Ege University

Working Papers in Economics 2006

http://www.iibf.ege.edu.tr/economics/tartisma

YAPISAL KIRILMA ALTINDA PARA TALEBNN

STKRARI: TRKYE RNE
A. Nazif atk

Working Paper No: 06 / 11

December 2006

Department of Economics
Ege University

Yapsal Krlma Altnda Para Talebinin stikrar: Trkiye rnei

A. Nazif atk
Money Demand Stability under The Stuctural Break: The Turkish Case
Abstract
This study investigates the stability of the relationship between demand for real money, real income,
and interest rates in Turkey using quarterly data for the period from 1988:I to 2005: IV. According to
conventional stability tests the demand for money is subject to serious parameter instabilities,
especially during the periods of economic crises. Zivot and Andrews (1992) unit root tests show the
existence of structural breaks in the variables, but the existence of breaks do not change the results
obtained from the conventional ADF tests. Although the standard multivariate cointegration analysis
reveals a longrun relationship between variables, the evidence of cointegration is not present when a
structural break is found in the relationship using Gregory and Hansen (1996) methodology. These
findings show that Central Bank of Turkey must be cautious in using monetary aggregates as a
potential indicator of monetary policy.
Keywords: Money Demand, Structural Break, Zivot-Andrews Unit Root Test, Gregory-Hansen
Cointegration Test.
JEL Classification: C32, C41, C52, E41
zet
Bu almada Trkiyede 1988: I 2005: IV dnemleri arasnda reel para talebi ile reel gelir ve faiz
oran arasndaki ilikinin istikrarll eyreklik veriler kullanlarak incelenmitir. Geleneksel
istikrarllk testlerine gre para talebi zellikle

kriz dnemlerinde nemli istikrarszlklar

gstermektedir. Zivot Andrews (1992) kk testleri deikenlerde yapsal krlmalarn varlna iaret
etmektedir, fakat elde edilen sonular geleneksel ADF testlerinden elde edilen sonular
deitirmemitir. okdeikenli ebtnleme analizinden elde edilen sonular deikenler arasnda
uzun dnemli bir ilikinin olduunu gstermesine ramen, yapsal krlmann dikkate alnd Gregory
Hansen (1996) metolodolojisine gre deikenler arasnda bir ebtnleme sz konusu deildir. Bu
bulgular, TCMBnin parasal byklkleri para politikasnn potansiyel bir gstergesi olarak
kullanrken dikkatli olmas gerektiini gstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Para Talebi, Yapsal Krlma, Zivot-Andrews Birim Kk Testi, Gregory-Hansen
Ebtnleme Testi.

JEL Snflamas: C32, C41, C52, E41

Ege niversitesi ..B.F., ktisat Blm, Aratrma Grevlisi, a.nazif.catik@ege.edu.tr

1. Giri
stikrarl bir para talebi fonksiyonu para politikas erevesinde parasal byklklerde
yaplan herhangi bir deiikliin kt, faiz oranlar ve fiyatlar genel dzeyi gibi makro
iktisadi deikenler zerindeki etkilerinin tahmin edilebilmesi asndan hayati bir neme
sahiptir. Gerek ara gerekse ana hedef deiken olarak herhangi bir parasal bykln
kullanlabilmesi iin sz konusu parasal byklkler ile kt ve faiz oran gibi
makroekonomik deikenler arasnda istikrarl bir iliki olmaldr. Ancak bu artlar altnda ara
hedef deiken nihai hedef deikenin mkemmel bir ngrsn salayabilir.
Son yirmi yldr gelimekte olan lkelerde yaanan finansal serbestleme ve artan
finansal aklk, lkelerin finansal piyasalarnn birbiri ile entegre hale gelmesine neden
olmutur. Bu durum sz konusu finansal yeniliklerin para talebinin istikrar zerindeki
etkilerinin gelimekte olan lkeler asndan da incelenmesini gerekli klmtr1.
1989 ylnda sermaye hareketleri tamamen serbestletirilmesinden gnmze
Trkiyede de hzl bir finansal serbestleme ve yenilik sreci ortaya kmtr. Finansal
serbestleme

erevesinde

gelitirilen

eitli

finansal

aralarn

kamu

borlarnn

finansmannda kullanlmas, TLnin tam konvertibilitesinin salanmas, yabanc paralarla

arasndaki ikamesinin artmas ve ksa vadeli sermaye hareketlerinin reel ekonomi zerinde
yaratt istikrarszlklar, yksek ve kronik enflasyon bu dnemi karakterize eden en nemli
zelliklerdir (Yeldan, 2004:128-9). Sz konusu dnemde kamu bor stokunun yksek
dzeylerde seyretmesi ve srdrlemez cari aklar 1994 ve Kasm 2000-ubat 2001
krizlerinin yaanmasna neden olmutur. Deinilen bu gelimelerin para talebinin istikrar
zerinde de nemli etkiler yaratmas kanlmaz grnmektedir.
Bu almann amac Trkiyede 1980lerin sonlarndan itibaren hz kazanan finansal
serbestleme srecinin para talebinin istikrar zerindeki etkisini yapsal krlmalar da dikkate
alarak incelemektir. Para talebi, gelir ve faiz oran gibi deikenler arasndaki uzun dnemli
ilikinin geleneksel ebtnleme yntemleri kullanlarak incelendii dier almalardan
farkl olarak yapsal krlmalar kukla deikenler yerine modelin ierisinde tahminleme
yoluyla belirlenecektir. alma u ksmlardan olumaktadr: kinci ksmda Trkiye zerine
1

