Caferi Fıkhı İle Mukayeseli Olarak Afgan Ceza Hukukunda Cezai Mesuliyet 1

T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
SLAM HUKUKU BLM DALI
CAFER FIKHI LE MUKAYESEL OLARAK AFGAN CEZA HUKUKUNDA

CEZA MESULYET
YKSEK LSANS TEZ
DANIMAN
Prof. Dr. Halit ALI
HAZIRLAYAN
Abdulnasr HAKM
084244031005
KONYA - 2011
NDEKLER
BLMSEL ETK SAYFASI ............................................................................................. V
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU.....................................................................V
NSZ........................................................................................................................... V
ZET................................................................................................................................X
SUMMARY....................................................................................................................... X
KISALTMALAR............................................................................................................ X
GR
I- Aratrmann Konusu ve Snrlar.................................................................................................1
II- Aratrmann nemi ve Amac ....................................................................................................2
III- Aratrmann Kaynaklar..............................................................................................................3
IV- Aratrmann Yntemi...............................................................................................................11
BRNC BLM
AFGAN CEZA HUKUKUNDA CEZA MESULYET
1. Su..............................................................................................................................................12
1.1. Tanm .................................................................................................................................12
1.2. Unsurlar.............................................................................................................................. 15
1.2.1. Madd Unsur ................................................................................................................15
1.2.2. Manev Unsur...............................................................................................................16
1.2.3. Kanun Unsur................................................................................................................16
1.2.4. Hukuka Aykrlk Unsuru................................................................................................ 16
2. Ceza............................................................................................................................................17
2.1. Tanm..................................................................................................................................17
2.2. eitleri................................................................................................................................ 18
3. Sorumluluk (Mesuliyet).............................................................................................................20
ii
3.1. Tanm..................................................................................................................................21
3.2. eitleri................................................................................................................................ 22
3.2.1. Din Sorumluluk............................................................................................................22
3.2.2. Ahlak Sorumluluk ........................................................................................................23
3.2.3. Hukuk Sorumluluk .......................................................................................................23
4. Mesuliyetin Konusu ve Esas (Temeli) .......................................................................................26
4.1. Cezai Mesuliyetin Esas Hakknda Batl Hukukularn Grleri.............................................31
4.1.1. Klasik Gr..................................................................................................................32
4.1.2. Pozitivist Gr.............................................................................................................34
4.1.3. Dierleri ....................................................................................................................... 37
4.2. Cezai Mesuliyetin Esas Hakknda slam Alimlerinin Grleri................................................37
4.2.1. Cebri Gr ..................................................................................................................39
4.2.2. Mutezil Gr..............................................................................................................40
4.2.3. Ehli Snnetin Gr ....................................................................................................41
4.2.4. i Gr....................................................................................................................... 44
KNC BLM
CAFER FIKHI LE MUKAYESEL OLARAK AFGAN CEZA HUKUKUNDA CEZA
MESULYET
1. Cezai Mesuliyetin Unsurlar ve artlar......................................................................................47
1.1. Yaayan nsan Olmak............................................................................................................47
1.2. drak Sahibi Olmak ...............................................................................................................48
1.3. rade Hrriyetine Sahip Olmak.............................................................................................. 49
1.4. Yasaklanan Su Saylan bir Fiili lemek .................................................................................50
2. Cezai Mesuliyeti Etkileyen Sebepler..........................................................................................51
2.1. Dren Sebepler.................................................................................................................53
2.1.1. Ya Kkl ..............................................................................................................54
2.1.1.1. Temyiz ve drakin Bulunmad Devre ...................................................................54
2.1.1.2. Temyiz Devresi.....................................................................................................55
2.1.1.3. Bulu Sonras .......................................................................................................57
2.1.1.4. Ya Kklnn Ceza Mesuliyete Etkisi ............................................................ 59
2.1.2. Akl Hastal (Cnn) ...................................................................................................65
iii
2.1.2.1. Akl Hastalnn Tanm ........................................................................................ 65

2.1.2.2. Akl Hastaln eitleri ......................................................................................... 66
2.1.2.2.1. Tam Akl Hastal.......................................................................................... 67
2.1.2.2.2. Czi Akl Hastal......................................................................................... 68
2.1. 2.3. Akl Hastalnn Ceza Mesuliyete Etkisi................................................................ 68
2.1.3. Cebir ve Tehdit Altnda Bulunma (krah) .......................................................................70
2.1.3.1. Tanm..................................................................................................................70
2.1.3.2. Trleri ..................................................................................................................72
2.1.3.3. krahn Snr.........................................................................................................74
2.1.3.4. krahn artlar......................................................................................................75
2.1.3.5. krahn Ceza Sorumlulua Etkisi ...........................................................................78
2.1.4. lm (Mevt) ................................................................................................................85
2.1.4.1. Tanm..................................................................................................................85
2.1.4.2. eitleri................................................................................................................86
2.1.4.2.1. Hakik lm...................................................................................................87
2.1.4.2.2. Hkm lm ..................................................................................................87
2.1.4.2.3. Takdir lm..................................................................................................87
2.1.4.3. lmn Ceza Sorumlulua Etkisi ..........................................................................87
2.2. Hafifletici Sebepler ...............................................................................................................89
2.2.1. Hata............................................................................................................................. 90
2.2.1.1. Tanm..................................................................................................................90
2.2.1.2. eitleri................................................................................................................92
2.2.1.3. Hatann Cezai Sorumlulua Etkisi..........................................................................93
2.2.2. Sarholuk ve Uyuturucu Madde Kullanm ...................................................................95
2.2.2.1. Sarholuun Tanm.............................................................................................. 96
2.2.2.2. Sarholuun ls.............................................................................................. 97
2.2.2.3. Sarholuun Cezai Sorumlulua Etkisi...................................................................97
2.2.2.4. Uyuturucu Maddeler ve Cezai Mesuliyet........................................................... 100
2.2.3. Zaruret Hali (Izdrar)................................................................................................... 101
2.2.3.1. Tanm................................................................................................................ 102
2.2.3.2. Zaruret Halinin Gereklemesinin artlar ........................................................... 102
2.2.3.3. Zaruret Halinde Ceza Sorumluluk....................................................................... 103
2.2.4. Uyku Hali (Nevm) ....................................................................................................... 105
2.2.4.1. Tanm................................................................................................................ 105
2.2.4.2. Uyku Halinin Ceza Mesuliyete Etkisi................................................................... 106
2.2.5. Baygnlk (ma).......................................................................................................... 107
iv
2.2.5.1. Tanm................................................................................................................ 107

2.2.5.2. Baygnln Ceza Mesuliyete Etkisi...................................................................... 108
2.2.6. Unutma (Nisyan) ........................................................................................................ 109
2.2.6.1. Tanm................................................................................................................ 110
2.2.6.2. Unutmann Ceza Mesuliyete Etkisi..................................................................... 111
2.2.7. Bilmemek (Cehil, Cehalet) .......................................................................................... 112
2.2.7.1. Tanm................................................................................................................ 113
2.2.7.2. Cehaletin Ceza Mesuliyet Etkisi.......................................................................... 113
SONU......................................................................................................................... 116
BBLYOGRAFYA ...................................................................................................... 120
ZGEM .................................................................................................................. 130
T.C.
SELUK NVERSTES
Sosyal Bilimler Enstits Mdrl
BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel
etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik
davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez
yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.
Abdulnasir HAKM
vi
T.C.
SELUK NVERSTES
YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

Abdulnasir HAKM tarafndan hazrlanan "Caferi Fkh le Mukayeseli
Olarak Afgan Ceza Hukukunda Cezai Mesuliyet" balkl bu alma 24/08/2011
tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii/oyokluu ile baarl
bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.
Unvan, Ad Soyad: Prof. Dr. Halit ALI (Danman)

Unvan, Ad Soyad: Prof. Dr. Orhan EKER
Unvan, Ad Soyad: Prof. Dr. Hseyin Tekin GKMENOLU
vii
NSZ
Su ve ceza, ceza hukukunun tartlan konularndan olup, gerek beer
gerekse ilah temele dayanan hukuk sistemlerinde etraflca ele alnmtr. Su,
insanlarn fiillerinden meydana gelmektedir. Ortaya kan eylemlerin su
saylabilmesi iin bu fiillerin ilenmesi ve terkinin dinen/kanunen su tekil etmesi
gerekir.
Ceza
ise;
arin
mkelleflerin
iledii sulara kar belirledii
meyyidelerin btndr.
Ceza hukukunda, su ve ceza insanolunun eylemleri ile ilikili olduu iin
mesuliyet kavram ve insann ceza mesuliyeti hukukular arasnda geni bir
yelpazede tartlmtr. Fkh literatrnde genie yer verilen ehliyet, ehliyetin
arzalar ve daman vb. konular insann mesuliyetinden baka bir eyi
anlatmamaktadr. nsann kendi eylemlerine kar mesuliyeti meden ya da hukuk
olabildii gibi ceza mesuliyet de olabilir.
Aratrmamz giri, iki ana blm, sonu ve bibliyografyadan olumaktadr.
Girite aratrmann konusu, nemi, amac, kaynaklar ve yntemini anlatmaya
altk. Aratrmann kaynaklar ele alnrken ceza mesuliyeti konu edinen bizim
ulaabildiimiz eserleri tantmaya altk. Daha sonra bu almalarn gerek yntem
gerekse muhteva bakmndan bizim aratrmamzn konusu olan Cafer Fkh ile
Mukayeseli Olarak Afgan Ceza Hukukunda Ceza Mesuliyet ile benzer ynleri ve
ayrldklar noktalar tespit etmeye gayret ettik.
Birinci blmde Afgan Ceza Hukukunda Ceza Mesuliyet ana bal altnda
ceza mesuliyetle yakndan ilgisi bulunan su, ceza ve mesuliyet kavramlarnn
tanmlar ve eitlerine ve ceza mesuliyetin temeli hakknda batl ve slam
limlerinin grlerine yer verdik.
kinci blmde ise Cafer fkh ile mukayeseli olarak Afgan Ceza
Hukukunda Ceza Mesuliyet ana bal altnda ceza mesuliyeti dren
sebeplerden olan ya kkl, akl hastal, ikrah ve lm konularn Afgan Ceza
Hukuku ve Cafer fk ile mukayeseli bir biimde anlatmaya gayret ettik. Ceza
viii
mesuliyeti hafifletici sebepler bal altnda ise hata, sarholuk, uyuturucu

maddelerin kullanm, zaruret hali, uyku hali, baygnlk, unutma ve cehalet'i
mukayeseli bir ekilde incelemeye gayret ettik.
almamzn tespiti, snrlandrlmas, istenilen seviyeye gelmesi iin bize
her trl fedakrl esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. Halit ALIa
teekkrlerimi sunarm. Aratrma srasnda kymetli grlerine bavurduum,
istiareler yaptm deerli hocalarm Prof. Dr. Ahmet YAMAN, Prof. Dr. Orhan
EKER, Prof. Dr. Hseyin Tekin GKMENOLU ve Do. Dr. Adil YAVUZa
teekkrlerimi bir bor bilirim. alma bizden baar yalnz Allahtandr.
Abdulnasir HAKM
Konya 2011
ix
T.C.
SELUK NVERSTES
Ad Soyad: Abdulnasir HAKM
rencinin
Numaras: 084244031005
Temel slam Bilimleri/ slam Hukuku
Tezli Yksek Lisans
Program
Tez Danman: Prof. Dr. Halit ALI
Tezin Ad:
Caferi Fkh ile Mukayeseli Olarak Afgan Ceza
Hukukunda Cezai Mesuliyet
ZET
Bu almann amac hakiki ahslarn ceza mesuliyetini Afgan Ceza Hukuku
ve Caferi fkh ile mukayeseli bir ekilde ele almaktr. Ceza mesuliyet insann
kendi seimiyle anlam ve sonucunu idrakinde olarak iledii, hukuk nizamnca su
saylan fiilin ceza niteliindeki yaptrmlarna katlanmasn ifade eder. Ceza
mesuliyetin artlar, yaayan insan olmak, idrak sahibi olmak, irade hrriyetine sahip
olmak, yasaklanan bir fiili ilemektir. Bu artlardan yoksun olan ahslarn ceza
sorumluluundan bahsetmek mmkn deildir. almamz giri, iki blm ve
sonutan olumutur. almamzn birinci blmnde su, ceza ve mesuliyet
kavramlar Afgan Ceza Hukuku asndan incelenmitir. Ayrca cezai mesuliyetin
esas hakknda batl hukukular ve slam limlerinin grlerine de deinilmitir.
kinci blmde ise cezai mesuliyeti dren sebepler bal altnda ya kkl,
akl hastal, ikrah ve lmn ceza mesuliyeti etkisi Afgan Ceza Hukuk ve Caferi
fkh ile mukayeseli bir ekilde anlatlmtr. Yine bu blmde ceza mesuliyeti
hafifletici sebepler bal altnda hata, sarholuk, zaruret hali, uyku hali, baygnlk,
unutkanlk ve cehaletin ceza mesuliyeti etkisi Afgan Ceza Hukuku ve Caferi fkh
asndan mukayeseli bir biimde ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Caferi Fkh, Afgan, Ceza Hukuku, Mesuliyet
T.C.
SELUK NVERSTES
Ad Soyad: Abdulnasir HAKM
rencinin
Numaras: 084244031005
Temel slam Bilimleri/ slam Hukuku
Tezli Yksek Lisans
Program
Tez Danman: Prof. Dr. Halit ALI
Tezin ngilizce Ad:

Criminal Responsibility in The Afghan Criminal Law in
Comparison with Jafari Jurisprudence (Fiqh)
SUMMARY
The purpose of this study is to consider the criminal responsibility of natural
person according to Afghan Criminal Law in comparison with Jafari jurisprudence
(Fiqh). Criminal responsibility is defined as the bearing of a person to the
punishment and sanctions of an act he endorsed with his own choice and which is
regarded as crime by the legal order. Terms of criminal responsibility are to be a
living humanbeing, to be conscious, to have the freedom of will, commit a
proscribed action. It is not possible to talk about the criminal responsibility of
individuals who lack these essentials. This study consistts of an introduction, two
chapters and a conclusion. In the first chapter of the study, concepts of crime,
punishment, responsibility are explained according to Afghan Criminal Law.
Moreover in this chapter the views of Western jurists and the Islamic scholars about
the basis of criminal responsibility are mentioned. In the second chapter of the study
under the title of reasons for drop of criminal responsibility, the effects of
childhood, insanity, compulsion and death to criminal responsibility are explained
according to Afghan Criminal Law in comparison with Jafari Jurisprudence (Fiqh).
Also in this chapter under the title of mitigating causes of criminal resposibility; the
effects of mistake, drunkenness, state of necessity, state of sleep, faintness,
xi
forgetfulness and ignorance of the law to criminal responsibility are explained

according to Afghan Criminal Law in comparison with Jafari Jurisprudence (Fiqh).
Keywords: Jafari Jurisprudence, Afghan, Criminal Law, Responsibility.
xii
KISALTMALAR
AFD
: Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.
b.
: bn.
bkz.
: Baknz.
bs.
: Bask.
byy.
: Bask yeri yok.
CFD
: Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.
DE
: Dokuz Eyll niversitesi.
DA
: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
: Frat niversitesi.
Haz.
: Hazrlayan.
H..
: Hicr ems.
Hz.
: Hazreti.
: MEB slam Ansiklopedisi.
m.
: Milad.
MEB
: Milli Eitim Bakanl.
md.
: Madde.
Mv. F.
: el-Mevsuatl-Fkhiyye, Kuveyt.
nr.
: Nereden.
r.a.
: Radiyallahu anh/anha/anhuma/anhum.
RC
: Afganistan Resm Cerdesi (Afganistan Resm Gazete).
s.
: Sayfa.
s.a.
: Sallallahu Aleyhi ve sellem.
sy.
: Say.
xiii
: amil slam Ansiklopedisi.
TDV
: Trkiye Diyanet Vakf.
thk.
: Tahkik eden.
tsh.
: Tashih eden.
trc.
: Tercme eden /Tercme edenler.
ts.
: Tarihsiz.
v.
: vefat.
vb.
: ve benzeri.
vs.
: ve saire.
yay.
: Yaynlar, Yaynclk, Yaynevi.
1976 ACK
: 1976 tarihli Afgan Ceza Kanunu
1977 AMK
: 1977 tarihli Afgan Meden Kanunu
GR
I- Aratrmann Konusu ve Snrlar
nsann mesuliyeti eski zamanlardan beri tartla gelen bir meseledir.
Mesuliyet kavram farkl bilim dallarnda aratrma konusu olmutur. Ceza
mesuliyet, insann yapt, iledii ve gerekletirdii eylemlerine kar ne derece
sorumluluu olduunu ele alr. Bu konu beer hukukta aratrma konusu olduu gibi
slam Hukukunda da zerine aratrmalar yaplmtr.
Aratrmamzn konusu Cafer Fkh le Mukayeseli Olarak Afgan Ceza
Hukukunda Ceza Mesuliyet"tir. Balktan da anlald gibi Ceza Mesuliyet
konusu Afgan Ceza Hukuku ve Cafer fkh kaydyla snrlandrlmtr. Ceza
mesuliyet, ceza hukuku kaynaklarnda ve deiik lkelerin ceza kanunlarnda hakk
ve hkm ahslarn mesuliyeti eklinde incelenmektedir. 1976den gnmze kadar
yrrlkte kalan Afgan Ceza Kanunu iin de durum ayndr. 1976 tarihli Afgan Ceza
Kanunu (1976 ACK)nun 65-95. maddeler arasnda hakk ve hkm ahslarn ceza
mesuliyeti ile ilgili hkmlere yer verilmitir. Biz almamzda sadece hakk
ahslarn cezai mesuliyetini Afgan Ceza Hukuku ve Cafer fkh snrlar iinde
mukayeseli bir biimde incelemeye alacaz. Aratrmamzda yeri gelince konuyla
ilgili 1976 ACK maddelerini zikredeceiz.
Afgan Hukukunun teekklnde snn fkhn zellikle Hanefiliin rol ok
byk olmutur. Nitekim Afganistanda farkl dnemlerde hkmetler tarafndan
hazrlanan birok Anayasa ve dier kanunlarda bunu grmemiz mmkndr.
rnein 1977de yrrle giren ve hl da yrrlkte olan Afgan Meden Kanunu
Hanefi mezhebine gre hazrlanmtr. 1977 tarihli Afgan Meden Kanunu (1977
AMK)nun 2. maddesine gre; Kanunda herhangi bir hkmn mevcut olmad
durumlarda hkim, Hanefi fkhnn temel kll kaidelerine gre hkm verir, t ki
adaleti mmkn olduunca en iyi ekilde temin edebilsin. 1976 ACK 1. maddesi
aratmamz asnda ok nemlidir. Maddede Bu ceza kanunu tazir suu ve
cezalarn tanzim eder. Hadler, ksas ve diyet sularn irtikp edenler slam eriat
Hanef fkh hkmlerince cezalandrlr diye bir hkme yer verilmitir. Maddeden
anlald zere ceza kanunu tazir su ve cezalarn dzenlemitir. Had, ksas ve

diyet gerektiren sular irtikp edenlerin muhakemesi ve sonunda cezalandrlmas
ise Hanef fkh hkmlerine gre olmas gerektii vurgulanmtr. Hkim bu
sularn ispat ve uygulanmas ile ilgili Hanef mezhebinin mftah bih grn
Haneflerin muteber kaynaklarndan bulup hkm tatbik eder.
II- Aratrmann nemi ve Amac

Cafer Fkhyla Mukayeseli Olarak Afgan Ceza Hukukunda Ceza
Mesuliyet adl aratrma konusunu sememiz birka adan nem arz etmektedir. lk
ve en nemlisi blgesel faktrdr. Afganistann tahmin edilen 30 milyonluk
nfusunun % 98i Mslman ve % 2 si ise gayri mslimlerden olumaktadr.
Mslman nfusunun yaklak % 18 i, geriye kalan ise sunnlerden oluur.
Afganistanda yaayan gayri mslim nfusunun banda Hindular gelir. Sunlerin
byk ounluu da Haneflerdir. ilerin byk ounluu Caferlerdir. Ayrca
ok az sayda smal iler de mevcuttur.
kincisi; mukayeseli almalar asndan nemlidir. Bu alma Afgan Ceza
Hukuku ve Cafer fkhna bir katk olarak da deerlendirilebilir.
ncs; Afganistan slam Cuhriyetinin yeni Anayasasnn (2004
Anayasas) 131. maddesinde aya Aile Hukuku ve dier alanlarda yarglanma
konusunda hak tannmtr: Mahkemeler a iin aile hukuku ile ilgili davalarda
kanun erevesinde a mezhebine gre hkm verirler. Eer (a ile alakal) geriye
kalan davalarda anayasa ve dier yasalarda hibir hkm mevcut deilse, mahkeme
davay bu mezhebin hkmlerine gre sonulandrr. Bylece ceza sorumluluun
Afgan Ceza Hukuku ve Cafer fkh ile mukayeseli olarak allmasnn Afganistan
Anayasas (131. md.) asndan da nem arz etmektedir. nk Afganistan
Anayasas, kanunlar erevesinde meden davalar ve dier baz davalarda aya
kendi mezheplerine gre yarglanma hak tanmtr.
2004
Anayasasnn
bu
hkm
gereince
Afganistandaki
Cafer
hukukular tarafndan 236 maddede hazrlanan Cafer meden kanunu a Meden

Kanunu
(Kanun-
Ahval-i
ahsiye-yi
Ehl-i
Teeyyu)
adyla
2009da
cumhurbakannn onay ve Afganistan Resm Ceridesinde yaynlanmasyla resmen

yrle girmitir.
Aratrmann amacna gelince; Aratrmamzda u temel sorunlarn
cevaplanmas amalanmtr:
1- Ceza mesuliyet konusu Afgan Ceza Hukukunda nasl ele alnmtr?
2- Ceza mesuliyet konusu klasik Cafer fkh kaynaklarnda nasl
ilenmitir?
3- Ceza mesuliyet konusu Afgan Ceza Hukuku ve Cafer fkh ile mukayese
edildiinde benzer ynleri ve ayrldklar noktalar nelerdir?
III- Aratrmann Kaynaklar

