun Sultan Sleym an
bkz. Sleyman l
(KanunSultan)
K anunnm e 65. 76. 77. 79. 81, 86, 100102, 104, 116, 179.
Kapagas 85, 86. 98
277
OSMANU MPARATORLUU: KLASK AG (1300-1600)
Kapcba 86
Kemal Paazde (eyhlislm) 1 9 0 ,2 0 7
Kapclar kethdas 86
Ker 137
Kapkulu 53, 54. 56, 66, 67, 81, 84, 86, 88,
K ervansaray 142, 146, 148, 150, 15 3 -155
91 , 9 2 . 9 8 . 1 0 5 . 112, 1 20, 1 2 1 , 164,

168
Kefu'z-Znn, Katip elebi

Keaf \ 77
182
Kapitalizm 162, 163, 166
Kethd 121, 158, 159, 160, 161, 164
Kapitlasyon 45, 140. 141. 143, 144
Keykvus II (lzzeddn) 83, 195
Kapudan- derya 1 0 0 .1 0 2 ,1 0 9 , 135
Khass Balaban 83
Kara Yazc 55
Kbrs 33. 45. 4 6 , 4 7 , 5 2 , 78, 79. 134 seferi
Karaburun 198
166
Karacahisar 61
Knm 47, 137, 195
Karadeniz 49, 51
Knm Hanl 44, 45, 111, 136, 137, 2 08
Karaferiye (Verria) 21
Kzlbalar 37, 1 9 0 ,1 9 1 ,1 9 8 , 2 0 0 , 2 0 3 -2 0 6 ,
Karahanllar 189
208
Karahisar 13
Kzldeniz 38, 43, 50, 51, 6 3 ,1 3 2 , 133
Karaman 147
Kzlrmak 202
bkz. isyan (Karaman)

K aram n M ehm et Paa bkz. Mehmet Paa
(Karamni)
Kilerciba 85, 86
Karaman isyan
Kili (Kilia) 35. 135-139
K aram an llar 2 0 , 2 6 -3 0 , 3 3 , 3 4 , 3 6 , 130,

202, 203
Kili (Kilia)
Kirman bkz. Evhadddin Kirman
Kitab-i Bahriye, PrReis 193
Karatay Kardeler 83
Koca (Kozja) 154
Karde katli 31, 66, 67
Koi Bey 53, 84, 91, 103, 114
Karesi Beylii 15
Komnenos lkesi 32
Karl V 4 0, 41, 42, 64. 109
K onstantiniye 16, 2 2 , 1 30, 1 40, 1 4 1 , fethi
Karmatler 157
Kilia bkz.
29, 62, 104 kuatm as 2 8 .3 0 , 31
Kamobad Geidi 17
Kasm Paa 96
K onya 2 0 , 127, 1 30, 1 52, 1 7 5 , 1 8 2 , 1 9 3 ,

207, 208
Kasr- adalet 95
Kopa liman 137
Kastamonu 13, 61, 136, 182

Kastriota, George 27
Korft41
Katalonya 134
Koron 32, 36, 41
Ktip elebi 182, 183, 186, 188, 189, 192,

193
Korsanlk 50, 134, 135, 143, 144
Katolik Kilisesi 19
Koyunhisar (Bapheus) 12, 61
Katoliklik 42. 143
Kozja bkz.
Kayt Bay 77
Kayseri 167. 175, 2 0 1 ,2 0 7
Klelik 3 1, 83, 91, 117, 134, 137, 139. 146,

