Ümit Hassan - İbn Haldun-Metodu Ve Siyaset Teorisi - DoğuBatı Yay - 2010 PDF

MT HASSAN
bn Haldun
Metodu ve Siyaset Teorisi
mit H assan
Ibn Haldun
Metodu ve Siyaset Teorisi
t Hassan
mit Hassan, 2010'da 'kamusal' alanda ve reticilik iinde 45 yln
tamamlad. Spor Tarihi'nden Osmanl Tarihine, Uygarlk Tarihi'nden Trk
Edebiyat'nda iire, Siyasal Antropoloji'den, slm Dnce Tarihi'ne,
Siyasal Doktrinler'den Hukuk Tarihi'ne -il hirihi kadar, kendi
ifdesiyle, bildii bilmedii konularda ders verdi.
T.C. Ziraat Bankas'ndan, T.C. Ankara niversitesi'nden, T.C. Ortadou
Teknik niversitesi'nden, K.K.T.C. Yakn Dou niversitesi'nden, -tabi,
ayr zamanlarda-m aa ald. (Bu arada, Kbrs'ta 18. yan srdryor.)
'Bilimsel' yaz yazmaktan holanmayan mit Hassan, Yakn Dou
niversitesi'nde idreci.
rencileri, ei, kz, torunu, ouldmd, arkadalar, nice/pek ok
sevdikleri var. Maa gidemiyorum diye sevinirken ziyde zlmekte.
Copyright Bu kitabn yaym haklar Dou Bat Yaynlarna aittir.
Yayna Hazrlayanlar
Takn Thk
Cansu zge zmen
Kapak ih san n
Aziz Tlna
Bask: Cantekin Matbaaclk
1. Bask: A..S.B.F., Yaynlar, 1977
2. Bask: A..S.B.F., Yaynlan, 1982
3. Bask: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998
4. Bask: Dou Bat Yaynlar, Austos 2010
Dou Bat Yaynlan
Selanik Cad. 23/8
Kzlay/Ankara
Tel: 0 312 425 68 64 - 425 68 65
e-mail: dogubati@dogubati.com
www.dogubati.com
ISBN 978-975-8717-59-0
Dou Bat Yaynlar - 54 Siyaset Bilimi - 3
NDEKLER
SUNU .............................................................................................................. 11
KRNYYET............................................................................................... 13
KISALTMALAR ZERNE AIKLAMA....................................................13
G R...................................................................................................................15
Birinci Blm
BN HALDUN MUKADDMESNN NCELENMESNDE
BTNSELLK SORUNU VE MEVCUT YAKLAIMLAR
I. BN HALDUN DNCESNE YAKLAIMDA
BTNSELLK SORUNU........................................................................19
A. KONUM .........................................................................................................19
B. RNEKLER................................................................................................. 24
1. Bilim Dallan Asndan Tanmlar........................................................... 24
2. Kyas ve Benzetmeler............................................................................... 29
II. MUKADDME ZERNE YAPILAN NCELEMELERDE
MEVCUT YAKLAIMLAR...................................................................... 41
A. KONUM........................................................................................................ 41
B. SERGLEM E................................................................................................ 44
C. SORUNLAR................................................................................................. 62
1. Genel Kategoriler.................................................................................... 62
2. Orijinallik ve Din Temeli......................................................................... 65
3. Orijinallik ve Felsefe Temeli.................................................................... 67
4. Metodun Vurgulanmas........................................................................... 68
5. eriin Vurgulanmas............................................................................. 72
kinci Blm
BN HALDUN'UN METODU
I. GR : BN HALDUN'A KADAR SLM'DA DN FELSEFE KARITLII, DNCE GELENE VE
BLM KAPISI..............................................................................................80
A. DNCE - DAVRANI MUHALEFETNN
KKENLER................................................................................................80
1.slm'da Dnce Kartlklarnn likileri......................................... 80
2.nan Sisteminin Nitelik Deiimi............................................................ 82
3.D avrana A k D oktriner M u h a le fe t...............................................83
B .D N - F E L S E F E K L E M A ISIN D A N G E L M
O D A K L A R I............................................................................................... 85
l.O k u lla r......................................................................................................85
2.Felsef e .......................................................................................................89
3.Felsefenin D o ru u .................................................................................91
II. BN H A L D U N 'U N M E T O D U N U N N C L L E R ..................... 97

A .B L M L E R N B L M L E N :
R A SY O N A L Z M E G D E N Y O L ....................................................... 97
1. N akil - Akl Ayrm ..............................................................................97
2.Nakl lim lerin N itelii.........................................................................104
3.A kl lim lerin N iteli i......................................................................... 112
B. G E R E K L K B M N D E R A SY O N A L Z M ......................... 118
1. Srf A kln Yeterliine R eddiye........................................................-.118
2. Tarihsel K aynaklarn E letirisinde G erekilik........................... 120
III.
B N H A L D U N 'U N M E T O D U N U N E S A S L A R I.................. 124
A. SE B E P-SO N U D N A M V E D E T E R M N Z M ................... 124

1. Sosyal-Siyasal Olaylarn K anunluluklarnn
A ratrlm asna Y nelik Kavray........................................................124
2. Sosyal-Siyasal G erekliin A klanm as H ed efi.......................... 129
B. TABATTA D Y A LEK TK S R E ................................................. 131

1. Varlklarn G eliim i.............................................................................131
2. nsan Y aratan G eliim ......................................................................133
C. T O P L U M L A R IN V E SOSYAL O LA Y LA R IN
T A R H N D E D Y A LEK TK S R E .............................................136
1. Tarihin K o n u su .................................................................................... 136
2. Sosyal H ayatn Temelleri ve U z a n tla r.........................................137
D. SOSYAL G E L M N V E K L T R E L
E L E R N M A D D T E M E L N N T A H L L .......................... 139
1. Kanunluluklarn Maddi Temellere Dayal Yorumu...................139

2. Toplum Biim lerinin Farkllnn M addeci Y o ru m u ................ 144
E. E K O N O M K L K L E R N T E M E L YAPI O L A R A K
A L IN I I.......................................................................................................... 147
1. retim T arz.........................................................................................147
2. blm............................................................................................151
3. retim Temeli ve E m e k ....................................................................154
F. SYA SET T E O R S N E G E: R E T M
T A R Z L A R IN IN Z E L A N L A M L A R I...........................................159
IV. DEERLENDRME.........................................................................1(
A. G E N E L D E E R L E N D R M E ........................................................... 1<
B. S O N U L A R I SINA M A: LM - KM YA R N E
1<
C. Z E L D E E R L E N D R M E : M U K A D D M E D E
SYASAL G E R E K L E Y N E L ..............................................1<
nc Blm
B N H A L D U N 'U N SYASET T E O R S N D E N SA N
FA K T R : A SA BY Y ET KAVRAM I
I. A SA B Y Y ET KA V R A M IN IN LER LK G S T E R D
P L A T F O R M ............................................................................................1'
A. A SA B Y Y ET K A VRAM ININ E L E A L IN IIN D A K
T K E L Y A K L A IM L A R IN D U R U M U ..........................................Y
B. B A R B A R L IK V E U Y G A R LIK :
Z E L L K L E B A R B A R L IK .....................................................................1
C. B E D E V L K V E H A D A R L K :
Z E L L K L E B E D E V L K ...................................................................... 11
II. A SA B Y Y E T KA VRAM ININ E R ........................................ 1!
A. K O L E K T F AK SY O N N T E L ................................................... 1!
B. D E K KAYNAKLI B M L E N M E L E R N D E AYNI
G C N O L U M A S I........................................................................... 1!
C. SO SYA L A N L A M I V E E K O N O M K T E M E L ........................... 1'
III. A S A B Y Y ETN SYASAL S R E C N G E L M E V E
D E M E S N D E K R O L .............................................................. 21
A. SYASAL G O L A R A K ASABYYET:
K T D A R IN S A L A N II......................................................................... 21
B. SYASAL R G T L E N M E B M L E R N N
O L U M A SIN D A ASABYYET:
R Y S E T - H K M D A R L IK A Y IR IM I V E O T O R T E
Drdnc Blm
B N H A L D U N 'U N SYASET T E O R S N D E R G T :
M LK KAVRAM I
I. G R : U Y G A R L IK - SYASAL R G T L E N M E
LK SN E T E O R K Y A K L A IM ............................................... 219
A. G E N E L K O N U M ...........................................................................219
B. S L M ................................................................................................225
II. M L K K A V R A M IN IN BN H A L D U N U N D N C E
B T N E R S N D E B E L R L E N .....................................233
A .A SA B Y Y E T V E E K O N O M K U R U C U G L E R
233
B .U Y G A R L IK - Y E R L E K L K P L A T F O R M U ..................... 236
1. Uygarlk - Yerleiklik likisi......................................................... 236
2. Yerlem e B irim lerinin D eiim i...................................................239
III. M L K KA V R A M IN IN ESA SLA RI ............................................. 246
A. M H Y Y E T V E G E N E L N T E L K L E R .........................246
1. T erim ................................................................................................... 246
2. G ereklem e K o u lla n ....................................................................248
3. E gem enlik - Siyasal ktidar likisi A sndan B iim lenii
250
B. A Y IR IC I Z E L L K L E R V E E T L E R .................................256
1. K o n u m ................................................................................................ 256
2. H alifelik - M lk Ayrm na G re B elirlenii............................... 257
3. eitleri ve Siyasal B o y u tlar......................................................... 262
C. G E L M V E D E M ..................................................................266
1. K o n u m .................................................................................................266
2. A am alar..............................................................................................268
3. B ro k ra si............................................................................................ 275
4. Hcib rn e i................................................................................. 281
D E E R L E N D R M E ............................................................................... 286
EK: M ukaddim eye D ir ve ir ......................................................... 292
K A Y N A K A ................................................................................................ 337
S u n u / H asbhl
lk ekil ve yazlmyla fiilen 1974de tamamlanan 1975de resm leen bu alma, 1977de yaymlanmt. 1982de gzden geiril
di, tekrar yaymland.
Elinizdeki bu yaym, ilk form atmdan 36 yl sonra gerekletiril
mi oluyor.
almaya, bu kez, btnyle, yakn gzl ile bakld. ki y
zn zerinde paragraf yeniden yazld. Bunlarn bazlarnda mevcut
alar yeni delillerle lld. zellikle, M ukaddim enin zgn terim
kavrarnlatrmalarma daha da sevecen yaklald.
Bu gayretleri, her eyden nce mmkn klan, hi phesiz, Prof.
Dr. Sleyman Uludan ant evirisidir; yaklak 150 sayfalk bal
bana bir eser olan Girii ve M ukaddime metni boyunca, Prof. Dr.
Uludan her konuya nemli grler getiren erhi ve phesiz
tercmenin kendisi ile.
1982den beri ok uzun yllardr, almamzn, Uluda evirisine
gre yeniden ele alnmas, hem yararlanlacak hususlar bakmndan
ve hem de, tabiatyla, alntlarmzn, tamamna yaknnn, yine Ulu
da evirisine gre dzenlenmesi grevi bizi bekliyordu; 1982 yl
Sleyman Uludan bu byk emeinin gn yzne kt yl idi ve
ayn yl, bizim almamzn, o zamanki son yayn.
Pek ok saydaki yeniden yazma ramen balangc itibariyle krk
yl bulan emeimizin Tezinin ve onu desteklemek iin yrtlen
12
Sunu / Hasbihl
asl muhakemelerin zerresi deitirilmedi. Kimi noktalara bak y

nnde yeni duygular uyandysa da, bu drtlere pek uyulmad; ne de
olsa vaktiyle iilmi olan kahvelerin krk yl hatr vard.
ncelememizin 1977deki ilk Sunu yazsndan hemen nceki
sayfaya u tesad f yanstm idik:
M ukaddime, Hicr 779/M ild 1377de tamamlanmt. 600. ya
nn anm ann mutluluu yeter.
bn H aldunun Metodu ve Siyaset Teorisi'ne gnm zde yeni
den ve nasl baklabileceini iaretlemeye alan, sylei/makalemiz
bn H alduna Dir ve Sair, Kitaba eklendi: (bn H aldunun Rahmet-i Rahm na kavumasnn 600. ylma isabet etmi olan) Bu yaz,
Asabiyyetin yorumlanmasndaki sanclar tamaktadr sanrm.
KRNYYET
Bilgisi, bilinci, itenlii ve sabr ile bu kitabn yeniden gn na

kmasnda en byk pay, mesi arkadam Glsn Baar'ya aittir.
*
Dou Bat Yaynlar ynetimine, deerli editrlerine, yrekten te

ekkr ederim. Eski Trk Toplumu zerine ncelem elerin yaynlan
masndan sonra, gsterdikleri ayn anlay iin borlu kalma hissiya
tmz dimiyyet kazand.
KISALTMALAR ZERNE AIKLAMA

1. Yararlanlan M ukaddime evirileri iin aada belirtilen k
saltmalar kullanlmtr:
MSU, I (II, 111) M [ukaddime] SU [Sleyman Uluda]: evirisi:
bn Haldun, M ukaddime, Hazrlayan: Sleyman Uluda, 2 cilt, D r
dnc Basm (Gzden geirilmi yeni bask), Dergh Yaynlar, s
tanbul 2005 (1. Basm 1982.)
MU, I (II, III) M [ukaddime] U[gan evirisi]: bn Haldun, M u
kaddime, eviren: Zkir Kadiri Ugan, 3 cilt, Mill Eitim Bakanl
yaynlar, ark-slm Klasikleri: 25, 2. bask, stanbul 1968-1970.
(1. bask 1954-1957.)
MR, I ( II .II I ) M fukaddime] R[osenthal evirisi]: ibn Khaldn,
The M uqaddimah: An Introduction to History, trans. Franz Rosenthal, 3 vols., Routledge-Kegan Paul, London 1967. (1. ed. 1958.)
2. almamzda Atfta bulunulan btn eserlerin dipnotlarnda
ilk zikrediliinde ksaltma yaplmam, eser hakkmdaki referans bilgi
si tam olarak verilmitir.
3. almamzda atfta bulunulan eserlerden bazlar yazar ady
la ksaltlmtr. Yazar adyla ksaltlan bu eserlerin almamzn d e
iik balklarnda ilk zikredililerinde eser ad da belirtilmitir.
4. Snrl sayda atf yaplan eserler iin ve ayn yazarn birden
ok eserine atf yaplmas halinde yazar adyla birlikte eser ad da
belirtilmitir.
GR
bn Haldun M ukaddime adl eserinde ekonomik ilikilere dayanan

sosyal-siyasal nitelikte bir doktrin kurm utur. Bu doktrinin en nem
li yn, siyasal yap, kurum ve olaylarn genel bir teori erevesinde
deerlendiriliinde kendisini gsterir. bn H aldunun sosyal-siyasal
doktrininin sz konusu ynne bn H aldunun Siyaset Teorisi ad
n verebiliriz. almamzda, bn H aldunun kurm u olduu doktri
nin M etodunu ve Siyaset Teorisini incelemeyi amaladk.
M ukaddim enin etraflca incelenmesi, eserin bilinli bir pln uya
rnca dzenlenmi ve ilenmi olduunu gstermektedir. Oysa, M u
kaddime zerine yaplan incelemelerde ok farkl sonulara varld
grlr. Baz ortak noktalara ulalm olsa bile, en azndan, grler
arasndaki eitlilik ve farklln arlk kazand saptanabilir. Yo
rumlarn farkl oluunun temel sebebi M ukaddime'nin btnsel ola
rak ele alnmayndan domu bulunmaktadr. Btnsel ele alm a
y, bn H aldunun dncesinin gerekte nasl odaklatnn gere
ince izlenmemi ya da belirli gdml" yorumlara feda edilmi
olmasndan domaktadr. Bu durum karsnda sz konusu btnsellikin ihml edilme biimlerinin bn Haldun M ukaddim esinin
ncelenmesinde Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar balkl
bir blmde gsterilmesi; ancak bundan sonra M ukaddim enin b
tnln meydana getiren bn H aldun'un M etodunun akla
kavuturulmas bizim izleyebileceimiz en geerli yaklam olarak

ortaya kt. M ukaddim edeki dnce btnl, eserdeki her konu
ve ayrmtya yer verme biiminde deil, fakat bu btnl oluturan
m etodun aklanmasyla belirlenebilir.
bn H aldunun m etodunun akla kavuturulmasyladr ki, siya
set teorisinin incelenmesine geilebilir. D nrn doktrininin b
tnlnden soyutlanm bir siyaset teorisi incelemesi yaplamaz.
almamz, bn H aldunun m etodunun ve bu m etot yoluyla gelitir
dii siyaset teorisinin sistemli bir aklanmasndan ve tahlilinden
olumaktadr. Sz konusu metot ve teorinin fikir ynn vurgula
may amalamakla birlikte, bu dnce btnn oluturan tarihsel
boyutlar da dikkate almaa altk.
bn H aldunun siyaset teorisi iki ana kavramda odaklamaktadr.
Bu odaklar, sosyal-siyasal iktidar -d i er temel faktrlerle birlikte
belirleyen, gelitiren ve deitiren asabiyyet olgusu ile, bu olgunun
katks ile kurulan mlktr. Asabiyyet kavram zerinde imdiye ka
dar ok durulm utur, ancak bu olgunun kkeni ve ilevleri hakknda
yeterli bir incelemenin yaplm bulunduu kansmda deiliz. Bu
eksiklii asgar llere indirmeye altk. bn H aldunun mlk
kavram konusunda da eitli grler bulunmakla birlikte bu olgu
nun temelinde yatan geliimin imdiye kadar yeterince akla kavuturulduunu kolaylkla syleyemiyoruz. Mlkn dinam ik karakterinin incelenmesinde mevcut bulunan boluu da doldurmaya
altk.
G.
E. von G runebaum un, bir bilimsel tebli zerine yaplan tar
tmay kapatrken sylediklerinde byk gerek pay vardr.
G runebaum a gre, Neredeyse bir bn Haldun mitosu yaratlmak
zeredir. bn Haldun efsnesi yle bir aamaya ulamtr ki, ortada
kendisine atflar yaplan gvenilir bir metin vardr [M ukaddime],
fakat okunm asna pek de gerek grlmez.' nceleyicilerin genellikle
iinde bulunduklar durum u zetleyen G runebaum un talamasna
yeni bir hedef tekil etmemek iin, bn H aldunun M etodu ve Siyaset
Teorisini incelemede M ukaddim enin kendisi asl kaynamz oldu.
Bu bakmdan, incelememize balamadan nce, bn H aldunun,
m etodunu ve teorisini; ict ettii yeni bilimin usln, bu Umrn
1 Gustave E. von Grunebaum (ed.), Unity and Variety in Muslim Civiliza

tion, Chicago, London 967, s. 259.
lm inin esaslarn kendi kaleminden grelim, belki de, daha doru

su, Bilim kurucusunun evvel sesini iitelim.
Bu eserde umrnn ve devletlerin vcut bulularnn sebep ve il
letlerini (illiyeti, illiyet ba ilikilerini) ortaya koydum.
"(Eserin Birinci Kitabnn konusu:) Umrn [toplumsal hayat,
bayndrlk, sosyal kalknma-gelime-deime, Bedavet/Kandalk
ve Hadaret/Uygarlk dnemi; kltr] ve mlk [mlk-devlet:
devlet], hkmdarlk, kazan-geinme/hayat srdrme yollar,
sanatlar, ilimler, bunlarn illet ve sebepleri [sebep-sonu balant
ve ilikileri] trnden olmak zere toplumsal kanunlar ve ahvl
dir.
Eserime, her ynden bir dzen verdim, fazlalklardan aykla
dm... Kitab tertip edip blmlere ayrrken allmn dnda...
yeni bir usl/metot takip ettim... zgn bir usl icd ettim. Bu
eserde umrnn [bedevliin (kandaln) ve hadariliin (mede-,
niyetin)] hllerini,... toplumsal kanuniyetlerden olmak zere toplumlarn bana gelen hususlar akladm. Bu aklamalar mevcut
olanlarn/varln illet ve sebeplerini anlama konusunda sana fay
dal olacak (tr)... 2
Bu lim (Umrn lmi) ile uraan; varlklarn hakik sosyal
kaide/kanuniyetlerini, siyasetin kaidelerini bilmeye muhtatr...
alar, milletler, lkeler arasndaki hllerin / ilikilerin deimek
te olduunu;... mevcut hl ile gemiteki hller arasndaki baka
lklar konusunu ihta etmesi (hakknda geni bilgi sahibi olma
s/bunlara eksiksiz bir kavrayla yaklamas), uygunluun ve ba
kalklarn illet ve sebebini (sebep-sonu ilikilerini) anlamas, dev
letlerin ve milletlerin hangi esaslarla olutuuna/deitiine, mey
dana gelileri srasnda dayandklar ilkelere, meydana gelilerine
temel tekil eden sebeplere, devlet(ler)i ynetenlerin hllerine,
(bunlar hakkndaki) bilgilere sahip olmas lzm gelir. Neticede
tarihi elindeki bilgilerin btn sebepleri hakknda eksiksiz/kavray tamam bir birikime sahip olur. Bylelikle, nakledilen bil
giyi elindeki kaideler ve esaslar erevesinde deerlendirir... Kai
de ve usln gereine gre...doru olan grr...
Biz gryoruz ki u lem, ierisindeki btn yaratklarla bir
likte mkemmel bir tertip ve sapasalam bir ekil zeredir. Se2 Af SU, I, s. 161, MU, I, s. 10, MR, I. s. 11.
MSU, l, s. 189: MU, I, s. 65: MR, I, s. 56.
heplerle neticeler yekdierine balanmakta, ey ve olaylar (bir

nizm dhilinde) birbiriyle ittisal (bitiiklik, ulama, kavuma;
dnmeye elverililik) hlinde, varlklar yekdierine dnmek
te, (bu tarz zere mahede ettiimiz u lemin) hayretlere d
recek cihetlerinin saylp tkenmeyecek ve sonuna erilemeyecek
derecede (ok) olduu grl r.4
* MSU, I, s. 283: MU, 1, s. 229: MR, I, s. 194.
I. Blm:
BN HAL D U N M UKADDM ES NN
NCELENM ESNDE
BTNSELLK SO R U N U VE
M e v c u t Y a k la im la r
I. BN HALDUN DNCESNE YAKLAIMDA

BTNSELLK SORUNU
A. KONUM
bn Haldun iin tarihi, tarih felsefecisi, sosyolog, iktisat, siyaset
teoricisi vb. tanm lan yaplagelmektedir. Sosyal bilimler alannda
belli bir dpiplin asndan yrtlen herhangi bir incelemede A/uhaddimeye1 yer vermek gerei duyulmusa, bn H aldunun ou kez
' bn Haldunun (1332-1406) evrensel tarihi Kitbu-ber ve Divnu'lMbtedei ve'l-Haber fi Eyymil Arabi v e i Acemi vei-Berber ve men Asrahum min Zevis-Sultnii-Ekber yedi "Kitaptan oluur. Birinci Kitap (Kitb- Ew e!)'ta bn Haldun, ekonomik temele dayanan sosyal-siyasal nitelik
te bir doktrin kurmutur, Kitb- Evvel, daha bn Haldun hayattayken, d
nrn teorik grlerini yanstt bamsz bir eser olarak kabul edilmi
ve Mukaddime-i bn Haldun ya da ksaca Mukaddime adyla anlmaya ba
lanmtr. Kitb el-berin orijinal Mukaddimesi ise nispeten ksa bir ndeyitir. Bu n-deyi ile onu izleyen ve Kitb el-Iberin asl bamsz saylmas
gereken Kitb- E w ell birlikte ele alnmakta ve Mukaddimeyi oluturmak-
20 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

tanm da yaplr. Tanm kavramm burada zel bir anlam da kulla
nyoruz. Bir dnre, szgelimi, tarihi ya da siyaset bilimcisi
denildiinde kategorik bir tanm yapldn kabul ediyoruz. Ele al
nan dnr, incelenmesi etrefil bir olgunun oda durumundaysa,
bn H aldun rneinde olduu zere slm gibi karm ak bir uygar
ln, XTV. yzyl gibi altstlklerin yaygnlat an rn ise ze
rine yaplan tanmlar da bsbtn oalacaktr. Birikim (accumulation) bilimi olmaktan karlarak bir blmlenm e-tasnif (classification) bilimi henz olamad ada zel olarak tarihi, genel olarak
bilimi oluturma yolunda temdi bir aamay gerekletiren bn
H alduna gnm z tarihisi "Tarih Biliminin gerek kurucusu diye
bakacaktr. Olaylar, toplum olaylar olarak ele alp genellikleri ve
gidi kanunlar bakmndan incelemeyi hedefleyen ayn bn Haldun
bu kez sosyolojinin mjdecisi olarak irdelenecektir. Toplum lann te
mel ekonomik ilikilere gre gelitiini ortaya koyan bn H alduna
bu kez de bir politik iktisat kurucu gzyle bakabilecektir. Gene
ayn dnrn XIV. yzyl Snn slm ortam nda grevliyken,
devlet ve iktidar olgularn anayasa (:erat) dnda objektif karak
teri itibariyle ele al ise, kendisinin gnm z siyaset bilimcisi tara-
tadr. Mukaddime ada basklarda genellikle cilt olarak dzenlenmek

tedir.
Kitbul-ber eitli konularda birinci] kaynak saylr ve genel olarak de
erli bir eser kabul edilir, ancak, bn Haldunun lm l-Umrn adn ver
dii Yeni Bilimi Mukaddimede yer almaktadr. Bylece, bn Haldunun
grlerinin incelendii almalara temel tekil eden eser de Mukaddime
olmaktadr, bn Haldun, el-berde toplumlar inceleme birimi olarak ele
almasna ramen, bu eserinde, Mukaddimede gelitirdii doktrininin uygu
lanmasn gerekletirmi deildir.
bn Haldun Mukaddimeyi krk be yanda, (Hicr 779 yl ortas; Mild
1377de) Cezayirdeki Beni Tacin ilinde bn Selme Kalesinde tamamlam
tr. Prof. Dr. Sleyman Uludan tercmesindeki erhi / geni incelemesi
(Giri) bn Haldunun hayat, et-Tarihi (otobiyografisi) ierisinde olan
inan rgtlenmesi; dncesi, Mukaddimenin temel kavramlar ve birbiriyle btnleen deiik ynleri iin temel aratrma ve referans rehberi
niteliindedir. (MSU, 1, ss. 13-154.) (Tamamlayc bilgi iin bkz: mit Has
san, Mukaddime Metninin Yaygnlk Kazanmas zerine, Notlar ,
S.B.F.D., Cilt: XXIII No: 3-4, Eyll-Aralk 1973, Ankara 1975, ss. 112114.)
mit Hassan 21
fudan ada anlamyla ilk siyaset bilimcisi diye adlandrlmasna

yol aabilir.
bn Haldun, tanm lanrken btn bu ve dier birok kategorik
ayrma uram aktadr. Oysa, M ukaddime bir btn olarak ele alnd
nda, her tanmn kendi asndan bir doruyu ierme abasyla kul
lanld, fakat her birinin, ayn zamanda, btn tam olarak yans
tamad, hatt baz hallerde yanl yanstt grlecektir. Burada
zellikle belirtmek istediimiz husus, hem dorudan bn Haldun
zerine yaplan almalarn, hem de -alm ann amac dier bir k o
nuyu aklamak bile o lsa - dolayl olarak bn H aldunu da incelemi
bulunan almalarn byk ounluunun dnre snrl, dar
alardan yaklamakta olmalardr.
ki hususu akla kavuturmak gerekir. Bunlardan birincisi; son
zamanlara kadar dorudan bn Haldun zerine yaplan aratrm ala
rn sayca nemli bir blm ya dar ve indirgemeci perspektifleri
tercih etmilerdir ya da dnrn belirli bir alanda yazm oldukla
rn incelemekle yetinmilerdir.2 Belli bir disiplinin bamszln
2 zellikle sayca ok snrl tuttuumuz aadaki rnekler bir fikir verebilir:
Ren Maunier, Les Ides conomiques dun philosophe arabe, Ibn Khaldoun, Revue d Histoire conomique et sociale, VI, 1912, ss. 409-419.
Emile F. Gauitier, "Un Passage dIbn Khaldoun et du Bayn, Hespris,
XLI, 1924, ss. 305-312.
Gaston Bouthoul, "LEsprit de corps selon Ibn Khaldoun, Revue
Internationale de Sociologie, XL, 1932, ss. 217-221.
L. Buret, Un Pdagogue arabe du XIV sicle: Ibn Khaldn, Revue
Tunisienne, V, 1934, ss. 23-32.
Georges Hostelet, Ibn Khaldoun, un prcurseur arabe de la sociologie
au XIVe sicle, Revue de lInstitut de Sociologie, 1936, ss. 151-156.
Alfred Guillaume, "Arabian Views on Prophecy [Ibn Khaldn], Prophecy
and Divination among the Hebrews and Other Semites, The Bampton Lec
tures, New York 1938, ss. 197-213.
Robert S. Darbshire, The Philosophical Rapprochement of Christen
dom and Islam in Accordance with Ibn Khalduns Scientific Criticism, The
Moslem World, XXX, 1940, ss. 226-235.
Abd al-Qdir, The Social and Political Ideas of Ibn Khaldn, The
Indian Journal o f Political Science, III, 1941, ss. 117-126.
Haroon Khan Sherwani, "Political Theories of Certain Early Islamic
Writers, The Indian Journal o f Political Science, III, 1942, ss. 225-236.
Miya Syrier, Ibn Khaldn and Islamic Mysticism, Islamic Culture, XXI,
1947, ss. 264-302.

kazanm a sreci ierisinde bn H aldunu bir balang noktas olarak
grm ek ya da nemli bir kavak noktas olarak irdelemek bn H al
dunun dnce sisteminin kavranlmasnda bir gelime salamaz.
Salamad gibi, bu tr yaklamlar baz hllerde yanllklara yol
Georges Albert Astre, Un Prcurseur de la sociologie au XIVe siecle:
Ibn Khaldoun, LIslam et L Occident, Paris 1947, ss. 131-150.
Louis GardetM. M. Anawati, La Place du Kalm daprs Ibn
Khaldn, Introduction la thologie Musulmane, Paris 1948, ss. 121-124.
Kheirallah G. Bosh, Ibn Khaldun on Evolution, The Islamic Review,
XXXVIII No. 5, ss. 26-28.
Johan von Schmid, Ibn Khaldoun, philosophe et sociologue arabe
(1332-1406), Revue de lInstitut de Sociologie, 1951, ss. 237-253.
St al-Husar, La Sociologie dIbn Khaldn, Actes du XVe Congrs de
Sociologie, stanbul, 1952.
Husein Alatas, Objectivity and the Writing of History: The Conceptions
of History by Al-Ghazali, Ibn Khaldun, The Islamic Review, XLII No. 1,
ss. 11-14.
Umar Farrkh, The Arab Genius in Science and Philosophy, The Ame
rican Council of Learned Societies: Near East Translation Program, 10, (tr.
John B. Hardie), Washington 1954.
W. J. Fischel, Ibn Khaldns Contribution to Comparative Religion,
University of California Publications in Semitic Philology, Berkeley-Los An
geles 1959.
J. Macdonald, An Arabs Appreciation of Ibn Khaldn and Western
Criticism of Islam", Islamic Literature, XI, 1959, ss. 187-195.
Gerson D. Cohen, Ibn Khaldn Rediscovered Arab Philo-sopher,
Midstream, V, 1959, ss. 77-90.
T. B. Irving, A Fourteenth Century View of Language, The World o f
Islam, (Studies in Honour of Philip K. Hitti, Ed. J. Kritzeck- R. Bayly Win
der), London - New York 1959, ss. 185-192.
Manzr Alm, Ibn Khaldns Concept of the Origin, Growth and
Decay of Cities, Islamic Culture, XXXIV, 1960, ss. 90-106.
Harry A. Wolfson, Ibn Khaldn on Attributes and Pre-destination,
Religious Philosophy: A Group o f Essays, Harvard 1961, ss. 177-195.
W. J. Fischel, Ibn Khaldns Use of Historical Sources, Studia Islamica, XIV, 1961, ss. 109-119.
J. L. Mige, La modernit dlbn Khaldoun, Mahrajn, 1962, ss. 13-19.
Richard Walzer, Aspects of Islamic Political Thought: al-Frb and Ibn
Khaldn, Oriens, XVI, 1963, ss. 40-60.
J. D. C. Boulakia, Ibn Khaldun: A Fourteenth Century Economist,
Journal o f Political Economy, Vol. 79 No. 5, 1971.
aabilecek zaaflarn da barndrmaktadrlar. bn H aldunun bir "ta

rihi ya da tarih felsefesinin m etot kum cusu olarak tanmlanmas,
sosyolojinin mbeiri saylmas ancak tarih felsefesi ya da sosyo
loji ile ilgili bir sorundur. Bu ve benzeri yaklamlar bn H aldunun
bilim dallan asndan bir ereveye konulmasyla sonulanmaktadr.
Oysa, bilim dallannn kendilerinin bir dnce sentezinden -b n
H aldunun dncesinden- yararlanlarak nasl ele alnabilecei im
diye kadar yaplan bildiimiz incelemelerden tam anlamyla karsa namam aktadr. kinci husus ise; bn Haldun dncesine belli bir
disiplin asndan baklrken bile varlan sonularn hemen hibir
dnr iin bulunmayan bir eitlilik gstermesidir. Bu kadar geni
bir fikir yelpazesinin deiik dilimlerine oturtulmas, bn H aldun'un
bir btn olarak ele alnmam olduu nermemizi kuvvetlendir
mektedir.
Aktr ki, btnlkn izf karakteri nermemize kar ileri s
rlebilir. Snrlamalarn kanlmazl metodolojinin iinde bulunur
denilebilir. Bizim vurgulamak isteimiz husus, bn H aldunun M uhaddime'sinde sentezleen sosyal-siyasal doktrine bir btn olarak
yaklamda bulunulmam olmas keyfiyetidir. Bu hl karsnda, bn
H aldunun teorik grleri belirli ada disiplinlerin ve bu disiplin
ler iindeki deiik grlerin bir ara olmaktadr. Oysa, deindi
imiz zere, ada disiplinlerin birou bn H aldunu betimleyecek
snrlar kendi ada boyutlaryla saptamak yerine, dnce tari
hinde bir nitelik sramasn gerekletirmi olan bn H aldundan
yola kabilirler, -h a tt baz alanlarda- kmaldrlar. (Bylelikle, disiplinler-aras ilikilerin biim-ierik yeniliine uram as bile m m
kn olabilir.) Dier bir anlatmla, bn H aldunun bilim dallar iinde
ki yeri saptanmaya allrken; dncede bir nitelik deiimini
amalam ve baarm bir dnr karsnda ada Bilim dallar
nn yeri, daha kapsaml bir ifade e, ada dncenin yeri ne ola
caktr sorusu nemli lde cevapsz kalmaktadr. Sz edilen -b iri
m evcut- iki yaklamn birlikte bir senteze doru ynelimler sa
layaca dnlebilir.
Soruna daha yakndan baklmasnda yarar vardr. bn H aldun e
itli snflanmalarda bamsz dnr olarak belirtilmektedir. Bu
bamszlk tehisine, kalplara uymama hlinden tr snlmak
tadr. bn H aldunun m etodunun gereince belirlenmeyii bir kavram
kargaas yaratmakta, dnrn ama ve aralar btn olarak ele
alnmadndan bunlarn i-ilikileri gzden karlmaktadr. N ite

kim, bn H aldunun sebep-sonu ilikileri bakmndan duraan ol
duu iddia edilirken, te yanda bir baka aratrc dnrn di
nam ik anlayn doruuna vardn syleyebilmekte; Snn gelene
in takipisi denilirken lik anlayn gerek kurucusu olduu ne
srlmektedir. Psikolojik siklerin asabiyyet teorisini temellendir
dii ifade edilirken, gene te yanda, sosyo-ekonomik yapnn bu teo
riyi temellendirdii de kabul edilmektedir. bn H alduna bir yanda
orijinal bir m etodun kuruculuu, te yanda geleneksel slm hukuk
uluu yaktrlabilmektedir. Bu kadar usal grlerin bulunuu
bn H aldunun belirli grlerinin ve M ukaddim enin belirli blm
lerinin btnnden soyutlanarak, tecridi bir biimde konu alnmala
rndan domaktadr. Bunun da temelinde bn H aldunun metodunu
aratrm ann kategorik snrlamalara sdrlmas abas yatmaktadr.
M ukaddim enin btn olarak ele alnmasnn gerekliliini iki dizi
rnekle kantlayacaz. Bunlardan birincisinde, bn H aldunun bilim
dallaryla ilgili tanmlanmasnda eitlilik gsterilecek, bylece d
nrn tanm larla ifadelendirilmesinde yatan ve anlaml tahlillere
giriilebilmesini bir lde engelleyen indirgemecilie iaret edilecek
tir. kinci dizi rnekte ise, nermemizin geerliliini kantlamak iin
zel bir yol benimsedik ve bn Haldunun eitli Batl dnrlerle
karlatrlmasyla yaplm olan kyas ve benzetmeleri ele aldk. Bu
rada sergilenecek eitlilikleri sergilemekle de bn H aldunun Mukaddim edeki gdc dncesinin bir btn olarak irdelenmesi
gerekliliine iaret etmi olacaz.
B. R N E K L E R
1. B ilim D a lla r A s n d a n T a n m la r
bn Haldun M ukaddim esinin dnce alanndaki ilevinin soyut bir
tanmn yapabilmek gtr. Nitekim, bu glk, bn Haldun hakkndaki ya da dolayl olarak bn H alduna da yer veren eserlere ba
kldnda anlalabilir. Hemen yukarda yazdmz cmlede bile,
dnce alanndaki ilevinin derken, bn H aldunun bilim alann
daki ilevi ya da "bn Haldunun felsefe alanndaki ilevi anlatmla
rn kullanamamaktayz. nk, bilim alannda ya da felsefe ala
nnda diyebilmek, bn H aldunu bilim adam ya da felsefeci olarak
gsterme endiesine doru atlm bir adm olacaktr. Geri birok
nemli dnr iin ayn kayg sz konusudur, ancak, bir tarih felse
fecisi mi yoksa sosyal bilimin kurucusumu olduu gibi birbirinden
ok farkl argm anlara alabilen bn Haldun zelliindeki kii hak
knda hemen balangta yaplacak bir soyutlama tercihi, sorunu
bsbtn etrefil bir plna itmek demek olacaktr. Bu sebepledir ki,
bir giri cmlesinde dnce alanndaki ilevinin szn tercih
ederek kullanm olmamz, konunun dourduu bir kanlmazlk
olarak irdelenmelidir.
Hac Halife (Ktip elebi), bn H aldunu tarihi aklayan bir
std,5 bir tarihi olarak grmektedir.4 Nam, takipisi olduu
Hac Halifeden tarihte kanunluluk konusunda ald fikirleri zikre
derken Hac Halife yoluyla bn Haldunu tarihi olarak grm ekte
dir.5 Yine Nam, mlk-devlet sorunlarna eilirken bn H aldunun
M ukaddim esine atfla6 konuyu tarihilik temeline oturtm akta, bn
H aldunu bir tarihi olarak grmektedir.
Abdurrahm an eref Bey, Trih-i Devlet-i Osmniyyenin ns
znde amacn aklarken, hareket noktas olarak bn H aldunu se
mekte; C. Brockelmann, bn Haldunun nnn esas itibariyle tarih
i oluundan ileri geldiini7 belirtmekte; Levy, bn H aldunu felsefeci
5 Hac Halifenin tarih anlaynn, mlk-devlet teorisine ksmen ynetebilen,

ancak zaman iin saylmas gereken bir anlaya sahip olduunu kaydet
mekle yetinelim, bn Haldunun etkileri konusunda yetersiz ve hatal yakla
mlardan, Z.F. Fndkolunun yazlar rneinde olduu zere, kanlamamtr; bn Haldunun Hac Halifeye etkisi hakknda bkz.: Z. Fahri Findkolu, Trkiyede bn Haldunizm, Fuad Kprl Armaan, D.T.C.F.
Y., 1953, ss. 156-157, timaiyat, c. II, Metodoloji Nazariyeleri, 3. B.,
...F. Y 1961, ss. 116-131.
4 Ktip elebinin, bn Halduna ynelii, Kefuz -zunnda dnr ikti
bas ve dier balamda bn Halduna mracaat edii; Nim ve bn Haldun,
kez, Knalzde, Przde ve dierleri iin bkz: S. Uluda, M SU, I, s. 149
vd.
Hac Halifenin bn Halduna atflarnn nemi ve bunun aklanmasnda
Gustave Flgelin rol hakknda bkz.: Nathaniel Schmidt, ibn Khaldun:
Historian, Sociologist and Philosopher, Ams Press, New York, 1967, s. 3.
(First Ed 1930).
5 Nam Mustafa, Nam Tarihi, (.: Zuhuri Danman), C. I. st. 1967,
bkz. zellikle s. 44.
6 Nam, s. 48.
7 Cari Brockelmann, History o f the Islamic Peoples, (Trans, by J. Carmichael
-tarihi niteliinde8 grmekte; Toynbee, bn H aldunun bir tarih fel

sefecisi olarak yaratt M ukaddim enin kendi alannda gelmi ge
mi en byk eser olduunu9 ifade etmektedir. H ittiye gre10 bn
Haldun slmn en byk tarih felsefecisi, gelmi gemi tarih felse
fecilerinin ise en byklerinden birisidir.
Claude H uart (1902), Italo Pizzi (1903), A. Nicholson (1907)
gibi Arap Edebiyat tarihileri; T. J. Boer (1901) gibi slm-Arap fel
sefecisi; William M uir (1883), August Mller (1886) gibi slm ta
rihileri ve Eduard Meyer (1913) gibi dier alanlardaki tarihiler bn
Haldunu tarihi ve tarih felsefecisi olarak vm lerdir." Robert
Flint ise bn H aldunu daha 1893de tarih bilimi ya da felsefesi ala
nnda klsik ve ortaa Hristiyanlnda benzeri bulunmayan esiz
bir tarihi olarak grmekteydi.12 Bernard Lewis, bn H aldunun bir
tarih dhisi olduunu, tarihin ilk kez felsef ve sosyolojik bir kavranln gerekletirdiini belirtm ektedir.13
and M. Perlmann: Geschichte der Islamischen. Vlker und Staaten, 1939),

Routledgeand Kegan Paul, London 1964, s. 215.
8 Reuben Levy, The Social Structure o f Islam, Cambridge University Press,
1969, (First ed. 1957), s. 54.
9 Arnold J. Toynbee, A Study of History, v. Ill, Oxford University Press,
London 1962, s. 322.
10 Philip K. Hitti, The Arabs: A Short History, (5. ed.) Macmillan, London
1968 (First ed. 1968), s. 138.
11 Bkz.: Schmidt, s. 7.
12 Robert Flint, History o f the Philosophy o f History, Wm. Blackwood and
Sons., s. 86. Bkz.: Charles Issawi, An Arab Philosophy o f History, John
Murray, London 1969, (First ed. 1950), s. X.
13 Bernard Lewis, The Arabs in History, Hutchinson University Library, 5.
ed., (1. ed. 1950,) London 1970, ss. 160, 136.
bn H aldunun nemine sosyologlarca da iaret edilmi;14 A.

Ferreire (1896), Ludwig Gumplowicz (1898), Stefano Colosio
(1914), Ren M aunier (1912) ve T. Hussain (1918) gibi sosyologlar
bn H aldunu sosyolojinin habercisi, ncs, ilk sosyolog ve ben
zeri ekillerde sfatlandrmlardr. Dnr; tarih sosyolojisinin,
sosyal morfolojinin, genel sosyolojinin ve siyaset sosyolojisinin15
ncs niteliinde grlebilmektedir.
bn Haldun, kltr tarihisi de saylmakta ve m odern kltr ta
rihinin babas16 pyesine erimi bulunduu ne srlmektedir. te
yandan, kltr tarihiyle ilgili bir eserde bn Haldun bir tarihi ve
sosyolog olarak anlmaktadr. H. Topuolu ise, hukuk sosyolojisi
zerine olan temel eserinde,17 bn Haldunu esas itibariyle, tarih fel
sefesi ve siyaset sosyolojisinin ncs18 tanmlaryla irdelemektedir.
Daha nceleri F. Kprl, dnr, Tarih felsefesinin m m taz si
malarndan, daha doru bir ifade ile sosyolojinin ilk byk kurucula
rndan saymak gerektiini belirtmi bulunuyordu.19
14 Schmidt, s. 7.
Bkz.: Howard Becker-Harry Elmer Barnes, Social Thought From Lore to
Science, v. 1, 3. ed., Dover Publications, New York 1961, (First ed. 1938),
s. 267.
A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usl, 2. Bask., A..E.F. Yaynlar, st.
1969, ss. 161-162 not 2.
H.
Z. lken, Ibn Khaldun. Initiateur de la sociologie, Proceedings o f
Mahrajan, Cairo, 1962, ss. 29-40.
Hilmi Ziya (lken) - Ziyaeddin Fahri (Fndkolu), bn Haldun, Birinci
ksm (Fndkolu), Kanaat Kitbevi, st. 1940, s. 59. Bu eserin ss. 7-59
aras Fndkolu tarafndan", ss. 111-154 aras lken tarafndan kaleme
alnmtr; ss. 77-107 arasnda ise Gumplowiczin bn Haldun hakknda
Fndkolu tarafndan evirilen bir incelemesi yer almaktadr.)
13 Maurice Duverger, Sosyal Bilimlere Ciri, (ev. nsal Oskay,) Bilgi Ya
ynlar, Ankara, 1973, s. 30. Issawi, s. 10.
16 Muhsin Mahdi, Ibn Khaldun, International Encyclopedia o f Social
Sciences.
17 Jamil M. Abun-Nasr, A History o f the Maghrib, Cambridge University Press,
1971, s. 8 vd.
Hamide Topuolu, H ukuk Sosyolojisi Dersleri, C. 1, 2. bask, A..H.F.
Yaynlar, 1963, s. 338. Bkz.: lker Grkan, Hukuk Sosyolojisi Asndan
bn Haldun" A..H.F.D. XXIV 14, 1967, 1968, ss. 223-224.
19 M. Fuad Kprl, zahlar, (W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 2.
basm, Diyanet leri Bakanl yay., Ank. 1963.) s. 169.
Tarihi bn H aldunun nde gelen siyaset teoricileri arasnda yer

ald,20 devletin kayna ve nitelii hakkndaki teoriler sergilenir
ken,21 kendisine bavurulduu da izlenebilir. Erwin Rosenthale g
re, bn Haldun, slmda terimin tam anlamyla tek siyasal dnr
dr.22 A. R. Gibb ise, dnrn siyaset teorisinin temellerini arat
rrken, bn Haldun sadece bir Mslman olmakla kalmamaktadr.
M ukaddim enin her sayfas onun bir slm hukuku ve ilhiyats
olduuna tanklk eder23 demektedir.
bn Haldun felsefe ve tarihten pedagojiye, sosyal psikolojiye, siya
set teorisinden ekonomiye kadar eitli monografilere, aratrmaincelemelere konu olmu24 ve tabiatyla, dnre yeni tanmlar yk
lenmesi kanlmaz bir hl almtr.23 Yalnzca ekonomi alannda
Avrupadaki merkantilist grlerden drt yz yl kadar nce emee
dayanan bir deer teorisi kurmas onun ilk iktisat, iktisat biliminin
20 Yavuz Abadan, Devlet Felsefesi, A..S.B. Yaynlan, Ankara 1959, s. 163.

21 Blent Dver, Siyasal Bilime Giri, A..S.B.F. Yaynlan, Ankara 1968, s.
164.
22 E.I.J. Rosenthal, Political Thought in Medieval Islam, Cambridge
University Press, 1968, (First ed. 1958), s. 3.
21 Hamilton A. R. Gibb, The Islamic Background of Ibn Khalduns Political
Theory, Bulletin of the School of Oriental Studies, VII, pt. I, London
1933, ss. 23.
24 Julian Rjbers (1893), Francisco Pans Brignes (1898), Rafael Altamiro
(1904) ve Simon van den Bergh (1912)in eserleri iin bkz.: Schmidt, ss.
62-63.
23 O kadar ki, nispeten yeni saylabilecek birok disiplinler de bu konuda
yara kmlardr. rnein, ehircilik alannda, bn Halduna -b u kez hakl
olaraknclk pyesi verilmektedir. Bkz.: Saba G. Shiber, Ibn Khaldun an Early Town Planner Middle East Forum (Beirut), XXX (1962), ss. 3559.
26 Bkz.: Mohammed Ali Nashaat, The Economic Ideas in the Prolegomena o f
Ibn Khaldun, Cairo, 1944.
M. A. Nashaat, Ibn Khaldoun, Pioneer Economist, L Egypte contempo
raine, XXXV- No. 220, Cairo 1945, ss. 375-490.
Sobhi Mahmassani, Les Ides conomiques dTbn Khaldoun. Essai historique
et critique, Lyon 1932.
Jean David C. Boulakia, Ibn Khaldun: A Forteenth - Century Economist,
Journal o f Political Economy, Vol. 79. Number 5, Sept. - Oct. 1971.
kurucusu26 ya da politik ekonominin nderi olarak irdeleyen a

lmalarn yaplmasna yol amtr.27
Ksaca belirtmek gerekirse, bn H aldunun tarihi, tarih felsefecisi
ya da dorudan felsefeci; sosyolojinin, sosyal psikolojinin kurucusu;
siyaset teorisinde nemli bir kavak, nc bir iktisat vb. olarak ta
nmland grlmektedir. Burada amacmz, u ya da bu eserin, bn
H aldunu u ya da bu ekilde tanmlandn vurgulamak deildir.
Vurgulamak istediimiz, bu tanmlarda varlm olan karar larn
eitliliidir.
Tanmlar, ou hallerde, kanlmaz olarak soyutlamayla oluur;
bu, tanmn tabiat gereidir. bn Haldun rneinde ise, tanmlardaki
eitlilik, baz hllerde retici olmalarma karlk, pek ok hlde bu
tanmlarn kendisini ilevlerinden yoksun klan, tanmlamayan bir
durum a da indirgemektedir.
2. K y a s ve B e n ze tm e le r
bn Haldun ou kendisinden sonra yaam olan pek ok Batl"
dnrle kyaslanmtr. Bu durum da, bn H aldunun bilim dalla
ryla ilgili tanmlanmasndaki ilevsiz soyutlamalarn yansra, dier
bir indirgeme ve soyutlamay ierir. Geri sz konusu kyas ve ben
zetmelerin belli gerekeleri vardr, ancak; bylesi benzetmeler ou
almada bn H aldunu tanmlama abasyla yaplmakta ise de,
aslnda, uzun vdede, bn H aldunun dnce sistemini akla ka
vuturmaktaki snrl yararlarndan ok, belki de, bn H aldunun
benzetildii ya da ona benzetilen dnrn kavranmasna yardmc
olabilirler. Hemen belirtmek gerekir ki, bu blmde sergilenecek r
nekler - tarihi, sosyolog v b - tanm larn sergilenmesinden
37 Ernest Mandel, Marksist Ekonomi El-Kitab, (Traite d economie Marxiste,
1962), (ev.: O. Suda), c. II, Ant Yaynlar, st. 1970, ss. 452-453.
Ren Maunier Les Ides conomiques dun philosophe arabe, Ibn Khaldoun, Reveu d historie conomique et sociale, 1912.
Abd al-Qadir, The Economie Ideas of Ibn Khaldun The Indian Journal
o f Political Science, XXII, Allahabad 1941, ss. 898-907.
G. H. Bosquet, Les textes conomiques de la Mouqaddima (1375-1379),
Paris amd Algiers, 1961.
M. Atallah Berham, La pense conomiques d Ibn Khaldoun, Paris 1964.
M. H. Dowidar, L'conomie politique, une science sociale, (textes
lappui/conomie,) Franois Maspero, Paris 1974, ss. 103-111.

elde edilmi bulunan sonucun geerliliini aratrm ak zere dzen
lenmitir. Ama, bn Haldunun dncesini aklamak de, d
nrn ele alnndaki eitlilie dikkati ekmek olacaktr. Bylece,
"tanm larla ilgili olarak ortaya kan sonu dorulanacaktr.
Deiik incelemeciler tarafndan yaplan kyas ve benzetmelerin bn H aldundan nce yaam kiilerle yaplm olan birka istisna
rnek dnda- hemen tamamna yakn bn H aldunun fikirlerinin
temel bir zelliini yanstmak kaygsyla yaplr. Bu zellik, bn H al
dundan sonra yaam ve fikir tarihinde kavak noktalarn tutm u
olan byk Batl dnrlerden yzyllarca nce, bu dnrle
ri etkilemesinin sz konusu olmad ifade edildii halde, bn H al
dunun gene ayr dnrlerin gr ve teorilerinin esaslarn ve m e
totlarn -h e m de ou rnekte daha yetkin bir biim de- ortaya
koymu bulunmas, Bylelikle, bn Haldunun nclk niteliinin alt
izilir ve dnrn kiiliinde anakronik bir sosyo-filozofik olgu
nun yatt ihss edilmi olur.
Tarihinin geleneklere bal kalmakla yetinmesi; gelenek-greneklerin, siyaset sanatnn, kltr ve uygarlk biimlenmesinin tem e
linde yatan gelimeleri aratrmamas ve bilinmeyeni, bilinen veriler
den karsama, gn gemiten renme yoluna giderken gerekli
bilimsel yntemlerin takipisi olmamas hlinde tkezlenmeye m ah
km olaca apaktr. bn Haldun da kritik m etodu asndan Thukydidese benzetilir28 ve tmevarmsal metoda gerekli nem verii,
veri toplamadaki titizlii ile dikkate deer bulunur. Tarihi doal bir
sre saymasyla da Polybios, bn H alduna nclk eder.29
bn H aldunun kendisinden sonra yaam Batl dnr ve bil
ginlerle ortak yanlarnn aranmas, bn H aldunun baz dncelerine
benzer grlerin ok sonralar, hem de ou zaman ayn kavray ve
28 Edward John Bolus. The Influence o f Islam: A Study of the Effect
of Islam upon the Psychology and Civilization of the Races which
Profess it, L. Williams, London 1932, s. 145.
Toynbee, A Study o f History, 111, s. 321.
Hayden V. White, "Ibn Khaldun in World Philosophy of History,
Comparative Studies in Society and History (The Hague), II (1959-1960),
ss. 116, 123-124.
Kar.: Henry Steele Commager, The Nature and the Study o f History, C.E.
Merrill Books, Ohio 1965, s. 81.
29 Becker-Barnes, I, ss. 200-266.
mit Hassan 31
derinlikten yoksun olarak formle edilmesi bal bana bir konudur.

Burada, bn Haldun zerindeki ilginin soyut plndaki yansmasna
bir giri yapmak amacn amadan baz tipik rnekler verilebilir.
Machiavelli, bn Haldun ile kyaslanan dnrlerin banda yer
alr. Tarihi ele allarndaki benzerliklerin aratrlmas bir yana, esas
itibariyle, siyaset teorilerindeki benzerlikler incelenir. Machiavellinin
Silhl peygamberler fetihlerde bulunurken silhszlarn mahvolma
s yolundaki gr benimsemesi ve bu gr erevesinde oluan
iktidar kavray50 ile bn H aldunun asabiyyet teorisi arasnda p ara
lellikler aranr31 ve ortaya konmaya allr. bn Haldun ile Machiavelli arasndaki analojilerin ve kyaslamalarn tarih, siyaset teorisi,
sosyal psikoloji ve dier eitli alanlardaki almalarda yer ald
izlenebilir.32
10 Bkz.: Machiavelli, Hkmdar, (ev.: V. Hatay), Remzi Kitabevi, st., 6.
Blm.
51 Hellmut Ritter, Irrational Solidarity Groups: A Socio-Psychological
Study in Connection with Ibn Khaldun, Oriens, vol. I, 1948, s. 2.
Burada, aklamaya altmz zere, baz grlerin bir sergilenmesi
yaplmaktadr, Yoksa, Machiavelliye genel bir yaklam gerekletirilmesi ve
bu yaklam sonucunda karlabilecek bir teori ile bn Haldun arasnda
bizim de katldmz bir paralellik bulunduuna iaret etmek amacn ta
myoruz. Byle bir abamz olmad gibi, -burada tartmasna girmeden
belirtelim- bu gibi bir genel benzerliin karsanabilecei grn de ta
mamaktayz.
M rnein bkz.: Annemarie Schimmel, Ibn Chaldun: Ausgewahlte Absch
nitte aus der Muqaddima, Tbingen 1951, s.xvii, Zikreden: Franz Rosen
thal, "Ibn Khalduns Life, MR, I, s. lxii.
E.I.J. Rosenthal, Ibn Khaldun: A North African Muslim Thinker of the
14 th Century, Bulletin o f the John Rylands Library, XXIV, Manchester
1940, ss. 307-320.
E.I.J. Rosenthal, Some Aspects of Islamic Political Thought, Islamic
Culture, XXII, Hyderabad 1948, ss. 1-17.
Issawi, s. x.
Toynbee, HI, s. 321.
Togan, s. 162.
Roger Garaudy, Sosyalizm ve slmiyet, (ev.:D. Avcolu-E. Tfeki),
Yn yaynlar, st. 1965, s. 56.
Stefano Colosio, Introduction ltude dIbn Khaldoun, Revue du
monde musulman, XXVI, 1914, s. 319.
Zulgadar Jung, Machiavelli - A Study, Islamic Culture, 11-3, 1928, ss.

bn Haldun, M ontesquieunun da mbeiri saylmaktadr. D a
ha 1812de Hammer-PurgstalTn bn H alduna ein arabischer
M ontesquieu33 demesinden bu yana bn H aldunun M ontesquieunn ncs saylmasndaki ana balant zellikle M ontesquienn
nl evre-iklim teorisi dolaysyla ortaya kar. D e l esprit des
Loisda yer alan fikirler arasnda iklimin ve evrenin insanolunu
etkiledii ve biimlendirdii grnn M ontesquieunn dnce
sinin temellerinden birini oluturduu34 gnm zde kuvvetle savu
nulmaktadr. bn H aldunun evre ve iklimin insanlar, kltr ve
393-394.
Abdlhak Adnan-Advar, bn Haldun Islm Ansiklopedisi.
Olivier Carr, A propos de la sociologie politique d Ibn Khaldn, Revue
franaise de Sociologie^ 1973 - XIV - 1, s. 115.
White, s. 116.
lken, bn Haldun, s. 154.
Schmidt, ss. 22, 63. Topuolu, ss. 355-356 not 34. Becker-Barnes, I,
ss. 200, 278, 302, 309.
Gaston Bouthoul, Siyaset Sosyolojisi, (ev.: Ali Trky Yazc), Remzi
Kitabevi, st. 1967, s. 17.
Togan (s. 159), J.v. Hammer arap Montesquieu'su tesmiye ettii bn
Haldunun Mukaddimesi hakknda Przdenin Trke tercmesine daya
narak 1822 ylnda Journal Asiatique mecmuasna yazd 12 sayfalk kk
makalesinde (1822, s. 279) [Bkz.: Togan, s. 159 not.4] bn Haldun Mu
kaddimesinin o zamanki Osman ilim ve devlet adamlar arasnda ideoloji
yaratan bir eser sfatiyle ok okunduunu zikretmitir" demektedir. Keza;
Togan (s. 161), "... [bn Haldunun] fikirlerini Przde tercmesi vastasiyle yakndan renen J. von Hammer kaydn koymaktadr. Schmidt ise
(s. 4), Hammerin bn Haldun hakknda Togann zikrettiinden daha nce
leri bilgi sahibi olduu tespitini yaparak, Hammer-Purgstall 1804de, bn
Haldunun sihir hakkndaki bir parasn Hac Halifeden nakletmitir
demektedir. Yine Schmidt (s. 4), Daha 1812de Hammer-Purgstall bu
eserden [Mukaddime], bn Halduna ein arabischer Montesquieu diyecek
kadar etkilenmi... tespitini yapmakta ve bu tespitini, Hammer-Purgstalln
Ueber den Verfall des Islams, nach den ersten drey Jahrhunderten der
Hidschral, 1812ye (Bkz.: Schmidt, s. 61 not 16) dayandrmaktadr.
Schmidt, devamla, (s. 5), Mukaddimenin ilk be Kitab Hammer-Purgstall
tarafndan 1822de [Bkz.: Schmidt, s. 61 not 18: Journal Asiatique, 1822,
ss. 267 vd.] anlatlmtr kaydn dmektedir.
34 Bkz.: Robert Shackleton, Montesquieu: A Critical Bibliography, Oxford
1961, s. 302.
mit Hassan 33
uygarlklar etkilemesi ve belirlendirmesi hakkndaki tespitleri ile

M ontesquieunn fikirleri arasndaki genel anlamdaki paralellik55
XIX. yzyl balarndan gnmze kadar aratrma konusu olm u
tur.36 Nitekim Rus msteriki A. Krimsky de Arap ve Arap Edebiya
35 Spesifik bir inceleme iin bkz.: Warren E. Gates, "The Spread of ibn
Khalduns Ideas on Climate and Culture, Journal o f the History o f Ideas,
XXVI1I-3, 1967, ss. 415-422; zellikle ss. 419-420.
Ayrca bkz.: Georges C. Anawati, Abd al-Rahmn Ibn Khaldoun un
Montesquieu Arabe, La Revue du Caire (Cairo, 1959), XXII, ss. 175-191
ve 303-319.
Ayn konuda; Joseph Hellin (The Arab Civilizalon, trans, from the
German by S. Khuda Buksh, Cambridge 1926, S. 1), von Kremere (Ibn
Khaldun und seine Culturgeschichte der islamischen Reich, s. 85) atf var
dr.
Bkz.: lken, bn Haldun, s. 152.
lken, tima Doktrinler Tarihi, stanbul niversitesi yay., stanbul
1941, ss. 40, 43.
Becker - Barnes, I, s. 278.
36 Bu arada, bn Haldunun adnn ve -m uhtem elen- belli llerde fikirle
rinin Montesquieu zamanndan yzyl kadar nce Avrupada duyulmu ve
dikkate alnm olabilecei keyfiyetini kaydetmek gerekir. Timurun hayat
hakkndaki ve Montesquieu ncesinde Avrupada bilinen -T im ur aleyhtareserde (Acyibel-Makdr f i ahvl-i Timur) bn Haldundan sz edilmekte
dir. Ad geen eserin yazar tarihi Ahmed bn Muhammed bn Arabah
eserini 1435de tamamlamtr. Eser, 1638de Leidende Jacob Golius tara
fndan Ltince olarak Yaynlanmtr. (Bkz.: Walter J. Fischel, bn Khaldun
and Tamerlane, Los Angeles 1952, s. 1. Fischel, ibn Khaldun in Egypt,
University of California Press, 1967, s. 62 not 63.) Eserin Avrupada daha
sonra Yaynlanan Latince metni: Ajib al-maqdr fi akhbr Tmr: Ahmedis
Arabsiadae, vitae et rerum gestarum Timur, qui vulgo Tamerianes dicitur,
historia, ed. S.H. Manger, Leovardiae [Leeuwarden], 1767 - 1772. (2 vol.,
II, ss. 62-70 786-796.) Yeni basm: Leiden, 1936.
Konu, yalnz Montesquieudeki benzerlikler asndan deil, ok daha
nemli olarak, yzyllar sonra bn Haldunun dncelerine benzer d
ncelerin Avrupada boy gstermesiyle ilgilidir. bn Haldunun fikirlerinin
hem dorudan doruya hem de Endls yoluyla Avrupaya "szm olmas
ok muhtemeldir.
Yukarda sz edilen iletiimin getii kadar erken bir zaman yanst
masa bile aadaki kaynak zellikle tarihi itibariyle anlaml olsa gerektir:
Barthlmy dHerbelot, Khaledoun: Bibliothque orientale, ou Dictionaire
universel..., II, s. 418, Paris, 1697.
34 Mukaddime'de Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

t adl almasnda bn Haldun iin slm M ontesquieusu deyi
mini kullanmaktadr.37 bn Haldun ile M ontesquieu kyaslar hem
evre teorisi asndan ve hem de genel bir erevede bir hmanizm a sorunu olarak ele alnmaktadr.38 Siyasal konulara baklarnda
ki gerekilik ve filozoflarn devletlerini hayl olarak nitelendirmeleri
de benzerlikler arasnda yer almaktadr.39
Hipokrates ile balayp Bodin ile gelien ve Montesquieu yoluyla
devam eden iklim-evre teorisi asndan Bodin de bn H alduna, ya da pek bilimsel bir yaklam olmamakla beraber, popler bir tavr
la - bn Haldun Bodine benzetilmektedir.40 Ayrca, egemenlik so
runun siyaset teorisi ierisinde yeri asndan da kyas ve karlatr
malar yaplmaktadr.41
57 Bkz.: Ugan, MU, 1, nsz, s. x.
jS rnein bkz.: Garaudy, s. 56.
H.K. Sherwani, The Place of Oriental Thought..., ss. 410-41 1.
Franz Rosental, MR, I, Ibn Khalduns Life, s. lxvii.
Carr Apropos..., s. 115.
Eugene Guernier, L apport de lAfrique la pense humaine (Payot, Pa
ris)den talyancaya ev. Attanasio Simona, H ruolo dellAfrica nella storia
del mondo, G. C. Sansoni, Firenze 1963, s. 270. (Eserin mevcut talyanca
evirisinden ilgili olduum blmlerden yararlanabilmemi salayan Dr. Pars
Esine teekkr ederim). Guernier, okuyucuyu u kaynaklara gndermekte
dir: G.A. Astre, Le Prcurseur de la sociologie au XIV sicle, LIslam et
LOccident, Chariers de sud, 1947. Gaston Bouthoul, Prface des Prolgo
mnes.
59 Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Gelimeleri, st., Baha Matbaas,
1970, s. 111.
40 Schmidt, s. 25.
Issawi, s. x: Sarton, Introduction to the History o f Science. Franz
Rosenthal, MR, I, bn Khalduns Life, s. bur. Schivnmel, ibn Chaldun, s.
XV II.
Sherwani, The Place of Oriental Thought... s. 410. Gates, The Spread of ibn Khalduns Ideas... s. 419.
41 Becker-Barnesa gre, Bodinin (1560-1596) baz teorilerinin bn Hal
duna benzerliinin bir kltr temas sonucunda gereklemi olmas, ze
rinde durulacak bir ihtimaldir. Yazarlar, spanyadaki o zaman mevcut bn
Haldun bilgisinin Bodinin ailesindeki spanya yahudilii yoluyla aktarlm
olabileceini kaydetmektedirler. Becker ve Barnes, bu konunun zerinde
durulacak ve daha ok ilenecek ilginlikte olduu kamsndadrlar. (Social
Thought From Lore to Science, I, s. 349). nceki Avrupal yazarlarn teorile
mit Hassan 35
Vico, sz konusu kyas ve benzetmeler dizisi iinde -b en z e t

melerden salanabilecek yarar orannda- en anlaml rneklerden bi
rini oluturur. Tarihsel geliimin srekliliini nermeleri, bn Haldun
ve Viconun dnceleri arasnda benzerlik olduunu akla getirecek
tir. Viconun T ann korkusunu tarihin itici gc olarak grmesi ve
determinizmi akldan gelme bir olgu sanmas onu bn H aldundan
uzaklatran ve dnce sisteminin aksayan balca noktalarndan
olmakla birlikte, tarihsel geliiminin srekliliini ortaya koymas,
tarihe sosyal bir adan bak, filozoflarn ortaya kn uygarlk ve
siyasal rgtlenmeye balay gibi onu bn H alduna yaklatran
dnceleri de bulunmaktadr.
M ukaddim edeki toplumlarn getirdii aamalar betimleyen evre
ler, ihtiyalar, rahatlk, lks-isrf' evreleri Viconun alt evresinin
ncln yapmaktadr. Vicoya gre,42 nsanolu ilkin ihtiya
hisseder, sonra tatmin arar, daha sonra rahatla ynelir, daha da
sonra kendisini ssle bezemeye balar, giderek lks iinde bozulur ve
sonuta lgnlar ve zn harcar. bn Haldunun ne srd
devletlerin (ve devletlerdeki sllerin) uradklar be aam a (Z a
fer, istibdat, fera, msalemet, israf alar) da Viconun grle
rinde uygulanarak baka bir plnda yeniden hayat bulacaktr. Gene
Vico, nsanlarn tabiat ilkin kaba, sonra sert, sonra yumuak, sonra
narin, en sonunda yoz olur diyerek bn H aldunu artran bir
geliim panaromas izecektir. Aslnda, bn H aldundan "haberi ol
mad varsaylan43 Vico, bn H aldunun tarih ve tarih yoluyla kur
ri hep statik zellikler gsterirken Bodinde deiim (yava uyarlanma)
dnm (hzl dnm) gibi anlatmlarn yer almas bn Haldun kay
nakl olabilir. (I, s. 350). Devletin fethe dayanarak kuruluu, fetheden fethedilen ilikisi, sosyal zlme ve yeniden rgtlenme, tarm toplumunun
duraanl, ehirlerin saldrlar karsndaki durumu ve ehircilik, toplum
biriminin aile olmas gibi konularda da Bodinin (Devletin Alt Kitabnda)
bn Haldunu bir hayli bit hayli andryor olmas dikkati ekmektedir. (I,
ss. 350-353.)
42 Bkz.: G. Vico, The New Science, (trans. T. G. Bergin M. H. Fisch),
Ithaca, New York 1948. s. 70 vd.
43 Viconun bn Haldundan yararlandn somut ve kesin bir biimde orta
ya koyan bir belge yoktur. Zaten fikir ilikilerinde byle belgesel tespitle
rin yaplmasnn, bu gibi ilikilerin ihticca slih hle getirilmesinin pek de
kolay, htt baz hllerde mmkn olamayaca aktr. Yalnz uras bir
gerektir ki, bn Haldundan, Viconun ilk basm 1725de yaplan Principii

duu toplum-siyaset teorisini Yeni Bilim ile bir ucundan yakalayacak
ve tarihin bamszln ve kendi kanunlar olduunu nerecektir.
Bu ve benzeri zellikleri asndan bn Haldun ile Vico arasndaki
fikr teetlike, ou hlde genel bir biimde de olsa eitli eserlerde
deinilmeden geilmemitir.44
d una scienza nuova (La scienza nuova)sna uzanan fikrin Vicoda yeniden
nasl doduu bamsz bir etdn konusu olacak derecede nem ta
maktadr. Vicodaki bn Haldunu artran benzerlikler bir yana; terim
olarak bn Haldunun da kurmu olduu bir yeni bilimden sz etmi bu
lunmas bile dikkati ekmektedir. Montesquieu ile ilgili notta rneini verdi
imiz zere, bn Haldun 13.-16. yzylda Avrupada duyulmu olabilir. Bu
imkn sonucunda veya daha da muhtemel olarak spanyadaki slm kltr
yoluyla Viconun Mukaddimeden haberi olup olamayaca aratrlmaldr.
Franz Rosenthal, Viconun yaad uygarbn bn Haldunun yaad
kltr ortamnda kyasla tad tkanklklara iaret etmekte ve unlar
kaydetmektedir: Mukaddimede mevcut u ya da bu eitten yanllklar
hayret verecek derecede azdr. Buna kyasla Viconun La Scienza nuovas
yanl bilgi ve tarihlerle doludur... Tabiatyla, Vico, zamannn bilimsel veri
ler konusundaki eilimleriyle engellenmekteydi." (MR, s. cxiv, not 163).
44 Schmidt, s. 23.
Becker-Bernes, ss. 266, 278.
Togan, s. 262.
Abadan, Devlet Felsefesi, s. 163.
Issawi, ss. x, 25.
White, s. 124.
lken, (lken-Fndkolu:) bn Haldun, s. 134.
Gumplowicz, bn Haldun Hakknda bir Tetkik (lken- Fndkolu,
Birinci Ksm iin Lahika), s. 106. AvusturyalI sosyolog Ludwig
Gumplowiczin Ziyaeddin Fahri [Fmdkolu] tarafndan evirilen bu ince
lemesinin orijinali udur: Un Sociologue arabe du XIVe Sicle, Aperus
Sociologique. Lyon-Paris, 1900, ss. 201-226. (evirdii eser, evirmeni
tarafndan belirtilmemi.)
lken, tima Doktrinler Tarihi, ss. 39, 42.
Hilmi Ziya [lken], Trk Tefekkr Tarihi, Cilt 1, stanbul, Matbaai
Ebzziya. 1933, s. 143.
zellikle bkz.: Grace E. Cairns, Philosophies o f History: Meeting o f East
and West in Cycle-Pattern Theories o f History, Greemwood Press, Con
necticut 1971, ss. 322, 336, 337, 342, 343, 345, 349, 350. Cairns,
Viconun hemen hemen her kayda deer grnde bn Haldunla benzer
likler ierisinde olduunu sergilemektedir.
mit Hassan 37
blmne verdii nem, toplumlar sosyal biimleri ve ekono

mik retim tarzlarna gre snflandrmas, Ayr ayr topluluklarn
rf ve detlerinde ve kurumlarnda grlen farklar, bu topluluklarn
geimlerini salay tarzna baldr diyerek ekonomide belirlendirici bir ilev gr, bn H aldun'un tarihsel maddeciliin bir nc
s saylmasna yol amtr.45
bn Haldun; yukarda belirttiimiz Thukydides, Polybios, M achia
velli, Bodin, Vico, Montesquieu, Marxtan baka pek ok dnrle
kyasIanr, karlatrlr ve "benzetmeIere konu olur. Sokrates
ncesi filozoflarn46 XIX. - XX. yzyl dnr ve bilginlerine kadar
uzanan benzetmeler dizisine eklenenler arasnda yer alanlar -doum
tarihleri srasyla- ylece sralanabilir; Herakleitos,47 H erodotus,48
Platon,49 Aristoteles,50 St Augustinus,51 Freisingli O tto,52 Salisburyli
45 Bkz.: M. TaJbi, "Ibn Khaldun, Encylopedia of Islam. (New Ed.)
Issawi, s. 17. Garaudy, s. 59.
T.B. Bottomore, Sociology: A Guide to Problems and Literature, Vintage
Books, New York 1972 (First ed. 1962), s. 16 not 2.
Cairns, Philosophies o f History, s. 332. Olivier Carr, "A propos..., s.
115. Topuolu, s. 338.
Guernier, s. 261. Ayrca bkz.: E. Gellner, From Ibn Khaldun to Karl
Marx", Political Quarterly, XXII, 1961, ss. 385-392.
lken, bn Haldun ktisad hdiselerin btn tima hdiseler arasnda
en bata geldiini ve dierlerini dourduunu sylemesi itibariyle tarih ma
teryalizmin messisi olan Karl Marxin mbeiri olarak grnr. u farkla
ki, tecrbelerini Ortaa tarihine hasretmeyerek insaniyetin geirdii muh
telif devrelerdeki istihsal artlarn mukayese etmi olan Marx, bn Haldun
un dt kaderci ve bedbin felsefeye dmemitir grndedir, (ibn
Haldun, ss. 151-152.)
Bkz.: lken, tima Doktrinler Tarihi, s. 42. Selhattin Hilv, Felsefe El
Kitab, Gerek Yaynevi, stanbul 1970, ss. 82-84.
te yandan, Cemil Meriin, "Marx, tarih maddeciliin mbeirini bir
kere bile anmaz diyerek bn Haldunun marksizmin mbeiri olduunu
belirtmesi ve Marxi, ncs bn Haldun'u anmam -ya da bilmemi- ol
makla eletirmesi ilgintir. (Bkz.: mrndan Uygarla, s. 134.)
46 Schmidt, Ibn Khaldun: Historian Sociologist and Philosopher, s. 29.
47 Becker - Barnes, 1, s. 413.
48 Becker-Barnes, 1, s. 166.
49 White, "Ibn Khaldun in World Philosophy of History, ss. 123-124.
Becker - Barnes, I, s. 278.
50 Fndkolu, Metodoloji, s. 16.

John,53 Aquinumlu Thomas,54 Dante,55 Ficino,56 Pico,57 Montaigne,58
G. Bruno,59 F. Bacon,60 Hobbes,61 Descartes62 Clarendon,63 Spino
za,64 Locke,65 Voltaire,66 Abb de Mably67 Hum e,68 Rousseau,69 M
ser,70 Adam Sm ith,71 A. Ferguson,72 T urgot,73 Gibbon,74 CondorCairns, Philosophies o f History, s. 324.
51 Topuolu, Hukuk Sosyolojisi Dersleri, s. 350.
E. Buernier, (Lapport de LAfrique la pense humaine), ss. 261, 273.
52 Issawi, An Arap Philosophy of History, s. x: George Sarton, Introduction
to the History of Science, Tindall and Cox.
53 Issawi, s. x: Sarton.
54 Claude Cahen, Histoire gnrale des civilisation: Le Moyen-Age. Paris,
Presses Universitaires de France, 1955, s. 525.
55 lken, tima Doktrinler Tarihi, s. 36.
E.I.J. Rosenthal, Political Thought, s. 85.
56 White, s. 116.
57 White, s. 116.
5S Guemier, s. 270.
59 lken, tima Doktrinler, s. 38.
60 lken, tima Doktrinler, s. 36.
61 Issawi, s. 10.
lken, bn Haldun, s. 141 not 1.
Topuolu, s. 350.
Meri, Umrndan Uygarla, s. 141.
Grkan, Hukuk Sosyolojisi Asndan bn Haldun", s. 236 not 52.
62 Garaudy, s. 56.
65 Issawi, s. 19.
Toynbee, A Study o f History, III, s. 321.
64 Issawi, s. 13.
Garaudy, Sosyalizm ve slmiyet, s. 58.
65 Issawi, s. 16.
Tank zbilgen, Eletirisel Hukuk Sosyolojisi Dersleri, cilt I, ..H.F. Ya
ynlar, stanbul 1971, s. 226.
66 Schmidt, s. 23.
1)7 Garaudy, s. 63.
68 Guernier, s. 265. lken, bn Haldun, s. 153-, tima Doktrinler, s. 43.
69 White, s. 121.
70 Issawi, s. 16.
71 Issawi, s. 16.
72 Schimmel, ibn Khaldun, s. xvii. Zikreden: F. Rosenthal, MR, I, s. lcvii.
Becker-Barnes, II, s. 746.
75 Schmidt, s. 23.
mit Hassan 39
cet,75 H erder,76 W .Godwin,77 M althus,78 Haller,79 Hegel,80 Guizot,81

Com te,82 Cournot,83 Gobineau,84 Spencer,85 T. Buckle,86 Tolstoy,87
Dilthey,88 Gumplowicz,89
L. W ard,90 Le Bon,91 W. James,92 Ratzenhofer,93 G. de Tarde,94
Nietzsche,95 Sorel,96 Pareto,97 Durkheim,98 Bergson,99 W eber,100 M.
Becker-Barnes, I, ss. 266, 413, 422.
74 Schimmel, s. xvii.
75 Schmidt, s. 23. Schmidt, s. xvii.
76 Schmidt, s. 23. Schmidt, s. xvii. White, s. 124.
Becker-Barnes, I, s. 417.
77 Topuolu, s, 350.
78 lken, bn Haldun, s. 137, 152; tima Doktrinler, s. 42.
79 White, s. 121.
80 Schmidt, s. 23.
F. Rosenthal, MR, I, s. lxvii. White, s. 119. Grkan, s. 245. Guernier, s.
261.
Ayrca, Raif Khrinin Ibn Khaldun wa-Hegel adl bir etd olduunu
renmi bulunuyoruz: at Tariq (Beyrut), III (1944), fas.3, s. 5.
81 Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age: 1798-1939, Oxford
University Press, London 1962, s. 344.
82 Togan, Tarihte Usl, s. 162. Schmidt, s. 24. Schmidt, s. 24.
Issawi s. x: Sarton. Schimmel, s. xvii. White, s. 120. Guernier, s. 260.
Harry Elmer Barnes, Sociology before Comte, American Journal o f So
ciology, XXIII-2, Chicago 1917. Carre, A propos..., s. 115. Gumplowicz,
s. 116. Fndkolu, bn Haldun, s. 68 not 1. zbilgen, s. 226.
83 Issawi, s. x: Sarton.
84 Schimmel, s. xvii. lken, s. 139.
85 Schmidt, s. 24. Guernier, s. 260.
Arapa olan u alma da, zellikle yazld tarih itibariyle ilgi ekecektir:
(Majallat al Muqtatif:) bn Khaldun al-Maghribi wa-Herbert Spencer alAngiliz", Kahire 1886, X, ss. 513-522.
86 Schmidt, s. 24.
Bert F, Hoselitz (ed), A Readers Guide to the Social Sciences, 2 print.,
Glencoe, I960, s. 66. Cairns, Philosophies..., s, 323.
87 Ugan, MU, I, s. xIII,
88 White, s. 115.
89 Fndkolu, s, 117.
Becker-Barnes, ss. 200, 267.
90 Topuolu, s. 350.
Becker-Barnes, I, s. 267; II, s. 719.
91 Becker-Barnes, I, s. 200.

de U nam uno,101 Troeltsch,102 Breysig,103 J. Brunhes,104 Bougl,105 Rostovtzeff,106 Spengler,107 Keyseriing108 Toynbee,105 Sorokin,110 M. Hei
degger,111 Maunier,112 J. P. S artre.113
bn H aldunun bilim dallaryla ilgili tanmlanmasndaki soyutla
m alar asndan bir nceki balkta varm bulunduum uz sonu
kyas ve benzetmeler iin de geerli olmaktadr. bn H aldunun bir
Salisburyli Johnla, bir Adam Sm ithle, bir HegelTe, bir MarxTa ya da
Spenglerle karlatrlmas, dnrn anlalmasna gerek bir
katk salamaktan ok, fikir boyutlarna iaret eden bir faktr sayl
maldr. bn H aldunun dnce tarihindeki yerinin saptanmasndaki
zorluun, yerleri az ok belli dier dnrlerle yaplan kyaslama
larla giderilmeye alldna tanklk etmi oluyoruz. Bylelikle, hem
karlatrmalarn (kyas ve benzetmelerin) dikey uzantsna (bn
H aldunun dnrlerle konu bakmndan farkllk grlen alanlarda
karlatrlmas) hem de yatay yaygnlna (bn H aldunun eitli
alardaki ok saydaki dnrle karlatrlmas) bakldnda
soyutlamalarn bn Haldunun fikir yapsn yanstmaktan uzak kal
93 Becker-Barnes, 1, s. 261.
94 Schimmel, s. xvii. lken, s. 140.
95 lken, s. 153.
96 lken, tima Doktrinler, s. 39
97 Becker-Barnes, I, s. 200.
98 Issawi, s. 17. Gumplowicz, s. 96 not 1. zbilgen, s. 210.
99 White, s. 119. lken, tima Doktrinler, s. 39.
100 Carr, s. 115.
101 White, ss. 115, 123. Guernier, s. 273.
' White, s. 115.
104 Guernier, s. 270.
105 lken, s. 140.
' White, s. 124.
107 Togan, s. 162. Becker-Barnes, I, s. 200. lken, bn Haldun, s. 151;
tima Doktrinler, ss, 39, 44. Cairns, ss. 324, 322.
108 Fndkolu, Metodoloji, s. 117. lken, tima Doktrinler, s. 39.
109 Togan, s. 162. Fndkolu, s. 117. Cairrts. s. 324.
" Becker-Barnes I, s. 200; 11, s. 504. Cairns, s. 324.
'" Guernier, s. 273.
1,2 lken, s. 140.
113 Guernier, s. 273.
mit Hassan 41
dna tank olunmaktadr. Tabiatyla, tekrar etmek pahasna ifade

edersek, bu gibi yaklamlarn herhangi bir dnrn btnsellii
nin incelenmesinde yaratabilecei tehlikeler aktr. Gene de, zam anmekn ve dolaysyla etkileim srelerinin farkllnn dikkate aln
d incelemelerle belli aklamalara gidilmesi mmkn olabilir. Oy
sa, bn Haldun rneinde durum zel bir grnm kazanm akta ve
tarih-d soyutlamalardaki olaanst eitlilik ve nitelik fark, zel
likle indirgemeci yaklamlar, dnrn fikri yapsnn tecrit lerden uzak kalarak ele almmas gereini dikkate deer bir biimde
ortaya koymaktadr.
II. MUKADDME ZERNE YAPILAN NCELEMELER

DE MEVCUT YAKLAIMLAR
A. K O N U M
bn Haldun M ukaddimede, lm -l-Um rn adn verdii yeni bir
bilim kurduunun bilincindedir ve bunu aka ifade eder. Bu
mstakil bir ilim...dir. nk bu ilmin kendine has m eseleleri...
vardr. Umrn ad ile and beerin tima hayatnn hl ve tabiat
n 4 gzden geirmek gerektii 5 dncesinde olan bn Haldun,
insanln sosyal hayatn olaylara dayanarak ele alacaktr. D nre
nazaran, olaylara dair olan haberlerin ise tabi kanun ve kaidelere
uygun olmas itibariyle doru olmas arttr." Olaylar hakknda elde
edilen verilerin deerlendirilmesi gerek olann olmayandan, m
rana ilhak olunan eyle, rz olduu iin ondan saylmayacak eyi ve
um rna hi rz olmayan hususlar ayrmak ve vukuu mmkn
olup olmadn anlam ak 7 ile salanr. Umrn ad ile and beerin
itimi hayatnn hl ve tabiatn Dnr, gzden geirmek gerekti
ini vurgular. zetle, Toplumu konu, olaylar birim olarak ele alan
bn Haldun iin tima hayatn tabiat bir kanun tekil eder. 8
114 Mukaddime'yt yaplan atflarn ksaltlm biimleri iin almamzn

banda yer alan Ksaltmalara baknz.
115 MSU, 1, s. 204: MU, I, s. 90: MR, 1, s. 76.
116 MSU, I, s. 204: MU, 1, s.90: MR, I, s. 77.
1.7 MSU, 1, s. 204: MU, 1, s. 89: MR, 1, s. 76.
1.8 MSU, I, s. 204: MU, I, s. 90: MR, I, s. 77. Bkz.: MSU, 1, s. 203 dipnot
31, zellikle 3. paragraf.

Bu konum, kendi bana ayr bir ilmin yeryznde cemiyetler
halinde yaayan insanlarn itimi hli ve bunlarn blk blk olarak
toplanmalar neticesinde vcuda gelen itimi hlleri olduunu, bir
ok konunun bunun dallarn tekil ettiini ierir. Beerin itimi
hayat iin arz veyahut zat olan meseleler ve konular, kaide ve usl
ler dnr tarafndan cd edilmi yeni bir ilimdir.n9
U m rn, kelime olarak; m amurluk, bayndrlk, bayndrlama
ile toplumsal ilerleme, refah ve mutluluk" anlamn tar. bn Haldun,
U m rna eseri boyunca toplumsal ve sosyal deiim ve ilerleme,
sosyal kalknma ieriini ykleyecek ve bu biimde kullanacaktr.120
U m rnn hem bir olgu ve sreci hem de o olgunun meydana ge
tirdii alan inceleyen ilimi karladn dikkate almalyz. alma
mz boyunca mtala edeceimiz zere, Umrn, sadece uygarlk
deil; kandalk, uygarlka gei ve uygarlk ile uygarlkn geliimi
ve deiimini ierir.
lm -l-U m rn konu alan yazarlann pek ou bn H aldunu, ge
ni bir felsef kategoriler yelpazesinin eitli dilimlerine resmetmeye
almlardr. bn Haldunun teori ve metodu zerine imdiye kadar
yaplan incelemelerde o kadar deiik sonulara varlmtr ki, konu
hakknda ancak snrl baz noktalarda fikir birliine rastlanlmaktadr.
119 MSU, I, ss. 204-205: MU, 1, ss. 90-91: MR, 1, ss. 77-78. Yeni karl
m ve kurulmu (orijinal) bir ilim gibi... (MSU, I, s. 204).
120 Um-l-Umrnm konusunun incelenmesi, Umrn zerine eitli
tanm ve yorumlar beraberlerinde getirmitir. Bu konuda, baz rnekler
verilebilir:
F.
Rosenthal: nsanlk kltr, Sosyal organizasyon (Mukaddime
evirisi.)
T. Hussein Uygarlk bilimi. (ibn Khaldn et sa Philosophie Sociale,
Paris 1917.)
G. Hostelet: nsan toplumlarnn yapsal [constitutional] geliimi,
(ibn Khaldn, Un Prcurseur Arabe de la Sociologie au XIV. Sicle,
Revue de lInstitut de Sociologie, Bruxelles, 1, 1936, s. 152.)
M. Mahdi: Kltr bilimi (Ibn Khalduns Philosophy o f History, ss.
184, 186, 187.)
S. Pines Toplum bilimi (The Societies Providing for the Bare Neces
sities of Life According to Ibn Khaldn and to the Philosophers, Studia
Islamica, XXXIV, 1971, s. 127.)
mit Hassan 43
Deiik inceleyicilerin belirli hususlarda ayn ya da benzeri gr

ler ne srm olmalar, ayn inceleyicilerin bn H aldunun teorik
grlerinin btn hakknda deiik yorumlara vardklar dnl
dnde, ou zaman anlamllndan kayba uram aktadr. Aslnda
fikir birliinin sz konusu olduu hllerin birounu, deiik gr
lerin eitliliinin deta kendiliinden yaratt ortak noktalar olarak
irdelemek mmkndr.
lm -l-U m rnm mhiyyetinin anlalmas, bn H aldunun metot
ve dncesinin incelenmesi demektir. bn H aldunun m etot ve d
ncesine imdiye kadar yaplm olan incelemelerde nasl yaklald
n ana hatlaryla sergilemek bize temel benzerlik ve atma nokta
larn belirlemek frsatn verecektir. bn Haldun dncesine yakla
mda ortaya kan btnsellik sorununu incelerken verdiimiz r
neklerle Mukaddime zerine yaplan almalarn bazlarna ksaca
deinmitik. lgili blmde de belirtildii zere, bu deinmeleri an
cak o blmn amalan erevesinde gerekletirmitik. Bu blm
de ise, bn H aldunun dnce ve metodunu aklamak iin yaplan
yaklamlarda ortaya kan benzer ve kart grleri sergilemek
amacna yneldik. Bu sergileme ile, bn Haldunun dnce ve m e
todunun deiik yorumlara konu olmasndaki sebeplerin ipular
ortaya kacaktr.
Sergileme" balnda zetlenecek grleri, bn Haldun zerine
yaplm pek ok saydaki inceleme arasndan setik. Bunlarn sei
minde, uyguladmz ltlerin banda M ukaddimenin sosyalsiyasal ieriine eilmi olmalar gelir. nceleyicilerin ettlerini sade
ce tasvir (descriptive) olarak yapmamalar, belli bir senteze ulatr
mak abasnda bulunmalarn da gerekli saydk. Bundan baka, ser
gileyeceimiz rneklerin deiik ve kart grleri barndrm ol
masna dikkat ettik. En nemli lt ise, Sergileme sonucunda,
bn Haldun konusundaki problematiin boyutlarn ortaya koyabil
memizi salayacak almalar ele almamz oldu. Ayrca, setiimiz
almalarn yapldklar tarih itibariyle mmkn olduu lde belli
bir zaman dalm gstermesine altk. Bu ltlerimizi dikkate
alarak sergilemek zere setiimiz rneklerin hacimli almalar
arasndan kmas karsnda, bn H aldunun dncesini inceleme
deki anlaml noktalan ortaya koyan fakat hacim itibariyle snrl
Sergilemeler yapmay amaladk. Mukaddime zerine yaplan in
celemelerdeki mevcut yaklamlarn metot ve sosyal-siyasal teori

asndan gsterdikleri deiik yorumlarn Sorunlar olarak irde
lenmesi ise bu sergileme yaplmakszn salkl bir biimde ifade edi
lemeyecekti. Sergilemedeki grlerin eitlilikleri, tad kart
lklar ve kendi yaplarndaki eksiklik ve tutarszlklarn ipular So
runlar balnda ortaya konmakla birlikte sz konusu almalar
daki eksiklik, yetersizlik ve elikileri esas itibariyle (bn H aldunun
M ukaddim ede gelitirdii doktrinin esaslarnn; M etodu ve Siyaset
Teorisinin aratrlmasndan meydana gelen) almamzn btn
aklam ve cevaplam olacaktr.
B. SERGLEME
s l m da Felsefeye S o n u "
A. von Kremerin 1879da121 M ukaddim eyi slm im paratorluklar
nn bir Kulturgeschichte olarak grmesiyle122 alan yolda R. Flint,
Tarih Felsefesinin tarihini incelerken123 devam etmi ve M ukaddime
zerinde dikkat ve vgyle durm utur. Ksa bir sre sonra 1896da
Ferrero124 bn H aldunu 14. yzylda bir Arap sosyologu olarak a d
landrm, Gumplowicz125 de ayn sfatlar 1889 ve 1890da kullan
mtr.
121 A. von Kremer, ibn Chaldun und seine Kulturgeschichte der

Islamischen Reiche", Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der
Wiscenschaften, Phil.-hist. Klasse (Vienna), XCIII (1879), ss. 581-634.
ngilizce evirisi: S. K. Buksh, Contributions to the History o f Islamic
Civilization, Calcutta, 1929-1930, vol. II, ss. 201-260.
122 Bkz.: Buksh, Ibn Khaldun and his History of Islamic Civilization.
Islamic Culture (Hyderabad), I (1927), ss. 567-607.
123 R. Flint, History o f the Philosophy o f History in France, Belgium, and
Switzerland, Edinburgh (Wm. Blaokwood and Sons Ltd.) ss. 157-170.
124 Gugliemo Ferrero, Un sociologo arabo del secolo XIV: Ibn Kaldoun.
La Riforma Sociale (Turin), VI (1896), ss. 221-235.
125 Ludwig Gumplowicz, Ibn Chaldn, ein arabischer Sociologe des 14
Jahrhundorts, Sociologische Essays, Innsbruck 1899; Un Sociologue
arabe du XIVe sicle, Aperus sociologiques, Lyon-Paris 1900, ss. 201-226.
Bkz.: Hilmi Ziya [lken] - Ziyaeddin Fahri [Fndkolu], bn Haldun,
stanbul 1940: Birinci Ksm iin Lahika: bn Haldun Hakknda [Gump
lowicz tarafndan] Bir Tetkik, (ev. Ziyaeddin Fahri), ss. [77] - 107.
mit Hassan 45
20. yzyln ilk 25 yllk dneminde M ukaddim enin incelenmesi

ne yer veren yaynlara T. J. de Boerin slmda felsefe tarihini konu
alan eseri126 nclk etmitir. bn H aldunun M ukaddim ede slm
limleri incelemesini konu alan S. van den Bergh'in 1912deki al
m asn,127 bn H aldunun sosyal felsefesine eilen Taha H ussein128
izlemitir. T. J. de Boere gre,129 bn Haldun yaklamnda ilk dik
kate deer husus, m antk ele aldr. bn Haldun'un, m antk istid
laller ile gzlemle edinilen ampirik bilgilerin ou halde uyumayabi
lecei kavram olmas kendisine yol" amtr. Mantk, filozoflarn
ileri srdkleri gibi bilimlerin temeli olan bir yer igal etmemektedir;
mantk bilgi salamaz, dncede izlenecek yolu gsterir. Boer, bu
adan, bn H aldunun pozitif bir alanda, simya ve astroloji ile akl
deliller ileri srerek mcadele ediini kaydeder. bn H aldunun pozi
tif bir alanda, tarih felsefesi ynndeki k noktasn da de Boer
yle yanstmaktadr: zerinde yaamakta olduumuz bu lem hakkndaki bilgilerimiz, filozoflarn sylediklerinden daha dorudur, zira
kendi gzlemlerimizle gereklie hangisinin daha yakn olduunu
anlayabiliriz. Bu lemde delillerinden bahsedilmesi ve illetlerinin bi
linmesi m m kn olan vakalar vardr. Bu hususlardan hi deilse
sonuncusu Tarihe uygulanabilir, yani, geriye doru gidilerek tarihsel
olaylarn sebepleri ve tarihin kanunlar bulunabilir, bu suretle Tarih
bir Bilim olarak aka ortaya kar. De Boere gre bn Haldun,
Tarih biliminin konusunu akl ve madd kltryle sosyal hayat ola
rak grr. De Boer devamla, bn Haldunun toplum un geirdii ev
rim basamaklarn nasl anlad zerinde durm akta ve toplumda
birlii koruyan iki kuvvetli unsurun -D in ve Asabiyyet- ilikisinin
zmlenmesi sorununu yine bn H aldunun nasl ele aldna iaret
etmektedir. Boer, bn Haldunun psikolojik ve siyasal gzlemlerine
de dikkati eker. D nrn esas olarak, ortaya att yeni bilimin
126 T. J. de Boer, Geschichte der Philosophie im Islam, Stuttgart ngilizce
evirisi: The History o f Philosophy in Islam, London 1903. Trke evirisi:
simda Felsefe Tarihi, (notlar ekliyerek eviren Yaar Kutluay), Ankara
1960. Bkz.: s. 3.
127 S. van den Bergh, Umriss der Muhammedanischen Wissenschaften nach
ibn Haldun, Leiden 1912. (Doktora tezi.)
12U Taha Hussein, Etude analytique et critique de la philosophie Sociale
d bn Khaldoun, Paris 1917. (Doktora tezi.)
129Yaar Kutluay evirisi, ss. 141-146.

m eto d u n u aklarken, sadece ana problem lere deindiini ve genel
olarak da bilim in k o n u ve m etodunu ortaya koym aya altn ifade
ettiini belirten D e Boer, bn H ald u n un selefsiz olduu gibi halefsiz
de kaldn sylem ektedir. lgi ekici olan taraf, D e B oerin, bn
H a ld u n u slm da felsefe tarihinde bir S o n u olarak grm esi ve
kitabnda d a b u n u aka belirterek bn H aldun ile ilgili blm e S o
n u balm verm esidir.
Tarih Felsefesi ve M eto d u n u n B am sz n c e le n m e si

1914de Z. V. T o g an n bn H aldun hakkndaki fikirlerine bn H al
d u n N azarnda slm H km etlerinin stikbali" adl m akalesinde yer
verdiini renm ekteyiz.130
T rk ler iin hilfet ve teokratizm fikrinden ayrlarak, devlet ile
rinde bn H aldun gibi dnm enin daha hayrl olacan kaydetm e
si, T o g an a kar T rkiyenin baz slmc m nevverleri arasm da
tepkilere yol am sa da Avrupa fikrini gerekten benim sem i olan
bir ksm m nevverlerin bunu iyi karlam olm as d a sz k o n u su
dur. T o g an a gre tarih grlerini teorik ereveye o tu rtan slm
bilginlerinin banda bn H aldun gelir. Yine bn H aldun, tarih felse
fesini ve m etodunu bam sz b ir konu olarak ele alp inceleyen tek
slm bilginidir. D adaal hayat bn H ald u n a milletlerin m ukadd ertn geni lde renm ek im knn vermi, kiisel gzlem
lerini tem el ed in erek geni T arih ini yazm tr. bn H aldun, M u ka d
d im ede tarih felsefesiyle ve sosyoloji sorunlaryla ilgilenmi, bu eseri
dier slm lkelerinde fazla bir yank uyandrm ad halde, 16. y z
yldan balayarak O sm anllarda/T rkiyede byk ilgi g rm t r.131
bn H aldun, M ukaddim eyi izleyen eseri Kitb el-berde rivayeti
olm aktan ayrlm am sa da, M ukaddimede sergiledii felsef ve sosyal
kon u lard a olaylarn sebeb ve m sebbib ballklarm arayan ve ta
rihte intikad (kritik) yolunu izleyen bir bilgindir. K ritik bir m etotla
tarihe bn H aldun, fikirlerini eski Yunanllardan alm deildir. Fikir 130 Bilgi Mecmuas, say 7, ss. 733-743, Bkz.: A. Zeki Velidi Togan, Tarihte
Usl, (2. Bask), st. niversitesi Ed. Fak. Yay., stanbul 1969, s. 164.
131 Togan, Tarihte Usl, ss. 157-158.
Osmanllarda, Trkiyede bn Haldun ve Mukaddime ile Mukaddimenin Trke Tercmeleri konularnda nemli deerlendirme ve tespitler iin
bkz.: Sleyman Uluda, Giri, MSU, I, ss. 148-154, ss. 139-148.
mit Hassan A l
leri kendi dnce ve gzlemlerinin rndr.132 zellikle devlet

teorileri bakmndan bir otorite saylan bn Haldun tarihinde metot
olarak iki esas kaydetmitir: 1) Kaynaklarn tenkidi, ve 2) Olaylar
arasnda illiyet bantsnn tespiti.133
bn H aldunun Akdenizin btn kylarnda gzlemde bulunmas
kendisine eski Yunanllara oranla daha geni sosyal teoriler kurma
imknn vermitir. Togan, bn H aldunun tarihte kanunluluk an
layn ve asabiyyet teorisini aklamakta, dnrn devletlerin t
reyip batmas grnn biyoloji hdisesine benzerliine iaret
etm ektedir.134 Togan, bn H aldunun zellikle cycle teorisine iaret
etmekte, bu teorisiyle birok filozofun ncs olduunu belirtmek
tedir, bn H aldunun, ayrca, toplum lann geliiminde ktisad mille
rin balca etken olduunu sylemesiyle ada materyalist teorilerin
de baz hususlarda ncs olduu kaydedilmektedir.135 H. A. R.
Gibbin The Islamic Background of ibn Khaldun's Political Theory 136 adb makalesine deinen Togan, Gibbin bn H aldunun teori
lerinin slm erevesinde kaldna dair grne kar kmakta ve
makalenin byk mtefekkirin fikir ve nazariyelerinin orijinallii
hakknda varlan fikirleri deitirmemi olduunu kaydetmekte
dir.137 Togana gre, bn H aldunun teorilerinin nemle zerinde
durulmas gereken orijinal taraflar; a) Tarihte kritik ve illiyet yolunu
tutm u ve bunda ktisad ve coraf millere yer ayrm olmas, insan
iin m eden ve sosyal hayat zarur grd hlde, devletin dinle
kaim olmad fikrini ileri srerek, devlet idaresinde teokratizmi red
detmi olmas; b) Gebe unsura devletlerin ve medeniyetlerin olu
umunda nemli rol vermesi; c) Dindar bir Mslman olduu hlde
dnyay dinden ayrmay bilmi olmas; d) Sosyal hayat dinle kaim
dir ve eratsz siyaset olmaz fikrini tayanlarn fikirlerini reddet
mesi; e) ki ayr kurum olmas sfatyla "Saltanat ile Hilfetin g
revlerini anlatmasdr.
137 Togan, s. 158.

133 Togan, ss. 159-160.
134 Togan, s. 161.
135 Togan, s. 162.
156 "Political kelimesi Togann metninde yanllkla "Philosophical olarak
baslm: s. 163 not 2.
137 Togan, s. 163.
48 Mukaddime'de Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar
T arihin G d c G c n n B elirlenm esi*

Devletlerin ve sllelerin ykseli ve dlerinin bedevi" topluluk
lar hadari toplum lann zerine yrmesiyle meydana geldiini ifa
de ettii asabiyyet teorisine kritik bir adan yaklaan F. Gabrieli
olmutur. Gabrieliye gre138 bn Haldunun modernize edilmesi
anlaml olmamaktadr.
Yazar bn H aldunun tarihi yorumlamasna ve devlet doktri
n i n e asabiyyet kavramn temel yaptn belirtmektedir. Gabrieliye
gre, insan toplumunun temel ba ve tarihin gdc gcn bn
Haldun, asabiyyet ile aklamaktadr. Bu bakmdan asabiyyetin De
Slane tarafndan esprit de corps; Kremer tarafndan "Gemeinsinn
hatt Nationalitatsidee olarak evrilmesini hakl klacak bir sebep
yoktur ve bu gibi abalar ilgili kavram ve dolaysyla bn H aldunu
bir m o d ern izn ie tbi tutmaktadr. Gabrieli, kavramn bn Haldun
tarafndan ele alm biimleri zerinde durmakta ve bn H aldunun
bu kavramla ifade edilen olu sayesinde hegemonyalarn, sllerin ve
imparatorluklarn kurulabildii grnde olduunu belirtmektedir.
bn H aldunun, bu grnn geerliini eitli toplumlarda sna
dktan sonra, mutlakiyetiliin dou nedenlerinin temelinde asabiy
yetin mutlakiyetilik ynnde kullanlma srecinin balam olmas
nn yattn ifade ettii, Gabrieli tarafndan ne srlmektedir. Bu
arada din d bir faktrn tarihin gdc gc olarak ele alnmas
nn nem i ncelenmektedir.
M edeniyetin S u m m a s 139
bn H aldunun devlet-siyaset teorisi ve bunun temelleri zerinde
uzun sre durm u olan bir aratrcdr E. Rosenthal. Rosenthal giri-
138 F. Gabrieli, "Asabiyya, Encyclopedia o f slam (2. ed.).

Gabrielinin konu zerindeki orijinal almas u etddr:
Francesco Gabrieli, II concetto della asabiyya nel pensiero storico di
bn Haldun, Att della Reale Accademia delle Scienze di Torino, LXV
(1930), ss. 473-512.
139 Bu paragraf balnda uygarlk deil medeniyet diyoruz nk ilerde
aklanaca zere madanya kelimesi E. Rosenthal tarafndan etimolojik
olarak da vurgulanmaktadr.
mit Hassan 49
iirline 193 2 de yaymlanan ilk eseri140 ile balamtr. Aratrmac,

slmn dinsel, entelektel ve zellikle siyasal plnlardaki geliimi
erevesindeki almalarnda bn Halduna zel bir yer ayrm tr.141
slmda siyasal dnceyi kritik bir yaklamla inceleyen son eseri142
nceki almalarndaki esaslar kapsayan ve yenileyen, bn H alduna
da gene zel bir arlk tanyan grnmdedir.
Eserin IV. bal bn H aldunun siyaset teorisine ayrlmtr,143
ancak eserin btn ierisinde incelenen konularda bn H alduna
atflar yaplmakta, bn H aldunun fikirleriyle dier dnrlerin k ar
latrlmasna gidilmekte ve genel olarak slmda siyasal dnce
karsnda bn H aldunun durum u tartlmaktadr. E. Rosenthale
gre slmda terimin kesin anlamyla tek siyasal dnr bi H al
d u n dur: bn H aldunun teorisi gemiteki ve zamanndaki slm
devletlerinin gzlemlenmesiyle gereklemitir. bn Haldun, bu se
beple ve bunun bir uzants olarak, erata dayanan Hilfetin, - t a
nmn yapt ve tahlil ettii- gce dayanan devlete (Mlk) olan
stnln savunmaktadr. ncelemeleri slm aarak, devlet y
netiminin genel esaslarn ortaya koyacak bir dzeye erimi, byle
likle slmm yeri de bu genel ereve ierisine oturtulm utur.144 bn
H aldunun asl ilgisi Mlk zerinedir. bn Haldun, Snn Hilfet
teorisine olduu kadar Felsife'nin (slm filozoflar) grlerine de
vkftr.145 Bu bilgisini ampirik146 yaklamyla aratrma ve gzlemle
140 Erwin Isak Jakob Rosenthal, bn Khalduns Gedanken ber den Staat: Ein
Beitrag zur Geschichte der mittelalterlichen Staalslehre, Munich-Berlin
1932.
Ml "Ibn Khaldun: A North African Muslim Thinker of the 14th Century
Bulletin o f the John Rylands Library (Manchester), XXIV (1940), ss. 307320. Some Aspects of Islamic Political Thought, Islamic Cultura (Hyde
rabad), XXII (1948), ss. 1-17. Ibn Jalduns Attitude to the Falsifa, alAndalus (Madrid - Granada), XX (1955), ss. 75-85.
142 E.I.J. Rosenthal, Political Thought in Medieval islam: An Introductory
Outline, Cambridge 1968, (1. ed. 1958).
143 The Theory of the Power-State: Ibn Khalduns Study of Civilization
baln tayan bu blmn, yazarn sz edilen Ibn Khalduns Gedanken
ber den Staat nda ortaya konulan esaslara dayand kendisince ifade
edilmektedir, (s. 10.)
144 E. Rosenthal, Political Thought..., s. 3.
145 E. Rosenthal, s. 6.
riyle yerine oturtacaktr. bn Haldun, hkm dara ya da yneticilere

tler veren bir yazar, bir Nizamlmlk deildir. Uygarlk boyunca
tarihsel ve siyasal srecin temelinde yatan nedenleri aratran bir
siyaset bilimcisidir.147 E. RosenthaPa gre,148 bn H aldunun devlet
anlay zerinde dikkatle durulmak gerektir: Devlet, nedensellik (il
liyet) kanunuyla belirlenen ve kendi m rn bamszca srdren
tabi ve gerekli beer bir kurum olmakla kalmaz; devlet, medeniyeti
m m kn klan siyasal ve sosyal birimdir. M ukaddime ilhyatm deil
fakat medeniyetin bir summ as terkibindedir.
E.
Rosenthale gre, bn H aldunun siyaset teorisi, ksmen, d
nrn U m rn, spesifik anlamyla medeniyeti incelemesiyle ger
ekletirilmitir. Medeniyet ile ynetim sanat olarak siyaset a ra
sndaki yakn iliki bn Haldunun terminolojisinde kendini akla
maktadr: Um rn ile madanya (medeniyet) ve hadra (hadret:
yerleik ehirli hayat) e anlamldr. Yine, hadret de tam addun (te
m eddn: medenleme; poliste yaama ve rgtlenme) ile ayn a n
lama gelir. bn H aldunun yeni biliminde grlen am pirizm i ile
gelenekilii kar karya gelir. Bilimsel yaklamn oluturan am pi
rizmi ile eitiminin temeli olarak fkh ve tefsir bilgisi, bn H aldunun
eitli beylik ve devletlerdeki devlet adaml ve Mlik kadl dene
yimlerinde gelimitir. Sosyal olaylara gereki bir biimde yak
lamas, iktidar ve hkmetme arzusunun insanlarn devlete kar olan
duygularndaki temel itici g olduunu izlemesine imkn vermitir.
Fakat ayn zamanda, rasyonel insann stn beklentilerinin de ancak
etkin bir siyasal rgtlenme iindeki toplumda yeerebileceini d
nm tr. Siyaset ile olan ilgisinin kayna O rtodoks (snn) s
lm n m m et ya da cemat anlaynda yatar. Genellikle slm m
paratorluunun siyasal ve kltrel yaplarn inceleyerek elde etmi
olduu verilerle medeniyetin evrensel niteliini aklamaya girimesi,
beer kltr ve medeniyet hakkndaki genellemelerini zedeleme
mektedir. bn Haldunun "Tarihin yenibilimini, insan grubu zerine
yaplan m odern bilimsel aratrmalarn erken bir doum u olarak
grmek, abartmal saylmamaldr. bn H aldunun fikirleri slmn
hudutlarn amaktadr; insnya (insaniyet: hum anitas) dan sz
etmesi rastlant deildir. bn H aldunun beer dncesi tarihindeki

14,1 Bundan byle, eserin sz edilen IV. bal (ss. 84-109) anlalmaldr.
mit Hassan 51
bu yeri, onun 14. yzyl slm dncesindeki m stesna yerinin gz

den karlmasna sebep olmamaldr. Bir gei anda, Ortaa
dzeninin yerini yeni siyasal, ekonomik ve spiritel glere brakt
bir ada yaam olmasnn; nedensellik kanununa uygun biimde
toplum ve kltrn kanlmaz dou, byme, dorua erime, ge
rileme ve sukutuyla ilgili fikirlerini formle etmesine nayak olduu
sylenebilir. M ukaddim enin yazlnda fertlerin inancyla ilgilenmez,
insanlarn grup olarak ge (iktidara) dayanan devleti kurmalar
imknn yaratan kltr ve medeniyet ortamn konu alr. Bu nokta
da, Badwa (bedevlik)ten Hadra (hadarlik)e gei bn H aldunun
teorisinde temel bir yer tutar. E. Rosenthal devamla, bn H aldunun
baz siyasal grlerini belirtmekte ve zellikle, Hilafetten mlk
(mlk)'e geiin tabi ve kanlmaz bir fenomen oluuna arlk
vermektedir.
Siyasal rgtlenmesinin ideal biimi er devlet, drt halife dev
rinin siyasal rgtdr. Ancak bu rgtlenmenin, yerine gce ve
fethe dayanan iktidarla yrtlen, devaml orduyla desteklenen
mlke brakmas kanlmaz olmutur. Bu fikirleriyle bn Haldun,
Snn grten ayrld gibi filozoflarn grlerine de kar kar.
Felsefe, erata kart doktrinler gelitirdii iin filozoflarn grle
ri, speklasyonlar makul addedilmez. bn Haldun dinin zayflamas
n istemez, ancak bu tercihini, kuruluu ve yaay itibariyle din-d
faktrlerle varolan mlkn (g e dayanan devletin) gerekliini
aklamasna engel deildir, zetle, bn Haldunun metodu speklatif
deil, ampiriktir. Realizm ve deneyimleri grlerini belirler. Oysa
filozoflar grlerini hipotez ve varsayma dayandrrlar.
"sl m Teolojisinin A ksiyom lar zerinde A n a liz
bn H aldunun tarih m etodunu inceleyen ve dnrn sosyal teori
sini ana hatlaryla inceleyerek sonuca varan Kmil Ayad149 ve M u
kaddim e metninden geni lde yararlanarak sonuca giden E. Rosenthalin monografileri150 H.A.R. Gibb tarafndan eletirilmektedir.
M9 Mohammed Kmil Ayd, Die Geschichtsund GeseUschaftslehre ibn
Khaldns, Forschungen zur Geschichts- und Geselleschaftslehre, StuttgartBerlin 1930. Zikreden: H.A.R. Gibb, bkz.: aada (151.) not.
150 rnein; Ibn Khalduns Gedanken ber den Staat; The Theory o f the
Pow er-StatePolitical Thought in Medieval Islam.

Gibb; Ayad ve Rosenthaln bn H aldunun dncesini m odernle
tirm ekte olduklarn ileri srmekte ve bn Haldun iin m odern an
lam da bir kavramlatrmanm mmkn olamayacan belirtmektedir.
Gibb, konu zerindeki spesifik almasnda151 ve konuya dolayl
olarak deindii dier almalarnda132 ayn tutum u benimsemi ve
srdrm tr.
Gibbe gre;153 bn Haldunun gerek orijinallii; siyasal birimle
rin kurulmasnn ve devletin evriminin temellerinde yatan siyasal,
sosyal ve ekonomik faktrlerin ayrntl ve objektif analizinde aran
maldr. Gibbe gre -Ayad ve E. Rosenthaln hakl olarak belirttik
leri gibi- bn H aldunun analizinde kulland materyalin bir blm
dnrn kendi deneyimlerinden salanmtr. Materyalin bir b
lm de slm tarihiyle ilgili tarih kaynaklardan edinilmitir ve b u n
lar kurulu nyarglardan ayklanarak kullanlmtr. Fakat, bn H al
dunun eserinin dayand aksiyom ve ilkeler, nceki Snn hukuk
ularn ve sosyal filozoflarn dayand aksiyom ve ilkelerdir. bn
H aldunun global insan toplumu (el-mctemia el-insan) kavram
ve bu kavramn kkeni "insan topluluu (el-ictima) hep snn g
rte, etik karakterde kavramlardr. Nitekim, bn Teymiyenin (728:
1328) itima ve cem at kavramlarn kullan biimi, bn H al
d unda olduu gibidir ve ibirlii ve karlkl yardmlama hllerini
ierir. Ayadn bn Haldunun teolojik ilkelerden uzaklaarak insan
topluluunu konu alma ve bn Haldunun nermesinin, peygam
berin gsterdii yol dndtr insan hayat olamayacan kabul eden
slm teologlarna cephe almakta olduu yolundaki grleri geer
sizdir. Yine Gibbe gre; bn H aldunun materyalizmine, pessimizmine ya da fatalizmine yorumcularca iaret edilmektedir.
151 The Islamic Background of Ibn Halduns Political Theory. Bulletin o f

the School o f Oriental Studies, VII, pt. 1 (London, 1933), ss. 23-31.
152 Studies in Contemporary Arabic Literature, ("Egyptian Modernists);
Bulletin o f the School o f Oriental Studies, ss. 445-446.
Tarikh, (Arabic and Persian Historiography), Encyclopaedia of Islam,
Supplement (Leiden, 1938), ss. 233-245.
Some Considerations on the Sunni Theory of the Caliphate, Archives
d Histoire du Droit oriental, tome III (Wetteren-Paris, 1939), ss. 401-410.
The Evolution of Government in Early Islam, Studia Islamica, IV (Pa
ris, 1955), ss. 1-17.
153 The Islamic Background..., ss. 23-31.
mit Hassan 53
Burada zerinde durulacak husus, bn H aldunun zenli bir biimde

inceledii kuram larn deitirilmesi, reforma tbi tutulmas ynnde
hibir fikir ileri srmemesidir. bn Haldun, insan aba ve dnce
siyle sz konusu kuram larn deieceine ihtimal vermemekte, b u n
lar devlet ve sllelerin dnsel evreleri (cycle) eklinde, deta m e
kanik bir sre olarak grmektedir. Gibb, Ayadn (bn H alduna
gre) Din otarik devlette nemli bir unsurdur, ancak sadece din
devletin mahiyetini ortaya koymaz, hatt bu hl slm Devleti iin de
geerlidir... Devlet, btn olgular gibi deiime aktr... Devletin ya
sas dinden alnmtr fakat uygulamada devlet kendi yolunu izer...
Devlet insan abasyla bir ihtiyac karlamak iin kurulm utur ve
devlet insan iindir szlerini ele alarak Ayadn daha nce bn H al
dunun slm ortodoksi iinde yer aldn kabul ettiini, fakat bu
hlde ortada bir eliki olduunu ifade etmektedir. Zira, bn Haldun
sadece bir Mslman olarak kalmamakta, fakat M ukaddime'ntn
hemen her sayfas dnrn Mlik mezhebine mensup bir slm
hukukusu ve teologu oluunun kantlarn tamaktadr. bn Haldun
iin din hayatta en stn ve nemli eydir, eriat da tek gerek reh
ber. Gibbe gre, bn H aldunun bu inan, ne ortodoksi-d gr
lere kar bir paravandr, ne de, zellikle, ortodoks grlerden ko
runm ak iin bavurduu bir aredir. Oysa Ayadn [bn Haldun]
slm hukukunu kendi fikirlerine uygun biimde yorumlamakta b
yk hner gstermekte ve dini kendi bilimsel teorilerine balamann
yollarn aram aktadr (s. 173) gr, bn H aldunun ortodokssnnet grlere kar korunmakta olduunu m etm ektedir.154
Ayada gre, bn Haldunun nedensellik (causalite) ve tabi hukuk
anlay slm ilhyatma kesinlikle zt den bir doktrindir. Oysa
Gibb, Ayad'n bu grne kar kmakta, bn Haldunun sz konu
su fikirlerinin K urn kelmnda mndemi olduunu, Tanrimn
sebepi yarattktan sonra neticeyi halk-ettiini ifade etmektedir.
Hayra da erre de ynelse devletin kurulmas Tanr emridir. bn
Haldun, devletin evrimini tahlili yansra, devrinin dier slm h u
kukular gibi eratn gereklerini tarihsel gereklerle telif abasn
dadr. Gurur, lks (isrf) ve hrs-tamah hepsi birer gnahtr. H att
erata uygun davran ktisad hayatta bolluk-refah getirecektir.
nsanlk tabi ve hayvan gdleri sebebiyle erata uygun dav
154 The Islamic Background..., s. 171.

ranm ad iin nce ykselecek ve kanlmaz akibetine dr kala
caktr. Bu anlamda bn Haldun -sonuta Gibbe g re - bir pesi
m ist ya da determinist olabilir, fakat determinizminin moral ve
din bir temeli bulunmaktadr, sosyolojik deil.
R lativist Bir D e te rm in izm
H. F. Barnes155 M ukaddimenin sosyoloji alanndaki nemine Ameri
kadan seslenen ilk yazar olmutur. Barnes daha sonra Becker ile
birlikte156 bn H alduna yakndan eilecektir. Becker ve Barnesa g
re;157 M slman gezginler, Yunann olgun kltr, slm ve H risti
yan kltrlerindeki sosyal rgtlenmelerinin bozulduu alarn
retici grnm , diplomat ve devlet adam olarak kendi z deneyimi
bn H alduna zengin bir birikim balamtr.158 Becker-Bam ese g
re, Tarihi doal bir sre olarak grmesi, bn Haldun iin kaydedi
lecek ilk ve nemli noktadr, bn H aldunun sosyolojik teorisinde bir
atma teorisi gren yazarlar, bn H aldunun fikirlerinin sosyolo
jik teorisinin boyutlar ierisinde snrlandrlamayaca grn
tamaktadrlar: Gebe ve yerleik hayatn kutsal ve lik yaplarm
incelemesi, bunlar arasndaki dinamik ilikiyi zmlemesi bn H al
d unun temel fikirleri arasnda yer almaktadr. Becker-Barnesn bn
H aldun yorumu u ekilde gelimektedir:159 bn H aldun ncelikle
historiyografiyi (historiography) kritik bir ekilde ele alm, Snn
gelenein tarih yazsndaki noksanlklar deerlendirmi ve ondan
sonra dorudan Tarih'in kendisine bakmtr. Tarihin dsal ve isel
grnmleri kavranm ve bylece bir tanm yaplmtr. eitli yer
ve zamanlardaki toplumlarda geerli olanlar arz olan olaylardan
ayklayabilmek iin bn Haldun yeni bir yaklama bavurmutur.
Mantksal-gzlemci karakterdeki yaklam eserin tam am nda izlene
155 Harry Elmer Barnes, Sociology before Comte, American Journal o f

Sociology, XXIII (1917), ss. 197-198.
1,6 Howard Becker-H. E. Barnes, Social Thought from Lore to Science,
1938.
157 Becker-Barnes, Social Thought..., s. 3. ed., 3 vols., (Dover Publications),
New York 1961. Becker-Barnes eserlerinin ilk iki cildinde eitli blmlerde
bn Halduna geni yer ayrmaktadrlar. zellikle bkz: Cilt I, ss. 266-279.
158 Becker-Barnes, II, s. 266.
159 Becker-Barnes, I, s. 267 vd.
mit Hassan 55
bilmektedir. Ampirik verilerin kullanl son derece dikkatlidir. Eko

nomik, sosyal (fakat anakronik bir sosyolog olarak deil) ve psiko
lojik faktrler araclyla insann bir "tat socialde yaay ncelen
mektedir. Bu sosyal hayat iki diyalektik biimlenmeyle kendini gste
rir: Gebe ve yerleik hayat. Btn evrende anlaml configuration
vardr, toplumda da byledir. T esadf, gizli sebeplerden baka
bir ey deildir. Bu temel gr bn H aldunu tarih bir deter
minizme gtrmektedir. Determinizmini akll bir biimde rlativist
olarak rm tr. Becker ve Barnes, bn H aldunun grlerini yo
rumlamaya devamla, bn H aldunun beer corafya anlaynn ne
mine deinmektedirler. klim ve corafya bn H aldunun genel analiz
emasna uymakta ve arta bal limitlerin madd snrlarn b e
lirlemektedir. Toplum da belli bir kararllk nasl olumaktadr"
sorusunun cevab ise asabiyyete (sprit de corps) bal olarak veril
mektedir. Asabiyyet araclyla slm kritik bir biimde ncelenmek
te. Hz. M uhammed karizmatik bir lider olarak ele alnmaktadr. s
prit de corps nasl sosyal bir faktr ise, ehirleme ve yerleik hayat
da ayn ekilde sosyal hayatn bir tarzdr. Bu olguyu bn Haldun lik
bir biimde ele almaktadr. bn H aldunun siyasal hayatn dnsel
geliim eilimleri ynnde srdn belirtmesi sadece slm tari
hindeki slleler ve devletlerin mrleri ynnden ele alnacak bir
gr olmasa gerektir, ayn yaklam devletin gelimesi ve korunm a
snda sosyal entegrasyonun nemini de belirtmi olmaktadr. bn
Haldun, insann tanmnda Aristotelesi; insan ihtiyalarnn eitlili
i ve okluu nedeniyle bu ihtiyalarn giderilmesinin ibirlii ile
mmkn olabileceinde Platonu artrmaktadr. Dier sosyal fi
lozoflarn grlerinin izlerini de, tutku ve istemlerin atma yarat
mas ve bu atmay giderecek dzen ve kararllk salanmas y
nnde hkm et kurulmasnn gereklilii grlerinde bulunmak
m mkndr. Becker-Barnesa gre, bn H aldunun btn spesifik
teorilerinden daha nemlisi, devlet olgusunu hemen tamamyla lik
bir metotla aklamasdr.
"G eleneksel Felsefenin G erek T a kipilii
M uhsin M ahdinin temel eserindeki amac, bn H aldunun yeni
kltr biliminin felsef kaynak ve ilkelerini incelemektir.160 Yazarn
160 Muhsin Mahdi, Ibn Khaldun's Philosophy o f History: A Study in the

yaklamnn hedefi, bn H aldunu ierisinde bulunduu artlarn
rn olarak grmek deil, dnrn kendi z amacn (deliberate
intention) aratrmaktr. M ahdiye gre161 bn Haldun, qudam mn
(kudem: eskilerin, kadm Yunan dnrlerinin) ve onlarn mslman takipilerinin, zellikle bn Rdn tilmizidir. bn H aldunun
zamanndaki slm toplumunda bulunan felsef dnce kelmn,
mistisizmin ve felsefenin bir karm idi. Gerek felsefeyi bu kar
mdan kurtarabilmek bn H aldunun temel kaygsn oluturm ak
tayd.162 Gerek felsefe ise, felsefe taklitiliinde, yani Neo-Platonizm de bulunamazd. Bunun iin de bn Haldun, Frbnin NeoPlatonik eilimlerini, bn Sinann Neo-Platonik doktrinlerini ele
tirmek isteyecekti.163 Bu eletirinin Frb ve bn Sinann Neo-Platonik grleriyle ilgili olarak yaplmasna karlk bn Haldun, bn
Rd temel felsef konularda eletirmeye hi girmez. bn H al
d u n un belirli filozof ve felsefi doktrinleri eletirmesi, temel felsef
ilkelere dayanr. bn Haldunda felsefe-d ya da felsefeye-kar ele
tiri yoktur.164 aba, Platon ve Aristotelesin; Neo-Platonizm, atomizm ve m antk nominalizme kar savunulmasdr. bn Haldun,
siyaset felsefesinin, slm Platonik gelenein gerek bir takipisi
dir.165 bn Haldun, tarihin ve toplum biliminin geleneksel siyaset fel
sefesi ile ilikisinin sorunlarn grmekle kalmam fakat geleneksel
felsefe erevesi ierisinde ve felsefenin ilkelerine dayanan bir toplum
bilimi gelitirmeye girimitir. Hatt denilebilir ki, bn H alduna g
re, geleneksel felsefe, insanln ve toplumun olduklar gibi ele alna
rak incelenmesini m irdir ve byle bir almann yrtlebilmesi ve
bu almann sonularnn ihtiyalar karlamak zere kullanlmas
iin gerekli olan ereveyi izer.166 Falsifa (felsife)167 ve zellikle
Philosophie Foundation o f the Science o f Culture, London 1957, s. 9.