Aratrmamzda ilk ve temel fkh kaynaklardan istifade etmeye aba
gsterdik. Afganistan, ran ve Arap lkelerinde Ceza Hukuku zerine yaplan
modern almalara da bavurduk.
Afgan Ceza Hukuku ve Ceza mesuliyet konusu zerine yaplan
almalardan (bizim ulaabildiimiz kaynaklardan) bir ksm yledir:
a) Hukuk- Ceza Mesuliyet-i Keyfer ( ) : ranl
Muhammed Salih Velid tarafndan 188 sayfada Farsa olarak kaleme alnan, H..
1382/2004 ylnda Tahranda, Muessese-i ntiarat- Emir-i Kebir tarafndan
yaynlanan bu alma Ceza mesuliyet konusunu ran'daki yasal dzenlemeler ve
Cafer fkh kaynaklar erevesinde ele almaktadr. Bu almada konuyla ilgili
Batl hukukularn grlerine yer verilmitir. Kitap be ayr blmden
olumaktadr: Birinci blmde mesuliyetin kavramsal erevesi ele alnmtr. kinci
blmde mesuliyetin tarihesi, nc blmde ceza mesuliyetin temelleri Batl
filozoflar ve slam hukukuularnn grleri erevesinde anlatlmtr. Drdnc
blmde ise ceza mesuliyeti kaldran amillerden olan ocukluk, Cnun, cbar,
krah, Iztrar, tibah veya Yanlmadan bahsedilmektedir. Beinci blmde
bakasnn fiilinden meydana gelen mesuliyet ve hkm ahslarn ceza mesuliyeti
aklanmtr.
Yukarda muhtevasndan bahsettiimiz Mesuliyet-i Keyfer adl alma,

mukayeseli bir kitap olma zellii ile bizim aratrmamzn iindekiler ksmn
hazrlarken rnek aldmz almalardan birisidir. Ancak biz aratrmamzda ceza
mesuliyeti Afgan Ceza Hukuku ve Cafer Fkhna gre ele alacamzdan farkllk
arz etmektedir.
b) Mesuliyet-i Ceza ve Avamil-i Rafi n () :
Muhammed Eref Resulnin 305 sayfada Farsa olarak kaleme ald bu eser H..
1383/2005 ylnda Kabilde Merkez-i Neerati-yi Fadl tarafndan yaymlanmtr.
Bu eser iki ana ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda mesuliyet ile ilgili
genel bilgiler, mesuliyetin eitleri, mesuliyetin tarihesi, Batdaki Hukuk
ekollerinin ceza mesuliyet hakkndaki grleri, fkh asndan mesuliyetin esaslar
ve ceza mesuliyetin unsurlar gibi konulara yer verilmitir.
Eserin ikinci ksmnda ceza mesuliyeti kaldran amiller bal altnda ya
ve ceza mesuliyet, cnun ve psikolojik hastalklar, icbar, ikrah, tibah
yani yanlma, uyku halinde ilenen su, sarholuk ve ceza mesuliyet,
bakasnn fiilinden doan sorumluluk ve son olarak hkm ahslarn ceza
mesuliyetinden bahsedilmitir.
Yukarda ksaca muhtevasndan bahsettiimiz eser, ceza mesuliyet
problemini genel olarak ele alr ve 1976 ACKda konuyla ilgili maddelerin
yorumlarna yer verir. Bu alama aratrmamz srasnda bavurduumuz
kaynaklardandr. Aratrmamzda ceza mesuliyet konusu Afgan Ceza Hukuku ve
Cafer Fkh ile mukayeseli bir ekilde ele alnacandan zikredilen eser hem yntem
hem de muhteva asndan aratrmamzdan ayrlmaktadr.
c) Berresi-yi Tahavvulat- Tarihi-yi Mesuliyet-i Ceza
(: Bu aratrma ilm kadroya ykselmek iin Selamet Azm1 tarafndan kaleme

alnmtr; H.. 1386/2008 ylnda Belhte tamamlanmtr. Eser matbu deildir.
Adndan da anlald zere bu aratrma ceza mesuliyetin farkl evrelerini ele
Afganistan/Belh niversitesi Hukuk ve Siyasal Bilimler Fakltesi retim yesi.
almaktadr. Aratrma Mesuliyetin kavramsal erevesi ve Ceza mesuliyetin

tarihi evreleri olarak iki ana balk altnda incelenmitir. Birinci ana balk altnda
mesuliyet kavramnn szlk ve terim anlamlar, mesuliyetin eitleri
anlatlmtr. kinci ana balk altnda ise ceza mesuliyetin tarihi evreleri ilk a,
ortaa, yenia ve gnmz olarak drde ayrlr ve zellikle bu balklar
anlatlrken Batl filozoflar ve dnrlerin konuyla ilgili grlerine yer
verilmitir.
d) el-Mesuliyetl-Ceziyye fil-Fkhil-Cafer (
): Cafer Fkhna gre Cezai Mesuliyet adl eser, Haim Maruf Haseninin
kalem ald 316 sayfadan olumutur. Beyrutta 1987 ylnda Drt-Taaruf
tarafndan ikinci basks yaplmtr. Eser giri ve sekiz blmden meydana gelir.
Yazar eserde, slam Ceza Hukuku meselelerini anlatrken sadece Cafer Fkh ile
yetinmeyip yer geldiinde dier mezheplerin grlerini nakletmesi, aratrmann
mukayeseli bir alma hviyetini kazanmtr. Girite er ve vaz kanunlarn
farklar, XIV. ve XV Asr Avrupasnda hayvanlarn muhakemesi meselesi, dnce
ve inan zgrl ele alnmtr.
Birinci blmde slam Hukukunda cezalar, farkl mezheplerin cebir ve irade
hrriyeti ( )konusundaki grleri ve mesuliyetin eitleri irdelenmitir. kinci
blmde hrszlk suu ve cezas, nc blmde hirabe suu ve cezas, drdnc
blmde irtidat suu ve cezas, beinci blmde ksas ve hkmleri, altnc blmde
bakasnn fiilinden meydana gelen sorumluluk, yedinci blmde ise suta kast,
sekizinci blmde ise insan vcuduna kar ilenen messir fiiller ve ceza
mesuliyetin engelleri detayl bir ekilde ele alnmtr.
Aratrmamzda ceza mesuliyet konusunu; Afgan Ceza Hukuku ve Cafer
Fkhyla mukayeseli olarak alacamzdan gerek muhteva gerekse yntem
asndan Haim Maruf Haseninin kalem ald eserden farkllk arz etmektedir.
e) slamda Su ve Ceza (slam Hukukunda Cezai Sorumluluk): Hseyin
Esenin kaleminden slam Hukukunda Cezai Sorumluluk adyla doktora tezi olarak
hazrlanmtr. Daha sonra 2006 ylnda yeni akademi yaynlar tarafndan slamda
Su ve Ceza adyla yaynlanmtr. Eserin muhtevasna bakacak olursak; giri ve drt

ayr blmden meydana gelmitir. Girite ceza sorumluluk ile ilgili kavramlara
aklk getirilmitir. Su nazariyesi hakknda genel bilgileri de giri ksmnda
grebiliriz. Birinci blmde ceza sorumluluun esas, konusu, artlar, sebebi,
dereceleri ve ahsilii bir biimde anlatlmtr. kinci blmde Ceza Ehliyet ana
bal altnda ya kkl, akl hastal, sarholuk ve uyuturucu madde
kullanm, uyku ve baylma halleri irdelenmi ve bu durumlarn ceza
sorumlulua etkileri ele aklanmtr. nc blmde Kusurluluk ana bal
altnda kasd kusurluluk ve taksir kusurluluk anlatlmtr. Drdnc blmde
ise kusurluluu etkileyen durumlar bal altnda ikrah ve zaruret halindeki
ceza sorumluluk meselesi aklanmtr.
Hseyin Esenin slam Hukukunda Cezai Sorumluluk adl almas
aratrmamzn plann yapma ve iindekiler ksmn hazrlarken bavurduumuz
kaynaklar arasnda yer alr. Eserde ok zengin snn klasik fkh literatr hkimdir.
Ceza sorumluluun birok meselesi Hanefi, afi, Maklik ve Hanbel mezhebinin
grleri erevesinde aklanmtr. Bazen de Mutezile ve Zahirlerin grlerine
de yer verildiini grebiliriz. Biz bu aratrmamzn baln Afgan Ceza Hukuku ve
Cafer Fkhna gre ceza mesuliyet olarak belirlediimiz iin Hseyin Esenin
zikredilen almasndan farkldr.
f) el-Mesuliyetl-Cinaiyye Fil-Fkhil-slami (
): Ahmed Fethi Behnesinin 287 sayfada hazrlad alma Kahirede
Messesetl-Haleb tarafndan neredilmitir. Kitap giri ve iki ana ksmdan oluur.
Kitabn giri ksmnda mesuliyet esas konusu Batl hukuk ekolleri ve slam
mezhepleri erevesinde ele alnmtr. Kitabn birinci ksmnda ceza mesuliyete
genel bir bak bal altnda mesuliyet ve tesebbb ilikisi, bakasnn fiilinden
doan mesuliyet, kast ve mesuliyet ilikisi, Baiy, rvet, ridde sular ve
hkmleri, cana ve mala kar ilenen sular ve hkmleri ve son olarak hata
konusu incelenmitir. Kitabn ikinci ksmnda ise mesuliyeti ortadan kaldran
sebepler ana bal altnda bahat sebepleri (hakkn kullanlmas, grevi yerine
getirme, meru mudafaa) ve mesuliyet engelleri (delilik, sarholuk, uyuturucu

madde kullanm, ikrah, zaruret ve ya kkl) ele alnmtr.
Behnes, eserinde yukarda zikrettiimiz konular ilerken zaman zaman
Batl dnrlerin grlerine yer verir ve daha sonra Msr Ceza Kanunundan
rnekler verir. Eser bu zellii ile rnek bir mukayeseli almadr.
g) Hukuk- Ceza-yi Umum () : ranl Hukuku Dr. Hueng
ambiyat tarafndan iki cilt halinde (960 sayfada) telif edilmitir. Eserin 13. Basks
H.. 1388/2009 ylnda Tahranda ntiarat- Mecd tarafndan yaplmtr. Eserin
birinci cildinde ceza hukukunun tanm, nemi, mahiyeti, ksmlar, ceza hukukunun
dier bilim dallaryla ilikisi, ceza hukukunun tarihesi ile ilgili klasik ve modern
dnceler ve grlere de yer verilmitir. Su ve suun unsurlar anlatlarak birinci
cilt son bulmutur.
almann ikinci cildi ceza mesuliyet bahsiyle balamtr. Ceza mesuliyet
kaldran amillerden olan ocukluk, cnun veya delilik, icbar ve ikrah tibah
ya da yanlmadan da bahsedilmitir. Bakasnn fiilinden meydana gelen ceza
sorumluluk ve u ortakl, cezalandrmada gvenlik tedbirleri vb. bahislerle
almann ikinci cildi son bulmutur.
Eserde ceza mesuliyet anlatlrken ran slam Cumhuriyetinin Meden ve
Ceza kanunlar, Cafer fkh klasik kaynaklarna da bavurulmas aratrmaya
zenginlik kazandrmtr.
h) Usul- Rahburdi-yi Hukuk Keyfer () : Dr. Gholam
Haidar Allama tarafndan 382 sayfada telif edilen bu eser H.. 1389/2010'da
Tahran'da Ner-i Mizan yaynevinde baslmtr. Eserin Tam ad Usul- Rahburdi-yi
Hukuk Keyfer Der Kavanin-i Esasi-yi ran ve Afganistan Der Pertev-i Esnad-
Beynel-Milel (Uluslararas belgeler nda ran ve Afganistan Anayasalarnda
Ceza Hukuku Stratejik lkeleri)dir. Eserin adndan da anlald zere ceza hukuku
sahasnda mukayeseli bir alma olarak hazrlanmtr. alma iki ana balk altnda
incelenmitir: Ceza hukuku temel kurallar ( ) ve ceza hukuku
ekl kurallar () . Ceza hukukunun temel kaideleri, hangi
eylemin su olduunu ve bu eylemlere verilecek olan cezalarn tespitinde bize

yardmc olur. Mesela ceza kanunu buna bir rnek tekil eder. Ceza hukukunun ekl
kaideleri ise yarg srecinin iyi ilemesi, gzalt, tutuklama ve cezalarn infaznn
adalete uygun yaplmasn denetler. Bu kaideler ceza muhakeme usul kanunlarnda
yer alr.
almada yazar yukarda zikredilen ceza hukuku kaide ve usullerini
Uluslararas belgeler nda ran ve Afganistan Anayasalarna gre ele almtr.
i) Hukuk- Ceza-y Umumi-yi Afganistan () : Afgan
Ceza Hukuku alannda yazlan yeni almalardandr. Bu eser 207 sayfada
Muhammed Sadr Tevhidhane tarafndan 2008 ylnda, Almanyann Heidlberg
ehrinde, Almanya Dileri Bakanlnn mali yardm ve Max-Planck Mukayeseli
Amme Hukuk ve Uluslararas Hukuk Enstitsnn gzetiminde telif edilmitir.
Aratrmann iindekiler ksmna baktmzda u ana balklar gze arpmaktadr:
Ceza hukukunun tanm, oluumu ve gelimesi, suun tasnifi ve unsurlar, sular ve
cezalarn kanunlik ilkesi, taksr ya da ceza mesuliyet. Ceza mesuliyet konusu
yaklak 50 sayfalk (ss.153-207) bir blmde ilenmitir. Eserde su, ceza,
mesuliyet vb. konularnn Afgan Ceza Hukuku merkezli aratrldn grebiliriz.
Max-Planck
Mukayeseli
Amme
Hukuku
ve
Uluslararas
Hukuk
Enstitsnn yardmyla Afgan Hukuku alannda ngilizce telif edilen eserler2

mezkr enstit tarafndan Afganistann resm dilleri olan Farsa ve Petuncaya
tercmeleri yaptrlmtr. Bu eserlerin bir ksm yledir:
Ramin Moschtaghi, Hukuk- Esasi-yi Afganistan I, Far. trc. Hosein Gholami,
3.bsk., Heidlberg ve Kabil 2009;
Tilmann Rder, Ahkak- Kaza Der Afganistan, Far. trc. Hosein Gholami,
Nezamuddin Abdullah, 2. bsk., Heidlberg 2009;
http://www.mpil.de/ww/en/pub/research/details/know_transfer/afghanistan_project/publications.cfm
(03.04.2010)
Kaba Rastin Tahran, Necma Yesar, Hukuk- Famil-i Afganistan, Far. trc.
Fehim Kayyumi, 2. bsk., Heidlberg 2009;
Ramin Moschtaghi, Tekilat ve Selahiyye-i Mehakem-i Afganistan, Far. trc.
Hosein Gholami, 2. bsk, Heidlberg 2010;
Alexandra H. Guhr, Ramin Moschtaghi, Mandana Knust, Rassekh Afshar,
Mevazin-i Muhakeme-i Adilne, Far. trc., Beir Tanin, 4. bsk., Heidlberg 2009.
j) An Introduction to the Law of Afghanistan (Afgan Hukukuna Giri): Bu
alma, bir renci odakl bir giriim olarak 2007 ylnda Amerikann California
eyaletine bal Stanford vilayeti, Stanford niversitesi Hukuk Fakltesinde
Afganistan Hukuk Eitim Projesi3 (Afghanistan Legal Education Project) adyla
kurulan, Afganistan niversitelerinin yasal ve yeniliki mfredatna yardmc olmak
iin hazrlanmtr. Afganistan Hukuk Eitim Projesi Amerikann mali desteiyle
bakent Kabilde kurulan Amerikan Afganistan niversitesi (American University of
Afghanistan) ile ibirlii iinde olup gerek mfredat gerekse Afgan rencilerine
ksa dnem hukuk seminerleri konusunda katk yapmaktadr.
An Introduction to the Law of Afghanistan (Afganistan Hukukuna Giri) adl
alma birinci basksnda yer alan yazarlar Alexander Benard, Jason Berg, Ben
Joseloff Anne Stephens, ve Eli Sugarman vd., ikinci basksnda ise Una Au, Raaj
Narayan, Scott Schaeffer, Evan Berquist, Morgan Galland vd. yeni yeler olarak
kitabn
hazrlanmasnda
katkda
bulunmulardr.
Bu
alma
255
olarak
hazrlanmtr. Afganistan Hukuk Eitimi Projesi tarafndan Farsa evrisi de yaplan

bu alma yedi ayr blmden olumutur. Birinci blmde Afganistann Hukuk
Tarihi ve Hukukun stnl, ikinci blmde Aktrler ve (Yarg) Kurumlar,
nc blmde Medeni Muhakeme Usul, drdnc blmde Mlkiyet Haklar,
beinci blmde Ticaret Hukuku, altnc blmde Ceza Hukuku ve yedinci blmde
ise Afganistan ve Yasal Haklar balklar Afganistann yrrlkte olan kanunlar esas
alnarak anlatlmtr.
Deyatl bilgi ve Afgan hukuku ile alakal kitaplar indirmek iin bkz. http://alep.stanford.edu/
(04.05.2010) ve http://alep.stanford.edu/?page_id=813 (04.05.2010)
10
k) An introduction to Criminal Law of Afganistan (Afgan Ceza Hukukuna

Giri): Bu aratrma daha nce da bahsi getii zer Afganistan Hukuk Eitimi
Projesi kapsamnda 166 sayfada bir grup almas neticesinde hazrlanmtr. Kitap
be blmden meydana gelmitir. Birinci blmde ceza hukukuna giri (Introduction
to criminal law) ana bal altnda ceza hukukunun gayesi (Objects of criminal law),
ceza hukukunun kaynaklar (Source of criminal law) ve Afganistanda ceza hukuku
tarihesi (History of criminal law in Afghanistan) konular anlatlmtr.
kinci blmde su, suun unsurlar, uun tasnifi, sua teebbs,
su ortakl, nc blmde ceza sorumluluk, drdnc blmde ceza
nazariyesi, beinci blmde ise Afgan Ceza hukukunda bamsz sular
(Substantive Crimes in Afghan Criminal Law) ele alnmtr. Beinci blmde yer
alan Afghan Ceza Hukukundan bamsz olan sulardan kast, Had, Ksas ve tazir
cezalar olarak aklanmtr. 1976 Afgan Ceza Yasas tazir cezalarn dzenler; Had,
ksas ve diyet kapsamna gien sulularn Hanefi Fkhna gre cezalandrlmas
ngrlmtr.4
1976, Afganistan Resmi Gazetesi 747 numaral Afgan ceza Kanunu 1. maddesinde bu konu u
ekilde yer almtr : Bu kanun tazir sular ve cezalarn dzenler. Had, ksas ve diyet sularn
irtikap edenler slam eriat Hanefi fkh hkmlerince cezalandrlr.
11
IV- Aratrmann Yntemi

Birinci blmde su, ceza ve mesuliyet kavramlarn aklarken bu
kavramlar ile alakal 1976 ACKnun maddelerine yer verdik.
kinci blmde ceza mesuliyet konusunu Afgan Ceza Hukuku ve Cafer
Fkh ile mukayeseli bir ekilde ele almaya altk. Bu blmde ceza mesuliyeti
Afgan Ceza Hukuku asndan incelerken 1976 ACK ve 1977 AMK ve Afganistann
dier yasal dzenlemelerinde konuya ilikin maddelere yer verdik. Konuyu Cafer
Fkhna gre ele alrken klasik Cafer Fkh kaynaklarna gcmz nispetinde
bavurmaya gayret ettik. Ceza mesuliyet konusu fkh kaynaklarnda genelde
ehliyet, ukubat, hudud ksas ve diyet ksmlarda yer alr. Bu Cafer Fkh
literatr iin de geerlidir.
12
BRNC BLM
AFGAN CEZA HUKUKUNDA CEZA MESULYET
Her toplumun kendine gre norm ve kaideleri vardr. Bu norm ve kaideler
ahlak ya da hukuk olabilir. Toplumlarn bekas iin de bu tr kaideler ihtiya vardr.
nk toplumun tm fertleri ayn deildir. Fert zaman zaman toplumsal grevini
yerine getirmeyerek baz hakszlklarn oda olabilmektedir.
Ceza mesuliyet kavram su, ceza ve mesuliyet kavramlaryla dorudan
ilintili olduundan bu balk altnda su, ceza kavramlarnn tarifleri, eitlerini
ksaca incelemeye alacaz. Daha sonra ise mesuliyetin tarifi, eitleri, Batl ve
slam dnrlerinin ceza mesuliyetin esas hakkndaki grlerine yer vereceiz.
1. Su
Suun ne olduu sorunu, yalnz hukukular deil; sosyolog ve kriminologlar
da ilgilendirmektedir;
kriminolojik bir olaydr.
nk su, hukuki bir olay olduu kadar, sosyolojik ve

5
Trke bir kelime olan su szlkte trelere ve ahlak kurallarna aykr

davran ya da bir toplumda haksz saylp yazl yazsz kurallarla yasaklanan ve
yaptrma balanan eylem manasna gelir.6
1.1. Tanm
Klasik fkhta dar anlamyla suu karlayan genel kabul grm bir terim
yoktur. Crm ve cerime kelimeleri fkhta gnah, su ve haksz fiili kapsayacak
genilikte kullanlr. Maverd (v. 450/1058), cerimenin oulu olan ceraimi
Allahn had ve tazir cezasyla caydrd er yasaklar (yasak filler) eklinde7 tarif
etmise de bu kullanm fkh literatrnde yaygnlamamtr. Genel olarak su
5
Turgut Akntrk, Hukuka Giri, s. 42.

Mehmet Boynukaln, Su, DA, XXXVII, 453.
7
Maverd, el-Ahkamus-Sultaniyye, s. 285. . : ,
Benzer tanm iin bkz. Ebu Yala, el-Ahkamus-Sultaniyye, s. 257.
6
13
anlamn da karlamakla birlikte cinayet kelimesi yaygn biimde adam ldrme ve

yaralama sular iin kullanlr. Ayet ve hadislerde cerm kknden treyen
kelimeler su ve gnah ilemeyi ifade etmek zere ska geer. Crm yannda
cnha ve kabhat de modern dnemde Trk Ceza Hukukunda su manasnda
kullanlan kavramlardr. ada Arapada su terimi umumiyetle cerime ve cinayet
kelimeleriyle ifade edilmektedir. Ayet8 ve hadislerde9 cerm kknden treyen
kelimeler su ve gnah ilemeyi ifade etmek zere ska geer.10
Su, kanunun ceza tehdidiyle (korkutmasyla) yasaklanm olduu fiillerdir.
Bir baka deyile, hukuk dzeninin veya ceza kanunlarnn inenmesi (ihlali)
eklinde tanmlanabilir.11
Dier bir tanm ise yledir: Su hukukun yasaklad ve ceza meyyideye
balad eylemdir.12
slam hukuk bilgileri su yle tanmlanmlardr: Allahn had veya tazr ile
cezalandrd yasak fiiller.13
Tarife gre yaplmas yasaklanm bulunan eyi yapmak su olduu gibi,
yaplmas emredilmi, mecburi hale getirilmi bir eyi yapmamak, ihmal etmek de
sutur. Bir fiil veya terke su diyebilmek, bunu su sayabilmek iin karlnda had
veya tazir eklinde bir cezann bulunmas gerekir. Cezay koyan Allah; yani Onun
eriat ve kanunudur.14
Afgan Ceza Hukukunda su kelimesini ifade etmek iin crm, ceraim,
cnha, kabahat ve cinayet kavramlar kullanlmaktadr. Afgan Ceza Hukukuna gre
ise su, kanunlarda su olarak belirtilen eylemleri irtikap veya terkinden ibarettir.
1976 ACKya bakldnda sular Had, ksas, diyet ve tazir olarak belirtilmitir. 1976
bkz. M. Fuad Abdulbaki, el-Mucemul-mufehres li elfazil-Kuranil-Kerim, c r m md.

bkz. A. J. Wensinck, el-Mucemul-mufehres li elfazil-Hadisin-Nebev, c r m md.
10
Boynukaln, Su, DA, XXXVII, 453.
11
Turgut Akntrk, Hukuka Giri, s. 42.
12
Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, s. 512.
13
Karaman, Anahatlaryla slam Hukuku., s. 283.
14
Karaman, Anahatlaryla slam Hukuku, s. 283.
9
14
ACK tazir sular ve cezalarn dzenlemitir. Had, ksas ve diyet sularnn da

Hanefi Fkhna gre uygulanaca tasrih edilmitir.15
Haddi gerektiren sular unlardr: Hrszlk, haydutluk ve soygunculuk (kattarik), iffete iftira (kazf), arap imek, dinden dnmek ve devlete bakaldrmak
(Bay).16
Ksas, yaralama ve ldrme sularnda uygulanan ve genellikle misilleme
esasna dayanan ceza manasnda kullanlmaktadr; ksas da had gibi belirlenmi
cezadr; ancak bunda Allah hakk deil kul hakk hkimdir. Bu hkimiyet, madurun
veya yaknlarnn affetmesi halinde cezann dmesi veya mahiyet deitirmesi ile
kendini gstermektedir. Ebu Hanife ve mam Malike gre lnn yaknlar ksas
istememi, affetmi ve bunu yaparken diyet zerinde de anlama yapmam iseler
ksas der, diyet de gerekmez. Bu durumda da devletin tazir cezas hakk bakidir. 17
Tazir sular ise, cezas Allah ve Peygamberi (s.a.) tarafndan belirlenmemi,
dzenlenmesi devlet bakanna veya hkime braklm sulardr. Bu sular
ierisinde Allah hakkna ynelik olanlar bulunduu gibi ahs haklarna ynelik
olanlar da vardr. Had ve ksas sularnn snrl sayda olmasna mukabil tazir sular
belirli bir say ile snrl deildir. Denebilir ki slam Ceza Hukukunda sularn
nemli bir blmn tazir sular oluturmaktadr.18
1976 ACKnn 1. maddesine gre tazir sular arlk ve hafiflik (iddet ve
Hffet) asndan e ayrlr: Cinayet, Cnha ve Kabahat.
15
1976 ACK, md. 1: Bu kanun tazir sular ve cezalarn dzenler, Had, ksas ve diyet sularn
irtikap edenler slam eriat Hanefi fkh hkmlerine gre cezalandrlr.
. :1
.
16
Hadler ilgi detayl bilgi iin bkz. Ahmed Fethi Behnesi, el-Hudud fil-slam. 61-162; Karaman,
Anahatlaryla slam Hukuku (1.2.3. Ciltler Bir Arada) s. 170-175.
17
Karaman, Anahatlaryla slam Hukuku, s. 176-177.
18
M. Akif Aydn, Trk Hukuk Tarihi, s. 169; Tazir su ve cezalar tartmalar iin bkz. Ahmed Fethi
Behnesi , et-Tazir fil-slam, 9-114.
15
Cinayet, mrtekibinin idam veya devaml hapis (habs- devam) ya da uzun

sreli hapis (habs- tavil) ile mahkm edildii bir sutur.19
Cnha, mrtekibinin 3 ay ila 5 seneye kadar hapis veya 5000 Afganden
fazla para cezasna mahkm edildii bir sutur.20
Kabahat, mrtekibinin 24 saatten 3 aya kadar hapis ya da 3000 Afganye
kadar para cezasna mahkm edildii bir sutur.21
1.2. Unsurlar
Suu unsurlar madd, manev, kanun ve hukuka aykrlk olarak drde
ayrlr. 1976 ACKda ilk unsuru dorudan maddelerde grebiliriz.22 Hukuka
aykr unsuru ise 1976 ACKda ibahat sebepleri bal altnda yer almtr. Bu
unsurlar srasyla aklayalm.
1.2.1. Madd Unsur
Suun meydana gelmesinde nemli unsur bir fiilin var olmasdr. Bu fiil sz
ve hareket eklinde mspet olabilecei gibi, yaplmas gerekeni yapmama, kanma
eklinde menfi de olabilir. Bu unsura maddi veya objektif unsur denmektedir.
Hrszlk suunda maddi unsur bakasna ait bir maln gizlice alnmas, kazif (zina
iftiras) suunda bir kimseye zina isnad etme, zina suunda nikh akdi bulunmazken
cinsel ilikide bulunma, katil suunda adam ldrme fiilidir. Bir fiil eklinde ortaya
konmayan dnceler hukuken yasaklanm hareketler hakknda bile olsa bir su
oluturmazlar.23
19
1976 ACK, md. 24. :24
.
20
1976 ACK, md. 25.
:25
.
21
1976 ACK, md. 25.
24 :26
.
22
bkz. 1976 ACK, md. 27-33 (Suun Maddi Unsuru), md. 34-36 (Suun Manevi Unsuru) ve md.
2,3,37 (Suun Kanun unsuru).
23
M. Akif Aydn, Trk Hukuk Tarihi, s. 179; Halil Cin, Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu
Hukuku), I, 257.
16
1.2.2. Manev Unsur