157,
166
Kazaklar 47, 49, 109, 111
Kseda Sava 11
Kazan 44. 4 5 .1 0 5
Ksem Sultan 104
K azasker 178-180, 190
KristofKolomb 188
Kefe 130, 135, 137-139, 147
Kritovulos (lmrozlu) 189
Kelile ve Dimne 74
Kruevats 32
Kemal (Torlak) 198
Kuds 16, 39
Kemal Paazde (Ibn Kemal)
(Kemal Paazde)
27 8
Korintos 147
bkz. tbn Kemal
Kosova Sava 2 1 ,2 8 , 99
Koca (Kozja)
Kul sistem i 2 5 , 52, 71, 83, 84, 88, 9 0 , 1 1 9 ,
120
DZN
Kur'an
70, 74, 99, 160, 177, 173, 175, 180,
Malta 46
181, 185, 186, 187, 189, 191, 193, 199,
Malta valyeleri 48
2 0 1 , 205
M anastr 17, 18, 149, 152
Kursk 137
M anisa 13, 68, 165
Kutadgu Bilig 71,
73
Maringhi, Francesco 130. 132
Kutb 200
Matbaa 182, 183
Kutbeddn lznik 2 0 7
Mavernnehir 1 8 0 ,1 8 6
Kutbnme, Firdes
Meden Hukuk 81
112
K utbul-aktb 197
Medici, Lorenzode 141
K k Oda 85, 92
Medine 39. 46. 63. 106, 132, 134
klliye 149, 177
Medrese 103, 149, 150, 173, 175, 176, 178,
K tahya 20, 37, 108, 1 0 9 ,2 0 3

Lla 66, 68, 85
Latin Kilisesi 16
190-192
Meftih'l-Gayb, Fahreddn (Rz) 186

Megrib'z-zamn, M ehm et (Yazczde)
186
bkz. Inebaht (Lepanto)

Levant Company 144
Mehmet (Yazczde ) 186, 207
L event 52, 92
Mehmet Aa (Habei) 86
Limni 34
Mehmet Birgiv 191-193
Livov (Lwow) 138, 136
Mehmet elebi (Yirmi Sekiz) 183
Lizbon 50, 133
Mehmet Fenri 175, 1 7 9 ,1 8 1 ,1 8 2 . 184
lonca sistemi 151, 1 57-168, 201
Mehmet 124-26. 179, 196
Londra 142
M ehmet II (Ftih Sultan) 27 -3 1 , 33 -3 8 , 62.
Lepanto
Mehmet (Takiyddn) 187
Lukka (Lucca) 130
6 3 , 65, 69, 73, 78, 79, 84, 95, 98.
Luther, M artin 43
101.113, 114, 117, 135, 140, 141, 146,
Luther'cilik
bkz. Ltercilik
149, 150, 154, 156. 167, 175. 177. 179,
Ltercilik 4 2, 43
180, 184, 185, 189, 193. 200

M ehmet ffl 47, 66. 67, 98, 104, 106
L t (Molla) 182, 184, 186
M ehmet IV (Avc) 67, 6 9 .1 0 4 . 105
L bnan 49
M acaristan 17, 21, 22, 26 -28, 30-32, 36, 40,

46, 77, 79. 142
Main 139
M ahm ud (Hdy )198
M ehmet Paa (Abaza) 56. 91

Mehmet Paa (Cerrah) 103
M ehmet Paa (Karamn) 35
M ehm et Paa (Kprl) 91, 103, 104. 106,
192
M ahm ut Gvn 132
Mehmet Paa (Sokollu) 44, 9 7 ,1 0 1
M ahm ut H da Efendi (skdar) 105

M ahm ut II- 92
Mekke 39. 46. 63, 106, 132. 134, 204
M ahm ut Paa (vezir-i zam ) 101, 149, 154
Melmen Tarikat 199. 200. 207, 208
M ahm ut Paa Medresesi 176

M aina lim an 34
Memet Fenri 207

Memlkler 11. 12. 2 0 .3 6 , 49. 99, 143
M akm- Pir 208
Menavino 85
M akedonya 17, 19, 151, 202