161 rnein bkz.: Mahdi, ss. 8, 97, 108-109, 286.
162 Mahdi, ss. 198.
165 Mahdi, ss. 108-109.
164 Mahdi, ss. 109 not 1.
IM Mahdi, ss. 285. Mahdi, bn Haldunu Aristotelese daha yakn grmekte
dir. Bkz.: s. 275.
166 Mahdi, ss. 73-132 (zellikle s. 82-83, 92, 96, 101, 107), 286-288.
167 Platon ve Aristoteles ile zellikle Frb, bn Sna, bn Bacce, bn
Tufeyl ve bn Rdn Platon ve Aristotelesten kaynaklanan grleri.
Greke philosophoi karl.
mit Hassan 57
Aristotelesin at yol168 bylece gerekleebilirdi. bn H aldunun

siyaset felsefesinden tarihe dnmesi ve tarihi aratrmasna bakla
rak siyaset felsefesinin standartlar, etkinlii ve deerine kar phe
duyduu sonucu kartlamaz; byle bir phenin izlerine bn H al
d unda rastlanlm az.169 Yeni kltr bilimi (lm -l-U m rn) bn H al
dun tarafndan ak bir biimde tanmlar: Bu bilim, tarihi anlamak
ve yazmak iin kullanlan bir aratr. Tarih, ynetim sanatnda yet
kinliine varm ak iin gerekli olan bir pratik sanat olduuna gre,
kltr biliminin niha amac, devlet adamna yararl olan tarihin (ta
rih yazmnn) hazrlanmasna yardmc olmaktr. Yeni bilimin hedefi
siyaset felsefesinden ayrlmakta ve gerek olaylarn kavranmasyla
snrlanmaktaysa da, siyaset felsefesiyle telif edilebilir (compatible) ve
bu bilime siyaset felsefesi tarafndan ihtiya duyulm utur.170 yleyse
neden kadm Yunan byle bir bilimi gerekletirmemitir? Bu adan
bakldnda, kudem 'nn (filozoflar) deer llerine gre bir bili
min amac ve meyvalar itibariyle deer kazandn hatrlamak ge
rekir. Yeni bilim ciz (feeble) olduundan ve zellikle soylu olmad
ndan kudem bununla ilgilenmedi. Kald ki, bn Haldun iin yeni
bilim son derece nemli deildi. H att baz zaman ve yerlerde buna
gerek de yoktu. Gerileme baz devletlerde ak biimde gzkebili
yordu, ancak gerilemenin sebepleri belli deildi.171
Yeni bilimin temel karakteristii, gerek olaylar incelemesi ve
aklamasdr. Siyaset felsefesinde Platonik gelenee gre bunun,
yani gereki ve mkemmel olmayan inceleyen bir bilimin m m kn
olup olamayaca tartmaldr. bn Haldun olacana inanyordu. Bu
bakmdan, Aristotelese M slman takipilerinden daha yaknd.172
Toplumun kken ve geliimi ile sosyal hayatn ilkel biimlerinin ara
trlmasna yer veren bn Haldun, ilkel kltrn noksanlklarn gs
terir ve uygarlam olarak adlandrd yetkin bir toplulua ynelim
gsteren eilimini belirtir. bn Haldun, daha nceleri (kudem ta ra
fndan) soylu bir bilimin inceleme alanna sokulmad iin incelen
memi olan, eitli toplumlardaki egemen ilkeler, insanlar iin gerekli
'68 Mahdi, ss. 80.
169 Mahdi, ss. 288.
170 Mahdi, ss. 156-157, 289.
171 Mahdi. ss. 139, 141, 228, 290.
172 Mahdi, ss. 275, 285-286. Metafizik ve Fizikte Aristotelesin, Siyaset
Felsefesinde Platonun takipisi oldu. (s. 225).

m add koullar zerinde de dikkatle durur.173 zetle, insanlarn ya
ay, tutkular, yetenekleri; toplumlarn gelimesi ve deimesi,
ykselmesi ve gerilemesiyle ilgilenmesi asndan bn H aldunun
birok m odern dnr artrd sylenebilir. Fakat, bn H al
dunun kltr biliminin felsef temelleri yerine m odem sosyal bilimi
geirirsek, vahm bir hatya srklenmi oluruz. bn Haldun, toplu
m un durum unu incelemek iin gerekli olan verilerin toplanmas ve
tertiplenmesinin ampirik bir m etodu lzumlu kldna inanr, fakat
am pirist deildir; eylerin mahiyet ve sebeplerinin zihn inaalar ol
duuna ve ontolojik temelleri bulunmadna inanmaz. Sosyal haya
tn kkenleri de deiik aamalarnn kavranarak belirli alkanlk ve
inanlar, htt fikirlerin varolu karakterlerini aklamann m m kn
olduuna inanr, fakat tarihsel deildir; toplum un aamalarnn k u
rum lan, sanat rnlerini ya da hayat tarzn tamamyla aklayabi
leceine inanmaz. Fizik, coraf, biyolojik, psikolojik ve sosyal fak
trlerin kltrn geliim ve karakterini belirleyeceine inanr fakat
determ inist deildir; btn sosyal hayatn kanunluluklarla ynelimlendirildiine inanmaz. Disiplinli bir yanstmann sosyal gelimedeki
belirli eilimleri ve dzenlilikleri aa karabileceine inanr, fakat
pozitivist deildir; akln bu eilimleri ve dzenliliklerin sebeplerini
aklamayacana inanmaz. Kltr biliminin son tahlilde uygulamal
(practical) bir bilim olduuna inanr, fakat pragm atist deildir; ba
arnn gerekliin tek kriteri olduuna ya da insann aksiyonla ilgi
sinin bilgi ve yarg ufkunu aacana inanm az.74
Mahdi, bn H aldunun yeni kltr bilimi zerindeki eserini ta
mamladktan hemen sonra evrensel tarihini yazmaa baladn kay
detmektedir. bn Haldun'un, hayatnn son otuz yln "Tarih"ini
yazmaa hasretmi olmas da kltr biliminin tarihin yerine getiini
ya da onun nemini azalttn gsterm ez.175 Yine M ahdiye gre,
bn H aldunun tarihe verdii nemi de abartmam ak gerektir, nk
dnr, niha amac olan siyaset felsefesini hibir zaman gzden
karm am aktadr.176
173 Mahdi, ss. 198-199, 203, 232-233, 292.
174 Mahdi, ss. 293-294.
175 Mahdi, s. 294.
176 Muhsin Mahdinin, ibn Khalduns Philosophy of Historydeki grleri
dorultusunda gelitirdii iki etd daha vardr; A History of Muslim
Philosophy, ed. M. M. Sharif, vol. II, Wiesbaden 1966, ss. 888-904 ve 961-
mit Hassan 59
D iyalektik Kavray
bn H aldunun diyalektik kavrayna teden beri dikkat ekildii
hlde, bu olguya gereken zenle yakn zamanlarda eilinmitir.177
Garaudy, bn H aldunun sebep-sonu ilikisini, illiyet bantsn
mekanik bir determinizmle ele almad, diyalektik bir kavrayla
tarihsel olaylara baktn178 ifade etmektedir. Garaudy, bu diyalektik
kavrayn, toplumlarn gelimesinin i diyalektiiyle ilgili incelemele
re, iblmnn ve ekonomik retim tarzlarna aklanmasna y
nelmesiyle bn H aldunun tarihsel materyalizmin bir ncs saylabi
leceine iaret etm ektedir.179 te yandan, diyalektik kavray g r
ne katlan Nassar, Evrensel akl Ye bireysel realiteye kar phe
lerini ifade eden bn Haldun, ayn zamanda, speklatif felsefenin
btn yapsna da pheyle bakmaktadr180 demekte, bylelikle,
toplumsal gerekliin inceleme konusu olarak saptand, inceleme
birimi olarak toplum un ele alnd ifade edilmektedir. bn H al
dun un bir tarihi olarak deerine de dikkat ekilmektedir. Lacostea
gre, Thukydides tarihin kurucusu ise, bn Haldun da tarihi bir
984de yer alan bu almalarn ilkinde bn Haldun slm Filozoflar,
kincisinde Siyasal Dnce bal altnda ele alnmaktadr. Yumuam
grnml bir sunua (Bkz.: A History..., s. 889) ramen, Aristotelesin
etkisinin daha arlkl izilmesi (s. 903) sz konusudur ve bn Haldunun
felsefeyi, filozoflarn hatlarndan koruyarak savunduuna (ss. 972-973)
dir Mahdinin grnde kayda deer bir deiiklik yoktur. Keza, bkz.: M.
Mahdi, ibn Khaldn", International Encyclopedia o f the Social Sciences,
(ed. David L. Silis, 1968). "Historical work ve Science of Culture b
lmleri. Yalnz bu son yazda, Mahdi, "... Bylelikle, kltr bilimi niha
ama olan siyaset bilimine katkda bulunacaktr diyerek siyaset felsefesi
yerine siyaset bilimini geirmektedir.
177 Bkz.: Roger Garaudy, Sosyalizm ve slmiyet, (ev.; Doan
Avcolu-E. Tfeki), stanbul, 1965.
N. Nassar, Le matre d Ibn Khaldn: al-bil, Studia Islamica, XX,
(1964), ss. 103-115.
N. Nassar, La pense raliste d Ibn Khaldn, Paris 1967. Y. Lacoste, ibn
Khaldoun, naissance de l histoire pass du tiers monde, F. Maspero, Paris
1969.
178 Sosyalizm ve slmiyet, ss. 58-59.
180 Nassif Nassar, La pense raliste d Ibn Khaldn, s. 66.

bilim olarak sunm aktadr.181 Yine Lacoste, M ukaddim enin diyalek
tik bir kavrayla yazldn, bn H aldunun kurduu sistemin b t
nnn ayn olguyu doruladn belirtmektedir. zel olarak, toplumlarn gelimesinin i diyalektiini incelerken bn H aldunun top
lundan ve sosyal biimleri ekonomik retim tarzlarna gre snflan
drmas, htt, toplum lann gelenek-greneklerinde ve kurum lanndaki farkllklarn bu toplum lann geimlerini salay tarzlarna bal
olduunu sylemesiyle tarihsel maddeciliin bir ncs saylabilece
i182 belirtilmektedir.
S n n G r ile O b je k tif S iya s G eliim in U zlatrlm as
M. M ahmoud Rabic eserinin yaymland 1967 ylna kadar M ukaddim enin ierdii siyaset teorisinin yeterli bir biimde incelenmedii
ni belirtm ektedir.183 RabFye gre, bn H aldunun gerek orijinallii
ni aklamak iin siyasal birimlerin ortaya kndaki deiik faktr
lerin objektif tahlilini yapm olduunu sylemek yeterli deildir. bn
Haldun, Hilfetin geirmi olduu siyasal gelimeleri ele alnda da
orijinal bir yaklam srdrm ektedir.184 slm) ilkelerin m etodu ze
rindeki etkileriyle birlikte, dnce tarzndaki lik unsurlarn etkisi
de ihml edilemez.185 RabT, bn H aldunun grlerini modernize
etme abalarna kar k ve bn H aldunun dncesinin ortodoks
slm'n temellerine aykr olmad asndan Gibbin grlerine
katlmakta, ancak bn H aldunun metodu ve siyaset teorisinin konu
su ve orijinallii asndan Gibble uyumamaktadr. Yazar, dier
ada inceleyicilerle olan fikir birliini ya da ayrlnn ikincil bir
sorun, asl amacnn bn Haldunun siyaset teorisinin sistematik bir
incelemesini gerekletirmek olduunu belirtm ektedir.186 Yazara
gre bn H aldunun aralar, metodu ve Asabiyyet kavramdr. bn
Haldun bu aralarla iki temel arac gerekletirmektedir. Bunlar;
Hilfetin geliiminin, geirdii aamalarn rasyonalize edmesi ve
181 Y. Lacoste, bn Khaldoun..., s. 187.
182 rnein bkz.: Garaudy, s. 61.
183 Muhammed Mahmoud Rab1, (Reb), The Political Theory o f ibn
Khaldn, Leiden 1967, s. 11.
184 Rab\ The Political Theory..., s. 12.
185 Rabf, s. 13.
186 RabP, s. 13.
mit Hassan 61
Mlk kavramnn incelenmesidir. bn Haldun metodu; sosyo-ekonomik bir dnceyi, kltrel unsurlarn materyalist yorum unu, se
bep-sonu'lann dinamik ve karlkl yer deiimini, dalistik ve m e
tafizik dncenin snrlandrlmasn iermektedir.187 Asabiyyetin
siyasal, sosyal, moral bir g olduunu belirten Rabic, bn H aldunun
asabiyyet ile iktidar-g arasnda balant kurduunu, ilki sayesinde
kincinin salanabileceini gsterdiini belirtm ektedir.188 bn H al
dun, devletin yalnzca asabiyyet sayesinde lik temeller zerinde
kurulabilecei, ancak, kurulan devletin yaamasnn siyasal erdem le
rin kaybolmamas ve moral deerlerin terkedilmemesiyle mmkn
olabilecei grndedir189 Rab*, bn H aldunun amalarna geerek
dnrn eriat ynetiminden otokratik bir ynetime geiin,
ahdn yerini asabiyyetin alnn rasyonalize ettii argm ann
ilemektedir. bn Haldun, rasyonalizasyon teorisi ile190 eratm
gittike azalan rol ve slm'daki siyasal organizasyonun din'den
bamszlamas sorununa zm getirmeye almaktadr. Fitne, s
lmdaki ilk i sava, mminlerin birlii ilkesi yerine bir iktidar g ru
bunu -Em evleri - ortaya karmtr. Sadet Devrinin gemite
kalmas, iktidarm bir grupa gemesi aklanmak gerektir.191 Ayrca,
"ahd ve r gelenei ile lik nitelikteki asabiyyet kavram eliki
iindedir192 ve bu eliki de rasyonalize edilmelidir. Btn bunlar
badwa (bedev toplum )dan hadra (hadar toplum )a gei sebebiy
le ve bu geiin de asabiyyet araclyla gereklemi olmas akla
m aktadr.193 slmdaki Hilfet sorunu, bylece, toplum yaplarnn
deitirici gc olan asabiyyet ile aklanmakta; sllelerin ynetimi
m akul saylmaktadr. Mlk olgusunun biim, eit ve ilevlerinin
(fonksiyon)194 geliimi de insan toplumlannm geliiminden etkilen
mektedir. ktidarn ktye kullanm, lks ve isrf nlenebirse Hil
fet ve Mlk badaabilir. Rasyonel bir ynetim bunu salayabilecek
tir. Mlk tabi ve mlk siys ayrmyla, hkm darn basz, sorum
187 Rabf, ss. 3 3 ,3 7 , 42, 43.
188 Rabf, ss. 61 ,6 5 , 67.
,8<l Rabf, s. 69.
I9u Rabf, s. 73.
Rabf, ss. 92-99.
1.2 Rab, ss. 130-134, 164.
1.3 Rabf, ss. 48, 115, 135, 146-150, 167.
194 Rabf, ss. 137-150.

suz iktidar (mlk tabi) ile hukukun stnlnn saland yne
timin (mlk siyas) farkll ortaya konmakta, bylelikle, bir sistem
olarak din d faktrlerle yryen Mlkn eratla ve Snn g
rle uyumlu klnabilecei ve lh kaynak olan eriat e dnyev
kaynak olan egemenlikin badaabilecei belirtilmektedir.195
C. SO R U N LA R
1. G e n e l K ategoriler
M ukaddim e zerine yaplan incelemelerde yer alan temel grlerin
ele alnmas, bn H aldunun m etot ve dncesi hakkndaki deiik
ve benzer grlerin sergilenmesini salamaktan baka, dnrn
deiik yorumlara konu olmasndaki sebeplerin ipularn da ortaya
karmaktadr. bn H aldunun m etodunun ne olup ne olmadnn
aratrlmas; fikr kkenleri; M ukaddim esinin ierii, esasl unsurla
r; bn H aldunun amac vb. hususlarn sergilenmesi, dnrn ge
tirdii btnn hangi ulardan ele alnd, hangi noktalarn n plna
kartlp hangilerinin ikincil ya da daha aa derecelere indirgendi
i; daha da nemlisi, hangi bakmlardan noksan olarak ele alndna
tanklk etmemize imkn hazrlamaktadr. Bu sorunlara dikkati eke
rek, bn H aldunun sosyal ve siyasal doktrinini inceleme abamzn
genel bir giriini tekil eden Birinci Blmn, Btnsellik Sorunu
ve Mevcut Yaklamlar tamamlam olacaz. Sz konusu sorunlar
belirlememize yardm edecek temel rnekleri dncelerini sergile
diimiz yazarlardan seeceiz. Ancak, yeri geldike, baka incele
yicilerden de rnekler vereceiz. Ve bylelikle, snrl tuttuum uz
sergilemeden saladmz fikir pltformunu geniletmi olacaz.
bn H aldun'un orijinallii konusu, btn bn Haldun inceleyicile
ri iin nde gelen bir sorun olmutur. bn H aldunun orijinallii e
itli alardan ele alnmaktadr. D nrn fikr yapsnda lik
kavrayn paynn ne olduu, illiyeti tarih grne sahip olabilme
sinde slmn etkisi, lm -l-Um rnnn gerekten orijinal bir
Bilim olup olmad, sonu olarak hangi felsef kategoriyle oturtulabildii, etkilendii kaynaklar ve etkileri, kendi gzlemlerinin fikr
yaps iindeki pay vb. gibi sorunlar aslnda sz geen orijinallik
sorununun doal uzantlar olarak kabul edilmektedir.
195 RabF.ss. 163-169.
mit Hassan 63
Pitirim A. Sorokin, bn H aldunu idealist olarak tanmlamaktadr.

Sorokine gre, tarih felsefesinin gelmi gemi en byklerinden
biri olan M ukaddim e derin bir bunalm ve ryn Arap kltrn
etkisi altna ald ada yazlmtr.196 M ukaddim ede bn Haldun,
tarih gidii, ierisindeki dinamik incelemelerini balca tekrarlanan
devreler, ritmler, salnmalar, sreklilikler stne younlatrmtr;
bu bakm dan Platon, Aristoteles, Polybios ve Vicoyu andrr. Oysa,
19. yzyln sosyolojisi ve toplum bilimi birka istisna dnda doru
sal eilimler bulma abasnda olduu iin toplumsal-kltrel deii
min bu tekrarlanan zelliklerine pek dikkat etm em itir.197 Sorokin,
bn H aldunun toplumsal-kltrel gr dolayl olarak da olsa,
dnsel (devrev, hep-tekrarlanan ritmler, salnmalar) teoriler er
evesinde boyutlandrdn ve dinamiini buradan kaynaklandrd
n ifade etmektedir. Sorokin, "cycle teorilerinin yresel kalna dik
kati ekerken, evrensel nitelikte olma iddiasn tayan bn H al
d unun bu teorisinin ancak mantk ynden tatm inkr bulunabile
ceini kaydetm ektedir.198
bn H aldun ncesi sistemli olmayan baz gzlemler ve genelleme
ler bulunmakla birlikte,199 sosyolojik anlamda sistemletirmenin bn
H aldunla ortaya konduunu kabul eden Sorokin, bn H aldunu fikr
yapsnn btn ierisinde idealist olarak grmektedir. M ukaddim em n toplumlar ve siyasal rejimlerle ilgili olarak ortaya koydukla
rndan dnsel bir teori olarak sz etmesi, aslnda Sorokinin
idealist tanmnn bir uzantsdr. Sorokin, hem dnsel gidii
vurgulayarak hem de bu gidiin yorumunu M ukaddim ede yer alan
toplumlar hakkndak teorinin btnnden soyutlayarak bn H al
dunu idealist olarak tehis etmektedir. Oysa, te yanda bn Haldun
zerindeki ilginin 1930larda yeniden ortaya kmas, gelimesi ve
yeni aratrmalar tahrik etmesine katkda bulunan G. Bouthoul300
1,6 Pitirim A. Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, (ev.: Mete
Tunay), Bilgi Yaynevi, Ankara 1972, s. 17.
,97 Sorokin, Bir Bunalm anda..., s. 242.
198 Sorokin, Social and Cultural Dynamics, vol. 3: Fluctuation o f Social
Relationships, War, and Revolution, American Book Company, 1936, s.
159.
199 Sorokin, Society, Culture and Personality, New York 1962, s. 19.
200 Gaston Bouthoul, Ibn-Khaldoun: sa philosophie sociale, Paris 1930. Ayn
yazar, LEsprit de corps selon Ibn Khaldoun (Revue Internationale de

bn H aldunun materyalist yaklamna dikkati ekmekte ve dnr
hakkmdaki grlerini bu nokta etrafnda gelitirmektedir. M. Talbi
ise bn H aldunun yaklamnda diyalektik materyalizmle benzerlikler
bulunduunu kabul etmekte, ancak sosyal psikolojiye tand arlk
sebebiyle materyalizmin bir ncs olarak nitelendirilemeyeceini201 belirtmektedir. Nitekim, Gabrieli de bn H aldunun asabiyyet
teorisindeki materyalizminin, dnrn dinin ruhsal ve sosyal de
erini alglama biimiyle birlikte dnlmesi gerektiine dikkati
ekmekte, bn H aldunun materyalizmini bu ereve ierisinde be
timlemektedir. M. Rab ise; din, insan muhkemesi, bilim ve ahlk
asndan rnekler getirerek bn H aldunun kltrel unsurlar m ater
yalist biimde yorumladn kantlamaktadr.202 Z. V. Togan, bn
H aldunun toplum lann geliiminde ktisad millerin balca etken
olduunu sylemesiyle ada materyalist teorisyenlerin ncs ol
duunu kaydetmektedir. Y. Lacoste ve R. Garaudy de, deiik yne
limle olmakla birlikte, bn H aldunun temel grnm bakmndan
materyalist yaklam benimsedii fikrindedirler. Al A. Wf, bn
H aldunun ampirist olduu, Haan al-Sati ise phecik ve objek
tifliin bn H aldunun m etodunu temellendirdii205 kansndadr. C.
lssawi, bn H aldunun ampirist olduuna dikkati ekmektedir.204 Z.
F. Fndkolu, Pozitif [ve] Teolojik lliyet Telkkileri konusunu i
lerken, ibn H aldunun sosyal olaylarn aklanmasnda ilh ve din
etkilere esasl bir yer vermemi olduunu205 kaydetmektedir. lken
ise dnrn siyaset felsefesinin en nemli karakterinin natralist
olduu grn tamaktadr: lkene gre bn H aldun, Siyas
nizmn akldan, Allahdan veya dier bir srr kuvvetten gelmeyip ta
bi bir hdise olduunu da srarla sylemektedir.206
Sociologie, XL, 1932) almas ve De Slanein Mukaddime evirisinin yeni

basks (Paris 1934-1938) iin yazd nszyle abalarn srdrmtr.
201 M. Talbi, ibn Khaldn et le sens de lhistoire, Studia Islmica, xxvi
(1967), ss. 86-90, 99-112.
202 Bkz.: zellikle Rab1, ss. 37-42.
203 Bkz.: Rabf, s. 24.
204 Issawi, s. 14.
205 Z. F. Fndkolu, timaiyat, 2. cilt, s. 115.
2U6 lken, bn Haldun, s. 150.
mit Hassan 65
2 - O rijinallik ve D in Tem eli

bn H aldunun tarihsel, sosyal, siyasal, felsef grlerini daha ayrn
tl bir biimde inceleyen eserler sergilendiinde; dnrn metodu
ve m etodunun nda M ukaddim enin temel yapsnn mhiyyeti
hakkndaki deiik fikirler baz noktalarda odaklamaktadr. bn
Haldunun dncesinin ne lde lik bir kavrayn rn oldu
u sorunu bu odaklarn banda gelir. zel olarak lm -l-U m rnn
metodu ve mhiyyeti, genel olarak M ukaddim en in orijinallii soru
nunun anahtar bu konudur.
E. Rosenthal, bn H aldunu orijinal bir aratrc olarak grr. bn
H aldunun sosyal olaylara gereki (realist) bak, ampirik ve gz
lemci yordamlarla gereklemitir. K. Ayad da bn H aldunun, pey
gamberlik hakkndaki grlerinin slm ilhiyatlarna kesinlikle
kar knn bir ifadesi olarak irdelemektedir. E. Rosenthal, bn
H aldunun incelemelerinde slm atm, devlet ynetiminin genel
esaslarn ortaya koyacak bir dzeye eritiini, aslnda slm da
teorisinin genel erevesi ierisine oturttuunu belirtirken, bn H al
dun'un laik yaklamn n plna karmaktadr. Bylelikle, E. Ro
senthal ve benzeri aratrclar bn Haldunu dinin etkisine kapl
mam bir dnr olarak grr, snn Hilfet teorisine ve Felsifeye vkf olmakla birlikte, orijinal bir teori Kurn kii olarak belir
tir ve M ukaddim eyi ampirik yaklam ve gzlemlerden yola klarak
yazlm bir Medeniyet Summas olarak nitelendirirler. Bu gre
nazaran, bn H aldun'un geleneksel retimden gemi olmas olay
lara gereki bir biimde yaklamasn engellememitir. bn Haldun,
M ukaddim esinde devleti doal ve gerekli bir kurum olarak ele alr
ve uygarl m m kn klan siyasal ve sosyal birim olarak grr.
te yandan H.A.R. Gibb; Rosenthal ve Ayadm bn H aldunun
dncesini m odernletirmekte olduunu ileri srmekte ve bu a
bann temeli olmadnn bir deerlendirmesini yapmaktadr. Gibbe
gre, bn Haldun Snn grn bir takipisidir; bn H aldunda
sosyolojik deil moral ve dinsel bir temel aranmaldr; bn H aldunun
dini hayatta en nemli unsur olarak grmesi bir paravan deildir.
eriat yolunda bir inantr. Gibb, bn H aldunun orijinalliini siyasal,
sosyal ve ekonomik faktrleri tahlilinde grr; bn H aldunda, hibir

hlde, slm ortodoksisine aykr dnce bulunm az.207 T ogana
gre, bn Haldun, dindar bir mslman olduu hlde dnyay din
den ayrmay bilmitir. E. Rosenthala gre, bn Haldun dinin zayf
lamasn istemez; ancak bn H aldunun bu tercihi, onu, kuruluu ve
yaay itibariyle din-d faktrlerle varolan mlkn gerekletiini
aklamasna m ni deildir.
bn H aldunun m etodunun ne lde lik olduu konusu, Gibb
ile Rosenthal ve Ayad atmasnda grld gibi, yalnzca M ukaddim edeki teoriler ile dinin -slm akidelerin- atp atmad,
ya da M ukaddim enin dinden bamsz olarak dnlp dnl
meyecei hususlarn iermez. Konu, zaman zaman aratrclarn
sbjektif yaklamlarm -h a tt kayglarn- da davet ettiinden, M u
kaddim e'nin btn olarak ele alnp incelenmesinden sonra akla
kavuturulabilir. Burada, sorunlarn ortaya kmas iin abamz
srdrm ekle yetindik.
Sorunlarn candamarnda, bn Haldunun gerekilii ve bunun
nemli bir kayna olan gzlemciliine208 Gibb bir ynden hcum
etmi olmaktadr. Yzeyde din faktr ve bunun etkisi gibi grnen
tartma, aslnda M ukaddim enm btnn ilgilendirir. bn H al
dunun orijinalliine incelemeleriyle dikkati eken E. Rosenthale
kar Gibb, bn H aldunun m etodunun yeniliine kar kmaktadr.
Bunu da, slmda bn H aldundan nce var olan baz kavramlarn
(cem at gibi) bn H aldunda benzeri ekilde yer aldn syleye
rek yapmaktadr. Gibb, bn H aldunun, tarihsel gerekler ile eriat
uzlatrma (telf) abasnda olduunu iddia ederken kant olarak
baz benzerlikler ileri srmektedir. rnein, Gibbe gre, bn H al
dunun isrfn medeniyetin ve devletlerin geliiminin kanlmaz
bir uzants ve gstergesi olduunu ampirik verilerle ve teorik bir b
tn iersinde saptam bulunmas, isrfn aslnda slmiyette gnah
sayld dikkate alnrsa, M ukaddimede sosyolojik bir temel oldu
unu kantlamaz. Aktr ki, sosyal nitelikteki bulgularn saptad bir
sonucu slmiyetin konu ald bir alanda benzeri olduundan hare
ketle, Gibbin, bn H aldundaki determinizmin sosyolojik deil, m o
ral ve dinsel temeli olduunu sylemesi mantk ve bilimsel tutarllk
207 Togann; Gibbin grlerinin ibn Haldunun orijinalliini kantlayan

fikirlerin geerliliklerini deitirmediini kaydetmi olduunu hatrlatalm.
2US Bkz.: lken, tima Doktrinler Tarihi, s. 36 vd.
mit Hassan 67
asndan yanltr. Burada belirttiimiz hususlardan E. Rosenthalin

grlerini btnyle paylatmz sonucu kmamaldr, sadece bn
H aldunu bamsz olarak incelemi olmayan Gibbin tek ynl ve
kanttan noksan belirli bir abasn vurgulamak istedik.
5- O rijinallik ve Felsefe Tem eli

bn H aldunun yeni bir bilim kurarken, bilimsel aratrm ann ilkele
rini bir yenilik getirmek amacn tamad, aksine, kudem nn (eski
Yunan filozoflarnn) gelitirdii ilke ve normlar dorultusunda d
ndn ileri sren M. Mahdi bir dier eilimin savunucusudur.
Mahdi, ne E. Rosenthal ne de Gibbin grlerini paylamaktadr.
Mahdiye gre genel olarak felsefe, zel olarak siyaset felsefesi bn
H aldunun grlerini hatt ,,aman belirlemektedir. Bu gre
nazaran, bn Haldun, tarihin ve toplum biliminin siyaset felsefesi ile
ilikisini grm fakat geleneksel felsefe erevesi ierisinde ve felse
fenin ilkelerine dayanan bir toplum bilimi gelitirmeye girimitir.
Ancak bn Haldun, bu giriimini Frb ya da bn Sna takipilii
eklinde gerekletirmemi ve neo-platonik grlere prim verme
mitir. Mahdi, bn H aldunu Grek felsefesinin gerek takipisi ola
rak grr. Aratrcya gre, bn H aldunun felsef doktrinleri eletir
mesi felsefenin temel ilkelerine dayanr. bn Haldun, Felsefeyi neoplatonizm, atomizm ve nominalizme varan uzantlarna kar sa
vunmaktadr. Bunun da balca kantlar, lm-l U m rndaki siyasal
grlerin filozoflarn amalarna benzer olmas, bn H aldunun
bn Rd -F r b ve bn Sna gibi sorgulam ayarak- temel fel
sef konularda eletirmeye "girimemesidir. Mahdi, ncelikle bn
H aldunun am an kefetmektedir.209 M ahdiye nazaran, bn H al
dun, hem erat hem de felsefeyi tehlikede grmekte210 ve her iki
sini de kurtarmay211 amalamaktadr. lm-l U m rnn kendisinin
neler getirdiini deil de, neleri hatrlatt, nelere benzedii",
amacnn ne olduu vb. yaklamlarla M. Mahdi, bn Haldun d
ncesini aklamakta yetersiz kalmaktadr. bn H aldunun bn
Rd eletirmeye girimemesi felsefeye reddiye yazan bn H al
dunun gerek felsefe takipisi olarak gsterilmesine yeterli kant
209 Bkz.: Mahdi, s. 9.
210 Mahdi, s, 96.
211 Mahdi, s. 97.

deildir. bn H aldunun Kudemnn (zellikle Aristotelesin) ve o n
larn retileri hi olmamasna terkedilmitir. Oysa, bu retiler
m antk rnleri ile doludur demi olmas da Mahdi iin212 kendi
grleri dorultusunda bir adm saylabilir. Oysa, bn Haldun bura
da belli bir muhteva ierisinde belli bir olaya dikkati ekmekten baka ey yapmamaktadr. Toplumlarn gelimesini, toplumlar konu
olaylar birim olarak inceleyen bn Haldun, M ahdiye gre, bunu
ister istemez yapmaktadr nk, bu i soylu bir bilimin inceleme
alanna girmedii iin kudem tarafndan gerekletirilmemitir.
M ahdiye gre, bn Haldunun gerekletirmi bulunduu aratrm a
larnn ve kurduu teorilerin filozoflarn tasarlam olduklarna ben
zememesi hli bu sebeple ortaya kmaktadr; yoksa, bn Haldun
gerek felsefenin takipiliinden vazgemi deildir. Bu aklama,
herhlde M ahdinin grlerini dorulayacak kant olamaz.211
4- M etodun Vurgulanmas
lm-l U m rnn kategorik biimde irdelenmesi, din plnnda kken
aratrlmalarna gidilmesi, kadm felsefeye balarnn konu olarak
alnmasyla doan sorunlara deindikten sonra deiik grlerde
bn H aldunun m etodunun hangi ynlerinin vurguland ve grler
aras ilikilerden doan sorunlara geebiliriz.
De Boer, bn H aldunun mantk istidlller ile gzlemle edinilen
ampirik bilgilerin ou hlde uyumayacan; gereklie hangisinin
daha yakn olduunun yine gzlemle anlalabileceini kavram ol
duunu sylemektedir. De Boere gre, tarih biliminin konusunu bn
Haldun, akl ve m add kltryle sosyal hayat olarak grmektedir.
Tarihsel olaylarn sebepleri ve tarihin kanunlarnn bulunabilirliini
aratran bn H aldunu De Boer slm Felsefesine bir sonu
olarak grr. Bu sonun, neyin balangT olduu yazarca ak
2,2 Bkz.: Mahdi, s. 80.

211 Al al-Ward, M. Mahdi tarafndan benimsenen gre kar kmaktadr.
Yazar, bn Haldunun GazH ve bn Teymiyeden etkilenmesine; ayrca
genel olarak kadm felsefe ve mantk'a, zel olarak Aristotelese aykr den
dncesine rnekler getirmektedir. Yine al-Ward bn Haldunun madde
olgusunu ele alnda da kudemya aykr dtn belirtmektedir. A. alWard, Mantiq ibn Khaldn, Kahire 1962, s. 3 vd. Zikreden: M. M. Rab*,
s. 46.
mit Hassan 69
lanm deildir. De Boer, ortaya atlan yeni bilimin siyasal ve psiko

lojik gzlemlere dayandna dikkati ekmekle yetinir. Oysa gzlemin bn H aldundaki nemine deinen Togan, bn H aldunun teo
rilerin orijinal taraflarn aklkla ortaya koyabilmektedir. bn H al
d u n un tarih'te kanunluluk fikri dnda, devlet ve uygarlklarn olu
um unu etkileyen faktrlere somut olarak deinmi olduunu be
lirtmesi ve bu faktrleri aklamas Togan'n dikkate ald hususlar
arasndadr. Becker-Barnes ise, "gzlem olayn daha geni bir
perspektife oturtm akta slmiyet ve Hristiyan kltrndeki sosyal
rgtlenmelerin bozulduu alarn retici grnm ile bn Hal
dunun kendi z deneyiminin zengin bir birikim saladn belirt
mektedir. Becker-Barnes, sosyal hayattaki diyalektik biimlenmeleri
incelemesinin bn H aldunu tarihsel bir determinizme gtrm
olduunu ifade etmekte, bn H aldunu betimledii kavram ve terim
leri saknmadan kullanabilmektedir. Oysa, bn H aldunun gzlemle
rinin nemini onaylayan Rab? kavramlatrma konusunda ihtiyatl
davranacak ve bn H aldun'un olaylar diyalektik biimde kavray
karsmda "sebep ve sonularn dinamik ve karlkl deiimi ifade
sini tercih edecektir.
Becker-Barnes, bn H aldunun determinist grn n plna
karrken dnrn mantk-gzlemci yordam determinizmi iin
dayanak aldn sylemektedir. Yine Becker-Barnes, bn H aldunun
determinizmini rlativist olarak rdn belirtmektedir. Becker ve
Barnes, bn H aldunun sosyal hayatn tarzlarn inceleyiini ve sosyo
loji alanndaki nemine ayrntlaryla deinmektedirler. Grlerinin
z hakkndaki kanmz sakl tuttuumuzda, Becker-Barnesn bn
H aldunu kavrayta dikkate deer giriimlerde bulunduu ve zel
likle bn H aldunun toplum bilimcisi olarak ele alnmasna katk ge
tirdii aktr. Oysa, Becker-Barnesa benzer ekilde bn H aldunun
ilk elden gzlemde bulunduunu ve tarih dncesinde rlativitenin
temel nokta olduunu syleyen hatt bu benzerlii asabiyyeti esprit
de corps diye adlandrmakla srdren A. Toynbee, buna ramen
bn Haldun anlayna katk getirmedii gibi, aklk da getirem e
mektedir.214
214 Toynbee, bn Haldunun temel kavramlarn arptmakta, kavramlar aras

ilikileri ise gizeme (mystification) uratmaktadr. Hadar toplumun kiile
rinden bujuva2i diye szeden Toynbee, bn Haldunun gzlemlerinin

E. Rosenthal, bn H aldunun gerekiliinin altn izerken zel
likle bn H aldunun m etodunun speklatif deil, am pirik karakterde
olduunu belirtmektedir. E. Rosenthal, bn H aldunun gerekilii
nin kantlarn dorudan sergilemek ve yorumlamaya yer ayrmakla
birlikte, dolayl bir yolla da bn H aldunda speklatif nitelik olduu
varsaymnn rtmeye girimektedir. Ancak, E. Rosenthal bn H al
dunun deneyime dayanan gerekiliini, bn H aldunun siyaset teo
risinin genel deerlendirmesini vurgularken yapmakta, bu siyaset
teorisinin oluumundaki unsurlarn i ilikilerini ihml etmektedir.
M. Talbinin bn H aldundaki gerekilii kabullendikten sonra gene
de bn H aldunun materyalist saylamayacan, nk aklamalar
nn sosyo-ekonomik temel dnda, psikolojik temellere de dayand
m yorum u215 ise de eksik olmaktan tede yanllklar barndrm ak
tadr. Yanl dnce biimi, bn H aldunun gereki olup olm am a
snn aratrlmasndan deil, yrtlen mantn gdm llnden
domaktadr. Yrtlen m antk udur: nce, toplum lann psikoloji
sini analiz etmenin "psikolojik temel, ya da psikolojik yaklamla
ayn (!) olduunu kabul etmek; bunun arkasndan, materyalist d
nceyi -m ekanik bir biim de- sosyo-ekonomik yapy temel olarak
alanlara hasretmek; sonuta de madem ki psikolojik temel var o
hlde materyalist deildir grn getirmek. Bu m antk silsilesi
ne gre, birim ve olaylarn psikolojisini incelemek materyalizmle
badamayacak; sosyo-ekonomik yapy etkilenmez bir veri olarak
kabul edip yalnzca sosyo-ekonomik yapy temel alanlar materyalist
saylabileceklerdir. E. Rosenthaldeki tr eksiklik ve snrllk ile M.
Talbideki yanllk ayr olgulardr.
rn olan bulgularndan ve bunlar sistemletirdii teorilerinden zihin ema

s mental picture diye szetmektedir. Asabiyyet kavramnn ilevini zihin
emas diye tanmlamak; Tarihi bilimden ayr ve onun stnde bir olgu
gibi gren, tarihsel olaylar authentique yaratlar olarak ele alan Toynbee
genel felsefesine uygundur, bn Haldun gereklii ile ilgili deildir.
Toynbee, ksaca, bn Haldundan yararlanarak benimsedii baz unsurlar
tarih etdne arptarak aktarmtr. Toynbee, deta borcunu demenin
ifdesi olarak bn Haldundan edeb vglerle szeder, Bkz.: A. J. Toynbee,
A Study of History, London, 12 vol., 1935-1961, vol. Ill, ss. 321-328 ve
Annex III, The Relativity of Ibn Khalduns Historical Thought, ss. 473476.
215 Bkz.: M. Talbi, "Ibn Khaldn, Encyclopedia Islam. (New ed.)
mit Hassan 71
bn H aldunun metodunun, dnrn niha amacna, yeni siya

set felsefesine ynelik olduunu ve bu ama erevesinde olumu
bulunduunu M. Mahdi ileri srmektedir. Mahdi, bu yargsn do
rulam ak iin birer ampirizm, determinizm, pozitivizm, pragm atizm
tanmn veri alr. Mahdi, bn H aldunun dncesinin bu kategorile
ri artran ynleri bulunduunu syledikten sonra, bn H aldunun
aslnda yine bu kategorilere smadn, nk bu kategorilerin ta
nmlarndaki -M a h d inin tanm lam asndaki- esaslardan baz hllerde
noksan kaldn, baz hllerde de bu esaslar atn belirtir. Bylece, M ahdiye gre bn Haldun, ne ampirist, ne determinist, ne pozitivist, ne de pragmatisttir; bn H aldunun kltr biliminin temelleri
kadm felsefedir, amac da felsefenin bir gereini yerine getirmektir.
M ahdinin grnn temellendii mantk yapsn ele aldmzda
boluklarla karlamaktayz. Burada -vardm z bu aam ad a- am a
cmz, bn H aldunun m etodunun ampirik, determinist, pozitivist ya
da pragmatik olup olmadn tartmak deil. nemli olan nokta;
bn H aldunun m etodunun sz geen kategorilere uyup uym am as
nn bn H aldunun dnce temelinin kadm felsefenin esaslarna
dayandnn bir kant olamayacadr. Gene ayn ekilde, bn H al
dunun amacnn belli kategoriler karsndaki durum u, bn H al
dunun niha amacnn felsefenin gereini yerine getirmek olduu
eklindeki yargnn bir kant olamaz. Geri Mahdi, bn H aldunun
dncesindeki felsef rgnn temel olduunu, lm -l-U m rnn da
buna bir ama tekil ettiini ispata alrken, etd boyunca dier
kantlar da getirmek abasndadr. Ancak zerinde dikkatle durulm a
s gereken husus, bn H aldunun metodunun ne olmadn tespit
yoluyla bn H aldunun m etodunun akla kavuturulamayaca,
hatt gdml yarglara kap alacadr.216
2lb 1973de (University of Utahda) sunduu doktora tezinde George S.
Firzlyin dikkate deer bir alma yapm olduu anlalmaktadr, Ibn Khal
dun: A Socio-Economic Study adl almann yalnzca zetini grebildik.
Firzlye gre bn Haldun yeni bir "senteze varmtr: Metodu bilgi sosyolo
jisini kapsar, tarihsel gr kltr tarihine dayanr, sosyal deimenin eko
nomik yorumunu yapmtr. Firzly, bn Haldunun tarmsal igc ile sna
igcn ayrdn, bylelikle, bir artk-igc tahliline giritiini belirt
mektedir. "Tabi olmayan geim yollarn belirleyen bn Haldun igcn
zenginliin tek kayna olarak grmektedir. Ancak, Firzlynin zetlediimiz
bu grleri yine yazarn bn Haldunun evrimci dncelerini yanstmak ve
5- eriin Vurgulanmas
M ukaddim enin ieriinin vurgulanmas dorudan ya da dolayl e
itli biimlerde gerekletirilmektedir. M ukaddim enin spesifik bir
ynn deerlendirmek isteyen aratrclar eserdeki belirli bir ya da
birka konuyu dikkate almaktadrlar. Bu konular, M ukaddi
m enin belli blmleri olabilecei gibi, eserin btnnde anlatlanlar
arasndan benzer sorunlarn ilendii paralar da olabilmektedir.
Spesifik nitelikte saylmayacak geni perspektifli incelemelerde de,
belirli konular a daha geni yer verilmektedir.217 Bu durum lar her
dzeydeki aratrm a iin olaan saylacak genellemeler olarak deer
lendirilebilir. Ancak bn Haldun rneindeki grnm karmaktr.
bn H aldun dncesine yaklamda btnsellik sorunu" balnda
da belirtmeye altmz gibi, bn H aldunun ele alnndaki deiiklikler-farkllklar, dier nemli dnrlerle kyaslandnda, pek
az rasdanabilecek geni bir eitlilik gstermektedir. Bu bakmdan,
M ukaddim edeki belirli bir ya da birka konunun inceleme alan
olarak seilmesi nemli lde dikkat isteyen bir ura beraberinde
getirmektedir. M ukaddim enin belli blmlerinin ya da blmler
aras ortak noktalarn konu olarak alnmas daha ilk elde yaplan bir
tercihi belgeleyecektir. Bu tercih, o belirli konunun incelenmesindeki
varsayanlarla daha da snrlanabileceinden, imdiye kadar verdii
miz rneklerin de destekledii gibi, M ukaddim enin incelenmesi bal
bana bir sorun olmaktadr. -Tabiatyla, bu sorunun zm nde
salkl yaklam, M ukaddim edeki her "konunun m uhakkak dikka
te alnmas deil, fakat konular aras i-ilikilerin karlkl etkileri
nin bir btn iinde ihml edilmemesidir.
M ukaddim edeki ieriin belli bir blmnn vurgulanmas, bn
H aldunun metodu hakkndaki dncelerle de yakndan ilgili ol
maktadr. M ukaddime zerine yaplan incelemelerde temel gr
bunu sosyal olaylara uygulayabilmek iin Aristotelesi bir metot izlemi
olduu yargs ile elimektedir. Eserin sadece zetinden yararlanabilmi ol
mann ihtiyatll ile, kaydetmekle yetiniyoruz. (Sz konusu zeti grebil
memi salayan Dr. Mehmet Ardaya teekkr ederim.)
217 Bu tavr bile bir gelime olarak irdelenmelidir. Bkz.: D. D. Dike-].F.A.
Ajayi, African Historiography, International Encyclopedia o f Social
Sciences.
mit Hassan 73
ler balkl bu son blmn imdiye kadar ilenen sergileme ve

sorunlar alt balklarnda da izlenebilecei zere, belirli ierik ter
cihleri ile belirli metot aklamalar" karmak bir bn Haldun tah
lili tablosu yaratmaktadr. bn H aldunun metodu hakkndaki g
rlerin eitlilii, nemli lde belirli yarglarla yaplan ierik ter
cihlerinden domaktadr. eriin belli blmlerinin ve konularnn
vurgulanmas ya da ksaca ieriin vurgulanmas diye zetledii
miz bu olgu, aratrclarn bak alarna gre bn H aldunun m eto
dunun aklanmasn da etkilemektedir. Fakat bir kez bn H aldunun
metodu hakknda yargya varldnda, inceleme alan olarak sapta
nacak blmler konusunda da artlanlm olunabilecektir. bn Hal
d u n un m etodunun incelenmesi ile M ukaddim enin ieriinde vurgu
lanan konular arasndaki iliki de, bylelikle, eitlilik gsterebil
mektedir. Aratrclar, bn H aldunun metodu konusunda fkr birli
inde olsun olmasnlar, M ukaddim enin deiik blmlerine, deiik
alanlarna arlk tanyabilmekte ya da belli konulan vurgulayabil
mektedirler. Buradaki hassas nokta udur: Aratrc, "A ya da B
konusunu inceleyecei iin (rnein M ukaddim edeki tarih gr
ya da sosyal psikoloji vb.) M ukaddim ede anlatlanlarn tm n kul
lanmayabilir. Ancak blmler, ya da blmler aras ortak noktalarn
seiminde etrefil bir sorunlar zinciriyle karlamaktadr. nk
M ukaddim e yeni bir bilim sunma iddiasyla ortaya km, m odern
bilim dallarnn bulunmad bir an rndr. Bu bakmdan, d n
yay kavrayacak m etodu da beraberinde getirme abasndadr. yle
ki, blmler aras, konular aras rg son derecede girifttir. A ya
da B vb. konusu incelediinde, aratrc, M ukaddim enin kendi
sinde olmayan bir anlay tretm ek tehlikesiyle kar karyadr.
Bir rnee bavuralm. zetlersek, M. M ahdiye gre,21* bn H al
dun yeni kltr bilimi Umrn lminin zerindeki almasn (M ukaddime) bitirdikten hemen sonra evrensel tarihini yazmaya bala
mtr. Bu durum , bn H aldunun tarih yazmak olan eski amacnn
deimediini gsterir. Kltr bilimine dnm olmas, bunun so
nucunda, tasarlam olduu tarih yazmak iindir. Yeni bilimin
mhiyyeti (character) ve yaps bu amala belirlenir. M. M ahdiye
gre, daha da nemlisi, yeni bilim tarihin yazlmasyla yararn ortaya
koymutur. Kltr biliminin tarih yannda ikincil kal bylece
218 Ibn Khalduns Philosophy o f History, ss. 294-295.
yalnz szde kalmamakta fiiliyatta da kendini gstermektedir, ibn

Haldun hayatnn son otuz yln tarih yazarak geirmitir. Kltr
bilimi tarihin yerini almaz ya da onun nemini azaltmaz. M. Mahdi
devamla, bn Haldun iin tarihin nemini de abartmam ak gerektii
inancndadr. bn Haldun iin, tarih de, siyaset felsefesinden ren
dii standartlar ve hedefleri uygulama imknn yaratmak iin yar
dmc olacaktr. Bylece, M. Mahdi, bn H aldunun, siyaset felsefesi
nin standartlarn ve hedeflerini gerekletirmek zere yola kt,
bu hedefleri gerekletirmenin zamannda evresindeki k ve gerileyiin sebeplerini anlamakla mmkn olabileceini kavrad, b u
nun iin de tarih aratrmaya karar verdii, tarihsel aratrmasnda
da kurm u olduu "Kltr bilimini ara olarak kullanmay dn
d varsaymn getirmektedir. M. Mahdinin sylediklerinin z
budur. Bu varsaymnn geerli olmadn almamzda ayrca sap
tayacaz. Burada, imdilik M. M ahdinin metot ve ierik vurgulam a
sndaki hatasn, zellikle ierik vurgulamas boyutlarnda ele alalm.
M. Mahdi, bn H aldunun tarih felsefesini n plna kartm ak iin
aka hatal deerlendirmeler kullanmaktadr. bn H aldunun haya
tnn son otuz yln tarih yazmaya hasretmesi, U m rn lminin tari
hin bir trevi olduunu gstermez. Um rn lminin esaslarn Mukaddim ede ortaya konmu olmasn, bn H aldunun artk tarih yaz
maya hazr oluunun kant olarak gstermek de hataldr. Bir kere,
bn Haldun hayatnn son otuz yln tarih yazmakla geirmemitir.
Bunu bn H aldunun hayat zerindeki btn literatr ispatlam akta
dr. Eer kastedilen, yaz yazmak ise, bn Haldun, hayatnn sonu
na kadar M ukaddimeyi gzden geirmek, blmlerini yeniden yaz
mak, hatt kelimeleri dzeltmekle uramtr. Z.V. Toganm ia
ret ettii zere,219 bn Haldun M ukaddime'deki fikirlerini yalnz E n
dlste geirdii dnemde deil, Kuzey Afrika ve Msrda geirdii
dnemlerde de, hayatnm sonuna kadar tartm ve gelitirmitir.
M R de yararlanlan M ukaddime yazmalarndan daha sonra yazlan
larnda bulunan birok eklemeler, deiiklikler, dzeltmeler yukar
daki yargmza tanktr.220 Yalnz Atf Efendi nshas, dier birok
219 Bkz: Z. V. Togan, ibn Khaldn, The Muqaddimah (Kitbiyat), slm
Tetkikleri Enstits Dergisi, III, 34 1959-1960, s. 250.
220Mukaddimenin zellikle tf Efendi (1936 sra kaytl) ve Hseyin elebi
(793) Bursa yazmalarndaki ekleme-deiiklik-dzeltmeler (ksaca; yenile
meler) dikkati ekmektedir. Bu konuda bkz.: . Hassan, Mukaddime
mit Hassan 75
Metni... ss. 111-126.

(Sleyman Uludan Mukaddime evirisini mkemmel klmak iin
gerekli grnen bir n alma olmak dnda, balbana nemli bir etd
niteliini hiz tespitleri iin bkz.: Mukaddimenin tercmeleri ve Mukaddimenin Trke tercmeleri balklar. MSU, I, Giri, ss.138-148.)
Mukaddimedeki baz "yenilemeler iin (bizim, MR, yardmyla, 1973
yl itibariyle vurgulam bulunduumuz) aadaki rnekler bir fikir verebi
lir, (yanlarna + iareti konulan rneklere ilk elde baklarak genel bir
fikir edinilebilir,) bkz.: MR, I:
s. 18 (Aklama iin bkz.: MR, I, s. 18 not 41)
s. 21 (n. 53)
ss. 109-115 (n. 43)
s. 132 (n. 120)
s. 164 (n. 207 a)
ss. 268-269 (n. 59)
s. 278 (n. 80)
s. 296 (n. 126)
s. 351 (n. 91)
s. 353 (n. 98)
s. 361 (n. 118)
ss. 365-366 (n. 146)
s. 395 (n. 233)
s. 411 (n. 273)
s. 477 (n. 421)
MR, II.
+ s. 11 (n. 456)
s. 25 (n. 497)
s. 39 (n. 522)
s. 60 (n. 583)
+ ss. 124-128 (n. 713)
ss. 139-140 (n. 751)
s. 141 (n. 753)
s. 149 (n. 778)
s. 150 (n. 781)
s. 151 (n. 783)
s. 246 (n. 28)
s. 111 (n. 111)
s. 228 (n. 135)
ss. 292-293 (n. 144)
s. 294 (n. 149)
s. 295 (n. 152,153,155)
s. 298 (n. 165)
yazm a ve basklarda bulunm ayan hususlar ierm ektedir. (M. M ahdi

1957den sonraki yaynlarnda da bu esas deitirecek bir husus
getirm em itir). Aksiyonuyla da bn H aldun, M ukaddim eden sonra
tarih yazm akla ve siyaset felsefesi dorultusunda hareket etm ek
le vakit geirm em itir.221 T im ur'la olan grm esinin an a m otifleri
bile bu n a tanklk ed er.221
+ s. 337 (n. 54)
+ ss. 343-345 (n. 70)
s. 347 (n. 81)
s. 357 (n. 109)
s. 359 (n. 113,115,116)
s. 373 (n. 147)
s. 374 (n. 148)
s. 384 (n. 180)
s. 388 (n. 190)
s. 391 (n. 205)
s. 398 (n. 221)
+ ss. 411-412 (n. 2)
+ s. 448-453 (n. 111)
s. 454 (n. 127)
ss. 455-456 (n. 132)
MR, III:
s. 3 (n. 167)
s. 9 (n. 184)
ss. 16-19 (n. 239)
ss. 55-75 (n. 369)
s. 111 (n. 577)
s. 166 (n. 785)
s. 179 (n. 824)
ss. 180-182 (n. 831)
s. 227 (n. 951a)
s. 235 (n. 979)
s. 255 (n. 1035)
s. 259 (n. 1084)
ss. 281-288 (n. 1111)
s. 357 (n. 1375, 1376, 1377)
ss. 401-409 (n. 1577)
221 Bkz.: E.I.J. Rosenthal, Ibn Khaldun in Egypt, Univ. of California Press,
Berkeley-Los Angeles 1967, ss. 42-65.
2214 bn Haldun Timur grmesi konusundaki zmlemelerimizi yayn
lama umudu tadmz, okurumuzun izni ve bu vesle e kaydetmi olalm.
mit Hassan 77
eriin vurgulanmas olaynda gerein gzden karlmasna

genel olarak bakarsak, szgelimi, Bedev ve H adar toplumlarm psi
kolojisi zerine yaplacak bir ett, bn Haldunun bu toplum biimle
rinin retim sreci iinde belirlenmesine dair grlerini ihml edin
ce, yanl deerlendirmelere yol aabilecektir. Byle bir rnek spesi
fik bir alma iin geerli olabilir. Geni perspektifli almalarda ise
ierik snrlamas, daha nemli inceliklerle birlikte, bir anlamda, bn
H aldunun dncesinin anlalmasna daha tehlikeli sakncalar geti
rebilmektedir.
Nispeten geni perspektifli almalarda gdm l ierik vurgula
mas gdml metot vurgulamasyla daha ok kaynama imkn
bulabilmekte, bylelikle, aratrclarn sbjektif kayglarn gizleye
bilmek imkn da artm olmaktadr.
Sz konusu ierik vurgulamasnn tek sebebi, tabiatyla, yalnzca
sbjektif kayglar deildir. Eksik aratrma ya da noksan deerlen
dirmeler de hatalara yol aabilmektedir. M. M. R ab fnin almasn
ele alalm. Rab*, bn H aldunun sosyoekonomik yapy dikkate alan
dnce tarzn dnrn metodunu konu ald blmde incele
m ektedir.222 Daha sonra bedevlikten hadarlie geiin ara ola
rak nitelendirdii asabiyyet kavramm incelemekte ve konunun bir
deerlendirmesini yapmaktadr,223 Yazar, bn H aldunun sosyo
ekonomik yaklamn incelerken, dnrn bedev ve hadar toplumlann farkllklarn ekonomik temele oturttuunu belirtmektedir.
Ancak yazar, asabiyyet kavramnn deerlendirmesini yaparken, sz
geen ekonomik temeli ihml etmekte; bedev ve hadar topluluklar
arasndaki ekonomik farkll dikkate almadan, kltrel unsurlar
vurgulad bir "yaama tarz ndan sz etmektedir. nk, yazar,
bn H aldunun ekonomik yapy dikkate alm olduu gereinden
m etot bahsinde bir kez szetmitir; sonu blmnde, sosyal ve
siyasal nitelikte grd bir kavram (asabiyyeti) kltr ve siyasetle
ilgili rgtlenmelere yer vererek deerlendirirken, bu deerlendirm e
yi, bn H aldunun ekonomiyi temel olarak ele ald gereine d a
yandrmay gerekli grmeyecektir. Yine Rab, bn H aldunun bi
yolojik yaklamndan szederken,224 bn H aldunun bu grnden
222 The Political Theory o f ibn Khaldn, s. 33. vd.

223 Rabf, s. 161 vd.
224 Rabr, s. 29.
dolay ktm ser (pessimist) olarak eletirildiini kaydetmektedir.

Yazarn biyolojik yaklam olarak mtala edilebilecek..., bn
H aldunun bunu [biyolojik analojilerle anlatlan sllerin evreleri]
gelimenin tek faktr olarak ele almad hlde... ifadelerinden bn
Halduna yneltilen bu eletirilerin hakl olmad kansn tadn
m etmektedir. Ancak, bu konuyu pekitirecek inceleme alanna ta rih - girmedii iin, susmakla yetinmek durum unda kalmaktadr.
Oysa, insan toplum unun insan toplumu olarak olaylar ve tarihsel
sre iinde yerini belirlemek ve bunda anlatm kolayl salamak
iin yaplan biyolojik analoji, insann insanlna noksanlk getirmez.
Ancak, Rab, 19. yzyln ikinci yansm da Avrupah sosyolojistlerin
organisizmlerini hatrlam olmal ki, konuyu sekiz satr ierisinde
geitirmektedir. Sosyal Bilimin en yksek biimine kavutuu 19.
yzyln ortasndan sonra ortaya atlan toplumla organizmaya ya da
hayvana benzeten demagojik nitelikli organisizm ve zoo-sosyoloji
"teori"leri Ue, 14. yzylda bn Haldunun kurduu biyolojik analoji
ler arasnda analoji yaplamaz. Grld zere, konularn ara
trma boyutlarna oranla fazla snrlandrlmas, ya da konular aras i
ilikilerin ihml edilmesi yahut da metot-ierik ilikisinin gzden ka
rlmas; ksaca hatal ierik vurgulamalar, bn Haldun rnei gibi
karmak bir inceleme alannda kolaylkla yanllklara yol aabilmek
tedir.
erik vurgulamasna ikinci bir rnek olarak R. Garaudynin Sos
yalizm ve slmiyet adl eserini ele alalm. Garaudy yle bir deer
lendirme getirmektedir:223
bn Haldun tarihsel maddeciliin bir ncs saylabilir. O, toplum lann gelimesinin i diyalektii ile ilgili incelemesinde, iblm
ne byk nem veriyor, milletleri ve sosyal biimleri ekonomik re
tim tarzlarna gre snflandryor. H att tarihsel maddecilik ilkesinin
u ilk formln bile ortaya atabiliyor: Ayr ayr kavimlerin rf ve
detlerinde ve kurumlarmda grlen farklar, bu kavimlerin geimle
rini salay tarzlarna baldr. (Cilt I, Sayfa 254). rf ve detleri
ve st-yaplar da bu tarihsel ilkenin kapsam iine alarak u szleri
de ekliyor: Bir insann karakteri rf ve detlerden ve alkanlklar
dan ileri gelir, yoksa onda doutan bulunan zelliklerden deil.
(Cilt, I, s. 263). bn Haldun, din, rk, a, lke bakmndan birbirin
mit Hassan 79
den ayr olan, ama retim tarz bakmndan birbirine benzeyen top
lundan kyaslyor ve bunlar arasnda birbirine benzer yaplar ve ge
limeler buluyor. Gebe kavimlerle Kentliler arasndaki atma
da, o, feodallerle kentlerin ticaret 'burjuvazisi arasndaki atmay
sezinler gibidir.
Garaudynin bu paragraftaki deerlendirmesi orijinal bir tehis
deildir; bn H aldunun tarihsel maddeciliin bir ncs saylabi
lecei ilenmi bir konudur. Garaudy, konuyu bu paragrafta zl bir
biimde yanstmaktadr. Ne var ki, son cmlede, yani gebe ka
vimlerle kentliler arasmdaki atmada, o, feodaller ile kentlerin ti
caret burjuvazisi arasndaki atmay sezinler gibidir cmlesindeki
yarg dayanaksz ve hatalar ieren bir yargdr. Gebe kavimler
(almamz ierisinde ortaya koyacamz zere bedevnin yalnz
ca gebe olmad gereini bir yana brakacak olursak) ile
kentliler (yine almamz ierisinde ortaya koyacamz zere
hadarnin kentliler demek olmadn da bir yana brakacak olur
sak) arasndaki atmada, feodallerle ticaret burjuvazisi arasndaki
atmann benzerlikler gsterdiinin ifade edilmesi salkl bir yakla
m deildir. Garaudynin kentliler dedii, hadar toplumun yeleri
geri burjuvazi gibi daha ileri bir retim tarznn belirledii toplum
yapsnn yeleridirler, ancak sz konusu atmada tarihsel dina
mikler ve siyasal rgtlenmeye etki asndan aktif unsur deildirler.
Feodaller-Burjuvazi atmasnda aktif ve vurucu ge sahip olan
burjuvazidir. Ancak, Tarihsel (sreklilik arz eden geliim-deiimsrama dinamiklerini dikkate alan) boyutta kandalk-uygarlk iliki
leri balamnda durum Garaudynin betimledii gibi deildir. H adar
toplum, bedevi toplumu eritecek potansiyele sahip olsa da, atm ada vurucu gce sahip olan Garaudynin gebe dedii bedevkanda toplumdur. Tarihin her devresindeki dinamik unsurun ne
olduunun istidlal yoluyla bulunabileceini savunmas Garaudy
nin teorik hatasdr. Bizi konumuz bakmndan ilgilendiren olay, G a
raudynin bedev-hadar atmasnn esaslarn kavramadan yoruma
gitmesi ve salkl olmayan bir yarg tamasdr.
II, Blm
bn H a l d u n M e t o d u
I. GR: BN HALDUNA KADAR SLMDA

DN - FELSEFE KARITLII, D N C E GELENE
VE BLM KAPISI
A. D N C E - DAVRANI MUHALEFETNN
KKENLER
1, Isl m da D nce Kartlklarnn I likileri
slmda dnce hayatnn merkezleri arasndaki fikir farkllklar,
atmalar ok girift bir grnm tar. Bu girift grnm n aslnda
hangi dinamiklerin ilemesi sonucu doduunu incelemek, akla
kavuturmak, yzlerce yldr sren dev bir ura olagelmitir. Biz
burada dorudan bn H aldunun metoduna gemeden nce slm
dncesinin ana kvrmlarnn i ilikilerine ana izgileriyle yakla
m ak istiyoruz. Bu abamz, bn Haldunun m etodunun incelenme
sinde kolaylklar salayabilecektir. zellikle din-felsefe ile bunlarn
ilim anlaylar karsndaki durum u daha salkl bir biimde ele
alnabilecektir.
slm dncesine bakldnda ilk dikkati eken olgu mezhepler,
tarkatler -o k u lla r- arasndaki fikir ayrlklar, atmalardr, ister
Snn anlay iinde olsun, isterse Snn anlayla btn bir tarikat
arasnda olsun, dnce plnnda yzeydeki iliki ve elikiler bu
mit Hassan
81
mihver etrafnda dner. a ve hricler dndaki okullar, meslekler doktrinler, H icretin daha 80. ylmda yeni grler getireceklerdir.
Bu grler zaman zaman aksiyona da geecek ve tarihteki yerlerini
alacaklardr. Emev Devleti sonrasmda Abbaslerde ise itizl meslei
slm rnesansmn gerei olarak doacaktr. Felsefe ise daha bam
sz alacak, m utezileye gerek kalmad iktidarca belirlenince, fel
sefe, abasn eitli biimleriyle srdrecektir. Sz konusu iliki-eliki srecinin nasl olutuunun anlalmas ynnde gsterilecek
bir aba, bizi, dnce plnndaki daha derin bir iliki-eliki sreci
nin kavranmasna gtrr. Bu da, din ile felsefe kavray arasndaki
ilikilerin ortaya karlmasdr. zellikle felsefenin slma dorudan
girmesiyle, slm dncesinde, din ile felsefe arasnda, S nn sistem
ve fkh ile Grek felsefesi arasndaki gelgitler, ksm uyuma-uzlam a-banm a ya da asl elime-ztlamalar grnrdeki okullar aras
ilikilerden daha derinde ileyen dnce oluumlar hline gel
milerdir. Bu iliki zincirinin de temelinde, dnce plnnn en alt
yatanda, daha derinden ileyen bir oluum bulunmaktadr. Bu da,
hr dnce ile nyargl dncenin birbirleri karsndaki durum u,
atmasdr. Bylelikle, yzeyde; ister vahiyci-ilhmc olmak iddia
sndaki statik eriat okullarnn arasnda, yine yzeyde fakat daha
anlaml olarak statik eriat ile felsefeden olan tarihsel oluumlardan
ve felsefeden etkilenmi olan btn okullar arasndaki elikiler, d
nce plnnda, derinde, din temeli ile felsefe temeli arasndaki eli
kilerin birer uzants olmaktadr. Fakat, yine kaydettiimiz zere,
btn bu oluum un dnce temelinde ise, imn kaynakl olan veya
olmayan hr dnce ile nyargl dncenin sava yatmaktadr,
ite bu savan varl Bilime yol aan, kaynaklk eden sretir.
Tabiatyla, sz konusu srecin oluumunda slm toplumlarnn
m add yaplar, retim ilikileri ve sanayi devrimine giden yolun nartlarndan evvel, ve yine, Doudaki yeni statik ilikiler evreleri
ncesinde, tarihsel devrimler anda, zellikle slm uygarl gelii
minde retimin belirlendiriciliini nemli lde yklenen ticaret
ilikileri ve ticaret yollar olgusu yatar. Bu nedenle, hr dncenyargl dnce atmas, dnce plnnda Bilime yol aan bir
sre olmakla kalmam, kendini aksiyonda da gstermitir. Toplumlarn gelecei ve mminlerin kaderi zerine sylenmi szlerin
zaten aksiyona dklmeyecei ya da aksiyonsuz geliecei beklene
mezdi.
82
bn Haldun Metodu
2. nan Sistem inin N itelik D eiim i

slm, ok tanrl kaoslara niha darbeyi indirdikten sonra ufkunda
gelime imknlar buldu. Bu gelime imknlar toplum zerinde de
yargda bulunmak gereini derinden hissettiriyordu. K urn- Kerm de, insana akln kullanmas emrediliyor; aldm kullanmayan in
sandan daha err mahlk olamayacana dair kural iniyordu. Oysa,
dinamik bir yenilikilik biiminde ortaya kan Islmn eitliki yan
lar karsnda, restorasyon abalan ve savalar- geri kalm ayacak
tr. slmn ilke birlii gden lkc ana ilk darbeyi Sffn Sava
indirdi.1 Asr- Saadet sona eriyor; Ehl-i snnet yolu2 ehl-i sn
net vel cemat oluumu demokratik gelenekli sosyal temellerinden
yoksun braklnca, meydan l bir h u k u k a uygun derebeilemi
devlet ideolojilerine kalyordu. Bu nedenle Ehl-i Snnet yolu yerini
banaz Islma, slm ortodoksisine brakyordu. Bu sfat, Asr-
Sadetin sosyal realitede de samim mslman iin deildir. Szde
snn ama zmre karlar peinde dondurulm u grn addr.
Ana-yasa (:erat) tahrif edilmese de, zmre menfaatleri dorultu
sunda yorumlanacak, bunu salamak iin yeni yorum teknikleri ge
litirilecektir. Oysa Anayasa deimesin diye vezinli-kafyeli bir s
lpla inmiti, stelik tekti.
eratn hilfet yerine saltanat arac, demokrasi yerine istibdat
arac olarak kullanlmaya balanmasnn tepkileri de gerek fikir ge
rekse aksiyon kalkmalar olmutur.3 ster Batnik ncesi (Ebu
Mslim ve Mervli Abdullah ncesi) mezhepler ister Btn tarikatler
arasnda olsun slm 'da eitli muhalefetler dom utur. Temel siya
sal muhalefetler olan a ve Haricilik4 ayr tutulsalar bile dier dokt
rinler slma yeni dnceler getirmilerdir. H r dnceye ak
1 Bkz.: Neet aatay, slm Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul 1972, s. 390
vd.
2 Bkz.: Osman Pazarl, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1968, s.
162.
! Hilfetten mparatorluka geiin siyasal plandaki bir tahlili iin bkz.: W.
M. Watt Islamic Political Thought, Islamic Surveys, Chicago 1968, ss. 3153.
4 J. Wellhausen, The Arab Kingdom and Its Fall, Calcutta 1927. W. Mont
gomery Watt, Shiism under the Umayyads, Journal o f the Royal Asiatic
Society, 1960, ss. 158-172.
mit Hassan
83
okullar zaman zaman getirdikleri dncelerle yetinmemeyi de bil

milerdir.
Hz. M uhammedin nclndeki slmn tarihsel bir gerek
olan yiitlik-drstlk-eitlik-yardmlama ynndeki ilk saf k u ru
lu geleneklerinin Emev Devleti tarafndan kanla bastrlmasndan
sonra, hilfet saltanata dntrld, iktidar ebediletirildi. Derebeileen szde slm devletlerine Orta Asya'dan gelen demokratik
gelenekli Trkler taze kan tadlar; mstebite muhalefet, slmda
rnesans byle domu oldu. Bu muhalefetler kanl tenkillere ura
dnda muhalefetin fikri ve zikri btm da kald, btn oldu.
3. D avrana A k D oktriner M uhalefet

stibdat (istibdd) makinasnn arkna uramam sosyal gelenekli,
tarihsel anlam da barbar Araplarn itmesiyle, daha Hz. M uham m edin
ashab saken baskya tepki Kaderiyye doktrini olarak dodu. K uru
cusu Mbed-i Chn (lm: 80 H.); Allah, Kurn- Kermde
gsterildii gibidir. Yaratklar tam olarak halk edilmitir. nsann
yaptklar kendi irdesinin mahsldr. Haric bir kuvvetin veya kaz ve kaderin neticesi deildir. Fiil ve hareketler nceden takdir
olunmamtr. Bunlar, beerin istek ve kudretine tbidir. Cenb-
Hak, kullarnn ilerine karmaz. Ve fenal irde etmez. Herkes tu
taca yolu bizzat tayin eder,5 demiti. Emevlerden Abdlmelik bin
Mervan (65 H ./685 M.) tarafndan ldrld. Doktrin, Basrada
domu am a ve Medineye kadar yaylmt. Ksa bir sre sonra
Cebriyye mezhebi ortal sard. Grnrde Kaderiyyeye kar idi.
Gnh ve isyan vehm ve hayldir ve Fiil hakkn m uradna m uva
fktr6 diyerek determinist bir gr artran laik kl
esaslar getiriyordu. Cahmiyye adl mezhebi ise Cehm bin Safvan (.:
128 H .) kurm utu, Kurnn mahlk olduunu, yaratldn,
yani sonradan yazldn ne sren bu doktrine gre ancak cisim
grnebilirdi; "ar bir mekn olduundan orada ancak cisim bulu
nabilirdi.7 Olaylar da cisim ile kaim idi. Bu kez de, materyalizm
- p e k de benzetme saylmayacak biim de- ortaya konmaktayd. te
5 Bezmi Nusret Kaygusuz, eyh Bedrettin Simaven, zmir 1957, s. 15.

6 Kaygusuz, s. 15.
7 Bkz.: Kaygusuz, ss. 13-14
yanda, bu sralarda itdzal mezhebi kuruluyordu. M utezile, Sfatiyye8

ile birlikte aklc esaslar getirecektir.
Btnflike yol, Eb Mslim Horasanl ile ald. Eb Mslim H o
rasanl, slma gebe Trklerin demokratik gelenek-greneklerini
getirmiti. Asker nitelikte bir lider olan Horasanl9 ynettii ihtill
hareketi ile10 Abbasleri iktidara geirdi ve Seffh ilk halfe oldu.
(1 32/749). Seffah lnce yerine geen (136/754) Eb Cafer Mansur, Eb Mslim H orasanhy katletti. Bundan sonraki yzyllar boyu
sren istibdda kar muhalefetler m add ya da manev anlam da is
yan doktrinleri olarak ortaya kt.
Peygamberi tanmazlk kollarna ayrlan, uygulamada Cum a ve
Tervh namazn kaldran, acele iftar yasaklayan, siyah giysili hatip
leriyle ilik ise ekonomik ve siyasal baskya urayan kk reticile
rin Mehdni shib-z-zemn olmas beklentisiyle simgeleni
yordu.
D oudan gelen hareket byk oldu. Dou plebTeri ve kyll
IX. yzyl balarnda Bbekin (. 223 H.) ardnda kalkt. H r
riyet -m s v t- itir" rlan en az yirmi yl Ahraz, Faris, ehrizor
ve Sem erkant zellikle Trk illerini sard. On be yl sren sava
sonucunda Bbek, M utasm zamannda ldrld.12 Hicretten son
ra nc yzyl bitmeden Karmat kasabasndan Ebu Ali Haan bin
Ahmed, ou kuraln Bbekkiyyeden alarak, Karmatiyye mezhebini
kurdu. Irakda isyan ederek Basra ve Kfeyi ele geirdi. Msr aske
rini yenerek am zaptetti. Badatta kurulan kle-ii devleti 924983 yllan arasnda 60 yl yaad.13
8 Sftiyenin rasyonalizmi iin bkz.: Cemil Sena, Allah Fikrinin Tekml,
Semih Ltf Suhulet Ktphanesi, stanbul 1954, s. 95.
9 Bkz.: W. Montgomery Watt, Islamic Philosophy and Theology, Edinburg
University Press, 1962, s. 61.
10 Bkz.: C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties, Edinburgh University Press,
1967, ss. 9, 7.
" Bkz.: Kaygusuz, s. 18.
12 Kurulan ii-kle devletinin ksa yks, Abbas iktidarnn isyan kar
sndaki durumu, isyann esas itibariyle Irak tccarna kar ayaklanmas vd.
hususlar iin bkz.: Enver Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatler Tarihi,
Trkiye yaynevi, stanbul 1964, ss. 391-393. Keza, Mbiyyeza olay iin
bkz.: ss. 393-394.
13 40.000 sava ile balad belirtilen Karmita (rKarmatler) hareketi
kle-ii devleti kurmakla kalmam, kyllkten de geni destek grm
B. DN-FELSEFE KLEM AISINDAN

GELM ODAKLARI
1. O kullar
Emevler devrinde ampirik alma alanlarnda (fizik-tb-astronomi)
ve felsefe konusunda dikkate deer bir gelime olmamtr. Abbaser
devrinde VIII. yzyln ortasndan balayarak nce G undiapurda
balca tbba ait olmak zere Grek eserlerinin okunm a ve incelen
mesine giriilmitir. Din-tb atmas enderdir: Kadm Y unanda da
tbba kar nemli bir tavr alnmamtr. Oysa, Abbas halifesi M em un zamannda, zellikle M utezilenin g kazanmasyla din-felsefe
ilikisi odaklaacaktr.14 Zam an iin okul yolu saylan felsefe ile
statik Snn gr (Snn ortodoksisi) atmaya girmitir. Kurn
ve H adsin ilham ve itikad -vahy ve man y olu- karsnda felsefe
den kaynaklanan bu okul, fikir pln tesinde sosyal bir g olarak
ilk kez egemen olacaktr. M em nun bizzat Mutezileden oluu sz
konusu gidie nemli bir destek salayacak ve bu destek de kendisini
en ok Grek eserlerinin evrilmesi ve yaylmasnda gsterecektir. Bu
devrin ikili bir nemi oldu. Hem daha sonraki orijinal felsefe akm la
rn hazrlad, hem de slmda din felsefesi, hukuk felsefesi, mistik
felsefe; Kelm, Fkh, Tasavvuf hareketlerinin gelimesine nayak ol
du. Bylelikle, slm felsefesinin orijinal eserleri yalnzca Grek felse
fesi geleneini srdren filozoflar (el-felsife) tarafndan verilmedi;
slm da felsefe, kelm, tasavvuf ve -sn r ve am alan daha kapsaml
olmasna ram en- fkh iinde de geliti.
slm dncesinde teolojik-felsef hareketler; sfi hareketler, fi
lozoflar, felsefe ve ilhyat arasndaki orta yolda bulunanlar olmak
zere temel ayrmlar belirlenmeye balyordu. M utezile, Earyye,
Mtzdiyye vd. okullar ilhiyat felsefe; Abd el-Kadir Ciln, ehab
el-Din, bn A rabvd. kiiler tasavvuf; el-Kind, el-Raz, el-Frb, bn
Miskeveyh, bn Sna, bn Bacce, bn Tufeyl, bn Rd vd. felsefe; elGazl, Fakr el-Din Raz vd. orta yol erevesinde fikir ileri sre
cekler, eser verecekler, erhler yazacaklardr.
tr. (Bkz.: apolyo s. 411.) Abbas Devleti'nin doruunun yaand bir d

nemde cereyan etmi olmas olayn nemini daha da artrmaktadr.
14Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, s. 105.
86
bn Haldun Metodu
IX. yzyl bir eviriler devri oldu. Halife Mtevekkil Beyt lhikme (Hikmet: bilginlik, hereyi bilme, tabiat inceleme, felsefe -ve
ayrca- tabiplik)15 yurdunu kurdu. Vezir Er-deir, D r ul-Ulm
(limler Yurdu-Bilim Oca) ad verilen byk ktphaneyi yaptrd.
Helenistik felsefe skenderiyeden Urfa - Harran-Badata geiyordu.
Gundiapur (Gnde-apur) ran fikir merkezi etki kaynaklarnn
kincisi oldu. Bu yoldan gelenler gene Grek bilim" ve felsefesi ile
H indeden Pehlevye, oradan Arapaya evrilmi eserlerdi.16 ElKind ve Frbnin hareketin yaygnlamasnda nemli katklar ol
du. Ayn devirde m ani eserleri bile slma aykr deceinden saknlmakszn evriliyordu. skenderiyenin nl museum rnei k
tphanesi ile birlikte bir rasathaneyi de klliyesinde barndran Beyt
l-Hikm e Douda r at. Bu r iinde yryen felsefecilerin
temel abas din ile felsefenin arasm bulmak, dini akla uydurm a
a almakt.
Felsefe bir koldan el-felsife kanalyla nispeten dorudan s
lm a girecek, fakat bir dier koldan da, slm okullarna szarak
farkl bir ilevi yrtecekti. lhiyat-felsef okullarn kendi aralarn
daki atma bu ikinci kanaln ortaya kard bir olgudur.
a ve Hriclik ihml edildiinde slmda iki byk fikir ere
vesi M utezile ile Ehl-i Snnet vel cema olarak ortaya kar.17
lhiyat felsefe asndan slmda, M utezile ve Eire/Eriyye
dier ikincil okullardan syrlr ve ana okullar meydana getirirler.18
M utezile, Vsl bn Atnn (.: 755) Earyye Ebu Haan el-Ernin takipilerinin okullardr. Tanmlamalara gre, M utezileye
Rasyonalizm, Earyyeye Skolastisizm uygun der. X. ve XI. yz
15 Al-hikm, kken olarak okul: ilim, irfan yklenimlerini tayan bir
kelimedir ve al-alsafaden daha geni bir anlam tar, Hikmet, Aristote
les felsefesinin btn dallarn ierir. (branice hokhmah.) Greke sophia
kkenli el-felsefe de felsefenin, iilozofnin ilevlerini belirler. Her iki keli
meye ayn anlam yklenmekteyse de yer yer al-falsifa, failasf (el felsife, filozoflar) yerine hkema (hakimler) ve ahi al-burhn terimlerinin daha
ok kullanldn grebilmekteyiz. Filozoflar iinde en ok etkili olan bn
Rd de hikmy daha yaygn kullanmaktadr.
16 H. Z. lken, slm Felsefesi: Kaynaklan ve Tesirleri, 1967, s. 18.
17 Hellmut Ritter, Muslim Mystics Strife with God, Oriens, vol. 5 (1952),
s. 1.
18 Bkz.: Syed Mozaffaruddin, Some Aspects of Muslim Thought, Islamic
Culture, IV, 1930, s. 452.
mit Hassan
87
yllarda gelien ilhiyat - felsef okullardan olan Earyyenin temel

kaygs, slma szm olan slmiyet d unsurlardan dini artmak
ve din bilincini din dncesiyle uyumlu klmaktr.19 M utezilenin
rasyonalist kelm karsnda Earler tavizsiz kelmm kaynan
oluturm ulardr.20
Earler, insanlarn e f lini (ilerini), Allahn efli gibi grr
ler, Bununla birlikte bu okul hibir eyde sebep grmez. Earler
evrenin yaradlnda hikmet ya da gaye olduu kansnda deillerdir.
Kinat, ilh det in bir oluum undan baka ey deildir. C z
irdeyi de yaratan Allah'tr. Ortodoks nitelikteki bu slm teolojisi,
bylece, tam anlamyla ortodoks olan snn teolojiye de, kelm yn
temini kullanyor olmakla aykn dm, ancak esas itibariyle M utezileye kart bir okul ieriiyle vcut bulm utur.21
M uteze, itizl edenlerin (itizl: azlden, ekilen, ayrlan) okulu
dur. Vasl bn Atnn (699-748) takipilerine genellikle M utezile
denilmitir. Okul taraftarlar ise kendilerini Birlik (Tevhd) ve Adalet
(Adi) ehli olarak grmlerdir.
Hristiyanlkta, T an n nn ve sfatlarnn nitelii tartlagelmekteydi, Hicretin ilk yzylndan itibaren slm dncesinde de irde-i
cziye ve kader sorunlar tartlmaya baland. Allahn tam bir ad a
let ve hayrdan ibaret olmas dolaysyla, insanlarn her trl fiilinin
19 M. Abdul Hye, Asharism, (A History o f Muslim Philosophy, I), s. 220.
Earyye konusunda temel metinler ve zellikle aklayc notlar bkz.: The
Theology o f al-Ash'ari, Beirut 1953.
Earyyenin karlatrmal bir tahlili, Ortodoks skolastik nitelii ve
el-Ear, el-Bakln, el-Gazl ilikisi iin bkz.: De Lacy O Leary, Arabic
Thought and Its Place in History, Routledge-Kegan Paul, London 1968,
(first pub. 1922). ss. 208-225.
20 Bu tarz konularda yaplan almalarda yaygn yaklam, eriatn esas
olarak zamanla nasl yorumlandm belirtmekten gemektedir. Bu yakla
mda Ehl-i Snnetten ge kelma uzanan izgi veri olarak alnr. Oysa, e
itli etkenler eriatn belirli yne arlk vermekle ykml klman varln
oluturmulardr. Kelm konusunda hareket noktas olarak eriat deil,
fakat eriatn yorumlanarak deiiklie uratlmasna nayak olan etken
leri ele alan bir yaklam iin bkz.: Wilfred Cantwell Smith, The Concept
of Shari Among Some Mutakallimun, (ed.) George Makdisi, Arabic and
Islamic Studies in Honor o f Hamilton A. R. Gibb., E. J. Brill, Leiden 1965,
ss. 581-602.
21 Mir Valiuddin, Mutazilism, (A History o f Muslim Philosophy, I), s. 200.
88
bn Haldun Metodu
nceden belirlenmi olamayaca, bu nedenle de, etkin ve faal bir

irde-i cziyenin varln kabul etmek gerei zerine bina edilen
inan itizl sayld. Hayr ve er ikilemine hcum da da M utezile ba
ekti. M utezile, slmda ilk kez, nass (anlamnda sarihlik, kesinlik
bulunan K urn yetinin delil olarak gsterileni: kesinlik, aklk) ifa
delere septik bir bakla eilmeye, bu bakla birlikte dnmeye ve
sonuta teoloji e akl uzlatrmaya alt. Mutezileye gre, Eer
kelm (sz: K urn), Allah'n sfatlanndansa, ve en eskiyse, kelmn
ncesiz olmas ve btn lem yaratlmadan nce var olmas lzm
gelir, yoksa, eer Allah zaman iinde kelm sfatn kullanrsa, bu
sfat kullanr kullanmaz, kendi niteliinde bir deime olmas ge
rekir. Dier bir deyile, susan durum undan, syleyen durum una ge
erek, bir deimeye urar. Halbuki, Allaha deime isnat oluna
maz. Bu nedenle, eer kelm lh sfatlardansa, Kur n n da Allah
kelm olmak itibariyle ncesiz olmas lzmdr. Oysa K urn, bu ya
ratlm dnyaya ait bir eydir. Bir zaman ve mekn iinde sylenmi
ve yazlmtr. Bunun iin Kurn mahlk (yaratk)tr.22 M uteze,
Abbasi halfeleri ve zellikle Memun zamanda kuvvetlenmi ancak
M em unun ikinci halef ve yeeni Mtevekkil zamannda (840-841)
bir tepki domu ve slmdan baka dinden olanlara da M utezileye
de iddetli basklar yaplmtr.23
zetle; zellikle felsefenin abas, ortodoks kelmclarn itizl di
ye adlandrd mezhebi (Mutezile) glendirmitir. M uteze, ilhyatn bile akim incelenmesine bir zemin olduunda srarla Allah
kelmn olduu gibi kabullenecek yerde, Fil (Allah) ile fiilin anla
mnn aklanmasm istedi. Bu, slm ortodoksisinin temeline yne
len bir giriim oldu. M utezile, teolojide bir kanunluluk-nedensellik
aryordu. M utezeden olan Basrahlarla, ortodoks grteki Kelm
tarafls Badatl bilginler attlar, Ebu Haim (933) ve taraftarlar
M uteze esaslarna bal biimde, Aristoteles ve Neoplatonik felse
feden esinlenerek cz- lyete cezza ya da cevher-i ferd diye a d
landrdklar bir atom un btn eyann z olduunu ne sryor
lard. Aslnda, slmda ilk felsefe hareketi Sokrates ncesi Grek filo
zoflarnn etkisiyle domu bulunan tabiat felsefesi biiminde g
zkmt. Bu r; Empedokles, Demokritos ve Pythagorasn fkir-
22 23 Bkz.: W. M. Watt, The Political Attitudes of the Mutazilah, Journal

o f The Royal Asiatic Society, 1963, ss. 38-57.
mit Hassan
89
ferinin24 Stoa okulunun -Islm yazarlarna gre Revaklerin (Revkiyyun: Stoaclar) dncesiyle kark olarak girm esinden sonra
slm dnce ile belli lde kaynaarak yeni felsefe dnemlerini
oluturm utur. M utezilenin de atomculuktan ve Empedoklesten
esinlenen ynleri vard. Mu'tezile karsnda, kelmclar, nceleri
Ebu Bekir Baklln nderliinde E 'ri dncesini srdrerek atomculuka kar kyor ve Badatta bir mihver kuruyorlard. Allah
cevherleri her an yeniden yarattndan cevherin bamsz boyutu
olamayaca, Basra M utezilesinin grnde olduu gibi bamsz
bir kanunluluk aranamayaca, zorunluluk gibi gzken her eyin
Allahn irdesine bal olduu dsturu konuyor, Mutezile'nin kanunluluk-nedensellik aram a abasna kar klyordu.
Sitleri ana izgimizi gzden karmamak iin konu d brakr
sak,25 felsefenin din karsndaki abas baz nl filozoflarla nokta
lanr. slmda felsefenin genel izgisi itibariyle Platonik ya da NeoPlatonik felsefeyi deil de, Aristotelesi felsefeyi benimseyerek yola
km olmas26 bir bakma nemli imknlar amtr. slm dnce
sinde felsefeye arlk tanmak eiliminde olanlar, bu geliimin, hakl
olarak, altn izerler.
2. Felsefe
slmda Aristoteles yolu El-Kind, Frb ve bn Sina isimlerini akla
getirir. Endlste ise bn Rd felsefenin doruuna kacak ve artk
felsefenin slmda syleyebilecei yeni bir sz pek de kalmayacaktr.
Gazl ise din felsefesi, metafizik, mistisizm ve etik anlay dolaysy
24 Bkz.: Aleddin enel, Eski Yunanda Eitlik ve Eitsizlik stne,

A..S.B.F. yaynlar, Ankara 1970, ss. 513; 319-321; 153 vd.
25 Sonralar slm'a katlan kanda rgtlenme zelliklerini kaybetmemi
topluluklarda, zellikle Trklerdeki demokratik geleneklerin yer yer Sflik
ynnde de biimlenecei malm. Bkz.: Gotthard Jschke, Yeni Trkiyede
slmlk, Bilgi yaynevi, st. 1972, s. 34.
26 Joseph Hell, The Arab Civilization, tr. S. Khuda Bukhsh, Cambridge
1926, s. 87. Ancak, slmda saf bir Aristotelesilik aranmamaldr. Aristotelesilik zaman zaman Platoncu yorumuyla iie gemitir. Ancak bn Rd
ile Aristotelesin, belli llerde, bamszca kavranmas mmkn olabmitir.
90
bn Haldun Metodu
la kendine zg bir yol -d ah a dorusu birka y ol- izecektir.27 An

cak GazK, temelde, felsefeye kardr.
El-Kind (185/801-260/873) slm felsefesini, felsefe ile din ara
snda uyum salanacak bir platforma yneltmeye alm ilk filozof
tur. Tad Neo-Platonik Aristotelesi grleri yeni bir kapsam
iinde deerlendirme abasnn28 orijinal bir yorumla gelitiini ya da
senteze vardm sylemek mmkn deildir.29 Kudem nn fikirle
rini arap diline kazandrmak El-Kindnin temel amac olm utur ve
btn bilim dallarm ierir bir hle getirmesiyle dikkati eker.
Frb (258/870-339/950) felsefenin esas olarak bir birim, bir
okul, tek bir dnce olduu fikrindedir.30 Platon ve Aristoteles fel
sefesinin kurucusudur. Peripatetikler, Platoncular, Stoaclar, Epikroscular filozof gruplarmn adlardr, btn bunlar tek bir btn,
yani felsefe okulunu meydana getirirler. Ebu Nasr el-Frb, teorik
ve ethik felsefede Aristotelesin ba takipisi ve ondan sonra kinci
retm endir. Frbnin en belirgin zellii akl n plna karm a
sdr. Bununla birlikte, siyaset teorisinde Aristotelesin takipisi sa
ylmamak gerektir. Ge G rek okullarnda Politika zerinde snrl l
de durulduundan, Frb Platonun Devlet ve Yasalarn Aristo
telesin yerine geirir ve siyaset zerine Platonun zm n benim
ser.31 Siyasal grleri, uygulamada, btm espriler tar ve snn ortodoksisinin karsnda i harekete prim veren grlerle donanm
tr.32 Bilimi ve deneyi tleyen Frb kehnet ve astrolojiye kar
27 Felsef kelmn, mnc felsefenin kurucusu saylan Gazlnin, Eryyeyi
gelitirmesine ve filozoflara sert hcumlara bulunmasna karlk felsefeden tam anlamyla arnp saf mnc-vahiyci-ilhmc bir dnr olduu
da sylenemez.
28 Ahmed Fouad EL-Ehwany, Al-Kind, (A History o f Muslim Philosophy,
I), s. 423.
29 Rosenthal, Al-Kind and Ptolemy, Studi Orientalistici, vol. II, Roma
1956, s. 455.
10 Ibrahim Madkour, AI-Frbi, (4 History o f Muslim Philosophy, I), s.
456.
11 Richard Walzer, The Rise of Islamic Philosophy, Oriens, vol. 3 (1950),
s. 15.
32 Fauzi M. Najjar, "Frbs Political Philosophy and Shism, Studia
Islamica, XIV (1961), ss. 58-59, 63, 67.
M. Mahdi-F. M. Najjar, AIFrb [sunu ve dnrn eserlerinden
seme eviriler], Medieval Political Philosophy (ed. R. Lerner - M. Mahdi).
mit Hassan
91
dr. Nedensellik ve determinizme inanr, Tek - Bir olan Allahn

lk Sebep oluuyla yola karak felsefe ve dinin tam uyumlatrl
mas abasn srdrm tr,
bn Sna (370/980-428/1037) gerek slmda gerek Batda b
yk etkiler yapm bir filozoftur. Grek geleneine uygun olarak, bili
nen eyin biiminin idrkiyle ilgili soyutlamalar, bn Sinaya gre,
bilgidir.33 Hellenik ve slm entellektel ve spiritel dnyalar bu
bilgiye dayanarak tek bir dnce potasnda birletirme amacndadr.
bn Sina'nn temel kaygs, Allah dncesine varma yolunda en st
aamay oluturan insan mutluluu ve mkemmelliiyle ilgilenmek
tir.34 Frbnin hereyden ok Saf Akl (el-Aklu l-H lis) zerinde
durmasna karlk bn Sna, Nefsi n plna karr; felsefesinin
arlk merkezi lmu Nefs, yani psikolojidir. C zi Nefs, insan nefsi,
Frbde lmezlik tar; oysa bn Sna Klli Ak] karsmda czi
nefs'e ayr bir lmezlik tanmaz.35 C zi insan nefs'lerinin lmezlii
biiminde ortaya kan Aristotelesi gr karsmda bu nefs'lerin
fn olmad biiminde ortaya konan Platoncu gr bn Sinada
ifadesini bulur ve dine daha uygun den bir sistemin dayanan
oluturur. bn Sina'nn mistik eilimleri siyasal grlerine de yan
smaktadr. D nrn siyasal grleri Platonun Yasalarnm etki
sini tar ve erat'n, genel olarak da slm esprinin potasnda bu
etkiler eritilmeye allmtr.36
3. Felsefenin Doruu
Kurtubah bn Rd (520/1126-595/1198), kendi dncesini sis
tematik biimde bamszca formle etmemesine37 karlk, Aristote
les rihi olarak felsefedeki stnln kabul ettirmitir, slm fel
sefesinin candam ar olan felsefe ile dinin uyumlatrlmas sorunu,
felsef akm iinde en yetkin biimde bn Rd tarafndan gerelde-
Glencoe 1963, s. 22 vd.- zellikle s. 83 vd.

33 Fazlur Rahman, ibn Sina, (4 History o f Muslim Philosophy, I), s. 492.
34 E. Rosenthal, Political Thought...", s. 143.
35 De Boer, slmda Felsefe Tarihi, s. 100.
36 E. Rosenthal, Political Thought, ss. 147-148.
Bkz.: Michael E. Marmara, "Avicenna [sunu ve eviriler], Medieval Poli
tical Philosophy (ed. Lerner-Mahdi), s. 95 vd., zellikle s. 107 vd.
37 Fazlur Rahman, ibn Sna, s. 504.
92
bn Haldun Metodu
drilmitir. bn Rdn bu giriiminin dhiyane bir aba olarak

ifade edilmesi,38 slm felsefesi ettlerinde olaan karlanmaktadr.
Filozoflara kar fakihler ve ilhiyatlar tarafndan yrtlen sert
hcum lara Gazlnin de yine filozoflar mahkm eder mhiyyetteki
yazlan eklenince bn Rd bir filozof olarak felsefeyi savunma gre
vini ykmlenmitir.
bn Rd, Fasl-l MekaaVde39 felsefenin din ile tam bir uyum h a
linde oluunu gsterme hedefini gder. Bu hedefin gerekletirilmesi
gereinin dnce plnn aan dier bir yn de vardr. Filozoflarn;
zellikle Gazlnin Tehftn'de din-d ya da dinsiz olarak gste
rilmesi, fakihler ve ilhiyatlar tarafndan kfre dm olarak it
ham edilmeleri, felsefe sahiplerini lme dahi gtrebilecek kertede
nemli isnatlar oluturuyordu.
bn Rdn Tehft-t-Tehft yazmadaki amac, Gazlnin
Tehftnd&ki szlerini tasdik ve ikna cihetinden hangi mertebede
bulunduklarn ve ounun yakn ve burhan derecesinden yoksun ol
duunu gstermek ise de, bu gaye onu ister istemez, Aristo felsefesi
ile slm dini arasmda bir uygunluk olup olmad ve vahiyle gelen
hakikatlere burhan istidlllerle eriilip eriilemeyecei meselesi kar
snda bir vaziyet almaya sevketmitir.40 Gazl ile bn Rd Aristotelesiler terimine vermi olduklar anlam bakmndan ayran en
nemli fark, Gazlnin Frb ve bn Snay Aristotelesin slmdaki
en byk temsilcileri olarak grmesi, bn Rdn ise Frb ve bn
Sinann Aristotelesi tahrif ettiklerine kani olmasdr. Gazlnin
Aristotelesin fikirlerini slmiyette en iyi temsil eden kimseler olarak
Frb ve zellikle bn Snay almasna bn Rdn kar k ne58 Bkz.: Ahmed Fouad El-Ehwany, ibn Rushd, (A History o f Muslim
Philosophy, I) s. 504.
54 Fast al-Maql ft ma bain al-Hikmah w-al-Sharak min al-lttisl (Trait
dcisif sur laccord de la religion et del philosophie), ed. L. Gauthier, Bibli
othque arabe - franaise. I, 3. d.: Alger 1948.
Trkeye evirisi: bn Rdn Felsefesi: 1. Fasl-l-Mekaal... 2. Kitbl-kef... tercmesi, ev.: Nevzad Ayasbeyolu, A.. lahiyat F. Yay., Anka
ra 1955.
ngilizceye evirisi: On the Harmony o f Religion and Philosophy (The
Decisive Treatise, Determining the Nature on the Connection Between Reli
gion and Philosophy), ed.-tr. George F. Hourani, London 1961.
w Mubhat Trker, Tehfiit Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti,
A.D.T.C.F. Yaynlan, Ankara 1956, s. 7.
mit Hassan
93
etenlerinden birisi Frb ve bn Sinann Aristotelesi baz hususlarda

yanl nakletmekte olulardr.41 bn Rde gre, GazBnin m ak
sadm hakikat deil, kartrmak ve filozoflarn szlerini iptal etm ek
tir demesi, ona deil, fena kiilere yarar; limin lim olarak grevi
akllan phelerle artmak de, ancak haktr.42 Yine bn Rd'e
gre, eriatn maksad gerek "ilim ve a m e ri retmektir. Halka
ruhlarnn shhat iin eriatn zhiri kfidir, onlara sahih veya fsit
Tevillerden bahsetmek haram dr.43 Felsefede zahir (exoteric) anla
tmda daima bir btn (esoteric) anlam olmas, slm iin de geerlidir. zellikle felsefenin siyaset felsefesi biimindeki uzantsnda ce
mate btn anlamlar yanstmamas, ak eriat hkmleriyle eli
kili olduu kansn yaratmaktan kanmas siyasal bir davrantr ve
slmda olduu kadar44 eski G rek dncesinde de geleneklemitir.45 Sorunun felsef konumu ise, bn Rde gre u ekildedir;
Tevl (Kurn- Kerme sarahatten hari mn verme) ynnde
insanlar e ayrlrlar: a) Tevle hakk olmayan halk, b) Cedel ehli,
bunlar tevl cedel yaparlar, c) Yakn tevfl ehli, bunlar tevillerini deil
halka, cedel ehline bile aklamamahdrlar.
Sz konusu kamm ann deerlendirilmesi bamszca incelene
cek nemde bir konudur. Bilimsel dnceye kap aralam ak kaygs
nn cisimlemee henz balad, ya da balama niyetini gsterdii
bir ortam da bu durum un m azur grlmesi kabul edUebilir. Felsefe
nin kendi rgsnde olan bu mazeret karsnda bizim kanmzn
nemi ise phe gtrr. Felsefe akl yolunu ak tutm aa almak
tadr, yoksa, akl yoluyla varlacak sentezlerin kitlelere mledilmesi
41 Trker, Tehft..., s. 343.

42 Trker, s. 349.
43 Trker, s. 370.
44 Bkz.: Leo Strauss, Persecution and the A n o f Writing, Glencoe 1952, s.
18.
45 Nitekim, Frb u olay kaydetmektedir: Platon, Aristotelese gnderdii bir
mektupla, Aristotelesi diyalog yerine risale biiminde yazarak felsefeyi popu
larize etmi olmakla sulamakta; Aristoteles de cevabnda mulak yazmay
azaltm olduunu fakat yine de retilerinin kitlede vulgarize edilmesine
imkn tanmadm belirtmektedir. Bkz.: Kitb al-jam bain rayay alhakmain afltn al-ilh wa-aristtls, ed. Albert N. Nader, Beyrut 1960,
s. 84. Zikreden: Fauzi M. Najjar, "Frbs Political Philosophy and
Shism, Studia Islamica, XIV (1961), s. 67.
94
bn Haldun Metodu
kaygsnda deildir, hatt buna kardr. Ancak bu durum , felsefenin

aklclk zerindeki srarn glgelemez.
bn Rd, Fasl-l Mekaalde bilim ve zellikle felsefeyle din ara
sndaki iliki ve bitiiklikten szetmektedir. Filozof a gre, felsefeyle
m antk ilimlerindeki aklc bakn -yaklam n- eraf taki deeri,
vcb (vcip ve gerekli) dur. Filozof, Fatebir l-il-ebsr ayeti
ne ve benzerlerine dayanarak bu sonuca varmakta ve aklc yakla
mn kyas yoluyla olabileceine, kyasn en mkemmel biiminin de
burhan (delil-ispat) bulunduuna gre burhnn eran vcib olu
unu karmaktadr, bn Rdn bu Muhakemesinde kyas- fkhnin eriat nazarndaki geerlilii balca dayanaklarndan biridir.
Filozofun btn ifadesi; ilimle din arasnda bir taarruz bulunm ad
n ve mslman olmayan milletler arasndaki felsef ve lm hare
ketlerden vazgeilemeyeceini gstermeye yneliktir. slm dinine
gre, akl ile nak arasnda taarruz olamaz; nakil akla kart gr
nrse akl esas tutulur ve nakil, akla uyarlanr. Zaten, m ent- tek
lif de akldr ve akl olmayann dini yoktur. Kurn- Kerim, bildi
risinin kabul edmesini daima m uhatplannm akl ve iznmdan
beklemi, bildirileninin insanln hassa- taakkuluna bina etmitir.
bn Rd, tasdik (inanma) hususunda insanlarn tabiatlarnn eitli
olduu grndedir. Kimi, burhanla inanabilir, kimi, cedel szle
re dayanr, kimi de hitb szler ister.46
Fasl-ul M ekaalde, bn Rd felsefe ile eriat arasndaki ilikiyi
ortaya koymasnda yrtt dnce u ekilde rglenmektedir:
eriat felsef almalar zorunlu klar. nk varlklar yaradan y
nnden incelemek felsefe olduuna, eriat da Allah ve varlklar
kyas vastasyla bilmeye ynelttiine gre, felsefe erata aykr de
ildir, uygundur, -h a tt bunu yapm ak- hak hakla zt olmadna
gre, gerektir.47 eratta beyn edmemi eyler, beyn edmi
olanlardan kyas yoluyla karlr. Beyn edilmi olanlarda lfzn de
lleti burhan sonuca uyar ya da uymaz, uymazsa tevil talep edilir.
Tevil mecz m ndan hakik mny kartmaktadr. Zaten Mslmanlar tevil etme esnasnda deil sadece neyin tevil edilip neyin
edilmeyeceinde anlamazla dmlerdir, tevilde anlamazlk da
46 Nevzad Ayasbeyolu, bn Rdn Felsefesi, nsz, ss. x-x.

47 Fasl, ev.: N. Ayasbeyolu, ss. 2 vd., 22.
mit Hassan
95
kfr gerektirmez.48 Felsefede erata aykr hibir ey yoktur.49 s

lmiyette affedilmeyen hata eratm ilkelerine taallk ederse kfrdr, ilkeler zerine kurulmu eylerde ise bidattr. eratm zahir
cedel ve hitb delillerle bilinir, btn ise ancak burhan ehline ak
tr.50
bn Rde gre, felsefe eriat ynnden vciptir, onun kardei
dir. Felsefe de hakikattir, eriat da hakikattir; bu ikilemli hakikat,
hakikatin iki yzdr, nk hak, hakka aykir olmaz. Bylelikle bn
Rd, nyargl dncenin en koyu biimlere brnd ada, in
san dncesinin hakkn tantmak iindir ki felsefe ile elien dinin
arasn bulmaya alr gzkmtr.
Bu uyumlatrma-uzlatrma grnm, bn Rdn dnce
sinin aydnla kabilmesi iin kanlmaz olan ereveyi oluturur.
Yoksa, bn Rdn getirmek istedii z bu ereve iinde yer al
makla birlikte, bu ereve deildir. Nitekim, bn Rdn eserlerinin
dinsel nitelikte oluu, onu sadece, felsefe ile din arabulucusu hvi
yetinde grmemize sebep saylmamaldr. Aklcln, gereklikten
uzaklamay tlemeye tahss etmemesini bn Rdn tezlerinin
lehine irdelemek gerektir. Bu bakmdan, bn R d akl ile inancn
uzlatrcs saymak ve sadece bu yarg e yetinmek yeterli deildir.
bn Rd'n din ve felsefe sorununu ve sonularn incelemesi, eratm etik, sosyal ve siyasal normlar belli llerde kapsad dik
kate alnrsa- ann artlar ierisinde, gene ann mevcut olan
konularnn hemen tamamna eilmesini salamtr. nsan, tabiat ve
Tanr arasndaki ilikileri inceleyen bn Rdn, zellikle dinsel
vahiy esasna -v e m istisizm e- kar kn ve K urnn yazd her
eyin akl yolu ile ispatlanabilecei nermesini dikkatten uzak tu t
mamak gerektir. Din ve felsefe, dnre gre, gerei deiik a ve
metotlarla aklar.
48 Bkz.: ve kar.: Fasl, ed. L. Gauthier, s. 8. ( Tehft, s. 368.)
Fasl, ed.-tr.: G.F. Hourani, s. 44.
Fasl, (Ayasbeyolu), s. 11.
Fasl, (Gauthier), ss. 11-13.
Fasl, (Houran), s. 50.
49 Bkz.: Fasl, Hourannin notu, ss. 50-51.
5UFasl, (Ayasbeyolu), s. 21.
Fasl, (Gauthier), s. 18.
Fasl, (Hourani), s. 53.
96
bn Haldun Metodu
bn Rdn insan ve tabiat hakkndaki grleri; zellikle madde

ve hareketin srekli oluu, balangc ve sonu olan bir ey olarak ta
savvur edilemeyecei yargs da slmda bir dnce devrimidir.
Hareket, mekanik bir mekn deitirme deil; deime, olu, yarat
m a ve zlmedir. Sonu olarak, denilebilir ki, bn Rd, tabiatn
ebed bir olu iinde srdn ifade etmektedir.31
bn Rd, bylelikle, Aristotelesin bir takipisi olmaktan tede
yeni gr ve ilkeler getirmekte, bu yeni ilkeler dogmatik nyarglara
kesin bir kar k niteliinde gzkmektedir. Ancak, bn Rd'n
aklcln gereklikten uzaklamaya let etmemesi, gerekliki ara
trmaya girimesinde speklasyonlardan kurtulmu olmas anlamna
gelmez, nitekim yle de olmamtr. ann mevcut olan konularn
daki tartm alardan kartlabilecek felsef sonulan yetkinletirmi,
kavranabilirlikleri analitik biimde ele alm; ancak, maddesi itiba
riyle mevcut olan fakat ilim leminde konusu itibariyle mevcut ol
mayan gerekliklere eilmesi sz konusu olmamtr. Aklm kavranabilirlii ince tmesi yerine, tabiat-toplum -insanm gereklii
nin kavranmas iin bn Haldunu beklemek gerekecektir.
Din-Felsefe ilikisini statik bir biimde ele alp mn-Akl kartl
olarak ifade etm ek snrl ve yanllara sebep olabilecek nitelikte bir
grtr. Din temeli" zerinde ina edilmi bir toplum da felsefeyi
Kadm Yunann basit bir takipilii sanmak da noksanlklar tar.
Dorudur; Vahiy-mna kar akl yelemek felsefeye dm tr.
Ancak slmda felsefenin, Grek felsefesinin tabiatndan gelen bir
akl-yarglama ilevinden tede ekonomik yapya dayanan, sosyal
ereveyi dikkate alan bir geliimi olmutur. Bunu, Snn ortodoksiye fikirce direnmekle yetinmeyen toplu aksiyonlarda daha iyi gr
mekteyiz. M ekke-M edinenin kent hukuku olan eratta Mlk
Allahndr. Mlkn zmrelerde birikmesi ve birikmi olann merlatnlm as sonucu tayir edilen eratn sosyal realitede ve si
yasal pltformda, lkc an ok gerilerde kald dnemlerde, derebeilemi bir yoruma m dn braklmas karsnda, felsefe ken
di imknlarn zorlayarak hr dnceye kap aralam ak istemitir.
Bulgularn ylmasyla birlikte birikimden dzenlemeye (classifi-
51 Averroes Tahafut Al-Tahafit (The lncoherence of the Incoherence) tr.

