Bolum123 PDF

Mhendislerin
DFERANSYELDENKLEMLER
Do.Dr.TahsinEnginProf.Dr.YunusA.engel
Sakaryaniversitesi
MakinaMhendisliiBlm
Eyll2008
SAKARYA
-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/engel
NDEKLER
BLM1BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
1.5.PROBLEMLER
BLM2BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
2.4.4.BazzelTipDiferansiyelDenklemler
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
2.6.MHENDSLKUYGULAMALARI
2.7.PROBLEMLER
BLM3KNCveYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
3.1GR
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
3.8EULERDENKLEMLER
3.10.PROBLEMLER
BLM4LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNNZM
5.1.GR
5.2. LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ELMNASYON YNTEM LE
ZM
5.3.ZDEERYNTEMLEZM
5.4.MATRSYNTEMLEZM

Engin/engel
BLM5LAPLACEDNM
6.1.LAPLACEDNM
6.2.LAPLACEDNMNNTEMELZELLKLER
6.3.TREVNVEDFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLER
6.4.TERSLAPLACEDNM
6.5.DFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLEZM
6.6.KONVOLSYONTEOREM
6.7.PROBLEMLER
BLM6DFERANSYELDENKLEMLERNSAYISALZM
7.1.GR
7.2.SAYISALNTEGRALALMA
7.3.EULERYNTEM
7.4.TAYLORSERSYNTEM
7.5.RUNGEKUTTAYNTEM

Engin/engel
1. BLM
BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

dallarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bilim adamlar ve mhendisler genellikle deiime
urayan sistemleri incelerler ve diferansiyel denklemler mhendislere bir sistemdeki
anahtar deikenlerin deiimini inceleme ve fiziksel olay daha iyi anlama olana getirir.
Bilim ve matematik rencilerine ynelik matematik retimi uzun sredir bilim ve
mhendislik faklteleri arasnda bir anlamazlk konusu olmutur. Bilim ve mhendislik
faklteleri rencilerin teorik matematikle aralarnn ok da iyi olmad konusunda
hemfikirlerdir. Zira bu tarz retim rencilerin problem zme becerilerini
gelitirebilmelerine yardmc olamamaktadr. Bu uygulama ou niversitede bu dersten
baarszlk orann % 50lere kadar karmtr. Bu ise doa bilimleri ve mhendislik
blmleriiinnemlibirkayptr.Butartmaveanlamazlkgenelliklematematikrenimi
gren rencilerle doa bilimleri ve mhendislik renimi gren rencilere farkl ierikli
derslerin olumasyla sonulanmtr. Bylece doa bilimleri ve mhendislik faklteleri
rencilerine kendi disiplinleri ierisinde karlatklar problemleri zebilmeleri iin
matematikderslerinikendilerivermeyolunubenimsemilerdir.
Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

trevleri iermeleridir. Diferansiyel denklemlerin incelenmesi iyi bir matematik altyaps
gerektirir ve dolaysyla rencilerin bu derse balamadan nce baml ve bamsz
deiken,sreklivesreksizfonksiyon,adiveksmitrevler,farklarveartrmlarileintegral
gibitemelkonulargzdengeirmelerikesinliklenerilir.
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

diyoruz.Dierbirifadeylediferansiyeldenklembirtakmfonksiyonlarilebunlarntrevleri
arasndakiilikiyitemsileder.Bukavramilkolarak1676ylndaLeibniztarafndankullanld
ve diferansiyel denklemler uzun zamandr ok eitli pratik problemin modellenmesi ve
zlmesi iin bilim adamlar ve mhendisler tarafndan kullanlmaktadr. ou bilimsel
problemlerin tarif edilmesi baz anahtar deikenlerin dier deikenlere gre olan
deiimlerini ierir. Genellikle bu deikenlerdeki ok kk deiimlerin dikkate alnmas
daha genel ve hassas bir tanmlama salar. Deikenlerin sonsuz kk veya diferansiyel
deiimlerinin dikkate alnmas durumunda, deiim hzlarn trevlerle ifade etmek
suretiyle, fiziksel prensip ve kanunlar iin kesin matematiksel formlasyonlar salayan
diferansiyeldenklemlereldeedilir.Buyzdendiferansiyeldenklemleruzunzamandrdoa
bilimleri ve mhendislikte karlalan ok farkl problemlere baaryla uygulanmaktadr.
Aratrmalar, diferansiyel denklemlerin yeni uygulamalarn kefetmeye sadece fiziksel
bilimlerde deil ayn zamanda biyoloji, tp, istatistik, sosyoloji, psikoloji ve ekonomi gibi
alanlarda da devam etmektedirler. Hem teorik hem de uygulamal diferansiyel denklem
aratrmalargnmzdeokaktifaratrmakonulararasndabulunmaktadr.
Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

dikkate almak suretiyle, bir probleme uygulanmasyla diferansiyel denklemler elde
Engin/engel
edilmektedir.Dolaysyladiferansiyeldenklemineldeedilmesiproblemhakkndayeterlibilgi
sahibiolmay,problemedahilolandeikenleribelirleyebilmeyi,uygunbasitletirmelerve
varsaymlaryapabilmeyi,kullanlacakfizikselprensipvekanunlarbilmeyivededikkatlibir
analizyapabilmeyigerektirir.Aadabazrneklerverilmitir.
rnek11Newtonunhareketyasas
Newtonun ikinci kanununu kullanarak dz bir izgi boyunca F kuvvetinin etkisi altnda
hareket eden m ktleli bir cismin konumunu s tanmlayan diferansiyel denklemi elde
ediniz.
zm
Dinamikderslerimizdenhzveivmetanmlarnn
ds
V=
dt
dV d ds d 2 s
a=
= =
dt dt dt dt 2
olarak verildiini biliyoruz. Newtonun ikinci kanunu Kuvvet = Ktle vme eklinde ifade
edildiinden
d 2s
F ( t ) = m a( t ) = m 2
dt
yazlabilir.Dzenlemeyaplrsa
d 2 s F( t )
=
diferansiyeldenklemieldeedilir.
m
dt 2
rnek12Newtonunsoumakanunu
Balangta belirliscaklasahipkreselmetalbir cisimscakl T0olanscak suierisine
braklyor. Cismin balang scakl su scaklndan dk ise, cisme s transferi
balayaca bilinmektedir. Buna gre cismin herhangi bir t annda scakln T(t) veren
diferansiyeldenklemibelirleyiniz.
zm
Suyun bulunduu kab mkemmel ekilde yaltlm dnelim (evreye s kayb yok) ve
bunagreenerjininkorunumuprensibiniuygulayalm.Cisimscaksuyabrakldktantsre
sonracisminenerjisindekiart,cisminyzeyindencismetanmla(konveksiyon)geens
enerjisikadarolacaktr.Bunagre
mcT = hA(T ( t ) T0 )t eldeederiz.Herikitaraftyeblersek
T hA
(T ( t ) T0 )
=
t mc
Zamandiliminisonsuzkkaldmzda(limitdurumunda,yanit0)
dT ( t ) hA
(T ( t ) T0 )
=
dt
mc
diferansiyeldenklemieldeedilir.Budenklemkreselcisminscaklnzamannfonksiyonu
olarak ifade etmektedir. Diferansiyel denklemler fiziksel olay, bamsz deiken(ler)in
belirli bir aralktaki deerleri iin tanmlayabilir. rnein bu denklem kresel cismin
merkezinden yzeyine kadar olan scaklk deiimini tanmlar, bu snrlarn dnda
geersizdir. Ayrca denklem, cismin scak suya daldrld andan itibaren (t=0) scakln
verirvedolaysylaeldeedilecekzm0taralndageerliolacaktr.

Engin/engel
Bir ya da daha fazla baml deikenin tek bir deikene gre adi trevlerini ieren
diferansiyel denklemlere Adi Diferansiyel Denklem (ADD) denir. Bunun yannda ierisinde
biryadadahafazlabamldeikenin,biryadadahaokbamszdeikenegretrevleri
bulunan denkleme ise Ksmi Diferansiyel Denklem (KDD) diyeceiz. Bu derste ADD konusu
zerindedurulacakolupKDDkonusudahaoklisansstdzeylerdeelealnmaktadr.Adi
birdiferansiyeldenklemernekolarak
y + 3 x 2 y 4 y = xe x + 2Cotx
verilebilir.
Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

mertebesini verir. rnein stteki denklem 3. mertebedendir denir. Bunun yannda,
mertebeyleskakartrlanbirkavramolandereceyededeinmekgerekir.Birdiferansiyel
denklemdebulunanenyksekmertebelitrevinssne,budiferansiyeldenkleminderecesi
denecektir.
Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

diferansiyel denkleme lineer diferansiyel denklem denir. Dolaysyla ierisinde
y 3 ,( y )2 , yy , y y , sin y , e y gibi terimler bulunan denklemler lineer deildir. Bunun
3
yanndadenklem x 2 , xy , sin x , e sin x , ln x trndenifadelerierebilir.
Dahagenelbirifadeyleeerbirdiferansiyeldenklem
y ( n ) + f 1 ( x ) y ( n 1 ) + f 2 ( x ) y ( n 2 ) + ... + f n ( x ) y = R( x )
formunda ifade edilebiliyorsa denkleme lineerdir diyeceiz, aksi halde lineer olmayan bir
diferansiyel denklem sz konusudur. Bu denklemde eer R( x ) = 0 ise lineer diferansiyel
denklemhomojendir.Aksidurumdadenklemhomojenolmayandiferansiyeldenklemadn
alr.
rnek13Diferansiyeldenklemlerinsnflandrlmas
Aadakidiferansiyeldenklemlerisnflandrnz.
zm
(1)
y + 3 y = 0
(2.mertebelineerhomojen)
(2)
(2.mertebelineerhomojendeil)
y + 3 y = 2 x + sin x
(3)
(2.mertebelineerdeil)
y + 3 yy = 0
(4)
(3.mertebelineerdeilhomojendeil)
y + sin x y + cos y = e 2 x
Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

snflandrlmaktadr. Eer bu katsaylar birer sabitse denklem sabit katsayl diferansiyel
denklem, eer bamsz deikene bal fonksiyonlar ise deiken katsayl diferansiyel
denklem adn alr. rnein y + 2 y = sin x denklemi sabit katsayl, cosh x z + x 2 z = x ise
deikenkatsaylbirdiferansiyeldenklemdir.
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER

Engin/engel
Bir problem iin diferansiyel denklemin elde edilmesi genellikle kolaydr. Dier yandan bu
denkleminzmnnbulunmasisegenelliklezordur.Birdiferansiyeldenkleminzm
bazen bir ya da birka defa integral alma ileminden ibaret olabilse de bu tr durumlar
genellikle istisnadr. Tm diferansiyel denklem tiplerine uygulanabilen genel bir zm
yntemi ne yazk ki mevcut deildir. eitli snflara ayrlan diferansiyel denklemler iin
bunlarazgzmmetotlargelitirilmitir.Bazenbirdiferansiyeldenklemizmekbirden
fazlatekniinberaberkullanlmasnnyansrabutekniklerdekiyeterlibiruzmanlkdzeyi
ve hner gerektirir. Baz diferansiyel denklemler sadece ustaca yaplm bir takm
maniplasyonlarlazlebilirkenbazlarnnanalitikzmleriimkanszolabilir.Dolaysyla
birdiferansiyeldenklemizmekbilimdenziyadebirsanatdalgibidir.
Cebirsel denklemlerin zmnde genellikle x 2 7 x 10 = 0 trnden bir denklemi
salayan ayrk deerlerin (kklerin) bulunmas hedeflenir. te yandan bir diferansiyel
denklemi zerken, belirli bir aralkta denklemi salayan fonksiyonlar aranr. Yukardaki
cebirsel denklemi salayan deerler 2 ve 5 tir. Oysa y 7 y = 0 diferansiyel denklemini
herhangi bir x deeri iin e7x salamaktadr. Diferansiyel denklemi salayan herhangi bir
fonksiyon, diferansiyel denklemin bir zmdr. Benzer ekilde diferansiyel denklemi
salayan ve ierisinde bir ya da daha fazla keyfi sabit bulunduran ve bu nedenle bir eri
ailesinioluturanzmegenelzmdenir.Eerdiferansiyeldenkleminherzmgenel
zmdeki keyfi sabitlere deerler atanarak elde edilebiliyorsa bu genel zm ayn
zamanda tam zm adn alr. Genel zmden elde edilen her bir zm ise zel veya
zglzmadnalr.Eerdiferansiyeldenkleminherhangibirzm,genelzmdeki
sabitleredeerleratanarakeldeedilemiyorsabuzmtekilzmadnalr.Tpkcebirsel
denklemlerin zmnde olduu gibi, diferansiyel denklemlerde de, hangi isim altnda
olursaolsun,birzmdiferansiyeldenklemimutlakasalar.Eersalamyorsa,eldeedilen
zmhataldrdemektir.
rnek14Birdiferansiyeldenkleminzm
y = e 2 x ifadesinin (,+ ) aralnda y 2 y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm
olduunugsteriniz.
zm
Verilenzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.
y = e 2 x
2x
2x
alnarak diferansiyel denklemde yazlrsa 2e 2e = 0 olur ve denklem
2x
y = 2e
salanr.
rnek15Birdiferansiyeldenkleminzm
y = 1 x 2 ifadesinin yy + x = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu
gsteriniz.Verilenzmnherxdeeriiingeerliolupolmadnirdeleyiniz.
zm
2x
Verilen zm diferansiyel denklemde yazlrsa 1 x 2
+ x = 0 elde edilir,
2 1 x2
dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 1 x 2 0

olmas gerektii aktr. Buradan (1 x)(1 + x) 0 1 x ve 1 x yazlarak 1 x 1 elde
edilir.

Engin/engel
rnek16Birdiferansiyeldenklemingenelzm
y = Cxe 2 x + 2 x 3 ifadesinin y 4 y + 4 y = 8 x 20 diferansiyeldenkleminin,Csabitinin
herhangibirdeeriiin,zmolduunugsteriniz.
zm
y = Cxe 2 x + 2 x 3 , y = C( e 2 x + 2 xe 2 x ) + 2 = Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ve
y = 2Ce 2 x + 2C ( e 2 x + 2 xe 2 x ) = 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x bulunupdenklemdeyerineyazarsak,
y 4 y + 4 y = ( 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x ) 4( Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ) + 4( Cxe 2 x + 2 x 3 ) = 8 x 20
eldeedilir.Dolaysylaverilenzmgenelzmdr.
imditekrarbirsubanyosunadaldrlankreselcisimrneimizednelim(rnek12).Elde
edilendiferansiyeldenkleminzmndencisminscaklnnzamanladeiimi,
hA
t
mc
T (t ) = T0 (T0 C )e
olarak elde edilir. Bu ifadede C bir keyfi sabittir. Kolaylkla gsterilebilir ki bu zm Cnin
ald deerden bamsz olarak diferansiyel denklemi salar. Dolaysyla Cnin alabilecei
sonsuz sayda deere karlk sonsuz sayda zel zm elde etme imkan vardr. Genel
zm ierisinde cismin balang scakl (t=0 annda) olan Ti bulunmadndan bu sonu
srpriz deildir. Dolaysyla balang scakl belirtildiinde, verilen diferansiyel denkleme
olan zm de zel bir zm kimlii kazanr. Bizim ilgilendiimiz zm de, T eksenini Ti
scaklnda kesen zel zm olacaktr. Buradan u nemli sonu kmaktadr: Belirli bir
problemin tek bir zm olsa da, bu problemi temsil eden diferansiyel denklemlerin
sonsuz sayda zme sahip olmalar mmkndr. Bunun nedeni, diferansiyel denklemin,
baml deikenlerle bamsz deikenlerdeki deiimler arasndaki bir iliki olmasndan
baka bir ey olmamasdr. Diferansiyel denklem, bir fonksiyon veya trevlerinin belirli
bamsz deiken deerlerine karlk gelen bamsz deiken deerleri konusunda bilgi
iermez. Sonu olarak ayn fiziksel olayla ilgili pek ok farkl problem ayn diferansiyel
denklemle ifade edilir. Farkllk ise elde edilen genel zmden bizim ilgilendiimiz
problemin zel zmne geebilmemizi salayan zel artlarn tanmlanmasdr. Eer bu
artlar bamsz deikenin ayn deeri iin verilmise bu artlara balang artlar,
bamszdeikeninbirdenfazladeeriiinbelirlenmisebuartlarasnrartlardiyeceiz.
y 3 y + y = 2 xe 4 x
balangdeerproblemi
y ( 2) = 5, y (2) = 3
y 3 y + y = 2 xe 4 x
snrdeerproblemi
y ( 2) = 5, y (8) = 2
rnek17Serbestdmehareketi
Hava srtnmeleri ihmal edildiinde, bir cismin serbest dme hareketi yerekimi kanunu
ile gerekleir. z=h yksekliinden ilk hzsz olarak aaya doru braklan bir cisim
dnelim. Bu hareket ile ilgili matematiksel ilikileri yaznz, problemin trn (balang
veyasnrdeer)belirtiniz.
zm
Newtonunikincikanununagre(yukarynpozitifseilirse),cisminhareketi

Engin/engel
d 2z
= g
dt 2
diferansiyeldenklemiylebelirlidir.Cisimilkhzszolarakbrakldndan
dz
V (t = 0) = 0 =
yazlabilir. Bir dier art ise cismin balangta h yksekliinde
dt t =0
bulunmasartdr.Dierbirifadeyle,
z (t = 0 ) = h
Herikiartdabamszdeikenin(t)ayndeerindeverildiiiinbuproblembirbalang
deerproblemiolmaktadr.
Birdiferansiyeldenklemizmede,denklemisalayany=y(x)fonksiyonununbulunmasarzu
edilir. Ancak ou zaman bu mmkn olmaz ve yaklak zm teknikleri zm iin tek
alternatifkalr.Saysalyntemlerbunedenleortayakmyaklakzmyollardr.Kapal
zmlerin elde edildii analitik yntemlerle bamsz deikenin sonsuz deerine karlk
sonsuz sayda baml deiken deeri hesaplamak mmkndr. Yani analitik z
fonksiyonu, verilen zm aralnda, srekli bir fonksiyondur. Dier taraftan saysal
yntemler,ancakbamszdeikenindahancedentanmlanmdeerlerinekarlkgelen
bamldeikendeerleriniyaklakolarakvermektedir.
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
Baz diferansiyel denklemler lineerdir ve trevleri ieren tek bir terime sahip olup,
bilinmeyen(aranan)fonksiyonunbirarpanolduuterimleriiermezler.Eerintegralilemi
yaplabiliyorsa, diferansiyel denklem de dorudan integralleme tekniiyle zlebilir
demektir. Bunun yannda dier baz diferansiyel denklem trleri lineer olmayan terimlere
sahiptirvebuyollazlmelerimmkndeildir.
y x 2 e 6 x = 0 dorudanintegralyoluylazlebilir.
y + 3 xy x 2 e 6 x = 0 dorudan integral yoluyla zlemez, nk bilinmeyen
fonksiyonunbirarpandurumundanolduu3xyterimidorudanintegrallenemez.
Birdiferansiyeldenklemdorudanintegralyoluylazlrkenterimterimintegreedilirve
birintegralsabitieklenir.Herintegrasyonadmndatrevlerinmertebeleribirdrlrve
buna karlk bir baka integral sabiti eklenir. Dolaysyla bir diferansiyel denklemin genel
zmnde,diferansiyeldenklemdebulunanenyksekmertebelitrevinmertebesikadar
keyfisabiteldeedilir.
rnek18Dorudanintegrasyonilezm
Aadakidiferansiyeldenklemlerindorudanintegralyoluylazlpzlemeyeceklerini
belirtinizvezlebilirolanlarznz.
(1) y 5 y + 3 = 0
(2) y 6 x 2 = 0
(3) 2 yy 4 = 0

Engin/engel
zm
(1)
Bu denklem, ikinci teriminin bilinmeyen fonksiyonu (yani baml deikeni)
iermesindendolayzlemez.
(2)
Bu denklem lineerdir ve trevli tek terimi bulunmakta ve dier terimlerde
bilinmeyen fonksiyon y bir arpan veya faktr durumunda deildir. Bu nedenle denklem
zlebilir.Denklem2.mertebedenolduundanartarda2kezintegralalnpherseferinde
birsabitineklenmesigerekir.
d 2 y d dy
y = 2 =
yazlabilir.
dx dx
dx
Denklemdeyerinekonursaveherikitarafdxilearplrsa
dy
dy
2 x 3 = C1 eldeederiz.Birkez
d ( ) 6 x 2 dx = 0 denklemibulunur.ntegralalrsak
dx
dx
1
dahaintegralalmaksuretiyle dy 2 x 2 dx = C1dx veya y x 4 = C1 x + C2 yazlarak
2
1
y = x 4 + C1 x + C2 arananzmbulunmuolur.
2
(3)
Budenklemlineerdeildirvedorudanintegralyoluylazlemezgibigrnyor.
Ancak dikkatli bir kontrol ile 2 yy teriminin y 2 nin trevinden baka bir ey
olmadakagrlmektedir.Ohaldedenklemuekildedzenlenebilir.
d
( y 2 ) 4 = 0 .Denkleminherikitarafdxilearplarak d ( y 2 ) 4 dx =0 yazlpintegral
dx
alnrsa y 2 4 x = C1 veya y = 4 x + C1 genelzmeldeedilir.
rnek19Serbestdmehareketi
100myksekliktenbraklanbircismin3saniyesonrakiyerdenyksekliinivehzn
belirleyiniz.
zm
Zemini z=0 kabul edelim ve cismin brakld ykseklii de z=100 m alalm. Hava direnci
ihmal edildiinde cismin bu serbest dme hareketinin z = g diferansiyel denklemiyle
tanml olduunu biliyoruz. Art arda iki kez integral alarak z = V ( t ) = gt + C1 ve
1
z( t ) = gt 2 + C1t + C2 eldeederiz.Buzmlerserbestdmehareketiyapanhercisim
2
iinayndr.Dikkatedilirsebirdiferansiyeldenklemingenelzm,bilinmeyenfonksiyon
ile bamsz deiken arasnda bir ilikidir ve kesinlikle bir baml deikene ait bir trev
terimiiermez.
Genelzmn2adetkeyfisabitibulunmaktadrvebunlarbilmeksizincismin3ssonraki
konumu iin bir hesaplama yaplamaz. Bu srpriz bir durum deildir nk bu konum
cismin atld ykseklie ve cismin ilk hzna bal olarak deiebilir. Oysa genel zm
bunlarkonusundahibirbilgivermez.Dahancedebelirtildiigibibirdiferansiyeldenklem
bamlvebamszdeikenlerdekideiimlerarasndakiilikiyitanmlarveproblemezg
verilen bamsz deiken deerine karlk gelen baml deiken deerlerinden
etkilenmez.rnein100myerine250mdnlseydi,eldeedeceimizgenelzmyine
ayn kalacakt. Ancak doal olarak cismin 3 s sonraki konumu bu durumda farkl bir yerde
olacakt. Genel zm denklemini bizim problemimize uygun hale getirebilmek iin
ierisindekisabitlerinproblemdeverilenkoullaragrebelirlenmesigerekir.Bukoullar
- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/engel
dz
=0
dt t = 0
z( 0 ) = 100
olarak verilmitir. Birinci koulumuzu hz denkleminde yazalm: V ( 0 ) = 0 = g 0 + C1 ,
kinci
koulu
da
konum
denkleminde
yerine
koyalm:
C1 = 0.
1
z( 0 ) = 100 = g 0 + C1 0 + C2 , C 2 = 100 . Dolaysyla aranan zel zm ifadesi
2
1 2
z = z( t ) = gt + 100 olacaktr. Hz ifadesi ise C1=0 olduundan V ( t ) = gt olur. t=3
2
saniyesonrakideerlerhesaplanrsa,
1
z( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 )2 + 100 = 55.85 m ve V ( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 ) = 29.43 m/s (aa
2
ynl).
V(0 ) =