Mal bunalm 105, 49. 50. 54-56, 92
Mal reform 38, 97
Malipiero 133
Mercator 188
Malkooullan 109
Mekke erifi 38, 3 9 ,6 3 . 111
Merc-i Dbk 38
Mergnn 180
Meri Vadisi 16. 17, 151
Merkezi ekonomi 151
279
Merkezi iktidar 17-19, 2 5 . 2 6 , 2 9 .3 1 ,3 7 .5 6 ,
Mukaddime (al), Ibn
Haldun 209
6 6 . 77, 79. 8 0. 83, 84, 90. 98, 99, 109.
Mukitebe 90, 166
113, 116. 118. 120, 122, 123. 134, 150,
Mulahhasjt flaya, a^min
158,
Murakabe 175
Murat 1 (Gz, Hdvcndigr) 16, 18, 20, 21,
192, 195
M erkeziyetilik25, 158, 1 l, 196, 202

Merzifon 136
186
6 2 ,8 3 , 99, 108,2 0 2
Mesih Paa (Vezir) 34, 136

M esnevi, Mevln Celleddn Rmi 209
Meveret meclisi 99
Mevakft'l-itmi'l kelm,
Adidddin k i 177,
180. 185
M urat II 2 6 -2 8 , 29, 35, 62, 68, 6 9 , 8 3, 84,

95, 101, 142, 153, 175, 176, 179, 180,
200, 208
Murat 111 66, 6 7 ,8 6 ,9 6 , 101, 103-105, 182,
1 8 7 ,2 0 8
Mevlna Celleddn Rmi 193, 207-209
Murat IV 67, 97, 105, 106, 192
Mevlevlik 199. 2 0 8 ,2 0 9
Mevzudtu'l Ulm, Takoprulzde 179. 190
Murat Paa (vezir-i zam) 103
M tsr 3 6 . 3 8 . 3 9 , 4 8 . 8 6 , 1 09, 1 2 1 , 123,

132-135, 142. 168
Musa Paa (Kadzdc) 184
Midilli 33
Mustafa (Brklce) 198
Mifth medreseleri 176
Mustafa (Dzme) 2 5 .2 6
Mifihu'i Ulm. Sakkk
176, 177, 180
Musa elebi 24, 83, 196

Msile-yi Sahn 177
Mustafa (Hocazde) 1 7 5 ,1 8 1 , 185, 189
Mhal Czi 13
Mustafa (Koca Nianc Cellzde) 99
Mihaiogullan 109, 196
Mustafa (kk) 26
Milano 41
Mustafa (Sleyman'n olu) 66
Milas 13
Mustafa elebi 138
Minnet Bey 153
Mustafa 11 105, 67
Miraiera 86
Mustafa 111 96
Mirea (Eflk Beyi) 21, 22. 25

Mm arazi 113, 114, 121
Mutlak iktidar 52, 79, 98
Minm elebi 1 8 4 ,1 8 6
Mderris 175
M isile 81
Mistisizm 173. 183
Mft 103, 178, 179,182
Modernleme (ordu) 36. 38, 145, 188

Modon 32, 36
Mltezim 54, 56, 111, 112

Msellem 53
MogpUar 11, 12. 127

Moha Sava 40
Mteferrika 121
Mccrredler 112
Mhimme defteri 99
M ora 2 1 , 2 2 , 2 6 -2 8 , 3 2 . 3 3 . 3 6 , 4 1 , 140,
141,
Mteferrikaba 87
Mtevekkil (el) 39, 63
M orava Vadisi 17
Nhiye mahkemeleri 122
M oskova 44. 137. 144
Nakibendi Tarikat 106, 199
M ostar 141
Nasihatnmc 167
M o su r Kprs 154
M udrebe 168
Nasreddin Mahmut bkz.
M ufassal defter 1 1 2 .1 1 3
Muhammediye.
M ehm et (Yazczde) 183,
186
Muhassal (el), Fahreddin

Muhtesb 160, 164
280
(ftz') 186
Ahi Evran
Nasreddin Ts 7 4 ,1 7 6 , 180, 184, 185, 207