Gelimi ve gelimekte olan lkelerde para talebinin istikar zerine yaplm ampirik almalara ilikin geni
bir literatr taramas iin bkz. Sriram (1999).

yaplan para talebinin istikrar ile ilgili almalara yer verilecektir. nc ksmda
kullanlacak model ve veri setine deinilecektir. Ekonometrik analiz ksmnda ilk olarak para
talebi modelinin istikrarll para talebi modelinin tekrarlanan EKK yntemi ile tahmin
edilmesinden elde edilen artklar ve katsaylar zerinden yaplan istikrarllk testleri ile
saptanmaya allacaktr. Ekonometrik analizin ikinci ksmnda para talebi fonksiyonundaki
deikenler arasndaki uzun dnemli ilikininin varl Johansen Juselius (1990) ebtnleme
testi ile ortaya konacaktr. Ekonometrik analizin son ksmnda ise olas yapsal krlmalarn
para talebinin istikrar zerindeki etkilerinin analiz edilmesi amalanmaktadr. Bu erevede
ilk olarak Zivot Andrews birim kk testleri yaplacak, yapsal krlmalarn para talebi
fonksiyonundaki deikenler arasndaki uzun dnemli ilikiye olan etkisi Gregory Hansen
ebtnleme testi ile saptanmaya allacaktr. almann sonu ksmnda tm analizlerden
elde edilen sonular bir araya getirilerek eitli politika nerilerinde bulunulacaktr.
2. Literatr zeti
Literatrde Trkiyede para talebinin istikrarnn ebtnleme yntemi ile analiz
edildii birok alma bulunmaktadr. Koar (1995) 1978:I-1990:IV dnemini kapsayan
eyreklik veriler kulland almasnda Trkiyede reel para talebi ile reel gelir, faiz oran ve
dviz kuru gibi frsat maliyeti deikenleri arasnda uzun dnemli istikrarl bir iliki olduunu
ortaya koymutur. Mutluer ve Barlas (1999) 19872001 dnemini kapsayan almalarnda
M2X tanml para talebi ile reel gelir, mevduat faiz oran, DBS faiz oran, enflasyon ve reel
dviz kuru arasnda istikrarl bir iliki olduunu, enflasyon ve dviz kurunun geni tanml
para talebi zerinde nemli bir etkisi olduunu bulmulardr. Benzer bir almada Aknc
(2003), para talebi fonksiyonunda reel emisyon hacminin baml deiken olarak kullanm
19872003 dneminde reel para talebinin istikrarl olduunu gstermitir.
Civcir (2000, 2003a, 2003b) farkl dnemleri kapsayan almalarnda, reel para
talebinin uzun dnemde milli gelir, faiz oran, enflasyon oran ve para ikamesinin gstergesi
olarak gsterilen deikenler arasnda ile uzun dnemli bir iliki ierisinde olduunu ortaya
koymutur. Sz edilen almalara gre ele alnan dnem boyunca yaplan ekonomik
reformlar ve yaanan ekonomik krizlere ramen para talebi istikrarldr. Para ikamesinin
varlna ramen para talebinin istikrarl olmas ise ekonomide para otoritesi tarafndan halen
etkin bir para politikas uygulanabilme imknnn bulunduuna iaret etmektedir.

Yukarda deinilen almalar Trkiyede 1980lerin sonlarndan itibaren hz kazanan

finansal serbestleme srecinin para talebinin istikrar zerindeki etkisini analiz etmesine
ramen ebtnleme ilikisindeki yapsal krlmalar gz ard etmektedir. Bu nedenle
almada nceki almalardan farkl olarak, standart birim kk ve ebtnleme yntemleri
yannda, olas yapsal krlmalarn varl altnda

birim kk hipotezi ve ebtnleme

ilikisinin ortaya konmas amacyla Zivot-Andrews (1992) birim kk testi Gregory-Hansen

(1996) ebtnleme testi kullanlacaktr.
3. Model ve Veriler
Trkiyede yaanan krizlerin para talebinin istikar zerindeki etkilerinin analiz
edilecei almada aadaki model kullanlacaktr.

