stem Yl:10 Say:19 2012 s.

209 - 224

MEHMET KF ve NECP FZIL R MERKEZNDE

EDEBYAT ve DNCEDE NEHR METAFORU
Ar. Gr. Murat AK
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ZET
Trk iirinin ve dncesinin nemli ismi Mehmet Akif Ersoy, iirinde nehir
metaforunu kullanr. Metafor, bu kullanmda nehrin zaman iindeki akyla beeriyetin tarih iindeki seyri arasnda bir tebih aracdr. O beeriyeti hzla akp
giden bir nehre benzetmitir. Bu tebihte milletler bu nehre balanan rmaklar,
fertler ise rmaklardaki katrelerdir. Nehir metaforu benzer bir ekilde Necip Fazln iirinde de karmza kar. ki air metaforun bu kullanm eklini Klasik
Trk iiri geleneinden tevars etmemilerdir. Zira Klasik Trk iirinde Farsa
asl cy kelimesiyle karmza kan nehir, daha ok n sevgilisi ardndan
aktt gzyalarnn ifadesidir. Nehir metaforu Mevln, Yahya Kemal gibi dier
airlerin iirlerinde de yer alr. Yine Hz. Muhammed iin naat kaleme alan Alman
airi Goethe, Peygamberi bir nehre benzetmitir. Bununla birlikte metafor sadece iirin konusu olmam, daha nce felsef dncede, mistik dnce biimlerinde ve beer hareketlilikleri anlamaya ynelik sosyal tahlil abalarnda birok
disiplinin kulland bir anlatm arac olagelmitir.
Anahtar Kelimeler: Mehmet Akif, Necip Fzl, Nehir metaforu, Klasik Trk iiri,
beeriyet, ak, zaman
ABSTRACT
The River Metaphor in the Literature and Thought
Thought with a Special
Specia l EmphaEmphasis on the
t he Poetry of Mehmet Akif and Necip Fazl
Mehmet Akif Ersoy, one of the leading figures of Turkish poetry and thought,
used the river metaphor in his one poem. The metaphor in this context, is a means
of comparison between the flow of river in time and the course of humankind in
history. He likens humankind to a fast-flowing river. In this analogy while nations
are brooks which join this main river, individuals are drops of these brooks. We also meet the river metaphor in the poem of Necip Fazl. Neither of them inherited
this usage of metaphor from the tradition of Classical Turkish Poetry. For the word
river, expressed in Classical Turkish poetry by the word of Persian origin juy, in
general refers to the tears shed by a lover after his beloved one. We also meet the
river metaphor in the poems of Rumi, Yahya Kemal and some other poets. Also
german poet Goethe, in his praise written for Muhammad (Pbuh) likens prophet to
a river. However this metaphor has been not a subject of poetry only but also employed earlier by philosophical thought, mystical thought as well as by social analyses which try to understand human acts. In short, the metaphor has been used by
many disciplines as a means of expression.
Key Words: Mehmet Akif, Necip Fazl, the river metaphor, Classical Turkish
Poetry, humankind, flow, time

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, muratak57@hotmail.com

210

Ar.Gr. Murat AK

GR

stiklal mcadelesinin nemli aktr ve stiklal marnn mellifi Mehmet

Akif Ersoy (v.1936) ahsiyetiyle Trk insannn zihninde ve gnlnde ne kadar iz
brakmsa irlik vasfyla da phesiz Trk iiri iinde kendisine o denli nemli
bir yer edinmitir. Tefsir, makale, vaaz, tercme, mektup trlerinde eserleri olmakla birlikte Mehmet kif daha ok Safahat isimli yedi kitaptan mteekkil
eseriyle tannr.1 Safahat, bata Osmanl Devleti olmak zere XX. yzylda slam
dnyasnn iinden getii siys, ekonomik, asker ve sosyal buhranlar iirin
diliyle tasvr eden yine kifin kendi dnya grne uygun bir ekilde bu buhranlara zmler getirdii abidev eserdir. Safahat, bir irin kiisel iir tecrbesi olmayp bilakis btn bir dnemin strabn samimiyeti esas alan bir iir
diliyle ele almasndan tr hala okunmakta ve gn getike de artan bir hzla
muhatap kitlesini geniletmektedir.

S
T
E
M
19/2012
/2012

Mehmet kif, Safahatnn nc kitab olan Hakkn Seslerinde2 beeriyeti hzla akp giden byk bir nehre benzetmitir. kifin tebihinde beeriyet nasl hzla akan byk bir nehirse, milletler de hzla akp giden bu nehre balanan
rmaklardr. Milletleri oluturan fertler ise bu rmaklardaki katrelerdir. Mehmet
kif, nehrin zaman iindeki ak ile beeriyetin tarih iindeki ak seyri arasnda benzerlik kurar. Tebihte beeriyetle nehir, zamanla da ak arasnda bir
aynlik vardr. Beeriyet de bir nehir gibi akp gitmektedir. kiften baka, iirde
insanla nehir arasnda kurulan bu tebihe Trk iirinin nemli karakteri Necip
Fzl Ksakrekte (v.1983) de rastlamaktayz. Necip Fzl da kif gibi Trk iiri
iinde kiisel inanc ve mcadelesini iiriyle birletirmi olduka ideolojik karakterlerden biridir. Necip Fzl da kif gibi yaad dnem ve vefatndan sonraki
dnem muhafazakar kimlii zerinde nemli etkileri olan aktivist bir fikir adamdr. Bata iir olmak zere, tiyatro, roman ve fikir kitab trlerinde birok eserin mellifidir.3 kif nasl Safahat ile tannm ve ne km ise, ile de Necip
Fzln en ok ne kan eseri olmutur.4 kifin da ve sosyal problemlere dnk iirlerine nispetle onun iirleri daha ok ie dnk bireysel bir var olu san
1

Safahat aslnda irin yedi kitaptan oluan eserinde ilk kitabn ismidir. Yedi kitap, Mehmet kifin
vefatndan sonra bir arada neredilmitir. Safahatn bir arada ve latin harfleriyle ilk basks 1943
ylnda Mehmet kifin damad olan mer Rza Dorul tarafndan yaplmtr. Bkz: Mehmet kif,
Safahat, Haz: mer Rza Dorul, nklb Kitabevi, stanbul 1943. Yine Mehmet kife ait manzum
ve mensur eserlerin tam bir listesi ii bkz: M. Orhan Okay, M. Erturul Dzda, Mehmed kif Ersoy, DA, XXVIII, Ankara 2003, s. 437-439.
2 Hakkn Sesleri h. 1313 m. 1913 stanbulda baslmtr. Kitap on manzumeden olumaktadr. Bu
manzumelerin sekizi bir ayet-i kerimeden ilhamla, biri de bir hadis-i eriften ilhamla kaleme alnmtr. Pek Hazin Bir Mevlid Gecesi balkl son iirse Hazret-i Peygamber iin yazlan on msradan
oluan bir manzmedir. Kitapta yer alan btn iirlerin ortak temas insanlarn kendi yaptklar
yznden balarna gelen skntlardr. Hakkn Seslerinin mstakil bir kitap olarak basm iin
bkz: Mehmet kif Ersoy, Safahat nc Kitap: Hakkn Sesleri, Haz: Fzl Gkek, Dergah Yay.,
stanbul 2007.
3 Necip Fzla ait eserlerin tam bir listesi bkz: M. Orhan Okay, Ksakrek, Necip Fzl, DA, Ankara
2002, s. 488.
4 Her iki irin de bu eserlerinden baka birok nesri vardr. Fakat her iki irin de iirle ne kmas
Trk insannn dnce ve eylem alannda iire nesirden daha ok iltifat etmesine bal olsa gerektir.