Nasreddin Hoca 206
Nasuh Paa 101
N'auplion bkz.
Nesimi 201
Neri 150
Anabolu (Nauplion)
DZN
Nezir (adak) 204
Pazar rsumu 79
Nice 42
Peuylu (Peev) 183
Nigbolu 21, 22, 139
Petru Rare (Bodan Voyvodas) 44
Nigbolu sa v a 11
Pir 206
N ihavend 47
Fr Sultan Abdal 203
Ni 17, 154
Pr Reis 188
N ianc 77, 79. 98. 99
Piskopos 32, 119
N izm l-M lk 74
Pius II (Papa) 31, 32
N o g ay Iar4 4 , 195
Plonik (Bilecea) 21
Nkerler 88
Po Ovas 141
Nfus art 52, 115, 146, 153, 164
Polonya 45, 67, 111, 135-137, 152, 195
Nfus saym 147
Portekiz 38, 4 3 ,4 9 , 50. 132, 133
Portolano
188
Odaba 85
Preveze Sava 41
Ohri 17, 152
Pronoia 18,
Omurbeyli
bkz. impe (Omurbeyli)
O rhan (II. M urat'n olu) 27, 31
19, 112, 115
Protestanlk 42, 43
Provadiya 139
O rhan Gz 14-16, 61, 83, 91, 130, 149

Orta A sya H anlklan 43, 44
Radul 32
Ortak kul 56, 91, 117, 147
Rafzlik 3 8 ,1 8 2 ,1 9 5 ,2 0 4
Ortodoks Kilisesi 13, 18, 19
Ragusa bkz. Dubrovnik (Ragusa)
O sman Gz 11-13, 61, 62, 72, 83, 109
Rasathane 186-188
O sman II (Gen) 67, 91
Rz bkz. Fahreddn
Otranto 3 4-3 6
Rey 19, 51-53, 55. 73-75, 78, 80, 81. 88.
(Rzi)
96. 100, 115-117, 119, 120

mer Sikkin (Bak, Dede) 2 0 0
Reform 1 1 3 ,1 1 4
rf 13, 77, 78, 84, 91, 99. 192, 193
Resl-kttb 106
r 78. 111, 112, 115, 116
Reydaniye Sava 39
zbekler 4 3
zengi aas 87. 88
Rik'a 96
Rikbdr 86. 87
z Beylerbeyilii 109
Rodop Dalan 202

Rodos 34. 36, 40. 134
Pachymeres. G. 12
Rodos valyeleri 3 3 .3 4 .3 6
Palam as (selnik Bapiskoposu) 196

Paleologlar 12. 18. 21, 32
Roma-Cermen lmparatoriugu 40
Palelogos, Demetrios 32
Rnesans 189
Rum Ortodoks Patrii 34, 63
Papa 1 8 ,2 1 ,2 7 , 3 4 ,4 7
Para cezas 80, 81, 116
Rumeli beylerbeyi 79, 100
Paral asker 3 3, 35, 53
Rumeli Hisan 30, 31
Parviz 71
Rumlar 16, 31, 135
Paa kaps 106
R uslar44, 45. 47. 48. 137. 195
Paa sanca 122
Rush (AnkaralI Dede) 209
Paayiitogullan 109
Rvet 51. 44, 100, 120
Rum Ortodokslar 17
Pamaklk 121
Pavia 40
pazar fiyan 9 7 .1 5 9 , 160. 164
Sa'deddin (Hoca) 104

Sadeddn Taftazn 175, 179, 184
281
Safaviler 20, 38, 43. 189, 199, 202-204
Seyyid erif Curcni bkz
Safiye Sultan 104