M 1 = a + a ln y s a + a r + e

0
1
2
t
P

ln

(1)

Burada:
M1
ln
: M1nin 1982 yln temel yl kabul eden TEFEye blnmesi ile elde edilen dar
P

tanml reel para arznn doal logaritmasn,

lnysa: Mevsimsellikten arndrlm 1987 sabit fiyatlar ile hesaplanm reel GSYHy,
r: aylk arlklandrlm vadeli mevduat faiz orann temsil etmektedir.
1988:I2005:IV dnemine ait aylk verilerin kullanld almada tm veriler
TCMB Elektronik veri datm sisteminden temin edilmitir. Modelde para tutmann st
snrn belirleyen lek deiken (scale variable) olarak mevsimsellikten arndrlm reel
GSYH kullanlmtr. Reel gelirdeki artn para talebini arttrmas beklendiinden sz
edilen deikene ait katsay iareti pozitif beklenmektedir. Para dndaki alternatif varlklarn
getirisini temsilen aylk vadeli mevduat faiz oran kullanlmtr. Faiz oranndaki bir arta
iktisadi ajanlarn ilemler amacyla tuttuklar para miktarn azaltarak tepki vermesi
beklenmektedir.
4. stikrarllk Testleri
almann bu ksmnda para talebinin istikrarlnn ortaya konmas amacyla
yukardaki para talebi modeline dayal olarak Tekrarlanan Artklar (Recursive Residuals),
Birikimli Artk Kareleri Toplam (Cumulative Sum of Square of Residuals), ve para talebi
fonksiyonuna ait Tekrarlanan Katsaylar (Recursive Coefficients) gibi eitli testler
4

kullanlacaktr. Tm bu testler EKK tahmininden elde edilen regresyon artklarna ve

katsaylara bal olduundan ilk olarak yukarda tanmlanan para talebi fonksiyonu EKK
yntemi ile tahmin edilmitir2. Grafik 1de para talebinin tahmininden elde edilen birikimli
artk kareleri toplam ve tekrarlanan artklar verilmitir. Tekrarlanan artklar 1992 yl ile, iki
byk krizin yaand 1994 ve 2001 yllarnda iki standart sapmalk bandn dna
kmaktadr. Bu durum sz konusu dnemlerde para talebinin istikrarsz olduu anlamna
gelmektedir. te yandan birikimli artk kareleri toplam para talebi fonksiyonunun
katsaylarnn istikrarl olduu bo hipotezini %5 anlamllk dzeyinde reddetmektedir. Sz
edilen test sonucu da para talebinin zellikle krizlerin yaand dnemlerde istikrarsz
olduunu ima etmektedir.

Grafik 1. Birikimli Artk Kareleri Toplam ve Tekrarlanan Artklar

2.4

0.8

2.0
0.4
1.6
0.0

1.2
0.8

-0.4

0.4
-0.8

0.0
-0.4

-1.2
1992

1994

1996

1998

2000

2002

Tekrarlanan Faiz Oran Tahmini

2 S.S.

2004

1992

1994

1996

1998

2000

Tekrarlanan Reel GelirTahmini

2002

2004

2 S.S.

Grafik 2: Para Talebi Fonksiyonunun Tekrarlanan Katsaylar: Reel Gelir ve Faiz Oran

Dier taraftan kriz dnemlerinde para talebinin gelire ve faiz oranna olan
esnekliklerinin nemli lde deiim gsterdii Grafik 2de grlebilmektedir. 1988 ylnda
yaklak yzde 1,6 olan dar tanml para talebinin gelir esneklii 1990larn ortalarnda nemli
dler gstermi, 2005 yl itibari ile yaklak %1 olmutur. Para talebinin faiz esneklii ise
2

Para talebi Fonksiyonunun EKK tahmin sonular Ek Tablo 1de yer almaktadr.

gelir esnekliine nazaran daha fazla dalgalanm 1988 ylndaki -0,28 olan, kriz yllarnda
nemli dler gsteren sz konusu byklk 2005 yl itibariyle -0,58 olmutur. Ancak her
iki deikene ait tekrarlanan katsaylar nemli istikrarszlklar gstermelerine ramen, iki
standart sapmalk gven aralnn dna tamadklarndan, bu durum

katsay

parametrelerinde herhangi bir yapsal krlmaya iaret etmemektedir.

5. Ebtnleme Testi
Yukarda yaplan

istikrarllk testleri para talebi fonksiyonuna ait deikenlerin

duraan olmas kaydyla geerlidir. Literatrde yaplan birok alma ou makroekonomik

deikenin birim kk ierdiini gstermektedir ve bu deikenlerden elde edilen tahmin
sonular ancak sz konusu zaman serilerinin dorusal bileimi duraan, yani seriler
ebtnleik ise tutarl sonular verecektir. Bu almada ok deikenli ebtnlemenin test
edilmesinde Johansen ve Juselius (1990) ebtnleme testi kullanlacaktr. Johansen yntemi
aadaki admlar iermektedir.
Xt (nx1) boyutunda T rneklem saysn ieren deikenler vektrn temsil etsin.
Xtnin I(1) sreci olduu varsaylrsa deikenler arasndaki ebtnleik vektrler, aadaki
hata dzeltme modelinin tahmini yolu ile belirlenebilir:
p 1