Simon van den Bergh, 2 vols., London 1969. Bkz.: zellikle, I, ss. 69-87,
221-234, 250-255, 275-285, 300-310 ve 311-333.
mit Hassan
97
cation) gei ancak mimar, tb, fizik, astronom i gibi alanlarda sz

konusu olmutur. Dzenli ve bamsz bir zgr dnce srecinin
nm na hareket eden felsefe -zellikle bn Rd felsefesi- din ile
uzlama ihtiyac -kanlm azl- ierisindedir. Speklatif karakteri
ve metafizik temelleri sebebiyle eli kolu bal felsefe, bu ballnn
elverdiince bir rasyonalizm peindedir. Ancak, felsefenin yapsnda
Bilim ile Teolojinin snrlarn gerekten ayracak g yoktur. Teolo
jik nyarglar karsnda bilimsel dncenin kendine yol aaca
aa ulalmamtr. Bu hal, Islmda rasyonel dnceyi gereki
temellere oturtan bn H alduna kadar bylece kalacak; ve gene bn
H alduna kadar, vahiy ve ilhm a dayal dinin statik klnmas ve
zellikle devlet formasyonlar platformunda, Emevler'den itibren,
aralatrlmas karsnda, din ile felsefeyi dncenin iki yz ola
rak gren felsefenin st aamas, deta bilimin yerini tutm u, ya da,
daha dorusu, bilime kap aralayacakm intibm veren bir kisveye
brnecektir.
II. BN H ALDUNUN M ETO DUNUN NCLLER

A. BLMLERN BLMLEN: RASYONALZME
GDEN YOL
1. N akil-A kl Ayrm
XIV. yzyln ikinci yarsnda, ilimlerin yer ald kitaplardan yara
tc bir sonu karmak, yeni bir senteze varmak slm dnyasndaki
dnen adam iin imknszlamt. D nen adam lar taklitten
teye varamyor, olsa olsa sylenmileri daha ince eleyip sk dokum akTa yetiniyordu. ok genel bir biimde irdelenirse, bir yanda
vahiyci din, te yanda hep ayn ilmikleri atan felsefe btn dn
ve hatt davranlar kendi alanlarna hapsetmeye hazrd. Ehl-i Snnetin trevleri asln yadsm, derebeileen ynetimler zgr d
nceye btn kaplar kapamt. bn Rdle en ince noktasna
varan felsefe, zgr dnce "nm na hareket etmi, ancak kendi
sine zg ksr dnglerden kurtulamamt. Bu ortamda, olup biten
leri -vakalar- gzlemleyen, olaylar olay olarak ele alan bn H al
dunun, btn dncelere hkmeden kalplar ve toplumlara hkm e
den sosyal-siyasal yaplardan oluan kurulu dzen iinde yer amas
gerekiyordu.
98
bn Haldun Metodu
bn H aldunun bulunduu deiik ortamlardaki saysz deneyim

ve gzlemleri,52 ondaki gerekiliin n artlarn hazrlyor, bu ger32 bn Haldunun hayat ender rastlanr bir bilim ve serven bileimi olmu
tur. bn Haldunun dncesinde deneyim ve gzlemlerinin yeri byktr; bu
bakmdan, dnrn hayatna olabildiince zl bir biimde deinmek
gerektir.
bn Haldun, 27 Mays 1332 (1 Ramazan 732)de Tunusta domutur.
Veliyddin lkabn tayan Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed bin
Muhammed bin Hasan bin Muhammed bin Cbir bin Muhammed bin bra
him bin Muhammed bin Abdurrahman bn Haldun, adndan da anlalaca
zere, Tunuslu asil bir ailedendir. Ailesi, daha spanyann fethi sralarnda
Hadram uttan gelerek Sevile yerlemi, burada eitli nemli siyasal grev
lerde bulunmutu. Katolik lkapl III. Ferdinandn Sevili zaptetmesinden
hemen nce ehri terkeden aile daha sonra spanyadan ayrlm, yeniden
Efrikiyyeye dnmt.
bn Haldunun hayat kabaca dneme ayrlabilir. lk dnemde (20 yl)
ocukluu ve genlikteki renimi yer alr. kinci dnemde (23 yl) dnr
almalarn srdrm ve eitli siyasal servenler yaamtr. Son dnem
de (31 yl) ise bn Haldun bir bilim adam, (retmen) ve yarg olarak ya
amtr.
bn Haldun, daha ocukluk ve genliinde Tunusun lim ve kltr im
knlarndan sonuna kadar yararland. En yetkili retmenlerden klsik bir
renim grd; Kur'n, Hads, Dil ve Edebiyat, Fkh zerine bilgisini de
rinletirdi, eitli icazetler ald. bn Haldunun retmenlerinin pek ounun
Endls kkenli oluu dikkati eker.
bn Haldun nce, Tunus sahibi Sultan Ebu shakn yannda alt. Daha
gen yanda sivrildi, n kazanmaya balad, bn Haldun 1350 ylnda Fas
Hkmdar Ebu nann hizmetine girdiinde henz 20 yana basmamt.
Fastaki grevi zamannn en byk memuriyetlerinden biriydi. Sultann
emir ve hkmlerini damgalamakla grevli saltanat dairesi yetkilisi (bir eit
mavir, devlet bakan) oldu. bn Haldunun ni ykselii, aleyhindeki ent
rikalarn oalmasna sebep oldu ve birbirini takip eden ikyetler sonucun
da 1357de hapse atld. 21 ay hapiste kalan bn Haldun 1358de Ebu
nann lmyle iktidar Ebu Salimin eline geince, zgrle kavutu. Yi
ne nemli yrtme ve yarg grevlerine getirildi. Ebu Salim ldkten sonra
siyasal mevkii bozulan bn Haldun, 1362de Grnataya -Endlse - geti.
Ebu Abdullah bin Ahber, bn Haldunu gsterili trenlerle karlad. Sevile,
Kastil Kral Zlim Pedroya gnderilen siyasal heyete bakan oldu. Burada
kendisine atalarnn mlk verilmek karlnda hizmete girmesi teklif edil
di. Teklifi kabul etmeyen bn Haldun, Grnataya armaanlarla dnd. n
celeri yakn arkadalk kurduu nl vezir ve edip bn-l Ktip ile aras
ald. Becaye Sultan Ebu Abdullahn teklifi zerine 1365te Becayeye gitti
mit Hassan
99
ve trenlerle karland. Bu lkenin hemen btn ynetimini stlenen bn

Haldun Berberlerle savata orduyu ynetti, baarya ulat. Ebu Abdullahn
ldrlmesi zerine 1371 de Tilmisana Ebu Hamu katna gitti. Daha sonra
burada buradaki grevinden ayrlp Cezayir yaknnda Beni Tacin ilinde bn
Selme Kalesi adyla tannan ehre indi. Btn devlet memuriyetlerini brak
t. Burada yl boyunca kendisini tamamyla bilimsel almalarna vererek
Mukaddimeye hazrland. 1377 ylnn Kasmnda Mukaddime tamamlan
mt. 1378de Tunusa geldi, eserini Tunus Sultan Ebu Abbasa sundu.
Tunustaki ktphanelerden de yararlanarak Tarihi (Kitb-el Iber) zerin
de 4 yl daha alt ve eserini tamamlad.
bn Haldun, 1381de Hacca doru yola kt. Bu sralarda Msrda Sul
tan Berkok tahta gemiti. skenderiyeye gelen bn Haldun, Cami-i Ezherde ders vermeye balad. Ad ve san artk her yerde anlyor, byk bir
bilgin olarak tannyordu, 1384de Mliki Mezhebi Kadlna tayin olundu.
ki yl bu grevde kald, byk bir slm hukukusu olarak da n sald. Bu
yksek yarglk mesleinde de aleyhinde bir kampanya balad. bn Hal
dunun, hayat boyunca gereki kalmaya alm bu siyaset ve bilim ada
mnn, belki de artc bulunabilecek bir biimde reformcu dncelerini
uygulamak istemesi karc gruplarn Sultana ikyetlerini younlatrd.
Msrda, bn Haldunun bir siyasal dnm iin gerekli sayd "asabiyyet
yok saylabilirdi. Dnr, hasmlarnn iddialarm rtt ise de, zntye
kaplarak Mliki Kadlndan istifa etti, bilimsel almalarna ve derslerine
yneldi. Uzun yllar boyu almalarn derinletirdi ve zellikle Mukaddime
zerinde yeniden durdu, eserinde yenilemeler yapt. Bu arada Msrdaki za
man zaman keskinleen siyasal gelimeleri izledi. Berkok aleyhindeki olayla
ra tank oldu. Sultann duruma hkim olmasndan sonra 1399da tekrar
Mliki Kadlna getirildi. Bu srada Berkok ld 10 yanda tahta geen
yeni hkmdar Ferec zamannda Filistin ve Kudse yapt geziler srasnda
Kadlktan azledildi ise de dnte ksa sre sonra, 1400de yeniden Kad
olarak tyin olundu. Bunu takiben bn Haldunun sosyal stats ve siyasal
gc yine byk bir ykselme gsterir.
Bu sralarda Timur ordular am ele geirmiti. Ferec ordular Timurla
karlamak zere 1400 ylnda yola ktnda aralarnda bn Haldun da
vard. Bu arada Msrda bir ayaklanma tehlikesi ba gsterdii iin Ferec ve
ordusu geriye dnd. ama varan bn Haldun, asker yetkililerin Timura
kar direnmeye almak, sivil yetkililerin ise ehri teslim etmek tarafls
olduunu grd. ehrin duvarlar asker yetkililerce kontrol edildiinden,
bn Haldun ve ulemadan baz kiiler Timurla bar grmeler yapmak
iin ehirden gizlice ktlar. Bu sayededir ki tarihsel nemi olan nl g
rme yapld. 1401 ylnn 10 Ocak ile 25 (ya da 27) ubat gnleri arasn
da Timurun ota, gerekten tarihsel gidiin davet ettii en nemli bir bu
lumaya sahne oldu. bn Haldun'un Timur'la grmesi am iin "aman
dileme artlarnn bir yana brakld bir tarih ve kltr leni oldu. D
nrn Timura asabiyyet teorisini de anlatm olmas, sonular bakmndan,
zerinde bamsz almalar yaplmasn gerektirecek derecede nemli bir
olaydr. Timurun bn Haldunu yannda alkoymak istemesi zerine d
nr, byk cihangirin elinden kurtulmak" iin bahaneler ileri srd; kitap
larn ve evrensel tarihi Kitb-el beri alp tekrar geri gelmek vaadiyle Ti
murdan ayrlabildi. Timurun gneye inmek yerine kuzeye ve batya yr
meyi tercih edii, 1402 ylnda Ankara Savana varan olaylar dizisini ya
ratm oldu.
1401den sonra bn Haldun Msrda byk sayg grerek n lkeler ara
s yaygnlk kazanm bir bilgin sfaUyla yaad, kendini derslerine verdi,
gzlem ve incelemelerini geniletti. Msrn snrlarm ok aan, slm dn
yasnn btnn, Trkleri ve Moollar kapsayan incelemeler yapt. Eserle
rinde Venedik ve Cenovaya kadar eitli atflarda bulunacak ekilde Hristi
yan lke ve ehirleriyle ilgilendi. 17 Mart 1406 (25 Ramazan 808) aram
ba gn 74 yanda ld, Kahirede topraa verildi.
bn Haldunun hayat zellikle resm hayat hakknda ayrntl bilgi mev
cuttur. Dnr ann eitli zelliklerini de yanstt uzun bir otobiyog
rafi (Et-Tarif) yazmtr. bn Haldunun hayatn anlat, slm Edebiyatnn
en ayrntl otobiyografisini meydana getirmekte, hatt slm dnda da ya
zlm bulunan otobiyografiler arasnda, gerek yazlndaki dikkat ve zen
gerekse olaylarn anlatlndaki ayrntlarn zenginlii asndan rnek bir
yere sahiptir.
(Yukarda yer almayan baz hususlar ve hayat hakknda yorumlar iin
bkz. Sleyman Uluda, Giri: bn Haldun ve Mukaddime; Hayat,
ss.15-54. Kez bkz.: S. Uluda, bn Haldun: Hayat Eserleri Fikirleri, T.D.:
Y.V.Y., Ankara 1993, ss. 1-17.)
bn Haldunun hayat hakknda tamamlayc bilgi iin bkz.:
F. Rosenthal, ibn Khaldns Life, MR, I, ss. xxx -lxv.
M. E. Enan, ibn Khaldun, His Life and Work, Lahore 1951.
Z. K. Ugan, nsz, MU, I, ss. I-VIII.
Z. F. Fndkolu, /$ Mecmuas, 1937, Say 14, ss. 27-32; Say 15-16, ss.
80-86, Say 17, ss. 21-29.
W. J. Fischel, Ibn Khaldun in Egypt: His Public Functions and His Histo
rical Research. (1382-1406). University of California Press, Berkeley-Los
Angeles 1967.
W. J. Fischel, Ibn Khaldun and Tamerlane: Their Historic Meeting in
Damascus, 1401 A. D. (803 A. H.): A Study based on bn Khalduns Auto
biography, Berkeley-Los Angeles 1952.
M. Talbi Ibn Khaldn Encyclopedia o f Islam (2. Ed.).
C. Issawi, Ibn Khaldn, Encyclopedia Britanica, (15 th. ed. 1974).
Ayrca, bn Haldunun gzlemleri konusunda bkz.: Jamil M. Abun
mit Hassan
101
ekilik ise onu yeniden gzlemlere itiyordu. Gereklik, kitaplara

kysndan kesinden yansmt. Asl olan olaylar ise tabiatta, top
lumda, kiide kanunluluklann yrtmekteydi. Olaylarn mateyal,
toplumlar konu olduu bir genel inceleme yapmak iin akl yoluna
sahip kan bn H aldunun karsnda bulunan ilk engel insan d
ncesini saran nyarglar olmutu. Bu ilk engeli amak, mevcutun
iinden bir yol amakla mmkn olabilecekti. XIV. Yzyl slmma
bakaca yol bulmak imknszd; buna eriat da, onun ilimi de izin
veremezdi.
"limlerin tasnifi geleneini yeni bir deerlendirmeyle kullanarak
mevcut olan ilimler arasndaki farkllklar ortaya koymas, bn
H aldunun alaca ortama giden yoldaki ilk tkankl amasn
mmkn klmtr. bn H aldunun andaki slm kltrnde mev
cut bulunan ilimlerle54 ilgili en nemli ayrm, tabi (tabiyya) ve
nakl (naqliyya) ilimler ayrmdr.
Tabi ilimler fikir ve akl ile renilir; insan alglama (idrk) yete
neiyle bu ilimlerin konularn, sorunlarn, argm anlarn ("delil ve
"burhanlarn), renim ve retim yntemlerini kavrar, inceler ve
anlar. Nakl ilimler ise, eriat vazeden (ri: Shri) nakil ve rivyet
edilen haberlere dayanr; bu imlerin esas ve uslleri renilirken
Nasr, A History o f the Maghrib, Cambridge University Press, 1971, ss. 8, 9,

12. 108. 119. 141-42, 202.
53 Bkz.: W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 2. basm, Diyanet leri
Bakanl yay., Ankara, 1963, ss. 27-28.
94 Frb ve ve bn Snanm ilimleri blmlemesine bir giri iin bkz.:
S.V.D. Berg (trans.), Averroes Tahafut al-Tahafut, London 1969. II (No
tes), s. 171.
Ayrca bkz.: (ed. R. Lerner M. Mahdi) Medieval Political Philosophy,
(Frb iin) s. 22 vd.: (bn Sna iin) s. 95 vd.
slm uygarlndaki temel inan ve dnce eilimleri itibariyle 'lm
anlaynn incelenmesi iin bkz.: F. Rosenthal, Knowledge Triumphant: The
Concept o f Knowledge in Medieval Islam, E. J. Bril, Leiden 1970, Rosenthal,
ilim teriminin karln bulmada byk zorluklar ektiini, sonuta
knowledge kelimesini tercih etmek durumunda kaldn belirtmektedir.
Rosenthalin gerek slm ilim kavramnn genel zellikleri zerinde dura
rak, gerekse lim slmdr (Teoloji), lim Nurdur (Tasavvuf), lim D
ncedir (Felsefe), lim Toplumdur (Eitim) ayrmlaryla gelitirdii in
celemesi standart bir eser olarak mtala edilmelidir.
102 bn Haldun Metodu

akla dayanlmaz, ancak sorunlarn ayrnt ve uzantlarn asllanna
balamak hususunda akln yardmna bavurulur.55
bn H aldunun M ukaddim ede niceliksel ve niteliksel olarak b
yk arlk tayan limler hakknda verdii bilgiler ve zellikle yap
t yorumlar zerinde durm ak bile balbama uzun kolektif abalan
gerektirir. M ukaddim enin yaklak yzde otuzunu tekil eden,
lmlerin ele alnmasnn rneklenerek deerlendirilmesi,558 tabiaty
la, bu alma iin sz konusu deildir. Gerekletirilmeye allacak
olan, sadece, bn H aldunun ana mihverini tekil eden, lm(ler)e
btnsel olarak bilimsel bak asm vurgulamaya yneliktir.56
M ukaddim edeki ilgili blmler dikkate alnarak Akl-Nakl ilimler
ayrm altnda belirlenen ilim dallar ematik biimde zetlenebilir.568
55 MSU, II, S.780: MU, II, s. 455 : MR, II, s. 436.

55a M ukaddimede yer alan limler Konusu (limler ve eitleri, retim ve
Uslleri, Btn Bu Hususlar Arz Olan Haller...) gerek eviri yetkinlii ge
rekse terminolojik-kavramsal aklamalar asndan MSUdan okunmal
dr: MSU, I, ss. 763-1090.
56 bn Haldunu konu alan baz eserlerde ilimleri tasnifinin dkm ve ana
lizi ok snrl olabilmektedir. Baz hllerde, (rnein bkz.: F. E. Peters,
Aristotle and the Arabs, New York University Press, 1968, s. 112) ana hatla
r itibariyle retici fakat eksik ve yetersiz tasniflere rastlamak mmkndr.
Bizim ematik zetimiz bu almann gerei dorultusundadr ve dorudan
Mukaddimeden kaynaklanmaktadr. MR, II, s.410 dipnot l den, Mukaddimenm limlere dir olan 6. Blmnn erken saylabilecek bir tarihte
doktora tezi konusu olduunu renmekteyiz. S. Van den Bergh, Umriss
der Muhammedanischen Wissenchaften nach ibn Haldn (Leiden, 1912).
568 zellikle, S. Uludan (MSU, II, ss. 789-793de yer alan 3 numaral
dipnotu reticilik ve yorumlama bakmndan dikkatle mtala edilmelidir.
bn Haldunun limleri Umrna gre deerlendirmi olmasna ramen,
"ilimlerin tasnifi ve tedris faaliyetleri konusunda bedvet-hadret nazariyesini sonuna kadar ak bir ekilde yrtm sayl(mayabilecei)ni belirten
Uluda, Dnrn, ...konuyu vuzuha kavutururken [kendi] bedvethadret ve umrn nazariyesinden istifade etmi olmakla birlikte sylenmesi
gereken hereyi sylememi olduu grndedir. Biz de (H) haddiztinde, ilimlerin tasnifi konusunda bn Haldundan nceki dnrleri ve
Aristotelesi gndeme getirmekten ziyde, Dnrn sz konusu tasnifle
Bilim kapsn nasl at zerinde durmu bulunuyoruz.
iS E R A T LMLER)
I. K U R AN
L M L ER
N ass
(K u rra)
,U s u l-j Flyh
-C e d e l
-H il fiy y a t
Tefsir
Fkh
F eriz
K raat
--
K yas
II. H A D S
(R ey ve K y a s:)
'( R e y e h li Irak Y o lu )
S n n et cm a
H adis H icaz Y o lu )
(Z ah iriy y e M ezh eb i K y a sn reddi
-kayboldu-)
Dil Bilgilen
Lgat
S arf ve Nahiv
B eyn
Edebiyat
III. KELAM
IV. [D ier Trevsel limler]
TASAVVUF
RYA TBR
AKL LM LER
I. MANTIK LM
II. TAB LMLER
A. Fizik
B. Tb
C. Tarm (*)
LAHYAT LM (al-eilm al-ilh: M ETAFZK)
M ATEM ATK (TALM LM LER taclm; ul m -u riyziye,
riyaz ilimler)
A.
Geometri ve trevleri
1. G enel geom etri

2. Krev ve konik geom etri Sferik trigonom etri ve M ekanik
(C err-i eskale ilikin geom etri ve hesaplar)
3. Yzlm
4. O ptik pers (M enzr)
B.
Aritm etik ve trevleri
1.
G enel aritm etik
2.
3.
4.
C.
1.
2.
D.
Cebir (Cebr)
Ticar aritmetik (Muamelt)
Feriz (Kanun hesaplar, miras hesaplan)
Astronomi ve trevleri
Genel astronomi
Astronomik hesap (Zyieler ilmi)
M zik
(*) Sanayi faaliyetleri ve genel olarak iktisat teori ve politikas

Mukaddime'ma. eitli blmlerinde nemle ve temel konum u bak
m ndan ele alnm; mevcut akl ilimler arasnda aynca belirtilmemi
tir. limlerin tamam iin bkz.: M SI), 1, s.763 vd.: M U ,II, s. 441 vd.:
M R, I, s. 409 vd.
2. N a k l lim lerin N itelii

bn H alduna gre,57 nakl ilimlerin her birinin temel ve dayana
Kurn yetlerinden ve T ann Elisinin hads ve snnetlerinden iba
ret olan er delillerdir. Tanrnn Kitabn ve Elisinin hadslerini
anlatmak ve aklamak zere vazedilen ilimler de er ilimlerden sa
ylr. Nakl ilimler birok ksmlara blnr, T ann tarafndan farz
klnm buyruklann ykml olan m min tarafndan bilinmesi ve
renmesi vcibdir. Bu emir ve hkmlerin her biri yet ve hadsle
rin ak olan ifadesinden (nass) ya da din bilginlerinin ittifakla ver
dikleri hkm lerden (icma) ya da kyastan alnm hkm ve em ir
lerdir. Bundan dolay her olayda Kurna bavurulur; Kurnn ifade
ve cmlelerin incelenmesi Tefsr ilmidir. Kur n n lehelere gre
okunmasna dir ilim Kraat ilmidir. Peygamberden rivyet edilen
szlerin eitli llere gre incelenmesi Hads ilmidir. Hkm le
rin asllardan yani Kurn ve hadsten istidlli, yet ve hadslerden
hkm karmak usl, Usl- Fkh ilmidir. Bu ilmit kanun ve
kurallarna dayanarak yet ve hadsten hkmler karmak ve yarar
lanmak suretiyle Tanrnn kullarna emir ve yasak ettii ilerin bi
linmesine dair olan ilim, Fkh midir. Kullarn kalbi olan, imnla
ilgili ykmllklerini kapsayan imn akidelerini akl delillerle ispat
Akl limlerin tamamnn ilenmesi ve irdelenmesi iin dorudan Mukaddi
meye baklmaldr.
57 MSU, II, ss. 781-792: MU, II, ss. 457-458: MR, II, ss. 436-438.
mit Hassan
105
eden ilim "Kelm ilmi" diye anlr. K urn ve hadsleri anlayabilmek

iin de lgat, nahiv, beyn ve edebiyat gibi blmlere ayrlan dil ile
ilgili ilimler domutur.
lk bakta, bn H aldunun K urn/nakl ilimleri sunuunda kay
da deer husus, bu ilim dallarn birbirleriyle olan ilikilerini dikkate
alarak sergilemi olmasdr. bn Haldun, sunuunu dzenli bir biim
de yapmtr, her eriat ilmiyle ilgili aklamalarn da teker teker ele
alacaktr.58 slm eriatnn zellii bakmndan, slm eriatyla il
gili ilimlerin btn dier milletlerin din ilimleri karsndaki durum u
nem tar. Dier dinlerin imlerini renmek yasaktr; nk slm
erat, Tanr tarafndan indirilen kitaplardan K urndan bakasna
bakmay yasak etmitir.59 Sz konusu hkme bn Haldun yorum
getirmez. Zten Tanr emri ile kesinlik kazanm durum a yorum ge
tirmek olmaz. Ancak bn H aldunun bu konuyu burada kesip hemen
nakl olan eriat ilimlerinin gelime srelerini incelemeye balamas
ok anlamldr. Babadan oula, kuaktan kuaa aktarlarak srd
rlen nakl ilimler, Tanr emri olduu iin vardr, ayrc zellii de
bu konular hakknda baka yere bakmann yasaklanm olmasdr.
Asl nemli olan nokta bu aamada kendini belli etmektedir. bn
Haldun, nyargl bir alan kendi alan iinde brakmann en kolay
yolunu, bizatihi bu nakl ilimlerin kendi kendilerine izdikleri, kendi
lerini soyutladklar alana dokunmamakla bulmutur. Bu eriat ilim
lerinin gelime srelerinden ve bunun sebeplerinden bahsetmek
gene bu ilimlerce yasaklanm mdr? Byle bir yasak yoktur; aslnda
nemli olan da olup-bitenlerin (vkalarn) sebep ve sonulan ol
duuna gre, sz konusu nakl ilimlerin gelimeleriyle ilgili akla
malar getirilebilir demektir. -K ald ki, bn Haldun, eriata yasak
lanm olanlara da, ilerde eitli rneklerini greceimiz zere, iki
lendi hatt lemli slplar kullanarak60 girecektir. Uygarlk ynn
den gelimi yerlerde, sosyal ve uygar hayatm ihtiyalarn tatmin
edecek biimde, sanayinin gelimi olduu D ouda nakl ilimler de
gelimi olacaktr.61 bn Haldun, nakl ilimleri ayr bir kategoride
58 MSU, II, ss. 781-792: Bkz.: MU, II, ss. 460-566: MR, II, s. 439, MR, II,
ss. 439-440
59 MSU, II, s. 783: MU, II, s. 458: MR II, s. 438.
60 Bkz.: . Hassan, Mukaddime Metni, s. 123.
61 MSU, II, s. 784: MU, II, s. 459: MR, II, s. 439.

irdeledikten, onlarn bamszln tandktan hemen sonra att
bir admla erat ilimlerinin gelimesi ile paralellik aramaktadr.
bn Haldun tefsir ilmini incelerken, tefsir kitaplarnn er h
kmlerle ilgisi olmayan hab erlerle doldurulmasnn sebeplerine de
inmektedir.62 er hkmlerle ilgili olmayan sylentilerin erat
yolundaki aklanmas, bunlarn Tanrya ve Elisine uymam kiile
rin uydurmalar olarak nitelendirilmesi yeterli olmak gerekirdi. Oysa
bn Haldun, Araplarn63 semav kitaplar olmayan bir kavim olduu
nu, bedevlik iinde yaadklarn, okuma ve yazma bilmediklerini
kaydederek; evrenin sebeplerini, yaradln balangc ve vcudun
srlan gibi herkesin bilmek istedii eyleri renm ek istedikleri za
man, kitap ehilleri olan Yahudilere ve dinlerinde onlara tbiiyet e t
mi olan Hristiyanlara bavurduklarn belirtmektedir. slm nce
sinde, araplar arasnda yaayan Tevrat ehli, araplar gibi bedevi bir
hayat yaamaktaydlar. Tevrat ehlinden olan avam ne biliyorsa, araplarn bavurduklar bu kimseler de ancak o derecede bilgi sahibiydi
ler. Tevrat ehlinin ounu tekil eden Yahudi dinini kabul etmi olan
Himyer araplar, slmiyeti kabul ettikten sonra da slm eriat h
kmleri ile hi ilgisi olmayan eski bildiklerini muhafaza etmilerdi.
Dikkat ekici bir husus olarak; bn Haldunun, slm dncesi (ve tabi,
asl, akaidi) bakmndan en kritik konularn banda gelen nsih olan yet
ler/mensh yet konusunda ok ihtiyatl yaklatn grmekteyiz.
63 bn Haldun, toplumsal bir terim olarak Arab, Arb szcn bede
v karl kullanmaktadr. Dnr, burada, rk, milliyet, dil fark g
zetmez; genel olarak bedvet ierisindeki gebe-bedevlii kasteder. Ancak,
bn Haldun, Berber, Trk ve Moollardan da szetmektedir. Dnrn
Araplar zerinde zellikle durmas, Araplarn saf gebe oluundandr.
Arap szcnn genellikle gebe karl kullanlmas karsnda F.
Rosenthaln (MR, I, s 250 not 6daki) her zaman yorumunu ihtiyatla kar
lamamz gerektirir. nk, sk rastlanmasa da, Mukaddimede, tasrih
etmek ihtiyac ile, gebe Araplar arab bdiya) deyiini grmekteyiz. (r
nein bkz.; MU, II, s. 183.) Konunun etrafl ve mkemmel bir tahlili iin
bkz.: Mahdi, ss. 199-200 not 5. Yalnz burada da (4. kda) belirtilen g
ebeliin vlmesi onlarn eriata uygun dmelerine orantldr" yargsyla
uyumamz mmkn deildir, bn Haldunun Araplar bedev olarak tanm
lamas zerine Araplk yannda ve karsnda yorumlar gelitirilmitir.
(Yine bkz.: Mahdi, ayn yerde, Kar.: lhan Arsel, Arab Milliyetilii..., ss.
59, 107.)
mit Hassan
107
bn H aldunun bu aklamas, nakl bilim - akl bilim ayrmnn sa

lad imknla, nakl bilimin btnlne dokunm aksam , slm'n
din bir sorununu nasl tahlil ettiine bir rnek tekil eder. Tahlilin,
tarihsel ve sosyal bir temele oturtulmu olduuna, imdilik, deinmi
olmakla yetinelim.
M utezilik, ehli-i snneti reform a uratm bir mezheptir. Ehl-i
snnetin reform dan geirilmesi, bn H aldunun uygun grecei bir
oluum deildir. nk, felsefe kattrlm mezhep, mn ve vahye
dayanan dini deitirecektir. m n ve vahye dayanan din, btn h
kmleri ve sorunlar ile babaa kalmaldr ki, akl yolu da bamsz
lna kavuabilsin ve dini rasyonel temellere oturtm a gibi verimsiz
bir alandan kurtarlarak gerek bime yol alabsin. Bu bakmdan,
bn Haldun tefsr ilmini incelerken64 M utezilike kar tavrm hemen
alr ve M utezile mezhebinin tefsr ilmiyle ilgili olarak sylediklerin
den, M utezlik detinden saknlmas gereini duyurur. Bu husus,
bn H aldunun, eseri boyunca, yeri geldike, M utezilenin i-tutarIln yanstan sylemler gelitirmesine engel olmaz.
Ehl-i snnetin (mensubu olduu) Mlik65 mezhebi uyarnca ka
bul edilen sahih hadsler esas itibariyle belirli olduu halde,66 bn
Haldun, hadslerin nsihlerini mensuhlardan ayrmak iin eitli
mezheplere mensup bilginlerin gsterdikleri btn abalar objektif
bir biimde deerlendirmektedir.67 Dnr, Fkh ilmini incelerken
de,68 ykml kullarn i ve amelleri ile ilgili "vcip-haram-mstehabb-m ekruh-m ubh ayrmlarn yaptktan hemen sonra, ehl-i
snnetin btn mezheplerini karlatrmal bir biimde ele almakta,
bu arada Mlik mezhebinden sz ederken, bu mezhebin yaygn ola
rak bulunduu "Bat Afrika ve Endls ahalisi, Irak ahalisi kadar
m eden deildi, bedev kltr etkisiyle bunlar Hicaz ahalisine ei-
64 MSU, I, ss. 446-447: MU, II, s. 469: MR, II, s. 447. Mutezileden alnan
telkkilerin sebep olduu teviller konusunda S. Uludan yorumu iin bkz.:
MSU, II, s. 897 dipnot 26.
65 Maliki mezhebinin karlatrmal bir tahlili iin bkz.: Joseph Schacht, An
Introduction to Islamic Law, Oxford 1971 (first pub. 1964). ss. 57-75,
zellikle ss. 61-62.
Bkz.: MSU, II, s. 793 vd.: MU, II, s. 493 vd.: MR, III, s. 12 vd.
MMSU, II, ss. 802-820: MU, II, ss. 483-498: MR, III, ss. 3-20.

mliydiler69 deerlendirmesini yapmaktadr. H er mezhebin kendine
zg fkh ve usl bulunmasnn tarihsel kklerine eitebilmek, bn
Haldunun nakl ilim - akl ilim ayrmdan salad imkna bal ola
rak dom utur. Mslman bir bilginin, XIV. yzylda tarihsel ve
sosyal bir tahlil ve yorum getirebilmesinin n art szn ettiimiz
ayrm olsa gerekir.
bn Haldun, akl aracn somut gzlemlerinin deerlendirilmesine
ayracaktr. bn H aldunun gznde, felsefe ve speklsyona ara
olmu akln, hem tabiat hem de toplumu aklayamam olduuna
tarih tanklk etmektedir. Bu bakmdan, dinin vahy ve mnla snr
lanm olduu grn srdrr. Dnr, Kelm lmini incele
meye70 balarken, lm-i Kelm, mndan olan akide ve inanlar akl
delillerle ispat eden ve slm akidelerinde ilk slmn ve ehl-i snnet
vel-cem atin doru olan yolundan sapanlarn fikirlerini reddeden
'-bir ilim71 olduu ekilde bir tanm getirmektedir, idrkin snrsz
lna kar kmak gerektir, nk bizim idrklerimizin muhdes ve
mahluk olduuna phe yoktur ve Allahn halk (ve yaratmas) in
sanlarn halkndan daha byktr... varlk bundan daha geni bir
daire tekil eder.72 Dolaysyla, mminlere u d verir.73 u
hlde, (ey insan) idrkini de, idrk ettiin m ahdut eylere de ittihamet(le yakla) (kesin nazarla deil ihtiyatl bir nazarla bak)... o (lh
emirler) senin idrkinin stnde olan bir tavrdan, senin akl ve d
nme diresinden daha geni olan bir diredendir. Bunun byle
olmas akl ve ondaki mdrike iin bir kusur tekil etmez. Tersine
akl, shhatli bir ldr. u hlde onun verdii hkm ler yakn ifade
eder, bu hkm ler aslsz deillerdir... Tevhid ve ahiretle ilgili husus
lar... ilhi sfatlarn hakikatlerini... akl terazisi ile lmeye tamah
etm e. Daha da ak, yorumlanm ve vecz olarak syleyince, ...
akl nakle takdim etmek isteyenlerin yandklann ve anlaylar eksik
ve fikirleri altst olmu bir hlde bulunduunu kavrarsn.74
69 MSU, II, 810: MU, II, s. 494: MR, II, s. 13.
70 Bkz.: MSU, II, ss. 820-835: MU, II, ss. 515-540: MR, III, ss. 34-55.
71 MSU, II, s. 820: MU, II, s. 515: MR, III, s. 34.
72 MSU, II, s. 822. MU, II, s. 520: MR. III, s. 38.
73 MSU, II, s. 823: MU, II, s. 521; MR, III, s. 39.
74 Bu ifdeler karsnda, M. Mahdinin bn Haldun hakkndaki felsefenin
gerek taklitilii tezi -im dilik- nemli bir temelini, bn Haldunun ik
ra rn kaybetmektedir. Tabiatyla, aslnda sorun burada bitmemektedir. M.
mit Hassan
109
bn H alduna nazaran, imn akidelerini K urn ve hadste anlan

delillerle ispat etmilerdir. Fakat sonradan anlalmas kolay olmayan
ve birbirine benzedii iin tefsir ve izah zor olan yetlerdeki kaide
lerle ilgili olan yetlerin anlamlarn tafsilli bir surette aklarken ara
larnda ihtilflar tremi, bu durum ise, ihtilf, ekime, niz ve m
nakaalara yol am, bu mnakaalar yet ve hadslerden ziyade akl
deliller ileri srmeye sevk etmitir. Bu elime ve mnakaalarn bir
sonucu olarak Kelm ilmi teekkl etmitir.75 Aslnda, ilim ve sana
yinin gelimesinin bir sonucu olarak bilginler birok eserler telf et
meye, ilim ve fennin dier incelemelerinde bulunmaya balamlardr;
mtekellimn (kelmclar), Tann'y her trl noksandan Ye m ahlk
larna benzemekten tenzh eden eserler yazmlardr.76 Ancak, te
yandan M utezile, Tanrnn sfatlarndan olan iitme ve grme (sem i ve basar) sfatlarna benzeterek kelm (sylemek) sfatnn da
Tanr'da bulunmamasna hkmetmi; kelmn nefisle kaaim bir sfat
olduunu dnmeden Kurnn mahlk olduu bidatini de ihds
etmitir, Oysa, bni H alduna gre, limler K urn n kadm (ezel)
olmas inancnda idiler.77 Halfelerden bazlarnn, bu arada Memun
sz edilen fikirleri M utezile taraftarlarndan renerek kabullenip
m slm anlan da bu fikri kabule zorlaynca ehl-i snnet bu bidatlerin yaylmasna mni olmak zere akl delillerle bu akideleri reddet
mek zere harekete gemi, Mtekellimnin std ve imam olan Ebu
Haan Er incelemelerine balamtr.78 Grlyor ki, bn Haldun,
akln metafizie hizmetine prim vermekten iddetle kanmaktadr.
Bu prim, M utezile gibi hayli sre Abbaslerin ideolojisi olmu bir sis
tematik btne verilmi olsa bile. D nrn mtebih yet(ler)
konusundaki tutum u da dikkate deerdir.79
Mahdi, bn Haldunun bu szlerinin felsefenin takipisi olmadnn yeterli

kant saymayabilir. Ancak yazar, bn Haldunun felsefe "lehinde gzken
szlerini ierikten soyutlayp sergileme yntemini takip etmektedir. Bu ba
kmdan, yazarn seip kard alntlarn da tezine anlaml bir katks oldu
u sylenemez. Kald ki, sz konusu alntlarn yorumlan da baz hallerde
"gdml olmaktan kurtulamamaktadr.
75 MU, II. ss. 529-530: MR, III, s. 46.
76 MU, II, s. 533: MR, III, s. 49.
77 MU, II, ss. 533-534: MR, III, ss. 49-50.
78 MU, II, ss. 533-534: MR, III, ss. 49-50.
79 slmn, Kurn- Kerimin, nizne kaydedelim, herhalde, en nemli, en

slmda akl ilimlerin gelimemi olduu bir ada, bn H alduna
nazaran, deliller iin bir l tekil eden m antk ilmi slmlar arasn
da yaylmam olduundan bu delil ve kyaslarn sureti m antk ilmi
gibi ak ilimlere uymazd. Mantk gibi akl olan ilimler mslmanlar
arasnda az ok yaylmaya balanm ise de, balangta bu ilimleri
felsefe ilimlerinden sayarak, er ilimlere tamamyla aykrdr diye
mtekellimin renmemiler ve nem vermeden bu ilimleri tamamy
la ihml etmilerdi. 80 Ne zaman ki mantk ilmi slmda yayld ve
m antkn felsefede bir let ve l olduu gibi, eriat ilimlerinde
(nakl ilimlerde) de bir metot olmas dnld, slm bilginleri
m antk ile felsef ilimleri birbirinden ayrdlar, ite bu noktadan,
m antkn nakl ilimlere girdii noktadan itibaren, bn Haldun, kelm n esas grevinden uzaklamaa baladn, en azndan kelm
ilmi ile felsefe sorunlarnn birbirine kart dncesindedir. Bu
karklk, ehl-i snnet yolunun akl ile desteklenmesine kar kan
bn H aldunun eletirecei bir gelime olacaktr.
bn H alduna nazaran, Kelm ilmi bilginleri m antk bir l ola
rak kabul edince, hasmlarn bu delil lere dayanarak reddetmeye
baladlar; Bakln gibi, delilin batl olmas delilin dellet ettii m ad
denin butlaniyle lzm geldii fikrine ikna olmamlardr.81 Dolaysy
la; Filozoflarn m n akidelerine aykr olan fikirlerini bu m etoda g
re reddetm ek dahi, ok vakit, kelm ilminin konular iine alnm ol
du.82 bn Haldun, devamla, bundan sonra gelen bilginlerin felsef
ilimlere ok nem vermelerinden tr, kelm ile felsef ilimlerin
girift, en hayat ve zor konusu Muhkem-Mtebih Nasslarn/yetlerin

karlkl vaziyeti ve bu ilikinin idrki meseleleridir. Dolaysyla, asrmzda
da en ok hassasiyet tayan bu temel mesele hakknda Mukaddimenin
zerinde bamszca durulacak nemdeki, Kitap ve
snnettekimte
ifadelerden rtnn kaldrlmas konusu ve bunun
sonularhakknd
bala bkz.: MSU, II, s. 835 vd. Bkz.: MR, III, s. 55 vd. Bkz.: S. Uluda,
MSU, II, ss. 842-845de dipnot 11.
bn Haldunun kelm konusunda kkene inen bir aratrmaya girmi oldu
u ve anlattklarnn tefsiri ve felsefi geliim karsndaki durumu hakknda
bkz.: D. B. Macdonald, Kalm", Encyclopedia o f slam.
konularnn yekdierine benzer ve birbirinden ayrdedilem eyecek

bir hle geldiini kaydetm ektedir.83
ri bizleri herhangi bir idrke hidyet ve dellet etti mi, bize
den onu kendi idrkim ize takdim etm ek... sadece ona gvenm ek
ve akl idrklerle onu tashih etm em eye alm aktr.84 D em ek ki, ih
san edilm i olan h ilimler (nakil yolu: aktarlan bilgiler) k o n u su n
da -s a d e c e bu k o n u d a - lh bilgilere gvenm ek gereklidir. Akl d e
lillerle nakl deliller birbirine uym azsa akl bir tarafa atarak em redil
mi olan h k m ve inann doruluuna inanm ak ve em ri doru diye
bilm ek85 tutacam z yoldur. Kelmclarn bu m eseleye girm eleri
nin (ve akl delillerle uram alarnn) yegne sebebi, b id a t niteliin
deki grlere dayanarak selefe kabul edilmi akidelere kar km a
vadisinde ilhad ehlinin itirazlardr... kelm clar onlar reddetm e ihti
yac duym ulardr.86 Ancak, kelm ile felsefenin, dolaysyla spekla
tif akl ile dinin, zam anla birbirine karm aya balam as eletirisiz k a
lamaz:
Vecd hllerinden bahseden sonraki ar giden m utasav
vflar ortaya knca, onlar da iki fennin (kelmn ve felsefenin m eselelerini kendi fenlerine katp kartrdlar... Halbuki aslm da bu
fenden herbirinin idrkleri (bilme vasta ve sahalar) yekdierinden
baka ve ayrdr.87
bn H aldun, bilimlerin blm lenm es sayesinde, ehl-i s n n etin
yolunu izleyerek nce dinde felsefe ve felsef etkileri tehis edecek,
bunlara kar kacak; sonra da ehl-i s n n etin getirdii kurallar
kendi bana brakp dnya da olup bitene bakacaktr. nce din'de
akl'm ro l n e reddiye, sonra da vahy'i T anr tecellsi (da vurm a,
belirm e) olarak kabul edip incelem e alan olan dnya ve toplum larn
bam szln kurtaracaktr.*8 Bu pln dorultusunda ilerleyen bn
83 MSU, II, s. 831: MU, II,s. 538: MR, III, s. 53.

86 A/SU, II, s. 896: MU, II,s. 608: MR, III, s. 155.
88 Bu kurtarma gereksinmesi, bn Haldunun kurulu dzen ierisinde
kendisini de kurtarmasn mmkn klacak, dnr, pek ok ahs trajik
olayla sarslmasna ramen, zaman zaman da grkemli bir hayat srecektir.
Baz kritik olaylarn yorumu bn Haldunun grlerine bir aklk getir
meyecekse dnr kendisini tehlikeye atmaz, rnein Bkz.: (Hallc-
Mansr hakknda) MU, II, s. 559: MR, III, s. 102. bn Haldun, bu gibi

Haldun, kelm ile felsefeyi ayrt etmeye zen gsterir. Bil ki, Dn re nazaran kelmclar, ok defa, T an n nn vcdunu (varoluu nu) ve sfatlarn varlklarn hlleri ile ispat ederler. Filozof ise
tabiyat ilimlerinde tabi cisimleri inceler. Bu cisimler de varlklarn
bir parasdr. Fakat filozofun cisimleri incelemesi mtekellimnin in
celemesinden bakadr. Felsefeci cismi hareket ve sknet hli bak
mndan, kelmc ise o cismi yaradana dellet etmesi bakmndan
inceler. Felsefeci ilhyatta ancak mutlak vcuda ve ztnn icaplar
bakmndan, ise vcudu onu cd edene dellet etmesi bakmndan
inceler. bn Haldun, devamda, mensuplarna gre kelm ilminin ko
nusunu, btn akidelerin erat bakmndan doru olduu farzedildikten sonra, bu akideleri delillerle de ispat etmek ve bidat ehilleri
nin ek ve phelerini tamamiyle rtm ek olduunu belirtir.89
bn Haldun, tasavvuf ilmi90 ve D tabirini91 inceledikten sonra
Akl ilimlere geer.
bn Haldun, genel plnmn gzden karlmas ihtimlini ortadan
kaldrmak iin u notu da dmeden edemez. (Bunlar) akl ve ondaki idrk kudreti iin bir kusur tekil etmez. Tersine akl, shhatli
bir ldr. u hlde akln verdii hkmler yakni (gerekliini
phe olmayan var sistem ve abasn) ifade eder, bu hkm ler
aslsz deillerdir (bunlarda yanllk yoktur). 92
3. A k l lim lerin Nitelii

Belirttiimiz zere bn Haldunun akl yolunu kurtarm as, dini
akl ile telif, uzlatrma abasna girmemesiyle mmkn olabilmitir.
hllerde, dncelerini, kaydettiimiz zere, ikilemli/lemli slb rnekle
riyle aktarma cihetine gider; Mtebih yet, Mensh yet konular da bu
nemli rneklerin banda gelir.
89 MSU, II, ss.829-830: MU, II, s. 538: MR, III, s. 52-53.
90 MSU, II, ss. 849-866: MU,
II, ss. 540-560: MR,
III, ss. 76-103.
91 MSU, II, ss. 866-870: MU,
II, ss. 560-566: MR,
III, ss. 103-111.
Bu noktada, bn Haldunun, Muhkem Mtebih yetler konusunu
Kurn- Kerm (Alu mrn 7. yet, Hd I. yet, Zmer 23. yet) nda
ek alarak, Muhkem ve Mtebih yetlerin varl, Btn yetlerin Muh
kem oluu ve Allahn szlerin en gzelini Mtebih yetler olarak indir
mi olmas lemliliinin konusunda, S. Uludan yorumunun irdelenmesi
gerekir. Bkz.: MSU, II, ss. 842-845, dipnot 11.
mit Hassan
113
D ini akl ile telf abasnn en yetkin rnekleri felsefe plnnda g

rlm t. bn Rd ile varlm olan dzey, sz konusu uzlatrma
abalarnn doruu olmutur. Varlk (ontoloji) ve bilgi (epistemoloji)
konularndaki idealist speklasyonlar olaylar, gereklii aklamak
bir yana, realiteye ynelmi bile deillerdir. bn H aldunda, bir yanda
dinin vahy ve imn konusu olarak kalmas, aklm dine ya da dinin
akla balanmamas; dier yanda yine akln felsefenin bir arac
olmaktan kurtarlmas endiesi yatmaktadr. - O zaman iin - bilimsel
dnceye ancak bu ekilde teorik bir zemin hazrlanabilecektir.
Bunu gerekletirmenin n art ise ilimlerin tasnifidir.
bn H alduna gre, fikir ve dnce sahibi olan insan iin bilin
mesi tabi olan bu ilimler bir kavme mahsus deildir; btn kavimler
arasnda ortaktr.93 Topluluklar halinde dnyay imar etmek ii baltyaldan beri bu ilimler insanlar arasnda mevcuttur.94 Hikm et ve fel
sefe ilimleri diye adlandrlan bu ilimler drde blnr: Mantk ilmi,
Tabi ilim, lhiyat ilmi ve Ta'lim (Riyaziyye: Matematik). Bu ana
ayrmlarn her biri kendi iinde ayrmlara uram aktadr.95
bn Haldun, ilmi, akl im olarak ele aldnda, ilimlerin mhiyyeti ve gelimesindeki ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel ve kltrel
btn faktrleri dikkate alr. rnein, slmiyetten nce Pers ve
Rumda ilimlerin gelikin olmas ve dier lkelerde ilimlerin ilerle
me dereceleri uygarlk, bayndrlk, kltr ve devlet-saltanat fak
trlerine balanmaktadr.96
bn H aldunun akl ilimlerin geliiminden sz ederken, nakl ilim
leri inceleyiini aan objektif tavr yer yer aa kmaktadr. rann
fethinden sonra slm ordusunun komutan Sad bin Ebu Vakkas,
Perslerin elinde bulunan hadsiz hesapsz (saydaki) ele geen ki
taplar M slmanlar yararlansnlar diye getirmek zere Halife
m ere mektup yazarak iznini ister. mer, bu kitaplar suya ya da
atee atma buyruu verir ve gereke olarak; Onlar suya atnz (ve
bylece imha ediniz. ayet onlarn muhtevas rehber, hidayet ve) irad ise, Allah bizi bundan daha iyi irad eden bir eyle irad etmitir.
(limler mrid ise, K urn daha iyi mriddir.) ayet dallet ise,

94MSU, II, s. 870: MU, II, s. 566: MR, III, s. 111.
95 Bkz.: limlerin tasnifinin ematik zeti.
96 MSU, II, s. 872: Bkz.: MU, II, s. 568 vd.: MR, III, s. 113.

onlara kar Allah bize kfidir diye yazd. Bunun zerine onlar suya
ve atee attlar.97 Bu olay naklettikten sonra bn Haldun yalnzca
bir cmle eklemekte, Bylece (Keldanlerin, BabillUerin ve onlann
varisleri olan) Perslerin ilimleri bize kadar ulaamadan mahvolup
gitti.98 diyerek dier bir konuya gemektedir. Sz konusu olay
naklettikten sonra bn Haldunun susmas ve yorum getirmemesi,
dolayl bir yorum saylmaldr. Olay yorum yapmadan sadece belirt
mekle yetinmesi bn Haldunun slbunun genel zellikleri ereve
sinde ok ilgin bir tavr yanstmaktadr. Ehl-i Snnetin takipisi
bn H aldunun Halife m erin buyruunu tartm as m m kn de
ildir, ancak bu buyruu vmemesi bile dnrn sz konusu dav
ran onaylamadnn bir belirtisi saylmaldr. Kald ki, bn Haldun,
yapt nakillerden hemen sonra yoruma girimek detini bir yana
brakm, onayn gsteren bir ifadeden kamm ve ksa ve kat bir
ifade ile Pers/Fars ilimlerinden yoksun kalndn belirterek, T e rs
lerin ilimleri bize kadar ulaamadan mahvolup gitti demekten ken
dini alkoyamamtr.
bn Haldun, Halife m erle ilgili olaydan hem en sonra Yunan
kltrne gemektedir. Dnr, Yunan egemenliini yerini Rom aya brakmas ve zamanla Romallarn Hristiyanlk kabul etm ele
rinden sonra, Hristiyanlk din ve eratlerinin akl ilimlere olan
baklar olumsuz olduu iin Romallarn bu ilimleri renmeyi terketmelerinden szederken, yazlm olan kitaplar olduu gibi Ro
mallarn depolarnda muhafaza edildii iin, Bu ilimler onlarn
hzinelerinde... ebed bir yadigr olmak zere bki kald kaydn
dm ektedir.99 Grld gibi, kaybolmayan hikmet-akl ilimleri ki
taplar bn Haldun tarafndan ebed yadigr saylmaktadr. Bu
yorum, bn H aldunun Halife m erin buyruu olayndaki suskun-
91 MSU, II, ss. 872-873: MU, II, s. 570: MR, III, ss. 113-114.
9S MSU, II, ss. 872-873: MU, II, s. 570: MR, III, ss. 113-114.
"M S U , II, s. 873: MU, II, s. 571:MR, III, s. 115.
te yandan, ayn yerde, bn Haldun, anlaml bir ekilde fizik ve dier akl
ilimler eserlerinin Memnun ilme rabeti sayesinde, Dou Roma mparatorluuna gnderilen heyetler eliyle ve Arap yazsyla istinsah edilmek zere va
ziyet edilince, Bunun bir neticesi olarak (ilm malzemelerin ve) vesikalarn b
yk bir ksm tam ve mkemmel bir ekilde tespit edilerek muhafaza edildi
kaydn dmektedir.
mit Hassan
115
Juu ve bir cmlelik yorum u ile karlatrldnda, Halife m er

olayn onaylamad ihtimli belirmektedir.
bn Haldun, eriatn btn mmin kullar iin yeterlilii, bakaca
ilmin gerekli kabul edilir saylmamas dncesinin getirdii engel
karsnda akla dayanan ilimlerin mevcudiyetinin savunulmas so
rununu da halletmektedir. Aslnda, bn H aldunun temel kaygs, akl
ilimlerin mevcudiyetinin savunulmasndan tede, kendi getirdii
m etodunun geerliliini kantlamaktr.
Akl ilimlerin Mslmanlar arasna girmesi -yasak/yok ikennasl mmkn oldu sorusu bn Haldunda tarihsel gerekliin sergi
lenmesiyle cevaplanr. Mslmanlarn ilk zamanlarda sade bir hayat
yaadklarn, devletlerinin kudret ve istikrar salamas ile birlikte
sosyal yapnn deitiini ve akl ilimleri renmenin kanlmaz ol
duunu belirten bn H aldun,100 Halife M em n zamanndaki akl
ilimlerin doruunun yaand devrin uygarlkn gelimesiyle paralel
olarak gerekletiini, uygarlk ve bayndrln kmeye yztutmasyla ilimlerin ve eitimin de gerilediini belir nektedir, Akl ilimle
rin yaylmasnn sorumlularnn gnhlan probleminin cevab ise
tek yettir: ayet Allah isteseydi, onlar bunu yapamazlard (Enam,
6 /1 3 7 ).102 Demek ki, bn H alduna gre, din asndan tarihsel
geliim, Tanr irdesinin da vurulmasdr. simiyetin akl ilimlere
izin verilmemesi konusu, M ukaddimenm ilimlere dair olan yzlerce
sayfalk blmlerinde, yukardaki iki cmle ile anlaml bir biimde
hlledilmi olmaktadr.
Gerek genel olarak ilimlerin blmleniinde, gerekse zel olarak
akl ilimleri incelerken bn Haldun, akl ilimleri dolaysyla felsefeyi
aklamak" amacnda deildir. bn Haldun, sosyal-siyasal doktrininin
btnnde felsefeyi kurtarm ak ve aklamak gibi bir amac hedef
gzetmediini ortaya koymaktadr. bn Haldun, akl ilimleri inceler
ken de, mevcut akl ilimlerin savunucusu deildir. Savunduu, akl
yolunun, rasyonel dncenin nyargsz gelitirilmesidir. Bu b a
kmdan, (Felsefeye reddiye ve felsefeyi meslek edinenlerin fesadna
dair felsefeye ve filozoflara reddiye)03 ayr bir fasl kaleme alm
100 MSU, 11, ss. 873-874: Bkz.: MU, 11, ss. 571-572: MR, III, ss, 115-116.
Ayrca bkz.: MSU, II, s. 995 vd.: MU, III, s. 171 vd.: MR, III,s. 314 vd.
W! MSU, II, ss. 873-874: MU, II, ss. 572-573: MR, III, ss. 116-117.
l5 MSU, II, s. 950 vd.: MU, III, 101 vd.: MR, III, s. 246 vd.

olmas104 artc saylmamaldr. Aristotelesi genel olarak ve mantk
ilmi asndan filozoflarn by olarak nitelendirmesi, kendisine
yansd kadaryla, feylesoflar (felasifeyi) objektif olarak ele alp
deerlendirmesi,105 Akl dellerin nemine iaret etm esi,106 bn
H aldunun felsefenin bir takipisi olduunu gstermez. Felsefenin
bo bir ey olduu szyle bn Haldun, hem eratn bir gereini
yerine getirmekte, hem de ikilemli -h att bir bakma lem li- sl
buyla kendi m etodunun speklsyona dayanmadm vurgulam akta
dr. Efltun da ilhyatta yakn derecesinde bir bilgi elde edilemez,
ancak zan derecesinde bir bilgi elde edilebilir, der. Bu kadar emek
verdikten sonra yalnz zan derecesinde bilgi elde edecek isek, yorul
maya demez. Bundan nceki zannmz bize yeter. O halde bu felsef
bilgilerle uram ann faydas nedir?107 sorusunu da bilinli bir e
kilde soran bn Haldun, -kendi gelitirdii rasyonalizm gibi objektif,
gzleme dayal, gereki bir metod olm ayan- srf akla dayal spek
latif rasyonalizme kar kmaktadr.
bn Haldun, Filozoflardan Frb, bn Sna108 ve dier filozoflarn
da -genel zellikleri itibariyle- ayn speklsyonlar erevesinde
varlk sorununu zmlemeye altklarn belirtmektedir. bn H al
d u n a gre, bu konular, "... ne dinimiz ne de maietimiz (ve iktisadi
yatmz) bakm ndan bizce mhim deildir.109 Grlyor ki, bn
H aldunun felsefeye reddiyesinin yalnzca din gerei yapldn
sylemek eksik olmaktan tede yanl bir grtr. Felsefenin dnyay kavramaktan noksan kal, bn Haldunun dncesinde odak
lamaktadr. bn H aldunun, filozoflarn iddialarnn doruluunu
kabul etsek bile, maksadarn ispata delilleri kfi deildir 110 gr,
temelde, gene bn H aldunun, felsefenin dnyay kavrayamad
gr asndan deerlendirilmelidir.
Felsefenin salad ilk ilim olan Mantk ilmi bilinenler aracly
la bilinmesi gerekenleri (mehulleri) anlamak ve bilmek istenildii
104 bn Haldun, bu blmn hemen ilk cmlesinde nemli bir blme ba
lam olduunu kaydetmektedir.
,5 MSU, II, s. 952 vd.: MU, III, s.
103 vd.: MR. III. s. 248 vd.
106 MSU, II, s. 950 vd.: MU, III, s.
101 vd.: MR, III, s. 246 vd.
l7 MSU, II, s. 952 vd.: MU, III, s.
107: MR, III, s. 251 vd.
108 MSU, II, s. 952: MU, III, ss. 104-105: MR, III, ss. 249-250.
104 MSU, II, ss. 952-953:MU, III, s. 106: MR, III, ss. 251-252.
1,0 MSU, II, s. 954: MU, III, s. 108: MR, III, s. 252.
mit Hassan
117
vakit zihni kavrayan bir Dinidir. 1 Akln doru De yanl ayrt etm e
sine 2 yarayan bir aratr. 3 M antk bgisi, dnceyi destekler. 4
D nr, Arabiyyat, m antk ve benzerleri olan arac bilgilerin ancak
bakalarn [baka bilgileri] renmeye bir alet bir vasta olarak ele
alndn, M antkm vasta olmaktan baka bir ey olamadn belir
tir. 3 Dncenin ilemesi, bilgi aratrmalarna dayanr; m antk
temel bir bgi dedir. Mantk dnce srasnda ortaya kabDecek
yanllklardan korunm ak zere... (ilevi olan) sun bir bilgidir. 6
Grld zere, bn Haldun M antk bir ara olarak ele almakta,
ona, felsefede olduu gibi dnceye kaynaklk ilevi yklememektedir: M antk sanat, sz eden nazar mhiyetteki fikr tabiatn
fiine (ve faaliyetine) ait bir keyfiyeti... (fikr faaliyeti ve zn ameliyeyi) tavsif eder. Mantk ilmi byle bir deerlendirmeyle akl ilimler
arasnda yeralmaktadr.
bn Haldun akl Dimlerin blmleniini de byk bir zenle ger
ekletirmitir. rnein, Say (aded) Dnlerine genel bir giriten
sonra, bu ilimleri; Aritmetik ve trevleri, Geometri ve trevleri, Ast
ronomi ve trevleri 7 ile M zik 8 ayrmlarnda incelemektedir. T a
bi Dim 9 iinde ise Tb ve Tarmsal faaliyetler de ncelenmektedir.
Metafizik (lhiyat m i)120 bunu izlemektedir. eratm yasaklad
sihir ve tDsm121 bilgilerinin mhiyyetini de anlatan bn Haldun, Esrr- h u r f122 (harflerin srlar) bilgisinin dou nedenleri ve neleri
kapsadn da aklamaktadr. Bunlardan sonradr ki, Dimlerin ura
alanlarndaki bilgilerin aklanmasna gemekte ve eitim sorunla
rna yer verm ektedir.123
1.1 MSU,
II, s. 870: MU, II, s. 566: MR, III, s. 111.

1.2 MSU, II, s. 950: MU, III, s. 101: MR, III, ss. 246-247.
113 MSU, II, ss. 950-951 : MU, III,
s.
151:MR, III, ss.
298-299.
II, ss. 950-951: MU, III,
s.
151:MR, III, ss. 298-299.
115 MSU,
II, ss. 950-951: MU, III,
s.
152:MR, III, ss. 298-299.
1,6 MSU, I , s. 875 vd.: MU, III, ss. 148-149: MR, III, ss. 295-296.
117MSU, II, s. 875 vd.: Bkz.: MU, II, s. 574 vd.: MR, III, s. 118 vd.
" il Bkz.: MSU, II, s. 871 vd.: MU, II, s. 567: MR, III, s. 112.
1,9 Bkz.: MSU, II, s. 147 vd.: MU, II, s. 599 vd.: MR, III, s. 147 vd.
120 Bkz.: MSU, II, s. 874 vd.: MU, II, s. 605 vd.: MR, III, s. 152 vd.
121 Bkz.: MSU, II, s. 898 vd.: MU, III, s. 1 vd.: MR, III, s. 156 vd.
1,4 MSU,
B. GEREKLK BMNDE RASYONALZM

1. S rf Akln Yeterliine R eddiye
bn H aldunun bilimleri blmlemesiyle akl nyarglardan kurtar
ma giriimi, gelitirmi olduu gerekilik temeline dayanan rasyo
nalizmine meruiyet salamtr. Meriyet salamak olaynn
kanlmazl, slmda XIV. yzyl geriliinin bir gerei olmutur.
lk lkc eratn zamanla dnce alannda statiklie zorlayan,
sosyal ve ekonomik alanda derebeileme ve bezirgnla klf hazr
layan, siyasal alanda istibdata boyun een bir biime sokulmu ol
mas bu geriliin en genel bir ifadesidir. bn H aldunun gerekilie
dayanan rasyonalizmi, m etodunun temellerinden birini oluturur.
Yukarda sz edilen ve bundan nceki blmlerde incelenen bilim
lerin blmleniine yer vermeden de, bn Haldun, aklcl gelitire
cek ve bunu gereki bir temele oturtabilecekti. Ancak, dnce
plnndaki bu geliimin hukuken" mmkn olup olamayaca ve
dolaysyla M ukaddim enin gnmze kadar eriip eriemeyecei
sorusu, cevabn en ok XIV. yzyl ve sonras slm lemindeki ik
tidarlarn bilebilecei bir sorudur.
bn H alduna gre124 Mmkn ile imknsz olann tabiatlarn
birbirinden ayrd edilmeli... Burada imkn sznden maksadmz
mutlak akl imkn deildir. nk bu mndaki imknn sahas ok
genitir;... vkt iin bir snr farz olunamaz. mkndan maksadmz,
sadece bir eye has maddeye gre olan imkndan ibarettir. [Possibility inherent in the m atter that belongs to a given thing.] Bylece,
D nrn szlerinin ak ifadesiyle, kii, olaand grd bir
kayna iittiini de inkra kalkmadan o eyin asl ve temelini dik
katle dnmeli, kendine hkim olmal, imkn ile imknszln tabi
atn aklnn ak hkm, doru ve drst olan tabiat ve yaradl ile
bunlar birbirinden ayrmal, tabiatyla imkn dhilinde olann kabul
etmeli, akl imknszlna hkmettiini bir tarafa brakmaldr; Aklen
mmkn tbirinden maksat kaytsz ve artsz m utlak imkn deildir;
nk bunun dairesi pek genitir, bundan dolay olaylarn imkn
veya imknszln tyin iin bir kaide yoktur. Akl imkndan m ak
sad her eyin maddesi itibariyle olan imkndr, bir eyin asln cinsi
ni, snf ve bykln, kuvvetinin miktar ve lsn gzden ge
12,t MSU, I, s. 410 vd.: MU, I, s. 459: MR, I, s. 371.
mit Hassan
119
irdikten sonra o nispette o eyin hllerine bakarak, bu l dnda

olann imknszlna hkm ederiz.125
125 almamzn bunu izleyen balklarnda daha iyi belirecei zere, bn

Haldun, modern rasyonalizmin ilk admlarn atmasndan yz yl kadar
nce aklclk metodunu kurmutur. bn Haldun, aklclk metodunu, m o
dern rasyonalizmin tersine, gerekilik biiminde gelitirmitir.
te yanda, Batda Yenia balangcnda rasyonalist dnce ile karla
lr. Rnesans sonlarnda gittike gelien matematik-fizik, tabiatn yapsnn
matematik kavramlarla kavranabilecei fikrinin genel kabul grmesi yolunu
amtr. XVII. yzyl dncesi bu kapdan geerek serpilmi, bilgi rnei
olarak matematik-fizik seilmitir. Buna gre, kavram-bilgi-kural btnyle
a kl (ratio) iinde bulunuyordu. Akl, gerei renmek ve aklamak iin
tek yoldu. Bu yaklama nazaran, kavramlar tabiattan karlmamtr, aksi
ne zihinde tretilmilerdir. Evren ve insan ruhu ayn ilkelerle bezenmitir.
Rasyonel yapda yaratlm bulunan tabiata akl ile kavranabilecek bir nitelik
verilmitir. Tabiat gibi felsefe konular (beer konular) da srf aklla bili
nebilir. Kendi btn iinde kalacak olan akl ile tabiat yaps arasndaki
uygunluk, -matematik-fizikin salad yolda- gerekliin kavranmasna
yetecektir. XVII. yzyl dncesindeki metot aray, matematik-fizikin
yordam olarak bellenmesinde odaklar. Fiziin nisb olarak hzla gelimesi,
matemafik-fziin metodunu iyice kavramakla sorunlarn zmlenebilecei
inancn yerletirmiti. Bundan sonra, sz konusu metodu gelitirmek ve
bylelikle gerei bilmek iin kullanlacak organn, "bilme faaliyetini sa
lamadaki yordamn kavrama abas, kullanlacak metoda esas olmutu.
XVII. yzyl aan bu aba XVIII. yzyl da kapsam ve Kanta varm;
bilgiye varma yolunun aranmasna devam edilmitir.
Rasyonalizmin -m odern rasyonalizmin kurulduu erevede- srf akl
n plna karmas temel zelliidir. Aktr ki, akl ilk kavram-yetenek
olarak ele alp onun trevlerinden sz etmek, gereki olmayan bir temelin
dayanak olarak kabullenilmesi anlamna gelir. (Rasyonalizm-ampirizm, realizm-idealizm, sbjektivizm-objektivizm, rnonizm-dalizm, determinizmendeterminizm rneklerinde grlen ve temelde kart felsefi doktrinlerin
uzants olarak kullanlan terimlerle yola kan genel metodolojik sorunlar
konumuzun dnda kalr. Bilgi konusundaki elien epistemolojik doktrin
lerin "kalplatrlm ifdeleri de bu aklamann snrn aar.)
Belirtmeye altmz husus, XVII. yzyldan zamanmza uzanan ve
modern rasyonalist dnce izgisinin matematik-mantk grnmnde
kendini ortaya koyan "saf dnceye dayanma iddiasnn (radikal rasyona
lizm ya da kritik rasyonalizm blmlenilerini de esasta kapsar biimde)
srdrlddr. Rasyonalizmin temelinde, fizik objelerin gerekliinin bir
trev olarak grnmesi yatar; bylece, Modern rasyonalizm temelde ger-

Grld zere, bn Haldun, rasyonel aratrmay gereki bir
temele dayandrmann gereini byk bir aklkla belirtmektedir.
D nr, tarihsel kaynaklarn tutarllklarnn deerlendirilmesiyle
ilgili olarak kaleme ald yukardaki metinde belirttii esas, uygu
lam ada da gerekletirmitir. Tabiatyla, gzlem yoluyla edindii
bilgiler, bn H aldunun gereki aratrma yordamnn temelini olu
turur; bunu, kaynaklar kritik yaklamla deerlendirerek edindii
bilgi destekler.
2. Tarihsel Kaynaklarn Eletirisinde G erekilik

bn H aldunun rasyonalizmini gereki temellere dayandn, dn
cesinin btnnde grlebilecei gibi, tarihsel kaynaklan deerlendi
rirken verdii somut rneklerde de izlenebilir.
Birinci rnek olarak kaynaklann deerlendirilmesinde bn H al
d unun demografik l kullanmasn verebiliriz. bn Haldun,
Mesd ve tarihilerin srail ordusu hakkndaki szlerinin gveni
lir olmadn saptam aktadr.126 Nfusun belirli bir dnem de ne ka
dar artm olabileceinin yaklak olarak hesaplnabileceinden ve
belirli bir saydan fazla artm olamayacandan hareketle, bn H al
dun, M esd'nin naklettii baz abartmal rakamlarn gerek olam a
yacan belirtmektedir. D nr bu ayn rnekte, her lkenin kendi
imknlar erevesinde asker besleyebecei ve aynca sava teknii
asndan belli bir coraf alanda ancak belli sayda askerin sava
dzenine girebilecei gerei ile de grn pekitirmektedir.
bn Haldun, ikinci bir rnekte, kendi asker bilgi ve gzlemlerine
dayanarak aratrmaya girimekte, geree uymayan nakil ve rivyetlerin doru olamayacan belirtmektedir.127 Yemen ve Arap Yarma
eki olmaz.
bn Haldunun rasyonalizminden bahsedildiinde modern rasyonalizmin
kastediliyor olmas kansn uyandrmak ve zellikle dnrn speklatif
karakterde olmayan dncesini vurgulamak iin baz yazarlar (rnein
E.I.J. Rosenthal, Issawi) ampirist niteliinin zerinde durmaktadrlar. Ampirizmin de bir kategori olarak yeri belirlenmitir. Ampirizmde gzlemin
esas alnmas sz konusu olduunda, bn Haldun "ampiristtir. Ancak,
ampirizm kategorisinin -d a r - deneyimcilie egin anlaylar, ampirisizm
ve her tr indirgemecilik bn Haldunda bulunmaz.
126 MSU, I, ss. 165-168: MU, I. ss. 19-23: MR. I, ss. 16-20.
127 MSU, I, ss. 168-172: MU, I, ss. 23-27: MR, I, ss. 20-24.
mit Hassan 121

dasndan kalkarak frikiyyeye (Kuzeybat Afrika) kadar gittii sy
lenilen bir ordunun, yol boyunca dman kavimlerle savamakszn,
en azndan bu kavimleri ordu iin gerekli erzak ve levazmat ver
meye zorlamakszn byle bir yryn stesinden gelmi olamaya
cam askeri bilgisinden kantlar getirerek ortaya koymaktadr. bn
Haldun kantlarm getirirken salt asker faktre dayanmamakta; ta
rihsel, sosyal, kltrel faktrlerle asker plndaki bilgilerini birletir
mekte, tahlil ve deerlendirmesini ona gre yrtmektedir.
nc bir rnekte, bn Haldun, corafi bir aratrm a yapm akta
dr.128 rem denilen Kurn Kermde ad geen bir ehrin Kurn
tefsrcileri ve tarihileri tarafndan gerek olarak kabullendii kar
snda bn Haldun bunun m m kn olamayacann kantlarn getir
mektedir. ehrin bulunduu varsaylan yerin (Aden Sahras), bu
coraf mevkii bilen rehberlerin gzlemine dayanldnda, byle bir
ehri barndrmad ve barndrm da olamayaca ortaya konm ak
tadr. bn Haldun bununla da yetinmeyerek, sz konusu rivyetin
dou sebeplerine de eilmekte ve bu arada etimolojiden gelen yanl
glara deinerek sorunu aklamaktadr.
D rdnc ve nemli bir rnekte ise bn Haldun, tarihsel ve siya
sal perspektifli tahlili n plna kararak aratrmaya girimekte,
tarihsel kaynaklarn getirdii yorumlar deerlendirmekte ve eletir
m ektedir.129 Ancak bu deerlendirmesinde de, bn Haldun, salt ta
rihsel ve siyasal gereklerle ve tarihin rasyonel yorumu ile yetinme
mekte, zamann sosyal deerleri ve gelenek-greneklerini dikkate
alarak deerlendirmeye gitmektedir. Halfe H rn-r-R edin Bermekleri felketlere arptrmasna sebep olarak tarihilerin H nn
Reidin kzkardei Abbse ile baveziri Bermeklerden C l'fe r bin
Yahy bin Hlid arasndaki ak yksn ve bu yknn dourduu
gerginlii gstermelerini bn Haldun ok kesin bir biimde eletirir.
bn Haldun, H arun Reid zamannn siyasal durum unu inceledikten
sonra, Halfe ile Bermekler arasmdaki iktidar paylamn sorunun
candam ar olarak grmektedir. Bermeklerin siyasal otoriteyi gn
getike daha ok ellerine geirmi olduunu, hzinenin ve mal
ilerin dzenlenmesinde H run Reidin sz sahibi olmaktan km a
ya baladn, brokrasinin eitli ve nde gelen kesimlerine Ber-
m MSU, I, ss. 172-173: MU, I, ss. 28-31: MR, I, ss. 25-28.

129MSU, I, ss. 173-187: MU, I, ss. 31-51: MR, I, ss. 28-53.

mekflerin kendilerine yakn kiileri geirmi olduklarn gsteren bir
panarom a izdikten ve kantlarn getirdikten sonra bn Haldun, ak
yks ya da dargnlk ve kzgnlk gibi faktrlerle byle nemli
bir tarihsel olayn aklanamayacan, zaten tarihsel gerein de bu
olmadn belirtmektedir. Gerekten de, H run Reidin kendi ikti
darm salamlatrmak iin dardan getirttii yozlamam kabile
efleri olan Bermekleri kullanp gerek kalmaynca, hele bunlar ken
disi iin tehlikeli olmaya balaynca bir iktidar teknii yoluyla Ber
mekleri ortadan kaldrmas tarihsel bir gereklik olduu gibi; bn
H aldunun bu rnekteki zel yorumu siyasal teorisinin btnne de
uygun dmektedir.
Beinci ve dier bir rnekte, Tber ve Mesudnin naklettikleri
olaylar bn Haldun tarafndan tarihsel ve sosyal ltlere dayanlarak
eletirilmektedir.130 bn Haldun, H run Reidin sofrasndaki ihtim, debdebe ve isrfn sonradan yaktrlm olacana iaret et
mektedir. Zamann giyiminden, ss eyalarndan somut rnekler
veren bn Haldun, henz bedev sadeliinin tam anlamyla bozulmad bir devirde ar bir sofra lks ve ihtiamnn elikili bir durum
yaratacan ve muhtemel olmadn kaydetmektedir. bn Haldun bu
eletirisini getirirken Tber ve M esudnin kendi yazdklarnda bu
lunan elikilere de iaret ederek tam bir kaynak eletirisi yntemi
gelitirmektedir. bn Haldun, benzeri tahlillere konu ald dier
rnekler de getirmektedir. Halife Memn hakknda131 nakledilen iki
olayn yorumu bunlar arasnda yer almaktadr.
bn H aldunun son bir dizi rnekle baz tarihilerin tarihsel ger
ekleri kii ya da zmre kan salamak iin arptm ve deitirmi
olduklarn sergilediini132 kaydedelim. bn Haldun halfelerin siyasal
glerini kaybetmeye balamalarn ve bunun sebeplerini bu sre
karsnda karclarn dorudan ya da dolayl olarak tarihsel gerek
leri saptrmalar ve deitirmelerini somut rneklerle tahlil etm ekte
dir.133
130 MSU, I, ss. 174-179: MU, I, ss. 40-42 : MR, I, ss. 30-36.
1,1 MSU, 1, ss. 179-180: Bkz.: MU, 1, ss. 42-44, 44-46: MR, 1, ss. 37-39,
39-40.
132 MSU, I, ss. 181-190:Ail/, I, ss. 46-64: MR, I, ss. 41-56.
133 MSU, I, ss. 181-182, 184-186: zellikle bkz.: MU, I. ss. 47-48, 52-53,
56; MR, I, ss. 41-42, 46-50.
mit Hassan
123
bn H aldunun akla dayanan incelemelerini gereki temele

oturttuu aslnda sosyal-siyasala doktrinin btnnden ortaya ka
caktr. Ancak, belirli tikel konular incelerken ayn metodu izlemi
olduu da aka grlmektedir. Nitekim, yukarda verdiimiz r
neklerde bn H aldunun tarih kaynaklarn eletirirken gerekilik
biiminden bir rasyonalizme dayandn ve platonik anlam da kendi
kendine yeterli bir aklclk gtmediini belgelemektedir. Bunlardan
baka M ukaddim enin hemen her blm szn ettiimiz m etodun
rnekleriyle doludur. bn H aldunun gerekilik biiminde gelitirdi
i rasyonalizmi iin aadaki rnekler verilebilecek olanlarn sadece
birkadr: Mneccimlerin gaipten haber vermeleri (Zyice sanat,
Zairece: Zyircetul-lem) iddiasnn eletirisi,134 bedev ve hadar
hayat ve retim tarzlarn tahlili,135 bn Rd eletirisi,136 iktidar
teknii olarak ba ve mkfatlar incelemesi,137 hkm darln mhiyyetini anlat,138 cinsel gdlerin mhiyyetini norm atif ve pozitif
plnlarda ele al,139 Fitnenin gerek sebeplerini aklay140 ve
Hz. Hseyin'in kendi kudret ve kuvveti konusunda yanlgya dm
olmasn ve yenilgisinin sebeplerini incelemesi,141 m lkn gelecei
konusundaki kehnetleri (ahkm- ncm) tahlili,142 ibdethne,
cami ve mescidlerin din geleneklerce rivyet edilen yapm ykleri
ve yapl tarihlerinin gereklere uymadn belirttii blmdeki o b
jektif tavr,143 geinme yollarn incelemesi ve bu arada define araycl konusundaki akl d tutumlarn sebeplerini ortaya koyuu,144
eriat hkmlerinin tabi ilimleri ve bu arada Tb aratrmalarn d
zenlememi olduunu ve dzenlemi olamayacan belirtmesi,145
kimya ile ilgili bilgerin elde edililerine ilikin rivyederi ele al ve
134 MSU, I, s. 316 vd.: MU, I, s. 290: MR, I, s. 238 vd..

135 MSU, I, s. 323 vd.: MU, 1. s. 302 vd.: MR, I, s. 249 vd.
136MSU, I, ss. 343-344: MU, I, ss. 3 40-342: MR, 1, ss. 275-276.
137 MSU, I, s. 396 vd.: MU, I, ss. 438 vd.: MR, I, s. 348 vd.
138 MSU, I, s. 417 vd.: MU, I, s, 472: MR, I, s. 380 vd.
139 MSU, I, s. 440: MU, I, s. 512: MR, I, s. 416.
140 MSU, I, s. 452 vd.: MU, 1, s. 542 vd.: MR, 1, s. 439 vd.
141 MSU, I, s. 457 vd.: MU, I, s. 548 vd.: MR, I, s. 443 vd.
142MSU, I, s. 604 vd.: MU, II. s. 188 vd.: MR, II, s. 200 vd.
143 MSU, II, s. 643 vd.: MU, II, s. 254 vd.: MR, II, s. 262 vd.
144 MSU, I, s. 324 vd.: MU, II, s. 337: MR, II, s. 324.
145 MSU, II, ss. 892-893: MU, II, s. 603: MR, III, ss. 150-151.

eletirisi,146 eitim politikas hakkndaki nerileri ve bu arada eriat
ilimleri ile akl ilimler reniminin karlatrmas ve uygulanacak
esaslar belirtmesi,147 dil retiminin pratik ynlerini anlat,148 siya
sal sekinlerin iire ve sanata kar tavrlarndaki olumsuz ynleri
incelemesi,149 iir sanatnn evrensellii konusundaki dndkle
ri...150
III. BN HALDUNUN M ETO DUNUN ESASLARI

A. SEBEP - SO NU DNAM VE DETERMNZM
1 - S osyal-S iyasal Olaylarn K anunluluklarnm
A ratrlm asna Ynelik Kavray
Akla dayanan bilim yolunu bir yanda nyargl dnce tkankln
dan, te yanda speklatif srf akl kargaasndan kurtararak ger
eki bir temele oturtmas bn Halduna m etodunu gelitirmesi im
knlarn hazrlamtr. Bu m etodun ana karakteristii illeti-sebepi151 oluudur. bn Haldun, sebep-sonu ilikisiyle zincirleme ge
lien determ inist/icbr sreci btn ynleriyle ele alm, yzyllar
sonra bugnk anlamna eriecek diyalektik terimini -h liy le- kul
lanmadan tarihin diyalektiindeki kanunluluklar ortaya karmak
146 MSU, II, ss. 940-942: MU, III, ss. 78-81: MR, III, ss. 227-230.
147 MSU, II. s. 986 vd.: MU, III, s. 154 vd.: MR, III, s. 300 vd.
148 MSU, II, s. 1021 vd.: MU, III, s. 206 vd.:
MR, III, s.354 vd,
,49 MSU, II, s. 1052 vd.: MU, III, s. 253 vd.:
MR, III, s.410 vd.
150 MSU, II, s. 1054 vd.: MU, III, s. 255 vd.;
MR, III, s.412 vd.
151 bn Haldun illet ve sebep (illa, sabab) szcklerini genellikle onlar
btnletiren bir anlam yklenimi ierisinde olarak kullanmaktadr. Gerek
ten de, illet ve sebep Mukaddime metninde ou zaman birlikte gemek
tedir. zel bir yklenim tayan illet ve sebep" terimi causalit anlayna
yneliktir. Ancak, bn Haldun, baz hllerde, sebepi daha kolay gzlemle
nebilir, daha tikel olaylar iin kullanmaktadr. Dnr, teknik bir terim
kullanmay dnmeyip yalnzca belirli bir balant, bir neden aratrd
nda d, oul daw) kelimesini kullanmaktadr,
lke anlamna gelen mebde. (oul mebd: mebd, mabd) ile
kural anlamna gelen "kaide (oul kavid: qida, qawaid) nin kendi
aralarndaki iliki, zellikle mebdenin "sebep ve illet" ile eanlamllk ka
zanmas iin bkz.: Mahdi, s. 232 not 2. Sz konusu eanlamllk, bn Hal
duna gre, bir sebep-sonu ilikisinin ilke dzeyinde kavranlmasyla
olumaktadr.
mit Hassan
125
amacna ynelmitir. bn Haldun, kaynaklar bilimsel eletirilerden

geirdikten sonra elde ettii verileri somut gzlemleriyle sentezletirerek m etodunu ve toplum-siyaset teorisini kurm utur.
bn Haldun, sebep-sonu zincirlemesi determinist srecin152 hem
tabiat hem de toplum olaylarmda benzer gelime gsterdiini belirt
mitir. Toplum un ekonomik temel ilikilere gre gelitiini, esas
itibariyle retim temeline dayandn ortaya koyan bn Haldun, bu
etkileme sreci ierisinde ekonomik temel ilikilerin de kltrel
unsurlardan etkilenebileceini aklamtr.
bn H aldunun, sosyal olaylar zincirini bilimsel almasna konu
alrken yeni bir bilim ([lm-l-Umrn) kurduunu belirtmitik. T a
biatyla, sosyal dnce insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak olaylarn
olay olarak ele alnp bunlarn sosyal-siyasal mahiyetlerinin siste
m atik analizi bn Haldun e balamaktadr. bn H aldundan nce
toplumlarn incelenmesinde, eitli ilimlerin ve dnrlerin sos
yolojik nitelikte fakat sistematik olmayan gzlem ve genellemelerine
rastlanr.153 bn Haldun, deimenin evrenselliini, tarihin kesintisizliini-srekliliini, insan topluluklarnn dinamik ve deiken karak
terini gzledii iin, kendisinden nceki tarihileri izlememitir.134
152 Kar.: H. Z. lken, lim Felsefesi, I, Eitim Fakltesi yay., Ankara 1969,
s. 269: "bn Haldun... tarih vakay, sosyolojik olay evreleyen bir faktrler
btn hlindeki bir tetkik konusu gibi gryor..."
153 Pitirim A. Sorokin, Society, Culture and Personality, New York 1962, s.
19.
154 bn Haldunun eski tarihilerden ve Kudemdan dorudan etkilenmi

olmad -ve olamayaca- konusunda bkz.: Franz Rosenthal, A History o f
Muslim Historiography, E. J. Brill, Leiden 1968, (Second revised ed.), 113
vd., zellikle ss. 116-119, 121. bn Haldunun fikir kkenMeri, fikir kaynaklan hakkndaki speklasyonlarn geersizliini, aslnda, ad geen ese
rin birinci blmnde (ss. 3-194) yer alan incelemenin btn ortaya koy
maktadr. Gerekten de, slm'da siyasal bilim"in ancak Grek ekonomik
dncesi yoluyla temsil edilmesi (s. 116), Kudem ile bn Haldun arasnda
dorudan bir kpr bulunmay (s. 117), bn Haldunun gerek anlamda
takipisinin de olmay ancak Trk devlet adamlar ve ulema tarafndan
incelenmi olduu (s. 117), bn Haldunun kurduu sisteme ilikin fikir
kaynak bulunmad ancak kulland veriler itibariyle kaynaklarndan sz
edilebilecei (s. 118), bn Haldunun sadece klsik disiplinlerden deil her
eit belgelerden, yaztlardan ve nmizmatike kadar varan bulgu ve veri
lerden yararlanarak bunlardan tarihsel sonular karm olduu (ss. 118-

Genel olarak, slm dnrlerinin bn Haldunun dnce siste
mindeki sentezin olumasma etkide bulunmu olmalar sz konusu
deildir.155
bn H aldunun sosyal-siyasal grlerini sentezletirmesi dikkatle
izlendiinde dnrn gerekten yeni bir bilim kurm u olduu
grlmektedir. M ukaddimenin ilk blmnde insan topluluklarnn
eitleri zerinde durulmaktadr. kinci blmde, sosyolojik anlamda
barbarln, yani bedevliin zellikleri zerinde durulur. nc ve
en geni blm ise, siyasal sistemlerin ve kltrel devirliliklerin sebep-sonu dinamiinin incelenmesindeki yeni yaklam sunulur. Bu
nu, sosyolojik anlam da uygarln yani hadar toplum un mahiyeti ve
zelliklerinin incelendii drdnc blm izlemektedir. Beinci b
lmde, retimin yollan ve geim iin gerekli sanatlarn incelenmesine
aynlmtr. Altnc blm ise ilimlerin incelenmesinden oluur. bn
Haldun, geim yollanyla ilgili blm bilimlerin incelenmesinden
zellikle nce ele aldm belirtmektedir. nk, bn H alduna gre
119), bylelikle yalnz metodu itibariyle orijinal deil, aratrma yordam ve
teknii itibariyle de yeni olduu (s. 119 vd.) F. Rosenthalin vurgulad
olgular arasnda yer almaktadr. Historiyograf ve tarih anlay ve yazm
konusunda bn Haldun ncesindeki rneklerin Mukaddime karsndaki du
rumunu tartabilmek iin gerekli veriler de sz geen eserden edinilebilir
(Bkz.: ss. 30-98, zellikle ss. 15-17, 60). zel bir anlam tayan "tarih"
(trh) ile genel ve yaygn anlamdaki Tarih (biliminin) karl (ilm) alahbr arasndaki etimolojik ve ematik farkllk (ss. 11-15); tarih kavram
nn slm ve ada grnmleri (s. 8 vd.) F. Rosenthalin Girii ereve
sinde ele ald ve bn Haldunun fikir kaynaklar sorununun akla kavu
turulmasna yardmc olacak konular arasndadr.
155 Grunebauma gre, evrenin dnce zerindeki etkisi bn Haldunun
nce Sakkk tarafndan dikkate alnmtr, fakat bn Haldunun eseri bu
konuda as-Sakkkye oranla ok ileridir. Mesud ise (Tenbhde) bn Hal
dundan drt yz yl nce hkmet sistemleri zerinde durmu, din ile ml
kn karlkl etkilerini incelemi, bir ulusun yasalarn ve ulusun dini, ikti
sadiyat, doal zellikleri ve komusu halklarn etkisi ile baml olduunu
yazmtr. Ne yazk ki, Mesudnin zmn bilmiyoruz. Yine, bn Hal
dunun Mesudfnin almalar hakknda bilgi sahibi olup olmadn da
bilmiyoruz. Grunebaumun bu mphem iareti dnda slm dnrleri
nin bn Halduna metod ve teorisine ynelik olarak fikir kaynakl etmi
olmalar konusunda tutarl tespitler kaydedilmi deildir. Gustave E. von
Grunebaum, Medieval slam, 1953 (second ed.), (frst ed. 1946), ss. 339340 not 39.
mit Hassan
127
geinme ve bunu salayan retim sreci tabi bir zarurettir, ihti

yatan doar. Oysa, ilim ikincil derecede bir nem tar; bir m e
ziyet ve olgunluk iidir. Z arur olan ey, kemle varmay gerek
tiren nesneden nce gelir'56 bn Haldun, btn bu blmlerde, sos
yal olaylar mhiyyet ve zelliklerinin trdeliine gre ayrmakta,
tasnif ve tahlil etmektedir. Sonu olarak, bn Haldun, sosyal olayla
rn kanunluluklarla belirlendii grne, varm aktadr.156 Bu ekil
deki bir aratrma ve tahlil btnl, bn H aldunun olaylar olay
olarak ele alp ilemesini mmkn klmtr. Olaylardan meydana
gelen gereklik tarihte, toplum da, siyaset alannda ayndr; bun
dan trdr ki, kurulan bilim Umrn lmidir. Bu ilim, ada
anlamda hem tarih, hem toplumsal bilim hem siyaset teorisidir ya da
-te k b ana- hibiri deildir.
bn H aldunun sosyal-siyasal olaylarm incelenmesinde kulland
aratrm a ve tahlil yordamlar dikkate deer niteliktedir. Toplumun,
toplum artlarnn insan yaratrken insann da toplumu yarattnn
kantlarn M ukaddime boyunca gstermesi; toplumu bireylerin top
lam eklinde gren mekanik anlaya imkn tanmayan tavr, bn
H aldun'un hemen hemen tartmasz kabul ve vg ile sz edilen
temel sosyolojik yaklamn meydana getirir. bn Haldun almamz
boyunca greceimiz zere, psikolojik yaklamlar soyutlamamakta,
toplum ve siyaset alanmdaki toplumsal ve bireysel psikolojiyi m add
temellere balam aktadr.157
bn H aldunun devlet ve toplum un dnsel zelliklerini organiz
maya benzeterek anlatmas, sllelerin kuaklk bir zaman ier
sinde sona erdii158 gr konusunda eitli fikirler ileri srlm
tr. Bu grler, baz hllerde ktmser olarak nitelendirilmi ve
eletirilmitir. Organizmac analojilerin ksrl da ynelten eletiri
156 MSU, I, S.209: MU, I, s. 99: MR, I, s. 85.
MSU, I, s. 323: MU, I, s. 302: MR, I, s. 249.
MSU, I, ss. 204, 200: MU, I, ss. 90, 84: MR, I, ss. 77, 72.
157 Ancak, baz Batl inceleyicilerin bn Haldunun psikolojik yaklamlarn
soyutlayarak ele alp bamsz ettler yapmaya almalar da grlmemi
bir yaklam deildir. Bunlar verimsiz speklasyonlar olarak kalmaktadr.
,st MSU, I, ss. 392-394: MU, l, ss. 432-434: MR, 1, ss. 343-344.
Ugan, devlet diyor, burada sllenin ierildii dnlebilir. Mlk,
Mukaddime ncesinde hem devlet hem o devlette hkmdarlk eden slle
anlamna gelir. Bkz: MR evirisi.

ler arasndadr. Bu konuda imdilik u kadar kaydedilebilir: Bir kuaklk zaman krk yl olarak hesaplayp bir sllenin egemenliini
yzyirmi yl dolaymda gstermesi, bn H aldunun zamannda gz
ledii ya da elindeki bilgilerden karsad baz tarihsel gereklere
dayanm aktadr.159 Organik benzetmelerin, slp zellii dikkate
alndnda, anlatm kolayl salamak ve zellikle eseri okuyacak
egemenleri etkilemek iin yapld anlalmaktadr.160
159 bn Haldunun szn ettii devletlerdeki slleler ounlukla" gz
ken kategoriye girer. Nitekim, Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm,
Tarihsel Maddecilik Yay., stanbul 1965, s. 158) u kant ileri srmektedir:
bn Haldun'dan beri grlm Devletlerin mrleri 120 yl evresinde
dolamt. Buna slm tarihinden gzel rnek bulunamazd. Mekke mtegallibesi Ebu Sfyan bezirgnlnn el abukluu ile avorte edilen Hlefyi
Ridiyn (Cennetle mjdelenmi, seimle iktidara geli peygamber vekille
ri) ilk slm Cumhurbakanlar a gen ldrlmt: 39 yl yaad. O n
dan sonra, Emeviye: 91 yl, Abbasiye (Trk oyunca olmadan nceki ger
ek bamszlklar zaman): 111 yl, daha Haruner Reid devrinde: End
ls Emevilii ile slmln Tavifl Mlk (Prenslik uluslar) (Avrupadaki
Derebeyi krallklar) a almt. Marip (Bat) lkelerinde: Beni Mdrar
(Gney Fas): 145 yl, drisiye (Fas): 135 yl, Benu Rstem (Cezayir): 159,
Benu Alep Tunus): 112 yl. Msrda; ilk Fatmiyye: 165, Beni Tolon: 37,
Memlukiler: 135, erakese: 138 yl. Arabistanda; Haremeynde Benu Ahzar: 99 yl, Elcezirede Benu Hamdan (Musl): 99 yl. Krt mluk (Diyar
bakr): 105, Benu Mervas (Halep): 60, Beridiyum (Basra): 26 yl... ran ve
tesinde Mecusi (Celn): 97, Bvendiye (Taberistn): 26, Mzendrn: 115,
Beni Tbir (Horasan): 25, Beni Saffar: 141, Beni Smn: 131, Ali Bveyh:
112, Gazneviye: 166 yl. ilk Seluklular: 53, Trkistan hakanl (Ali
Goruyan): 107, Harzemiler (Cengize kadar): 100 ksur yl... En srekli
grnen Osmanllk bile yznc ylnda Timur aknyla dt.
bn Haldun, te yandan, genel olarak devlet'ten sz ederken, kmeye
yz tutmu, paralanm, zayf dm devletlerin [bile]... bundan sonra
uzun mddet devam etmesi mmkndr demektedir. (Bkz.: MU, II, s.
101: MR, II, ss. 121-122.) bn Haldunun "120 yl" konusunda ne sr
dklerinin belirli yap ve evre iin okluu, devletin, kknle uramakszn uzun sre yaayabileceini belirtmesinden de anlalmaktadr. Bkz.: MU,
II, s. 292: MR, II, s. 288.
Kar.: Grace E. Cairns, Philosophies o f History: Meeting o f East and
West in Cycle-Pattern Theories o f History, Greenwood Press, Connecticut
1971, ss. 324-326, 331.
160 Nitekim, bn Haldunun devletlerin ebed olmad ve olmayaca, ola
mayaca gr eitli zamanlardaki hkmdarlar etkilemitir. Kendi
mit Hassan
129
bn H aldunun bir anlamda takipileri saylabilecek olan Hac

Halife (Ktip elebi) ve Nam da grlerini aklarken organizmac analojilere yer vermitir. XIV. yzylda bn H aldunun XVII. yz
ylda Hac Halife ve XVIII. yzyln banda Nam nm bilin yarat
mak zere rettikleri bu gr ve anlatm biimleri ile Tarihin m ad
d temelleri konusundaki bilginin btnle kavutuu bir zam an/m eknda (XIX. yzyln ikinci yansnda Avrupada) ortaya atlan
organizmac grler'61 arasnda paralellik aram ak tuhaf olmaktan
teye geemez.
2. S osyal-S iyasal Gerekliin A klanm as H edefi

bn Haldun, kurduu metodu sayesinde toplum ve siyaset teorisini
gelitirmitir. Toplumlarn temel zellikleri, gelime biimleri, devlet
olgusunun ortaya k ve geirdii aamalan incelerken bn H al
dunun temel kaygs, toplumlar ve toplumlarn ynetimi, siyaset ol
gusu etrafnda toplanr. Bu bakmdan, bn Haldunun toplum-siyaset
teorisi bir btn meydana getirir. Bu btn gzden karmamann
balca yolu da, ncelikle, bn H aldunun m etodunun zelliklerinin
ve can damarlarnn salkl bir biimde kavranmasyla mmkn
olabilmektedir. imdiye kadar, bn H aldunun gerekilik temelin
den hareket ettii ve rasyonalizmini bu temel zerinde kurduunu
belirttik. Bu, bn H aldunun dncesinin, aratrc bir zek olarak
ortaya kn gsterir. Ancak aratrc zeknn kavrama ve yorum
andaki etkisi, zellikle Timurla grmesi, bu arada kayda deer nitelik
tedir. bn Haldunun siyasal reformlarn hedef alnd zamanlarda rktc
olmad, buna karlk tutucu iktidarlarca ho karlanmadn iaret etme
liyiz. Osmanl devletinde bn Haldunun dnceleri uzun sre hogr ve
ilgi ile karlam, oysa, II. Abdlhamid zamannda ayn dnceler yasak
lanmtr. (Bkz.: A. Adnan Advar, bn Haldun, slm Ansiklopedisi.) (Ay
rca bkz.: Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age: 1798-1939,
Oxford University Press, London-New York-Toronto 1962, ss. 41, 51-52.)
161 XIX. yzylda gelitirilen organizmac teoriler bilimsel gelimeleri hie
sayarlar. Bu organizmac teoriler ("Toplum organizma gibidir; doar, b
yr, lr biimindeki genel analoji dnda) balca ikiye ayrlr: "Toplum
vcut gibidir; kafa, kol, gvde, bacak gibi organlarn fonksiyonlar vardr.
(Organisizm.) Toplum organizma gibidir; hcrelerden oluur. (Organisizm: Zoo-sosyoloji.) Bylelikle, sz konusu grler toplumla organizma
arasnda kyas yaparak teori tretirler.

biimlerini gstermekledir ki, bir m etod anlalabilir, bn H aldunun
kavrama ve yorum biimi, olaylar aras ilikiler ve bu ilikilerin
mhiyyeti zerinedir. bn Haldunun lm-l Umrn adyla yeni bir
bilim kurm u ve usln de buna gre gelitirmi olmas ortaya so
runlar karmaktadr. Yeni bilimin mhiyyetinin iyi anlalmamas bu
sorunlar krkler nitelikte sonular vermektedir. bn H aldunun
Tarih anlay, ada terminolojiyle, sosyolojik bir ierie ynelmi
olarak gsterilmektedir.162
M ukaddim edeki historiyografi ile163 ve klsik tarihilikle ilgili ol
mayan tarih anlay,164 bn Haldunun tarihi hem bir inceleme alan,
hem de esas itibariyle temel hedefi olan toplum-siyaset olgusunun
aa karlmasnda bir ara olarak irdelemesini gerekli klmtr. Bu
162 bn Haldunun ok nceleri belirledii bu olgu, ada gelimeler kar
snda giderek daha ok nem kazanmaktadr. eitli disiplinlerin geen
yzyl boyunca kendilerine ura alan amak iin kavga etmelerinin etki
lerinin uzun bir zaman ald bilinir. Sosyal bilim alannda baz evrelerde
disiplinlerin birbirlerinden uzaklamaa altklar, baz evrelerde de bar
tklar grlmektedir. Tabi ve msbet bilim dallarn da kapsar biimde
gelitirilen, esas itibariyle sosyal bilim dallarnn yaknlamasyla sonulana
bilecek yeni bir geliimin yaand grn tamaktayz. Politik ekonomi
ile sosyal bilimin, Tarih ile toplumsal bilim (ler) ve yine Tarih ile Etnolojinin
-olmas gerektii gibi- sentezleri itibariyle birlemeleri eilimi, yeni bir
disiplinler-aras ynsemeyi oluturmaktadr.
Bu konuda International Encyclopedia o f Social Sciencesdaki etdler ilk
dikkati ekenler arasndadr. Disiplinler-aras btnleme eiliminin ipula
rn veren, zellikle tarih-sosyoloji ilikisi konusunda dikkati eken dein
melerde bulunan ilgin bir etd iin bkz.: Jean Hecht. Social History. Int.
Ency. o f Soc. Sciences. Peter Laslett, History and the Social Sciences
Kr.; ve Drkheim, Weber ile Ernst Troeltschn grleri iin bkz.: R. E.
Me. Grew, History and the Social Sciences, Antioch Review, 18, 1958, ss.
276-289,
163 Historiyografinin genel zellikleri, tarih yazm ve tarihilik anlamla
r, ilgili terminoloji sorunlar, tarih yazmann tarihinden farkl oluu konu
sunda nc bir etd iin bkz.: J. H. Hexter, Historiography: The Rhetoric
of History, Int. Ency. o f Soc. Sciences. Etd; "Date (tarih), Histoire
(Tarih), Tarih disiplini (Tarih) biimindeki ayrmn akla kavuturulma
snda da yardmc olabilir, slm historiyografsi iin yetkili yazarn zet
giriimi iin bkz.: Franz Rosenthal, Islamic Historiography, Int. Ency. o f
Soc. Sciences.
164 Kr.: H.Z. lken, lim Felsefesi, I, s. 235.
mit Hassan
131
bakmdan, sosyoloji ile tarihin -1 9 , yzylda bilimsel tarihilie

kar retilen- iblm yaparak -y a da yapam ayarak- karlkl
vaziyet aldklar ada grnm asndan bn Haldun dncesini
ve toplum-siyaset doktrinini aklamaa almak ksr bir dngy
davet edebilmektedir. bn H aldunun tarihsel srece yaklam, ayn
nda sosyal-siyasal nitelikteki doktrininin bir aracdr. bn Haldun
iin, sebep-sonu etkileimiyle gelimi olan tarihteki olaylar, ayn
dinamik etkileimle ilerleyen -v e ilerleyecek o lan - zaman kesitleri
iindeki sosyal-siyasal olaylara k tutmaktadr. Yine bu kavrayn
bir gerei olarak bn H aldunun dnce btnnn can damarn
oluturan sosyal-siyasal sre sentezini doktrin diye adlandryo
ruz. bn H aldunun kurduu bir doktrin vardr ve bu doktrinin an a
kronik olarak irdelenmesi, onun anlalmasnda nemli bir mesafe
aldrm am aktadr.165
bn H aldunun sosyal-siyasal doktrini, m etodunun iyi kavranmas
ve sosyal grlerinin siyasal grleriyle sentezlemesinin M ukaddim eye dayanlarak belirtilmesiyle aklanabilir. Dolaysyla, -genel
olarak almamzn btnnde olduu gibi- zellikle bn H aldunun
metoduyla ilgili aklamalarmzdaki belirli balk ve blmler bal
bana birer btn meydana getirmekten ok bn H aldunun d
ncesinde sentezleen genel bir kavray aklamaya ynelmitir.
bn H aldunun m etodunun btn, eitli unsurlarn i ilikilerinin
balanmasyla ortaya kacaktr. Bu ilikileri gstermek amacyla,
teknik ve k uru karlkl referanslar yerine - zl ve snrl bir b i
imde kalmasna dikkat ederek- ayrmlar balayc ksa tekrarlar
tercih ettik.
B. TABATTA DYALEKTK SRE

1. Varlklarn G eliim i
Tarihin iinde saklanan anlam, bn Halduna gre, incelemek, d
nm ek aratrm ak ve varln (evrenin, var olan btn eylerin) se
bep ve illetlerini dikkatle anlamak ve olaylarn vuku ve cereyannn
165 almamzn Birinci Blmnde sergilenen eitli kyas ve benzetmelerin
okluu, bn Haldunun hemen her ada bilim dalnda ilgi grmesi ve za
man zaman bu bu dallara hapsedilmeye allmas hep bu (Batl aratrma
clarn pek sevdikleri terimle,) anakronik doktrinin articlndan olmak
gerektir.

sebep ve dzenini inceleyip bilmektir.166 Tarihin zhir (ak anla
lan) anlam ise olaylar ve olaylarn ortaya kmasnn m add temelle
rini kapsar. Demek ki, tarihe btn vakalar ieren genel bir sre
gzyle bakldnda, tabiat olaylarn da kapsad anlalmaktadr.
Bu anlamda, olup bitenler genel ve isel kapsam btnlyle dik
kate alndnda, sosyal-siyasal olaylarla tabiat olaylarnn geliim
kanunlar arasnda bir paralellik bulunabileceinin ilk ipucuna bn
Haldun tarafndan deinilmi olunmaktadr.
bn Haldun dorudan tabiata, zel olarak canllara eildii M u
kaddime blmlerinde sebep-sonu zincirlemesi determinist srece
btn aklyla yer vermektedir. bn Haldun tabiat olaylarnn kav
ranmasnn illeti yaklam gerektirdiini ortaya koyarken bilim tari
hi asndan nemli sezgileri de beraberinde getirmektedir.
Malm olsun ki, -Allah bizi de seni de ird etsin- biz gryo
ruz ki u lem, iindeki btn yaratklarla birlikte mkemmel bir
tertip ve sapasalam bir ekil zeredir. Sebeplerle neticeler yekdi
erine balanmakta, eya ve olaylar (bir nizm dhilinde) birbiriyle ittisal hlinde, varlklar yekdierine dnmekte, (bu tarz
zere mahede ettiimiz u lemin) alacak hususlar tken
memekte ve nihyete ermemektedir.
...Mhede edilen unsurlar lemi, nasl derece derece ve
birbiriyle ittisl halinde... kendisini takip eden unsura istihle
(dnmeye elverililik: dnm: transformation) etm e istidadna
ve kabiliyetine sahip bulunmakta ve baz vakitlerde istihle de et
mekte. 167
u mkevvent (yaratklarn tamam) ve oluumlar lemin
deki ittisl, bir snf ve sahann sonunda bulunan bir varln o n
dan sonraki snf ve sahann varl hline gelmek ve dnm ek
iin - tabir bir istidat ve kabiliyete sahip olmas mnsna gelmek
tedir.166
nsanlar da hayvanlarn alt aamalaryla bir istihle ve ittisl ilikisi

gsterm ektedir.169 Ancak bu bitiiklik statik bir bitiiklik (kavuma,
ulama, bitime) deildir; yukar aamaya geii m m kn klan bir
166 MSU,
167 MSU,
168 MSU,
109 MSU,
I, s.
1, s.
I, s.
1, s.
158 vd.; MU, I, s. 5; MR, I, s. 6.

283: MU, I, s. 229: MR, I, s. 194.
284: MU, I, s. 230; MR, l, s. 194.
284 -.MU, I, ss. 230-231: M/?, I, s. 195.
mit Hassan
133
uygunlama srecini, dnmeye elverililik srecini ierir ve kimi

vakit deiimi/dnm gerektirir.170
2. nsan Yaratan Geliim

Gerekten de bn Haldunun tabiatta sebep-sonu karlkl iliki
dinamiine dayanan determinist oluum ve geliimi gzlemlerken
ayn zamanda nemli bir bilimsel bulgunun ncln de yapm
olmas ilgi ekicidir: Dnr, zamanla hayvanlar dnyasnn geli
mi, trlerinin oalm, giderek neticede dnce ve fikir sahibi
insana kadar ykselmi olduunu belirtir; daha yksek aama olan
insanlara, sezi ve kavraylar bulunan fakat henz gerek dnce
ve fikir aamasna varmam olan maymunlardan geilerek ulalm
tr. Bu noktada insanlarn ilk aamasna gelinmitir. bn Haldun,
fizik gzlemlerinin buraya kadar uzandn kaydeder.
(Hayvanlar lemi) insan olma (homo sapiens) noktasna,
kendisinde zek ve idrk toplanm olan, ama... gr sahibi
olma mertebesine ulamam bulunan maymunlar leminden
geilerek klmtr. Ondan (yani maymunlar leminden) son
ra insanlar leminin ilk noktas ite bu olmutur. Varlk ve
lem hakkndaki gzlemlerimizin ulat niha nokta budur. 171
170 Bkz.: MU, 1, ss. 230-231; MR, I, ss. 194-195. Sz konusu "ittisal yuka
rda da belirttiimiz zere, statik bir kavuma, ulama, bitiiklik deildir.
nce bir msait olu evresi ve daha sonra yukar aamaya gei sz konu
sudur. Bylelikle, bn Haldun, evrim teorisine, sezgi dzeyinde de olsa,
niceliksel ve birikimsel evrim ile niteliksel gei (ya da, srama) ayrdm da
kaydetmi olmaktadr. Yakn gemiin bilimsel evrim teorilerinden nceki
modern evrim teorilerinin bazlarnda evrimin zaman boyutunda gelime
olarak grlp birikim-zplama (deime, sapma, mutasyon) aamalarnn hliyle- ihml edildiini hatrladmzda bn Haldun'un grnn dikkate
deer yan daha da belirginlemektedir.
1,1 Bu alntdaki parantez ierisindeki metnin doal uzantlan/aklamalan doru
dan Sleyman Uluda evirisine aittir. MSU, I, s. 284.
171aAfSi/, I, s. 284 dipnot 17. Sleyman Uludan konuyu hemen her boyu
tu itibariyle deerlendiren bu aklamas btnyle irdelenmelidir (ss. 284286 dipnot 17). Uludan buradaki ittisali "biyolojik ve organik yapda,
inklb ve istihale meydana getiren olarak yorumlamaktadr.
Sleyman Uludan konu hakkndaki ok nemli aklamalar dikkatle

Varlklar arasndaki ittislin, sz konusu dnmeye elverililik h
li/potansiyeli konusuna daha yakndan bakabiliriz: "Mkevventtaki
ittislin mnas, bunlardan her birinin son noktasnda bulunan bir
varln garip (veya karb veyahut tabi veyahut da ftr bir istidadle,
kendisinden sonraki sahann ilk noktasndan yer alan bir varla d
nme (inklb, sayruret, transformation) istidadna sahip olmas
dr. bn Haldun, konunun uzantsnda devam edecek ve, maym undan bahisle, Kendisinde ks (hazakat, mahret, zek) ve idrk
toplanm olan tanmlamasn getirecektir.171
bn H aldunun yukarda yer alan genel olarak tabiattaki sebepsonu bantl dinamik geliimi, zel olarak da insann, maymunda
mevcut dnmeye elverililik ve srecin meydana getirdii ortak ze
minden gelmilii sezen gr M ukaddimenin Um rn ve insan
topluluunu ele alan ilk genel blmnde yer almaktadr. bn, H al
dun, ayn gr, M ukaddimenin limlerin Nevi. retim Uslle
ri. retim ve limlere Arz Olan Btn Hller balkl altnc ana
blmnde de tekrar edecektir. Ancak bu kez bn Haldun, daha da
ak bir ifade kullanacaktr :
Varlklarn tamamnn btn basit ve karmak halleriyle tabi bir
d ve ykseli tertibi ierisinde dzenlerle olutuunu ve bylelik
le hereyin kesintisiz bir sreklilik meydana getirdiini aklamtk.
Varlklar her zel aamada dnmeye hazrlanrlar; bu hal basit
m add unsurlarda da, bitkilerde de, hayvanlk aamasnda da byledir. Alglama ve hnerlilik gsteren yaratklar olan maymunlarn
tasarlayp dnerek hareket eden yaratklar olan insanlarla ilikisi
iin de bu hl byledir.172
takip edilmelidir. zellikle, trtefeu ileyhi min lemil-krede tbiri, ve
yine, mkevventtaki ittisal (dnme istiddna sahip olma) konularnda
bilgi sahibi olmak lzm gelir. (Bkz.: MSU, I, ss. 284-286 not 17.)
172 MSU, II, ss. 772-774: MR, II, ss. 422-423. Bu alntnn yapld alt
bal da kapsayan Mukaddimenin altnc ana blmnn ilk alt alt bl
m M Uda yer almamaktadr. Bu durumun sebebi aka bellidir: MR, Mu
kaddimenin Atf Efendi nshas ve Hseyin elebi (Bursa) nshasndan
yararlanarak hazrlanmtr. Bu iki nsha (ki sz edilen ikinci nsha da
birinci nsha nsha esas alnarak yazlmtr) Mukaddimenin bn Haldun
tarafndan gzden geirilmi, eklemeler ve dzeltmeler yaplm olan metin
leridir. Tabiattaki sreklilik ile sebep-sonu dinamiini konu alan bir nceki
anlatmndaki MU, I, ss. 230-231: MR, I, ss. 194-195 gzlem ve dncele-
mit Hassan
135
zetle; her eyin kesintisiz bir sreklilikle hareket, oluma, geli

me ve deime halinde olduunu, basit elemanlardan balayarak her
aamadaki canl-cansz unsurlarn dnmeye hazrlk safhas geir
dikleri ve dntklerini, eylerin ve varlklarn birbirleriyle ilgili ve
ilintili olduunu ve btn bu ilikilerin belirli bir dzen iinde yr
dn -so m u t gzlemleri ilikilerin, hatt ilikilerin ilikisinin
aklanmas ynnde dayanak alarak- teoriletiren bilinen ilk eser
M ukaddime olmaktadr.
rin bir tekrar ve zeti olan bu ikinci anlatm, daha da ak bir ifade tamak
tadr. Bu aklk, kesintisiz bir sreklilik ve dnmeye hazrlanlan"
anlamlarnn verilmesiyle belgelenmektedir.
bn Haldunun Atf Efendi ve Hseyin elebi nshalarnn en son yazl
m nshalar olmas ve daha nceki nshalarn iermedii blmler ve d
zeltmeleri kapsamasnn (ve btn Mukaddime metinlerini dikkate alma gibi
dnyada bir ilki gerekletirmi olan Prof. Dr. Uluda'n karlatrmal
metin tahlillerinin salad imknlarn) dier bir nemi de, Mukaddimeyi
yazdktan sonra bn Haldunun artk Mukaddime'deki teorilerine dnmedi
ini ileri sren ve bundan sonular karmaya alan baz aratrclar tek
zip etmesidir rnein, M. Mahdi, bn Haldun, Mukaddimedeki esaslar
vazettikten sonra tarih yazmaa koyulmutur, grndedir. (Bkz.: ibn
Khalduns..., s. 294 vd.) Bu grle M. Mahdi, bn Haldunun Mukaddime'de gelitirdii teorilerin dnr iin bir ara olduu hkmne varmak
tadr. bn Haldun'u genel olarak sosyal bilimin zel olarak siyaset biliminin
ncs klan teorilerine ikincil bir nem atfetmek isteyen bu gibi grlerin
geerli olmadna Mukaddimenin btn gerek cevaptr. Ancak burada
kaydettiimiz rnekte olduu gibi bn Haldunun Mukaddimeyi kaleme ilk
alndan sonra eserine tekrar ynelmi olmas da sz konusu speklasyon
lara ayr bir cevap tekil etmektedir. Toganm da bn Haldunun grleri
nin krk be yana kadar teekkl etmi olduu yolundaki iddialara kar
ktn tekrar kaydetmekle yetiniyorum.
Mukaddimenin ilk dnemlerde yazlm olan nshalarnda, Arapa ince
lemelerde kullanlan nl Bulak basksnda ve Paris yaynnda bulunmayan
ve bizim aldmz alnty da kapsayan szn ettiimiz alt alt blm"n
konularn belirten baz balklara bakmak bile bn Haldunun sonraki katk
larnn nemine iaret edebilir: nsann dnme yetenei, Hareketin bir
sonucu olarak ortaya konan eylerin dnce yoluyla gerekletirilmesi (ne
dair), Deneyimci akl ve ortaya k (vd.).
C. TOPLUMLARIN VE SOSYAL OLAYLARIN

TARHNDE DYALEKTK SRE
1. Tarihin Konusu
nsanlarn, dnyann insan yaabilecek yerlerinde cemiyetler hlinde
yaamalar ve yeryzn imar etmeleri173 anlamna gelen U m rn174
bn H alduna gre tarihin konusudur. bn Haldun, yeni ve bilinme
dik bir m etot gelitirerek175 kandalk ve uygarlk, Tarihte sosyal
kalknma ve dnme demek olan Um rn incelemitir. D nr,
bylelikle, gerek evrenin sebep ve illetlerinin anlalmasnda; gerek
nceden gemi alarn, olaylarn ve toplumlarn hllerinin anlal
masnda ve sonradan gelecek a, olay ve toplumlarn kavranm asn
da; gerekse devletin ve siyasetin bu gelimelerle ilgisinin anlalma
snda yarar salayaca grndedir.176
Eski tarihilerin eletirisi, bn Haldunun m etodunu aklamak
iin kulland bir yoldur.177 Yoksa dnr, eski tarihiliin m iras
s, vekaynme geleneinin takipisi olacak deildir, hatt Mukaddim ede klsik anlamda tarihilik grevi de sdenmeyecektir.178 D
nre gre, bilinmesi gereken toplumsal kaide ve kanunlar; bunla
rn deimekte olduu, hl ve olaylarn birbirine uymasnn ve benze
yilerinin ve bakalklarnn sebep ve illetleri, toplum ve devletlerin
balang hlleri ve meydana kmalarnn sebepleri ve deimelerini
gerektiren miller, bu devletleri ynetenlerin zellikleridir.179
bn H alduna nazaran, gene zamann gemesiyle btn tarihsel
artlarn deimekte olduunu unutm ak aratrclar yamlgdara s
rkler.180 Bu deiiklikler ahslarda, vakitlerde, ehirlerde meydana
geldii gibi evre ve blge ve devletlerde de vukua gelmektedir. On175MU, I, ss. 7, 10: MR, I, ss. 8, 10-11.
174 Bkz.: Ugan, MU, I, ss. 658-659, not 11.
175MU, I, s. 11: MR, I, s. 11.
176MU, I, s. 11 vd.: MR, 1, s. 11 vd.
177 Bkz.: Yukarda, Sebep-Sonu Dinamii ve Determinizm bal.
178 Tarihilerin bu yanllklarndan bahsederken uzun aklamalarda bulu
narak az kalsn eserin hedefi dna kacaktk... mealindeki kaydn meto
dolojik balamdaki rneklerin snflandrlmayma bir gnderme olduu
bellidir. (MU, I, ss. 64-65: MR, I, ss. 55-56.)
179MU, I, s. 65: MR, I, s. 56.
m MSU, I, s. 190: MU, I, s. 66: MR. I. s. 56.
mit Hassan
137
ceden, eski Fars kavimieri, Sryanler, Habatlar, Tebabia, srailoullan ve Kiptiler yaamlardr. Bunlarn devlet ve yurtlarnn y
netiminde kendilerine zg kurum lan, krallan, siyasetleri, sanayile
ri, ayr ayr dilleri, stlahlar ve kendi cinslerinden olan fertlerle aralannda ortak olan zellikleri ve dnyay imar tarzlar vardr; arkala
rnda brakm olduklar eserleri bunu gstermektedir. Bunlardan
sonra ikinci tabakaya mensup olan Farslar, Rumlar ve Araplar geldi
ler. Bunlarn eski kurum lan ve detleri ya o cinsten ya onlann benze
ri ya da baka ve eskilerine benzemeyen kurumlara dnt, detler
le deiti. Bunlardan sonra M udar Araplar ynetiminde slm Dev
leti kuruldu. Btn kurumlar yeni bir deiiklie uram tr.181 bn
Haldun, tarihin genel artlann belirtmekle birlikte slma zel bir
yer - a - ayrm olm aktadr.182
2. Sosyal H ayatn Temelleri ve Uzantlar

bn H aldunun tarihi ele alnn ve kaynamecilik ve -ada anla
myla olay tarihilii ile bir ilgisi yoktur. Byle olmad gibi, bn
1,1 MSU, I, s. 190: MU, I, s. 67: MR, I, s. 57.
182 Hikmet Kvlcmlnm nemli tespit ve yorumu izienilmeiidir: Bugn ilk
bakta ok basit, hatt gelii gzel sylenmie benzeyen... bn Haldunun
Kam blmleyii bugnk Tarih geliimi ve malzemeleri asndan gz
nne getirilirse dhiyane denilebilecek bir sezi saylr. Birinci Karn (a)
Bitkisel tipte sbtropikal rmak boyu medeniyetlerini iine alr: Frat-Dicle
boyu Irak, Nil boyu Msr, Sind-Ganj boyu Hind, Sar-Mavi Irmaklar boyu
in medeniyetleri gibi... kinci Kam: Sbtropikal rmak boylarndan kop
mu, rmak boyu medeniyetlerinin uzaklardan tedarikleme zorunda kaldk
lar retici gleri, az ok daha yerli yerinde salayabilmi hayvansal tipte
daha hareketli medeniyetlerdir. Bunlarn en iyi tannan rnekleri Greklerle
balayp Romallarla biten Akdeniz medeniyetleridir. nc Karn: slmi
yet a idi... slmlk, Tarihte ilk defa, Uzak Dou medeniyetleriyle Bat
arasnda cihan bezirgnlnn en salam, en srekli ve en ilek, en byk
istikrarl kprs oldu. Yalnz, slmlk doarken; gerek skenderin dene
dii Orta-yol, gerek Attilnn zorlad Kuzey-yolu derebeilemelerle tkal
idi. Araplar hibir derebeilemenin tkayamayaca Gney yolunu se
tiler... yahut o yol, Araplar, cihann bekledii ktalar ve medeniyetler aras
bezirgan yolunu... ama grevine atad Bu bakmdan, bn Haldun, slm
la bal bana bir Karn (a) ayrrken, kendi dini olduu iin kayrma
yapmyordu. Ne dediini btn gereki uuru ile kavryordu. Yorum(lar)
iin bkz.: Hikmet Kvlcml, Tarih..., ss. 155-157.