Safiyddin Erdebili 202, 204, 209
Sahbc 181
Sahn- Semn 175
Said elebi 183
Sakz 135, 140, 152
Sakz papazlan 198
Sakkk 176, 180
SaUuknme 195. 196
Salyne 111
Samuel 135
Sancak 79, 109, 116, 122
Sancakbeyi 88, 108, 109, 116-119, 122
Saraybosna 141, 142, 149, 153, 167. 182,
200
San Saltuk 72. 195, 196, 202
Sanca 53, 5 5 .5 6 .9 2
Sherley, Thomas 49
Srbistan 15, 17, 19-21, 24, 26, 27, 32, 36,
Saruhan 197
Saruhan isyan bkz. isyan (Saruhan)
Sasaniler 9, 72. 7 4 ,9 4 , 146
Sat resmi 161
Sava esirleri 17, 84
Sazltdere Sava 16
Schiltberger 130
Schmalkalden ittifak 42
Seferli Odas 86, 88
Sekban 53-56, 92, 112
Selanik 24. 2 6 .1 4 0 , 149 .1 5 2 fethi 17 kuatmas 32
Selnik (Tarihi) 5 1 ,6 7
Seluklu Devleti 1 1-13, 2 0 . 72, 108. 194,
201
Seluklu sultan tan 207
Selim 1 (Yavuz) 37. 38. 4 5 . 63, 6 6 . 69, 85.
99, 100, 102, 104, 114. 132, 203. 207.
208
Selim 1166,68. 1 0 4.152
Selim 111 69, 105
Setman Reis 6 3 .1 3 2
Semniye medreseleri 175-178
Semerkand 175. 1 7 9 .1 8 6
Scrceddn (Unniyeli) 134
Serdr-ekrem lO l
Serez 17. 149
Seyyahlar 167. 179, 194
282
Crcn {Seyyiderif)
109, 147
Srp Beyleri 18
Srp Despotu 20
Sibiu 27
Sicil defteri 81. 148
Sigismund 27
Silhdr 86, 88
Siiistre 21, 139
Silsilenme 199
Simavnler 198
Sina l 39
Sinan Bey 136
Sinop 49, 136
Sipahiler 19, 22. 25, 37, 56, 85. 88. 90. 97.
109,
111-113, 116, 118
Sivas 20, 21, 3 7 .1 2 7 , 2 0 7 '
Sivrihisar 136
Siyasetnme 74
Siyas bunalm 106
Siyas ikdar 100, 160, 178, 179
Slankamen 22
Softa 122
Sofya 17, 139, 142, 149, 152, 182
Sokoilu M ehm et P aa
bkz. Mehmet Paa
(Sokollu)
Split 141
Srem 40
status quo 24. 25, 28

Stefan Duan (Srp Kral) 1 9 ,2 0
Su'ullah 103
Suba 88, 113, 117-119, 122
Sfflik 193, 197, 198, 200, 205
Suhreverd (ihabeddn es-Suhreverdl-i Maktul) 1 9 1 .2 0 7
Sultan'l-Berreyn 34
Sultan'r-Rm 62
Sumatra 50, 63
Suriye 38, 39, 48, 55, 63, 79, 132-135, 142,
143
Sleyman (elebi) 24
Sleyman i (Kanun Sultan) 9, 15, 16, 39,
4 0 -4 3 , 45. 46, 5 3 , 57, 6 3 -6 6 , 75, 76,
8 1 . 84, 97, 100. 109, 112, 114, 116,
DZN
120.
135, 143, 144, 150, 156, 177, 190,Tahrir 112
191, 198
Tahrir defteri 37, 83, 1 15, 117
Sleyman II 66
Tahrr emini 77, 78, 112
Sleyman Paa (Hadm) 133
Tahtac kabilesi 202
Sleyman Paa (Orhann olu) 62

Sleymniye 180
Taman 137
Tapu resmi 113, 114
Snn Islm 1 2 ,6 3 , 184,189, 190. 195
Tarih-i Hind i Garbi 188
Snn ortodoksluk 37
Tarikatlar 13, 104, 156