X t = A0 + X t p +

Ai X t i + t

(2)

i =1

Yukardaki denklemde X t ve X t i vektrleri I(0) iken X t p vektr ise I(1)dir. Bu

nedenle deikenler arasndaki uzun dnemli ilikinin nitelii matrisinin rank r tarafndan
belirlenmektedir. matrisinin = ' eklinde srasyla uyumlanma katsaylar ve
ebtnleik vektrleri gsterecek ekilde yeniden tanmlanmas mmkndr.
(1988) ve

Johansen

Johansen ve Juselius (1990) ebtnleik vektrlerin saysnn belirlenmesi

amacyla iz ve maksimum zdeer olmak zere iki farkl test nermilerdir. Bunlardan iz
testi matrisinin ranknn rye eit veya rden kk olduu bo hipotezi test eder.
Maksimum zdeer testi ise ebtnleik vektr saysnn r olduunu ifade eden bo hipotezi
r+1 olduunu ifade eden alternatif hipoteze kar test eder.

Tablo 1: ADF Birim Kk Testleri

Dzey

Birinci Fark

Sabitli
Sabitli ve Trendli
0.693(0)
-0.838(0)
0.112(0)
-2.184(4)
-2.400(0)
-2.760(0)

lnM1/P
lnysa
R
ADF test kritik
deerleri

Sabitli
Sabitli ve Trendli
-7.916(0)
-6.799(1)
-4.717(5)
-4.683(5)
-5.903(4)
-6.386(4)

1% dzeyi
-4.101
5% dzeyi
-3.478
10% dzeyi
-3.167
Not: Parantez iindeki deerler AIC (Akaike Bilgi Kriteri) yardm ile belirlenen gecikme saylarn
gstermektedir.

Ebtnleme testinin ilk aamas olarak analizde kullanlan serilerin duraanlk

dzeylerinin belirlenmesi amacyla yaplan ADF (Dickey ve Fuller (1981)) testine gre
Tablo1den de grld zere tm seriler birim kk iermektedir. Seriler ayn dereceden
btnleik olduklarndan bu deikenler arasndaki uzun dnemli ilikinin varl Johansen e
btnleme testi yardm ile tespit edilebilecektir. Maksimum olabilirlik yntemi kullanlarak
ebtnleik vektrlerin varlnn test edildii Johansen yaklam duraan olmayan serilerin
dzey deerleri ve farklarn ieren VAR (Vector Auto Regression) tahmininden
olumaktadr. Bu amala ilk olarak portfy dengesine dayal para talebi denkleminin
deikenlerini ieren bir VAR modeli oluturulmutur. VAR modelinde uygun gecikme says
Hannan-Quinn ve Schwarz bilgi kriterine gre bir olarak belirlenmitir. VAR Modeli katsay
matrisinin kkleri birim emberin iinde yer aldndan istikrarldr (Bkz. Tablo 2). VAR
modelinin

diagnostik

test sonular da

hata

terimlerinin normal dalm hari

salanmaktadr3.

Tablo 2: VAR Duraanlk Koulu ve Sistem Diagnostik Testleri

Kkler (Roots)

Konum (Modulus)

0.963
0.900
0.650

0.963
0.900
0.650
Ki-Kare st.

Olaslk

VAR Deien Varyans Testi

198.698

0.795

J&B Normal Dalm Testi

206.089

0.000

Gecikme

LM st.

Olaslk

7.370

0.599

27.807

0.001

1
2
3

VAR Otokorelasyon LM Testi

Civcir (2000, 2003a, 2003b)de de para talebi VAR modelinde hata terimlerinin normal dalmad sonucu
elde edilmitir.

VAR modeli duraanlk koulunu saladktan ve diagnostik testleri getikten sonra

Johansen Ebtnleme yntemi kullanlarak

Tablo 3teki sonular elde edilmitir.

Ebtnleme testi sonular iz testine gre para talebi, reel gelir ve faiz oran arasnda uzun
dnemli herhangi bir ilikinin olmadn gsterirken maksimum zdeer testi 1 ebtnleik
vektrn bulunduunu iaret etmektedir.
Tablo 3: Kstlanmam Ebtnleme Rank Testi
z Testi
Bo Hipotez
r=0
r1
r2

zdeer

z
statistii

%5
Kritik Deer

Olaslk

0.311
0.069
0.051

34.790
8.724
3.699

35.193
20.262
9.165

0.055
0.762
0.459

zdeer

Maks-zdeer
statistii

%5
Kritik Deer

Olaslk

0.310
0.069
0.051

26.066
5.025
3.699

22.300**
15.892
9.165

0.014
0.886
0.459

Maksimum zdeer Testi

Bo Hipotez
r=0
r=1
r=2

Not: *ve ** srasyla 0.01 and 0.05 anlam dzeyinde bo hipotezin reddedildiini gstermektedir.