Ceza hukukunda sorumluluun temeli, yaplan eylemin irad olmasdr.
Yaplan eylemler hukuka aykr olsa da irad olmasa, o zaman sorumluluk da sz
konusu deildir. Bir fiilin irad olup olmad maddi deil manevi bir husustur. Bu
sebeple suun manevi unsuru denmitir.24
1.2.3. Kanun Unsur
Suun kanuni unsuru derken kastedilen ancak kanunda belirtilen fiillerin su
saylmasdr. Bu meselenin bir yndr. Dier yn de bu fiillere yine ancak
kanunda belirtilen cezalarn verilmesidir. Had ve ksas sularnn Kitap ve Snnet
tarafndan aka yasaklanan ve cezalar belirlenmi sular olduu gz nne alnrsa
bu sularda tam bir kanunilik ilkesinin cari olduu grlecektir.25
1.2.4. Hukuka Aykrlk Unsuru
Fiilin yalnzca ceza hukukuyla deil btn hukuk dzeniyle atma halinde
bulunmas demektir. Tipikliin gerekletirilmesiyle birlikte kural olarak hukuka
aykrlk da gerekleir. Bununla beraber tipik davran btn hukuk dzenine gre
deerlendirilmeli ve ek bir denetime tabi tutulmaldr. Fiil ancak bu ynyle
deerlendirildikten sonra onun hukuka uygun veya aykr olduu konusunda niha
karar verilmi olur. Hukuka aykrln ve bunun sonucu olarak tipe uygun fiilin
cezalandrlmas imkn ortadan kaldran bu zel sebeplere hukuka uygunluk
sebepleri ad verilir. Hukuka uygunluk sebepleri kanun hkmnn ve yetki merciin
emrinin yerine getirilmesi, meru savunma, zorunluluk hali, haklarn kullanlmas ve
ilgilinin rzasdr.26
Fkhta temel insan haklar, zellikle can, rz ve mal dokunulmazl
hrmet, dokunulmazl kaldran gerekelerin bulunmas durumu ibaha
kavramyla ifade edilir. Hukuka uygunluk sebepleri fakihler tarafndan daha ok
ibaha eksenli kavramlarla ilenmitir. Gnmz Arap lkeleri ceza hukuku literatr
24
25
26
Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), I, 258; Aydn, Trk Hukuk Tarihi, s. 183.
Aydn, Trk Hukuk Tarihi, s. 172.
Boynukaln, Su, DA, XXXVII, 456.
17
yannda ada slam hukuku yazarlar27 da bunlar esbabl-ibaha adyla ele

alrlar.28
1976 ACKnn 53-64 maddeleri arasnda ibahat sebepleri bal altnda
hakkn kullanlmas, grev ifas ve meru savunma hakkna ilikin hkmler yer
almtr.
2. Ceza
Szlkte isim olarak bir eyin bedeli ve karl, masdar olarak da iyi
veya kt olan bir fiil ve davrann tam ve yeterli karln vermek anlamna
gelir. slam literatrnde cezann terim olarak biri genel, dieri zel olmak zere
balca iki mnada kullanld grlr. Szlk anlamyla da balantl olan genel
anlamda ceza, dnyev ve uhrev mahiyette zendirici veya caydrc meyyideden
ibarettir. zel anlamda ise dnyada hukuk dzeni tarafndan suluya uygulanacak
madd ve manev meyyideyi ifade eder. Bu manadaki cezay Arap dilinde ukubat
kelimesi, ceza hukukunda ise el-Fkhul-cin veya et-Terul-cin terimleri
karlamaktadr.29
Ceza kelimesi trevleriyle birlikte Kuran- Kerimde 100 akn ayette30
gemekte, ayn mahiyette olmak zere muhtelif hadislerde31 de kullanlmaktadr.
eitli ayet ve hadislerde, Allahn baz kimselere iledikleri gnahlarn cezas olarak
dnyada birtakm felaket ve musibetler verdii bildirilmekte,32 kiinin iyi amelleri
sebebiyle de gnahlarnn sevaba evrildii haber verilmektedir.33
2.1. Tanm
Ceza, su ileyenler hakknda uygulanan yaptrmdr. Hapis, dvme, hrriyeti
kstlama eklinde yaplr. Varlk ya da yokluu bir arta balanan eye de ceza denir.
27
28
29
30
31
32
33
bkz. Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, 163-204.

Boynukaln, Su, DA, XXX, 456.
Adil Bebek, Ceza, DA, VII, 469.
Abdulbaki, el-Mucem, c z y md.
Wensinck, el-Mucem, c z y md.
bkz. Enam 6/49; Araf 7/136; Taha 20/124; Zmer 39/25-26; Tirmizi, Tb, 35.
bkz. Hud 11/114; Furkan 25/70.
18
yi ya da kt yaplan iin karl anlamna da gelir. Trkede daha ok ukubet

anlamnda kullanlr.34 Ukubet, kanun koyucunun emrini ineyene kar toplum
menfaatini iin konulmu bir cezadr.35
Cezalarn slam Ceza Hukuku ve Afgan Ceza hukukundaki tasniflerine
gemeden nce cezalarn gayesine deinmek istiyoruz. Sulular cezalandrrken
gdlen gayeler, eitli devirlere hakim olan farkl anlaylara, cezalandrma
hakknn dayand eitli nazariyelere gre deimektedir.
Nasslarda ve slam hukukularnn yorumlarndan anlaldna gre slamda
meyyidelerin gayesi, insanl slah etmek, onlar ktlkten korumak, kanunlara
itaati salamak ve sosyal dzenin bozulmasn nlemektedir. Bu maksada
ulaabilmek iin ceza hukukunda u prensipler hakim olmutur:36
a) Ceza suu nlemeli, suluyu slah etmeli ve bakalarna ibret (caydrc)
olmaldr.
b) Cezann miktar, gayenin gerektirdii kadar olmal; bundan eksik ve fazla
olmamaldr.
c) Cezann gayesi, hapis ve lmn de ceza olarak devreye girmesini
gerektiriyorsa bu cezalar verilmelidir.
d) Gayeyi temin etmeyen cezalar zerinde srar edilmemelidir.
e) Suluyu slah etmek ve uslandrmak, ona ikence etmek ve ondan intikam
almak deildir.
f) Bu gayeler bakmndan slam ceza hukukunun ihtiva ettii cezalar ikiye
ayrlm, hudud ve ksas nevinden cezalarda cemiyetin (ammenin) menfaati beraber
ferdin (sulunun) slahna arlk verilmitir.
2.2. eitleri
Cezalar birka adan tasnife tabi tutulmutur. Bunlar iinde had cezalar,
cinayet cezalar ve tazir cezalar eklinde yaplan l taksimdir. Bunun su
taksiminden fark yoktur. Bir dier tasnif de u drtl tasniftir. Birincisi asl cezalar,
su iin temelde tespit edilen cezalara denir. Adam ldrmek iin, ksas ve hrszlk
34
35
36

Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), I, 262.
19
iin el kesme gibi. kincisi, bedel cezalardr. Asl cezalarn yerine geen cezalara
denir. Adam ldrme cezasnda ksasa bedel diyet veya tazir cezas verilmesi bedel
cezasdr. ncs; Tebe cezalardr. Bunlar, asl cezalara bal olarak terettp eden
cezalardr. Katilin mirastan mahrum olmas gibi. Drdncs, tamamlayc (tekmil)
cezalardr. Bunlarn tebe cezalardan fark mstakil kararla sabit olmasdr. Yani
kadnn ayrca bunlara karar vermesi gerekir. Eli kesilen hrszn kesik elinin
boynuna balanmas gibi.37
Afgan Ceza Hukukunda da yukarda zikredilen had, cinayet, tazir
cezalarndan oluan l tasnif mevcuttur. Bununla birlikte Asl, Tebe ve Tekmili
cezalarn da Afgan Ceza Hukukunda grebiliriz. 1976 ACKda bu konu u ekilde
yer almtr : Bu kanun tazir sular ve cezalarn dzenler. Had, ksas ve diyet
sularn irtikp edenler slam eriat Hanefi fkh hkmlerince cezalandrlrlar.38
Asl, Tebe39 ve Tekmil40 cezalar 1976 ACKda zikredilmitir. Asl cezalar
yle sralanmtr: dam, devaml hapis (habs- devam), uzun sreli hapis (habs-
tavl), orta sreli hapis (habs- mutavasst), ksa sreli hapis (habs- kasr) ve para
cezas (ceza-y nakd).41
dam;
hkmlnn
(mahkm
aleyhin)
lmne
kadar
daraacna
aslmasndan ibarettir.42
damn tarifi daha sonra u ekilde deitirilmitir: dam hkmlnn
lmne kadar zerine ate almasndan ibarettir.43 Gnmzde de bu deiiklik
geerlidir.
37
38
39
40
41
42
43
Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), I, 262.

1976 ACK, md. 1.
1976 ACK, md. 112, 113.
1976 ACK, md. 117, 118, 119, 120.
1976 ACK, md. 97.
1976 ACK, md. 98. Karlatrnz. . :98
1976 ACK, md. 98 deitirilmi hali. . :98
20
Devaml hapis a) Hkmlnn devletin hapis iin tahsis ettii hapisanelerden

birinde hapis cezasna arptrlmasdr. b) Devaml hapsn sresi 16 yldan 20 yla
kadardr.44
Uzun sreli hapis; a) Hkmlnn devletin hapis iin tahsis ettii
hapisanelerden birinde hapis cezasna arptrlmasdr. b) Uzun sreli hapsn sresi 5
yldan az ve 15 yldan fazla olmaz.45
Orta sreli hapis; a) Hkmlnn devletin hapis iin tahsis ettii
hapisanelerden birinde hapis cezasna arptrlmasdr. b) Orta sreli hapsn sresi 1
yldan az ve 5 yldan fazla olmaz.46
Ksa sreli hapis; a) Hkmlnn devletin hapis iin tahsis ettii
hapisanelerden birinde hapis cezasna arptrlmasdr. b) Ksa sreli hapsn sresi
24 saatten az ve 1 yldan fazla olmaz.47
Para cezas; hkmly ceza olarak belirlenen paray devlet hazinesine
demekle ykml klmaktr.48
Para cezas Afganistan parasna gre tayin edilir.49 Para cezasn asgari
miktar 50 Afganiden 50 az olamaz.51
3. Sorumluluk (Mesuliyet)
Mesuliyet Arapa bir kelime olup sorumlulukla e anlamldr. Trk hukuk
sahasnda bir terim olarak nceleri mesuliyet kelimesi kullanlm, zamanla bunun
yerine sorumluluk kelimesi tercih edilmitir. Afgan hukukunda ise bu kavram
mesuliyet eklinde kullanlmaktadr.
44
45
46
47
48
49
50
51
1976 ACK, md. 99, Fkra 1, 2.

1976 ACK, md. 100, Fkra 1, 2.
1976 ACK, md. 101, Fkra 1, 2.
1976 ACK, md. 102, Fkra 1, 2.
1976 ACK, md. 104.
1976 ACK, md. 105.
50 Afgan yaklak 1 ABD dolar yapar.
1976 ACK, md. 106.
21
Mesuliyet (Sorumluluk) hukukta uyulmas gereken bir kurala aykr

davrann hesabn verme, tazminatla ykml tutulma, ilenmi bir suun
gerektirdii cezay ekme ve daha zel kullanmyla alacaklnn hakkn elde
edebilmesi iin el koyaca mal varlnn hukuk durumu anlamna gelir.52
nsanlar devaml bir hareketlilik iindedirler; bu hareketlerden bir ksmna fiil
diyoruz. Fiiller isteyerek veya istemeden bazen zararl da olur. Burada zarardan
maksat, karlnda bir menfaat elde etmeksizin kiinin mal varlnda meydana
gelen eksilmedir. Camn krlmas, ekinin inenmesi, elbisenin yrtlmas, akc bir
nesnenin yere dklp zayi edilmesi, zarardr. Bu ahs kendi malna kar zarar
veriyorsa bu zarar borlar hukuku sahasnn dnda kalr. Ancak fiil ile bir
bakasnn malna zarar verirse ortada biri zarar veren, bir zarara urayan iki ahs ve
bunlarn menfaat yznden atmas vardr; hukukun devam ettirmek istedii dzen
ve sosyal ahenk bozulma tehlikesi karsndadr. Bu durumda nizam korumak ve
adaleti gerekletirmek iin zarar veren ahsn zarar tazmin ve telafi ykmll,
mesuliyet prensibine dayanmaktadr.53
3.1. Tanm
Szlkte sorumluluk kiinin kendi davranlarnn veya kendi yetki alanna
giren herhangi bir olayn sonularn stlenmesi, baka bir ifadeyle uyulmas
gerekli olan kurallara aykr hareketin hesabn verme hali54 demektir. Sorumluluk,
siyas sorumluluk, ceza sorumluluk, hukuk sorumluluk gibi eitli ynleri olan bir
kavramdr.55
Ceza hukukunda mesuliyet kiinin, ilemi olduu bir suun gerektirdii
tenkil
(suluyu
uslandrc,
bakalarn
caydrc)
bir
meyyide
kalabilmesidir.56
52
53
54
55
56
Kemal Yldz, Sorumluluk, DA, XXXVII, 380.

Trk Hukuk Lugat, s. 230.
Hseyin Esen, slamda Su ve Ceza (slam Hukukunda Ceza Sorumluluk), s. 26.
maruz
22
3.2. eitleri
slam, fiil ve davranlarda hr kabul ettii insan babo brakmam, ona
eitli sorumluluklar yklemitir. Bu sorumluluklar ana kmede toplamak
mmkndr: Din sorumluluk, Ahlak Sorumluluk ve tima /Sosyal sorumluluk
veya Hukuk sorumluluktur.57
3.2.1. Din Sorumluluk
nsann, yce yaratc ile arasndaki ilikiler bakmndan sorumluluudur.
slam dininde hilkatin bir gayesi vardr. Her ey bu gaye gereince hareket
eder veya bu gayenin gereklemesine yardmc olur. Her ey yerli yerince yaratlm
olup, bir hikmete iaret eder. Esasen yce Allahn isimlerinden birisi de Hakimdir.
Bu isim, yapt her bir hikmet bulunan, hikmetli i yapan manasndadr. Bylece, bir
hikmete mebni olarak yaratlm her varln, bir gayesi olduu gibi, bu gayeye
ulamak iin uymak mecburiyetinde olduu baz kaideler vardr. nsan haricindeki
btn varlklar, Allahn koyduu kanunlar dairesinde, bu kaidelere zorunlu olarak
uymakta ve ebedi hayata mteveccihen insana hizmet etmektedirler. Ancak insan
byle bir mecburiyet ve iradesizliin dnda tutulmutur. nk o, kendisine verilen
irade ile hrriyetine sahiptir. Bizzat kendisinde mevcut olan nimetlerle, kendi
dnda, hayat onun emrine verilmi nimetleri istedii ekilde kullanabilir. Ancak bu
irade hrriyetine ramen, o da babo braklm deildir. Baz kaidelere uymas
tavsiye edilmitir. Dnya, ahiret hayatn hazrlayan bir tarladr. Ahiret hayat ise,
mminler iin cennet, kfirler iin cehennem hayatndan ibarettir. te insann
ahirette cehennemden kurtulup, cennet hayatn srdrebilmesi iin ona bu dnyada
uymas gereken kaideler bildirilmitir. Bu kaideler slamn kutsal kitab Kuran-
kerimde tpolanm ve onun en iyi tatbik eden Hz. Peygamberin (s.a) hayatyla
ekillenmitir. yleyse Mslman kiinin srmek mecburiyetinde olduu bir hayat
ekli vardr. nsan bu dnyada tamamen hr deildir. slamiyete inanyorsa, baz
kaidelere uymas gereklidir. Bu kaideler onda bir mecburiyet ve bu mecburiyet de,
bir mesuliyet meselesini ortaya karmaktadr.58
57
58
Esen, slamda Su ve Ceza, s. 27.

Hayrani Altnta, slamda Mesuliyet Duygusu, Diyanet Dergisi, cilt. XIX, sy. 2, 1983, s. 14.
23
3.2.2. Ahlak Sorumluluk

nsann kendi vicdanna kar sorumluluudur.
Felsefeciler, ahlaklar, toplumcu ve mezheplerin ahlaka dair ihtilaf ettikleri
noktalar bir tarafa braklrsa; din, ferd ve toplumsal ahlak kaideleri herkese
ittifakla kabul edilen hususlardr. Ahlak kaidelere her toplumda deer verilmi ve bu
kaideler hak ve batl, iyilik ve ktln ayrt edici lt olarak grlmtr.59
Ahlak da hukuk gibi toplumsal yaam kaidelerindendir. Ahlak kaidelerin en
nemli zellii; devlet veya dier hkim glerin mdahalesi olmadan insann derun
sesine (vicdan sesine) kulak vererek ahlak kaidelere uymasdr. Ahlak mesuliyetin
amac insann kendi vicdan karsnda inedii ahlak kurallarndan dolay hesap
verme duygusunun olumasdr. Bu kurallarn din, ferd ya da itima ahlak kaideleri
olmas durumu deitirmez. Dolaysyla ahlak mesuliyetin lt ve terazisi vicdan
yargs ve batn nidadr.60
3.2.3. Hukuk Sorumluluk
nsann, iinde bulundu topluma kar dnyevi sorumluluudur. Genel olarak
kanun/hukuk sorumluluk, zelde ceza sorumluluk bu ksmda yer almaktadr.
Yce Allah, De ki: (Yapacanz) yapn! Amelinizi Allah da Resul de
mminler
de
grecektir.
Sonra
grleni
ve
grlmeyeni
bilen
Allaha
dndrleceksiniz de, O size yapmakta olduklarnz haber verecektir61 ayetinde,

insann hesap verecei merci olarak, yce yaratc Allah, kiinin iinde yaad
toplum ve kiinin kendi vicdan olduuna iaret etmektedir. slam nasslar, bu tr
sorumluluu birbirinden tamamen bamsz olmadn, aralarnda yakn iliki
bulunduunu da vurgulamaktadrlar. rnein Ey mminler! Allaha ve peygambere
hyanet etmeyiniz. Yoksa stlendiiniz emanetlere bile bile hyanet etmi
olursunuz62 ayetinde bunlarn i ie olduuna iaret vardr. Hatta bu tr
59
M. Salih Velid, Mesuliyet-i Keyfer, s. 22.

Velid, Mesuliyet-i Keyfer, s. 22.
61
Tevbe 9/105. (
)
62
Enfal 8/27.
60
24
sorumluluun neticede tek bir sorumlulua yani dini sorumlulua dayand veya en
azndan dierlerinin ona tabi olduu sylenmektedir. Zira ister ferdi isterse toplumsal
kurumlar temelindeki gereklilikler/balayc hususlar, ancak ilah g tarafndan bir
tr yetkilendirme ile mkellefiyet ve sorumlulua kaynak tekil edebilirler. slam
dini asndan btn sorumluluk eitlerinin din sorumlulukta toplanmas gayet
doaldr. nk teriin/yasamann kayna temelde yce Allah olduuna ve
hkm/hkimiyetin sadece Allaha ait bulunduuna gre,63 sorumluluun kaynann
da tek olmas yani temelde din sorumluluun bulunmas gayet mantkldr. Nitekim
slam Hukukunun temel kayna olan Kuran- Kerime bakldnda, inan ve hukuk
konularnn i ie olduu grlmektedir.64
Hukuk dilinde sorumluk denilince iki tr sorumluluk akla gelmektedir:
Hukuk sorumluluk ve ceza sorumluluk. Hukuk sorumluluk yerine meden
sorumluluk tabirinin kullanld da grlmektedir.65
Kiinin vicdan ile ilgili manevi mesuliyet karsnda bir de toplumun icbar
ile yapt zarar karlamas, telafi etmesi, hak ettiini bulmasn gerektiren hukuki
mesuliyeti vardr. Hlbuki mesuliyet ceza hukuku sahasna giren cezai mesuliyet ve
husus hukuk sahasna giren medeni mesuliyet diye ikiye ayrlmtr. Kanunlarn su
sayd ve yasaklad fiiller bazen yalnzca cezai mesuliyet gerektirirken, bazen ayn
zamanda medeni mesuliyet sahasna da girmektedir. Hukuki sorumluluk diye de
isimlendirilen medeni mesuliyet iki ekilde kendini gsterir:66
a) ki ahs arasnda bir akit, bir anlama vardr, taraflardan biri akdi tam ve
zamannda f etmemitir; bu takdirde, daha nce grdmz akd sorumluluktan
bahsedilir.
b) Taraflar arasnda byle bir anlama ve akit yoktur. Ancak birinin fiili
dierine zarar vermitir; bu durumda da curmi (cezai) sorumluluktan sz edilir
63
Yusuf 12/67; Yunus 10/109; Kasas 28/70; Arf 7/89.