Haldun m odem anlamda bir sosyal tarihi de saylamaz. nk
bn H aldunun toplum olaylarn kavray, zmleyii ve anlat
bunu da amaktadr. Kald ki, Tarihin indirgemeci anlaynn yay
gnlamas sonucu ict edilen sosyal tarihilik ve benzeri disiplinler,
iblm nn yaygnlat amzda baz boluklar doldurm ak iin
tretilmi olduundan, bu gibi dallar M ukaddimeyi betimleme g
cnden yoksun kalmaktadr. bn Haldun, toplumlarn gelime sre
cinin ekonomik ilikiler dinamiine dayal olduu183 gzlem ve de
erlendirmesinden hareket etmi, bu temel zerinde sosyal hayatn
kanunluluklarnn neler olduunu aratrmtr. Sosyal hayat ise,
kandalkta rgtlenme biiminde olumu; uygarlka gei sresin
de ve uygarlkta belirginletii zere, siyasal hayatla rtm tr. bn
Haldun, sosyal hayatn, topluluklar hlinde yaamaya balamann
ortaya kmasyla birlikte kanlmaz hayat tarzn dzenlemek iin
iktidar olma, sz konusu otorite ihtiyacn karlamaya ynelik geli
imini vurgulam aktadr.184 Beer cinsi iin sosyal hayat (itim)
bir zarurettir.185 Gene insanlar, topluluk halinde yaamalar ile birlik
te, sosyal hayatn eitlerine ve aamalarna gre deiiklikler grl
mekle birlikte, toplumsal hayat ynetim olgusuyla i ie geer ve fikr
silsile ierisinde, bn Haldunun kuraca doktrin de soyutlanm bir
siyasal ya da sosyal doktrin olmaz; retim temeli aklamasna dayal
bir sosyal-siyasal doktrin olarak gerekleir. bn H aldunun kurduu
183 Bkz,: Aada, Ekonomik likilerin Temel Yap Olarak Aln bal.
184 Bkz.: MSU, I, ss. 215-216: MU, I, ss. 103-104: MR, I, s. 91-92.
Uygarlkta dmanlk ve zulmn nlenmesi iin gerekli olan otorite hkmet ve hkime olan ihtiya- ile fiiliyatta grlen iktidar arasndaki ben
zerlik ya da aykrlklar, bunlarn varoluunun meruiyet temelleri bn Hal
dunun siyasal grlerini gelitirdii Mukaddimen'm ilgili blmlerinde yer
almaktadr; konu, almamzn bn Haldunun Siyaset Teorisi ile ilgili
blmlerinde incelenecektir.
185 MSU, 1, s. 214: MU, I, s, 103; MR, I, s. 91.
u hlde insan nevi iin itima (social organization) ve toplu olarak
yaamak zarurdir. Aksi takdirde insanlarn varlklar ve onlar vastasyla Al
lahn lemi mmur ve onlar arzda kendine halife klma (Bakara, 2/30) yo
lundaki irdesi tam olarak gereklemi olmayacaktr. (ayn yerde,); ge
reke ve ifadesi bn Haldunun inan ve dncesinin karakteristik bir
yansmasdr. Bu zihinsel sentez, zaman zaman iddia edilenin tam aksine,
dalist bir yaklam gstermez, tecellnin sonucunda, mevcdtn ince
lenmesine giriilmesi kapsnn ardna kadar aldn vurgular.
mit Hassan
139
doktrinin nemli bir ynn, baz incelemelerdeki terimle, bn Hal

dunun siyasal teorisi oluturur.186
D. SOSYAL GELMN VE KLTREL ELERN

MADD TEMELNN TAHLL
1. Kanunluluklarn M a d d Tem ellere D ayal Yorumu
bn H aldun'un inceledii birimlerin toplumlar olduunu kaydetmi
tik. Toplum hline gelme ise, dnre gre, zaruretlerin sonucu
dur: nsanlarn birey olarak geliimi, ancak toplum hline gelmeleri
ne ynelik olduu lde anlam kazanr. Bir araya geli, rastlantla
rn sonucu deildir. Ayn ekilde, toplum halinde yaayla birlikte
ortaya kan ve gelien siyasal rgtlenmelerde de belirli bir geliim
dzeninin, kanunluluklarn da-vuruluu, tecellsidir.
nsanm nceki organik varlk zemininden, dnmeye elverililik
yoluyla tremi olduunu izleyen bn Haldun, insan ile hayvan ara
sndaki farkn anatomik ve fizyolojik ynlerden ok daha nemli l
tlere dayandn da saptamtr. nsan, ancak, geinme iini ret
mesi, kendi cinsinden olan dier fertlerle bir araya toplanarak ge
inme vastalar gibi hususlarda birbirleriyle yardmlamas ve bu yar
dmlamann sonucu olarak cemiyetler halinde yaamasyla dier
varlklardan ayrlr.187
bn Haldun, bylelikle, insan ile hayvan arasndaki farkn teknik
ve sosyal temellerini de ortaya koymu olmaktadr. D nr, insann
hayvandan farkn yalnzca soyut bir dnebilme yetenei ile aklamamakta; insann dier insanlar ve geleceini dnmesini, d
ncesini sonuta retim iin kullanmakta olduunu, insanlar ara
sndaki yardmlamann gerekliliini vurgulamaktadr. Bu gr, in
sann sosyal bir hayvan olduu grnn, retim faaliyetini ihml
186 [bn Haldunun] Siyaset teorisi, zel anlamyla uygarlk demek olan
Umrn tantmasnn bir blmn oluturur. E.I.J. Rosenthal s. 84. (E.
Rosenthalin zel anlam kaydn, belirli tarihsel geliim-deiim aama
snda' olarak anlamak gerektir. E.I.J. Rosenthalin bu kavraynda, bn Hal
dunun Siyaset teorisini Umrn anlay ierisinde yer verii tabiatyla yerindedir, ne var ki, zel anlamyla kayd da konulmu olsa, umrnm uy
garlk demek olduunun kaydedilmesi temelden yanlgya yol aabilir.
187MSU, II, ss. 765-766: MU, II, s. 441: MR, II, s. 411.

etmeyen biimde yeniden deerlendirilmesidir. Fikirin mi, maddenin mi ncelikli ya da nemli olduu yolundaki soyut tartmann
dehlizlerini aa kartlarak,188 illet ve sebep ve m add temel ile
insann ictimnn sentezi ortaya konulmaktadr. Bu balamda insa
nn sosyalletirilmi olmas metafizik dnceye set ekmitir. nsan
larn toplu hlde yaamas bir tercih konusu deildir, belli bir gerekli
liin ifadesidir. Toplu hlde yaamak gerekir, bn H alduna gre,
bunun sebebi, tek bir kiinin kendi bama geim ve yaama ihtiyala
rn temin edememesi ve sosyal hayatta kiilerin birbirlerinin yard
m na m uhta olmalardr.188 Bylece sosyal hayat ve iblm m add
olaylarn bir gerei olarak vcut bulmu olmaktadr.189
bn H aldunun sosyal geliimi ve sosyal geliimin unsurlarn
maddeci bir biimde yorumlay ile ekonomik grleri ve bunun
z olan retimi sosyal gelimenin temeli olarak grmesi i ie ge
mitir. bn H aldunun sosyoekonomik gr ve retimi temel yap
olarak ele al zerinde daha sonra duracaz. Aslnda retim ve
sanayi temeliyle ilgili de olsa dnrn sosyal geliimi m add temel
lerini arayan bir biimde kavradn kantlamak iin imdiden eko
nomiye dayanan determinist gr zerinde bir nebze durm ak ge
rektir.
bn Haldun, [slmn] Dou ahalisi ile Batllar[] arasnda zek,
ilim ve sanat kavray bakmndan olan farkn, medeniyet ve klt
,es MSU, II, s. 652: MU, II, s. 268; MR, II, s. 271.
1880 bn Haldunun Fiille ilgili hdiseler lemi, ancak fikirle tamamlanr.
dncesini (Uluda evirisi), kendi yorumumuzla ifadeye cevaz varsa,
cismniyyet kazanr ekilde anlayabiliriz. The world of the things that co
me in to being as the result of action, materializes through thinking (Ro
senthal evirisi.) gerekten de, Fikir, hdiseler arasndaki tabi veya vaz
olarak var olan tertibi nce idrk eder... Hdiseler arasnda mevcut olan
(nizm ve) tertipten dolay mutlaka o eyin sebebini veya illetini veya artn
kef etmesi (kavramas) gerekir... o (kavranlan) ey ikinci olarak mevcut
olur. Sebep veya illet veya art nce gelir... mall, illetden sonradr... Ame
lin evveli, fikrin hiridir, fikrin evveli de amelin hiridir denilmesini mns
da budur diyen bn Haldun diyalektii, madd temelleri arama erei ile
btnlemektedir.
1
,8S Aslnda bu sosyo-ekonomik vka daha karmak olaylara yol aacaktr:
O cemiyete mensup olanlardan bir kitlenin birbirine yardm etmek suretiyle
istihsal ettii maddeler o kitlenin ihtiyac derecesinden kat kat fazla olur...
(MU, II, s. 268: MR, II, s. 271.)
mit Hassan
141
rn Doulularn akllarn aydnlatmas ve gelitirmesi nispetinde

nefs-i natkalarnn bilinlerinin (idrk, kavrama dnce ve zek ye
terlilii; nefse dnk bilinlerinin) zek aydnlna kavumasndan
trdr, grndedir, Sanat (genel retim asndan sanat, zana
at) ve sanayiden bahsederken konuyu aklamt.190 D nr, uygar
uluslarn gerek geinme, yaay, barnma ilerinde gerek din ve
dnya ilerinde ve dier hl ve greneklerde birtakm kaide ve m etot
lar bulunduunu belirterek uygar toplumlar her i (amel) ve davra
nlarnda bu ilkelere (dstur) uygun hareket ettiklerini ve bu kural
lar dnda i grmediklerini belirtir. bn H alduna btn sanayiin
fikir ve zihinleri gelitirmeye hizmette olduu bellidir. Sanayi zek
(nefs-i ntka) zerinde bir etkide bulunur. Sanatlardan ve sanat
(zanaat: retim) melekesi bir akl ifade eder. (Zeky, intelligence,
gelitirir akla yeni bir akl kazandrr. Bu etki yeni bir dn ya
ratt ve zeky kuvvetlendirdii iin yeni bir hner ve sanatn re
nilmesini kolaylatrr. Bylece gelimi olan akln bilim ve renim
leri abuk kavrama yetenei artar.191 Toplumlarn ve sosyal olaylarn
tarihini somut biimde objektif olarak gzlemlemesi, bn H aldunu,
sosyal -v e siyasal- geliimin deerlendirilmesinde diyalektik bir kav
raya ve bu yolla, retim /ekonom i temeline dayal bir determinizme
ulatrmtr. Sanayiin kavray/zeky, zeknn da sanayii karlkl
etki-tepki yoluyla, diyalektik bir gidile oluturduu ve gelitirdii
olgusunu gzlemlemesi, dnrn, um rn kavramas, incelemesi
ve aklamasnn balca anahtar saylmak gerektir. Genel varlk
konusunda, bn Haldun, kendisinden nce ne srlm bulunan ve
190 Bkz.: MU, II, s. 438 vd.: MR, II, s. 406 vd.
Nefs-i ntkamn kuwe hlinden fiil hline kmas, yeni bilgi ve idrkle
rin istidlli ve kyas olarak gelierek bilfiil idrk ve saf kavrama yetenei
hline gelii, nefs-i ntkann tecrb akla dnm, (zeky, intelligen
ce, gelitirir, akla yeni bir akl katar)" hle gelmesi; ekonomik faaliyetin
aklda ziyadelik (zekda bir gelime) hsl olmas sreci ok ak olarak
belirtilir. (Bkz.: MSU, II, s. 761: MU, II, s. 438: MR, II, s. 406.)
1,1 MSU, II, s. 779: MU, II, s. 449: MR, II, ss. 431-432.
Bedevilerin... ftrat ve cibilliyetleri gerei onun (hadarnin) geri olduu
nu zannederler. Lkin durum hi de byle deildir... Aklndaki anlay ve
ftratndaki keml itibariyle en yksek mertebede bulunan bedevilerin mev
cut olduunu grmekteyiz. Hadarlerde, bu durumun ortaya kmasna yol
aan sanatlarm ve retimin parlak oluudur.

ilerde yzyllar boyunca daha da yaygnlatrlacak olan ontoloji so
rusunun - ruh mu maddeyi, madde mi ruhu yaratt ve yaratr dn
g s n n - mutlak varlk metafiziine kalmakszn cevaplandrl
masna pratik bir biimde kap amaktadr.
bn Haldun, lim ve fenlerde ilerlemenin lkelerin bayndrl,
ekonomik durum u ve yerleik ve sosyal hayatn derecesiyle orantl
oluu 192nu M ukaddime boyunca incelemekle birlikte, bu olguyu
belirli bir blme balk olarak koyup zerinde ayrca durmay uygun
grmektedir: limler ancak byk bir um rnm ve yksek bir
hadretin bulunduu yerde geliir. lim ve fenlerde ilerlemenin eko
nomik durum ve sosyal hayatn derecesiyle orantl oluunun sebebi
ilimlerin retiminin sanayi cmlesinden oluuna baldr. Sanayi;
ehir nfusunun azl veya okluu, uygarln ve bayndrln eri
mi olduu yaygnlk ve derece, yerleik ve sosyal hayatn itiyat ve
icaplarnn halk arasnda yaylmas orannda geliir ve eitleri de o
oranda iyileir. nk uygar ve sosyal hayatn itiyat ve icaplar (al
kanlk ve gereklilikleri,) geinme iin lzm gelen nesnelerden olm a
yp (ek ve) zit olan bir husustur. Toplum fertlerinin emek ve al
malar, geinmeleri iin gereken miktardan fazla kazan temin eder
se, o toplum un yeleri geinmelerinden artan vakit ve emeklerini
ilim, fen ve sanat renmeye sarfederler.193 Aynen okursak; Ne
zaman um rndaki halkn emekleri maietlerini temin iin sarf ettikle
ri mesiden fazla olursa, bu fazlalk (artk emek), maietin tesinde
olup da insann hususiyetlerinden bulunan faaliyetlere (ve ihtiyala
ra) sarf olunur. Bu da ilimlerden ve sanatlarndan ibarettir. bn
Haldun, sosyal ve ekonomik kalknma ve gelime lsnde eitimin
de ilerleyebileceini -ve ancak bu sre sonunda eitimden yarar
salanabileceini- bylece saptam olmaktadr. Sina kalknma ile
eitimin ilikisi ve karlkl yeri sorusu konusunda tam altyz yl
nce verilmi olan bu cevabn ilgi ekici saylmas gerekir.
Batda (Marip) slm devletinin kudretinin eksilmesi, sosyal ve
siyasal sistemin bozulmasnn sanayiin eksilme ve kaybolmasn hz
landrd194 gzlemini getiren bn Haldun, daha da somut olarak,
Bat Afrika ve Tunustaki eitim srelerini karlatrmal olarak ele
1,2 MSU, II, s. 434: MU, 11, s. 452 (Blm bal): MR, 11, s. 434.
193 MSU, II, s. 780: MU, II, ss. 452-453: MR, II, s. 434.
1,4 MSU, II, s. 776-777: MU, II, s. 444-445: MR, II, ss. 426-427.
mit Hassan
143
alr ve asl, Endlse gelince, orada retim ve renim bsbtn

durm utur; onlar, artk ilimlere hi de nem vermiyorlar; bu da
Mslmanlarn yaad lkelerde yzlerce yldan beri bayndrln/um rnm azalmaya balamasndan ve ekonomik durum un altst ol
masndan ileri gelmitir,195 eklindeki tespitini ayrntlaryla belgeler.
bn Haldun, aka, madde olmakszn anlam, sanayi olmakszn
renim olamayaca grndedir. bn Haldun sanayi retimi ile
belirlenen ekonomi temeli ile geinme, bayndrlk, bilim, eitim ve
dier btn bu dnya ve te dnya ileri arasndaki balanty, kar
lkl ilikiyi ortaya koymakta, bunu sadece belirli bir blmn teorik
plndaki giriinde belirtmi olmakla yetinmemekte, M ukaddimenin.
btn boyunca tek tek konulara196 ve olaylara da uygulamaktadr.
bn Haldun, emeini sadece geimini srdrmeye ayrp geimi d
nda baka bireyle uraamayacak hle gelen toplumda bilim ve
bilgi edinilemeyeceini rneklerle anlatm aktadr.197
Genel varlk konusundaki (ontolojik) sorulara cevap getiren bn
Haldun, ayn dnce sistemi ierisinde, giderek, bilgi ve gerekliin
idrki konusundaki (epistemolojik) ipular sunar. bn Haldun, lh
snrlar ierisinde kalmayan sosyal-kltrel unsurlarn tahlilinde gene
m add temeller aramaktadr: Sanat ve sanayide almalar ve sanayi
de melekeden daima bir kural ve kanun elde edilmesi nefs-i ntkann idrkinin tekmlne hizmet eder; bundan dolay sanatlarda
195 MSU, II, s. 777: MU, II. s. 445: MR, II, s. 430.
196 Corafyann, iklimin ve retilenlerin eitlerinin ve bunlarn sonucu
olarak bolluk ve ktln/nedretin toplumlara ve kiilere etkisi, karakter olu
umunu belirlemesi konusundaki genel grlerine ek olarak, bkz.: MSU, I,
s. 269 vd,: MU, I, s. 208 vd.: MR, II, s. 177 vd.
197 Bkz.: MSU, II, s. 777 vd., zellikle s. 780 vd.: MU, 11, s. 444 vd.: zellik
le, 453 vd.: MR, II, s. 427 vd., zellikle s. 434 vd.
Salahaddin Eyyb (Salahaddin Eyyb) zamanndan ve sonras gelime
lerden itibaren Trk hnedanlnda (Msrda) Trk emirlerinin Sultanlar
nn tecavznden, mallarn msaderelerinden nasl bzr olduklarn irdele
yen tespitiyle, bn Haldundan yola klarak, deiik alardan nemli tarih
sel zmlemelere varlmasna imkn salayabilir. (MSU, II, s. 781.)

tecrbe ve meleke198 edinmek dahi akl ve sosyal hayatn tekml de
akim inkiafna yardm eder.199
bn H aldunun gzlemledii diyalektik gidii m add temellere d a
yandrrken insan merkezli bir sonuca ular ve insanlarn eit do
duklarn bilimde gerileyiin ekonomik ve sosyal sebepleri olduunu
syler: Sradan kimseler (avm- ns) bu zeky grdkleri zaman
bunun, insana mahsus olan hususiyetlerden farkl yaradltan ileri
gelmekte olduu zannma kaplrlar... 20
bn H aldunun M ukaddime'nin btn iinde, birey olarak insan
larn zeklarnda ve kavraylarnda farklln, ya da toplumlarn
fertlerinin genel ortalamasnn deiiklik ve farkllnn ayn retim
ve sosyal rgtlenme tarzlarna bal olduunu savunacaktr. Kendi
anlatmna yer vermek gerekirse, bn Haldun, akl, zek ve meleke
lerde farkn madd temellere dayal olduunu belirttikten ve zellikle
sanayiin rol zerinde durur. Hatt bedev dahi hadar olan bir kii
nin, insani hakikati (reality of humanity) ve akl itibariyle kendisin
den stn olduunu zanneder. Lkin vaziyet hi de byle deildir...
Keml itibariyle en yksek mertebede bulunan bedeviler olduunu
grmekteyiz...201 sonucuna varmaktadr.
2. Toplum Biimlerinin Farkllnn M addeci Yorumu

bn H aldunun sosyal gelime ve bu gelimedeki kltrel elerin
m add temellerini aratran yaklamnn esaslar, bedev-hadar top
lum biimlerini ayrt ediiyle yatar. slmda Dou ile Bat arasndaki
bilim ve fenlerde grlen gelime farklklan ve gene Dou ile Bat
arasndaki genel olarak dnce ve kltr dzeylerindeki farkllklar
rneklerinde bu farkllklarn sosyo-ekonomik sebeplere dayandrm
n izlemitik. Ancak, bn H aldunun aklamalarn gerekletirii
sadece bu genel sebebe dayanmamaktadr. retim ve toplum biim
lerinin farkl oluu bn H aldunun asl somut aklama yoludur. Be
dev toplum ile H adar toplumu ayrm, bu farkl toplum biimlerini
198 Meleke zel bir anlam tar: Melekeler, gerek z ve beden kuvvesiyle ve
gerek matematik gibi dima kuvvesiyle elde edilmi olsun, cisman (mces
semidir. MSU, II, s. 776: MU, II, s. 443: MR, II, s. 426.
199MSU, II, s. 761: MU, II, s. 438: MR, II, s. 406.
200 MSU, II, s. 779-780: MU, II, ss. 450-451: MR, II, ss. 432-433.
201 MSU, II, s. 780: MU, II, s. 451: MR, H, s. 433.
mit Hassan
145
belirler. Bedevlik ve hadarlik bn H aldunun som ut ayrmna gre

iki ayr sosyal ve ekonomik hayat tarzdr.202 Bedev hayat tarz, basit,
cesarete dayanan karlkl yardmlamann bir ana e olduu, ba
msz bir yaay biimidir.203 Ancak bedevlik sertlii, ekonomik
gerilii de ierir. H adar hayat tarz, uygar hayat tarzdr. Bu hlde
daha bilgili, ibilir kiilerden oluan toplum, tketime ak ve m erke
z siyasal otoriteye egin bir grnmdedir. bn H aldunun M ukad
dime boyunca gelitirdii, sosyal geliimi ve kltrel elerdeki
maddeci yaklam bedev-Hadar ayrmndaki farkl retim tarzlar
na ve sosyal hayat biimlerine dayanr.
bn Haldun, insan dncesindeki gelikinlik farkllklar ile ilim
ve fenlerdeki gelime dzeyleri farkllklarnn m add temellerini
aratrrken ortaya koyduu Dou-Bat slmn karlatrmal bir
biimde ele aln aslnda Hadar-bedev toplum zelliklerinin genel
bir yansmasn da iermektedir. Sz konusu farkllklardan sonra
dier rneklerden ksaca sz edilebilir.
bn H aldunun dinsel sorunlara yaklam da, esas olarak, gerek
i ve m add temelleri aratran bir nitelik gsterir. m ein, dnr,
Halifelik ve halifeliin artlar hakknda mmetin anlamazI2<Mn
incelerken somut m add artlara dayanarak mkemmel bir tahlil
yapmaktadr. bn Haldun, nce, hilfetin Kureye ait olduu
nermesini ele almakta ve bu nermeyi incelemektedir. D nr,
daha sonra, sz konusu nermeyi reddedenlerin grlerini incele
mektedir. Bunu takiben de nermeyi reddedenlerin grlerinin red
dedilmesini de ele almaktadr. Sonuta, bn Haldun, sentez olarak,
hilfetin Kureye ait ve zg olduunu, ancak bu hlin zaman ve
mekn ierisinde geerlik kazanm bir olgu saylacan ifade e t
mektedir. Dolaysyla, gene zaman ve mekn ierisinde deiiklikler
boyunca -siyasal iktidar olgusunun deimesi dorultusunda- hil
fetin Kureye ait ve zg olmayabileceinin de imkn dhilinde b u
202 Bedevlik ve hadarlikin mhiyyetleri, yapsal zellikleri, farkllklar, birbir
leri arasndaki sosyal ve siyasal farkllk ve ilikileri almamzn ierikle il
gili blmlerinde incelenecektir. Bu noktada, konuya bn Haldunun meto
duyla ilgili tespitlerimizi sergilemek amacna ynelik olduu lde deinmi
bulunuyoruz
203 Corafyamn bedevflike, bedevlikin corafyaya etkisi iin bkz..: MSU, I, ss,
269-270: MU, I, ss. 207-209: MR, I, ss. 177-188.
204MSU, I, s. 421 vd.: MU, 1, s. 481 vd.: MR, 1, s. 387 vd.

lunduunu gstermektedir. Gene, rnein, hilfetin, temelde adalet
li, ynetimiyle, lks ve isrftan uzak oluunu; mlk-devletin otoriter
ve giderek mstebit ynetiminden nceki dnemdeki farkl rgtle
nii yansra, dnce ve inan, plnnda, bu dnemde, dinlerinin
onlar dnya nimetlerine rabet etmemeye armasndan, sosyal
olarak bedevliklerinden ve temelde Araplarn, yurtlarnn ekonomik
durum undan dolay, dnyann hl ve durum undan, genilik ve bol
luktan istifade etm ekten uzak olularna dayandrr.205 Hilfet ile d a
ha sonraki dnemlerde hilfetin bir mlk-devlet hline dnm
ekli arasndaki farkllk, bn H aldunun kariha"sndan km bir
speklasyon deil, sosyal ve ekonomik gerekliin m add temellere
dayanan bir ifadesi olmaktadr.206
te yandan, bn Haldun, Mehdnin dn ile ilgili inceleme
sinde de gene madd temelleri aratrr ve Mehdnin zuhr edecei
haberinin gerekle] meinin ancak kuvvetli bir asabiyyet sayesinde
kurulacak devletin var olmasyla mmkn olabileceini207 belirtir.
Yoksa Mehd, heterodoks iliin ya da birok slm mistik filozo
funun (sofinin) syledii dnsel (devrev) teoriler gerei dn
meyecektir.
Devletin; kanda toplum zellikleri ve bunlar btnletiren birlik
te hareket tarz -asabiyyet- yardm ile lik temeller zerine kurula
bileceini gzlemleyen bn Haldun, bylece kurulan bir devletin ya
amas iin siyasal ahlkn ve moral deerlerin208 varolmasn da ge
205 MSU, I, s. 441 vd.: MU, I, s. 515 : MR, I, s. 418.
206 Halfenin seiminde demokratik seimden nasl vazgeildiini ve bu hlin
nasl kanlmaz olduunun incelenmesi iin bkz.: MSU, l, s. 449 vd.: MU,
I, s. 531 vd.: MR, I, s. 430 vd.
207 MSU, I, s. 600: MU, II, ss. 178-179.MR, II, s. 195.
bn Haldun, ilgili blmde, dine davette baar kazanmann bile kuvvetli
bir asabiyyet sayesinde gerekleebileceini belirtmektedir. Dnr, dinsel
akidelerde yer alan "haberlerin gerekli koullar olmakszn gereklemeye
ceini, rnein dine davet konusunda Tanr iradesinin yerini bulmasnn
gerekli sosyal ve siyasal koullar altnda gerekleebileceini belirtmektedir.
rnein, belirli bir devlet gerekli kuvvete kavumadan o devletin stnln srdrd topraklarda din" tutunamaz, yaylamaz. Devlet ise,
almamzn bn Haldunun Siyaset Teorisinin ele alnd blmde gr
lecei zere, belirli bir toplum biimiyle btnleir, hadarliin rn hline
gelir.
208 bn Haldunun akl ilimleri tasnifi, bunlarn her birinin anlatlmas ve
mit Hassan
147
rekli bulmutur. Bedev topluluk zelliklerinden olan sadeliin terkedilmesiyle lks, sefhat ve isrfa dalnmas sz konusu moral de
erlerin ortadan kalkmasna sebep olur. Siyasal ahlk ve dier moral
deerlerin eksilmesi ve yozlamas, soyut moral, etik ya da psikolojik
yaklamlarla aklanmamaktadr. bn Haldun, bahse konu gelime
lerin siyasal sebeplerine iaret ederken de, temelindeki ekonomik
srecin belirleyiini ortaya koyarken de evrenin ve olaylarn m add
etkisini zellikle belirtmektedir: ocuk iyi ve kt eylerden hangisi
ile daha nce karlar ise, onu kabul eder ve brnden uzaklar,
uzaklat bu ii kabul etmek nefse ar gelir... H adar halk her
eit lezzetler, bolluk ve genilik iinde yaamaya altklar... iin
birok huy ve ktlklerle lekelenirler... Bedevlik ve ky hayat
yaayanlar ise ancak vcutlarn koruyacak miktarda dnyaya d
kn olup... dnya lezzetlerinin sebeplerine sahip deildirler... onlarn
kt yollara sapmalar ve kt huy ve ahlklar ehirlilere nispetle
ok azdr. [Bu hller] uygarln bozulmaya yz tutm asm dandr...
nsan alkanlklarnn ocuudur. Onunla alp kaynamtr. Ken
di [mcerret] tabiat ve mizacnn rn deildir. Hayatta alm
olduu eyler onun yaradl ve tabiat onun iin bir meleke ve al
kanlk olur.209
E. EKONOMK LKLERN
TEMEL YAPI OLARAK ALINII
1. retim Tarz
bn Haldun iki deiik retim ve hayat tarz gzlemlemitir. Bunlar
Bedevlik ve Hadarliktir. Bedevlik - Hadarlik ayrm ncelikle de
iik ekonomik, giderek sosyal ve sonular itibariyle siyasal sre
lerdeki farkllklar belirlemektedir. Bedevlik ve Hadarlikin farkl
tahlilindeki gereki ve maddeci yaklam kendini aka gstermektedir. Bu

yaklamn ilimlerin blmleniiyle ilgili olarak zerinde durduumuz M u
kaddime blmlerinde belirgin bir biimde sergilenii karsnda; ilim ve
tenlerin incelenmesinden konusu itibariyle daha az somut ve daha karmak
olan moral deerleri rnekleme yapmay tercih ettik. Bylece, zemini daha
kaypak bir konuda da bn Haldunun somut ve objektif gzlemler yoluyla
gereki ve maddeci bir yorum yapt izlenebilir.
Bkz.: MSU, 1. ss. 326-330 vd.: MU, I, ss. 309-315: MR, I, ss. 253-258.

retim tarzlar oluundan hareket etmesi, bn H aldunun bu ayrm
n temel bir m etot konusu hline getirmektedir.2'0 Burada, konuya,
bn H aldunun bak an deerlendirme lsnde, zellikle eko
nominin temel yap olarak alm bakmndan yer verilecektir. Tabia
tyla, byle bir tercih bedevlik ve hadarlik tarzlarnn ekonomik a n
lam ile sosyal ve siyasal grnmleri arasndaki ilikinin ihml edil
mesi demek deildir. Aslnda, M ukaddim enin yaps buna izin ver
mez.
bn H alduna gre insanlar iin madd hayatn retilmesini sa
lamak dier btn olaylardan nce gelir: Hayat iin gerekli olan
eyleri tedarik etmekle ie balamak, yaay tamamlamak iin gere
ken eylerden nce gelir2" olgusu zerine srekli retim tarz in
a edilir. lk retim tarz da bedevliktir.
Bedevlik, bu tarz ierisinde yaayan toplumlarn varolularn
srdrecek derecede retim yaptklar ve ince zevk ve ihtiyalarn
tatminine ynelik taleplerin mevcut olmad bir sreci izler. Bedev
lik, ehirliliin ve uygar hayatn asldr; uygar hayat olan hadarlik
gei dneminden sonra bedevlii izler. Hadarlikte bolluk ve refah,
210 Bedevlik ve Hadarlikin sosyal biimlenii ve bu srecin siyasal yap ile
etkileiminin kapsam ve mhiyyeti konusu zerinde almamzn Siyaset
Teorisi blmnde durulacaktr. Yaygn szlk anlamyla gebelik ola
rak karlanan bedevlik" ve yerleiklik olarak karlanan Hadarlikin
mhiyyetlerinin akla kavuturulmalar dnda bu gibi szlk kar
lklaryla betimlenmeleri ok nemli sakncalar beraberinde getirmektedir.
Bedevlik (Badwa) ve Hadarlik (Hadaret/Hazaret: Hadra) bn Hal
dunun gerek retim plnndaki ekonomik grleri gerekse bunun bir de
vam olan sosyal-siyasal doktrini erevesinde zel anlam yklenimleri ta
maktadr. Bu anlam yklenimleri incelenmeden Bedevlik ve Hadarlikin
terim olarak mhiyyetleri ve Mukaddimenin btn ierisinde grdkleri
ilev akla kavuturulmadan yerlerine Trke -ya da dier herhangi bir
dilde- terimler geirmek nemli bir metot yanll olur. Bu metot yanll
biimsel bir aksaklktan tede, bn Haldunun kurmu olduu doktrinin
mhiyyetinin incelenmesini de saptracak niteliktedir. Dolaysyla bu aama
da, orijinal terimleri kullanmak gereklilii domaktadr. Sz geen temel
terimlerin Mukaddime ierisindeki zel anlamlarn aa kartmann ilk
adm konunun ekonomi asndan ele alnmas olacaktr. Bu yaklam, siya
set teorisine gei iin de kesin bir gereklilik gstermektedir. Konuyu zet
leyen aklamamza bu blmn sonunda yeralan Siyaset Teorisine Gei:
retim Tarzlarnn zel Anlamlan balnda verilecektir.
2,1 MSU, I, s. 323 : MU, I, s. 302: MR, I, s. 249.
mit Hassan
149
bunlarn gerektirdii lde tketime ynelmek ve bunun iin ret

m ek esastr.
Toplumlarn bakal ve deiiklilii, onlarn geimlerini salay
tarzlarna baldr:212 Bilmek gerekir ki, toplumlarn ahvlinde g
rlen farkllk, sadece onlarn geim yollarnn farkl oluundan ileri
gelm ektedir. ortaya konulan geimlerini salay tarz, dorudan
retim ile ilgilidir. Nitekim, yukardaki yargsn yanstt cmleden
hemen sonra Ibn Haldun yle devam etmektedir: nsanlarn bir
ksm aalar dikerek ve ekinler ekerek, bir ksm [...eitli hayvan
lar] besleyerek ve bunlar reterek, bunlardan istifade etm ek suretiyle
geinmelerini temin ederler. Bedevilerin hayatlarn srdrmeleri,
tarma ve hayvan beslemeye dayanr. Gsterdik ki, bedeviler iftilik
yapmak ve hayvan beslemek gibi tabi bir geim yolunu tutm ular
dr. Bundan dolay bu yolda geinmelerini temin iin sahralarda ve
kylerde yaamak bir zarurettir. Bu tarz hayat tayan bedevilerin bir
araya toplanarak ihtiyalarn temin etmeleri ve geinmeleri, sosyal
hayatlar icab olarak, geinebilecekleri besinleri, barnaklar ve v
cutlarn stmak iin gereken vastalar temine mahsus kalr."213
Bu tarz hayat yaayanlar sonradan halleri genileyerek ihtiyala
rndan artacak derecede zenginlik ve genilik elde ederlerse, bu hal
onlar geni yaaya sevk eder. Bundan sonra hayat iin bir zaruret
olan nesnelerden fazlasn elde etmek zere yardmlama biimlerini
gelitirirler. Yiyecek maddelerini ve giyimlerini oaltrlar, bunlan
gzelletirmeye ve sslemeye, evlerini geniletmeye ve ehir hayat
yaamak zere ehirler ve kasabalar bina etmeye balarlar. Bu yolla
yaaylarnda refah ve genilik husule geldikten sonra yiyecek m ad
delerinin eitlerini oaltmaktan baka lks bir biimde tadlanri
zenginletirirler. Deerli kumalardan giyimler yapmak, giyim eit
lerini artrm ak, sslenmek, genilik ve rahatln icaplarna uymak
yoluna sapar, evlerini geniletir ve ykseltir, konak ve saraylar yapar,
sanat ve sanayi alannda ilerlemenin son haddine varrlar. Bunlar
(H adar toplum yeleri) gebelerden ve kyde yaayanlardan (be
devilerden) daha ok kazan salar, daha iyi ve geni bir hayat yaar
2.2 MSU, I, s. 323: MU, I, s. 302: MR, I, s. 249.
Toplumu ve kiilerin belirli corafya koullar ierisinde retimin nasl
etkiledii, reticilerin de corafyay kolektif olarak deitirmesi ynndeki
faaliyetleri iin bkz.: MU, I, s. 210 vd.: MR, I, s. 179 vd.
2.3 MSU, l, s. 323: MU, l, ss. 302-303: MR, I, s. 249.

lar. nk bunlar (hadarfler) gereken m iktardan daha ok kazan
saladklar iin yaaylar da o nispette geniler. Bu aklamamz
dan gebelikte ve kylerdeki (bedev toplumda hayat) ve (tarihsel
gelime boyunca) ehirlerde (hadar toplumda) yaama alarn
geirmenin insanlar iin tabi ve zarur olduu anlalr.2' 4 bn H al
dunun aklamalar, ...insanlarn toplum halinde yaayarak dnyay
imar ederken bu (bedevlik) yaay tarznn devrelerini geirmenin
zaruret olduunu anlatm ak iindir.215
Bedevlik, hadarliin asldr ve btn insanlarn yaadklar ve ge
irdikleri bir devredir. Bedevlikin hadarlie doru yrmekte oldu
u bir gerekliktir. Hadarlik (Uygarlk) hallerinin bedevlikten (g
ebelik ve ky hayat) domu ve uygarln temellerinin bedevlik
olduu grlmektedir. Bununla beraber gebelik ve ky hayat t r
lce olduu gibi, hadarlerin uygarlk hallerinin arasm da farklar var
dr.216 Bedevlik ve hadarlik farkl biimlerde ortaya kmaktadr,
ancak bu retim ve sosyal hayat tarzlarnn bir sreci izledii nem
tar. Nitekim, hadarlikteki btnsel geliim ve teknik ilerleme ve
im arn (umrn) nicelik ve nitelike deiik gelimilik dereceleri
gstermesi tabidir.217
retim tarz, geinmelerini salay tarz bedev ve hadar top
lumlar ayrmnn en nemli ltdr. Basit retim aralar ve hay
vanclk ve tarmla erevelenen nicelik ve nitelike basit retim sade
bir hayat hazrlarken, te yanda gelikin retim aralar ve yaygn ve
teknolojideki sna retim 218 karmak, tketimci ve giderek isrfa
ynelik bir hayat hazrlamaktadr.219 Sz konusu deiik hayat tarz214 MSU, I, ss. 323-324: MU, I, ss. 302-304; MR, I, ss. 249-250.
215 MSU, 1, s. 325: MU, I, s. 307: MR, I, s. 252.
216 MSU, I, s. 326: MU, I, ss. 308-309: MR, I, ss. 252-253.
2,7 MSU, I, ss. 308-309: MU, 1, s. 309: MR, 1, s. 253.
218 Ortaa slmnda genel olarak sna retimin, manifaktrn gelikinlii
ve yksek derecedeki uzmanlamas iin bkz.: Abraham L. Udovitch,
Partnership and Profit in Medieval slam, Princeton University Press, 1970,
ss. 65-66.
Bkz.: S. D. Goitein, The Main Industries of the Mediterranean as
Reflected in the Records of the Cairo Geniza, fournal o f the Economic and
Social History o f the Orient, IV, 1961, ss. 168-197. Goitein, iki yz altmbe deiik zenaat saymakta ve sanayiin derinlemesine uzmanlalm dallara
ayrldn kaydetmektedir.
219 Aslnda insanlarn bnyesi, fizyolojik zellikleri de retim tarzlarna ba
mit Hassan
151
lannm incelenmesi bn H aldun'un sosyal-siyasal doktrininin ve bu

nun nemli bir blm olan siyaset teorisinin temelini oluturur.
M ukaddim enin hemen btn bedevlik ile hadarlik arasndaki ya
ay farkllklarn, kurum deiikliklerini, gelenek-grenek ayrlkla
rn; ksaca, toplum, rgt ve bireylerdeki farkllklar -iliki, eliki
ve geileri- konu edinir. Dier bir ifade ile, M ukaddim e'nin hemen
btn balklar altnda incelenen konularda Bedevlik - hadarlik
ayrmnn ve bu ayrm gerekli klan farkllklarn sadece belirli konu
asndan deerlendirilmesine rastlanr.
Bedevlik ile hadarlik ayrm bn H aldunun doktrininin btn
ierisinde dinamik hviyetiyle nem kazanr. bn Haldun tarafndan
vurgulanan bedevlikten hadarlie gei srecidir. retimin ve sos
yal hayat, kurumlar ve davranlarn deimesi ile birlikte siyasal r
gtlenme de deiecektir. Sz konusu deime, elikisiz bir evrim
leme nitelii gstermez. Bedevlikten hadarlie gei, veri toplu
m un evrimlemesinden ok, bedevlik ve hadarliin ayn zam an-m e
kn boyutlarnda temasa gemelerinden220 doan iliki ve elikilerin
dinamiiyle nem kazanmaktadr. Bu da, siyasal yap ve ilikileri
oluturan nemli bir unsurdur.
2. blm
Bedev ve hadar toplumlardaki retici glerin ve toplumun ihtiya
larnn -giderek eitli tketim dzeylerindeki taleplerin karlanm a
sna ynelik retim faaliyetlerinden doan retim ilikilerinin- M u
kaddim ede. ele alnm biimi, XIV. yzyl dncesi hatrlandnda
ldr. Bkz.: MSU, I, s. 269 vd.: MU, I, s. 207 vd.: MR, I, s. 177 vd. bn Hal
dun, deiik toplum biimlerinde retilen besin maddelerinin insan vcut ve
ahlk zerindeki belirleyici etkisini somut rneklerle incelemektedir. D
nr, konu zerinde dururken, ok ilgin gzlemlerde bulunmaktadr. rne
in, siyasal otoritenin temsilcilerinin retim srecine mdahalesinin etkileri;
bedevilerin hadarlere oranla kltrlerinin eksikliine ramen "ilim ve zihin
leri kavraylarnn ok iyi oluu bu arada kaydedilebilir. (MSU, I, ss. 269270: MU, 1, ss. 207-208: MR, 1, ss. 177-178.)
220 Temasa geme; yakn corafi blgelerde bulunarak blgeleraras ekonomik-siyasal ilikiler sebebiyle, ya da bedevilerin hadarler zerine yrmele
ri dolaysyla atma sonucu, yahut da hadar siyasal rgtlenmelerinin be
dev unsurlar davetlerinden tr veya bu ilikilerden birden fazlasnn etkisiy
le gerekleir.
152 bt Haldun Metodu

artc bulunsa yeridir. Denilebilir ki, ekonomik hayat ve sosyal
gelimenin temelinde yatan kanunluluklar hakkndaki bilgisi bn
H aldunun sosyo-ekonomik yaklamn mmkn klmtr. Sonra
dan iblm terimiyle adlandrlacak olan, kiilerin ihtiyalarn
tek balarna karlayamamas olgusundan doan sre de bn H al
dunun ekonomik ilikilere ncelik veren m etodunun kavranmasnda
dikkate alnmaldr.
Kiilerin bir araya toplanarak cemiyetler hlinde yaamalar, ge
inme221 hususlarm da birbiriyle yardmlamak ve nefslerini korum ak
iin oluu222 yargsn bn Haldun, M ukaddim enin Birinci Kitap
kinci Blmnn hemen ilk satrlarnda yazmaktadr. Sosyal haya
tn biimlerini incelemeye balad bu blmden nce, daha Birinci
Kitapn Birinci Blmnn hemen ilk satrlarnda iblm sre
cinin incelenmesine balanmtr:
phe yok ki nsan itima (insanlarn toplum hlinde yaamala
r) zarurdir diye sze balayan bn Haldun; tek bir kii yalnz ba
na m uhta olduunu temin etmekten ciz olduunu, kendisine ve
dier birine yetecek miktarda istihsal edebilmek iin bu maddenin
retimine yetecek kadar kiilerin bir araya toplanmalar gerektiini
belirtir. Bir gda maddesinin en asgar haddini, mesel birinin bir gn
yaamas iin gereken buday un hline, unu ham ur hline, ham uru
ekmek hline getirmek zarureti; bu iin her biri anak, let ve es
baba m uhta olduunu kaydeder. Bunlar demirci, m arangoz ve m
leki tarafndan yaplr. Budayn taneler hlindeki retimi dahi bir
ok hner ve zanaatlara muhtatr. Bunlarn hepsine veyahut bazsn
vcuda getirmek tek bir kiinin kudreti dhilinde deildir, yeterli
miktarda istihsalde bulunabilmek iin bu retime yetecek kadar kii
lerin bir araya toplanmalar gerekir. Yaplan ibirlii sayesinde istih
sale katlan kiiler kendilerinin saylarndan kat kat fazla insann
ihtiyacna cevap veren retimde bulunabilirler, mal ve rzk hsl
olur.223
221 Geinme iin yaplan iler retim faaliyetleridir: Aalar dikerek...
ekinler ekerek... koyun, inek, kei, balans besleyerek... tarlalar ekerek... sa
nayi alannda alarak... sanayii ilerleterek... {MU, I, ss. 302-304: MR, I, ss.
249-250.)
222 MSU, I, s. 323: MU, I, s. 302: MR, I, s. 249.
223 MSU, I, ss. 213-214: MU, I, ss. 100-101: MR, I, s. 89-90: Bu ve takip
edecek aklamalar karsnda Adam Smithin Wealth of Nations (1776) adl
mit Hassan
153
bn Haldun, iblmn statik bir olay olarak grmemitir. D

nre gre, iblmn, deiik retim tarzlarnn hkim olduu
deiik toplum biimlerindeki farkl retim sreleri ierisinde ayn
zellikler gsteren bir olay olarak grmek onu kavramak iin yeterli
deildir. blm srekli bir gelime ve deiimi izleyen bir olaydr
ve sosyal hayatn m add ynleriyle ilikilidir. Yaama dzeyinin yk
selmesi, tketimin nicelik ve zellikle nitelike artmas, eitlenmesi
ve hzlanmas, retimin zellikle sna retimin yaygnlamas ve o
almas ile iblmn geliimi ilikili ve orantldr. retim ve reti
me dayal iblm, hem deiik zamanlarda veri m eknda (belirli
toplum biiminin hkim olduu yerde) deimekte hem de veri za
m anda ayr fakat ilikili meknlarda deimekte; veri toplum un re
tim asndan (retime katlanlar ve retime katlmayanlar ayrmn
dan dolay ortaya kan) farkl kesimleri arasndaki ilikilerle etkilei
me girmekte; emek-deer teorisini davet ederek" buna gre mhiyyet kazanm akta ve deimektedir: Bu yolla ileri aralarnda bl
mek suretiyle istihsal edilen (miktar)...mstahsilleri saysndan kat
kat fazla kiiyi geindirir. zetle, cemiyet fertlerinin bir araya topla
narak istihsal ettikleri maddeler, istihsal etmek zere alanlarn ih
tiyalarndan fazladr...Emeklerinin kalan ksm ihtiyalarndan fazla
sna sarfedilmi olur, bunlar istihsallerinin fazlasn geni bir hayat ve
bu hayatn icap ve itiyatlarna ve dier blgeler ahalisinin ihtiyalarn
temin etmek iin harcam olurlar...Demek ki, emek ve almann
oalmasyla bunun kymetli olan servet para o cemiyetle oalr.
Bunun bir sonucu olarak kazanlarn artmas ve oalmas tabidir.
Servet ve zenginlik o cemiyeti hayatta bolluk ve geim geniliine,
geniliin icap ve itiyatlarndan olarak evleri sslemeye, gzel ve n e
fis giyimler giymeye, cihazlarn, anak, tabak gibi ev eyasm gzel
letirmeye, iyiletirmeye ve hademeler...kullanmaya sevkeder. Bunla
rn hepsi de sy ve amel224 tbir edilen emek ve almann ve iin
eserinin konu zerindeki nclk payesinin hakll herhalde tartmal
olmaktadr.
224 Emek-deer teorisinin ilk olarak biimlenmesine ynelik aklamaya
giriirken bn Haldunun Amel (amal)i tekil ve zellikle oul olarak kul
lanmasnda labor products (emek-rn) kavramna ok yaklamas (Bkz.:
MR, II, s. 272 not 103), mesel Ml/'daki eviride aynen, sy ve amel
teriminin yer almasn hakl gstermektedir. retim Temeli ve Emek ba
lna gemeden, hemen kaydedelim: stihsal edilen bir maln ve hizmetin

kymetleridir. alma ve i ile servet kazanmak vastalar temin edil
dikten sonra i ve sanayi alanlarnda uzman ustalar altrlr, istihsal
ve sanayi ilerler ve reva bulur, bunun bir sonucu olarak ehir veya
hut blgenin geliri ve ayn nispetle masraflar da oalr...225
J - retim T em eli ve Em ek
bn H aldunun 1376 ylnda, iblmnden bahis almas, cari fi
yatlarla ulat deer temelini aklamas, em ek-deer teorisi olarak
yorumlanacak sylemlerin daha manifaktr dzeyindeki sanayi za
mannda ortaya koymas, onun sylemlerinin fazla ga yorumland
gibi bir n-izlenim dourabilir.
Bu bakmdan, dorudan bn H aldundan araya girilmeden kesin
tisizce okumak hi phesiz bir hali anlaml olacaktr:226
mdi, bir kasaba veya ehir halk, (iblm yaparak) tm emek
lerini (aml, igc) (gda) maddeleri ve ihtiyalar tevzi edince,
bu hususta bahis konusu emeklerin asgarisi (zarur ihtiyalarn
temin iin) hf gelir. Geriye kalan emeklerin tm, zarur ihtiya
maddeleri zerine zit olarak bki kalr.
Kesb ve rzk faslnda verilen... zahatla u husus aka orta
ya kmtr: Kazan (Kr, fayda; proft) emein deerinden iba
rettir. (Mekasib, kyem- amlden baka bir ey deildir, istihsal
edilen bir maln ve hizmetin kymeti, onu elde etmek iin harca
nan emein deerine tekabl eder.
Maiete tahsis edilen esas emein (aml-i asliye, original
labor) tm iler refaha ve zenginlie tahsisi edilir. mdi bir (tr)
umrn ile ileri olan muayyen bir ehrin bu ileri olma durumu.
Orada bulunup da dier bir yerde bulunmayan kazan, bolluk ve
refahla ilgili detler sebebiyledir.
deeri, onu elde etmek iin harcanan emein deerine tekabl eder. (MSU,
II, s. 652.)
225 MSU, I, ss. 652-653: MU, II, ss. 268-270: MR, II, ss. 271-273.
226 MSU, II ss. 652-653, 693-695. Buradaki ve takip eden alntlar, herhan
gi bir kelime aklamas ve deerlendirilmesi yaplmadan, dorudan MSU'dan aktarlmtr. Vasfl emek - vasfsz emek ayrmnn, bn Haldunun
anlatmnn da yorumlanmasyla ortaya konuluu iin bkz.: S. Uluda,
MSU, II, s. 696 dipnot I .
mit Hassan
155
htiya duyulan mallarn bir ksm zarurdir... Dier bir ksm

hc ve kemalidir (mutd eklinde lzumlu ve fantezi, convenien
ces, luxuries)."
Rzk ve kesbin hakikatine, bunlarn aklanmasna ve kesbin,
insan emeinin kymetinden ibaret olduna dir [balkl ksm
dan okuyoruz :]
ayet bir insan (mallardan) kendisiyle ilgili maslahatlarn ve
ihtiyalarn hibirinden faydalanamazsa bu durumda sahibine na
zaran bu mala rzk ismi verilmez.,, mal 'kesb'(kazan, profit)
adn alr. "Ehl-i snnete gre nzk denilen eyin hakikati ve
mhiyyeti ite budur. Mutezileye gre bir eyin rzk ismini ala
bilmesi iin, mer surette ona mlik olmak arttr...Bylece gasp
edilen haksz kazanlarn ve haram olan eylerin tmn Mutezile rzk kavramnn dnda tutmutur. Halbuki, gasp edene de
zlime de mmine de kfire de rzk veren Allah Taldr. O rah
metini ve hidyetini dilediine tahsis eder. Mutezlenin bu husus
ta (grlerinin dayandrld) birtakm deliller vardr. Onlar ge
nie anlatmann yeri buras deildir, 226,1227
Bilinmelidir ki, kesb ve kazan, sadece bir eyi edinmek ve
elde etmek (iktin, tahsil) iin gayret ve kasd etmek suretiyle v
cuda gelir. u hlde, ele alnas ve usulne gre istenmesi eklin
de de olsa rzkda say ve amel arttr.
O hlde, her ey Allahtandr. Fakat kazanlan her mal ve
edinilen her servet iin beer amel de arttr. Zr eer (kazancn
ve servetin kayna), sanatlarda olduu gibi bizzat amelin (ve
emein) kendisi ise, aktr ki... amel ve emek sarf etmek zarur
dir. ayet kazan ve servet (dier retim alanlarndan)... hayvan
clktan veya maden(cilik)den edinilmi ise...amel ve emek zarur
dir.
Mal ve sermaye terakm, emeinin terakmnden baka bir
ey deildir... Zr (esas itibariyle) ortada emekten baka bir ey
yoktur ve birikimden maksat da bizzat emein kendisi deil, on
dan hsl olan deerdir.
zellikle bu son alnt ve araya girmemize gerek kalm adan bn H al
dun okunduktan sonra, hem spesifik olarak retim Temeli ve
226 Muterlenin grn bn Haldunun vurgulaycna, bu gre kar vermek
durumunda kald cevapa ve konunun, hassasiyetine binen, kapatlmasna dik
kat ekmek isteriz.

Emek konusuna ve hem de, konunun bn H aldunun m etodunun
can dam ar olduunu deerlendirmeye ve bu konudaki tespitlerin
zetlenmesine geebiliriz.
Sosyal hayat ve ilikilerin oluumunda retim temelinin ve em e
in rol bn H alduna gre belirleyici derecede nem tad grl
mektedir. Eer bir lke yksek bir hayat dzeyine erimise, bu d u
rum o toplumdaki retimin bir sonucudur ve gene bu durum tarihsel
gereklikten kaynaklanmayan dier herhangi bir sebebe balanamaz.
nsanlarn cemiyetler hlinde yaayarak imar ettikleri yerlerde hayat
seviyesinin ykseklii ve alakl, nimet ve servetin azl ve okluu
lkelerin bayndrlna, retimin azlna ve okluuna tbidir.
retim ve emek srecine deiik balamlarda yaklamann ka
nlmaz oluu karsnda ve bn H aldundan dorudan okuduum uz
zere, tekrar etmek pahasna vurgulamamz gerekirse, dnre g
re, sosyal hayatn retim e tbi oluu, retimi m m kn klan te
mel faktrn saptanmasn gerektirecektir; her kazan ve sermaye
birikimi insan emeiyle salanr. Kazan sanayi vastasyla elde edi
lirse, bu kazancn emek sarfetmeyi icbettirdii bellidir. Hayvandan,
bitkiden ve m adenlerden istifade suretiyle kazan temin edilirse, b u
nun da insan kuvvetiyle ve emek sarfetmekle olaca meydandadr.
Emek sarfedilmeden bir ey elde edilemez ve faydalanmak imkn
hsl olmaz.227
Bylelikle emein mhiyyeti ve rnlerin ve hizmetlerin deerinin
ancak emekle llebilecei -klsik iktisatlardan drt yz yl nceakla kavuturulmaktadr: Kiilerin emek sarfederek ele geirdik
leri ve topladklar para ve mal, zanaat ve sanayide almak suretiyle
elde edilirse bu kazanlarn ve topladklar mal ve parann emein
deerinden ibaret olduu meydandadr. Kazan ve kr zanaat ve
sanayi dnda baka vastalarla elde edilirse, bu kazan ve krda dahi
emein kymeti olacandan phe yoktur. Emein deeri,2273 mey
dana getirdikleri ve etkisi (eitli retim ve hizmet alanlarnda)228
daha aktr veya aka gzkmez...229
227 MSU, II, ss. 655-656: MU II, s. 274-275; MR, II, s. 275-276.
227 Sleyman Uluda, bn Haldunun emek-mal-deer mnasebetini kkl
bir ekilde temelden ele aldn belirtmektedir. Uluda; amel, sa'y, meksib,
kesb, mukteseb, knye, evkinye, iktin, mkten (terakm), menfaat, istif
de, fayda, hsla, kr, gain, mefd, servet, sermaye, zhire gibi bn Haldun
terimlerine veya onlarn almlarna da iaret etmektedir. Uluda, asl vur
mit Hassan
157
bn Haldun her gelirin ve servetin insan emeine dayanmas230 ile

sosyal ve siyasal gelime ve genileme ile retim teknik ve hacmi ile
ticaret arasndaki paralellii231 birlikte ele alr.232 Hadarlikteki siyasal
rgtlenmenin -m lk ' n - gelime ya da gerileme srecinin ekono
mik srece baml olduunu belirtir.233 Ancak bu bamllk tek yn
l deildir. Devlet ynetiminde derece ve rtbe sahibi olmak ya da
sosyal stat bakmndan eref sahibi olmak da servet sahibi olma
nn bir yoludur.234 eref ve derece mal ve servet kazanmay kolayla
trr. Bunun yolu, ilerini parasz grdrm ek ve ileri iin sarfedecekleri paralar ceplerinde kalacak bir biimde insan altrmakla
m m kn olur.235 Genel olarak retim temeli ve ekonomik ileyi,
iblm konular, emek-deer ve art-deer teorilerinin nbiimlenii bir btn tekil eder. Gerekten de, bu grleri bn
H aldunun bir art-deer teorisi sezinlemesine kap am aktadr.236
gulanmas gereken yorumunu ylece ifde etmektedir. "bn Haldun, bir
maln kymeti ve kazancn deeri onu meydana getirmek iin harcanan eme
in deeridir diyor: Emein miktar nisbetinde olur demiyor. Yani meseleyi bir kemmiyet meselesi olarak deil bir keyfiyet meselesi olarak gr
yor. nk biri vasfsz dieri vasfl iki kii ayn miktarda bir zaman alp
ayn cinsten bir mal istihsal, istihsal edilen iki maln deeri birbirine eil ve
denk olmaz...
2211MSU, II, ss. 695-696: MU II, s. 322; MR, II, s. 313.
bn Haldun, tarm ve ticaret alanlarndaki durumu rneklerle ilemektedir.
229 MSU, II, ss. 694-696: MU, II, ss 323-324: MR, II, ss. 313-314.
23uMSU, II, s. 652: MU, II, ss. 269: MR, II, s. 271.
251 MSU, II, s. 661 vd.: MU, II, s. 281vd.: MR, II, s. 280 vd.
Servet" ile devlet(lerin) ve sosyal hayatn ayrlmazl suret-madde
ilikisi gibi kopmaz bir zellik gsterir. Bkz.: MSU, II, ss. 682-683: MU, II,
s. 308: MR, II, s. 301.
234MSU, II, ss. 705-706: MU, 11,ss. 340-341: MR, 11, ss. 326-327.
236 Emest Mandel u yorumu getirmektedir:
Milletlerin zenginliinin zanaatlar tarafndan yaralan rnlerden
(emtiadan) ileri geldiini Adam Smithden nce bn Haldun ileri srmtr.
Her zenginleme, son tahlilde, zanaatkarlarn (iilerin) emeinin rndr.
bn Haldun bu kavram geniletiyor: spanyada budayn fiyatnn Kuzey
Afrikadakinden daha yksek olmasnn sebebi, yiyeceklerin orada daha na
dir olmas deil, buday retmek iin daha uzun bir mddetin ve daha yk-

bn H aldunun geim yollarn inceledii ve tabi geim yollar tabi
olmayan geim yollan ayrmn yapt, retim, ticaret ve faaliyetle
rini inceledii bahislerde237 de smr mekanizmasn ortaya koy
mu olduu irdelenebilir.238
bn H aldunun Um rn ile emek hakkndaki grlerinin bulutu
u syleme tekrar bakar ve okursak, sadece bir konu rtmesine
deil; lm -l-Um rnm, en anlaml nlarndan birine tank olu
ruz:238 Umrn kerten hususlarn en iddetlisi ve (zulmlerin) en
by tebaaya haksz bir ekilde (bigayr- hakkn) alma mkelle
fiyeti getirmek ve onlara angarya yklemektir. nk rzk (ve kr)
bahsinde de izh edeceimiz gibi i grme ve alma (aml, emek)
mal ve sermaye kabilindendir. Zr nzk ve kesb, kr ve kazan, um
rn ehlinin emeklerinin kymetinden ibarettir.
Genel izgileriyle, deer kavramnn incelenmesi erevesinde bir
emek-deer ve artk-deer teorisinin -kapitalizm ncesi sanayi bi
sek ekim masraflarnn gerekli olmasdr. Albert le Grandm, Thomasn,

Duns Scotun ve dier skolastiklerin aksine, burada ama artk dil fyatn
belirlenmesi deil, cr fiyatlarn aklanmasdr. Deer teorisi artk etik
deerler zerine deil, ampirik verilerin ve teorik analizlerin bir sentezi ze
rine kurulmutur. nk, bn Haldun deer teorisini genel bir ekilde for
mle etmekten geri kalmamtr:
Her edinilen ey, bir meta ve servet sadece insan emeinin rndr...
Emek olmazsa, bu faaliyetler (zanaatkrlk, tarm ve madencilik) hibir kr
(gelir), hibir yarar salamayacaktr."
bn Haldun, kalifiye emein basit emee indirgendiini farketmekte ve
hatt bir artk-deer teorisini sezinlemektedir. Yeryzndeki bu kudretli
insanlarn byk kazanlar, bakasnn emeinin ya da baka kabilelerin,
hediyelerinin ele geirilmesidir, diye yazmaktadr.
Kk meta retimi zerine kurulmu bir toplumda bn Haldun, bir
haberci (nc) olarak grnmektedir. nsann, emtia retiminin ve bizzat
metann ihtiva ettii btn elikilerin bilincine varabilmesi, ekonomi politi
in gerekten bir bilim olarak doabilmesi iin retim tarznda ve ekonomik
gereklikte yeni ve kkl bir deiiklik gerekecektir
(E. Mandel, Marksist Ekonomi El-Kitab, (Traite dEconomie Marxiste)
2 cilt, Ant yay., st. 1970, II, ss. 452-453.
258 Bkz.: George F. Firzly. ibn Khaldun: A Socio-Economic Studynin bu
konuda vurgulamas olduu eserin zetinden dahi anlalmaktadr.
mit Hassan
159
imlerinde ve m anifaktr dzeyindeki kavranabilirlik lsnde- ge

litirilmesi sz konusudur.239
bn H aldunun sosyal hayat ve ilikilerin ekonomik temeller ve
ilikilere baml deiimini gzlemlemesi; retim tarz, iblm ve
rnlerin deerinde emein rol hakkndaki grleri yalnzca bu
konu erevesindeki ampirik verilerin deerlendirilmesi olarak ortaya
kmamakta, dnrn sosyal-siyasal doktrini ve bu doktrinin
nemli bir uzants olan siyaset teorisine ynelmektedir. Bylelikle,
bn Haldunun siyaset teorisi, nyargya dayanan faktrlerden ba
msz, m add temeller zerine ina edilen, dnyev nitelikte bir teori
biiminde ortaya kmaktadr.
F. SYASET TEORSNE GE:

RETM TARZLARININ ZEL ANLAMLARI
bn Haldun, kandalktan (bedevlikten) daha gelikin bir retim
tarz ve sosyal ilikiler srecine, hadarlik srecine gemesiyle klt
rel unsurlarm da deitiini ve medeniyet/uygarlk ilikilerine dn
tn saptamtr. nsanlarn retim yoluyla geimlerini salay
tarzlar U m rnn yapsn ve geliimini belirlemektedir. bn Haldun,
U m rn incelemesi metoduyla sosyal-siyasal doktrinini meydana
getirmekte, dnr siyaset teorisi de bu btnn nemli bir ynn
oluturmaktadr.
Bu noktada, bedevlikin mliyyetinin anlalmasnda ekonomi
temeli asmdan baz sonulara varm bulunuyoruz. Bedevlii Mukaddim ede yeralan biimiyle ve ekonomi temelleri asndan incele
diimizde, bu retim tarznn ou halde gebelik zellikleri gs
termekle birlikte salt gebelik olmadn izlemekteyiz. Konuya bi
rinci aam ada baktmzda; bn Haldunun Bedevlik yaay tarzn
259 Bkz.: M.H. Dowidar, L'conomie politique, une science sociale, (textes
lappui / conomie) Franois Maspero, Paris 1974. Dowidar, eserinin eko
nomi politiin geliimiyle ilgili blmnde bn Haldunun (bkz.: ss. 103111); "yeni bilimin metoduyla (ss. 105, 107) causalit kavrayna dayana
rak (s. 106), deer (s. 109), emek-deer (s. 111), artk-deer (s. 110) kav
ramlarnn senteze ulatrn belirtmektedir. Yazar, ilgili grlerini Mukaddimenin V. Blmyle (zellikle V. Blm, 1. Balk [Fasl] temellendirmektedir. Bkz.: MU, II, s. 319 vd.: MR, II, s. 311 vd. (Ad geen eseri
salayan ve ilgili blme dikkatimi eken Dr. Fikret Bakayaya teekkr
ederim.)

hem gebe yaay oturulduk, yerleik yaay olarak da ele aldn
grm ek240 m m kndr. Dnr, gerek gebe yaay gerekse
oturuk/yerleik yaayn belirli gelimilikteki konum unu lfzen de
bedevlik ana kategorisi ierisinde kabul etmektedir. phesiz, genel
ve tarihsel bir kategori olarak kentlerin de, ilk oluum ve/veya dei
im srecinde bedvet hayat tarznda ve mesel tarmsal retim te
meli zerinde olabilecei, kronolojik olarak eski tarih bilgisinin
salayabildii sezgi dzeyinde mevcuttur; dnrden, arkeolojik
bulgularn dahi rastlantsal olduu bir dnemde, kendi bildikleri d
nda bamsz bir yukar barbarlk kategorisi beklenemez. Ne var
ki, bn H aldunun gerek m etodunun gc, gerekse bunun bir uzan
ts olarak bilgi ve gzlemlerini nyargsz kullanabilmesi, onun, Hz.
M uhammed zamannda Mekkede bulunan asabiyyetin gcn vur
gularken, Mekkeyi uygarhkm ehiri deil ve fakat bedvetin
kenti olarak kabuln gsterir.240
Konunun akla kavumas, ikinci aamada retim temeline
bakmay gerektirir. bn Haldun, bedevliin sadece oban topluluklar
iin deil tarm topluluklar iin de geerli olduunu ortaya koymak
tadr. Bylelikle, avc topluluklarn aa kandalk terimiyle betim
lediimiz ekonomi ve hayat tarzlarndan sonra gelen oban topluluk
larnn orta kandal ve tarm topluluklarnn yukar kandal be
devliin anlam olarak ierdii toplum aamalardr. Dier bir deyi
le, bedevlik obanlk ve tarm toplumu olarak orta ve yukar barbar
l kapsam aktadr. Gebelik ve yerleiklik bedevlii hadarlik ten yani uygar toplum biiminden ayran lt deildir. Yerleiklik
esas itibariyle hadar toplumlarn zellii olmakla birlikte, M ukaddi
m e boyunca incelenen bedevlik" dikkate alndnda, bedevilerin de
yerleik olabilecei ve bu yerleiklik ierisinde tarm retiminde b u
lunabilecei anlalr. Hadarliin tamamyla yerleik, ou kez ehir
lerde yerlemi bir retim ve yaay tarz oluu yanl deerlendir
melere sebep olabilmektedir. Oysa, hadarliin yerleik oluu, bede
vliin mutlaka yerleik olmadn gstermez. Daha nemlisi, ge
beliin ana zellii obanlk (ve sava-iini gden hayat tarz)dr; fa
240 Bedeviler kylerde de (yerleik) yaamaktadrlar: krlarda ve kylerde

oturan bedeviler... Bu (eit) bedeviler, kendilerini ehirlerdeki hadar haya
ta kolay uyarlayabilirler... (MSU, I, s. 326: MR, l, s. 253.)
2401MSU, I, s. 328: MU, I, s. 311: MR, I, s. 255.
mit Hassan
161
kat M ukaddim edeki bedevlik bz yerlerdeki rneklerinde24' o

banl aan retim faaliyetlerinde bulunmaktadr. Yalnz ekonomik
ve sosyal deil, sonulan ve uzantlan itibariyle bn H aldunun siya
set teorisini etkileyecek olan bu tespiti yaptktan sonra, M ukaddime
deki ou rnekte gzken bedevliin esas karakterinin gebe bir
yaay tarz olduunu syleyebiliriz. M ukaddim edeki bedevlik
kavramnn zellikleri incelendiinde, gerekten de, ou bedev
topluluklarn gebe olduklarn gryoruz. Ancak, tekrar etmek
pahasna da olsa vurgulanmas gereken husus, bedevliin yaygn
olarak ve ou zaman gebe zellikler gstermekle birlikte yalnzca
gebelik olmaddr. Bunun da ilk sebebi, M ukaddim ede kavramlatrld biimiyle bedevlik in yalnzca gebe zellikler, orta
barbarlk nitelikleri gstermemesi; ikinci sebebi de, asl, bedevlikin, hadarlikten nceki temel tarihsel oluumun, uygarln gei
zelliklerinin karmak nitelikte dier sosyal ve zellikle siyasal ka
rakteristiklerinin bulunmasdr. zetle; Bedevlik, Hadarlikin asl
dr ve ondan nce gelir.2413
Tarm retiminde bulunulmas, baz halde, gebeliin yerini ta
rm retimine, orta barbarln/kandaln yukar barbarla/kan
dala alan yoldaki bir yerleiklik/oturukluun kesin kant sayl
mayabilir. nk temel ura obanlk, temel yaay biimi de g
ebelik olmakla birlikte, belirli bir topluluk ksm ve zellikle geici
bir tarm retiminde bulunuyor olabilir.242 Bu hlde, yaay biimi
nin gebelik ya da yar-gebelik olduu sylenebilir. Ancak, ge
be topluluun, yapabecei tarm retimi, srekli bakmn gerekli
olmad baz taneli ekin (tahl) retimi ile snrldr. Bunu aan bir
retimin, rnein sebze ve meyva retiminin, baheciliin mevcut
olmas, tarm retiminin tamamyla benimsenmi olduunun kant
dr. Kald ki, aslnda bahecilik vb. mevcut olmasa dahi taneli ekim
retiminin yaygnlamas; yaay srdrm ek iin temel retimin
tarm olmas, o topluluun, tarihin eitsiz geliimi ierisinde, kav
ramsal olarak ifade edersek, yukar kandala evrimlenme istidd
gsteren bir konum da olduunu belirtebiliriz. M ukaddimede taneli
241 MSU, I, s. 323 vd.: Bkz.: MU, I, s. 302 vd.: MR, I, s. 249 vd.
2AUMSU, I, s. 326.
242 Childe, What Happened in History, s. 70. (Geici -gelge- tarmn nite
liinin betimlenmesine yardmc olan kaynan ilgili blmne dikkatimi
eken Dr. Aleddin enele teekkr ederim.)

rnden baka meyva ve sebze retiminde bulunulmasnn bedevlik
retim tarz ierisinde olabileceinin gsterilmesi,243 bedevliin re
tim asndan nitelii hakkndaki grm z dorulam aktadr.243
Bylece, bedevlikin teorik karlnn ve uygulamadaki karlkla
rnn yalnzca "gebelik olmadn retim /ekonom i planmda gs
termi oluyoruz.
IV. DEERLENDRME
A- GENEL DEERLENDRME
M ukaddim enin btnn dikkate alarak belgelendirme yoluyla bir
aklama yapmakszn bn H aldunun metodunu temel bir felsef
kategori ile sfatlandrmak anlaml deildir. rnein, bn H aldunun
ampirik m etodundan szedildiinde bundan somut olarak ne kaste
dildii aratrlmaldr. almamzn bn H aldunun m etodu ile ilgili
balklarnda ampirizmi bir deerlendirme ls olarak kullanma
dk; bu, zellikle tercih ettiimiz bir yaklamn gereidir. Ampiriz
min Rasyonalizm karsnda -M odern felsef kategoriler asndandourduu antitez, bn Haldun rneinde, dnr bir kefeye
oturtarak zmlenir nitelikte deildir. bn H aldunda deneyimin
metafizik bir abartmas bulunmaz. Ayn ekilde, bilimsel soyutlama243 Bkz.: MSU, I, ss. 323-324: MU, I; ss. 302-304: zellikle MR, I, ss.
249-250.
Bu ok nemli faslda bn Haldun, Bedevlikten Hadarlike geiin
ekonomik/retimsel temellerini ana hatlanyla anlatmaktadr. Burada, o
banlk uran ve ayrca tarmsal uraan birlikte bedevliki oluturduu
belirtilmektedir. Bedevilerin, ou yerde ve zamanda esas olarak obanlkta
uramalar, tarmsal faaliyeti hadarlikin tekelinde kalmasn dourmamakta; hadarilikte esas olarak, sna retim, zanaatler egemen olmaktadr.
Ayrca, bn Halduna gre yalnzca Arap-bedevlerin bedevi deil,
bedevlik evresinde yaayan birok ulusun da bedev olduu hatrlanmal
dr.
243a phesiz sz konusu, bedev oturukluk, Morgann teoriletirdii, yukar
barbarlkn uygarlka iin iin devinen, yksek kltrl kenti deildir. Bu
rada srarla vurgulanmas gereken husus, bedvetin btn formlarnn ve
belli bir aamada kentsel yukar barbarlkla kyas kabul etmeyecek kadar
kltrel sadelik ierisinde bulunan, bn Haldunun gzlemledii ve bilebildi
i oturuk/ yerleik bedvetin Dnr tarafndan ele aln ve teorik kap
sama dhil ediliidir.
mit Hassan
163
lann ve teorilerin azmsanmas, dncenin nisb nemi ve aktif ro

lnn inkr da sz konusu deildir. Ancak, bn H aldunun m etodu,
srf akln yeterliliiyle, saf bir rasyonalizmin benimsenmesiyle de
ilgili deildir. bn H aldunun dncesi gerekilik temeline daya
nan, m add temelleri aratran, gzlemlerden ve rasyonel eletiriler
den geen kaynaklardan veri alan, sreklilik ve deime olgularn
kavramaya ynelik, sebep-sonu dinamii ile ileyen bir kavrayla
belirlenir.
bn H aldunun imna ilikin sorunlarda vahiy'e dayanan m n'n
ilkelerini kabul ettii grlmektedir. Bu kabul, bn H aldunun M e
todunun nclleri balnda tarttmz zere, genellikle gzlem
lerle kaynaklanan verilerin nda gerekilie dayanan bir rasyona
lizmi ileyebilmeyi mmkn klmaktadr. Vahiy yoluyla gelen ve so
nuta kurallaan dinsel akideler, kendi dzenledikleri alanlarn
normlardr. Bu sayededir ki, bn Haldun, toplumlarm ve sosyal olay
larn tarihindeki diyalektik srecin, determinist bir gidi eklinde
kendini gsterdii ve bunun da m add temelleri olduunu ifade ede
bilmi, sekler nitelikte bir sosyal-siyasal doktrin kurabilmitir.
bn H aldunun ekonomik ilikileri zellikle retimi toplumlarm
gelime ve deimesindeki belirleyici bir faktr olarak grmesi, d
nce sistemi ierisindeki m add temelleri oluturur. D nrn
retim tarzlarn ve toplum biimlerini ayrmas statik deildir; bn
Haldun, sz konusu ayrmnda, retim tarzlarnn deimesi ve birbirleriyle ilikilerini de incelemitir. Tabiatyla, btn kltrel faktr
lerdeki maddeci yorum da bu hlin bir uzants olarak biimlendiril
mitir. bn Haldun sz konusu yorumlarnda zamannn nyarg
larn bir yana brakmtr. M ukaddimede teorik plandaki nyargsz
dnce, somut rnek ve incelemelerde de geni lde kendini
gstermektedir.
bn H aldunun vahiy yoluyla gelmi bulunan buyruklar kabul e t
mesi olgusu ile, kurduu doktrinin temellerinin yeni/farkl oluu,
onun ikicilik (dualisme) plnnda bir metot yrtm olduu varsa
ymnn ileri srlmesine sebep olabilir. Ancak hemen belirtelim ki,
M ukaddim enin btnnn dikkate alnmas byle bir varsaym ge
erli klmayacaktr. Bir kere, vahiy yoluyla ulatrlan emirlerin, gz
lem ve deneyime katmas sz konusu deildir. Kald ki, gereki

yaklamla yaplan deerlendirmelerin de dinsel em irlerle balants
kurulm am aktadr:244
Bilinmelidir ki, kesb (ve kazan) sadece bir eyi edinmek ve elde
etmek (iktin, tahsil) iin gayret ve kasd etmek suretiyle vcuda
gelir. u hlde... rzkda say ve amel arttr. Hakk Tal, Rzk
Allahtan isteyiniz. (29/17) buyurmutur...O hlde, her ey Allahtandr. Fakat kazanlan her mal ve edinilen her servet iin be
er amel(ve i) arttr. Zr eer (kazancn ve servetin kayna),
sanatlarda (retimde) olduu gibi bizzat amelin (ve emein) ken
disi ise, aktr (ki bu sanatlar, [zanaatlar, retim hslasn] elde
etmek iin amel ve emek sarfetmek zarurdir.) ayet (kazan ve
servet) hayvandan veya bitkilerden veya maddeden edinilmi ise,
bu gibi eyler iin de, ileride grlecei gibi yine beer amelin (ve
emein) mevcudiyeti arttr.
Btn bunlar sabit olduktan sonra unu da bil: Sermaye ol
mak zere bir insann kazand ve biriktirdii ey (mfdmkten, fayda-hsla) ayet sanatlardan (sanayiden) hasl olmu
ise, bu tr fayda ve hslann, o ahsn emeinin kymetinden ibret olaca aktr. Zten birikimden maksat da budur. (Mal ve
sermaye terkm, emein deerinin terakmnden baka bir
ey deildir...Zr (esas itibariyle) ortada emekten baka bir ey
yoktur ve birikimden maksat da bizzat emein kendisi deil (on
dan hsl olan deeridir.
Her ey Allahtandr. Fakat her kazan ve sermaye birikimi insan
emeiyle salanr yargsnda, H er kazan ve sermaye birikiminin
insan emei ile salanmas realitesi balbana bir yargdr. Dinsel
takdrin tecellsi (darlan) olan Her ey [in] Tanrdan oluu
keyfiyeti, dnya gerekliini ifade eden Fakat her kazan ve serm a
ye birikimi insan emei ile salanr yargs ile sz konusu gereklii
betimleyecek biimde balantl deildir.
bn H aldunun inan yaps, sbjektif psikolojik yapsnn nitelii,
onun kda geen bulgu ve deerlendirmelerini deitirmez; nk
o veri psikolojik yap bir kez, dnrn bulgu ve deerlendirmele
rini ortaya kar sreci ierisinde etkisini gstermi bulunmaktadr.
bn H aldunun inanl bir M slman olduu ya da olmad gibi bir
speklasyon, byle bir tasavvurun mmkn olamayaca bir yana,
244 MSU, II, ss. 694-695: MU, II, ss. 322-323:; MR, II, ss. 312-313.
mit Hassan
165
tarihsel bir realite olan teorilerinin yazl biimini XX. yzylda de

itiremeyecektir.
bn H aldunun yukardaki Her ey Allah'tandr. Fakat, her ka
zan ve sermaye birikimi insan emei ile salanr yargsnda birinci
cmlede ifadesini bulan dinsel inan ile, ikinci cmlede som ut gz
lemlerinin ve analizlerinin sonucu ortaya konulmu dncesi birbi
rinin snrn amamaktadr. Bu amam a hli sz konusu olmakla
birlikte, bn H aldunun, gene de Mukaddime boyunca slm-snn
grlerini bir t tekrar, bir imn yenileyii olarak srdrmesi;
kkeninde ister M ukaddimeye kurulu dzende kabul salama endi
esi yatm olsun, isterse bir inancn korunmas fakat ayn zamanda
bilimsel aratrmann bamszlnn da srdrlmesi abas bulun
mu olsun, sonuta bir ey deitirmeyecektir. nk sonu, rne
in burada, bn H aldunun emekin mhiyyetini somut olarak kavra
ydr.
Mehdlik M eselesi: Fatma soyundan gelen M ehdnin hli,
halkn onun hakkndaki inanlar ve bu m esele zerinden perdenin
kaldrlmas balnda245 bn Haldun, Mehdnin dnn dinsel
bir norm plannda mutlak olarak reddetmemektedir. Ancak, gene
dnre gre, Snn perspektiften baklmas dnda, gerek hayat
ta, Mehdinin zuhuru ya da dn", daha dorusu M ehdyi bekle
yen sorunlarn zmnn mmkn olabilmesi, birtakm somut
m add koullarn gereklemesine baldr. Koullar; gl bir asabiyyete sahip bir grupun mevcut olmas, yetenekleri itibariyle bir
nderin yetkinlik tamas ve bunlarn meydana kabilecei gl bir
devletin, bir ynetimin vcut bulmu olmasdr.
[slm erevenin yansra,] mesel onlardan bir Fatmnin ve
M ehd'nin herhangi bir yerde, asabiyyet ve evkete istinat etmeksizin,
m cerret Ehl-i Beyte mensup olmasna dayanarak, halk bu gibi bir
eye dvet etmesi muvaffak olmaz, mmkn de grlm ez.246 Mehd,
245 MSU, 1, s. 581 vd.: MU, II, s. 137 vd.: MR, II, s. 156 vd.
246 MSU, I, s. 600: MU, II, ss. 178-179: MR, II, ss. 195-196.
Mukaddimeden okuyalm (MSU, I, ss. 581-583:)
Mehdye inananlar, hads limleri tarafnda rivayet edilen hadsleri delil
olarak ileri srerler. Mehd konusunu hadsler zerinde tenkit yollu konu
mular, ekseriya bu vadideki rivyetlere, dier bir takm (sahh ve hads ve)
rivyetlere dayanarak kar kmlardr. [(sahh hads ve) 'aklama/net letirmesi S.Uludandr.]

bu somut koullar altnda kabilir ya da dnebilir bn H al
dunun dalist bir yaklam benimsemi olduu bir sav olarak ortaya
atlabilirse de, bu sav bn H aldun'un m etodunun kavranmasna yar
dmc olmaz, hatt tam tersi bir sonu dourabilir. nk, bn H al
dun, dinsel beklentinin gerekleeceini kabul etmekte, ancak,
tarihsel geliim ierisinde, belirli sosyal ve siyasal artlar olmakszn
-ncelikle bu artlar var olm akszn- Mehdnin ilevinin gerek
leemeyeceini ne srmektedir. Bu bakmdan, bn H aldunun din
sel normlar ele al ile bilimsel yaklamnn ortaya k, birbirine
zt, birbiriyle elien iki yaklamn birlikte srdrlmesi biiminde
olmamaktadr. -M odern terminoloji ile - dalist bir yaklam esas
olarak benimsenmi deildir. Kabul edilmesi zorunlu olan norm ka
bul edilmi; dinsel plndaki bir beklentinin gerekte nasl ortaya
kabileceinin bilimsel tahliline giriilmitir. Dier bir ifade ile, dinsel
plndaki norm un simgesel deerinin gereklik karsndaki yeri be
lirtilmitir.
B. SONULARI SINAMA; LM- KMYA RNE

bn H aldunun m etodunu incelerken, bu m etodun birbirini tamamla
yan zelliklerini M ukaddime boyunca ilenen teorik dncelerden
ve eitli rneklerden karmtk. Bunu yaparken de, eserin tam a
mn kavramaya ynelik bir yaklamla hareket etmitik. bn H al
dunun tek bir som ut sorunu incelerken m etodunu uygulayna ay
rntl rnek getirmemitik. Burada, bir deerlendirme erevesin
de, byle bir uygulama yapacak ve bn Haldunun m etodunu inceler
ken aa karmaa altmz hususlarn geerliliini ortaya koya
caz.
Sonraki mutasavvflarn baka bir uslleri ve ayr eitten istidlalleri

vardr.
Mehdlikle ilgili hadsleri rivayet etmemi olan Buhar ve Mslimin...
kabule ayan olduuna... yaplan itirazlara kar en byk koruma ve en
gzel savunma vastas icmadr.
bn Haldun, Mehdfnin k, slm lkelerini egemenlii altna al,
Deccln k, ert- saatin (kyamet almetlerinin vukuu, Mehdnin
zuhuru ile beraber Hz. snn inmesi ve Deccl katletmesi... gibi hususlan
akaid asndan deerlendirir. Bizim vurguladmz husus btn bu keyfiye
tin zikredilmi olmasyla birlikte ele alnmaldr.
mit Hassan
167
M ukaddim enin bir fasl' Kimyann semeresini (iksiri) inkra,

onun var olmasnn imknszlna....dirdir.247 Burada kimya, n
celikle, bugnk anlamyla kimya, ve gene, ayrca, baz uygulamalar
bakmdan simydr. bn Haldun dier baz baka madenlerden g
m ve altn yapma iini eletirirken konuyu deiik plnlarda ele
almakta ve bunlarn birbiriyle ilikisini kurarak yargya varmaktadr.
bn H alduna gre, kalp para yapanlarn urat kimyann zarar
geneldir ve bu kiilerin cezalandrlmas gerekir.248 zerlerinde asl
durulacak kesim, Kimyagerlii bir zanaat ve meslek edinen ve sah
tekrla yanamayan ve Mslmanlarn pazarlarn bozmaktan, de
erini drm ekten uzak bulunan ve ancak gm altn; kurun,
bakr ve kalay istihsal ettikleri il ve iksirle gm haline getirmekle
uraanlar...dr.249 bn Haldun, ncelikle, Frbve takipisi E nd
lsl filozoflar Ue bn Sna ve takipisi Doulu filozoflarn simy il
m i zerine sylediklerinin tutarsz ynlerine deinmekte ve fenne
gre aklamasna gemektedir.250
bn H aldunun asl, dorudan kimya ilmi zerinde durarak geli
tirdii dnce silsilesi, m etodunun belki de en belirgin ve deyim
yerindeyse, en arpc rneini oluturur.
Bir madenin olumas iin belirli koullar altnda belirli sreye ih
tiya bulunduunu kaydeden bn Haldun, bu noktada, zaman iin
nemli saylmak gereken bir argman gelitirmektedir. "Kimya zana
at ile altn yapmak imknszdr dnrn birinci nermesidir. bn
Haldun simynm imknszln anlatrken, ortaya srd sebep
ok aktr: Beern bilgisi bundan cizdir.251 Dnr, ok zenli
bir metot uygulamasyla altnn elde edilmesinin imknszln anla
trken, aslmda bunun teorik olarak imkn dhilinde olduu nerm e
sini getirmektedir:252
Beeri bilgiler bunun gerisinde kalr. Bu sanat sayesinde altn el
de ettiini iddia edenin hli, menden [hllerini, srecini, evleri
ni], rahimdeki yatmann keyfiyetini ve hibir ey bilgi dairesinin
247 MSU, 11, s. 962 vd.: MU, II. s. 123 vd.: MR, III, s. 267 vd.
248 MSU, II, s. 962 vd.: MU, II. s. 123 vd.: MR, III, s. 267 vd.
W MSU, 11, ss. 964-965 vd.: MU, III, s. 128: MR, III, ss. 270-271.
250 MSU, II, s. 965 vd.: MU, III, s. 130 vd.: MR, III, s. 272 vd.
2S' MSU, II, ss. 967-968: MU, III, s. 134: MR, III, s. 276.
252 MSU, II, ss. 968: MU, III, ss. 134-135: MR, III, ss. 276-277.

dnda kalmayacak ekilde bununla ilgili bilgilerin telafisini tam
olarak ihata ettiini kabul edebilirsek onun sz edilen insan ya
rattn da kabul edebiliriz. ...insanlarn faaliyetleri bilgileriyle s
nrldr. Bilgileri de faaliyetleriyle.
Yukardaki aklamasnn temellendirilmesindeki zihinsel kapasite ve
bunun yanstl, yle sanyoruz ki, her tr deerlendirmeyi zit kl
maktadr.
bn Haldun, devam ederek madd temel ile zihinsel alann diya
lektiini de vurgulanmaktadr.
imdi biz anlalmas daha da kolay olsun diye bu delili muhta
sar bir surette (akla ve zihne) yaklatralm. Diyoruz ki, kimya
sanatnn ve kimyagerlerin bu tedbir hakknda ileri srdkleri id
dialarn z udur: Maden tabiat, sna tesirle sevk ederek onu
bununla aktrmak, byle maden cismin tamamiyet ve keml
kazanmasn salamak veya fiilen tabii bir ekilde belli bir ekilde
belli bir cisime tesir ederek onu kendi suretine tahvil ve tebdil
eden micaz bir suret (iksir) ile bir akm fiille ve kuvvetler vasta
syla (yeni) bir madde yaratmak, ite kimya budur. Lkin sna te
sir ve fiilden evvel sevkedilmesi veya aktnlmas kasdolunan
maden tabiat veyahut da kendisinde belli bir takm kuvvetler bu
lunan maddenin (iksirin) tesiri hakknda tam ve mufassal bir ta
savvura ihtiya vardr.
G rld zere bn Haldun, kimya ilmi amacna ulaabilir savnn
nce elikilerine iaret etmekte, bu hl imknszdr yargsn ge
tirmekte, imknszlk anlatrken imkn in boyutlarn ortaya
koymaktadr. Bu boyutlar tabiatn snrllndan deil, beer bilgisi
nin noksanlndan domaktadr; szgelimi, Mennin btn para
lar, ls, geirdii devreler ve rahimde nasl yaratlmakta olduu
hibir ey [eksik] brakmadan bilindiinde, bn H alduna gre, n
san yaratlabileceini kabul etmek gerekir.
bn Haldun gelitirdiini argman bu ekilde aklamakla da ye
tinmemekte ve ekonomik sebeplere ynelmektedir.253 Altn ve gm
n deeri iki madenin insanlarn alma ve emeklerinin karl
olarak ortaya kmasdr;... hikmeti de burada aram ak gerekir.
253 MSU, II, s. 968,: MU, III, s. 136: MR, III, s. 278.
mit Hassan
169
Bu balamda, ekonomik vaka ile sosyal konum arasndaki iliki

nin, Sosyo-psikolojik denilebilecek bir tavrla ele alnmasna bak
mak da fayda salayacaktr:23,1
Sylemi olduumuz gibi ekseriya bu sanatn talep edilmesine ve
meslek haline getirilmesine sevkeden mil Zrat, ticaret ve sanat
gibi maiet temin etmenin tabi yollarnda gsterilen acz ve zaaf
tr, onun tabi olmayan bir ekilde istenmesidir. Aciz kii geimi
ni, tabi yollardan salamay zor bulur. Kimya ve benzeri tabi ol
mayan yollardan defaten ok miktarda mal elde etmeyi meram
haline getirir. Bu fenne en fazla nem veren m ran ehlinin fakir
olanlarndandr. Hatt kimyann imknndan ve imknszlndan
bahseden filozoflar iin de bu byledir. Mesel kimyann im kn
szlna inanan bn Sina yce bir makama sahip olan vecizelerden olduundan mal ve servet sahibi bulunuyordu. Dier taraftan
kimyann imknna itikad eden Frb maiet ve onun vastalar
nn asgarisini bile zor temin eden fakirlerden buluyordu. Kimya
ile ilgili yollara ve onunla megul olmaya dkn olan nefslerin
nokta-i nazarlar iin bu hl (yani yoksulluk ve ihtiya) ak bir
thmettir, (demek ki madd ve ktisad artlar, filozoflar da dhil
olmak zere insan dncesine tesir etmekte, olmayacak eyleri
onlara m m kn eyler olarak gstermek suretiyle hatalara d
melerine yol amaktadr
C. ZEL DEERLENDRME: MUKADDMEDE

SYASAL GEREKLE YNEL
bn Haldun, lm-l-Umrn adl yeni kurduu Bilimde ekonomik
faktrler ile sosyal olaylar arasndaki ilikiyi, bilinli bir biimde, si
yasal gereklik-siyasal yap fikrine ynelik olarak ilemektedir. En
aykr saylabilecek olan bir rnek, Mehdnin dn sorunu
bile cevabn siyasal yapnn tahlilinde bulmaktadr.255 Bilimsel bir
siyaset ve devlet teorisinin amalan M ukaddim enin btnne
yansyan bir olgudur. Ekonomik yapy ve sorunlarn incelenmesini
izleyen hacimli fasllardan sonra konu u ekilde balanr:256
254MSU, II, s. 970,: MU, III, s. 140: MR, III, s. 280.
255 Bkz.: MSU, I, s. 599-600 vd.: MU, II, ss. 178-179: MR, II, ss. 195-196.
256 MSU, II, s. 669: MU, II, s. 296: MR, II, s. 291. MRdeki balkn terc
mesi ve blmlerdeki ifadeler yanl ve yanltcdr. Hadaret, Umrnn ga

Devletin ktisad gc nisbetinde millet/tebaa, tebaann hli (is
tihsali/ ktisad gc) nisbetinde devletlin hzinesi) kudretli/varlkl/zengin olur. Btn bunlarn kk de um rn ve ondaki
gelimedir. Sen bunlar, hepsini de dn, devletlerin hl ve d u
rum unu dnrsen bu szlerimin doru olduunu anlarsn.
M ukaddim enin, hedefi, sosyal kaide ve kanunlar; varln tabiatlar

n; kavimlerin, lke ve asrlarn hllerini ve olaylarn cereyanlarnn
deimekte olduunu; bu deimelerin tesirlerini bilmeye sebep ve
illetlerini incelemeye; devletlerin balang ve deimelerini icabettiren mleri, bu devletleri ynetenlerin hllerini incelemeye ynelik
tir. Bylelikle, uygarlk ve sosyal ilerleme-deimenin incelenmesine
dair olan lm -l-Um rnm bir siyaset teorisine aldn bn Haldun
daha eserinin hemen balannda belirtmi olm aktadr:257
Onun iin bu ilimle uraan; siyasetin kaideleri ve varlklarn ta
biatlarn bilmeye muhtatr. Gidiat, ahlk, gelenek, din, mezhep
ve haller itibariyle milletler, lkeler ve alar arasndaki deiiklik
hakknda bilgi sahibi olmas, gemiteki hususlar hlihazr d u
ruma bakarak kavramas, mesnet durum ile gemi; tarih durum
arasndaki uygunluu veya ikisi arasndaki fark ihta etmesi (tam
bir kavraya ulamas), uygunluun ve farkn illet ve sebebini
gznnde bulundurmas, devletlerin ve milletlerin hangi esaslar
zerinde konuk olduuna, ortaya k esnasnda dayandklar
prensiplere, meydana gelilerine temel tekil eden sebeplere, v
cuda gelmesine tesir eden millere, o devleti idare edenlerin hakl
ve hallerine dikkat etmesi; btn bu hususlarda malumat sahibi
olmas lzm gelir,,.
E.I.J. Rosenthal ile birlikte;258 bn H aldunun gemiin altn dnemlerine dnk259 bir zlem tamadn syleyebiriz. Daha ak bir
yesi ve mrnn nihyetL.dir grn somut bir Umrn geliim ve dn
m ifadesi ile ortaya koyan bn Haldunun szn "Sedentry culture is the
goal of civilization olarak evirmek (ve Umrn uygarlk yapmak), yalnz
ca bu fasl bakmndan deil, ayn dorultuda yaplan Mukaddime blmleri
asndan eserin anlalmasna engel tekil edebilir.
258 E.I.J. Rosenthal, slam in the Modern National State, Cambridge University Press, 1965, ss, 26-28.
259 bn Haldunun gemiin altn dnemlerine tam anlamyla dnk olmasa
ifade ile, bn H aldunun imnla ilgili kendi inan ve hissiytn, eser

de ortaya koymak istedii esaslarla kavuturmakszm tarihsel srek
lilik ve deiimi kavramak-kavratmak ereini gttn, siyasal rea
lizmi gelitirmeye yneldiini, insanlar iin insanlar tarafndan yara
tlan siyasal kurum lan incelediini syleyebiliriz. Gerekten de, M u
kaddime, topyacla ve romantizme kaymadan siyasal gerekilii
eitli ynleriyle gelitiren bir eser olmutur.
bile, Devr-i Sadetin yeni bir plnda kurulmas, kendine zg madd temel
lere dayanan Mlk ile eratn Hilfeti karm bir siyasal rgtlenme
lksn tadna dair bir sav iin bkz.: Rab1, s. 169.
III. Blm:
BN H A L D U N UN SYASET
TEO RSN DE NSAN FAKTR:
ASABYYET KAVRAMI
I. ASABYYET KAVRAMININ LERLK GSTERD

PLATFORM
A. ASABYYET KAVRAMININ ELE ALINIINDAK
TKEL YAKLAIMLARIN DURUMU
Asabiyyet teriminin mahiyeti, bn H aldunun siyaset teorisinin
candam arn oluturur. Bu kavramn M ukaddime ierisindeki yerinin
nemi ou aratrclar tarafndan kabul edilmekle birlikte, zerin
deki yorumlar farkllklar gstermektedir.
De Slanenn M ukaddime evirisinde asabiyyeti esprit de corps
olarak yorumlamasndan1 sonra Gastoun Bouthoul2 ve daha sonra
Howard Becker ve Harry Elmer Barnes da ayn yorumu srdrm 1 Prolgomnes historique d Ibn Khaldoun. Traduits en Franais et com
ments. (...) Paris, 1862-1868.
2 LEsprit de corps selon Ibn Khaldoun, Revue Internationale de Socio
logie, XL, 1932.
lerdir.3 A.F. von Kremerin yorumu ise topluluk duygusu (Gem elnsinn), hatt milliyetilik fikri" (Nationalitatsidee") olm u
tur.4 Hellmut Ritter, dayanma duygusu (feeling of solidarity)
karlm kullanmtr.5 Salahuddin Khuda Buksh6 ve H aroon Khan
Shenvaninin7 hemen ayn zamanlarda kullandklar karlk ise, komnal ruh (communal spirit)dr. Ernest Gellner, asabiyyetin ifade
ettii anlam sosyal iltisak (social cohesion) ya da asker ruh
(martial spirit) olarak grmektedir.8 Manfred Halpern, grup d a
yanmas (group solidarity") yorumunu, baz uzantlaryla birlikte
belirtmektedir.9 Topuolu da tesant ba, sosyal irtibat ba,
sosyabilite tanmlarn kulland bir tahlili gelitirmektedir.10
5 Social Thought From Lore to Science, I, ss. 271-278.

4 Gemeinsinn, ierdii fikir-duygu" yorumu ihtiyatla karlandnda,
esas olarak kabul edilebilir bir karlktr; oysa, Nationalitatsidee" gereksiz
bir modernletirmeyi ierir; stelik ynelimi bakmndan da yanl bir kar
lktr. Bkz.: ibn Chaldn und seine Culturgeschichte der islamischen Reiche". Sitzungsberichte der Kaiserlichen, Akademie der Wissenschaften,
PhiI.-hist., Klasse, Vienna. 1879, XCIII, ss. 581-634.
ngilizce evirisi iin bkz.: Salahuddin Khuda Buksh (tr.), Contributions
to the History o f Islamic Civilization, Calcutta, 1929-1930, 2 vols., vol. II,
ss. 201-260.
5 Irrational Solidarty Groups: A Socio-Psychological Study in Connection
with Ibn Khaldun, Oriens, vol. I, 1948, ss. 1-44; zellikle bkz.: s. 4.
6 Ibn Khaldun and History of Islamic Civilization, Islamic Culture, vol. I,
1927, ss. 567-607; zellikle bkz.: s. 577. Buksh, communal spirit karl
n kullandktan sonra, asabiyyet, modern milliyetilik fikrine denk d
er grn de ileri srmektedir, (s. 577 not 1.) Bu zamanlarda, milliyet
ilik akmn desteklemek iin yaplan bu gibi yorumlara baka yazarlarda da
rastlamak mmkndr. rnein, A. Ali Yusuf da, asabiyyeti, De Slanein
dedii gibi Esprit de Corps ya da National Discipline olarak adlandrabili
riz demektedir. Bkz.: A. Ali Yusuf, "The Religious Polity of slam, Islamic
Culture, vol. VII, 1933, s. 10.
7 The Place of Oriental Thought in the Field of Political Science Islamic
Culture, vol. II, 1928, ss. 398413; zellikle bkz.: s. 411.
David S. Margoliouth ise klan-aidiyeti (clannishness) demektedir.
Bkz.: Ibn Khaldun, Encyclopaedia o f the Social Sciences (1932).
8 Thought and Change, London, (Weidenfeld-Nicholson), 1964, s. 143.
9 The Politics o f Change in the Middle East and North Africa, Princeton
University Press, 1963, s. 12: Halperne gre, gl bir grup birlii temeli
zerinde ballk (loyalty), cesaret (courage) ve irde (will) bu
174 Asabiyyet Kavram

te yandan, Erwin Rosenthal, asabiyyeti bir dayanma (soli
darity) ve vurucu g (striking power) olarak irdelem ektedir."
Muhsin Mahdi, asabiyyeti sosyal dayanma (social solidarity)
olarak karlam akta,12 ancak bu karln, kavramn genel anlam
ierisinde deerlendirilmesi gerektiine iaret etm ektedir.13 F. G ab
rieli ise asabiyyeti olduu gibi kullanarak mahiyetini aklamaya giri
en yazarlarn banda gelir.14
F.
Rosenthal, (The Muqaddimah...) evirisi boyunca grup duy
gusu (group feeling) terimini kullanmaktadr.15 Z. K. Ugan ve
Sleyman Uluda ise evirileri boyunca asabiyyet kavramn aynen
kullanmaktadrlar.
Grld zere, zellikle ok snrl tuttuum uz bir dkmde
bile, asabiyyetin deiik tanm ve karlklarna rastlamaktayz. Asln lunur.
10 H Topuolu, Hukuk Sosyolojisi Dersleri, ss. 346-347.
11 Political Thought..., s. 98. E.I.J. Rosenthal, asabiyyet kavramn ilerken
terimi olduu gibi kullanmakta, baka karlklar bularak anlatmn bun
larla srdrmek cihetine genellikle gitmemektedir. (rnein, bkz.: Political
Thought, ss. 87, 195, 233; Islam in the Modern National State, ss. 18, 23,
81.) Yazar, "dayanma ve vurucu g tanmn srekli olarak yararlanmak
iin gelitirmi deildir; sz konusu terimleri, asabiyyetin Mhiyetini ince
lerken kullanmaktadr; nitekim, yek-vcut ballk (corporate loyalty)
(bkz.: slam..., s. 405); yek-vcut duygu... ortak baktan doan g/eylem
(corporate sense... drive born of a common outlook) (Political Thought, s.
29), dayanma ve karlkl sorumluluk duygusu (sense of solidarity and
mutual responsibility) (Political Thought, s. 87.) gibi rnekler de ayn
amala kullanlmaktadr.
12 Bkz.: ibn Khalduns Philosophy of History, ss. 196, 263, ayrca; ss. 178,
195 vd., 242, 245, 252 vd., 256-257, 259-261.
13 L.Gumplowiczin Solidaritt, Issawinin solidarity, Ayadin G e
meinsinn, Schimmelin Gemeingefhl ve Flintin public spirit karlk
larnn tartlmas; zellikle Khemirinin Nationalismus" yorumunun bo
lukta kalnn gsterilmesi iin bkz.: Mahdi, ibn Khalduns...,s. 196 not 1.
14 F. Gabrielinin yorumu iin bkz.: Asabiyya, Encyclopedia of Islam (New
Ed.).
Albert Hourani de asabiyyeti olduu gibi kullanmaktadr. Bkz.: Arabic
Thought in the Liberal Age 1798-1939, Oxford University Press, London
1962, ss. 22-24.
15 Kar.: Edith Penrose, Stagnation, International Encyclopedia of Social
Sciences.
mit Hassan
175
da btn bu ve dier karlklar deiik yazarlarn yalnzca asabiyyet

kavramn karlamak iin kullandklar birer terim olmaktan km ak
tadr. Yazarlar, M ukaddime zerine yaptklar genel yorumu doru
layabilmek iin asabiyyet kavramn da yer yer belirli bir deerlen
dirme szgeinden geirmektedirler. Teorik bir zeminde tarihsel
geliim ierisinde tutarl bir mukayeseli metod aklamas olmakszn,
bazan, XVIII.-XX. yzyl gelimelerine gdml bir biimde dayanak
aram ak iin yaplan milliyetilik vb. zorlama-yaktrmalar bir yana
braklrsa yazarlarn kullandklar karlklarda ve yaptklar tanm
larda hakikat pay bulunmaktadr. Ancak bu hakikat paylar, o
u hlde birer pay olmaktan teye gememektedir. Asabiyyetin;
sosyal dayanma, "komnal duygu, asker ruh, sosyal birleim
- yapma (iltisk), vurucu g gibi terimlerin ifade ettikleri an
lamlar belli llerde iermekte olduu sylenebilir. Bu karlklar
asabiyyetin aklanmasna yardmc saylabilir. Fakat asabiyyet te
riminin gerek mhiyyetinin btn boyutlaryla anlalmas, bu keli
meyi nceki anlam yklenimlerinden tamamyla farkl bir terim ola
rak yeniden retilmesi ve bn H aldunun kavramlatrmasnn btn
ynleriyle incelenmesine ve bu ynlerin i-ilikilerinin aratrlmasna
baldr. Asabiyyetin baz grnm leri ve ortaya k biimleri
araclyla gerek ilevine iaret edilmi olunabilir, ancak M ukaddim edeki sosyal-siyasal doktrinde incelenen deime srecini meyda
na getiren ve btnletiren har, asabiyyet, gene de tam anlamyla
kavranmam kalr,
Asabiyyetin ekonomik, sosyal ve siyasal gelimeyi belirleyen ve
deitiren, bu gelime karsnda deien bir gereklii yanstmas;
M ukaddim ede ele alnan retim ve sosyal hayat tarzlarna, "bedev
lik ve hadarlike daha yakndan eilmemizi zorunlu klmaktadr.
Bedevlik ve hadarliin anlalmas ise, insanln geirdii genel ev
relerin, barbarlk ve uygarlk n, birbieriyle ilikileri asndan
ele alnmasn gerektirmektedir. U m rnn genel konum u e bedev
lik ve hadarliin bu genel ereve karsndaki durum u ilikilerin
ilikisi metoduyla incelenebilir. Burada zen gsterilecek nokta;
uygarla geii ya da uygarlkla ilikiyi mmkn klan kandalk
evrelerinin vurgulanmasdr.
B. BARBARLIK VE UYGARLIK:
ZELLKLE BARBARLIK
Toplumlarda bulunan ibirlii, birlikte eylem, kolektif aksiyon gc
insanlarn toplu hlde yaamalarna dayanr. Kolektif gcn temelin
de ise kanda topluluk zellikleri yatar. Btn dier sosyal rgtlen
me biimlerinin K an(G ens)/K lan16 olarak adlandrlan ilk-rgtten
dom u olmas, insanlk geliiminin temel zelliidir.
Kan rgtnn insanlk kadar, en azndan Vahet sonras insanl
kadar eski olduu, yalnz aryenlerde deil, dier semitik ve yafetik
uluslarda da benzeri fonetiklerle yaam olmasndan anlalabilir.
Arapann cins kelimesi Sanskritenin canas ve Grekenin jenosu ile bir gibidir. Gene Arapadki can ve cin kelimeleri de
baka kkten gelmie benzemezler. Cann kelimesi, cennette Havva
ile Ademi kandran ve btn yakndou uygarlk pltformlarnn ei
inde tarm tanrs ve simgesi olarak en byk rolleri oynayan ylana
kadar gider. Cinn; gizlenmek; rtl olmak ve nce gelmek anlam
na gelir; Ademolunun gznden rtl olmas dolaysyla onlara da
denir. Her kan rgtnn dier kanlara kar kapak, rtl kal
dnlrse, Can-Cin-Cins kelimeleri arasnda bir kk balk bu
lunmadn rtm ek gleir. Yafetik Trkede hl yaayan kan
kelimesi, Almanca kann ayndr. lk oymak eflerinin Han sfatlan,
16 Morgann bu kanda gruplar genel olarak tanmlamak iin kulland
Ltince gens kelimesi, Grekede ayn anlama gelen genos kelimesi gibi, Aryen dillerde ortaklaa bulunan gan kknden gelir (ki kurala, gre, Almancada k harfi, Aryence g harfinin yerini tutarak kelime kan olur), anlam,
dnyaya getirmektir. Gens, genos Sanskritede canas, (yukardaki kurala
gre) Goth dilinde, kuni, Eski Kuzey [Nordik] ve Anglo-Sakson dilinde
kyn, ngilizcede kin, orta yukar Almancada knne; hepsi ayn kandal,
bir nesilden gelmeyi belirtir. Ancak, Latincede gens, Grekede genos keli
meleri zellikle ortak bir nesilden (kabilenin ortak atasndan) gelmekle v
nen ve baz sosyal ve din kurumlarla zel bir topluluk hlinde birlemi
bulunan bir grup insan iin kullanlyor; bununla birlikte bu topluluun asl
ve mhiyyeti, imdiye kadar btn tarihilerimiz iin karanlkta kalyordu.
Friedrich Engels, Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des
Staats, Marx/Engels-Werke, 1881,1994: Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devle
tin Kkeni: The Origin o f the Family, Private Property and the State: K.
Marx-F. Engels, Selected Works, International Publishers, New York 1968,
s. 518.
mit Hassan
177
aslnda H ile K harflerinin karm ile balar. Khan szck/terim kavrammn, ilk T rk kabileleri iinde domu bulunan Gens-Kan r
gtnden geldiini sylemek, pek aykn saylmaz.17
Kan rgtnn nfusa gelimesini sosyal rgtlenme asndan
gelimesi izlemitir. Phratry (Fratri: kabilenin ikinci derece blm '8
ve kabile aamalar giderek geni kanda rgtlerinin gelimelerini
belirlemektedir.
nsanln geliimindeki etnik aamalar, Vahet (Savagery) ve
Barbarlk (Barbarism) aamalar Uygarlk ncesinin ana evrelerini
oluturm utur. Gerek Vahet gerekse Barbarlk aamalar kendi ie
risinde e ayrlrlar. Bylelikle Aa Vahet-Orta Vahet-Yukan
Vahet ile Aa Barbarlk-Orta Barbarlk-Yukar Barbarlk birbirini
izlemitir.19 H er aamann baz temel zellikleri o aam ann mahiye
tini aa karmaktadr.20
17 Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm ss. 70-71. Gensin kan ile
karlanmas bylelikle mmkn olmaktadr. Kaydetmek gerekir ki, Greklerde de, Ltinlerde de, Cermenlerde de, Trklerde de Gen-Genos-KanHan kelimeleri, toplumda Anahanln (ana erkinin) alt edilip Babahanln
stn geldii alardaki kullanm ile Tarihe gemi bulunuyor. Onun iin
Kan szc, erkein tekelinde, baba cihetinden akrabalk iareti gibi gr
nr. Oysa, Kann ilk ekli ve anlam ana cihetinden akrabalk asln belirtir.
Dolaysyla, kan, kan birliini ve bu birlikten gelien rgtlenmelerin b
tn evre ve ayrmlar iin tam bir kken-birlik ifdesi olmaktadr.
18 Bkz.: Lewis H. Morgan, Ancient Society, Harvard University Press, 1964,
s. 81 vd. (Eserin ilk basm 1877dedir; kullandmz basm, standart 1878
basm esas alnarak dzenlenmitir.)
19 Morgan ss. 11-23,
Morgann materyalistik, ekolojik ve teknolojik bir teori erevesinde sun
duu eseri zerine genel bir deerlendirme iin bkz.: Leslie A. White, "Int
roduction, Morgan -.Ancient Society, [yukarda belirtilen] 1964 ed., ss. xlii.
Morgan'm gelime aamalar'na kar yrtlen eletirilerin, sistemin ge
ersizliini ortaya koyamam olmalar; belirli bulgular karsnda, gelime
aamalarn tayin iin Morgann kendi ltlerini kullanndaki yeterliinin
tartlmas hakknda bkz.: White, Introduction, zellikle ss. xxv-xxvi. D a
ha kapsaml ve kltroloji boyutlarn aan nemli bir deerlendirme iin
bk.: Eleanor Burke Leacock, Introduction, H.L. Morgan, Ancient Society,
New York, Meridian Books, ss. I. i-xx + II. i xix + III. i-vi + IV. i-iii.
Morgan'n l ayrmnn ada ilkel-uygar toplum ayrmlar kar
sndaki durumu iin bkz.: T.B. Bottomore, Sociology: A Guide to Problems
and Literature, 2. ed., Allen-Unwin, London 1971, (1. ed. 1962), s. 127.

Barbar21 insann baz temel zellikleri olmutur. Gerek aa bar
barln avc toplumu, gerek orta barbarln oban toplumu, gerekse
yukar barbarln tarmc toplumunda deiik zellikler grlmekle
birlikte, temelde hepsinin kandalk balarndan gelen birlikte inan
ma, birlikte harekete geme ve dayanma gibi zelliklere sahip ol
duklar bilinmektedir. Bu temel zelliklerin bana dem okratik ve
eitliki hayat tarz gelir.22
M organ, kanda toplumun en klasik yapsn ve bundan doan
zellikleri Iroquois (irokua) kanlannda klanlarnda ve konfederas
Antropolojik bulgularn sistemli toplumsal gelime evreleri tasnifleriyle
uyum gstermesi ve siyasal sistemler asndan kartlan sonular iin bkz.:
Bottomore, s. 152.
Gordon V. Childe, Morgan terminolojisini ada arkeoloji ve antropo
loji deerlendirmelerinde kullanm, ancak alar tasnifini yalnzca teknikekonomik elemanlar dikkate alarak gelitirmitir. Bu konuda Childen The
Dawn of European Civilization ve The Most Ancient East adl eserine bakla
bilir. Ayrca bkz.: Childe, What Happened in History, Penguin Books, (rev.
ed.:) 1954. (1. ed. 1942.) Trkeye evirisi Tarihte Neler Oldu, ev.: Aleddin enel-Mete Tunay, Odak yaynlar, Ankara 1974.
20 Temel zelliklerin yanstld ematik zet iin bkz.: Morgan, s. 18.
Kar. Leslie A. White, The Evolution of Culture: The Development of
Civilization to the Fail of Rome, McGraw-Hill, New-York-Toronto-London
1959, ss. 69-70, 131-132, 245-247, 256, 302.
21 Buradaki barbar, Uygarlktan nceki Barbarlk dneminin insandr.
Morgann blmlemi olduu Vahet ve Barbarlk sosyal alarndan bu
kincisi insanlk geliiminin uzun ve anlaml bir adr. Yeryznde ilk Uy
garlk ortaya karken Vahet dneminin insan kalmam, insanlk Aa,
Orta ve Yukar Barbarlk rgtlenmelerinin insanlar ile srmtr. Uygarl
n douundan sonra da, barbarlk, eitli zaman-mekn boyutlarnda de
vam etmitir. Sz edilen barbar insan terimini, tamamyla sosyolojik bir
ieriin belirlenmesi amacyla kullanmaktayz. Bu anlamdaki barbarln,
Yunancada yabanc" anlamna gelen barbaros kelimesiyle ilgisi yoktur.
Gene, kullandmz sosyolojik muhteval barbarn gaddar, acmasz vb.
pejoratif yklenimli terimlerle de ilgisi yoktur. Uygarlarn, zellikle batl
uygarlarn holarna gitmeyen uluslar iin kullandklar barbar kelime
sinin bizim akladmz barbar kavramndan ayr tutulmas da zellikle
gerekmektedir.
22 lkel toplumdaki demokrasi iin bkz.: L.A. White, The Evolution... ss.
246-247. Barbar toplumlarm ekonomik sistemlerinin ilkel komnizm ola
rak adlandrlabilecei hakknda bkz.: LA. White, The Evolution of Culture,
ss. 250, 255.
mit Hassan
179
yonunda bulm utur. Demokrasi ilkesi kanlarda domakta ve kendini

sachem ve eflerin demokratik seiminde gstermektedir. Ayrca,
mlkiyetin kolektif esaslara bal oluu grup-ii ball pekitirmek
tedir.21 Sosyal rgtlenme asmdan en nemli olan husus, karlkl
yardmlama, savunma ve hakszlklar giderme ykmlldr.
'Savunmay da genel anlamyla gvenlik olarak dnm ek gerek
tir. Yardmlama, gvenlik ve hakszl ortadan kaldrm ann tek
kelimelik zeti dayanmadr. Kandalk ba, dayanma biiminde
ortaya kar.24 Toplumun sistemli rgtlenmesi, bylece, ncelikle
sosyal bir rgtlenmedir. Bu rgt biimi, zamanla ynetimsel sonra
da siyasal bir rgtlenmeye dnr. zel mlkiyetin esas olduu
uygarlk evresindeki siyasal rgt geni bir organizasyondur ve zel
mlkiyeti korur. Siyasal rgtlenme denince, kadm (ancient) toplumlardaki biim ile m odern toplumlardaki biimi ayrt etm ek gerek
tir. Bunlardan ilkinde; kanm, fatrinin, kabilenin, kabile federasyonlannm ve konfederasyonlarn yelerinin bu rgtlerle olan iliki
lerinin srdrlmesi anlalmaldr. Modern toplumdaki devlete ka
dar varan siyasal rgtlenme kiileri deil, mlkiyete esas olan u n
surlar ele alr, dzenler ve ynetimi salar. Bu bakmdan, iki siya
sal rgtlenme biimi temelden deiiktir.25 Bu durum tam bir ev
rensellik gsterir.26 Bylelikle, societas ile civitas,21 kanda toplum ile
siyasal toplum ya da devlet rgt ynetimi ayrlrlar.
Kanm sachem ini (bar bakann) ve efini (asker kom utann) semesi, bu seimin btn dier yakn kanlar tarafndan onay
lanmas, bundan sonra da ortaklaa kurultay tarafndan onanmas
demokratik ynetimin asgar artlardr. Bakanm ynetiminin, yol
gstericiliinin moral bir temeli vardr, cebr/zecr/zora (coercion)
dayanmaz. lenlerin kiisel kullanmda bulunmu olduklar eyalar
btn teki kandalara kalr. Kandalar yardmlama, birbirlerini ko
rum a ykmllklerinden baka yabanclarca yaplacak olumsuz bir
eyleme ortak olarak direnmek durum undadrlar. len yenin ad,
onun en byk olunun hayat sresince, gene bu byk olun rzas
23 Morgan, ss. 69-70. Bkz.: White, s.245 vd.
24 Morgan, s. 71.
25 Morgan, s. 60.
26 Morgan, ss. 63, 190, 278.
27 Morgan, Blm 1. Kavramlarn aklanmas ve yorumu iin Bkz.: L.A.
White s. 309.

olmakszn kullanlamaz. Bu hl dnda, adlar ortaklaa verilir, kabi
le kurulu (council) tarafndan duyurulur. Kurul, kadn-erkek herke
sin oy hakkna sahip olduu btn ergin kandalarn ortak toplant
sdr; bakann seimi, atanmas, gerektiinde azlinde tam yetkili tek
organ sz konusu kuruldur. Kanda toplum rgt iinde, hayat ta r
znn belirlenii olan egemenlik ortaktr ve kurula aittir. Yine kan
da toplumda, mezarlklar da ortaktr. Btn bu zellikler barbar
toplum un farkl aamalarnda -giderek deiiklikler gstermekle bir
lik te- mevcut bulunan temel kandalk ilikilerini belirler.28 Gene
btn bu zellikler az ok evrensel nitelikler tar.
Kandalk-barbarlk rgtlenmesi ierisinde nde gelen bir zel
lik; kanda olarak kabul edilen fakat gerekte ayn kan birliinden
olmayan kiilerin, belirli kanda-barbar topluluun doal yesi hline
gelmeleridir. Yabanclar, kana kabul edildikleri gibi, btn kabileye
de kabul edilebilirler. ldrlmeyen sava esirleri bir kan tarafndan
kabul edilince btn kabilenin yesi olurlar. Hatt, gerekli onay ya
pldktan sonra, dardan yn hlinde gelen baka guruplar belirli
bir kandalk rgtne alnabilmektedirler. Savan, yiitliin geerli
olduu barbarlk tavm da tutsak edilen kii yalnzca kabile haklarna
sahip klnma ansna deil, o kabilenin tam yesi olma imknna da
sahiptir. Aslnda, yukar barbarlk aamasna kadar esirlik kurum u
barbarlkta tam olarak yerlemi deildir.29
Kabile federasyon- konfederasyon dzeylerinde kanda yelie
yn hlinde geiler olabildiini30 kaydetmitik. Bylece, kandalk,
geni anlamda, gerek anahanlk hukukunun totem kurum u dne
m inde gerek babahanlk hukukunun tabu kurum u rgtleniinde;31
retim, corafya, nfus gibi m add temeller zerinde gelien bir ger
eklik olmutur. Bu gereklik, giderek, gerek anlamda biyolojik kan
ballndan, kan ball var imicesine ileyen bir birlik duygu
su , kolektif retim , kolektif sava, zetle kolektif aksiyon h
line dnm tr.
28 Morgan, ss. 60-132.
29 Morgan, s 75.
50 Morgan, s. 109 vd.
31 Aslnda, -dier faktrlerin yansra- srnn yaratt bolluk erkein
mlk biiminde gelitii iin erkek sekinlemitir. Kandalar iin eitliki
bir dzeni ortaya karan totem rgt ve inanlar temeli zerinde tabu g
ds ve tavr babahanlk dzenini dourmu ve giderek pekitirmitir.
mit Hassan
J 81
Barbarlkta demokratik bir ynetim vardr. Kabilede ve daha yk

sek rgtlenme biimlerinde organizasyonun asker olmasna kar
lk, ynetimin nitelii demokratiktir.32 Uygarlktan nce, barbarln
geirdii aamalarda siyasal rgtlenme biimleri zamanla gelimi
tir. lk aamada (aa barbarlk), ynetimi, kanlar tarafndan sei
len -v e azledileben- bakanlarn oluturduu kurullar srdryor
du, ikinci aamada (orta barbarlk) ibirliine dayanan ortak bir ku
rul Ue bir genel asker kom utan bulunuyordu. Bunlardan birincisi
sivil, kincisi asker ynetimi srdryordu. nc aam ada (yukar
barbarlk) btn halkn ynetimini belirleyen egemenlik hakk sz
konusuydu. Egemenlik" halk kurullar ya da temsilcileri bakanlar
tarafndan yrtlyor, ayrca, bir genel asker lider bulunuyordu.
Bu asgar esaslar evrensel nitelik gstermekteydi.33
Ksaca, kandalk hareket tarz evrensel nitelikler gstermitir.34
Bakanlarn ayrcalkl stnlnn olmad kabilelerine kandalk
balaryla bal ve baml olduu, kiisel haklan bakmndan kabile
yelerine eit bulunduu barbarlkta temel ilkeler, z bakmmdan,
zgrlk, eitlik ve k a rd e lik tir.343
Tarihte yay ve sapan keifleriyle 'tortaya kan, ok ve yayl avclk
geimiyle belirlenen, teknik bakmdan mlekiliin ortaya kyla
gelien Aa Barbarlk, barbarlk geliiminin ilk aamasdr. Bu a
teknik ynyle, Neolitik (Yenita) adr. Evcil sr retimi bii
m inde yeni bir yaay tarz getiren a ise obanlk gerei gebe
hayat srlen O rta Barbarlktr. Teknik bakmdan Tun Devri olan
orta barbarlkta35 yerleikliin belirtileri ortaya kar. retimin esas
olarak tarma dayand, kent sistemlerinin doduu, teknik bakm
dan Dem ir Devri olan Yukar Barbarlk ise -sulam a d h - sistemli
32 Morgan, s. 105.
33 Morgan, s. 107.
34 Bkz.: Morgan, s. 107 vd. (Greklerde, "talyan" kabilelerinde.) Ayrca bkz.:
F. Engels, The Origin..., s. 518 vd. (s. 527: Spartallar, Romallar; s. 530
vd.: Grek genleri; s. 555 vd.: Keltler ve Germenler.)
540 Morgan, s. 79. Bkz.: L.A. White, s. 246.
35 Genellikle, tun. Orta barbarln teknik ham-maddesi demir de olabilir.
Nitekim, Orta Asya"da, zellikle Trklerde ok eski bir demir cevheri bil
gisi -ve ileyicilii- vardr. Bunun en nemli sonularndan biri zengi/zengi olacaktr. Bu da, sava-iini ve fetih ekonomisini zel bir biimde
etkilemitir.

tarla tarmn uygulayan bir adr. Toprak mlkiyeti kent yerleme
sini yaratmtr, teknik ise sanayi e tarm hem btn olarak hem de
kendi ilerinde blmlenmitir.
Aa-Orta-Yukan Barbarlk dnemlerinin, aamalarnn farkl ni
telikleri olduunu belirtmitik. Gerek genel olarak ekonomi, gerek
iblm ve gerekse yaay ve sosyal ilikiler, rgtlenme ve inan
lar asndan barbarln deimeye urad aktr. Kandalarn ilk
eitlik sreci boyunca, "totemden tabuya geite farkllamalar ol
m utur. Daha da ncesinde, erkekin av iindeki uzmanlamasnn
da iblm olarak nitelendirildiini grrz.36 O rta Barbarlk bo
yunca baz insanlann gebe kalmalar, dierlerinin yerleiklik ka
zanmalar dier bir sosyal iblmn getirmitir. Sonralar, yukar
barbarlkta sanayi e tarmn ayrmasmn koullar insanl uygar
lk dneminin eiine getirmitir. Uygarlkta ise tarm retimi art ve
kanlmazdr. Ancak uygarln asl sebebi yalnzca tarm dedir.
Uygarl ayran karakteristik, tarm e sanayi kollan arasndaki i
blm nn gelimesine bal olarak, ticarettir. Tccarn sosyal bir
snf olmasyladr ki uygarlk balamtr.36
Konum uzun geliimi asndan hemen vurgulamamz gereken iki
nokta ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi: totem in ve ifade et
tii sosyal rgtlenmenin deiime uramas sonucu tabuya d
nmesi, kamusal dzenin tekellemeye balamas ve ortaklkn
zedelenmesi, anahanlk/anaerkillik hukukunun giderek tamamyla
ortadan kalkarak babahanlk/ataerklik hukukuna dnmesi, kan
dalk balarnn bozulmaya balamas, yiiik-dayanma-eitlik ilke
ve davranlarnn trplenmesi ve zamanla toplum ii ilikileri cebire dayanmaya balamas, kamu adna yaplan mal alveriinin
yerini kiinin yapt ticarete brakmas, zaman ierisinde bezirgnlk
ve tefeciliin arlk kazanmas ve genel olarak uygarln kum rular
nn yerlemesi srecinde btn deimeye ramen belirli bir kan
dalk tavrnn bulunmasdr.
36 Bu olay, sistemli olmayan bir "ilk-iblm olarak da ele alnabilir. An

cak, birok nemli antropolog kadnlarn da ava katlm olduklarna ilikin
veriler sergilemektedir. Bu bakmdan sz konusu hayat/retim tarzlar itiba
riyle pekimeye balayacak eilimin reymi olarak dnmek yerinde ola
caktr.
34,Kar.: G. Childe, Tarihte Neler Oldu, s. 190 vd.
mit Hassan
183
phesiz btn bunlarn tarihsel eitsiz gelime ierisinde d

nlmesi gerekir. Kendini eitliki toplumda stn gren, sekin sa
yan en zorba babahanlk dnemi kiisinin, orta barbarlk ya da zel
likle yukar barbarlkta istibdat tohum u tayan ferdinin bile kan
dalk eitlii inkr etmesi sz konusu olmamtr. Barbarlkta ku
ral, dayanma-yardmlamadr. Bu bakmdan eitli aam alarda ve
deiik meknlarda bulunan barbar toplumlarm sosyal ynden asgar
davran ortaklklar, ister gerek akrabala dayansn isterse kabile
dayanmasna sonradan alnm kiiler arasnda olusun, fertler a ra
sndaki som ut bir olguya dayanr. Bu olgu, duygu plnnda kal
maz; birlikte hareket etme, topluca eylem, toplu gle ve dayanma
ile aksiyon tarz olarak kendini gsterir.37
Vurgulanmas gereken ikinci nemli nokta; barbarlk ile uygarl
n gerek -y az l- Tarih ncesinde gerek sonrasnda bir arada b u
lunmu, ayn zaman ve -g e n i - mekn boyutlarnda birlikte yaan
m olmalardr. Sz konusu birlikte varoluun en canalc zellii,
barbarlk ile uygarln, srekli bir kavga, bir sava ierisinde bulun
mu olmasdr. -Z am an zaman i ie gemi grnmlere b r n
mekle birlikte- insanln alar boyu iki byk kam pa ayrlm ol
mas tarihsel bir gerekliktir. Uygar olmayanlarn ou durum larda
kendi tarihlerini yazamaylar, btn Tarih-ncesini ve On-Tarih'i,
(Protohistoire) ve hliyle Tarihi, uygarln yazmasna sebep olm u
tur. Bylece; tarih ncesi ve -y azl- tarih boyunca yaklak yedibin
yl sren atmalar uygarlk cephesi asndan yanstlm olduu
nun bilincinde bulunmak gerektir. zet olarak, barbarlk ile uygarl37 Kar.: Marx-Engelsin Alman deolojisinde yer alan "kolektif aksiyon
(Zusammenwirken) kavramnn bir retici g oluu. Bkz.: (ed.) T.B. Bottomore and Maximilien Rubel, Karl Marx: Selected Writings in Sociology
and Philosophy, Penguin Books, 1963, s. 77. Die deutsche Ideologie. MarxEngels Gesamtausgabe 1/5, ss. 18-19. L Idologie Allemande, (prsente et
annete par G. Badia), Editions sociales, Paris 1968, s. 58. Alman deo
lojisi, ev. Selahattin Hilv, Sosyal Yaynlar, st. 1968, s. 53-54. Ayrca
bkz.: ayn eser; (ed.) Bottomore-Rubel; s. 228. (prs.) Badia; s. 62, (evr.)
Hilv, ss. 60-61.
Zusammenwirkenin Tarihsel olarak retim gc nitelii ve temel ilev
sellii itibariyle kavrandnda, baz evirilerde, rnein Edition Sociales
tercmesinde coopration olarak karlanmasnn yanll zerinde dur
maktayz. Zusammenwirken, Alman deolojisindeki terim-kavram olarak,
'toplu eylem-retim-gc kavramsallatrmasnda kullanlan terimdir.

m iki ayr retim, hayat ve aksiyon tarz getirmi bulunduu, za
manla, kanda barbar tarzn uygarlk potasnda gittike erimesine
ram en birlikte varoluun srekli bir arpmalar, savalar, altstlkler getirdii; ve komnal gelenein gelecekteki insanlk sentezinin
nartn oluturduu belirtilmelidir.
Yeryznn her yerinde; Trkler, Moollar, Cermenler, Semitler
tarih ncesinin snfsz toplumlarndan gelmilerdir ve toplum olarak
barbarlk aamasn yaarlarken kandalk zelliklerini srdrm ler
dir. Kandalk zellikleri denince yalnzca somut olarak izi bilinen
akrabalk ilikilerinin dourduu tavr de, akrabalk ilikileri var
imiesine ileyen bir karlkl dayanma duygusu ve aksiyonu anla
lmaldr. Yeryznn deiik yerlerinde, ayr zamanlarda ayn te
mel zelliklerin izleri grlm ya da varolular gzlemlenmitir.
Trklerde siyasal yapdaki kurultay gelenei, alp (ilb) davran
gelenei, sosyal ve siyasal hayattaki btn demokratik gelenekler,38 38 Orta Asya Trkleri yzyllar boyu sren uralarnda ilk topraklarndan
darya demokratik geleneklerini srekli tamlardr. slmdaki siyasal
rgtlenmelerin "Orta Douda binlerce yldr mevcut olan antik uygarlkla
rn etkisiyle kreltilmesi sonucu, derebeiletii ve tavaif-l-mlk hlini al
d zamanlarda Horasanl Trkler slm yeniden diriltmilerdir. Bu potan
siyelin kkenine ksa bir bak Ziya Gkalpa bavurularak yaplabilir. (Ziya
Gkalp, Trk Devletinin Tekml, Dergh Mecmuas, Zikreden: Bezmi
Nusret Kaygusuz, eyh Bedrettin Simaven, ss. 81-82):
Eski Trklerde beylerin ne kadar servetleri varsa, umumiyetle le aitti.
Trk ilinde kendine mahsus bir nevi Komnizm vard. Boy beyleriyle hatun
lar ekseriya len ad verilen umumi ziyafetler verirlerdi. le mensup btn
fertler bu genel sofralarda yer ier, elenirlerdi. Bunlarn arasnda plak
olanlara elbise giydirilir, borlularn borcu denir, dknlere yardm edilir
di. Trklerde beylikle tamah ve hisset birlemezdi. Gerek beylerbeyi, gerek
boy beyleri servetleri iin birer mtevelliden baka bir ey deillerdi. Bunla
rn btn servetleri, menfaatlar umuma ait vakflar hkmnde idi. Fakirler
de zenginlere haset etmezdi. nki zenginlerin servetleri kendilerine tevzi
edmek iin daima dolup boanan birer umumi hazine idi. Trk Komniz
mi yalnz beylerle halk arasndaki tesandden ibaret deildi. Dorudan do
ruya halk arasnda da canl tesand zmreleri mevcuttu. Her krk hane m
tesanit bir cemat tekil ederdi. Bu zmrelerden her birinde senede en az
drt izdiva vukua gelmesi kanuni bir mkellefiyet hlinde idi. Geline mas
raf yapacak iktidarda olmayan delikanllarn masraflar bu cematler tara
fndan verilerek evlendirilirdi. Hangi cemat bu mkellefiyeti ifa etmezse
mesul olurdu. Trklerde zevecat taaddd usl cari olmad halde nfu-
mit Hassan
185
b arb a r- A raplardaki yardmlama ve dayanma gelenei, ngiliz

toplum unun kklerinde yatan ve sanayi devrimini ilk olarak baar
malarn m m kn klan faktrler arasnda yer alan demokratik kan
dalk gelenekleri38 doudan batya evrensel nitelikler gsterir.
Gerek ok saydaki siyasal rgtlenmelerde iktidar olmu gerekse
deiik iktidarlar karsnda nemli direnmeler gstermi bulunm ala
r, Trkleri, kanda topluluklarn temel zelliklerinin betimlenebil
mesi asndan elverili bir rnek durum una getirdii sylenebilir.
Bylelikle, kandalk zelliklerini korumu bulunan topluluklarn
eitli alanlardaki rgtlenmelerindeki demokratik ve eitliki insan
faktr" daha belirgin olarak ortaya kar.39 Nitekim, bn Haldun da
sun haddinden fazla oalmas bu izdiva tesandnn neticesi idi. Bu

kaideye gre hibir delikanl bekr kalamazd. Ve hibir baba kff olan bir
gence kzm vermemezlik edemezdi. Romallarda baba lmedike oullan
vatanda hukukuna malik olamazd...
Bkz.: H. Kvlcml, lkel Sosyalizmden Kapitalizme -lk Gei- ngiltere,
Tarihsel Maddecilik Yay., stanbul 1965.
39 Trklerin kandalk nitelikleri nasyaya gelmelerinden sonra da srm
tr. Trklerin kandalk geleneklerinin etkisi Osmanllk ncesinde, srasn
da ve sonrasnda kendisini eitli biimlerde gstermitir. Bu hl, tabiatyla,
belirli bir geliim ierisinde, deiik kurumlarda farkl sonular dourmu
tur. Sz konusu davran biimi zamanla katklk gsteren bir kaltm bii
minde devam etmitir.
Ftvvet kurumu, ah rgt ve ahiliin kkeninde Batdaki valye
davrannn karlatrlmas konusunda bkz.: H.A.R. Gibb - H. Bowen,
Islamic Society and the West, vol. I, s. 58 not 5, s. 59 not 1, s. 184 not 2.
Ftvvetin temelinde 'cvan-merdlik' vardr. Cvan-merdliin ash ey
dir: Dediini yapmak, sznde durmak, sabrl olmak. Bkz.: Abdlbak
Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt, .. ktisat Faklte
si Mecmuas, Cilt II, no. 14, Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 74.
Ftyn, [Ftvvet ehli: genler birlii] gayri kanun icraatlarnda bir
birlerini mtekabilen desteklemekle itham edilirlerdi. Bu gayri kanun icraat
arasnda unlar sayabiliriz: Zenginlerden tehditle para koparmak -ve he
men ilve etmeliyiz k i- bu gaspedilen paralan fakirler arasnda taksim et
mek. Komnistlii hatrlatan bu gaye... Bkz.: Franz Taeschner, slm
Ortaanda Futuvva Tekilt, ..ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt 15, no.
14. Ekim 1953 Temmuz 1954, s. 11.
Sosyolojik anlamda barbarlk (eitliki, doruluku, korku ve yalan bil
mez toplum) erevesindeki zelliklerin deiik ekonomik, sosyal ve siyasal
yapl kurumlara yansmasn Trkler rneinde byk bir aklkla grmek
186 Asabtyyet Kavram

Trkleri bu adan karakteristik bulmu ve konu zerinde zenle
durm utur.40
Kanda zellikleri kaybolmam Araplarn41 davranlar; birlikte
yaama, topluca eyleme geme ve dayanma biiminde kendini gs
terir.42 Bu davranlar tipik barbar zellikleridir.
mmkndr. Konumuzun snrlarn zorlamadan kaydetmekle yetinirsek,
Osmanllkn vcut bulmas ve ykselmesindeki en nemli bir temel etkeni
de gene birlikte eylem gcn iletebilen saf insanlk hliinde aramak ge
rekecektir. Osmanllkn "kurulu gnlerinde, kanda kkenli gazi gele
nekli davranlar kendisini olaylarda, giderek rivyetlerde gstermitir. Neri
Tarihi bunun rnekleriyle doludur. Bkz.: Mehmed Ner, Kitb- CihatNm Neri Tarihi, I. cilt, hazrlayanlar: F.R. Unat ve M.A. Kymen,
T.T.K. yay., Ankara 1949, zellikle ss. 111-112.
4 rnein bkz.: MU, 1, ss. 152-154: MR, I, ss. 136-138. MU, I, s. 174:
MR, I, s. 153. MU, I, ss. 306-307: MR, I, ss. 251-252. MU, I, s. 379: MR,
I, s. 302: MU, I, s. 441: MR, I, s. 351. MU, I, s. 468: MR. I, s. 378: MU, I,
s. 609: MR, II, s. 12: MU, I, ss. 617-618: MR, II, ss. 18-19: MU, I, ss.
625-626: MR, II, ss. 25-26: MU, I, ss. 630-631: MR, II, s. 28: MU, I, s.
643: MR, II, s. 37: MU, II, s. 29: MR, II, s. 67: MU, II, s. 37: MR, II, s. 73:
MU, II, s. 317: MR, II, s. 307.
Trkler iinM Sl/n fihristine bkz.: MSU , I I , s.1184.
41 Hasab birlii, qabfla (kabile) ortakl, ncelikle kan birliine dayanr. An
cak, zamanla, ortak davran btnl, kan birlii var imiesine ileyen
bir sosyal bilinle evrelenmitir. Kanda denildiinde, her iki hl de anla
lmaldr.
42 Ignaz Goldziher, nl eseri Muhammedanische Studiende (1888) Araplardaki kabilev zellikleri sergilemektedir. (Muslim Studies, ed. by S.M.
Stem, trans, from the German by C.R. Barber and S.M. Stern, vol. I, Allen
Unwin, London 1947.) Bunlar, karakteristik barbar zellikleridir. Bedevile
rin, kurulu ve yaylma dneminde slmiyet karsndaki tutumlar (zellik
le ss. 15-17), doal hayata ballklar (s. 29), davranlarnn arkasnda yer
alan kan birliinin ve kan birlii fikrinin nemi (ss. 45-46) dikkati ekmek
tedir. Kabileler arasnda rekabet olmakta birlikte, karlkl yardmlama da
nde gelen zellikler arasndadr (s. 57).
Goldziher mufkhara, shir ve tahluf gibi davran ve rgtlenme bi
imleri zerinde durmaktadr. Arap kabileleri arasnda tertiplenen yarma
larda, airlerin kendi kabilelerini vmeleri ve taraflarn kahramanlarnn
dvmeleri, mufkhara, yaygn bir gelenek olmutur (s. 57). Arap kabile
rgtlenmelerinin orijinal tipi olan federasyon-konfederasyon rgt (hilf
ya da tahluf) (ss. 65-66) orta-barbarlk rgtlenmelerindeki evrensel ei
limleri ortaya koymaktadr. Yazar, burada nemli bir noktaya; nesep birlii
mit Hassan
187
Barbar Araplar denilince, ou zaman, gebe Araplar anlalr.