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

211

csn gsteren iirlerdir.

Necip Fzl ile isimli iir kitabnda5 yer alan Sakarya Trks6 balkl iirinde insann yaam seyri ile suyun ak arasnda bir benzerlik kurmutur. Bu
tebihte Necip Fazl insann da su gibi akmakta olduunu syler. Hatta Necip
Fzla gre akmakta olan sadece insan deildir. Btn bir kinat su gibi bir
ak iindedir. Bu ak ona gre kirli ya da nurlu olmak zere iki trldr. Bu iki
ynl ak fikriyle Necip Fzl lemde var olan iyilik ve ktlk arasndaki mcadeleyi suyun ak zerinden anlatmtr. Bu tebihle Mehmet kifin iirinde
var olan nehir metaforuna7 benzer bir balamda Necip Fzln iirinde de karlam olmaktayz.
Bu almada iki irin nehir metaforunu kullanm ekilleri ve metafor vesilesiyle yaptklar tebihler zerinde durulacaktr. Bu iki irin tebihleri arasndaki benzerliklere ve farklklara deinilecektir. Bu metaforun Klasik Trk iirindeki kullanm zerinde durularak irlerin kulland ekli ile klasik iirdeki
kullanm biimi arasnda bir karlatrma yaplacaktr. Metaforu dier irlerin
hangi sretle kullandklar gsterilecek ve son olarak da metaforun iir dndaki dnsel alanlarda yer alan kullanmlar rneklendirilecektir.
Mehmet kifte Nehir Metaforu

Aadaki dizeler stikll Marnn byk iri Mehmet kifin Safaht isimli eserinin nc kitab olan Hakkn Seslerinde yer alr:
Cokun, koca bir sel gibi, dim beeriyyet,
Mstakbele komakta verip seyrine iddet.
Dalar, uurumlar, ona yol vermemek ister
Lakin o, ne yksek, ne de alak demez rter!
Akvm o byk nehre katlm birer rmak
Elbet katlr Hangisi ister geri kalmak?
Bizler ki bu mthi, bu muazzam cereyanla
Uramaktayz Bak, ne kadar lgnz anla!
Ura bakalm, yoksa iin, hey gidi akn!
Kurun gibi sratli, denizler gibi takn

ilenin ilk basks iin bkz: Necip Fzl Ksakrek, ile, Bedir Yaynevi, 1962.
6 Sakarya Trks iin bkz: Necip Fzl Ksakrek, ile, Byk Dou Yay., 58. Basm, stanbul, Ekim
2005, s. 398.
7 Makalemizin balnda yer alan metafor; Bir deyimi/ifadeyi, anlaml balants olan bir baka deyim/ifde ile mecz olarak anlatmak anlamna gelir. Kelime, Yunanca te manasna gelen meta
ile tamak, aktarmak ve gtrmek anlamlarna gelen phoros kelimesinin birlemesiyle oluan
metapherein kelimesinden tremitir. Metafor iir ve belgatta bir edeb sanat olarak grlr.
Mecaz, istire, tebih, kyas, mesel, kinye gibi edeb sz sanatlarn ierir. Dnce ve felsefede
de bir anlatm arac olagelmitir. Kelimenin anlam ve kullanmlar iin bkz: Sarp Erk Ula, Felsefe
Szl, Haz: A. Bki Gl ve dierleri, Ankara 2002, s. 458; gke Ahmet, Mevlnnn Mesnevsinde Har (Eek) Metaforu, Tasavvuf: lm ve Aratrma Dergisi, yl: 8 (2007), say: 18, s.1941. Yine metaforu detayl bir ekilde ele alan bir almada kelimenin kullanmna ilikin farkl bir
iddia ve teklif iin bkz: Harmanc Mehmet, slm Felsefesinde Metaforik slp, Hece Yay., Ankara
2012. Makalemiz bal iin metafor ifadesinin tercih edilmesi kelimenin mecaz, istire, tebih,
kyas, mesel, kinye gibi edeb sz sanatlarn iermesi sebebiyledir. Zir konu edindiimiz nehir
metaforuyla, irler ve dnrler tarafndan nehirle beeriyet ve nehirle insan arasnda benzerlik konu edilmi ve benzerlik zerinden deiime vurgu yaplmtr. irlerin nehirle insan arasndaki ilikiyi anlatma biimlerinde edeb sanatlardan mecaz, tebih ve istireyi de iine alan bir
durum sz konusudur.

S
T
E
M
19/2012
/2012

212

Ar.Gr. Murat AK

Bir alayann menba-i dehhna doru

Trmanmaya benzer, yzerek, baka deil bu!
Ey katre-i vre, bu cun, bu hurun
hengine uymazsan, emin ol, boulursun!8

S
T
E
M
19/2012
/2012

24 Nisan 1913 tarihli bu dizeler, Osmanlnn iinde bulunduu skntl

gnlerden kurtulmas iin zm retmeye alan duyarl bir Osmanl entelektelinin kaleminden dklmtr. Mehmet kif bu dizelerde beeriyeti, koca bir
sel gibi akan debisi yksek bir nehre benzetir. Nehir insann zaman iindeki
seyri gibi gelecee doru akp gitmektedir. Nehrin nne dalar, uurumlar her
ne kadar engel olarak kyor ise de akan nehir btn bu engelleri alr ve nne
katarak zaman iindeki yolculuuna devam eder. kife gre her bir millet de
bu nehrin akna katkda bulunan ve hatta bunun iin can atan birer rmaktr.
Zir milletler akan bu byk nehre katkda bulunmak iin yarr ve bu yarta
geri kalmak istemezler. Milletleri oluturan temel unsur olan her bir fert de bu
rmaklarda birer katredirler. kife gre rmaklar ve bu rmaklarda yer alan katreler, ak istikmetine ve hzna uygun bir ekilde debisi byk nehre katlmaldrlar. Bu katlma ayn zamanda nehre katkda bulunmaktr. kif gzel bir tebihle vre-i katre diyerek isimlendirdii insann, rman ve dolayl olarak da
nehrin ak istikmetine ahenkli bir biimde katlmas gerektiini syler. Bu ekilde katre vrelikten de kurtulmu olacaktr. Ferdin aksi istikametteki btn
faaliyetleri de kurun gibi sratli, denizler gibi takn olan, alayarak akan bu
byk nehrin dehetli menbana doru kula atmas anlamna gelir. kif, takdirini bu aksi ynde kullanan bireyi alntladmz pasajn son iki dizesinde Ey
katre-i vre, bu cun, bu hurun / hengine uymazsan, emin ol, boulursun! diyerek uyarmakta, byle yapan ferdin nih sonunun boulmak olduunu
dile getirmektedir. kif, burada zaman iinde hzla akan bir nehir gibi zaman
iinde akarak tekmlne devam eden beeriyetin rettii medeniyet izgisinden geri kalmamak gerektiini vurgulamak istemi olsa gerektir. Zir ona gre
bu izgide geri kalan milletler ve milletlerin fertleri, nehrin ak istikmetine uygun hareket etmedikleri iin boulacak, tarih sahnesinden silineceklerdir.
Mehmet kifin bir Osmanl entelekteli olarak yapmaya alt ey lkesinin mazisi ile istikblini balamaya almasdr. iirlerini mzi, hl ve istikbl
merkezinde kaleme alan ir bu ekilde Osmanlnn tarih sahnesindeki varln devam ettirmeye abalar. kifin iirde ifade ettii beeriyet nehrinin aksi istikmetine kula atmak, medeniyet izgisinde lkenin geri kalmasna denk
dmektedir. Akn aksi ynde kula atmakta srar edeni boulmakla uyarmas, medeniyet izgisinde geri kalan lkenin tarih sahnesinden silinme tehlikesiyle kar karya olmas anlamndadr. Zir nehrin aknda bir sreklilik olmaldr. kif bu sylediklerimizi u dizelerle dile getirmektedir:
Dnya kouyorken yolun stnde yatlmaz
Davranmyacak kimse bu meydana atlmaz.
Mstakbeli bul, sen de koanlarla bir ol da;