Muhammed Kamaluddin mam, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 431-432 naklen Esen, slamda Su
ve Ceza, s. 27-28.
65
Esen, slamda Su ve Ceza, s. 29; Yldz, Sorumluluk, DA, XXXVII, 381.
66
Karaman, Anahatlaryla slam Hukuku, s. 639-640.
64
25
Fukahann bir ksm, bugn benimsenmi olan akdi-crmi mesuliyet

ayrmna paralel olarak bu iki mesuliyetin kaynaklarn ve neticelerini ayr blmde
ele almlar; haksz fiilin insan vcuduna zarar verenini cinayet ve diyet, insann mal
zerinde tasarrufuna engel olann gasp, mala zarar verenini ise itlaf bahislerinde
incelemilerdir. Bir ksm fukaha ise itlaf kavramn daha geni bir ereve iinde ele
almlar, haksz fiilin gerek mala ve gerekse cana ynelik zararlarn bu kavram iine
sokmulardr. Haksz fiillerin (crmlerin) eitlerine bakmakszn tazminatn
kaynaklarn bir arada inceleyen fkh limleri bunlar ksma ayrmlardr: 67
a) ldrme ve yakma fiillerinde olduu gibi dorudan zarar verme
(mbaeret),
b) ukur amak, yollara kaygan nesneler dkmek gibi zarara sebebiyet verme
(tesebbb),
c) Gasp gibi bakasnn maln zorla almak suretiyle zarar verme.
Ceza mesuliyet insann kendi seimiyle anlam ve sonucunu idrakinde
olarak iledii, hukuk nizamnca su saylan fiilin ceza niteliindeki yaptrmlarna
katlanmasn ifade eder.68
Meden mesuliyet kiinin haksz fiiliyle verdii zarardan, borcunun ifa
etmemesinden veya ge yahut kt ifa etmesinden dolay tazminle ykml olmas
demektir.69
Ceza sorumluluk ile medeni sorumluluk, her ikisinde de yaplan iin gayri
meru olmas bakmndan ortak zellii sahip olmakla birlikte, baz hususlarda
farkllk tamaktadr. Bu temel farkllklar ylece zetlemek mmkndr:70
a) Ceza sorumlulukta ilenen fiilin gayri meru oluu ceza kanunlarndan,
meden sorumlulukta ise meden kanunlardan karlr.
67
68
69
70

Yldz, Sorumluluk, DA, XXXVII, 381.
Yldz, Sorumluluk, DA, XXXVII, 381.
26
b) Ceza sorumluluun dayana olan su fiilleri, sular dzenleyen kanun

maddeleriyle belirlenmi ve snrlanm olur. Meden sorumluluk douran haksz
fiiller ise kanunlarda saylmaz. nk bunlar saymak mmkn deildir.
c) Ceza sorumluluk davas, toplum hakk olan davalardandr. Devlet toplum
adna bu davalarn grlmesini ve cezann verilmesini salar. Meden sorumluluk
davalar ise sadece zarar grenin hakk olup bu davalar meden mahkemelerde
grlr.
d) Meden sorumluluun varlndan bahsedebilmek iin bir zararn meydana
gelmi olmas arttr. Yani zarar, meden sorumluluun temel unsurlarndan biridir.
Ceza sorumluluun varl iin ise, bir zarar meydana gelmi olmas art deildir.
e) Ceza sorumluluun sbutu iin failin kast/kusuru bulunmas arttr.
Meden sorumlulukta ise kast/kusur art deildir.
f) Meden sorumlulukta hkmedilecek tazminat/bedel, meydana gelen zarar
karlayacak oranda olur. Ceza sorumlulukta ise suun durumuna gre, verilecek
ceza farkllk arz edebilir.
g) Meden sorumlulukta ama, zarar grenin maslahatna ilien zarar
karlamaktr.
Ceza
sorumlulukta
ise
toplumsal
bir
maslahat
vardr.
Cezalandrmann amalar arasnda suluyu tekrar su ilemekten men, toplum

adna failden intikam alma ve bakalar iin caydrclk gibi hususlar bulunmaktadr.
h) Meden sorumlulukta dava, mal zimmete taalluk eder. ahs deildir. Bu
sebeple davann zarar meydana getirene veya onun vekiline yneltilmesi caiz olup,
zarar verenin vefatyla dava dmez. Ceza sorumluluk davas ahs olup ancak
failine yneltilir ve onun vefatyla dava der.
4. Mesuliyetin Konusu ve Esas (Temeli)

Afgan Ceza Hukuku ve Cafer fkhna gre ceza mesuliyetin konusu
insandr. Afgan Ceza Hukukunda llerin, hayvanlarn, cemadat (cansz varlklarn)
sorumluluundan bahsedilemez. Cafer Fkh asndan da ceza mesuliyete ancak
27
insan konu olabilir. Hukukta ahs ikiye blnmtr; Hakiki ve hkm ahslar.
Srasyla bunlar ksaca aklayalm.
a) Hakiki ahslar
slam Hukuku asndan su, kanun koyucunun yasaklad ve inenmesi
halinde karlnda ceza koyduu bir fiili ilemek veya yaplmasn istedii ve
yaplmad takdirde karlnda ceza koyduu bir fiili terk etmek olduuna gre, bu
emir ve yasaklarn idrak ve anlama gcne sahip, isteyene uygun olarak fiillerine yn
ve ekil verebilen ve meru olmayan fiillerinin neticelerinden sorumlu tutulabilen
birisine ynelik olmas gerekmektedir. Ancak bu insann akll, bulua ermi ve
hareketlerinde hr olmas gerekmektedir. Buna gre rnein akl rahatszl olanlar,
ocuklar, herhangi bir sebeple idrakini kaybedenler, ikrah ve zaruret altnda
bulunanlar ceza sorumlulua sahip deillerdir.71
Akll, bali ve irade hrriyetine sahip bir insan ceza sorumlulua konu tekil
edince, onun erkek veya kadn, hr veya kle olmas yani cinsiyet ve hrriyet slam
hukuku asndan ceza sorumlulua etki etmez. Ancak bunlarn, su ve cezann
belirlenmesinde baz etkileri mevcuttur.72
Hayvanlar, bitkiler, cansz maddeler ve ller ceza mesuliyete konu
olamazlar. nk bunlar emir ve yasaklarla mkellef deillerdir. slam limleri
arasnda ok nadir de olsa, hayvanlar ilah hitab yklenmeye ehil kabul eden
grler de kmtr. Bunlar yeryznde yryen hibir hayvan ve iki kanad ile
uan hibir ku yok ki sizin gibi bir mmet olmasnlar73 ve hibir mmette yoktur
ki, ilerinde bir uyarc gemi olmasn74 gibi ayetleri delil olarak ileri srmlerdir.
Ancak bu ve benzeri ayetlerden hayvanlarn emir ve yasaklara muhatap klndklar
anlamn karmann isabetli olmad ok aktr.75 Mezkr ayetlerde geen mmet
kelimesi, cins ve tr eitlilii anlamndadr. Uyarc gnderilenler ise kendilerine
peygamber gnderilen nceki insan topluluklardr. Hayvanlarda akl nimetinin
71
72
73
74
75

Enam 6/38.
Ftr 35/24.
mam, el-Mesuliyetul- Cinaiyye, 398-399 naklen Esen, slamda Su ve Ceza, s. 72.
28
bulunmamas sebebiyle onlarn ilah emir ve yasaklara muhatap olmas sz konusu

olamaz.76
Baz ada aratrmaclar slam Hukukunun l, ocuk ve delileri de ceza
sorumlulua ehil kabul ettii iddiasnda bulunmulardr. Bunun iin dayandklar tek
delil, Hz. merin kendisine celde (sopa) vurularak had cezas infaz edilen birinin
infaz srasnda lmesi zerine lnn cesedine vurmaya devam ederek celde saysn
tamamlamasdr.77 Bu kadar nemli bir iddiay gndeme getirenlerin ok cidd
deliller ortaya koymas gerekirken maalesef bu yaplamamtr. stelik Hz. merin
byle bir uygulamas sabit deildir. Bu grn dayana bulunmad iin dikkate
deer taraf yoktur.78
Bat Hukukunda ise Fransz ihtilal ncesinde yani XIX. yzyla kadar,
ocuklarn, hayvanlarn, cansz eyann ve llerin cesetlerinin muhakeme edildii
ve cezaya arptrld bilinmektedir. Cahiliye dneminde bir kii kuyuya veya
madene derek lr veya bir hayvan tarafndan ldrlrse, o kuyu, maden veya
hayvan, lenin diyeti saylabilirdi. Hz. Peygamber (s.a.) hayvanlar, kuyu ve maden
yaralamadan (cinayetten) sorumlu tutulamaz79 buyurarak bu uygulamaya son
vermitir. Bu sebeple slam Hukukunun insan dndaki canllarn ve eyann
sorumlu olmad ilkesini getirmi olmas, hukuk tarihinde kaydedilmi nemli bir
merhale olarak zikredilmelidir.80
Cafer Fkhna gre de asl olan hakik ahslarn ceza sorumluluudur. Akl,
irade hrriyeti ile yasak fillini irtikp etmekle meydana gelen ceza sorumluluk
Caferlere gre de kabul edilmitir.81
1976 tarihli Afgan Ceza Kanununa gre de hakiki ahslarn ceza
sorumluluu u ekilde dzenlenmitir:
76
77
78
79
80
81

mam, el-Mesuliyetul- Cinaiyye, 398-399 naklen Esen, slamda Su ve Ceza, s. 72.
Buhar, Diyyt, 28-29; Mslim, Hudud, 45. ()
Ali Bardakolu, Ceza, DA, VII, 476.
el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer, s. 336-337.
29
Ceza mesuliyet ahsn irade hrriyeti, akl sal ve idrak ile su fiilini
irtikap ettiinde meydana gelir.82
Maddeden anlald zere rade hrriyeti, akl ve idrak sahibi olma
zellikleri hakiki ahslar ilgilendirdii iin hayvanlar, canszlar vs. eyann ceza
sorumluluu yok saylmtr. Afgan Ceza Hukukunda ancak akl, irade hrriyetine
sahip ve idrak ile su fiilini irtikp eden hakik ahslarn ceza sorumluluundan
bahsedilir.
b) Hkmi ahslar
Hkm ahslarn cezaya konu tekil edip etmeyecei hususu, hukukular
arasnda farkl grlerin ortaya kmasna neden olmutur. Hukuk dncesindeki
bu tartmalara paralel olarak deiik devletlerin kanunlatrmalarnda da farkl yollar
takip edildii grlmektedir.
Hkm ahslarn ceza mesuliyetin konusu olmas gerektiini savunan gr
zetle u hususlara dayanmaktadr:
1- Hkm ahslarn, mmessillerinin iradesinden ayr bir iradesi ve yine
onlarnkinden ayr bir ahsiyeti vardr. Bunlar gerek bir varla ve mmessillerinin
mal zimmetinden ayr bir zimmete sahiptirler.
2- Sosyoloji uzmanlar insan topluluklarnn, onlar oluturan ahslarn
iradesinden bamsz bir iradeye sahip olduklarn kabul etmektedirler.
3- Hkm ahslarn faaliyet alanlarnn kanunla daraltlmas, faaliyet alanna
getirilen bir kstlama olmakla birlikte, hkm ahslar bu snrlar dnda da gayri
meru olmasna ramen faaliyet gsterebilmekte ve buna ramen kanun varl
devam ettirmektedirler. Bylece bir hkm ahsn, mmessilinin bir su ilemesi
durumunda kanunen faaliyet alan dna kaca, dolaysyla suun ona nispet
edilemeyecei ynndeki eletiriye cevap verilmi olacaktr.
82
1976 ACK, md. 65.
: 65
.
30
4- Hkm ahslarn ceza mesuliyetinin kabul, cezann ahsilii ilkesi ile

elimez. nk ceza, etkileri gerek ahslara uzanyor olsa da, dorudan hkm
ahslara uygulanmaktadr. Bu cezann etkilerinin gerek ahslara uzanmas
dorudan deil dolayl yoldandr. Bu durum, dorudan gerek ahslara uygulanan
idam, para cezas, hapis vb. cezalarn onun ailesini akrabasn etkilemesine
benzemektedir.
5- Hkm ahslarn saylarnn ve bunlarn muhtelif faaliyetlerinden
doabilecek tehlikelerin giderek artmas, bunlar iin ceza sorumluluu kabuln
gerekli klmaktadr.
6- Hkm
ahslara,
hakk ahslara uygulanan
baz tr
cezalarn
uygulanamayaca muhakkaktr. Bu sebeple hkm ahslarn tabiatna uygun para

cezas, msadere vb. cezalar uygulanabilir.83
Ceza sorumluluun esas, insann iradesinin hr olup olmamas konusudur.
Tarih boyunca hem Bat hem de slam toplumlarnda, insanlarn iradelerinde hr
olup olmadklar yani fiillerinin oluumunda kendi etkilerinin bulunup bulunmad
veya bu etkinin ne lde olduu hususlar tartla gelmitir. Bu konu esasen felsefe
ve kelam bilimleri tarafndan etraflca incelenmitir.84
nsanlarn fiillerinde hr olup olmad tartmas belki de en nemli
neticelerinden birisi, iledii sular sebebiyle failin sorumlu tutulup tutulmayaca
noktasnda kendisini gstermektedir. Bylece insann iradesinin hr olup olmad
hususu, ceza sorumluluun esas haline gelmektedir. Ceza sorumluluun esas
olarak insan iradesinin hrriyeti konusu esasen bir ceza felsefesi konusudur. Ceza
hukuku ise bu tr felsef tartmalara girmez. Bu sebeple burada Batl
Hukukularn ve slam limlerinin ceza sorumluluun felsef temelini aklayan
grlerinin zetle aktarlmas faydal olacaktr. Su siyasetinin anlalmas ve
83
Ahmed Eheb, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fi-eriatil-slamiyye vel-Kavaninil-Vadiyye, s. 24; Cuma

Muhammed Beir Ferec, el-Esbabl-Mskta lil-Mesuliyetll-Cinaiyye, 38-40; mam, el-MesuliyetlCinaiyye, s. 400-401 naklen Esen, slamda Su ve Ceza, s. 74.
84
31
sorumluluun varl iin gerekli olan artlarn belirlenmesi bakmndan, ceza

sorumluun esasnn bilinmesi nemlidir.85
4.1. Cezai Mesuliyetin Esas Hakknda Batl Hukukularn Grleri
Ceza sorumluluun esasn belirleme hususu, phesiz esas itibariyle her
eyden nce felsef bir mahiyet arz eder. Bununla beraber bir hukukunun gayesi,
felsef meselelerle megul olmak zarureti ortaya kt zamanlarda dahi srf felsefe
yapmak deildir. Hukuku, felsef mesele ile onun uygulamada/hayatta ortaya
kard veya karaca neticeler bakmndan megul olur. Ceza mesuliyetin esas
sorununun, ceza hukukunda ve tatbikatnda nemli etkileri vardr. Bu itibarla
konunun mmkn olduu kadar felsefi inceliklere dalmadan ve pratik neticeleri
bakmndan ele alnmasna allacaktr.86
Ceza mesuliyetin felsef esasnn izah etmeye alan nazariyeler, konunun
pratik
neticeleri
bakmndan,
esasen
iki
sorunun
cevabn
bulmaya
almlardr:87
1- Ceza sorumluluun esas nedir? Yani bir ahsn iledii sutan dolay
sorumlu tutulup ceza grebilmesi iin bulunmas gereken artlar nelerdir, neler
olmaldr?
2- Faile verilecek ceza, bu cezann tr ve ls nasl ve ne ekilde
belirlenmeli yahut olmaldr?
Burada klasik ve pozitivist nazariyelere ve dierlerine gemeden nce iptida
dnemlerde ceza sorumluluk konusuna da deinmek faydal olacaktr.
lk zamanlar hukukuyla ilgili almalar henz ok yenidir. Burada en nemli
nokta, bu dnem hukuk messeselerin tetkikine k tutacak teri vesikalarn
bulunmaydr. Hammurabi kanunlar ve Hint kanunlar gibi vesikalar ok sonraki,
ncesine gre ok daha ilerlemi meden milletlerin mevzuatn tekil etmektedir. Bu
sebeple iptida alar hukuku bakmndan, halen dnyann deiik yerlerinde bu
85
86
87

Sulhi Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 5-6.
32
alar yaadklar belirlenen topluluklar zerinde yaplan almalardan istifade

edilmektedir. Bu alar hakknda yazan mellifler hemen ittifakla, ilk zamanlar ceza
hukukunun kusuru tanmad beyan etmekle yetinmilerdir. Ceza hukukunun bu
dnemde sorumluluk bakmndan kusura yabanc olduu, neticeye gre failin
sorumluluunu belirleyen objektif sorumluluk esasna dayand ancak Roma
Hukuku ve Kanonik Hukukla kusur mefhumunun ceza hukukuna girerek yava
yava tekml ettii beyan edilmitir. kusursuz sorumluluk olmaz ilkesi ancak
Fransz ihtilaliyle tam olarak yerlemi ve sorumluluun esas olan bir ilke halini
almtr.88
4.1.1. Klasik Gr
Klasik nazariye, ceza sorumluluu kusura ve dolaysyla manev sorumlulua
dayandrmaktadr. Klasik nazariyenin tenkilde hedef tuttuu gaye u ekilde ifade
edilmektedir: ferdi hrriyet ve ahs dokunulmazla hibir ekilde zarar vermeksizin
ve tehlikeye drmeksizin cemiyeti mdafaa etmek ve ahs dokunulmazla
riayettir-ferdi hrriyet ve ahs dokunulmazl tercih etmektir.89
Klasik nazariyenin ferd hrriyet ve ahs dokunulmazl en batan gelen
unsur olarak ele almas, bu nazariyenin teekkl ettii dnemin hadise ve ceza
uygulamasyla izah edilmektedir. Ceza hukuku uzun asrlar boyu keyfilik esasna
dayanm ve bundan ferd hrriyet ve ahs dokunulmazlk byk zarar grmtr.
Bu sebeple mezkr uygulamaya bir tepki ve insanln bir zaferi olmak zere, klasik
nazariye, ceza hukukunun balca hedefi olarak toplum savunmasn temin etmekle
birlikte- zellikle ferd hrriyet ve ahs dokunulmazl tespit etmitir.90
Klasik nazariyeye gre ceza sorumlulua birbirine balanan ve birbirini
tamamlayan u fikir itirak etmekte olup ceza sorumluluun varl bunlarn
varlna baldr: 1- Madd sebebiyet alakas. 2- Ehliyet. 3- Manev sebebiyet
alakas yani kusur.
88
89
90
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 7-17; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 59.

Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 18-19; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 59.
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 18-19.
33
Madd sebebiyet alakas neticenin failin fiilinden meydana gelmi olmas,

dier bir ifadeyle eer failin fiili mevcut olmasayd neticenin hibir surette meydana
gelmesinin mmkn olamamas durumudur. Buna gre failin sorumlu olabilmesi iin
bu fiili veya neticeyi maydana getiren sebep olmas gerekmektedir.
Failin ehliyetinin bulunmas, kusur ilemeye ehil bulunmas demektir. Bir
ahsn kusurlu olmaya ehil olabilmesi iin irade serbestsine ve temyiz kudretine
sahip olmas gerekmektedir. rade serbestsi, bir kimsenin hareketi yapp
yapmamakta muhtar olmas, hareketine istedii istikameti verebilmesidir. Buna gre
failin sorumlu olabilmesi iin sz konusu fiili kendi serbest iradesiyle yapm olmas
arttr.
Fail ayn zamanda temyiz kudretine sahip olmaldr. Temyiz kudreti yerine
ayn anlam ifade iin zek veya uur gibi ifadeler de kullanlmaktadr. Temyiz
kudreti bir gre gre iyiyi ktden ayrabilme kabiliyeti olarak; baka bir gre
gre de sz konusu fiilin kanuna aykrl yani failin su tekil edip etmediini bilip
anlama kudreti olarak anlalmtr. rade serbestsi, temyiz kudreti olmadan
bulunamazken,
temyiz kudreti bulunmakla birlikte bazen
irade serbestsi
bulunmayabilir.
Fiili ile netice arasnda madd sebebiyet alakas bulunan ve serbest irade ve
temyiz kudretine sahip failin sorumlu olabilmesi iin, iledii fiil dolaysyla
kendisine bir kusur isnat edilebilmelidir. Kusurdan maksat, failin sutan ekinmesi
gerektii, ekinmesi veya saknmas olduu halde suu ilemesidir. Yani fail, iledii
fiilin su tekil ettiini anlayabilmekte, bununla beraber bu fiili isteyerek yahut
ondan saknma hususunda iradesini kullanmayarak fiili ile neticesi arasnda manev
bir sebebiyet alakas meydana getirmekle kusurlu davranm olmaktadr. steseydi,
iradesi serbest olduu iin bunu ileyebilirdi. Bylece ehliyet, belirli bir olaydan
bamsz olarak ceza sorumluluun mevcudiyeti iin failde bulunmas melekelere
ynelik iken; kusur, falin belirli bir olaydaki ruhu haline ynelik olmaktadr. Buna
gre kusurun varl her zaman ehliyetin varlna bal olmakta ancak ehliyetin
34
varl kusurun varln gerektirmemektedir. Bylece klasik nazariyeye gre ceza

sorumluluun dayand esas manev sorumluluktur.91
Ceza sorumluluu faildeki kusura dayandran klasik gr, bu telakkisi
dolaysyla zetle u neticeler varmtr:
1- Ceza tenkil grevi sadece devlete aittir. Ancak devlet insan haklarn
gzetmeli ve teminat altna almaldr.
2- Hibir kimse kanunun cezalandrmad bir fiilden dolay takip olunamaz.
3- Ceza hukukunun ve ceza adaletinin merkez noktas somut (objektif)
fiildir. Kusur yoksa sorumluluk da yoktur.
4- Ceza yalnz mesul/sorumlu saylan sululara uygulanr. Ceza, sula orantl
olmal ve sabit olarak hkm olunmaldr. Hkimin otomatik olarak cezaya
hkmetmekten baka hibir salahiyeti yoktur.92
4.1.2. Pozitivist Gr
XIX. asrda su olaylarnn Avrupa devletlerinde yaygnlamas, maddeci
(materyalist) felsefe hareketleri ve pozitif yntemin manev ilimlere uygulanmaya
allmas gibi olay ve etkiler sonucu olarak, ceza sorumluluu klasik nazariyeden
ok farkl ve hatta tamamyla buna zt esaslara dayandran yeni bir mektep ortaya
kmtr. Bu mektebe ceza hukukunda Pozitivist mektep ad verilmektedir. Bu
mektebin klasik nazariyeye kar itirazlarn u ekilde zetlemek mmkndr:
1- rade
hrriyeti
bir
hayaldir.
nsan
faaliyetlerinde
determinizm
(cebriyecilik) hakimdir.
2- Manev sorumlulua dayanan telakk, cezann keffaret olmasn gerektirir;
hlbuki ceza bir toplumsal savunma aracdr.
3- Faildeki kusurun ve bunun derecelerinin aratrlmas imknsz denecek
kadar gtr.
4- Snrl sorumluluk nazariyesinin toplumsal hayat ve savunma bakmndan
ok ar zararlar vardr.
91
92
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 18-25; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 60-61.

Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 3;Esen, slamda Su ve Ceza, s. 61-62.
35
5- Ahlak ve ceza hukuku tamamyla birbirinden ayrdr. Bunlar birbirine

kartrlyor.
6- Suun tekrar halinde, klasik nazariyenin mant icab, tekerrre dnlere
cezann arlatrlmas deil; tersine daha hafif bir ceza tertip edilmesi gerekirdi.93
Pozitivistlere gre ceza sorumluluun lsn ve derecelendirmesini tespit
bakmndan tehlikeli hal en nemli ve bata gelen unsurdur. Onlara gre hukuka
aykr fiil ve hareketlere kar drt farkl tepki ekli kabul edilmektedir: 1- Sulunun
az veya ok tehlikeli hali. 2- Sulunun toplumsal ortama uyma kabiliyeti. 3- Failin az
veya ok anti sosyal (toplum kart) karakteri, vasf. 4- Failin az veya ok anti sosyal
sfat, karakteri.94
Tehlikeli hal konusu, Pozitivist mektebin uygulamaya bakan ksmn tekil
etmesi bakmndan ceza
hukuku alannda ilgi ve alaka uyandrm
ve
benimsenmitir.95 Tehlikeli hal meselesi ikiye ayrlmaktadr:

1- Toplumsal tehlikeli hal; kendisinde sadece su ileme tehlikesi tar. Bu
hal; sadece suun nlenmesi bakmndan sz konusu olup dikkate alnr. Yani sosyal
tehlikeli hal, ceza adaletini deil, sadece emniyet glerini ilgilendirir.
2- Crm tehlikeli hal, bu hal tekerrr tehlikesi tar. Bir ferdin muhtemel
surette bir su faili olabilme kabiliyetidir.96
Pozitivist gr, arz ettikleri tehlikenin derecesi ve su ilemeye meyilleri
bakmndan sulular be snfa ayrmaktadr:
1- Doas itibariyle (irs) sulular: Bunlarn slah mmkn olmad iin,
toplumu bunlardan korumak amacyla ya idam edilmeli ya da zel bir yerde srekli
gzetim altnda tutulmaldr.
2- Deli sulular: Bunlar akl hastanesinde tutulup tedavi edilmelidir. Bunlara
ceza verilmez, ac ektirilmez.
93
94
95
96
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 32-33; Esen, slamda Su ve Ceza, s.62.

Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 55; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 62-63.
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s .55; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 63.
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 55; Esen, slamda Su ve Ceza, s.63.
36
3- Alkanlkla su ileyenler: Bunlar toplumsal artlarn etkisi ve alkanlkla

su ilerler. Bunlarn ilgilenilerek slah ve dzelmeleri salanmaldr.
4- Duygularna yenilerek su ileyenler: Kzgnlk, sevgi, nefret ve kskanlk
gibi duygularna yenilirler. ok ksa zamanda yaptklarna piman olurlar. Bunlarn
cezalandrmann da anlam yoktur. ektii pimanlk ve ettii tvbe ona yeter.
Bunlara ceza uygulanmamas slahlar iin daha uygundur. Ancak bakalarna
verdikleri madd zarar derler.
5- Tesadfen su ileyenler: Bunlar ok abuk etki altnda kalrlar.
Tekrar su ilemelerine engel olmak iin bulunduklar ortam deitirilmeli,
dier sulularla bir arada tutulmamaldr.97
Pozitivist grn sulular bu ekilde bir tasnife tabi tutmas, salam bir
kanun temele ve makul bir manta dayanmad gerekesiyle tenkit edilmitir.98
Manev sorumluluu inkr edip ceza sorumluluun esas olarak toplumsal
savunma esasna dayal failin toplumsal sorumluluunu esas alan pozitivist
mektep, srf bu anlaylar sebebiyle u neticelere varmaktadrlar:
1- Cezann ancak ok snrl bir muhtevas vardr ve nleme amac tenkile
tercih edilir. Su, failin tehlikeli halini gsteren bir iaretten ibarettir.
2- Kanun sorumluluk ilkesi esastr. Mesul olsun veya olmasn her sulu ceza
kanununun tehdidi altnda bulunur.
3- Toplumsal savunmann bir neticesi olarak ceza meyyide, suun objektif
arl ile orantl olmamal, aksine sulunun tehlikeli haline gre ayarlanarak
gerekirse sresiz bir ekilde uygulanmaldr.
4- Bunlarn bir sonucu olarak ayr ve farkl bir hapishaneler rejimi
uygulanmaldr.99
97
Ahmed Fethi Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhl-slam, s. 24-25.