Maksimum zdeer testine gre ebtleik vektr saysnn r=1 olarak belirlenmesi ve
sz konusu vektrn dar tanml reel para talebi ln(M1/P)ye gre normalize edilmesi
durumunda reel para talebi fonksiyonunu aadaki gibi ifade etmek mmkndr:

M1
ln
8 .3 5 3 + 0 .8 0 9 ln y sa 1 .2 5 2 r
= (1
.9 5 4 )
(0 .1 7 4 )
P
( 0 .1 9 0 )

(3)

Parantez ierisindeki deerlerin standart hatalar gsterdii (3) nolu denklemden

grld zere normalize edilmi ebtnleik parametreler beklenen iarete sahiptir ve %1
anlamllk dzeyinde tm katsaylar anlamldr. Para talebinin yar faiz esneklii birin
zerinde ve anlaml bulunurken, gelir esneklii ise birin altnda ve anlaml bulunmutur. Bu
durum dar tanml parann dk bir mal olduunun bir gstergesidir.
Ebtnleik vektrn ln(M1/P) baml deiken olacak ekilde normalize
edilmesinin doruluunu saptamak amacyla zayf dsallk (weak exogeneity) testi
yaplmtr. Sz edilen teste gre %1 anlamllk dzeyinde sadece reel para talebinin zayf

dsal olduu bo hipotezi reddedilmektedir, yani reel para talebi isel deiken olarak
alnabilmektedir.
Tablo 4: Uyumlanma Katsaylar ve Zayf Dsallk Testi
Uyumlanma Katsaylar
D(LNM1P)
-0.148
t deeri
(-2.991)
D(LNYSA)
t deeri

-0.0418
(-1.288)

D(R)
t deeri
Zayf Dsallk Test statistikleri
LR testi 2 (1)

-0.201
(-2.312)

ln(M1/P)
lnysa
r
7.688
1.466
4.770
(0.006)*
(0.226)**
(0.029)**
Not: * ve ** srasyla Olabilirlik Oran (Likelihood Ratio) testinin %5 ve %1 anlamllk dzeyinde
reddedildiini gstermektedir.

Uyumlanma hz katsaylar reel geliri deikeni (lnysa) hari anlaml bulunmutur.

Sz konusu katsaylar ayn zamanda deikenler arasndaki dengesizliin reel para ve faiz
orannn dinamik uyumlanmas ile dzeltildiini gstermektedir. Bu durum deikenin
bulunduu bir modelde dengeye uyumlanma srecinde parasal gstergelerin kullanlmas
gerektiini gstermektedir. Reel para arznn uzun dnemli denge deerinde ksa dnemli bir
sapma olduunda faiz oranlar ve reel para arz buna negatif ynde ve anlaml bir tepki
vermektedir. Elde edilen dier nemli bir sonu ise parasal bir byklk kullanlarak ktda
ksa dnemli bir artn salanmasn amalayan ihtiyari bir para politikasnn temkinli bir
ekilde karlanmas gerektii ile ilgilidir.
6. Yapsal Krlma Altnda Birim Kk Hipotezi ve Ebtnleme likisi

Yukardaki birim kk ve ebtnleme analizlerinde reel para talebi, reel gelir ve faiz
oran arasnda anlaml bir ebtnleme ilikisi bulunmasna ramen zellikle 1989 sonras
Trkiyesinde finansal serbestleme hareketleri ve nemli krizlerin yaand dnlrse sz
konusu gelimelerin birim kk ve ebtnleme ilikisi zerindeki etkisinin ortaya konmas
gerekmektedir. Bu amala almann bu ksmnda yapsal krlma altnda birim kk ve
ebtnlemenin varlnn test edilmesini salayan Zivot-Andrews (1992) birim kk testi ve
Gregory-Hansen (1996) ebtnleme testi yaplacaktr.

6.1 Zivot Andrews (1992) Birim Kk Testi ve Gregory-Hansen Ebtnleme Testi

Tahmin dnemindeki herhangi bir yapsal krlmann etkisinin belirlenmesi amacyla

Zivot ve Andrewsun (1992) birim kk testi kullanlmtr. Sz edilen birim kk testine gre
zaman serilerindeki yapsal krlmalar Perron (1989)un aksine isel olarak belirlenmektedir.
Zivot-Andrews birim kk testi aadaki 3 modele dayal olarak yaplmaktadr (Zivot ve
Andrews, 1992: 253-4):
Model A:

y = + DU t ( ) + t + yt 1 + c Aj yt j + et

(4)

j =1

Model B:
B

y = + t + DT t ( ) + yt 1 + c Bj yt j + et

(5)

j =1

Model C:
C

y = + DU t ( ) + t + DTt * ( ) + yt 1 + c Cj yt j + et

(6)

j =1

Burada t=1,2,3,..T tahmin dnemini, TB=Krlma zamann, = TB T krlma

noktasn gstermektedir. Kukla deikenlerden DU t ( ) sabitteki krlmay gstermektedir,

t > T olmas durumunda 1 aksi takdirde 0 deerini almaktadr. Kukla deikenlerden

DTt * ( ) eimdeki krlmay gstermektedir, t > T olmas durumunda 1 aksi takdirde 0

deerini almaktadr. Model A sabitteki, Model B eimdeki, Model C ise sabit ve eimdeki
herhangi bir yapsal krlmann olup olmadn tespit etmektedir. Her model EKK yntemi
kullanlarak krlma orann da ierecek ekilde j=tden j=(T-1)/Tye kadar tahmin
edilmektedir. nn her bir deeri iin ekstra k kadar geniletilmi terimdeki gecikme says
i

seim kriterleri tarafndan belirlenerek nin bire eit olup olmad hesaplanan t deeri ile
test edilmektedir. Yapsal krlma yllar bu ekilde hesaplanan t deerlerinin minimum
olduu dnemlere tekabl etmektedir.