Mehmet kif Ersoy, Safahat, Hakkn Sesleri, T.D.V. Yay., Ankara 2011, s. 189.

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

213

Mziyi fakat ykmaya kalkma bu yolda.

Ahlfa dner, korkarm, eslfa hcmu;
Mzsi ykk milletin tsi olur mu?9

irimiz bu dizelerde devletin istikbl mcadelesi iinde var olan siys karakterlerin maziyi ykarak ve yok sayarak verdikleri abay eletirirken, istikblin
ancak mz, hl ve istikbl sreklilii ile kurtarlabileceini ve in edilebileceini syler. kif bu ekilde devletin kurtulu reetesi konusunda bir yntem ortaya koymu olur.
Necip Fzlda Nehir Metaforu

Mehmet kif gzel bir tebihle btn bir beeriyeti nehre, her bir milleti bu
nehre balanan rmaklara ve milletlerin her bir ferdini de bu rmaklarn katrelerine benzetmitir. Nehir metaforuna ve bu metaforu kullanarak yaplan benzer
bir tebihe sultnu-uar diye anlan Trk iirinin byk std Necip Fzlda
da (v.1983) rastlamaktayz. Necip Fzl mehur Sakarya Trks isimli iirine
aadaki dizelerle balar:
nsan bu, su misli kvrm kvrm akar ya;
Bir yanda akan benim, br yanda Sakarya.
Su iner yokulardan, hep basamak basamak;
Benimse aln yazm, yokularda susamak.
Her ey akar, su, tarih, yldz, insan ve fikir;
Oluklar ift; birinden nr akar; birinden kir.
Akta demetlenmi, byk, kk, kint;
u kan buluta bak, bu inen suya inat!10

Necip Fzla gre insan kinat iinde su gibi kvrm kvrm akmaktadr. Bununla birlikte ona gre akan ey sadece insan deildir. Kintn btn bu
akntya dhildir. Su gibi tarih, yldz, insan ve hatta fikir bile akmaktadr. Bu
ak Necip Fzla gre iki kanalda seyreder. Oluklar ift; birinden nr akar; birinden kir dizesiyle o akta bir dualizm oluturmu, akn ya nr ya da kir tadn sylemitir. Bu ekilde akn iinde olan insan da Necip Fzla gre ya
nrun ve temizliin ya da kirin ve zulmn temsilini yaparak bu aka katkda bulunacaktr. Necip Fzln nrla kastettii iyilik/hakikat, kirle kastettii de ktlk/zulm olsa gerektir. Bir su gibi akp giden insan eylemlerini, ya iyilie ya da
ktle rc olduunu syleyerek o iyilik ve ktlk arasndaki mcadeleyi iki
ekilde akan nehir zerinden anlatmtr. O kinattaki her eyde var olduunu
syledii ak Akta demetlenmi, byk, kk, kint; / u kan buluta
bak, bu inen suya inat! dizeleriyle de delillendirmitir. Her ey buhar olup havada bulutlamakta ve bu bulut da yamur eklinde su olarak yere inmektedir.
Necip Fazl ge ykselen buharn ve sonra da yere inen yamurun arasndaki

Dizeler iin bkz: Mehmet kif Ersoy, Safahat, T.D.V. Yay., Ankara 2011, s. 425. Mehmet kifi bizim
de bahsettiimiz mz ve istikbl arasnda deerlendiren bir alma iin ayrca bkz: Prof. Dr.
Mehmet Trenek, Mz ile t Arasnda Bir ir, http://www.mehmetakifarastirmalari.com,
09.04.2012.
10 Necip Fzl, ile, Sakarya Trks, Byk Dou Yay., 58. Basm, stanbul, Ekim 2005, s. 398.

S
T
E
M
19/2012
/2012

214

Ar.Gr. Murat AK

diyalektie iaret eder. Sanki birbirlerine inat ettiklerini syler. Bu ekilde daha
nce iyilik ve ktlk zerinden sylediimiz kartl derin bir ekilde tekrar
ifade etmi olur.
Tebihteki Farkllklar

S
T
E
M
19/2012
/2012

Mehmet Akif gibi Necip Fzl da nehir metaforunu iirinde kullanmtr. Bununla birlikte iki irin bu metaforu kullanm ekillerinde ve metafor vastasyla
yaptklar tebihlerde baz farkllklar gze arpmaktadr. kifin nehir metaforunu kullanrken yapt tebih daha mulldr. O beeriyeti akp giden bir
nehre benzetirken, milletleri bu nehre katlan rmaklara, milletlerin fertlerini de
bu rmaklarn iindeki katrelere benzetmitir. Necip Fzlda ise nehir bizzat insann kendisidir. Her ey gibi o da akp gitmektedir. kifin benzetmesi bu ynyle daha ince ve daha detayl gzkmektedir. kif, nehir metaforunu kullanrken var olan herhangi bir nehirden tebihe balamazken, Necip Fzl iirinde
Sakarya Nehrini zikrederek tebihini daha da somutlatrmtr. kifin kullanmnda nesneler leminde var olan herhangi bir nehir yoktur. kifte beeriyet
debisi yksek bir nehir gibi akmakta iken Necip Fzlda akmakta olan sadece
beeriyet deildir. Su gibi akan ey Necip Fzlda btn bir kinta dnmtr. O, Her ey akar, su, tarih, yldz, insan ve fikir dizesiyle metaforun anlam
dairesini daha da geniletmitir. kifte tek bir nehir vardr ve ird olarak bu
nehrin dnda olmak mmkn deildir. Btn beeriyet bu nehrin iinde akmaktadr. Bununla birlikte ak istikmetinde nehre ahenkle katkda bulunmak
ya da o istikmetin aksine nehrin menbana doru kula atmak mmkndr.
Sonu boulma olsa da ird bir seenek olarak kif bunu belirtmitir. Necip
Fzl da ise nesneler ve insanlar, kinatta olan her ey akmaktadr. Ve bu akta nehir birden fazladr. Ve bu nehirlerden ya nr akmaktadr ya da kir. Necip
Fzl bu ekilde kintn ileyiinde iyilik ve ktl bu iki akla yartrmtr.
nsan ya iyiliin ya da ktln taycs olacaktr. Her iki irin kullanmnda
da nehrin ak geen zamana iaret etmektedir. Zira ak harekettir ve hareket
de iinde bulunduumuz lemde zamana iaret eder. kif Mstakbele komakta verip seyrine iddet diyerek ak bir ekilde bunu ifade etmitir. Sz
konusu olan ak, iinde bulunulan andan gelecee dorudur.
Nehir Metaforu ve Klasik Trk iiri