Abdulmecid Zbn, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhl-Cinayl-slam, s. 49 naklen Esen,
slamda Su ve Ceza, s. 64.
99
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s . 3-4; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 64.
98
37
Pozitivistlerin ceza sorumluluun l ve derecesini tayin bakmndan

tehlikeli hali esas almalar zetle u itirazlara muhatap olmutur:
1- Tehlikeli halin, gerek kanunda gerekse hukuk dncesinde kesinlik
bulunmad iin, tayin ve tarifine imkn yoktur.
2- Tehlikeli halin tayini ve takdiri bakmndan hkime verilen yetki keyfilie
yol aabilir.
3- Sulunun kusurluluu yerine tehlikeli hali ikame etmek, bu ahs
mstakbel sululuk tehlikesine kar devletin elinde bir ara olarak muhafazaya sevk
eder.100
4.1.3. Dierleri
Klasik nazariye ile bunun kart olan pozitivist nazariyeden sonra bu ikisi
tarafndan ileri srlen baz noktalar ve bunlara yaplan itirazlar dikkate alarak yeni
birtakm ceza sorumluluk nazariyeleri ortaya konmaya allmtr. Bu tr
uzlatrmac nazariyeler arasnda bazen sadece ufak birtakm farkllklar bulunmas
sebebiyle, bunlarn tasnifinde zorluklar ortaya kmaktadr. Sulhi Dnmezerin
tasnifine gre bunlar yle sralamak mmkndr.
1- nc mektebin anlay.
2- Normallik anlay.
3- Prins, Saleilles, Cuche ve Tradenin anlay.
4- Baz ada melliflerin yeni denemleri.101
4.2. Cezai Mesuliyetin Esas Hakknda slam limlerinin Grleri
Ceza mesuliyetin esasn irade hrriyeti tekil ettiini sylemitik. rade;
canldan herhangi bir ekilde fiilin var olmasn gerektiren sfattr. Gerekte irade
100
101
Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 60; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 64.

Bu grler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Dnmezer, Ceza Mesuliyetin Esas, s. 67 vd.
38
daima maduma, yoklua taaluk eder. Zira o, herhangi bir iin meydana gelmesi ve
vcut bulmasna tahsis edilmi bir sfattr.102
slam filozoflar, iradeye psikolojik bakmdan incelemekle birlikte irade
zgrl konusuyla hemen hi ilgilenmemiler, bu konu genellikle insann
sorumluluu sorunuyla alakas dolaysyla kelam ilminde tartlmtr. Balangta bu
tartma, Emevler dneminden itibaren zellikle siyas ihtilaflarn tesiriyle su
ileyenlerin sorumluluklarnn hem din hem de mantk izahnn yaplmas ve
bylece sorumluluun doru bir temele oturtulmas arayndan domutur. Bu
tartmada temel muharrik slam dncesinin kendi i yaps olmakla birlikte, gerek
takip edilecek yntem gerekse konunun zne dair farkl gr ve anlaylarn ortaya
kmasnda o dnemde slam hkimiyetine yeni girmi blgelerdeki Hristiyan
limlerle, yabanc kaynakl felsef akmlarn etkisi de olmutur.
lk Mslmanlar, insann irade hrriyeti konusunda nasslarda grdkleri
makul inanca sahip olmuken, siyas ihtilaflarn ortaya kmasyla birlikte bu konu
Mslmanlar arasnda en kkl fikir ayrlklarna yol aan nazar bir sorun haline
gelmitir. rade hrriyetinin kabul, o dnemde halife de dhil olmak zere her
insann yaptklarndan doan sorumluluun Allaha deil kendisine ait olduu
anlamna geliyordu. Genellikle dnemin halifelerinin bu fikirden rahatszlk
duyduklar bilinmekteydi.103
slam
limlerinin
irade
hrriyeti konusundaki grleri
grupta
toplanmaktadr:
1- nsan iradesine hibir zgrlk pay brakmayan Cebr gr.
2- nsann fiillerini kendisinin yarattn syleyen Mutezil gr.
3- Allahn kudret ve iradesinin mutlaklk ve snrszl yannda insann
hrriyet ve sorumluluunu birlikte kabul eden Ehl-i snnet gr.
102
:
. bkz. Crcn, Kitabut-Tarifat, s. 73; erafettin
Glck, Sleyman Toprak, Kelam (Tarih-Ekoller-Problemler), s. 247.

103
Mustafa arc, Hayati Hkelekli, rade, DA, XXII, 382-383.
39
Cebr, Mutezil ve Ehl-i snnetin grn zikrettikten sonra ian ceza

mesuliyet ile ilgili grlerine de yer vereceiz.
4.2.1. Cebri Gr
Cebriyyenin insann iradesi konusundaki tannm gr, insana irade
hrriyeti tanmama eklindedir ve Cebriyye adn almalar da bundan dolaydr.104
Cebr gre gre Allahn mutlak ve snrsz hkimiyeti, ilmi, irade ve kudreti, insan
iradesine hibir ekilde irade ve ihtiyar bulunmamaktadr. Bazlar ise insann etkili
olmayan bir kudrete sahip olduunu belirtmektedir. Cebr gre gre insana gerek
anlamda fiil nispet etmek bile doru deildir. Yce Allah bitkileri, cansz maddeleri
nasl yaratyorsa fiilleri de ayn ekilde yaratr ve bu fiiller insanlar tarafndan ilgili
eylere nispetle ifade edilir. Mesela aa meyve verdi, su akt gne dodu-batt
denir. Hlbuki btn bunlar yapan Allahtr. nsann fiilleri de bunlar gibidir. Her
eyde yce Yaratcnn belirledii kader hakim olup bunun dna kmak mmkn
deildir. Buna gre insann fiillerinin sorumlusu bizzat kendisi deil, onu yaratan
Allahtr.105
Burada u hususu vurgulamak gerekmektedir: Cebr gre sahip olanlarn,
tuttuklar yolun doal bir sonucu olarak kendilerinden din mkellefiyetlerin
geersizlii ve bunun neticesi olarak da sorumluluk ve cezann inkr hkmne
ulamalar beklenirken, onlarn, insandan mkellefiyetleri kaldrma ynnde bir
ifadeleri bulunmamaktadr. Mkellefiyet ve sorumluluun dayand esas yani
insann kudret ve iradesini ortadan kaldrmakta, ancak mkellefiyet ve sorumluluu
ilah iradeye balamaktadrlar.106
Cebr gr, kendi ynetimlerini ilah kaderin kanlmaz bir sonucu olarak
grmek isteyen dnemin Emev yneticileri tarafndan da desteklenmemilerdir. lk
dnemlerden itibaren baz sufiler de insann kendi fiillini kendi hr iradesiyle seme
ve gerekletirme imknna sahip olduu fikrine kar karak Cebr gr
104
105
106
Glck, Toprak, Kelam, s. 247.

Esen, slamda Su ve Ceza, s. 66; Glck, Toprak, Kelam, s. 248.
mam, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 341-342 naklen Esen, slamda Su ve Ceza, s. 66.
40
benimsemilerdir. Bu sebeple Cebr gr savunan sufilerle hrriyeti savunan

Mutezile alimleri arasnda ekimeler olmutur.107
Cebr gr Allahn hkimiyet, kudreti ve iradesi bakmndan deil de, emirnehiy, vaad-tehdit vb. konular bakmndan tenkit edilmi hatta ileri gidenleri dinden
kmakla itham edilmitir, yce Yaratc tarafndan insana bahedilen akl, irade,
dnme iyiyi ktden ayrma gibi zellikleri hie sayarak onu dier yaratklarla eit
tutmakla sulanmtr.108
4.2.2. Mutezil Gr
Mutezileye gre insan hr iradeye sahiptir. Hr bir iradeye sahip olan insann
kendi fiilini kendisinin meydana getirmesi veya yaratmas gerekir. Bu gre gre
insan, iyi veya kt btn fiillerini kendisi yaratr.109 Bu sebeple kendi iradesiyle
yapt iyilikler karlnda sevab, ktlkler karlnda da cezay hak eder.
Allaha ktlk ve zlm nispet edilemez. Bu dncenin ilk savunucular, insann
kendi fiilini bizzat seip yapma gcne sahip bulunduunu belirttikleri iin kaderi
inkr edenler anlamnda Kaderiyye diye anlmlardr. Bunlardan bazlar, o
dnemde grnte halifeye kar geldikleri gerekesiyle, fakat gerekte irade
hrriyetini savunmakla siyas dzen aleyhinde tehlike oluturduklar dncesiyle
ldrlmlerdir. Bu grler daha sonra Mutezile limleri tarafndan srdrld
iin bu mezhebe nispetle anlmas yaygnlk kazanmtr.110
Bu gr savunanlara gre ayet insanlar kendi hr iradeleriyle fiillerini
seip yapamazlar tersine baka bir g tarafndan istediklerinin aksini yapmaya
mecbur braklrsa, bu fiillerinden dolay onlar cezalandrmak, yine onlar zgrce
seip yapamayacaklar eylerle mkellef tutmak, adalete ve hikmete dolaysyla akla
aykrdr, ktdr. Buna gre adalet ve hikmetinden phe duyulmas mmkn
olmayan yce Allah insanlar, sorumlulua konu olan fiillerini semeye elverili bir
107
arc, Hkelekli, rade, DA, XXII, 384.

arc, Hkelekli, rade, DA, XXII, 383; Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhl-slam,
27-28; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 67.
109
110
108
41
iradeyle ve bunu gerekletirmeye yetecek bir kudretle donatmtr. Dolaysyla insan

kendi iradesiyle gerekletirdii fiilleri sebebiyle sorumludur.111
Mutezile, insan iin mkellefiyetin dayana olan hrriyeti ve insan
sorumluluk ve cezaya ehil klan kudreti ispat ederek, insann hrriyetini inkr etmeyi
ahlakn temelini ykmak, Allahn adaletine halel getirmek, ilah vaad, tehdit,
sorumluluk
ve
cezay
lzumsuz
abes
iler
olarak
saymak
eklinde
deerlendirmilerdir.112
Mutezil gr, Allahn kudret ve iradesi karsnda insann g ve
kudretinin olduundan byk gstermesi sebebiyle tenkide uramtr. nk
insann sahip olduu varsaylan bu gc ile pratik hayatla elimekte; ou kere
insan bir eyleri arzulad halde onlar gerekletirememekte, arzulamad eylerle
de kar karya kalabilmektedir.113
4.2.3. Ehli Snnetin Gr
Ehl-i snnete mensup kelamclar iradeyi ezel, zat ve mutlak olarak anlarlar.
Allahn iradesiyle insann iradesi arasnda fark vardr. nsann iradesinden hareketle
Allahn iradesi anlalmaz. Allahn iradesi zat olup, zaman ve mekan itibariyle
deimez.114
slam limlerinin ounluu, bir taraftan teklif ve sorumlulua aykr
grdkleri iin Cebr gr, dier taraftan da Allahn kudret ve iradesine ynelik
bir tecavz olarak deerlendirdikleri mutlak insan hrriyetinden bahseden Mutezil
gr ar ular olarak grp benimsemekten kanm, bunlar arasnda orta bir yol
tutmay yelemilerdir. Bu orta tavr, Allahn kudret ve iradesinin mutlaklk ve
snrszl ile insann ykmlk ve sorumluluunu birlikte kabul etmektedir. Daha
111
Esen, slamda Su ve Ceza, s. 67-68.

Esen, slamda Su ve Ceza, s.. 68.
113
arc, Hkelekli, rade, DA, XXII, 383; Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhl-slam,
28-29; Haim Maruf el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer, s. 27; Esen, slamda
Su ve Ceza, s. 68.
114
112
42
sonra ehl-i snnet olarak bilinen bu tavr, Eariye mezhebinin kurucusu Ebul-Hasen
el-Ear (v. 324/936) ile en gl temsilcisine kavumutur.115
mam Ear (v. 324/936) ve onu takip edenlere gre insann iyi fiilleri de
kt fiilleri de Allah tarafndan yaratlmaktadr. Hayr da er de Allahtandr fakat
Allah erri kendisi iin deil insanlar iin er olarak yaratmtr. Earlere gre,
insan fiillerini gerekletirme konusunda hr irade tannmas ilah iradenin mutlakl
inancna gre dreceinden, ykmllk ve sorumluluu mantk bir temele
oturtmak gerekmektedir. Bu amala kesb nazariyesini ortaya koymulardr. Buna
gre Allahn iradesi, murad ettii her eyi gerek anlamda kapsayacak ekilde
umumdir. Allahn iradesinin taalluk etmedii hibir ey yoktur. Aksi takdirde,
Allah iin gaflet, yanlma ve acziyet gibi bir noksanlk izafe etmek gerekir. Bunun
yannda Allahn kudreti de her eyi kapsayacaktr. Hayrls olsun erlisi olsun btn
fiilleri yaratan odur. nsanlar da onlarn kesb ettiklerini de yaratan Allahtr. Ancak
kulun da kendi kesb ve ihtiyar vardr. Kesb, kulun irade ve kudretinin sadece fiile
taallukudur. Bu fiilli gerekte Allah yaratmaktadr. nk kulun kudreti mutlak
olarak istenilen eye etki edemez. Zira kulun kudreti de Allah tarafndan
yaratlmtr. Burada kulun sorumluluu, onun kesb ve iradesini yneltmesine
dayanmaktadr.116
mam Ear (v. 324/936) bu grleri sebebiyle u neticelere varmaktadr:
1- Allah dilediini yapar; ocuklar cezalandrlabilir, byk gnahlara kk
cezalar, kk gnahlara da byk cezalara verilebilir. Byle yapsa bile adil
davranmtr.
2- Allahn (c.c.) insana altndan kalkamayaca bir ykmllk yklemesi
caizdir.
Earnin zetlemeye altmz bu kesb anlay, anlalmas zor bir durum
olarak deerlendirilmi ve Cebr gre daha yakn bulunmutur. Bu sebeple onun
115
116

43
anlay cebr-i mutavasst=orta yollu cebir anlay eklinde tanmlanmtr.117

Ayrca bir meselenin karmakln ifade etmek zere de Earnin kesb
anlayndan daha kapal deyimi kullanlr olmutur.118
Sonraki baz Ear limleri, kesb anlaynn getirdii insan iradesine pek
alan brakmayan zmden tatmin olmayarak kulun kesbinde ona ait kudrete biraz
daha renk ilave etme yolunu semilerdir. Ancak bu durumda da fiillin hem ilah
kudrete hem de insann kudretinin etkisiyle meydana gelmesi gibi bir neticenin
ortaya kmasnda iki etkenin bir arada bulunmasn gerektiren kabul edilemez bir
durum olmutur. Sonraki limler bazen cebre kaan bazen de Mutezileye yaklaan
grleriyle kesb konusunu izah etmeye almlardr. Ancak unu vurgulamak
gerekir ki, hi birisi sorumluluu ortadan kaldrma ve inkr anlamna gelecek bir
beyanda bulunmamlardr.119
Ehl-i snnetin dier kolunun kurucusu olan Maturdnin (v. 333/944)
grlerini de eitli noktalarda Eariye ile Mutezile arasndan yer almaktadr.
Mesela fiillerin itaat, isyan, iyilik, ktlk gibi ahlaki nitelikleri tartmalar
bakmndan insana nispet edilmesi gerekir. nsann kudreti, onun cebir altnda
bulunuunun deil zgr klnnn sebebidir. Bu kudretle insan Earnin aksinebirbiriyle atan deerlerden birini dierine tercih etme ve onu yapma zgrlne
sahip olmaktadr. nsan byle bir zgrle sahip olduunun da farkndadr. u halde
kaza ve kader inanc, insann ktlkleri iin mazeret tekil etmez. Maturdnin,
grlerini Earlere gre daha ak ve net ortaya koyduu grlmektedir.120
slam dnce tarihinde insann iradesi ve bunun zgrl konusu belki de
en ileri derecede inceleyen mam Gazal (v. 555/1111) olmutur. Gazal, kader
inancn benimsemekle birlikte, insan ilikilerinde kuralszlk ve anarizme yol
aaca gerekesiyle cebri grn tehlikeli bularak reddetmitir. Dier eyler gibi
insann zgrl de Allah tarafndan yaratlmtr. nsan kendisi iin yaratlan bu
117
118
119
120

Esen, slamda Su ve Ceza, s.. 69.
44
zgrle zorunlu olarak sahiptir. Gazalye gre irade zgrl sorunu nazar
tartmalarla zmlenemez, nk bu, tecrb (deney ve gzleme dayanan)
dnyann tesiyle ilgili bir meseledir.121
4.2.4. i Gr
Yce Allah, insanla birlikte tm eylemlerinde onun kontrolnde olan ve
ondan sadr olabilecek bir fiili yapma ya da terk etmedeki gcn de yaratmtr ki;
bir fiili gerekletirdiinde Allahn yardm ile bunu yapar. nsan bir eylemi
gerekletirirken o gce sahip ise terk etme gcne de sahiptir. Bylece kii bir fiili
terk etme konusunda gce sahip deilse onu yapmada da gce sahip olduu
sylenemez, tam aksine fiil faile nispetle zorunlu hale gelir. Bu tarz eylemler tevile
mahal brakmadan insana nispet edilen fiiller olarak deerlendirilir nk Allahn
insana verdii kudretle fiili yapar ya da terk eder. Cebriyenin iddia ettii gibi insan,
fiilleri
yapma
konusunda
mecbur
deildir.
Allah
insana
kendi
fiillerini
gerekletirme ya da vazgeme (terk etme) gcn balamtr.122

Durum byle iken insan bu zgr iradesiyle gerekletirdii fiillerinden
dolay sevaba ya da cezaya muhatap olabilir. nsann bu irade hrriyeti Mutezile ve
onlara mensup olanlarn iddia ettii gibi insan eylemlerinin yaratcs yapmaz.123 Bu
problemin zm iin mam Cafer-i Sadktan nakledilen u sz dikkat ekicidir:
Cebir ve Tefvd yoktur, ancak ikisinin arasndadr. Cafer-i Sadkn bu sznden
kastedilen ey insann tm fiillerinde irade hrriyetine sahip olduunu gsterir. Fiilin
gerek manada insana nispet edilebildiini gsterir. nsan fiillerinde cebir yoktur;
nk bu fiiller bal bana insan tarafndan sadr oluyor. Mufavvdann iddia ettii
ekilde bir tefvidden de bahsedilemez nk insan eer fiilinin faili ise Allaha
kendisine verdii kudretle istedii eylemi gerekletirir. Allah insan fiillerine hkim
klm, bir fiili yapma veya terk etme konusunda muktedirdir. 124
121
arc, Hkelekli, rade, DA, XXII, 383-384; Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhlslam, 29-36; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 70.
122
el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer, s. 28.
123
124
el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer, s. 28. :)
(.
45
zetle sylemek gerekirse mamiyenin insann irade hrriyeti ilgili gr

Cebriyenin iddia ettii Allah her eyin failidir, insan ise hibir iradeye sahip deil
ve tm fiillerinde mecburdur ile her eyin temeli insandr, Allah kuluna
mdahalesi sz konusu deildir grnn (Mutezil grn) arasnda bir
yerdedir.125 mamiye iasnn grleri ne Cebriyeye ne de Mutezileye yakndr.
ia bu tutumuyla ehl-i snnetle (Maturidiyye ile) ayn gr savunmaktadr.
125
46
KNC BLM
CAFER FIKHI LE MUKAYESEL OLARAK AFGAN CEZA
HUKUKUNDA CEZA MESULYET
Bu blme u sorularla balamak istiyoruz; Hukuk ilmi tasnifinde ceza
hukukunu yeri nedir? Ceza hukuku nedir?
Hukuk ilmine bakldnda; Kamu Hukuku (Amme Hukuku) ve zel Hukuk
(Husus Hukuk) tasnifiyle karlamamz mmkndr. Kamu hukuku, devlet
rgtn, devletin faaliyetlerini, yetki ve grevlerini, devletle kii arasndaki
ilikileri dzenleyen hukuk daldr.
Kamu hukukunun alt blmleri (dallar)
unlardr: Anayasa Hukuku, dare Hukuku, Ceza Hukuku, Yarglama Hukuk, cra ve
flas Hukuku.126
zel Hukuk, Kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk daldr. zel
hukukun alt blmleri (dallar) yledir: Meden Hukuk, Borlar Hukuku, Ticaret
Hukuku, Fikr Hukuk, Devletler zel Hukuku.127
Ceza hukuku, amme hukukun alt dallarndandr.
Ceza hukuku farkl
ekillerde tarif edilmitir. Ceza hukuku, bir memlekette tatbik edilen ceza
kaidelerinin tmne denir. 128 Baka bir tanm da yledir:
nsan toplumunun Allah tarafndan irade edildii ekilde medeni olarak
yaayp gelimesi iin tanzim edilen kanun ve nizamlarn hkmlerini korumak
amacyla konulan kaidelerdir.129
Fkh usul kitaplarnda haklarn taksimi bahsinde Allah haklar ve kul
haklarndan sz edildiini ve bu ayrmn bugnk manada mme-husus hukuk
126
127
128
129

Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuk ), I, 251.
47
ayrmna ok yakn olduu sylenebilir. mme hukukunun branlarndan olan

devlet ve anayasa hukuku fkh kitaplarmzda kaz (hakimlik ve muhakeme usul),
imarah (emirlik, valilik, komutanlk), siyer (devletler hukuku), ukubat, hudd
(cezalar), harac ve fey (baz vergiler) bahislerinde ve es-Siyaseset-eriyye, elAhkamuss-Sultaniyye, el-Emval, el-Vzera, el-Hilafe gibi mstakil kitaplarda ve
nihayet kelam kitaplarnn imamet (devlet bakanl) bahsinde tetkik edilmitir.130
Ceza mesuliyet konusunu pozitif hukukun amme hukuku dallarndan olan
ceza hukuku bahislerinde bulabiliriz. Klasik fkh kaynaklarnda ise ceza mesuliyet
konusunu, ehliyet, ukubat, hudud bahislerinde bulmamz mmkindir.
1. Cezai Mesuliyetin Unsurlar ve artlar

Ceza mesuliyetin varlndan bahsedebilmek iin, su saylan bir fiilin
ilenmesinin tesinde, failin bu fiilin su olduunu anlayp kavrayabilecek akl
melekelere sahip olmas ve sz konusu fiili her hangi bir zorlayc neden olmadan
kendi hr iradesi ile gerekletirmi olmas gerekmektedir. Bylece ceza
sorumluluktan bahsedebilmek iin, suun ilenmesi srasnda failde bulunmas
gereken artlarn neler olduundan bahsetme gerei ortaya kmaktadr ki bunlar
aadaki ekilde maddeletirmek mmkndr.131
1.1. Yaayan nsan Olmak
slam Hukukunun hkmlerinin gereinin yerine getirip getirmediinden
sorumlu tutulacak olanlar yaayan insanlardr. Bylece ceza mesuliyetin ilk art
yaayan insan olmaktr. Ceza sorumluluun konusu yaayan insan tekil ettiini
bahsetmitik. Emir ve yasaklar anlayp uygulama imknna sahip olan tek varlk
insan olduu gibi, ilenen sular karlnda konulan cezalarn uygulanmas ile
menfaatleri korunacak olan da hem fert hem de toplum plannda insandr. nk
cezalar, insann hayatn, hrriyetini, saln, maln, onurunu, gvenliini, inancn
vb. salamak ve srdrmek gayesini de iinde barndrr. Bu adan bakldnda
130
Karaman, Anahatlaryla slam Hukuku, s. 131; ayrca bkz. Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi
(Kamu Hukuk), I, 251.
131
48
cezalarn amacnn insan veya insan topluluklarn, dier insan ve insanlardan

korumak olduu sylenebilir.132
Ceza mesuliyetin ilk art yaayan insan olunca hayvanlarn, bitkilerin,
cansz varlklarn ve insan cesedinin ceza sorumlulua konu tekil etmesi mmkn
deildir. Birinin mlkiyeti altnda bulunan hayvanlarn verdii zararlardan, bizzat
hayvann kendisi deil ancak sahibi sorumlu olabilir. Dier taraftan hayvanlar ve
dier maddeler suun maduru olamazlar, sadece suun konusunu tekil edebilirler.
Yani mlkiyet altndaki hayvanlara ynelik zarar verici hareketler, sahibinin
mlkiyetine tecavz olarak deerlendirilir.133
Yaayan insan olmann tesinde bunun, akil, bali ve irade hrriyetine sahip
bir insan olmas gerekmektedir ki aada bu hususlara yer verilecektir.
1.2. drak Sahibi Olmak
Bir ahsn iledii fiil sebebiyle ceza mesuliyete sahip olmas, ancak suun
iledii srada akl melekelerini tam olarak kullanabilmesine baldr. Zira insann
mkellefiyetlere muhatap olmas, dier canllardan farkl olarak, akla ve iyiyi
ktden ayrma kabiliyetine sahip olmasna dayanmaktadr. Akl melekeleri hi
gelimemi olanlar veya bir rahatszlk sonucu uur ve idrakini kaybedenler,
iledikleri filleri sebebiyle ceza ynden sorumlu olmazlar. nk bunlarn fiilleri
su olarak nitelenemez.134
Kaynaklarda, neyin su olup neyin olmadn bilebilme, su iin belirlenen
cezann mahiyetini kavrama ve bundan ekinme duygusu anlamalarn ifade etmek
zere akl, temyiz, idrak ve uur gibi kavramlar kullanld grlmektedir. Bu
kavramlar arasnda ince farklar olduu hatta baka konular bakmndan belki farkl
eyleri ifade ettikleri muhakkaktr. Ancak konumuz asndan anlatlmak istenen ey
132

Ferec, el-Esbabl-Mskta lil-Mesuliyetll-Cinaiyye, 37-38 naklen Esen, slamda Su ve Ceza,
s. 77-78.
134
133
49
bakmndan aralarnda bir fark grlmedii iin bu kavramlarn, ayn eyi ifade
etmek zere birbirilerinin yerine kullanld sylenebilir.135
Afgan Ceza Hukukunda da idrak ve uurun mevcudiyetiyle ilenen suun
mesuliyeti meydana getirecei yasal dzenlemelerde yer almtr. lgili madde
yledir:
irtikp ettiinde meydana gelir.136
Mezkr maddede akl sal ve idrak kaytlar ahsn ceza sorumlulua
ehil olabilmesinin nemli artlarndandr. Dolaysyla delilerin, sarhoun ve akl
melekeleri tamamlanmayan ocuklarn ceza mesuliyetinden bahsedilemez.
Caferi Fkhna gre de delilerin, sarho ve ocuklarn ceza sorumluluu
yoktur. Ceza sorumluluun olumas iin ahsn akl salnn mevcudiyeti ve
idrakinin bulunmas gerekir.137
1.3. rade Hrriyetine Sahip Olmak
Baz kaynaklarda irade hrriyeti yerine, ihtiyar veya ihtiyar hrriyeti gibi
kelime ve tabirlerin kullanld grlmektedir. simlendirmedeki bu farklla
ramen, kastedilen anlam bakmndan aralarnda bir gr ayrlnn bulunduunu
sylemek mmkn deildir.138
Ceza sorumluluktan bahsedebilmek iin kiinin akll ve olgunluk ana
gelmi olmasnn tesinde, fiillerini ileme konusunda yeteri kadar hrriyete sahip
olmas gerekmektedir. Hrriyet, ceza sorumluluu stlenmenin, filler karlnda
mkfat veya ceza grmenin, vlme veya yerilmenin temel artlardr. slam
mtefekkirleri, irade hrriyeti konusunda farkl grler ortaya koymulardr.
rnein Mtezil gr, insann hrriyetine geni yer verirken, Earler insann
135
136
137
138
Abdulkadir Udeh, et-Terul-Cinai, I, 392; Hseyin Esen, slamda Su ve Ceza, s. 78.