Oysa, kent yerleimi dzeyindeki hayat tarz da, bu aam ada uygar
lkla katldk balam ve hatt -b ir lde- gelimi olsa bile, bar
barlk zelliklerinin srdrld bir yaama biimidir.
C. BEDEVLK VE HADARLK:
ZELLKLE BEDEVLK
nceleyebildiimiz kadaryla, imdiye kadar M ukaddime zerine ya
plan aratrmalarda bn H aldunun bedevlik ve hadarlik kavramla
rn tam anlamyla akla kavuturmamtr. Bu eksiklik, sz konu
su kavramlarn noksan olarak anlalmasyla snrl kalmam, gide
rek, ou hllerde, zel olarak asabiyyet kavramnn, genel olarak da
lm -l-Um rnn eksik ya da gdk yorumlarna yol amtr. bn
H aldunun sosyal-siyasal doktrinin, zellikle as aa kartmaa
altmz siyaset teorisinin bu durum karsnda doru ynde
yorumlanmas beklenemez.
nin, yerini nesep birlii konusundaki varsayma (nesep birlii olduuna dair
inanca, byle bir birlik var imiesine hareket tarzna) brakm olduuna
deinmektedir (s. 66). Goldziher, ortak yerleme alanlarndaki kabilelerin
kaynamalar olay zerinde de durmaktadr, (s. 66).
r (shiar) ise asker demokratik yapl barbarlk rgtlenmesinin, be
devlik rneinde yer alan ilgi ekici bir davran biimidir. Savan en kz
gn bir nnda ya da ok tehlikeli bir durum karsnda kabileye adn vermi
olan kahramann adn, gayrete getirici nlemlerle birlikte haykrmaya r
denilmektedir. irn temel ilevi kabile yeleri ya da savalar arasnda
birlik salamak, ortak bir cesaret gds yaratmaktadr. ar, ayn zaman
da, kabilenin anl gemii ve onur verici geleneklerinin simgesi saylr.
Kabile mensubu, kabilenin rn bir yardm ars olarak bardnda, en
yakn durumda bulunan dier fert ya da fertler, her ne hl ierisinde bulu
nurlarsa bulunsunlar, derhl yardma koacaklardr (s. 63 not 2). Byle bir
davran bir fedakrlk saylmaz; ortak davrann yerlemi ve doal bir
biimidir. r bir sava ans olarak atldnda harekete gemek, yar
dm ars olarak barldmda yardma komak onur verici bir hldir (s.
63 not 5). r, toplanmak zere sylendiinde kabilenin btn yelerinin
hazr bulunmas, stn bir vn vesilesidir Goldziher, bu durumun ge
devir iirlerine kadar yansm olduunu kaydetmektedir (s. 63 not 6). Bu
durumun slm cihad almasnda da uygulanan tekniklerin kkenlerin
den olduu kansndayz.
Trklerde uran (r) ve uran arma (ya da rma)nn da incelenme
si gerekli; kaydedelim.
188 Asabcyyet Kavram

bn H aldunun um rn badaw ile Umrn hadaryi gerekten n a
sl ayrdnn, bu iki terim ile hangi toplum birimlerini kastettiinin
ipularn vermeye -bildiimiz kadaryla- Muhsin Mahdi yaklam,
o da bu tespitini tek bir dip-nota43 sktrm; bu tespitini derin
letirmemi ve gereken temellere oturtmam tr. Asl paradoksal olan
durum , M ahdinin tespitinin, eserin btnnde ile srd tez44 ile
koparlmaz bir ba tamamas, htt bu tespitin Mahdinin grle
rinin btnne pek de yaram am asrdr.
M. M ahdinin bedevilik ve hadarlik hakkndaki (belirttiimiz
nottaki) tespitini aktarmak, ne sreceimiz dncelerimiz iin
en uygun balangc meydana getirmektedir:
bn H aldunun sosyal dncesini imdiye kadar aratrmaya gi
rien kiilerden ounun, bu ayrmn [bedevi -hadar] tam olarak
ifade ettii anlam gzden karmalarna sebep, bedevi kelimesinin
eitli anlamlar, zellikle bu kelimenin temel anlam (ki, ilkel, - p r i
m itive- demektir) ile gebe, krsal hayat vb. gibi trevsel anlam
lan arasndaki farkllklar aklkla ayramamalarndandr. (Bkz.:
rnein; Hussein, [Etude analytique et critique de la philosophie so
ciale d Ibn K haldoun,] 123-26; Bouthoul, [Ibn Khaldoun: Sa Philo
sophie Sociale,] 63-64; Ayad, [Die G eschichts-und Gesellschaftslehre
Jbn H aldns,] 187 vd.; E. Rosenthal, Ibn Khaldun, 6-7). Arapa
bedevi b
d - kkldr (balamak, ortaya kmak, nce gelmek
[Kurn 9:11, 24:31, 35:13; Dozy Supplment I 59; Lane Lexicon
170 b - 72 a; Q = Muqaddimah, ed. E.M. Quatrem ere, I 252]) ve
ncelikle ve her eyden ok ilkel toplumlar, yani, insann snrl ve
gerekli ihtiyalarn tatmine yneldii toplumlar karlndadr. Bu
sebeple, bir kltr aamas olarak bedevlik, uygarlkla, ya da -d i er
bir anlatm la- byk ehirlerdeki karmak, lks, ileri teknik beceri
ler vs. ile karakterize edilen kltr ile karlatrlabilir (Q II 250-51,
255-1). Bu ekilde tanmlanan ilkel kltr, gebe olmayabilir. l
lerde dolaan ilkel insanlar olduu gibi, dalarda yaayan (Q II 203:
3: dalardaki kltr [umrn aljibl]), toprak ileyen ve burada ya
ayan (Q II 317), kk ky ve kasabalarda yaayan (Q II 327) ilkel
insanlar (bedeviler) da vardr. Bu insanlarn bn H aldunun ilkel
43 Ibn Khalduns Philosophy of History, s. 193 not 7.

44 Bkz.: Yukarda, Sergileme: Geleneksel Felsefenin Gerek Takipilii
altbal.
mit Hassan
189
kltr diye adlandrd ortak bir yaama tarz vardr. bn Haldun

ilkel kelimesini, bu ortak hayatn onu oluturan ynlerini, rnein,
ilkel [siyasal] ynetim (mlk badaw) (Q 1 230-34), ilkel yap
(bin badaw) (Q II 234) ve ilkel sanayileri sina badawi) (Q II
317) belirtmek iin de kullanr.
Byle bir hayat tarznn sosyal kaltmn karmaklna bal ola
rak dereceleri olmaktadr. Nitekim, gebeler dalarda m aaralarda
(oturuk-yerleik olarak) yaayanlara oranla daha ilkeldirler, bunlarn
her ikisi de ky ve kasabada oturanlara oranla daha ilkeldirler (Q I
224-52, II 313-14, 317). Ayn ekilde, uygarlk sadece byk e
hirlerde yaamak demek deil, fakat uygarln zelliklerine uygun
hayat tarzn srdrm ektir. Bu da, lks retim ve tketime ynelme,
mutlak siyasal iktidara ynelme, karmak nitelikte bir sanatm yara
tlmas ve lks derecede sofistike ilimlerin bilinmesidir. (Q 1 223, 25,
235, 37, 250-51, 256 bn Haldun baz hllerde kltr, kltrn
uygarlk aamas anlamnda kullanmaktadr, bkz.: Q I 270). Hayat
srdrm ek iin gerekli ihtiyalar karlayan retim ve tketime y
nelmi insanlardan meydana gelmi olmalarndan dolay uygarlam
bir kltre sahip bulunmayan byk ehirler bulunmaktadr. Bu gibi
uygarlamam ehirler ancak burada yaayanlar uygar bir hayat tarz
gelitirdiklerinde uygar olmaya balamaktadrlar (tatam addan al
mdina) (Q II 237, 307:10-11, 309, 343, 383: 14-15, III 265). lkel
kltrde olduu gibi uygar kltr de, karmakl ve belirli bir bl
gedeki sreklilii orannda kendi iinde derecelere ayrlmaktadr (Q
II 2 5 0 -5 1 ,2 5 5 -6 1 ).
u husus da ayrca vurgulanmaldr ki, bn Haldun, tarihin so
m ut verilerinden kard ve teorik bilimin konusu yapt eitli
sosyal olaylar arasndaki ilikileri anlatrken teknik terimler gelitir
mekte ve kullanmaktadr. Dolaysyla, bn H aldunun terimlerinin
teknik anlamlarn, bir ya da birka teknik olmayan karlna indir
gemek, bedev/ilk(s)el teriminin gebe olarak kullanlmas rne
inde olduu gibi, dncesinin cidd ekilde yanl anlalmasna yol
aabilir.
M. M ahdinin yukarda yer alan ( paragraflk uzun dipnotun
daki ve zellikle yukardaki son alntdaki) tespiti, gerekten de, bn

H aldunun dncelerinin ve kurduu doktrinin anlalmas yolunda
atlm nemli bir admdr.45
45 Ancak M. Mahdi bu tespitini ilememi, deyim yerindeyse gdml bir

biimde kullanmtr. Yazarn kendi yorumuyla Kltr Biliminin (lm-lUmrnn) bn Haldun tarafndan tarihi anlamak ve tarihi yazmak iin bir
ara olarak ele alnd, aslnda tarihin ynetim sanatnda yetkinlik salamak
iin gerekli olan pratik bir sanat olduu, Ilm-l-Umrnn niha amacnn da
devlet adamna yarar salayacak olan tarihin hazrlanmas iin yardmc bir
bilim olarak dnld yolundaki gr, bu aratrcnn tezini doru
lamak iin gelitirdii bir speklsyondur. M. Mahdinin tezi ise daha nce
kaydettiimiz zere, ksaca, bn Haldunun kadm Yunan siyaset felsefesinin
bir takipisi olduudur. Yukarda belirttiimiz, Mahdiye gre lm-l-Umrnn tarih karsndaki ikincil durumu da bu noktada ortaya kar: Siyaset
felsefesi, ksmen, devlet adamnn zel durumlarda nasl hareket etmesi ge
rektiiyle ilgilendiine gre, lm-l-Umrn da siyaset felsefesiyle ilgilidir. Yi
ne Mahdiye gre, "Kltr Biliminin [lm-l-Umrnn] konusu, siyaset
felsefesinden ayrlmakta ve gerek olaylarn anlalmasna ynelmekte ise de,
siyaset felsefesiyle uyumlaabilir (compatible) olarak dnlmelidir ve siya
set felsefesi tarafndan byle bir bilime ihtiya duyulmaktadr. nk, Kl
tr Bilimi, siyasal bir toplumu ynetmek iin gerekli olan tarihsel olaylar
hakknda gvenilir bilgilerin elde edilmesine katkda bulunmaktadr. (Bkz.:
ibn Khalduns..., s. 289.) Mahdinin bu tezindeki gdmllk, bn Hal
dunu klsik felsefenin takipisi olarak gstermek istemesinden domakta
dr. Yazar bu sebeple manUk bir kurgu gelitirmektedir. almamzn
bn Haldunun metoduyla ilgili blmlerinde gsterdiimiz zere, bilimsel
dncenin ncln yapm olan bn Haldunun dnceye getirdii bu
nitelik sramasn, tarih yazmaya ynelik bir n-mesele ya da kadm fel
sefenin gereini yerine getirme gibi amalara ara olarak kabul etmek, be
lirli bir gdmllkn odaklamas anlamna gelir, ite bu sebepledir ki,
Mahdinin bedevlik ve hadarlikle ilgili nemli tespitleri, tespit olunmu
olmakla kalmaktadr. bn Haldunun tarih yazd Kitb el-ber in dier
Kitaplarnda Mukaddimede kendi gelitirdii metodunu gereince ktla
namam olduu eletirileri ve ayrca, bn Haldunun Mukaddimeyi mr
nn sonuna kadar dzeltmi ve yeniden dzenlemi olmas da, -M ahdi,
Mukaddime bittikten sonra bn Haldun artk sadece tarih yazmaya koyul
mutur savm ortaya atmaktadr- grmz dorular niteliktedir.
45a R.B. Serjeantn, Franz Rosenthal evirisi iin kaleme ald bir kitbiyat
yazsna (BSOAS, vol. XXIV-3, 1961, ss. 143-144), almamza elinizdeki
bu basmdaki son eklini verirken rastladk. Prof. Serjeant, M R ok zarif ve
fakat yer yer nemli eletiriler getiren bir slp ve yaklamla irdelerken,
zellikle Rosenthaln Giriinde (MR, I, s.lxxvii) badwa (bedvet) terimi-
mit Hassan
191
R.B. Serjeantn; bedvetin kavramsal olarak 'kabile toplum u

demek olduu ynndeki tespitini de renmekteyiz.45
Bedevi hayat tarznn ekonomik dayana, belirli retim yordam
larna bal olmak biiminde kendini gstermektedir. Bedevlikte,
tarm ve obanlk faaliyetlerinde, ya da bunlardan herhangi bir tane
siyle uram ak esastr. bn H alduna gre, Bedevilerin, tarm ya da
obanlk retiminde bulunmalarna, belirli coraf konum larda olma
larna, kavimlerinin gelenek-greneklerine'gre gelime farkllklar,
dereceleri olmaktadr. Yalnzca obanlkla uraanlar bile, rettikleri
hayvan cinsine gre gelikinlik derecelerine ayrlrlar.46 Demografik
unsurlar da sz konusu derecelenmeyi etkiler.47
Bedevliin sadece gebe hayat tarz olmad,48 uygar hayat tar
zndan nce gelen toplum biimlerinin tm n kapsad bn H al
dun tarafndan aklkla belirtilmektedir: Bedevlik, uygar hayatn
asldr ve btn insanlarn hadar hayat yaamadan nce yaadklar
ve geirdikleri bir devredir.49 Btn insanlarn, btn insanlarn
ni karlayn ve gebeler ile yerleik ehirli insanlar ikilemini ele aln

tenkit etmektedir. Bedevilerin mutlaka gebeler olmak lzm gelmediini,
geni lde kylerde yaayarak, buralardaki ller ierisinde tarmsal
faaliyetlerde ve yine hayvancl srdrdklerini kaydetmektedir. Daha da
nemlisi, Prof. Serjeant, Mukaddimenin btn incelendiinde, bedvetin
tam olarak kabile toplumu anlamna geldiini belirtmektedir.
46 Bkz. MSU . I, s.325: MU. I, s. 306: MR. I, s. 252.
Batda Berberler; douda, Krtler, Trkmenler ve Trkler farkl tipte
bedevlik derecelerine sahiptirler. Araplar (toplumsal anlamda bedev arap
lar) da, le en ok bal olan gruplar olarak bedevliin az gelimi derece
leri arasnda yer alrlar (MU, I, s. 306: MR, I, s. 252.).
47 MSU, I, s. 326: Bkz.: MU, 1, s. 308: MR, 1, s. 253.
48 Bedevliin klsik gebe tanmndan hareketle izilen zellikleri iin bkz.:
P.K. Hitti, TheArabs .., ss. 7-22.
44 Bkz.: MSU, I, s. 325: MU, I, s. 308: MR, l, s. 252.
bn Haldunun kritik metotla edindii bilgilerin ve gzlemlerinin, uygarlk
ncesi hayat tarz olarak sadece dar anlamda gebelii kapsadn ileri
srmek imknszdr. Bu bakmdan, Bedevlik, uygar hayatn asldr denil
diinde; hem gebelik ncesi (avclk, gel-ge tarm tabanl) toplumla, g
ebelik ve sonras (yerleik kanda) toplumlarn tm anlalmaldr. Bede
viler toprak ileyen ve burada yaayan bir topluluk da olabilir. Ancak, bn
Haldunun gzlemlerine konu olan alann nemli bir blmnn (Kuzey Af
rika) gebe zellikler sahnesi olduu da unutulmamaldr.

toplum hlinde yaamlar kanlmaz olduuna gre50 btn toplumlarn iinde bulunduklar ya da geirmi olduklar bir evre, bir aama
olan bedevlik toplumsal zellikleri bakmndan baz ortak som ut psi
kolojik davranlar gsterirler. Hadarlerden ok bedevilerin hayra
daha yakm olduklar(n) bilmeliyiz51 Dnya lezzetlerine doal h a
yatlarnn gerektirdii lde dk olup daha fazlasn, refah m ad
delerini arzulam azlar.52 Ayplanmay gerektiren bir hayat yaamazlar,
kt alkanlklardan uzaktrlar,53 byle bir hayat tarzna sahiptir
ler.54 Hadarlere oranla daha yiit, yrekli (ecaatli) bir karaktere
sahiptirler.55 Yardmsever, gl, kendilerine gvenli, fiziksel yetenek
isteyen uralarda baarl, silh kullanmada becerili olurlar.56 re
tim ve eitimden ounlukla uzak olduklar iin snrl bir kltre ha
yat tarzlarnn imkn verdii lde bilgiye sahiptirler.57 Daha dv
ken ve yiit (ecaatli)58 olduklarndan savata baarl olurlar.59 H a n
gi kavim daha ok -youn- bedev zellikler gsterse, daha az nimete
ve bollua almsa o kavim mcadele ve savata daha baarl olur.60
50 MSU, 1, s. 326: MU, I, s. 308: MR. 1, s. 252.
51 MSU, I, s. 326: MU, I, s. 309: MR, 1, s. 253.
52 MSU, I, s. 327: MU, I, s. 310: MR, I, s. 254.
53 MSU, I, ss. 326-329: MU, I, ss. 313-316: MR, 1, s. 253-256.
54 Oysa, Hadarlik, mrann nihayeti ve onun bozulmaya yz tutmasdr,
hayrdan uzak olmann ve errin son merhalesidir.(MSU, s.327) Hadarlikin errin son merhalesini de ierir ve kapsar oluunun bu sarahatle belirtilii bir yana Hadarlikin Umrn bir aamas olduu da, bir kez daha,
ifdesini bulmaktadr.
55 MSU, I, ss. 329-330: MU, 1, s. 314: MR, l, s. 257.
56 MSU, 1, ss. 330-378: MU, 1, ss. 315-403: MR, I, ss. 258-320.
57 MSU, I, ss. 332-333: MU, I, s. 319: MR, 1, ss. 259-261.
58 MSU. I, s. 334 vd.: MU, 1,s. 323: MR, 1, s. 263 vd.
Gerek akrabalk yani kan bann dourduu ortak davran tarz ile
akraba imiesine kurulan ba arasnda, sonular bakmndan fark yok
tur. Ortak duygu-davram birlii, kan bandan ya da bununla ayn sonucu
douran badan oluur. Akraba evresinin ya da yani yaknlkta sayd ki
ilerin zulm ve saldrya uramas karsnda onlar korumak zere Hare
kete gemek tek bir tip davrantr. Himyeye alnan kiileri, mttefikleri ve
klelikten azatllar korumak, desteklemek, bunlara yardmda bulunmak neseb ba gibi bir hareket tarzdr.
59 MSU, I, ss.334-335, 348-349: MU, I, ss. 323, 350-352: MR, I, s. 263,
282-283.
60 Bkz. MSU, 1, s.348 vd: MU, I, s. 351: MR, 1, s. 282.
mit Hassan
]93
Genilik, bolluk, rahat, sknet iinde yaamaya baladklar lde

atlganlklarn, cesaretlerini kaybederler.61 Bedevilerin zetlenen b
tn bu nitelikleri,62 sahip olduklar asabiyyet ba ile belirlenir.
Kandalk ve uygarlk ilikisinde kandaln tarihsel ilevi62 ne
olmusa gzlemleyebildii ve kritik incelemeleri sonucunda rene
bildii kadaryla bn H aldun bunu bedevlik-hadarlik ilikisinde be
devliin ilevi biiminde incelemitir. Kanda toplum zelliklerini
yanstan kolektif aksiyon ne ise; asabiyyet de, paralel anlamda, ayn
aksiyon tarzn yanstr. Kandaln kolektif dnme ve eyleme ge
me tarznn grnmleri nasl dayanma, birlik duygusu, kolektif
hareket, yiitlik, eitlik, kardelik ise, ayn grnm ler bn
H aldun tarafndan bedevliin asabiyyet davran biiminde terimlendiren hareket tarznda aynen gzlemlenmitir.63 Bu paragrafta
zetlenmi bulunduumuz bir nerm e niteliindeki deerlendirme
mizi Asabiyyet Kavramnn erii balnda inceleyeceiz.
II. ASABYYET KAVRAMININ ER

A. KOLEKTF AKSYON NTEL
bn Haldun, assabiyyeti, Himaye, mdfaa, mutlebe (taarruz ve
hak arama) ve ortaklaa yaplan her trl tima faaliyet...fetih, zapt,
stil, igal, zafer kazanlmas...mterek eylem/eyleyite bulunm a/hareket etm e olarak tanmlamaya balamakta64, M ukaddime boyun
61 MSU, 1, ss.351-392: MU, I, ss. 356-430: MR, I, ss. 286-342.
62 Bu niteliklere sahip olmann temelinde ekonomik yap ve retim srecinin
yatt dikkate alnmaldr. Bkz.: MSU, 1, ss. 441-442: MU, I, s. 515-517:
MR, I, s. 418-419.
62a Din davet, yeterli sayya dayanan asabiyyet kuvvetine ek olarak devletin
aslndaki kuvvetini daha da artrr ve "Din davet, asabiyyete dayanmadan
gereklemez balklar (MSU, I, ss. 378-379: MR, I, ss. 320-321: MSU, 1.
ss. 379-382: MR, I, ss. 322-326) tabiatyla zel bir nem tamaktadr.
Asabiyyet yoluyla Dinin oluumu istinad edecei kavmi bulunmayan hibir
kimseyi Allahn peygamber olarak gndermeyecei sahih hadsi ve Din
karnda, asabiyyet sahiplerinin rekabetinin kaybolmaya balamas ve ilgili
dier konular da Dnrce ele alnmaktadr.
65 Becker-Barnes (II, s. 707); bn Haldunun gzlemledii kabilelerde snf
larn ve zel mlkiyetin bulunmayn saptamasnn dnr iin nemli bir
k noktas olduunu kaydetmektedir.
64 MSU, I, 349 : MU, I, s. 352: MR, I, s. 284.

ca, saysz denecek kadar kolektif aksiyon/ ortak eylem(sellik)
tarifi ve aklamas gelitirmektedir. Asabiyyetin oluumu dm anla
rn saldrsndan korunm ak ve saldranlar kovmak (ve servet kazan
mak) ve birlikte harekete gemek ve dier toplumsal faaliyetlerle ger
ekletiini vurgulamaktadr. Grld zere, asabiyyet, esas ola
rak, bir hareket tarzn iermektedir. Asabiyyetin varln oluturan
temel olgu kendisini, korunm ak, kovmak, kazanm ak, hareke
te gemek, faaliyette bulunmak eylem ve ilemleriyle gsterm ek
tedir. Bu bakmdan, asabiyyette kanda toplum zelliklerinin uzant
s olan birlik duygusu bulunmakla beraber, bu duygu, soyut bir
duygu ve sadece duygu plnnda kalan bir olay deildir.65 Duygu,
kendisini hareket (eylem) ile yaatmakta, hareket ile beslenmekte
ve varln srmektedir. Asabiyyet, davran biimidir. Bu davran
biimi kolektif olmaktadr. Ortaklaa yaay ve rgtlenme belirli bir
ortak dnceyi dourmakta; bu dnce gene ortaklaa yaay ve
65 Sleyman Uludan, balbana sekin bir eser niteliindeki 'Giriindeki
u tespitine hemen yer vermek icab eder:
bn Haldun da asabiyyeti tarif ederken, himaye, mdfa, mutlebe ve
ortaklaa yaplan her trl tima faaliyet ve o sayede husule gelir. Memle
ketlerin fethi, zapt, istils, zaferlerin kazanlmas bu ekilde tahakkuk eder
diyor. Demek ki asabiyyet, kolektif his ve uurdan doan mterek hareket
etme anlay oluyor (MSU, 1, s. 96.).
Yukarda yer verdiimiz alntda geen istil(lar) kelimesinin asl
mutlabahtr. Bu sz Ugan istila, Rosenthal ise pressing of claims
biiminde evirmitir, mutlebt-mutalebe, talebden gelmektedir. Mutlebtn istil, saldr olarak yorumlanmas mmknse de, hukuk bir terim
olmas dolaysyla, hareket yorumuyla evrilmesi de mmkndr. lgin
olan nokta, F. Rosenthalin bu hususu dikkate alarak ve durumu belirtmek
gereini duyacak kadar (bkz.: MR. s. 284 not 99: burada Rosenthal sz
konusu kelimenin action olarak evrilebileceini kaydetmektedir) titiz
bir eviri yapmasna ramen, gene de, ok daha nemli ve asl temel kavra
mn kendisi olan asabiyyeti duygu betimlemesiyle karlamay tercih etmi
olmasdr. Asabiyyetin bir duygu olmaktan ok, bir davran tarz olmas
gerei karsnda, F. Rosenthalin kavramn duygu ynn vurgulamas,
hatt kavram sadece bir duygu olarak belirtmesini anlaml karlamak gere
kir. Rosenthalin sz konusu tavr, herhalde, en azndan, slm Ortaa
rnlerinin dnyay kavramamzda yarar salayacak rnler olmas ihtimli
-ve tehlikesi (!)- karsnda, bu rnlerin sadece hayretle incelenecek
fikirleri ieren eserler dzeyinde kalmasn tercih etmek zihniyetinden do
maktadr.
mit Hassan
195
rgtlenmeyi pekitirmektedir. F. Rosenthalin asabiyyeti (MR) e

virisi boyunca, "grup duygusu (group feeling) olarak karlanmas
yeterli ve hatt doru saylmamaldr. nk, asabiyyetin ierdii
sreklilik ve deikenliin varolmas, ancak aksiyon ile mmkn
olabilmektedir. Asabiyyet soyut bir duygu (bir his) deildir.
Asabiyyetin kolektif bir aksiyon olmas, M ukaddim e'm n btnn
de aka izlenebilir. Ancak, bn H aldunun kendi getirdii kantlarn
zetini gene kendisinin yapm olmas sorunu bir bakma iyice ak
la kavuturmaktadr. Dnr, asabiyyet kavramnn genel konu
m unu gelitirirken, topluluun bir araya toplanarak, hayat tarzmn
gerekirliklerini srdrmenin yansra kendisini korumas ve dmana
kar koymas, memleketler fethedip zafer kazanmay istemesi, d
man kuvvet ve iddetle yenmesini vurgular. Mcadele ve kar koy
ma sadece asabiyyetle mmkn olur. Zira imdada komak ve ceng
verlik bu sayede mmkn olmakta, asabiyyet ierisinde yer alan her
kesin birbiri yerine gnll olarak fed etmesi de bu suretle meydana
gelmektedir.65 Burada, asabiyyetin kolektif aksiyon oluu66 bir kez
daha ifadesini bulmaktadr. Ayrca, bn Haldun bu aklamasyla
asabiyyetin mhiyyetini belirlendirme yolunda nemli bir adm daha
atmaktadr. Asabiyyet yoluyla lkeler fethedilmekte ve zafer kazanl
m aktadr. Zafer ve fetih sadece birer asker olay olmakla kalmayacak,
bu aksiyonlar yoluyla, mlk ya da yeni mlkler kurulabilecektir.
B. DEK KAYNAKLI BMLENMELERNDE AYNI

GCN OLUMASI
Asabiyyet, sadece nesep birliinden ve o mndaki bir eyden hsl
olur. Kabilelerin, kavimlerin evket ve kudret kazanmalar ancak ne
sep ba e birbirine balanmalar veyahut buna benzer ortak bir ba
sayesinde olabileceine67 gre, hsmlk ve akrabalk bann mhiyyetine bakmak gerekir. Bu ba, insanlarda tabi bir halettir.68 T a
65aMSt7,1, s. 373: MU, I s. 392: MR, I s. 313.
66 E.I.J. Rosenthal, eitli asabiyyet tanmlan ve betimlemeleri yansra, bir
kez de birleik eylem: united action szn kullanmaktadr. (Bkz.: Poli
tical Thought..., s. 87.) Tam olarak bizim genel erevesini izmeye alt
mz dorultuda sonular karmamakla birlikte, E. Rosenthalin Mukaddimeyi iyi tanmaktan gelen bu tehisini kaydetmekte yarar grdk.
47 MSU, I, ss. 334-335: MU, I, s. 323: MR, l, s. 264.
48 MSU, I, ss. 334-335: MU, I, s. 323: MR, I, s. 264.

bi olu, yalnzca organik -fizyolojik- bir durum deildir. Gene, bu
durum , bir duygu olmakla da kalmaz. Kii, kandalk ba ile bal
olduu dier kiilerin, bana gelen felketlere engel olmak ister,
onlara yardm eder, zulm ve tecavze uramalarna kar kar
ve onlar savunmak zere harekete geer.69 Ksaca, tabi olan bu
ba, ittihat ve iltihm sonu itibariyle, aksiyona ynelik bir potansiyel
tamaktadr. Asabiyyetin ilk eidi kandalk balarndan doar ve
bir eit ncelik tar. Bu ba, silt al-rahm (kan ba) adn alr.
D orudan kan ba dnda olmakla birlikte, kle sahiplerinin
klelikten azat ettii kimsenin zerindeki hak ve hukuku ve himaye
sine ald kimsenin hmisi zerindeki hak hukuku bir nevi akrabalk
kabilindendir; azatls veyahut himayesine ald kimse herhangi bir
zulm ve tecavze urarsa harekete geilir ve yardma koulur. Azat
eden ile azat edilen ve himayesine alan kimse ile himyesine snan
kimse arasndaki kaynama ve ballk nesep bana benzer ve ona
yakm bir hl ve ballk dourur.70
Bylece hilf (hilf) ve wal (vel) uygulamas da asabiyyetin dier
eitlerini meydana getirir.71
69 MSU, 1, ss. 334-335: MU, 1, s. 323: MR, 1, s. 264.
70 MSU, I, ss. 334-335: MU, I. ss. 323-324: MR, 1, ss. 264-265.
71 Konu hakknda Ugan aklayc bilgi vermektedir:
Klelik ve kleleri azat etme slmiyetten nce de Araplar arasnda me
hur idi. rf ve detlerince kleliin ve azad-etmenin kendilerince tanm
hak ve hukuku vardr. slmiyet ise bu hak ve hukuku tespit etti. Kleleri hi
maye ederek geni hukuklar balad. slmiyet anda kle ve azatllardan
en byk komutanlar, valiler, ilim ve sanatn her alannda byk ilim ve
sanat adamlar yetiti. Bunlarn says sayp tkenmez derecede oktur. Badatda halfeleri oyuncak gibi kullanan komutanlar ve Msrda ve amda
kudretli devletler kuran Klemen Sultanlar vesaire bu kle ve azatllardan
dr,
"slmiyette klelik satn almak ve slm ftuhat esnalarnda esir edil
mek suretiyle vukua gelirdi. slmlar savalarda pek ok esir alrlard. slmlar ordular yendike ve savala ehirler fethettike adamlarm, kadn ve o
luk ocuklarn esir ederler, hayvanlar, ba ve bahe, tarla ve rmaklar fa
tihlerin mal telkki olunur, bunlar ganimet mal olarak aralarnda blerler
di. Bar yolu ile fethedilen ehir ve blgeler bunun haricinde olup, onlarla
barn artlarna gre muamele edilirdi. slmiyette harb esirlerinin hkm
lerine gelince, hkmdar veyahut onun naibi esirleri ldrmek veyahut kle
edinmek veyahut belli para mukabilinde azadetmek veyahut esir ve sevabna
karlksz olarak serbest brakmak hakkn haizdi. Payna isabet eden kimse
mit Hassan
197
slm ncesinde asabiyyetin kandalar arasndaki kar birliini

yneltm esi ve sebebini dnm eden bu dorultuda harek et etm e
eilimini krklem esi sz konusuydu.72 slm la birlikte asabiyyetin
"olum suz yklenim leri m ahkm edilm itir. bn H aldun, teorik g
rlerinin candam ar olan bu sosyal gereklii ve ilevlerini inceleye
bilm ek iin slm n norm larn yorum lam ve grlerini engelle
m eyecek biim de eritm itir.73 U gan da, aklayc notunda, bn H al
kleyi hizmetinde kullanr, yahut belli para mukabilinde veyahut bir ey

almadan azad-ederlerdi. Esir denler slmiyeti kabul ederler ise leh ve
aleyhte Mslmanlarla her cihetten msavi ve hukuka nail olurlard. Herkes
kle azadederse Vel hakk ona ait olurdu ki bn Haldun bunu incelemitir.
Azadedilen kleye Mevl denilirdi. Sonradan Emeviler anda Arap olma
yan herhangi kavimden olursa olsun slmiyet'i kabul eden herkesi Mevl
adyla anmlardr. Araplardan herhangi birinin himayesine snana da
Mevl ad vermilerdir. Hadste: Bir kavmin azadls o kavimden saylr de
nilmektedir. slmlar arasnda azadllk bir nevi akrabalk sayld iin dier
akrabalk ba gibi asabiyyetten saylmtr. Byk stat bu konuyu kendinin
sosyolojik felsefesi bakmndan ok iyi bir ekilde aklamaktadr. Bir sava
vukuunda azatllar kendilerini azadeden efendilerinin bayra altnda topla
nrlar ve savarlard.
Bir kavmin veyahut bir kimsenin himayesine snan dahi o kavimden
veyahut o kimsenin ailesinden biri gibi ve o kimsenin veyahut o uru ve kav
min akrabas gibi asabiyyet baiyle balanm telkki olunurdu. (MI/, 1. ss.
671-672 not 65, 66.)
72 Bkz.: MR, I, s. lxxxiii
73 bn Haldun, Tanr elisinin Sz neseplerini ve akraba ve kardelerinizin
eceresini birbirinize balayacak derecede reniniz sznn, nesebi kar
delik ba ve akrabalk hukukunu korumaya hizmet edecek kadar bilmek
anlamna geldiini, nesep bann vehm bir ba yansttn, belli llerde
bilinen akrabalk hakknda bilinenle yetinmek gerektiini, ecerelerle ura
maktan ve boa emek sarfetmekten kanmak lzm geldiini belirtmektedir.
bn Haldun, bilginlerin nesep bilgisi hakknda, O ilmi renmenin faydas,
onu bilmenin zarar yoktur" yargsnn da bo eylerle itigali nlemek iin
belirtildiini kaydetmektedir. bn Haldun, asabiyyet ban n plna kar
mann olumsuzluunu belirten slm normlarn, aslnda, soy-sop sorunlar
ile uramay, dar anlamda "ecereciliki nlemek iin konulduunu belirte
rek kendi teorik dncelerinin temellerinden olan -zgn- asabiyyet kav
ramn inceleme alanna alabilmektedir. (Bkz.: MU, I, ss. 324-325: MR, I,
ss. 264-265.

duna paralel biimde, M ukaddimedeki asabiyyet kavramn slm
daki klasik anlamndan ayrmaktadr.74
Nesepler, dier kabilelerle akrabalk balar dolaysyla veya ittifak
aktederek andlama veya vel, yani azat etme veya kendi kendini
kabilelerinde bir su iledikten sonra cezaya arplmaktan kurtulmak
zere dier kabilelere (ve kabile federasyonlarna) gelerek kendisinin
onlann nesebinden olduunu iddia ederek, o kabilenin hamiyet ve
kardelik bandan istifade ile ksastan veyahut diyet demekten
kurtulm ak maksadyla veya herhangi baka bir sebepten dolay dier
bir kabileye, kabileler topluluuna intisabetmekle nesepler deiir,
karr [ve birleir]:75 ...m dda komak), ksas, diyetle mkellef
olma ve ir hllerdeki nesebin semeresi (doal sonucu) itibariyle
onlardan saylr. Nesepteki semereler mevcut olunca, nesep de (ger
ekten) mevcut olmu gibidir... Artk bu(nlar) onlarla kaynaarak
kendilerinin soyda olmu gibidir... lk nesep unutulm aya m aruz
kalr... zlendii zere, esas olan, birlikte hareket etm enin nkoul
larnn, potansiyelinin var olmas ve bunun da kendisini srekli ola
rak eylem biiminde gstermesidir.
74 Ugan, asabiyyetin dinsel ve tarihsel kkeni hakknda u notu kaydetmek

tedir: "bn Haldun Asabiyyet tbirini ok kullanr. Asabiyyet, Asabe kelime
sinden yaplmtr. Kiinin babas tarafndan olan akrabasna Asabe denilir.
eriat ise Asabeyi daha geni mnda kullanm: Kurnda anlan ve lnn
arkasnda brakt mal ve servetinden belli paylar olan kimseler, paylarm
aldktan sonra baki kalan mal almak hakkn hiz olan kimselere eri bir s
tlah olarak asabe ad vermitir. Tarih kitaplar ise Asabiyyeti taassup mn
sna kullanmlardr ki boy ve urulann kendi nesillerinden gelen kimsenin
hak ve hukukunu ve ahsn ve ailesini koruyan kimselerdir. bn Haldun ise
daha geni mnda kullanarak akrabalardan baka bir kimsenin veyahut bir
ailenin veyahut bir hanedann veyahut boy ve uruun kle azatls (Mevls)
ve yahut herhangi bir hanedan ve boy ve uruun himayesinde snan kimse
mnsna kullanyor ve sosyal hayat ve devlet kuruluu gibi birok meseleleri
bu temele gre aklyor. Araplar cahiliyet anda asabiyyeti hak ve hukuku
ve ahs ve aileleri veyahut uru ve boyu ve devlet gibi herhangi bir kavm
teekkl korumaktan ziyade zulm ve tecavz ve yamacla let etmi
lerdi. slmiyet ise, mutlak asabiyyetten faydalanmaktan deil, asabiyyeti bu
gibi hakszlklara alet edinmekten menetmi, yoksa slmiyette meru mda
faalar, derecesine gre, farz ve vciptir. (MU, 1, ss. 661-662).
75 MSU, I, s. 337: MU, I, s. 329: MR, I, 267.
mit Hassan
199
Asabiyyetin eitleri olan dorudan kandalk ile sonradan kan

dalk (kandalk var imiesine hareket etmek) arasnda rgtlen
me, aksiyon ve ortak heyecan asndan uygulamada bir fark yok
tur. Dier bir kanda toplum zelliklerine sahip sosyal rgtlenme
biimini geen kii ve topluluklarda yeni hkm ve kaidelerden
faydalanmakla o nesebe gerekten intisbetmi gibi olur.76
Neseb asabiyyeti ile sebep asabiyyeti arasnda yaratclk ve hare
kete geiricilik nitelikleri bakmndan fark yoktur. Yardmlamada
ittihad ve iltiham her boyutta kendini gsterir. Andlama-anlama
ile kurulan m kteseb ba, neseb asabiyyeti gibidir. nsanlar, son
radan kazanlan kolektif aksiyon gc sayesinde de akrabalar gibi
hareket ederler. lfet, birbirine alkanlk, uzun zaman beraber a
lmak ile doar; ekonomik ve siyasal bir badr. Birinin ihsaniyle ye
timi kiilerde de ayn sosyal davran gzkr. Dolaysyla, asabiyyet bir kez varolduktan sonra, farkl kklerden kaynaklanm ol
mas, kolektif aksiyon gc niteliini deitirmez.77
Ksaca nakletmek gerekir: Mcadele ve kar koyma, sadece asabiyyetle m m kn olur. Zir imdada komak ve cengverlik bu saye
de mmkn olmakta, asabiyyet ierisinde yer alan herkesin birbiri
yerine, gnll olarak cann fed etmesi de bu suretle vukua gel
m ektedir.77
zetle; neseb (soy) asabiyyetinin ncelik tamasna, kken ola
rak gvenir bir kaynak olmasna ramen, neseb asabiyyeti ile sebep
asabiyyeti, kolektif bir aksiyon gc olmalar asndan, birbirlerine
yaknlar ve nisbeten ksa srede aynlarlar.
C. SOSYAL ANLAMI VE EKONOMK TEMEL

bn Haldun, asabiyyetin gerek bedevlikte gerekse hadarlikte yaps
n, zelliklerini ve ilevini incelemi, bedevlikten hadarlie geii
m m kn klan dinamik bir g olduunu belirlemitir. Bedevliin
genel yneliminin uygarla doru olduu,78 bu sre ierisinde in
76 M SU, I, ss .337-338 MU, I, s. 330: MR, I, s. 268.
77 Bkz.: MSU, I, s. 412: MU I, s. 463: MR, I, s. 374.
Dinin, asabiyyet ilevsellii kazanmas, din asabiyyet iin bkz.
MSU, I, s. 378 vd.: MU, I, s. 402 vd.: MR, I, s. 320 vd.
71MSU, I, s. 373: MU, I, s. 392: MR, I, s. 313.
78 MSU, I, s. 325: MU, I, s. 308: MR, I, s. 252.

sanlarn deitii,79 bn Haldunun doktrinin esaslan arasnda yer
alr. Bedevler-kandalar hadarlere (uygarlara) oranla hayr ve iyilii
kabule daha yakn olurlar.80
Bedevilerin karakterlerinin iki yn daima dikkate alnmaldr.
Eitliki, yiit ve yrekli olmalar, iddet ve kuvvet tarafls olmalar
na engel deildir. Bedeviler, kendi gvenliklerini topluca salama d u
rum unda olduklarndan, aile ve mallarm gene birlikte korum a d u
rum unda bulunduklarndan daima silh tarlar.81 Sahip bulundukla
r vuruculuk-dvkenlik hem korunma, savunma ve gereinde sal
dr, hem de dayanma iindir: Cesaret ve kuvvet bunlar iin bir
yaradl, ecaat bir karakter olmutur; lzum unda biri yardm isteyip
harekete gemek zere ardnda bu kuvvet ve ecaatlerini kulla
nrlar: M etanet huylar ve cesret seciyeleri hline gelmitir. mdat
isteyen biri kendilerini ardnda veya haykran biri onlar kovala
mak istedii vakit, sz konusu metnet ve (kuvvet ile) cesret haslet
lerine bavururlar.82 Kudret, yardm ve iyilikseverlik dorultusunda
ki kolektif aksiyon ise asabiyyettir. Kandaln sert ve zor olan, d a
yankllk isteyen sosyal hayat yiit-eit-doru bir hareket tarzm
kanlmaz klmaktadr. Belirli bir asabiyyet hem yardma komada,
hem savunmada hem de saldrda gerekli olmaktadr.
Asabiyyetin sosyal anlam siyasal anlammdan ayr dnlemez.
Asabiyyetin Gayesi (ghya)83 iktidar elde etmeye, mlk -d e v le tkurmaya yneliktir.84
19 MSU, I, ss. 326-327: MU, I, s. 310: MR, I, s. 254.

SMSU, I, ss. 326-327: MU, I, s. 309: MR, I, s. 254.
81 MSU , I, ss. 329-330: MU, I, ss. 314-315: MR, I, ss. 257-258.
82 MSU, I, s. 330: MU, I, s. 315: MR, I, s. 258.
83 bn Haldunun gaye kelimesini kullanmasnda sbjektif bir anlam aramak
yanl olur. Asabiyyet, kendi kendine devlet kuracak deildir. Devlet kur
mak, sz konusu anlamda, "gayri-irad de deildir. Belirli corafya koul
lar, tarihte ortaya km olan gelenek-grenekler ve bunlarn yansra insan
faktrn oluturan asabiyyet, birlikte, retim-teknik ynndeki Tarihsel
zorlamalar dorultusunda bir deime salayacak ve devlet(ler) kurulacak
tr. (Bkz.: MU, I, s. 355: MR, I, s. 286.)
84 Mlk kavram ve bunun incelenmesi bn Haldunun siyaset teorisinin
maddesini oluturur. Mlk; otoriteye sahip, belli birynetimisalayan ve
egemen olan siyasal rgtlerdir.
mit Hassan
201
Uygarlkta, ehir hayat85 esastr. retim dzeyi -niceliksel ve ni

teliksel olarak- yksektir; bolluk ve refah hkm srer; retim in o r
ganizasyonu karmaktr. Refahl ve tekellfl hayat yaygndr.86 Bol
luk ve refah, retimin okluundan ileri gelir.87 Bedevlikte (kanda
lkta) grlen snrl retim tketim sreci kaybolur ve Hadaretin
(uygarln) eitli biimlerinde88 ihtiya ve talepler oalr, pahallk
artar89 devletin yklmaya yz tutmasna paralel olarak, ekonomik
dzen bozulur. Bunun bir sonucu olarak da sosyal hayat yozlar,90
isrf ve sefahat artar, tekellfl aaal hayatn taleplerini yerine ge
tirmek alkanlk hlini alm olduu iin insanlar meru geim yolla
r dnda gayri-mer yollan aramaya ynelir. Yalanclk, kum ar, al
datma, hrszlk, yalan yere and-ime ve ihtikr hkm srer. Hay
szlk balar. Oysa, bedev hayatta bu gibi davranlara rastlanlmaz.91
Bedev toplumlarda birbirine yardm etmeyi ve birbirini korumay
m m kn klan asabiyyet92 kaybolduu iin ya da en azndan biim
deitirip karndalktaki ilevlerini gremez hle geldiinden hadret-uygarlkta yiit-doru-eitliki sosyal davranlar gzkmez.
Asabiyyetin hkim olduu sosyal ve siyasal hayat yerine mlk bii
minde rgtlenme; bolluk ve refah giderek lks ve
isrf ar sslen
me ve ziynet edinmeyi dourur ve bunlar ihtiya ve zaruret hlini
alr.93 Bylece, kolektif davran tarz zlr, iktidar kiinin eline
gemeye balar. Dier asabiyyet sahipleri kahr ve boyunduruk altna
alnr hakr derler. Galebe sonrasnda ba gsteren tbi klma ve
hkim olma srecinde msheme m areket etmekten (eitlik ve
ortaklktan) kanlr ve yine, giderek teellh (benmerkezlilik)
meydana gelir.94
81MSU, 1, s. 629: MU, II, s. 223: MR, II, s. 235.
86 MSU, l, s. 657: MU, II, s. 277: MR, II, s. 277.
87 MSU, II, ss. 662-663: MU, II, s. 284: MR, II, s. 282.
88 MSU, I, s. 666: MU, II, s. 290: MR, II, s. 287.
89 MSU, I, s. 670: MU, II, s. 298: MR, II, s. 293.
91 MSU, 1, s. 679: MU, II, s. 299: MR, II, s. 297.
92 MSU, I, s. 648: MU, 1, s. 328: MR, I, s. 267.
95 MSU, I, s. 715: MU, I, s, 424: MR, I, s. 337,
94 MSU, I, ss. 388-389: MU, I, s. 423: MR, I, s. 336. (Bu fasllardaki altbalkJar karlatrmal olarak takip edebilmek iin MR, I, s.336daki dip
not 58 mutlaka dikkate alnmaldr. MSU X, MR 10a tekabl eder; ancak
AfSl/daki XI ve XII, M Rda numaralandrlmamtr.)

Uygarlkta sosyal hayat da dzenleyen siyasal iktidar, hkm e
denlerin ynetimi, barbarlktaki kan eflerinin dzenleyici rollerinin
yerini alm olur. Bedev-kanda toplumlardan hadar-uygar topluma
gei, bu olay salayan temel faktrlerden biri olan asabiyyet de e t
kiler ve sindirir, ortadan kaldrmaya balar. Asabiyyetin yok olma
ya giden deiimi uygarlk evreleri boyunca devam eder;95 bu hl,
Trl a ve kavimlerde baka bakadr.96 Gene bu sre boyunca,
eski asabiyyet sahiplerinin asabiyyeti muhafaza etm ek zere yapl
mas gereken ileri de ihml etm ekte97 olular gzlemlenir. Zam an
la, malub, galibin yol ve yordamlarn, iarn, benimser (teebbh,
temessl) ,97 Bu gidie dur diyecek, yeni bir asabiyyet; asabiyyetini
kaybetmemi toplum un saldrs, ya da byle bir asabiyyete sahip bir
grubun uygarla davet edilmesi olacaktr.
Yorumlarsak; asabiyyet, kolektif aksiyon olarak, kendini sosyal
bir ba biiminde gsterir. Asabiyyetin temel bir faktr olduunu
belirleyebilmek iin, bn Haldunun toplumlarda dinin roln nem
sediini hatrlamak gerektir. bn Haldun, dinin etkilerine gereken
nemi vermesine ramen, asabiyyeti din ile ayn dzende bir etken
olarak grmez. Asabiyyet, -teknik, corafya ve tarihsel gelenek g
renekler gibi- derinden ileyen bir retici gtr. Dinsel olaylar ve
bunlarn douraca etkiler -b ile -, asabiyyetsiz gerekleemez. bn
Haldun bu gr gelitirmek iin deiik alarn devletlerden ta
rihsel rnekler getirmitir.98 bn Haldun, asabiyyetin dine oranla
ncelik tad dinin ortaya knda asabiyyetin rol oynad ve asa
biyyetin kaybolmasna paralel olarak slmn dil ynetiminin (siya
setinin) yok olduu yolundaki grlerinin ipularn daha asabiyyet
MSU, I, s. 394: MU, I, s. 434: MR, I, s. 346.

96 MSU, I, ss.360-361: MU, I, s. 374: MR, I, ss.298-299.
97 MSU, I, ss,352-353: MU, I, s. 357: MR, I, s. 287.
Burada, genel olarak bn Haldunun metoduna ilikin zel olarak
asabiyyetin nitelii ile ilgili nemli bir noktay yeniden vurgulamak gerektir.
Asabiyyetin hibir ekilde metafizik bir kavram olmad bn Haldunun
yukarda yer alan cmlesinde bir kez daha belirtilmi olmaktadr. Yaplmas
gereken ilerin ihmli ifdesi, eitli faktrlerin etkisi sonucu ortaya kan
determinist bir srecin yanstlmasdr, dar bir fatalizm sonucu ortaya k
maz.
9HMSU, I, s.361: MR, I. s.299
98 MSU, I, s. 374 v d .: Bkz.: MU, I, s. 394 vd.: MR, I, s. 314 vd.
mit Hassan
203
kavramn incelerken belirtmektedir. Dem okratik nitelikteki kan

dalk zelliklerini kaybetmemi toplumlarda din (rneimizde s
lm) asabiyyet zerine in olur. Ne zaman ki mlk-devlet kurulur
ve sonraki aamalarma gelir, - k i bu durum da, ileride greceimiz
zere, istibdata ynelme sz k onusudur- ancak o zaman insanlar
kuvvetli bir asabiyyet olmakszn da harekete geebilir, rnein sava
abilirler. nan, asabiyyetin yerini tutmu gzkr.100
nemli ve dikkat eken nokta, bn H aldunun slmn dem okra
tik grnmlerinin ilk alarndaki slm fetihlerin temelinde dinsel
siklerin yattn sylememesi, tam tersine, Devr-i Sadetin ve onu
izleyen gerek hilfetin ortadan kalkp mlk (szde slm fakat as
lnda ou hlde, otokratik monariler olan, rgtlenmesi ve yneti
mi ile lik esaslara dayanan devlet) kurulduunda insanlarn bir
inan uruna savatklarm sylemesidir. Bu da gsteriyor ki, bn
Haldun asabiyyetin mhiyyet ve ilevini gzden karmamakta ve
doktrini iinde, doktrininin temelleriyle ilgili elikilere dm em ek
tedir. Tabiatyla, bu yargmzn tam olarak desteklenmesi, M ukaddi
m enm btnne nfuz etmekle mmkndr. bn H aldunun slmi
yet syesinde kazanlan baarlan sergiledii rneklerin ne srlm e
si bizim yukardaki yargmz rtmeye elverili deildir. nk
dinin asabiyyetten kaynaklanmakszn toplumu sava ve fetih gibi
eylemlere yneltmi olduunu belirten genel bir yargya M ukaddim ede rastlanlmaz. Din ile asabiyyet arasndaki szn ettiimiz
ilikiyi, asabiyyetin birletirici-derleyici-eylemci sosyal ba niteliini
bir kez daha ortaya koymak amacyla ele aldk.
Asabiyyetin kolektif aksiyon olarak grd ilev iki planda orta
ya kmaktadr. Asabiyyet, ister nesep ister sebepe dayansn, nce,
belirli bir topluluk iinde birlik ve aksiyon yaratmakta; ikinci olarak,
dier atan asabiyyetleri -b u kez g kullanarak- btn ve kuvvetli
bir topluluk hline dntrm ektedir: Bir kabileler topluluunun
(federasyonunun, konfederasyonunun), kavim iinde eitli soylar,
boylar ve dallar bulunduu takdirde, idare ve hamiyeti ele geirmek
99 MSU, I, ss. 367-368 : MU, I, ss. 387-388: MR, I, ss. 307-308.
100 MSU, I, s. 374: MU, I, s. 394: MR, I, s. 314. Devlet, oturduktan ve iler
yoluna girdikten sonra, byk lde, asabiyyete ihtiya duymayabilir.
(MSU.) Sz konusu byk lde tanmlamas Mukaddime boyunca
akla kavuturulur. Bylelikle, gei dnemi ve sonrasnn diyalektii
okura iyice kavratlr."

ve elde tutabilmek iin bu soy ve boylarn hepsinden daha kuvvetli bir
asabiyyete ihtiyalar vardr. Bu kuvvetli boy, dier soy ve boylan
kendi kendi idaresi altna alr ve bunlar byk bir asabiyyet hline
getirir. Yoksa anlamazlk ve ekimeye gtren bir dalma husle
gelir.101
Asabiyyetin sosyal nitelii ve ilevi incelenirken bunun dinamik bir
biimde siyasal hedeflere ynelik olduunu, sosyal ve siyasal ilevle
rin birbiri iine getiini belirtmitik. Bu ikili ilev, birlikte, ekonomik
yapya gre yrr ve biimlenir. nk asabiyyetin kendisinin kaza
nlmas belirli retim tarzna bal olarak dom utur ve gene ekono
mik geliim ve deiim ierisinde kaybedilir. Bu zellik M ukaddime
boyunca srdrlen teorik anlamdaki rgtsellik Ue ortaya konduu
gibi, somut olarak belirli aklamalarda da ifadesini bulmaktadr. bn
Haldun, Kazan ve istihsallerinin, almalarnn azalmasnn tesiri
ile asabiyyetlerini kaybettikten sonra102 diyerek, asabiyyetin ekono
mik yap ile olan ilikisini, bir retici g olarak, ekonomik yapnn
olumasnda ilev gsterdiini belirtmektedir. bn H alduna gre,
geim iinde baml olma durum u da sosyal dayanmay kstekler,
almay ve bayndrlk hareketlerini zayflatrr.101
Asabiyyet, kolektif aksiyon gc olarak devlet kurm ann asgar
kouludur; uygarlk-devlet de kanlmaz bir birleim. nsanlarn
sosyal hayatlarnn genilemesi ve gelimesi olan uygarln temelinde
ve ekonomik ilikiler yatar. Bu balamda, medeniyet, servet ve nim e
te tab olan bolluk ve geniliin bir sonucudur.104
Asabiyyet, zetle, gerek retimde gerek sosyal-siyasal ilikilerde
birlikte eylem tarz olarak insan faktrnn betimleniidir.105
101 MSU, I, ss.350-351: MU, ss. 353-354: MR, I, ss. 284-285.
102 MSU, 1, ss.364-366: MU, I, ss. 376-377: MR, I, ss. 303-304:
105 MSU, 1, ss.398-399-.MSU, I, s.365: MU, 1, s.377: MR, I, s. 303.
104 MU, I, s. 411: M, I, s. 351.
Mukaddimenin konu ile ilgili blmlerinde Hadretin sanayi ve ticaret
temelleri zerinde gelimi olduu ortaya konulmaktadr.
105 Hellmut Ritter, asabiyyet kavramndan hareketle sosyo-psikolojik bir
aratrmaya giritii incelemesinde ilgi ekici baz olgulara iaret etmektedir.
(Irrational Solidarity Groups: A Socio-Psychological Study in Connection
with bn Khaldn, Oriens, vol. I, 1948, ss. 1-44.) Ritter, asabiyyet kavram
nn filolojik ve tarihsel yorumuna girimek amacnda olmadn, niyetinin,
bu kavram daha geni anlamda ele alarak geerliliini ve kapsamn ince
lemek, asabiyyetten bn Haldunun karttndan daha fazla sonu karta-
bilmenin imknlarn aratrmak olduunu belirtmektedir (s. 4). Cemaata

ballk, gvenlik iin gnlllk, fedakrlk iin hazrlk, i, birlik, iktidar
yolunda ortak irde, ulusal tutku, dinsel fanatizm vd. grnmleri olan
dayanma duygusu" (s. 4), zetle, yardma ve fedakrla hazr olma (s.
7) eklinde tanmlanabilir. Rittere gre, asabiyyetin -giderek dayanma"
olaynn- ortaya k biimleri ylece zetlenebilir: Dayanma, ncelikle,
kan birlii olduu hllerde mevcuttur, ikinci olarak, gerek anlamda kan
birlii (kan ba) olmasa bile, dayanma, mttefikler arasnda ve koruyucukorunanlar arasnda oluur. nc biim, sosyal ilikilerle, karlkl iliki
lerin uzun bir sre devam etmesiyle, ortak ilerle meydana gelir. Bunlardan
baka, bir arada yaayan; hayatn zorluklarn birlikte karlayan, akn
paylaan kiiler arasnda da ayn dayanma duygusu doacaktr (s. 5). Bu
olgu, giderek, entegrasyonu besleyen bir ideolojiye dnebilmektedir (s.
20). slmda, Mslman karde, kavram kabile kardei kavramnn
yerini yava yava alabilmitir. Kan birliinin gc antik site devletlerinde
nem tamakla birlikte, Semitlerde, zellikle Araplarda daha belirgindir,
zellikle, ayn kandan gelmi olduklarna dair sbjektif inan her eyden
daha nemlidir (s. 26). Memlk Devleti'ni kuran Orta Asyadan getirilmi
Trk klelerin tavr bu kategoriye girer. Ritter, yar-asker ve sosyal birlikle
ri; dernekler, yoldalk, genlik birliklerinin hatrlanmas gerektiine iaret
etmektedir. Anadolu Ah birliklerinde srdrlen ftvvet rgtleri ayn
dayanma duygusunu srdrmlerdir. Yoldalk duygusu, fedakrlk iin
hazr olma, bu tavrn temel zelliidir. Gen bir ah rgt yesi hrszlktan
mahkm olduunda, onu kurtarmak iin yal bir ahinin elinin kesilmesine
rza gstermesi yks bu arada anlabilir (s. 21). Liderliin olumas, ikti
dara ortak olarak katlma (s. 28) asabiyyetin siyasal adan sonularndandr. Rittere gre slm lkelerindeki yneticiye ballk duygusunun kke
ninde asabiyyetin uzantlar aranabilir. iilerdeki dayanmann da kkeni
aratrlmaldr. Ortodoks slm ynetimlerindeki itaat fikri, ayn dayanma
duygusunun egemenlere yarayacak bir biimde yeniden canlandrlmas ve
kullanlmas anlamna gelebilir (s. 29). Siyasal muhalefetler de Kur'n
yorumlayarak zulm karsnda direnmeyi bayrak yaptklarndan benzeri
dayanmalar ierisinde olmulardr (s. 39). Boykot ve protestolardaki grup
dayanmas da paralel zellikler tar (ss. 30-31).
Ritter, ada sosyalizmde, devlet ile iiler arasnda salanmaya al
lan birlie bir eit dayanma duygusundan geerek varldn belirtmekte
dir. Milliletirilen kurulularn, iilerin kendilerine ait olduu fikri bu daya
nma duygusundan geerek yaratlmaktadr (s. 31). ada anlamda daya
nma merkezleri olumakta ve bunlar devlet snrlar ierisindeki taleplerini
bir birlik duygusuyla srdrmektedirler (s. 33). Bir millet apnda, gerek i
politikadaki elimelerin gerekse d politikadaki gerilimlerin hllinde daya
nma merkezleri meydana gelmektedir. Siyasal dayanma, hl, bn Hal-

bn H aldunun ekonomik temellere dayanan sosyal-siyasal dokt
rininin, tarihteki siyasal gelimeleri belirlemee ve aklamaa yne
lik olarak kurulduunu belirtmitir. Bir btn olan bn H aldunun
doktrininin siyasal uzantlar, dier bir deyile, siyasal nitelikteki g
rnm imdi daha yakndan incelenebilir.
Barbarlk'la ilgili terminolojiyle belirtildii zere, siyasal rgt
lenme nasl bir bakanlk kurum unda, bakan etrafm da demokratik
bir biimde odaklam ise, M ukaddim eAt de bedev topluluklarn
bir siyaset erevesinde, bir reis etrafnda odaklat belirtilmekte -
dunun belirttii gibi, iktidarn birincil derecedeki kaynaklanndandr. D

politikaya ilikin sorunlarda ve sava hlinde de ulusal bir dayanma gerekli
olmaktadr. Yazar, siyasal nitelikteki eitli dayanmalarn; lke ii geri
limler ve elimelerden, etnik aznlklarla olan elimelerden, d elimeler
den ve milletleraras elimelerden doduunu belirtmektedir.
Ritter, asabiyyeti gerek bn Haldunun ortaya koyduu deerler ereve
sinde geniletmekte, gerekse bu kavrama ada boyutlar tanyarak sonular
karmaa girimektedir. Etdn, asabiyyet kavramnn orijinal anlamyla il
gili tahlillerde ortaya kan deeri, Ayad ve Rosenthal gibi ana izgileri itiba
riyle kalplara tutsak kalmam yazarlardan hareket etmi olmasndan dola
ydr. Etd, asabiyyetin ada boyutlar erevesinde yorumlanmas asn
dan psikolojik unsurlarn arlk kazand ilgin nermeler getirmekle bir
likte, temeldeki hareket noktas itibariyle eletirilmelidir. bn Haldun zama
nndan balayarak II. Dnya Sava sonrasna varan deiik toplumsal bo
yutlar erevesinde, madd temellerden soyutlanm bir dayanma mer
kezleri arama eilimi salkl bir yaklam olmamaktadr. Hangi retim tek
niklerinin belirledii yolda hangi biimlemelere uram insan faktrnn
nasl olutuu ihml edildiinde, karlan sonular tasvir adan bir hayli
anlaml fakat btnsel bir tahlil asndan rastlantsal kalmaktadr. Aynca,
temelde asker-demokratik barbar toplumu rgtlerinin hareket tarzyla
oluan asabiyyetin, irrasyonel bir temele bal olduunu savunmak mmkn
deildir. Toplu retim, toplu dayanma, toplu eylemin psikolojik bnyeli ir
rasyonel bir duygu desteine balanmasnn, Ritter nermelerinde iddia
sz da grnse, bilimsel bir yaklam olmad belirtilmelidir, zellikle, top
lum biimlerinin geliimleri dikkate alnmadan karlacak evrensel sonu
lar, yanllklar barndracaktr. Sanayi devrimini geirmeyi mmkn klan
dinamik bir yapsal gelimeye sahne olmu lkeler ile, bu nemli aamadan
gemeden deiik siyasal sistem ve rejimlere ulam ya da ulamaya alan
lkeler iin, farkl snfsal ilikiler dikkate alnmakszn benzeri sonular
kartlamaz.
mit Hassan
207
dir. te yandan, uygarlk ve ayrlmaz paras devlet kurum u ne ise

hadret ve ayrlmaz paras mlkde odur.
III. ASABYYETN SYASAL SRECN GELME VE

DEMESNDEK ROL
A. SYASAL G OLARAK ASABYYET:
KTDARTN SALANII
Asabiyyetin sosyal bir g olarak oynad rol sergiler ve tartrken,
sosyal har olarak asabiyyetin statik bir ilevsellik ierisinde olm a
dn belirtmitik. Asabiyyet; hem sosyal grnm yle106 etkiler-etkilenir bir ilev ierisindedir hem de yalnzca sosyal olaylar zincirini
oluturmaya yardmc olmakla kalmaz, siyasal gelimelerin katalizr
olur.
bn H alduna gre asabiyyet ile iktidar arasnda yakn bir iliki
vardr. Herhangi bir snrl topluluk ierisinde de, btn bir toplum
da da siyasal iktidar ele geirecek potansiyele sahip olmak, iktidara
gemek ve srdrm ek iin asabiyyete gerek bulunmaktadr. Siyasal
anlamda harekete gemenin asgar koulu olan birlik, i-btnleme ve dinamizm asabiyyet ile kendini gsterir. Belirli bir topluluk
zerinde stnlk ya da bir toplum zerinde egemenlik salamak
ge dayanarak gerekletirilebileceine gre, m cadele-atm a-sava gibi aksiyona gemenin daha etkin biimleri de asabiyyetin var
l ve kuvveti ile orantldr. Tabiatyla, iktidar ele geirmek ve s r
drm ek yolundaki baar da gene -b t n belirleyici dier faktrleri;
teorik birikimimize atfla belirtirsek ekonomik, coraf ve tarihsel
retici gleri tayan insan retici gcne dayanmaktadr. n
san retici gc denildiinde, oul anlamda toplu eylem ve - k o
ullara g re - zor kullanma yetenei anlalmaldr. bn Haldun gs
terdii kadaryla; kii ve kiilerin bir topluluk zerindeki stnl,
bir topluluun dier topluluklar zerindeki stnl, gene bir e
kirdek birimin -b ir sosyal rgtlenme birim inin- veri toplum ze
106 Grnm" diyoruz, nk asabiyyet, kolektif aksiyon gc olarak bir

btndr. Asabiyyetin sosyal ya da siyasal ilevleri, sosyal ve siyasal
plandaki grnmleri belirtilebilir. Dolaysyla, asabiyyetin sosyal ya da
siyasal biimleniinden bunlar ayrmak zere kategorik olarak ele almak
tan szetmek mmkn deildir.

rindeki siyasal egemenlii ele geirmesi, otoritesini kurmas, asabiy
yet ile gerekletirilebilir.
Kk topluluklarn kolektif aksiyon yoluyla iktidar olma m ca
deleleri srecinde en dikkate deer siyasal baar byk asabiyyet
kurmalardr.107 Asabiyyetin kendisi iktidar salamada nde gelen
bir etken olduu kadar, iktidar salama srecindeki zor kullanlmas
da asabiyyetin niceliksel ve niteliksel geliimine katkda bulunur.
Bylece, kii ve kiilerin, kanda toplum zelliklerinin salad itici
gle bir topluluk (veya topluluk kesimi) zerinde stnlk sala
masndan balayarak genileyen ve devlet kurmaya ya da mevcut bir
devlete egemen olmaya kadar varabilecek olan iktidar m cadele
sinde, iktidar kazanm a ve korumada, asabiyyet gerekli olacaktr. Bu
genel deerlendirmeyi M ukaddimeden somut olarak da destekle
memiz gerekir. bn Halduna gre, her eyden nce, ayn nesil/soydan gelmeyenler corafya artlarn yenemez, rnein l ve
sahralarda yaama imkn bulam azlar.108 Bedev toplum un kk
sosyal rgtlenme biimlerinde bir nesepten gelenler arasnda gven
geliebilir.109 Ancak, kavimlerin evket ve kudret kazanmalar, da
ha nceleri de belirttiimiz zere, yalnzca nesep ba ile deil, buna
benzer ortak bir ba ile de olabilir.110 Sosyal ve siyasal iktidar ele ge
irmek ve korum ak iin asabiyyet kuvvet ve kudretiyle galebe almak
ve dierlerini erkinlii/iktidar/ynetimi altna alm olm ak111 gerek
tir. G erek bir topluluk iinde bakanlk (riyaset) salama ve gerekse
107 Bir sre nisb olarak kk aptaki asabiyyetlerden bir tanesinin dierle
ri zerinde kontrol salayarak daha gl ve byk bir bir asabiyyet (asabiyya kubr) meydana getirmesi ve bu yeri asabiyyetin dier zayf asabiyyetleri ya da baka byk fakat kendisi kadar gl olmayan asabiyyetler
zerinde kontrol salamasyla devam edecek ve geliecektir.
108 MSU, I,s. 334: MU, 1, s. 323: MR, 1, s. 263.
109 MSU, I,s. 334: MU, I, s. 322: MR, I, s. 263.
1.0 MSU, I,s. 335: MU, I, s. 323: MR, I, s. 264.
1.1 MSU, 1,s. 350: MU, I, s. 352: MR, I, s. 284:
Sz konusu en kuvvetli asabiyyet iin kendi kabilesi zerinde erkinlii
ni/iktidarn salamas mmkn olunca, bu asabiyyet doas gerei, kendi
sinden uzak asabiyyetler zerinde de erkin olmak ister... Mcadelede g
denklii olduunda, orada e kuvvete dayal iki hasm rar demektir. Bunlar
kendi blgelerinde iktidar sahibi olurlar. Sonuta, biri brn malb eder
ve kendine tbi klarsa, malb asabiyyet galib asabiyyetle kaynar. Bunla
rn, galip ve metbu asabiyyetin (birlikteki) kuvvetleri daha da artm olur.
mit Hassan
209
bu gle yrtlen aksiyon ierisinde devlet kurmaya ynelik iktidar

mcadelelerini srdrm ek ve hkm darlk"2 eder durum a gelmek
iin "galebe alm ak, bunun iin de zor kullanmak lzm gelir.113
bn H aldunun, asabiyyetin topluluklar ulatrd siyasal evrenin
mlk-devlet kurm ak olduunu belirttiini kaydetmitik. Asabiyyet,
devlet ve saltanatn kurulmasna kadar gtren ve bu evrede ilevini
kaydeden bir g deildir. Devletin kurulu anda da kolektif aksi
yon gcnn gereklilii kendini gsterm ektedir.114 Hkm darln
tabi bir hak olarak belli bir sllenin elinde bulunduunu ve asabiyyete gerek kalmam olduunu sanmak, devletin geirdii ileri aa
malarda, kurulu anda ne gibi zorluklara katlanlm ve ne kadar
byk emekler sarfedilmi olduundan habersiz115 bir durum a ge
linmi bulunmasndan trdr. Devlet ve saltanat, ancak kararllk
ve salam bir dzen kazandktan sonradr ki siyasal iktidarn yr
tlmesinde asabiyyete ihtiya duyulmayabilecektir.116
Kanda toplum un ilkel sosyal rgtlenmesinden uygarla geite
ortaya kan devlet kurm a olgusu iin asabiyyet arttr. Bu srecin
ilk evrelerinde de gerekli ve kanlmaz olan asabiyyet, sosyal anlam
da birlik ve dayanmay oluturmakta, bunun bir uzants olarak da
siyasal anlamda yenme ve korunmay117 salamaktadr. Nitekim, bn
Haldun, yenme ve korunmann ancak hamiyet evkiyle birbirine sa
vaa, ekimeye tevik eden, ynelten ve balarnda bulunan bakan
lar iin canlarm vererek savamaya hazr bulunanlarn asabiyyeti ile
olabileceini 118 aka belirtmektedir. Kabilelerin -v e dier sosyal
1,2 MSU, 1, ss.349-350: MU, I, ss. 353-354: MR, I, ss. 284-285.

111 MSU, I, s. 350: Bakanlk ile "Hkmdarlk arasnda mevcut temel
tarihsel ve siyasal fark ileride ele alnacaktr. u kadarn kaydedelim ki, ba
kanlk demokratik nitelikteki kanda toplum zelliklerinin geerli olduu
ynetim biimidir. Hkmdarlk ise bedev-kanda toplumdan uygar toplu
ma geildikten sonra mlk-devlet biimindeki siyasal rgtlenmenin st d
zeydeki yneticiliidir.
MSU, I, s. 373: MU, I, s. 392: MR, I, s. 313.
115 MSU, I, s. 373: MU, I, s. 393: MR, I, s. 313.
MSU, I, s. 374: MU, 1, s. 394: MR, I, s. 314.
117 Gvenlik salamann yansra, ayrca, kendi ilevi bakmndan siyasal
anlamdaki korunma"y, varlm olan siyasal rgtlenme dzeyinde sr
drlen iktidarn korunmas olarak ele almak gereklidir.
8 MSU, I, s. 373: MU, 1, s. 392: MR, I, s. 313.

birim lerin- baka kabilelerle savaarak,119 onlar yenmeye almalar
belirli bir amaca yneliktir; nce stnlk salamak ve bu yolla h
km darlk elde etmek. bn Haldun bu stnlkn kapsad h u
suslar sergilerken tam bir iktidar olgusuyla karlarz: M cadele
lere ve savaa yol amaktadr." Btn dnyev fayda ve menfaatleri,
beden arzular ve nefsin lezzetlerini iinde toplayan zevkli ve yksek
bir mevki olduundan, ounlukla, bu iktidar elde etm ek ihtilflara
yol amaktadr. Ancak ekienlerden biri yenilgiye uradktan sonra
bu erefli yeri kendisiyle ekiene teslim etmekte ve bu ekimeler
savala sonuca balanm aktadr.120 Sava ve savata baar ise, ancak
bakanlarn iten bir ekilde destekleyen ve koruyan ve onun nc
lnde asabiyyet sahibi olarak uraa giren kabilelerin bulunmasyla
m m kndr.121
ktidarm sosyal birimler iinde ve arasnda atmalarla ve sava
la elde edilebilecei, iktidarn gce dayand; liderin ve bal gle
rin kolektif aksiyonu olmakszn ne barbarlk bakanl ne de - d o
uu ve geliimi bakm ndan- uygarlk hkmdarlnn salanama
yaca M ukaddim ede ifadesini bulmu olmaktadr.
B. SYASAL RGTLENME BMLERNN

OLUMASINDA ASABYYET; RYASETHKMDARLIK AYIRIMI VE OTORTE
bn Haldun kanda-bedev toplum ile uygar-hadar toplumu siyasal
rgtlenme ynnden ayrmaktadr. Uygar toplumun siyasal rgt
lenme biimi olan mlk-devletin dinamik mhiyyetinin incelenmesi,
amamzm ileride yer alan blmn oluturmaktadr. Burada, be
devlikteki ynetim rgtlenmesinin hadarlikteki siyaset'ten farkl
oluunun temel gstergeleri, kitle-lider ilikisi ve liderliin deiik
toplumlardaki mhiyyeti, siyasal rgtlenme biimlerinin farklln
da asabiyyetin rol zerinde duracaz.
Bedev topluluklarn sahip olduklar asabiyyet ile bu asabiyyetin
vcut bulduu retim tarz temeli topluluklarn niceliksel ve niteliksel
119 bn Halduna gre, sava, olumlu ya da olumsuz, doru ya da

yanl gibi etik konulara gtren kategorilere balanmaz; sava koullan
var olduunda kanlmaz bir tarihsel gereklik hlini alm demektir.
120MSU, l, s. 373: MU, ss. 392-393: MR, I, s. 313.
121 MSU, I, s. 373: MU, I, s. 393: MR, I, s. 313.
mit Hassan
211
zelliklerini belirler. Nitekim, Bedev topluluklar byklkleri ile

siyasal rgtlenmeleri sz konusu temel etkenlere gre ortaya kar.
Hayatlarm srdrm ek iin gerekli olan -te m e l- ihtiyalar karla
may esas alan bir retim ve sosyal hayat tarz, kendine uygun basit
bir siyasal rgtlenme iinde olacaktr. Yiit, eitliki, doru olan be
devlik yeleri, byklerine saygl bir davran ierisinde olurlar.
Yardmlama ve gayrete gelerek imdda koma hayat tarznm doal
bir hlidir.122 Savunma ve sava, yiit ve gvenilir gen insanlarm vu
rucu gcn meydana getirdii, sivil hayatta anlamazlklarn yal ve
bilge saylan kiilerce zmlendii, yaps ve artlar itibaryla de
m okratik olan bedev toplumlar bu zelliklerince uygun bir siyasal
rgtlenme ierisindedirler. H er topluluun bir dzenleyici, yasakla
yc otorite'ye ihtiyac vardr.12j
Bedev-kanda toplumlarn ynetiminde zulm yoktur; bu tip
toplum yeleri -m a n e v - dknle katlanmazlar.124 Zulm ve te
cavze urayanlar korunur, hlleri dzeltilir gelenek-grenekler eit
sizlii giderici yndedir; adalet esastr.'25 Hadar-uygar toplumda,
zellikle, demokratik kanda toplum zelliklerinin ortadan kalkt
mlk-devlet dzeninin ileri aamalarnda ise bu toplum un yneti
minde iktidar aralar, -galip gelme ile alan yolda- cebir/zor kul
lanma (tagallb) ve cebirin sreklilik kazanmas ile bask (kahr)dr.126 Asabiyyet sahibi, tagallb ile hkmetme imknn bulursa,
artk bunu bir daha terk etm ez.127
Asabiyyetlerin bazlarnn stn gelmeleri ve zaman ierisinde b ir
birlerini etkilemeleriyle ortaya kan rgtlenmeler statik dedir.
Topluluklarn srekli bymeleri, birlemeleri, yeniden mcadelelere
girmeleri dinamik bir yetimeyi ortaya koymaktadr. ktidar salama
iin yaplan mcadeleler srasnda veri rgtlenme dzeyinde uyumlu
bir btnln var olabilmesi hiyerarik bir dzene ve hiyerarinin
bamda da bir lider olmasna baldr.
Bedev topluluklarda siyasal rgtlenme bakanlk (risa: riyset)
biimindedir. bn H alduna gre, Bakanlk, kuvvet, kudret ve galebe
172 Bkz.
123 MSU,
' MSU,
125 MSU,
126 MSU,
127 MSU,
MSU I, S. 342: MR, I. s. 273

I, ss. 349-350: MU, I, s. 352: MR, I, s. 284.
I, ss. 352-355: MU, 1, ss. 359-362: MR, I, ss. 287-290.
I, ss. 356-357: MU, I, s. 365: MR, I, ss. 392-293.
I, s. 350: MR, I, s. 285. MU, 1, s. 518: MR, I, s. 420.
I, s. 350: MR, I, s. 285.

ile olduundan kudret ve galibiyeti temin etmek iin, zel olan bu
nesepten gelen sllelerin dier boy ve batnlara gre stn ve kuv
vetli olmas gerekir ki, ancak bu takdirde bu slle btn kabileye,
kabUe topluluklarna (federasyon ve konfederasyonlarna) bakanlk
edebsin.128 Bakanlk, kuvvetli bir asabiyyet sahibi topluluun elin
den karak iktidar olma kapasitesi bakmndan daha aa derece
den olanlarn ellerine getii takdirde, kuvvete aa derecede olan
bu sllelerin o kabileye ya da kavime bakanl arzdir, devaml ol
maz. Bakanlkta iktidarn el deitirmesi ou hlde nisb olarak za
yftan daha kuvvetlisine geecektir.129 Kudret sahibi olan kavim ve
kabilelere ancak kendi kavminden olanlarn bakanlk edebilecekleri
dir. Bakann yesi bulunduu kabiledeki asabiyyetin dier asabiyyetlere, ya da sz konusu kabilenin belirli boy ve dallarnn dier boy
ve dallara srasyla stn gelmi olmas gerekir. Bu stnlk kendini
kabul ettirdii srece dier asabiyyetler bakann asabiyyetine itaat
ederler ve siyasal bir rgdenm e biimi olarak bakanlk belirli bir
asabiyyetin iktidar altnda devam eder.130
Bu noktada nemli bir hususu vurgulamamz gerekmektedir. Be
lirli bir bedev-kanda toplulua ancak kendi kabilesinden ya da en
azndan kavminden birisinden bakanlk edebilecei keyfiyeti, ba
kanlktaki iktidann belli bir asabiyyet sahibi topluluk tarafndan gce
dayanlarak ele geirilmesi ile birlikte irdelenmelidir. Bedev toplumlardaki rgtlenme biiminin genel olarak asker nitelikte bir dem ok
rasi zellii gsterdiini belirtmek gerekir. Bu tip bir rgdenm ede
veri kabile ierisinde ayn slleden gelenler st ste bakan olabile
ceklerdir. Ancak, bu hl, bakanlktaki iktidar zerinde tekel kurul
duu anlamna gelmez. nk, daha nce de belirttiimiz zere, d a
ha gl bir asabiyyete sahip olan kabilenin belli coraf blgede bir
arada yaayanlar veya gebeliklerini srdren dier kabileler ze
rinde stnlk kurmas her zaman mmkn olabilecektir. Kald ki,
ayn kabile ierisinde bir boy'un asabiyyeti de stnlk-iktidar sala
yabilir. Dolaysyla, zaman ve meknn normlar erevesinde adaletli
olmayan bir ynetimin srmesi beklenmeyecei gibi, daha da nem
lisi, evre asabiyyetlerden gelecek yeni iktidar giriimleri, mutlak bir
128 MSU, 1, ss. 338-339: MU, I, s. 332: MR, 1, ss. 268-269.

129 MSU, I, s.33: MU, I, s. 332: MR, I, s. 268.
130 MSU, I, s. 339: MU, I, s. 332: MR, I, ss. 269-270.
mit Hassan
213
tekelcilie imkn vermeyecektir. Bir kabilenin bandaki kanda grup

ve bakan, bu ihtimlleri ortadan kaldrd srece iktidarn srdre
bilir.
Kabilede ya da kabile toplum unun dier byklkteki rgtlerde
bakanlk ynetiminde, bakan (ras: reis) otorite sahibidir. Bu
kudret sahibi olan bakann buyruk ve yasaklarna itaat 131 asildir.
Bakan eref ve aslet sahibidir.132 Bu eref ve aslet, belirli bir soy
ierisinde srp gidebilir. Ancak, ayn slle ierisinde birbirini takip
eden bakanlarn her birinin bu onurlu mevkii hak edecek bir yne
timi srdrmesi, kanda toplum zelliklerini korumas gereklidir.
Buradaki aslet", snfsal blmlenme ncesinin hayat tarznn ge
likin kandalktaki bir grnm olarak bedev-kanda topluluklarn
yaay tarzlarna uygun ve onu koruyucu, gelitirici bir davran ie
risinde bulunmakla korunabilir. Sz konusu aslet (Trkedeki
karlnda, dolaylca ve tasvir olsa, belli bir anlam yklenimiyle
olumlu bir arm tayan) bir soyluluk hlidir. Bu hl bir soydan
gelmi olmann -y a da yle olduunu varsaym ann- grev ve y
kmlln erdemli bir biimde srdrm ek demektir. Uygarln
birimi durum una gelmi olan ehirlerdeki mlk-devfetin istibdatn
srdrmeye yarayan sllelerin (snfsal olmaya ynelik) asleti ile
bn H aldunun bedev-barbar topluluklar iin kulland soyluluk
farkldr ve kartrlmamas gerektir. Kanda soyluluk, iktidar potan
siyelini gsterir ve daima asabiyyet potasnda deerlendirilmelidir.
Bu adan yapt deerlendirmede, bn Haldun, Endlsl filo
zof Ebu Velid bn Rdn Muallim-i Evvel Aristotelesin hitbete
dir olan eserini133 ksaltarak ve erh ederek yazd eserinde asleti
anlatrken yanldn, ehirlere ilk nce gelip yerlemi olan kimsele
ri asl saydm ve kendisinin (bn Haldunun) anlattklarndan kan
anlam bn Rdn vaktiyle dnememi olduunu belirtir de
m ektedir.134 Bylelikle uygar toplumlarda -y a da uygar toplumlara
geite- kiinin mlk-devlet siyasal rgtlenmesiyle birlikte kazand
ve bu kiiden gelenlerin asabiyyetten kopuk bir biimde tevrs
ettikleri" "aslet e bedev-kanda rgtlenmedeki soylulukun
farkl ve ou hlde kart sosyal deerleri ieren olgular olduu o r
131 MSU, 1, ss. 339: MU, I. s. 333: MR, I, s. 269.
132 MSU, 1, s. 346: MU, I, s. 346: MR, I, s. 279.
133 Organonun kastediliyor olmas muhtemeldir.
134 MSU, I, s. 343: MU, I. ss. 340-341. MR, l, s. 275.

taya kmaktadr. Oysa, bn Rd aslet ve erefi yalnz cedleri say
m aktan ibaret telkki etmi gibidir.' 35 bn Haldunun kanda top
lum zellii olarak belirttii aslet-evket-eref kavramn bu toplumlann yaps ierisinde kazanlm ilevsel bir onur olarak irdelemek
m m kndr. Hlbuki, siyasal plnda zamanla tekelci bir ynetime
giden; mlk-devlette iktidarn otokratik ynetimine kanlmaz bi
imde kayd; ekonomik alanda retim tarznn deitii, ticaretin
yerletii, retim in sanayiye yneldii isrfn bagsterdii uygar hadar toplumdaki aslet, vurucu bir gc barndrmayan ve kolektif
aksiyonunun bir sre ierisinde zld bir statdr.156
Bakanlkta (Riysette) bulunan otorite ile Hkm darlkta mev
cut olan otorite temelden farkldr. Bedev-kanda-barbar toplumun
bakan, eitler arasnda birincilii srdrrken toplumda ekono
mik ve sosyal devamlln baltalayan eylemleri yasaklar. Bakann
buyruk ve yasaklar bedev rgtlenmesinin gereklerini, bu rgtlen
menin gerisinde yatan gelenek-grenekler erevesinde yrtmekle,
baz hllerde de -ekonom ik iliki; sava, fetih gib i- yeni toplumsal ve
asker tem aslarda yaratc bir karar almakla snrldr. Bakanlk,
ululuktan ibaret olup ona bakalar uyrukluk ediyorsa, o [bakan]
kahr ve kuvvetle hkm n yrtm ek kudretinde dedir. 137 Bedev
topluluklar iinde ve arasndaki ekimeler; byklerin mdahalesiy
le sona erdirilir. Dardan gelen saldrda bahadr, genler tarafndan
nlenir. Zulm ve saldry nlemede iktidara dayanlmakta ise de, bu
iktidar olaynn moral temelinde sevgi ve esirgeme duygusu 138 b u
lunur. Bedev toplumda iktidarn m add anlam da m eruluk temelini
kanda toplum un ekonomik-sosyal rgtlenmesi, manev anlamdaki
temelini ise sevgi-esirgeme-dayanma duygusu yaratmaktadr. Bu
yolla oluan otorite, topluluk bakanlarn nderliiyle139 geerlilik
kazanr. te yanda, hkm yoluyla ynetim, hadar-uygar toplumun
siyasal rgtlenmesi olan mlk-devlette uygulanr. Devlet yoluyla
uygulanan ynetimde esas olan iktidar olabilme ve bunu srdrebil
me yetenei iktidara, kudrete dayanr. H km dar istibdat uygula
135MSU, I, s. 343: MU, I, s. 341: MR, I, ss. 275-276.

136 Bkz.: MSU, I, ss. 343-348: MU, I, ss. 337-350: MR, I, ss. 27-282.
157 MSU, I, ss. 349-350 : MU, I, s. 353: MR, I, s. 284.
138 MSU, I, ss. 333-335 : MU, I, ss. 320-325: MR, I, ss. 261-265.
139 MSU, 1, ss. 334: MU, I, s. 322: MR, I, s. 262.
mit Hassan
215
yan bir m stebit olacaktr.140 H km dar, geri asabiyyete dayana

caktr, fakat iktidarn kurmak ve srdrm ek iin gerekli olan asa
biyyet, artk, mlkn gerekleri ve hkm darn istekleri dorultusun
da ileyecektir. D nrn dorudan anlatmyla, "Bylece ak bir
surette ortaya kan udur: Mlk asabiyyetin varaca sonutur (gayesidir). Asabiyyet, bu sonuca ulat vakit, iinde bulunulan zam a
nn verdii imkn ve artlarn msaadesine gre ya tam istikll veya
m zheret (ve destek verme) yolu ile kabile iin mlk hsl olur.
Eer asabiyyeti ve bunun sahibi olan kabileyi, -aklayacamz ze
r e - birtakm mnialar gayeye varmaktan alkoyarsa, durum hakknda
Allah hkm n verene kadar o yerinde durur.141
Kural koyma, yasaklama; ekime, zulm ve saldry nlemek
iin kanlm azdr.142 Sosyal hayatn meydana gelmesi, insanlarn bir
hkim e, yasakya m uhta klmtr;143 O, onlara galebe alm,
iktidar eline alm, onlar kendine itaat ettirmi olduu iin, kimse
dierlerine tecavz edemez. Devlet ve hkmetin mns ite bud u r.144 Siyasal rgtlenmenin ilkel toplum aam alarndan uygarlk
14 stibdd, esas itibariyle etik karakterde bir olay deildir, Zira, her miilkdevletin hem geirmesi gerekli bir evreyi hem de yine devletin bir niteliini
oluturur. Bu bakmdan, "Trkede ou kez ileri srlen mutlakiyetilik
absolutismdir; istibdat ise authoritarianism... nermesi, siyasal teori gele
nei ierisinde pek anlaml saylmamak gerektir. Ancak, istibdatn zulm
uygulamas sonucunda tarihsel-reel bir geliimle ntr karakterini deitir
mesi ve "otokratik-ynetimden de karak tam bir despotizm boyutunu
almas sz konusu olabilir. Mlk-devletin kuruluundan sona ermesine ka
dar geen srede, devletin mr boyunca, greli bir adalet ya da aksine,
ou hlde, zulmn egemen olmas, her iki hl ve biimlenmede de
hkmn varlndan kaynaklanan ve onunla rten bir olaydr. Unutul
mamas gereken husus, istibdatn devletin zorunlu art oluu ve istibdat
ncesi nisb demokrasinin zamanla mstebit ynetime dnmesinin ka
nlmazldr. Aslnda, istibdat kelimesinin geirdii varsaylan deiim
(otoritaryanizm, despotizm vb. anlamlarnda kullanl), hkmranln
ve dolaysyla devletin geirdii deiimi yanstmaktadr. stibdd uygulay
cs mustabidd iin de ayn hl geerlidir. Konunun ayrntl aklamas a
lmamzn Mlk blmnde yer alacaktr.
141 MSU, 1, ss. 351:MU, I, s. 355: MR, I,s. 285.
142 MSU, 1, ss. 334:MU, 1, s. 322: MR, I,s. 263.
143 MSU, I, ss. 215: MU, 1, s. 103: MR, I,s. 92.
144 MSU, I, ss. 216: MU, I, s. 104: MR, I, s.
93.
Bkz.: Recai G. Okandan, Umum mme Hukuku Dersleri, ..H.F. yay.,

aamalarna kadar sren -v e srecek o lan - geliimi M ukaddim e
btn dinamik karakteri ile yer almaktadr. Devletin gelimesi ile
hkm darn yetkilerinin genilemesi paralellik gsterecektir.145 Bol
luk ve rahatlk arttka asabiyyet azalr, "... artk devleti korum ak h a
tra bile gelmez.146 Hkm darn yetkisini kullan ise toplum ya
rarndan uzaklar; uygarln ierisinde bulunduu ekonomik d u
rum erevesinde belirlenerek, zmre menfaatleri n plna kar.147
Asabiyyetin kaybolmaya yz tutm as adalet datmnn bozulmasyla
da kendisini gsterir. Gzel ahlk hayr ve iyiliktir, asabiyyet ve
stnle uygun olarak... tecell eder.148
G rld zere, kan-kabile-kabile federasyonlar lideri olan reis
ile m lkn hkm dar dayanaklar149 ve ilevleri ynnden ayr nite
likler gstermektedir. Snrlandrc, yasaklayc otorite waz (vaz),
ya da wzi wa-hkim (ynetici veya hukm wzi); toplum un ihtiya
duyduu bir otoritedir. Ancak bakann otoritesi ile hkm darn
otoritesi; kaynaklar, dayanaklar ve uygulamalar ynnden ayrlr
lar.150 Bu farkllk statik deil dinamiktir; barbarlktan uygarla y
Ist. 1952, s. 341. Okandan, konuyu zellikle "hukuk nizmn mevcudiyeti
asndan deerlendirmektedir.
145M SU, I, s. 350: MU, I, s. 354: MR,
I. s. 285.
146MSU, I, ss.351-352: MU, I, s. 357:
MR, I, s. 286.
147 MSU, I, ss.350-351: MU, I, ss. 356-357: MR, 1, ss. 285-286.
148MSU, I, ss.356-357; MU, I, s. 366:
MR, I, ss. 292-293.
149 Topuolu (Hukuk Sosyolojisi Dersleri, s. 351) konuyu u ekilde yan
stmaktadr: Kabilelerde eflerin otoritesi, kabile mensuplarnn onu kendi
bykleri olarak saymasndan onun ahs veya ailev durumuna, zat mezi
yetlerine, soyunun sopunun yksekliine hrmet gstermelerinden doar.
efin elinde, kendisine itaat etmeyecek olana kar tatbik edecei bir kahr ve
zecir kudreti yoktur. efin askeri, jandarmas, savas olmaz. efle kabile
mensuplar arasndaki ba, kendiliinden doma ve rf-det tarafndan
desteklenmi bir himaye ve itaat alkasdr. Spontanedir, zecirsizdir. Top
uolu (ayn yerde), spontane sfatlandrmasn aklamakta ve bunun
devletin henz teekkl etmi olmad bir evredeki oluumu belirlemek
iin kullanldn ifade etmektedir.
150 Trkedeki T aak teriminin bakanlk yasa ve, yine, rf (rf-
Sultan) karlnda bazen yanl olarak hkmdar yasa (snrlandrc
normu) olarak kulland durumlar dikkatlice ayrlmaldr. Ugan'n Trke
karlk olarak tercih ettii yasak ve yasak terimlerinin kkeni hakkn
da bkz.: Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, cild I, Hak Kitbevi, s
tanbul 1946, s. 339. Togann devlet rgtlenmesi ncesindeki Trk boyla-
mit Hassan
2 17
nelik sosyal, bakanlktan m lk'e ynelik siyasal gei ve geliim

dorultusunda gerekleir. Nitekim, bn Haldun siyas meziyetlerin
gittike azald,151 idare banda bulunan insanlarn ykselebilecei
m eden ve siyas stnln derecesine gre karakter sahibi oldukla
r ve ynetimlerini buna gre srdrdklerini belirtir.152
Bedev-kandalkta ve zellikle uygarln siyasal rgtlenme
aamalarnda liderin bozulmas alarn zellikleri uyarnca ortaya
kan asabiyyetin iinde bulunduu ynelimlere gre olur. Sosyal ve
siyasal rgtlenmenin dinamik geliimi asabiyyetin geliimiyle nasl
paralellik gsteriyorsa, liderler de bundan uzak kalamaz. Uygarl
n, siyasal stnln ykselmesi, bozulmasnn ve dknlnn
tohumlarm atar.153 bn Haldun, bunlarn hlini ipek kurdunun hli
ne benzetir; onlar, kendi rgs iinde son bulur -v e tersine bir
hareketle- rgsn yok ederler.154
M lk devletin geirdii aamalarn incelenmesi, hkm darn y
netiminin mahiyetini de aklayacaktr. u kadar imdi belirtilmeli
dir ki; hkm daru otoritesi, itaat ettirmeye, devletin kurulu an
da iktidar paylaan unsurlarn uzaklatrlmasna ve ynetimin tekel
ci bir srece girmesine dayanr. stibdat, baz hallerde bir sllenin
rnm siyasal rgtlenmelerinde "devletilik gelenei aramasna katlmak

mmkn olmasa da, te yandan, Orhan Bein bildii devlet nizam ve
kanunu, ancak tre ile yasaktr [altn biz izdik] derken, tarihsel bir
geree deinmi olmaktadr. Gerekten de, kandalk geleneklerinin sr
d ve devlet kurum ve kurallarnn tam olarak olumad bir evrede, Osmanl rneinde olduu gibi, daha ok tre/ tre ve yasak bilinebilir.
Bu anlamda "yasak" barbar/kanda gelenekli kuraldr ve doru terimlendirme ile, treden hukuka, kanda toplumdan gei srecini yanstr ve
bu sreteki ynetimlerdeki kuralsall karlamak zere kullanlmaldr.
Yasa(k) Uygarlk rgtlenmesindeki vaz deildir. Bu bakmdan, rne
in, Ugann yasak [yasa(), yasa(k)] hem bakanlk hem de hkmdar
lk iin kullanm bulunmas karsnda riyset ile hkmdarlk kartr
mamak ve dolaysyla nemli yanlglara dmemek iin, Mukaddimedeki
anlam dikkatlice izlenmelidir.
151 MSU, I, ss.357: MU, I, s. 366: MR, l, s. 293.
152 MSU, I, ss.359-360: MU, I, s. 371: MR, 1, s. 296.
153 MSU, I, ss.359-361: MU, I, ss. 370-372 : MR, I, ss. 296-298.
154 MSU, I, s.360: MU, I, s. 372: MR, I. s. 297.

kurucusu ve devletin ilk hkm darnda balayabilecei gibi, bu hl
ancak ikinci, nc vd. hkm darlarda da balayabilir.155
Devletin baskc niteliinin gelimesi ile otokratik bir yapnn do
mas ve halktan gelen taleplerin cisimletii hareketlerin iddete d a
yanlarak bastrlmas iie geer. ktidarn meru olup olmad
ge dayanan devlette, bizzat o ynetimin hkm darna bal yar
dmc ynetici unsurlar tarafndan saptand srece, iktidar ile m e
ru iktidar arasnda norm atif adan fark bulunmayacann bincinde
olan bn Haldun, ikddarm, zamanla ynetilenler tarafndan da genel
kabul grmesi olayndan szetm ektedir.156
155 MSU, I, s.389: MU, I, s. 424: MR. I, s. 337.