kifin 1913 ylnda yazd bir iirinde karlatmz, daha sonra 1949 ylnda yazd Sakarya Trksnde Necip Fzlda da grdmz nehir metaforunun menei neresidir? Bu iki isim bu metaforu klasik iir geleneinden mi
tevrs etmilerdir? Bu iki irin muasr olup, bu metaforu kullanan ve onu
benzer tebihlerin merkezi haline getiren bir isim olmu mudur?
kifin Safahatn Klasik Trk iiri geleneine uygun olarak aruz vezni ile
yazdn biliyoruz. Bununla birlikte o, iirin ierdii konular ve iirin amac konusunda Klasik Trk iirinden ayrlr. O iirde olduka realist bir tavr benimsemitir. Bu sebeple iirinin konular alk, fakirlik, ahlk, siyas ve iktisd

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

215

buhranlar gibi iinde yaad hayatn gerek problemleridir. kifin iiri yaad
dnemin artlarna bal bir iirdir. Safahatnda yer alan ve kendi gerekiliini
dile getirdii u dizeler mnidardr:
Hayr, hayal ile yoktur benim al veriim
nan ki her ne demisem grp de sylemiim
Budur cihanda benim en beendiim meslek
Szm odun gibi olsun hakikat olsun tek11

Balkan Savalar, stiklal Harbi, Osmanlnn siyas ve iktisd buhranlar

iinde gereki bir tavr benimsemek topluma yn vermeye alan kif gibi bir
fikir adam iin anlaml olsa gerektir. kif iirin amac konusunda da gelenekten
ayrlr. Gerekiliine uygun bir biimde, iirin topluma yn vermesi gerektiine
inanan ir, iiri iletilecek bir mesajn arac olarak grr. Bu ekilde kifte ar
basan sanatn toplum iin olan yndr. Klasik iiri de toplumun dilinden uzaklat iin birok kez eletirmitir. iir, bir sanat yapma arac deil hakikate iaret eden ve bu ekilde topluma yn veren bir edeb tr olmaldr.
Necip Fzl iiri de klasik iir geleneinden tamamen farkl bir iirdir. iirin
konusu itibariyle kif ne kadar klasik iirden farkllamsa Necip Fzl da o
denli ayrlmtr. iirlerini aruzla kaleme alan kifin klasik iirle olan biimsel
irtibat Necip Fzl da hi grlmez. Zir Necip Fzl hecenin nemli ve deerli
iridir. kif ve Necip Fzl nehir metaforunu klasik iir geleneinden tevrs
etmi olabilir mi? Burada bu soruya cevap aranacaktr.
Klasik Trk iirinde nehir kullanlagelmi bir tebih arac olarak karmza
kmaktadr. Bununla birlikte Klasik Trk iirinde nehir metaforuyla yaplan
tebih ne Mehmet kifin ne de Necip Fzln kulland biimde hayatn dinamik akn anlatmak iin kullanlan bir ara olmutur. Klasik Trk iirinde nehir, akarsu ve rmak, Farsa cy bazen de cy-br12 kelimeleri ile karmza kar. Klasik iirde an gzyalar ile cy arasnda mutlak bir ba vardr.13 Cy
n aktt gzyalarndan oluur. Klasik dnemde yazan ir nehirle ilgili
tebihlerini bu esas zerine kurgular. Fatih Sultan Mehmetin gazellerinden birinde yer alan bir beyit yledir:
Kad servi firknda yaum cy-br itdm
Yz glzr ydna gzm ebr-i behr itdm14
[Ey sevgili! Senin servi boyundan ayr kaldm iin gzyalarm
nehir oldu akt. Glbahesine benzer yzn hatrladka da gzm bahar bulutu haline geldi. ]

Sevgiliye ulamak iin ya da onun ayrlnn zntsyle aktlan gzyalarndan oluan nehre hemen her airde rastlamak mmkndr. Aadaki beyit

11

Bkz: Mehmet kif Ersoy, Safahat, Fatih Krssnde, T.D.V. Yay., Ankara 2011, s. 204.
Ziy kn, Farsa-Trke Lgat - Gencinei Gftr Ferheng-i Ziy, M.E.B. Yay., stanbul 1996, c. I,
c, s. 664, cy-br, s. 670. Kelimeyi ihtiva eden Osmanl Trkesi bir szlk iin bkz: emseddin Sm, Kms- Trk, Dersadet 1317, s. 487.
13 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, cy, Kap Yay., stanbul, Ekim 2005, s. 94.
14 Fatih Divan ve erhi, Haz: Muhammed Nur Doan, Yelkenli Yaynevi, stanbul 2006, s. 182.
12

S
T
E
M
19/2012
/2012

216

Ar.Gr. Murat AK

de anlata geldiimiz bu duruma Bknin iirinden bir rnektir:

Kyun yolnda dne dne akd gzya
Seyl-b- dde Dicle-i Badad olup gider15
[Ey sevgili gzyam senin mahallene doru kvrla kvrla akt,
gzyalarmdan oluan bu sel, Dicle nehri gibi akp gitmektedir.]

Klasik iirimizde bu kelimenin Kevser ve Selsebil ile birlikte kullanld grlr. Bu kullanmda cy, sevgilinin duda anlamna gelir.16 ir Nesmye ait
aadaki dizeler bu duruma rnektir:
Ey bt-i rn ekkerdir lebin
ehd ile kand- mkerrerdir lebin
b- Hzr u cy- Kevserdir lebin
Nutku dr kimi ayn durur lebin17
[Ey gzel sevgili! Bal ile tatlanm dudan eker gibidir. Hzrn
lmszlk suyu, Kevserin suyu gibidir. Dudandan dklen kelimeler de apak inciler gibidir.]

Cy ile servinin mnasebeti olduu gibi nehir ve rmaklarn krlarda ve

sahralarda akmasndan dolay da bir emen imaj ile birliktelii vardr.18 Bununla birlikte cy kelimesinin birok yerde kendi anlamyla kullanld da sylemek gerekir. eyh Glibin Meram balarn tasvr ettii gazelinde yer alan
bir beyti de cyun asl anlamndaki kullanmna rnek olarak vermek mmkndr:
Srdu b- drdun makm- vuslatdr
Behitden mi gelir cy- pr-saf-y Merm19

S
T
E
M
19/2012
/2012

[O rahmet suyunun namesi vuslat makamndadr, yoksa

Meramn tertemiz akan deresi cennetten mi gelir.]