1976 ACK, md. 65.
el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer, s. 336-337.
50
fillerinde kendini hr zannettiini, hlbuki akp giden hayat iinde bu hrriyetin pek
hissedilmediini ifade etmilerdir. nsan iradesinin hrriyeti konusuna, ceza
sorumluluun esasndan bahsederken deinmitik. uras muhakkaktr ki; slam
Hukuku btnyle insann seme hrriyeti temeli zerine kurulmutur. Usl ve fru
alanndaki btn hkmler, seme hrriyetine sahip insana yneliktir.139
Afgan Ceza Hukukunda insan hrriyetine nem verilmitir. Hr irade ile su
ileyenlerin ceza sorumluluu stlenmi olacaklar yasal dzenlemede u ekilde yer
almtr:
Yukardaki madde de irade hrriyeti sonucu meydana gelen su fiilinden
bahsedilmektedir. Dolaysyla ikrah altna su ileyen kiinin ceza sorumluluundan
bahsedilmez.
Cafer Fkhnda da su ileyen kiinin hr iradeye sahip olup olmadna
nem verilmitir. Mesuliyetin esas konusu ele alnrken belirtildii gibi,
mamiyenin insann irade hrriyeti ilgili gr Cebriyenin iddia ettii Allah her
eyin failidir, insan ise hibir iradeye sahip deil ve tm fiillerinde mecburdur ile
her eyin temeli insandr, Allahn kuluna mdahalesi sz konusu deildir
grnn (Mutezil grn) arasnda bir yerdedir.141 Bylce Cafer Fkhna gre
de irade hrriyetine sahip olmayp su irtikp eden kimse sorumlu tutulamaz.
1.4. Yasaklanan Su Saylan bir Fiili lemek
Yaayan bir insann akl melekeleri yerinde olup yapt ilerin uurunda
olduu ve iradesini hr bir ekilde kulland halde, su tekil eden bir fiil veya terki
eklinde bir davran sergilemesi durumunda, ceza sorumluluunun artlar/unsurlar
139
140
141
mam, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 400-409 naklen Esen, slamda Su ve Ceza, s. 81.

1976 ACK, md. 65.
51
tamamlanm olmaktadr.142 Yasak/haram olan bir fiil yani su ilemek, ceza

sorumluluun bir unsuru olarak zikredildii takdirde, ilenen fiilin haramln/su
oluunu ortadan kaldran bir sebep/delil bulunduu yani fiil hukuka uygun olduu
takdirde, bunun su saylmayacan hususu aktr. nk bu durunda, suun
unsurlarndan biri olan hukuka aykrlk unsuru ortadan kalkmakta, su olumad
iin ceza sorumluluk da sabit olmamaktadr.143
Afgan Hukuk sistemi su ve cezalarn kanunilik ilkesini kabul etmitir144.
Afgan Ceza Hukukundaki su ve cezalarn kanunlik ilkesini yasal dzenlemelerden
renebiliriz. Yani kanunlarda su olarak belirtilen eylemler irtikp ve terki sz
konusu olduunda ceza mesuliyet meydana gelir. Kanunsuz hibir su ve ceza
yoktur. 1976 ACKnn konuyla iligil maddeleri yledir:
Madde 37. 1-Suun kanun unsuru, su saylan fiillerin cezalaryla birlikte
kanunda aka belirtilmesinden ibarettir.
2-Su ve cezann kanunlik ilkesi bu kanunun 2. ve 3. maddelerinin
kapsamna girer.
Madde 2. Hibir fiil su saylmayacaktr ancak kanun mucibince.145
Madde 3. Hibir kimse cezalandrlamaz ancak su isnad yaplabilen fiilin
irtikbndan nce yrrle girmi kanun hkmlerince cezalandrlr.146
2. Cezai Mesuliyeti Etkileyen Sebepler

nsann bir i ile mkellef saylmas iin o ie ehil olmas gerekir. Mkellef
tutulduu ie ehil olmas ise, kendisine yneltilen hitab anlayabilecek ve bu hitabn
anlam imtihanda esas alnacak lde tasavvur edebilecek gte bulunmas ile
mmkndr. nk mkellef tutmadaki gaye, fiilin mkkef tarafndan imtihan
142
143
144
145
146
Udeh, et-Terul-Cinai, I, 392; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 84.

2004 Anayasas, md. 27; 1976 ACK, md. 2,3.37.
1976 ACK, md. 2. :
1976 ACK. md. 3. :
52
artlar iinde meydana getirilmesidir. Kendisine yneltilen hitab anlama gcne

sahip olmayan kiinin ise imtihana tabi tutulmas mmkn deildir. 147
Aktr ki; hitab anlayabilme ancak akl ile gerekleir. nk anlama ve
kavrama vastas akldr; akl olmakszn anlama mmkn deildir. u kadar var ki;
akln varl gizli bir durumdur. stelik akl seviyeler de farkl farkldr ve her
seviyedeki akl, mkellefiyetin mesnedi olmaya yeterli deildir. nk insan, akl
seviyesinin yeterli olmad durumlarda, mkellefiyetin delillerini kavrayamaz ve
mkellef tutulduu ii ekip eviremez. te bundan tr, ari, ak (zahir) ve
tesbiti mmkn (munzabt) bir durumu mkellefiyetin alameti olarak gstermitir ki
o da kiinin temyiz kudretine sahip olarak bulua ermi olmasdr.148
Ceza mesuliyeti dren sebeplere gemeden ehliyetin tarifi ve eitlerine
ksaca gz atmak istiyoruz.
Ehliyetin lugat manas layk ve yeterli olmaktr. Hukukta ehliyeti ummi
olarak yle tarif etmek mmkndr: arin ahsta takdir ettii, onu din ve
hukukun muhatab olmaya uygun bir mahal haline getiren vasftr.149
Ehliyet iki eittir: Vcb Ehliyeti, Eda Ehliyeti.
1- Vcb Ehliyeti
Vcb ehliyeti, haklara sahip olabilme ve borlar altna girebilme demektir.
Bu nevi ehliyetin temelini hayatta olma zellii tekil eder. Onun iin vcb
ehliyetine, hayatnn balang annda sona erme anna kadar her insan sahiptir. Yaa,
akl melekelere ve benzeri baka zelliklere baklmakszn, vcb ehliyetinin
yaayan her insan iin zaruri olarak varl kabul edilir. Fakihler buna zimmet
147
aban, slam Hukuk lminin Esaslar, s. 293.

149
Mustafa Ahmed ez-Zerka, el-Fkhul-slam fi Sevbihil-Cedid, II, 783; Hayreddin Karaman,
Mukayeseli slam Hukuku, I, s. 233-234. :
148
53
adn verirler. Onlara gre zimmet, kiiyi haklara ve borlara ehil klan er bir
vasftr.150
2- Eda Ehliyeti
Eda ehliyet, kiinin, hukuken muteber saylacak tarzda filler ortaya
koyabilmesi demektir. Bu nevi ehliyetin temelini ise; vcb ehliyetinde olduu gibi
hayatta olma zellii deil, temyiz kudretinin var olmas tekil eder. u halde anne
karnndaki cenin iin ve temyiz ana ki bu yedi yatr- ulamam kk iin eda
ehliyetinden sz edilmez.151
Ehliyeti daraltan veya ortadan kaldran durumlar olduu gibi, ceza
mesuliyeti kaldran baz amiller bulunmaktadr. Bu amillerden bazlar ceza
mesuliyeti tamamen drd iin "dren sebepler"diye adlandrlabilir.152 Biz bu
balk altnda Ya Kkl, Akl Hastal, krah ve lm Afgan Ceza Hukuku ve
Caferi fkhna gre mukayeseli bir biimde ele alacaz.
Bir ksm nedenler de ceza mesuliyeti ksmen ortadan kaldrd iin
hafifletici sebepler diye isimlendirmek mmkndr. Bu balk altnda ise Hata,
Sarholuk ve uyuturucu madde kullanm, ztrar (zaruret hali), uyku hali, baygnlk
(ima), unutma (nisyan) ve bilmemek (cehil, Cehalet) konularn tahlil etmeye
alacaz.
2.1. Dren Sebepler
Baz sebeplerin ortaya kmasyla ilenen suu faile isnat etmek tamamen
imknsz hale gelir. Yasal dzenlemelerde ngrlen baz zihinsel ve kiisel amiller
mevcudiyeti failin ceza mesuliyetini ortadan kaldrmasna sebep olur. Zira ceza
mesuliyetin
muayyen
art
ve
unsurlarnn
yokluu
kiiye
mesuliyetin
yklenemeyecei muhakkaktr. Bu amillerin bir ksm failin idrak ve irade hrriyetini

ortadan kaldrabilir. Fail su ilerken idrak gc ve irade hrriyetini kaybederse ve
150

152
Ceza mesuliyeti kaldran amilleri Tam ve Ksm veya Nisb eklinde ayran Afganistanl
Hukukulardan olan M. Eref Resulnin tasnifini biz de almamzda tercih ettik. bkz. Resul,
Mesuliyet-i Ceza ve Avamil-i Rafi-i An, s. 122 vd.
151
54
fiilinin iyi ve kt olduunun idrak edemezse ya da fiilden meydana gelecek sonucu

anlamazsa ceza mesuliyeti tam olarak ortadan kalkar. Ayn ekilde kiinin gl
tehdid sebebiyle irade hrriyetini kaybetmesi tam olarak ceza mesuliyet meydana
getirmez. Ceza mesuliyeti dren sebepler genel olarak Ya kkl, Cnun,
Cebir ve tehdid altnda bulunma153 ve lmdr. Bu balk ayr ayr mukayeseli bir
eklinde inceleyeceiz.
2.1.1. Ya Kkl
Ceza hukukunda ya kkl cezalarn dmesine sebep olan nemli bir
faktrdr. Ya kklnn farkl devreleri vardr. Bu devler doumla balar.
Bedeni olgunluu ifade eden bulu ve akl olgunluk olarak bilinen rd ile sonra
erer.
2.1.1.1. Temyiz ve drakin Bulunmad Devre
Bu dnem doumdan itibaren balar ve temyiz ya olan yedi (7) yaa kadar
devam eder. Bu dnemde kii iin tam vcub ehliyeti sabit olur. Haklar kazanmaya
ve kendisi namna kanun temsilcisinin yerine getirebilecei nafaka, zekat ve ftr
sadakas gibi hususlarda borlar altna girmeye ehil kabul edilir.154
Mkellefiyet hitabn anlamak iin yeterli akl seviyeye ulamadndan,
hakknda eda ehliyeti sabit olmaz. Onun iin, bizzat kendisinin yerine getirecei bir
fiil ile mkellef tutulmaz; ancak baz filler iin velisi veya vasisi mkellef olur. rade
beyanndan sorumlu tutulamayaca gibi, hibir szl hukuki tasarrufu geerli
olmaz.155
Hak ve bor dourucu hukuk ilemler gayri mmeyyiz ocuklar adna kanun
temsilcisi tarafndan yaplr. ocuk, temyiz gcne sahip bulunmad bu dnemde
ba kabul gibi tamamen lehine olan hukuki ilemleri yapamad gibi kanun
temsilcisi tarafndan satn alnan bir mal teslim almas vb. tasarruf muamelelerinde
153
154
155
Resul, Mesuliyet-i Ceza ve Avamil-i Rafi-i An, s. 124-125.

55
de bulunamaz. Bu sebeple ocua yaplan teslimin hukuk bir sonucu yoktur; maln
telef olmas durumunda tazmin sorumluluu satcnndr.
2.1.1.2. Temyiz Devresi
Bu dnem yedi (7) ya ile balar ve bulu ana ulama ile sona erer. Bu
dnemdeki insan, snrl olmakla birlikte belirli bir akl seviyeye gelmitir. Bu
durumdaki gayr mmeyyiz kk iin bile kabul edilen tam vcub ehliyetinin
bulunaca aktr. Ayrca mmeyyiz kn eksik eda ehliyeti de vardr. Buna
gre, mmeyyiz kk, namaz, oru ve hac gibi ibadetlerden hibiri ile mkellef
deildir (ancak eitmek ve yetitirmek iin altrlr); sz ve davranlarndan tr
bedeni cezaya arptrlmaz; mali sonular olan hukuki tasarruflar ise geerlilik
asndan guruptur:156
Birinci gurup: Tamamen (%100) menfaatine olan tasarruflar. Bunlar kendi
mal varlndan bir ey eksilmeksizin kiinin mal varlnda bir art meydana getiren
tasarruflardr. Hibe, vasiyet, hediye ve sadaka kabul gibi.
Mmeyyiz kn bu tasarruflar kimsenin muvafakatine ihtiya olmakszn
geerlidir ve hemen hkm ifade eder.
kinci gurup: Tamamen (%100) zararna olan tasarruflar. Bunlar kendi mal
varlndan art meydana getirmeksizin kiinin malvarlnda eksilme meydana
getiren tasarruflardr. Hibe, ikrar, vasiyet, vakf ve boama tasarruflar gibi.
Kanun temsilcisi muvafakat etse bile mmeyyiz k bu gruba giren
tasarruflar geersizdir.
nc gurup: Hem menfaate hem zarara ihtimali olan tasarruflar. ster alc
ister satc taraf olarak satm szlemesi, ister kirac ister kiralayan taraf olarak kira
szlemesi, ortaklk szlemesi ve evlenme szlemesi gibi.
156
aban, slam Hukuk lminin Esaslar, s. 297-298; M. Akif Aydn, ocuk (Fkh), DA, VIII,
362.
56
Bu guruba giren tasarruflar mmeyyiz kk yaparsa, mevkuf olarak

sahihtir. Kanuni temsilci muvafakat ederse nafiz olur. Muvafakat etmezse batl hale
gelir.
Mmeyyiz ocuun ceza sorumluluu esas olarak gayri mmeyyiz ocuun
sorumluluu gibidir. Hz. Peygamber'in ergenlik ana gelinceye kadar ocuktan
sorumluluun kaldrldn ifade eden hadisi157 konunun mesnedini tekil
etmektedir. Bu sebeple had ve ksas gerektiren sularn mmeyyiz ocuk tarafndan
ilenmesi durumunda suluya bu sular iin terettp eden ceza verilmez ancak gerek
had ve ksas gerekse tazr grubuna giren sulardan birisini ilemesi durumunda
uygun slah edici meyyidelerin uygulanmas mmkndr. Ayrca gayri mmeyyiz
ocukta olduu gibi ahs haklarnn ihll edildii sularda diyet veya alnan maln
iade ve tazmini gibi mal sorumluluk sz konusudur. filer, gayri mmeyyiz
ocuktan farkl olarak mmeyyiz ocuun diyetinin klesi tarafndan deil bizzat
kendisi tarafndan denmesini gerekli grrler.158
Mmeyyiz ocukla ayn hkmlere tabi olan mrhikten de ksaca bahsetmek
istiyoruz. Szlkte yaklamak, yetimek, vakti gelmek manalarndaki rehak
(ruhuk), kknden treyen mrhik kelimesi ergenlik ana yaklam ocuk
demektir. Bu durumdaki kza mrhika denir. Fkh terimi olarak mrahik, ergenlik
ann alt ve st ya snrlar arasnda bulunup henz kendisinde tabii bulu
belirtileri grlmeyen kimseyi ifade eder. Bu dneme de mrhaka a denir.
Mrahaka a eda ehliyeti ynnden insan hayatnn devreleri iin yaplan tasnifte
zel bir dnem kabul edilmez. Temyiz sonras ve bulu ncesi dnemin son
blmn oluturur; dolaysyla mrhik, gerek din ve ceza sorumluluk gerekse
kendi fiilleriyle haklar ve borlar meydana getirebilme asndan mmeyyiz kn
hkmlerine tbidir.159
157
Ebu Davud, Hudud, 16.
.
158
159
Aydn, ocuk (Fkh), DA, VIII, 363.

Nihat Dalgn, Mrhik, DA, XXXII, 40.
57
2.1.1.3. Bulu Sonras

Szlkte ulamak anlamna gelen bulu, terim olarak ocuun cinsi ve
bnyev ergenlik dnemine ulamasn ifade eder ve bu durumdaki kimseye de bali
denir. Ergenlik devresi de diyebileceimiz bulu sonras dnem, kiinin ocukluktan
kp yetikin insan zellii kazand nemli bir hayat merhalesidir. Ergenlikten asl
maksat kiinin akl ve ruh ynden ergen olmas ise de bunun tespiti ok zordur ve
ls de olduka deiiklik gstermektedir. Ayrca kiinin akl ve ruh gelimesiyle
biyolojik geliimi arasnda kuvvetli paralellik de vardr. Bu sebeplerle buluda
ocuun fiilen veya hkmen biyolojik cins ergenlik kazanmas esas alnarak
baz ynleriyle nc ahslar da ilgilendiren bu konuda ak ve objektif bir l
benimsenmitir.160
Bu dnem, ya bilinen tabi bulu alametlerinin ortaya kmas ile veya bu
alametler grlmemi ise slam hukukularnn ounluuna gre onbe (15)
yann tamamlanmas ile balar. Bu dnemde, kil (temyiz gcne sahip) ise kii
iin tam eda ehliyeti sabit olur. man, ibadet ve dier hususlardaki btn er
mkellefiyetlere ait hitabn muhatab saylr. Yapt btn szlemeler ve dier
hukuki tasarruflar geerlidir. Bunlara, bu tasarruflar iin konulmu btn hkmler
balanr. Bu dnemdeki kii, yapt hukuka aykr fillerden de tam olarak
sorumludur.161
Bulu alametleri konusunda slam hukukular arasnda ihtilaf vardr.
Erkee ait ittifak edilen alametler hamile brakmaktr. Erkek iin hamile
brakma zellii, onun bedenen olgunlatn net olarak belirten bir haldir. Bunun
bulu alameti olaca izah istemeyecek derecede aktr.162
Kza ait ittifak edilen alametler iki tanedir. Bunlardan birincisi
hamile
kalmaktr. Kz iin hamile kalma hali onu bedenen olgunlatnn en belirgin

alametlerinden birisidir. Bu hususta da slam hukukular arasnda bir ihtilaf yoktur.
160
161
162
Ali Bardakolu, Bul, DA, VI, 413.

Orhan eker, ocuk ve Haklar (slam Hukukunda ocuk), s. 50.
58
kincisi hayz grmektir. Kz iin hamile kalmak ve hayz grmek ayn halin yani
onun bali olduunun ve artk nesli devam ettirmeye elverili duruma geldiinin
alametidir. Erkek ve kz arasnda ortak olan bulu alameti ihtilam olmak (rya
grmek)tr.163
htilam olmak, insann ryada kar cinsten biriyle mnasebette bulunup
inzalin vaki olmasdr. Mutlak olarak kullanlan rya grmek tabirinden maksat,
mutlak olarak rya grmek deil, ryada inzalin vaki olmasdr.164
Cafer mezhebine gre hamile brakmak (erkek iin), hamile kalmak ve
hayz grmek (kz iin) ve ihtilam (kz ve erkek iin) bulu alametleri olarak kabul
edilmitir.165
Cafer mezhebine gre ihtilamn ehvetle olup olmamas, ryada olup
olmamas, cima sonucunda meydana gelip gelmemesi durumu deitirmez. Yani her
halkarda ihtilam (inzal) bulu alameti saylmtr.166
htilaf edilen bulu alametleri kasklarn kllanmasdr. Kaynaklarda
kasklarn kllanmas bulu alametlerinden saylmtr. Ancak bu alametler
mctehidler arasnda ittifakla kabul gren bir alamet olmamtr. Genellikle
Hanefiler, kasklarn kllanmasn bulu alameti saymamtr. Bir rivayette Ebu
Yusuf ve dier mezhep imamlar kasklarn kllanmasn bulu alametlerinden kabul
etmilerdir.167
Caferler, Malikiler, afiler ve Hanbeller kasklarn kllanmasn bulu
alameti olarak kabul etmilerdir.168 Hanefler kasklarn kllanmasn insan vcundaki
163
eker, ocuk ve Haklar, s. 50.
164

. bkz. bn Abidin, Reddl-Muhtar, V, 97; eker, ocuk ve Haklar, s. 50.
165
Yusuf Bahran, el-Hadaikun-Nadre,XX, 345-346; M. Cevad

Mezahibil-Hamse, II, 30.
166
Bahran, el-Hadaikun-Nadre, XX, 345.
167
bn Abidin, Reddl-Muhtar, V, 97; eker, ocuk ve Haklar, s. 52.
168
Muniyye, el-Fkhu ala Mezahibil-Hamse, II, 30.
Muniyye,
el-Fkhu ala
59
dier kllanmalara benzeterek bulu alameti olarak kabul etmemilerdir.169 Yusuf

Bahran (v. H. 1186/m. 1772) kasklarn kllanmasnn bulu alameti olarak kabul
edilmesi konusunda Cafer fakihler arasnda icman sabit olduunu nakletmitir.170
Fakihler arasnda buluun azami ve asgari ya tartlmtr. Mctehidlerin
ounluu erkek ve kz iin 15 yan bitimi; Ebu Hanife kzlarda 17 yan;
olanlarda 18 yan bitimi; Malikilerden gelen mehur rivayette ise 18 ya
denmitir.171
Caferlere gre ya snr da buluu tespit etmek iin nemli bir faktrdr.
Caferlere gre erkek iin bulu ya 15172, kz iin 9 ya173 snr kabul edilmitir.174
slam Hukukularn byk ounluuna gre buluun asgari ya kzlarda 9
yan bitimi olanlarda 12 yan bitimi olarak kabul edilmitir. Buna gre kz ve
olan bu yalar tamamladklar zaman kendilerinde bulu alametleri grlecek
olursa bali olur. Ama bu yalardan nce bulu alametleri grlrse o alametlere
itibar edilmez. Mesela 5 yandaki bir kz kan grse bu kan hayz kan
saylamayaca gibi kz da bali saylmaz. Alametlerin hkm ifade edii nihayet
azami bulu yana kadar srer. O ya geldii halde bulu alametleri grlmemise
bu takdirde artk bulu, yaa gre sabit olur.175
2.1.1.4. Ya Kklnn Ceza Mesuliyete Etkisi
Ceza mesuliyeti kaldran amillerden olan ya kkln yani gayri
mmeyyiz, mmeyyiz ve bulu ana gelmi kklerin Cafer Fkh ve Afgan
Ceza Hukukuna gre ele almaya alacaz. Her iki sistemde bu konu genie
169
bn Abidin, Reddl-Muhtar, V, 97.