Hesaplanan t istatistiklerinin mutlak deer olarak

Zivot ve Andrews (1992) kritik deerlerinden byk olmas durumunda birim kk bo

hipotezi reddedilmektedir.
Her bir deiken iin Zivot-Andrews birim kk testi ile yapsal krlma dnemlerinin
ve sz konusu krlmalarn birim kk zerindeki etkilerinin belirlenmesinden sonra, GregoryHansen (1996) ebtnleme testi yaplacaktr. Johansen ve Juselius (1990) tarafndan
gelitirilen standart ebtnleme testine gre ebtnleik vektrdeki katsaylarn zamana
gre deimedii varsaylmaktadr. Ancak, Gregory ve Hansen (1996) ebtnleik vektr

10

katsaylarnn krlma dnemlerinde deiime urayaca gereinden hareketle isel olarak

belirlenen tek bir yapsal krlmaya izin veren ebtnleme testi gelitirmitir. GregoryHansen metodolojisine gre yapsal krlmaya dayal ebtnleme Zivot-Andrews birim kk
testinde olduu gibi sabitte eimde ve hem eim ve sabiti de ieren 3 ayr model yardm ile
test edilmektedir (Gregory ve Hansen, 1996: 103).
Model 1: Sabitte Krlma
(7)
y1t = 1 + 2t + T y2t + et
t = 1, 2,.......n
Burada 1 krlmadan nceki sabiti 2 krlmadan sonraki sabitte meydana gelen

deimeyi gstermektedir. n 0 ile 1 arasnda yer alan krlmann zamanlamasn gsteren

bir katsay olduu modelde t kukla deikeni t > [n ] olmas durumunda 1, aksi durumda
0 deerini almaktadr. T aklayc deikenlere ait katsay vektrn (Slope Coefficients)
gstermektedir. Para talebinin istikrarnn analiz edildii bu almada y1t dar tanml reel
para arzn y2t reel gelir ve aylk arlklandrlm mevduat faiz oranndan oluan
aklayc deikenler vektrn temsil etmektedir.
Model 2: Sabit ve Trendde Krlma
y1t = 1 + 2t + t + T y2t + et
t = 1, 2,.......n
(8)
Dier bir yapsal krlma modeli model 1e trend deikeninin de eklenmesi ile ayn

anda sabit ve trendde krlmaya izin veren model 2dir.

Model 3: Rejim Deiimi

y1t = 1 + 2t + 1T y2t + 2T y2tt + et

t = 1, 2,.......n

Burada Sabitte krlma modelinden farkl olarak

(9)

rejim deiiminden nceki

ebtnleme vektrn ve 2 rejim deiiminden sonra ebtnleme vektrnde medyana

gelen deimeyi gstermektedir.
Gregory ve Hansen (1996) yukardaki modelleri dikkate alarak eitli testler yardm
ile yapsal krlma altnda ebtnlemenin varln saptamaya almtr. lk olarak Her bir

deeri iin yukardaki modeller EKK ile tahmin edilerek artklar elde edilmi, bu
modellerden elde edilen hata terimlerinden Phillips Perron (1988) test istatistikleri veya ADF
(Augmented Dickey Fuller) test istatisii hesaplanmtr.
Daha sonra ise her bir deeri iin hesaplanan test istatiklerinin minimum olduu
nokta krlma noktas olarak nitelendirilmekte, elde edilen minimum test istatistiinin Gregory
ve Hansen (1996)de hesaplanan kritik deerlerinden mutlak deer olarak byk olmas
durumunda ebtnlemenin olmad bo hipotez reddedilmektedir.