Meramn deresini vuslat makamnda akan bir nehre benzeten eyh Glib,
suyu yoksa cennetten mi gelir diyerek de bir gzellemede bulunmutur.
Trk iirinde irler Hz. Peygambere olan derin sevgilerini dile getirmek
iin naatlar kaleme alrlar. Klasik iirimizde bu trn en gzel rneini byk
ir Fuzl Su Kasdesi ile vermitir. Fuzl Su Kasdesinde akarsu ile insan
arasnda bir ba kurmu, bir kiiletirme (tehs) ile akarsuyu insana benzetmitir. Su sevgilinin bahesine doru durmakszn akan bir aktr. irimiz
Fuzl, Hz. Peygambere methiye olan Su Kasdesinde bunu u gzel beyitle
dile getirir:
Ravza-i kyuna her dem durmayup eyler gzr
k olm galib ol serv-i ho-reftra su20

15

Bk Dvn (Tenkitli Basm), Haz: Dr. Sabahattin Kk, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1994, s.
189.
skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, cy, Kap Yay., stanbul, Ekim 2005, s. 94.
17 Nesm Divan, Yay. Haz: Hseyin Ayan, Aka Yaynlar, Ankara 1990, s. 413.
18 skender Pala, age, s. 94.
19 eyh Glb Dvn, Haz: Dr. Muhsin Kalkm, Aka Yay., Ankara 1994, s. 373.
16

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

217

[Su o nazl gidili serviye galiba ak olmu, bu sebeple srekli

onun cennet misli mahallesinin bahesine doru akp gider.]

Bu beyitte ir Fuzl Hz. Muhammedi gzel yryl bir serviye benzetmitir. Bu servi klasik iirde sevgilidir. Hz. Muhammedi serviye benzeten ir,
akarsuyu da bir kiiletirme ile sevgilinin mahallesine doru meyleden a
benzetmitir. k srekli sevgilinin mahallesine doru akmaktadr. Burada dikkati eken bir dier husus ise kla muk arasndaki ilikinin suyla aa arasnda da olmasdr. Zir birinin varlna ihtiya duyan bu ikiliden biri olmad m
dieri de olmaz.
Fuzl ayn kasdenin bir baka yerinde de benzer bir kiiletirmede bulunur. irimiz bu sefer suyun asrlardr tatan taa vurarak akn, Efendimiz
hazretlerinin ayann toprana varma arzusuna balar. Bu ekilde akan su
Efendimiz hazretlerinin eiinin topran nurlandrmak ister ve bu uurda para para olsa da asla dnmez. Fuzl bu gzel tasavvuru da aadaki iki beyitle dile getirir:
Hk-i pyine yetem dir mrlerdr muttasl
Ban dadan daa urup gezer vre su
[Su ayann toprana ulaaym diye ban tatan taa vurarak
mrler boyu, durmakszn babo gezer.]
Zerre zerre hk-i derghna ister sala nr
Dnmez ol derghdan ger olsa pre pre su21
[Su, onun eiinin toprana zerrecikler halinde k salmak (oray aydnlatmak) ister. Para para da olsa o eikten dnmez.)

Fuzl Peygamber efendimize methiye olan bu gzel kasdede akan suyu

kiiletirerek k insana benzetmitir. Bu kullanm ekli suyla insan arasnda
benzerlik kurma asnda Mehmet kif ve Necip Fzln kullanmlarna yaklar.
Bununla birlikte Fuzlnin bu kullanmnda suyun ak ile insann tarih iindeki
seyri arasnda bir ba kurulmamtr. Fuzl akan suyu Hz. Peygambere meyletmeye alan bir a benzeterek bir gzellemede bulunmutur. Bu ynyle
onun kullanm Mehmet kif ve Necip Fzln kullanmndan olduka farkldr.
Bu bilgilerden hareketle denilebilir ki klasik iirimizde yer alan nehir bir metafor olarak, Mehmet kif ve Necip Fzln kulland anlam diresi iinde yer
alan bir nehir deildir. Klasik iir nehri daha ok sevgili ile k arasndaki ilikide bir benzetmenin arac olarak kullanmtr. Krlar ve sahralarda akmasndan dolay da emen ile beraber rastlanr nehre. Bu sretle, Fuzl her ne kadar
akan suyu kiiletirerek insana benzetmise de, ne Mehmet kifin ne de Necip
Fzln bu metaforu klasik iirdeki biimiyle kullandklar sylenebilir. Onlar

20

Fuzl Divan; Haz: Prof. Dr. Kenan Akyz, Sheyl Beken, Do. Dr. Sedit Yksel, Dr. Mjgan Cunbur,
Aka Yay., Ankara 1990, s. 31-33.
21 Beyitlerin ayrntl erhleri iin bkz: Adem alkan; Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, DB Yay., Ankara 1999.

S
T
E
M
19/2012
/2012

218

Ar.Gr. Murat AK

klasik iirde var olan bir metaforun iini baka bir anlamla doldurmu, ayn ifadeyi farkl bir sylemin arac haline getirmilerdir. Zir bu durum zellikle
Mehmet kifin iirinin genel karakterine de uygundur. Mesel o, biim olarak
aruz veznini gelenee uygun bir biimde devam ettirirken iirinin ierdii konular, iirin amac ve sylemi asndan da bir o kadar Klasik Trk iiri geleneinden uzaklamtr. Bu ekilde geleneksel iirde de yer alan nehri geleneksel
kullanmn dnda baka bir anlamda kullanmtr. Gerek Mehmet kif gerekse
Necip Fzl nehrin ak ile insann ve insanln zaman iindeki seyri ve gidiat
arasnda bir ba kurarak geleneksel iirden farkl bir syleyi ortaya koymulardr.
Nehir Metaforunu Kullanan Dier irler

Nehir metaforunun Mehmet kif ve Necip Fzldaki kullanmn klasik iirimizde bulmak mmkn olmamakla birlikte, ak ve insan arasndaki benzetmeye klasik dnemden daha nce yaayan nemli bir ismin iirinde rastlamaktayz. Hz. Mevlan bir rubisinde hayatn iindeki srekli deiimi u veciz dizelerle dile getirir:
Her gn bir yerden gmek ne iyi!
Her gn bir yere konmak ne gzel!
Bulanmadan donmadan akmak ne ho!
Dnle beraber gitti cancazm
Ne kadar sz varsa dne ait.
imdi yeni eyler sylemek lazm.22

S
T
E
M
19/2012
/2012

Hz. Mevln, Bulanmadan donmadan akmak ne ho derken mz, hl ve

istikbl ekseninde insann hayat iindeki servenini suyun akna benzetmitir. Bu ak ona gre bulanmadan ve donmadan olan bir sreklilikte olmaldr. O
insann hayatn iindeki akna bulanmadan ve donmadan kaytlarn koyarak bu aka ahlak snrlar da izmitir. Bu sretle o, hayatn iinde ahlak snrlar olan deiimi ve yenilenmeyi de gzellemitir.
Nehir metaforu, benzer bir ekilde ok farkl bir isimde de karmza kar.
nl romantik Alman iri Goethe (v. 1832) Peygamber efendimize vg olarak
177423 ylnda Muhammedin Namesi24 isimli iiri kaleme alr. iir nehir me
22