Engin/engel
Blm1ileilgiliproblemler
Fizikselproblemlerimodellemedecebirseldenklemlernedenyetersizkalr,diferansiyel
denklemlerenedenihtiyaduyulmutur.
Sabit hzla (V0) dmekte olan bir paratn hareketini tanmlayan diferansiyel
denkleminiNewtonunikincikanununu( F = m a )kullanarakeldeediniz.
Ktlesi m olan bir ta yerden yukarya doru V0 dey hzyla atlmaktadr. Newtonun
hareketkanununagrecisminyerdenyksekliinivehznzamannfonksiyonuolarakelde
edebileceinizdiferansiyeldenklemiyaznz.
Yaylar genellikle deformasyon miktarlaryla orantl ve yn srekli olarak denge
konumuna doru olan bir kuvvet olutururlar. rnein x kadar gerilmi bir yayn
oluturaca kuvvetF=kxileverilirveburadakyaykatsaysadnalr.Yaykatsayskolan
byle bir yay ucuna, yay denge konumundayken (x=0) m ktleli bir cisim balanmakta ve
ktle yayn ucuna bal olarak yerekimi ve yay kuvvetinin btnleik etkisiyle salnm
yapmaya terk edilmektedir. Newtonun hareket kanununa gre ktlenin konumunu,
balang konumuna gre (x=0), zamann fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklemi
yaznz.
Pltonyum, Radyum ve C14 gibi Karbon izotoplarnn, baka bir element veya ayn
elementin baka bir izotopunu oluturmak zere tabii olarak bozunduu bilinmektedir.
Bozunma hz henz bozunmam miktar ile doru orantl olarak deimektedir. Bir
radyoaktif malzemenin herhangi bir t anndaki miktarn M(t) alarak, bu ktlenin zamanla
deiiminiverendiferansiyeldenklemieldeediniz.Not:Birdeikenin(rneinA)bakabir
deikenle(rnein B) doru orantl olmas matematiksel olarak A=kB olarak ifade edilir.
Buradakorantkatsaysadnalr.
2.1. Baml ve bamsz deiken nedir, bir fonksiyonda bunlar birbirinden nasl ayrt
edersiniz.
2.2.Trevingeometrikanlamnaklaynz.
2.3.Adiveksmidiferansiyeldenklemlerarasndanefarkvardr.
2.4.x=5noktasndakiteetixeksenineparalelolanbirf(x)fonksiyonununbunoktadaki
birincitrevikonusundanesyleyebilirsiniz.
2.5. Bir diferansiyel denklemin mertebesi ile derecesini belirtiniz. 3. mertebeden , 2.
derecedenbirdiferansiyeldenklemrneiveriniz.
2.6.Aadakifonksiyonlarntanmaralklarnbelirleyiniz.
e2 x
(a) x + 2
(b) ( x 1 ) ln x (c) 1 / x (d) cos x / x 2 (e)
x( x 1 )
2.7.Aadakitrevlerieldeediniz(xvetbamszdeikendir).
f
f
(a) f 1 = 7 x 4 sin 3 x 3 + 2e 2 x , 1 = ? ;(b) f 2 = 7 x 4 sin 3 x 3 t + t 2 e 2 x , 2 = ?
x
x
2
df 4
f
f3
3x
=?
;
(d)
,
(c) f 3 = ln( x 2 t 2 ) , 3 = ?,
f
=
(
x
1
)
e
sin
x
4
dx
x
t 2
(e) f 5 =
e x tx tan x
1 x3
df
f 5
2 f5
= ?,
= ? ;(f) f 6 = sin 2 x x , 6 = ?
2
dx
x
t
df7
x cos 2t f 8
= ? ;(h) f 8 =
=?
,
dx
t
ln t 2
2.8. Aadakiintegralilemleriniyapnz.
(a)
(x
(g) f7 = ( x 3 1 )2 e ln x ,
+ e 3 x + sin 5 x dx
(b)
ln 3 x + x dx
(c)
(x
2t
+ sin 2t + 3t 2 x dx

Engin/engel
(d)
(y( x ) + 3e
2tx
+ cos xt dx (e)
( y( x ) + t ln 2 x )dx (f) (x 2 )( x 3 1 )
dx
(g)
dx
2t
2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx
(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)
xdx
( x 1 )( x 2 )( x 2 + 2 ) (n) x ln xdx
2.9. Aadakikavramlar,herbirinerneklervererek,aklaynz.
(a) Adidiferansiyeldenklem,(b)Ksmidiferansiyeldenklem,(c)derece,mertebe
(d) Homojendiferansiyeldenklem,(e)Sabitkatsayldiferansiyeldenklem
(f) Balangdeerproblemi,(g)Snrdeerproblemi,(h)Snrartlar
(i)Lineerdiferansiyeldenklem,(j)Lineerolmayandiferansiyeldenklem,(k)Genel
zm
(l)zelzm,(m)Tekilzm
2.10.Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

sabit/deikenkatsaylolduklarnbelirtiniz.
(a) y + 3 y = 8 x , y + 3 xy y = 0 , y + 2e x y = 0 , xy + 2 xy + 5 xy = x 3
(b)
y + 2 y = sin x + 1, y + e 2 x y = 0 , y + 2 y = e x cot x , yy + 2 xe x yy 5 y = 0
(c) z + xz sin x sin z = x ln x 1
3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

gsteriniz.
(a) y = 0 , y1 = 5 x ve y 2 = 2 x + 1 (b) y 4 y = 0 , y1 = e 2 x ve y 2 = 3e 2 x
(c) x 2 y 2 xy 4 y = 0 , y1 = e ln x ve y 2 = x 4
(d) y y = 0 , y1 = e x , y 2 = e x ve y3 = cosh x
(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

(f) y 4 y + 4 y = 0 , y1 = e
2x
, y 2 = xe
2x
ve y3 = 5 xe
ln x 2 x
4.1.Netrdiferansiyeldenklemlerdorudanintegralyoluylazmeelverilidir.
4.2. nc mertebeden lineer ve homojen bir diferansiyel denklem yaznz. Bu
denklemin zmnden ka tane keyfi sabit elde edilir. Bu keyfi sabitleri belirli bir
problemiinbulmakisterseniz,kaadetkoulbelirtmelisiniz.
4.3. Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp
zlemeyecekleriniinceleyiniz.zlebilecekdurumdaolanlarznz.
(a) y = 0 , y + y = 0 , 2 yy + sin 3 x = 0 , e x y + xe 3 x = 0
(b) y 4 xe 4 x = 0 , 4 y y 8 x 3 = 0 , y xy = 0
(c) y 5 y = 0 , y y = 0 , y e y cos x = 0 , xy y 8 x 4 = 0
4.3. R=0.2 m apnda kresel ekle sahip radyoaktif bir madde ierisinde g0=4107
W/m3 s retmektedir. retilen s kararl bir rejimle kresel yzeyden ortama
salnmakta, bylece yzeydeki scakln Ty=80 oCde sabit kalmas salanmaktadr.
Cismin s iletim katsays k=15 W/moC olarak verilmektedir. Kresel cismin scakl
yalnzca yarap dorultusunda deimektedir (T=T(r)). Kresel cisim ierisindeki
scaklkdalm
Engin/engel
1 d 2 dT g 0
=0
r
+
r 2 dr dr k
diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Budenkleminlineerolupolmadn,sabitkatsayl
m veya deiken katsayl olduunu, mertebe ve derecesini, homojen olup olmadn
belirleyiniz.Denklemzmndengelecekkaadetsabitmevcuttur,bunlarbulabilmek
iin hangi koullar nerirsiniz. Bu denklemi zerek kresel cisim ierisindeki scaklk
dalmyarapnfonksiyonuolarak(T(r))eldeediniz.Eldeettiininifadeyibirscaklk
yarap(Tr)erisindegsteriniz.
4.4. Kalnl L=0.5 olan geni bir duvar gz nne alalm. Duvarn sol yz (x=0)
mkemmel ekilde yaltlm olup dier yz (x=L) niform olarak 30 oC scaklktadr.
Duvar ierisinde g ( x ) = g 0 e0.02 x ifadesine gre s retilmektedir. Duvar iersinde
d 2T
g( x )
=0
k
dx
diferansiyel denklemi uyarnca olduu bilindiine gre, k=15 W/mK, g0=1500 W/m3
alarak duvardaki scaklk dalmn, yani T=T(x) fonksiyonunu ve yaltlm yzeydeki
scaklhesaplaynz.(Not:YaltlmyzeydedT/dx=0alnr.).
scaklnsadecexdorultusundadeitiini(T=T(x))vebudeiimin

Engin/engel
2. BLM
BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
Pekokuygulamadabirbyklndeiimhz(birincitrev),bubyklnkendisineve
bamsz deikene baldr. Bu tr problemler genelde y = f ( x , y ) formunda ifade
edilirler.Bubasitgrnm,butrdenklemlerinzmnndebasitolacaeklindeyanl
bir anlamaya neden olabilir. Baz istisna durumlar dnda bu tr denklemleri zmede
karlalan zorluklarla daha yksek mertebeli denklemleri zmede karlalan zorluklar
ayn dzeyde olabilir. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmede ne yazk ki
genelbiryokyoktur.Bunedenlebirincimertebedenklemlerdekendiaralarndaaltsnflara
ayrlmveherbirsnfiinfarklyntemlergelitirilmitir.Bublmdebirincimertebeden
denklemlerinnaslsnflandrldanlatlacak,ardndansistematikbiryaklamlaherzaman
zm mmkn olan birinci mertebeden lineer denklemler ve uygulamalar ilenecektir.
Ardndanlineerolmayantrleriinverilenbirzmaralndazmnvarolupolmad
tartlacaktr. Bu snfa giren deikenlerine ayrlabilir tip, homojen ve tam diferansiyel
tiptekidenklemzmlerizerindedurulacaktr.
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
Tanmndananlalacazerebirincimertebedendiferansiyeldenklemlerdesadecebirinci
trev yer alr. y baml, x de bamsz deikeni gstermek zere byle bir denklem
f ( x , y , y ) = 0 formunda verilir. Bu blmde sadece birinci trevin dorudan baml ve
bamsz deiken cinsinden yazlabildii y = f ( x , y ) trnden denklemler zerinde
duracaz.Bylecezm
y = f ( x , y ) dx + C
eklindeifadeedilebilecektir.Ancakoukezbuyazmtarz,verilendiferansiyeldenklemin
bir integral denkleme dntrlmesinden daha te bir sonu getirmez. Verilen f(x, y)
fonksiyonunun sadece xe bal olduu basit durumlar ancak dorudan integral yoluyla
zme uygundur. rnein y = 6 x 2 5 diferansiyel denkleminde f(x, y) sadece bamsz
deikene baldr ve dorudan integral yoluyla genel zm y = 2 x 3 5 x + C olarak
kolayca elde edilir. Burada u hususun altn izmek gerekir. Birinci mertebeden bir
diferansiyel denklemi zerken bamsz deiken olarak x ya da y seilebilir. Bu tr bir
deiim bazen zm zor olan diferansiyel denklemi, zm daha kolay bir hale
getirebilir.rnein
dy
e2 y
= 2
dx ( y + 1 )x + sin 3 y + 1
diferansiyeldenklemilineerolmamasnaramen,aadakidenklemlineerdirvekesinolan
birzmyoluvardr.
dx y 2 + 1
sin 3 y + 1
= 2y x +
denklemixegrelineerdir.
dy
e
e2 y

Engin/engel

2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
Birincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
(2.1)
y + P( x ) y = R( x )
formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x + P( y ) x = R( y ) denklemi de xe gre lineerdir

ve burada anlatlacak yntemle zlebilir. Verilen P ve R fonksiyonlar ngrlen zm
aralndaxebalsreklifonksiyonlardr.Butrdenbirdenkleminzm,eerdenklemin
sol yan tek bir terimin trevi eklinde ifade edilebilirse, sradan bir ileme dnecektir.
Bunun iin denklemin sol tarafn bir terimin trevi haline getirebilecek bir arpann
aranmasgerekir.Denkleminherikiyann(x)fonksiyonuilearpalm.
(2.2)
( x ) y + ( x )P( x ) y = ( x )R( x )
[( x ) y ] = ( x ) y + ( x ) y
(2.3)
olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [( x ) y ] nin alm olabilmesi iin

( x ) = ( x )P( x ) art salanmaldr. Bulmaya altmz arpann sfrdan farkl olduu
durumda,budenklemiintegreedersek
d
( x )
ln ( x) = P( x) yazlarak ln ( x ) = P( x )dx + C1 elde ederiz.
= P( x ) veya
dx
( x )
(x)arpanyalnzbraklpve
C1sabitidikkatealnmayarak
( x ) = e
P( x )dx
(2.4)
eldeedilir.ntegralsabitininbuaamadadahiledilmesigenelzmzerindebirdeiiklii
yol amayacaktr. Ayrca (2.4) denkleminin sa taraf her koulda pozitif olacandan
denklem,
( x ) = e
(2.5)
olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

diyeceiz.(2.1)denklemininsoltarafartktekbirterimintrevieklindeifadeedildiinden
[( x ) y ] = ( x )R( x )
(2.6)
P( x )dx
yazlarak
( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

genelzm,
1
y=
( x )R( x )dx + C
( x )

Engin/engel
(2.7)
olarak elde edilmi olur. Birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemin (2.7)
denklemine gre genel zmnn bulunabilmesi iin, verilen diferansiyel denklemin
kesinlikle(2.1)denklemindeverileneklegetirilmesigerekir.
rnek21
y 3 y = 9 x, y ( 2) = 13 lineerbalangdeerprobleminiznz.
zm
y trevininkatsays1veP(x)=3,R(x)=9xolduugrlmektedir.ntegralarpan,
( x ) = e
=e
= e 3 x eldeedilerek(2.7)denklemindeyerinekonursa,
1
1
y = 3 x e 3 x ( 9 x) dx + C = 3 x 9 xe 3 x dx + C
e
e
3 x
9 xe dx integralinialmakiinksmiintegrasyonyntemikullanmakzere,
P ( x ) dx
3dx
x = u, dx = du
e 3 x dx = dv deikendnmuygulanr.Bukuralagre u dv = u v v du
1
e3x = v
3
olduundan
1
1
x
9 xe 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x = e 3 x (3x + 1)
3
9
3
Denklemdeyerinekonursa, y = 3 x + 1 + Ce 3 x eldeedilir.Verilenbalangartkullanlarak
Csabitibelirlenir:
y (2) = 13 olduundan, 13 = 3 2 + 1 + Ce3 2 C = 6e 6 .Bylecearadmzzelzm,
y = 6e 3 x 6 + 3 x + 1
uanakadaryaplanilemlerdeverilenbirzmaralndaP(x)veR(x)ifadelerininsrekli
fonksiyonlar olmas gerektii vurgulanmt. Eer bu fonksiyonlardan birinin veya ikisinin
sreksizliknoktalarvarsa,zmblgesisrekliliinolduualtblgelereayrlmaldr.Bunu
birrneklegreceiz.
rnek22
1
y +
y = 5 x 2 , y ( 2) = 3 balangdeerprobleminiznz.
x +1
zm
1
P( x) =
fonksiyonu x=1 noktasnda sreksizdir. O halde zm <x<1 veya
x +1
1<x<aralndaaramamzgerekir.ntegralarpanmz,
dx
P ( x ) dx
ln x +1
( x ) = e
= e x +1 = e
= x + 1 , x>1 iin mutlak deer ii pozitiftir. Dolaysyla
1<x<aralnda ( x) = x + 1 yazlabilir.(2.7)denklemindeyerinekonursa;
Engin/engel
1
1 5 x 4 5 x 3
1 15 x 4 + 20 x 3
( x + 1) 5 x 2 dx + C =
+
+ C =
+ C
x +1
x +1
x + 1 4
3
12
5 x 3 (3x + 4)
C
=
+
12( x + 1)
x +1
y=
VerilenkouluyerineyazarakCsabitinibulalm:
5 23 (3 2 + 4)
73
C
+
C = ,bylecearananzelzm;
3=
12(2 + 1)
2 +1
3
y=
5 x 3 (3 x + 4)
73
olacaktr.
12( x + 1)
3( x + 1)
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

problemleri nispeten zmleri kolay olan problemlerdir. Bunun nedeni (2.7) denklemiyle
verilenanalitikbirgenelzmesahipolmalardr.Ayrcabutrdiferansiyeldenklemlerin,
P(x) ve R(x)in srekli olduu ngrlen zm blgesinde, tek bir genel zmleri vardr.
Durumlineerolmayandiferansiyeldenklemlerdebirazdahazordur,nkncelikleverilen
zm blgesinde bir zmn olup olmad dahi kesin deildir, bunun ncelikle
belirlenmesigerekir.Eerbirzmvarsabuzmntekbirgenelzmolupolmadda
ortayakarlmaldr.oupratikuygulamanndoasndangelenbirlineerolmaylkvardr,
ve bu tr uygulamalar lineer olmayan diferansiyel denklemleri ortaya karr. Bu tr
denklemlerizebilmekiingenelbirmetotolmadgibi,genelkarakteristiklerikonusunda
daokazbilgivardr.Dolaysyla,buksmdaancakanalitikzmlerivarolanbelirlitipteki
diferansiyeldenklemlerzerindedurulacaktr.
Teorem:Lineerolmayanbirincimertebedendenklemleriinzmvarlveteklii
Eerbirf(x,y)fonksiyonudikdrtgenselbirDblgesindesrekliyseveaynblgedekibir(x0,
y0)noktasndangeiyorsa,dierbirifadeyle y ( x0 ) = y0 ise,budurumdabirincimertebeden
y = f ( x, y ) diferansiyel denklemi (x0, y0) noktasn ierisinde bulunduran Dnin alt
blgesinde en az bir zme sahiptir. Ayrca f y trevi de bu D blgesinde srekli bir
fonksiyoniseeldeedilecekzmtektir.
Her ne kadar teoremin artlar olduka kstlayc grnse de, belirli bir fiziksel problemi
temsil eden ve bir zm bulunan diferansiyel denklemler tarafndan bu artlarn
saland kolayca gsterilebilir. Teorem sadece zmn olup olmad, varsa tek olup
olmad konusunda bilgi verir. zme nasl ulalaca ve bu zmn hangi blgede
olduuylailgiliipucuvermez.
Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

sahiptirler. Buna karn lineer olmayan denklemler iin ayn durum geerli deildir. Ayrca
lineerolmayandenklemlerinzmlerigenelliklekapalfonksiyonlarhalindeeldeedilirler,
dierbirifadeylebamldeikeniyalnzbrakmakgeneldemmknolmaz.

Engin/engel
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y = h( x, y ) eklinde verildiini dnelim.

Eerdenkleminsayan,
f ( x)
eklinde ifade edilebiliyorsa, bu diferansiyel denklem deikenlerine
h ( x, y ) =
g ( y)
ayrlabilirtiptedir.
rnek23Deikenlerineayrlabilirdenklem
y = 2 xy 2 , y ( 2) = 1 balangdeerprobleminiznz.
zm
dy
dy
Verilendenklem
= 2 xy 2 2 = 2 x eklindedeikenlerineayrlpterimterimintegre
dx
y
edilirse;
y
1
= 2x
2
y
y
2
1
dy
y=
= x2
1
1 1
= x 2 2 2 vesonuolarak,

y 1
elde edilir. Dikkate edilirse, verilen balang art dorudan integral ilemi
3 x2
srasndahesabakatlm,bylecezelzmeldeedilmitir.
rnek24
dx + ( y 4 + x 2 y 4 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
dx
Verilendenklem
+ y 4 dy = 0 eklindeyazlpdorudanintegreedilebilir.
1+ x2
y5
dx
4
x
+
= C arananzmdr.
arctan(
)
+
y
dy
=
0
5
1+ x2
rnek25Ortogonal(Dik)Yrngeler
Birbirini 900 ayla kesen dorulara birbirinin ortogonaldr denir. Bu nedenle dorulardan
birinin eimi m ise buna ortogonal olan dierinin eimi 1/m olacaktr (geometriden
birbirinedikikidorununeimleriarpmnn1olduunuhatrlaynz).Tanmgeniletecek
olursak,rneinbirxydzlemindekiF(x,y)=Ceriailesininherbirerisi,ayndzlemdeki
G(x,y)=Keriailesininherbirerisinidikolarakkesiyorsa,buerilerbirbirininortogonaldr.
Verilenbireriailesineortogonal(dik)olaneriailesinibulmakiinuadmlarizlenmelidir:
1Verilenifadenin(F(x,y)=C)xegretrevialnp
dy
oluturulur.
dx
2Buikidenklemden(F(x,y)vebununtreviniverendenklem)Cyokedilir.
3kincidenklemde
dx
dy
yerine
alnarakeldeedilecekdiferansiyeldenklem
dy
dx
zlr.

Engin/engel
Bu admlar bir uygulama ile grelim. rnein y = c x eri ailesine dik olan eri ailesini
y
bulmak isteyelim. Verilen ifadeden F ( x, y ) = = c olduu anlalmaktadr. Dolaysyla
x
dy
= c eldeedilir.Herikidenklemdecyeeitolduunagrebueitliklerinsolyanlarda
dx
birbirlerineeitolmaldr,dierbirifadeyle;
dy y
dx
= bulunur. Bylece ilk iki adm tamamlam oluyoruz. imdi de trevi
ile yer
dx x
dy
dx y
deitirelimvezlecekdiferansiyeldenklemi
= olarakbelirlemiolalm.Denklem
dy x
dzenlenirse xdx + ydy = 0 diferansiyeldenklemieldeedilirkibudadeikenlerineayrlm
vaziyetteolduundanterimterimintegreedilebilir.
x2 y2
xdx + ydy = 0
+
= k ,veya x 2 + y 2 = R 2 eldeedilmiolur.
2
2
Burada 2k = R 2 aldk. y = c x eriailesieimicolanvemerkezdengeendorulartemsil

eder.teyandan x 2 + y 2 = K 2 eriailesiisemerkeziorijinnoktasolanveyarapRolan
merkezcil ember ailesidir. Gerekten de bu iki eri ailesi bireyleri birbirlerini dik a ile
keserler.
Dik yrngeler konusu, sadece geometriyle ilgili deil, dier mhendislik alanlarnda da
nemliyertutar.rnein2boyutlubirelektrikalanndakikuvvetizgileri,sabitpotansiyel
izgilerininortogonalyrngeleridir.2boyutlubirstransferiproblemindesakizgileri,
sabitscaklkizgilerininortogonalyrngeleridir.Birdiernemliuygulamadaakkanlar
mekaniindedir. 2 Boyutlu bir akkan akm probleminde akm izgileri, sabit potansiyel
izgilerininortogonaldr.
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
Deikenlerineayrlabilirformagetirilebilecekdiferansiyeldenklemlerdenbiridehomojen
tipteolanlardr.Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemeer,
y
y = f = f (v )
x
eklindeyazlabiliyorsabudenklemehomojendirdenir.rnein
x3 y3
y =
x2 y
homojen tipte bir diferansiyel denklemdir. nk denklemin sa yan sadece vnin
fonksiyonuolarakifadeedilebilir.
x3 y3
y =
ifadesindey=vxdnmuygulanrsa,
x2 y
y =
x3 v3 x3
1 v3 1
= v2
v
v
x 2 (vx)
unu not etmemiz gerekir ki burada kullandmz homojen terimi, 1. Blmdeki
anlamndan farkldr. Pek ok diferansiyel denklemin homojen olup olmad basit bir
Engin/engel
kontrolle ortaya karlabilir. Karmak ifadeler iin homojenlik testi uygulanmas tavsiye
edilir. y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin homojen olup olmadn anlamak iin
denklemdeki tm xler x ile, tm yler de y ile yer deitirildiinde eer denklemin sa
tarafndaki f(x, y) fonksiyonu n f(x,y) haline gelebiliyorsa denklem ninci dereceden
homojendir denir. Homojen bir diferansiyel denklemi zerken aadaki dnmleri
uygulayacaz:
y = vx veherikiyannxegretreviolan y = xv + v
rnek26Homojendiferansiyeldenklem
yx
diferansiyeldenkleminiznz. y = vx ve y = xv + v dnmlerini
y =
y+x
uygularsak,
vx x v 1
v2 +1
xv + v =
=
veya xv =
eldeedilirimdidenklemdeikenlerine
vx + x v + 1
v +1
ayrlabilir.Dzenlemeyaplrsa;
dx
v + 1 dv 1
v +1
dx
1 2v dv
dv
2
= veya 2 dv =
+ 2
=
olur.ntegraller
2
x
x
2 v +1
v + 1 dx x
v +1
v +1
1
alnrsa, ln(v 2 + 1) + arctan(v) = ln C ln x vetekrardzenlemeyaplrsa;
2
C
C
bulunur. y = vx veya y / x = v olduu
arctan(v) = ln ln v 2 + 1 = ln
x
x v2 +1
y
hatrlanrsa, arctan = ln
x
C
y
x2
=
+1
C
2
x +y
eldeedilir.(Not: x 2 = x )bulunur.
rnek27
( y 2 xy )dx + x 2 dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Denkleminikinciderecedenhomojenolduuaktr.
y = vx ve y = xv + v dnmuygulanrsa,
(v 2 x 2 xvx ) + x 2 ( xv + v ) = 0 ve gerekli sadeletirme yaplarak (v 2 v ) + ( xv + v ) = 0
bulunur.
x 1 x
dv
dv
dx
1
x + v2 = 0
+
= 0 + ln x = ln C ln = = dengenelzm,
2
dx
x
v
C v y
v
x
y=
olarakeldeedilir.
ln ( x C )