Sz edilen test

istatistiklerini aadaki gibi gstermek mmkndr:

11

Z* = inf Z ( )

(10.1)

Z* = inf Zt ( )

(10.2)

ADF * = inf ADF ( )

(10.3)

T
T

Tablo 5: Zivot-Andrews Birim Kk Testleri

Deiken
Model
Krlma Dnemi
lnm1p
A
1994:01
B
1996:02
C
1994:01
Lnysa
A
1999:03
B
1996:04
C
2001:01
R
A
2001:02
B
1998:02
C
1998:03

Minimum T statistikleri
-3.107(0)
-2.570(0)
-3.409(0)
-3.612(2)
-2.539(2)
-4.257(2)
-4.751 (0)
-4.962***(0)
-4.920(0)

Parantez iindeki deerler Akaike Bilgi Kriteri tarafndan seilen gecikme saysn gstermektedir.
Modeller iin Zivot ve Andrews (1992, s.258)den alnan kritik deerler aadadr:
Model A: 1% -5.34 ve 5% -4.80
Model B: 1% -4.93 ve 5% -4.42
Model C: 1% -5.57 ve 5% -5.08

6.2 Zivot Andrews (1992) Birim Kk ve Gregory-Hansen Ebtnleme Testi Sonular

Deikenlerin Zivot-Andrews birim kk testlerine ait sonular minimum t istatistiine

gre belirlenen yapsal krlma dnemleri ile birlikte Tablo 5te verilmitir. Tm deikenler
her model iin, faiz orannda 1998:02 dneminde eimde bir yapsal krlmann olduunu
gsteren model B haricinde, yapsal krmal birim kkn olduu bo hipotezini
reddedememektedir. Bu nedenle Zivot-Andrews birim kk testinden elde edilen sonularn
serilerdeki yapsal krlmalarn geleneksel ADF birim kk test sonular nemli lde
etkilemedii tm serilerin I(1) olduu grlmektedir.

Deikenlerin krlma dnemlerine

bakldnda ise dar tanml rel para talebinde (lnM1p) 1994 ylnn birinci eyreinde hem
sabitte ve hem de sabit ve eimde krlmann yaand grlmektedir. Reel gelirde (lnysa)
1999 ylnn nc eyreinde sabitte, 1996 ylnn drdnc eyreinde eimde, 2001
ylnn birinci eyreinde ise hem eim hem de sabitte bir krlma sz konusudur. ZivotAndrews birim kk testine gre faiz orannda (r) ise 2001 ikinci eyreinde sabitte, 1998
ylnn ikinci eyreinde eimde, 1998 ylnn nc eyreinde ise hem eim hem de sabitte
bir krlma bulunmaktadr. Genel olarak denilebilir ki, Trkiyede yaanan 1994 ve Kasm

12

2000- ubat 2001 krizleri ve 1998in Austos ayndaki Rusya krizi serilerde yapsal
krlmalara neden olmasna ramen, bu durum serilerin birim kk ierdii sonucunu
deitirmemitir.

Tablo 6: Gregory-Hansen Ebtnleme Testi Sonular

Model
Krlma Dnemi ADF istatistii
Kritik Deerler
Sabitte Krlma
1994:01
-3.795(1)
1% -5.44 ve 5% -4.92
Sabitte ve Trendde krlma
1993:03
-3.634(1)
1% -5.80 ve 5% -5.29
Rejim Deiimi
1999:01
-4.928(1)
1% -5.80 ve 5% -5.29
Kritik deerler Gregory and Hansen (1996, s. 109)dan alnmtr.
Parantez iindeki deerler Akaike Bilgi Kriteri tarafndan seilen gecikme saysn gstermektedir.

Yapsal krlma altnda serilerin duraanlk dzeylerinin belirlenmesinden sonra para

talebi fonksiyonundaki deikenlerin yapsal krlma altnda aralarnda uzun dnemli bir iliki
olup olmadnn tespit edilmesi amacyla Gregory-Hansen ebtnleme testi yaplm
minimum ADF testleri ve bunlara denk gelen krlma dnemleri Tablo 6da verilmitir. Tm
modeller iin hesaplanan minimum ADF istatistii mutlak deer olarak kritik deerlerden
kk olduu iin Gregory-Hansen testine gre reel para talebi, gelir ve faiz oran arasnda
uzun dnemli bir iliki sz konusu deildir. Model 1e gre 1994 krizinin yaand 1994
ylnn birinci eyreinde sabitte bir krma sz konusudur. Ayn ekilde sabitte ve trendde
krlmay gsteren Model 2de 1993 ylnn nc eyreinde yapsal bir krlma
grlmektedir. Rejim deiiminin test edildii Model 3te ise 1999 ylnn ilk eyreinde
yapsal bir krlma bulunmaktadr. Sonu olarak Gregory-Hansen ebtnleme testi Johansen
Juselius ebtnleme testinin aksine reel para talebi reel gelir ve faiz oran arasnda uzun
dnemli bir ilikinin olmadn ortaya koymaktadr.
7. Sonu ve Deerlendirme

Bu almada Trkiyede 1980lerin sonlarndan itibaren hz kazanan finansal

serbestleme srecinin ve bu srete yaanan krizlere bal olarak ortaya kan yapsal
krlmalarn para talebinin istikrar zerindeki etkisi basit bir para talebi modeli yardm ile
incelenmitir. Bu amala ilk olarak para talebinin EKK tahmininden elde edilen regresyon
artklarna ve katsaylarna dayal istikrarllk analizi yaplmtr. Bu yntemde herhangi bir
yapsal krlmaya rastlanmamasna ramen, artk kareleri ve tekrarlanan katsaylar para talebi
fonksiyonunun parametrelerinin istikrarl olmadn gstermitir. stikrarllk testlerinin para
talebi fonksiyonuna ait deikenlerin duraan olmas koulu ile geerli olduu dikkate