Mevln, Rubiler (Seme), haz: Abdlbaki Glpnarl, stanbul 1945, Rub nr. CLXXVII.
iirin Goethe tarafndan kaleme alnd tarih baz kaynaklarda 1772 ve 1773 olarak da zikredilmektedir. Biz burada knyesi verilen u almadaki tarihi esas aldk. Bkz: Alim Kahraman, Goethenin Mahomets Gesang iiri: Trke evirileri zerine, Diyanet lm Dergi, Peygamberimiz Hz.
Muhammed (SAV) -zel Say-, Ankara 2000.
24 iirin orijinal ismi Mahomets Gesang eklindedir. Eserin ilk evirisi nesirdir. Mektep Mecmuasnn
1895te yaymlanan bir saysnda neredilmitir. Bkz: Ali hsan Kolcu, Goethenin Muhammedin
arks Adl iirinin En Eski Trke Tercmesi, Akademik Aratrmalar, nr. 1, Erzurum 1996, s.
99-104. iirin sonraki yllarda Muhammedin arks, Hazret-i Muhammed, Muhammedin Namesi, Muhammed iiri gibi farkl balklarla birok evirisi neredilmitir. Bu evirileri derleyen bir
alma iin bkz: Alim Kahraman, Goethenin Mahomets Gesang iiri: Trke evirileri zerine,
Diyanet lm Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) -zel Say-, Ankara 2000, s. 575-588.
Biz bu almada iirin Senil zkan tarafndan yaplan tercmesini kullanmay uygun grdk. Bu
evirinin yer ald kitap iin bkz: Johann Wolfgang von Goethe, Dou-Bat Divan, Tercme Yorum
ve Aklamalar: Senil zkan, tken Neriyat, stanbul 2009.
23

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

219

taforu zerine kurulmutur. iirde Hz. Peygamber ir tarafndan kayalardan

fkran bir pnara benzetilir:
Kayalklardan fkran,
u nee pnarna bakn,
Bir yldz ak sanki;
Bulutlar zerinde
Yce ruhlar beslemi genliini,
Dernunda koruluktaki kayalklarn.

Bu pnar nne kan birok eyi ve tm kardelerini muhabbetiyle akntsna dahil etmektedir. Getii yerler ieklenmekte, imenler yeermektedir:
Katm da nne rengrenk akllar
Srklyor da geitlerinden aa,
Ve bir nder azmiyle
Gtryor beraberinde,
Nice karde pnarlar.
Vadilerden aa
ieklenir getii yerler,
Ve imenler
Soluuyla yeerir.

Btn akarsular onun yolda olur. Ovalardan gelen rmaklar ve dalardan

inen dereler ona karde diyerek seslenir ve ondan kendilerini ebed umman
dedikleri Yaratana kavuturmasn isterler:
Yolda oluverir akarsular.
Ve imdi gm parltlar iinde
Girer ovaya,
Ve onunla parldar ova,
Ve ovalardan gelen rmaklardan
Ve dalardan inen derelerden
Sevinle bir ses ykselir: Karde!
Karde, kardelerini de al yanna,
O kadm Yaradana,
Kucan ap bizi bekleyen
O ebed ummana kavutur,

Kardelerini de yanna katarak srekli cokun srette akan bu pnar btn

kardeleriyle birlikte evlatlarn ve hazinelerini de alarak ebed ummana, Yaratana doru tamaktadr:
Ve bylece btn kardelerini,
Evlatlarn, hazinelerini,
Nee saan kalbiyle
Gtrr bekleyen Yaradana.

Belli dizelerini aktardmz Goethenin bu iiri nehir metaforu zerine ina

edilmitir. Hz. Peygamber zamann iinde dalardan fkran berrak bir pnardr.
Bu pnar dalardan cokuyla akarken nne kan rengarenk akllar, karde
pnarlar da muhabbetle yanna alarak cokusu ve hacmi byyerek ebed
ummana, hakkate doru akna devam eder.
Goethe ilh bilginin taycs olan Hz. Peygamberi zaman iinde akan ve

S
T
E
M
19/2012
/2012

220

Ar.Gr. Murat AK

her eyi de kucaklayarak hakikate doru tayan bir pnara/nehre benzetmitir.

Goethe her eyi iine katarak tayan nehirle Hz. Peygamberin ncln,
nehrin getii her yeri ieklendirmesi ve yeertmesiyle ilh bilginin rahmete
ve berekete vesile oluunu, bu nehrin ebed ummana, Yaratana tamasyla da
Efendimizin hakikate ulatran rehber oluuna iaret etmitir.
Klasik iirde farkl bir balamda karmza kan, Mevlnada ve Goethede de rastladmz nehir metaforu, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinin nemli
irlerinden olan Yahya Kemalde (v. 1958) geleneksel syleyiteki ifadesi olan
cy kelimesi ile geleneksel syleyiten farkl bir ekilde yer almaktadr. Yahya
Kemal Eski iirin Rzgaryla isimli eserindeki Gztepe Gazelinde aadaki dizeleri kaleme almtr:
Mecrs seng-sra dnen cylar gibi
Vd-i uzletinde hamuz tevekkln25
[Aknt mecrlar talklara dnen kuru nehirler gibi tevekkl
vdisinin uzletinde suskun beklemekteyiz.]

Yahya Kemal burada bizzat insanla nehir arasnda bir benzerlik kurmas
asndan metaforun klasik iirdeki geleneksel balamndan uzaklamtr. Bu
ynyle o insanla nehir arasnda ve nehrin akyla da beeriyetin seyri arasnda bir paralellik kuran Mehmet kif ve Necip Fzla daha yakndr. Bu yaknlk
airlerin birbirlerinin muasrlar olmalar ile ilikilendirilebilir.
Nehir Metaforunun iir Dndaki Alanlarda Kullanm

S
T
E
M
19/2012
/2012

Nehrin zaman iindeki akyla beeriyetin tarih iindeki seyri arasnda bir
tebih arac olarak kullanlan nehir metaforuyla sadece iirde karlamayz.
Milattan nce 540-480 tarihleri arasnda yaayan nl filozof Herakleitos26 varln zaman iindeki seyrini anlatrken bu metafora bavurmutur. Doann en
belirgin zelliinin deiim olduunu dnen Herakleitosa gre hibir ey kalc olmayp srekli deiim halindedir. Filozof var oluta srekli olan bu deiimi felsefe tarihine kaznm olan Ayn nehirde iki kez ykanlamaz27 nermesiyle ifade etmitir. nk ona gre nehre ikinci kez girdiimde ne ben ayn ben
ne de nehir ayn nehir olarak kalacaktr. Zamann aknn ve deiiminin nehir
metaforu ile tebihe konu olmas felsef dncede Herakleitosla milattan nce 500l yllara kadar gitmektedir. Necip Fzln dile getirdii her eyin su gibi
bir ak ve deiim iinde olduu dncesi ayn ekilde ve ok daha nce Herakleitos tarafndan ifade edilmitir. Bu ekilde, metaforun tarihsel olarak ok

25

26

27

Yahya Kemal Beyatl, Eski iirin Rzgaryla, Gztepe Gazeli, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul,
1962, s. 65.
Herakleitosun fikirleri iin bkz: Hsameddin Erdem, lka Felsefesi Tarihi, H-er Yay., 5. Bask,
Konya 2010, s. 94-108; Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma, stanbul Ekim
2002, 489-490.
nermenin tamam yledir: Ayn nehirde iki kez ykanlamaz. nk dn girdiim nehir bugn
artk ayn nehir deildir, dnk sular akp gitmitir. Bununla birlikte biz dnk nehri bugnk nehir ile ayn sayarz. Ord. Prof. Dr. Ernst von Aster, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, m Yay., stanbul 1999, s. 46.