T a s a v v u f 1 75, 183, 1 8 4 , 1 9 0 , 1 9 1 , 19 3 .
Svey 43, 49, 132 , 133

Szeged 27
194, 206
Tashl, eyh
Bedreddin 181
Takprlzde bkz. Ahmet
af 181
ah Abbas
bkz. Abbas (ah, Byk)
(Takprlzde)
Tatar Pazarc 149, 153
ahibeddn Paa Medresesi 176
Tatarlar 136
ahin (lla) 16, 108

ahkulu 37, 203
Tebdii-i kyafet 97
Tebriz 43, 131
ahrh 127
Tecrd Medreseleri 176
ahruh 25, 28, 62
Tecrd, Nasreddin
am 39, 130, 133, 152
Tefecilik 54
amanizm 37, 194, 205
Tekel ISO, 164
ehirleme 38
Telvh, Taftzn
emseddin (Msrl) 94
Tem evar Beylerbeylii 42
eref Han 43
erefeddin Ghulm 83
Terek 105
Terek Irma 44
eriat 13, 20, 35, 57, 69, 71, 73, 74, 76, 77,
Tereke defterleri 168
Ts 176, 185
177
8 0 , 8 1 , 9 1 , 9 4 , 100, 103, 105, 114, 122,
Tersane 102, 166
157, 160, 178, 179, 190- 192, 205
Tesalya 17. 2 2 ,2 0 2
bkz. Bedredn (eyh)

eyh Bedreddn isyan bkz. isyan (eyh Bedreddn)
Tetimme 177
e y h lislm 9 8 , 9 9 , 100, 103, 178, 179,

180, 182, 187, 209
iik 182, 199, 202, 203, 208
T ev k il 99
Thodora 15
ibenik 141
ihabeddin (Rumeli Beylerbeyi) 27-29, 101
Tmar sistemi 19, 25, 5 1- 53, 78, 79, 83, 90,

105,
109, 111, 113, 117, 118, 120
ikayet defteri 96
Tmarh sipahi 100, 112. 114. 115, 118. 156.

19. 5 2 -5 4 , 84, 88
eyh Bedreddn
raz 179
irvan 43, 131, 144
iman (Bulgar Kral) 22
Tevdii, Bayzv 185

Tevrih-i Al-i Osman 71
Tmar (Kl) 113
Tp 177, 188
T ic aret 7 5 , 1 3 0 , 1 6 8 A v ru p a i 15 B a h a r a t
cc (eyh) 105
127, 131, 133, 143, 144. 168. 132, 142

B alk an lar 142 Dou A k deniz 1 3 0 , 1 3 9 ,
Taberi 7 1 ,1 4 6
Tbi'n
Tabur cengi 28
Taftzn 177
Tai 54
141. 143, 144 Fransa 144 H indistan 50.

134 Ingiltere 5 0 pek 5 0 . 5 1 . 1 3 9 talya
1 3 9 k a h v e 5 0 K arad e n iz 4 9 , 1 3 5 , 136
kervan 132. 152, 153. 168 Venedik 143
yolu 2 5 . 39. 44. 4 9 , 50. 127. 132
283
Ticaret zgrl Fransa 41, Rusya 44, Venedik
Vakf topra 113, 114

Vakf tahriri 150
34
Ticari ayrcalk 140-143
Timur 1 1 ,2 2 ,2 5 , 3 7 ,6 2 , 179
Vakflar 51, 5 2 , 5 4 , 6 2 , 79, 1 46, 1 4 8 , 149,
Tirebinye Kprs 154
Vali 53, 66, 100, 102, 104, 111, 1 4 6 , 158,
153-155, 168, 177, 182, 199
Titimme 176
Tokat 37, 130
Vlide Sultan 66, 69, 104
Tokat 37
Valois Hanedanl 45
Topuba 86
Valturio, Roberto 189
Tosya 136
Van 131
Toulon 42
Vankulu lgati 183
T rablusgarb 48, 111