Engin/engel
rnek28
x
(1 + 2e x / y ) dx + 2e x / y (1 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
y
zm
Verilen diferansiyel denklemde xler x ve yler y ile yer deitirildiinde sonucun
deimedii grlr. O halde denklem sfrnc dereceden homojendir. Ancak zm iin
y = vx dnmyerine x = vy dnmkolaylksalar.Bunagre;
x = vy
dx = vdy + ydv ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak;
(1 + 2e v )(vdy + ydv) + 2e v (1 v) dy = 0 elde edilir. Deikenlerine ayrarak dzenleme
yaparsak,
dy
1 + 2e v
x
+
dv = 0 ln y + ln v + 2e v = ln C veya y (v + 2e v ) = C .Ancak = v
v
y
y
v + 2e
x
olduundan y ( + 2e x y ) = C veya x + 2 ye x y = C .
y
Csabitininnegatifolamayacandanhareketlemutlakdeerkaldrlabilir.
x + 2 ye x
=C >0
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

dzlemindeki R blgesinde birinci trevleri bulunan x ve yye bal srekli fonksiyonlar
olsun. M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 formundayazlanbirifadenintamdiferansiyelolabilmesi
iin denklemin sol taraf u ( x, y ) eklinde bir fonksiyonun tam diferansiyeli, sa tarafn da
trevlendiindesfrolabilmesiiinbirsabitolmasgerekir.Dolaysylaaranangenelzm
u ( x, y ) = C eklindeolmaldr.zmntamdiferansiyelinialalm:
u ( x, y )
u ( x, y )
d [u ( x, y )] = d [C ]
dx +
dy = 0 . Verilen diferansiyel denklemle bu
x
y
denklemarasndabeklenenbirbenzerlikolduuaktr.Ohalde M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0
diferansiyeldenkleminintamdiferansiyeltipineuygunolabilmesiiin;
u
u
M ( x, y ) =
ve N ( x, y ) =
olmas gerektiini syleyebiliriz. Buna ilave olarak,
dx
dy
M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 eklinde verilen bir diferansiyel denklemin tam diferansiyel
denklemolabilmesiiin;
M ( x, y ) N ( x, y )
olmasgerekir.
=
y
x

Engin/engel
rnek29
(2 xy + 3 y 3 ) dx + ( x 2 + 9 xy 2 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
M ( x, y ) = 2 xy + 3 y 3
M
N
olduundan verilen denklem tam
= 2x + 9 y 2 =
2
2
x
y
N ( x, y ) = x + 9 xy
diferansiyeldenklemtipindedir.
u
M ( x, y ) =
u ( x, y ) = M ( x, y )dx = (2 xy + 3 y 3 ) dx = x 2 y + 3xy 3 + h( y ) eldeedilir.
dx
Dikkat edilirse integral sabitini ynin fonksiyonu olarak yazdk. Bunun nedeni aradmz
u ( x, y ) = C eklindeki genel zmn iki deikenli bir fonksiyon olmas ve bu aamada
sadece xe gre integral alyor olmamzdr. Zira bu durumda x dndaki tm parametreler
u
sabitgibiilemealnr.Mademki N ( x, y ) =
olmasgerekiyor,bunusalamakzere;
dy
2
x 2 + 9 xy 2 =
x y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 + 9 xy 2 + h( y ) yazlrsa, h( y ) = 0 veya h( y ) = C
y
eldeederiz. u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 y + 3 xy 3 + C = C1
veya sonu olarak u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 = K elde edilir. Burada K = C1 C olarak
kullandk.
rnek210
x
3x 2 y + 1
dx 2 dy = 0, y (2) = 1 balangdeerprobleminiznz.
y
y
zm
3x 2 y + 1
y M
1
N
olduundanverilendenklemtamdiferansiyeldir.
= 2 =
y
x
x
y
N ( x, y ) = 2
u
x
1
M ( x, y ) =
u ( x, y ) = M ( x, y ) dx = 3 x 2 + dx = x 3 + + h( y )
dx
y
y
M ( x, y ) =
N ( x, y ) =
u

x
x
x
2 = x 3 + + h( y ) = 2 + h( y ) den h( y ) = 0 veya h( y ) = C
y
dy
y
y
y
buluruz.Denklemdeyerinekonursa,
x
u ( x, y ) = x 3 + = K .Sabitibulmakzereverilenbalangartnkullanrsak,
y
2
2 3 + = K , K = 10
1
Engin/engel
x
= 10
y
Bazenverilenbirdiferansiyeldenklembirintegralarpanyardmylatamdiferansiyelhale
getirilebilir. Eer M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 denklemi bundan nceki yntemlerle
zlemiyorveaynzamandadatamdiferansiyeldeilse,
M ( x, y ) N ( x, y )
g ( x ) dx
y
x
olmakzereintegralarpan ( x, y ) = e
ifadesinden
g ( x) =
N ( x, y )
bulunur. Bylece denklemin her iki taraf bu arpanla arplarak tam diferansiyel hale
getirilebilir.
2.4.4.BazzelDiferansiyelDenklemler
1 (a1 x + b1 y + c1 ) dx + (a 2 x + b2 y + c 2 ) dy = 0 diferansiyeldenklemi
Bu denklem eer c1 = c2 = 0 ise homojendir. c1 0, c2 0 ise denklem aadaki

dnmlehomojenletirilir.
x = x1 + h dx = dx1
y = y1 + k dy = dy1
Bylecedenklem
( a1 x1 + b1 y1 ) dx1 + ( a 2 x1 + b2 y1 ) dy1 = 0 homojendenkleminednr.
u ( x, y ) = x 3 +
Ancak
a 2 b2
=
= m ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda
a1 b1
a 2 = m a1 ve b2 = mb1 dnmyledenklem
[( a1 x + b1 y ) + c1 ]dx + [ m( a1 x + b1 y ) + c 2 ]dy = 0 olur.
Bu denkleme a1 x + b1 y = v dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir

durumagelir.
rnek211
(x y 1) dx + (x + 4 y 1) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
x = x1 + h dx = dx1
y = y1 + k dy = dy1
(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0
Eldeedilendenklemihomojenhalegetirebilmekiin
h k 1 = 0
h = 1, k = 0 olmaldr.Bylecedenklem
h + 4k 1 = 0
Engin/engel
(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;
y1 = vx1
dnmuygularsakdenklem,
dy1 = x1dv + vdx1
( 4v 2 + 1) dx1 + x1 (1 + 4v ) dv = 0 halinialr.Deikenlerineayrrsak,
dx1 1 + 4v
+
dv = 0 eldeederiz.
x1 4v 2 + 1
1
8v
1
2dv
ln x1 +
dv +
= c veya
2
2 4v + 1
2 4v 2 + 1
1
1
ln x1 + n 4v 2 + 1 + tan 1 (2v) = c elde edilir. Bata atadmz deikenlerden geri
2
2
dnersek,
x = x1 + h = x1 + 1 x1 = x 1
y1
y
=
v =
y = y1 + k = y1 + 0 y1 = y
x1 x 1
1
2y
ln | 4 y 2 + x 2 2 x + 1| + tan 1
= c eldeedilir.
x 1
2
2.Bernoullidiferansiyeldenklemi
Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm
dnmuygulandndadenklemlineerdenklemhalinegetirilmi
du = (1 n) y n dy
olur.Lineerletirilendenklemingenelekli
du
+ (1 n) P( x)u = (1 n) R( x) halinegelir.
dx
rnek212
xy + y = y 2 ln x diferansiyeldenkleminiznz.
zm
1
ln x 2
y olarakyazldndabirBernoullidenklemiolduuaktr.
Verilendenklem y + y =
x
x
u = y1 n = y1 2 = y 1 ve u = y 2 y dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli
dzenlemeleryaplrsa,
iin
u = y1n

Engin/engel
1
ln x
u u =
x
x
( x) = e
x dx
P ( x ) dx
eklinde
1
=e
uya
= e ln x = e
ln
1
x
gre
lineer
bir
denklem
elde
ederiz.
1
olarak integral arpan bulunup genel zm
x
ifadesindeyazlrsa,
1 1 ln x
ln x 1
+ +C
(
)dx + C = x
u = u ( x) =
1/ x x
x
x
1
veya ln x + 1 + Cx = eldeedilir.
y
3.Clairautdiferansiyeldenklemi
dy
dy
dy
Bu denklem y = x + eklindedir. Bu denklemin genel zm iin y =
ler
dx
dx
dx

yerine keyfi olarak seilen bir c sabitinin konulmasyla bulunur. Yani genel zm,
y = x c + (c) olur.
Bu denklemin tekil zm ise y = x c + (c) genel zm ile bu denklemin her iki

tarafnn cye gre trevini alarak bulunan x + (c ) = 0 denklemlerinden cyi elimine
etmeksuretiylebulunur.
rnek212
y = xy + y y 2 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklemClairautdenklemidir.Genelzmiin
dy
c alnarak y = xc + c c 2
dx
olarak elde edilir. Tekil zm iin her iki tarafn cye gre trevini alalm:
x +1
x + 1 2c = 0 c =
bulunangenelzmdeyerinekonursa;
2
x
1
1
1
y = ( x + 1) + ( x + 1) ( x + 1) 2 veya y = ( x + 1) 2 bulunur.
2
2
4
4
4.Lagrangediferansiyeldenklemi
dy dy
Bu denklem y = x + eklinde verilir ve genel zm iin y = p dnm
dx dx
uygulanr.
rnek213
y = x y + y 3 diferansiyeldenklemiznz.
Engin/engel
zm
y = p ( x ) dnm yapldnda y = p x + p 3 elde ederiz. Her iki taraf xe gre

tretirsek,
2p
y = p = p x + ( p ) + 3 p 2 p veya p = 2
bulunur. Dzenleme yaplarak
3p x
3p
dx
x
diferansiyeldenklemibulunurkibudaxegrebirincimertebedenlineer
+
=
2
dp 2 p
3
c
bir diferansiyel denklemdir. Bu denklemin zmnden x = p 2 +
buluruz. Daha
5
p
ncede y = p x + p 3 olduunubulmutuk,dolaysyla,
3
c
aranlanzmeaitparametrikdenklemlerdir.
y = p x + p 3 , x = p 2 +
5
p
5.Riccatidiferansiyeldenklemi
Budenklem y = P ( x) y 2 + Q ( x) y + R ( x) olarakverilirveP(x)sfrdanfarkldeerleralr.Bu
denklemin eer y1 gibi bir zel zm verilmise, bu durumda genel zm de
bulunabilir.Aadakidnmlerbuamalakullanlr:
1
u
y = y1 +
y = y1 2 alnarakdiferansiyeldenklemdeyerineyazalm.
u
u
1
1
= P( x) y1 + + Q( x) y1 + + R( x)
2
u
u
u
(1)
y1zelzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.Bunagrediferansiyeldenklemdeyerine
koyarsak,
(2)
y1 = P ( x) y12 + Q ( x) y1 + R ( x) buluruz.
(2)denklemi(1)denklemindeyerineyazlpdzenlemeyaplrsa,
u + [ 2 P ( x) y1 + Q( x) ] u + P( x) = 0 lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile

zmolanbirdenklemdir.
zeldurum:
Eer verilen Riccati denkleminin y1 ve y2 gibi iki zel zm biliniyor da genel zm

isteniyorsabudurumdagenelzmolarakaadakiifadeeldeedilir.

Engin/engel
Genelzm:
y y1
P ( x )( y2 y1 ) dx
= Ce
y y2
rnek214
2
1
4
y + y 2 + y 2 = 0 diferansiyeldenklemininbirzelzm y1 = olduunagrebu
x
x
x
denklemingenelzmnbulunuz.
zm
1 2 1
u
2 u
y = y1 2 = 2 2 olur.Denklemdeyerinekoyalm:
y = y1 + = +
u x u
u
x
u
x2
2 1 12 1 4
+
+
+ + 2 =0
2 x u
x x u x
u
Dzenlemeyaparsak,
5
u u = 1 bulunur.
x
( x) = e
P ( x ) dx
=e
x dx
= e 5ln x = e
ln
x5
x5
4
1
1 5
= x5 x + C = x + Cx 5 eldeedilir.Dieryandan, y = y1 +
(
1)
u=
x
dx
C
+
5
u
1/ x
4
4
x
olduundan u =
bulunur.Yukardakiifadedeyerineyazldnda,
xy 2
x
x
u=
= + Cx5 sonucunaulalr.
xy 2 4

Engin/engel
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

yntemler rendik. Bu yntemler uygulamada karlalan ou problemi zmek iin
yeterlidir,fakatbirdiferansiyeldenkleminbuyntemlerinbiriylezlebileceiningarantisi
yoktur.Bazenbiryadaikiyntemyeterliolabilirken,bazenhibirininieyaramadgibibir
durum ortaya kabilir. Her iki durumda da probleme sistematik bir mantk erevesinde
yaklamyapmakfaydalolabilir.
y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

olduunu ve bu zmn tek olduunu dnelim. Kendimize u sorular sorup cevap
bulmayaalalm:
1. Denklemdorudanintegralyoluylazlebiliyormu?
Uygulamada karlalan pek ok diferansiyel denklem dorudan integre edilerek
zlebilecek ekildedir. y = f (x ) ekline getirilebilen tm denklemler bu yolla
zlebilir.
2. Verilendenklemlineermidir?
Tm lineer denklemlerin, karlalacak olan integraller alnabildii srece zm
yaplabilir.
3. Denklemdeikenlerineayrlabilirmidir?
Verilendiferansiyeldenklemdexliterimlerbirtarafta,yliterimlerdediertarafta
toplanabiliyorsa,denklemdeikenlerineayrlyordemektir.Deikenlerineayrlan
denklemdorudanintegralyoluylazlr.
4. Denklemhomojenmidir?Deilsehomojenhalegetirilebilirmi?
Deikenlerine ayrlamayan bir denklem, eer homojense, v = y / x gibi bir
parametrenintanmlanmasyladaimadeikenlerineayrlabilirdurumagetirilebilir.
5. Denklemtamdiferansiyelmidir?Deilse,tamdiferansiyelhalinegetirilebilirmi?
Denkleme tam diferansiyellik testi yaplr. Eer tam ise zm yaplr. Eer tam
deilvedierformlaradauymuyorsadenklemitamdiferansiyeldurumagetirecek
birintegralarpanaranr.
imdibusistematikyolubirrneklepekitirelim:
rnek214
y = e x + ln x y diferansiyeldenkleminiznz.
zm
lk kontrol edeceimiz konu denklemin mertebesidir. Verilen denklem birinci
mertebedendir, nk iki veya daha fazla mertebeden trev terimi bulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyenfonksiyon,nkikiveyadahafazlamertebedentrevterimibulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyen fonksiyon yye bal olduundan deikenlerine ayramayz. Denklem lineer
deildir,sataraftangelecekolan e y terimilineerdeildir.Denklemibirazbasitletirmeye
alalm.
y = e x e ln x e y = xe x e y eldeederiz.Denklemdeikenlerineayrlabilirdurumagelmitir.
Engin/engel
dy = xe x dx e y = e x ( x 1) + C veherikitarafndoallogaritmasalnarak;
y = ln e ( x 1) + C
x
2.6.BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLERNUYGULAMALARI
Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

deiimhznnbyklnkendisiyleorantlolduugzlenmitir.Dierbirifadeyle,eery
ilgilenilenbyklntanndakideeriyse,budurumda,
dy
dy
y veya
= ky
dt
dt
yazlabilir. Burada k orant sabiti olup deneysel veya gzlemsel sonulardan belirlenir.
Denkleminsolundakiterim,ybyklnnzamanladeiimhzntemsileder.Budenklem
birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup deikenlerine ayrlmak suretiyle
kolaycazlr:
y = y 0 e kt
Burada y0, y byklnn t = 0 anndaki deeridir. Fiziksel olaylarda genellikle deiim
srekli bir fonksiyon zelliinde olmasna ramen biyoloji ve sosyal bilimlerde kesikli
deiimlerszkonusudur.Birhayvantrnnsaysveyabirkolonidekibakterisaysndaki
deiimler buna rnektir. Ancak say ok fazlaysa deiim zamann srekli bir fonksiyonu
olarak dnlebilir ve bu nedenle yaplacak hesaplama hatas genellikle makul snrlar
ierisindekalr.
rnek215Nfusart:Malthusianyasas
Belirli zaman periyotlarnda insan topluluklarnn, hayvan trlerinin, bceklerin ve bakteri
kolonilerindekibakterilerinkendileriyleorantlbiimdearttgzlenmitir.N(t),tanndaki
say olmak zere ve t=0 anndaki sayy N0 alarak, nfusun deiim hz (art veya azalma
hz);
N (t ) = N 0 e kt
olacaktr. Burada k doum ve lm hzlar arasndaki fark tanmlayan net nfus deiim
hzdr.rneink=0.015/yl,1000de15likbirnfusartdemektir.
rnek216RadyoaktifbozunmaveRadyoaktifKarbonYaTayini
Pltonyum,RadyumveC14olarakbilinenKarbonizotopugibibazradyoaktifelementlerin
dier bir element veya ayn elementin farkl bir izotopunu tekil etmek zere tabii olarak
bozunduklar bilinmektedir. Bozunmann hz genellikle mevcut element miktaryla orantl
olarakdeiir,dolaysylaradyoaktifbozunmasrecideyukardakidenklemletanmlanr:
dM
= kM , veya M (t ) = M 0 e k t
dt
Bu ifadede k > 0 olup bozunma sabiti adn alr. Bir arkeologun, bulduu kemik kalnts
zerinde, bir canl hayvanda bulunan miktarn %8i orannda C14 izotopunun olduunu
saptamtr. C14 izotopunun bozunma sabiti 1.24104/yl olduuna gre kemiin yan
hesaplaynz.
zm
1 M (t )
buluruz.
Yukardaverilendenklemdentyiekersek, t = ln
k
M0

Engin/engel
dM (t )
ileverilenbozunmahz,miktarsreklidenM(t)ileorantlolduundanbalarda
dt
bozunmahzokyksektirvezamangetikebuhzder.Mevcutbirradyoaktifmaddenin
yarsnn bozunmas iin gemesi gerekli sreye yar mr sresi diyoruz. Bu durumda
1
M (t ) = M 0 alnrsa,yukardakidenklem,
2
ln 2
t = tH =
k
olur. Radyoaktif maddelerin yar mrleri gelimi laboratuarlarda llr. Radyoaktif
bozunmannnemlibiruygulamaalan,C14 izotopununbozunumuesasnadayananRadyo
Karbon Ya Tayinidir. Bu metodun temelinde, yaayan herhangi bir canldaki karbon
atomlarnn kk bir orannn C14 izotopu meydana getirdii gzlemi vardr. Bu oran
canlnn yaam boyunca yaklak olarak sabit kalmakta, nk bozunan miktar, canlnn
evresinden besin ve solunum yoluyla ald karbon atomlaryla yerine konur. Ancak len
canlyaartkkarbongiriiolmayacaiinsreklibirbozunmaszkonusuolacaktr.Dierbir
ifadeyle canl ldnde, ierisinde C14 izotoplarnn da bulunduu karbon girii kesilir,
canlnnsahipolduuC14sreklibirazalmasrecinegirer.C14nyarmr5568yldr.
Atmosferdeki C14 miktar, azotun atmosferdeki kozmik nlar nedeniyle C14 izotopuna
dnm yoluyla srekli olarak yenilenir ve bylece C14n atmosferdeki C12 miktarna
oran
sabit
kalr.
Bu
aklamalarn
altnda
aranan
sre,
1
t=
ln(0.08) = 20 369 ylolacaktr.
1.24 10 4
rnek217
Bir radyo aktif element olan Toryum234 (Th234) izotopu , nlar yayarak Pa234ye
dnmektedir.Buizotopunbozunmahz,elementinmevcutmiktariledoruorantldr.
Ayrca100mg.Th234izotopundabirhaftaiindegeriye82.04mg.kaldbilindiinegre,
a)herhangibirtanndageriyenekadarTh234kaldn,b)mevcutmiktarnyaryainmesi
iinnekadarzamangemesigerektiinibulunuz.
zm
(a)VerilenleregreM0=100mg(t=0annda),M(t=7gn)=82.04mg.
1 82.04
k = ln
= 0.0283 /gn elde edilir. Dolaysyla herhangi bir t anndaki bozunmam
100
7
miktar;
ln 2
ln 2
=
= 24.5 gn.
M (t ) = 100 e 0.0283 t olacaktr.Dieryandan(b) t = t H =
k
0.0283
rnek218Newtonunsoumakanunu
Balangta Ti = 20 0C olan bakrdan kk bir bilye T0= 100 0Cde kaynamakta olan su
banyosunabrakldktan20saniyesonrascaklneolur.Subanyosuyeterincegeniolup
hA
= 0.1 1/s.
scakldeimemektedir. =
mc

Engin/engel

zm
dT
= (T0 T ) olduunu grmtk.
dt
Deikenlerine ayrarak zdmzde, bakr bilyenin t anndaki scakl
T (t ) = T0 (Ti T0 ) e t olur.Verilendeerleryerinekonursa T (t = 20 s ) = 89.2 0Colur.
rnek219Karmproblemi
erisinde balangta 1000 L temiz su bulunan bir tanka, ierisindeki tuz konsantrasyonu
0.1 kg/L olan tuzlu su 50 L/dakika debisinde girmekte, ve ayn zamanda tanktan yine 50
L/dakikadebisindetuzlusuekilmektedir.Tankierisindekibirkartrc,tanktakikarmn
homojenliini salamaktadr. Beklendii gibi, tanktaki su seviyesi sabit kalmasna karn
ierisindekituzlusudakituzkonsantrasyonusrekliolarakykselecektir.Tanktabelirlibirt
anndabulunantuzmiktarnverenilikiyigelitiriniz.Tanktabulunabilecekmaksimumtuz
miktarnedir.
zm
M(t) tankta t annda bulunan tuz miktarn gstersin. Tanktaki tuz miktarna ktlenin
korunumuprensibiniuygulayalm:
Tanktakituzmiktarnndeiimhz=TankabirimzamandagirentuzmiktarTanktanbirim
zamandakantuzmiktar
dM
dM
M
= (50 L / dak )(0.1 kg / L ) (50 L / dak )

+ 0.05M = 5 eldeedilir.
kg / L
dt
dt
1000
Denklembirincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemolup M (t = 0) = 0 kouluylabir
balangdeerproblemidir.
Daha nce Newtonun souma yasasndan
P (t ) = 0.05, R (t ) = 5 alnmaksuretiyle (t ) = e
0.05 dt
= e 0.05 t .Denklem2.7den
0.05 t
5e 0.05 t dt = e 0.05 t 5 20e 0.05 t
y=
( x )R( x )dx + C M (t ) = e
( x )
M (t ) = 100 e 0.05 t e 0.05 t 1 = 100 1 e 0.05 t elde edilir. Dikkat edilirse t

durumundaparantezii1olacandan M (t ) = 100 kgolur.
rnek220Birtank,t=0anndaiindeQ0kgtuzieren100Ltuzlusuzeltisiiledoludur.
Litresinde1/3kgtuz bulunanbakabirtuzzeltisi5L/daklkbirhzlatankaakmaktadr.
Kartrmailetankiindesrekliolarakhomojenbirtuzkarmeldeedilmektevekarm
aynhzda(5L/dak)tanktandarkmaktadr.tanndatanktamevcuttuzmiktarnveren
Q(t)ifadesinibulunuz.
zm
Ktleninkorunumuilkesinden;