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

221

daha nce felsef dncede kullanldn grmekteyiz. Nehir metaforuyla Heralitos nehrin ak ve varln zamann ak iinde geirdii deiime vurgu
yapmtr.
Mehur slam ve Tasavvuf aratrmacs Annemarie Schimmel (v. 2003) slamn Mistik Boyutlar isimli eserinde Gizemcilik dncesini anlatrken gizemciliin Btn dinlerin iinden akan byk manevi bir nehir olarak tarif edildiini aktarr.28 Bu tariften nehir metaforunun mistik bir yaklam tarzn tanm ve
tasvirde kullanldn da grm oluyoruz. Yine Hindistan bamszlk hareketinin siys ve ruhni lideri Gandhi (v.1948) hayatnn belli bir dneminde bir
nceki tanma benzer bir ekilde Btn dinlerin ayn okyanusa akan rmaklar
olduunu syleyerek nehir metaforunu kullanmtr. Bu metaforla sylemek
istedii her dnin nihi amacnn aynliidir. Bu tebihte hakkat de her nehrin
kendisine akt okyanusa benzetilmitir. Bununla birlikte daha sonra Gandhinin fikrini dinlerin ayn aacn dallar olduunu syledii tebihle deitirdiini grrz.29 Bu ekilde o dinlerin amacnn deil orijinin ayn olduuna vurgu yapar.
Metaforun dier bir kullanm alan ve ekline rnek olarak vereceimiz metin grece gncel bir metindir. Ahmet Davutolunun Trk d politikas zerine
yazd Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu30 isimli eserin nsznde Davutolunun aadaki ifadelerine rastlamaktayz:
Dinamik bir sreten geen bir toplumun bireyi olarak o toplumla ilgili
stratejik analizler yapmak, hzla akan ve debisi yksek bir nehrin iinde seyrederken o nehrin yata, ak hz, ak istikameti ve baka nehirlerle olan ilikisi
konusunda fikir yrtmeye benzer. Hem incelediiniz nehrin iinde siz de akmaktasnzdr; hem de bu akn zelliklerini anlamak ve bu zelliklere gre
nehrin btn hakknda bir tasvir, aklama, anlamlandrma ve ynlendirme
erevesi oluturma sorumluluu tamaktasnzdr. Nehrin dna karak baktnzda sizinle birlikte akan zerreciklerin ruhuna ve kaderine yabanclaarak
ahlak kaytszlk iindeki sradan bir gzlemci durumuna dersiniz; nehrin
akntsna kendinizi brakarak srklendiinizde de hem varolan gereklii
hakkyla anlayamaz hem de bu gereklikle ilgili kendi iradenizi oluturarak tarihe arlk koyamazsnz. Sosyal bilim metedolojisinde bu ikilem bir aratrmacnn kendi test tp iinde yaamas eklinde tasvir edilir.31
Davutolu burada nehri, ferdin iinde yaad topluma benzetmitir. Fert
de toplumla birlikte nehrin iinde akmaktadr. Bununla birlikte bu tebihte dier toplumlar da baka nehirler olarak akmaktadrlar. Fert iinde yaad top
28

Annemarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, Kabalc Yay., 2. Bask, stanbul 2004, s. 22.
Ali hsan Yitik, Hint Dinleri, zmir lahiyat Vakf Yay., zmir 2005, s. 161.
30 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yay. stanbul 2001.
31 Ahmet Davutolu, age, (nsz) s. VI.
29

S
T
E
M
19/2012
/2012

222

Ar.Gr. Murat AK

lumu ve dier toplumlarla olan ilikisini anlama gayreti iinde ise hem nehirde
akacak hem de nehri iinde akt sreten bamsz olarak tasvir edebilme sorumluluu tayacaktr. Davutolu bu metaforla ak anlamak iin nehirden karak nehre yabanclama ya da nehrin akntsnda devam ederek aka dtan
bakabilme yetisini kaybetme ikilemine dikkat eker.
Davutolu da nceki rneklerde olduu gibi nehrin ak ve toplumun zaman iindeki seyri arasnda bir ba kurarak tebihin detaynda farllklar olsa
da nehir metaforunu kullanmtr. O nehir metaforunu toplumsal gidiat anlamlandrmak iin yardmc bir ara olarak kullanr.
Deerlendirme

Trk iirinin ve Trk dncesinin nemli ismi Mehmet kif Ersoy 1913 tarihinde yazd Hakkn Sesleri kitabnda yer alan bir iirinde beeriyeti akp giden debisi yksek bir nehre benzetmitir. Her bir millet bu nehre katkda bulunan birer rmak, milletin her bir ferdi de bu rmaklarda yer alan katrelerdir.
Nehrin ak kifte zamann akdr. Tebihte beeriyetin zaman iindeki seyri
ile nehrin ak arasnda aynlik sz konusudur. Ayn metafora Trk iirinin ve
Trk dncesinin aktivist fikir adam Necip Fzln 1949 tarihinde yaynlad
Sakarya Trks iirinde de rastlanr. Onun tebihinde fert olarak insann zaman iindeki seyri ile nehrin ak tebihe konu olmutur. Necip Fzl ak
Mehmet kif gibi sadece beeriyete deil lemde olan her eye mil klmtr.
Mehmet kifin metaforu kullanarak yapt tebih ise beeriyeti, milleti ve millet iindeki ferdi iermesi asndan daha detayldr.