Bahran, el-Hadaikun-Nadre, XX, 346.
171
bn Kudame, el-Mun, IV, 297-298; Mevsl, el-htiyar li Talilil-Muhtar, II, 95; Udeh, etTeriul-Cina, I, 602; eker, ocuk ve Haklar, s. 54; Bardakolu, Bul, VI, 414.
172
Kuleyn, el-Kafi (Fru), V, 212; Ts, Tehzibul-Ahkam, X, 37; Bahran, el-Hadaikun-Nadre,
XX, 346. :
170
.
173
174
175
Meclis, Bihrul-envar, c. 100/162. : )(

Muniyye, el-Fkhu ala Mezahibil-Hamse, II, 31.
eker, ocuk ve Haklar, s. 54; Bardakolu, Bul, VI, 413.
60
ilenmitir. Klasik Cafer kaynaklarnda hacir, hudud, ksas vb. ksmlarda bu

tartmalara rastlamak mmkndr. Afgan Ceza Hukukunda ise bu bahisleri 1976
ACK ve 1977 AMK ve dier yasal dzenlemelerde grebiliriz.
slam Hukukunda gayri mmeyyiz ocuun ceza mesuliyeti (sorumluluu)
yoktur. Bunun sonucu olarak had ve ksas gerektiren bir su ilemesi halinde
cezalandrlamaz. Ancak kii hakknn ihlali sz konusu olduunda ocuk doacak
mali sorumluluktan kurtulamaz. Mesela ksas gerektiren bir su ilerse ksas cezas
diyete dnr. Bu diyeti de ocuun aklesi der. Yine hrszlk yapmas halinde
ocua had cezas verilmezse de ald mal iade edilir, mal telef edilmise tazmin
sorumluluu vardr. te yandan bir kimsenin maln itlaf etmesi gibi dorudan
(mbereten) haksz fiillerinden doan zararlar bizzat ocuun mal varlndan
denir. Zira tazmin sorumluluu eda ehliyetine deil vcb ehliyetine dayanr. Bu
adaki
ocuun
bulunmamaktadr.
tazri
gerektiren
sularda
da
ceza
bir
sorumluluu
176
Gnmz Afgan Ceza Hukukunun kaynaklarndan olan 1976 ACKda sar

(kk) ve mrahik u ekilde tarif edilmitir:
Sar 7-13 ya arasndaki ocua tlak olunur.177
Mrahik 13 ya tamamlayan ve 18 ya tamamlamayan ahsa tlak olunur.178
Yukarda zikredilen maddelerden anlald zere Afgan Ceza Hukukunda
13 yan tamamlayana sar ve 18 yan tamamlamayan kiiye de mrahk ad
verilmitir.
Fkhta gayri mmeyyiz, mmeyyiz ve mrahikin cezai sorumluluu yoktur.
Afgan Ceza kanunu ocukluk dnemini ya itibariyle sair ve mrahik eklinde
176
177
Aydn, ocuk, (Fkh), DA, VIII, 362.

1976 ACK, md. 70. :70

178
1976 ACK, md. 70.
. :71
61
tasnif etmitir. 1976 ACKnn birinci maddesi, ocuklarn ceza sorumluluu

asndan da nem arz etmektedir; ilgili madde yledir:
Bu ceza kanunu tazir ceza ve sularn tanzim eder. Hadler, ksas ve diyet
sularn irtikp eden slam eriat Hanefi Fkh hkmlerince cezalandrlr.179
Maddede belirtildii gibi Afgan Ceza Kanunu hkmetin tazir cezalarn
dzenlemitir. Had, ksas ve diyet sularn irtikp edenler Hanefi mezhebine gre
cezalandrlrlar. ahslarn ( ki bunlar gerek gayri mmeyyiz gerekse mmeyyiz ve
mrahik da olabilir) had, ksas ve diyet sularn ilemeleri durumunda Hanefilere
gre hkm verilecei belirtilmitir. Hanefiler dhil fukahann ounluuna gre
gayri mmeyyiz, mmeyyiz ocuklarn ceza sorumluluklar yoktur. Ancak
verdikleri zararlar sebebiyle tazmin mkellefiyetleri vardr ki buna hukuk ya da
meden mesuliyet denir. Afgan Ceza Hukukuna gre durum ayndr. nk Afgan
Ceza Hukukunun kaynaklar arasnda Kuran ve hadis dolaysyla slam hukuku
(Hanefi mezhebi) bulunmaktadr.
Ancak Afgan Ceza Hukukunda tazir sular asndan sar ve mrahikin
hkmleri farkllk gstermektedir. Sair ve mrahik sulu bulunduu durumda
uygun slah edici meyyidelerin uygulanmas ngrlmtr. Sar ve mrahik ile
lgili maddeler yledir:
72. madde. 7 ya tamamlamayan ocua ceza davas alamaz.180
Maddeden anlald zere sarin ceza sorumluluu yoktur. Daha nce
bahsi getii zere 0-7 ya aras ocua gayri mmeyyiz ad verilir. Bu devrede
ocuk temyiz gcne sahip olmad iin ceza mesuliyeti sz konusu olamaz.
74. madde. Sar kabahat181 suunu ilediinde, hkim sari bu kanunda
zikredilen cezalar yerine yarg meclisinde azarlayabilir, ebeveyninden birine ya da
179
180
1976 ACK, md. 1.

1976 ACK, md. 72.
62
onun zerinde velayet hakk olan ahsa veya gelecekte onun iyi terbiye edilmesine
taahht eden gvenilir bir ahsa teslim edilmesine hkmedebilir veya onu darut-tedb
ya da hayr kurulular ya da bu ama iin devlet tarafndan tesis edilmi slah
okullarnda haczedilmesine hkmedebilir.182
82. madde. Mrahk, kabahat suu ilediinde mahkeme onu bu kanunda
ngrlen cezaya mahkm edebilir ya da onu ebeveyninden birine veya onun
zerinde velayet hakk bulunan ahsa veya onun gelecekte iyi davrana sahip
olacana taahht eden gvenilir bir ahsa teslim edilmesine hkmedebilir.183
Maddelerden anlald zere sair ve mrahikin kabahat suunu iledii
takdirde alnan tedbirler ve cezalar asndan kk farklar mevcuttur. Sair, kabahat
suunu irtikp ettiinde ACKnn 26. maddesinde zikredilen hapis ya da para cezas
yerine hkim tarafndan yarg meclisinde azarlanabilir ya da sairin velayetini
bulunduran kiilere teslim edilir ya da darut-tedibde haczedilir.
Mrahik, kabahat suunu irtikp ettii durumlarda hkim iin tane seenek
vardr. Mrahik ACKnn 26. maddesine ngrlen ksa sre hapis cezasna ya da
para cezasna arptrlabilir. Dier iki seenek ise ebeveyninden birine veya onun
zerinde velayet hakk bulunan ahsa veya onun gelecekte iyi davrana sahip
olacana taahht eden gvenilir bir ahsa teslim edilmesine hkmedebilir.
75. madde. Sar, cnha184 suunu ilerse, mahkeme onunla ilgili aadaki
tedbirlerden birini alabilr:
1- Bu kanunun 74. maddesinin kapsamna giren ahslarn birine teslim
edilmesi ki bu sre 3 yldan fazla ve 6 aydan az olmaz ve teslim alan ahsn da
gelecekte sarin gzel terbiyesini yazl olarak taahht etmesi lazm.
181
bkz. 1976 ACK, md. 26. Kabahat, mrtekibinin 24 saatten 3 aya kadar hapis ya da 3000
Afganye kadar para cezasna mahkum edildii bir sutur.
182
1976 ACK, md. 74.
183
1976 ACK, md. 82.
184
bkz. 1976 ACK, md. 25, Cnha, mrtekibinin 3 ay ila 5 seneye kadar hapis veya 5000
Afganden fazla, para cezasna mahkum edildii bir sutur.
63
2- Darut-Tedb ya da slah okullarnn birinde haczedilmesi 6 aydan 3 yla

kadardr.185
83. madde. Mrahk, cnha suunu irtikap ettiinde mahkeme, onun
hakknda mezkur suun ngrlen cezalar yerine bu kanunun 76. maddesinin
kapsamna giren tedbirleri devreye sokabilir.186
76. madde. 1- Sar, cezas idam ya da habs-e devam olan cinayet187 suunu
irtikap ederse, mahkeme onu haciz sresi 5 yldan fazla olmamak artyla darut-tedb
ya da hayr kurulular veya slah okullarnda haczedilmesine karar verebilir.
2- Eer cinayet suunun ngrlm cezas habs- tavl ise haciz sresi 1
yldan az ve 4 yldan fazla olamaz.
84. madde. 1- Mrahk, cezas idam ya da habs- devam olan bir cinayeti
irtikap ettiinde mahkeme, darut-tedibde 2 yldan az ve 15 yldan fazla olmayan
haczedilmesine karar verebilir.
2- Cinayetin ngrlen cezas habs- tavl ise darut-tedibdeki haciz sresinin
en az 1 yl en ou da habs- tavlin azami sresinin yarsndan fazla olamaz.
3- Cinayetin cezasnn en ok sresi 10 seneden az ise mahkeme, darutTedibde 1 seneden az ve bu cinayet iin ngrlen cezasnn azami sresinin
yarsndan fazlasyla hkmedebilir.
ACKnn sair ve mrahik ile alakal hkmleri ihtiva eden maddeleri
dikkatle incelediimizde bunlar (sair ve mrahik) ya faktr sebebiyle maddi
cezalarla cezalandrma yerine terbiye ve slah edilmeleri iin ya ebeveynine ya emin
kimselere ya da slah okullarna haczedilmekle sululuu nleyici tedbirlerin
alndn grebiliriz.
85. madde. 1- Mesuliyetin tayini iin Sair ve mrahikin (ya) suu irtikp
ettii zamandaki ya esas alnr.
185
1976 ACK, md. 75.

1976 ACK, md. 83.
187
bkz. 1976 ACK, md. 24. Cinayet, mrtekibinin idam veya habs- devam ya da habs- taville
mahkum edildii bir sutur.
186
64
2- Sair su iler ve kararn aklanmas srasnda mrahik yana ularsa ona

sair gibi muamele edilir.
93. madde. Su irtikp srasnda 18 yan tamamlayan ahs idam cezasna
mahkm edilebilir.
Afgan Ceza Hukukunda tazir sularn ileme asndan ocuklarn ceza
sorumluu ya faktr zerine kurulmutur. 0-7 ya aras ocuun cezai sorumluluu
yoktur. 7-13 ve 18 yan doldurmayan ocuun uygun slah edici meyyideler
(ebeveynine teslim, darut-tedibde hacizedilmesi) dnda herhangi bir cezaya
arptrlmas sz konusu deildir.
Cafer Fkhna gre ise bulu yana erimeyen ocuun ceza sorumluluu
olmamakla beraber meden sorumluluu vardr. Caferlere gre had, ksas ve diyet
sularn irtikp eden ocuk cezalandrlmaz, tedip edilir. Bali olmayan kz ile zina
eden erkee recim deil celde cezas uygulanr. Kadnn bali olmayan olanla zina
etmesi durumunda kadna recim uygulanmaz 100 celde vurulur. ocuk
cezalandrlmaz tedip edilir.188
Adam ldren ya da diyet gerektiren bir yaralamay gerekletiren ocuk
(dnyada ve ahirette) cezalandrlmaz. nk bir hadis-i erifte ocuun kasti
fiilleri de hata olarak kabul edilir ve diyeti aklesi der buyurulmutur.189 Katil olan
ocuun cezai sorumluluu yoktur. bu konuda mezhepler arasnda ihtilaf da yoktur.
Ancak bu durumdaki ocuun katil suu sebebiyle diyeti aklesi der. Baz
durumlarda ocuun darp edilmesi tedip tr meyyidelerdendir ceza olarak
alglanmaz.190
188
Allame Hill, Muhtelefa fi ahkami-eria, IX, 157. (13. Mesele)

bn Babeveyh, Men la yahdurul-fakih, IV, 79-81; Ebu Ca'fer Tus, el-Mebsut, VII, 50, 68;
Beyhak, es-Snenl-Kbra, VIII, 108; Abdurrezzak Sann, el-Musannef, X, 70;Serahs, elMebsut, XXVI, 104.
:(( )Sann), ( Beyhak).

. bkz. Ebu Cafer Tus,
el-Mebsut, VII, 68; bn Mace, Talak, 15.
190
Muniyye, el-Fkhu ala mezahibil-hamse, II, 414.
189
65
2.1.2. Akl Hastal (Cnn)

Akl hastal ve hkmlerine gemeden nce akl ile ilgili ksa ve zl
bilgilere yer vermek istiyoruz. nk akln ne olduu anlalmaynca akl hastal
da tam olarak anlalmaz.
Szlkte masdar olarak "menetmek, engellemek, alkoymak, balamak" gibi
anlamlara gelen akl (el-akl) kelimesi, felsefe ve mantk terimi olarak "varln
hakikatini idrak eden, madd olmayan, fakat maddeye tesir eden basit bir cevher;
maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasnda iliki
kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g" demektir. Bu anlamyla akl
sadece meleke deil zdelik, elimezlik ve nc kkn imknszl gibi akl
ilkelerinin btn fonksiyonlarn belirleyen bir terimdir. nsann her eit faaliyetinde
doruyu yanltan, iyiyi ktden ve gzeli irkinden ayran bir g olarak akl.
Ahlk, siyas ve estetik deerleri belirlemede en nemli fonksiyonu haizdir.191
Gerek slam Ceza Hukuku, gerekse dier ceza hukuku sistemlerinde akla ok
nem verilmi ve bu cevhere sahip olmayan kiilerin fiillerinden meydana gelen
sularn cezaya tabi olmayaca kanaati hkimdir. Afgan Ceza Hukuku ve Caferi
Fkhnn akl konusundaki tutumu benzerlik arz etmektedir.
Yani aratrmamz
asndan baklacak olursa cnn (akl hastal) ceza mesuliyet kaldran

sebeplerdendir. leride bu konuyu mukayeseli olarak anlatmaya alacaz.
2.1.2.1. Akl Hastalnn Tanm
Seyid erif Crcn (v. 816/1413), akl hastaln (cnn) sz ve fiillerin
nadir haller dnda normal cereyan etmesini engelleyen akl bozukluu eklinde
tarif etmitir.192
Muhammed Ali et-Tahanev (v. 1158/1745), akl hastaln iyi ve kt ileri
birbirinden ayran temyiz gcnn bozukluu olarak tanmlamtr.193
191
192
Sleyman Hayri Bolay, Akl, DA, II, 238.

Crcn, Kitabut-Tarifat, s. 141.
66
Cafer fakihlerden Ebu Cafer et-Tsye (v. 460/1067) gre cnn akln
zail olmas demektir.194 Ebu Mensur Allama Hill (v. 726/1325) ise cnnu akl
bozukluu eklinde tanmlamtr.195
Cnn (cinnet) hali slam Hukukunda nemli bir yer tutar. nk slam akl
dinidir. Ahkm da aklla anlalr. Cenab- hak herkesi gc yettiince mkellef
tuttuundan slam fkh bu konu zerinde belli bir blm tahsis etmitir. Fkhta bu
konu ehliyete arz olan haller diye adlandrlr.196 Akl hastal (Cnn), kiinin
akln ve temyiz kudretini yok eden duurmdur. Bu durumun vcb ehliyeti zerinde
hibir etkisi yoktur. Fakat eda ehliyetini her iki ynyle (hem ilzam yani haklar
meydana getirebilme hem de iltizam yani borlar altna girebilme ynyle) ortadan
kaldrr. Bu yzden, akl hastasna gayri mmeyyiz ke uygulanan hkmler
uygulanr: Hibir ibadet kendisine vacip deildir ve bunlar eda etmesi geersizdir.
Ayn ekilde, hibir hukuki tasarrufu geerlilik tamaz ve yapt tasarrufa, o
tasarrufa ait hibir hukuki sonu balanamz.197
2.1.2.2. Akl Hastaln eitleri
Cnn, bul a ncesinde mevcut olup olmamas asndan ikiye
ayrlmtr. Akl hastas olarak ergenlik ana ulama haline cnn- asl, ergenlik
ama zihnen salkl ekilde ulatktan sonra akl hastalna duar olma haline
cnn- arz ad verilmitir. Eb Ysuf bu ayrma ibadetlerin kaza edilmesi
ykmll ile ilgili baz sonular balam, mesel ramazan ay iinde ifa bulan
asl mecnunu yeni bula ermi gibi kabul ederek byle kimselerin gemi gnleri
kaza ile ykml olmadna hkmetmitir. Muhammed b. Hasan e-eybn ise asl
ve arz cnn arasnda fark gzetmemi, bu durumdaki kiilerin kaza ile ykml
olacaklarn ileri srmtr. Abdla-zz el-Buhr Pezdevye uyarak bu bilgiyi
verdikten sonra genel olarak Hanef fkh eserlerinde asl-rz ayrm yapan limin
193
M. Ali Tahanev, Keaf Istlahatil-fnn, I, 362. :
194
195
196
197
Ts, el-Mebsut, I, 26, 128, IV, 194.

Allame Hill, Kavaidul-Ahkam, III, 65.
Hasan Fehmi Kumanlolu, Cinnet, A, I, 319.
67
Eb Ysuf deil mam Muhammed olduu ynndeki aklamalarn yaygnlk

kazandna iaret etmektedir.198 Dier taraftan baz eserlerde cnnun doutan
veya sonradan meydana geldiini belirtmek zere asl-rz aynmna tbi tutulduu
da grlr.199
Caferlere gre cnnun bulu ve rdden nce ve sonra olmas
konusundaki baz tartmalar mevcuttur. Bu tartmalar ceza mesuliyet ile ilgili
olmayp, mecnunun velayetinin babaya, dedeye ya da ulul-emre mi geecei
konusundadr. Caferler gre buludan nce arz olan akl hastalnda velayet baba
ve dedeye aittir. Buludan sonra delilik meydana geldiyse ulul-emir delinin velisi
olur. mamiyyenin bu gr Hanefilerle rtmektedir. Zira Hanefler de bu
konuda kyas terk ederek istihsanen velayet hakkn ulul-emre geeceini
sylemilerdir.200
Cnnun uzun sre devam edip etmemesi bakmndan da ikiye ayrlmtr.
Ehliyet arzalarnn banda akul hastal gelir. Akl hastaln islam hukukular
genelde ikiye ayrrlar; devaml akl hastal (cnn- mutbk), geici akl hastal
(cnn- gayri mutbk).201 Allame Hill (v. 726/1325) cnn- mutbk ve gayri
mutbk arasnda bir fark olmadn sylemitir.202
2.1.2.2.1. Tam Akl Hastal
Cnn- mutbk veya tam akl hastal, bir yl ve daha fazla sreli olan akl
hastaldr. Bir ay ya da bir gnden uzun sre akl hastal iin de kullanlmtr.
Daha az sreli olanlar iin cnun- gayri mutbk denir.203
mam Ebu Hanifeye (v. 150/767) gre tam akl hastaln (cnn- mutbk)
sresi bir (1) aydr. Hanefilerin mfta bih gr de bu yndedir. mam Ebu Yusufa
198
199
200
201
202
203
Abdlaziz Buhar, Kefl-esrr, IV, 374-375.

brahim Kafi Dnmez, Cnn, DA, VIII, s. 126.
Muniyye, el-Fkhu ala mezahibil-hamse, II, 422; Bahran, el-Hadaikun-Nadre, XX, 372.
Allame Hill, Kavaidul-Ahkam, III, 65.
Erdoan, Fkh ve Terimleri Szl, s. 80.
68
(v. 183/799) gre tam akl hastalnn sresi bir (1) yldan fazla olmas lazm. mam
Muhammed b. Hasan e-eybanye (v. 198/813) gre ise tam bir senedir.204
2.1.2.2.2. Czi Akl Hastal
Geici akl hastal nbetin geldii anda kiiyi ehliyetsiz klma asndan
devaml akl hastalnn dourduu sonular dourur. Akl hastal Allah haklarna
ynelik sular (had sular) bakmndan ceza ehliyete engeldir. Bir dier ifadeyle
iki ime, zina, hrszlk gibi had sularn ileyen akl hastalar, bunlarn iin
ngrlen had cezalarna arptrlmazlar. Ksas sularna gelince bunlar ahs
haklarna ynelik haklar olduundan he ne kadar bu tr sular ileyenler kast
unsuru sabit olmayaca iin ksas ile cezalandrlamazlarsa da diyet denilen mal
ceza tazminat ile cezalandrlr. Ancak bu ceza tazminatn bizzat suu ileyen fail
tarafndan m yoksa hata ile adam lrma sularndan olduu gibi kle denilen failin
yakn akraba grubu tarafndan m denecei tartmaldr. mam afi, diyetin bizzat
akl hastas failin mallarndan, Hukukularn byk ounluu ise kle tarafndan
denmesi gerektii grndedirler.205 Tazir sularnda da akl hastal ceza
ehliyeti ortadan kaldrmaktadr.206
2.1. 2.3. Akl Hastalnn Ceza Mesuliyete Etkisi
Akl hastal ceza mesuliyeti kaldran amillerdendir. 1977 ACKda akl
hastalnn tarifi yaplmam ve eitleri hakknda da bilgi verilmemitir. Cnn
idrak arzalarndan biri olarak saylm ve cez mesuliyeti kaldran bir amil olduu
net bir ekilde vurgulanmtr. lgili madde yledir:
Madde 67. 1-ahs su ilerken cnun veya dier akl hastalklar sebebiyle
idrak ve uuru kaybetmise ceza mesuliyeti yoktur cezalandrlmaz.
2- ahs cinayet ve cnha suu ilerken idrak ve uur noksanlna mptela
ise mahkeme onu mazur grr ve onun hakknda bu kanunda hafifletici durumlara
ilikin hkmlere riayet eder.
204
205
206
Tahanev, Keaf Istlahatil-fnn, I, 362.

Ebu Zehra, el-Cerime, 469-471; Aydn, Trk Hukuk Tarihi, s. 185.
Ebu Zehra, el-Cerime, s. 475.
69
3- Bu maddenin 2. fkrasnn kapsamna giren kiilerin kabahati su saylmaz.