Engin/engel
birimzamandagirentuzktlesibirimzamandakantuzktlesi=tanktakituzktlesininzamanladeiimi
olarakifadeedilebilir.Tanktat=0anndaQ0kgtuzvardr(balangart).Ancaktanktat
anndakituzkonsantrasyonuQ/100olacaktr(bkz.Konsantrasyontanm).
1/3 kg/L, 5 L/dak

Q/100 kg/L, 5 L/dak
5
Q dQ
dQ
Q 5
5
=
+5
=
3 100 dt
dt
100 3
Lineerdiferansiyeldenklemibulunur.Budenkleminzmnden
100
Q(t ) =
+ Ce0.05t genelzmeldeedilir.Ancak Q (t = 0) = Q0 snrartuygulanrsa,
3
100
C = Q0
bulunur.Genelzmdeyerinekoyar,dzenlemeyaparsak,
3
100
Q (t ) =
1 e 0.05 t + Q 0 e 0.05 t eldeedilir.
3
rnek221
Birkimyasalmadde,znmemimiktarla(x)vedoymubirzeltiyledoymambirzelti
arasndakikonsantrasyonfarkiledoruorantlolarakznmektedir.100glkbirdoymu
zeltide 50 g maddenin znd biliniyor. Eer 30 g kimyasal madde 100 g suyla
kartrlrsa, 10 g 2 saatte znyor. Buna gre 5 saat sonunda ne kadar znme
olacaktr.
zm
x tsaatsonraznmeyenmaddemiktarngstersin.Budurumdamevcutzeltinin
30 x
konsantrasyonu
olacaktr.zeltitamamendoymuhalegeldiindeise
130
100 50
50
=
olacaktr.Problemde,maddeninznmehznn,
konsantrasyonu
100
100
znmemimaddemiktarvebuikikonsantrasyonarasndakifarkileorantbirhzda
zndifadeedildiinegrearanandiferansiyeldenklem
dx
dx
x
50 30 x
7
=k x
= k x +

veyadzenlemeyaplarak
dt
dt
100 130
26 130

Engin/engel
dx
x
7
x +
26
130
= k dt eldeedilir.Herikitarafnintegralialndndaise,
dx
=
7
x
x +
26 130
k dt
26
26
26
x
= kt + C sonucunavarlr.BulunanifadedekveC
ln x ln(35 + x) = ln
7
7
7 x + 35
bilinmemektedir.Ancakverilenikiartkullanlarakbunlarbelirlenebilir.
t=0 x=30g(balangtakitoplamznmemimaddemiktar)
t=2 x=3010=20g(2saatsonrakalanznmemimaddemiktar)
26
30
ln
= k (0) + C C = 2.872
7 30 + 35
26
20
ln
= k (2) 2.872
7 20 + 35
imdidenklem
k = 0.44
26
x
ln
= 0.44t 2.872 olarakifadeedilebilir.Artkt=5saat
7 x + 35
sonundaznmemiolarakkalanmiktarxbulunabilir.
26
x
= 0.44 5 2.872
ln
7 x + 35
x
x
= 1.265
= 0.255 x = 11.98 g 12 g
ln
x + 35
x + 35
Bylece5saatsonundaznenmiktar3012=18golur.
rnek222
Scakl100 0Colanbircisim50 0Cscaklndabirodayabraklyor10dakikasonracismin
scaklnn 90 0Cye dt grlyor. Balang anndan itibaren ne kadar zaman sonra
cisminscaklnn600Cyedeceinibulunuz.Cevap:115dakika
rnek223
Bir sv ierisindeki basn, svnn yzeyinden aaya doru inildike artar. Bu art
hidrostatiintemeldenklemiolan dp / dz = g diferansiyeldenklemiyleverilir.Buifadede
svnnyounluu,giseyerekimiivmesivezyzeydenitibarenderinliktir.Okyanusgibiok
derin sv yksekliinin sz konusu olduu uygulamalarda = f ( p ) olduundan bu
diferansiyel denklemin integre edilebilmesi iin younluk ile basn arasnda bir ilikinin
kurulmasgerekir.Builikisvnnskmamodlndeneldeedilir.Buifadeyegreskma
Engin/engel
dp
iletanmldr.Skmamodlnnsabitkaldnveyzeydekibasncsfr
d
veyounluu0alarakbasncnderinlikledeiiminieldeediniz.
zm
modl E =
(a) E =
younluuekersek, = 0
dp
= g = 0
dz
E e
dp
d
= sabit olduundan, dp = E
elde edilir. Bu ifadeden
p = E ln
d
p p( z)
E
0
p
E
ge
p
E
e
eldeedilir.Bunuhidrostatiintemeldenklemindeyazalm:
p( z)
,vedeikenlerineayrarak
= 0 g z E e
p( z)
E
dp
p
E
e
+ E = 0 g z e
p( z)
P( z )
E
p
E dp
= 0 g dz
gz
= 1 0 ve her iki tarafn
E
gz
doallogaritmasalnarak, p ( z ) = E ln1 0
bulunur.
E
rnek224
Belirli koullarda silindirik bir duvardan rdorultusunda birim zamanda geen s miktar
Q = k AxT ( r ) T ( r ) = dT ( r ) / dr ile verilir. Bu ifadede A yzey alan, k s iletim
katsaysdr. 20 cm apndaki bir buhar borusu 6 cm kalnlnda izolasyon malzemesi ile
kaplanmtr. zolasyon malzemesi s iletim katsays k = 0.04 W/mK dir. Buharn scakl
2000C,izolasyondyzeyscaklise300Cdir.Borununbirmetresindensaattekaybolacak
syveborucivarndaki(r>10cm)scaklkdalmnbelirleyiniz.
zm
zolasyon kalnl 6 cm
r = boru merkezinden uzaklk

0
200 C de buhar
10 cm
Borumerkezindenrkadaruzaktakisilindirikyzeyalan(veyaryaraplbirsilindirinyzey
alan) Ar = 2 rL olarakifadeedilebileceinden,sorudaverilendenklem

Engin/engel
Q = k Ar T (r ) = k 2 rL
dT
dr
Olarakyazlabilir.BuradaLsilindirinboyudur.Denklemideikenlerineayrpintegralalalm:
dr
2k
dT
=
r
(Q L )
r = 0.16 m
T = 30 0 C
dr
2k
=
r
( Q L ) T =200
r = 0.10 m
dT
0
0.2513
0.16
ln
( 30 200 ) (Q L) = 90.9 W/m (cevapa)
=
(Q L )
0.10
Ayndenklemi,buseferintegralinstsnrlarnherhangibirkonum(r)vebukonudaki
scaklk(T)olarakintegreedersek,
r
T
dr
2 0.04
r
=
dT ln
= 2.765 103 (T 200 )
90.9 T = 200 0 C
0.10
r
r = 0.10 m
361.66 ln(10r ) = 200 T veya T = 200 361.66 ln(10r )
zolasyonmalzemesiiindekiscaklkdalmaadakigsterilmitir.
T (0C)
rnek225
Ktlesiihmaledilebilirbiryaydeyolarakbiryzeyetutturulmu,dierucunaisektlesim
olanbircisimaslmtr.Yaydengekonumundayken(x=0)aslbulunanktleninhz V 0 ise,
ktleninhznyaynyerdeitirmesine(x)balolarakifadeediniz.
zm

Engin/engel
Newtonun2.yasasnagre Fx = m a x olduundanktleyeetkiedenxdorultusundakinet
dV
kuvvet belirlenmelidir. Fx = mg kx . Dier taraftan cismin ivmesi iin a x = V
dx
dV
= mg k x
yazlabileceinden cismin hareketini tanmlayan diferansiyel denklem, m V
dx
olacaktr.Deikenlerineayrarakintegreedersek;
V ( x)
V0
k
V2
V dV = g x dx
m
2
V ( x)
= gx
V0
k 2
k
x V ( x) = V02 + 2 gx x 2
2m
m
rnek226
Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk hzsz olarak
serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve hava direncinin
cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre, herhangi bir t annda cismin balang
noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi hza hareket etmekte olduunu
mg
mg
m2 g
(1 e k t / m ) , x(t ) =
buluz.Cevap: V (t ) =
t 2 1 e k t / m ,k=orantsabiti
k
k
k
rnek227
Ktlesi m olan bir cisim yer kresi zerinde bir yerden yukarya doru bir V0 ilk hz ile
frlatlyor.Havadirenciniihmalederek,cisminbirdahayeryznednmemesiiinV0ilk
hznnneolmasgerektiinibulunuz.
zm
x ekseninin (+) yn yukar olsun. Hava direnci ihmal edildiine gre , burada hareketi
etkileyen tek kuvvet yer ekimi kuvvetidir. Bu kuvvetin deeri ise Newtonun Evrensel
ekimKanununagredeiir.Budurumda,yerkresizerindeyerekimiivmesinindeerig
ile,yerkresininktlesiMveyarapRilegsterilirse;EvrenselekimKanununagre
g .R 2
M
R2
tannda,cisminyerkresindenolanuzaklxvehzvolsun.Bunagrehareketdenklemi
d 2x
m.M
dv
g .R 2
m 2 = G
=
veya
elde edilir. Denklemin sa yan xe bal
dt
( x + R) 2
dt
( x + R) 2
mg = G.
m.M
G =
olduundansolyanndadaxebalivmesininkullanlmasyerindeolacaktr.Bunagre,
g .R 2
dv
=
dx
( x + R) 2
V0
vdv =
gR 2
( x + R) 2 dx ifadesindenhznykseklikledeiimifadesi,
0
2 gR
olarakeldeedilir.
x+R
Cisminyerkreyegeridnmemesiiinsrekliolarakpozitifbirhzasahipolmasgerekir.Bu
iseancak V0 2 gR 0 artsalanrsammknolabilir.Budurumda
V 2 = V0 2 2 gR +
V0 = 2 gR = 2 9.81 6.4 10 6 11205 m/s.

Engin/engel
rnek228
maddesi, ve gibiikikimyasalmaddeninreaksiyonusonucuolumaktadr.Dolaysylaa
gr ile, b gr reaksiyon sonucu (a+b) gr vermektedir. Balangta x0 gr ve y0 gr
vardr; hi bulunmamaktadr. maddesi oluum hznn tepkimeye girmemi ve
maddelerinin arpm ile doru orantl olduu bilindiine gre, oluan miktarn, z(t),
zamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
a
b
, nn oran
olacaktr. Ktle
t annda oluan z(t) gr ierisindeki nn oran
a+b
a+b
a
b
z (t ) gr ,
z (t ) gr bulunacaktr.Dolaysylat
cinsindenisez(t)gr ierisinde
a+b
a+b
az
bz
) ve ( y 0
) olur.
annda tepkimeye girmeyen ve miktarlar srasyla, ( x0
a+b
a+b
az
bz
dz
= k ( x0
)( y 0
) halini alr.
Bu durumda aranan diferansiyel denklem;
dt
a+b
a+b
k ab a + b
dz
a + b
Dzenleme yaparsak
y 0 z = K ( A z )(B z ) elde
x 0 z
=
2
dt (a + b) a
b
k ab
a+b
a+b
A=
x0
B=
y0
edilir.Burada K =
2
a
b
( a + b)
DiferansiyeldenkleminzmAveBarasndakiilikiyebaldr.kidurumudikkatealalm:
AB 1 e ( A B ) k t
1. A>Biinzm z (t ) =
A B e ( A B ) k t
A2 k t
1+ Ak t
rencilerinbusonulareldeetmeleritavsiyeedilir.
rnek229
2 gr Y ile 1 gr X tepkimeye girerek 3 gr Z oluturmaktadr. 100 gr Y 50 gr X iyice
kartrldnda 10 dakika sonra 50 gr Z maddesi olutuu gzlenmitir. (a) 20 dakika
sonundakagrZoluur,(b)60grZeldeetmekiinnekadarbeklenmelidir.Cevap:75gr,
40/3dakika.
rnek230
dN
= AN BN 2 diferansiyeldenklemi
lkeleringelecektekinfustahminlerindekullanlan
dt
olduka kabul grmektedir. Bu denklemde, A ve B pozitif lke sabitleri, N ise nfusu
gstermektedir.Balanganndaki(t=0)nfusuN0alaraknfuszamannfonksiyonuolarak
elde ediniz. ABD iin A=3.13108 B=1.58871010 ve 1970 ylndaki nfus
3.9milyonolarakalnabildiinegre2003ylndakive2050ylndakinfuslarbulunuz.
2. A=Bolursazm z (t ) =

Engin/engel
rnek231
Seri olarak bal bobin ve direnten kurulu bir alternatif akm devresinden geen akm
di
L + R i = E (t ) diferansiyel denklemi uyarnca deimektedir. Burada i devreden geen
dt
akm (amper), L bobinin indktans (Henry), R diren (ohm) ve E(t) ise volt olarak
elektromotor kuvvettir. t=0 annda devreden geen akmn i0 ve elektromotor kuvvetin
E(t)=E0olmasdurumundadevredengeecekolanakmi(t)zamannfonksiyonuolarakelde
ediniz.
zm
Elimizdeki denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olduundan
dorudanintegralarpankullanlarakzlebilir.
1
i (t ) =
[ R(t )dt + C ]ve (t ) = e
L dt
= e R t / L alarak,
E
i (t ) = e R t / L e R t / L 0 dt + C = 0 + C e R t / L bulunur. t=0 annda i=i0 olduundan
L
R
E
yerinekoyarak C = i0 0 eldeedilerekdiferansiyeldenklemzmndeyazlrsa,
R
E0
1 e R t / L olduugrlr.
i (t ) =
R
rnek232
Yukarda verilen 226 nolu soruda elektromotor kuvvetinin E (t ) = 110 sin 120 t uyarnca
deitii bilinmektedir.. L=3 henry, R=15 ohm olarak verildiine ve t=0 annda i=0 amper
olduunagredevredengeenakmzamannfonksiyonuolarakbulunuz.
zm
di
Devreden geen akm L + R i = E (t ) diferansiyel denklemiyle tanml olduuna gre
dt
di
di R 110
sin 120 t olacaktr.
zmaranandenklem, L + R i = 110 sin 120 t veya + i =
dt
dt L
L
di
110
sin 120 t olur.Birincimertebeden
Verilendeerleryerinekonursadenklem, + 5 i =
3
dt
lineerolanbudenklemintegralarpanmetoduilezlr.
(t ) = e = e 5 t eldeedilerekgenelzmifadesinde(2.7eitlii)yerinekonursa,
1
100 5 t
R(t )dt + C = e 5 t
i (t ) =
e sin 120 t dt + C eldeedilir.ntegralilemiiin
ksmiintegralyntemikullanlmaldr(buksmrenciyebraklmtr).Buradabiz
eat
(a sin b t b cos b t )
e a t sin b t dt = 2
a + b2
5 dt

Engin/engel
kalbn kullanacaz. Problemimizde a=5 ve b=120 olduundan yerine yazp baz

sadeletirmedensonra;
e5t
(sin 120 t 24 cos120 t ) eldeederiz.Dolaysylaaranan
e 5 t sin 120 t dt =
5 1 + 576 2
zm;
22
(sin 120 t 24 cos120 t ) + C e 5 t olacaktr. Verilen balang
i (t ) =
2
3 1 + 576
deerlerinden integral sabiti belirlenebilir. t=0 annda i=0 amper olduuna gre, genel
22 24
eldeedilir.Bylecearananzelzm;
zmdeyerinekonupCekilirse, C =
3 1 + 576 2
22
i (t ) =
sin 120 t 24 cos 120 t + 24 e 5 t eklindeolacaktr.
2
3 1 + 576
rnek233
Seri bal diren ve kondansatrden oluan bir alternatif akm devresinde, kondansatrde
dq q
+ = E (t ) uyarnca deiir. R=10 ohm, c=103
depolanarak elektrik yk zaman R
dt c
farad, E (t ) = 100 sin 120 t olarak verildiine ve t=0 annda q=0 olduuna gre
kondansatrdedepolananelektrikyknnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
dq
+ 10 3 q = 100 sin 120 t veya
Diferansiyeldenklem,verilenlerinyerinekonmasyla 10
dt
dq
+ 100q = 10 sin 120 t halini alacaktr. Bu ise birinci mertebeden lineer bir diferansiyel
dt
denklemdir.
)(
(t ) = e
100 dt
= e100 t alnarakgenelzmifadesindeyerinekonursa,
q(t ) = e 100 t 10 e100 t sin 120 t dt + C
e a t sin b t dt =
eat
a2 + b2
eldeedilir.ntegralialmakzere
(a sin b t b cos b t ) olduundanhareketlea=100,b=120alnarak

e100 t
(5 sin 120 t 6 cos120 t ) bulunur.zm

20(25 + 36 2 )
ifadesindeyerineyazlarak;
e100 t
(
q(t ) = e 100 t
5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C veya
2
2 (25 + 36 )
1
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t eldeedilir.Csabitinibulmakzere
q (t ) =
2
50 + 72
verilenkoulsalatlrsa,
3
6
+C C =
bulunur.Bylecearananzm;
0=
2
50 + 72
25 + 36 2
e100 t sin 120 t dt =

Engin/engel

q (t ) =
1
50 + 72
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) +

2
3 e 100 t
25 + 36 2
rnek234
rnek234tet=0anndageenakmi=5Aolduunagreakmnzamanladeiiminielde
ediniz.
zm
1
Bir nceki rnekten q (t ) =
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t elde edilmiti.
50 + 72 2
dq
i=
olduundantrevalmailemiyaplarak,
dt
600 cos 120 t + 720 2 sin 120 t
i (t ) =
100 C e 100 t bulunur. Verilen koul yerine
2
50 + 72
yazlrsa;
600
300
eldeedilir.Bylecearananzel
5=
100 C veya 100 C = 5
2
50 + 72
25 + 36 2
zm;
i (t ) =
300 cos 120 t + 360 2 sin 120 t

25 + 36 2
300 100 t
5
olacaktr.
e
25 + 36 2

Engin/engel
1.Geneldeerlendirmesorular
Birincimertebedendiferansiyeldenklemnedemektir.
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklem y , y 2 , y gibiterimlerbulundurabilir
mi?
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemhangiartlardadorudanintegralyoluyla
zlebilir.
2.Lineerbirincimertebedendiferansiyeldenklemler
2.1.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhangileribirincimertebedenlineerdir:
(a) y + 3 x 2 y = sin x
(b) 2 y + 3x y = e x
(c) y + xe y = 2
(d)
(f) yy + xy = x
(g) y 2 y 2 = x 2
(h)
xy 2 + x 2 y = 1
(e) y y 2 + cos y = xy
y +
y = x
2.2.Aadakidiferansiyeldenklemleri,tmilemadmlarngstererek,znz.
(a) y 3 xy = 2 x (b) (1 x 2 ) y 2 y = 0
(c) 2 xy y = x 2
(d) y + (3 1 / x ) y = 2
(g) y +
2x
e
2

y=
x
x
(e) x 2 y + 2 xy = 1
(f) y + y tan x = sin x
(h) xy + (1 + x 2 ) y = 2 (i) y +
4
y = sin x
x
2.3.Aadakibalangdeerproblemlerini,tmadmlargstererek,znz.
(b) y 2 xy = cos 2 x, y ( ) = 1
(c)
(a) y + y = 0, y (0) = 1
y 2 xy = e x , y (1) = 4
(d) y + 4 x 2 y = x 4 , y ( 2) = 8
(e) x 2 1 y xy = 1
2.4.Aadakisorulardaxibaml,yyibamszdeikenalarakzmyapnz.
dy
ey
dy
y2
(a)
, y (0) = 1
(b)
= y
, y (1) = 2
=
dx 1 x
dx e 2 x
2.5. y + P ( x ) y = 0 birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm y1 ( x)

olsun. C y1 ( x) ifadesinindeayndenkleminzmolduunugsteriniz.
2.6.Birincimertebedendiferansiyeldenklemlerinuygulamalar
(a) Malthusiannfusartyasasnedir?Nedengerekitahminlerdedahauygundur.
(b) Radyoaktifkarbonileyatayinininesasnedir.BuiiinnedenC14uygundur.
(c) Biryamurdamlasnnlimithzntanmlaynz.Buhzdamlanndtykseklie
balmdr?
(d) Yeterince besinin bulunduu bir balk glnde, eer hi balk avlanmazsa, her yl
balk saysnn ikiye katlad gzlenmitir. Balangtaki balk saysn N0dr.
Mathusian art yasasn kullanarak ve her gn ortalama 0.002N0 adet balk
avlandnkabulederek,balksaysnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
(e) Belirli bir bakteri kolonisindeki bakteri saysnn her 3 saat iki kat artt
bilinmektedir. Mathusian art yasasn kullanarak balangtaki bakteri saysnn 4
katnakabilmesiiinnekadarsregemesigerektiinibulunuz.
(f) Yllknfusarthz%0.2olanbirlkeninkaylsonranfusunuikiyekatlayacan
belirleyiniz.
Engin/engel
(g) Balangtaki scakl Ti=30 0C olan bakrdan yaplm kk bir kre t = 0 annda
buzlu suya braklmtr. Krenin scakl 1 dakika sonra 20 0Cye dtne gre,
Newton souma kanununu kullanarak 2 dakika sonra krenin scaklnn ne
olacanbelirleyiniz.
(h) Birtankta,10kgtuzkullanlarakeldeedilmibulunan200litresalamura(tuzlusu)
bulunmaktadr. Tanka, bir kartrc devredeyken, dakikada 5 litre saf su ilave
edilirken,aynhacimdetuzlusudatanknaltndakideliktendarboaltlmaktadr.
30dakikasonratanktanekadartuzkalr.Tuzmiktarnn1kgakadardmesiiin
nekadarsregemesigerekir.
(i) m ktleli bir cisim belirli bir ykseklikten durgun haldeyken serbest dmeye
braklmaktadr. Cisme etkiyen hava direncinin cismin hzyla orantl olduu
bilindiinegre,cisminhzvekonumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.Birincimertebedenlineerolmayandiferansiyeldenklemler
3.1.Deikenlerineayrlabilirtiptekidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) yy = x 3 + 1
(b) ( x + 2) y = y 2 + 2
(c) y + 2e x + y = 0
(e) xyy = e x + y +1
(d) y = (xy ) 3
(g) y + 2 xy = 0, y (0) = 1
(j) y =
e x cos y
e y sin y
(f) xyy = 1 y 2
(h) y = e 2 y cos 2 x, y ( / 2) = 1 (i) x 2 y = 1 y 2 , y (0) = 0
, y ( / 4) = 1
3.2. Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak deikenlerine

ayrlabilirdurumagetiripznz.
(a) y = (x + y + 1)2 ( x + y ) (b) y = ( x + y )e x + y (c) y = x + 2 y 3
(d) y = ( x y ) 2
(a) x 2 y 2 = C
(b) x 2 + y 2 = 2kx
(e) y =
e x ( x y)
ey
3.3.Ryaraplkreselbirtanksuyladoludur.Tanktabannaalanayaraplbirdeliktensu
boaltlacaktr.Toriellikanununagretankterkedensuyunortalamahz V = 2 gy olup
burada y gz nne alnan durumdaki su yksekliidir. Tanktaki su seviyesini zamann
fonksiyonu olarak elde ediniz. Tankn tamamen boalabilmesi iin gerekli zaman veren
ifadeyigelitiriniz.
3.4.YukardakiproblemiyatayolarakkonumlandrlmRyaraplveLboyundakisilindirik
tankiintekrarlaynz.
dN
= (a bN ) N diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu
3.5. Lojistik nfus art
dt
diferansiyeldenklemingenelzmnbulunuz.
3.6.Lojistiknfusartkanununagrebirazdahakarmak,ancakdahagerekibirmodel
dN
= (a bN ) (1 cN ) N diferansiyel denklemiyle verilir. Bu denklemin genel zmn
dt
bulunuz.
3.7.Aadakieriailelerininortogonalyrngelerinivereneriailesinibelirleyiniz.
(c) x 2 + 4 xy y 2 + 1 = C