S
T
E
M
19/2012
/2012

ki byk ir tarafndan kullanlan nehir asl Farsa bir kelime olan cy /

cybr ifadeleri ile Klasik Trk iirinde yer almaktadr. Bununla birlikte nehir
anlamna gelen bu kelimelerin Klasik Trk iirindeki kullanm ounlukla sevgilinin peinden dklen gzyalarnn oluturduu bir nehirdir. Bazen gerek
anlamyla, ounlukla da k ile sevgili arasndaki ilikide bir tebihin arac
olarak kullanlan nehir, Mehmet kif ve Necip Fzl tarafndan geleneksel kullanmdan farkl bir ekilde kaleme alnmtr. Bu ynleriyle irlerimiz nehir metaforunu Klasik Trk iiri geleneinden tevrs etmemilerdir. Fuzl her ne
kadar akan suyu bir kiiletirmeyle sevgiliye ulamaya alan a benzetmi
ise de onun tebihi ile Mehmet kif ve Necip Fzln tebihinde benzetme yn
farkldr.
Suyun ak zerinden hayatta var olan deiime Mevlnnn bir rubisinde de rastlarz. O, deiimi bulanmadan ve donmadan olmak kaydyla gzellemitir. Peygamber efendimizi vd iirinde romantik Alman iri Goethe, Hz.
Peygamberi her eyi iine katarak hakkate tayan bir pnara/nehre benzetmitir. Hz. Peygamberi temsil eden bu nehir btn karde rmaklar bnyesine
alarak ebed umman olan Yaratana tamaktadr. Nehir metaforuna Mehmet
kif ve Necip Fzln muasr olan Yahya Kemalde de rastlanr. O her ne kadar
nehri Klasik Trk iirindeki ifadesi olan cy kelimesi ile kullansa da, onun kullanm da Mehmet kif ve Necip Fzln kullanmna yakn durmaktadr. Bu ya-

Mehmet kif ve Necip Fazl iiri zelinde Edebiyat ve Dncede Nehir Metaforu

223

knl irlerin muasr olmalar ile aklamak mmkndr. Her ne kadar Yahy
Kemal eserine Eski iirin Rzgaryla ismini vermise de klasik iir onun yaad dnemde etkisini iyiden iyiye yitirmitir.
Nehir metaforu sadece iirde deil, iirin dndaki alanlarda da kullanlmtr. Metaforun, milattan ok nce, varolan hereydeki deiimi anlatmak
iin Heraleitos tarafndan Ayn nehirde iki kez ykanlamaz denilerek kullanldn grmekteyiz. Bu nerme belki de metaforun ilk kullanm ve metaforla ilgili dier esinlenmelerin kaynadr? Felsef dncede olduu gibi nehir metaforu toplumun zaman iindeki seyrini anlamak iin de kullanlmtr. Ahmet Davutolunun Stratejik Derinlikte metaforu toplumun zaman iindeki seyrini anlamak iin kullanmas ve toplumu akmakta olan bir nehre benzetii buna misal
olmutur.
Mevlna hayatn iindeki srekli deiimi Bulanmadan ve donmadan akmak ne ho diyerek suyun akyla anlatm, Goethe Hz. Peygamberi zaman
iinde hakkate doru akan ve kardeleri olan rmaklar da iine katan byk
bir nehre benzetmitir. Daha sonralar Gandhi hayatnn bir aamasnda Btn
dinlerin ayn okyanusa akan rmaklar olduu olduunu syler. Schimmel ise
bize gizemciliin dinlerin iinden akan byk manev bir nehir olarak tarif
edildiini aktarr.
Klasik Trk iirindeki kullanm bir yana braklacak olursa, gerek iirleriyle
Mevln, Goethe, Mehmet kif, Necip Fzl ve Yahya Kemal, gerekse de felsef
dncede Herakleitos, Ghandi ve toplumu anlamada Davutolu, nehir metaforunu hep zamann ak ve deiim ekseninde bugnden gelecee doru bir
anlamlandrma abas iindeki bir tebihin konusu yapmlardr. Bylece Mehmet kif ve Necip Fzl zerinden anlata geldiimiz nehir metaforu sadece iir
gibi belli bir edeb trn deil bilakis hayat anlamlandrmada btn disiplinlerin bavurduu bir anlatm arac olagelmitir.
Kaynaklar:

Bk Dvn (Tenkitli Basm), Haz: Dr. Sabahattin Kk, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1994.
Beyatl, Yahya Kemal, Eski iirin Rzgaryla, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1962.
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma, stanbul Ekim 2002.
alkan, Adem; Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, DB Yay., Ankara 1999.
Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yay., Altnc
Basm, stanbul 2001.
Erdem, Hsameddin, lka Felsefesi Tarihi, H-er Yay., 5. Bask, Konya 2010.
Ernst von Aster, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, m Yay., stanbul 1999.
Ersoy, Mehmet kif, Safahat, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2011.
Ersoy, Mehmet kif, Safahat, Haz: mer Rza Dorul, nklb Kitabevi, stanbul 1943.
Ersoy, Mehmet kif, Safahat nc Kitap: Hakkn Sesleri, Haz: Fzl Gkek, Dergah Yay.,
stanbul 2007.
Fatih Divan ve erhi, Haz: Muhammed Nur Doan, Yelkenli Yaynevi, stanbul 2006.
Fuzl Divan; Haz: Prof. Dr. Kenan Akyz, Sheyl Beken, Do. Dr. Sedit Yksel, Dr. Mjgan
Cunbur, Aka Yay., Ankara 1990.
Goethe Johann Wolfgang von, Dou-Bat Divan, Tercme Yorum ve Aklamalar: Senil zkan, tken Neriyat, stanbul 2009.
Harmanc, Mehmet, slm Felsefesinde Metaforik slp, Hece Yay., Ankara 2012.
Kahraman, Ali, Goethenin Mahomets Gesang iiri: Trke evirileri zerine, Diyanet lm
Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) -zel Say-, Ankara 2000.

S
T
E
M
19/2012
/2012

224

Ar.Gr. Murat AK
Ksakrek, Necip Fzl, ile, Byk Dou Yaynlar, 58. Basm, stanbul, Ekim 2005.
Ksakrek, Necip Fzl, ile, Bedir Yaynevi, 1962.
Kolcu, Ali hsan, Goethenin Muhammedin arks Adl iirinin En Eski Trke Tercmesi,
Akademik Aratrmalar, nr. 1, Erzurum 1996, s. 99-104.
Mevln, Rubiler (Seme), haz: Abdlbaki Glpnarl, stanbul 1945.
Nesm Divan, Haz: Hseyin Ayan, Aka Yaynlar, Ankara 1990.
Okay, M. Orhan, Dzda M. Erturul, Mehmed kif Ersoy, DA, XXVIII, Ankara 2003.
Okay, M. Orhan, Ksakrek, Necip Fzl, DA, Ankara 2002.
gke, Ahmet, Mevlnnn Mesnevsinde Har (Eek) Metaforu, Tasavvuf: lm ve Aratrma Dergisi, yl: 8 (2007), say: 18, s.19-41.
Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yay, 14. Basm, stanbul, Ekim 2005.
Sarp, Erk Ula, Felsefe Szl, Haz: A. Bki Gl ve dierleri, Ankara 2002.
Schimmel, Annemarie, slamn Mistik Boyutlar, Kabalc Yaynevi, 2. Bask, stanbul 2004.
emseddin Sm, Kms- Trk, Dersadet 1317.
eyh Glb Dvn, Haz: Dr. Muhsin Kalkm, Aka Yay., Ankara 1994.
kn, Ziy, Farsa-Trke Lgat Gencine-i Gftr Ferheng-i Ziy, M.E.B. Yay., stanbul
1996.
Trenek, Mehmet; Mz ile t Arasnda Bir ir, http://www.mehmetakifarastirmalari.com,
09.04.2012.
Yitik, Ali hsan, Hint Dinleri, zmir lahiyat Vakf Yaynlar, zmir 2005.

S
T
E
M
19/2012
/2012