156 Demokratik gelenekli kanda toplumdaki consensus gerek bir genel
rzaya dayanmakta, te yandan, mlk rgtlenmesinde "consensus, uy
ruklarn siyasal dzeni zamanla gelien alternatifsizlik karsnda kabul
etmeleriyle domaktadr, bn Haldunun, uygarlktaki genel kabuln za
manla hkme dayanan rejimde yerlemesi ve bunun iktidar olgusuyla bir
likte dnlmesi gerektiine iaret etmesi, dnrn gereki siyasal kav
rayna ve bunu teorik zemine oturtmasnda nemli bir rnektir. bn Hal
dun'un gerek hilfetteki rgtlenme biiminden uzak ve baskya dayanan
bir rejimi deer yarglarndan uzak bir bilimsel yaklamla incelenmesi,
mlk-devlet kavramnn yakndan ele alnmasyla daha da belirgin olarak or
taya kacaktr.
IV. Blm:
BN H ALDUNUN SYASET TEO RSNDE RGT:

M lk Kavram i
I. GR: UYGARLIK - SYASAL RGTLENME

LKSNE TEORK YAKLAIM
A. GENEL KONUM
slm uygarlk platformu bn Haldun ile birlikte orijinalliini tam am
lamtr. bn H aldunun sosyal siyasal doktrini ile sentezleen geliim
hem bir son hem de bir balangc oluturmutur. Ksaca, slm uy
garlnn orijinalliinin sonucu M ukaddime ile takdim edilmi ol
maktadr. XIV. yzylda kanda-barbar toplum aknlannn altstlkler yaratmayaca dnemin durgunluuna giren slm, tarihteki eko
nom ik ve sosyal geliim zplamalarnn belirgin rneklerini "Batya
devretmi; dncenin gelimesindeki doruklar da bylelikle, paralel
anlamda, slmda artk grlmez olmutur. slmn kknlem e
sinin sebepleri bn H aldunun mlk-devlet olgusunun dinamik geli
imini incelemesinde grlmektedir.
bn H aldunun mlk kavramn incelemeye gemeden nce, ilk
olarak, uygarlk ile siyasal rgtlenme ilikisini yaratan boyutlarm ta
rihsel kaynaklarn ele almzdaki yaklamn ana hatlarn; ikinci
olarak da, bu yaklamn slm iin geerli olan grnm n sergi
lemek istiyoruz.
220 bn Haldun'un Siyaset Teorisinde rgt: Mlk Kavram

Kanda toplumdaki ynetimin, topluluk nderleriyle somutlam
olduunu belirtmitik. Eitler arasnda nde gelen bir bakan, toplu
luun ihtiyalarna cevap veren, toplum tarafndan ortaya kardan
ve grevlendirilen nder olmutur.
Kandalkta mbadele, reticinin ihtiyacndan fazla gelen maln
dier reticilere dei-toku etmesiydi. Oysa, retim yapmayan t c
carn, tekrar satm ak iin satn almas ve iki retici arasnda ve bunla
rn zararna kr etmesi uygarln ileyiinin ilk ve nemli belirtisi ol
m utur. Tccar snfnn bulunduu toplum biimi de uygarlk olarak
ortaya kmtr. Uygarlktan nceki kleler, kanda toplum lann
aile yesi saylrken, sanayi ve tarmn gelimesiyle kle aileden ay
rlm, alnr-satdr hle gelmitir. Kleye retimde kullanlmak zere
sahip olunmutur. Bu dzenin srdrlebilmesi ise, veri ekonomik
ve sosyal artlarn korunmasn gerekli klm, bu da devlet olarak
tanmlanan siyasal rgtlenmeyle gerekletirilmitir.
Gebe-oban-sava iinde mahir hayat tarznn temelinde Orta
barbarlk ekonomisinde egemen olan varlk birimi hayvandr. Yukar
barbarlkta hayat tarzn belirleme yolunda arlk tayan sistemli
tarmn kefiyle ve ynetimden siyasete geile birlikte deerli m a
denler para olarak ortaya kmtr. nceleri basl ve zeri yazl
(sikke) olmayan para, arl (kle) lsnde deer tamtr.
H km dar irdesinin egemen olmasyladr ki basl ve ayrl, zeri
yazl para toplum hayatnda domutur. Mal ticaretinin yansra p a
ra ticaretinin belirmesi faizi yaratm, bu da faizcilik-tefecilik-murbahacl dourm utur. Parann byle bir ileyiin yaratcs ve ko
nusu olmas devlet parasnn mevcudiyetiyle gelimitir. Hliyle, ilk
uygarlk platform u tccarn kudretinin parann kudreti olarak ortaya
kmas ve merkezlemesi, deiik zaman-m eknlarda farkl gr
nmler altnda bile olsa, genel zellikleri bakmndan ayn dorultu
daki bir sreci oluturur.
Ticaretin insanlar tarm retiminden yer yer bamszlatrmas
toprak sahiplerinin yansra geni toprakszlar ynlarnn ortaya k
masna sebep olmutur. Toprak soylular karsnda paral bir zm
renin dikilmesi, orijinal uygarlklarn kentlerinde ztlamalara yol
amtr.
Tarih, yaznn rn -yazyla birliktelik- olarak ele alnmak ge
rektir. Uygarlk ise, yaznn sosyal ara olarak kullanlmaya balan
masyla gereklemitir. Hliyle, ilk uygarlk platform undan (Mve-
mit Hassan 221
r-n-nehrden) sonra, bunu izleyen platformlarda yaznn mevcu

diyeti, sistemli yaznn mevcudiyeti olmak anlalmaldr. Ticaretin
gerekli kld metinler, kentlerde yerleen toplumun sosyal gerekle
rini karlayan tespitler hep yaz ile gerekletirildiinde, yaz, fetih
ve aknlar kemikletiren, grenekleri simgeleyen bir ilevin snrlarn
amtr. Uygarln btn olaylarn, gene uygarln normlar ere
vesinde deitirmek yaznn ve ilevlerinin gelimesiyle imkn dahili
ne girmitir. Normlar ise uygarln siyasal rgtlenmesi olan devlet
ile zdelemitir.
Gerek toprak sahibi - zg r tccar, gerekse zengin- yoksul farkl
lamalar uygarlkla birlikte ortaya kmtr. Orta barbarlkta, bu d
nemin gei evrelerindeki son gelimeler dnda, lenin mal doru
dan topluma kalrken; yukar barbarlkta, -kanda demokrasinin bir
lde deiime uramaya balamasyla- mlk babann mal olmu,
ancak babann lmnde ailenin btnne ortaklaa varlk kalmtr.
Uygarlkta ise toplum un ortak kurallar, yazl normlar nitelik dei
tirirken, miras, zenginlemi kiinin mlkn lmnden sonra bile
istedii ynde kullanabilmesine yol am, toplumsal varlktan kiisel
mlke doru gelien sreci damgalamtr. Kanda toplum un uygar
lkla ilk temaslarnda balayan ve iie getii dnemlerde gelien
miras hakkmdaki normlar, gittike, sosyal farkllklar krkler bi
imde deitirilmi ya da en azndan bu dorultuda yorumlanmtr.
Efendi-kle, asil-snt, zengin-yoksul, toplum-aile, aile ii kiibir dieri, tccar-tccar olmayan, retici-tketici vb. arasndaki e
limelerin ortaya k ve ztlklar hline dnmesi uygarln belir
gin ltleridir. Kanda toplumun bir yesine yaplan hakszlkn
btn toplum ca dettirilmesi1 kanda toplumlarda bir uzuv yaralan-
' Cezann, kabile toplumu btnsellii asndan alglan iin bkz.: mit
Hassan, lm Cezas Sorunu, S.B.F.D., Cilt XXVII, No. 1, 1972, zel
likle, ss. 85-86.
Bkz.: Mahmut Tezcan. Kan Gtme Olaylar Sosyolojisi, A. . Eitim
Fakltesi yay., Ank. 1972, ss. 20-25. Tezcan lkenle birlikte (H. Z. lken,
"tima st Yap Olarak Hukuk Tetkiklerine Giri, Sosyoloji Dergisi, say
2, st. 1943. s. 33) u ana ilkeyi saptamaktadr: Birlikte fkelenir ve bir il
kele yaplan kabahati btn klan sanki topuna birden yaplm gibi benim
ser... Btn klan elemanlarnn grevi onun cn almaktr. Barbar top
lumlarda, hatt gelikin kent sosyal-siyasal rgtlenmesindeki benzeri ko
lektif davranlar iin bkz.: Tezcan, ss. 23-24.

masna, deta organik biimde, hissedilen bir olay olmutur. O y
sa, uygarlk boyunca toplum adna hareket ettii varsaylan fakat
ondan belirli kurallarla ayr tutulmu bulunan silhl kiiler, dzeni
ve asayii korumulardr; bu dzenin siyasal rgtlenmesi gene
devlet olmutur.
Tarm n kefi, sanayi-tarm iblm, para-faiz-tefecilik-toprak
mlkiyeti-borlunun kleletirilmesi, sosyal farkllama olgularnn
tm n kapsayacak kurum un devlet olduunu belirtince nemli bir
konuya arlk vermek gerekmektedir. O rta barbarln gebeliin
den yukar barbarln yerleikliine var kentte yerlemeyle gerek
lemitir. Kent, Barbarlk ile uygarln ierisinde uygarla, snfl
topluma geiin dinamiklerini barndran ve deiik corafyalarda
farkllk gstermesine karlk, orta barbarlktaki hzl geilere hi
benzemeyen, iten ie pikinleen ve sz konusu geiin uzun sre
lere -bazen bin yllara- yayld yerleiklik birimidir. Ltince kkenli
Cit, Yunanca Polis, Arapa Medine; Kent demektir. Kent kurm a ve
kentte yerleme; ou kez uygarln bir lt, belirtisi saylr. Uy
garlkta yerleikliin ve kentin gelitirilmesinin kanlmaz olduu
aktr. Ancak kenti douran uygarlk deildir. Kent -v cu t bulmas
bakm ndan- oturganla ulaan yukar barbarln balatt yerle
im birimidir. Kent adn alan uygarlk ncesi ve uygarlk dourucu
su oturulduk (Cit) ile ehir (Ville) adn alan uygarlk -boyunca
s re n - yerleiklii eanlaml olarak kabullenmek ve Tarihteki sosyal
ve siyasal rgtlenme biimlerini yanl deerlendirmeye kap a
maktadr.
Uygarbktan sonra gzken -uygarlkla birlikte ortaya k an - d i
er deiik nicelik ve nitelikteki yerleme birimleri, rnein, ehir
eitleri, kasabalar, imparatorluklardaki ak ehirler kent deildir.
Kent, topran mlkiyetinin Tapnaka (Kamu Tapma) adanm ol
duu ve bylece ortak mal olarak kullanld, yabanclarn kandalk
treleri uzants geleneklere gre ya hogryle kabul edildikleri ya
da durum una gre iyi karlanmadklar bir birimdir. Kentteki z
kendiler, toprak sahibi soylular; kendi ar rnlerini artan yeni
ihtiyalaryla deitirebilmek iin kentin kutsal snrlar dnda ge
limi bulunan yabanc kiilerle temasa gemilerdir. Topraksz ya
banclar, nceleri kentin korumas altnda, bezirgnlk grevlerini
toplum adna, sonralar bezirgn sfatma gerek niteliini kazand
ran sre boyunca zel kiilikleri iin gelitirmilerdir. Tarm ve sa-
mit Hassan 223
nayi iblm arttka sosyal farkllamalar artan kent yerlilerine

bor verip toprak ipotek ettirenler kente szan bu yabanclar ol
mulardr. Kutsal topraklarn elden ele gemesi sosyal farkllamay
artran bir geliimi ortaya karmtr. Sosyal snflarn belirmesi;
para, yaz devlet kurumlarnn gelimesiyle imkn kazanm, byle
likle medeniyet/uygarlk btn unsurlaryla vcut bulmutur.
ehirler, devlet kurum unun egemen olduu birimlerdir; sava ve
fetih alannda kandalk ile uygarln mcadelesindeki zemin ve
ortam meydana getirmilerdir. Uygarlkta kiiler arasnda ekonomik
ve sosyal eitsizliin gelimesi, retimin kii mlkiyeti altnda yapl
mas ve pazar-tccar ilikilerine baml klnmas toprak ekonomisi
nin tefecilik mekanizmasyla kmaza girmesi tarihte kanda-barbar
topluluklarn uygar topluluklara stn gelebilmesinin koullarm h a
zrlamtr. Tarih boyunca barbarlarca fethedilen topraklarn yeniden
adletli biimde datlmas toprak rejimindeki tkanklar am,
bezirgnlk ve tefecilik ilikilerini yer yer -b az hllerde geici sreler
iin de o lsa - zmtr.
Antik uygarlklarn sanayi ve bayndrlk faaliyetleri ile ticaret ve
d ticaret faaliyetleri, uygarlk derebeiletike -to p ra k ekonomisi
gib i- kmaza girmitir. Kandalar, hammaddeleri nceleri uygarlk
hesabna ilerlerken, zamanla zellikle yukar barbarlar/kandalar
kendileri iin ilemeye balamlardr. Bu da, kanda toplumlarn
corafya zemini zerinde teknik gelikinliini salad iin uygarlar
zerine yrdklerinde byk avantajlara sahip olmalarn salam
tr. Kandalarn, doal bir biimde gerlerken benimsedikleri tica
ret, uygarlarn ulaamadklar yerlere ulalabilmesini salamtr.
Uygarln refah alarnda ticaret araclna alan kandalar, uy
garlk birimleri derebeiletike btn ekonomik ilikiler gibi ticare
tin de darald alarda zaman zaman ticaretin temsilcileri grevini
benimsemilerdir.
Uygarlkla kandalk mcadelesinin i dinamiindeki ekonomik
sebepler, nce uygarln kandal yetitirmesi ne nayak olmu;
"ithal edilen taze insan gc uygarln ekonomik ve siyasal as
biiminde gzkmtr. Ancak sonradan kendi hesabna akn eden
kandalar uygarlar yeneceklerdir. Uygarlk, ilerde kendi zerine
yaplacak aknlar iin barbarlar hazrlamta*.
224 bn Haldunun Siyaset Teorisinde rgt: Mlk Kavram

Kandalarn ortak hareket tarznn girikenlii, sava teknii ko
nusunda kendilerini uygarln teknik gelikenliinden stn bir
dzeye eritirebilmitir.
Kandaln sosyal gc yani eitliki, doruluku, yiitlii am a
layan yaps ile ekonomik gc yani derebeilemi ekonomileri
aan, zen yaps uygarln zerine yrmesini m m kn klmtr.
retimin ortak mlkiyetten kaynaklanan ve derebeileme ile tkan
mam geliimi; sz konusu sosyal gle birleince byk tarihsel
altstlklerle (devrimlerle) sonulanan sava ve mcadelelerinde
kandalk uygarl yenmeyi bilmitir. Doruluk-eitlikilik-yiitlik
dinamizminin tarihsel ilevi, Batda en son byk barbar akm olan
kuzeydeki Norm an akutlarna kadar bylece devam etmitir.
Uygarln sanayi devrimi ile ulat yeni boyutlarn temelinde in
san faktr asndan barbarlk olaymn yattn kaydetmekle yetinip
geersek, tarih -yazl ta rih - boyunca uygarlk geliiminin incelen
mesinde en salkl lt olarak devlet olgusunun incelenmesi ortaya
kmaktadr. G erek rnesanslar yaratan orta barbarln akutlar ve
zellikle ad gebelerin fetihlerinin anlalmasnda gerekse orijinal
uygarlklar yaratan yukar barbarln geliim ve deiiminde kilit
ilevselliinde olan devlet olgusudur.
Eski tarihilerin uygarlk ile devlet kavram latrmalanndan
yoksun olular, daha ak bir deyile, ou vakit, kendilerinin yaa
dklar dzenden baka toplum dzenlerinin bulunabileceini bilme
melerinden ileri gelmektedir. Eski uygarlklarn toprak retimi te
meline dayal tefeci-bezirgn ekonomisi erevesinde kal, deie
nin toplum deil devlet olduu sansn uyandrmtr.
nemle vurgulamak gerekir ki, Uygarlk ile devleti kesin izgile
riyle ayran ilk dnr bn Haldun olmutur. bn H aldun yalnzca
bu ayrm yapmakla kalmam, kandalk, kandalktan uygarla
geii, uygarl ve bunlarn btn kltrel geliim-deiiminin
(U m rnn) ilk teorik temelini, kandaln uygarlk karsndaki
tavrn uygarlk ile devlet (Mlk) olgusunun karlkl etkileimini
dikkate alarak incelemitir.
bn H aldunun siyaset teorisinin yapsn oluturan mlk-devlet
kavramnn incelenmesinden nce bu balktaki teorik konum ere
vesinde slm uygarlnn douundaki srece ana hatlaryla dein
m ek gerekmektedir.
mit Hassan 225
B. SLM
"Tan yerinden evreji aydnlatan slm gneini oluturanlar Semit
kolundan Araplar olmutur. Pers uygarln devirecek Hz. Muhamm edin komutasndaki Mekke ve Medineliler yukar barbarln kent
lerinden gelmitir. slm kuvvetlerinin byk blmn, vurucu g
cn meydana getiren Arabistan bedevilerinin babuu Hz. Muhamm edin gleri barbarlktan yeni kan Araplar ile ran ve Bizans
uygarlklar zerine akn edebilmi, baar stne baar salayabil
mitir. rm Pers uygarl platformu yerine slm uygarl plat
form unun kurulabilmesinde hi ihml edilmemesi gereken husus,
slm kuvvetlerini meydana getirenlerin kitlesel zellikleri itibariyle
doru-eitliki-yiit insanlar olarak, sosyal bakmdan kapatlmaz
farkllamalara uramam, siyasal bakmdan istibdat emberinden
gememi olmalardr. VII. yzyl balarnda insanln lkc kiile
ri ounlukla bedevlikte yaadna gre, bedevlikten uygarla gi
ren toplumda artk yeni bir orijinal uygarlk getirecek Tanr Elisi
beklenmezdi; H tem el enbiy sz tartlmazln bu noktada
ortaya koymutur.
Hikmet Kvlcmlnn tez(ler)inde iledii zere, slm, yukar
barbarlkn (kent) nclnde orta barbarlk bedevliinin gc ile
byk bir orijinal uygarlk dourm utur. Coraf konum da iki byk
gebe akm olan Hun ve Cermen ile Trklerin ortasnda yer alan
Hicaz llerinden kan g, zamann en yenilmez sanlan dev uy
garlk ordularn dize getirmitir. nce kendi z kenti olan M ek
kenin kervanna basknla girien slmn ekirdek gc daha ancak
binlerle lldnde yz binlere varan uygarlk ordularn bozguna
uratmtr. Gazvelerin bylesine baarl oluundaki ekonomik se
bep, fethedilen yerlerin Dou-Bat byk kervan yollan stnde olu
udur. Ticaret yollarndan Attilnn at Kuzey yolu, skenderin
at O rta yol slm doarken derebeileen ekonomik-siyasal
rejimlerle tkanmt. Gney yolunun elverisizlii, Um m an denizi
zerinden Dou-Bat ticaretinin aklnn salanmas ve kazanl
mas slma dm tr. Gazvelerin baarl oluundaki ekonomik
sebep bu ise, sosyal sebep de toplu eylem tarznn saf bir biimde
ilerlik gstermi olmasdr. Mucize buradadr.
Arap toplumunda kanda geleneklerin etkisinin srd bir d
nemde kabile nde gelenlerinin Peygamberlik ve Halifelik grevini

slenmeleri iin kabile yelerinin bat etmeleri gerekmitir. Bat
(beya t)n ierdii "rza/kabul/tasdk, soyut bir inan olmakla kal
mam, zgr bir biimde oy verilmesiyle gereklemitir. Nitekim,
Hlef-i Ridn demokratik seimle i bana gelmitir. H km da
rn "ezelden gelip ebede giden, deimez ve yanlmaz otoritesi ise
kabile eflerinin demokratik gelenekleri bakanlk rgtlenmesine
benzemeyecektir. Fetihler geniledike, mal ve yetkilerini artran ba
kanlar nce hayat kaydyla ef olmaya balamlar ve tekelci yneti
min tohumlarn atmlardr. Ynetimin gittike mstebitlemesi,
kendisini bask-smr-zulm uygulamalarnn younlamasyla
gstermitir. Bu uygulamalar mmkn klan siyasal rgtlenme bi
imi ise devlet olmutur. slm uygarl da kmeye doru eim
gsterince eitli orta barbar aknlann zerine ekmitir. Bu aknlar
sonucunda -orijinal uygarlklar kurulamam fak at- byk dirililer
(rnesanslar) vcut bulmutur. En son ve byk rnesanslar ise,
Anadolu Seluklu ve Osmanl mparatorluklar olmutur.
Hicz Araplar bedevlikten ve kltr tarihinden zamn-
chiliyyet denilen kent kandalndan yeni km bulunuyorlard.
slmn orijinal bir uygarlk dourmas bu sebeple olmutur. zel
likle ticaret yollar zerinde olmak ve gene genel olarak ticaret ile ka
tk ilikilere balam bulunmann da etkisiyle, Yukar Barbarlk
kkenli insanlar nclnde kurulan, ancak, sz konusu Yukar
Kandalk ncln ksa srede O rta K andalktaki kitlelerin
asabiyyetleriyle birletiren slm gleri, sonuta, slm uygarl
platformu Hindistandan spanyaya kadar dnya ticaret yollarn
amtr; ancak Fransa ortalarnda yenilince geri ekilmek zorunda
kalm tavif-l-mlklar hline dnmtr. Oysa, dorudan
Orta K andalkta rnein, Moollar -C engiz H an -, ksa srede
devlete sramann n-koullarn hazrlayabilecektir. Tim ur m para
torluklar, kurucular lnce zamanla Avrupa derebeiliklerine ben
zeyen tavif-l-mlk devletikleri kurulm utur.2 (Eski bir uygarlk
platform unun etki alanna giren Seluklular ve zellikle Osmanllar
ise, slm platformunda, daha srekli ve byk devletler kuracak
2 Hz. Muhammedin giriimi karsnda bedev geleneklerinin durumu, orta
ya kan atma alan ve bn Haldunun asabiyyet kavramnn bu platform
ierisinde deerlendirilmesiyle ilgili olarak Kar.: Alfred Bonnee, State and
Economics in the Middle East, 2. ed., Routledge-Kegan Paul, London 1955,
(1. ed. 1948,- ss. 335-336.
mit Hassan 227
lardr.) Batnn feodal dzeninin birimleri paralelindeki D ounun

tavif-l mlk adn alan derebeilikleri alm bulunan dnya tica
ret yollarnn zamanla tkanmasna sebep olmulardr.
Kanda toplum un zaptettii yeri zel mlkiyet yapmay aklna
getirmemesi fetihin -a n - en nemli itici glerinden biri ola
rak belirtmitir. slm "mucizesindeki bykln sebebini de bu
rada aram ak gerektir.
Hz. M uham m edin, kandalk gelenek-greneklerinin din'in d o
uu srasnda yeniden canlanm olan birlikte eylem tarzm ynet
mesi, Msrn, Dou Romann (Bizansn), rann, Yemenin, H a
beistann kar duramayaca bir g dourm utur. slmda temsil
olunan, kadm bezirgn ekonomisinin dar yeniden retimi de, bu
retimin sosyal gc de kar koyamamtr. Derebeileen efendi
ler direnmeye almlarsa da, Hz. Muhammed el-Em n Mekke
-Medine toprak sorunlarndan kaynaklanan gle Hicz kentlerinin
yukar barbarl ile Arabistan llerinin orta barbarlarn birletirmi
ve byk ticaret yollarndan Gney yolu slm sayesinde almtr.
Hikmet Kvlcmlnn Tarih Tezinde ortaya koymu bulunduu
zere, orijinal slm uygarlnn sentezi budur.
slmda dstur, gazilere verilen baz geimlik paylar dndaki
btn geni topraklarn "rakabesi (mlkiyeti)nin beytlml-i mslimne dmesidir. Kanda toplumun yaps, topran tasarrufunu
bile dzenlememitir. Tasarruf hakk topra fiilen ileyenin ol
m utur. Ancak Semitler uygarla kartrldktan ve bulatrldktan
sonradr ki, ekonomik ve sosyal ilikilerde meden davranlar ar
basacak ve siyasal rgtlenme de buna gre biimlenecektir.3
Semitlerde kendilik ve gebe bedevlikin birlikte hareketiyle
vcut bulan slmn bu zgn zelliinin yansra dikkatle vurgu
lanmas gereken bir husus da, Semitierin uygarlktan nce gelimeye
balam gibi grnen mlkiyet ve ferd mbadele ilikilerinin yarat
t durum dur. rnein, Semit gebelerde ferd mbadele oldu
unda bile, bu hl saf ilikiler hlinde deil, Irak uygarl ile Msr
uygarl arasnda uzun sre yaamann ve ticaret ilikilerini gzlem1 Islm iklimindeki lkeler ierisinde Osmanl Devletinde de kamusal top
raklarn mlkiyetini cr edilmesi, bey edilmesi gibi mlkiyet esaslarna
dayanan ilemler -aslnda erata aykr olarak- mlkiyet hakknn tasarruf
hakkyla kartrlmas sonucu gelitirilmitir. Uygarlkta hemen her yerde,
mlkiyet (proprit) ile tasarruf (possesion)u ayrmak gittike zorlamtr.

leme ve bunlara katmann sebep olduu bir karmaklk gstermi
tir.4 Genel izgileriyle uygarlktan nce ferd mbadele bulunmad
arkeolojik bulgularla ortaya km bir gerekliktir. Ancak, uygarlkla
uzun sre temasta bulunmu olan orta barbarlk toplum lanndaki
erken deiim, fert mlkiyeti gibi ferd mbadelenin de erken olarak
gelimesini dourm utur. Semierde bu ynde olan ilikiler onlarn
slm ncesi uygarlk dzenine getiklerini deil, uygarlkla ilikilere
gemi barbarlk ierisinde bulunduklarn gstermektedir.
Hz. M uhammed ile Hlef-i Raidn dneminde demokratik
zellikler tayan siyasal rgtlenmenin, kanda toplumun genel iz
gilerini ve kalntlarn srdren insan varl ile gerekletiini
kaydetmitik. Kanda-barbar toplum rgtlenmesi dorultusundaki
toplumlarda, zellikle gebelik unsurunun nemli yere sahip olduu
hllerde, ana-yasalarn unutulmamas ve tahrife uratlmamas,
bunlarn metinlerin -y er yer vezin ve sec/kafye ile bezenen- bir
eit nazm biiminde oluturulmasyla gvence altna alnmaktayd.
Bu hl, dier baka rneklerden ok eriat iin geerli olmutur.
Kolay ezberlenen, zor unutulan, tahrife gelmeyen bir metin mucizesi
bylece yaratlmtr.5
Kent birimindeki geliimlerin ekonomik yap zerinde sosyal
farkllamalara uramas, kanda toplumun ierisinden veya dar
dan mayalanmtr. Ancak, sosyal elimelerin kk olan bu farkl
lamalar yaratan sre karmak bir dinamizmin rn saylmak
gerektir. Atinada, esas olarak, kent ii elimelerin oald grl
m tr. Oysa, Atinaya dardan pek ok yabanc gelmitir. Daha
sonra Roma ve ondan sonra da M ekkede elimeleri yaratan unsur
larn ounluu dardan ieriye ynelmitir. Fakat bu kentlerin e r
ken zamanlarnda ilk elimeler de eksik olmamtr. Arlk noktas,
Romada Patricilere kar Plebler rnei, Mekkedeki Kureylere
kar dardan gelen unsurlarn zorlamalardr. Bu noktada, toplu
mun dndan gelmi olan elimeler ve ztlklarn da M ekkeyi sosyal
farkllatrmaya uratm olduu ve kan anayasa s yerine devletin vcut bulmasnda nemli etken olduu anlalmaktadr. Kentin
4 Nitekim, Hicz blgesi Araplar yazy ticaret iin gittikleri memleketler
den rendiler. Bu i, slm dininin ortaya kndan az nce olmutu. (N.
aatay, slm Tarihi, s. 98.)
5 Arapamn sz konusu durumu mmkn klan zellikleri, bedevilerin dil ve
edebiyat grenekleri iin bkz.: B. Lewis. The Arabs in History, s. 131 vd.
mit Hassan 229
-srekli tarmn bir sonucu olarak- kutsallam toprann, M ek

kede Kureylere M edinede Ensra dardan gelen unsurlar tara
fndan verilen bor parann denemedii hllerde elden karlmasy
la, toprak kii mlkiyetine gemitir. Bu sre sosyal farkllamay
younlatrm ve devletin varl iin gerekli koullar -ticaretin ge
liimiyle birlikte- hazrlamtr.6
slmda m am n kamusal otoritenin ba olduu -v e ilerde gene
olabilecei- Devr-i Sadet istei, halk katnda, hep zverili ve adalet
li bakan imgesinin ve buna duyulan zlemin yansma biimleri ola
rak grlr. Oysa, hkmdarlk egemenlii platform unda dorueitliki-yiit-adletli ynetim gn getike krlemitir.
Kanda rgtn insan faktrnn uygarla yava yava ithli,
bu insanlar sz konusu uygarln cretli askeri olarak o uygarln
halk zerindeki bask cihazna yardmc klm7 ya da kanda toplum
yeleri fetihlerde tam ve yaygn baar kazanmsa kendisi deta
kastlamtr. Bat Avrupada her iki srecin mmkn olmadn
iaret etmekle yerinirsek, D ounun ve slmn yzyllarca sren
"maks talihinin yalnz d etkenler tarafndan deil, asl/gene D o
u nun kendi i dzeni tarafndan yaratldna tank oluruz. Batda
"kral olan barbar bakanlarnn Dou ls ve yapsnda olduu
gibi istibdata ynelmemeleri, buna karlk D ouda istibdatn en
srekli ve amansz biimlerinin yaanmasna dikkat ekilmelidir.
Islmn kurulu andaki safln (bu saflktan ie kar dil, d
a kar amansz bir yiitlik anlalmaldr) szde Hilfet gerekte
hkm darlka ynelmesi; retici glerin, btn coraf, teknik,
tarihsel ve beer faktrlerin sonucu ve mihenk ta olan devlet -ve
dinamik biimleni olan iktidar olgusunun irdelenmesiyle aa ka
bilir. Batda; kom nden doan serilik ve kentten doan klelik bo
yunca bile -v e ondan sonra d a - insan unsurunun kandalk gele
nekleri kullatnlamamtr. Bat O rtaa kral ve imparatorlara kar
direnme ve dayatmalar barndrr. Devlet her yerde devlettir; ne var
6 Bkz.: W. Montgomery Watt, Islam and the Integration o f Society,
Routledge-Kegan Paul, London, 1970, (1. pub. 1961), ss. 4-28.
7 Badatta Bermek adl kanda gelenekli topluluk bakanlarnn Hrunerred tarafndan VIII, yzyl sonlarndan nce, medeniyet hllerine dmele
ri ve nihayet balarna gelenler hatrlansa yeridir.
Kar.: J. J. Saunders, A History of Medieval slam, Routledge-Kegan Paul,
London 1969. s. 117.

ki, m onark her yerde hkm dar olmakla ve kendisine belirli tanrsal
velyet izafe edilmekle birlikte; en uygar grnen baronlarn, kondarn krala Tanrlk yaktrmalar Batda pek grlmemitir. Antik
uygarlklarn kapkulu yetitiren potas, kanda-barbarlar hkm dar
bekisine dntrm tr, ama rnein bir ngilterede Lordlarn
kendi karlarm halkn karlaryla kaynatrabildikleri zamanlar ya
anmtr. Antik uygarln Batya uram olmamas bir gerektir.
Magna Cartann normlarndan ok, ngiliz halknn kendi yaratt
direnm e gc,7devleti, tccar-tefeci ekonomik egemenlii alanla
rndaki Allahn yeryzndeki glgesi Halfe-H km darm devleti
ne benzetmemitir. slmda halkn ounluu uygarlk potasnda
kanda ilikilerin krletmi olduundan yeni bir dinamizm salaya
cak atlmlar uyuturulmu; bunu deneyimleriyle bilen hkm darlar
ve hkm darlk rgt ise -genel izgileri itibariyle- zgr dn
ceyi yok eden ynetimlerini srdrmlerdir.
Batda m odern ada ekonomik ve sosyal temel m odern serm a
ye ve giriim olmu; retim bu sermayenin elinde gelimitir. Dounun birok blgesinde tefeci-tccar sermayenin topra eline ge
irmi olmas ve bu temel zerinde derebeilemesi, yresel kalmas,
kapitalizmin domasna engel olmutur. Bu temel srecin (kayda
deer aratrmaclarnn deiik yorum ve bunlarla ilgili nemli
zmlemelerini dipnotlarna brakarak)8 ekonomik boyutlarn ile7" ngilterenin Tarihsel dinamikleri iin bkz.: Hikmet Kvlcml, TarihDevrim-Sosyalizm nda lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei: ngilte
re, TMY, stanbul 1965.
nc dnya lkelerinin sanayi devriminin koullarn yaamam ve
kapitalizme geememi olmalarnn sebeplerini aratran tartmalar zellikle
slm lkeleri, Trkiye de dhil olmak zere Yakn Dou/Orta Dou ve
Kuzey Afrika lkeleri zerinde younlamaktadr. Konunun nemi, tart
maya katlan aratrmalarn siyasal sistem deiikliklerini amalayan pozitif
siyasal gelimelerin teorisini yapmakta olularndan dolay bsbtn art
maktadr.
Konu ticaret yollarnn ilevi ve uygarln elimeleri asndan ele aln
maldr. Uygarln elimelerine ise, i elimeler (toprak ilikileri ve snf
balar) ve d elimeler (kandalk-uygarlk ilikileri) asndan baklmal
dr. retim ve blm ile ticaret ilikileri bylece aa kartlabilir. Ancak
bu yaklamla ortaya konacak tahlillerde; siyasal, hukuk ve kltrel yapnn
da kendisini belirlendiren temel yapya etkide bulunduu ihml edilmemeli
dir.
bn Haldunun dncelerini besleyen evre ve ortamn genel bir tahlili,

bu evre ve ortama dayanarak dnrn gelitirdii grlerin zellikle
tarih asndan deerlendirilmesi konusunda Yves Lacosteun incelemelerine
baklmaldr. (Bkz.: La grande oeuvre dIbn Khaldoun, La pense, LX1V,
(1956). ss. 10-33. ibn Khaldoun, Naissance de l'histoire, pass du tiersmonde. Maspero, Paris 1966, 1969.) Lacoste, eserinin giriinde Ortaa
Kuzey Afrika toplumlarnn yapsal zelliklerini tartmaktadr. (Lacosteun
ad geen Kitabnn 1. balnn ngilizce evirisi General Characteristics
and Fundamental Structures of Medieval North African Society adyla
yaymlanmtr. Bkz.: Economy and Society, vol. 3, no. 1, February 1974 ss
1-17).
Lacosteun kanmzca dikkate deer yn, bn Haldunun verilerinden
hareket ederek Kuzey Afrikann yapsal zelliklerini aratrmasdr. Yazar, bu blgelerdeamz sorunlarna k tutan sentezlere varlmas zerinde
durduu almasnda, asya retim tarz karsnda Kuzey Afrika toplumlarnn yapsn tartmakta ve bu yapnn deiikliine iaret etmektedir.
rdelenecek dier bir husus ise, Lacosteun asker dem okrasilerin fetihler
den sonra aristokrasiye (egemen snfa) dnmeleri srecini vurgula
masdr.
Yves Lacoste, ibn Khaldoun, (...); assif Nassar, La pense raliste
d Ibn Khaldun (Presses Universitaires de France, Paris 1967); Georges
Labica, Politique et religion chez Ibn Khaldun. Essai sur l idologie Musulmane. (S.N.E.D., Alger 1968)n karlatrmal bir kritii iin bkz.: Olivier
Carr, A propos de la sociologie politique dIbn Khaldn (Notes criti
ques), Revue franaise de sociologie. vol. XIV. no. 1, 1975. ss. 115-124.
mer Uzegan u tespiti yapyor: (. Uzegen -Cezayir Turizm Bakan-,
bn Haldun, ev. M.B., Yn dergisi, 12.3.1965.)
Geri kalm lkelerin durumunu baaryla inceleyen dostumuz Yves
Lacoste, in, Hint ya da Arap toplumlarnn, sanayi uygarlnn domasna
yardm eden bir kapitalist mteebbis snfn niin yaratamadn anlamak
iin bn Halduna bavurmann gerekli olduunu bize hatrlatyor.
Smrgeci ya da szde Marksist Avrupal tarihiler, gecikmemizi taas
supla, tihat Devrinin kapanmasyla, serbest tartmalarn, teorik aratrma
larn sona ermesiyle, zgr dncenin hapsedilmesiyle sosyal ilerlemeyi
dmanlkla aklamaya gayret ederler.
Bilimsel tarih bu iddialar yalanlyor. O zamanlar teknik ve kltrel pln
da Avrupadan daha ileri olan Arap dnyasnda bilimsel dncenin geli
mesinin yavalamas, baka faktrlerle birlikte, Uzak Dou pazarlarnn
kaybndan sonra toprak mlkiyetine yatrm yapan tccar snfnn ekono
mik bakmdan dnn sonucudur."
Yves Lacosteun (sonradan 1966 ve 1969da gelitirdii) almalarn
dan kaynaklanan yukardaki gr, ticaret yollarnn ilevi ile bezirganlarn

mekten ok, bu boyutlar zerinde ykselen siyasal rgtlenmenin
temel koullarn aklamaa ynelik -belirli soyutlamalar kanl
maz olarak ieren- konum umuzu bozmazsak, devlet olgusuna ve bu
olgunun tarihsel nemine dnebiliriz. Dounun geri kalml ze
rine gelitirilen teorilerde d etkenler uzun sre n plnda tutulm u
tur. Artk genel olarak slmn i dinamiine eilmek ve bu dinamii
sergilemek durum unda olduumuzu ve ileride gerekletirilecek
sentezlerin yaplabilmesini m m kn klacak bu i-dinamik inceleme
lerini gelitirmemiz gerektiini bilmeliyiz.
Bu noktada, slmda corafyanm ve tekniin yaratt veri koul
lar zerinde -bunlar dikkate alp fakat gene d e - bilerek soyutlama
yapmamz kanlmaz olmusa, bu hl, tarihteki insan faktrnn ve
toprak mlkiyetine yapt yatrm ilikili olarak ele almas dolaysyla, bu
ller ierisinde, salkl bir yaklamdr. Ancak bu gre, ou lkelerde
grnm bulunan rn iradndan para iradna geilememi olmasnn mey
dana getirmi bulunduu tarihsel zeminin bir sonucu olarak mteebbisler
yetiemediini eklemek gerekir.
bn Haldundan yola klarak yaplan aratrmalarda, yaratlan -art de
erin- blm sreci ticaret yollarnn ilevi ile ilikili olarak ele alnmad
nda ksr dnglerde kalnmtr.
Ahmed el Kodsye gre, (Nationalism and Class Stuggles in the Arab
World, The Arab World and Israel, Monthly Review Press, New York
London 1970), bn Haldun, byk aptaki ticaretten elde edilen krlarn
sosyal biimlenmeleri ortaya kartm olduunun farkndadr. bn Haldun
bu gerekten hareketle tahlillerini gelitirmitir. Kodsy, Magribdeki btn
devletlerin altna dayal ticaretin salad imknlarla kurulmu olduunu
kaydetmektedir.
nc dnya lkeleri zerinde yaplan aratrmalarda (zellikle kapita
lizme geemeyile ilgili etdlerde) insan faktrnn retici g olarak oy
nam bulunduu rol dikkate alnmad iin gelitirilen tahliller aksamakta
dr. Sz konusu tahliller, siyasal yapnn kendisini belirlendiren temel yapya
etkisi ihml edildiinde de aksamaktadr. Uzegann (yukardaki alntnn
ikinci paragrafnda yer alan) tepkisi, k noktas itibariyle hakl bir tepki
dir. Ancak, zgr dncenin hapsedilmesi, sosyal ilerlemeye dmanlk
da bir gerektir; bilimsel bir temel zerinde ele alndnda bu gereklik
dorultusunda son derecede nemli aklamalar getirmek mmkn olmak
tadr. zgr dncenin kstlanmasnn Tarihsel dip-sebepleri, devlet ii
siyaset biimleri, Batllarn oryantalizm sosu da katarak terimletirdiklen
ekliyle Dou tipi istibdat dolaysyladr; bu da en iyi Mukaddimeden
anlalr.
mit Hassan 233
bunun ortaya kard siyasal rgtlenmenin nemini belirtmek

istememizden domaktadr. Paradoksal biimde aratrmamzn "ka
d e r i olan durum , btn retici gleri deerlendirebildiince gz
den uzak tutmam olan bn H aldunun,9 insan faktr ve siyasal r
gtlenme grnm zerindeki teorik yaklamn vurgulamamzda
yatmaktadr. Batnn -ada anlam da- uygarlamas, Rnesanstan
kaynaklanmaktadr. km antik Grek-Roma kltr ile dorudan
temas eden Bat, -m atbaa rneinde grlen- teknik geliimine ra
men dncenin kkenini en bata dncede aram ak geleneini
yaratmtr. slm Uygarlnn -M sr corafyas dnda- kkn
lemesinin btn boyutlarnn ortaya km bulunduu en youn
dnemi yaayan bn Haldun ise, sanayi (retimi) ile uygarln, genel
olarak retim ile dncenin paralelliini aratrm ve belirtmitir.
Bu gerek sebebiyledir ki bn H aldunun sosyal-siyasal doktrininin
nemli bir yansmas olan siyaset teorisinin m addesini meydana
getiren mlk kavramnn incelenmesine gemeden nce iki balktan
oluan teorik boyutlar erevemizi belirtmeye altk.
bn H aldunun genel olarak insanln sosyal kkeninde sezinle
dii, zel olarak kendi bilgi ve gzlem alannda dorulad toplu
eylem tarzn (asabiyyet) almamzda daha nce ele aldk; m eto
dum uzun bu ekilde belirlenmesi kanlmaz olmutur. Bylelikle,
bn H aldunun sosyal-siyasal sreteki determinizme yaklamnda,
zaman zaman iddia edildii gibi fatalizme kap amad ve mekanik
yorumlara rabet etmedii belirtilebilmitir. Gene bylelikle, bn
H aldun'un sosyal insann deimesi ile devlet'in -ve iktidar uy
gulam alarnn- deimesi arasndaki paralellii ortaya koyuu ince
lenebilecektir.
II. MLK KAVRAMININ BN HALDUNUN D N C E

BTN ERSNDE BELRLEN
A. ASABYYET VE EKONOM KURUCU GLER
Bir aratrma-inceleme kaygs gtmeden M u ka d d im e nin btn sa
dece okunduunda bile mlk-devlet kavramnn bn Haldun iin
beliren nemi ortaya kar. Daha doru bir deyile, bn H aldunun
9 bn Haldunun tarihsel srece etkisi konusunda corafya ve iklime verdii
nem hakknda bkz.: P.K. Hitti, TheArabs..., s. 138.

kurduu yeni Bilim, devlet kavramnn bamsz ve lik incelenme
sini dvet etmitir. retim-ekonomi temeli zerinde insan kolektif
gcnn katksyla devlet olgusunun ortaya kndaki kanlmaz
lk, M ukaddime iinde arl aka grlen bir yer tutm utur.
Mlk-devlet bn Haldun tarafndan bilinebilen btn gereklikle
ilikili olarak ele alnmaktadr. M ukaddim e'de gdlen hedef; yap,
kurum ve olaylarn gidiinin deimekte oluu, bu deiimdeki olay
larn benzeyi ve bakalklarnn illet ve sebeplerini incelemek gere
inde odaklar. bn Haldun Devletlerin balang hllerini ve m ey
dana kmalarnn sebeplerini ve deimelerini zorunlu klan sebeple
rini, bu devletleri idare edenlerin hllerini ve haberlerini10 bilmeye
ynelmitir. Bu odan, insanlarn sosyal bir hayat yaadklar gere
inden hareketle umrnn doasn, lmin konusunu tayin zre ince
lendiini" tekrarlayalm.
bn H aldunun m etodunun kuruluunda nemli yere sahip olan
ekonomik sre ve belirleyici nitelii zerinde durm utuk. bn H al
dunun, daha sonra zerinde gene dikkatle durmaya altmz bir
ikinci gr asabiyyet kavramnn nitelii oldu. Bir retici g di
namiinde kendini gsteren insann kolektif aksiyonunun incelenme
si, M ukaddim e boyunca ortaya kan bir har nitelii tamaktayd.
Bu iki unsur, ekonomik sre -ve uzantlar- ile asabiyyet, H alduna
gre, devletin temelinin olumasnda nde gelirler.12
bn Haldun, devletin iki temel zerinde kurulduunu, bunlarn
asabiyyet ve ekonomik temel olduunu bu temel hususlarn deiime
uramasyla devletin niteliklerinin deitiini aka belirtm ektedir.11
Bu iki kurucu unsur devleti yalnzca meydana getirmek, kuruluu
salamakla kalmamakta, devleti, hayat boyunca etkileyen -ve on
dan etkilenen- gleri oluturm aktadr.14 M ukaddim ede, ekonomik
srecin ileyii, genel plnda sosyal biimlenilerle etkileim gster
mesinden, en tikel plnda yneticilerin kiiliklerine etkide bulunm a
sna kadar uzanan btn zellikleriyle dikkate alnmaktadr. Ayrca,
10 MSU, I, s. 189: MU, I, s. 65: MR, I, s. 56.
" MSU, II, s. 1090: MU, III s. 337: MR, III, s. 481.
12 bn Haldunun devletin kurulu ve gelimesinde corafya temeli ile tarih
sel gelenekler temeli zerinde de durduuna bn Haldunun Metodu b
lmnde deinmitik.
13MSU, I, s. 558 vd.: MU, II, s. 97 vd.: MR, II, s. 118 vd.
14 MSU, I, s. 558 vd.: MU, II, ss. 98-100 vd.: MR, II, ss. 119-121 vd.
mit Hassan 235
bn H aldunun ekonomi anlay; btn ml konulan (para ve gelir

konularn) kapsamaktadr. Devlet ynetimindeki nisb gln ya
da zayfln; kamu masraflarnn dzenlenmesi, vergi politikas ve
cret politikasyla yakndan ilikili olduunu bn Haldun aklkla
belirtm ektedir.15
bn H alduna gre, devletin gerek asabiyyetle gerekse retim ta
banl ekonomik yapyla ilikili olarak belirlenmesi tamamyla dinamik
bir karakter gsterir. Devlet, asabiyyetin kuvvet ve kudretiyle kurula
bilir. Ancak,
Tekellfl bir hayat devresi balaynca hkm dar asabiyet
lerin kudretini krmaya balar... lk nce kendi airetinin ve
hkmdarl kendisiyle ortaklaan akrabalarnn kudret ve
evklerini kurmakla [ie] balar... [Zamanla] asabiyyet sahip
leri ypratc iki kuvvetin tesiri altnda kalr ki, biri nimet ve re
faha dalma, dieri hkm darn kahrdr... Devleti kuran ve ko
ruyan asabiyyet dalmaa balar... Hkm dar, azatllarn b a
hadrlarn kendi asabiyyet [evresi] yerine getirmeye balar...
silhlarn ve bineklerini altnla iletir... namazlarda halktan ay
rlarak perde arkasna ekilir... fesd- din ba gsterir. Tekel
lfl hayatn bir sonucu olarak sosyal ve asker g ve rgt
lenme zayflar, bozulur... Buna mukabil, tebaaya el uzatm a ve
onlar kahretme hususunda ileri gidilir, g kazanlr... Sult
nn masraflar artar, refahla ilgili det ve itiyatla da artar, ver
giler buna yetmez olur, meru olmad phesiz hllerde (de)
halktan para alma yoluyla tebaann malndan servet biriktir
meye el atar, geveme sebebiyle askerler hnedanla/m lke
kar kma cesareti gsterilen, oka vergi toplandndan g
revlilerin (tahsildarlar ve dierleri) nfuzlar artar, car m as
raflar (da) oalr...16
bn H aldunun kendi yapt zetin bu zetinden de anlalaca
zere devlet kurum u ile asabiyyet gc arasndaki iliki sreklilik ve
deikenlik boyutlarnda devam etmektedir. Ekonomik yap ve eko
nomik politika da ayn zellii gsterir. Mliye politikasnn unsurla
rna kadar btn uygulamalar devletin geliimi ve deiimi boyunca
MSU, I, s. 561 vd.: Bkz.: MU, II, ss. 102-105; MR, II, ss. 122-124.
16 MSU, I, ss. 557-561; MU, II, ss. 97-101; MR, II. ss. 118-121.

deiir, kurum -uygulam a, n o rm - pozitif gereklik etkileimi s
rer.17 Aslnda, ekonomik gereklik ile asabiyyet gcnn kendi arala
rnda etkileimli olduu, retim(ler)in ve gelirin, almalarn azal
mas ile asabiyyetin kaybolmas acze doru gidildii...18 unutulm a
maldr.
B. UYGARLIK - YERLEKLK PLATFORMU

1. Uygarlk - Yerleiklik likisi
Kanda toplumdan uygar topluma gei ile bakanlk rgtnden
hkmdarla gei, bn Haldunun tanmlaryla, bedevlikten hadarlie, riysetten hkmdarla gei, genel olarak ayn sreci izler
ve paralellik gsterir. Hkmdarlk bir devlet rgtnde, m lkde
uygulanan rejimdir. Sz konusu geiin manivelas asabiyyettir.
Asabiyyet sayesinde kurulan devlet, uygarln bir rn olduu gibi,
uygarl gelitirir -v e ke gtrebilir-.
bn Haldun, sade hayatn sona ermesiyle devlet ann balad
n belirtm ektedir.19 Devletin kuruluunda, bedev hayatn zellikleri
nin tamamyla braklmad bir ynetim grlr.20 nk, bakan
lkla ynetilen toplum un yeleri, henz yeni galip gelmiler, fetihte
17 Bkz.: MSU, I, s. 561 vd.: MU, II, ss. 104-105 vd.: MR, II, s. 122 vd..
liki, Mukaddime boyunca ilenmektedir. stibdatn gelimesinin memurla
rn reticilere kar olan davrann etkilemesi (MSU, I, s. 177: MU, l, s.
208: MR, I. s. 177): ekonomik siklerle klelie gnll geiin (kle ol
maktan utanmamasn) ilgisi (MSU, I, s. 364: MU, I, s. 379: MR, I, s. 302);
iinde bulunduklar tketim dzeyinin hkmdarlarn kararlarndaki ter
cihleri etkilemesi (MU, I, s. 425: MR, I, s. 338); devletin istikrar kazanma
syla retim ve sanayiin gelimesinin paralellii ve buna ilikin tarihten so
mut rnekler getirilmesi (MSU, II, s. 667 vd.: MU, II, 291: MR, II, 287);
hkmdarn mevcut kurallar amaya alarak -ve aarak- uyruklarndan
para koparmak hususundaki maharetinin gene mevcut ekonomik ileyile
ilikisi (MSU, I, s. 359-360 vd.: MU, II, s. 304: MR, II, s. 296); devletin
bymesiyle ticarette kullanlan leklerin deimesi ve belirlenmesi, sikke
nin ilevi (MSU, II, ss. 514-515: MU, II, ss. 18-20: MR, II, ss. 58-60)
gsterilebilecek rneklerden -deiik alanlardan seilmi olan- sadece bir
ka tanesidir.
MSU, I, s. 362: MU, I, s. 377: MR, I, s. 300.
19 MSU, I, s. 442: MU, I, s. 518: MR, I, s. 420.
10 MSU, I, s. 553-554: MU, II, ss. 86-87: MR, II, s. 111.
mit Hassan 23 7
bulunmulardr. Asabiyyet yoluyla stn gelinerek devlet kurulm u

tur. Devlet kurabilecek gte bir asabiyyet ise "taze, bozulmam,
yozlamam bir zellik gsterir.
Sde hayatn sona ermesinden anlalmas gerekenler, bn H al
d u n un sosyal-siyasal doktrinin yeterlice kavranmasnda nemli bir
aama olarak ele alnmaldr. bn Haldun hakkmdaki incelemelerde
dnrn yerleiklik ile uygarlkT e anlaml olarak kabul ettii
varsaylmaktadr. H adret kelimesinin; bn Haldun tarafndan
terimletirilmesi-kavramlatnlmasnn kavranmayarak kelimenin eti
molojisinden yola klmasyla ve M ukaddimeran yanl okunm asndan kaynaklanan bir alglamayla bu gibi saptam alar sz konusu
olmaktadr. stelik yerleikliin ehir ile eanlaml saylmas, ya
nlglar derinletirecek bir rol oynamaktadr.21
bn H aldunun bedevlik - hadarlik temel ayrm mlk-devlet te
orisini de belirledii iin konu bir kez daha nem kazanmaktadr.
Devlet; sadelik, yreklilik, sertlik ve vurucu gce dayanma gibi zel
liklerin besledii bedevlikten, yerleikliin ve zellikle ehir hayatnn
temellendirdii uygarla gei ile domutur. Burada ilk hatrlanm a
s gereken husus; bn H aldunun gzlem hudutlar ierisinde bedev
liin ou hlde gebelik olmasna karlk tamamyla gebelik an
lamna gelmedii ve genel olarak barbar-kanda oturulduk/tarm
toplumlarn da kapsaddr.
Devlet, bn H alduna gre, uygarln zorunlu rndr. Uygar
lk ise yerleik bir hayat tarz ile ortaya kar. Ancak; her yerleik h a
yat tarznn uygarln varoluunun kant saylmayaca hususu tek
rar vurgulanmaldr. ada bilimsel veriler nda, kandalk dne
minin st aamasnda, tarm toplum unun egemen bulunduu evrede,
yerleikliin esas olduu bilinmektedir. bn H aldunun yerleikliin
gerek ieriini sergilemi olup olmad tartlmas gereken bir
21 Kelime kkenine bakldnda, madanya (medeniyet)in polis (ehir-dev
let) , politik alan, uygarlk karlklar vardr. Ayn dorultuda tamaddun (te
meddn) de, yaamak, ehirlerde bulunmak, uygarhk anlamlarn tar.
Hadra (hadret) ise bn Haldun terminolojisinde ehir hayat anlamnda
deil, uygark karlamak zere terimletirmi-kavramlatnlmtr. ' m
ran (umrn) ise bir bakma daha kapsamldr: Madd ve "manev kltr
de ieren bir terim hlini almtr. Kelimelerin i ie geii ve zamanla ean
lamllk kazanm olmalar, bn Haldunun grleri ematik olarak ele aln
dnda yanlglara yol aan bir faktr saylabilir.

konu olarak ileri srlebilmektedir. Oysa biliyoruz ki, -te k ra r etmek
pahasna da olsa ifade edelim - bn Haldun, balangtaki hayat
tarzndan (bedvet); mlk-devletli, yazl, ticaretin tam olarak ol
gunlat, (toplumun -b u g n k - snfl eklinde tanmlanmasna
denk den bir konumdaki) m eden/hadar hayat tarzna gei (ler)le
dntn gsteren teoriyi retmitir. Aynca, som ut olarak, bn
Halduna gre ky ve kasabada oturukluk-yerleiklik bahse konudur
ve buralardaki hayat tarz bedevlik kapsamna giren bir tarz olarak
gsterilmektedir. Bundan karlacak sonu yerleikliin uygarln
zorunlu koulu oluu fakat yerleikliin uygarlk lt saylmasnda
kesinlik bulunmayacadr. Bu aamada, yerleikliin karakteristik
biimi olan kent olgusuna bn Haldun tarafndan nasl yaklald
sorusu ortaya kmaktadr.
slmn -kanda toplum zellikleriyle kurulmu, dar ile ili
kili, ancak ieride yukar barbarlk zellikleriyle belirlenm i- sosyal
biimlenmesi kent -M ekke ve M edne- nclnde vcut bulm u
tur. Bu kentlerin slmn kuruluunda dahi sa f hlde olmadklar
aktr. Ancak yerleme biriminin kent olduu unutulmamaldr. s
lm, vurucu gcn ise, zamanla, geni lde gebelerden topla
mtr. ocukluunda kervanclk olay ile koullanan Hz. Muhammed; kent yukar barbarl ile gebe orta barbarl, hareketi bo
yunca, liderliinde hem-heng klmtr. Ancak, slm'n kuruluuna
ve gelimesine damgasn vuran kent olmutur. Mekke kentinin soy
lular (Kureyler) ile kentd mslmTer slm yaygnlatrmlar dr. Tanr adna Bedir Savanda nce kendi kentinin kervanna bas
knla balayan hareket, zamanla, ancak binlerle saylan mminle,
yzbinlerle saylan uygarlk ordularn dize getirmitir.22
Arap Yukarda kandalnn slmda somutlaan ilkesi, gazilere
verilecek geimlik paylar dnda, geni topraklarn rekabesinin
(mlkiyetinin) "beyt-l-ml-i mslmne dmesidir. Kent huku
ku olan eriata gre, ekonominin bu en nemli toprak taban kan
dalk ruhunu korumaktadr. Siyasal planda ise mam kamunun
22 Ancak, Semitlerdeki mlkiyet ve ferd mbadele ilikisinin gelien bir

ticaret yolu (Irak-Msr uygarlk platformlar) zerinde oluu sz konusu
kentlerin kanda anlamda saflnn gitmi olmasnda en nemli etken
saylmas gerektii hatrlanmaldr.
mit Hassan 239
badr; zor kullanmamtr, kamu tarafndan saylr. m am n temel

zellii otoritesini saygnlk uyandrarak srdrdr.
Devlet uygarlk pltform unda var olur -Uygarln temel sos
yal zelliklerinden bir tanesi yerleikliktir- Yerleiklik ise esas olarak
ehirlerde gerekletirmitir biiminde bir nerme dizisi ortaya atar
sak, bu formln, yukarda zetlemeye altmz temel tarihsel
gereklikler asndan, nasl bir yere sahip olaca tartlmaldr. Bu
forml, bn H aldunun grnn basite indirgenmi -vlgerizebir tanm olarak ele alalm. Formln son halkas hayli belirsizdir.
nk, bn H aldunun ehir ve ehircilik kavramlarnn aklanmas
gerekmektedir. Bu ise, bn H aldunun belirttii ehir olgusunun di
namik karakterini aklayacak, ayn zamanda mlk-devletin zellikle
rinin erevesini izecektir. Mlk-devletin geliimini gerekli boyutla
ryla inceleyebilmek, aslnda, ehir kavrammm dikkatli bir biimde
gzden geirilmesine baldr. Dier bir deyile, mlk-devletin zel
liklerinin dorudan ele alnmasndan nce yaplmas gereken ehir
hakkndaki inceleme, mlk-devletin incelenmesinin hem bir nkou
lu, hem de bir lde mlk-devletin incelenmesinin balangcdr.
2, Yerleme Birimlerinin Deiimi

bn Haldun, bedev hayat tarzndan yerleik hayat tarzna geiin asl
olduunu belirtmektedir. artlar elverdiinde, Bedev hayat tarznn
"gyesi yerleiklie ynelir, yerleik bir hayatn gerekletirilmesine
doru geliir. Ancak, veri bir evrede -h e r bedev topluluk yerleik h a
yata ayn zamanda ynelmi olmad iin- hem bedeviler hem de
daha nce yerleiklie gemi yerleik toplum ayn ynelim ierisinde
olacaktr.23 Aklamak gerekirse, bedev topluluklar yerleikliin ko
ullarn yerine getirme aray ierisindedir; bu arada daha nce
yerleiklie kavumu olan topluluklar ise yerleikliin uygarlk ko
ullaryla btnleen ve tamlaan gereklerini gelitirme yolundadr.
nsanlar ancak, bedevlik ve onun gereklerini geirdikten sonra
yerleik bir hayat yaamaya balarlar, kentler, kaleler kurarlar.24 Yer
leiklie gememi bedeviler, gebe -o rta kandalk- dzeyinde
yaadktan sonra yerleiklie getiklerinde bedevlik zelliklerini
kaybolmayacaktr. Tarihsel geliimin hazrlad kent oturulduu bir
25 MSU, II, s. 669: Bkz.: MR, II, s. 291.

kez salandktan sonra, bu kent hem kendi geliimini yrtr hem
de evre gebeleri kente dvet eder. Bylelikle, yukar kandaln
kenti uygarla gei birimi olmutur. Kentin kendi i ekonomik ve
sosyal koullan ile d koullarn evreledii ortam uygarla doru
gidii hzlandrm, bu da bizzat sz konusu kentin ehir nitelii
kazanmasna, uygarlk birimi olmasn hazrlamtr.25
bn H aldunda kent-ehir ayrm ayr terimleri dayanan, nitelikle
ri iyice belirlenmi bir akla dayanmamaktadr. Ancak, bn H al
dun, kanda zellikleri gsteren kent ile uygarlam ehirin farkl
olduunun ve birbirini izlediinin bilincindedir.
bn H alduna gre, kentin kurulmu olmas devletin kurulmu
olmasm gerektirir. Kurulan kentlerin m r devletin m r ile
mtensib olur.26 Bu demektir ki, devletin gittike uygarlamas,
iktidarn tekellemesi boyunca kent de uygarlaacak ve ehirleecektir. Mlk-devlet, bedevi barbar zelliklerden hadar-uygar zel
liklere doru gelitiine gre, kent de ayn dorultudaki bir sreci
izleyecek ve mlk-devletin sz konusu gelimesiyle etkileim ieri
sinde bulunacaktr.27 Kentin statik bir birim olmad hem en ilk ba
kta anlalmaktadr. Tarih boyunca, kent olarak kalm yerleim bi
rimleri ile ehirler ayn zamanda mevcut olabilmilerdir. Kenti kuran
ve onun ehirleme srecini yaayan ve yaatan devlet ykldktan
sonra da ehir kendi varln srdrm ek durum unda kalabilir ve
yeni bir devletin kurulu yeri olabilir ya da snrlan ierisine alnabi
lir.28
25 Yukar barbarln ve yukar barbarlktan uygarla gei srecinin ehir

sel oturulduunu betimlemek iin kent, uygarln kurum ve davranyla
kendine zg nitelikleri gstermeye balad evreden itibaren yerleiklii
sfatlandrmak iin de (Dr. H. Kmlcmhmn kent (versus) ehir termino
lojisini kullanmaya devam ederek) ehir terimini kullanacaz. Tarihsel
gereklilik ierisinde ortaya kan sz konusu farklln Mukaddimedeki
yansmasn incelerken, bylelikle, bir anlatm kolayl salanm olacaktr.
Burada, kent szc ile ehir szcn seerken bunlarn etimolojik
kkleri ynnde bir temel aramaya gerek grmyoruz. Amacmz ifade et
meye altmz zere iki ilikili fakat farkl sosyal yerleiklik kategorisini
betimlemede kolaylk salamaktan ibarettir.
27 MSU, II, s. 630: Bkz.: MU, II, s. 225 vd.: MR, II, s. 236 vd.
MSI/, II, s. 629-630: MU, II, ss. 225-226: MR, II, ss. 236-237.
mit Hassan 241
Tarihsel gereklik ierisinde kentin kurallarnn toprak mlkiyeti

ni kiere vermedii hatrlandnda, toprak mlkiyetinin kiilere ait
olabilecei -v e olduu- ehir ile kentin farkll ortaya kar. Ayanerfn bulunmad derebeilememi slm kentinde K urn- Kerm den alglanabilen ilke ile Mlkn, Yaradandan kaynaklanmas
dr. eriat da kent hukuku olarak domutur. eratn toprak zel
mlkiyetine cevz verir bir durum a sokulmas; kiinin kanda to p
lum zelliklerini terk etmeye zorunlu kal, kentin ehir oluu, ba
kanln devlete ve devletin de otoriter-tekilci, zamanla despotik y
netimli devlete dnmesi paralelinde gereklemitir.
bn H aldunun toplumdaki sosyal ve siyasal kurum lardaki ve b u n
lar ynelten retim plnndaki deiim gzledii aktr. Ayn dei
imin yerleiklik ve zellikle kent-ehir geliiminde de aratrlp
aratrlmadna daha yakndan bakmak gerekmektedir.
Siyasal rgtlenmenin ileyiindeki deiimde olduu gibi, kentin
bayndrlnda da gelime ve deiim olur. Devletin ilk kuruluunda
kent mevcut olmakla birlikte bu kent, devletin ileri evrelerinde gz
lemlenen gsterili/zentili/tekellfl/aaal bir ehir deildir.
"tekellfl hayat yaanan ehir olmaz. Kent kurulduunda uygarl
n btn koullar olumu -h ele kemiklemi h i - deildir: Devlet
ilk kuruluunda bedevlik devresinde olur, bedevlik tabiatnn etki
siyle tebaasmn mal ve servetine gz dikemez tebaadan para ko
parm ak hususunda maharetli olmaz. Bu devrede bulunan devletin
masraflar az olduu iin vergi ve harlar hafif olur. Para az olduu
iin yaay da ona gre olur, yeni kurulmu olan bu devletin baken
tinde devletin etkisiyle yerleik hayatn icap ve ihtiyatlar az olmakla,
ehir ahalisi tekellfl hayat iin az para sarf eder... 29
bn Haldun, kentin uygarlk dorultusunda ehirlemesi srecini
belirleyen temel etkenin retim faktr olduunu aklamaktadr.
retim ve bayndrln yksek olan ehirlerin pazarlarnda pahallk
hkm srer. Devletin yklma a geldiinde tekellfl hayat en
yksek derecesini bulmu olur.30 bn H aldunun retim ve bayndr
29 MSU, II, ss. 680-681: M , II, ss. 304-305: MR, II, ss. 297-298.
30 MSU, II, ss. 669-670: MU, II, s. 298: MR, II, ss. 292-293.
301 Tekrar vurgulayalm; Rosenthal evirisindeki (II, s.291), Sedentary culture is
the goal of civilization (ve gene, ayn dorultudaki eviriler), ne yazk ki, Mukaddime'nin anlalmasn imknsz hle getirmektedir. (Tabi ki, Hadret,

l gerilemesi, um rn sresince lt alarak ehrin deiimini, kul
landmz terimlerle, kentin ehirlemesini belirti biimi, dn
rn, sosyal yerleiklikteki deiimin temel bir gstergesi olarak kenti
ele aldn ortaya koymaktadr. Kentin, uygar ehir30 olma yolunda
ki geliimi -v e ehirin giderek kknlk- sreci ierisinde ekono
mik yap ve siyasal yap birlikte etkili olmaktadr. bn Haldun, bu
sre ierisinde, devletin ilk kuruluunda mevcut olan kentin uy
garlamas boyunca moral deerlerin de deitiini vurgulamaktadr;
yalanclk, kum ar, aldatma, hrszlk, yalandan and ime ve ihtikr
kentin bedev zellikler gsterdii zamanlarda gzkm ez.31 Uygar
hayatn alkanlklar ve bu alkanlklarn eitleri oaldktan son
radr ki ehirde ilikiler ve dzen deimeye balar,32 ehirler k
knle doru ynelir. Ve ehirlilerden ancak pek az uygar hayatn
kt etkilerinden kendini koruyabilir.33
bn H aldunun siyaset teorisinin yapsn meydana getiren mlkdevletin ve bu mlk-devletin ynetimini srdren sllelerin deii
me uram alar yerleiklik sorunuyla yakndan ilgilidir. Mlk-devletin
geliim ve deiiminin ilerde dorudan incelenmesiyle daha da belir
ginleecek olan bu hususun vardmz aamada m phem grnen
bir yn bulunduu ne srlebilir. Bu da mlk-devlet ile kentin
kuruluundaki ncelik sorununda kendini gstermektedir. Devletin
kuruluunun kentin kuruluundan nce gsterilmesi34 ile kentin za
manla uygarlamakta olduunu M ukaddime boyunca eidi vesileler
le belirtilmesinin bir eliki dourup dourmad sorusu ortaya k
m aktadr. Zir, mlk-devlet esas itibariyle hadaret-uygarln bir
rn ve ayrlmaz paras olduuna gre, kendisinden (mlkten)
sonra kurulduu ifade edilen ehirin zamanla uygarlat olgusu ilk
bakta elikili grnebilmektedir. ehirin balangtan itibaren
uygarlk rn bir birim olduu kabul edilirse -k i bn H alduna gre
yledir-, sanayi retiminin, ticaretin ve genel olarak uygarln r
umrnm gayesidir, ya da, daha dorusu, kastedilen anlamla. Uygarlk/Mede

niyet, Umrnn varaca aamadr olacak.)
31 MSU, II, ss. 670-671: MU, II, ss. 298-299: MR, II, s. 293.
32 MSU, II, s. 672: MU, II, s. 301: MR, II, s. 295. Hadaretin cisman-cinsel
sonulan iin bkz.: MSU, II, ss. 672-673.
34MSU, II, ss. 629-630: MU, II, ss. 223-225: MR. II. s. 235.
mit Hassan 243
n mlk-devletin ehirden nasl olup da nce geldiinin belirtil

mi olmas sorununa daha yakmdan bakmak gerekmektedir.
bn H aldunun mlk-devletin kentten nce geldiini belirtmesi,
zel bir durum yanstmaktadr. bn Haldun, kapal -sn rlan belli
bir yerleiklik biriminin, burasn imar edecek kiilerin zorunlu al
trlmalarna bal olduuna ve byle bir zorun ancak devletin varl
ile salanabileceine gre veri devletin ilk kentinin byle kuruldu
u grn ileri srm bulunmaktadr. Daha nce kurulm u bu
lunan kentlere uygar ehirler hline dnm bulunmalar duru
munda, sz konusu ehirlerin kurulan yeni devlet(ler) tarafndan
fethedilmesi olay yukarda zetlediimiz zel hlin dnda kalr. bn
Haldun, nceden kurulmu ve ehirlemi yerleme birimlerinin n
ceki devletlerin yklmalar sonucu devlet otoritesinden yoksun kal
malar ve daha sonra yeni devlet tarafndan alnmalar olay ile k
knlk dnemine ulam devletlerin tze asabiyyetlerin kurm u
olduu yeni devletler tarafndan fethedildiklerinde ele geirilen ehir
leri, devletin kendi imar ettirdii ilk ehirinden -y a da ehirlerin
d e n - ayr tutarak bamszca ele alnm olmaktadr.
lk" ehir -y a da ehirler- olav zel bir durum u belirlemek
amacyla ifade edilmitir. Nitekim, bedevilerin l ve sahralarda ya
ayan kabile ve boylar 35na ait rnee baktmzda, bu bedevilerin
devlet kurarak ehirleri ele geirmedikleri mddete, ehirlilere olan
ihtiyatan kurtulamadklar36 saptamak mmkn olmaktadr.
bn Haldun ehirde hkmdarlk veya hkm cr olan bir
bakann olabeceini belirtmektedir. ehirde hkm dar bulundu
u takdirde, onlarn ehirlilere boyun emeleri, hkm darn onlar
yenerek kuvvetle itaat ettirmesinden ileri gelir. ehirde hkm dar
bulunmad takdirde, ehrin hayatn ve m am urluunu korumak
iin, bir nev riyaset ve bask ile halkn yneten bir37 bakan bulun
mas tabidir. te bu bakan mal ve para sarfetmek ve ehrinde istih
sal edilip de sahrallar iin gereken ve zarur olan nesneleri onlara
ihsan etmek suretiyle... onlar kendisine itaat ettirir.58
Asl dikkate deer olan, birok ehirlerin bayndr olsalar bile,
bedevlik hl ve itiyatlarn srdrmeleridir. Kent kendi ierisindeki
35 Bunlar orta kandaln slm yresi gebeleridir.
36 MSU, I, ss. 368-369: MU, I. ss. 389-390: MR, I, ss. 308-309.
37 MSU, I, ss. 368: Bkz.: MR. I, ss. 308.
isMSU, I, ss. 368-369: MU, I. ss. 390-391: MR, I, ss. 308-309.

deiim yoluyla da, hkmdarln -m lk n - objektif koullarn
hazrlayabilir. Kentte istihsal edilip de dardakiler iin zarur olan
nesneleri onlara vermek yoluyla da, kuvvet kullanarak evresindeki
- rn e in sahralardaki- topluluklar kendine itaat ettirmek yoluyla
da, uygarln btn koullarn hazrlam olur.
Uygar ehirlerin m r, kural olarak, devletin mr ve egem en
liinin devam ile mtenasip olur.39 Badat, Kurtuba ve Mehdiyede hl byle olmutur. bn Haldun, kendi gzmzle grdm z
gibi40 diyerek, kendi zamanndaki Kahire'nin de byle olduunu
belirtmektedir. Oysa, batda Fas, Bicaya ve douda Acem Iraknda
bedeviler, genilik ve para kazanmaya alm bulunduklar iin -b u
yerlerdeki ehirleri kuran devlet ykld h ld e- uygarlk dzeyinde
bir yaay aram a ve srdrmeye alrlar.41 slm'n kurulu an
da bile kentlerdeki yukar barbarlk hayatnn yer yer bezirgnlkla ve
ferd mbadele ile katk bir dzeni srdrdn Konum olarak
belirtmitik. Bunu izleyen yzyllarda ayn katk ve bulak iliki
lerin srm olaca doaldr.
Yerleik bir hayat yaamak bayndrl ve retimi oaltmak de
mektir. ehirde bayndrln azalmas deyiinin anlam da bu olaya
dayanr.42 Bayndrl ve retimi yksek olan ehirlerin pazarlarnda
pahallk hkm srer, pazarlarda satlan nesnelerden vergiler aln
mas bu pahall artrr. Devletin yklma a geldiinde tekellfl
hayatn en yksek derecesine ulalmtr.43 Bozulma ve yozlamann
eitli tezahrlerine baklrsa,44 ehirlilerden pek aznn yerleik haya
tn bu gibi kt etkilerinden kendilerini koruyabildii anlalr.
Devlet ilk kuruluundaki bedevlik devresinden sonra deimeye
balar; iktisadiyat, retim, ticaret bozukluu ferd bozukluklara yol
39 MSU, II, ss. 629-630: MU, II, s. 224.: MR, II, s. 235.
40 Bu rnek bn Haldunun gzleme verdii nemi vurgulamaktadr. Ayrca,
verilen rnein Kahire oluu da nem tar Bilindii zere, bn Haldun
nceki tespitlerinden ve Mukaddimeyi ilk kaleme alndan sonra, hayatnn
son ve nispeten uzun bir dnemini Msra yerleerek geirecektir.
41 MSU, II, s. 630: MU, II, s. 225: MR, II, s. 236,
43 MSU, II, ss. 670-671: MU, II, s. 298: MR, II s. 292.
mit Hassan 24 5
aar.45 Devletin bakentinde uygar ehir zelliklerinin dom as,46 e

hir halknda kuvvetli asabiyyet bulunmasna47 -balangta ehrin
kent zellikleri gsterm esine- ramen bu hlin gittike bozulmas;
ehir halkndan bir ksmnn dierlerini ynetim ve istibdatlar altna
almas, bunun da sanayiin ve ticaretin gelimesi dorultusunda ger
eklemesi dikkati eken olaylar arasmda yer alr.48
zetle; bn H aldunun kentin balangta bedev espride olduu
nu gstermesiyle kentten uygarla gei, kentin mlk rgtlenm e
siyle birlikte "ehirlemesi, M u k a ddim ede bir lde, ifadesini
bulmaktadr. Kent oturulduundan kaynaklanan nc gcn gebe
vurucu gcyle birletirilerek gelime boyutlar hazrlanmas slmn
orijinal yapsn oluturmu bulunan temel faktrler arasnda yer alr.
Kent, bakanlk ynetiminin kahr ve tagallbe dayanan devlet
ynetimine gemesi dorultusunda deimitir. slmda kent yerle
ikliinin katk ilikiler iinde bulunmas da, akladmz zere,
bn H aldunun dncesine yansm ve ortaya karm ak bir g r
nm kmasna katkda bulunm utur.49 Bir cmle ile, bn H alduna
45 MSU, II, ss. 680, 672-673: MU, II, ss. 303-304: MR, II, ss. 297, 295296.
* MSU, II, ss. 680-681: MU, II, ss. 306-307: MR, II, ss. 297-298.
48 MSU, II, s. 683 vd.: MU, II, s. 309 vd.: MR, II, s. 301 vd.
49 M. Mahdi, bn Haldunun slm ehirin tarihsel geliimiyle ilgili dnce
sini Yunan site-devletinden ok Helenistik ehir anlayyla birletirmektedir.
Mahdiye gre Mukaddimede, Aristotelesin Politika'da yapt gibi, ehir
bir siyasal-etik btnlk olarak ele alnmamakta, ehir ve bal kurumlar, bir
devletin eitli ehirleri egemenliinde tutmas asndan ncelenmektedir.
(Bkz.: ibn Khalduns Philosophy o f History, s. 209 not 5). slmdaki birok
ehrin, nceden mevcut imparatorluklarn yklmas ve zlmesiyle yeniden
kurulmu bulunmas bn Haldunun bu yargsn dorular niteliktedir, denil
mektedir.
Mahdinin iaret ettii bu nokta slmn yaygnlamas srecindeki g
rnmlerin aklanmasna bir lde yardmc olabilir. Ancak, slmn
kuruluu itibariyle Mekke ve Medinenin yaps gene bir sorun olarak ortada
kalmaktadr. Ayrca, bn Haldunun anlatt kentler Helenistik ehir an
layyla tamamyla aklanacak gibi deildir. bn Haldun, speklsyonlarla dnceden kaynaklanarak- genel bir teori gelitirmemekte, kritik bir kay
nak tahlilinden ve gzlemlerden hareketle bir teori gelitirmektedir. bn Hal
dunun slm vmesi, sadece dinsel inanlarn ifadesi olarak aklanamaz.
Dnr, slmn v/meye deer niteliini tarihsel gereklii ierisinde

gre uygarlk, devletin var olduu dzendir. Devlet otoritesinin, h
km darlk ynetiminin bulunmad ehirler de mevcut olmutur -k i
biz bunlar kent diye kavramlatrmay benim sem iizdir- Belirlen
mesi gereken husus; ekonomik sosyal ve siyasal rgtlenmenin bir
btn hlinde, birbiriyle etkileimli bir sreci izleyerek, deimesidir.
bn H aldunun dnce sistemi hakkmdaki ou incelemelerde net
bir tahlilden uzak kalnmasnn temel sebeplerinden birisi, genel ola
rak bedevlik (kandalk, ilksel) ile zel olarak bedevliin (gebe
toplum) kartrlmasndan kaynaklanr. Tabiatyla, bu da, bn H al
dunun siyasal teorisinin yapsn, deyim yerinde ise, m addesini
oluturan mlk kavramnn M ukaddimenin btn ierisindeki ye
rinin tam olarak anlalmasn engellemitir.
III. MLK KAVRAMININ ESASLARI

A. MHYYET VE GENEL NTELKLER
1. Terim
Mlk kelimesi hkmdarlk, hkmdarlk onuru, hkm et etme,
ynetme, yrtme, dnyev otorite, devlet karlklarn tam akta
dr.50 Genellikle hkmdarlk anlamna gelen m lke bn Haldun ta
rafndan verilen yklenimin tam anlamyla belirlenmesi, kavramn
btn boyutlaryla incelenmesine baldr. u kadar hemen belirtil
melidir ki, M ukaddim ede mlkn asl ifade ettii anlam evrensel
bir siyasal rgtlenme biimidir. M ukaddimede mlk, bir temelkurum u, tem el-rgt belirlemektedir. bn Haldun, esas olarak
egemenlikle tehiz edilmi rgtlenmeyi mlk terimiyle ifade etm ek
tedir.
H adste belirtildii zere, din ve devlet (ya da din ve mlk; din ve
Sultn), din ve [lik anlamda] g ikizdirler.51 Ayn hadsin din
de ortaya koymaktadr. bn Haldunun, uygarlk-yerleiklik ve kentin ince

lenmesinde gzden karmad dinamik gelime; Mekke-Mednenin sosyal
yapsnn zamann anlay iinde demokratik siyasal rgtlenmeye almas,
ancak zamanla istibdata uramas da bunu kantlar. eriatn yine zaman
iinde zmre menfaatna uygun olarak yorumlanmas da bu geliimin en
nemli gstergesidir.
50 Bkz.: E.I.J. Rosenthal, Political Thought in Medieval slam, s 312.
51 Bkz.: E.I.J. Rosenthal s. 8.
mit Hassan 247
ve devlet ya da din ve mlk olarak sylenmesi slm pltform da

mlk ve devletin etimolojik adan aynla varan yaknln o rta
ya koymaktadr. bn Haldun takipisi Hac Halife Ktip elebi Dstrl amel fi islhl h a leld e ? 2 devleti, ada anlamnda kullan
m aktadr.53 bn Haldun terminolojisine bal olan Hac Halifenin
(mlk) devleti, bn H aldunun mlknden baka ey deildir.
Nitekim tamamyla bn H alduna dayanarak gelitirdii devletin ve
cemiyetin hllerine54 dair grlerinde Hac Halife, byle bir yakla
m ierisindedir.
M ukaddim ede mlk (mlk) kelimesinden baka devlet (dawla) kelimesi de gemektedir.55 Bu durum devletin mlk"ten farkl
bir anlam tar biimde gelitirildiini ve bamszlatn gsterm e
m ektedir.558 Mlk, Mukaddime boyunca gelitirilen ve bn H aldun
un siyaset teorisinin yapsn oluturan kavramdr.
M lk"n kelime olarak hkm darlk anlamna gelmesi devlet
karl kullanlm olduunu kantlamaktadr. bn H aldunun bede
v toplumdaki bakanlk (riyset) rgtlenii ile H adar toplumdaki
mlk rgtlenii ayrmnda, mlk, hkm yoluyla ynetilen ve ka
hr ile tagallube dayanan siyasal rgt biimidir.556
bn Haldun zerine inceleme yapan baz yazarlarda grlen kav
ram karkl, belki de dnrn, rgt hem egemenlik sahibi ve
hem de iktidar sahibi olarak incelerken, mlk kavramn odakla
rm olmasndan kaynaklanmtr. Egemenlik ile siyasal iktidar
mlkte ierilmektedir, ancak bn Haldun egemenlik ile siyasal iktida
r bilinli bir biimde ayrmaktadr.
52 Bkz.: (Hazrlayan) Orhan aik Gkyay, Ktip elebiden Semeler,
M.E.B. yay., st. 1968, ss. 22-23.
55 E.l.J. Rosenthal, s. 229.
54 Bkz.: O.. Gkyay, Ktip elebi..., s. 115: Takvimt tevrih Hatime
Temhd-Htimetl hatime.
55 Bkz.: Mahdi, s. 190 not 2.
55u Aadaki anlatmdan dorusunun anlalaca zere, daha nceki ba
smlarda, ok talihsiz bir tashih hats yaanm ve gstermemektedir ek
lindeki doru ifade yerine, bu zgn cmledeki gstermektedir kelimesi
sehven yer almtr.
5H>Tagallb ve Kahr mutlak ynelik olarak dnlmelidir. Tek bana tegallb galebe ve potansiyel galebe, bedvet dneminin riysetinden mlke
gei dnemi iin de kullanlabilmektedir. Bkz. MSU, I, s. 417: MR, I, s.
380.
2. Gerekleme Koullar
bn Haldun, sosyal hayatn olumasyla dnyann im r edildiini,
byle bir hayat tarznda ise insanlarn saldrganlklardan korunm ak
iin reise (yasa[k]ya) ve (daha sonra) hkime; ksacas, vziye ih
tiya duyduklarm56 belirtmektedir. Hkmdarlk evresinde, hkm e
den iktidar eline alm, insan topluluunu kendisine itaat ettirmitir.
Devlet ve hkm etin anlam, bu itaat ettirm e olay asndan ak
lanabilir.57 Hkm etm e ilikisi insanlar iin yaanmas gereken doal
bir rgtlenme biimini oluturur. Bu rgtlenme, zulm ve d
manl nlemeye yneliktir -byle olm aldr-.58 Hkmetmek, kuvvet
sahibi olmak ve zorla hkmn yerine getirmekle yrr.59 H er asa
biyyet sahibi devlet kurarak hkm dar olamaz, ancak tebaay kendi
sine boyun ediren, vergiler toplayan, -tem silci- heyetler gnderen
ve snrlan koruyan hkm dar olabilir.60 Grld zere, hk
m etm e, ancak egemen olmakla gereklemektedir. Egemen olan bir
siyasal rgtlenmenin -m lk n - gereklemesi, kudret ve kuvvet
sahibi bir topluluun birlikte harekete gemesiyle m m kndr.
Egemenliin srmesi ve hkmetmenin gereklerinin yerine getirilmesi
iin kurulan siyasal rgt, asabiyyetin bir sonucudur. Ancak her
asabiyyet sahibi devlet kurarak hkm dar olamaz. H km dar ol
m ann koullan aka belirtilmi olan boyun edirme, vergi topla
m a temsil yeterlilii bulunma ve snrlar koruma" ile gerekleir.
bn H alduna gre egemen olan, siyasal iktidara da sahiptir. An
cak, belirli bir siyasal iktidar sahibi olma, egemenlik kurm u bulun
maya, hkm darlk etmeye yeterli deildir. ada deyile, iktidar,
egemenliin, zorunlu kouludur, fakat yeterli koulu deildir. Belirli
bir iktidara sahip olduu hlde hkmdarlk dzeyine erimi say

57 MSU, I, ss. 215-216: MU, I,s. 104: MR,
I,
s. 92.
MSU, I, ss. 417-418: MU, I,s. 472: MR,
I,
s. 380.
MSU, I, ss. 417-418: MU, I,ss. 472-473: MR, I, ss. 380-381.
60 MSU, I, ss. 418-419: MU, I,s. 473: MR,
1,
ss. 380-382.
Her asabiyyetin, civarndaki kavim/kabileler/airet zerinde basks...
tegallb...vardr. Her asabiyyetin ml yoktur. Hakik mnda mlk
(mlk tm, mlk hakiki) sadece raiyyeyi istibdad altna alan, mal ve
vergi toplayan, eliler gnderen, hudutlar koruyan ve gcnn stnde ka
hir bir g bulunmayan bir asabiyyete mahsustur [onunla doar ve geliir].
mit Hassan 249
lamayacak rgtlenmelere tarihte rastlanlmaktadr. Berber hkm

darlarndan ve [ayrca] Abbasler Devleti'nin ilk gnlerinde hkm et
sren Arap kavminden olmayan [ranl] hkm darlar gerek m nsiyle hkm dar deildiler. nk bunlarn hepsi devletlere mahsus
olan eyleri yapacak kudrette olmamtr.6
Bir hkm darlk kurm u olabilmek iin yukarda belirttiimiz uy
ruklarna boyun edirme, vergi toplama, temsilci heyet yollama, s
nrlan koruyabilme koullar da yeterli deildir. Veri siyasal rgt
lenme, nicelike belirli bir bykle ve nitelike belirli bir gce eri
mi olmaldr. Yurdundaki btn asabiyyetleri yenerek, bu asabiyyet
sahiplerini ynetim altna alamayan ve her muhalif kuvveti ortadan
kaldrmayan, kendi egemenliinin stnde baka bir kuvvet ve ege
menlik bulunan siyasal rgt de hkmdarlk deildir. Gerekli nice
lik ve nitelikteki koullara sahip olmayan gerek anlamyla hkm dar
saylamaz.62 Sadece, m lkn meydana geli sreci bakmndan de
il, biztihi hkm darhk/m lk de diyalektik bir ileyi ierisinde g
relilik tar. Tebaann maslahat Sultnn ztnda ve ahsnda...de
ildir. Onlarn hkm dardaki maslahattan [interest] onun kendileri
ne olan izfet ve nisbetinden baka bir ey deildir. Zir mlk ve
saltanat izafi hususlardandr. Bu izfet (grelilik) hkm dar ile tebaa
arasndaki nisbetten ibarettir"62
te yandan, memleketin etrafnda kendi llerinde hkm et
eden emirler [bey] ve evresel bakanlar, baka bir devletin hkm
altnda toplanmlardr. Bu tarz emirlikler (derebeylikler: feodal e
killenmeler )63 memleketi geni olan devletlerde grlm ektedir.64
61 MSU, 1, ss. 418-419: MU, I, s. 473: MR, I, s. 381.

62 MSU, I, ss. 418-419: MU, I, ss. 473-474: MR, I, ss. 381-382.
b2MSU, 1, s. 418: Mk, 1, s. 381.
63 "(Derebeylikler, feodaliteler) Ugann evirisinde yer alan bir aklama
dr, bn Haldunun sz konusu pasajnda betimlenen emirlikler gerekten
tavaif-l mlk beylikleridir ve derebeilemi zellikler gsterirler. Ugan
belirli bir yorumu barndran slbuyla bn Haldunun ilgili blmde yaz
dklarn yanstmaya u ekilde devam etmektedir: "Bu derebeylikleri mem
leketin etrafndan uzak blgelerde kendi kavimlerinin hkmdarlar olup,
byk bir devletin hkm altnda bulunurlar. Ubeydrierin feodalleri olan
Sinhaceler, bazan Emevlerin, bazan da Ubeydlerin vasallar olan Zenaata
hkmdarlar bu, kabildendir. Douda Abbasler anda Arap olmayan
feodaliteler ve slmiyetten nce Franklara tbi olan Berber hkmdarlar,
250 bn Haldunun Siyaset Teorisinde rgt: Mlk Kawam

Genel anlam da bir mlkn var olabilmesi, siyasal rgtlenmedeki
iktidarn ynetimi "hkm yoluyla srdrm esine baldr, gerek bir
hkmdarlk, yukarda akladmz uyruklara boyun edirme, vergi
toplam a yeterliliklerinin vd. var olmasna, hem de veri siyasal rgt
lenmenin kendisiyle coraf ve siyas ynden ilintili evredeki btn
beyliklere, emirliklere egemen olmasna baldr.
Mlkn uygarln evrensel siyasal rgt olduu M ukaddime
boyunca belirtilen bir temel olgudur. Bakanlk bedevliin (kanda
ln) ynetim biimi olmasna karlk, uygarlkta tagallbe (tahak
km: zor-cebir-iddet) dayanlr, bunun iin de mlk arttr. bn
H aldun bu olguyu bildii tarihsel olaylarla kantlamaktadr. Bedevli
in gebelik aamasndan gelen Araplarn, slm boyunca, mlk
rgtlenmesiyle ykselmeleri, buna karlk slm mlk kknleince gene yer yer bedev hayata dnme durum unda kallar rnek
olarak ele alnmaktadr.65
5. Egemenlik-Siyasal ktidar likisi Asndan Biimlenii

bn Haldun, egemenlik -ve tabiatyla egemenlikle birlikte siyasal ik
tid a r- sahibi mlk ile yalnzca snrl bir coraf blgedeki belirli bir
grup zerindeki siyasal iktidar arasndaki fark belirtmektedir.
bn Haldun, konuyu, gerek mlk (mlk haqiq) ile snrl (ya da
noksan, eksik) mlk (mlk nqis)66 ayrmyla gelitirmektedir.
M lk nks gerek devlet ii iktidar asndan gerekse devletler aras
bamllk ilikileri bakmndan ortaya kan bir kavramdr.
Devlet ii iktidarn egemenliin sahibi hkm dardan dier bir un
sura kaym olmas, szgelimi hcib (hjib)in iktidar ele geirmi
bulunmas,67 hkmdarlktaki taml noksan klm demektir. Devlet
ve hkmdarlk, devletin ilk kuruluunda ilk hkm darlar tarafndan
yesi olduklar topluluun asabiyyeti ile elde edilmi, bundan sonra
skender devletinin ve kavmi Yunanllarn vasallar olan fars derebeyleri ve

dier birok feodaller bu cmleden idi. (MU. I, 474.)
64 MSU, I, s. 418: MU, I, s. 472: MR, 1, s. 380.
65 MSU, I, s. 366 vd.: MU, I, s. 386 vd.: MR, I, s. 306 vd.
66 Bkz.: Rabf s. 139.
67 Terimin orijinal kapc ya da perdeci konumuyla elde edilen snrl bir
stat kastedilmeyerek iktidar paylam gerekletirecek bir ykselie iaret
edilmektedir.
mit Hassan 251
da sregelen bu asabiyyet sayesinde korunm u olmas dolaysyla, bu

asabiyyet, hkmdarl bu sllelerden gelenlerin tabi hakk hline
getirmitir. Salanm bulunan stnlk hkm darn asabiyyetinin
bir rndr.68 Asabiyyet geerli olduu srece, egemenliin h
km darda bulunmas, onun tarafndan temsil ediliyor olmas tabidir.
Oysa, iktidar,69 eitli sebeplerle hkm darn elinden baka kii ya
da merkezlere kaym olabilir. ktidar eline geirmi olan kii do
rudan hkm dar olmaya ynelmi deildir; hkmdarln meyvalarn toplam aya; ynetimi, yrtmeyi ve dier gleri kullanmaya
balamtr. ktidar kazanan kii, hkmdarla ayn asabiyyeti tayor
olabilecei gibi, kle, azatl ya da himaye altmda bulunan kimseler
den biri de olabilir. Ancak, tagallb eden kimse aktan aa devleti
hkm darn elinden ekip almak iddiasnda bulunmaz. O, ancak
emir, yasak ve hkm icra etmek, bozmak gibi hkmdarln meyvalaru hkm darn elinden almak ister.70 stnlk salayan kii
devleti hkm dar nmna ynettiini syleyecek, hkm darln
belge, simge ve lkablann almaktan saknacaktr. Gene, ayn kii,
hkm darn ancak naibi olduunu syleyerek demagoji yapacaktr.71
ktidar eline geirmi olan ya da geirme yolunda aba gsteren kii
hkm darlk simgelerine de el attnda hkm n kendine getii
iddisn ileri srdnde, hkm darn asabiyyet evresi hkm dara
itaatlerinin gereklerini yerine getirecekler, sz konusu hukuk d
davrana kar kalkacaklar ve iktidara ynelen kii(ler) helak olu
nacaklardr.72 Grlmektedir ki, bn Haldun m onarik devletlerdeki
iktidar mcadelesinin en tipik biimine k tutm aktadr. H km da
68 MSU, I, s. 416: MU, I, ss. 469-470: MR, I. s. 379.
69 ktidar denilince, genel olarak ynetim; yrtme ve dier btn glerin
konumu anlalmaldr. (Bkz.: MR. I. s. 379.)
ktidarn korunmasna devlet grevlileri ve zellikle asker g asndan
bakldnda, hadarlik boyunca mrann bozulmaya yz tutmas ve devletin
gerilemesi srecine gelindiinde, hkmdarn, iktidarn srdrebilmesi iin,
tabiatyla, kendisini savunacak hamilere, askerlere ihtiyac olaca bilinmek
tedir. Bu bakmdan, Devletin ordusunda, bedvet ve hunet esasna gre
yetitirilenler, hadaret ve onun gerektirdii huy gz nnde bulundurularak
yetitirilenlerden, devlete daha faydal olurlar. Btn hanedanlklarda bu
durum mevcuttur. (MSU, II, s. 673)
70MSU, 1, s. 416: MU, I, s. 470: MR, I, s. 379.
71 MSU, I, s. 416: MU, I, s. 470-471: MR, I, s. 379.
72 MSU, I, s. 417: MU, I, s. 471: MR, I, s. 380.

rn yetkilerinin defacto ele geirilmesi karsnda ou kez buna ee
bilecek devlet rgt yeleri, de jure bir geie kolaylkla rza gs
termeyecektir. Hatt, byle giriim, girienlerin lmyle sonulana
bilecektir.
bn Haldun sz konusu geliime rnekler getirmekte ve grle
rini pekitirmektedir.
ktidarn el deitirmesiyle ilgili geliimler, m lkn nks k
lnmasna sebep olabilecektir. Ancak, burada ok nemli bir hususun
zenle belirtilmesi gerekir. ktidarn hkm dardan baka kii ve
merkezlere kaymas; devlet ii, ynetimle ve hkm darla ilgi bir
gelimedir. Bu gelime, hkm darn ynetimden uzaklatrlmas ve
denetim altna alnmas hlinde ortaya kmakta; Vezirler veyahut
hkm darn maiyetindekiler devletle tagallb ettii vakitler73 gerek
lemektedir. Vezirler, maiyetten dier kiiler, azatllar ya da eitilmek
zere himayeye alnanlar iktidar elde etmeye ve hkm dar nfuzu
altna almaya balarlar. Byle bir gelimenin en belirgin ltleri, h
km darn halkla temas etmesinin nlenmesi, bolluk ve nimetlere,
keyif ve sefaya altrlmasdr. Durum , ocuk yata hkm dar olan
larn bana gelince vezirlerin iktidar bsbtn artacaktr.74
bn Haldun, btn zelliklerini koruyan bir devletin hakik mlk
olduunu belirtmitir. Hkm darn fiilen iktidardan uzak braklma
s, bn H alduna gre, devletin bnyesine ilikin bir gelimedir. Fa
kat, devletin btnyle egemenlik ve bamszlyla ilgili bir siyasal
deime deildir. Devletin bamszlk ve egemenlik asndan naks
m lk hline dm bulunmas, bu balkta daha nce belirttiimiz
zere, iki hlde olmaktadr. Bunlardan birincisi, Devletlerin, onlara
mahsus olan eyleri yapacak kudrette olmamalardr.75 bn Haldun
bu tip devletlere rnek olarak Kayrevandaki Agleb oullarndan bir
ok berber hkm dar e Abbas Devletine bal Arap olmayan h
km darlarn durum unu gstermektedir. Bunlar esas itibariyle, a
mz terimleriyle, bamsz ve gerekli lde egemen olmayan devlet
lerdir ve m lk nqis derecesindedirler. kinci bir tip devlet de yine
nks m lk derecesinde olan emirliklerdir. Genellikle bu tarz devlet
ikler dier bir byk devletin egemenlii altndadrlar. Bu bamsz
73 MSU, 1, s. 414: MU, 1, s. 467 : MR, I, s. 377.

7AMSU, I, ss. 414-415: MU, I, s. 468 : MR, I, ss. 377-378.
75 MSU, 1, s. 419: MU, I, s. 473 : MR, I, s. 382.
mit Hassan 253
ve egemen olmayan devlet tipleri bn H aldunun devlet niteliklerinin

zerinde durduu ve nks grd siyasal yaplardr. Nitekim, bu
iki tip devlet Mlkn hakikati (devletin mhiyyeti ve trleri)76 ba
lnda ele alnmaktadr. Oysa, devlet ii iktidarn el deitirmesiyle
ilgili geliim, hkm darn ynetimden uzaklatnlmas ve hkm
darn istibdat altma alnmas77 biiminde ortaya kmaktadr.
Devlet ii iktidar ilikileriyle devletin btnne ait durumlar bir
birinden dikkatli bir biimde ayrmasna ramen, bu noktada, bn
H aldunun neden hem devletin btn asmdan, bamszlk ve ege
menlik koullan bakmndan yetersiz kalan devletlere "nks mlk
hem de devlet ii iktidar paylam ile ilgili geliimler sonucu ortaya
kan ve hkm darn iktidardan uzak drld devletlere nks
m lk, terimini kulland dnlebilir. 8u hususun incelenmesi,
gerekten, bn H aldunun siyasal yap ve rgte ilikin grlerinin
aa karlmasna nemli lde yardmc olabilir.
bn H aldunun iktidara ilikin gelimeleri devletin yaps iin kul
land terimle aklamas bilinli bir yaklamn sonucudur. Devletin
bamszlk-egemenlik koullar ynnden kayba uram as devleti
nasl zayf drecekse, iktidarn devletin kurucusu ve yrtcs
hkm e dayanan otoriteden uzaklaarak yeni unsurlarn eline ge
mesi de devleti (bu kez bamsz egemen bir devleti) zayfla srk
leyebilecektir. bn Haldun burada konuya norm atif bir yaklamda
bulunmamaktadr. D nr ilgilendiren temel sorun, pozitif a n
lamda devlet olgusudur. Siyasal otorite sahibi (hkm dar) ile siyasal
iktidar (vezr, hcib vb.) ayrm olduunda devletin gcnden kayba
uramas sz konusudur. Bylece, devlet gittike zayf debilecek
ve durum yalnzca bir iktidar sorunu olmaktan kabilecek, devleti
ilgilendiren, devletin egemenliine glge drebilen gelimeleri
dvet edebilecektir. Nitekim, iktidar zaaf Devlete rz olmas tabi
olan bir halettir... Bunlar tedavisi ender bulunan devlet hastalklar
dr.78
76 MSU, I, s. 417: MU, I, s. 472 vd.: MR, I, s. 380 vd. Bkz.: MSU, I, s.
418de dipnot 14. :
77 MSU, I, ss. 414-415: MU, I, ss. 467-469: MR, 1, ss. 377-379.
78 MSU, I, s. 415: MU, I, s. 469: MR, I, s. 378.
"Douda Abbasler Devletinde Bveyhflerin, Trklerin, Kfr hdlerin
ve bakalarnn, Endlste Mansur bin mirin tagallb bunun bir rnei
dir. Boyunduruk altna alnan hkmdar, bazen bunu grr ve boyunduruk
bn H aldunun konu zerindeki fikirlerini sistemletirmesi em a

tik olarak ylece zetlenebilir:
MLK HAKK
Bamsz devlet
MLK
MLK NKJS
Bamszl tam olmaya

devletler (rnein,
Kayrcvardaki Aglabler;
Abbaslerc bal devletler)
B
A
I
M
S
z
L
I
K
Egemen devlet
Egemenlii lam olmayan

Emirlikler (Tavif-i mlukler)
E
G
E
M
E
N
L
ktidarn hkm'e dayanan

otoriteden kaynakland
devlet
I
K
T
ktidar paylamnn olduu,

iktidarn hcib ve vezirlere
kayd devlet
D
A
ve devlet idaresi bandan atlmaktan kurtularak idarenin eskisi gibi slle

nin eline gemesine alr, tagallb edenlerin ellerini krar, onlar ldrr
veyahut devlet ilerinden uzaklatrr. Fakat, bu az grlen hllerdendir.
nk devlet bir kere vezirlerin ve yardmclarn eline geer ise bu hl de
vaml olur, devletin bu hlden kurtulduu pek az grlmtr. nk bu
kabilden olan tagallbler, ounlukla, isrf alarnda ve hkmdar oulla
rnn erlii (reclet) unutarak nimet ve lezzetlere dalarak yetitikleri zaman
larda vukua gelir. (MSU, I, s. 415: MU, 1, ss. 468-469: MR, I, s. 378.)
mit Hassan 255
bn H aldunun siyaset teorisinin nemli bir blmn meydana geti

ren mlk zerindeki grleri evrensel zellikler tar. bn Haldun,
gerek bu balkta yer alm olan mlkn mhiyyeti konusundaki ge
rekse bu bal izleyen mlk hakkndaki dier grlerinin her yer
ve zamanda geerli olduunu belirtmi deildir. Teorideki evrensellik
konunun -ilk o larak- bilimsel78bir ekilde ele alnmasndan do
m aktadr.79 yle ki, bn H aldunun, slm, tarihi boyutlarn yer yer
aan verileri kapsayan, fakat esas olarak, slm, boyutlar erevesin
deki bilgi ve gzlemlerine dayanarak gelitirdii teorisi, sonuta,
kendiliinden evrensel nitelikler gstermektedir. bn H aldunun sa
lkl veri ve bulgularna dayanarak ortaya koyduu grleri ve var
d sentez, bu sentezin belirli bir sistematik altnda ilemesi evrensel
siyasal olgularn ipularn veren bir teorinin meydana gelmesine
nayak olmutur. Tabiatyla olaylarn incelenmesinde, bn Haldun
bildikleri (gzlemledikleri ve kritik yolla rendikleri) ile snrl kal
mtr. Ancak, m etodunun boyutlar, dnrn, kurduu genel
doktrinde olduu gibi, onun bir uzants olan siyasal teorisinde de
evrensel sonulara varmasm mmkn klmtr. bn H aldunun ve
rilerini derledii mekn-zam an iin ortaya koyduu siyasal grler,
bugn iin bile tarihsel sonular bakmndan, tartma gtrm eye
cek bir deer tamaktadr.
763Hatt bu gibi betimlemelerimiz dahi eletirilebilir; zira, yzyllar ierisinde

sonradan oluan bilim anlayn geriye yanstarak bn Haldun tanmlanmas cihetine gidilmesi -lengistik/dilsel/ anlam retim i- zorunlulu
undan kaynaklanm olsa da zihinsel bir takdm-tehirden bahsedilebilir.
w Mukaddime boyunca, eski Yunan, Roma, Kartaca, Bizans; Franklar, Gotlar, Almanlar, Slavlar; spanya Hristiyan devletleri; Akdeniz devletleri, tal
yan ehir devletleri; Fars, slm ncesi Kuzey Afrika ve Arap Yarmadas
lkeleri, Trkler ve Moollar hakknda eitli bilgiler kaydedilmektedir.
bn Haldunun evrensel tarihi Kitb el-ber"de iledii tarihin coraf
alan" ve dnrn yararland baz kaynaklar konusunda bkz.: Bernard
Lewis, The Use by Muslim Historians of Non-Muslim Sources, Histo
rians o f the Middle East (ed. B. Lewis-P.M. Holt), Oxford University Press.
London 1964, s. 183.
B. AYIRICI ZELLKLER VE ETLER

1. Konum
bn Haldun mlkn eitlerini, dier bir deyile, ald biimleri in
celerken bilinen tarihte gerekten yer alm tipler zerinde durm ak
tadr. Bulgularn dzenleyen bn Haldun iki deiik siyasal sistemin
varln ne srmektedir. Bunlar din siyaset (syasa dnya) ile
mlke dayanan siyasettir. Mlk ise kendi iin ikiye ayrlr: Siyas
mlk (mlk siyas) ve tabi mlk (mlk tab). bn Haldun Hilfet
ynetiminde gerek anlamda bir devlet rgtnn var olmadn
kabul eder. Oysa dier iki tip gerek anlamda devletin bulunduu,
boyun edirme (tagallb) ve g-iddet (kahr) yoluyla ynetimin
saland rejimlerdir.
Devletin ekillerinden birini oluturduu kabul edilegelen siyaset-i
medeniyye (siysa madanya)yi ise, bn Haldun, devlet eitlerinin
yer ald siyasal sistemler arasnda saymamaktadr. G rek dn
cesinin, Platonun rn olan siyaset-i medeniyye (poteia), gerek
likle ilgili bulunmayan bir zihinsel tasavvur olduundan, bn Haldun
tarafndan Siyaset Teorisi iinde saylmaz ve sadece fikir tarihi
asndan kayda deer bulunur: Siyaset-i medeniyye adyla anlan
siyaset yneticilerden bsbtn kanmak iin toplum rgtndeki
yelerin her birinin nefsinde ve karakterinde bulunmas gereken fa
zilete dayanr. yelerinin herbirinin bu faziletin bulunduu kabul
edilen sosyal rgte medeni-ti fazile denir. Filozoflar bu toplumun
ynetimindeki kurallarla [siysa madanya], olaan bir siyasal rgt
te kamu yarar iin benimsenen kurallar kastetmezler; filozoflarn
siyaset tbiri deiiktir. zetle, filozoflar bu toplumu faraz bir ekil
de dnm lerdir.80
Grld zere, Efltun geleneinin miras slmda yaygn
olduu hlde,81 bn Haldun, hipotetik faziletli ehiri felsefenin
80 MSU, I, ss. 571-572: MU, II, s. 118: MR, II, ss. 137-138.
F. Rosenthal, siysa madanyay yorumlayarak politik topyaclk bii
minde karlamaktadr, F. Rosenthal, "Medne-ti fazileye de ideal ehir
karln vermektedir. Bkz.: MR, II, s. 138.
81 slmda yalnzca teorik olarak deil, pratik sonular karmak endiesiyle
de "Medne-ti fazile zerinde geni lde durulmutur. Bu husus zellikle
Frb ve bn Baccede grlr. Platon (ayrca Aristoteles) etkileri tayan
Frbnin eitli eserlerinde (zellikle, Kitb Tahsil al-Sadah ve Kitb
mit Hassan 257
alanna brakarak -ta rih se l- gereklii aratrma yolunda almasn

srdrm ektedir.82
2. Halifelik-Mlk Ayrmna Gre Belirlenii

bn H aldunun, ynetimin zelliklerine gre yapt din siyaset (H i
lfet) ile siyas mlk ve tabi mlk tasnifi, kaydettiimiz zere, siyasal
sistemleri inceledii bir dzenlemedir. Burada halifelik, ilk mlkn
eitli farkl rgtlenmeleri olarak ortaya konulmaktadrlar. Halifelik,
eriata dayanr; mlk ise sonradan kabul edilen siyasal kurallar uya
rnca oluur ve ynetilir: D nre nazaran, siyaseti demek, akl
delil ve hkmlere dayanarak dnya ilerini ve faydalarn elde eden,
zarar ve ziyanlar defetmeye ynelen insan demektir. Siyaset, dn
yev m aslahadann celbi ve zararlarn defi hususunda akl dncenin
(intellectual insight) gereine gre halk sevk ve idaredir. Halifelik
ise genellikle ahret fayda ve ilerini gz nnde bulundurarak eriat
rAhl al-Madinat al-Fdlahda) "ideal ehir-devletini ilemesi konusun
da bkz.: M. S. Haan al-Masumi, Al-Frbi, A History o f Mslim Philosophy (ed. M. M. Sharif), ss. 704-717, zellikle ss. 713-716.
Bu adan, bn Bacce iin bkz.: M. S. Haan al-Masumi, ibn Bjjah,
ayn yerde, ss. 506-525, zellikle ss. 522-523.
Esas olarak bn Rd inceleyen fakat faziletli ehir-devlet konusunda
bn Haldunun yarglarn da dikkate alan bir ett iin bkz.: E.I.J. Rosenthal,
The Place of Politics in ibn Rushd, Bulletin o f ihe School o f Oriental
Studies, XV, 1953, ss. 246-278.
82 Richard Walzer. Aspects of Islamic Political Thought: Al-Frb and ibn
Haldun (Oriens, vol. 16, 1963, ss. 40-60) adl makalesinde, Frbnin so
yutlamalarn kendisinden yaklak drt yz yl sonra yaayan bn Haldun
un gerekiliiyle karlatrmaktadr. R. Walzer, Platonun Devlet, Yasalar
ve Devletadam'nn slmda ilgi grmesi sonucu ortaya kan gelimelere
deindikten sonra, siyasal dnceleri asndan en ilgi ekici bulduu,
Frb ve bn Haldunu ele almaktadr. Platonun "ideal ehir nerisinin
Grek dnyasndaki yerini belirleyen yazar, ayn idealin Frb tarafndan
uyarlanmasyla ortaya kan fikir yapsn tartmaktadr Frbnin spekla
tif karakterdeki siyasal fikirlerine karlk bn Haldunun gzleme dayanan
gerekiliine dikkati ekmektedir. Ancak, k noktas itibariyle ak bir
HA.R. Gibb etkisi tayan inceleme, bn Haldunun siyasal nitelikteki g
rlerini genel olarak deerlendirmede zaaf ierisindedir. Yine, asabiyyetin
"irrasyonel dayanma duygusu olarak tanmlanmasn da bn Haldunun
doktrinine nfuz edilememi olduunun bir belirtisi saymak gerektir.

ile i grmeye ynelir,83 bn H aldunun Halifelik ynetimiyle siya
sal ynetim ayrmn ele aldmzda, dnrn m etodunun te
mellerini atarken gelitirdii akl ilimler-nakl ilimler ayrm hatr
lanmaldr.84 Halifelik, slmn kuruluundaki siyasal rejim olarak
bir dokunulmazlk tamaktadr. Halifeliin tanmlanmasnda bn
Haldunun uyma zorunluluunda bulunduu mutlak koullar vardr.
D nr, halifeliin vgsn yaparken bu zorunlulua uymak d u
rum undadr. bn H alduna gre, ynetim, Tanr tarafndan indirilmi
ve riden ibaret olan peygamber tarafndan halka anlatlm ve e
riat olarak kavimlere tebli edilmi olan kanunlar ile gerekletirilir
se, buna din siyaset denilir. Din siyaset insanlarn dnya ve ahretleri
iin faydaldr.85
bn H alduna gre, halifelik zamanla mlk rgtlenmesine d
nm tr. Ynetim, nce, halifelik biimindedir ve hkm darlk bi
iminden uzaktr, sonradan halifelik ile hkmdarln anlam birbi
rin e karm; nc devirde ise bsbtn hkm darlk biimini
almtr.86 D rt Hlife Devrinin gerek halifeliinden, tagallb yani
kuvvet ve iddetle elde tutmak, ynetmekle kurulan ve srdrlen
mlk rgtlenmesine gei, arada ksa dnemlere zg deiiklikler
olmakla birlikte, belirli bir sreci oluturm utur.87 bn Haldun bu ge
limenin determinist bir sre sonucu olduunu kantlamaktadr.
slmiyetin ilk sadelii ve Arap kavminin bedevlik anda olmas,
yurtlarnn ekonomik durum u88 dorudan hkm darla geii
nlemi, dil bir ynetimi m m kn klmtr. Bakanlk hak ve h u
kukum dan saplmas,89 zulmn ba gstermesi90 halifelikten hkm
83 MSU, I, s. 421 :MU, I, ss. 481-485: MR, I, ss. 385-388.
"4 Bkz.: Yukarda, Nakil-Akl Ayrm altbal.

85 MSU, I, ss. 420-421: MU, I, s. 479: MR, 1, s. 386.
86 MU, I, s. 528: MR, I, s. 428. Halifelik makamnn hkm ve artlar
hakknda mmetin ihtilf konusu hakknda bkz.: MSU, I, s. 423 vd.: MR,
I, s. 388 vd.: Halfelikin akl zaruret dolaysyla deil, toplumsal gerekirlik
temeli sebebiyle kabul edilmesi ynnde filozoflara kar tez iin bkz. MSU,
I, ss. 424-425.
87 Bkz.: Halifeliin Mlke dnmesi balkl fasl; MSU, I, s. 439: MU, I,
s. 510 vd.: MR, I, s. 414 vd.
88 MSU, I, s. 441: MU, l, s. 515: MR, I, s. 418.
89 MSU, I, ss. 443-444: MU, I, s. 523: MR, I, s. 423.
90 MSU, 1, s. 444: MU, l, s. 524: MR, I, s. 425.
mit Hassan 259
darla geiin nde gelen belirtileri arasnda yer alr. bn Haldun,

bakanl andran gerek halifelik anda herkesin kendi kendisinin
"yasaks olduunu vurgular.91 Oysa, devlet politikas baladnda,
hak ve adlet zere hareket etmekten ibaret olan halifeliin ancak
mns baki kalm, neticede, dinde deiiklik meydana gelmitir.92
Emev ve Abbasflerde devlet zellikleri arlk kazanmtr. Giderek,
ynetim, srf devlet rgtlenmesinden, hkmdarlk siyasetinden
ibaret olm utur.93
Ynetimin btn zellikleri halifelikten, kanda toplum gelenekli,
din kaynaml rgtlenmeden, uygarln devletine doru gelimi
tir: D nrn nemle vurgulad zere, i ve ihtiya sahiplerini
halfelerin katma girmekten menedecek kapclk da bir memuriyet
devi tekil etmezdi. nk slmiyet i ve ihtiya sahiplerini kap
dan evirmeyi ve halfenin veya herhangi birinin katma sokmamay
yasak etmitir. Bundan dolay halfeler kaplarnda kap grevlisi
bulundurmazlard. Fakat halifelik, hkmdarlk (mlk) eklini aldk
tan ve hkm darlk merasim ve trenleri, lkaplar kabul edildikten
sonra, ilk nce kapya nem verilmi, halk halfenin katna sokm a
m ak iin kap grevlileri tyin edilmitir.94 Hcibin, dier terimle
mbeyincinin halkn yneticiyi grmemesini, ona ulamamasn sa
layan grevi, bu kadarla da kalmam, yetkilerle donatlarak gittike
nem kazanan bir devlet ynetimi unsuru hlini almtr.95
Dini korum ak ve dnya ilerini din bir siyasetle yrtm ek husu
sunda eriat sahibine naiplik etmekten ibaret olan96 eklinde tanm
91 A/S[7,1, s. 445: MU, I, s. 525: MR, I, s. 425.
92 MSU, I, s. 446: MU, I, s. 527: MR, I, s. 427.
93 MSU, 1, s. 427: MU, I, s. 527: MR, I, s. 427. bn Haldun; rinin,
mlk (devleti) yermesindeki sebebin, mkn galebe alarken btn aha
liye kahr ve cebr uygulam, dine (ve din kanunlara sayg esasna) dayan
mam olduu gerekesinden kaynakland ynndeki gr ve yorumu
zikreder.
94 MSU, I, ss. 485-486: MU, I, s. 605: MR, II, ss. 8-9.
93 Bedevi davranlarnn yitirilmesiyle sonulanan sre boyunca sosyalsiyasal dnce ve davranlar deimi, bunu ynlendiren ekonomik yap
da deiime uramtr. Devletin btn kurum ve kurallaryla vcut bulmas;
vezirlik, hciblik, maliye ve vergiler dairesi, resm yazlar ve tahrir ileri dai
resi, adalet mekanizmas, asker rgtlemeler ve komutanlklar iin bkz.:
MSU, I, ss. 482-539: MU, I, ss. 589-654, II, ss. 1-58: MR, II, ss. 3-89.
96 MSU, I, s. 423: MU, I, ss. 481-482: MR, I, s. 388.

lad gerek halifelik rejimi boyunca mslmanlarn hibir vakit ba
sz olarak kargaalk iinde braklmadn belirtir.97
Halifelik, iyi bir siyasal sistemi oluturuyordu. D nrn Drt
Halife dnemindeki ynetimi beenmesini, yalnzca slm gelenek
lerinin ve slm normlarn zorunlu kld bir tavr olarak irdelemek
mmkn deildir. bn Haldunun katk ilikiler iine brnm de
olsa kent sosyal rgtlenmesinin nisb saflndan ideolojisini kay
naklandrmas ve daha da s a f olan kanda insan gcyle pekiti
rilmi slmiyetin ilk kurulu gnlerinin ynetimini beenmesi kadar
doal bir tercih olamaz. M ukaddime, uygarlk (hadret) ncesi in
sanln oluturan ilkel komnal toplum gelenekli kandaln
(bedvet: bedevlik) vgs ile doludur. Bedevlikten hadarlie gei
i btn gereki bilinci ile kavrayan, kabul eden ve inceleyen bn
Haldun, uygarln yozlamaya eilimli insanna kar kandaln
eitliki-dayanmac -y i it- korku ve yalan bilmez insann; uygarl
n devlet rgtlenmesine kar kandaln bakanlk (riyaset) r
gtlenmesini vmtr. Bu vg, gereki olmayan bir gzlemi ke
sinlikle barmdrmaz. Nitekim, bn Haldun, btn gerekliiyle uy
garlk ve m lkn kanlmazln ortaya koymu, eserinin ok
nemli bir blmn uygarlk ve onun siyasal rgtlenmesi olan
mlkn incelenmesine hasretmitir. slmn kurulduu yrelerdeki
topluluklarn slm ncesinde bedev-kanda zellikler gsterdiini;
tabiatyla, Peygamber ile halfeler dnemi arasnda belirgin fark ol
masna ramen, sonuta, Hz. Muhammed ile D rt Halfe Devrinden sonra slm iin mlk rgtlenmesinin doduunu belirt
mektedir. Bylelikle, Hz. Muhammed ve Halfeler Devri, bakanlk
tan hkmdarla gei dnemi olmaktadr. Bu gei dneminde,
bakanlk ynetiminin nitelikleri ar basmaktadr. Bu bakmdan,
D nrn Devr-i Sadetin vahiy yoluyla btnleen varoluuna,
haddiztinde, tanmlayc bir ifade kullanmas mmkn deildir; srf
dnyev ynetim asndan bakldnda bn H aldunun Devr-i Sadeti ve Hulef-i Rid Devrini98 iyi bir ynetim olarak grmesi,
97 MSU, 1, s. 424: MU, I, s. 483: MR, I, s. 389.
,g Hulef-i Ridin devrinin zellikleri konusunda bkz.: A. Seluk zelik,
"slmda Devlet Messesesinin nkiaf, . . H. F. M., cilt XX say: 14,
1955, ss. 7-9. zelik, sz konusu devri; ra kurumu, kamuoyunun serbest
e olumas, yrtmenin denetlenmesi, halkn katlmas gibi hususlarla des
teklenen, "hrriyet, msvt, adalet prensipleri zerine istinat ettirilmi,
mit Hassan 261
tarihsel bir bilin rndr ve sadece slmiyeti vme zorunluluu

olarak ele alnmamaldr.
bn Haldun, Halifelik rejiminin slmiyetin tek ve kanlmaz y
netimi olduu grnde deildir: eriat mlk yerme ve devlet ba
nda bulunmay yasak etmemi, ancak kayna hkm darlk olan
kahr ve zulm ve zevk peinde komay yermitir:99 Bilinmelidir ki,
eriat, mlk zt icb zemmetmi ve onunla megul olmay m ah
zurlu grm deildir. Onu yermesinin yegne sebebi, ondan neet
eden kahr, zulm, (mlke denk den hadaretteki) haz ve zevkler
den faydalanma gibi hususlardr."
Orijinal slm kurallarnn lfz yorumuyla hkm darlk siste
mini hakl karmak kolay deildir. bn Haldun; eriat, adaleti h
kim klmay ve insafla i grmeyi ve dinlerin emir ve kaidelerini
amelde tatbik etmeyi ve dini korumay vm, ancak kayna h
kmdarlk olan ktlkleri yermitir; eriat hkmdarl brakmaa
armamtr100 grn ileri srerek ga bir yorum yapmtr.
Bu yorumda nemli olan am atr; ama ise adlet salamak, uy
garln isrf ve zevklerinden kanmaktr. Ancak, uygarln isrf ve
- k t - zevkleri, bir hkmdarlk (mlk) rejimi altnda gereklee
cektir. Bu noktada hkmdarlkla birlikte zulm ve isrf geleceine
gre, eratm hkmdarl deil de, onun tabi sonularm yasak
lam olduunu ileri srmenin bir elime yaratp yaratmad tart
labilir. bn Haldun iin Umrn lmi asndan temel konu eriatn
izni ve yasa deildir. Dnr, bir n nce, gerekliin bir p ar
as olan mlk-devlet olgusunu ve onun ierisinde doan iktidar
ilikilerini incelemek kaygsndadr. Dolaysyla mlk inceleme ala
nnn almas kendisi iin yeterlidir. Ancak, bn Haldun, asl ilgi
alann incelemesini mmkn klan, buna cevz veren boyutlar
yaratrken de dn vermemektedir. Aslnda, Emev ve Abbasler, bn
H alduna gre, saltanat sren, devlet kuran sllelerdir. Gerek H a
lifelik Hz. Ali ile bitmitir. Dnrn temel kaygs, iaret ettiimiz
zere, bu sorun deildir. bn Haldunun eriatn ynetime ilikin
ilkelerini dinamik bir biimde yorumlad sylenebilir. Ancak gene,
bn H aldunun temel kaygs bu da deildir. D nrn esas ilgisi,
Cumhuriyet, halk idaresinin mmeyyiz vasflarn arz eden bir devir (s. 7)
olarak deerlendirmektedir.
99 MSU, I, s. 425: MU, I, s. 485: MR, I, s. 391.
,0 MSU, I, s. 425: MU, I, s. 485: MR, I, s. 391.

nyarglar olabildiince bertaraf ederek siyasal gerekliin, iktidara
dayanan mlk dzeninin tarihsel boyutlaryla aklanmas hedefinde
yatar.
3. eitleri ve Siyasal Boyutlar

bn Haldun, halfenin otoritesi altnda slmdaki siyasal srecin srf
devlet zelliklerine ynelmesinde bir gei dnemini kapsam b u
lunan halifelii ayr bir ynetim biimi olarak irdelemi, buna kar
lk, normlar itibariyle lik nitelikte bir gcn oluturduu evrensel
mlk ynetimini kendi siyasal boyutlar ierisinde incelemitir. Bu
boyutlar, devlet rgtlenmesindeki gerek yapnn aklanmas hede
fine ynelik olarak ele alnm, felsefecilerin zihinsel tasavvurlar ko
nu dnda braklmtr.
Mlk tabi ve mlk siys olarak ikiye ayrlr. bn Haldun, bu ay
rmyla kanunlara dayal bir ynetimin varln ve m lkn yaama
imknn aratrr.
Konuya, ncelikle, kanunilik ynyle yaklalabilir. Mlk tabi,
iktidar tekelletirmi, otokrat bir hkm darn ynetimindeki rgt
lenmedir. Mlk siyas akla dayanan siyasetin (siyset-i akliyye) ge
erli olduu, uyulmas zorunlu kanunlarn yrrlkte bulunduu bir
ynetim biimidir. bn H aldunun anlatmyla, mlk tabide, kuvvet
ile devletin bana geen hkm dar ou zaman halktan yz evire
rek, ynetiminde bulunan halkn mahvolmasna sebep olmakta, n
k hkm et banda bulunarak, kendi m aksat ve ehvetleri urunda
halk kuvvet ve takatleri dnda olan ilere zorlam aktadr.101 Bundan
nce ve sonra hkm et srenlerin maksatlar ve dilekleri deiiklik
gsterdiinden, bu hkm darlarn emirlerine itaat etm ek zorlar.
Kargaalk, fime ve ldrmeye gtren asabiyyetin yani devleti
101 bn Haldunun haksz ve cebr (bigayr- hakkn) altrmann ekonomiyi

ve siyasal yapy bozmu, hatt kertmi ve mahvetmi olduuna dair gr
iin bkz.: MSU, I, s. 552 vd.: MR, II, s. 108 vd. Konunun bn Haldun ta
rafndan ele aln biiminin bir tahlili, Kuzey Afrika ve Msrdaki durumun
incelenmesi iin bkz.: Franz Rosenthal, "The Mslim Concept of Freedom
Prior to the Nineteenth Century, E. J. Brill, Leiden 1960, ss. 79-80. bn
Haldunun klelik kurumuna yaklam ve kleliin slmdaki hrriyet an
lay karsndaki durumunu tartmas konusunda bkz.: Ayn eser, s. 92 vd.
mit Hassan 263
kuran kuvvetlerin ekimesi bunu takip eder.102 te yandan, mlk

siys'de, btn halkn boyun eecei hkm ve kanunlar konulur.
Bu kanunlar devletin bykleri ve o devletin akl ve basiret sahipleri
tarafndan dzenlenerek tebaaya uygulanr ise, buna siyset-i akliyye
ad verilir.03
Grld zere, haktan ayrlma, halkn mahvolmasna sebep
olacak bir otokratik ynetim, kiisel karlar peinde koulmas ve
kanunsuz keyf ynetim mlk tabinin unsurlardr. H aktan ayrl
ma, XIV. yzyl slm terimlendirmesi erevesinde dnldn
de, mer olmama hlidir. Burada salt dinsel bir m otif sz konusu
deildir.104 Halk madd-manev dknle srkleyen, kanunlara
dayal olmayan baskc ynetimin doal uzants keyf ve karc bir
ynetimdir. Halkn kabul ettii (onaylad, rza gsterdii ve herkes
tarafndan uyulmas gereken)105 normlarn var olmas, mlk siyas'nin ve onun yrtme biimi olan siyaset-i akliyyenin kantdr. Bu
durum a eriilmemi ya da byle bir durum dan uzaklalm bulun
mas mlk tabi'nin varlna karine tekil edecektir.
Konuya, devletin yaama imkn bakmndan yaklanca, bn
Haldun, devlet btn halkn boyun eecei hkm ve kanunlara da
yal bir siyaset takip etmedii takdirde o devlette dzenlik husle
gelmeyeceini hkimiyetin yerlemeyeceini ve o devletin yklacan
aka belirtir ve konuyu siyaset biimleri ierisine alr.106 Grlyor
ki, bir devlette akl siyasetin uygulanp uygulanmamas, o devletin
hukuka dayal olma niteliini meydana getirmekten tede, yaama
ansm da belirlemektedir.
Hkim (hkm eden), tabi bir hkimiyet srdnde, adlet kay
bolacak, zulm ba gsterecektir. te yandan m lk siyas de, son
tahlilde, hkm darn menfaati dorultusunda rgtlenir. Buna ra
men, iki ynetim biiminde temel bir fark vardr. Mlk siyasde h
km dar, hkmrnlnn srmesi, devletin ayakta kalmas iin belir
li bir adlet dzenini, hi olmazsa "asgar adleti korum ak duru
t2MSU, I, s. 420: MU, I, ss. 478-479, MR, I, s. 385.