13

alnarak geleneksel birim kk ve ebtnleme testlerinin yannda, yapsal krlmalarn etkisi

Zivot-Andrews birim kk ve Gregory-Hansen ebtnleme testleri ile ortaya konmaya
allmtr. Zivot-Andrews birim kk testine gre kriz dnemleri serilerde yapsal
krlmalara neden olmutur, ancak bu serilerin birim kk ierdii sonucunu deitirmemitir.
Ebtnleik vektr katsaylarnn deimedii varsaymna dayanan Johansen Juselius
ebtnleme testine gre para talebi istikrarl olmasna ramen, Gregory- Hansen
ebtnleme testi yapsal krlma altnda ebtnlemenin olmadna iaret etmektedir. Bu
durumda Trkiyede yaanan finansal krizlerin para talebini istikrarsz hale getiren nemli bir
etken olduunu sylemek mmkndr. Para politikas uygulamasnda herhangi bir parasal
bykln kullanlabilmesi iin, sz konusu parasal byklk ile kt ve faiz oran gibi
makroekonomik deikenler arasnda istikrarl bir ilikinin olmas gerektii gerei dikkate
alnrsa elde edilen sonular, gerek ara gerekse ana hedef deiken olarak dar tanml para
arznn merkez bankas tarafndan bir politika arac olarak kullanlmasnn salkl
olmayacan, sz konusu ilikide yapsal krlmalarn da dikkate alnmas gerektiini
gstermektedir.
Kaynaka

Aknc zge (2003), Modeling the Demand for Currency Issued in Turkey, The Central
Bank of the Republic of Turkey Research Department.
Civcir, rfan, (2000), Broad Money Demand, Financial Liberalization and Currency
Substitution in Turkey. ERF Seventh Annual Conference Proceedings.
Civcir, rfan (2003a),

Broad Money Demand and Currency Substitution in Turkey,

Ekonomicky Casopis/Journal of Economics, 7/51 pp.823-841.

Civcir, rfan (2003b), Money Demand, Financial Liberalization and Currency Substitution
in Turkey, Journal of Economic Studies. Vol.30, No. 5, pp.514-534.
Dickey, D.A., Fuller, W.A., (1981), Likelihood ratio statistics for autoregressive time series
with a unit root, Econometrica 49 (4), 10571073.
Goldfeld, S.M. (1976), The Case of Missing Money, Brookings Papers on Economic
Activity, ss. 683-730.
Gregory, A. W., ve Hansen, B. E. (1996), Tests For Cointegration in Models With Regime
And Trend Shifts, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 58, 555560.
Johansen, S., ve Juselius, K. (1990), Maximum likelihood estimation and inference on
Cointegration with application to the demand for money, Oxford Bulletin of Economics and
Statistics, 52, 169210.
14

Koar, idem . (1995), Cointegraton Test For Money Demand The Case For Turkey And
Israel, The Central Bank Of The Republc Of Turkey Research Department Discussion Paper
No: 9514.
Mutluer, Defne ve Yasemin Barlas (2002), Modeling the Turkish Broad Money Demand,
Central Bank Review, 2, 55-75.
Perron, P. (1989), "The Great Crash, the Oil Price Shock and the Unit Root Hypothesis",
Econometrica, 58, 1361-1401.
Perron, P. ve P.C.B. Phillips (1988), "Testing for a Unit Root in Time Series Regression",
Biometrika, 75, 335-346.
Sriram, S. S. (1999), Survey of Literature on Demand for Money: Theoretical and Emperical
Work with Special Reference to Error-Correction Models, IMF Working Paper, No.
WP/99/64.
TCMB Elektronik Veri Datm Sistemi, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html, Eriim Tarihi:
15.06.2006.
Yeldan, Erin (2001), Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi: Blm. Birikim.
Byme, stanbul: letiim Yay. 2001.
Zivot, E. ve Donald W. K. Andrews (1992), Further Evidence on the Great Crash, The OilPrice Shock, and the Unit-Root Hypothesis, Journal of Business and Economic Statistics,
July 1992, Vol. 10, No. 3.

Ek Tablo 1: Para Talebi Modeli EKK tahmin Sonular

Baml Deiken: ln(M1/P)
Aklayc Deikenler
Katsay
S.H.
t-ist
Sabit
-10.101
0.976
-10.350
lnysa
0.935
0.095
9.881
r
-0.589
0.082
-7.214
R-kare
0.752 Baml De. Ort.
Dzeltilmi R-kare
0.745 Baml S.H.
Regresyon S.H.
0.148 AIC
Hata Kareleri
1.506 SIC
Log Olabilirlik
37.046 F-ist
D-W ist.
0.497 Olaslk(F-ist)

Olaslk
0.000
0.000
0.000
-0.972
0.292
-0.946
-0.851
104.469
0.000

15