Engin/engel

3.8.Sudolubirtanknaltndanbirdelikalrsasuboalmayabalayacaktr.Ancaktanktaki
su seviyesi dtke birim zamanda tanktan boalan su miktar da azalacaktr, dolaysyla
zamana baldr. Sabit AT kesitli bir tankn tabanna alan A0 byklndeki bir delikten
birimzamandakansuhacmi KA0 2 gh olarakverildiinegre,(K=sabit,h=tanndakisu
ykseklii) tankn ierisinde balangta (t=0), H metre yksekliinde su bulunduunu
varsayarsak,tanktakisuseviyesinizamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.9.Problem3.8i,tersevrilmivetabanapDolankonikkesitlibirtankiinznz.
3.10. Problem 3.9u ters evrilmi, alt ve st taban aplar srasyla d ve D olan kesik koni
biimlibirtankiinznz.
dT
3.11. Dzlemsel bir duvardaki tek boyutlu s iletimi, Qx = k . A
olarak verilir. Burada x
dx
dT
, x
snn ak(iletim) dorultusunu, k s iletim katsaysn A duvar alann ve
dx
dorultusundakiscaklkeimini(gradyenini)verir.Eerkmevcutmalzemeiinsabitsebu
denklemduvarierisindekiscaklkprofilini [T = T (x)] bulmakzerekolaycaintegreedilir.
Ancak k genelde scakln fonksiyonudur ve k = k 0 (1 + .T ) ilikisiyle verilir. Burada
k 0 ve
sabitlerdir ( k 0 > 0 ). Buna gre sabit bir Qx s transferi iin duvar ierisindeki
scaklkdalmneldeediniz.
3.12. Yatayla 37 0 a yapan bir eik dzlem zerinde bulunan bir cisim, eik dzlem
boyunca ve yukar doru V0 = 12 m/slik bir ilk hzla frlatlyor. Cisim ile eik dzlem
arasndakisrtnmekatsays = 0.25 tir.Bunagre(a)cisimeikdzlemboyuncahangi
uzakla gidebilir ve (b) cisim atld noktaya geri dndnde hz ne olur? Cevap: 9 m,
8.48m/s.
4.Birincimertebedenhomojentiptediferansiyeldenklemler
4.1.Homojendiferansiyeldenklemnedir,naslanlalr.
4.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhomojenolupolmadklarninceleyiniz.
x +1
x 3 2 xy 2
y3
x+ y
(b) y = 2
(c) y =
(d) y = x 2
(a) y =
xy
x
x y
x +y
4.3.Aadakihomojen(veyahomojeneindirgenebilir)diferansiyeldenklemleriznz.
x3 4x 2 y
x2 6y2
x
x + 2y
=
(a) y =
y
(b) y =
(c)
(d)
y
=
2 xy
x+ y
x y
y3
(e) y =
3x 4 y
x + 2y
(h) y =
y
1, y (1) = 0
x
y2 x4 y4
x2 + y2
(g) y =
y
x2
x y
x + 2y
(i) y =
(j) y =
, y ( 0) = 0
, y (1) = 0
2x y
x+ y
(f) y = x +
2x x2 + y 2 y
x2 y2
(l) y =
, y (0) = 2
, y ( 2) = 6
2 xy
y
2x + y + 4
x + 2y 3
x + 2y 1
(m) y =

(n) y =
(o) y =
x + 2y 3
x y
y
(k) y =

Engin/engel
x+ y
x 2y 2
(r) y =
x4
2x 4 y 8
5.Tamdiferansiyeldenklemler
(p) y =
5.1.Tamdiferansiyelnedemektir. u ( x, y ) = 2 xy 2 y x fonksiyonununtamdiferansiyelini
alnz.
5.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerintamdiferansiyelolupolmadklarninceleyiniz.Tam
diferansiyelolanlarznz.
(b) (3 y 1) (3 x + 1) y = 0
(a) (3 x + 1) + (3 y 1) y = 0
(
(e) (e
(g) (x
) (
)
sin x + 2 ) e cos x y = 0
+ sin x ) (y cos y )y = 0
(c) y 2 2 x + 2 xy e y y = 0
y
2
(k) y =
(d) y 2 2 xyy = 0
(f) (2 x + y )+ ) + (x 2 y ) y = 0
2 x sin 2 y + xe x
2 xe y
x y 1
(i) y = 2 y
x + y +1
x e +1
(l) (x + 2 y ) + (x 2 y ) y = 0
x 2 cos 2 y e 2 y
(h) y =
) (
(m) x 2 e x + y + 2 xe x + y + 2 x dx + x 2 e x + y + 4 dy = 0
5.3.Aadakizmleresahipolandiferansiyeldenklemlerieldeediniz.
(a) f ( x, y ) = x 2 y sin y e x + y = 2.1
(b) f ( x, y ) = 3 tan x + y 3 x 5 y = 4
5.4.Aadakibalangdeerproblemlerininznz
(a) 2 x 2 + 1 + 4 y 3 2 y 1 y = 0, y (0) = 1
(
(b) (3 x
) (
) (
sin y + xe + x cos y y 2 + 1 y = 0, y (1) = 2

(c) (2 x + 3 y 1) + (3 x 2 y + 3) y = 0, y (0) = 0
x
) (
(d) 3 x 2 y + e x sin y + x 3 + e x cos y y = 0, y ( / 2) = 0

(e) y =
2 x
x e +1
2 y
y e 1
, y (0) = 4
(f) y =
2x 3y 1
, y ( 2) = 3
3x 2 y + 1
6.AadakiBernoullitipidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) y y = y 4 , y (1) = 0
(b) y + 2 y = 4 y 3 , y (0) = 1 (c) y
(d) xy + y = y 2 ln x

Engin/engel
y
= y 2 , y (1) = 0
x
3. BLM
KNCVEDAHAYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYEL
DENKLEMLER
3.1GR
Birincimertebedendiferansiyeldenklemler,birintegralarpankullanlaraksistematikbir
yaklamlaherzamanzlebilirler.zlecekdenkleminintegralialnabildiisrece,sabit
veya deiken katsayl olmas bu durumu deitirmez. Ancak ikinci veya daha yksek
mertebeli denklemler iin ayn eyi syleyemeyiz. nk bu denklemlerin zm, byk
oranda, katsaylarn sabit olmasna veya belirli artlar salayan trden deiken olmasna
baldr.kincivedahayksekmertebelidiferansiyeldenklemleriingenelbirzmyolu
yoktur. ou mhendislik probleminde sabit katsayl ikinci mertebeden diferansiyel
denklemleriyle karlalr. Bu nedenle bu tr denklemlerin zm yollarn iyi kavramak
gerekir.
kincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemengenelhalde
y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x )
formunda verilir. Burada P, Q ve R , x bamsz deikenlerine bal fonksiyonlardr. R(x)

terimiierisindeyvetrevleribulunmayantmifadeleritemsiledervebuyzdenhomojen
olmayan terim adn alr. R(x) =0 ise bu durumda denklem homojendir denir. kinci
mertebedendiferansiyeldenklemlerizerkenhomojenksmayrelealmakgenellikledaha
uygundur. Bunun iin ilk etapta denklemin sa yan sfrm gibi hareket edilir. Lineer
denklemlerayrcasabitvedeikenkatsaylolarakdasnflandrlrlar.
y 2 y + 8 y = x3 + e2 x 1
} sabitkatsayl
y 2 xy + 8 y = x 2
} deikenkatsayl
Teorem31zmVarlveTeknii
x1 < x < x2 aralnda P(x), Q(x) ve R(x) xe bal srekli fonksiyonlar ve x0 bu aralkta bir
noktaise,budurumda;
y + P ( x ) y + Q ( x) y = R ( x )
diferansiyeldenklemininy(x0)=y0vey(x0)=y0ikiadetbalangartnsalayanaralkta
tekbirzmvardr.Ancaky(x0)=0vey(x0)=0balangartlarnsalayantekzm
y=0zmdr.
Diferansiyeldenkleminstandartformdaolmasarttr.rnein;
3
2 xy 8 x 2 y = 6 denklemi y 4 xy = halinde yazlmadka standart forma gelmi
x
saylmaz.

Engin/engel
rnek31
Aadakidiferansiyeldenklemintekbirzmnnolduunuvebuzmnzm
aralngsteriniz.
3x
y +
y 5 y = cos x 2
x 1
y (5) = 3 ve y (5) = 1
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirnkherikikouldaaynbamszdeikendeerinde
verilmitir.Denklemikincimertebedenolduuiin enyksekmertebe2dir. Denklemdey
veyabununtrevlerininarpmssvelineerolmayanfonksiyonlarolmadndan,verilen
denklem lineerdir. Denklemin sa yan sfr deil, dolaysyla homojen deildir. Ayrca
denklemstandartformdadr.Butahlilleriyaptktansonra;
3x
p ( x) =
Q(x)=5,R(x)=cosx2
x 1
yazalm. Aka grlyor ki Q(x) ve, R(x) srekli fonksiyonlar, P(x) ise x=1de sreksizdir.
Dolaysyla her ifadenin de srekli olduu < x < +1 ve 1 < x < aralklarnda
zmnolupolmadaranmaldr.Balangkouluolanx0=5noktasikinciaralktadrve
buaralktazmvarlvetekliigarantialtnaalnmolur.
Lineer sabit katsayl homojen diferansiyel denklemlerin katsaylar zaten < x < +
aralnda srekli olduundan zm tm x deerleri iin geerli olacaktr. Ancak bir
diferansiyel denklemi zme ile bir balang deer problemini zme arasndaki ayrm
grmemiz gerekir. kinci mertebeden bir diferansiyel denklemin zmnden c1 ve c2nin
alabileceisonsuzdeerekarlksonsuzadetzmvardr.Verilenikikouliinbusabitler
belirlenir. Birinci olaslk bu iki art ayn noktada (ayn x0 deeri iin) vermektir. Bu bizi
balangdeer problemine gtrr ve ierisinde x0n yer ald bir aralkta zmn
garantisivardr.Ancakikiartfarklxdeerleriiinverilmisekibirsnrdeerproblemimiz
vardemektir.YukardaverilenTeorem31,butrbirprobleminzmnnolupolmad
konusunda bir garanti vermez. Sadece c1 = c2 elde edilebilen artlarda snrdeer
problemininzmnnvarlndanvetekliindenszedilebilir.
rnein;
y + 2 y 3 x 2 y = x3e x y(0)=2, y (0) = 5 tekbirzmgarantiolmasnkarn,
y '+2 y '3 x 2 y = x 3 e x y(0)=2, y (8) = 3 denklemi iin zm tek olmayabilir, hatta hibir
zmbulunmayabilir.
rnek32
Kararl rejimde L kalnlndaki dzlemsel bir duvar ierisindeki scaklk dalm y = 0
denklemiyleverilir.Buraday,xnoktasndakiscakltemsilediyor.Verilendenklemingenel
zmnveaadakidurumlariinzeldenklemlerinieldeediniz.
a) y(0)=10, y (0) = 5
b) y(0)=10,y(L)=0
c) y (0) = 5 , y ( L) = 10
Engin/engel
d) y (0) = 5 , y ( L) = 5
zm:
zmaralmz 0 x L olacaktr.Artardaikikezintegreedersekgenelzm;
y = c1 x + c 2 olur.Buiseeimic1olanbirdorudenklemidir.
a. y(0)=5}c1=5
y(0)=10}10=5.0+c2,c2=10
y ( x) = 5.x + 10 eldeedilir.Dierhibirkoulbuartlarsalayamaz.Dolaysyla
verilenbalangdeerprobleminintekzmdr.
10
10
bulunur.Budurumda y ( x) = x + 10
L
L
Budaverilenkoullariineldeedilebilecektekzmolduundansnrdeer
problemitekbirzmesahiptir.
b. Sabitlerbelirlenirsec2=10, c1 =
c. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5
y(L)=10}c1=10
bulunurkibuimkanszdr.Dolaysylaverilenkoullariinprobleminzmyoktur.
Fiziksel olarak problem duvarn her iki yanndan s verilmesini ve kararl rejim
olumasnngrmektedirkibuimkanszdr.
d. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5
y(L)=5}c1=5
dolaysyla y ( x ) = 5 x + c 2 elde edilir ki bu zm c2 ye bal olduundan tek
zm deildir. Fiziksel olarak bu problemin duvarn bir tarafndan verilen snn
dier tarafndan ayn hzla uzaklatrld bir duruma karlk gelir. Bu ise duvar
ierisindekiscaklkdalmnbulmaiinyeterlibirbilgideildir.
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
Verilen bir aralkta bir fonksiyon dier bir fonksiyonun bir sabitle arpmndan elde
edilebiliyorsa bu iki fonksiyon lineer bamldr denir. Aksi durumlar iin lineer bamszlk
sz konusudur. Dier bir ifadeyle iki fonksiyonun oran sabit bir say ise lineer bamllk
vardrdenir.
y1 = 3e x
y1 3
= (lineerbamllk)
x
y2 2
y 2 = 2e
y1 = 1
y1 1
= (lineerbamszlk)
y 2 = x
y2 x
Buifadeyidahagenelletirmekiinc1y1 +c2y2 =0eklindeverileny1vey2fonksiyonlarnn

lineerkombinasyonunudikkatealalm.Eerx1<x<x2aralndac1y1+c2y2=0ilikisisadece
c1=c2=0iinsalanyorsay1vey2lineerbamszfonksiyonlardrdenir.
Engin/engel
rnek33Lineerbamszfonksiyonlar
<x<+aralndaaadakifonksiyoniftlerininlineerbamlveyabamsz
olduklarnbelirtiniz.
a) y1=6x,y2=2
b) y1=x2,y2=x3
c) y1=ex,y2=ex
d) y1=ex,y2=e2x
zm
y
6x
= 3 x (bamsz)
(a) 1 =
y2
2
(b)
y1 x 2 1
=
= (bamsz)
y2 x3 x
y1
ex
= x = e 2 x (bamsz)
y2 e
y
ex
(d) 1 = 2 x = e x (bamsz)
y2 e
kiFonksiyonunWRONSKIAN
Yukardakirneklerindndayadadahafazlafonksiyonunlineerbamszlnbulmak
durumunda kalndnda daha genel bir yola ihtiya vardr. Biz bunu y1 ve y2 eklinde iki
fonksiyon iin gsterip genelletireceiz. Belirli bir aralkta verilen y1 ve y2 fonksiyonlar,
tmxleriin;
y y2
W= 1
0 ise
y '1 y '2
(c)
buikifonksiyonlineerbamszdrdenir.Aksihaldelineerbamllkvardr.
rnek34
Aadakifonksiyoniftleriiinlineerbamlveyabamszolduklarngsteriniz.
(a) y1 = x + 1 , y 2 = x 2
(b) y1 = sin x , y 2 = cos x
(c) y1 = x 3 , y 2 = 2 x 3
zm
(a) W = y1 y2 y1 y2 = ( x + 1)(2 x) 1( x 2 ) = x( x + 2) 0
(b) W = sin x( sin x) cos x. cos x = 1 0
(c) W = x 3 ( 6 x 2 ) (3 x 2 )( 2 x 3 ) = 0 (lineerbaml)
Engin/engel

Genelletirirsek,nadety1,y2,...ynfonksiyonununx1<x<x2aralndaherbirinin(n1)
adettrevivarsabunlaraaitWdeterminant;
y1
y2
...
yn
y '1
y'2
...
y' n
W = .
...
...
y1( n1)
y 2( n 1)
...
y n( n1)
0 isebufonksiyonlarlineerbamszdr.
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
y = 0 diferansiyel denkleminin zmne tekrar bakalm. y = c1 x + c 2 genel zmn

y1=x ve y2=1 almak suretiyle y = c1 y1 + c 2 y 2 olarak ifade edebiliriz. Buna gre aadaki
sperpozisyonilkesiyazlabilir.
Eer y1 ve y2 lineer homojen bir diferansiyel denkleminin zmleriyse (

y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ), y = c1 y1 + c 2 y 2 debudenkleminbirzmdr.
rnek35Sperpozisyonlkesi(HomojenDenklemler)
e2x in y 4y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu, ayrca 5e2x in de ayn

denkleminbirzmolduunugsteriniz.
zm
y 4 y = (e-2x + e 2x ) 4(e 2 x + e 2 x ) = 4e 2 x + 4e 2 x 4e 2 x 4e 2 x = 0
Ancakbudurumhomojenolmayandiferansiyeldenklemlervelineerolmayandiferansiyel
denklemleriingeerlideildir.
yle grnyor ki ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklemler sonsuz sayda

zme sahiptir, ancak bunlarn ou ancak bir sabit arpan ile birbirinden ayrlmlardr
1
(ex, 3 ex, 100 ex , e x gibi). Yani zmlerin ou lineer bamldr. O halde bir lineer
2
homojen denklem lineer bamsz ka tane zme sahip olabilir? Bunun cevab,
diferansiyeldenkleminmertebesisaysncadr.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
y '+ P ( x ) y '+Q ( x ) y = 0 denklemi,x1<x<x2aralndasrekliolanP(x)veQ(x)fonksiyonlar

iin,herzamany1vey2lineerbamszikizmesahiptir.Ayrcabuaralktakiherhangibir
zmbuikizmnlineerkombinasyonuolarak;
y = c1 y1 + c 2 y 2

Engin/engel
eklindeifadeedilebilir.
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
kinci mertebeden sabit katsayl homojen bir diferansiyel denklem sistematik bir yolla
kolaycazlebilir.Deikenkatsayldenklemleriinidahazordur.Vebutrdenklemler
genelliklesonsuzserilercinsindenzlrler.
imdi ay + by + cy = 0 denklemini dikkate alalm. Burada a, b, c sabit katsaylardr.

Dolaysylazmaralmz<x<+olur.Butrbirdenklemherzamany1vey2 gibi
lineerbamszikizmesahiptirvedenklemingenelzm
y = c1 y1 + c 2 y 2
eklindeifadeedilir.Pekiy1vey2yinasleldeedebiliriz...
ay + by + cy = 0 denklemine dikkatli bakldnda zm fonksiyonlarn ve trevlerini

belirlisabitlerlearparaktopladmzdatmxdeerleriiinsonucunsfrolmasgerektii
anlalmaktadr.Dolaysylazmfonksiyonuvetrevlerienfazlabirsabitarpanfarkyla
benzerolmaldr.Bunauyantekelementerfonksiyonemxfonksiyonudur(m=sabit).
rnein;
y = e mx , y = me mx , y = m 2 e mx gibi.
y=emxzmteklifidiferansiyeldenklemdeyazlrsa,
a ( m 2 e mx ) + b( me mx ) + c(e mx ) = 0 veya,
e mx (am 2 + bm + c ) = 0 olur.
Eitliinsfrolabilmesiiin e mx 0 olduundan;
(am 2 + bm + c) = 0 olmaldr.
Bu denkleme karakteristik denkleme diyeceiz. Bu denklemin kkleri olan m1 ve m2 ise

karakteristikkklerolup;
m1, 2 =
b b 2 4ac
2a
ifadesindenhesaplanr.Dolaysylaikikkiineldeedilecekikizmfonksiyonu;
y1 = e m1x ve y2 = e m2 x olur.
Eerm1vem2farklreelsaylarsabuikizmlineerbamszdr.Ancakkklerineitolma
vekompleksolmaihtimalleridevardr.

Engin/engel
1.Durum:Farklikireelkk m1 m 2
Budurumday1vey2lineerbamszolacandandenklemingenelzm
y = c1e m1x + c 2 e m2 x olur.
rnek3.6
y + y 2 y = 0 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm:
Karakteristikdenklem m 2 + m 2 = 0 veya ( m 1)(m 2) = 0, m1=1vem2=2,
y = c1e x + c 2 e 2 x
rnek3.7
Silindirik yapl (D apnda L boyunda) alminyum kanatlar scak yzeylerden snn

uzaklatrlmasnda yaygn olarak kullanlr. Byle bir kanat ierisindeki scaklk dalm,
T=T(x)
4h
> 0
T ' 'T = 0 , =
kD
diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Burada h kanat ile evresi arasndaki s transfer
katsays,kkanatmalzemesininsiletimkatsaysdr.
L=0.5m
=4m1
T(0)=200C
T (0) =480C/m
verildiine gre kanat boyunca olan scaklk dalmn ve kanat ucundaki (x = L=0,5 m)
scaklbelirleyiniz.
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirve
T ' '4T = 0
T(0)=200
T(0)=480
eklindezetlenebilir.Karakteristikdenklem
m 2 4 = 0 ,m1=2vem2=2bulunur.
Bunagre;
T ( x) = c1e 2 x + c 2 e 2 x eldeedilir.Ayrca,
T ( x ) = 2c1e 2 x + 2c2 e 2 x yazlarakkoullaryerinekonulursa;

Engin/engel
T(0)=200c1+c2=200
T (0) =4802c1+2c2=480
sistemindenc1=220,c2=20eldeedilir.
Bylece T ( x ) = 220e 2 x 20e 2 x
Kanatucundakiscaklkiinx=0.5alnrsa,
T ( x = 0.5 m) = 220e 20.5 20e 20.5 = 26.57 C
2.Durum:Eitgerekikikk m1 = m2
Eer b 2 4ac = 0 isekarakteristikdenkleminreelveeitikikkolur.Budurumda
zdeikizmvardr.
y1 = e
m1 x
=e
m2 x
=e
mx
=e
b
)x
2a
olur.
Lineer bamsz ikinci zm elde etmek iin mertebe drme yntemi uygulanr. Bu
yntemde y2 = ( x) y olarakverilirve ( x) =
ay + by + cy = 0 diferansiyeldenklemi y +
Bunagre ( x) =
b
dx
e a
e ( b / a ) x
e P( x) dx
y12
dx tanmlanr.
b
c
b
y + y = 0 yazlrsa P( x) = dr.
a
a
a
dx = x bulunur.
Buradan y 2 = xy1 olur.Dolaysyladiferansiyeldenklemingenelzm
y = y1 + y2 = c1e mx + c2 xe mx = e mx ( c1 + c2 x ) olur.
rnek38 (m1 = m2 ) durumu
y + 6 y + 9 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
Karakteristikdenklem m 2 + 6m + 9 = 0 , (m + 3) 2 = 0 veya m1 = m2 = 3 bulunur.