103 MSU, I, s. 421: MU, I, s. 479: MR, I, s. 386.
104 Bkz.: MSU, I, s. 420: MR, I, s. 385.
,5 Bkz.: MSU, I, ss. 420-421: MR, I, s. 386.
,u6 Bkz.: MSU, I, ss. 420-421: MU, 1, ss. 478-481: MR, I, ss. 385-388.
264 ibn Haldunun Siyaset Teorisinde rgt: Mlk Kavram

m undadr. Aksi takdirde, zulm 107 uygulamas kargaalk, fitne ve
ldrm eye sebep olacakta'. Bu bakmdan, siyaseti akliyye, h
km dar tekelci bir ynetimin ba yneticisi olmaktan kurtarmaz. O,
sadece, kendisinin ve sllesinin mutlak iktidarn srdrm ek, devle
tin egemenliini kaybetmesine engel olmak iin akla dayal yneti
miyle baarl olmay amalamaktadr. Tiran olan mlk tabideki
hkm darn ise uyruklarnn isyan sonucunda devrilmesi kanl
mazdr.
Sen, Zulm, mlikin elinden mlkn ve maln karlksz ve
sebepsiz olarak almaktan ibarettir diye zannetme. Byle mehur
olmutur, ama aslnda zulm, bundan daha umum bir eydir...
Onu kendi iinde altran veyahut bir hakk (ve vazifesi) baka
sna ykleyen (onu mer ve kanun olmayan eylerle mkellef
tutan her kii karsndakine zulmetmitir. (Haksz vergi topla
nlmas, toplanlann yamas zulm dr.)... Bunlarn zararn ve
vebalini... um rnn harab olmas sebebiyle devlet eker... Umrn
ehlinin evki yok olur...1070
107 bn Haldunun doktrini zulm konusunda da bir btnle sahiptir. bn

Haldun, zulm olayn saf slm anlamda, sadece eriata aykr davranla
ortaya kan bir olay gibi grmez. Ayrca zulm yalnzca sosyal ve siyasal bir
olay da deildir. Bu olayn temelinde ekonomik ilikiler yatar: Tebaa zul
mn derece ve genilii nisbetinde para kazanmaktan ve almaktan elini
eker. Bayndrlk, zulmn okluu-azl ve ahalinin kendi istifdele
ri iin almalar ve kazan elde etmek zere emek sarf etmeleri birbirleriyle dorudan ilgili birbirlerini srekli etkileyen oluumlardr. Bkz.: MSU, 1,
s. 549 vd.: MU, II, s. 76 vd.: MR, II, s. 103 vd. Geim ve kazan, meden
topluluun emeklerinin deeri (kymeti) olmasndan tr baka sermaye
leri yoktur. nk dnyann imar iin alan tebaa, ancak bizzat kendi
elleri ile ig grerek geinmelerini temin eder ve hayatlarn kazanrlar.
(MSU, I, ss. 550-551: MU, II, ss. 80-83: MR, II, ss. 107-109).
Grld zere, bn Haldun, gnmzde reva bulan, slma dayal
insan haklar arayna, zulmn dayanaklarna kar kan ve gereini
yapma dorultusunda bir teorik imknlar dizisi salamaktadr. Burada,
ilgin olan yn, Dnrn Zulm ferd bask ya da toplumsal bask olarak
grmekle yetinmeyerek ve hatt ekonomik balamda genel bir el-koyma
eklinde de mtala etmekle de iktifa etmeyerek, dorudan emek gasp ve
angarya olarak tanmlamasdr.
1070MSU, I, ss. 550-551: MU I, s. 80: MR, II, ss. 106-107.
mit Hassan 265
Mlk eitIeri ve siyasal boyutlarn incelemeye giriirken bn Hal

dunun bu konuda iki lt saptadn belirtmitik. Bu ltlerin
kanunlara dayal bir ynetimin varl ve devletin srmesi, yaa
m as imkn olarak belirlendiini kaydetmitik. imdi bu noktaya
daha yakndan bakabiliriz. Mlk siyas, mlk tabiye gre, nisb ola
rak kanunlara dayal bir ynetimi barndracaktr. Gene mlk siyasde adletten tam anlamyla uzaklalm olunmayacak ve bylelikle
devletin yaama ans artacaktr. Bu durum da, mlk siyasnin nite
liini ortaya koyan iki ltten kanunlara dayal olma hli, yaa
ma ansnn bir trevi olmaktadr. Asl olan, hkm srdrebil
m ektir ve devletin cb da budur. Bunu salayabilmek iin akl bir
siyasete ihtiya vardr. Yoksa, ister tabi", ister siyas olsun m l
kn mhiyyetinde bir deiiklik sz konusu deildir: Mlk, kahr ve
tagallbe dayal bir rgtlenmedir.
Mlk tabinin, tabi olmasnn temeli, devletin asabiyyet yoluyla
kurulmasnda aranmaldr. Kandaln (bedevliin) i btnl
salamdr; asker, disiplinli nitelii ile eiiki, yardmsever nitelii
sentez hlinde bulunur. Oysa, uygarla (hadarflie) geile birlikte
devletin kurulmas, bu zelliklerden asker ve disiplinli olma niteliini
azdrm akta ve bask cihazn elinde tutan eski kanda efleri gide
rek ynetimi tekelletirmektedirler. zellikle, uygarlk platformuna
girmeleriyle birlikte devlet kurmu olmalar bu geliimin ana sebebi
dir. Tabiatyla, her yeni kurulan devlet mlk tabi biimini almaya
caktr. Devletin, mlk siyas biimini almas iine girilen uygarln
koullar ve uygarla srklenen kandaln dzeyi ile ilgilidir. bn
H aldunun zerinde nemle durduu belirleyici etkenler; corafya
koullar, tarihsel gelenek-grenekler ve zellikle temelde ekonomik
yap sz konusu siyasal farkll oluturacaktr. Kandaln orta
(gebe) ya da yukar (kentlemi, tarm retimine ulam) dzeyde
olmas ve bunun ikincil dereceleri de kandalktan uygarla gei h
zn ve siyasal oluumu etkileyecektir.
bn H aldunun fatalist olarak irdelenmesinin doru saylamaya
can eitli vesilelerle belirtmitik. Gerekten de, dnrn d e
terminist bir gre sahip olduu mlkn siyasal boyutlarnn ince
lenmesi srasnda da kuvvet kazanmaktadr. Mlkn yaama an
s n n belirli koullara gre deikenlie urad ak bir biimde

ifade edildiine gre sz konusu olan, greli bir determinizmdir,
fatalizm deil.108
zetle, mlkn eitTeri, belirli bir grecelik erevesinde ele
alnmaldr. Dnre gre, devletin mhiyyeti ayndr, uygulanan
siyaset farkl olabilir. Temelde, mlkn btn eitleri kahra ve tagalluba dayanr; uygarlk birimi olan mlk, bask-zor uygulamaks
zn var olamaz.
C. GELM VE DEM
1. Konum
bn H alduna gre, devlet baz aamalardan geer. D nrn bu
aamalar betimledii grleri tavrlar teorisi adyla da anlmtr.
Tavrlar (etvr: atw r)109 M ukaddim enin belirli bir blmnde ksa
ca zetlenmise de eserin birok blm burada belirtilen grlerin
bir aklanmas, bir uygulamas niteliindedir.
Devletin geirdii aamalar sonucunda "m rn tamamlamasn
ortaya koyan tavrlar grnn esas itibariyle, bn H aldunun
tarih felsefesini oluturduu kabul edilegelmitir. bn H aldunun
bir dnsel teori kurduunu, bir tarih felsefesi gelitirdiini savla
yan yazarlar ou kez tavrlarTa ilgili gr n plna karm akta
dr. te yandan, (Mlk Kavramnn Esaslar ayrmnda incelemi
bulunduumuz) devletin dorudan siyasal zelliklerinin ele alm
tarz denilebilir ki, siyaset teorisi asndan bilimsel bir yapya sahip
tir. zerinde dikkatle durulmas gereken husus, bn H aldunun ta
vrlar grnn, genel olarak siyaset teorisini, zel olarak mlkdevlet kavramn aklamada ne lde pay bulunduudur. Tavrlar
grn yalnzca, devletlerin geirdii varsaylan aamalarn ele
alnd bir tarih-devlet felsefesi olarak kabul etmek yanltcdr. T a
vrlar grnn, bn Haldunun siyasal teorisinden soyutlanmad
108 bn Haldunun mevcut tavif-i mlklam devletlerin mrn 120 yl
dolaylarnda grm olmasnn anlamn saptran ve bunu bn Haldun dev
letlerin mrne 120 yl pay bimitir indirgemeci yaklam ve slblan ile
yanstan yazarlarn bu grleri, belirtegeldiimiz zere, yzeysel olmaktan
tede gdmldr.
109 Bu balkta devletin tavrlar (atwar al-dawla) zerinde duracaz. bn
Haldun, devletin tavrlar yansra devletin mrnden (ajyal al-dawla) de sz
etmektedir. (Bkz,: MSU, I, s. 343 vd.: MU, I, s. 431 vd.: MR, I, 343 vd.)
mit Hassan 267
takdirde, bu teoriyi nemli lde aklayan bir ierie sahip olduu

gsterilebilir, hatta sz konusu tavrlar gr tahlil edildiinde, bn
H aldunun ekonomik-sosyal nitelikteki doktrininin btnn destek
leyen bir nitelie sahip olduu saptanabilir.
Bedevlikten hadarflie, dolaysyla dem okratik bakanlktan m s
tebit m lk-devlete geii m m kn klan retim glerini; coraf
yapy, ekonom ik-teknik ilikileri ve kolektif aksiyonu sezen ve bu
glerin ilevlerinden ortaya bir sentez karan bn H aldun, bu sen
tezin tem el zelliklerini tavrlar grne de yanstm tr. T eorideki
btnl gzden kararak, birok yazarn yapt gibi srf tavrlarn betim lenilm esini dikkate alm ak ve buradaki felsef slbu n
plna karm akla bn H aldunu n dnce sistem i kavranm olm az.
bn H aldun, hem kendinden nceki hem de - d e t a - kendinden 600
yl sonra gelecek olan T arih i tespit etm ekten (yerinden oynam az
hle getirm ekten) kendini kurtaram ayanlarn m uhta" hlini izi
yor, olay tarih ili in in nasl snrl bir alglan olduunu belirtiyor
ve Tarih ile yeni m etodunun nasl bir sentez oluturd uunu yanst
y o r:" 0
Mukallid tarihiler...devletlerin balang durum unu anlatmaya
girimezler.. (Oysa, ben) Bu esnada, m rann ve devletlerin evveliyetine it illetleri ve sebepleri ortaya koydum.
Takliti tarihler... bilgileri maddesinden tecrd edilmi suret
ler ve knndan karlm kllar gibi (artlar ve ortam dikkate
alnmakszn)...ayrm noktalarn aratrmayan neviden...kabul
edilmez bilgiler verdiler...
...zgn bir usl/m etod cd ettim. Bu eserde um rnn ve
medenlemenin hllerini, zt arzlarndan olmak zere insan
topluluklarna rz olan hususlar (arz, toplumsal kanuniyetleri, gelime ve deiimleri) inceledim. Umrn ve tem eddnn ah
vlini ve insan itimaa ait olan avrz ztiyeyi; sosyal hdiselerin
kanunlarn erhettim.
Kavimlerin ve hnedanlklarn balang hlleri... gemi za
m anda... grlen deilikler ve tasarruf sebepleri hakknda sy
lenmedik sz brakmadm.
Umum olan sebep ve illetler kapsndan husus olanlara ge
tim.
"MSU, I, ss. 160-162: MU, I, ss. 8-10: MR, I. ss. 8-10.

bn Haldun, ilk takdm inde, bu m etodun ndadr ki, aratrm a
sn kritik yaklamlarla beslerken, Umrn lminin devlete ilikin
uzantsna yaklayor:
Bunlar (olay tarihileri, takliti tarihiler, geliim deiimi iz
leyemeyenler) o devlete dair bilgileri [mekanik biimde] ver
diklerinde haberleri bazan vehim ve phe ile nakil, bazan da
isabet ettiler. Fakat o devletin ilk kuruluu, bayrann yksel
mesi, kudret ve hkimiyetinin parlamas, gaye ve hedefe vsl
olduktan sonra nihayet durmas (tevakkuf devri) gibi hdisele
rin sebep ve illetlerini anmazlar. Bunlarn eserlerini gzden ge
irenler, o devletin ilk kuruluunu ve derece ykselii keyfiye
tini bilemezler. Onlarn eserlerini okuyanlar, bu devletlerin
birbirleriyle ekimelerinin ve birinin arkasndan baka bir
devletin kuruluunun sebebini aratrmaa ve yerlerine geen
lerin hareket ve grnmlerini kendilerinden nce hkm et
srenlerinkine hangi hususlarda uygun olmadn ve sebeple
rini incelemeye m uhtatrlar.
2. Aamalar
bn H alduna gre devlet, be aama (tavr: gidi) geirir ve her aa
ma birer dnemi oluturur. Birinci aama Zafer (Zafar); kincisi,
stibdat (Istibdd); ncs, Fer (Fargh, Di); drdncs,
Kun ve Msalemet (Qun, muslama); beincisi, isrf ve Tebzr
(Isrf, Tabdhr)dir.,n
lk dnem, zafer dnemidir; ncelikle, btn kar koyanlar, m u
halefet edenler sindirilir ve yenilgiye uratlr: [Bu devre] zafer ve
maksatlara erime, kar koyanlar boma, devlet ve tahta sahib olma
ve nce hkm et srm olanlarn elinden devleti ekerek alma a
111 Birinci Tavr: Zafer, galibiyet ve istil dnemi; kinci Tavr: stibdad ve
infrad dnemi; nc Tavr: Dinlenme/Sknet ve Rahatlk safhas; Dr
dnc Tavr: Kanaat ve Bar safhas; Beinci Tavr: srf, sap datma/
har vurup harman savurma safhasdr. (Bkz.: MSU, I, s. 399 vd.)
bn Haldunun gerek Hac Halfe gerekse Knalzde Ali Efendi yoluyla
Namya yansy; Namnn zetledii ve Osmanlla uygulad tavr
lar iin bkz.: Nam Tarihi, (Dilini yeniletiren: Z. Danman), stanbul
1967, ss. 44-49, 51-52, 52-53, 57.
mit Hassan 269
dr.112 Zafer dneminde, devlet rgtlenmesinin btn koullan

henz tam anlamyla yerine getirilmemi kalr. Asabiyyetle kurulan
yeni devlet, kandalk geleneklerinin etkisini tayan bask ve zorla
salanan devlet rgtlenmesine bir gei dnemidir: Devletler, ilk
kurulu anda hkmdarln icaplarndan uzak bulunurlar. n
k devlet bu devrede tekilt iini tamamlamak ve istillar sona e r
dirmek iin yardmc uruk ve boylara m uhtatr. 13 "H km dar, bu
dnemde, bedevliin bakan"nm baz zelliklerini srdrr. Dev
letin gereini yerine getirmek iin yaplan ilerde bile tam bir h
km dar davranna rastlanmaz; Devletin banda bulunan kimse
ululuk gstermek, vergi toplamak, asker gvenlik salamak hususla
rnda kavmi iin bir rnek tekil eder. Daha da karakteristik bir
kanda-bedev davran ierisinde, onlarn [ayn asabiyyet erevesi
yelerinin] fikir ve grlerini/oylarn almadan tek bana bir ey
yapmaz. 114 zetle, ekonominin yrtlmesi, siyasal davran ve sos
yal biimlenmede henz uygarlk kazanmamtr. Ancak zamanla,
bakanlktan hkm darlka dnm yaanacaktr.115
Bunun sebebi, hnedanln ilk dneminde vergilerin asabiyyetleri
ve faydal olmalar nisbetinde kabile mensuplarna tevz edilmesidir.
nk kurulu dneminde bunlara ihtiya vardr. Oysa bu dnemde,
hanedanln (olumakta olan devletin) banda bulunan reis, asa
biyyet sahiplerinin elde etmeye heveslendikleri vergilerden, onlar le
hine uzak durur. Buna bedel olmak zere olanlar zerinde istibdat ve
hkimiyet kurmak ister; onlara kar izzet sahibidir. Fakat onlara da
ihtiyac vardr. Onun iin, vergi mstesna, gelirlerinden, ihtiyac olan
ok az bir sehim reise hisse ayrlmaz. Bundan dolay bu dnemde
bakann etrafn ve maiyetini tekil eden vezirlerin ktiplerin, kulla
rn ve azatlarn, ekseriya m ahrum durum da olduklar, makam ve
itibarlarn kstl olduklar grlmektedir. nk bunlarn itibar (ve
ml) varlklar, hizmetinde bulunduklar bakann durum una bal
dr. Bakann yetki alan ise, asabiyyet sahiplerinden olan ahslarn,
bu hususta ona itirak etmeleri yznden daralmtr.
Mlkn tabiat byyp devletin/ hnedanln bandaki ahs
kabileleri zerinde istibdat ve hkimiyet kurunca, dier tebaa seviye
112 MSU, I, s. 399 vd: MU, I,
113 MSU, I, ss. 553-554: MU,
1MMSU, I, ss. 399-400: MU,
UMSU, I. ss. 544-545: MU,
s. 444: vd.: MR, II, ss. 353-354.
II, s. 86; MR, II, s. 111.

I, s. 444: MR, I, s. 353.
II, s. 68: MR, II, s. 97.

sinde olmak zere hisselerine den sehmin dmda, asabiyyet sahip
lerine vergi gelirlerinden elektirir. Dizginleri ekildii iin asabiyyet
sahiplerinin hnedanla temin ettikleri fayda az oluu sebebiyle ver
gilerden aldklar pay da azalr. Artk azatllar ve devirmeler de dev
leti ayakta tutm a ve hkimiyeti yerletirme hususunda onlara ortak
olmulardr. Bunun neticesi olarak, devletin hanedanln bandaki
ahs, ya vergi gelirlerinin tamamna ya byk bir ksmna tek bana
sahip olur. Mal ve servet yar, nemli durum larda harcam ak zere
ahs servetini artrr. Bu suretle serveti oalr, hzineleri dolar,
nfuz sahas geniler, kavmine ve kabilesine kar izzet kazanr bylece [bakan olmaktan kan ve hkm dar olan] Sultnm maiyetini
ve etrafn tekil eden vezr, ktip, hcip, azatl ve polis gibi kierin
nemi artar, nfuzu geniler, mal biriktirir ve servet sahibi olur
lar.1' 6
kinci dnem, istibdad a, sz konusu gei dneminin dina
miklerinin yukardaki alntda zetlendii zere ve hereyden nce,
Hkm darn kavmini boyunduruu altna alarak devleti kendi ba
na idare etmeye balad ve devletin idaresini paylamaktan ve o r
taklamaktan onlar uzaklatrd 117 bir sreci izler. Ancak bu d
nemde bile, eski asabiyyet tam anlamyla zlmez. stibdat yneti
minin kuruluuna ramen, hkm darn kandalan henz bir g
olarak mevcut bulunurlar. ktidarn tekellemesi kendiliinden ol
maz. Artk hkm dar, gerek bir hkm dardr ve iktidar teknikleri
uygulamaa balar: Hkm dar, bu devrede kleler edinmeye ve ihsniyle adamlar besleyerek onlar kendisine yardmc yapmaya nem
verir, bunlarn saylarn oaltr. Bundan maksad devleti kendisiyle
paylaan ve devlette hkmdarn kendi hissesi nispetinde, paylar b u
lunan mensup olduu uru ve boylan hakr drm ektedir.118 Bu
dnem de, Hkm dar devletin kurulu andan daha zor engeller
beklem ektedir.119 nk, zafer dneminde kolektif bir eylemle, yabanclan kovmular, hasmlarna kar birlikte alm ve arpm
bulunmaktaydlar. Hkm dar, bu ikinci devrede ise kandalann,
kabilesini, kavmini uzaklatrmakla uramaktadr; nceleri yardm
1.6 MSU, I, ss. 544-545: MU, II, ss. 68-69: MR, II, s. 97.
1.7 MSU, I, ss. 399-400: MU, I, s. 444: MR, I, s. 353.
1.8 MSU, I, ss. 399-400: MU, I, s. 445: MR, I, ss. 353-354.
116 Bu durum kurulu dneminin zahmet ve zorluklarn azmsamay gerek
tirmez. Bkz.: MSU, I, s. 373: MU, I, s. 393: MR, I, s. 313.
mit Hassan 271
cs azdr, bunlar da yabanclardr.120 bn Haldun, bu geliimi tarihsel

olaylarla kantlam aktadr.121 Bu zor dnemde, dneme adm veren
istih d afn kurulmasn vurgulamak gerektir. stibdat, hibir ekilde,
zel bir dikta, bir tiranlk hli olarak anlalmamaldr. stibdat, dev
letin devlet olmas iin gerekli olan ynetimin,122 bn H aldunun
deyiiyle cbdr. stibdat, gerek mlk tabinin gerekse mlk siya
snin tabi bir hlidir. Devlet ve hkmdarlk politikas devletin siya
setini idare eden hkimin kahr ve iddet kullanmasn icbettirmektedir.125 Ancak, mlk tabide ynetim zulme kadar varan bir tiranlk
120 MSU, I, s. 400: MU, 1, s. 445: MR, 1, s. 354.

Devlet ikinci devresinde bulunduunda onlar istibdad altna alarak,
hkmdar, ululuu ancak kendi ahsnda topladktan ve onlar devlet ilerini
ortaklamaktan uzaklatrdktan sonra devleti kuran bunlar, hkmdarn
dmanlar olurlar. Hkmdar bunlarn kuvvetini krarak devlet idaresinden
uzaklatrmak iin kendi neslinden olmayan yardmclar aramaya mecbur
olur. Bu yabanc kuvvetlerle onlara galebe alar, bu yabanclar memuriyet
lere tyin eder. Bu suretle bunlar, dier btn akrabalarndan ve bakalarn
dan ziyade hkmdar korumak ve onun mensubolduu kavmi devlet idare
sinden ve nimetlerinden uzaklatrmak hususunda canlarn vermek isterler.
Hkmdarn kendi kavmine mensup olanlar ise, alm olduklar devlet
idaresinden bu yolda uzaklatrldktan sonra hkmdar bu yabanclar
kendisi iin seer, sayg ve ululuklar onlara ayrr, onlar tercih eder. Kavminin birouna mahsus olan hisseleri onlara da verir, kendi kavmine mah
sus olan vezirlik, komutanlk ve vergileri toplama gibi devletin nemli, b
yk ve mal ileri iin onlar seer." (MSU, 1, ss. 97-98: MU, I, ss. 460-461:
MR, I, s. 372.)
121 Abbaslerin Trklerden, Seluklulardan ve dier kavimlerden grd
yardm, bu yeni dinamik unsurlarn iktidara sahip kmalar; Endls Emevlerinin geirdikleri benzerleri olaylar dizisi iin bkz.: MSU, I, s. 374 vd.:
MU, 1, s. 394 vd.: MR, I, s. 314 vd. Dier taraftan, Bakanlk'tan Hkm'e,
hkmdarla geiin Osmanl rnei bakmndan ele alnmas dnlrse,
bn Haldunun eserini yazarak birikimlerini yazya geirdii tarihin henz
1377 olduunu hatrlamalyz. Sonraki gelimeler ve bn Haldunun teoriletirildii geliim-deiimin, henz yaanmam Osmanl servenine ne ka
dar uygulanabilir olduu dnldnde ise, dnrn, mevcut olana
ynelttii zihinsel abasnn nerelere kadar uzanabildii grlr.
122 Ynetim, dar anlamda yrtme (icra) olarak deil, devletin kurum, kural
ve rgtleriyle srdrlmesi anlamnda ele alnmaktadr.
125 MSU, I, s. 367: MU, I, s. 386: MR, I, s. 306.

zellii gsterir.124 Bu bakmdan istibdat dnemini, "mutlakiyet aa
masnn gerekletirilii biiminde betimleyebiliriz. (Dnr, bu
zarur/kanlm az geliim-deiimin ahlki/etik karakterde yorum u
nu barndrmad gibi, byle bir sorgulamaya izin vermez. Ahlk
kknlk, ki ilerdeki safhalarda drdnc ve beinci aamalarda
gzlemlenebilecektir, determinist gidiin bir sonucudur ve tanmsal
kategoriler hlinde belirtilir.)
nc dneme yeni bir aamayla girilir. Fer dnemi ad veri
len bu dnem, hkm dar [lar] n m utlak iktidarnn yerlemi ve
hkm e dayanan otoritenin tam anlamyla gereklemi bulunduu
bir evredir. Artk bu dnemde, iktidar pekitirmekten ok, iktidarn
nimetlerinden yararlanlr. Rahatlk ve sknet a balamtr. An
cak, bu rahatlk, gsterie, atafata dnk bir rahatlktr. H km
darlar bu devrede para ve servet toplayarak byk binalar, kkler,
kaleler, byk ehirler ve heybetli heykeller ina ederler, kavimlerin
ileri gelenlerinden katma gelen heyetlere balarda, ihsanlarda bulu
nurlar; maiyetinde bulunanlarn saylarn oaltr, paralar verir, d e
rece ve rtbelerini ykseltir, asker trenler dzenletir ve ayla ba
larlar, askerleri ssl giyim, silh kyafetlerle donatrlar.125 Dzenli
alnan vergilerden der, paylarla devlet ricali ve hkm darn yakn
adamlar, devlet m rnn orta devresinde iken servet sahibi olur
lar.126 Devleti kuran asabiyyet zlr, devlet ynetiminde yeni bir
sekin zmre oluur. Hkm darn gc doruuna ular, buna
paralel olarak, kuvvetli ve gelikin bir i blml brokrasi doar.
Bunun zerine, maiyetinde ve hizmetinde bulunanlarn, havassn, ve
zir, ktip, kapcba, azatl ve i gvenlik komutan [bir eit emniyet
yetkilisi] gibilerin eref ve kuvvetleri artar, bunlar da para ve servet
toplarlar.127 Zanaatler, gzel sanatlar, ilimler srekli geliir. Ancak
,2l Devletin zalimane hareket etmesinin sosyal yap ve ekonomik srele

ilikisi konusunda bkz.: MSU, I, s. 184: MU, I, ss. 52-53: MR, I, s. 47.
daresizlikler ve kanunsuzluk ile ekonomik siyasetin bozukluu kar
lkl olarak birbirini etkileyecektir. (MSU, I, ss. 367-368: MU, I, s. 387:
MR, I, s. 307.)
125MSU, I, ss. 399-400: MU, I, ss. 445-446: MR, I, s. 354.
126 MSU, 1, ss. 544-545: MU, II, s. 68: MR, II, s. 97.
127 MSU, I, ss. 544-545: MU, II, s. 69: MR, II, s. 97.
mit Hassan 273
m erkezlerden128 uzak olan ehirlerde, her ne kadar bayndr olsa

dahi, bedevlik hl ve itiyatlar gze arpar; byk ehirlerde meden
hayatn icaplar tam olarak geliir.129
Drdnc dnem, mslemet evresidir. Kanaat ve b an n hkim
olduu bu dnemde nceki hkm darlar m ek alnr, onlara benzer
bir hayat srlmek istenir. D nrn belirttii ekilde; bu devir h
km darlarn kendilerinden nceki hkmdarlarn yolunu takip e t
menin en doru yol olduuna ve onlarn izinden ayrlmann devlet ve
yurdun dzenin bozulmasyla sonulanacan dnerek yaadklar
bir devredir. Seleflerinin kendilerinden daha isabetli fikir sahibi o l
duklarna ve bu isabetli dnceleri sayesinde devlete an ve eref
kazandrm bulunduklarna inanrlar.130 Zarif ve ss kabilinden olan
nesnelerin oaltlm olduu Fera dnemi taklit edilir. Bu bo
nesneler elde edilmesi gerekli bir ihtiya ve zaruret hlini alr. Adet
ve alkanlklar da buna paralel anlamda geliir. Rahatlk ve sknet
sosyal hayatm tabi bir hli olur.131 zetle, bu dnem, nc d
nemde devletin eritii doruun, mtevaz olmaya zorlayan iniinde
yaanr.
Beinci dnem isrf ve tebzr adr, isrf ve sap-datma temel
davran biimi olur. Devlet yava gelen ya da ni bir sona doru
ilerler. H km darlar ve evresi bu dnemde, kendilerinden nce h
km et srenlerin topladklarn ehvet, arzu ve zevkleri urunda
datmakla megul olurlar; yaknlarna, devlet ynetimi iin gerekli
olmayan deersiz kiilere cmertlik gsterirler. Onlar stesinden
gelemeyecekleri byk grevlere atarlar. Devlet ynetiminde hkm
darn kavminden olan hi kimse braklmaz. H km darlar devlet
adamlarnn yardmndan yoksun kalrlar ve askere ayrlan masraflar
kendi arzulan iin sarfederler. Hkm dar, ordu rgtyle ilgilen
mez, ordu tefti edilmez. Bylece ordu rgt de b o zu lu r.132
Devletin ihtiyarlama ann sebep ve m irleri bn Haldun ta
rafndan sistemli bir biimde belirtilmektedir.133 Birinci sebep, asa128 lgili gelimeler ve doan sorunlar iin bkz.: MSU, I, ss. 368-369: MU,
II, s. 306: MR, II, s. 309.
129MSU, I. s. 666-667: MU, II, s. 290; MR, II, s. 287.
130MSU, I, s. 401: MU, I, ss. 446-447: MR, I, s. 355.
151 Bkz.: MSU, I, ss. 388-389: MU, I, ss. 424-425: MR, I, ss. 337-338.
132MSU, I. s. 401: MU, I, s. 447: MR, 1. s. 355.
133MSU, I, ss. 390-392: MU, l, ss. 426431: MR, I, ss. 339-343.

biyyetin kudretinin krlmas, asabiyyet erevesinin boyunduruk alt
na alnmas, iktidarn kiilemesi ve keyf hle gelmesi olarak zetle
nebilir. Devlet hzinesinden devleti korumann karlnda verilen
balar cret olarak telkki edilmeye balanr. cret karlnda
lm seen az bulunacamdan ecaat ve atlganlk kaybolur. Devleti
ortaklaa kurmu bulunanlarn ou hakr der. kinci sebep, lezzet
ve nimetlere bol bol dalmann sonular biiminde ortaya kar. Al
kanlklar artar, masraflar oalr; ekonomi bozulur. Aylk ve balan
artrm ak gerekir. Zevk dknl fazlalar. M asraflar oald
iin gelirler masraflar karlamaz. Yoksullar mahvolur, zenginler
lezzet ve nimetlere dalarlar.134 Hkmdarlar, gelir sahiplerinden
gelirlerini gazvelere ve savalara sarfetmelerini talep etmeye mecbur
olurlar; yeteri kadar gelir elde edemediklerinde ceza yolunu seerler.
Pazarlarda satlan mal, eya ve yiyecek maddelerini ve baka vsta
larla det dnda vergiler ihds edilirse de, bu vergiler m ahdut nis
pette artrlabilir.135 Memleketi ve snrlar koruyan silahl kuvvetle
rin saysn azaltmak zorunluluu doar. Komu devleder ya da dev
letin ynetimi altnda bulunan haklar ve boylar cesaretlenirler. Eko
nomik durum un bozulmasyla sosyal dzen bozulur. stelik, nim et
lere ve lezzetiere dalma kalb ve nefislerde her eit ktlk, zayflk
ve ftur yaratt iin ahlk ve kanaatleri bozulur.136 nc sebep,
sknet ve rahatln zorunlu hle gelmesinden doar. Zamanla; yi
itlik, atlganlk, saflk, drsdk kalmaz. Nesiller, aaa, lks ve isrf dolaysyla geverler. Devletin banda bulunan hkm dar, sava
1,4 MSU, I, s. 390: MU, 1, s. 427: MR, I, s. 339.

135 MSU, I, ss. 449-450: MU, 1, s. 428: MR, I, s. 430. Dnr, ayrca, u
dikkate deer ltleri getirmektedir:
Tebaann geim zorluuna uramasnn bir sonucu olarak, o nispette
devletin geliri azalr, btesi bozulur. nk devlet mrnn orta anda
iken normal vergiler salar. htiyarlama anda balangcnda ise, devlet,
pazarlarda satlan her nesneden bac ve vergiler alr. Bunlar devletin i ve ad
resini altst eder, yurdun ve lkenin bayndrln giderir. Bu knt yava
yava husle geldii iin hissedilmez.,, [te yandan] Mal ve eyasn parasz
olarak ahalinin elinden almak, ailelerine tecavzde bulunmak, haksz olarak
kanlarn dkmek, rz ve namuslarn kirletmek ise birden bire bozguna
sebep olur. (MU, II, s. 85: MR, II, s. 110.)
136MSU, I, s. 391: MU, I, s. 429: MR, I, s. 341.
mit Hassan 2 75
ta dayankl yabanc askerler edinir.137 Bunlarn devletin ihtiyarlna

kar vsta ve il olacaklar dnlr.
3. Brokrasi
bn Haldun brokrasinin dou ve deime srecini incelerken dev
letin geliimi ve deiimi konusundaki teorik grlerinin bir uygu
lamasn gerekletirmitir. Aslnda, bn Haldun, gerek genel olarak
mlk-devletin yapsn gerekse tavrlarn incelerken, brokrasinin
evrimini siyaset teorisine kaynatrmtr. Bununla birlikte, geni a n
lamda ynetim ve dar anlamda yrtm enin ok-kurumlu hle geliini
ayr blmler hlinde de ele almtr.
Halifelikle ilikili olan din grev ve memuriyetler balnda;138
halfelerin yaptklar atamalar, fetv ile ilikili olan grevler (m ft
lk), yarg ileri (kadlk) gvenlik yetkilileri ve komutanlklar, udul (yargya ilikin kayt ileri ve noterlik) 139 ncelenmektedir.
Muhtesiplik (zabta) ve Sikke balnda;140 muhtesiplik (hisbe) ve
mal memurluklar ele alnmakta, ayrca halfelik-hkmdarlk ayrm
asmdan halfe ve sonralar hkm darn sz konusu grevlerle ili
1,7 bn Haldun, H. Kvlcmlnn deyiiyle sylersek, uygarla ada buluna

cak barbar kavimlerinin arl olmasm belirtmektedir. Tabi, barbarlarn
uygarla girmeleri eklen arl" olarak geldiklerinde deil, uygarln
objektif koullar dolaysyla uygarlk zerine yrdkleri ve saldrdklar
zaman gereklemitir.
Memlklarda, getirilen askerlerin gene Trk oluu konusunda bkz.:
MSU, I, s. 392: MU, I, s. 431: MR, 1, s. 342. bn Haldun, Memlklar istis
nasz Trk (devleti) olarak anmaktadr. Memlklarda, Trkenin egemen
oluu ve Trk olmayanlarn da Trk adlar al, Turk ya da Atrk (Etrk)
olarak kabul edilileri, devletin de sonuna dek Dawlat al-Turk (veya alAtrk) olarak adlandrl, kez, Jarkiso/erkeslerin Trkeyi yeleyileri; Memlklarda Trk nfusun ounlukta olmad gr ve KpakHarizm Trkesi yerine Ouz Trkesinin geii iin bkz.: David Ayalon,
Names, titles and nisbas of the Mamluks The Mamlk Military Society,
London 1975, ss. 197-198 ve not 27. David Ayalon, kez, Memlk asker
kurumun insan unsurunun ve rgtleniinin geliiminin bn Haldunun
teorisini bir kez daha doruladn belirtir. (Preliminary Remarks on the
Mamluk Military Institution in slam ayn yerde, s. 44 ve s. 44 dipnot 1.)
138MSU, I, s.
460 vd.: MU,
I,
s.
554 vd.: MR,
I, s. 448 v
139 MSU, I, s.
469 vd.: MU,
I,
s.
574 vd.: MR,
I, s. 462 v
140 MSU, I, s.
483 vd.: MU,
I.
s.
598 vd.: MR,
II, s. 3. vd

kisi belirtilmekte; sava ve hara ilerinin hkm darn grevi olmak
tan kp yetki devri ya da iktidar paylam yoluyla organlar eliyle
yrtlen grevler hline gelmeleri sreci ncelenmektedir.
Mlk ve saltanattaki mertebeler ve bu mertebelerle ilgili u n
vanlar konu ve adl balk,141 bn H aldunun brokrasinin kurulu,
gelime ve deimesine eildii bir blmdr. Bu blmde mlkdevletin oluum sreci boyunca brokrasinin biimlenii ncelen
mektedir. bn Haldun, her nemli grevi balklar hlinde ayr ayr
ele alm, ancak, bu sistematii, tahlil bir yaklamla ilemitir. yle
ki; grevlerin incelendii alt-balklarda mlk-devlet rgtlenm esin
deki deiim tahlil edilmektedir. Vezirlik,141 Hciblik,142 M uha
sebe ve vergi dvn (Maliye dairesi, defterdarlk),143 Haberleme ve
yazma dairesi (Dvan- resil ve kitbet),144 urta (Gvenlik, Po
lis),145 Donanm a Komutanl (Kydetul estl),146 Muhtelif
devletlerde kl (seyf) ve kalem mertebeleri arasndaki fark,147 M e
lik ve Sultna m ahsus olan almetler (rt- melik ve Sultn) ,148
balklar sadece ilgili organlar, grevlerini ve bunlarn zelliklerini
belirten tasvir blmler deildir. Hemen her balkta, ilgili rgtlen
melerin mlk-devletin deimesi boyunca nasl doduu, deitii
ve baz hllerde fonksiyonel farklla urad tahlil edilmektedir.
bn Haldun, bylelikle, mlk-devlete bal kurum ve organlarn h
km darlk rejimiyle bir btn hlinde, onu yaratr biimde oluan
dinamik geliimini sergilemektedir.
141 MSU, I, s. 482 vd.: MU, I, s. 598 vd.: MR, II, s. 3. vd.
]AlMSU, I, s. 483 vd.: MU, I, s. 601 vd.: MR, 1, s. 6 vd.
142 MSU, 1, s. 488 vd.: MU, 1, s. 611 vd.: MR, II, s. 14 vd.
145MSU, I, s. 492 vd.: MU, I, s. 618 vd.: MR, II, s. 19 vd.
144 MSU, 1, s. 495 vd.: MU, 1, s. 627 vd.: MR, II, s. 26 vd.
145MSU, I, s. 500 vd.: MU, I, s. 640 vd.: MR, II, s. 35 vd. Makamn bana,
frikiyyede hkim, Endlste Sahih al-madinah, Memlldar'da (Trk ege
menliinde) wl denirdi.
146MSU, I, s. 501 vd.: MU, I, s. 643 vd.: MR, II, s. 37 vd.
147MSU, I, s. 507 vd.: MU, II, s. 1 vd.: MR, II, s. 46 vd.
148 MSU, I, s. 509 vd.: MU, II, s. 3 vd.: MR, II, s. 48 vd.
Bkz.-. Taht iin; MSU, I, s. 512 vd.: MU, II, s. 9 vd.: MR, II, s. 53 vd.
Sikke iin, MSU, I, s. 52 vd.: MU, II, s. 11 vd.: MR, s. 54. vd.: "Mhr,
MSU, I, s. 517 vd.: MU, II, s. 20 vd.: MR, II, s. 60 vd.: Trz, MSU, I, s.
520 vd.: MU, II, s. 26 vd.: MR, II, s. 65 vd.: Otalar ve adrlar, MSU, I,
s. 522 vd.: MU, II, s. 29 vd.: MR, II, s. 67 vd.
mit Hassan 277
Bedevlik-kandaln bakanlk rgtlenmesinden hadarlik-uygarlm mlk rgtlenmesine slm corafyasndaki geii ortaya
koyan halifelikte149 brokrasinin ilk nveleri grlmektedir. Ancak
devletle aynlaacak brokrasi, mlk-devlet rgtlemesinde olua
caktr. Spesifik olarak belirtilirse, mlk-devlet rgtlenmesinin n
c aamasnda (Fer dneminde), brokrasi, kurum ve kurallaryla
olgunlam ve sabitlenmi olacaktr. Halifelikte brokrasinin do
mas, halfelerin kendilerini dier insanlardan yksek tutarak eit
sizlik gibi hllerin150 rz olmasyla domutur. Mft ve mderrisin
cem at d, devlet grevine benzer bir grev sahibi olmasnn, devlet
rgtlenmesine gei dnemi saylabilecek halifelik zamanna rastla
mas, rastlant deildir.
Devletin kurum ve kurallaryla tam bir devlet hlini almasna k a
dar geen srede lkaplar "devletleme srecini izleyerek deimi
tir. Emr, kandalk gelenekleri henz sndrlememi asabiyyet
uyarnca herkesin birbirine seslenirken kullanabilecei bir tbir ol
mutur. Devletin ilk sadelik ve tazelik anda bu byle devam e t
mi; ne zaman ki hkm darlar adlarnn di halkn aznda dolaa
rak hakr dmekten korum ann gereine inanmlar, o zaman
Seffh, M ansr, Mehd, Hdi ve Red gibi lkaplar alm lardr.151
Brokrasinin domas, gelimesi ve hukukla desteklenmesi bn
H alduna gre etik karakterde bir olay de, tarihsel gerekliktir.
Ordu rgtlenmesi, sava ileri, d ve i gvenlik mercileri, posta
idaresi vd. hkmdarln dou ve gelimesine paralellik gsterir;
bu da, Cemiyetler hlinde toplanan insanln dnyay im r sreci
nin icbdr.152
bn Haldun, Hz. M uhammedin (Resln), genel (kamusal) ve
zel nitelikleri nemli ilerinde arkadalarnn fikirlerini sorarak, on-
149 Halifelik, Drt Halfe Devrinin ynetimidir. Emev ve Abbas Devletle

ri (vd.) kastedilmiyor.
150MSU, I, s. 462 vd.: MU, I, s. 559: MR, 1, s. 451.
151 MSU, I, s. 473: MU, I, ss. 580-581: MR, I, s. 467.
Hristiyanlkta, papalarn krallar imparator "yaparak kendi mevkilerini
salamlatrmaya almalar, bu gelime srasnda Hristiyanlk kkeni t
birlerin deitii konusunda bkz.: MSU, I, s. 481: MU, I, s. 597: MR, I, s.
481.
152 MSU, I, ss. 482-483: MU, I, ss. 600-601: MR, II, ss. 3-5

Iarla istiarelerde bulunduunu vurgulam aktadr.153 Halifelikte, grevsel ayrmlar ba gstermi, m erciler ortaya kmtr. Devlet
kuruluuyla birlikte merciTer birer organ hlini alm, hukuk da
yanaklara kavumu, normlara balanmtr. Devletin gelimesiyle
birlikte bu sre daha belirginleir. Vezirlik makamnn grevsel
nitelii yerini vezirin yetki kazanmasna brakm; vezirlik, grev
li olmaktan ok yetkili -v e korkulur- bir ba yneticilie dn
m tr.154 D nr, Abbasfler Devleti kurulduktan, devlet bydk
ten, derece ve evketi ykseldikten sonra vezirin kudret ve derecesi
de o nispette artm olduunu belirtir.155 yle ki, H arun Red za
mannda, Cafer bin Yahya Sultn diye anlmaya balanlmtr.156
Vezirler, hkm dar kontrol etmek, boyunduruk altna almak m er
tebesine erimiler; genel anlamda ynetim (devlet ynetimi) ile y
rtm e (icra) ayrm hukuka balanm, tefviz ve tenfz dom u
tu r.157
Devletin, gvenlik kuvvetleriyle ve adlet mekanizmasyla geli
mesini betimleyen bir alnt bn H aldunun yaklamn ortaya koya
bilecektir.158
erate gre ancak su ve cinayetler ispat ve hkmedildikten
sonra, eratin cezaya dair olan hkm ve kaidelerine uygun ola
rak cezaya arptrlr. Siyasette ise her hangi bir kiide ve onun
hlinde o su ve cinayeti ilemekle ittiham edebilecek pheler sezildii takdirde, umumun maslahat ve menfaati iin, zorla su ve
cinayeti itiraf ettirmek zere hkime, cezaya arptrmak salhiyeti
verilir.
Kad thmetle (vehmle, isndla iddia ile) cezaya arptrmaya ya
namad iin, su ve cinayeti meydana kartmak ve suu itiraf
ettirm ek zere, zorlamak, cezaya arptrmak kaide ve hkmlerini
yerine getirmek devi urta: gvenlik kom utan [polis] tarafn
dan grlr. Umumiyetle su ve cinayetlere, kan aktma vakalarna
bakm ak ve hkm etmek de bazan gvenlik kom utanna havale edi
153 MSU, I, s. 484: MU, I, s. 603: MR, II, s. 8.
154 Bkz.: MSU, I, s. 483 vd.: MU, l, s. 601 vd.: MR, II, s. 6 vd.
155MSU, I, s. 486: MU, I, s. 606: MR, II, s. 10.
156MSU, I, s. 486: MU, I, s. 607: MR, II, ss. 9-10.
157 MSU, I, s. 486 vd.: Bkz.: MU, I, s. 608 vd.: MR, II, s. 10 vd.
158MSU, I, s. 500: MU, I, s. 641: MR, II, ss. 35-36.
mit Hassan 279
lirdi. Kady thmetle (vehm, isnd, iddi ile) hkm etmek devinden
uzak tutm ak maksadiyle thmetle hkm ii, kaza dairesinden aln
m, Sultnlar bu deve kom utanlardan veyahut azatllarnn byk
lerinden birini tyin etmiler [dir].
Kent hukukunun yansd eriat ile devlet hukukunun doduu
alan olan Siyasetin fark kendisini brokrasinin ileyiinde gster
m ektedir.'59
Devlet zayf dnce denizciliin zayflad, denizcilik zayflayn
ca (Endlste) devletin zayfladn belirten rnek160 brokrasinin
gelimesi ve yozlamasyla balantldr.
zetle; bn H aldunun siyaset teorisi, kl (ordu) ve kaleme (b
rokrasiye) ilikin deerlendirmelere de yansm aktadr.161
Bil ki, kl ve kalem (askeri ve mlk-mal daireler), hkim i
yeti hususunda devlet bakanmn istifade edecei iki vstadr.
Ancak henedan m ensuplan, hkimiyetlerini kurm a ve yerle
tirme safhasnda bulunduklan srece kalemden ok klca
m uhta olurlar. Zir bu durum da kalem sadece hizmetidir,
hkmetin kararlarn icra eder. Kl ise yardm hususunda
bir ortaktr.
Ayn ekilde, asabiyyetin zayflamas sebebiyle hnedanln son d
neminde de durum un byle olduu anlatlr.
Ayrca yakaland ihtiyarlk sebebiyle hnedanln m ensup
lar azalr, nitekim buna da temas etmitik. Bu yzden hnedanlk, kl sahiplerine dayanarak stnlk kazanmaya ihtiya
duyar, devletin himaye ve mdafaa edilmesi iin onlara daha
ok m uhta olur. Nitekim devletin kurulma ve oturm a safha
snda da durum byledir. Bundan dolay iki hlde, ilk ve son
durum da klcn kaleme gre bir stnl vardr. Byle za
manlarda kl sahibinin makam daha yksek, yetkisi daha
159 Yarg erki ve organlarna yarg d grevler verilmesi ve brokrasinin

durumu; adaletin kmesinin, devletin kmesinin lt saylabilecei; din
adamlarnn bozulmasnn sonulan konularnda bkz.: MSU, I, ss. 455458: MU, I, ss. 564, 568-569: MR, I, ss. 455-458.
160MSU, I, s. 506: MU, I, s. 653: MR, II, s. 46.
161 MSU, I, ss. 507-509: MU, II, ss. 1-2: MR, II, ss. 46-47.

geni, faydaland nimetler daha ok ve iktlan (arpalklar)
daha kymedi olur.
Fakat hnedanln ortalarna doru, devletin banda bulunan h
km dar kltan ksmen mstani olur (uzak ve ekingen durur), zir devleti kurulmu ve oturm utur. Sadece vergi toplama, toplanan
vergileri muhafaza etme, dier hnedanlklara kar vnme ve hk
m n yrtme gibi mlkn semerelerini tahsil etme gibi hususlar
dnmektedir. Kalem (mlkiye, maliye ve muhasebe ile ilgili m ua
melelere, brokrasi) ise ona bu hususta yardmc olur. Bunun iin
kalem kullanmaya olan ihtiyac artar. Kl ise, knnda, yatanda
ihml edilir. Kalem sahiplerinin makam daha yksek, yetkileri daha
geni, itibarlar daha ok, sahip olduklar nimet ve servetler daha
fazla olur. Sultnn meclisine daha yakn olur, ona daha ok gelir
gider, onunla daha ziyade ba baa kalarak gizli grm eler yaparlar.
Byle zamanlarda vezirlerden de, kl sahiplerinden de mstani
kalnr, bunlar sultnn gnlnden uzaklatrlm olurlar.
stibdat gelimesiyle birlikte btn kurum lar deiir; ok sayda
bayrak kullanmak, renklerini oaltmak ve ykseklere kaldrmaktan
m aksat da kalblerde korku yaratmaktr, baka hibir sebebi yok
tu r.162 Bu korkunun, dm andan ziyde ieriye, tebaaya dnk
olduu anlalr.
Taht, minber, krs, hkm darlk ve saltanatn alm etlerindendir;163 devlet gelitikten sonra bunlarn aykr saylacak bir taraf ol
maz. Oysa, Muviye, ilk kez taht yaptrmay tasarladnda, evresine
ben imanladm...164 demek dnda baka bir gereke ileri srememitir.
T aht bir yana Hz. mer zamanma dnersek, M inber yaptr
m ann ne kadar tehlikeli olduunu grrz. Bu tehlike, ayr za
m anda Riysetden H km e geii de gsterm ektedir:164
Minberde hutbe esnasnda (halife ve Sultna) dua etmeyi (ve ad
na hutbe okutmay) ele alalm: lk defa durum , halifelerin namaz
kldrma grevini bizzat ifa etmeleri eklinde idi. Bunun iin Allah
peygambere ve ashbna salat ve selm etsin, onlardan raz olsun,
162MSU, I, s. 510: MU, II, s. 5: MR, II. s. 50.
,MMSU, I, s. 512: MU, II, s. 9: MR, II, s. 53.
164MSU, I, s. 512: MU, II, s. 10: MR, II, s. 53.
1644MSU, I, ss. 527-528: MU, II, s. 34: MR, II, s. 71.
mit Hassan 281
eklinde dua ederlerdi. lk defa Amr b.As minber ittihz etti, M sr'da
kendi adna cami yaptrd. Minber yaptrdktan sonra, m er b.
H ttb durum dan haberdar oldu. Hz. m er ona Allaha hamd,
Resulne salat ve selmdan sonra derim ki: Bana ulaan haberlere
gre bir minber yaptrmsn. O vsta ile, Mslmanlarn boyunla
rndan daha yksek bir durum da oluyormusun. nde ayakta d u r
man, Mslmanlarn da peinden topuunun altnda ve ardnda
durmalar sana kfi gelmiyor m u? Yaptn minber ya paralansn
veya oraya v an n m diye yazd.
4. H c ib rnei
bn H aldunun devlet ve brokrasinin dinamik oluum una ilikin d
ncelerini belirli bir rnee dayanarak daha aklkla ortaya koyabi
liriz. Hcibin grev ve yetkilerinin zaman iinde deimesi, dev
letin geliim izgisi ve brokrasinin oluumu ve deimesine paralel
olarak yrmtr.
Hcib ve hciblik (grevi)165 M ukaddimede esas itibariyle,
balk altnda ele alnmaktadr.166
bn Haldun brokrasi olayna da bedevlik-kandalk ile hadarlikuygarlk ilikisi ve bu ilikiden doan sonular asndan yaklam
tr. bn H aldun'un aktard gibi, Hz. M uhammed gerek ynetime
ait gerekse zel ilerinde arkadalarna danrd.167 slmn ilk d
neminde vergi (hara) toplama, maliye (harcamalar), kayt ve yaz
165 Hcib, perdeci demektir; kapc, kapcba (mabeyinci") grevi gren
kii anlamnda kullanlmtr. Hujjb, ouldur, perdeleyenler, kapclar de
mektir. Hijbah, hcibin grevi, hciblik anlamn tar. Hijb ise, isim-fil
olarak, perdeleme olayn anlatr.
164 Tarihsel deiimin devlet-mlke yansmasn gsteren bir balk tar.
(Hijb srecini gsteren bir balk tar. (Hujjab ise, kapc/kapda grevli
anlamndadr.) Hicbah ise kap grevi makam anlamna gelir. bn Haldun,
hliyle bunlarn rten geliim-deiimini ele almaktadr. nce, Vezirlik
bal altnda (MU, I, s. 602 vd,; MR, II, s. 7 vd.) Hacibe de yer verilmek
tedir. kinci balk Hciblik (MU, I, ss. 611-618), orijinal terimle Hijbah
(Bkz.; MR, II, ss. 14-19) adn tamaktadr. Bu balkta, kapclk grevi n
celenmektedir. Hcibliki konu alan nc balkta ise (MU, II, ss. 86-90:
MR, II, ss. 111-113) Hijb (perdeleme, snrlama, kaytlama, gzlerden rak
tutma) olay ele alnmakta, konunun teorik anlam tartlmaktadr.
167 MSU, I, s. 484: MU, I, s. 603: MR, II, s. 7.

mayla ilgili ilerde memuriyet ve rtbe yoktu.168 slmn sadelik d
neminde hkmdarla mahsus olan rtbe ve memuriyetler bulun
mad] gibi ynetimle ilgili grevlere ilikin bir terminoloji be tam
anlamyla gelimemiti. Szgelimi, mslmanlar vezirlik terimini
bilmiyorlard. Vezir" sz, nce, Tanr Elisinin veziri anlamnda
kullanlrd. Bununla Ebu Bekir kastedilirdi.169 Sonra, mer, Ebu
Bekirin; Ali ile Osman, m erin veziri sayldlar. Hulef-i Ridn
devrinde, i ve ihtiya sahiplerini (dilekte bulunacaklar) halfenin
katna girm ekten alkoymakla grevli, byle bir memuriyet sahibi
kimse yoktu. nk, Islm i ve ihtiya sahiplerini kapdan evirmeyi
ve halfenin veya herhangi birinin katna sokmamay yasak e t
m itir.170
Grlyor ki, kandalk geleneklerine dayal, barbarln bakan
lk siyasal rgtlenmesini andran anlay ierisinde, toplum nderi,
eitler arasnda birinciliini srdrm ektedir. Asabiyyetin dinsel bir
motif erevesinde itici gcn gsterdii Islm'n kurulu a,
istibdat uygulamas bir yana, dilek sahiplerinin nder katm a gir
mesini engellemeyi bile fiilen ve hukuken nlemiti. M ekke-M edi
n enin kent rgtlenmesi nclnde gebeliin destek vurucu
gcyle sahneye kan slm, uygarln detlerine yer vermemiti.
Ekonomik ve sosyal ilikiler bakmndan tam bir kanda safl gs
termeyen Mekke ve Medine kent yaps, slmla birlikte, sz konusu
katklna ramen, "demokratik anlay dorultusunda bir atlm
yapmt.
Fakat, halifelik, hkmdarlk eklini aldktan ve hkm darlk
merasim ve trenleri kabul edildikten sonra, ilknce kapya nem ve
rilmi, halk [artk hkm dar olmu bulunan] halfenin katna sok
m am ak iin kapclar tayin edilmitir. 171 nceleri, hcib, hkm dar
tehlikelerden korumak, hkm dara devlet ileriyle uraacak zaman
kalmasn salamak zere grevlendirilmiti. Emev Devleti gelitike
ve sonradan, Abbas Devleti kurulduktan, derece ve evketi yk
seldikten sonra vezirin derecesi o oranda artt.172 Vezirlerin derece
si nin artm as ile hciben brokrasi ierisinde ykselmesi paralellik
168 MSU,
169 MSU,
m MSU,
171 MSU,
172 MSU,
I,
I,
I,
I,
I,
ss. 484-485: MU, I, ss. 603-604: MR, II, s. 8.

ss. 484-485: MU, I, ss. 603-604: MR, II, ss. 7-8.
s. 485: MU, I, s. 605: MR, II, s. 8.
s. 485: MU, I, s. 605: MR, II, s. 8.
s. 485: MU, I, s. 606: MR, II, s. 9.
mit Hassan 283
gsterir. Abbas Devletinde hcib, vezire baldr.175 Ancak, kap

banda olmak son derecede nem kazanabilir, rnein, Endls
Emev Devleti'nde, Vezirler, halfe'den emir almak zere aralarnda
birini tayin edip ona hcib adn verdiler.174 Kap yetkilisi, vezirlerin
bile sekini olabiliyordu. Halk ile hkm dar aras ne kadar alm,
hkm n gerei ne kadar yerine getirilmi, istibdat ne kadar geli
mi ise, bunu salayan otoritenin bir unsuru olarak hcib hiyeraride
o kadar ykseliyordu.175
bn Haldun, Hciblik (Hijbah) balnda hacibliin eitli dev
letlerdeki oluum ve deiimi dinamik karakteriyle ncelenmektedir,
bn Haldun, Emev Devleti, Abbas Devleti, "Msr T rk Devleti
eitli tavif-l mlklar, Endls Devletilikleri, Bat ve Kuzey Afri
kada kurulan devletlerde hacibliin geliimini sergilemektedir. Yeni
kurulan devletlerde, kurucu kavimler bedev kanda zelliklerini h e
nz uygarlk potasnda tam kaybetmedikleri iin kapya ilikin g
rev ve lkap alnmas sz konusu olmaz. Nitekim, Emev Devleti ve
tavif-i m lklar ykldktan sonra Endlste, Bat ve Kuzey Afri
kada hkm sren devletleri kuranlar bedev olduklar iin, bu l
kaplar kullanmamlardr. Ancak bydkten ve medeniletikten
sonra Msrda hkm et sren Ubeydler bu lkab [hcib] az nisbette kullanmlardr. Devlet geliimi ile uygarlk arasndaki iielik
gzlemlenen her yerde vardr: Muvahhidn Devleti kurulduktan son
ra, bu lkap ve adlarn kullanlmasn cp ettirecek derecede m ede
nilemedikleri iin bunlar kullanmlardr.176 Muvahhidn Devle
tinde hcibin hiyararideki ykseliine tank olunur. Hcip yksel
dike, Sultn daha ok perdelenir. Hcib, btn kalem ve kl
ilerini yklenir. te yandan, Abdlvd Hanedanlnda sz konusu
173 MSU, I, s. 488: MU, I, s. 612: MR, II, s. 14.

174 MSU, I, ss. 488-489: MU, I, s. 610: MR. II, s. 13.
173 Osmanl Devletinde kapuaasnn hiyerarideki olaanst ykselii
harlansa yeridir. Fatih dneminde, Osmanl siyaset rgtnde, pyitahtta,
Dvanlarn ba Vezirizm, Sarayn ba Kapuaas (Bb-s-sade Aas,
Bb-s-sadetl liye Aas, Bb-s-sadets erife Aas) olmutur. Hcibe e den Kapuaas ile zel grevli ve yetkisi snrl Saray muhafz
komutanlar (Kapucular Kethdas ve Kapucuba) kartrlmamaldr. Kar.: Emile Tyan, "Judical Organization, Law in the Middle East (ed.
Majid Khadduri anda Herbert J. Liebesny), vol. I, ss. 271-272.
176MSU, 1, s. 489: MU, I, s. 613: MR, II, s. 15.

kap ileri organsal olarak, zel makam Tar hlinde gelimemitir.
Sebep, devlet kurucularnn bedev olmalar ve devletlerinin o dere
ceye ykselmemi b u lu n m a sd r.177
Hcib ve hciblikle ilgili son balkta bn Haldun kendi yorum unu
btn ald ile getirmektedir. Dnr, nce, Vezr" bal al
tnda hcibliin genel grnmn vermi; sonra, Hciblik" (Hicbet) balnda kurum un devletler itibariyle geliimini sergilemi, ni
hayet bu son blmde perdelenme olayn tartmtr.
Devlet galebe ve kuvvet ile kurulduunda, O devletin bakam
bedevliin dar yaayna almtr; o, halka yakndr, onun katna
girmek kolaydr, yani o devlette kapcbal (mbeyincilik) gibi bir
grev yoktur. Devlet bakan evket ve ululuk devresine girerek...
devletin nemli ilerini yakn adamlar ve devlet ricli ile babaa
kalarak hlletmek yoluna girer... halktan uzak kalmak ister.178
Halk uzak kalmak istei hkm darn ya da iktidar paylaan
grubun sbjektif niyeti dolaysyla domu deildir: D nrn be
lirttii zere, devlet, evket ve kudret kesbederek hkm darlk tabiat,
hl ve eklini aldktan sonra, onun bamda bulunan hkm dar, h
kmdarln bu tabiatna uyarak ona gre muameleye ve devlete
kar yaplmas gereken kaidelere riayet etmeye ve ettirmeye mecbur
olur.179
bn Haldun hkm darn perdelenmesi olaynda kademeli bi
imde gerekletirilen kap grevlerini aklamaktadr. Devletin ilk
kurulu andaki genel nitelikteki kapc, ynetici-halk grm e
sini, dilek sahiplerinin dileklerini duyurmasn dzenleyen grevlidir.
Kabul zamanlarnda halk hkm darn katna sokar.180 Sonralar,
devletin gelimesiyle birlikte ortaya kan zel nitelikteki kapc, Kapcba adn alr; Hkmdar halktan gizler.181 Abbas Devletinde
bolluk, genilik ve gsterili yaay balayarak hkmdarln gerek
leri tam anlamyla gerekleince, bu ikinci tip perdeleme olay icb
eder. Saray, artk, sekinTerin girebilecei Hasse yurdu (bina ve
blm) ile bunlar dndaki kiilerin girebilecei "Amme yurduna
177 MSV,
178 MSU,
179 MSU,
180 MSU,
18 MSU,
I,
I,
I,
I,
I,
s. 490: MU, 1, s. 616: MR, II, s. 18.

ss. 553-554: MU, II, s. 87: MR, II, ss. 111-112.
s. 554: MU, II, s. 87: MR, II, s. 112.
s. 554: MU, II, s. 88: MR, II, s. 112.
s. 554: MU, II, s, 88: MR, II, s. 112.
mit Hassan 285
ayrlr.182 nc bir perdeleme hkm darn iktidarnn zayflad,

hkm n baka bir kiiye ya da bir oligariye getii, hkm darn
yaknlarnn bile kendisiyle grtrlmedii zamanlarda doar. Bu
durum da, yeteneksiz ve zayf kimseler tahta geirilmek zere hazr
tutulurlar, merkez idareye saray oyunlar hkim olur. Devlet p ar
alanacak ya da yklacaktr.183
Hkmdarlk, bn Haldunun gzlemledii tek devlet biimidir.
Ancak, grlyor ki, bn Haldun, siyaset teorisi iinde monariyi ele
alarak devlet olgusunun evrenselliklerini sezinlemitir. nemli olan
hkm "dr, hkm dar deil. Ayrca, hkm , yalnzca meruiyet
erevesi iinde deil, pozitif bir iktidar olay asndan deerlendi
rilmektedir. Gene, nemli olan, devlet rgtlenmesinin, uygarlk
gerei olarak belirli zorunluluklar uyarnca biimleniidir, bu biim
lenite ird tercihler n plna kmaz.
182 MSU, I, ss. 554-555: MU, II, s. 89: MR, II, s. 113.
183 MSU, I, ss. 555-556: MU, II, ss. 89-90: MR, II. ss. 113-414.
DEERLENDRME
bn Haldun, zel olarak slm Uygarlmn kknle urad,

genel olarak altstllderin yaygnlat XIV. yzylda yaamtr.
D nr, M ukaddim ede olaylar, toplum olaylar olarak ele alm,
genellikleri ve gidi kanunlar bakmndan incelemitir. bn Haldun,
toplundan baml olduklar retim biimlerine gre deerlendirmi,
devlet ve iktidar olgularm objektif karakterleri itibariyle incelemitir.
Bu kavray, dnrn tarihe ve bilime teolojiden bamsz olarak
yaklamasn m m kn klmtr.
bn Haldun, lm -l-Um rn adl yeni kurduu bilimde ekono
mik faktrler ile sosyal olaylar arasmdaki ilikiyi, bilinli bir biimde,
siyasal gerekliin aa kartlmas amacna ynelik olarak ilemek
tedir. nyargsz bir siyaset ve devlet teorisinin incelenmesinin
amalan M ukaddim enin btnne yansyan bir yaklamdr. M ukaddim enin, hedefi, toplumsal kaide ve kanunlar; varln tabiatla
rm; kabilelerin/'milletlerin, lke ve geen zamann hllerini ve olay
larn cereyanlarnn deimekte olduunu; bu deimenin tesirlerini
bilmek, sebep ve illetlerini incelemek; devletlerin balang ve dei
melerini icp ettiren milleri, bu devletleri ynetenlerin hllerini ince
lemektir, alar deimesiyle topluluk ve toplumlarn deiecei,
yeni hllere dnecei bilinmelidir.'
MSU, I, ss. 189-190: MU, 1, ss. 64-65: MR, 1, ss. 55-56.
mit Hassan 287
bn H aldunun "tavrlar griTnde fatalizmin hkim olduunu

ileri srlmesi, M ukaddim enin btnnde sentezletirilmi doktri
ninin yeterince kavranmamasndan ileri gelmektedir. D nrn,
devletlerin son bulduklarn belirtmesi ile Batda yaklak be yz yl
sonra gelitirilen dnse! teoriler arasnda benzetmelere giriilme
sini anlaml klacak bir sebep bulunmaz. Mlk-devlet kavramna ger
eki yaklam, devletin mhiyyetini belirleyen ekonomik ve beer
temelleri deerlendirmesi, devlete hibir ekilde metafizik bir ykte
nim getirmemesi, bn H aldunun, devletin gelimesindeki dinamik
sresi betimlemesinde de felsefenin gereklerine ynelmediini
dorular.
D nr, devletlerin son bulmasn belirli koullar altnda gerek
letiini aka belirtmitir. bn Haldun bu sonuca gzlemle ve kritik
yolla edindii bilgilerle varmtr; amac belirli bir siyasal gelime iin
rasyonalizasyon, hakl karm a ya da mer gsterm e teorisi
yaratm ak dedir. M ukaddim ede tavriarla ilgili grlerin, -d e v
let mhiyyeti ve siyasal boyutlarnn incelenmesinde kesinlikle grl
m eyen- felsef bir slpla gelitirildii ne srlebilir. Ancak bu du
rum, devletin mhiyyeti ve siyasal boyutlarnn nitelii konusundaki
teoriyi hibir ekilde zedelememekte; eitli ynleriyle, bir slp ve
bilgelik zellii olmaktan teye gitmemektedir.
lk olarak kaydedilmesi gereken husus, bn H aldunun Tarih in
birikim, geliim ve deiim diyalektiinin toplum evrelerinin oluu
m unun m add temellerinin, tarihteki kanunluluklarn aratrlmasn
da Bilim ncs oluudur. Bildii Tarihte ileyen dinamik sreci
aa karmadan aratrmasn amacna ulatramayacam anlayan
ve ifade eden bn Haldun, kandalk-uygarlk ayrm ile doktrinin te
mellerini hazrlamtr. Dnre gre, uygarlk ncesinde farkl bi
imlenmeler olmakla birlikte, bunlar tmyle uygarlk ncesinin ge
im yordamlaryla ortaya kmtr. Kabile toplum unun (kandaln)
gebe, sava-ii gden, aka gl asabiyyet sahibi olanlar dn
da, kandaln st aamalarndaki kentde de asabiyyet gl ola
bilmektedir ve bu hayat tarz bedvete dhildir.2
2 bn Haldun'un, -avcl irdelemezsek- gerek obanl, gerekse ilk ift
ilii bedevlik saydn gstermitik. Dnrn, iftiliin hadarlik nce
sinde baladn, ondan nceki devrede gelitiini, bir bedev meslei sa
ylmak gerektiini ne srmesi konusunda bkz.: MSU, II, ss. 729-730 vd.:
MU, II, s. 383: MR, II, s. 357. bn Haldunun kent yerleikliinde, Mek-
K andaln kolektif aksiyonu asabiyyetin gcyle oluturulan

m lk-devletin m hiyyeti, bedevlik-kandalkn ilikiler dinam ikleri
asndan aklanr. Uygarln bir birim i olarak vcut bulan, gelien
ve deien devlet, tem el zellikleri itibaryla bir-m eklik gsterm ek
tedir. ktidarn h k m yoluyla srdrlm esi m lk-devletin tem el
zelliidir. Bakanlk, bedev-barbarlkn dem okratik siyasal rg t
lenm esi olm asna karlk, uygarlkn siyasal rgtlenm esi m lk-devlette k a h r ve tagallb esastr. H k m e bu suretle vardr. bn H a ld u n
u n lm - l-U m rn m n ve onu m m kn klan m etodolojisinin, Bilime
alan ilk kap oluu; Bilimin siyasal gereklie ynelerek kendini
tam am lam a am ac; devletin esaslarn, m hiyyetini ve siyasal b o
yutlarn aklayan grlerinin m evcut olan m erlatnc k a ra k
terde olmay ve b t n bu hususlarla oluan senteze ram en, M u
k a d d im eyi incelem i bulunan yazarlarn byk ounluun b u k o
n u n u n esaslar zerinde gereince durabilm i deillerdir. D nr,
devletin deiim ini betim lediinde fatalist olm a ya da dnsel teori
kurm a iddiasna m u h atap kdnm tr. Oysa, bn H ald u n devletin
esaslarn ve mhiyyetini de devletin deiim ini gzleyerek teoriletirm i bulunm aktadr. lgili blm lerde belirttiim iz zere devletin
tavrlar determ inist bir sreci izlemitir.
Devlet, ekonom ik yapyla ilikili olarak geliir: Devletin k u d ret ve
serveti tebaasnn hli, retim taban ile orantldr.3 D evletin m r,
koullara g re deiebilir; Devlet uzun m rl olup hkm darlar
birbiri ark asn d an h km srerse, m edeniyet m kem m elleir, daha
ziyade salam tem eller zerinde geliir. bn H aldun, gerek devletin
son dnem lerinde, belirli koullar altnda, isyanclardan ve em el s a
hiplerinden gelen tehlikelerden, daha fazla selm etle kalabilm ekte
oluunu ve gerekse devletlere yaplabilen tzelik / m r uzatm a as
balam nda, yeni asabiyet sahiplerinin m r uzatm asm aklar, g s
terir ve teo rik bir tem ele rapteder.4 te yandan, dinam ik kandakede, dikkate deer bir asabiyyetin bulunduunu belirtmesi de bedevlik
teriminin hadarlik ncesi btn ekonomik geliim aamalarn sosyal biim
lenmeleri ve hayat tarzlarn kapsadn gsterir. Bkz.: MSU, I, s. 328 vd.:
MU, I, s. 33: MR, 1, s. 255.
5 MSU, II, s. 669. MU, II, s. 296: MR, II, s. 291.
4 MSU, II, s. 666 vd.: MU, II, s. 291: MR, II, ss. 287-288.
Msrn, Yahudilerin, Romann, Yunann, slmiyetin, Endlsn,
Goarn, Franklarn Berberlerin vd. karlatrlmas iin bkz.: MSU, 1, ss.
mit Hassan 289
bedevi unsurlarla desteklenen devletlerin, Trk devletlerinin ve frikiyyedeki devletlerin durum undan sz eden bn Haldun, belirli geli
im-deiimler dorultusunda da olsa, devletin m r kazand ve
kazanabildii5 aklkla ifade etmektedir. Bu snrlar belli Deerlendirm emizin uzants olarak, Devletin sona ermesi momentum u ile
-y e n i- devlet-hnedan oluum koullarnn meydana geliini doru
dan bn H aldundan okumalyz.
Bir devletin douu ve yeni batan kuruluu iki ekilde olur.6
Birinci ekil udur: Hnedanla bal uzak eyaletlerin valileri
istiklllerini iln ederler. nk hnedanln glgesi kendilerin
den uzaklamaya ve kabuuna ekilmeye balamtr. Bu durum
da eyalet valilerinden her biri, kendi kavmi iin yeni batan k u r
duu ve ailesi efradnda yerleip karar klan bir mlke sahip olur.
Bu mlk veraset yolu ile ondan oullarna veya taraftarlarna inti
kal eder. Tedric surette mlkleri byr, baz hallerde bu mlk
iin (vrisler) birbiriyle kapr. Mlkn sahibini tayin iin ansla
352-353 : MU, II, s. 291 vd.: MR, II. ss. 287-288 vd.
* MSU, I, s. 392. MU, l, s. 431: MR, l, s. 343.
bn Haldunun
Bu suretle devlet ve hanedanlk, ihtiyarlktan salim
bulunan yeni ve dier bir mr daha kazanm olur grnn, gerek ge
nel olarak devletlere yaplabilen tzelik/mr uzat 'as balamnda, yeni
asabiyet sahiplerinin mr uzatmasn gstermek amacyla ifadelendirir,
gerekirse, bu grn somut rneklerle destekler.
Douda Trk Devletinde hl byledir. Bu devletin ordusunun askerle
rinin ounluu Trklerden olan mevli (Memlukler) getiriyordu.... Bunlar,
nimetler ierisinde olan, padiahn evresinde yetimi askerlerden... sa
vaa kar daha cretli, sknt ve zorluklara kar daha sabrl idiler. Ifrikiye
deki Muvahhidler Devletinde de byle bir durum vard... Refah iinde ya
amay det ve ihtiyat hline getirmi olan devlet ehli, hkmdarca bir yana
brakld. Devlet ve hanedanlk, ihtiyarlktan salim bulunan yeni ve dier bir
mr daha kazanm olur.
Bu grn, devletin mrne, 120 yl paybimeyi temsil,tebih ve
mukayese" (bkz.: MSU, I, s. 394 dipnot7) yoluyla gerekletirildii sylemi
ierisinde yer almas da ayr bir anlam tamaktadr. bn Haldunun 120 seneyi simgeletiren 'nazariyesinin slle ve hanedanlklarn geliimi-deiimi-sona ermesi balamnda, saltanatn isim ve ekillerinin de dikkate aln
masyla ilgili olarak ifade edildii, bu adan tecrbe ve vakalara dayand
S. Uluda tarafndan, H. Kvlcml referans gsterilerek de belirtilmektedir.
(MSU, I, s. 395 dipnot 7nin devam.)
6 MSU, I, s. 565: MU, II, s. 106: MR, 11, s. 129.
rn dener ve her biri onu kendisine tahsis etmek iin birbiriyle

mcadele ederler. Sonra ilerinden, rakiplerine nazaran daha ok
kuvvetli olan dierlerini malup ederek onlarn elindekini zapteder.
kinci ekil de udur: Hnedanln komular olan milletler
den ve kabilelerden bir ahs, onun zerine yrr. O na kar h a
rekete geerken ya iaret ettiimiz gibi, btn ahaliyi zerine top
lad (din) bir davete dayanr veya kavmi iinde byk bir asabi
yete ve evkete sahip bulunur. O nun iin kudreti bydnden,
milletine ve kabilesine dayanarak mlk sahibi olmaya heveslenir,
harekete geen ahsn kavmi, mlk elde edebileceklerini tasar
lamlardr. nk yerleik ve eski hanedanla kar izzet ve ga
libiyet kazanma hline gelmilerdir.7
bn Haldun, devletin, kaydettiimiz zere, son dnemlerindeki ge

limeler srasnda8 bazan, mesel, isyanlar ve devletin paralanmasn
takip eden dnemde, deta tarihsel bir paradoks hlinde, yeni asabiyyet ztlamalarndan uzak klndnda, devletin/hanednn, ya
ama mddeti bundan sonra da uzar gider demektir: Bu durum
daki devlet, isyanclardan ve emel sahiplerinden, daha fazla selmette
kalr... Asabe ve ztlamalardan ve kargaalardan....daha uzak bulu
nan, selmette kalr.
G erek mlkn esaslarnn ortaya konulmasndaki tutarlln; ge
rekse son olarak belirttiimiz fatalist olmayan, belirli bir grecelii
barndran determinist tavrlar kavraynn yanl yorum lan nle
mi olmas gerekirdi. Dnrn, zellikle brokrasinin geliimiyle
ilgili tahlilleri grm z aka dorular niteliktedir. bn H al
dunun teorisi iin toplad verilerin nemli bir blmn Murbtlar ve Muvahhdler tarihinden edindii gerektir. Ancak, tekrar e t
mek pahasna da olsa belirtirsek, bn Haldun, XIV. yzyln elverdii
evrensellie, sdece m etodunun gc ile ulamtr.
bn H aldunun genel olarak sosyal-siyasal doktrininden ve siyaset
teorisinden, zel olarak mlk-devlet kavramndan karlabilecek so
eitli Arap devletleri, Trk devletleri iin bkz.: MSU, II, s. 566 vd.: MU,
II, s. 107 vd.: MR, II, s. 130 vd. bn Haldunun deyiiyle, Seluk Trkleri
iin bkz.: MSU, I, s. 568: MU, II, ss.l 12: MR, II, ss. 133-134. SmnoulIan, Tolonoullar ve Endls devletilikleri de rnek olarak verilmektedir.
7 MSU, I, ss. 565-566:
*MSU, I, ss. 560-561: MU, I.s.101: MR, II, ss. 121-122
mit Hassan 291
nular, bugn, Dny hline, ve gene birok nc dnya lkesi

nin somut yapsal sorunlarna k tutm aktan fikir platform undaki
ada gelimeleri aydnlatmaya kadar uzanabilir. Gerekten de
uzun yzyllar retim srecini nemli lde etkileyen ticaret ve tica
ret yollar geliimi, retim srecinin belirleyicilii, imparatorluklarn
geleceini tayin eden toprak sorunlarnn ipular M ukaddim ede
mevcuttur. Btn uygarlk platformlarndaki istibdatn ve zellikle
D oudaki istibdatn dinamik kanda gelenekli toplumlar bouu,
gene M ukaddim eden anlalabilir. Bu gibi temel sorunlarm yansra,
fikir gelimeleri asndan; ada sosyal bilim de kaynan M ukad
dim ede bulabilir.
Tam burada ve bu nda, Sonsz Bilim Kurucusu Ess M ual
lim sylemeli:
Az kalsn maksadn dna kacaktk. Hlbuki m rann tabiatn
ve ona rz olan eyleri konu alan bu birinci kitapta fazla sz sy
lememek iin azm etmi bulunmaktayz. Zr um rnn meselelerini, kifyet miktar derleyip toplam olduum uza kaniyiz.
Umulur ki bizden sonra gelip de Allahn shhatli bir fikir ve ak
bir ilimle teyid ettii kimseler, umrnn meselelerini (noksansz
olarak tadd ve) tespit ederler; (bu.) o fenni (ilk olarak) kuran
kimsenin stne dmez. Onun zerine den yegne ey, ilmin
konusunu tyin, blmlerini tasnif ve bahislerini tespit etmekten
ibrettir. O ndan sonra gelenler, kemle erinceye kadar peyderpey
bu ilme yeni birtakm meseleler ilve ederler. (MSU, II, 1090).
Ve Allah bilir, siz bilmezsiniz. (Bakara, 2 /2 1 6 .)
EK:
MUKADDMEye DR ve R*
SU N U
Bu yaz , bn H aldunu yaayan, ve olabildii lde, hi olmazsa

baz derslerinde yaatmaya alan bir nz kalemin rndr.**
zn zeti; yaatmaya alan szyle m urd edilen, bn H al
dundan renilenin uygulanmas demektir.
bn Haldun, ve hliyle, ncelikle M ukaddim enin kendisi, ve hakkndakiler, 1960lann sonlarndan balayarak okunm u ve zerinde
yazlmaya allmtr. Hemen kaydedilmeli, bn Haldun konusunda
yazd olarak dnlenlerin toparlanmas 1970in ilk yansnda sona
ermitir.
Sz konusu almay geni fsdalarla takip eden ve daha ziyade
Trklerin Tarihine ilikin abalar, aka, teorinin birer uygulaMakale ya da sylei Toplum ve Bilim, say 107, 2006da, bn Hal
dunu Yeniden Dnmek Dosyasnda yaymlanmtr. Bu ikinci yayn iz
nini veren letiim Yaynlarna teekkr ederim. (Metin, zgn metnin ay
ndr; sadece, szn gelii, birka kelimeye dokunulmutur.)
'* Hayranlk uyandran onca telif eserini kaleme alr iken yayn ynetmenlii
ve editrlk sanatma da nitelik sramas yaatan Tanl Bora'nn yazma
zrl/engelliler ile de ftvvet ban srdrme azmi karsnda krniyyetlerimi sunuyorum. Metni, ksa srede, bilgisinden kaynaklanan dikkati
ile yaynlanabilecek bir tertibe ulatrm bulunan mes arkadam Glsn
Baanya ve meslektam Selma Bardakolu Korkmaza teekkr ederim.
mit Hassan 293
m as gayreti olarak belirmilerdir. Ancak, itiraf etmek gerekir ki,

dorudan bn Haldun konusundaki ilk kitapta da, hem M ukaddi
m e y i anlatm a ve hem de, akl erdiince, aklama/ zerinde d
nm e cihetinde soluklamlmtr. Onun iin, daha balangta olup
bitenler - d e - bir lde uygulama saylmak gerektir.
mdi, hl-i hazrdaki bu syleyie dnersek, cil grevin hudut
larn kestirmeye almalyz.
Dertlememiz, bn Haldunun fikir dnyasnn, hayata dnk
olduunu belirtmekten geiyor. Hayata nasl dnk sorusunun
cevab, M ukaddim enin toplum un geliim-deiimiyle ilgili olduu
anlamn tar, bn H aldunun, yaanlann, hayat- hakikyenin n a
sl tecell ettiini ortaya koyuu bu yaznn l ve lekleri kapsam
ve balamnda -sa d e c e - hatrlatlmaldr.
Bu tem ann doal uzants olarak, -phesiz tasarruflu dav
ranm ak kaygsyla- srp giden meselelerin sadece nasl odak
land ortaya konabilir. phesiz, bn Haldunun toplum gidiini ele
alnn tad nemin zetlenmesi ile bu ikinci tem a rten muhkeme alanlar olacaktr; bylelikle, meselelerin, henz yeterince
deerlendirilmemi konulara ynelik olmasna ve asabiyet teorisinin
uygulama ve uyarlanma biimleri sorunsalna dikkat ekilmesiyle
yetinilecektir.
letiimimiz devamnda ise, zerinde bir hayli durulm u olan, bn
H aldunun tarihsel materyalizmin kurucularnn mbeiri konu
munda yorumlanmas zaviyesinin bilindii varsaylarak, nce genel
olarak sylenenlere kritik bir yaklamnda bulunmak, nihayet, ann
biraz darlatrlmasyla Friedrich Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin
ve Devletin Kkeni eserindeki Morgan mahreli belli analizlerin
Engels tarafndan ifadelendirilmesinde, M ukaddime'deki Asabiyet
Teorisinin dayanaklarnn tezsel rtebilirlii konusunun sergi
lemek olarak seilmitir.
Hliyle, M ukaddime zerine grece yakn zamanlarda yazya d
klen, asabiyetin uzanmlarnn gelimelere uyarlanmasna dir yo
rumlara da deinme frsat kacaktr. Dileyen genler devam e t
sinler, edeceklerdir.
294 Mukaddime ye Dir ve ir
kincil bn H aldunculua reddiye

A sabiye(t)nin kaybolm ayan evrensel bir toplu-eylem (tarz) olduu
dnce-eyleyi diyalektiinin tem el retim koullarnn deim esine
ram en ve b u n u n la birlikte, kinetik enerjiye dnm eye hem en hazr
b ir potansiyel tad ne srlebilir mi, srlm esinin zam an m dr,
haydi en sfiyne hliyle syleyelim, M ukaddimedel asabiyet te o
risi, kandalktan uygarlka gidi, uygarlk ire devlet dou-oluum u ve hadaret/m ed en iy et/uygarlkla btnleen devletin geliimi
ierisinde, siyaset dzeyinde eritilm esi/eritilm eye ahlm asTnn o r
tam ve koullar dm a taabilir mi, tanlabilir mi, o vakit, m dhil
olm am z gerekirse, hlim iz nicolur? G z gezdirdiiniz bu syleinin
yazar, bu sorular, hanidiyse, 1970lerin bandan itibaren sorm aya
balam idi. N iha alm ann ancak belli bir hacim de baslmasyla
birlikte (bn Haldun: Metodu ve Siyaset Teorisi, 1977),** Asabiyet
T eorisinin yeni dnem lere uygulanabilirlii m eselelerinin boyut
larna ksm en d o ru d an ksm en dolaylca iret edilm i olm asna
karlk, bn H aldun ne d iy o r? erevesinde kalm arak, Asabiyet
T eorisin in salad - y e n i- im knlara deinilm ekle birlikte, bunlarn
btnyle tartlm as - b i r b a k m a - ertelenm iti.
Ksacas, teori, tarihsel eitsiz gelim e koullarnn ihm l edil
m edii b ir tem elde, praxis balam nda, asabiyet -z a m a n boyutu d
h il- evrensel ierike sahip m idir(im si) eklindeki bir an a soruyu
gndem de tutuyordu.
Bu im kn (lar dizisi) ancak ve ancak, baz dnce m om entum lan n m irdelenm esi gerekletirilm eksizin, teorisiz, eylem letirilm ezdi,
phesiz. P raxisin bizatihi ileyii-alglannn teori karsndaki
sreklilii ile teo rinin gelimeye ak olm asna ram en belli bir anda
kendisinden sonraki bu dnce-eyleyi diyalektiine (ileyi-alglaya) m ukaddem oluunun birliktelii ve kartl, btnselliin
m eydana getirili form lar ierisinde ayr ayr kavranlabilirdi.
Oysa, imdi, bn H aldunun hangi szn, hangi kelim enin, bn
H ald u n m eto d u ierisinde nasl kavram -terim letirildiinden bihaber
*** Bahse konu kitabn yaymlanmas, Mukaddimenin kaleme alnnn 600.

ylnda nasp olmutu. (Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi yay.,
Ankara 1977 ve 1982.) imdi gz gezdirilen bu sylei de, malm, dn
rn vefatnn 600. ylna isbet ediyor.
mit Hassan 295
kiiler, ikinci el, nc el varakprelerden istifade ile i becerdiini

zannederek ahkm- nusret peine dyorlar.
Memlik-i ecnebiyyeden bir hayli ksm iin bu byle, slm dn
yasna mensb olduunu syleyenlerin nemli bir ksm iin bu yine
byle, te yanda, Trkiyede yazanlarn, maalesef, byk bir bl
iin bu yine byle; stelik, Trke yazanlar iin t 1982den beri o
m uazzam eser, o inanlmaz emek bir ulu da gibi yaamakta:
Sleyman Uluda Hocanin M ukaddime tercmesi, um rn iklimine
yaplm kyas kabul etmez bir katkdr. Prof. Dr. Uludan eseri,
phe olmamak gerektir ki, yalnzca M ukaddimenin dnya dillerine
yaplm en iyi evirisi deildir (bu kanaate varmak iin, merakllar,
yeterince bilmedikleri dillerdeki tercmelere bile bakabilirler); bu
eviri, erhleriyle, bn Haldun zerine yazlm en hlis, en m te
kmil zihn rnlerin banda yer alr. Ltfen, el-berle boumanz
beklenemez, ama ltfen, Uluda tercemesini hatm etm eden azlar
kapal kalsn. nce devinizi tamamlayacaksnz.
nce, bal bana nemli bir ett olan Girii okunacak Ulu
dan, 140 sahifelik bu giri ne ile uratnz konusunda en ecneb
kaynaklara, en dkn olanlarda bile bir-iki travmatik netice hsl
edebilir. Bilhire, bn H aldunun kendisi okunacak ve Uluda Hocanm erhlerinden istifade edilecektir. Burada, bu nemli Giriten
imdilik bilhassa bahis amayacak, okumayanlarn bu incelemenin
tamamn okumalarn bekleyerek, srf rnekleme amacyla Uludan
aklam a/erhlerinden rnekler vereceiz.
Uludan; (intihlperest) Fndkoluna gndermesini snrl bo
yutta tutuu (s. 230 not 31), gayb leminin asl inceleme konusu ol
mad ynndeki ims (s.294 not 19), asabiyetin temel yeri iti
bariyle, kan ve soy dndaki vel ve hilf basamana ynelmi oldu
unun vurgulamaya balamas (ss. 335-336 not 5) ve bunu izleyen
erhleri; kahr-tagallbn asl ilevsellii (ss. 351-352 not 10), kti
sad millerin temel oluu ve asabiyetin deiimindeki asl rol
(s.352 not 11 vd.), -yeri geldiince, aklama ve yorum yansrakavram ve kavraylar zerine zl bir reticilik rnei gstermesi
(ss. 421-423 not 15,16), tima zaruret konusundaki nemli tespiti
/vurgulamas (s. 425 not 17), gene Mlk-Devletin somut tarihte ba
gsteriinin (Emev Sallanatnn) m erlatrlmas asndan -b ir
eit- savunma mekanizmasnn gelitirilmesinde, bn H aldunun
M lk-Devletin tabi ve zarur oluu syleminin zetlemesi; doru
dan hayat tarzlarna bakarsak, hadarlerden ok bedevilerin hayra,

fazilete, iyilie ve gzel ahlka daha yakn bulun (m alan) ynndeki
bn H aldunun teorisinin temel tespit-elem anlanndan bu en nemli
lerinden birini aklamaya girimesi (s. 329 not 3); tccaru ahlken
dk bir karaktere sahip olduu (olmak durum unda kalma zarureti
bulunduu) ynndeki bn Haldun syleminin irdelemesi, baz
hadislerde ticaretin tevik edilmi olduu grne kar, tccar
fccrdr, tacir olarak len fcir olarak dirilir, ahirette en ziyade
hsranda olanlar, dnyada en fazla servete sahip bulunanlardr
mealindeki hadisleri vurgulamas (ss. 721-722 not 5in s. 722deki
blm ), bn H aldunun belirli sylemlerinin M ukaddim e'nin sadece
altnc blmnde olduu iddialarna kar aklama ve delilleri orta
ya koymas, bn Haldun metodunun nclerinden olan, aklm ilev
sellik gsterdii alann ayrlmas ve belirginletirilmesi ile bunun d o
al bir sebebi/sonucu olarak huds delili ve teselsln butlan deli
line dnrn hi iltifat etmemesinin altn izmesi, akaidde ilm
ve hal arasndaki farkn sz ile ittisaf arasndaki fark gibi oluu
ynndeki (Bir kimsenin fukara ve biarelere m erham etten bahs
etmesi baka, onlara bilfiil efkat gstermesi bakadr ve nemli olan
sonuncusudur) -d n r n sadece kelm kart oluu iin deil,
genel metodolojik konum unun aklanmas ynnde anlam tayan
bir ifadesi olarak da ele alnabilecek- bu grnn kelm ve tasav
vuf zerine bn H aldunun genel grleri ele alnrken vurgulan
biimini mtala edii (ss. 832-833 not 10, zellikle notun 833deki
blm, kez bkz.: s.205 not 33); bizim vaktiyle bn H aldunun
ittisal nazariyesi olarak adlandrm bulunduumuz m etodunun
ayrlmaz cz olan nazariyesine btn filolojik/lengistik/etimolojik
boyutlaryla dikkat ekii (ss. 284-285 not 17) ve bylelikle, ken
disinde his ve idrak toplanm olan m aymunun, kendisinde ks
(hazakat, m aharet ve zek) ve idrk toplanm bulunanlarn, maym undan insana gei srecini yaayanlarn ve -ta b i- insanlarn bu
serveninin gene iret edildii gibi, D anvinin tesinde, dayanak ve
kll esaslarn da ortaya koyan bir ekilde betimleyii gibi srf fikir
vermek zere rneklediimiz Uludan terkblerinden ok kk
ksmm hem kil olanlar iin; hem de, biraz um utsuz bir gayret ama,
M ukaddim e bilmeden bn Haldun yorumlamaya kalkanlarn, henz
ilk istasyona varmadan ikrm edilen limonatay afiyetle iip uyu
tularak soyulacak olan okumayan-bilmeyenlerin, ikinci istasyondan
mit Hassan 297
nce uyandrlmaya allmas grevini ihml etmemek zere kay

dediyoruz.
Bu 'iletiinin yazarnn, temel yazmn 1974de ikml ettii te
zinde, bn H aldunun metodu ve metodu nda siyaset teorisini
incelenmeye alrken biri teorik dzeye yanstlan tespit, dieri de,
hem bu tespiti mmkn klan baz temel birikimlerden hareketle,
dnce rtmesini de gsteren iki almna burada mim koymak
gerekebilir.
Bunlardan ilki, teoriye yanstma yoluyla onun btnleyici bir
paras hline getirilmesine allan husus, bizim, bundan takriben
40 yl (tabi, Trk yl) nce Lewis Henry M organn Ancient Society
(.Kadm Toplum) unu okumaya ynelmemiz oldu. Hi phesiz, A n
cient Societyden Friedrich Engels yoluyla haberdrdk.
Sevgili kaariyi bunaltmadan hemen belirtmeliyiz ki, bunu takip
eden zaman ierisinde, Engels/M arx - Kvlcml -> M organ -> ge
ne M arx/Engels ak fikr balamda, bn Haldun zuhr etti. Gidi,
Dr. Kvlcmlnn iaretleriyle balam oldu. 1969dan itibaren bn
Haldun m eselesiyle tarihsel materyalizm meselesi tedhl etti. Bu
kadar ind ve ahs bir konuyu, sylei de olsa, burada kaydetmek
zarureti, takdr edilmesi beklenir ki, benmerkezcilikle ilgili deildir.
Tahteurum uzda yle krntlar bulunmasndan nefsimizi alkoyamam olsak dahi, konu, iin bu ruhsal yanyla deil, dn(ce)sel
yanyla ilgi(dir). Zira, yukardaki T rk yl deyimimizin szmona
holuu dnda, olaylar Trkiye yllar ierisindeki inikaslar eklinde
vcut bulmutur. Bundan tr, kssadan hisse vasfm hizdirler.
Bylece, 1960larn bandan itibaren, tarihsel materyalizme d u
yulan ilginin ardndan, anlaml bir kesinti olmadan, hatt, galiba, hi
kesinti olmadan, bn H aldundan haberdr olduk ve nce Franz Ro
senthal ile Ugan yoluyla okurken, Przde-Cevdet Paa da yetme
yince, Arap dilinin corafyasna doru, rkek, koarken, ellerimiz
erha erha barmz hn, zellikle etimolojik dzeydeki renme
abalarmz Eyyb Sabr gerektirdi.
Oysa, ey kaari, Arapa bilmeyen ve hatt, zellikle bilenler iin
hayli zamandr Uluda tercmesi var, ikinci-nc el frenk kay
naklaryla bn Haldun renmeyiniz telkinimiz, ki bunlara frenk
niversitelerinde boy gsteren ve tez verenler de dhildir, sanrz bir
mn tayor.
Bat kaynaklar arama duhl eden bu kabil -yaygnlatrlaneserler, az saydaki deerli rnekleri dnda, hegemonik ve oryanta
listtirler.
Gelenek elilere uzanr. Modern zamanlarn (ki, tabi, bu da bir
batcl terimdir), ark methederek zemmet, slogan ve planlamas,
taktik ve stratejisi (ksacas, sevk-l-ceyi), bn Haldun rneinde
pek gzel ilemitir, iletilmitir. O orta zamanlarn hatt btn
zamanlarn en byk zihni idi melindeki terennmt, hep methiye
yoluyla bn H aldunun (hliyle, asl, M ukaddimesinin) anlalmasna
set ekmek ve bn H aldunun btnselliini haleldar etm ek iin kul
lanlmtr. T 19. yzylTn ortalarndan beri. (Olay iyice pekitiren
ise, ngiliz istihbarat gnlls Toynbeedir.)
Strateji byle iken, taktik planda, balca oyunbazlklar da be
lirginletirilmitir. En esasllar, bn H aldunun anakronik olduunu
sylemek, hemen onun arkasndan, dnrn Batnn nde gelen
fikir erbb arasnda benzemeler kurgulamak eklinde rglenir.
Vaktiyle bn H aldunun 74 (yetmi drt) ayr Batl fikir adamyla
kyaslandna tank olduumuz gerekten pek ok saydaki esere
iret etmitik. O gnden bugne bu tespitimiz 100e yaklam bu
lunuyor. Bunlardan birka dnda (10 kadar hari) tm dnce
adamlar bn Haldundan sonra yaam olanlardr. Dehet uradadr
ki, bn H aldunun dnceleri, ou defa, hatt bu kyaslarn tam a
m na yaknnda, kendisinden yzyllar sonra yaam kiilerin dn
celerine benzetilmi olmaktadr. Bodin, Vico ve M ontesquieu gibi
szmalar ve damtmalar sonrasnda ve ikinci elden de ulasa aka
bn Haldun kaynakl olanlar zerinde durmakszm konunun asl
nabzn tutarsak, sonrakine benzedii iin bn H aldunu takdir
etmek, btn dier fikir akilikleri ve mantksal samalklar bir yana
braklsa dahi, oryantalizm deil de nedir?
Bir de, bn H aldunun u veya bu disiplinin, tarih, tarih felsefesi,
sosyolojiden balayarak ehircilik ve evreci disiplinlere kadar hep
sinin ncs olduu yolundaki, gene btn paralayarak, szde
m etih paravanas altnda bn Haldunu lme lme etme taktikleri b u
gn de devam etmektedir.
Bugn devam eden asl vahm tehlike, bn H aldunun dn konu
sundaki sylemlerini ne kartarak, dn ve felsefeden (akl yolundan) ayr bir alan, bilim alann ilk kez ortaya koymasnn dinam ik
lerini gizemletirerek, bu ayr ve yeni alann, Um rn lminin eriat
mit Hassan 299
ve/veya felsefe balamndaki konumuyla ilgili zorunlu ve organik

ilikiler ct ederek; bn H aldunun, yeni liminin, kendisi tarafn
dan, uzun fikr mcadelelerle bamszlatrlm alann yok etmekle
eanlaml abalar eklinde yeniden retiliidir.
Akl yolu nedir, Nakil yolu nedir.,.i ortaya koyma abasndaki
bn Haldun, bu yndeki abalaryla emslsizdir, Ama bu, M ukad
dime demek deildir. Mukaddime, btnsellii ierisinde, Vahiyle
indirilen nakiller ve te yanda, -zellikle mantksal kategorileriylebir ara olan akl yolu dnda ortaya koyduu, toplumsal kurallarn
mevcudiyeti, bunlarn deierek varolduu, bunlarn benzeyi ve
bakalklarnn sebepleri ve temel ilikileri, toplumlarm ve devletlerin
oluum yasallklan, meydana geli biimleri, bunlarn ktisad sebep
leri, deiimi zorunlu klan etkenler ve devletlerin geliimleri bii
minde zetlenebilen M ukaddimenin asl ieriidir.
bn H aldunun asl cd budur.
Tekrar vurgularsak, bu cd, yasallklar bakmndan sylersek,
bu kefin m etot-teorisine hayat verebilmek iin, slmm kaidev
manzmesi de, felsefeyi de o zaman ve bu ama iin ngrlen
btn boyutlaryla, mdhi mktesebtyla ayr ayr incelemitir.
Ancak bylelikle yeni ilminin, ksacas, bilimin alann amtr.
Oysa yaplagelen, onyllardr devam eden ve bugn hortlatlan,
bn H aldunun bilim alann bamszlatrmak iin verdii uralarn
ncesine dnerek, onun, eriata ilikin ve/veya felsefeye ilikin
genel sylemlerini, bn H aldunun metoduyla katk hle getirerek,
szde bn Haldun anlatlmasdr. Buraya kadar olana, gene de, glp
geilebilir.
Ne var ki, tekrar ediyoruz, ne var ki, imdilerde yaplan, Onun
lm-l U m rnndan bahsediliyor maskesi altnda, referanslar boun
tusu ierisinde, bn H aldunun bilim yolunu amak zere, bilimi
ayrtsama abasnn ierisindeki sylemlerinin ncesine ve bu ayrtsama iini gerekletirirken sylediklerini paralayarak, oradan, en
vahm biimde, tam oradan, gnm z meselelerine, akas, mesel
Huntingtonsal, Fukuyamasal (ve phesiz, yarn, Fukuyamada rz
olan yeni szde dnce deitirmeleri yamalar) konularna zplanlmas perendebzlndan hnerler gsterilmekte, ters taklalar atl
maktadr.
Devletin devlet olmas iin zarur olan, devletin balca ileyi ve
eyleyi mekanizmas olan kahr ve tagallb, btn devletlerin (ki, ta-
300 Mukaddimeye Dir ve ir

marnnn mhiyeti devlet olmaktr, toleransl - moleransl, Doulu
veya Batl olmalarnn anlam, ancak bu teorik almla irdelenebilir,
farkllk devleti aklamaz; devlet, devletlerin farkllklarn aklar;)
ortak varolu, biimlenme, eyleyite bulunma ve kendini srdrm eyenileme dinamikleri, ve zetle bunlarn var olduu devlet genellii
olan ve mhiyetinin odaklat kavram hkm, hukuksallamada
beliren vaz, bu gibi bilisiz yazmlarn tek tek aa kartlmasn m rm z vr ise- erteleyerek syleyelim devlet(ler)in ortak varolu
larnn geliim ve deiimini, retim srecinin bunu gdm nde tu t
m a abalarn, bu temeli, bu genellii, teorisizlik am uruna bula
narak, hereyi Bat niye slma kar yeniden gsne ha takyor
musahabesindeki mkeyyifta gark olanlar dnyann drt bir yann
da (drt idi deil mi?) kol geziyor.
Mulk-Devlet dedik ya, iin zne bakmak lzm gelir

Asabiyet konusunda, beraberinde gelebilecek tm teorik ve praxise
ilikin sanclar tamay gze almadan, Dnyada ne oluyor so
rusunun cevab iin perev yaplabilir mi?
Asabiyetin (a) leriki zamanlarda da (Dnyann o zamann bilinebilirlii ierisinde ve o zamann dinamiklerinin istikble ynelik
ipular mertebesinde) mevcut olabilecei dncesi bn H aldunda
var mdr? (b) Asabiyetin ileriki zamanlarda deiimin zorunlu kl
d yeni birikim-zplama momentlerindeki kolektif aksiyonlaryla o r
taya kabileceinin iaretleri bn H aldunda var mdr? (c) Ve tabi,
asl m esele, bn H aldundan yola klarak, asabiyetlerin yeni
tezhrlerini irdelemek iin hangi zihinsel emeklerin emberinden
gemek gerekir? Daha da nemlisi, yzmenin yzerek renilmekte
oluudur.
Bu sorularn cevabn aramadan, Evet, bn H aldunda Devlet,
Asabiyet gibi yle eyler de var ama biz ahkmmza toz kondurm a
yalm da, bu dnyann bana bel olan ikilemlilikin cill bir ana
lizini yapalmclk, tamamyla clktr.
Vakit yok, yeniden 14. yzyla m dneceiz, bn Haldun o
yzydda yazd, 1406da ldclk ya da vakit yok, 19. yzyla m
dneceiz, btn ada antropolojinin reddiye iinde bulunduu
M organa m dneceiz hl, dahas Engels(ler)le mi uraacaz
imdi, dnya kaynyor, biz mnevver yazarlar, ne olup bittiini gelin
mit Hassan 301
anlatverelimcilik, tutan ve yakalayan yok ya, braknz yapsnlar

braknz dopinglenerek kosunlar.
Demek ki, Devlet orada duruyor, duruversin, bu D ou/Islm ile
Bat kavgas nasl azdrlyor ona bakalmclk ile 'nsanolunun h an
gi balamlarda, ortak eylemi, Asabiyeti vcut bulabilir; bulabilir mi,
gnm zde Asabiyetden dem vurmak ultra-topistlerin ham hayali
m idir? sorusunu cevaplayamamak, soruyu/sorular zor bulmakla
beraber gayret ierisinde olmaya almak baka ey; bu sorular yok
muasna, bn H aldunu gndeme getirerek, hatt bn Haldunculuk yapar gzkerek tahliller gelitiriyor pozlarna brnm ek baka
eydir; en hafif deyile, zt deerlerden hareket etmilii gsterir.
(Asabiyetin snfl toplumun deiimi boyunca ve onu evreleyen
temel deikenler tahtndaki sorularn muhtemel cevaplaryla bou
mak, gemite, bu syleinin yazarna zor gelmitir. Bunlara cevap
vermeye kalkmak yle dursun, nasl cevap verilebilirliin ncl
lerini kurgulam ak bile ok zor gelmitir. Onun yerine, Asabiyetin es
ki Trklerdeki tezhr biimleri ile Osmanllk oluum undaki ilev
selliini ou zaman anlamaya ve biraz da anlatmaya almak m
rn doldurm utur.)
Syleinin burasnda duralm, ne yaplabilir/ne yapmal/nasl d e
itirilebilir eklinde zetlenebilecek olan byk gidiin -sil b atan fikr ncllerine -y e r elverdiince- serpitirmelerde bulunalm.
Asabiyeti bilmek
Biliyoruz.
Neyi biliyoruz? Buyurunuz elma, armut, ayva ve hurmalar
kartralm. Silh ticaretini (ki bu evrensel yuman dehet renkleri
ierisinde en belirgin ve vahm olan), petrol, uyuturucu tica
retini, doalgaz (ve mesel, Kazakistan rezervlerini), tabi asl,
inin kuatlmas byk projesini, biliimin yayd ve denetledii
yeni zihin esaretini, hafif sanayiiler-kozmetik-uslu para tacirleri-il
sanayi vb.'ye kar vuralm-bombalayalm-silha g verelim eliki
sini, Yeni Muhafazakrln alkolden Evangelizme zplatlm teh
likeli beyin indiflann, ahin ve gvercin klflarn, Yeni D nyann
Ltin dilleri lkelerindeki dirilileri, in ekonomisi ile ideolojisinin
resiz elikisini, Kuzey Kore saltanatnda tten klhanlii, Snni elikisinin yeni formlarnn sava laboratuarlarnda yeniden e
killendirilme abalarn, etnik bayraktarl dllendirme fonlarnn
devs boyutlara ulatn, bunun geri tepmesi ihtimllerine kar
Trkiye zerinden yrtlecek B ve C planlarn, hedef-rann hedef

olmasn aan bir kvraklkla gzlerin - n c e d e n - oraya evrilmesi
kurnazln, umut-Hizbullah yaratma taktiklerindeki gelimelerin
meydana getirdii Hizb-ul-Allahn um ut olmasnn nlenemez yk
selii tespitiyle yryn slma kar stratejisinin koyulatrlmasm,
siyonizm ezberini, ka kere tezkereyi, tek-bir-para hkmranl ile
devlet denilince sadece ABDde ngrlmesi ideolojisinin yay
gnlatrlmasn,
"Ayva sar nar krmz sonbaharT hep yayoruz.
Ey teorisyenler! Ey Yorumcular! Barnda bydmz yce
Devlet, bu ryen meyvectn neresinde?
Teori-sreklilii ile m r boyu yeniden rettii kanda toplumuygar toplum iliki-eliki-gei grnn uzants olarak, ni
zine, m r boyu ortaya koymaya altmz eskiyi al, kullan, can
landr, yeniyi ret, eskiye son ver eklinde tezahr eden ve devlet
ncesinde filizlenerek devletlerin vcut bulmasyla kurumlaan ve
hukukileen byk tavrn, sadece T arihsel Devrimler ana m ait
olduu, snfsallkla ve onun gnmzdeki tavr balamnda ancak,
muhtemelen, biztihi asabiyet iermeyen scak odalarda tartlabildii, neticede asabiyet ne demektirin orta yerde durduu; dier bir
deyile, kan ba asabiyeti dnda, (asl, bn Haldun teorisinin can
danlarn oluturan) edinilmi asabiyetin ayn momentum da devlet
ykc asabiyet ve devlet kurucu asabiyet zelliklerini tam olduu
dnemlerin sonrasn, Dou-Bat-Gney-Kuzeyin son 600 ylnda
ne oldu, neler olabilirlerden Irak kalnarak, bugn bugne getiren
dinamiklerin atlanarak - pro veya anti- Huntingtonlamakla iler
yrr m ?
Ey Ltin Amerika, ne yapyorsun sen? Senin inn, um den,
dncen, igdn, eyleyiin rola ki?
u n, kadirinaslk yrngesinde, be yamza dnm ek dile
imizi Lambann Cininden dilemek istiyoruz. (Yzkn Cininin
kudreti buna yeter miydi acaba?) 1948de, (belki biraz nce) stan
bulda Bebekte, Hellmut Ritterin kaleme ald bir makale konu
sunda, 1970lerin hemen balarnda kaleme aldmz bir zeti ve yo
rum u nakletmek istiyoruz. Bu nakil, Asabiyet Teorisinin yarata
bilecei yeni dnce imknlar konusundaki Ritterin bu en azndan
zerinde durulm as gereken unsurlar sergilemesi asndan ok
nemli, nc makalesinin, pek ok argman yepyeni durduu iin
mit Hassan 303
neredeyse 60 yl (bu satrlar imdi okunurken 62 yl sonra) yeniden

gndeme tanmasnn saysz faydalar var.
Hellmut Rittter, asabiyet kavramndan hareketle (kendi tan
myla) sosyo-psikolojik bir aratrmaya giritii incelemesinde ilgi
ekici baz olgulara iaret etmektedir. (Irrational Solidarity Groups:
A Socio-Psychological Study in Connection with ibn Khaldn, Oriens, vol. I, 1948, ss. 1-44) Ritter, asabiyet kavramnn filolojik ve ta
rihsel yorumuna girimek amacnda olmadn, niyetinin, bu kav
ram daha geni anlamda ele alarak geerliliini ve kapsamm ince
lemek, asabiyetten bn H aldunun karttndan daha fazla sonu
kartabilmenin imknlarn aratrmak olduunu belirtmektedir (s.
4). Cemaata ballk, gvenlik iin gnlllk, fedakrlk iin h a
zrlk, i birlik, iktidar yolunda ortak irade, ulusal tutku, dinsel fa
natizm vd. grnmleri olan dayanma duygusu (s. 4), zetle, yar
dma ve fedakrla hazr olma (s. 7) eklinde tanmlanabilir. Rittere
gre, asabiyetin -giderek dayanma olaynn- ortaya k biim
leri ylece zetlenebilir: Dayanma, ncelikle, kan birlii olduu
hllerde mevcuttur. kinci olarak, gerek anlamda kan birlii (kan
ba) olmasa bile, dayanma, mttefikler arasnda ve koruyucu-korunanlar arasnda oluur. nc biim, sosyal ilikilerle, karlkl
ilikilerin uzun bir sre devam etmesiyle, ortak ilerle meydana gelir.
Bunlardan baka, bir arada yaayan; hayatn zorluklarn birlikte
karlayan, akn paylaan kiiler arasnda da ayn dayanma duy
gusu doacaktr (s. 5). Bu olgu, giderek, entegrasyonu besleyen bir
ideolojiye dnebilmektedir (s. 20). slmda, Mslman karde,
kavram kabile kardei kavramnn yerini yava yava alabilmitir.
Kan birliinin gc antik site devletlerinde nem tamakla birlikte,
Semitlerde, zellikle Araplarda daha belirgindir. zellikle, ayn
kandan gelmi olduklarna dair sbjektif inan her eyden daha
nemlidir (s. 26). Memlk Devletini kuran Orta Asyadan getirilmi
Trk klelerin tavr bu kategoriye girer. Ritter, yar-asker ve sosyal
birliklerin; derneklerin, yoldalkn, genlik birliklerinin hatrlanmas
gerektiine iaret etmektedir. Anadolu Ah birliklerinde srdrlen
ftvvet rgtleri ayn dayanma duygusunu srdrm lerdir. Yol
dalk duygusu, fedakrlk iin hazr olma, bu tavrn temel zel
liidir. Gen bir ah rgt yesi hrszlktan mahkm olduunda,
onu kurtarm ak iin yal bir ahnin elinin kesilmesine rza gstermesi
yks bu arada anlabilir (s. 21). Liderliin olumas, iktidara ortak
olarak katlma (s. 28) asabiyetin siyasal adan sonlarmdandr.

Rittere gre slm lkelerindeki yneticiye ballk duygusunun
kkeninde asabiyetin uzantlar aranabilir. illerdeki dayanmann
da kkeni aratrlmaldr. Ortodoks slm ynetimlerindeki itaat fik
ri, ayn dayanma duygusunun egemenlere yarayacak bir biimde
yeniden canlandrlmas ve kullanlmas anlamna gelebilir (s. 29).
Siyasal muhalefetler de Kur n yorumlayarak zulm karsnda
direnm eyi bayrak yaptklarndan benzeri dayanmalar ierisinde
olmulardr (s. 39). Boykot ve protestolardaki grup dayanmas da
paralel zellikler tar (ss. 30-31).
Ritter, ada sosyalizmde devlet ile iiler arasnda salanmaya
allan birlie bir eit dayanma duygusundan geerek varldn
belirtmektedir. Milliletirilen kurulularn, iilerin kendilerine ait
olduu fikri bu dayanma duygusundan geerek yaratlmaktadr (s.
31). ada anlamda dayanma merkezleri olumakta ve bunlar
devlet snrlar ierisindeki taleplerini bir birlik duygusuyla srdr
mektedirler (s. 35). Bir millet apnda, gerek i politikadaki elime
lerin gerekse d politikadaki gerilimler srasnda dayanma m er
kezleri meydana gelmektedir. Siyasal dayanma, hl, bn H al
dunun belirttii gibi iktidarn birincil derecedeki kaynaklarndandr.
D politikaya ilikin sorunlarda ve sava hlinde de ulusal bir daya
nma gerekli olmaktadr. Yazar, siyasal nitelikteki eitli dayan
m alarn; lke ii gerilimler ve elimelerden, etnik aznlklarla olan
elimelerden, d elimelerden ve milletleraras elimelerden do
duunu belirtmektedir.
Ritter, asabiyeti gerek bn H aldunun ortaya koyduu deerler
erevesinde geniletmekte, gerekse bu kavrama ada boyutlar ta
nyarak sonular karmaa girimektedir. Etdn, asabiyet kavra
mnn orijinal anlamyla ilgili tahlillerde ortaya kan deeri, Ayad ve
Rosenthal gibi ana izgileri itibariyle kalplara tutsak kalmam
yazarlardan hareket etmi olmasndan dolaydr. Ett, asabiyetin
ada boyutlar erevesinde yorumlanmas asndan psikolojik u n
surlarn ark kazand ilgin nermeler getirmekle birlikte, temel
deki hareket noktas itibariyle eletirilmelidir. bn H aldun zam a
nndan balayarak II. Dnya Sava sonrasna varan deiik top
lumsal boyutlar erevesinde, m add temellerden soyutlanm bir
dayanm a merkezleri arama eilimi salkl bir yaklam olma
m aktadr. Hangi retim tekniklerinin belirledii yolda hangi biim
mit Hassan 305
lemelere uram insan faktrnn nasl olutuu ihml eddiinde,

karlan sonular rastlantsal kalmaktadr. Ayrca, temelde askerdemokratik barbar toplumu rgtlerinin hareket tarzyla oluan a sa
biyetin, irrasyonel bir temele bal olduunu savunmak m m kn d e
ildir. Toplu retim, toplu dayanma, toplu eylemin psikolojik bn
yeli irrasyonel bir duygu desteine balanmasnn -R itter ner
melerinde iddiasz da gr n se- bilimsel bir yaklam olmad
belirtilmelidir. zellikle, toplum biimlerinin geliimleri dikkate aln
m adan karlacak evrensel sonular, yanllklan barndracaktr.
Sanayi devrimini geirmeyi mmkn klan dinamik bir yapsal ge
limeye sahne olmu lkeler ile, bu nemli aam adan gemeden d e
iik siyasal sistem ve rejimlere ulam ya da ulamaya alan l
keler iin, farkl snfsal ilikiler dikkate alnmakszn benzeri so
nular kartlamaz.
Ritterin makalesinin deerlendirilmesine getiimiz son parag
rafta, zellikle son drt cmlemizde -vaktiyle- nasl fazlaca ihtiyatl
olduumuz hemen grlecektir. Bu, zinhar, akademik bir ihtiyat ol
mamtr. Eitlik-Kardelik-zgrlk yolundaki teorik esaslar ve
bunlarn eyleyile btnlemesi konusunda akl yrtm enin, bizatihi
ortak eyleyi dnda, haddsizlik olduu konusundaki terbiyev haddbilirliin bir sonucudur, bu.
bn H aldunla birlikte nereden nereye ...

imdi, ucu-buca grlebilemeyen bir sonsuz macerya kaplma
yolunda cinnet-m ekn olmaya dek varabilecek byk karm aann ya
ratt zihinse] skntlarla satrbalar dkm yapmaya alalm.
Sonra devam ederiz. Nasipse.
1. bn Haldun ne der? Nereye varmak ister? Gzledii asabiyetin
tabi sonucu - o la n - devletin demistifkasyonu deil midir? stelik,
bizatihi devletin gzlemiyle, kandalktan uygarla gei dinam ik
lerine bak metoduyla, devletten geriye dnerek asabiyetin ileyi
organizmasn kefetmemi midir? Tarihteki en byk -zih in se leytiim bu deil midir?
2. Konuyu daralttmzda, bn H aldundan Kari M arxa doru
giden yolun, 19. yzyln etnografya-etnolojisine gelininceye dek, ta
mamyla sisler ierisinde olmasna ramen ve bununla birlikte, ke
sinti ve zplamalarla sregelen insan(lk) kolektif abasnn 500 yl

sonra sramasna yeniden bakmak heyecan verici deil midir?
3.
Lewis Henry Morgan, Ancient Society, or Researches in the
Lines o f H um an Progress from Savagery Through Barbarism to
Civilization, (Kadm Toplum ...) (Bkz.: nsal Oskay evirisi,) 1877de tamamlanm ve yaymlanm olmakla, kandalkn tarih ncesinin yaayan kalntlarnn o gn derlenmilii balamnda Marxin,
vakit azalmken, (Moskova yaynclar vaktiyle tarihi ylece daha
da somutlamlard: 1881in Mays ile 1882nin ubat ortalarna
kadar,) hemen yalnzca Kadm Toplumla hemhenk oluunun, ok
yazlm, ama yeterince olgunlatrlamam, ve dahi, bu konularda
ok birikimli olan Trkiyede bile yeterince yazlmam olmasndan
kaynaklanan bir gdk kal sz konusu deil midir?
(Trkiyenin ne anlama geldii ak... nk, Dounun -H in d
ve inden gelen- ok dolaymllklardan gese de dnsel-mukadderat tavrn tevrs eden; Slavlarla birlikte kandalktan uygarla
sistemli geii en son yaayan, man ile araylar arasnda kitlesel ve
bireysel gelgitleri en ok yaam; cihangirne devletler kuran; O s
m an Gazi bac nedir bilmez iken diyelim 150 yl sonra Kannnme-i
Al-i O sm anlar buyuran; M ukaddimeyi -olduu kadaryla- hep oku
maya alan; M ukaddim enin Sultan II. Abdlhamid H an tarafndan
yasaklann grm; Hekim(ler) tamm; ada uygarlk dzeyinin
zerine taman; destannda yalnz onlarn maceralarna yer ve
rilmi; yrin zlfnden mein yuvarlaa kadar hep sevd peinde
komu; en ok aldatlan ve hi aldatlamayan; en ada zam an
larda, 1961-65i zel olarak yaayarak, 1968i nceden (Uruguay ile
birlikte) haber veren; bu genellikleri tikel bir rneklemeye indirgeme
ye cevaz varsa, mesel, ocukluunda K urn- Kerm e birlikte
Bozkurtlarn lm n, Ye Geceyi, ve ileri delikanllkta bn H al
dun ile K. Marx-F. Engels ile Kvlcml ile Trklerin kadm tarihini
ayn zam anda okuyan; mozaik ile resimsizlii birlikte barnda ta
m; her etniden arkadalklar edinmilerin diyrnda olduu kadar,
kalem tutanlar, artlar icab baka yerde grlebilir mi? Mesel.)
1.
Ve gene, tarih ncesinin, insankzolunun tarihinin b t
nyle kucaklamas ynnde M organ okumas zerine, (dediimiz
gibi, 40 yldr kapitalizmin, ve geri dnerek feodalizmin, yasaklkla nyla uraan) Marxin ok daralm vaktinde, Engelsin grevi devralyla, tarihin yeniden kefi yolunda Ailenin, zel Mlkiyetin ve
mit Hassan 307
Devletin Kkeninin kaleme alnna bir daha bakmak ziyde faydal

olacaktr.
2. Bir n iin geriye dnersek, 19. yzyl BachofenTe belirgin lemeseydi, ok zengin bir ABDTi yatrmc olmak yamsra, ayn
zamanda, Amerika yerlilerinin tarih ncesini en iyi korumu kabilesi
rakualarn btn koul ve ritellerini tamamlam tam kanda yesi
olmas dnldnde, rakualardan bakasna adres soram aya
cana gre, Almanca okuma skntsn da katarsak M organn,
Bachofenin M utterectini hatm etm esi sorusundan balayarak srp
giden sorular sadece fikr dnya ile mi ilgilidir? (Ayrca bkz.: Law
rence Krader, American Anthropologist, V-72, 1970, ss. 108-109.)
3. Dr. Kvlcmlnn, Alman deolojisinden kaynaklanan re
tici Gler Teorisi ile tamlmasa, bn H aldunun incelenmesini
m m kn klacak bir teorik erevenin oluturulmasnda, Morgan
saptamalar ve terminolojisinin aklanmasna giriilebilir miydi?
(Bkz.: bn H aldunun Metodu (...), Barbarlk ve Uygarlk: zellikle
Barbarlk, ss. 177-189 ve Bedevlik ve Hazarlik: zellikle Bede
vlik, ss. 189-195.)
4. hml edileni bir kez daha
vurguluyor olmak eklinde
yazlan ksa iletii, Hrriyet, Eitlik, Kardelik zerine M ektup
balkl ve sadece be sayfa idi. (Bkz.: Toplum ve Bilim, 14, Yaz
1981, ss. 157-163.) Bu m ektubun 19. dipnotunda Ailenin
Kkenindeki, tarihsel materyalizmin o zamana kadarki birikimi k ar
snda, tu h a f (isterseniz burada bir nlem iareti olduunu ng
rnz) duran, slp ve yarglarn birkana sadece gnderm e yap
lyordu.
Burada im edilen, phesiz, bunlarn bn Haldun kl olduu
deildi. Belirtilmeye allan, sadece, Morgan okumalarnn, ve o
mthi ok lisanl (Latince, Greke, Almanca, ngilizce, Franszca ve
ilh ksaltmalardan oluan ifre-steno) not tutm a zelliiyle M arxm
kitap boyutlu notlarn (Krader, The Ethnological Notebooks o f Karl
M arxta -Bkz.: ss. 12-13, 25-27, 97-241- grdm z zere bir
sayfaya 600 kadar kelime sdran Marx, Morgan okurken 98 sayfa
-te k ra r edelim, sayfas 600 kelimelik- not tutmu, bunun basl,
144 byk sayfada sdrlmaya allmtr) sonucunda gndeme
gelen ve devrald grevde, Engelsin, hangi dnce-m etot-tespit
aamalarndan geerek byle hkmlere varabilmesiydi. Bylelerin
rneklenmesini sonraya brakabiliriz.
5. 1970lerin sonlarna doru younlamaya balayan, 1980lerde glenen ve ok nemli rneklerini Amerika Birleik Devletlerinde yaymlanan antropoloji dergilerindeki ettlerde bulduumuz
-esintileri hl devam ed en - antropolojinin son altn devrini u n u t
mak m m kn m dr? Neden-niin-nasl (phesiz, bu bilekenlerin
en nemli esi nasl) olup da, gene tam ayn dnemde bn H al
dundan yola karak asabiyetin yeni formlarn tartmann yeni to
hum lan atlamaya balamtr?
6. Tohum lar filizlendike, bn Haldun-M arx enlem ve boyla
mndaki 500 yllk hayat izgisinin, Marxin somut bir bn Haldun
okumas olmasa dahi, nasl m m kn olduuna dir, en azmdan, b a
zen tarihi altst etmek pahasna da olsa, o bitmez tkenmez ve sa
ysz 'bn Haldun ile Marx konusundaki 1930lardan 1975e ve ni
hayet 1980lerin balarna kadar devam etmi bulunan en azndan
yarm yzyllk klliyta ilveten 1980-1990 arasnda canlanan (ve
gene bn Haldun ile Marx-Engels konusuna ksmen yer veren) bn
Haldun hakkndaki incelemelere, nihyet, 1990Iardan itibren ge
niletilen yeni damarlardan girilerek, tarihsel olay'a nev--nem
buldurulmaya allmtr.
7. Ki, 1980lerden itibaren bn H aldunla Ugili sayca ve yak
lam yelpazesi bakmndan ok eitlenen dier btn konu balkla
ryla birlikte bu bn Haldun ile Marksizm ilikisi bak devam ede
cektir. phesiz, sz konusu eski klliyt ierisinde pek ok nemli
mellifin yine ok nemli iaretleri dizi ve dizgeleri de bulun
maktadr.
imdi durum nedir?
1980lerde giden yolda M organn Marx ve Engels zerindeki
etkisi ok-boyutlu tartmalara dnt.
1980lerde olanlarn hesaplamas Adriyatikten ine kadar, ve
tabi, imdi 2000lerde Yeni Dnyada bsbtn kzmaya balad.
Olay ok-boyutlu idi ama, balca iki konu-sorun ba gsteri
yordu. Ne yazk ki, bu iki sorunun birine Batcl perspektifte in ad n a- nem kazandrld.
Bu iki sorunun ilki, Marx ve Engelsin Dou toplum lannm
hususiyetleri ve zellikle Asya retim T arznn kabul ynndeki
mit Hassan 309
tezlerinin Morgan okumalar sonrasnda deiip deimediinde

odaklanyordu.
V. N. Nikiforov, B. F. Forshnev, J.V. Kachanovski, T. M. Diakonova (ve dierlerine) gre, M organ (Kadm Toplum'u) okuduk
tan sonra Marx ve Engelsin, Asya retim Tarz konusundaki hipo
tezleri -v e hliyle bunu mmkn klan tarih m antk birikimleri, ilkel
toplum zellii, komnist(ik) olu...- deimi oldu, ve bylece,
dier geliim izgilerine Bat Avrupa tarihinin deerlendirilmesi, k a
pitalizm ncesi formasyonlarn evrensellii konusunda karar klnd.
te yandan, F. Tokei, E. S. Vargo, N. B. Ter-Akopian, L. S.
Vasiliev, 1. A. Stachevski, L. S. Gamainov, G.A. Bagathuria, E.
Hobsbaum, S. Avineri (ve dierleri)ne gre Marx ve Engels,
M organm Kabile Sistemi teorisini rendikten sonra, Asya Toplum
konusundaki fkirlerini deitirmediler.
Yukarda isimlerini verdiimiz ve Trkiye yaz'larnda birka
hari dierlerinden yararlanlmam yazarlarn tasnifine, tam da
1980de yaymlanm olan, Guram Koranashvilinin M organ's In
fluence an Marx: The Question of Asiatic Society (Dialectical
Anthropology, 5, 3 -1980-, ss. 249-253) sayesinde gidebiliyoruz.
Bu arada Maurice Godeliernin, bermutd, kafa kartrma ig
dlerinin esiri olduu, bazlarn dorudan eletirmi bulunduum uz
grTeri de devam etmekteydi.
Lawrence K raderin pozisyonu deiiktir; bu durum un bir ifadesi
olarak; Asya Toplum konusunda, Morgan okunmasyla M arxta olu
an dnce ile Engels'in A ilenin
Kkenindeki tutum un farkllk
gstermekle birlikte, ve gene, Kraderin, Marxin Vera Zasulich'e
yazd nl m ektubunda gsterdii esneklii vurgulamadm kay
deder Koranasvili. Ayrca, kabile toplumu konusundaki bilgilenmele
rinin, Marx ve Engels'in Asya konusundaki grlerini temelinden
deitirerek onlar tam bir genelleme yapmaya yneltecek bir bilgi
olmadm, Asya Tarihi'nin kleci ya da feodal sosyo-ekonomik for
masyonlarla olutuu konusunun zaten M organn teorisinin kapsa
mnda bulunmadn belirtir yazarmz.
Ayn Sovyet antropologu, M organdan Marx ve Engelsin edin
dikleri temel kavrayn Kabile Toplumunun -Asya d h il- evren
sellii olduunu belirtir. Wittfogel ve A. V. Efimov'un tavrlarn ele
tirmeyi ve ayn balamdaki dier tartma konularn bir yana bra
krsak, grlyor ki, bu kadarna da krler olsun, son paragrafta
deinilen kabile toplum unun evrensellii asl nem tayan konu ol

duu hlde, bunun, Asya toplum modelleri karmaasnn dehlizle
rinde kaybolmaya sevk edilmesine engel olunabiliyor.
Oysa, ok daha nceleri, Marxin, sz geen Vera Zasuliche 8
M art 1881 tarihli mektubu, Trkiyede, genslerdeki hrriyet, eitlik
ve kardeliin, yeniden, ama stn bir biimle canlan konusu,
kanda toplum un genellii ve evrensellii balanmda deerlendirili
yordu. Bu deerlendirmeyi m m kn ve zorunlu klan dnce beliriminin bir ucu asabiyetin toplu eylem gc olduu anlay ile, bn
Selme Kalesinde, Hicr 779, Mild 1377de Vel-d-dn Abdur
rahm an bin M uhammed bn Haldun tarafndan teoriletirilmesine
dayanyor; te yandan Engelsin bu syleide deindiimiz - o za
mana dek grlm edik- anlatm ve saptamalarn ortaya koyuyor; te
yandan, retim tarz, iktisad temel, toplum , sosyal formasyon
kavram-terimlerinin birbirleri karsndaki eytiimsel btnlklerinin
gerisinde yatan almanca belirileri, rnein Gesellschafts-formation
ile gili btn trevsel terim-kavramlarn yanstt farkllk ve kar
tlkla oluturulan dnce aygtlar bilinmedike okumalarn zorla
aca bilgisiyle donatlm hissiyat pekiiyor ve asl retim in temel
niteliinin aratrlmas ynnde zihinsel oluumlar iin Grundrisseye dnm enin yollar aratrlyor; ve nihyet, dier taraftan, b
tn bunlarla birlikte ve bunlara ramen, toplu eylem-kolektif aksiyon-asabiyetin bir retici g olarak ele alnd retici gler teo
risini dorulam ak zere, stam m n (doal toplulukun), topran komnal teshb ve kullanmnn nkoulu olarak ortaya kt temel
hipotezi Grundrissede bulunuyordu.
Dem ek ki, diyordu, bu dnce silsilesi ierisinde bu syleinin
syleyicisi, insan topluluunun varl/eyleyii n-geldiine gre,
balangta, Marxin A lm an deolojisindeki Zusam m enwirken (ko
lektif aksiyon) temel kavramyla yola koyulmasnn anlam bir kez
daha vurgulanmtr. (Tabi, bunlarn kaydedilmesini m m kn klm
Dr. Kvlcmlnn temel rgsn unutmadan.)
Zusammenwirken kavram, Die deutsche idologie; G esam taus
gabe 1/5, ss.18-19; T. B. Bottomore-M. Rubel, Selected Works in
Sociology and Philosopy, Penguin, 1963, s. 77de saptrmaya uratl
mam gibiydi.
L ideologie allemande (prsente et annete par G. Badia), Edi
tion Sociales, 1968, s. 58e bakld; Alm an deolojisi, ev.: S. Hilv,
mit Hassan 311
ss. 53-54e bakld; S. Belli, s. 59a ve ayrca Bottom ore-Rubel, s.