Trablus-am 143
Varidat, lbnl Arab
Trabzon 127, 130, 136, 147

Tua 139
Tum an Bay 17, 39, 152
Tunus 41, 48, 111
Turhan Sultan 104
Tursun Bey 73, 74, 76
208
Varna Sava 28
Varsak kabilesi 202
Vasco da Gama 133
Veba salgn 187
Vefiyye 195
Venedik 2 5 -2 7 , 3 0 , 3 1 , 3 4 , 3 6 , 4 5 . 4 7 , 6 4 ,
Tccarlar 25, 56, 69, 74, 91, 105, 119, 130,

132,
133, 147, 162, 165, 167, 167Avrupal 133, 143 Giritli 138 ngiliz 144 M acar 133 Venedikli 141
Trk boylan 12
Trkistan Harlan 63
T rkm enler 12, 3 3 , 37, 3 8 . 152, 153, 194198, 2 02, 2 03
T tn y asa 192
111, 130, 133, 135, 142 balyozu 34 elisi 4 0 etkisi 32 sava 37

Vergi 13. 18, 37, 4 9 , 5 2 -5 5 , 72, 73, 78, 96,
112, 114, 119, 121, 147, 160 ay n 111,
112 muafiyeti 19, 68, 75, 8 0 , 146, 155,
156, 167
Verria bkz.
Kareferiye
V ezir-i za m 5 2 , 7 7 , 8 4 , 9 6 , 9 7 , 9 9 , 1 0 1 ,
104, 106, 179
ViaEgnatia 17,
152
Uc emiri 108
Uc gzleri 196, 197
Vdin 21
Ucbeylikleri 15. 20, 25, 26, 61. 62, 68, 69, 71,
Viyana 40, 47, 64
90, 108, 111. 119. 1 2 0 ,1 53 ,1 95 , 195

U lem 26. 34. 35. 51. 56. 65. 67, 6 9-71, 84,
197
Viegrad Kprs 142

Vize 202
Vladislav V I2 7
9 8 , 1 00 , 1 0 2 -1 0 5 , 1 0 8 , 167, 175,Vlahlar bkz. Eflk

V oynuk 19, 53
177-179, 181, 182, 185-188, 190, 193
96.
Ulufe 112
Vurgunculuk 54, 150, 151, 162, 165
Uluferiler 85
Ulug Beg 184, 186. 187
Yama 31
Ulm-i liye 176
Yahudiler 13, 135
UsulIJikh
Yamak 165
177
U ak 136
Uzun H aan
Yavuz Sultan Selim
bkz. Haan (Uzun)
bkz. Selim I (Yavuz)
Yaya askerler 53
U zunkpr 153
Y azczde k ardeler
skp 141, 149
Yemen 39, 50, 133
veys P aa 101
Yenieri aas 70, 86, 100, 102, 104, 202
28 4
bkz. Ahmet (Yazczde), Mehmet (Yazczde)
DZN
Yenieri cuntas 106, 167

Yenieri destei 37, 65, 69
Yenieri g arnizonu 41, 111, 123
Yenieri isyan
bkz. isyan (Yenieri)
Yenieri oca 88, 202

Yenieriler 17, 2 5 , 26, 35, 5 3 -5 6 , 68, 83, 84,
8 8 , 9 7 , 1 04 , 1 0 5 , 1 1 9 -1 2 1 , 1 2 3 , 164,
166, 2 03
Yeni-Foa 147
Yeniky 49
Yenipazar 141
Yeniehir A ntlam as 2 7
Yerky (Giurgiu) 2 5 , 139
Yiitba 159, 160, 163, 164
Yolsuzluk 51, 96, 150, 160
Ynetici snf 123, 158, 208
Yrkler 2 02
Yunan Kilisesi 16
Y unanistan 142
Yunus Bey 85
Yusuf Nasi (Yahudi tccar) 138
Yzyl Savalan 55
Zaanos (Lla) 2 7 -2 9 , 31, 104
Zahire vergisi 80
Z anaatkarlar 105, 147, 150, 157, 158, 162,
167, 168
Zpolyai, Jnos 41, 42
Zaviyeler 153, 155, 156
Zemet 88, 113, 119-121
Zem aher 177, 180
Zc,
(U lu B eg ) 184, 186, 187
285