Bunagre y = e 3x (c1 + c2 x) olur.
Engin/engel
Durum3:komplekskkdurumu ( m1,2 = i ) = b 4ac < 0 kklerkompleks

2
olur.
Burada i = 1 , = ve =
2a
4ac b 2
dr.
2a
imdi y1 ve y2 zmlerinebakalm.
y1 = em1x = e( +i ) x = e x ei x
y2 = em2 x = e( i ) x = e x ei x
y = y1 + y 2 = Aex e ix + Bex e ix = e x ( Aeix + Beix )
buradaAveBkeyfisabitlerdir.zmfonksiyonukomplekstirancakgerekfonksiyonlarla
daifadeedilebilir.
e ix = cos x i sin x
Taylorserisialmndaneldeedilerekyerinekonulursa;
e ix = cos x + i sin x
Aei x + Beix = A(cosx + i sin x) + A(cosx i sin x)
= ( A + B) cosx + i( A B) sin x
= C1Cos x + C 2 Sin x
olur.Burada C1 = A + B ve C 2 = i ( A B ) olarakkeyfisabitlerdir.Bylecearanan
genelzm
y = e x (C1Cos x + C 2 Sin x ) olur.
rnek39 m1, 2 = i durumu
y 2 y + 3 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
m 2 2m + 3 = 0
m1,2
b b 2 4ac
=
=
2a
( 2 )
( 2 ) 2 4 1 3 i
2.1
m1,2 = 1 i 2
olur.Buradan = 1 ve = 2 olduundan
Engin/engel
y = e x C 1 Cos 2 x + C 2 Sin 2 x bulunur.
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
kincimertebedenlineer,homojenolmayanbirdiferansiyeldenklem
y + P( x ) y + Q( x ) y = R( x )
Budenkleminhomojenhali R( x ) = 0 iineldeedilir.Bunagrehomojenksm
y h = c1 y 1 + c 2 y 2
formunda olacaktr. Buna karn herhangi bir keyfi sabit iermeyen ve homojen olmayan
denklemi de salayan zm bir zel zm olarak adlandrlr. Bir sonraki admda, elde
dilen homojen ksmn zm tm denklemin zm olacak ekilde deiiklie uratlr.
Bu,aadakiteoremileyaplr:
Teorem: eer y , y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) denkleminin bir zel zm ise bu halde

denklemingenelzm
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + y
olur. P, R ve Q fonksiyonlar x1 < x < x2 aralnda srekli fonksiyonlardr. Burada unu

belirtelimkizelzmtekdeildir.Homojenolmayandiferansiyeldenklemisalayabilecek
oksaydazmlervardrvebunlardanherhangibirizelzmnyerinialabilir.rnein
y 4 y = 8 denkleminin homojen ksmnn zm y (x ) = c1e 2 x + c 2 e 2 x dir. Bu

zmn homojen olmayan denklemin de genel zm olabilmesi iin bir zel zme
ihtiya vardr. Kontrol edilirse y = 2 nin verilen diferansiyel denklemi salad grlr.
Bylecehomojenolmayandiferansiyeldenklemingenelzm,
y ( x ) = c 1 e 2 x + c 2 e 2 x 2
olur.
Biz,
zel
zm
olarak
y = 2 + e 2 x
veya
y = 2 + 4 e 2 x
hatta
y = 2 3e 2 x + 5e 2 x ifadesinidesesekhomojenolmayandenkleminyinesalandn
grrz.Bununnedeni,ikizmnlineerkombinasyonlarnndazmolmasdr.Burada,
y = 2 zm en basitidir. Homojen olmayan denklemin genel zm, zel zmn

seiminden etkilenmez.Sonutahomojenksmnzm y h = c1 y 1 + c 2 y 2 halindeifade
edileceinden,ortakparantezealmaksuretiyle,genelzmyine y = c1 y1 + c2 y2 2 olur.

Engin/engel
Homojen olmayan terim R( x ) genellikle birka terimden oluur ve bazen her bir terime
karlkgelenzelzmlereldeedilerektoplanabilir.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
Eer, y 1 , y + P (x ) y + Q (x ) y = R1 (x ) diferansiyel denkleminin bir zel zm ve y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R2 ( x )
denkleminin
bir
zel
zm
ise
y 1 + y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R1 ( x ) + R2 ( x ) denklemininbirzelzmdr.
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
Homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zmenin en basit yolu belirsiz katsaylar
yntemidir. y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyeldenklemisabitkatsayhaldeyazlrsa,
y + by + c = R( x )
eldeederiz. R( x ) terimininalacabazzelhalleriinbuyntemsonderecekullanldr.
Bunlar:
1. R( x ) = k sabit
2.
R ( x ) = Pn ( x ) xebalbirpolinom
3.
R ( x ) = Ae kx stelfonksiyon
4.
R( x ) = A sin x veya B cos x
5. veya bunlarn sonlu sayda arpanndan olumu fonksiyonlar, Ae kx Pn (x ) sin x

gibi.
Her ne kadar R( x ) iin verdiimiz bu haller ok kstlayc grnse de uygulamada

karlalan ou problem bu snfa girmektedir. Eer denklem deiken katsayl ise,
metodun bir garantisi yoktur. Ayrca, 1 x veya tan x gibi sonsuz sayda lineer bamsz
trevi bulunan R( x ) formlar iin de metot pratik deildir. Bu tr durumlar iin ileride
grlecekolansabitindeiimiyntemidahauygunolmaktadr.
rnek310 R ( x ) = e kx
y 4 y = 10 e 3 x diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
y = Ae3 x alalm ve verilen denklemi salamas iin A sabitinin ne olmas gerektiine
bakalm.
y = 3 Ae 3 x
Engin/engel

y = 9 Ae 3 x
olduundan 9 Ae 3 x 4 Ae 3 x = 10 e 3 x A = 2
Dolaysylazelzm y = 2e 3 x olur.
Not:zelzmnsabitbirsayilearpmbirbakazelzmolmaz.
rnek311 R( x ) = sin x
y + y 3 y = 6 sin 2 x diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
y = A sin 2 x
y = 2 A cos 2 x denklemdeyazalm.
y = 4 A sin 2 x
4 A sin 2 x + 2 A cos 2 x 3 A sin 2 x = 6 sin 2 x

sin 2 x( 4 A 3 A) + 2 A cos 2 x = 6 sin 2 x
6
A = , 2 A = 0 , A = 0 buluruzkibuimkanszdr.Pekineredehatayaplmtr?Sorunun
7
cevab basittir. nerilen zmn trevleri lineer baml olmayan fonksiyonlar
tretmektedir.Dolaysylanerinin y = A sin 2 x + B cos 2 x eklindeolmasgerekirdi.
Bunagre y = 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x
y = 4 A sin 2 x 4 B cos 2 x
4 A sin 2 x 4 B cos 2 x + 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x 3 A sin 2 x 3 B cos 2 x = 6 sin 2 x

sin 2 x( 4 A 2 B 3 A) + cos 2 x( 4 B + 2 A 3 B ) = 6 sin 2 x + 0. cos 2 x
7 A 2 B = 6
ikincieitlik7,birincisi2ilearplrsa
2 A 7B = 0
14 A 4 B = 12
14 A 49 B = 0
12
53
7 B 7 12 42
A=
= =
2 2 53 53
6
y = ( sin 2 x + 7 cos 2 x )
53
53B = 12 B =

Engin/engel
rnek312 R ( x ) = Pn ( x )
y + 2 y 4 y = 8 x 2 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
zmteklifi y = Ax 2 + Bx + C eklindeolmaldr.
y = 2 Ax + B
y = 2 A
2 A + 4 Ax + 2 B 4 Ax 2 4 Bx 4C = 8 x 2
x 2 ( 4 A) + x(4 A 4 B ) + 2 A + 2 B 4C = 8 x 2
4A = 8
4 A 4B = 0
denklemsisteminden A = B = C = 2
2 A + 2 B 4C = 0
y = 2 x 2 + x + 1
Not: Eer y = ax 3 + bx 2 + cx + d teklifi yaplm olsayd a = 0 , b = c = d = 2

bulunacakt.
rnek313zelzmlerinsperpozisyonu
y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + 2 sin x + 4 cos x 6 e 2 x diferansiyeldenklemininbirzel
zmnbulunuz.
zm:
Verilen denklem y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + (2 sin x + 4 cos x ) 6 e 2 x eklinde
yazlrsa,arananzelzmn
y = A1 x 2 + A2 x + A3 + (B1 sin x + B 2 cos 2 x ) + Ce 2 x formundaolacan
syleyebiliriz. Bu ekilde y ve y trevlerini alarak ve verilen diferansiyel denklemde
yerine yazarak A1 , A2 , A3 , B1 , B2 ,C eklinde alt katsayy belirlemek mmkndr. Ancak

Engin/engel
buuzunvehatayapmayaelverilibiryololur.Bununyerineproblemiaamadazmek
vesonutaheraamadaeldeedilenzelzmleritoplamakdaaynsonucuverecektir.
R1 ( x) = 8 x 2 3 x + 1 iin y 1 = A1 x 2 + A2 x + A3
R2 ( x ) = 2sin x + 4cos x iin y 2 = B1 sin x + B 2 cos x
R3 ( x) = 6e 2 x iin y 3 = Ce 2 x
yazlarakzmyaplrsa
y 1 = 2 x 2 + 1.25 x + 0.375
2
24
y2 =
sin x
cos x y = y 1 + y 2 + y 3 olur.
29
29
2 2x
y 3 = e
rnek314zelzmler(Fonksiyonarpmlar)
y + 2 y 4 y = xe 2 x + 5e 2 x denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
nceki rneklerden farkl olarak burada xe 2 x eklinde fonksiyon arpm vardr. zel
zmnyapshakkndabirfikiredinmekiinbufonksiyonunilkikitrevinebakalm.
R1 ( x ) = xe 2 x
R1 ( x ) = e2 x + 2 xe2 x ve R1( x ) = 2e2 x + 2e2 x + 4 xe2 x
Grldgibitrevlerden e 2 x ve xe 2 x gibilineerbamlolmayanikiifadegelmektedir.O
halde nerilecek zel zm bu iki ifadenin lineer bir kombinasyonu eklinde olmaldr.
Dolaysyla
y = Axe 2 x + Be 2 x = ( Ax + B )e 2 x
Denkleminsandaki 5e 2 x terimiise Ce 2 x eklindebirifadeyigetirecektir.Ancakbunuda

Be 2 x terimi ile zaten dikkate alm oluyoruz. Birinci ve ikinci trevleri alp diferansiyel
denklemdeyazalm:
y = Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x
y = 2 Ae 2 x + 2 Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x denklemdeyazlrsa
y = 4 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x
e 2 x (4 A + 4 B ) + 4 Axe 2 x + 2 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x 4 Axe 2 x 4 Be 2 x = xe 1 x + 5e 2 x
e 2 x [4 A + 4 B + 2 A + 4 B 4 B ] + xe 2 x [4 A + 4 A 4 A] = xe 2 x + 5e 2 x
1
1
3
6 A + 4 B = 5 6. + 4 B = 5 B = 5
4
4
2
Engin/engel
1
7
ve B =
4
8
7
1
Bylecezelzm y = x + e 2 x olur.
8
4
4A = 1 A =
Buradaununaltnizmemizgerekir:Fonksiyonlarnarpmeklindeverilenbir R( x ) iin
teklif edilecek olan zel zm, arpma katlan her bir fonksiyonun zel zmlerinin
arpmdr.
rnein R ( x ) = xe 2 x iin x den dolay Ax + B ve e 2 x den dolay Ce 2 x nerilmelidir.
Dolaysyla xe x iin y = ( Ax + B )Ce 2 x = AC x + BC e 2 x

K1
K2
y = (K1 x + K 2 )e olmaldr.
rnek315Balangdeerproblemi
Th = 20 0 C scaklndaki hava ortamnda bulunan bir kanatktaki scaklk dalm

T (T Th ) = 0 ile tanmlanr. = 4 , T ( 0 ) = 200 0 C , T ( 0 ) = 420 0 C m ve
2x
Th = 20 0 C verildiinegrekanatktakiscaklkdalmnbulunuz.
zm:
Verilenbalangdeerproblemi
T 4T = 80 ; T (0 ) = 200 ; T (0 ) = 420 olarakzetlenebilir.
Denklem ikinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel denklemdir.
Karakteristikdenklem m 2 4 = 0 , m = 2 olur.Dolaysylahomojenksmngenelzm
T (x ) = C1e 2 x + C 2 e 2 x
denkleminsayan,yaniR(x)sabitolduundan y = A teklifiuygundur. y = y = 0 alarak
denklemdeyazalm.
0 4 A = 80 , A = 20
Dolaysyla y = 20 olur.Bunagrehomojenolmayandenklemingenelzm
T ( x ) = C1e
2 x
+ C 2 e 2 x + 20
Verilenkoullarkullanmakzere
T (x ) = 2C 1 e 2 x + 2C 2 e 2 x yazlarak
T (0 ) = 200 C1 + C 2 = 200
T (0 ) = 420 2C1 + 2C 2 = 420
C1 = 15
Engin/engel
C 2 = 195 olarakeldeedilir.Bylecearanandenklem
T ( x ) = 15e 2 x + 195e 2 x olur.
Not:Verilenbalangartlarnnproblemingenelzmdenklemineuygulanmasgerektii
unutulmamaldr. Sadece homojen ksmn zmne veya zel zme bu artlar
uygulanmamaldr.
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
Bir nceki blmde anlatlan belirsiz katsaylar metodu olduka basit ve dz bir mantkla
hareket etmeyi gerektirir. Ancak iki nemli dezavantaja sahip olmas bu metodun
genellemesiniengellemitir.Bunlardanbiridenkleminsabitkatsaylolmakzorundaolmas,
birdierihomojenolmayanksmn R( x) belirlitiplerdeolmasgerekliliidir.Buikieksiklii
gideren metot sabitin deiimi metodudur. Tek dezavantaj homojen ksmn zmnn
yaplm olmasn gerektirmesidir. lk defa Lagrange tarafnda gelitirildii iin Lagrange
TeoremiveyaGreenTeoremiolarakbilinir.
nceki blmden bildiimiz gibi y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyel denkleminin
homojen ksmnn yani y + P (x ) y + Q ( x ) y = 0 denkleminin y 1 ve y 2 gibi iki tane lineer
bamsz zm fonksiyonu vardr ve bu zm y h = C 1 y 1 + C 2 y 2 eklinde bu

fonksiyonlarnlineerbirkombinasyonudur.Buzmmetodununarkasndakitemelfikir
y o = u1 y1 + u 2 y 2
formunda bir zel zm araydr. Bylece u sorunun cevab aranr: Homojen ksmnn
zmndeyeralanC1veC2sabitinaslbireru1(x)veu2(x)fonksiyonlarolmalkiyukardaki
ifadehomojenolmayandiferansiyeldenkleminbirzelzmolabilsin.
ki tane bilinmeyen fonksiyonu belirleyebilmek iin iki denkleme ihtiya vardr. Bunlardan
biri y zmnn diferansiyel denklemi salama artndan, dieri ise bu iki fonksiyonun
bizimtarafmzdanseilecekbirartsalamasndaneldeedilir.
yo = (u1 y1 + u2 y2 ) + (u1 y1 + u2 y2 ), u1 = u1 ( x), u2 = u2 ( x)
imdikendiartmz(btnlerart)
u1 y1 + u 2 y 2 = 0
olacakekildebelirleyelim.Bunudikkatealarakikincitrevialalm.
y o = u1 y1 + u 2 y 2 + u1 y1 + u 2 y 2
imdi de y o ve y o ifadelerini diferansiyel denklemde yerine koyalm. Bylece aadaki

ifadeyieldeederiz.
u1 ( y1 + Py1 + Qy ) + u 2 ( y2 + Py 2 + Qy 2 ) + u1 y1 + u 2 y 2 = R ( x )

Engin/engel
Ancak y1 ve y2 ilgili homojen denklemin zm olduklarndan parantez ileri sfr olur.

Bylece
u1 y1 + u 2 y 2 = R ( x )
denklemi bulunur. Bu denklem ile btnler art olarak elde ettiimiz denklemin (
u1 y1 + u 2 y 2 = 0 )oluturduudenklemsistemininzmnden,
y2 R ( x )
y1R( x)
u1 =
ve u2 =
y1 y2 y1 y2
y1 y2 y1 y2
bulunur.Herikidenkleminpaydasndaki y1 y 2 y1 y 2 Wronskiandeeriolup,y1vey2lineer
bamszolduundanherzamansfrdanfarkldeerleralr.Bylecearadmzfonksiyonlar,
u1 =
y 2 R( x)
dx
y1 y 2 y1 y 2
ve
u2 =
y1 R( x)
dx
y1 y 2 y1 y 2
olacaktr. Buradaki integrallerin sonucunda gelecek sabitlerin dikkate alnmamas aranan

genel zm etkilemez. Bu yzden integral sabitleri bu aamada dahil edilmez. Bylece
zelzmeldeedildiktensonar,genelzm,
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + u1 y1u 2 y 2 = (u1 + c1 ) y1 + (u 2 + c 2 ) y 2 olur.
Yukarda u1 ve u2 nin elde edilmesi srasndaki integraller bazen analitik olarak

alnmayabilirler.Budurumdasaysalintegralalmayolunagidilir.
rnek316Sabitindeiimimetodu
ex
diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz
y 2 y + y =
.
x
zm
m 2 2m + 1 = 0 m1 = m 2 = 1 olduundanhomojenksmnzm
y h = c1e x + c 2 xe x Aka grlyor ki y1 = e x ,

y1 = e x
y 2 = xe x tir. Ayrca R ( x) =
y 2 = e x + xe x = e x ( x + 1) olduundan
W = y1 y 2 y1 y 2 = e x (e x + xe x ) e x xe x = e 2 x + xe 2 x xe 2 x = e 2 x olur.
Bylece
u1 ( x) =
y2 R ( x )
xe x e x
dx = 2 x dx = dx = x
W
e x
y R ( x)
exex
dx
u2 ( x ) = 1
dx = 2 x dx = = ln x
W
x
e x

Engin/engel
ex
ve
x

Dolaysylaaradmzzelzm,
y = u1 y1 + u 2 y 2 = xe x + xe x ln x vegenelzm,
y = c1 y1 c 2 y 2 + y = c1e x + c 2 xe x xe x + xe x ln x
y = c1e x + K 2 xe x + xe x ln x olur. K 2 = C2 1 dir.

Engin/engel
3.8EULERDENKLEMLER
imdiye kadar sabit katsayl lineer denklemler zerinde durduk. Katsaylarn deiken
olmasdurumundaisesadecebazzeldurumlardnda,basitbirzmyoluyoktur.Sabit
katsayllineerbirdenklemedntrlebilenEuler(veyaEulerCauchy)denklemibunabir
rnektir.Denklem,
x 2 y + bxy + cy = r ( x)
formundaverilirveb,csabitlerdir.Eulerdenklemigenellikle
y +
b
c
y + 2 y = R ( x ),
x
x
x 0 standart eklinde verilir. Aka grlyor ki x=0 iin
zm yoktur.Dolaysyla zm aral bu noktay harite brakacak ekilde seilmelidir.

Ayrca mutlak deer iaretini kullanmamak iin x > 0 durumlar incelenecektir. Ancak x<0
iin de zmler yaplabilir. Euler denklemi sabit katsayl lineer bir diferansiyel denkleme
dntrmekiinx=etveyat=lnxdnmuygulanr.Bylecedenklem,
dy
d2y
y + (b 1) y + cy = r (e ) halinialr.Burada, y =
, y = 2 dir.
dt
dt
t
rnek317EulerDenklemi,
x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklembirEulerdenklemidir.Denklemstandartformdayazlrsa,
2
4
y y 2 y = 0 olarak,
x
x
b
2
b = 2
x
x
eldeedilerek
c
4
2 c = 4
x2
x
d2y
2
dy
4y = 0
dt
dt
Bu ise ikinci mertebeden, lineer, sabit katsayl ve homojen bir diferansiyel denklem olup
karakteristikdenklemi
m 2 3m 4 = 0
genelzm,
m1 = 1 ve
m2 = 4 bulunur.Bunagredntrlmdenklemin
y (t ) = c1e t + c 2 e 4t olur.Ancak t = ln x olduundan,

Engin/engel
y ( x) = c1e ln x + c 2 e 4 ln x
1
= c1e ln x + c 2 e ln x
c
= 1 + c2 x 4
x
Not: e ln u = u
Euler denklemlerinin genel zm, alternatif bir yol izlendiinde, aadaki gibi de
zetlenebilir.
x 2 y + bxy + cy = 0 diferansiyeldenklemindey=xrdnmuygulandndadenklem,
x r r 2 + (b 1)r + c = 0 halini alr. Bu denklemin r1 ve r2 kkleri iin u genellemeler
yaplabilir.
1.
y = c1 x 1 + c2 x
r2
2.
y = (c1 + c 2 ln x ) x ,
3.
y= x
r1 r2 gerekkkler
r1 = r2 = r gerekkk
[c1 sin( ln x + c 2 cos( ln x )],
r1, 2 = i
Burada c1 ve c2 sabit olup x>0 iin mutlak deer iaretleri kaldrlabilir. Eer zm
< x < 0 aralndaaranyorsa x = x alnr.
BunlarndndaeerEulerdenklemi
( x x 0 ) 2 y + b( x x 0 ) y + cy = r ( x)
formundaverilmiolabilir.Budurumda;
a) y = ( x x 0 ) r
b) t = x x 0
ve
y = tr
c) x x 0 = e t
dnmlerindenbiriuygulanarakverilendenklemsabitkatsaylhalegetirilebilir.

Engin/engel
rnek318Metotlarnkarlatrlmas
x 2 y 2 xy 4 y = 0 Euler denkleminin x>0 iin ve y = x r dnm yaparak genel

zmnbulunuz.
zm
y = re r 1
y = xr ,
y = r (r 1)e r 2 eldeederekverilendenklemdeyazalm.
ve
x 2 r (r 1) x r 2 2 x rx r 1 4 x r = 0 , x r r 2 3r 4 = 0 denklemine ulalr. x>0

olduundan x r 0 , dolaysyla parantez ii sfr olmaldr. Buna gre r1 = 1 ve r2 = 4
bulunarakgenelzm;
y = c1 x 1 + c 2 x
r
r2
y = c1 x 1 + c 2 x 4 =
c1
+ c 2 x 4 eldeedilir.
x
rnel319Eulerdenklemleri(zelzmnnbulunmas)
x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 10 x diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Bir nceki rnekten y =
c1
+ c 2 x 4 olarak elde etmitik. Her ne kadar denklemin sa yan
x
10xolduundanaklailkgelebilecekzelzmteklifiy=Ax+Bolsada,buzmebelirsiz
katsaylar metodu ile gitmenin bir garantisi yoktur. Dolaysyla sabitin deiimi metodu
kullanlacaktr.zellikledenklemi,metodunuygulanabileceistandarthalegetirmeliyiz.
2
4
10
y 2 y =
x
x
x
yh =
c1
10
1
+ c 2 x 4 olduundan R ( x) = , y1 = , y 2 = x 2
x
x
x
dir.
Wronkskianise; W = y1 y 2 y1 y 2 =
1
1
(4 x 3 ) ( 2 ) x 4 = 5 x 2 olur.Bylece;
x
x
y 2 R( x)
10 x 4
dx =
dx = x 2
2
W
5x
y1 R( x)
1 1
2
dx =
dx = 3
W
x 5x 2
3x
u1 =
u2 =
Bu duruma gre
y = yh + y =
y = u1 y1 + u 2 y 2 = x 2
1
2
5
3 4 = x ve genel zm
x 3x x
3
c1
5
+ c 2 x 4 x olacaktr.
x
3

Engin/engel
3.9. KNC MERTEBEDEN SABT KATSAYILI LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN

UYGULAMALARI
rnek320SnmszSerbesttitreimler
k
x
m
Statik
durum
t=0
Srtnmesiz bir yayktle sistemi denge

halindeyken ktle aa doru X0 mesafesine
kadarekilipV0hznaulatktansonrat=0annda
serbest braklmtr. Yayn deforme olmam
konumu x=0 olarak ve aa yn pozitif kabul
ederek ktlenin konumunu zamann fonksiyonu
x(t) olarak elde ediniz. Ayrca titreimin genliini
veperiyodunubelirleyiniz.
zm:
Yayktlesnmleyiciden oluan bir sistemin hareket denklemi Newtonun ikinci
kanunundan
d 2x
dx
m 2 + c + kx = Fd diferansiyeldenklemiolarakeldeedilir.Buradamyayabalcismin
dt
dt
ktlesi, c snmleme katsays ve k yay sabitidir. Fd ise zorlanm snmleme durumlar
hari sfrdr. Verilen problemde snmleme eleman yoktur (c=0). Ayrca d kuvvet,
srtnmeveyabakacabirsnmlemekuvvetibulunmadndandenklem
mx + kx = 0
halini alr. artlar olarak x (0) = x 0

ve x(0) = v 0 yazlabilir. Bu denklem ise lineer,
homojenvesabitkatsayldr.Denklemistandarthalegetirmekiinmileblersek,
k
x+ x=0
veya
x + 02 x = 0 bulunur.Bylecekarekteristikdenklemimiz,
m
r 2 + 02 = 0, r = i 0 ve x(t ) = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t c1vec2sabitleribalang
artlarndanbelirlenirse,
c1 = x0
c2 =
v0
elde edilir. Buna gre x(t ) = x0 cos 0 t +
v0
sin 0 t bulunur. Aka grlyor ki bir
periyodik harekettir. rdeleme asndan daha uygun olmas nedeniyle bu ifade

trigonometrikbirdnmle,
x(t ) = A cos( 0 t ) eklinde verilir. A ve nn belirlenmesi iin cos(ab) zdeliinden

yararlanlarakbuifadealrveyukardakiifadeylekarlatrlarak,

Engin/engel
v
A = 0
0
+ x02
v
= tan 1 0
0 x0
olup faz as adn alr. Elde edilebilir. Buradaki deerinin A sin =
v0
ifadesini
salamasgerekir.
x(t ) = A cos( 0 t ) basit harmonik hareketi tanmlar. cos(x) fonksiyonunun alabilecei
maksimum deer 1 olduundan buradaki A maksimum genliktir. Bylece ktle A ve +A

arasndasalnmyapar.cosfonksiyonu 2n (ntamsay)alarnda1deerinialacandan
2n +
0 t = 2n t =
, n = 0,1,2,3,.... olarak ktlenin maksimum genlik
0
noktalarndangeecegizamanlarhesaplanabilir.Ardkikimaksimumnoktaarasndageen
sreyeperiyot(T)denildiinibiliyoruz.
Bunagre,
2 + 2
n =1
iin t 2 =
=
+
0
0 0
1
2
olur.Peryodun(T)tersiisefrekanstr(f)ve f = = 0 eklindeifade
T = t 2 t1 =
T 2
0
n=0
iin
t1 =
edilir.Frekansnbirimievrim/solupksacaHz.ilegsterilir. 0 =
doalfrekansdr.