228'e, Hilv ss. 60-61e baklmt.
M arksist' Frenklerin, Zusammenwirken: co-operation diye
evirmesi Fransa Frengistannn btnnde neler olabileceini gs
termekteydi. Tercmenin haddsizlii bir yana, co-operation, M arxta
tam amen ayr bir terim-kavram olarak dnlmt.
M arxm, Alm an deolojisinde, yola karken m add bir (retici)
g olarak tanmlad birlikte-eylem veya kolektif aksiyon kavram,
500 yi] ncesinde, bn Selme Kalesinde bn H aldunun geli
tirdiklerini bilmeden, bilmeye imkn olmadan, zten kavramlatrlmt.
Kt ttnl bir hayat ve Kapital yazmndan sonra M organm
Kadm Toplum unu okuma frsatn bulmak ve malm, gerisini Engelse smarlamak, ite byle olmutu, vesselam.
Nereye geldik?
Sene 1990. Mevsimi bilmiyoruz: Nicholas S. Hopkins, Engels
and ibn Khaldun makalesinde (Alif, Journal o f Comparative Poetics,
10, 1990, Kahire), Engels ve bn Haldun ilikisini aratryor, ve ya
zara katiyen yklenmemi olalm, basketbol tbiriyle, sayy zorlu
yordu.
Bu dnemdeki onlarca dikkate deer etde bakmay erte
lediimizde, ksa fakat youn makalede bn H aldun-Lewis Henry
M organ-Friedrich Engels izgisinin fikirsel yn ele alnmakla bir
likte, asl, Engelsin M ukaddimeden haberdr olup olamayaca k o
nusu, -d a h a nceki, ve ksmen sonraki, telmihlerden farkl olarakdorudan ele alnmaktayd:
Engels, haberdr myd?
Etdn can alc zellii, can damar olarak asabiyet teorisini
yoklamasyd.
Sz konusu etdn yazan, bu aray/incelemesinde, bn H al
dunun 120 yllk dnsel/sona eriler iaretlerinin gerek anlamn
zmleyecek bilgi birikimine sahip olmamasna karn (bkz. s. 10),
kayda deer hususlara dikkat eker.
Once Marxla balayarak Alman deolojisine gnderm e yapar
ken, yazarmz, Alm an deolojisindeki tanm(lar) ile, M ukaddim edeki retim /geim iine, ve gene, bunlarn toplum rgtlenmesiyle
312 Mukaddimeye Dir ve ir

grleri, hayat yeniden retmenin temel gereksinimleri retme zorunluluuyla balad ve ekillendiine ilikin gene bn H aldunun
temel grlerinin Marx ile neredeyse ayniyete varan yaknlkta ol
masn vurguluyor. (Heyht, manifaktr dnemindeki bn Haldun...)
Ama, hliyle, Alm an deolojisinde, toplu eylemin m add oluu key
fiyetinin vurgulannn ve bu keyfiyetin neminin farknda olmak gi
bi bir imkn yoktur yazarn. Zira Trkiyede yaamamaktadr.
8.
Arasn sonra doldurmak vaadiyle ilerlersek, zaman m akine
mizi altralm ve, mesel, 2002ye gelelim.
2002 tesadfi deildir, m alm.
Akbar Ahmed, ibn Khalduns Understanding of Civilizations and
the Dilemmas of Islam and the West Today makalesini yaymlyor
(Middle East Journal vol. 56, no. 1, W inter 2002).
Burada bu bana koyduumuz satrbalaryla konular sergile
memiz safhasnda makalenin ara-balklarnn yalnzca ilk birkan
fikir vermek zere belirtelim. Etdn btnne ayrca baklmas ge
rekecek:
slm Batya Kart m ?, bn Haldun ve Uygarlklarn Kavra
nlmas; Global Teoriler, bn H aldunun Devrev G rnn
k; Cehennem veya Hapishane: Mslman Bilgin'in Amaz
(...), vb.
Zihinsel skntlara -2 0 0 6 Eyll; yaprak- dkm nn bu sy
lei balamndaki toparlanmasn bitirdikten sonra devam edebiliriz.
Engels ve bn Haldun; bn Haldun ve Engels
Hopkinsin Engels ve bn H aldun balkl ksa etd, gndeme
getirdii, ya da, gndeme getirmesine dolayl da olsa davetiye kar
d temalar ve iaretler bakmndan mercek altna alnmal. Ancak,
bu byltecimiz, etdn kendisinden ok tahrik ettii hususlarn ye
niden vurgulanmasn zorunlu klyor.
Engels ve bn Haldun balkl bir konu, hemen belirtmeliyiz,
Engelsde, (a) bn Haldun olmasayd sylenmi olabilir miydi (hat
t, (b) bn Haldun bir ekilde dolayl da olsa szmam olsayd En
gels metodolojisini bylece tekemml ettirebilir m iydi?), (c) Engelsin tezinin btnsellii ierisinde oluturmu bulunduu grle
rinin bn H aldundan uzanan dnce ile rtebilirliinin alan ve
snrlar nelerdir?, (d) bn H aldunun kabile toplum unun ortak zel
likleriyle teorik bir kavraya vard temel grlerini gerisinde yatan
tek tek gzlemleri ve bilgilenmeleri ile M organn rakualar (Iro-
mit Hassan 313
quois)larla krk yl (40 yl) uraarak teorik bir kapsama ykseltebil

dii kadm toplumdaki gens (klan) ve kabile yaps ana dinamikleri
nin, M organ zamanndaki kaltmlarnn, rgtlenme bakmndan eine rastlanlmaz bir inceleme alan olmasna karlk, bn H aldun
un, ok etkileimli corafyalarda daha yeni (phesiz, M organm
kanda rgtn tecridi kalnmla ramen eski oluum una ilikin
19. yzyl gzlem ve bilgi edinimlerinin byk bir ounluu, bn
H aldunun 14. yzyldaki gzlem ve bilgilenmelerinden daha eskidir)
bilgiler kuanm olmas ve zellikle gelikin kabilelerin kolektif
aksiyonunu birebir gzlemleme olana bakmndan da gene daha
yeni olmas (ki buna paradoks demek bile yakk almaz) kavranl
yor m u?; (e) kavranldmda, Engels ile bn Haldun mhebeti ko
nusunun incelenmesi, Engelsin M organdan aldklar tekrar terih
edilmek gerekse de, esas itibaryla, yz yirmi yl akn sredir m a
lm olduuna gre, gene Engels ile bn H aldunun rtebilirlikleri,
araya M organn girmesini zorunlu klmakta de m idir?, nihyet,
(0 'gnm z'deki oluumlarda asabiyetin konum unun zmleme
sine ynelik yaynlarn ve bunlarn terih edilmeleri gerekmiyor m u?
eklinde formle edilecek sorularla devam etmek m m kn ise de,
merammz ortaya konulmaya allmtr denilebilir.
Syleilerde baz kk anlatm srprizlerinin, takdm-tehr'Ierin
dinleyicinin ilgisini ekmekte taktik olarak ilevselliini dile getirmek
bile gerekmez. Bunlar alan parantezlerdir ve sz srdrm ek iin
zaman zaman kanlmaz grlebilirler.
Bu sebepledir ki, Hopkins'in etdnden tam bahsedecek iken,
yeniden, yalnz kendi uzmanlk alan (lar) nda deil, slm lim (1er) in
tedhl alanlarnn bilgini Sleyman Uluda'a gene dnm ek gere
kiyor. Bu geriye dnn, nemli bir ilevsellik gsterecei kansn
dayz.
Syleimizin balarnda Uludan, M ukaddime tercmesinde
dt erhler ve gene dipnotlar eklindeki aklamalar zerinde
durm utuk. Ancak M ukaddim eden nce yer verdii uzun m stakil- eserinden rnek verme veya zerinde durm a balamnda
sz amamtk.
imdi, baknz; Uluda, bn H aldunun Bat dnrleriyle
mukayese edilmesi abalarndan rnekler vermektedir. Bu, deerli
bilgin tarafndan, ayr bir fasl (B/III. MUKAYESELER) eklinde
belirtilmi ve bu balk altnda Machiavelli, Montesquieu, Vico,
Rousseau, Tarde, Comte, Marx ile benzetm eler kuranlarn grleri

deerlendirilmitir.
bn Haldun ile Karl Marx arasnda kurulan paralelliklere ilikin
Uludan bu sergilemesi, hem bu konudaki kendi grlerinin bir
ksa zetini; hem de bu balamda Garaudy, Bouthoul, Talb ve dier
yazarlarn grlerine deinilmesini iermektedir.
bn Haldun ile Marxa ilikin bu balk, deyi yerinde ise, sergi
leme ve ksa deerlendirme baldr.
(u anki argmanmzn oda dnda da kalsa, hemen kayde
delim, Uluda, hakl olarak, bn Haldun Marxa deil, bilakis Marx
bn H alduna yaklar (s. 126) haldi uyarsyla konuya metodolojikmantksal aklk getirmektedir.)
Dikkat buyurulsun, bn Haldun ile Marx bir sergilem e/tantm a
bal altnda yer almakta; te yandan, Uluda, daha nceki faslda,
B/II. M UKADDMENN TEMEL KAVRAMLARI bal altmda
temel kavramlar tantmaktadr, Ve tabiatyla, Uluda, ilk kavram
olarak asabiyeti takdm etmektedir. Asabiyet ile ayrlmaz btnl
oluturan Bedevlik-Hadarlik kavramlarm (bunlarn iliki btnl
) balamnda, Uluda, bu hacimli Giriinde ele alrken Lewis
H enry M organn 'Ancient Society (Kadm Toplum)'deki temel tezle
rine yer vererek, bu kez, bn Haldun ile Marx arasndaki benzer liklerden dem vuranlardan bahsettii gibi deil, dorudan, bilimsel
bir tespitin araynn temellendirmesi ierisindedir, phesiz, bu
tespitler, safhalar/aam alar konusunun paralellii perspektifinden de
okunm ak lzm gelir.
Biz burada, Uludan temel tespitlerini gsterecek birbirini izle
yen alntlara yer vermek mecburiyetindeyiz. (Bu zorunluluk, sadece
u nda M ukaddim enin Uluda tercmesi el altmda olmayabilir diye
deil, bizim syleimizin kesintisiz olmasn temin balamnda ka
nlmaz grlmelidir, ltfen, -a.b..-)
yle diyor Uluda:
Burada hemen iaret etmek gerekir ki, bn Haldun, vah-bedev
kavim ve kabileler, derken herhangi bir kltc, kusurlu, hor
ve hakir grc bir mn kastetmemekte, bu kelimelere ahlk
deil, sadece itimai mnalar vermektedir. H att bedevilerin hadarlerin daha yiit, daha mert, hayra ve fazilete daha yakn
olduklarn sylemek suretiyle onlara bir stnlk de tanm ak
mit Hassan 315
tadr. Bu durum ayn zamanda bn Haldun'un bir zellii de ol

maktadr. Ona gre hadarlik ve medenlik az ok insan fazilet ve
meziyetleri zaafa uratmakta, ftrat deitirmekte (tebdil), ta
biilii bozmaktadr (tayir).
Ancient Societynin yazarna gre iptida ne bedev cemi
yetlerde
dayanma, birlikte harekete geme, savunma ve taar
ruzu ortaklaa gerekletirme, eitlik, yaygn hkimiyet, demok
ratik idare, mterek mlkiyet, hakszlk ve tehlikeleri birlikte
gidererek emniyet ve asayii tesis etme gibi hususlar esastr. Ayn
hususlar, bn Haldutun bedev cemiyet tipinde de vardr ve
btn bunlarn esasn asabiyet tekil etmektedir.
Uluda, devamla, Bedvet kelimesini gebelik (nomadism), bede
viyi gmen, ger, gebe ... eklinde; hadaryi yerleik (sedentary)
tarznda tercm e etmek doru olmasa gerektir kaydn derek;
um ranul-bedev, binaul-bedev, snaatul bedev, m lkl bedev
gibi tabirler kullanlm olmasna dikkat ekmektedir; devam ederek
Uluda ile birlikte belirtebiliriz ki, bedvet (kandalk) ile hadaret
(uygarlk) T, iki byk tarihsel dnemin kendi ierisindeki geliimleri
ve asl ilkinden kincisine gei uraklarn, ve gene, nemli olarak,
uygarlk ierisinde, uygarlkn devletinin kurulmasn m m kn kl
m bulunan asabiyetin zlme/zdrlmesi gayretlerinin, ve da
hi, asabiyetin hadaret/m edeniyet ierisinde devam edebilme ya da
yeniden yeni form ve platformlarda oluabilme zelliklerinin tam am
n kapsayan lm-l-Umrn terim/kavramlarn doru anlalmasna
katkda bulunurken; asl ve en nemlisi, bn Haldun ile M organ'
asabiyet ve bedvet ile hadaret, ksacas Umrn lmi, daha da ksas
bilimsel balamyla ele almaktadr.
Yorum ister mi? (Bu Yorum ister m i? cmlesi, kendimize y
nelttiimiz, sonra gereini yapmay unuttuum uz, daha sonra da ba
sm ncesinde, herhalde metnin bir parasdr zannyla, editrm zce mdhale edilmemi bir tmce deildir.)
imdi, Engels ve bn H aldun balkl Marxism and the Critical
Discourse seki/serisinde yeralan etde dnebiliriz. (Etdn yedi
sayfadan biraz fazla, notlaryla on sayfa olduunu dikkate alarak
birbirini izleyen saptamalar iin sayfa numaralar belirtmiyoruz.)
Yazar, Engelsin, m rnn sonlarnda 1894de, Die Neue
Zeitda Hristiyanlkn ilk dnemlerine eildii bir almaya dei
nerek, Engelsin bu yazsnda Ortaa kyl ayaklanmalarndaki din
sel tonlar vurgulamasna dikkat ekerek etdne balamaktadr. Engels, bu ayaklanmalarda, Hristiyanlkn yozlamalar ncesindeki ilk
ve saf hline dnme tavrna brnerek hareket edildiini vurgula
mtr. Ancak, O rtaadaki btn kitle hareketlerinin din maskesi
tamas kanlmaz olmutur, ne var ki, bunlar hep dnyev kar
larn peinde koulmasyla belirginlemitir. Giderek, Engels, genie
bir dipnot ile slmla ilikili bir deerlendirmeye yer vermekte ve
burada gebe Bedeviler ile ticret ve sanayiyle uraan kentliler
elikisini vurgulamaktadr. slmda - b ir - Mehdnin arkasnda
topluca harekete gemenin, gerek ve saf inancn yeniden yaratlmas
ve dneklere kar ura verilmesini saladm kaydetmektedir,
Engels. Yeni Mehdilerin zuhr etmesiyle M urbdar ve Muvahhidlerin spanyadaki fetih giriimleri, nihyet, en son H artum daki
M ehdnin ngiliz emellerine son veriini, rneklemektedir. Bu toplu
hareketler, ve mesel ran rneinde olduu gibidir, demektir E n
gels, ve devamla, bunlar, dinsel kisveli ama ekonomik sebeplere da
yanan isyanlar/kalkmalardr; ne var ki, ktisad artlar ve dzen
deimediinden, bu toplu eylemler, tekrar eden devreler hlinde
kendini gstermektedir.
Hopkins, Engelsin bu tespitlerindeki dnsellii (devrev
oluu), dinamik ve saf bedevilerin hareketlenmelerine balamakta,
neticede bunlarn kendilerinin de yozlatklarnn ifadelendirilmesini
M ukaddim edeki anlatmlarla paralellik ierisinde dnlebileceine
deinmektedir. Asabiyet sayesinde, bedeviler, kentlileri ve lkse
[aam alardan geerek israf ve tebzre doru yol almak, demek
lzm gelir] dknleri alaa ederler.
Yazar, daha nce kaydettiimiz zere, bn H aldunun 120 yl
m r bitii siyasal rgtlenmelerin somut tarihte, tavaif-l-mlklar olarak, naks mlk zelliklerine - d e - iaret etmek dncesinde
olduunu hesaba katacak (bu konuda Dr. Kvlcml okunmaldr) bir
birikime sahip olmadndan, statik bir biimde ele alabilmektedir.
Engelsin 1894 tarihli uzun dipnotunun bn H alduna bir eyler
borlu olabilecei konusu zerinde, daha nce Em est Gellner de
durm u bulunuyordu (Mslim Society, CUP, 1981, s. 46). Gellnere
nazaran, Engelsin notunun, phe duymamak lzm gelir ki, E n
gelsin bn H aldunu dorudan okumas ya da konu hakknda ikincil
kaynaklardan bilgi edinmi olmasnn bir yansmasdr.
mit Hassan 317
Ancak, gene araya girerek, belirtilmeliyiz ki, bn Haldun, konu

hakknda erken slm tarihine gitmiken, Engels, argm ann kendi
zamannn rneine, Sudandaki Mehdye kadar yenilemektedir.
(Engels, 1881de Mehdnin glerinin kolonyalizme kar baarl
bir topluca diren gstermi olduunu ve ngiliz asker gcn ye
nilgiye uratarak lkeden karttn bilebilir; ve bu rnek henz
1894deki ngiliz, ngiliz-Msr istilsnn ncesidir.)
Hopkins, barbar canlhnn uygarlk zerine, dinsel motifler
kullanarak taarruzunun altn izer ve slmdaki (tarihsel ve dn
sel anlamda) dnsellik ile Hristiyanlk geliiminin farkn, ilerlemecilik faktrne de deinerek ele almaktadr.
Sz konusu dnsellik vurgulamasnn sebeplerinin objektif ele
alnmasnda baka, konuya on yllardr enjekte edilen oryantalizmi
bilmekteyiz. Geelim.
Gellner'e gre ise, Engelsin bu dnemde duraan Dou ile evrimleen Bat fikrini terketmemi olmas ve Marxn ta 1853te H in
distan mahreli yorumlarnn zerinde durmak lzm gelmektedir.
Hopkins ve Gellnerin arasna girersek, biz, bu syleimizde,
Ailenin... Kkeni ile; daha dorusu, M organn okunmasyla, M arxta
beliren dnce devriminin Engelsle yazya dklmesi srecinde,
Batnn, srekli, konuyu 1853lere geri gtrmesi, Asya toplum kategorisini yeniden stmas; bylelikle, bir yandan Ailenin... Kkeninin hem objektif olarak ele alnmasn engelleyiini ve hem de, d a
ha genel planda, rtl oryantalizmi srdrm e mrifetine, ksaca da
olsa, deindiimiz iin, bu m ahd gayreti tekrar vurgulamakla ye
tiniyoruz.
Ancak, 1853teki deerlendirmenin asl vurgulanmas gereken bir
yn de, Marxm slm-dinsel-hareket iin bir tepki hareketi ol
duu ve bunun 'kentlere kar bir bedev tepkisi olduundan geer.
Din zerine'de yer alan Engelsten Marxa gnderilen m ektup
larndaki saptamalar ile, 40 yl sonrasnn Engelsini, artk Morgandan yola kan Engelsi senkronize etmek tabi ki, m m kn dedir. Konum uzun asl ynelik olduu ieriin pusulasna bakt
mzda, bn H aldunun okumu olmas mmkn m drn incelen
mesine girizgh olabilecek sergilememize dndmzde, daha im
diden nemli bir temel noktann altn izmeliyiz. O da, 1884n Engelsi ile 1894n son gnlerinin Engelsi arasndaki sre ierisinde
Engelsin bn Haldundan malmtdar olmas ihtimlini (de) irde

lemek grevini -ta b i bu akn dar snrlan ierisinde tam amlan
masn beklem eyerek- belirtmek kanlmaz olmaktadr. Bunun iin
M arxin; Lubbock, Maine, Morgan ve Phear okumalarnn, hliyle
M organ okumasnn, 1883de lmnden nceki devir ile Engelsin
kaleminde, Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des
Staatesa dnmesinin fikr basamaklar yansra hayatn akn da
irdelemek gerektir. imdilik, tekrar edersek, bu yndeki abalara
yeniden dnm e frsatn yaratmann n-koulu phesiz, Lawrence
K raderin, The Ethnological Notebooks o f Karl Marxni (1974) bilm ekten geer.
Engelsin mektuplarnn Alm anyada Kyl Sava(lar)m yazma
sndan birka yl sonra kaleme alndn, Engelsin kitabnda dinin
rol zerinde durm u bulunduunu kaydeder yazarmz Hopkins.
Engels, M ukaddim eyi bilse idi, ilk akla gelen, De Slanen
1858de Parisde yaynlad eviriden haberdr olmas gerekirdi. De
S ane evirisi, M ukaddim enin tam evirisiyle (1862-1868) tam am
lanr. (XIX-XXI, Notice et Extraits des M anuscrits de la Bibliothque
Impriale.) Ancak, M ukaddime'den pasajlarn evirilerinin bu tarih
ten nce de baslm olmas, 1853de de, Engelsin bn H aldunun
fikirlerinin ana temalarndan haberdr olmas varsaymn gndeme
getirebilir. zetle, 1853 m ?, 1881-1884 m ?, Ailenin... KkeMi'nin yazmndan sonra m ? ve hatt 1894 m ? sorular hipotetik
olarak sorulabilir.
1880lerin banda, Marxin Cezayir hakkndaki okumalarnda De
Slanendan not olarak bahis bulunmaktadr. Bunun, M. M. Kovalevskiye dir notlarnda yer almas ve (Sovyetler Birliinde yayn
lamas derleme ile belgelendirilmi olan) bu keyfiyetin knyesi iin,
Hopkinsin zerinde durduumuz etdne de baklabilir (s. 17, not
17).
Hopkins, Marx ve Engels arasndaki youn yazma dikkate aln
dnda, en azndan 1880(lerde) Marx yoluyla Engelsin Mukaddim eden haberdr olmas ihtimlini n plana karr.
Araya girelim; sz konusu ihtiml, daha nceden haberdr olma
ihtimllerini geni lde zayflatt gibi, belki de asl nemlisi,
Engelsin 1894de bilgi sahibi olmas ihtimline ilikin varsaymn da
geerliini ortadan kaldrr, ya da, 1880 ve 1894 ekline sokar
diyebiliriz.
mit Hassan 319
Hopkins, -m azu r grlm elidir-, aniden, tekrar, Alm an deolojisine geri dnerek, Alman ideolojisi ile M ukaddim enin toplumsal
rgtlenm e farkllklarnn insan topluluklarnn geim koullarna
ve bunlarn eitliliine bal olarak meydana geldii, toplumsal
rgtlenmenin geim koullarnn sonucu olduu, toplumsal rgt
lenmenin bu ktisad sebebe uygun rgtlenmesi ierisinde, ncelikle
basit/tem el gereksinimlere, ancak sonr.a daha ileri ihtiyalara ve
lkse yneldiine ilikin grler balamnda rttn syle
mektedir.
Tabi, malm, sadece hatrlatrsak, Hopkins, asl, Marxm, Alman
deolojisinde zusammenwirkeni bir retici g olarak tanmlam
bulunduundan (ya da, en azndan bunun anlammdan) bihaberdir.
Yazar, nihyet, Engelsin bn Haldun dnceleri ile karabeti
varsa; Engelsin, M organdan hareket eden Ailenin
Kkenine
bakmalyz demekte, aada zetle yer vereceimiz yaknlklara
dikkat ekmektedir.
Germenleri (Gotlar, Franklar vd.ni) uc halklar olarak mtala
etmesi, bn Haldun terminolojisiyle sylenildiinde bunun 'Avrupa
nn araplar anlamn tadn;
Tacitusa dayanarak, Germenlerin daha nam uslu olduklarn, en
azndan, Romaya varmadan byle olduklarn; devlet-ncesi politik
rgtlenmede en yksek safhaya eritiklerini, efler konseyini, as
ker liderin monarik erke kavuma aamasnda oluunu;
Germenlerin baarsnn, onlarn barbarlklarna, barbar rgt
lenm elerinden/yaplanmalarndan/ rflerinden kaynaklandm;
Germenlerin Roma Dnyasn ele geirmelerini m m kn klan
canl ve yaratc hayatlarnn (hayat tarzlarnn) barbarlk olduunu,
yklas (yklacak olan) uygarlklarn ancak barbarlarn canlandrabileceini; Engelsin bunlar vurguladn kaydeder Hopkins.
Germenlerin ve dierlerinin btn kanda (kinship) rgtlen
melerinim) odanda duran kavramlatrmanm asabiyet ile edeer
olduunu belirtir yazarmz. (Bkz.: s. 15.) Ayrca, sllelerin birbirini
izlemesindeki anlatmlarn benzerliklerine de dikkat eker yazar.
Bu arada, Engelsin, kleci toplum zerine sylediklerinin bn
Haldunun grlerine denk dmedii gibi, izninizle, tu h a f bir
farklla da parm ak basar yazar.
Btn bunlar, Ailenin... Kkenindeki Engelsin fikirlerinin ibn

H alduna herhangi bir ey borlu olduuna kesinlik kazandrm az
diyen yazar, bylece sonuta ihtiyat elden brakmam olmaktadr.
D aha sonra, yazarmz, Germenler ile Araplar arasnda muvz
zelliklerin zerinde duran H erder ve Hegele deinmekte; Von
G runebaum un grne temas etmektedir.
Hopkins, etdnn sonunda, bn H aldunun entelektel modelleri arasndaki farklara ok ksaca yervermekte, ve o en ok, yine
lenen hdise olan, bn Haldunun organik metaforlar Ue Engelste
mevcut olanlarn farkllk yarattn sylemektedir. Biz de, yazann,
bylelikle, hem bn H aldundaki organik m etaforlarn ilevini
bilmediini gsteren ve hem de 14. yzyl anlatmnn uzants olan
bu metaforlarn, 19. yzylda bulunmamasn bir fark(hhk) olarak
gstermek gibi mesnetsiz bir baka kap aralamas keyfiyetine dei
nelim, geelim.
H opkinsin bu argmanlarna yer veriimizin yol almamzda yakt
saladn sylersek, onay grrz, umudundayz.
Ve gene; M organn hayat tarz aamalar ve bunlarn zelliklerine
ilikin teorisinin biztihi kendisini bir aama olarak kabul ederek, bn
H aldunun M etodunu vaktiyle (1970-1974) byle bir perspektifle
ele alm olmamz kaydetmi bulunmamza, syleimizin bu evresi,
herhlde meruiyet kazandrmtr. (Ayrca, bizim, vaktiyle ok
ksaca deindiimiz, Ailenin... Kkeninde, Marksizmin alk olma
d terim ve tanmlardan szediimizin 1970lerin hemen balarn
daki ders notlarmza ve basl iaret olarak da 1980lere dayandn
kaydedersek, bu, 1990l ve 2000li yllarda ayn konunun zuhr edi
ine anlaml bir gnderme olur, sadece o kadar.)
Hem en belirtelim, Engelsin barbarlk/kandalka ilikin deiik
ifadelerinin, zellikle deiik sfatlama ve betimleme tercihlerinin,
hatt slbunun, bildiimiz kadaryla, bamszca ele alnd bir
alma bulunmamaktadr. Madem, bakmak gerekiyor, balamak
zere ksa bir dkm yapalm, lehimleyen kar naslsa.
1884 (1891) Birikimi

Aileninf...) Kkenindeki Engelsin ierii yanstndaki tercihleri;
sadece terimsel/kavramsal yelemelerini deil, rneklemelerini, fikir
lerini sonulandrma biimlerini ince eleyip sk dokum ak gerekiyor.
mit Hassan 321
Bylesi bir alma phesiz ok bilinmeyenli denklemlerle kar

lamay gze almak demektir. Hl-i hazrdaki syleimizin m etodun
bn H aldun-(Marx ve) Engels gidiiyle ilgili olarak (Engelsin bn
H aldundan) haberdr olmas mertebesine indirgenemeyecei ak
tr. H aberdr olmay aratrma gibi daraltlm bir yaklamn, asl
toplumsal geliimin teori sahipleri ile tarihsel gidi diyalektiini gl
geleyecei, glgelemek yle dursun, genel gidi ve deiim dina
miklerinde ierilen ilikiler manzumesinden hareket edilmezse, ka
ranlkta kalaca, ve stelik, karanl yayaca phesizdir.
O nun iin de, D ir e ve Sirin sentezini bu byk gezgin
cilik ierisinde sahiplenmeliyiz. Sahip olma (sehbet), m alm,
korum ak demektir, kelimeye sonradan yklenen mlkiyet baka
eydir.
Kanaatimizi, sona brakmadan kaydedelim. Marx miras, nceki
Engels, Kadm Toplumun M organ', A ilenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeninin Engelsi geliiminde, biz, Aile'nin (...) Engelsinde dorudan bir bn Haldun miras, m etnin oluabilmesini
mmkn klma, teorinin temel dayana olma ynnde, ispat vstas
saylabilecek dorudan bir temel biimlendirme grememekteyiz. Bu
yolda ilerlemek iin, tabi, M ukaddime, Tarihsel Materyalizm lite
ratr (bu arada, Marx iin, m alm, baa dnerek Alm an deo
lojisi ve en sonunda Morgan okumalarn), Kadm Toplum u, Aile
nin (...) Kkeni sylemlerini bilmenin tesinde syleyilerini de
incelemek gerekmekte, bir n art olarak belirmektedir.
Tekrar vurgulayalm, byle bir servenin, gnm z teori ve
pratii bakmndan ynelmi olmas gereken hedefi, asabiyetin yeni
tarihsel temel koullardaki varlnn imkn ve rgtlenme dzeyi
ilevselliklerini tartma boyutlarn her dim bilmek ve uygulamak,
bunu etkilemek ve bundan etkilenmekten geer.
Szn ettiimiz, temel biimlendirmeyi gremeyiimiz, p
hesiz, bir tespittir ve Ailenin (...)in ncesinde, srasnda ve sonra
sndaki m almtdar olmay iermez, M ukaddim edeki bedeviyete
ilikin sylemler bata olmak zere, bunlarn ierisinde asabiyetin
gstergeleri olan karakteristik niteliklerin mhiyeti; - il e - Engelsdeki
barbarlk temel ta ve barbarlkn deierek kalnt dzeyinde yaa
mas (ve canlanabilmekte oluunun ipular); phesiz, bn H al
dundan haberdr olmayan, haberdr olmas hibir eyi deitir
meyecek olan M organn, nce Marxin derinden sanp sarmalamas
ve Ailenin (...)in Engels tarafndan meydana getirilmesi faktr

leridir, gndemde olan, zetle.
Bunlar ve bunlarn doasndan hareketle oluturulaben devlet
teorisinin cihazlanmas olmakszn, gnmzdeki asabiyetin mev
cudiyeti ve formlar tartmas bolukta kalmaya mahkm dur. Tabia
tyla, sz konusu cihazlanma, gidii deitirmenin n artdr, sy
lemesi zit.
H aberdr olmann dehlizlerini bir yana brakrsak, bu
syleinin hudutlarn zorlamamak zere, Ailenin (,..)deki, daha
nceki Tarihsel Materyalizmin kavramlatrmalanna dh olmu
bulunmayan, yeni ve ok cesurca betimlemelerin en vurucu olan
larndan rnekler verebiliriz. Bu rnekler, bn H aldunun, Dnya
gidiine dir kavray mirasnn, yeniden ve st dzeyde kefinin
mislleridir.
Bu konunun, grece geni bir sergilenmesini ve ortaya
kabilecek eilimleri, anlam yanstma ile terimletirme ve slp tercihlerinin yeterli bir dkm ve deerlendirilmesi abasn ertelemek
zarureti karsnda, ve fakat, konuyu tahrik eden alntlar -d a h a da
fazla gecikm eden- kaydetmek gerekiyor.
lk aamada zellikle aada yer alan pasajlara baklmaldr
(Friedrich Engels-Der Ursprung der Familie, des Privateigentums
und des Staats, M arx/Engels-W erke (I. Vorgeschichtliche Kultur
stufen). (M alm, 1881, eserin ilk basmnn; 1894 ise drdnc
basmda Engelsin, eserine son eklini verdii tarihtir.)
III - Die irokesisehe Gens blmnde, Das war die ganze
ffentliche, ... eklinde balayan paragrafn btn; zellikle,
der mit richtigem Instikt die deutsche Markverfassung als eine vom
Staat wesentlich verschiedne wenn auch ihm groenteits spter
zugrunde liegende, an sich rein gesellschafliche Instution ertent- ...
(Bu paragraf takip eden Win sehn aber auch, wie sehreklinde balayan paragrafn, und wo hinreichende Quellen vor
liegen, ... eklinde balayan cmlenin, konu balamnda, karlatr
mal m etodun imknlarn genileten ok nemli bir alma sahip
olduu aikrdr.) (Bkz.: The Origin o f The Family, Private Property
and the State, Karl Marx and Friedrich Engels Selected Works, vol. 3,
Progress Publishers, 4. bask 1997, s. 265. Bu ngilizceye eviri bun
dan sonra Origins olarak ksaltlacaktr.)
mit Hassan 323
Eserin, Kenan Somer evirisinden ksa rnekleme/ hatrlatm alar

kaydedilecektir. (Sol Yaynlar, 6. bask; 1. bask 1967.) Entelektel
bir kalemin rn bu zenli ve gnlden yaplm eviri, Franszca
dan (ditions Sociales evirisi de olsa ve biraz da bu sebeple),
yapld iin rneklerimizde buna ilk azda yer vermiyoruz. Ancak,
ok ksaca, bu gzel trke metinden hatrlatmalar yapacaz. (M et
ni, bundan sonra Som er eklinde ksaltmaktayz.)
Metinde, M organa dayanarak, Devletin kendisini oluturan
yurttalar topluluundan ayr bir kamu gc oluturm as vd.
hususlar e konunun alm geniletilmektedir. (Bkz.: Somer, s.
128.)
Das ist die eine Seite eklinde balayan paragrafn,

zellikle, Die Macht dieser naturwchsigen Gemeinwesen mute
gebrochen werdeneklinde devam eden blmnde, barbar
[kanda]/eski toplumu ykan hususlarn, uygarlk almeti olarak,
hrszlk, apul, kallelik, ihanet olarak vasflandnlmas phesiz
yeni bir slptur. (Bkz.: Origins, s. 267; Somer, s. 132.)
"IV - Die griechische Gens blm nn son paragrafna
dikkat ekmek gerekiyor. Bilhassa, ... Sklaverei, zunchst noch blo
von Kriegsgefangnen, ... balangl cmleye ve devamna bakl
maldr. (Bkz.: Origins, s. 275; Som er 144.)
V - Entstehung des athenischen Staats blmnde, W ir
sahn
eklinde balayan paragrafn, Das war noch die alte Gentilgesinnung. Der Staat konnte ohne die Polizei nicht bestehn, aber
er war noch jung und hatte noch nicht moralischen Respekt genug,
um ein Handwerk achtungswert zu machen, des den alten Gentilgenossen notwendig infam erchien.
Kanda toplum un eski zihniyetinin devam edii, bunun hayat
tarz ierisindeki yerinin nemi ve Devletin gen oluu keyfi
yetinin dourduu zorunluluk, zellikle dikkat ekmekte. (Bkz.: Ori
gins, s. 284; Somer, s. 159.)
t VI - Gens und Staat in Rom blmnn son iki parag
rafnn (Somit war auch in Rom,
ve Innerhalb dieser neuen
Verfassung, ...), zellikle son paragrafn yaklam ve slbu
dikkate alnmaldr. (Bkz.: Origins, s.293; Somer, s. 174.)
VII - Die Gens bei Kelten und Deutschen blm nn h e
men balangcndaki ikinci paragraf, bu ksa sergilememizdeki en
arpc rneklerden birini meydana getirir: Die altesten erhaltenen
keltischer Gesetze zeignen uns die Gens noch in vollem Leben; in

Irland lebt sie wenigstens instinktiv im Volksbewutsein noch heute,
nachdem die Englnder sie gewaltsam gesprengt; in Schottland
stand sie noch mitte des vorigen Jahrhunderts in voller Blte und
erlag auch hier nur den Waffen; der Gesetzgebung und den G e
richtshfen der Englnder.
phesiz Leben, bu canllk; ve gene, instiktiv, bu sevk-i
tabi (ile hareket), igdsellik; Blte, bu dipdiri olu (bu tmden
ieklenme hli) zellikle vurgulanmaldr. (Bkz.: Origins, s. 294;
Somer, s. 176.)
Engels, ayn blmde, Die irische Gens
eklinde ba
layan paragrafn, sonlarna doru, Auch in den factions [Parteinen] diye devam eden cmlesinde ve onu takip eden yerde,
Engels, Es sind kntsliche Wiederbelebungen, nachgeborner Ersatz
fr die zersprengten Gentes, die Fortdauer des ererbten Gentilinstinkts in ihrer Weise dartun
anlatmyla, zgn form ve ile
vinden uzaklam ve yapaylam da olsa, yeniden-canlan, hatt
basbdelmevtle sslendirilmi o Gentilinstikts kalcl/
dayankll, bu varolu tarzn vurgulamaktadr. (Bkz.: Origins, s.
296; Somer, s. 179.)
Ayn blmde, Volksversammlung vorbereitete; ... eklinde
balayan paragrafn son cmleleri, zellikle sondan nc cm
lesine baklmaldr. (Bkz.: Origins, ss. 304-305; Somer, s. 192.)
Bundan sonraki ikinci paragrafta yeralan Volksfreiheite yklenen
anlam da irdelenmelidir.
VIII - Die Staatbildung der Deutschen balnda, Dafr,
... eklinde balayan paragrafta yer alan, ... und erhielt damit die
Fhigkeit der Einpassung in den Staat hemen izleyen cmle ar
pcdr: Aber sie behielt dennoch den naturwchsig demokratischen
Charakter bei, der die ganze Gentilverfassung auszeichnet, und
erhielt so selbst in der ihr spter aufgezwungnen Ausartung ein
Stck Gentilverfassung und damit eine Waffe in den H nden der
Unterdrcten, lebending bis in die neuste Zeit. (Bkz.: Origins, s.
311; Somer, ss. 2002-203.)
Bu anlatmdaki tespit ve metodolojik uyar, kaltmn gcn bir
kez daha gsteriyor.
mit Hassan 325
(imdi kaydederek, geelim; asabiyet tartmas iin Engelsten

yararlanarak ve projektr gnm ze evirerek, asabiyet devam
ediyor m u sorusuna, asabiyet'in kaltm ne lde sorusunu
ekleyebiliriz.)
*** Ayn blmn (Die Staatsbildung der Deutschen"), son
alt paragrafnn tamam; kapsam, slbu, terimlere zel semantik
yklenimler verii, kelime seii, metnin, deyim yerindeyse, hr bir
metin oluu ve coku dolu ifadeleriyle hem kitabn bir zmsenme
zetidir, hem de analk hukuku'ndan, barbar genletirmesi'ne
(Kvlcmlnn terimletirdii deyile barbar asna) vurgu yapan,
sorularla mh akan bir ak ierir.
"Was aber war das geheimnisvolle Zaubermittel, wodurch die
Deutschen dem absterbenden Europa neue Lebensraft einhaucten?
diye soran Engels, canekien Avrupaya hayat veren gizemli gcn
germenlerin barbarlklar oluunu, zel bir slpla vurguluyor: ...
ihre Barbarei, ihre gentilverfassung. (Bkz.: Origins, s. 345; Somer,
s. 208.)
> Takip eden paragrafta, Engels, Ihre persnliche Tchtig
keit, ihre Freiheitssinn und demokratischer Instinkt ... tanmlaryla
kandalarn/barbarlarn ecaatlerini, hrriyet aklarn, demokratik
igdlerini haykryor. (Bkz.: Origins, s. 345; Somer, s. 208.)
(Bedevilerin ecaatlerinden, iyi ahlkllklarndan durmakszn
dem vuran bn H aldunla kaynak ve zihniyet ayn olunca m esele de
yok galiba. Tabi, daha nce de altn izdiimiz zere, Engels ve
M organn kaynaklar, ou hlde bn Haldunun bildiklerinden
daha eski oluumlardr, ve tabi, onlarn Bachofen bilgisi, insan top
luluklar servenini balanga da tamalarn m m kn klarak,
gei(ler) ilikileri konusunda da daha m almtdar klar.)
*
Bununla da yetinmeyen Engels, anaerkillik/ ana hukukunun
mirasn m odem zamanlara tar: ... ihre noch lebendigen Erb
schaften aus der Zeit M utterechts? (Bkz.: Origins, s. 345; Somer,
s. 208.)
M arxin lmnden bir-iki yl nce yaad byk zihinsel
devrime kulak tkama detini srdrmeyi grev belleyen ve bylece
Tarihin kesintisiz geliim-deiimine ilikin teorisini ksr dnglere
bilerek/bilmeyerek tutsak klanlar, Engelsin eserinin zerinde d u r
may srdrdm z blmnn sondan nc paragrafm her
gn yeniden okumaldrlar. Eer barbarlar Gentilverfassungu kur-
tararak Feudalstaata intikal ettirmeleriyle, m odem proletaryann h a z r- bulamadklar topluca kaynamay (tutunum, birliktelik) ve
mukavemet amacn salad iseler (...), nedir bu? Araya girmemize
izin varsa, m odern proletaryann hemen elde edemedii, servaj altn
da mevcut olabilir mi? Bu satrlar olmasayd, o ksr dngcler bu
szleri tarihsel materyalizm kavray ierisine olarak kabul edile
bilirler miydi? Heyhat... O zaman kendi kaleminden Engelsin, cm
lenin ortasndan, u kadaryla tekrar etmi olalm: ...wie es weder
die antiken Sklaven fertig vorfanden noch die m odernen Proletarier
- wem war das geschuldet, wenn nicht ihrer Barbarei, ihrer
ausschlielich barbarischen Ansiedlungsweise nach G eschlechtern?
(Bkz.: Origins, s. 316; Somer, ss. 208-209.)
Blmn son paragrafnn bitiini okuyalm: In der Tat sind
nur Barbaren fhig, eine an verendender Zivilisation laborierende
Welt zu verjngen
Das erklrt alles. (Bkz.: Origins, s. 316;
Somer, s. 209.)
Bu her eyi aklar (idi). imdi asabiyet var m ? sorusunun ce
vabna ise ok-boyutlu meselelerini gzard etmeden yaklalabilir.
Gerek cevap verebilenlerindir. (Virgl, yukardaki cmlede, iki yere
de, teker teker konabilir.)
Eserin son blmnn bal en genel terimlerin kavramlatrmas iin son bir soluklanmay hedeflemitir: IX Barbarei
und Zivilisation
Engels, uygarln kandal ykmak iin lzm gelen genel
ekonomik kouIlar incelemek iin, M arxin KapitaTinin, M organn
kitab kadar gerekli olacam belirterek balar blme. Amerika yer
lilerinin incelenmeye esas alnmasnn gereini, kanda rgt, b u
nun gelime ve blnmelerini, konfederatif yapya kadar genileme
imknlarndan szedilmesini ne alr.
Eine Anzahl der vorgeschrittensten Stmme
Aryenler, Semitler ve hatt Turanllarn oban ekonomisine geile yaadklar
byk toplumsal iblm vurgulanr. (Bkz.: Origins, s. 317; Somer,
s. 212.)
Bu son blmn, konum uz asndan, yalnzca ierii b a
kmndan deil, slbu asndan da zerinde ok zenle durmay
gerektiren pasajlarndan biri Die dichtere Bevlkerung... eklinde
balayan uzunca paragraf olmaktadr. (Bkz.: Origins, ss. 321-322;
Somer, ss. 218-219.)
mit Hassan 327
Buradaki ak, zellikle, yamann onurlu bir i olduunun

tonlanmasyla zel bir grnm kazanmaktadr: Paragrafn cmleleri
yle geliir: Sie sind Barbaren: Rauben gilt ihnen fir leichter und
selbst fr ehrenvoller als Erarbeiten. Bunu izleyen cmlede, c ve
genilemeyi aarak, barbarlarn, yamay sistemli hle getirii for
mle edir. Araya ksaca girersek, bu evreyi sava-ii olarak terim letirmeyi srdrdm z belirtelim. Bir de, rnein, ap kelime
kknn retimiyle bunun onurlu bir i olduu kabul, sonralar,
uygarlk yaklam, apul(cu)yu ne kadar da hakir grm tr,
hatrlayalm.
Ayn blmdeki, uygar (ln) devletin (in) en dk polis m em u
runun kanda toplumdaki btn rgtlenmelerin toplamndan fazla
otorite sahibi olmasna karlk; uygarln en gl prensi ve
devletadam ya da generali, en mtevaz kanda bakana duyulan
iten gelen ve kendiliinden saygya haset edebilir: D er lumpigste
Polizeidiener des zivilisierten Staats... cmlesindeki zgn slbun
zerinde hassasiyetle durulmas anlaml olacaktr. (Bkz.: Origins, s.
328; Somer, s. 228.)
Eser, m alm, son szleri M organa brakr, dorudan
ondan aktarr. Niha sz, yle balanr: "It will be a revival, in a
higher form of liberty, equality and fraternity of the ancient gentes.
Bu, (toplumun gelecekteki yksek aamas) kadm genslerdeki
hrriyet, eitlik ve kardeliin yksek bir surette yeniden canlan
olacak.
K ar- rg tlen i: D n ve B ugn
Bir ileri, iki geri gerekti, bugn'e doru dnelim, imdi ve tekrar.
Bu arabalmzdaki rgtleni sz, hliyle, ilk bakta, eitli
armlar beraberinde getirebilir. Getirmelidir de. Eer sadece zih
n tasavvurlardan bahsetmek mmkn olsayd, daha m sum bir ke
lime seebilir, mesel, rgleni diyebilirdik. Izhtan vreste, o r
tal toz-dum ana bryen girift karlar manzumesi, en byk dev
let ile devletler arasndaki ortalklarla i gryor. O bakmdan
ortalk yani D nyaya hkmeden ortak g(ler) bir rgtlenme
ierisindedirler.
Savarken bile devletler ortak deil miydiler? Ama, zamanmzn
kreselliki ile, hep andmz, sava-petrol-doalgaz-uyuturuu-
Evangelizm-ratzingerizm-ini evirme-anti-islmclkla terr re

timi sonra saldrma ve ire, ve ire, ve sirenin Devletten m cer
ret olarak ele aln ynnde yeni bir ideolojik taban yaratma gayreti
sistemletirilmiyor mu?
Bu bir yeniden-rgtlenme mekanizmas. En isyankr gen
unsurlar dahi, dnyann hli byle, sava-petrol-uyuturucuya kar
olma; global kapitalizmin cenderelerini ama um udunu m uha
faza; eer slm leminde iseniz, Hal enkarnasyonuna kar di
renm e ya da siyonizmi durduralm kabilinden geometrik izimlere
tutsak klnma ynnde bir rgtleni karsnda deil mi, hrriyetkardelik-eitlik um udunu srdrenler?
Bilim alannda, her ne ise o, Medeniyetin ortak douunun ve
yayl-byme dinamiklerinin yasalhklarm ortaya koyma abasn
blmek-yok etmek iindir ki btn fasl balklar MedeniyetLER
olarak oullatrlr; her Medeniyet baka bakadr zikrederek, bi
lim yok edilir. phesiz; ilkrenimden, daha dorusu, ilkokuldan
beridir biliyoruz her medeniyet platformunu meydana getiren ve
geliim-deiiminde etkili olan dinamiklerin zglln. Ancak,
bilimsel-teorik olann, ortak-olandan geerek vct bulabileceini,
m etodun bu olduunu, bilimin ilikilerin ilikisini kyaslamaktan
gayri birey olmadm da bilmekteyiz, bilmek lzm gelir.
H er medeniyet platformunun zgllklerini zgnlk yapm ak,
Medeniyetten bahsetmeyi bile imkn dna iter. Medeniyetin bilime
konu oluu, onun snfsall, onun devleti, onun ticreti...dir. Ekstansif tanm l H int ile entansif tanm l inin zgll, Medeniyetin
kavranabilirliini ortaya koyan farktr. Farkllklar meydana getiren
ilikiler-arasndaki-ilikinin ortaya konulmas abas, abalar manzmesinin bizatihi deiim-ire olabilmesi bilimdir.
M edeniyet-Hadaret, bn H aldunca vazedilmi U m rn aamas
olarak Mlk-Devletin reticisi ve retilenidir. Bugn, hem bu
teorik vk hem de onun hayat ierisinde alglan ve yeniden-retimi balamnda Devlet alglanmaya devam olunmaldr, ve hem de,
devletsiz tahlil girikenliklerinin ifreleri zlerek aa kartl
maldr.
O rtak payda devlet, tek tek devletler olarak cceletirilerek, kar
konulacak olanm A.B.D. ynetimi olarak gsterilmesiyle; toplu
eylem potansiyelini tayan bir birey, bu dev deirmene kar birer
Don Kiot kmazna srklenilmekte de mi?
mit Hassan 329
Tek tek blnmelerden ziyde, bu 'topluca blme deil mi

dnyaya hkm eden? Hrriyet-kardelik-eitlike kar, btn o petrol-sava-globalizmIeri mmkn klan aygt nedir? te bu teoriyi
unutturu, pratiksiz zmlenemeyecek ve zlmeyecektir.
bn H aldunun kahr-tagallbn hkm dourduunu ve MlkDevletin hkm ile var olduunun teorik konum unu gerekletiriinden beridir, hele 20. yzylda, dnr, hep, -yukarda ksaca ha
trlattmz z e re - devrev gidi nazariyats olarak, ya da organizmac nazariyat eklinde, tabi en koyu biimde de, devrevci ve
organizmac olarak saptrlmaya allmtr. (Bir de, bn H aldunu
dorudan, filozof olarak damgalama gelenei vardr ki, kurucusu,
M. M ahdidir - 1 9 5 7 -, vaktiyle, baka yerlerde, m aksat aklanm
idi, geelim.)
ok nemli bir hususa deinme abas ierisinde olduumuzu
belirtmemize izin verilsin.
Kahr + tagallb = hkm devlet teorisi, eer organizmacdevrevci (dnsel/cycle) tarih felsefecisi derekesine indirilebi
lirse, bir yandan felsefeye balanacak te yandan organizmac grler safndaki bir erken hayalperestlie ndirgenebilecek idi.
Toplum gidi-deiiminin, devletli toplum evresine ulatktan sonra,
devieti tem ei/odak teorik kavramsallatrma olmaktan uzak tutacak
her tr yaklama set ekmitir (kendi zaman iin de sadece,
tabi, devletli toplum gidiinin -ilerideki- evrelerini de kapsayacak
bir teorik alm meydana getirmi olmakla), bn Haldun.
O zaman, buna en iyi kar-re, dnrn, devletin dnme
zelliini gstermek zere aamalarla anlatlmas vlgerizayonunu
n plana karmak gerekecektir; bilim-teori dmanl iin tek yol,
budur.
Bu, byle D.
Bunun byle takdmi, bn Haldun medhiyeleri ile birlikte, konuyu
-s z d e - irdeleyenlerin ok byk bir ksmnn yaklam olmutur;
m esele, dnce atmosferi ierisinden hareketle, ancak bir lde ve
dolaylca hayat etkileyerek dnce ksrl politikalar retm e kur
nazl seviyesinde kalm idi.
imdi ise, 2000lerden itibaren, hayatn akn etkileyecek, asa
biyet sahibi olarak dnlebilecek (ve, asl, var olabilecek) kolektif
aksiyon potansiyeli ve eyleyii ierisindekileri hedef alan dnce
retimleri piyasaya srlmekte (dir).
b n H a ld u n ve slm ile Bat

On bir Eylln izindeki neriyatn hemen ilk aamasn, sonrakilerin
gzerghn izmesi bakmndan, ayr bir yere koymak gerekiyor:
Akbar Ahmedin bn H aldunun Uygarlklar Konusundaki Anlay
ve Gnm zn slm ile Bat Amazlar (ibn Khalduns U nder
standing of Civilizations and the Dilemmas of Islam and the W est
Today, Middle East journal, vol. 56, no. 1, W inter 2002, ss. 20-
45 .)
Makalede, (a) slm-Bat kartl literatrnde yeni bir aamay
temsil etmeye allmtr; (b) Medeniyetler atmas sylemine
mdhil olunmutur; (c) sz konusu kartlk literatrnn kaleme
alnn izleyen son drt ylda (2002-2006) tketilen grlerin ge
liimini kkrtan ynlerin mevcut olduu tehis edilebilmektedir; (d)
m esele, bn H aldunla balantl olarak kaleme alnmtr; (e)
M ukaddim edeki geliim-dnm iaretlerine ilikin devletin aa
malar anlatmn, ve bunu asl teorinin yerine geirme saptrmasn
srdren bir hviyettedir; (0 yukardaki hususlar kaynatrma
gayretine dlmtr.
Akbar S. Ahmed, W ashingtonda, The American Universityde,
slm almalar bn Haldun krss bakanln yrtrken, ko
nunun bir eit bildirgesini, makale enlem-boylam ierisinde kaleme
almt(r). Ahmed, Uluslararas likiler profesr olarak Pakistan,
Birleik Krallkta bykeli dzeyinde temsil etmitir; akademik
kimliinde, gzden geireceimiz makalesinden nce, Gnm z
slm: Mslman Dnyay Ksa Bir Takdm (slam Today: A Short
Introduction to the Muslim World, 1999) ile Postmodernizm ve
slm: Ahvl ve Vaad (Predicament and Promise, 1992) i yazmt.
Ahmed, A.B.D.'de, Bizden niye nefret ediyorlar? sorusunun
karakteristik nitelii zerinde duruyor. On bir Eyll travmas tepki
lerinden sonra, Irakn igali, ranla artan erginlik, Lbnann igali
zerine geometrik dizili katlanmalarn meydana geldii phesiz. T a
bi, sregelen Suriye ile ztlk ve Talibanla yrtlen tkenmez sava
slm platformundaki birikimi nerelere getirdi, m alm.
Bizim zetle deinmek istediimiz hususlar iin Ahmedin yazs
elverili bir taban oluturmu bulunuyor; bak as, bn H aldunun
uygarlk anlay olduuna gre...
mit Hassan 331
Yazar, on yllardr srdrld -ve bizim de bu syleide

yeniden iaret etmi bulunduum uz- zere, bn H aldunun uygarlk
hakkmdaki kavrayna Toynbeenin, gelmi gemi en byk zi
hinsel rn mealindeki M ukaddime tanmyla ie giriiyor, (s. 5)
M arxn insanlk tarihi evrelerinin gruplar aras atmalarn diya
lektiine zemin hazrlayan dinamikler gibilerden pek de anlalabilir
olmayan bir saptam a sonrasnda W eberin liderlik tipolojisini, Paretonun elit dolamn ve Ernest Gellnerin slmn sarka salm
teorisini; ehirli, formel literaP gelenekten krsal, informel ve mistik
olana doru bir ahnii kaydediyor, Bunlarn, bn H aldunca nce
den sylenenler balamnda dnlebileceini belirten Ahmed,
bunun ardndan, hemen, Durkheim n mekanik ve organik tesnd kavramnn, bn Haldunun asabiyet ya da toplumsal iltisak/tutunum (cohesion) tasavvurunu yansttn da belirtiveriyor. bn
Haldun ile m odern Bat sosyologlar arasndaki temel fark, bn
H aldunun btn bilimsel (trnak iareti Ahmedin) objektifliine
ramen, gene de, mmin bir kii olarak yazm bulunmas. Bu fikir
leriyle Ahmed, Ekber adn da bir Batl olarak, herhlde hak ediyor.
Hzn alamayan Ahmed, insann Yaradan karsndaki konum undan
bahisle, K urn- Kerme gnderme yaparak (Bakara, 11/30) asabiyet'in bir rgtlenme ilkesi olarak deer-ber (value-free) olma
d hkm ne varyor. (Burada, herhlde, sil batan, value free bi
lim olamayacan bu aikr gereklii yeniden ortaya koymayacaz,
izninizle.)
bn Haldun konusunda bu denli sath bilgiler ieren bir metin
zerinde durm ann esbb- mucibesi konusunda tereddt hsl ol
mu ise, el-cevab; globalci (globalci; global olan zmleme pein
de olan deil) gdml Bat yazarlarnn tipik-karakteristik alm
nn, teden beri byle olduu, byle de devam edecei keyfiyetinde
toplanr. Tabiatyla, rafine almlarn takipileri daha ince eyler
syleyebiliyorlar, ve hatt, Ahmedin metnini izleyen, son birka ylda
-zerlerinde ayrca durmak gerekecek- hem genel olarak sayca
artan, hem de atmalarn giderilmesinin resini M ukaddim ede
geziniyor izlenimi vererek szde arayanlar mnbit arazilerde
dolamaktalar.
Gerekten de, daha 1981de Aziz Al-Azmeh, azm bir entelektel
seferberlikle, Modern lim Aleminde bn Haldun: Oryantalizm ze
rine Bir nceleme (ibn Khaldun in Modern Scholarship: A Study in
Orientalism (Londra 1981)de, Hodgsonun 1974deki The Vetture

o f slam na bir eit gnderme ile, M ukaddim enin, slm Uygarl
zerine yazlm btn eserler iinde en iyisi olmasnn mukadder
saylmas gerektiini yazp izmiti. Bylece, asabiyetin grup tesnd olarak yorumlayan ve eitli teknikler uygulayan Al-Azmeh,
sz gene 'cyclelara getirecektir. Ne var ki, Al-Azmeh, gerekten
donanml bir yazardr. O bakmdan, 1981den bu yana etkiledii
yerli yazarlar zerinde durarak, ve Al-Azmehin ince-dokunan r
glerini deifre edecek olan yazar beklenmektedir. Ontolojik boyut
asndan asabiyet, Hilfet messesesi karsnda bn Haldun ve,
mesel, bn H aldunun, Gazal gibi merlatrc bir gayret gster
meyii (s. 27); bn Haldunun Arap-M slman tarihileri eletirel
olmamakla tenkidinin felsef balamn vurgulama abas (s. 55),
m antkn nitelii konusunda Mahdi yoluyla felsefe kapsn ardna
kadar a (s. 84), gene Mahdi yoluyla, bn Rde giderek zhirbtn tartmalarn bn Haldun dncesinde odaklatrma teknii
(s. 91) hep entelektel gzden karm a uygulamalardr; ziyde za
rar, hangi zihinsel kska altnda bulunduklarn sezemeyenlere
verebilir. te yandan bir Aziz Al-Azmeh, Gumplowicz ve Oppenheim ern bn H aldundan aldklar ve benimsediklerini tartacak bir
seviyededir (s. 163). (Hliyle, bn Haldun hi yaamasayd ya da
O ppenheim er onu hi duymam olsayd Oppenheim ern indinde
ok az eyin deiebilecei, Gumplovviczin konumu, Sorokinin sa
dece bir ricorso mu bulduu konularnda dncelerimiz m ah
fuzdur.)
Yine, W ashingtonm popler ideolojili Ahmedine dnersek, isa
betli olur. Sayn Ahmed, hem Cambridgede - 5 yl- kbal fellowshipliini srdrm , hem de, Uluslararas likiler bn Haldunculuunda A.B.D.de ekber konum unu srdrm tr.
Ahmede gre, slmn dnya gr, hliyle, globaldir. Zira,
Yaradan iin Dou ya da Bat yoktur. (Kurn- Kerm, 11/115.)
phesiz, Kurn tank klmak ve orada kendi kantn bulmak
hdisesi bir yana, yukardaki global szc aynyla metinde yer
almaktadr. Btn Mslimlerin kardelii ilkesi, globalizme dn
trlm bulunmaktadr; hayrl ve uurlu olsun. H untingtonm,
"slm 'n hudutlar kanldr grne kar; Bosnallar, eenler,
Filistinliler, Kemirlilere ayn soru sorulsa onlarn cevaplar da,
m eseleyi Hristiyan, Yahudi ve Hindulara kar tersine evirecektir.
mit Hassan 333
Bu, demektedir Ahmed, tehlikeli olacak kadar determinist bir argiim a fd r (s. 29).
Yeni bir arabalmz gndeme gelmektedir: bn H aldunun
Devr Grgnn k. H untington ve Fukuyama, Mslman
liderliinin nemini ihml etmilerdir diyen Ahmed, kimlerdir hl-i
hazrdaki liderler diye de sormaktadr (s. 30). Deneyimsiz kabile
adamlar veya din limlerinden de szeden yazar, kendi nerisine
uygun lider tipini Vaingtonda (vea) sunmaktadr. te bu noktada,
bn H alduna geen yazar, ehirlemi toplumun asabiyeti z
mesinden bahisle, Avrupa kolonyalizmine kadar devam ederek asrlar
boyunca devrev/dnsel rg ile ykselen ve den toplum, 19. ve
20. yzyln emperyalizmi karsnda bile cyclen tam yitirmemitir.
Paradoksal olarak demektedir Ahmed, ne zaman ki Mslman
toplumlar hem daha gl ve hem de daha koyu bir tutunum ie
risinde olma konum unu younlatrmlardr, 'cycle' cidd biimde
etkilenmitir. Asabiyetin zellikle 20. yzyl ortalarnda tahribata
uramas, politik gelimelerin bir sonucudur: Pakistann ve srailin
vcut bulmas, Cezayirdeki i-sava durumu, Afganistan ve O rta
Asyadaki gelimeler zerine milyonlar lm, toplumsal birlikler
blnm, aileler darmadan olmulardr (s. 31).
Sanrz, yazarmzn yazsndan rnekler vermek dahi yeterli
olabilmektedir. Asabiyeti kendince tanmla, bu tanm gnm ze
ta, ve neticede, tahrbta urat forml fazla basit gibi gelse de,
Islm dnyasna kar gelitirilmi yar-resm tez dayana m ertebe
sindedir. Ama artk, aradan geen iki- yl ierisinde Avrupaya da
grev verilmi ve ratzingerizme enjeksiyon yaplm bulunmaktadr.
Mslman limin cehennem mi hapishane mi' amazn ak
larken H adse bavuran Ahmed, olay cahil mollalarn cehennem
tehdidinin, asabiyetin kmesine yol amasna balamaktadr (s.
32). Ve tabi, komnizmin din dmanlna da deinen yazar; g,
milliyetilik ve etnisite'nin zayflamasnn kesin sonular olmasna
ramen, dier taraftan, dinin byle olmadn, doru koullar altn
da dnyada her yerde yeereceini sylemektedir (s. 33). stikrarl
olan Arap lkelerinin dierlerince reaksiyoner olarak tanm lanm a
sndan bahseden yazar, erken dnem eitliki slm dzen' istem
lerine deinirken, yine aniden, asabiyet konusuna dnmektedir. (Bu
rada dahi, Ahmedin bn H aldunun din asabiyet zel form unu a n
ladna dir bir kayt yoktur.)
Ahmed, bn Halduncu ykla kar Mslmanlarn tepkileri iin

iki rnek olay erevesi izmektedir (Bkz.: ss. 34-38 ve ss. 38-42).
Metin bu minval zre giderken, yazarmz, bn H aldunun fazla
bilimsel olarak alglandndan hareketle bir yorum gelitirmekte,
ancak bu hlin bile zlenebeceini m ederek meydann siyasal
slm yazarlarna kaldndan yaknmaktadr. Terrist slm, Cihad, fundementalizm tanmlan yansra nefret temasnn gndem
de olduunu vurgulamaktadr. (Bkz.: s. 39 ve not 57.)
Anlalan, Batda ve Bat mukallidi Doulu yazarlarca, bn H al
d u n un o bir trl elden braklmayarak emberini kran Ahmed,
bn Haldun 'cycle'\ krldna gre", ve, adalet ve dzene dayal bir
denge salayan Cenb- H akkn dil olma hviyetine ramen
yoksulluk ve eitsizliin dnyann pek ok yerinde um utsuzluk do
urmasna binen yeni bir Genel Teori bulmamz lzm gelmek
tedir, demektedir, (s. 42.) Bu ise, Ahmede gre, bir post-Halduncu paradigma gelitirmek anlamna gelecektir. Gnm zn koyula
an dinsel eilimleri karsnda, Nietzsche, W eber ve bilhassa Marx,
gelimeyi gzlemliyor olsalard, hayret edeceklerdi gryle bir
zemn hazrlna girien yazarmz, Islmn en ok yanl anlalan
global din olduunu sylemekte; neden byle ve ne yapmallan
irdelerken yine medeniyetler atmas tem asna dnm ektedir, (s.
43.) Dier uygarlklarn anlalmasna ynelik bir diyalogun; slm
ve Yahudilik, Hristiyanlk, Hinduizm ve Buddhizmin ilikiye ge
memesi hlinde izolasyonlarn artaca da kaydedilmektedir.
slm ierisinde aydnlanm bir konum dan gayr are yoktur. So
fistike bir uygarl basit ritellere indirgemenin sonu, silh ve patla
yclardr. Yeni slm; adalet, btnlk ve tolerans zerinde yksel
melidir. (s. 44.)
Nihyet, sonuta, baklann Ekberi aa kar: Bat ki aikre ve
st kapal, hepsiyle iliki ierisindedir, Mslman hkmetlere bas
k uygulamaldr, bylelikle adalet ve temiz ynetim salanabile
cektir. (s. 45.) Medya, seminerler vb. ile dmanlklarn eritilmesine
gidilecektir; bunu yalnzca Batnn W ashington, Londra, Moskova
ve Parisine deil, Kahire, Kabil ve T ahrann bilginleri de yeniden
dnmelidirler.
Ahmed devamla, (enber krlm da olsa,) bn Haldun terim
leriyle dnmemiz gerekecek grn ne srmektedir. Postmo-
mit Hassan 335
dernizm ve globalizm gibi kelimeleri sevmeyebiliriz diyen yazar,

reyi, skntlara ramen, yine global projeksiyonlarda grmektedir.
2003-2006 arasndaki global gelimelerin Bat zihniyet dnya
sndaki ncllerinin ve tezahrlerine yakndan ve yeniden baklmas
iin zetlediimiz ve irdelediimiz yaz anlaml bir dneme olutur
m utur. zellikle rak ve Lbnan savalar gelimeleri -ta b i hereyle birlikte ve hereyin orta yerinde- yaadktan sonra, 2002 so
nundaki bu alternatif zihniyet yaratma eforunun yedekte bile kal
mad grlebilmektedir. (Aslnda, bahse konu yazda cidd bir
mezhep(ler) mtalasna bile yer verilmemi olduu kaydedilme
lidir.) Yazda, gemie ynelik ok ksa bir Atatrk betimlemesi
dnda Trkiye yoktur.
Demek ki, silhlarn dnyas dndaki globalizmin alternatif
projeksiyonu, olanca bnlyle yedekte tutulm utur, birka yl nce
de bu yedekten henz vazgeilmi olmad, hatt bunun yazda iz
lendii zere tazelenmek istendii bir kez daha grlmektedir.
Bushlar ve Rumsfeld, Kuzey Irak, Tahran, srail zerinden sava
ve ticaret, zel asker anlamalar, Birlemi Milletleri sona erdirme
abalan, Rusyann sktrlmas sre(ler)i, tabi, daha genelin p a r
alar. Ama, globalizmin tutunum mekanizmas, sathta ne kadar
anti-devlet olursa olsun, devletcildir; tekrara izin varsa, kbusun
ortak paydas bylece yrmektedir. Tek-bir devletin devletler g
ortaklna kar greli konumu, hatt o tek-bir devletin kendi yne
tim tarzndan doan erkinlik grelilii, Devletin azmsanmasna yol
amamaldr.
Asabiyetin yeni biimlenmesi ve biimlenme imknlar, phesiz,
praxis ire zihin ve eyleyi eytiimi ierisinde deiimsel bir hviyet
kazanma olasln muhafaza etmektedir. Bu genellik ierisinde, L
tin Amerikann ayr bir potansiyel titreimleri tad, herhlde, ka
bul edilecektir.
Ahmedin yazsnda tematik olarak asabiyetlilik n planda d u r
duu hlde, syleimizin okuru, phesiz, sz konusu dinin artl
m as projesine, bn Haldunun, proje srf dinsel artmla ilgili ol
masn diye zerkedildiini bilmektedir. Ne var ki, bilimsel enjeksi
yon, tabi bn Haldun adnn gc ile, syleyene deil syletene bak
misli, gndemde tutulmutur. Asabiyetin bn Haldun kavramlatrlmasmdaki genellii ve kapsaycl, kendi dinamikleri ierisinde,
dinsel asabiyet form una da brnebilmesi, bunun belirli tarihsel
koullar balantl ve koullandrlm olup olmad, gnm z snfsall ve devletlilii ierisinde bu dinsel asabiyetin hangi teorik ba
lam da tartlabilecei, bu konuda, pozitif olann/yaanmln teo
riyi gzden geirme eyleyiine nasl yansyabilecei bilinmedike si
yasal nitelikli neri (ya da dine dayal siyaset, siyasete dayal din)
yaftalar asabiyete yaptrlamaz.
O vakit, imdilik, u nl devrev anlay hikyesine bir daha
ksaca dokunalm ve tam am diyelim. bn Haldunun da berik-Msr
arasndaki coraf ve kaltmsal Batya intikal ettirilmesi ynnde
on yllardr srdrlen st rtk oryantalist abalarn da bir rn
olarak, bugn Trkiyemizde bilinmeyen, Dnyamzda da standart
eserlerde arptlarak bilinmemesine allan, Dounun dnsel
deiim inan-nazariyelerinin zgn kapsamn ve deierek kaln
tlar mertebesinde yaayan, insanln bu ummnn, hliyle, burada
zikrederek gemek durumundayz. Yoksa M ezopotam ya-Sm er
balangcndan sonraki; Msr, Minos, Hind, in, ran yresi
medeniyet platformlarm bunlar bakiyelerinin O rta Asya ile bulum alann bilmeyenler sz retebilirler mi? Dnsellik ierisindeki
deiim, n'ola ki, bunu bilmeyenler ahkm kesebilirler mi? yle, IV.
Amenofis syesinde Musa bir eyleri tad bilgisiyle yetinerek m ede
niyet tarihi okunamaz, okutulamaz. Mitra (Mitrah, M itras, Mithras)
ncesinin dnm e tutsak deiim inan-tapncmm bereketi bflinmeden, M eryemin kimi dourduu sylenebilir mi?
Hi bilen ile bilmeyen bir olur mu?
Kaynaka
Kaynakada, asl olan, 1975e kadar yaymlanm eserlerdir. Bununla

birlikte, 1975 sonrasnda yaymlanan belirli saydaki eser de Kaynak
ada yer almaktadr. Bu eserler, almamzn, elinizdeki bu son yaz
mnda dorudan (dipnotlarda belirtilerek) yararlanlm ya da yararla
nabilme ynnde gzden geirilmi ve aratrmaclarn istifade edebile
cekleri grlm olan incelemelerdir.
bn Haldun Bibliografyas konusunda, nce, Walter Joseph Fischel
tarafndan hazrlanarak Franz Rosenthal evirisinde (MR) ek olarak yer
alm bulunan Seme Bibliografya (1958) dikkati eker. Bunu, yine
ayn aratrmacnn, dzeltmelerin yapld ve bibliografyasmn geniletildii MRn ikinci yaynndaki (1967) bibliografya izlenmitir. Nihyet,
MRn 1967 yaynnn ikinci basksnda da (1980) Walter J. Fischelin
ayn bibliografyas yerini alr. (Bu bibliografya, ibn Khaldniana: A.
Bibliography of Writings on and Pertaining to ibn Khaldn adyla W.
J. Fischelin kendi eseri, ibn Khaldn in Egypt His Public Functions
and his Historical Research, Univ. of Calif. Press, Berkeley and Los
Angeles 1967, ss. 17l-212de de mevcuttur.)
Mukaddime ve bn Haldun konusunda incelemede bulunacak temel
bibliografya, imdiki hlde, Prof. Dr. Sleymen Uludan Mukaddime
evirisinde (MSU) mevcuttur. (MSU 1982, 1988, 2004, 2005... bask
lan.) yle ki, bn Haldun ve Mukaddime Kitbiyat bal altnda,
MRdeki Fischel Bibliografyasndan istifade edilerek, Uludan belirtti
i zere, Rosenthal tercmesinin sonunda yer alan kitbiyat aynen
alndktan sonra, burada yer almayan Arapa, Trke, ve Farsa kitap,
tez ve makalelere yer verilmitir.
Bizim Kaynakamz ise, grld zere, okas bn Haldun ko

nulu olmakla birlikte, bazan da, Mukaddime konusuna aklk getirecek,
tarih, fikr ve metodolojik balamlarda konunun belirli temellere o tu r
tulmasn mmkn klacak eserleri de iermektedir ve vurgulamamz
gerekirse, sadece elinizdeki bu almann meydana getirilmesine yne
lik bir kapsamdadr.
Mukaddime, Kitb el-ber ve el-T arif den yaplan eitli semeler eviriler; zellikle Silvestre de Sacy, Michale Angelo Lanci, F. E. Schulz,
G arcin de Tassy, E. Coquebert de M ontbret fils, G. di Astri Arri, Bergs, Noel des Verges, C. J. Tonberg, de Slane, D. B. Macdonald, F. 1.
al-Bustn, H. Prs, G. Surdon L. Bercher, G.H. Bosquet, G. Labica
J.E.Bencheikh (gibi ncler ve dier yazarlar hakknda bibliografik
notlar) iin mit Hassan, bn Haldun Mukaddimesi Metninin Yaygn
lk Kazanmas zerine Notlar SBFD, XXVIII- 3-4 (1975), ss. 111126a baklabilir.
Kez, deiik bat dillerinde klasiklemi baz bn Haldun etdleri
iin, George Sarton, bn Khaldn (Introduction to the History of
Science,) III/2, New York 1975, ss. 1777-1779dan yararlanlabilir.
Dolaysyla, ilerdeki almalarda, konu ve yaklamlar erevesinde;
Fischel, Uluda ve bizim Kaynakamz esas alnarak bn Haldun zeri
ne deta kesintisizce devam eden yeni almalara da gidilmesi gereke
cektir.
*
A., J. F., CLEMENT, F., ibn Khaldn, thoricien de linconscience,

L Homme et a socit, 31-32 (1974), ss. 161-183.
ABADAN, Yavuz, Devlet Felsefesi, A..S.B.F. Yaynlar, Ankara 1959.
ABUN-NASR, lamil M., A History o f the Maghrib, Cambridge University
Press, 1971.
ADIVAR, A. Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din, 2. bask, (1.bask 1944),
Remzi Kitabevi, stanbul 1969.
, "bn Haldun, slm Ansiklopedisi.
AHMED, Akbar, ibn Khalduns Understanding of Civizations and the
Dilemmas of Islam and the West Today, Middle East Journal, vol. 56,
No. 1, Winter 2002, ss. 20-45.
AHMAD, Anis, "Educational Thought of Ibn Khaldun, J. Pakistan Hist.
Soc., 16 (1968), ss. 175-181.
ALAM, Manzr, Ibn Khaldns Concept of the Origin, Growth and Decay
of Cities, Islamic Culture, XXXIV, 1960, ss. 90-106.
ALATAS, Husein, "Objectivity and the Writing of History: The

Conceptions of History by Al-Ghazali, Ibn Khaldun, The Islamic
Review, XLI1, No. l,s s . 11-14.
ANAWATI, Georges C., Abd al-Rahman Ibn Khaldoun un Montesquieu
Arabe, La Revue du Caire, 1959, XXII, ss. 175-191 ve 303-319.
ARSLAN, Ahmet, bn Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Vadi Yaynlar
1997. (1. Basm 1987.)
ASTRE, Georges Albert, Un Prcurseur de la sociologie au XIVesiecle:
Ibn Khaldoun, L Islam et l Occident, Paris 1947, ss. 131-150.
AYAD, M.K., Die Geschichts-und Gesellschaftslehre Ibn Haldns,
Forschungen zur Geschichts-und Geselleschaftslehre, Stuttgart-Berlin
1930.
AYALON, David, The Eunuchs in the Mamluk Sultanate, The Mamluk
Military Society, (Collected Studies; Reprints), London 1975. ss.
63-295.
, Preliminary Remarks on the Mamlk Military Institution in
Islam, The Mamluk Military Society, London 1975, ss. 44-58.
AZMEH, A., Ibn Khaldun (A Re-Interpretation), Frank Cass, London
1981.
AZMEH, Aziz, Ibn Khaldun in Modem Scolarship: A Study in Orientalism,
London 1981.
, Ibn Khaldn : An Essay in Reinterpretation, London 1982.
BARNES, Harry Elmer, Sociology before Comte, American Journal o f
Sociology, XXII, 1917, ss. 197-198.
BARTHOLD, W slm Medeniyeti Tarihi, (ev. F. Kprl), 2. basm,
Diyanet leri Bakanl yay., Ankara 1963.
BATSIEVA, S., Les ides conomiques dlbn Haldun, Orientalia
Hispanica, II (1974), ss. 96-104.
BATSIEVA Svetlana, Ibn Khaldun et son milieu social, Att del Terzo
Congresso di Studi Arabi e Islamici, Ravello 1-6 settembre 1966,
Napoli 1967, ss. 133
BATSEVA, S. M., The Social Foundations of Ibn Khalduns HistoricoPhilosophical Doctrine, tr. from the Russian by Jan W. Weryho
(Sotstialnye osnovy istoriko-filosofskogo ucheniya Ibn Khalduna,
Leningrad 1958). Islamic Quarterly, vol. XV, no. 2-3 (1971).-144.
, (Trkesi:) (ngilizceden Vahap Erdodu), Turan Dursun
evirisi: Mukaddime (I), Onur Yay., ss. 46-60.
BECKER, Howard - BARNES, H. E., Social Thought From Lore to
Science, 3 vols., 3. d., Dover Publications, New York 1961, (1. ed1938).
BELKHAYAT- CLEMEN, F., La notion du contrle social chez Ibn
Khaldn, IBLA, 131 (1973), ss. 25-52.
BEN SALEM, L., La notion de pouvoir dans loeuvre dIbn Khaldn,

Cahiers int. sociologie, 55 (1973), ss. 293-314.
BERHAM, M. Atallah, La Pense conomique dIbn Khaldoun, Paris
1964.
BERGH, S. van den (tr.), Averroes, Tahafut Al-Tahafut (...). [Bkz.: Ibn
Rushd.]
BIELAWSK1, Jsef, Aspect sociologique des opinions dIbn Haldn sur
Les sciences de la langue Arabe , Atti del Terzo Congresso di Studi
Arabi e Islamici, 1966, Napoli 1967 ss.179-190.
BLACHRE, R., Place dIbn Khaldun dans Humanisme araboislamique", Revue deux mondes, Oot. 1972, ss. 70-79.
BOER, T. J. De, The History of Philosophy in Islam, tr. Edward R. Jones,
"VII Conclusion: 1. Ibn Khaldun, Comsa Publications, 1983, ss. 200208.
BOLUS, Edward John, The Influence of Islam: A Study of the Ef-fect of
Islam upon the Psychology and Civilization of the Races which
Profess It, L. Williams, London 1932.
BONNEE, Alfred, State and Economics in the Middle East, 2. ed.,
Routledge-Kegan Paul, London 1955. (1. ed. 1948.)
BOSCH, Khciralah G., Ibn Khaldun on Evolution, The Islamic Review
XXXVIII No. 5, ss. 26-28.
BOSWORTH, C. E., The Islamic Dynasties, Edinburgh University Press,
1967.
BOTTOMORE, T. B., Sociology: A Guide to Problems and Literature,
Vintage Books, New York 1972 (First ed. 1962.)
BOULAKIA, I.D.C., "Ibn Khaldn: A Fourteenth Century Economist,
Journal of Political Economy, vol. 79 No: 5, 1971.
BOUTHOUL, Gaston, lbn-Khaldoun: sa philosophie sociale, Paris 1930.
, LEsprit de corps selon Ibn Khaldoun, Revue Internationale de
Sociologie, XL, 1932.
,Siyaset Sosyolojisi, (ev.: Ali Trky Yazc), Remzi Kitabevi,
stanbul 1967.
BROCKELMANN, Carl, History of the Islamic Peoples, (Trans, by J.
Carmichael and M. Perimann: Geschichte der Islamischen. Vlker
und Staaten, 1939), Routledgeand Kegan Paul, London 1964.
BUKSH, S. K., Ibn Khaldun and History of Islamic Civilization, Islamic
Culture, vol. 1, 1927, ss. 567-607.
BURET, L., Un Pdagogue arabe du XIVe sicle: Ibn Kh-aldun, Revue
Tunisienne, V, 1934 ss. 23-32.
CAHEN, Claude, Histoire gnrale des civilisation: Le Moyen-Age. Paris,
Prenses Universitaires de France, 1955.
CAIRNS, Grace E., Philosophies of History: Meeting of East and West in
Cycle-Pattern Theories of History, Greenwood Press, Connecticut
1971:
CERRAHOGLU, A., eyh Bedrettin, yay, stanbul 1966.

CARRE, Olivier, A propos de la sociologie politique d Ibn Khaldn,
Revue franaise de sociologie, vol. XIV no, 1, 1973, ss. 115-124.
CHALMETA, Pedro, Au sujet des thories conomiques dIbn Khaldoun,
Actes du colloque sur Ibn Khaldoun, (Alger 21-26 juin 1978,) 1982,
ss. 177-201.
CHILDE, Gordon V., Tarihte Neler Oldu, (ev.: Aleddin enel-Mete
Tunay), Odak yay., Ankara 1974.
COHEN, Gerson D., bn Khaldn - Rediscovered Arab Philosopher,
Midstream, V, 1959, ss. 77-90.
COLOSIO, Stefano, Contribution ltude dIbn Khaldon, Revue du
monde musulman, XXVI, 1914., ss. 318-338.
COMMAGER, H.S., The Nature and the Study o f History, C. E. Merril
Books, Ohio 1965.
AATAY, Neet, slm Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul 1972.
DABYDEEN, S.,Ibn Khaldun: An Intrepretation, Islamic Quarterly, vol.
XIII no.2 (1969), ss. 79-101.
DARBSHIRE, R. S., "The Philosophical Rapprochement of
Christendom and Islam in Accordance with Ibn Khalduns Scientific
Criticism, The Moslem World, XXX, 1940, ss. 226-235.
DKE, D. D. - AJAY, J.F.A., African Historiography, International
Encyclopedia of Social Sciences.

DJEGHLOUL, Abdelkader, Ibn Khaldoun la lumire du Matrialisme
historique, TORS tudes sur Ibn Khaldoun, Alger, 1984.
, "Ibn Khaldoun et la science sociale, Toris tudes sur Ibn
Khaldoun, Alger 1984.
DOWIDAR, M. H., L conomie politique, une science sociale, (textes
lappui/economie) Franois Maspero, Paris. 1974,
DURSUN, Turan, (ev.) bn Haldun Mukaddime, I, Onur Yaynlar 1977.
EL-EHWANY, A. F., Al-Kind", A History of Muslim Philosophy, ed. MM.
Sharif, vol. I, (Wiesbaden 1963), ss. 421-434.
, Ibn Rushd, A History of Muslim Philosophy, (ed. MM. Sharif),
vol. I, (Wiesbaden 1963), ss. 540-564.
ENAN, M. E., Ibn Khaldn, His Life And Work, Lahore 1951
ENGELS, F . , The Origin of the Family, Private Property and the State, K.
Marx - F. Engels, Selected Works, International Publishers,
NewYork 1968.
FAHR, Macit, slm Felsefesi Tarihi ev.: Kasm Turhan, klim Yaynlar
stanbul 1987. (ss. 256-263.)
FARRKH, Umar, The Arab Genius in Science and Philosophy, The
American Council of Learned Societies: Near East Translation

Program, 10, tr. John B. Hardie, Washington 1954.
FINDIKOLU, Z. F., "bn Haldunun Hayat ve Fikirleri, Mecmuas,
Say 14-17, 1937.
, Trkiyede bn Haldunizm, Fuad Kprl Armaan, D.T.C.F.
Yayn, stanbul (Basm yeri) 1953, ss. 156-157
, timaiyat, c. II, Metodoloji Nazariyeleri, 3. Bask, l...F.
Yayn, stanbul 1961.
FIRZLY, Georges S., Ibn Khaldun: A Socio-Economic Study, University
of Utah 1973.
FISCHEL, W.J., Ibn Khaldun and Tamerlane: Their Historic Meeting in
Damascus, 1401 A.D. (803 AH.): A Study Based on Ibn Khalduns
Autobiography", Berkeley-LosAngeles 1952.
Ibn Khalduns Contribution to Comparative Religion, University
of California Publications in Semitic Philology, Berkeley-Los
Angeles 1959.
, Ibn Khaldns Use of Historical Sources, Studia Islamica, XIV,
1961, ss, 109-119,
............. , bn Khaldn in Egypt: His Public Functions and Historical
Research (1382-1406), University of California Press, Berkeley-Los
Angeles 1967.
FLINT, Robert, History o f the Philosophy of History, Blackwood and Sons,
Edinburgh 1893.
GABRIELI, F., Asabiyya, Encylopedia o f Islam. (2. ed.)
GARAUDY, Roger, Sosyalizm ve slmiyet, (ev. D. Avcolu -E. Tfeki),
Yn yay., stanbul 1965.
GATES, Warren E., The Spread of Ibn Khalduns Ideas on Climate and
Culture, Journal o f the History o f Ideas, XXVII-3, 1967, ss. 415422.
GAUTHIER, L,, (ed.) Fasl al-Maqal (...) [Bkz.: Ibn Rushd.)
GELLNER, Ernest, From Ibn Khaldun to Karl Marx, Political Quarterly,
XXII, 1961
, Thought and Change, Weidenfeld-Nicholson. London 1964.
GIBB, Hamilton A.R., The Islamic Bacground of Ibn Khalduns Political
Theory, Bulletin o f the School o f Oriental Studies, VII, pt. I,
London 1933, ss. 23-31.
, Tarikh, (Arabic and Persian Historiography,) Encyclopedia o f
Islam, Supplement (Leiden, 1938), ss. 233-245.
.............., "Some Considerations on the Sunni Theory of the Caliphate,
Archives d Histoire du Droit oriental, tome III (Wetteren-Paris,
1939), ss. 401-410.
, The Evolution of Government in Early Islam, Studia
mit Hassan 343
lsamica, IV (Paris, 1955), ss. 1-17.

GHAZOUL, Ferial, The Metaphors of Historiography: A Study of ibn
Khaldns Historical Imagination, In Quest of an Islamic
Humanism: Arabic and Islamic Studies in Memory of Mohamed alNowaihi, ed. A.H. Gren, The American Un. in Cairo Press, 1984, ss.
48-61.
GOITTEIN, S.D., The Main Industries of the Mediterraenan as Reflected
in the Records of the Cairo Geniza, Journal o f the Economic and
Social History of the Orient, IV, 1961, ss. 168-197.
GOLZIHER, Ignaz, Muslim Studies (Muhammedanische Studien, 1888)
ed. by S. M. Stern, trans, from the German by C.R. Barber and S.M.
Stern, vol. I, Allen-Unwin, London 1947.
GRUNEBAUM, G.E. Von, Medieval Islam, 1953. (1. ed. 1946.)
, (ed.), Unity and Variety in Muslim Civilization, Chicago-London
1967.
GUERNIER, Eugene, L apport de lAfrique la pense humaine, Payot,
Paris.
GUMPLOWICZ, Ludwig, Un Sociologue arabe du XTV, Aperus
Sociologiques, Lyon-Paris 1900. (bn Haldun Hakknda Bir
Tetkik, lken-Fndkolu, bn Haldun: Birinci Ksm iin Lahika,
stanbul 1940.)
GRKAN, lker, Hukuk Sosyolojisi Asndan bn Haldun, A. .H.F.D.
XXIV 1-4, 1967, Ankara 1968, ss. 223-246.
HALPERN, Manfred, The Politics of Social Change in the Middle East and
North Africa, Princeton University Press, 1963.
HASSAN, mit, Mukaddime Metninin Yaygnlk Kazanmas zerine
Notlar, S.B.F.D., cilt: XXVIII no.: 3-4, 1973, ss. 111-126.
."lrn Cezas Sorunu" S.B.F.D., Cilt XXVII No 1, 1972.
.Hrriyet, Eitlik, Kardelik zerine Mektup Toplum ve
Bilim, 14 (1981) ss.157-163.
HECHT, J, Jean, Social History, International Encyclopedia o f Social
Sciences.
HELL, Joseph, The Arab Civilization, (trans, from the German by S.
Khuda Buksh), Cambridge 1926.
HESS, A.C., Firearms and the Decline of Ibn Khalduns M Military Elite,
Archivum Ottomanicum, eds.: T. Halasi-Kun, Halil nalck, IV.
(1972), T The Hague, ss. 173-201.
HEXER, J. H., Historiography: The Rhetoric of History, International
Encyclopedia of Social Sciences.

H1TTI, Philip K., The Arabs: A Short History, (5. ed.), Mac-millan,
London 1968.
HOPKINS, Nicholas S., Engles and Ibn Khaldun Alif Journal of
Comparative Poetics, N o.10, 1990,ss. 9-18.

HOSTELET, Georges : Ibn Khaldoun, un prcurseur arabe de la
sociologie au XIV* sicle, Revue de L Institut de Sociologie, 1936,
1, ss. 151-156.
HOURANI, Albert, Arabie Thought in the Liberal Age: 1789 -1939,
Oxford University Press, London- New York-Toronto 1962.
HOURANI, George F. : (ed.-tr.) On the Harmony o f Religion and
Philosophy (...). [Bkz: Ibn Rushd.]
HUSARI, St al-,La Sociologie d Ibn Khaldn, Actes du XV*
Congres International de Sociologie, Istanbul 1952.
HUSSEIN, Taha, Etude analytique et critique de la philosophie sociale
d Ibn Khaldoun, Paris 1917.
HYE, M. Abdul, Asharism, A History o f Muslim Philosophy, I (ed. M.
M. Sharif), vol. I, (Wiesbaden 1963), ss. 220-243.
IBN KHALDUN, The Muqaddimah: An Introduction to History, (trans.
Franz Rosenthal), 3 vols, Routledge-Kegan Paul, London 1967.
(l.ed. 1958.)
IBN RUSHD, Fasl al Maql fi ma bain al-Hikmah w-al Sharah min alIttisl (Trait dcisif sur l accord de la religioan et de la philosophie),
ed. L. Gauthier, Bibliothque arabe-franaise, 1, 3. d.: Alger 1948.
, Ibn Rdn Felsefesi: I. Fasl-l-Mekaal...
2. Kitb-l-kef... tercmesi, ev.: Nevzad Ayasbeyolu, A..
lahiyat F. Yay., Ankara 1955.
, On the Harmony o f Religion and Philosophy (The Decisive
Treatise, Determining the Nature on the Connection Between
Religion and Philosophy), ed.-tr. George F. Hourani, London 1961.
, Averroes Tahafut Al-Tahafut (The Incoherence of the
Incoherence), (tr. Simon van den Bergh), 2 vols., London 1969.
IRVING, T.B., "A Fourteenth Century View of Language, The World o f
Islam, (Studies in Honour of Philip K. Hitti, Ed. J. Kritzeck - R.
Bayly Winder), London - New York 1959, ss. 185-192.
ISSAW1, Charles, An Arab Philosophy of History, ]ohn Murray, London
1963, (First ed. 1950), ss. 1-25.
, An Arab Philosophy o f History, Selections from the Prolegomena
of Ibn Khaldun (...), Introduction, ss. 1-25, John Murray, London
1963.
, Ibn Khaldn, Encyclopedia Britannica
(15 th ed. 1974).
BN HALDUN, Mukaddime, (av. Zkir Kadiri Ugan), 3 cilt, Mill Eitim
Bakanl yay., ark-slm Klsikleri: 25, 2. bask, stanbul 19681970.(1. Bask 1954-1957.)
Mukaddime, Hazrlayan: Sleyman Uluda, 2 cilt, 4. Basm,
mit Hassan 345
Dergh Yaynlan, stanbul 2005 (1. Basm 1982.)

ISCHKE, Gotthard, Yeni Trkiye'de slmlk, Bilgi Yaynevi, stanbul
1972.
JUNG, Zulgadar, Machiavelli - A Study, Islamic Culture, Il 3, 1928, ss.
393-394.
KAYGUSUZ, B. N., eyh Bedrettin Simaveri, zmir, hsan Gmayak
^ Mat., 1957.
KTP ELEB, [Mustafa Hac Halfe] Ktip elebiden Semeler,
(Hazrlayan: Orhan aik Gkyay), M.E.B. yay., stanbul 1968.
KHADDURI, M. - LIEBESNY H.[., (ed.), Law in the Middle East, vol. I:
Origin and Development of Islamic Law, The Middle East Institute,
Virginia 1955.
KIVILCIMLI, Hikmet, Tarih Devrim Sosyalizm Tarihsel Maddecilik Yay.,
stanbul 1965.
, Tarih Devrim Sosyalizm Inda lkel Sosyalizmden Kapitalizme
lk Gei: ngiltere, TMY, stanbul 1965.
KODSY, Ahmad al, Nationalism and Class Struggles in the Arab World,
The Arab World and Israel, Monthly Review Press, New YorkLondon 1970.
KPRL, M. Fuad, zahlar, W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 2.
basm, Diyanet leri Bakanl yay., Ankara 1963.
KREMER, A. Von, Ibn Chaldun und seine Kulturgeschichte der
Islamischen Reiche, Contributions to the History of Islamic
Civilization, (trans. S. K. Buksh), Calcutta, 1929-1930, vol. II, ss.
201-260.
LACOSTE Yves, Ibn Khaldoun, naissance de lhistoire passe du tiersmonde, F. Maspero, Paris 1969.
LAKHSASSI, Abderrahmane, Review: F. Baali and A. Wardi, bn Khaldn
and Islamic Thought-Styles: A Social Perspective (1981), IJMES, V.
XVI (1984), ss. 413-415.
LAMBTON, Ann K.S., "The Historial Theory: Ibn Khaldn, State and
Government in Medieval Islam. An Introduction to the Study of
Islamic Political Theory: The Jurists, London Oriental Series,
Vol.36, Oxford Un. Pres 1985, ss. 152-177.
LASLETT, Peter, History and the Social Sciences, International
Encyclopedia o f Social Sciences.
LEVY, Reuben, The Social Structure of Islam, Cambridge University
Press, 1969, (First ed. 1957).
LEWIS, Bernard, The Arabs in History, Hutschinson University Library, 5.
ed., (1. ed. 1950,) London 1970.
The Use by Muslim Historians of Non-Muslim Sources,
Historians o f the Middle East (ed. B. Lewis-P. M. Holt), Oxford
University Press, London 1964.

MACDONALD, D. M., Kalm, Encyclopedia of Islam.
MACDONALD, J., An Arabs Appreciation of Ibn Khaldn and Western
Criticism of Islam, Islamic Literature, XI, 1959, ss. 187-195.
MAHDI.M.,- NEJJAR, F. M., Alfrb, Medieval Political Philosophy,
(ed. R. Lerner - M. Mahdi), Glencoe 1963.
MAHDI, Muhsin, Ibn Khaldun's Philosophy of History: A Study in the
Philosophic Foundation o f the Science of Culture, London 1957.
, Ibn Khaldn, A History of Muslim Philosophy (ed. M. M.
Sharif), vol. II, (Wiesbaden 1966), ss. 888-894, 961-984.
,Ibn Khaldn, International Encyclopedia of the Social Sciences,
(ed. David L. Silis), 1968.
MAHMASSANI, Sobhi, Les Ides conomiques dIbn Khaldoun, Essai
historique, analytique et critique, Lyon 1932.
MAKDOUR, Ibrahim, Al-Frbi, A History of Muslim Philosophy, (ed.
M. M. Sharif), vol. I, (Wiesbaden 1963) ss. 450-468.
MANDEL, Ernest, Marksist Ekonomi El-Kitab, ev. Orhan Suda, 2 cilt,
Ant yay., stanbul 1970.
MARGOLIOUTH, D. S., ibn Khaldn, Encyclopaedia of Social Sciences.
(1932.)
MARMARA. Michael E. : Avicenna, Medieval Political Philosophy
(ed. Lerner-Mahdi), Glencoe 1963.
MARX, K.-ENGELS, F., Alman deolojisi, (ev. Selhattin Hilv), Sosyal
yaynlar, stanbul, 1968.
MARQUET, Y., Religion, philosophie et magie devant Ibn Haldn,
Studia Islamica, LX1I (1985), ss. 145-153.
MAUNIER, Ren, Les Ides conomiques dun philosophe arabe, Ibn
Khaldoun, Revue dHistoire conomique et sociale, VI, 1912.
MER, Cemil, Umrndan Uygarla, tkenyay., 1974.
MEULEMAN, Johan H., La causalit dans la Muqaddimah dIbn
Khaldn, Studia Islamica, LXXIV (1991), ss. 105-142.
MORGAN, Lewis H., Ancient Society, Harvard University Press, 1964.
(Eserin ilk basm 1877dedir; kullandmz basm standart 1878
basm esas alnark dzenlenmitir.)
MOZAFFARIDDIN, S., Some Aspects of Muslim Thought, Islamic
Culture, IV, 1930.
NAM, Mustafa, Nam Tarihi, (transkr.-dil: Zuhuri Danman), (6 cilt),
cilt I, Z. Danman yaynevi, stanbul 1967.
NAJJAR Fauzi M., Frbs Political Philosophy and Shism, Studia
Islamica, XIV, 1961.
NASHAAT, M. Ali, The Economic Ideas in the Prolegomena of Ibn
mit Hassan 347
Khaldun, Cairo 1944.

,Ibn Khaldoun, Pioneer Economist, L'Egypte contemporaine,
XXXV - No. 220, Cairo 1945, ss. 375-490.
NASSAR, Nassif, La pense raliste dIbn Khaldun, Presses Universitaires
de France, Paris 1967
ODIR. Abd al-, The Social and Political Ideas of Ibn Khaldun, The
Indian Journal o f Political Science, III, 1941, ss. 117-126.
, "The Economic Ideas of Ibn Khaldun, The Indian Journal of
Political Science, XXII, Allahabad 1942, ss. 898-907.
OLEARY, De Lacy, Arabic Thought and Its Place in History, Routledge Kegan Paul, London 1968, (1. pub. 1922.)
[ONGUN,] Cemil Sena, Allah Fikrinin Tekml, Semih Ltfi Suhulet
Ktphanesi, stanbul 1954.
ZBLGEN, Tark, Eletirisel Hukuk Sosyolojisi Dersleri, cilt 1, ..H.F.
Yaynlar, stanbul 1971.
ZELK, A. Seluk, "slmda Devlet Messesesinin nkiaf,
..H.F.M., cilt: XX say: 14, 1955.
PEEV, lordan, Aspects et problms de la causalit dans la ralit sociohistorique chez Ibn Khaldoun, Actes du colloque international sur
Ibn Khaldun, (Alger 21-26 Juin 1978), Alger 1982, ss. 105-113.
PETERS, P. E., Aristotle and the Arabs, New York University Press, 1968.
PINES, S., The Societies Providing for the Bare Necessities of Life
According to Ibn Khaldun and to the Philosophers, Studia Islamica,
XXXIV, 1971.
RABI, M. M., The Political Theory of Ibn Khaldun, E. J, Brill, Leiden 1967.
RAHMAN, Fazlur, Ibn Sina, A History of Muslim Philosophy
(ed. M. M. Sharif), vol. 1, (Wiesbaden 1963), ss. 480-506.
RITTER, Hellmut, Irrational Solidarity Groups: A Socio Psychological
Study in Connection with Ibn Khaldoun, Oriens, vol. I, 1948, ss. 144.
, Muslim Mystics Strife with God, Oriens, vol. 5 (1952).
ROSENTHAL, Franz, (trans.) The Maqaddimah (,..). [Bkz.; Ibn Khaldun.]
, The Muslim Concept of Freedom Prior to the Nineteenth Century,
E. J. Brill, Leiden 1960.
, A History of Muslim Historiography, E. J. Brill, Leiden 1968.
, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval
Islam, E. ). Brill, Leiden 1970.
, Islamic Historiography, International Encyclopedia of Social
Sciences.
ROSENTHAL, E.I.J., Ibn Khaldun: A North African Muslim Thinker of
the 14 th Century, Bulletin of the John Rylands Library, XXIV,
Manchester 1940, ss. 307-320.
,Some Aspects of Islamic Political Thought, Islamic Culture, XXII,

Hyderabad 1948, ss. 1-17.
, "The Place of Politics in Ibn Rushd, Bulletin o f the School of
Oriental Studies, XV, 1953, ss. 246-278.
.Some Aspects of Islamic Political Thought, Islamic Culture
(Hyderabad), XXII (1948) ss. 1-17.
.............,Ibn (aldns Attitude to the Falsifa, al-Andalus, (Madrid,),
XX/1, 1955, ss. 75-85.
, Political Thought in Medieval Islam: An Introductory Outline,
Cambridge University Press, 1968. (1. ed. 1958).
, Islam in the Modem National State, Cambridge University Press,
1965.
, Review: Franz Rosenthal (tr.): Ibn Khaldn The Muqaddimah: an
introduction to history, BSOAS, XXIV, 1961 ss. 143-146.
SARTON, George, Ibn Khaldn, Introduction to the History of Science,
III/2, NewYork 1975, ss. 1767-1779.
SAUNDERS, J. J., A History of Medieval Islam, Routledge Kegan Paul,
London 1969.
SCHACHT, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford 1971.
SCHMID, Johan von, Ibn Khaldoun, philosophe et sociologue arabe
(1332-1406), Revue de lInstitut de Sociologie, 1951, ss. 237-253.
SCHMIDT, Nathaniel, Ibn Khaldun: Historian, Sociologist and
Philosopher, Ams Pres, NewYork 1967. (1. ed. 1930).
SERJEANT, R.B., Franz Rosethal (tr.) : Ibn Khaldn: The Muqaddimah:
An Introduction to History (review), BSOAS, XXIV, ss. 143-146,
(Hertford) 1961.
SHEHADI, Fadlou, "Theism, Mysticism and Scientific History in Ibn
Khaldun, Islamic Theology and Philosophy, ed. M.E. Marmara,
State Un. of Newyork Press, 1984, ss. 2365-279, ss. 326-328.
SHERWAN1, Haroon Khan, The Place of Oriental Thought in the Field
of Political Science, Islamic Culture, vol. II, 1928, ss. 398-413.
/ Political Theories of Certain Early Islamic Writers, The Indian
Journal of Political Science, III, 1942, ss. 225-236.
, Ibn Khaldn Studies in Muslim Political Thought and
Administration, (Chapter 8,) Sh. Muhammad Ashraf Publishers,
Lahore 1970, ss. 185-203.
SH1BER, Saba G., Ibn Khaldun-an Early Town Planner Middle East
Forum, XXX, 1962, ss. 35-39.
SIMON, Robert, Ibn Sn, Al-Gazl and Ibn Haldn: A Contribution to
the Typology of a Muslim Intelligentia, Acta Orientalia, XXXV (23), (1981,) ss. 181-200.
mit Hassan 349
SMITH, W. C., The Concept of Shari Among Some Mutakallimun, (ed.)

George Makdisi, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton
A. R, Gibb, E. ). Brill, Leiden 1965, ss. 581-602.
SOROKIN, Pitirim A., Social and Cultural Dynamics, vol. 3: Fluctuation of
Social Relationships, War and Revolution, American Book
Company, 1936.
, Society, Culture and Personality, NewYork 1962.
, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, (ev.: Mete Tunay),
Bilgi Yaynevi, Ankara 1972.
STOWASSER, Barbara Freyer, Religion and Political Develpment: Some
Comparative Ideas on Ibn Khaldun and Machiavelli, Occasional
Papers Series, C. For Cont. Arab. Stud., 1983.
SYRIER, Miya, "Ibn Khaldun and Islamic Mysticism, Islamic Culture,
XXI, 1947, ss. 264-302.
APOLYO, E. B., Mezhepler ve Tarikatler Tarihi, Trkiye yaynevi,
stanbul 1964.
ERF, M.M., Trke Basknn Editr Mustafa Armaan, ed. "bn
Haldn," slam Dncesi Tarihi, Cilt 3 (6. Ksm: Siyas Dnce),
nsan Yaynlar, stanbul 1991, ss.183-203.
TAESCHNER, Franz, "slm Ortaanda Futuvva Tekilt, . . kt. F.
M., c: 15 no.: 14, 1953-1954.
TALB, Mohammad, ibn Khaldn The Encycleopaedia of Islam, New
Edition, vol. III.
,Ibn Haln et le sens de lhistoire ", Studia Islamica, XXVI (1967),
ss. 73-148.
,'Tbn Khaldn et le sens de Ihistoire, Studia Islamica, XXVII,
1967, ss, 86-90, 99-112.
TOGAN, Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, cilt I, Hak Kitabevi,
stanbul 1946.
,Ibn Khaldn, The Maqaddimah (Kitbiyat), slm Tetkikleri
Enstits Dergisi III, 3-4, 1959-1960.
, Tarihte Usl, (2. bask), st. niversitesi Ed. Fak, yay., stanbul
1969.
TOPUOLU, Hamide, Hukuk Sosyolojisi Dersleri: Sosyoloji Asndan
Hukuk, cilt 1, (2, bask), A..H.F. yay., 1963.
TOYNBEE, Arnold A Study of History, [12 vols.] vol. Ill,, Oxford
University Press, London 1962.
TUNAYA, Tank Zafer, Trkiyenin Siyasi Gelimeleri, stanbul Baha
Matbaas, 1970.
TRKER, Mbht, Tehft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti,
A..D.T.C.F. yay., Ankara 1956.
UDOVITCH, A. L., Partnership and Profit in Medieval Islam, Princeton
University Press, 1970.

UGAN, Zkir Kadiri, (ev.) Mukaddime (...). [Bkz.: bn Haldun]
UZEGAN, mer, ibn Haldun, (ev. M. B[el]), Yon, 12.3.1965.
[LKEN], Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, Cilt I, stanbul.
Matbaai Ebzziya, 1933.
, tima Doktrinler Tarihi, stanbul niversitesi yay., stanbul 1941.
.tima st Yap Olarak Hukuk Tetkiklerine Giri, Sosyoloji
Dergisi, stanbul 1943.
,Ibn Khaldn. Initiateur de la sociologie, Proceedings of
Mahrajan. Cairo, 1962, ss. 29-40.
, slm Felsefesi: Kaynaklan ve Tesirleri, 1967.
........, lim Felsefesi, I, Eitim Fakltesi yay., Ankara 1969.
--........, Philosophical Influence in the Post-Kantian Period", A History of
Muslim Philosophy, (ed. M. M. Sharif), Wiesbaden 1966.
[LKEN] H.Z.,-[FINDIKOGLU] Z. F., bn Haldun, Kanaat Kitbevi,
stanbul 1940.
VALIUDDIN, Mir, Mutazilism, A History of Muslim Philosophy, (ed. M.
M. Sharif), voi. I, (Wiesbaden 1963), ss. 421-434.
WALZER, Richard, The Rise of Islamic Islamic Philosophy, vol. 3,
Oriens, 1950.
."Aspects of Islamic Political Thought: al -Frb and Ibn Khaldn,
Oriens, XVI, 1963, ss. 40-60.
WATT, W. Montgomery, Shism under the Umayyads, fournal o f the
Royal Asiatic Society, 1960, ss. 158-172.
, Islamic Philosophy and Theology, Edinburgh University Press,
1962.
,The Political Attitudes of the Mutazilah, journal o f the Royal
Asiatic Society, 1963, ss. 38-57.
, Islamic Political Thought, Islamic Surveys, Chicago 1968.
........, Islam and the Integration of Society, Routledge-Kegan Paul,
London 1970. (1 pub. 1961.)
WELLHAUSEN,
The Arab Kingdom and Its Fall, Calcutta 1927.
WHITE, Hayden V., Ibn Khaldun in World Philosophy of History,
Comparative Studies in Society and History, (The Hague), II (19591960) ss. 110-125.
WHITE, Leslie A., The Evolution of Culture: The Development of
Civilization to the Fail of Rome, McGraw-Hill, New York 1959.
WOLFSON, Harry A., Ibn Khaldn on Attributes and Predestination,
Religious Philosophy: A Group of Essays, Harvard 1961, ss. 177-195.
YUSUF, A. Ali, The Religious Polity of Islam, Islamic Culture, vol. VII,
1933.
"tb n H ald u n bir ilim e h rid ir k, ilim ler ve lim ler c o ra fy a sn d a

b ilm e y e n i y o k tu r." F ak at bu eh rin k o o rd in a tla r h u su su n d a riva y etler
oktur. v le ki h er kim e lin e b ir h o k k a a lp m rek k eb e h a trsa ve b n
H a ld u n 'u y a z sa , o d a k ik a , bu b id e lm , K a f D a g 'n n a rd n a d er. A rtk
ara ki b u la sn , ne o lim i, n e bn H a ld u n 'u ...
O y sa k i; g e r e in k ap la rn g e r e in i in d e n a m a k ... b n H a ld u n 'u n lm
l m r n ile y a p t tam o la ra k b u d u r... a rp tm a la r, h atal
a k llcstirm ele r ve k en d in e y o n tm a la rla , id e o lo jik k o n u m larn k en d in d e n
g e iric ii iy lc bu b e rra k ilim eh rin i sislere b o m a k , b ilg in le r k atn d a ne
b h tan , ne fecaattir...
T rl m istifk a sy o n la rla , o rv a n ta listik k u rn a z lk la rla ilm in o la a n
p h e li-le ri h a lin e g e len kim i b ilg in le r, b n H a ld u n u a ra y a n kaarileri
m an tk sal b o lu k la r b a ta k l n d a b o arlar.
n k teo rin in ken d i i ilik ile ri zerin e y a p la n h atal d e erlen d irm e le r
b n H ald u n zerin e h er trl d s a l a lg y d a sa k atlar. V e o n u n sa lk l
o la rak a lg la n m a sn en geller.
E lin iz d e k i k itap ite n k s b ilg in le rin y o ld a n k ara n bu k la v u z lu k la rn a

b ir c e v a p , b ir k y a s, b ir n isp ettir. b u eser, s is ve toz b u lu tu iin dek i bir
ilim eh rin e kendi z b e rra k l n ve rm e ceh d id ir. G n m z s o sy a l
b ilim le rin e k tu ta b ile c ek d o u rg a n l v e sa la m kurucu m e to d u y la
bereketli b n H ald u n m lk n n k la v u z k itab d r. H em bu ilim eh rin e
gid e n y o lla r h em d e y o ld a n k aran p atik ala r e k in c e siz o rta y a k o y a r.
E serin m ellifi, m it H a ssa n , m r n b n H a ld u n 'u n k a v ra m la rn a n la
m ay a v e b u n la rn h a lk m z n k ad im z a m a n la rn d a k i tczh r b iim leri ile
k im liim izin o lu u m u n d a k i ile v sellik le rin i a n la tm a y a a la ra k d o ld u r
m u tu r d ersek , h ata e tm i s a y lm a y z .. .V e Tbn H ald u n b ir ilim e h riy se
m it H a ssa n o n u n a n a h ta rd r' k a z iv v e sin e va rrz b u rad an .
" B ira z um utsuz bir gayret am a, M u k ad d im e bilm eden bn H a ld u n
yoru m lam aya k alk an larn , henz ilk istasyona varm adan ikram edilen
lim onatay afiyetle iip u yu tu larak soyulacak olan 'okunayan-bilm eyen 'lerin,
ikinci istasyondan nce u y an d rlm aya allm as grevini ihm l etmemek
zere" y a z y o r m etin lerin i m ellif.
b n H ald u n , b ir y e n i b ilim in k u ru cu su d u r v e sa la m m e to d o lo jisiy le
agla-rn st n d e b ir e tk in li e m liktir. E se rin in b t n sel in celem eleri
o n u n e m sa lsiz a b a la rn ve b a d n d ren u sta l n o rta y a k o yar. O 'n u n
ku rd uu d e v s sistem v e m r n ilm i zerin e, e k sik a ra trm a la rn g ed ik
k ap a tcs v e ilm in b a b e la s g e n e llem ele rd e n u zak, b t n c l bir
o k u m a y a d v e t bu kitap ...

Ümit Hassan - İbn Haldun-Metodu Ve Siyaset Teorisi - DoğuBatı Yay - 2010 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ümit Hassan - İbn Haldun-Metodu Ve Siyaset Teorisi - DoğuBatı Yay - 2010 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MT HASSAN

Metodu ve Siyaset Teorisi

II. BN H A L D U N 'U N M E T O D U N U N N C L L E R ..................... 97

B N H A L D U N 'U N M E T O D U N U N E S A S L A R I.................. 124

A. SE B E P-SO N U D N A M V E D E T E R M N Z M ................... 124

B. TABATTA D Y A LEK TK S R E ................................................. 131

1. Kanunluluklarn Maddi Temellere Dayal Yorumu...................139

asl muhakemelerin zerresi deitirilmedi. Kimi noktalara bak y

Bilgisi, bilinci, itenlii ve sabr ile bu kitabn yeniden gn na

Dou Bat Yaynlar ynetimine, deerli editrlerine, yrekten te

KISALTMALAR ZERNE AIKLAMA

bn Haldun M ukaddime adl eserinde ekonomik ilikilere dayanan

kavuturulmas bizim izleyebileceimiz en geerli yaklam olarak

1 Gustave E. von Grunebaum (ed.), Unity and Variety in Muslim Civiliza

lm inin esaslarn kendi kaleminden grelim, belki de, daha doru

heplerle neticeler yekdierine balanmakta, ey ve olaylar (bir

* MSU, I, s. 283: MU, 1, s. 229: MR, I, s. 194.

I. BN HALDUN DNCESNE YAKLAIMDA

20 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

tadr. Mukaddime ada basklarda genellikle cilt olarak dzenlenmek

fudan ada anlamyla ilk siyaset bilimcisi diye adlandrlmasna

22 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

aabilecek zaaflarn da barndrmaktadrlar. bn H aldunun bir "ta

alnmadndan bunlarn i-ilikileri gzden karlmaktadr. N ite

5 Hac Halifenin tarih anlaynn, mlk-devlet teorisine ksmen ynetebilen,

-tarihi niteliinde8 grmekte; Toynbee, bn H aldunun bir tarih fel

and M. Perlmann: Geschichte der Islamischen. Vlker und Staaten, 1939),

bn H aldunun nemine sosyologlarca da iaret edilmi;14 A.

Tarihi bn H aldunun nde gelen siyaset teoricileri arasnda yer

20 Yavuz Abadan, Devlet Felsefesi, A..S.B. Yaynlan, Ankara 1959, s. 163.

kurucusu26 ya da politik ekonominin nderi olarak irdeleyen a

30 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

derinlikten yoksun olarak formle edilmesi bal bana bir konudur.

32 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

uygarlklar etkilemesi ve belirlendirmesi hakkndaki tespitleri ile

34 Mukaddime'de Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

Vico, sz konusu kyas ve benzetmeler dizisi iinde -b en z e t

36 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

blmne verdii nem, toplumlar sosyal biimleri ve ekono

38 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

cet,75 H erder,76 W .Godwin,77 M althus,78 Haller,79 Hegel,80 Guizot,81

40 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

dna tank olunmaktadr. Tabiatyla, tekrar etmek pahasna ifade

II. MUKADDME ZERNE YAPILAN NCELEMELER

114 Mukaddime'yt yaplan atflarn ksaltlm biimleri iin almamzn

42 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

Deiik inceleyicilerin belirli hususlarda ayn ya da benzeri gr

44 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

121 A. von Kremer, ibn Chaldun und seine Kulturgeschichte der

20. yzyln ilk 25 yllk dneminde M ukaddim enin incelenmesi

46 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

Tarih Felsefesi ve M eto d u n u n B am sz n c e le n m e si

leri kendi dnce ve gzlemlerinin rndr.132 zellikle devlet

137 Togan, s. 158.

48 Mukaddime'de Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

T arihin G d c G c n n B elirlenm esi*

138 F. Gabrieli, "Asabiyya, Encyclopedia o f slam (2. ed.).

iirline 193 2 de yaymlanan ilk eseri140 ile balamtr. Aratrmac,

50 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar

riyle yerine oturtacaktr. bn Haldun, hkm dara ya da yneticilere

147 E. Rosenthal, s. 80.

bu yeri, onun 14. yzyl slm dncesindeki m stesna yerinin gz

52 Mukaddimede Btnsellik Sorunu ve Mevcut Yaklamlar