Halil İnalcık - Osmanlı İmparatorluğu (Klasik Çağ, 1300-1600)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Halil İnalcık - Osmanlı İmparatorluğu (Klasik Çağ, 1300-1600)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HALL NALCIK

Yap Kredi Yaynlan - 1825

Osmanl Devletinin Kkenleri 11

2. Snr Beyliinden mparatorlua 1354-1402 15

IV. KESM : OSMANLI MPARATORLUUMDA DN VE KLTR

16. renim, Medreseler ve Ulem 173

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU: KLASK AQ (1300-1600)

OSMANLI D VLt INN KKI1N1IM\

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

lelerin duvarlarn ykt. Sleyman'n gleri bu mstahkem yerleri hemen igal

SINIR BEYLNDEN MPARATORLUA

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

Osmanhlar, feodalizm ilkelerine sayglyd. nceleri haragzar beyden,

SINIR BEYLNDEN MPARATORLUA

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

Osmanllar, 14. yzyl ortalarnda Balkanlar'da fetih yoluna girdiklerinde,

Murat'n hkmdarlk dneminde (1362-1389) hzla genileyen Osmanl

SINIR BEYLNDEN MPARATORLUA

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

SINIR BEYLNDEN MPARATORLUA

FETRET DNEM VE TOPARLANI

Ankara bozgunundan sonra Osmanl devleti tamamen paralanabilirdi; fakat

FETRET DNEM VE TOPARLANI

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

FETRET DNEM VE TOPARLANI

Srbistan zerinde Macar, Morayla Arnavutluk zerinde de Venedik'in iddialanna

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

FETRET DNEM VE TOPARLANI

Murat ldnde Osmanl mparatorluu, gen II. Mehmet ve llalar i-

habeddin ve Zaanosa fetih planlarn gerekletirmelerine imkn verecek denli

Ftih' stanbulun stratejik nemini ok iyi anlyor, donanmasn stanbulda

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

Venedik lkodra'y teslim ediyor, Moradaki Maina limanyla Limni ve Eriboz

mtr. Ancak Ftih Sultan Mehmeti ada Rnesans hkmdrlar arasnda

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

bir ekonomik gelime ve ehirleme dnemi olmutur. Edime, stanbul ve Bursa,

si al-Mtevekkilin huzurunda Hdimu'l haremeyn" (Mekke ve Medine Hadimi)

1596ya kadar dnyada, Osmanllan bir biimde ilgilendirmeyen uluslaras

OSMANLI DEVLETNN DNYA GC OLUU

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

edemeyeceini anlad 1541-1544 dneminde OsmanlIlarla Franszlar arasnda

OSMANLI DEVLETNN DNYA GC OLUU

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI DEVLETNN DNYA GC OLUU

OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEMES

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEMES

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

tn gemileriyle HollandalIlarla lngilizler denetlemeye baladlar; Osmanllar da,

OSMANLI MPARATORLUU'NUN GERLEMES

glkle savunabiliyordu. Akdenizde, Kzldenizde ve Karadenizde, Hristiyan

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU'NUN GERLEMES

OSMANLI MPARATORLUU: KLSK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU'NUN GERLEMES

olaanst olarak, avnz" ad altnda salman vergiler oaltlm ve nakden

OSMANLI MPARATORLUU: KLASK A (1300-1600)

OSMANLI MPARATORLUU'NUN GERLEMES

OSMANLI HANEDANININ DOUU