Engin/engel
k
ifadesiisesistemin
m
rnek321SnmszZorlanmTitreimler:
Bazen yayktlesnmleyici sistemleri mekanik sistem zerine etki eden d kuvvetlere
maruzkalr.Butrkuvvetlergenelolarakperiyodikkarakterliolup F0 cos t veya F0 sin t
gibi fonksiyonlarla temsil edilirler. Balangta hareketsiz bulunan ( x (0) = 0, x (0) = 0) bir
ktleyaysisteminidikkatealalm.Dkuvvetise F0 cos t uyarncazamanladeimektedir.
Sistem srtnmesiz olup snmleme eleman yoktur. (c=0) 0 durumu iin ktlenin
konumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
Hareketitanmlayandiferansiyeldenklem
k
mx + kx = F0 cos t olur.Standartformdaise
F
x + 02 x = 0 cos t Denkleminhomojenksmnn
m
0
x
=
(
0
)
0
x
zm
m
h = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t olurkenzelzm
x ( 0) = 0
F /m
x
iin x = 20
cos t eldeederiz.Bylecegenelzm
0
Fnet = F0 cos t
F /m
x(t ) = c1 cos 0 t + c2 sin 0t + 20
cos t
0
F0
Balangartlarndikkatealdmzdaise; c1 =
ve c 2 = 0 eldeedilir.Sonu
2
m( 0 2 )
olarakaranangenelzm,
F /m
x(t ) = 20
(cos t cos 0 t ) olarakeldeedilir.
0 2
rnek322SnmlSerbesttitreimler
Snmlserbesttitreimhareketinitanmlayandiferansiyeldenklem mx + cx + kx = 0 olrak
verildiinegre, x (0) = x 0 , x (0) = v 0 olarakbirktleyaysnmleyicisistemindekiktlenin
konumunu
a)
c 2 4mk > 0
b) c 2 4mk = 0
c)
c 2 4mk < 0
durumlariineldeediniz.Hereriyibirxtgrafiindegsteriniz.
rnek322SnmlZorlanmtitreimler
Yukardakirneindiferansiyeldenklemin
mx + cx + kx = F0 cos t olmashalinde c 2 4mk > 0 durumuiinznz.

Engin/engel
zm
x = A cos t + B sin t
A=
F0 m( 02 2 )
m 2 ( 02 0 ) + c 2 2
B = Ac
x h = c1e r1t + c 2 e r2t
rnek323ElektrikDevreleri
kinci mertebeden, lineer, sabit katsayl diferansiyel denklemlerin nemli bir uygulama
alanda,elektrikmhendisliindesklklakarlalan,basitRLCdevreleridir.Butrbirdevre
R direncine sahip bir rezistr, C sasna sahip bir kapasitr (veya kondansr) ve L
indktansnasahipbirbobindenoluur.
R ()
Uygulanan
S Gerilim(V)
C (Farad)
L(henry)
Devreyeelektrikenerjisibirbatarya,birjenaratr,radyoveyaTVsinyali,veyabasitolarak
ev cereyanndan salanr. Bir batarya E0 gibi sabit bir gerilim retirken bir jenaratr
E 0 cos t veya E 0 sin t eklinde periyodik gerilim retir. Bu durumlarda E0, Volt olarak
gerilimgenliiolur.
Bir elektirik devresindeki ana byklk devreden geen akmdr ve birim zamanda akan
dQ
elektrikykolarak I =
iletanmlanr.
dt
Bir elektrik devresindeki gerilim dmleinin toplam uygulanan gerilime eittir (Kirchhoff
kanunu).Bugerilimdmleri,
Rdirenciiin E R = I R
dI
Lbobiniiin E L = L
dt
Q
Ckondansatriin EC =
C
eklindeifadeedilir.BunagreKirchhoffkanunundan
1
dI
L + RI + Q = E (t ) elde edilir. Burada E(t) devreye uygulanan gerilimdir. Ancak
dt
C
denklemin bu hali, iki taraf baml deiken; I,Q ierdiinden, kullanl deildir. Bunun
dQ
yerinedenklem I =
olduudikkatealnarak,
dt
Engin/engel
d 2Q
dt
+R
dQ 1
+ Q = E (t )
dt C
eklindesadeceQyabalolarakeldeedilebilir.AyrcayukardaIyagreverilendenklemit
yegretreterek,
dQ
dI 1 dQ dE (t )
d 2I
alarak
veya I =
L 2 +R
+
=
dt C dt
dt
dt
dt
dE (t )
dI 1
d 2I
elde edilir. Bu denklemin genel zmnden c1 ve c2 gibi iki
+ I=
L 2 +R
dt C
dt
dt
keyfisabitgelir.Bunlarbelirlemekiingenelikle
Q(0) = Q0 ve Q(0) = I (0) = I 0 eklinde iki balang art tanmlanr. Eer Qya gre
dQ
ifadde edilen diferansiyel denklem zlrse, I =
ifadesinden akmda zlr. Dier
dt
yandannceIakmbelirlenmiseaynifadedenintegrasyonyoluylaQyageilebilir.
rnek324BasitElektrikDevreleri
BirRLCdevresineuygulanan E (t ) = E 0 sin t periyodikgerilimiiindevredengeenakmn

E 0 cos(t )
RC
I (t ) =
, = tan 1
ifadesinegredeitiinigsteriniz.
1 2
1 LC 2
2
R + (L
)
C
Akm ifadesinin paydas genelde uygulamada empedans olarak tanmlanr ve
2
Z = R + L
eklindedir. Empedans bir RLC devresinin etkin direncini temsil
C
1
olduundan minimum olur, dolaysyla maksimum akm devreden
eder ve r =
LC
dz
= 0 dan bulunur) Frekansn bu deerine ( r ) zel olarak
gemeye balar. (
d
rezonans frekans denir. Rezonans ou mekanik sistemler iin ykc etkisi olan ve
kanlmas gereken bir olay olmasna karn elektrik sistemlerinde ou cihazlar rezonans
esasnagrealrlarvebudurumistenenbirdurumdur.

Engin/engel
3.10.YKSEKMERTEBELDFERANSYELDENKLEMLER
3.10.1GR
n.mertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x ) y + Pn ( x ) y = R ( x )
eklindeverilir.BuradaP,lerxebal olabilenfonksiyonlardr.EerR(x)=0isedenklemin
homojen olacan biliyorum. kinci mertebeden denklemlerde olduu gibi homojen ksm
zmn ayr yaplmas daha uygundur. Bir nceki blmde ikinci mertebeden bir
diferansiyel denklemin x 0 , x1 < x < x 2 aralnda bir nokta olmak zere bu noktada iki
balangkoulununsalanmasdurumundatekbirzmnolacaifadeedilmiti.Benzer
ekildebudurumn.mertebedenbirdenklemiinaadakiteoremleifadeedilir.
Teorem: y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) denklemiiin,
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarvex0buaralkta
birnoktaise;
y (0) = y 0 , y (0) = y 0 ... y ( n 1) ( x 0 ) = y 0 ( n 1)
balangartlarnsalayantekbirzmvardr.
rnek3.24zmvarl
2x
x +1
y 2
y + 3 y = 2 + e x diferansiyeldenkleminin;
x
x 4
y (1) = 0
y (1) = 3
y (1) = 5
balangartlariintekbirzmolduunuvebuzmnhangiaralktaolduunu
gsteriniz.
zm:
x +1
2x
, P2 ( x ) = 0 , P3 ( x ) = 3 ve R ( x) = 2 + e x olduunagre;P1(x)inx=2ve
P1 ( x) = 2
x
x 4
x=2sreksizolduu,ayrcaR(x)inx=0dasreksizolduuanlalmaktadr.Ohalde
denklemin,bunoktaydardabrakanbiraralktazmvardr.Buaralklarise,
< x < 2
2 < x < 0
olabilir.
0< x<2
2 < x <

Engin/engel
imdi de verilen x0 noktasna bakalm. Balang artlar x=1de tanmlandndan verilen

balang deer probleminin sadece 0 < x < 2 aralnda var olan zm iin tektir
diyebiliriz.
rnek3.25Birkiriinkendiarlileoluturulduusehim
ekildekigibiikiutanmesnetlenmibirkiriinsehimi
g
y ( IV ) =
EI
diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Burada kiriinyounluu,gyerekimiivmesiEkiriin
malzemesinin Young modl ve I kiri kesitinin atalet momentidir. Verilen diferansiyel
denklemingenelvezelzmnbulunuz.
zm:
Verilendenklemartarda4kezintegreedilerekgenelzm:
g 4 1 3 1
y ( x) =
x + c1 x + c 2 x 2 + c3 x + c 4
24 EI
6
2
bulunur. Kiri iki utan sabitlendiine gre y (0) = y ( L ) = 0 olur. Ayrca kiriin bu iki utan
skca sabitlenmi olmas sehim erisinin bu noktalarda yatay (sfr eimli) olmasn
gerektirdiinden y (0) = y ( L ) = 0 yazlr. Bylece elde edilen 4 denklemden sabitler
bulunupgenelzmdeyazlarak,
4
3
2
gL4 x
x
x
y ( x) =
24 2 + eldeedilir.
24 EI L
L
L
3.10.2HOMOJENDENKLEMLERTEORS
Dahancedeindiimizsperpozisyonilkesiburadadaaadakigibiifadeedilebilir.
Teorem:Eer y1 , y 2 ,..., y n olaraknadetfonksiyon
y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = 0
diferansiyeldenklemininzmleriyse,bunlarnlineerkombinasyonuolan
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n
ifadesidebirzmdr.Birkezdahadikkatekmekgerekirse,sperpozisyonkuralsadece
homojenksmiindorudur.Buprensiplineerolmayanhomojendenklemlerilelineerolsa
bilehomojenolmayandenklemlereuygulanmaz.
Verilennadet y1 , y 2 ,..., y n zmnnlineerbamlolupolmadnanlamakiinbunlara

aitWronskiandeerinebaklmaldr.Budeer
Engin/engel
W ( y1 , y 2 ,..., y n ) = k e 1
ifadesinden hesaplanr.Lineer bamllk aratrmas yaplrken yukardaki Wronskian

deerinin,gznndealnanaralktakiherhangibirx0deeriiinhesaplanmasyeterlidir.
Homojendenklemleringenelzmaadakiteoriyleverilir.
Teorem: x1 < x < x 2 aralnda P1 , P2 ,..., Pn sreklifonksiyonlarolmakzere
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x) y = 0
homojen denklemi her zaman y1 , y 2 ,..., y n gibi n adet lineer bamsz zme sahiptir.
Ayrca denklemin genel zm bu zmlerin lineer kombinasyonu olup
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklindeifadeedilir.
Bunagre y1 , y 2 ,..., y n denoluanzmlergrubunatemelzmsetiadnveriyoruz.Bu

teoremn.mertebedenbirhomojendenkleminzmnnnadetlineerbamszzmn
bulunmasylaedeerolduunuifadeetmektedir.
3.10.3SABTKATSAYILIHOMOJENDENKLEMLER
Sabitkatsayllineervehomojenbirdiferansiyeldenklemi
a 0 y ( n ) + a1 y ( n 1) +,..., + a n 1 y + a n y = 0
a 0 0 olmakzeretmterimleria0ablnerekeldeedilecekolan
a
a
a
y ( n ) + 1 y ( n 1) +,...,+ n 1 y + n y = 0
a0
a0
a0
denklemiherzamantmxleriin
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklinde ifade edilebilen bir genel zme sahiptir. Bu zm

verilendiferansiyeldenkleminkarakteristikdenkleminden;
P ( x ) dx
a 0 m n + a1 m n 1 +,..., + a n 1 m + a n = 0
elde edilecek kklerle belirlenir. Ancak karakteristik denklemin kklerini belirlemek iin 2.
ve3.vehatta4.derecedendenklemlerdeolduugibibelirginbirzmyoluyoktur. n 3
iinkklerdenbiriyadaikisidenemeyanlmailebulunmayaallr.

Engin/engel
Durum1.Tmkklerfarklvereelsay
y ( x ) = c1e m1x + c 2 e m2 x +,..., + c n e mn x
rnein;
y + 6 y + 8 y 3 y = 0
3
m + 6 m 2 + 8m 3 = 0
veya,
( m + 3)( m 2 + 3m 1) = 0 , m1 = 3, m 2,3 =
y ( x) = c1e 3 x + c 2 e
3 13
(
)x
2 2
+ c3 e
3
13
2
2
3 13
( +
)x
2 2
Durum2.Eer m1 = m 2 =,..., = m k ise
y ( x) = (c1 + c 2 x +,...,+ c k x k 1 )e m1x
rnein;
y ( IV ) + 8 y + 18 y + 16 y + 5 y = 0 iin
m 4 + 8m 3 + 18m 2 16m + 5 = 0 denklemininkkleri1,1,1,ve5bulunur.

k=3alnrsa y ( x ) = (c1 + c 2 x + c3 x 2 )e x + c 4 e 5 x olur.
Durum3.Komplekskkdurumu
Her bir elenik kompleks kk iin ( i ) e x (c1 cos x + c 2 sin x ) yazabileceimizi

biliyoruz.Bazenkomplekskklerdekatlolabilir.Budurumdarnein;
m1, 2 = m3, 4 = i isezm
y ( x ) = e x (c1 cos x + c 2 sin x ) + xe x (c 3 cos x + c 4 sin x) eklindeyazlmaldr.
3.10.4HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
Teorem:Eery,
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x)
lineervehomojenolmayandenkleminbirzelzmveyhhomojenksmngenelzm
ise,
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y
Engin/engel

ifadesi verilen denklemin genel zmdr. Bu ifadelerde P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) ve R(x)
x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlardr.
R(x)terimigenelliklebirkaterimiierirvebutrdurumlardaherbirterimekarlkgelen
zelzmleriayrayrbulmakvebunlardahasonratoplamakdahakolaybiryoldur.Bunu
ncekiblmdeolduugibisperpozisyonilkesiylegerekletiriyoruz.
3.10.5HOMOJENOLMAYANDFERANSYELDENKLEMLER:BELRSZKATSAYILARMETODU
Daha nce Blm 2de 2.mertebeden homojen olmayan denklemler konusunda detayl
akladmz bu yntem yksek mertebeli denklemlere de uygulanabilir. Bu metot iin
geerliolduubelirtilenkstlamalarburadadaszkonusudur.Szgelimibumetotsadece
lineervesabitkatsayldenklemlere,R(x)inaadakiformlardanbirineuymasdurumunda
uygulanabilir.R(x)inalabileceiformlar;
(1) R(x)=birsabit,k
(2) R(x)=birstelfonksiyon,ekx
(3) R(x)=P(x)eklindepolinom
(4) R(x)=sin(ax),cos(ax)gibifonksiyonlar
veya4maddedegeenlerinbirarpmolanfonksiyonlarolabilir.
Ancak unutulmamas gereken bir husus, eer nerilen zel zmlerden biri homojen
ksmn zmyse bu durumda nerilen zel zm x ile arplr. Yeni form da homojen
ksmn zmyse x2 ile arplr. Farkllk elde edilene kadar buna devam edilir. Eer bir
diferansiyeldenklemlineerolmasnaramendeikenkatsayliseveyahomojenolmayan
terimi(R(x))yukardakiformlarauymuyorsaileridegrlecekolansabitindeiimimetodu
uygulanmaldr.
rnek3.26ekx
y + y 4 y = 10e 3 x denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
zelzmteklifimiz y s = ke 3 x olacaktr.Ancakdiyelimki3rakamkarakteristikdenklemin
kklerinden birine eit. Bu durum nerilen zmn homojen ksmn bir zm olmas
sonucunudouracakbudurumda y = kxe 3 x nermemizgerekecekti.
y = 3ke 3 x
y = 9ke 3 x diferansiyeldenklemdeyazlrsa,
y = 27ke 3 x
27 ke 3 x + 9ke 3 x 4ke 3 x = 10e 3 x

32ke 3 x = 10e 3 x k =
10 5
=
32 16

Engin/engel
eldeedilir.Bunagre y =
5 3x
e olur.
16
rnek3.27Homojenolmayandenklemingenelzm
y ( IV ) = x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Karakteristikdenklemm4=0olduundanak4adetsfrkkvardr.Bunagre
y ( x ) = c1 + c 2 x + c3 x 2 + c 4 x 3 olur.(e0=1)
Burada normalde zel zm iin akla ilk gelebilecek teklif y = Ax + B dir. Ancak sol
tarafta4.mertebedenbirtrevolduundanbylebirteklif 0 = x + 2 gibibirsonudourur.
Ohalde4.trevinialdmzdabirinimertebeyeinecekbirfonksiyongerekir.Budanerilen
4defaxilearpmaklammkndr.
y = x 4 ( Ax + B ) nerilmesigerekenzelzmdr.
y ( IV ) = 120 Ax + 24 B bulunupyerinekonulduunda,
A=
1
1
, B = bulunur.Bylecegenelzmifadesi;
120
12
y ( x ) = y h + y = c1 + c 2 x + c 3 x 2 + c 4 x 3 +
x4
( x + 10)
120
eklindeyazlr.
3.10.6HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) diferansiyeldenkleminde,
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x )
verilen bir aralkta x e bal fonksiyonlar olsun. Bu denklemin homojen ksmnn ( R(x)=0
alnarakeldeedilenhalinin), y1 , y 2 ,..., y n eklindenadetlineerbamszzmolduunu
biliyoruz. Bu zmn y h = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n olarak ifade edildiini de renmitik.
2.Blmdesorduumuzsoruyuburadadatekrarlayalm:
c1 , c 2 ,...c n sabitlerinaslbirer u1 ( x ), u 2 ( x ),...u n ( x ) eklindexebalfonksiyonlarolmalki

y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n ifadesi homojen olmayan denklemin aradmz bir zel
zmolsun?
n adet u fonksiyonunun bulunabilmesi iin n adet denkleme ihtiya vardr. Bunlardan biri
nerilenzelzmnhomojenolmayandenklemisalamaartndan,kalanlariseserbest
olarakbizim atayacamz artlarnsalanmakoulundan (btnlerartolarak)eldeedilir.
Engin/engel
Bu atamalar zm basitletirecek ekilde yaplr. Dier bir ifadeyle alnacak integral

ilemleri basitletirmek iin, u fonksiyonlarnn ikinci veya daha yksek mertebedeki
trevleriniyoketmekleynelikartlarnesrlr.imdiden.mertebedenlineer,deiken
katsayl ve homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zebileceimiz sabitin deiimi
metodunubirteoremlezetleyelim.
Teorem:SabitinDeiimiMetodu
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarve y1 , y 2 ,..., y n ;
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + P2 ( x) y n 2 +,...,+ Pn ( x) y = R ( x)
diferansiyeldenklemininesaszmsetiysebudurumdahomojenolmayandenkleminbir
zelzm;
y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n olur.Burada
R ( x)Wk ( x)
uk =
dx, k = 1,2,..., n
W ( y1 , y 2 ,..., y n )
olarakverilir.
P ( x )dx
olarakWronskiandeeri,Wk(x)ise,
Buifadede W ( y , y ,..., y ) = Ke 1
y1
y 2 ... y n
y 2 ... y n
y 2 ... y n
y1
y1
W ( y1 , y 2 ,..., y n ) =
y1( n 1) y 2 ( n 1) ... y n( n 1)
determinantndaki k. kolonun ve son satrn silinmesiyle elde edilecek yeni determinantn

(1)k 1 katdr. Bylece y zm elde edildikten sonra homojen olmayan denklemin
zm;
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y olarakeldeedilir.
rnek3.28Sabitindeiimimetodu
y + 2 y = e x diferansiyeldenkleminisabitindeiimimetoduylaznz.
zm:
Homojenksmnkarakteristikdenklemi,
Engin/engel

m 3 + 2m 2 = m 2 (m + 2) = 0, m1, 2 = 0, m3 = 2
y h = c1e 0. x + c 2 xe 0.x + c3 e 2 x
= c1 + c 2 x + c3 e 2 x
y1
Wronskian, W ( y1 , y 2 , y 3 ) = y1
y1
y2
y 2
y 2
y3 1
y 3 = 0
y 3 0
e 2 x
1 2e 2 x = 4e 2 x bulunur.
0
4e 2 x
imdideWkdeerinibulalm.
k=1iin W1 ( x ) = ( 1)11
e 2 x
1 2e
2 x
e 2 x
k=2iin W2 ( x) = ( 1) 21
k=3iin W3 ( x) = ( 1) 31
1 x
0 2e 2 x
0 1
= 2 xe 2 x e 2 x
= 2e 2 x
= 1
Bylece;
u1 =
R( x)W1 ( x)
e x (2 xe 2 x e 2 x )
1
1
dx =
dx = xe x + e x
x
2
2
4
W ( y1 , y 2 , y 3 )
4e
R( x)W2 ( x)
e x (2e 2 x )
1
dx =
dx = e x
2 x
2
W ( y1 , y 2 , y 3 )
4e
R( x)W3 ( x)
e x (1)
1
dx =
dx = e 3 x
2
x
W ( y1 , y 2 , y 3 )
12
4e
u2 =
u3 =
Bunagre;
y = u1 y 1 +u 2 y 2 + u 3 y 3
1
1
1
1
= ( xe x + e x ) + e x x + e 3 x .e 2 x
2
4
2
12
1
= ex
3
sonuolarakaranangenelzm;
1
y = c1 + c 2 x + c3 e 2 x + e x olur.
3

Engin/engel
3.10.7EULERDENKLEMLER
Deiken katsayl denklemlerin zm iin belirli bir genel zm yoktur. Ancak zel bir
hale sahip Euler denklemleri istisnadr. Tm Euler denklemleri sabit katsayl denkleme
dntrlebilir.n.mertebedenbirEulerdenklemi;
x n y ( n ) + 1 x n 1 y ( n 1) +,..., + n 1 xy + n y = R ( x)
verilmiolsun.Eery=xrdnmuygulanrsayukardakifonksiyonryebaln.dereceden
birpolinomfonksiyonadnr.Eerbudenkleminnadetrkkgerekvebirbirlerinden
farklysabuhaldenadetzm;
x r1 , x r2 ,..., x rn
esas zm setini oluturun. Eer rnein r1, k katl kk ise bu halde kke karlk gelen k
adetlineerbamszzmler,
x 1 , (ln x) x r1 , (ln x) 2 x r1 ,..., (ln x) k 1 x r1
olur.Buradadndaeer kkatl r1, 2 = i eklindekompleks kklervarsabuhalde bu

r
kklerekarlkgelen2kadetlineerbamszzmler
x cos( ln x),
x sin( ln x)
ln x x cos( ln x),
.
.
ln x x sin( ln x)
.
(ln x) k 1 x cos( ln x), (ln x) k 1 x sin( ln x)
olur.x>0iinbirEulerdenkleminingenelzm,aynkarakteristikdenklemesahiplineer
sabit katsayl bir denklemin genel zmndeki xleri lnxlerle yer deitirerek elde
edilebilir.
rnek3.29ncmertebeEulerdenklemi
y=xrdnm(x>0)uygulayarak;
x 3 y 2 xy + 4 y = 0 denkleminiznz.
zm:
Denklemdekitmterimler kx m y ( m ) formundaolduundanbubirEulerdenklemiolup

Engin/engel
y = xr
y = rx r 1
y = r (r 1) x r 2
y = r (r 1)(r 2) x r 3
ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak,
[ x 3 ( r 1)(r 2) 2r + 4] x r = 0 veya x r 0 olduundan
r 3 3r 2 + 4 = 0 karakteristikdenklemieldeedilir.
budenkleminkkleriise2,2ve1dir.Bunagregenelzm;
y ( x) = c1 x r1 + c2 ln x x r1 + C3 x r3 olarak
c
y ( x) = (c1 + c 2 ln x) x 2 + 3 eldeedilir.
x

Engin/engel
3.1
a) Birdiferansiyeldenkleminlineerolupolmadnnaslanlarsnz.
b) Satarafsabitolmayanbirdiferansiyeldenklemsabitkatsaylolabilirmi?
c) Hangikoullardabirlineerbalangdeerproblemininkesinbirzmvardr.
d) Hangi koullarda bir ikinci mertebeden lineer snrdeer probleminin tek bir
zmvardr.
3.2.Aadakidenklemlerinlineerolupolmadklarn,homojenolupolmadklarn,sabit
veyadeikenkatsaylolupolmadklarnbelirtiniz.
a) y + 3 yy = 6 x 2
b) y + xy 3 y = sin 2 x
c)
y + 2 y 2 y + 2 y = xe 3 x
d)
f)
y + y = x 2 cos x
1
y + e x y =
x
y
y + e y 2 y = 6
g)
y +
e)
1
=1
y
h) y 8 y e ln y = 0
i) y 5 y + cos y = x 1
j) y sin 2 xy + y = 0
3.3. Aadaki balang deer problemlerinin tek bir zme sahip olduu aral
belirleyiniz.
a) y + 3 y = cos x, y ( ) = 0 ve y ( ) = 2
b)
x 2 y + 2 xy y = e x ,
c)
( x 1) 2 y + 2 xy y = e x ,
y (0) = 2 ve y (0) = 5
d) ( x 4) y 3 xy 2 y = 0,
y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
y (1) = 0 ve y (1) = 7
3.4.Aadagenelzmleriverilendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.(ipucu:verilen
ifadeyiikikeztretipc1vec2yiyokediniz.)
a)
b)
c)
d)
e)
f)
y = c1e 2 x + c 2 e 2 x
y = c1 x + c 2
y = c1 sinh 2 x + c 2 cosh 2 x
sin x
cos x
y = c1
+ c2
x
x
c
ln x
y = 1 + c2
x
x
y = c1 x 2 + c 2 x

Engin/engel
3.5.lineerBamllkveWronskianFonksiyonlar
a) y1 = 0 ve y 2 = f ( x ) lineerbamlmdr.
b) 5 ayr fonksiyonun wronskian baz x deerleri iin sfr olurken bazlar iin
deildir.Bufonksiyonlarlineerbamlmlineerbamszmdr?
3.6. Aadaki fonksiyonlarn (1) kontrol yntemiyle (2) Wronskian deerleri yardmyla
lineerbamlolupolmadklarnbelirleyiniz.
a)
y1 = x + 1
b)
y1 = e x + e x
3
ve y 2 = cosh x
y2 = x3
c)
y1 = x
d)
y1 = e x sin x
e)
y1 = x + 2
f)
y1 = sin( + )
g)
y1 = x
y2 = x 2 1
ve
ve
ve y 2 = e x cos 2 x
ve y 2 = x + 2
ve y 2 = sin + sin
ve y 2 = 2
3.7. Wronskian Deerlerini hesaplayarak aadaki fonksiyonlarn lineer baml olup

olmadklarngsteriniz.
y2 = x 3 ,
a)
y1 = x + 1,
b)
y1 = x 2 ,
y 2 = 5,
c)
y1 = x ,
y 2 = x,
d)
y1 = e x sin x,
e)
y1 = e x ,
y3 = x 2 1
y3 = x 2 1
y3 = 1
y 2 = e x cos x,
y 2 = xe x ,
y3 = e x
y3 = x 2 e x
3.8.HomojenDenklemlerTeorisi
a) Sperpozisyon ilkesinin uygulanabilmesi iin bir diferansiyel denklemin lineer ve
homojenbirdiferansiyeldenklemolmasartmdr?
b) Hangi tr diferansiyel denklemler iin bir zmn sabit bir sayya arpm da
zmdr.
3.8.1. y1 aada verilen diferansiyel denklemlerin bir zmyse ky (k=sabit) ifadesin de

verilendenkleminzmolupolmadngsteriniz.
a) y + e y y 2 y = 6
b) y 2 y + 3 y = 0
c)
y 2 y + y = x 3 cos 2 x
d)
y x 2 y = x + 1
e)
x 2 y + ( x 1) y = 1
f)
x 2 y 5 y = 0
3.8.2.Aadaki diferansiyel denklemlerin iki zm (y1,y2) yanlarnda verilmitir. Hangi

zmiftleriiinW(y1,y2)ninx>0olmakzerehibirzamansfrolamayacansyleyiniz.
W(y1,y2) Deerinin her bir ift iin hesabn yaparak dncenizin doruluunu kontrol
ediniz.
Engin/engel
a)
y 4 y = 0
y1 = e 2 x
y2 = 3e 2 x
b)
y 4 y = 0
y1 = 3e 2 x
y2 = e3 2 x
c)
y + 5 xy 3 y = 0
y + 5 xy 3 y = 0
d)
y1 = x 3
y1
y2 =
ve
1
= 3x 3
ve
y2 =
x
2
e)
f)
x y 2 xy 4 y = 0
y + y = 0
y1 = 2 x
y1 = sin x
g)
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
y1 =
x2
y2 = 4e 4 ln x
y2 = cos x
ve
ve
5 ln x
1
3
ve
y2 =
ln x 3
x2
3.8.3.x>0iiny1 ve y2gibiikizmverilenaadakidiferansiyeldenklemlerigznne
alarak bu iki zmn genel bir zm seti oluturup oluturamayacan belirleyiniz.
Oluturulabilenzmiftleriiinbusetioluturunuz.
rnein, y 9 y = 0 da y1 = e3 x ve y2 = e 3 x lineer bamsz olduklarndan
Y ( x ) = c1e3 x + c2 e 3 x tmzmlerineldeedilebileceibirzmsetiolur.
a)
b)
y y = 0
y y = 0
c)
x 2 y + 3xy + y = 0
d)
x 2 y + 3 xy + y = 0
e)
y 4 y + 4 y = 0
y1 = e x
ve
y2 = e x
y1 = sinh x
ve
y2 = cosh x
1
ln x
y1 =
ve
y2 =
x
x
1
3
y1 =
ve
y2 =
x
x
2x
2x
y1 = e
ve
y2 = xe
f)
y 2 y + 3 y = 0
y1 = e x sin 2 x
g)
y 9 y = 0
y1 = e3 x
ve
ve
y2 = e x cos 2 x
y2 = e5 3 x
3.9.Baz durumlarda, zmlerden biri bilinen ikinci mertebeden lineer ve homojen bir
denklem ( y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ) birinci mertebeden hale getirilebilir. Bilinen zm
y1 0 olmakzerearanandierzm y2 = v ( x ) y1 ,burada
P ( x ) dx
e
v( x ) =
dx
y12
ileverilir.Bylecebataverilendenklemingenelzm y = c1 y1 + c2v( x) y1 olur.Bumetod
mertebe drme metodu olarak bilinir. Buna gre aadaki denklemlerin ikinci lineer
bamszzmlerinieldeediniz.
a) y y = 0 , y1 = e x
b) y + 4 y = 0 , y1 = cos 2 x
c)
d)
e)
f)
y 4 y + 4 y = 0
, y1 = e 2 x
y 9 y = 0 , y1 = sin 3 x
1
cos x
x 2 y + xy + ( x 2 ) y = 0 , y1 =
4
x
1
x 2 y + 3 xy + y = 0 , y1 =
x
Engin/engel
3.10.SabitKatsaylHomojenDenklemler
3.10.1.AadakiDenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a) y + y = 0
b) y + 2 y + y = 0
c)
y + 2 y = 0
d)
e)
f)
g)
h)
y 2 y = 0
y + 5 y + 4 y = 0
y + 3 y + 4 y = 0
y + 10 y 25 y = 0
y + 5 y + 25 y = 0
3.10.2.Aadakibalangdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) y + 4 y = 0;
y ( ) = 0 ve y ( ) = 1
b) y + 3 y 5 y = 0;
y (0) = 0 ve y (0) = 1
c) 2 y + y y = 0;
y (0) = 5 ve y(0) = 6
d)
y + 4 y + 20 y = 0;
y( ) = 0
2
ve
y( ) = 2
2
3.10.3.Aadakisnrdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) y y = 0;
y (0) = 100 ve y (5) = 0
b) y + 2 y + y = 0;
y ( 0) = 0
ve y ( 2) = 6
c) y 3 y 4 y = 0;
y (1) = 1
ve y ( 4) = 10
d) y 9 y = 0;
y ( 0) = 6
ve y (10) = 0
3.11.HomojenOlmayanDenklemlerTeorisi
3.11.1.
a) Verilenbirhomojenolmayandiferansiyeldenkleminisalayanveierisindebirsabit
olanbirfonksiyonbudenklemeaitbirzelzmolabilirmi?Aklaynz.
b) Homojen ksmn zm olan bir ifade homojen olmayan denklemin de bir zel
zmolabilirmi?Aklaynz.
c) zelzmleriinsperpozisyonilkesininneminedir?
3.11.2. Aadaki denklemlerin, verilen zel zmleri kullanarak genel zmlerini elde
ediniz.Buzmleriolabilecekenbasitformdayaznz.
y = 2
a) y y = 2;
b)
y + y = 4e x ;
c)
y y = 2;
d)
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
e)
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
f)
y = x 2 1;
g)
y = x 2 1;
y = e x
y = 2 + 3e x
y = x 2 e 2 x
y = x(1 x)e 2 x
1
1
y = x 4 x 2
12
2
1 4 1 3
y = x x + 3 x 5
12
2

Engin/engel
3.11.3.
x
1
a) Eer yz = , y 9 y = 3 denkleminin bir zel zm ve yz = ise
3
9
y 9 y = x denkleminin bir zel zmyse; y 9 y = 3 + x denkleminin genel
zmnbulunuz.
b) Eer yz = 2 sin 2 x,
y + y = 6 sin 2 x in ve yz = 2 ,
y + y = 2 nin birer zel
zmleriyse y + y = 6 sin x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
3.12.HomojenOlmayanDenklemlerinBelirsizKatsaylarMetodu:
3.12.1.
a) HangikoullardabirdiferansiyeldenkleminhomojenolmayanR(x)teriminekarlk
gelenzelzmAR(x)olur.
b) HangikoullardaAxR(x)olur.
c) HangikoullardaAx2R(x)olur.
d) Homojen olmayan x3 ve x 3 4 x + 2 terimleri iin nerilecek zel zm hangi
formdaolur.
e) BelirsizkatsaylarmetodunedenR(x)=lnxiinuygundeildir.
f) R(x)=x5ekarlkgelenbirzelzmteklifinedensadeceAx5eklindeyazlamaz.
3.12.2.BelirsizkatsaylarMetodunuKullanarakaadakidiferansiyeldenklemleriznz.
b)
a) y 4 y = 4e3 x
y 4 y = 3 x 2e3 x
y 4 y = 2e 2 x
y + 9 y = 2 x cos x
d)
f) y + 9 y = xe x sin 2 x 5 sin 2 x + 3 cos x
g) y 4 y + 4 y = 2e3 x
h)
y 4 y + 4 y = 2e 2 x + 3
y 4 y + 4 y = 5 xe 2 x
j)
y 4 y + 4 y = e x cos 2 x
k) y 2 y + 2 y = e x sin x
l)
y 2 y + 2 y = x 3e x
m) y 3 y = x 2
n)
y 3 y = ( x 1)e x
p)
y 6 y + 10 y = x 2 e x
s)
y 6 y + 10 y = x 2 sin 2 x + cos 2 x
u)
c)
e) y + 9 y = 3 cos 3 x
i)
o)
y 6 y + 10 y = 20
r) y 6 y + 10 y = e3 x cos x
t) y + y = 2 sin x 3 cos x
y + y = e 2 x sin 3 x
3.12.3.Aadakibalangdeerproblemlerinibelirsizkatsaylarmetoduylaznz.
a)
y + 16 y = sin 2 x 3 cos 2 x;
b)
c)
d)
y 3 y = x + 3 2e 2 x ;
y( ) = 1
2
y (0) = 0 ve
y( ) = 0
2
y(0) = 0
y y = 4e x + x cos x;
y + 4 y = 3 sin 2 x;
y ( 0) = 1
y ( ) = 0
y(0) = 2
y( ) = 1
ve
ve
ve
3.13.HomojenOlmayanDenklemlerSabitinDeiimi
3.131.
a) Belirsizkatsaylarmetodununkstlarnelerdir.
b) Sabitindeiimimetodununesasnedir?

Engin/engel
3.13.2. Aadaki diferansiyel denklemleri sabitin deiimi metodu ile znz. Belirsiz
katsaylarmetoduilezlebilecekleridezereksonularkarlatrnz.
1
y y 2 y =
b)
a) y y 2 y = e3 x
sin x
e2 x
c) y y + 2 y = x 3 5
d)
y 4 y =
x
1
y 9 y =
f)
e) y + 9 y = cos 2 x
cos 2 x
h)
g) y 4 y + 5 y = e 2 x cos 3 x
y 4 y = ln x
1
i) y = x 2e x
j)
y = 2
x
ex
k) y 2 y + y = e 2 x + 8
l)
y 2 y + y =
x
3.14.EulerDenklemleri
3.14.1.
a) Eulerdenklemininaslayrdedersiniz
b) Eulerdenklemiherzamansabitkatsayllineerbirdenklemedntrlebilirmi?
c) Eulerdenklemlerininzmnedenx=0dageersizdir.
3.1.4.2. Aadaki Euler denklemlerini znz. Bulduunuz zmn zm araln

belirtiniz.
b) x 2 y xy = 0
c) xy y = 0
a) x 2 y + y = 0
d) x 2 y + xy = 0
e) ( x 1) 2 y + 3( x 1) y 2 y = 6
f) 2 x 2 y + xy 2 y = 0
g) 2 x 2 y + 6 xy + 2 y = 4 x 2
1
i) 2 x 2 y + 6 xy 12 y =
x
2
x
k) x y + 5 xy + 4 y = xe
h) 2 x 2 y + 6 xy 12 y = 0
j)
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
3.15.kinciMertebedenLineersabitkatsaylDenklemlerinUygulamalar
3.15.1. Yatay konumlandrlm bir yayktlesnmleyici sisteminin hareketini tanmlayan

diferansiyeldenklemiyaznz.
3.15.2.
a) Yay sabiti k=500 N/m olan bir yayn ucuna m=0.2 kglk ktle balanp denge
konumundan 1 cm aadayken serbest braklyor. Sistemi srtnmesiz kabul
ederek,titreimeaitdoalfrekansn,peryodunuvegenliinibulunuz.
b) m=0.5 kglk bir ktle bir yayn ucuna asldnda yay aa doru 0.2 cm
uzatlmtr. Ktle bu konumdayken ekilip serbest braklyor. t=0 annda ktlenin
x=0 konumundan 10 m/s hzla getii gzlenmitir. Srtnmeyi ihmal ederek
titreimindoalfrekansn,peryodunuvegenliinibelirleyiniz.
c) k sabitli bir yay ucuna m ktlesi balanm ve balangta statik halde bulunan
ktleye F (t ) = F0 cos t + F1 kuvveti uygulanmaya balanmtr. Srtnmeyi ihmal
ederekx(t)=?Ayrcarezonansnoluacafrekans( )belirleyiniz.
d) m=5 kg ktleli bir cisim bir yaya balandnda yay 2 cm germitir. Ktle bir
anmleyiciyebalolupsnmlemekatsaysc=200Ns/mdir.Ktleyebalangta
Engin/engel
statik haldeyken F (t ) = 200 cos t uyarnca kuvvet uygulamaya balyor. x(t)=?

Ayrcagenliinmaksimumolaca deerinibelirleyiniz.
3.15.3.
a) BirRLCdevresininrezonansfrekansnasltanmlanr.
b) Bir RLC devresinden geen akm fonksiyonu I(t) bilindiinde kondansatrdeki
elektrikyknnzamanladeiimininaslbelirlersiniz.
c) Bir RLC devresinde R ihmal edilebilir dzeyde kktr. ( R 0) , ve uygulanan
1
almak suretiyle ilgili
gerilim E (t ) = E0 cos t uyarnca deimektedir. 02 =
LC
diferansiyel denklemi zerek Q (t ) yi belirleyiniz. = 0 olduunda t
durumuiinnesylenebilir.
d) BirRLCdevresindegerilimyokken Q (t ) yi
4L
< 0
R2
C
4L
R2
=0
C
4L
> 0
R2
C
iineldeediniz.
e) BirncekiproblemiI(t)iinznz.
YksekMertebeliLineerDiferansiyelDenklemler
3.16Aadakibalangdeerproblemlerinintekbirzmndenkesinolarakvarolduu
aralklarbelirleyiniz.
a) y + 3 y = cos x , y ( ) = 0 ve y ( ) = 2
b)
x 2 y + 2 xy y = e x , y (0) = 0 ve y (0) = 5
c)
( x 1) 3 y + 2 xy y = e x , y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
d)
x ( x 1) y + xy 2( x 3) = 3 x 2 , y (1) = 2 ve y (1) = 5
e) ( x 2 4) y 3 xy 2 y = 0 , y (1) = 0 ve y (1) = 7
3.17 Aadaki lineer homojen denklemleri ve x>0 iin zmlerini gz nne aln.
Wronskiandeerix>0iinkesinliklesfrolmayanzmleribelirtiniz.
a)
y 3 y + 3 y y = 0 ; e x , xe x ve x 2 e x
b)
x 3 y 3 x 2 y + 6 xy 6 y = 0 ; x, x 2 ve x 3
c)
x 3 y + 2 x 2 y 2 xy = 0 ; e ln x , x 2 ve5
1 ln x
x 3 y + 3x 2 y 2 y = 0 ; ,
ve x 2
x x
d)
3.18 Aadaki lineer homojen denklemleri ve zmlerini inceleyin (x>0). Verilen

zmlerin bir esas zm seti oluturup oluturulamayacan belirleyiniz. Oluturan seti
kullanarakherbirdenklemingenelzmnyaznz.
Engin/engel

a)
y (iv ) y = 0; 1, e x , e x
b)
y (iv ) y = 0; 1, sinh x, cosh x
c)
e)
y y + y y = 0 ; e x , xe x , e x
2
x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0 ; , x 4 e ln x , x 3
x
ex
x + ln x
y y y + y = 0 ; x , e
,3e x
f)
y 4 y + 4 y = 0 ; 5, , e 2 x +1 , e 2 x + 15
d)
3.19Sabitkatsaylhomojendenklemler
a) nc mertebeden lineer sabit katsayl bir homojen denklemini y1, y2 ve y3

fonksiyonlarnn salyorsa, bunlarn herhangi ikisinin lineer kombinasyonunun da
birzmolduusylenebilirmi?
b) x,x+1,x2vex2+5fonksiyonlarnnsaladncmertebedenlineerhomojenbir
denklembulunabilirmi?
3.20Aadakidenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
y (iv ) y = 0
y + 2 y + y = 0
y + 3 y + 3 y + y = 0
y + 6 y + 9 y = 0
y 2 y + y + 4 y = 0
y y + 5 y + 25 y = 0
3.21Aadakibalangdeerproblemlerininzelzmlerinibulunuz.
a) y (iv ) 81 y = 0 ; y ( ) = y ( ) = y ( ) = 0, y ( ) = 1
b) y 4 y + 4 y = 0 ; y (0) = 0, y (0) = 1, y (0) = 0
c) y y = 0 ; y (0) = 1 , y (0) = y (0) = 0
d) y 3 y + 3 y y = 0 ; y (0) = 1, y (0) = y (0) = 0
3.22Homojenolmayandenklemler:BelirsizKatsaylarMetodu
a) Belirsiz katsaylar metodunun ikinci ve daha yksek mertebeli denklemlere

uygulanmasndabirfarkvarmdr?
b) Homojen olmayan terimleri ayn olan biri 2.mertebe dieri 3. mertebe denklem
dnn. Bunlarn ayn olan terimlerine karlk gelen zel zm teklifleri ayn
mdr?Deilsenaslbirfarkvardr?
3.23Belirsizkatsaylarmetoduylaaadakidenklemleriznz.
a) y y = 4e 3 x
b)
y y = 3 x 2 e 3 x
Engin/engel
c)
y + y = 2 sin x , y + y = 2x cosx
d)
y 4 y + y = 2e 3 x
e)
y 4 y + y = e x cos 2 x
f)
g)
y 2 y = x 2 + 1
y 4 y + y = sin x + cos 2 x
h)
y (iv ) y = x 2
i)
y (iv ) y = xe x sin 2 x
j)
y + 8 y = ( x 2 1)e x
k)
l)
y + 8 y = e 2 x sin 3 x
y = 5
m) y = 3 x 2 e x
3.24 Sabitin deiimi metodunu kullanarak aadaki diferansiyel denklemlerin zel

zmlerini bulunuz. Bu yolla zemediklerinizi, uygulanabiliyorsa, belirsiz katsaylar
metoduileznz.
a) y y = e 3 x
g)
sin x
y + 8 y = cos 2 x
1
y + 8 y =
cos 2 x
y + y y = x + 5
1
y = 2
x
y + y y = e 2 x + 8
h)
y + y y =
b)
c)
d)
e)
f)
y y =
ex
3.25EulerDenklemi
a) BirdiferansiyeldenkleminEulertipindeolupolmadnnaslanlarsnz?
b) Bir Euler denklemini zerken (y=xr dnm yaptnz dnn.) katl kk
durumundahomojenksmnzmnnaslyazarsnz.
c) bkkndakatl i kkbulsaydnzdurumneolurdu?
3.26x>0iinaadakiEulerdenklemleriningenelzmnbelirleyiniz.
a) x 3 y + x 2 y + y = 0
b)
x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0
c)
x 3 y + y = 0
d)
x 3 y 6 xy 12 y = 0
e)
x 3 y + 3 x 2 y 2 y = 0
Engin/engel

Bolum123 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bolum123 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislerin

-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-2Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-3Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

-5Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

yanndadenklem x 2 , xy , sin x , e sin x , ln x trndenifadelerierebilir.

Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

-6Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 1 x 2 0

-7Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-8Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-9Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 11 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 12 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx

(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)

2.10.Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

- 14 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 15 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x + P( y ) x = R( y ) denklemi de xe gre lineerdir

olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [( x ) y ] nin alm olabilmesi iin

olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

- 16 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

y (2) = 13 olduundan, 13 = 3 2 + 1 + Ce3 2 C = 6e 6 .Bylecearadmzzelzm,

Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

- 18 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y = h( x, y ) eklinde verildiini dnelim.

- 19 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Burada 2k = R 2 aldk. y = c x eriailesieimicolanvemerkezdengeendorulartemsil

- 21 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

- 22 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bu denklem eer c1 = c2 = 0 ise homojendir. c1 0, c2 0 ise denklem aadaki

( a1 x1 + b1 y1 ) dx1 + ( a 2 x1 + b2 y1 ) dy1 = 0 homojendenkleminednr.

[( a1 x + b1 y ) + c1 ]dx + [ m( a1 x + b1 y ) + c 2 ]dy = 0 olur.

Bu denkleme a1 x + b1 y = v dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir

(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0

(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;

Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm

- 25 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bu denklemin tekil zm ise y = x c + (c) genel zm ile bu denklemin her iki

y = p ( x ) dnm yapldnda y = p x + p 3 elde ederiz. Her iki taraf xe gre

u + [ 2 P ( x) y1 + Q( x) ] u + P( x) = 0 lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile

Eer verilen Riccati denkleminin y1 ve y2 gibi iki zel zm biliniyor da genel zm

- 27 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 28 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

- 30 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 31 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

= (50 L / dak )(0.1 kg / L ) (50 L / dak )