Yukardaki maddelerde tazir sularn ileyen akl hastasnn ceza mesuliyeti
dzenlenmitir. Had, ksas ve diyet sularn ileyen kimsler ki buna akl hastas da
dhil 1976 ACKnun 1. maddesi gereince Hanefi fkhna gre cezalandrlmalar
ngrlmtr. 67. Maddede akl hastalnn eitlerinden bahsedilmese de bu konu
ok geni ele alnd grnmektedir. Cnn ve dier akl hastalklar kayd bunu
gstermektedir. Yine bu maddede cnnn su ilerken kiide bulunmas gerekir.
Ceza mesuliyetin unsurlarndan artlarndan olan idrak ve uurun yokluu ceza
mesuliyeti kaldrmaktadr. Mezkr maddede cnnun idrak ve uuru ortadan kaldran
bir vasfa sahip olmas gerektii ayrca belirtilmitir.
Akl hastasnn gerek had ve ksas gerekse tazir cezasn icap ettiren fiilleri
bakmndan ceza sorumluluu bulunmad hususunda Caferler dhil tm slm
hukukular fikir birlii iindedir.207 Byle bir kimse fiili iledikten sonra iyilemi
olsa da sonu ayndr. Su iledikten sonra akl hastalna mruz kalan kiiye ceza
uygulanp uygulanmayaca hususunda ise ictihad farkllklar bulunmaktadr. Had
cezasn gerektiren sularda byle bir kiiye ceza uygulanmayaca noktasnda
Haneflerle Mlikler baz ayrntlar dnda ittifak etmilerdir. afi ve Hanbel
fakihlerine gre ise su ikrarla sabit olmusa ceza uygulanmaz, dier delillerle sabit
olmusa uygulanr.208
Cafer Fkhna gre ocua ait hkmler mecnun (akl hastas) iin de
geerlidir. Adam ldren akl hastasnn ceza sorumluluu yoktur. Adam ldren
mecnuna ksas uygulanmaz. Diyeti de akleye aittir. nk rivayetlerde mecnunun
ceza sorumluluu yoktur, kasd ve hatas arasnda da bir fark yoktur. Yani Caferlere
gre mecnunun kasd katli hata olarak kabul edilmitir.209
207
Vehbe Zhayl, el-Fkhul-slam ve Edilletuhu, VI, 23, 27, 36, 77, 101, 184, 265.
brahim Kafi Dnmez, Cnn, DA, VIII, 129.
209
bn Babeveyh, Man la yahdurul-fakih, IV, 80-81; Ts, el-Mebsut, VII, 15, 50, 68; Muniyye, elFkhu ala mezahibil-hamse, II, 409, 410, 414.
208
70
Cinnet, atehle de alakaldr. Ateh; akl rten ve salam idrake engel olan bir
hastalktr. Bu hastala tutulan matuh, temyiz gcne sahip deilse mecnun
hkmndedir.210
2.1.3. Cebir ve Tehdit Altnda Bulunma (krah)
Szlkte istememek, rza gstermemek211 anlamdaki krh (kerh) kknden
treyen ikrah, kiiyi raz olmad bir ii yapmaya zorlamak manasna gelir. Hatta
kelimenin kk anlamnda bir ayrm yaplarak krhn insann kendi tabnden veya
aklndan kaynaklanan bir holanmama, kerhin ise hariten gelen bir zorlamann yol
at meakkat anlamn tar. Sonradan dini bir terim haline gelen mekruhun
birinci anlamla, ikrahn da ikinci anlamla daha sk bann olduu belirtilir.212
Suunun manevi unsurunun olumas ceza ehliyeti olan bir kimsenin
hukuken yasaklanan bir fiili kusurlu olarak ilenmesi yetmemektedir. Ayrca bu fiili
kendi irade ve ihtiyar ile ilemesi gerekir. Dolaysyla failin herhangi bir cebir ve
tazyk olmakszn su tekil eden fiili ilemesi arttr. slam hukuk literatrnde bu
cebir ve tazyka ikrah denir. krah genel olarak bir kimseyi istemedii bir eyi
yapmaya zorlamaktr.213
2.1.3.1. Tanm
krah kiiyi istemedii (holanmad) bir ii bask ve tehditle yapmaya
zorlamaktr.214 Fkhta ikrah insan taban ve eran holanmad bir eyi yapmaya
icbar etmek215 baka bir ifadeyle bir kimseyi, tehdid etmek suretiyle hukuken
yapmakla mkellef olmad bir ii yapmaya zorlamak demektir.216
210
mer Nusuh Bilmen, Hukuk- slamiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, I, 230; Kumanlolu,
Cinnet, A, I, 319.
211
bn Manzur, Lisanul-Arab, k r h, XIII, 534.
212
Ali Bardakolu, krah, DA, XXII, 30.
213
214
Heyet, Farhang- Fkh Mutabk- Mezhe-i Ehl-i Beyt, I, 630;
bkz. Necef, Cevahirul-Kelam, XXXII, 11.
215
216
71
Cafer fakihlerine gre de ikrah kiiyi raz olmad bir ii yapmaya

zorlamak eklindeki tarif edilmitir. Bu tarifler luav manalara bal kalnarak
yaplan tariflerdir.217 Bu tarif tasdik etmek iin baz artlarda zikredilmitir. krahn
artlar ksmnda onlara deinceiz.
eyh Ensar (v.1281/1864), el-Mekasib adl eserinde ikrahn u tanmna yer
vermitir:
Szlkte ve rfte ikrah kiiyi raz olmad bir ii yapmaya zorlamaktr.218
Seyid Hu (v. 1411) eyh Ensarnin tarifine yakn bir tarif zikretmitir.219
mam Humeyn (v. 1989) krahn tarifi konusunda selefine bal kalarak rfi
adan yle tanmlamtr:
krah kiinin kendi nefsine, malna, rzna veya yaknlarna raz olmad bir
ii yapmaya ya da terk etmeye zorlanmasndan ibarettir.220

Cafer mezhebine gre farsa hazrlanan slam Hukuku szlnde ikrah u
ekilde tarif edilmitir:
krah, kiiyi mkrih tarafndan yneltilen madd, manev ya da fiziksel zarar
tehdidiyle bir ii yaptrmaktan ibarettir ki eer mkrihin tehdidi olmasayd onu
yapmazd.221
krah drt ana unsurdan olumumaktadr. kraha maruz kalan kimseye
mkreh, ikrah yapana mkrih yada mcbir, zorlanlan eye mkrehun aley, mkrehin
korkmasn douran unsura da mkrehn bih denilir.222
217
218
219
Muhammed Ali Ensar, Mevsuatl-Fkhiyye el-Myessere, IV, 432.

eyh Ensar, el-Mekasib, III, 311. :
Ensar, Mevsuatl-Fkhiyye , IV, 432; Benzer tanm iin bkz. Necef, Cevahirul-Kelam, XXXII,
11.
220
221
Humeyn, Tahrirul-Vesile, III, 580.

Heyet, Farhang- Fkh Mutabk- Mezhe-i Ehl-i Beyt, I, 630.
:
.
72
krahn eitlerinden ve hkmlerinden sz etmeden nce ikrah ile yakndan

ilgili iki kavram aklamak faydal olur: ihtiyar ve rza.223
htiyar, bir eyi yapp yapmama hususunda bir tercihte bulunmak demektir.
Rza ise, bir eyi arzu etmek ve onu memnuniyetle kabullenmek anlamna
gelir.
2.1.3.2. Trleri
Hanefiler dndaki fakihlere gre ikrah hakl ve haksz olarak ikiye ayrlr.
Hakl ikrah zlm ve gnahn tahakkuk etmedii bir ikrahtr. Haksz ikrah ise zlm
ile yaplan bir ikrah olup mlci ve gayri mlci olarak ikiye ayrlr. Hanefileri
dndaki dier fakihler ikrahn tahakkuk edip etmemsi konusunda dikkat ederler ve
yaplan ikrahlar ona gre hkme balarlar.224
Hanefilere gre ikrah, kuvveti ve etki derecesi bakmndan iki eittir.225
a) krah- Mlci veya krah- Kamil: ldrme, bir organ yok etme veya
toplumda mevki sahibi kii iin alaltc bir muamele maruz brakma tehdidini
ihtiva eden ikrah demektir. Bu eit ikrah ihtiryar bozar ve rzay ortadan kaldrr.226
b) krah- Gayri Mlci veya krah- Naks: ldrme veya bir organ yok
etme tehdidine havi olmayan ikrahtr. Ksa sre hapis ile lm yahut organ kayb
tehlikesi tamayan dvme ile tehditte bulunarak yaplan ikrah gibi. Bu eit ikrah
rzay ortadan kaldrr fakat ihtiyar bozmaz.227
krah ister mlci ister gayri mlci olsun, ehliyete zarar vermez. nk
ihtiyar ortadan kalkmamtr. Her ne kadar mlci ikrah hakinde ihtiyar bozuk ise de,
222
223
224
225
226
227

Mv. F., krah, VI, 104.
aban, slam Hukuk lminin Esaslar, s. 302-303; Behnes, el-Mesuliyetl-Ciniyye, 237.
Buhar, Kefl-esrar, IV, s. 538.
Buhar, Kefl-esrar, IV, s. 539.
73
yok olmu deildir. Ehliyet asndan durum byle olmakla beraber, ikrahn sz ve
fiillerine balanacak hkmler asndan etkisi vardr.228
1977 AMK bakldnda hanef fkh hkmlerden faydalanlarak ikrahn
tanm ve eitlerine 551-561. maddeleri arasnda yer verilmitir. Bu maddelerde
ikrah akitlerde rzann ayplardan saylmtr. 1977 AMKda ikrah yle
tanmlanmtr:
krah kiiyi hakszca raz olmad bir ii yapmaya mecbur etmektir ki bu
durumdaki ikrah ister madd veya manev olsun.229
Afgan Meden Kanununda krahn eitleri yle yer almtr:
krah iki eittir Tam ve Naks230; Tam ikrah ar fiziksel ya da mal
tehditten ibarettir. Ar olmayan tehdit naks ikrahtr.231
Tam ikrah rzay ortadan kaldrr, ihtiyar fasit klar. Naks ikrah rzay fasit
klar, ihtiyar fasit klmaz.232
Caferlere gre ikrah iki eittir. Hakl ikrah ( ) ve Haksz krah
() . Hakl ikrah u durumlarda meydana gelir:
Mesela, hkimin borcunu deyemeyen kiinin maln cebren satarak
alacakllarna vermesidir. Hkimin Muhtekiri233 saklad temel ihtiya maddelerini
satmas iin zorlanmas. Nafaka ykmlsn, nafakay vermedii takdirde hkim
tarafndan baz malar satlarak parasnn ailesine nafaka iin verilmsi, harbi veya
mrtedidin Mslman olmas iin zorlanmas.234 Hkimin kocaya karsn boamas
228
aban, slam Hukuk lminin Esaslar, s. 303

1977 AMK, md. 551.
230
1977 AMK, md. 552.
231
1977 AMK, md. 553.
232
1977 AMK, md. 554.
233
Muhtekir: Karaborsac; Buday, arpa gibi temel ihtiyac maddelerini darlk zamannda daha
yksek fiyatla satmak iin saklayan kimse. bkz. Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, s. 394.
234
Tus, Mebsut, VIII, 73; Ensar, el-Mevsuatl-Fkhyye, IV, 441.
229
74
iin bask yapmas ki bu talak geerlidir. Bu tr ikrah merudur ve gerektiinde

hakim tarafndan yaplabilir.235
Muhammed Hasan en-Necef (v. 1266/1849), Cevahirul-Kelam adl eserinde
krah hakl ve haksz ikrah tarifine ve baz rneklerine deinmitir.
Haksz ikrah zalim kiinin hakszlkla bir insan gayri meru bir fiili yapmaya
ya da bir vacibi terk etmeye zorlamaktan ibarettir.236 Bu eit ikrah gayri
meru/haramdr. Bu ikrah ya sz ile olur rnein bir akdi yapmaya zorlamak; Bey
akdi, talak gibi ya da fiil ile olur rnein cinayet ilemeye zorlamak, mal itlaf vs.237
mam Humeynnin tarifi haksz ikrah kapsaml bir ekilde ifade etmek
asndan dikkate deerdir. Tarif yledir: krah kiinin kendi nefsine, malna, rzna
veya yaknlarna raz olmad bir ii yapmaya ya da terk etmeye zorlanmasdr.238
2.1.3.3. krahn Snr
slam hukukular, bir tehdidin varln tam ikrahn varl iin asgari snr
olarak kabul etme konusunda ittifak halinde bulunmalarna ramen, madd olarak
henz ksmen de olsa gereklememi olan bir tehdidin tek bana, tam ikrah iin ne
lde vesile olmaya elverili olaca konusunda ihtilafa dmlerdir.239
ouluu tekil Malik, Hanef, afi ve Zahirlere, Hanbel mezhebinde de
tercih edilen gre gre tehdidin varl tek bana ikrahtr.240
Tehdit edilen eyin bir ksmnn, hlihazrda mkrehe uygulanmas gerekmez.
Zira normalda ve genellikle ikrah, istenilene uyulmad takdirde ileride eziyet
verme, ldrme, dvme vb. tehditlerle gereklemektedir. Kiinin daha nce ektii
235
Necef, Cevahirul-Kelam, XXXII, 12-13, XXII, 485, XVII, 222, XXIII, 142, 145; Heyet,
Farhang- Fkh, I, 631.
236
Ensar, el-Mevsuatl-Fkhyye, IV, 442.
237
Heyet, Farhang- Fkh, I, 631.
238
Humeyn, Tahrirul-Vesile, III, 580.
239
Esen, slam Su ve Ceza, s. 241.
240
bn Kudame, el-Mun, VII, 292; bn Hazm, el-Muhalla, VII, 203; Udeh, et-Teriul-Cin, I,
564-565; Esen, slam Su ve Ceza, s. 241.
75
sknt ve eziyetler, onun yapmaya zorland eyi yapmasyla ortadan kalkmaz ve

ekmi olduu bu eziyetler onun zorland eyi yapmaya sevketmez. Tehditle
ngrlen eziyet ekildikten sonra artk ikrahtan korkulmaz. Mkrehin korktuu ve
ekindii, mkrihin emrine uymad takdirde ileride kendisine uygulanmakla tehdit
edildii eydir. Bu gr sahiplerine gre, ikrahta dikkate alnacak tehdit, ileride
uygulanmak zere yaplan eziyet ve sknt tehdididir, filhal uygulanan deildir.241
Caferlere gre de ikrahn snr tehdittir. Tariflere bakldnda cebir ve
tehidid unsuru n plandadr. Bylece Caferlerde tehdidsiz bir ikrahtan
bahsedilemez. ster bu tehdid hlihazrda olsun ister ileride olsun hkm deimez.
Mkreh aleyh yani tehdid edilen eyin de ldrme, organ kayb, mal itlaf, rza ve
namusa tecavz vs. olabilir.
2.1.3.4. krahn artlar
Yaplan tanmlardan ikrahn cebir ve tehditte bulunan kimse (mkrih), buna
maruz kalan ahs (mkeh), yaplmas veya terk edilmesi istenen fiil (mkrehn
aleyh), cebir ve tehdit tr (mkrehn bih) eklinde drt unsurdan olutuu ve
hukuken ikrahn varlndan sz edilebilmesi iin her biriyle ilgili baz artlarn
aranmas gerektii anlalr. Esasen ikrah rzay yok ettii, irade ve ihtiyar
sakatlad iin dikkate alndna gre bu sonucu douran her trl cebir ve tehdidin
ikrah saylmas gerekir. Ancak bu durum her olaya, zellikle de ikraha mruz kalan
kimsenin iinde bulunduu artlara, ruh hali ve alglama biimine gre deiiklik
gsterebilecek nitelikte bulunduu, te yandan hukukun uygulanmasnda gvenlik ve
istikr salayacak baz objektif belirlemelere gidilmesi zorunlu olduu iin byle bir
kuralla yetinmek mmkn deildir. krahn artlar konusunda doktrinde gndeme
gelen ayrntlar da bu belirlemeyi yapmaya matuf abalardr.242
Ceza mesuliyeti etki eden ikrahn ncelikle aadaki artlar tamas
gerekmektedir:243
241
242
243
Esen, slam Su ve Ceza, s. 242.

Bardakolu, krah, DA, XXII, 32.
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 565-568; Esen, slam Su ve Ceza, s. 244.
76
a) Mkrih Yapt Tehdidi Yerine Getirmeye Muktedir Olmaldr

krahn artlar arasnda ncelikli olarak ikrahta bulunan kimsenin tehdit ettii
eyi yapabilecek gce sahip bulunmas art yer alr. Hanefilerden Ebu Yusuf ve
mam Muhammed, ikrahn bu gce sahip herhangi bir ahstan gelebileceini ileri
srerken Ebu Hanife ancak devlet bakanndan gelen tehdidi ikrah sayar. Onun bu
gr dier ahslardan gelecek tehdidin devlet tarafndan nlenebileceine olan
inancndan kaynaklanr. mameynin gr ise mezhepte fetva ve dier mezhep
fakihlerinin gr de bu yndedir- zaman iinde artlar deimi, dier kamu
grevlilerinin otoritesinin daha glenmi ve onlardan da ikrahn gelmeye balam
olmasyla aklanr.244
b) krah Tam Olmal
krah adam ldrme, sakat brakma gibi tam ikrah trnden olmaldr.
Fakihlere gre ldrme ve sakat brakma ar zararlardr. Beden ikence, a
brakma, maln yok etme, srgn, dayak ve hapis de ciddi bir zarar saylsa bile ayn
arlkta grlmez ve kendi arasnda baz ayrmlara tabi tutulur. krahn zellikle
Hanefi fakihleri tarafndan arlk ve etki derecesine gre ayrma tabi tutulmas da
bu farkll hukuka yanstabilme, ikraha arlk derecesine denk bir muafiyet
salayabilme amacyladr.245
c) Mkrehin Yapmaya Zorland Fill, Haram/Gayri Meru Bir Fill Olmaldr
krahn hukuken mevcut olabilmesi iin zorlanan kimseden, esasen
yapmasnn dinen veya aklenen caiz olmad ya da normal artlarda raz
olamayaca bir ii yapmasnn istenmi olmas gerekir. Mesela adam ldrme, iki
ime. Bir kimsenin zerine eran/hukuken vacip olan ie, mesela namaz klmaya,
244
Kasan, Bedius-Sana, X, 104; Udeh, et-Teriul-Cin, I, 568; Bardakolu, krah, DA, XXII,
32.
245
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 565; Bardakolu, krah, DA, XXII, 32.
77
hacizli borlunun maln satmaya zorlanmas ise literatrde genelde icbar terimiyle
karlanr ve terim anlamyla ikrah kapsamna girmez.246
d) Tehdid Derhal Uygulanacak Olmaldr
Mkreh, kendisinden istenileni yerine getirmedii takdirde, tehdit kendisine
derhal uygulanacak olmaldr. ayet tehdit derhal uygulanamayacak bir eyse,
ikrahtan sz edilmez. nk mkrehin kendisini korumas iin vakti vardr. rnein
mkrehe ya unu yaparsn ya da imdi kolunu keserim derse derhal uygulanacak
bir tehdit, ya unu yaparsn ya da yarn (veya ileriki bir tarihte) kolunu keserim
derse derhal uygulanmayacak bir tehdit var demektir.247
e) Mkreh, mcbirin istediklerine cevap vermedii takdirde sz konusu
tehdidin kendisine uygulanca konusunda kesin veya galip zanna sahip olmaldr
Bu art kiiden kiiye deiiklik gsterir. Toplumda mevki sahibi birinin
alaltc bir muameleye maruz kalmas, baz durumlarda dayak, ksa sreli hapis,
srgn veya bir miktar maln alnmas ikrah saylabilir.248
Cafer fakihlerin ounluuna gre ikrahn artlar yle sralanmtr:249
a) Mkrih yapt tehdidi yerine getirmeye muktedir olmaldr
b) Mkreh, mcbirin istediklerine cevap vermedii takdirde ldrme, organ
kayb ve dvmeden oluan tehdidin kendisine, yakn akarabasna, malna, rzna
uygulanca konusunda kesin veya galip zanna sahip olmaldr.
c) Mkrehin yapmaya zorland fill, haram/gayri meru bir fill olmaldr
Sonraki dnemlerde haksz ikrahn gereklemesi iin dier baz artlar da
yukarda zikredilen artlara ilave edilmitir.250 Bu artlar yldedir:
a) Mkrihin fiilen hazr bulunmas
246
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 565; Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, 236; Bardakolu, krah, DA,

XXII, 32-33.
247
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 567; Esen, slamda Su ve Ceza, s. 250.
248
Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, 235.
249
Tus, Mebsut, V, 51; Necef, Cevahirul-Kelam, XXXII, 11; Humeyn, Tahrirul-Vesile, III, 580;
250
Ensar, el-Musuatl-Fkhiyye, IV, 434.
78
b) krah Tehdid ile olmaldr

c) krahta Zarar bulunmaldr
d) krahn tesirinin izale edilmesi baka bir ekilde mmkn olmamas
2.1.3.5. krahn Ceza Sorumlulua Etkisi
krahn ceza sorumlulua etkisini Cafer Fkh ve Afgan Ceza Hukuku
erevesinde incelemeye alcaz.
krahn ceza mesuliyete etkisine geemeden nce, ikrahn hukuki tasarruflar,
muameleler ve szlemelere etkisinden ksaca bahsetmek istiyoruz.
krahn etkisi kendisine hukuki sonu balanacak sz ve fiilin niteliine gre
deiir.251
ayet hakknda ikrahta bulunulan hukuki tasarruf ikrar nevinden ise, ikrah
ister mlci ister gayr- mlci olsun bu ikrar batl saylr. u halde bir kimse bir bor,
bir evlenme veya bir boama ikrarnda bulunmaya zorlanm olsa onun bu ikrar
hukuken geersizdir, bir deer tamaz.
Caferlere gre hakknda ikrahta bulunulan hukuki tasarruf ikrar nevinden
ise mkrehin ikrar geerli olmaz. nk onlara gre mukirde (ikrar edend3)
bulunmas gereken artlardan biri de ihtiyardr. Bu ihtiyar ikrah zamannda zail
olmaktadr. Allame Hill (v. 726/1325), ikrah altnda bulunan mukirrin ikrarnn
batl olduu konusunda limlerimiz arasnda icma olmumutur der. krahtaki
tehdidin ldrme, dvlme, mal itlaf veya hakaret olmas durumu deitirmez.
nk Caferlere gre hepsi haksz ikrah kapsamna girer.252
ayet ikrah konusu, alm satm, kira, rehin vb. szlemeler ve hukuki
muameleler ise, ikrah ister mlci ister gayr- mlci olsun bu, o ilemin batl deil
fasid klar. Mesela bir kimse ikrah altnda satm szlemesi yapsa, bu szleme
251
252
aban, slam Hukuk lminin Esaslar, s. 303-306.

Ensar, el-Mevsuatl-Fkhiyye, IV, 354.
79
fasidir. Bu durumda, Hanefi mezhebinde fasid akitlere uygulanan hkm uygulanr.

Sz gelimi alc mal teslim alm ise, o maln mlkiyetini elde etmi olur.
Caferlere gre alm-satm akdinde mteri ve bayiin akl, bulu ve ihtiyar
artlarna haiz olmalar gerekmektedir. Caferler gre krah altndaki alm-satm
sahih de olmaz batl da olmaz, mevkuf hale gelir yani fasit bir akit olur. Muhrehin
ikrahtan kurtulup ihtiyar ile rza gsterirse akit nafiz hale gelir.253 krah halinde sulh
ve icare gibi akitlerin yaplmas akdi mkrehin icazetine bal olarak mevkuf yapar.
Mkreh ihtiyar ile icazet verirse akit sahih olur yoksa batl olur.254
Hanefiler, baz hukuki muameleleri mlci bile olsa ikrah altnda bu
muamelelerin geerli olacan hkmetmilerdir. Evlenme, boama, kle azad, ric
talakta kocann (sresi iinde) karsna dnmesi, nezir ve yemin bu nevi
muamelelerdendir.
Caferlere gre mkrehin talak ve kle azad batldr. nk Caferler
gre talakn ve kle azadnn shhat artlarndan biri ihtiyardr. krah halinde bu art
zail olduu iin talak ve kle azad batl olur. Muhammed Hasan en-Necef: Bu
konuda Cafer limler arasnda ihtilaf olmamakla beraber icma olutuunu iddia
etmitir.255
Ceza mesuliyeti kadrp kaldrmamas asndan ikrahn fiil nevinden olmas,
fiilin trne ve ikrahn eidine gre deiiklik arz eder. Mesela kii haksz yere
birini ldrmek veya iki imek yahut bakasnn maln telef etmek gibi konularda
zorland durumlardr.
krah gayr- mlci ise byle bir fiilin ilenmesi caiz olmaz. Bu nevi ikraha
binaen fiil ilenmise, fiile balanacak sonular ikrahta bulunana deil, fiili ileyene
ait olur.
253
Allame Hill, Kavaidl-Ahkam, II, 17 ... ... )
(
254
255
Tus, Mebsut, V, 51.

Necef, Cevahirul-Kelam, XXXII, 10.
80
krah mlci ise, bu durumda eit fiil sz konusu olabilir:256

a) krahn tesir etmedii ve mbah klmad fiiller
Fakihler, mlci ikrah sebebiyle adam ldrme, insann bir uzvunun kesilmesi
ve yaralamalarn cezay (ceza mesuliyeti) kadrmad konusunda ittifak etmilerdir.
Bu konuyla ilgili u ayeti delil getirirler:
ve haksz yere Allahn haram kld cana kymayn257
slam Hukukular mkrehin bu ksma giren fiili ilemesi halinde gnahkr
olaca hususunda gr birlii iinde olduklar gibi, bu fiilin dnyevi cezaya
gerektirecei noktasnda da ittifak etmilerdir. Fakat bu cezann ne olaca ve
mkrehe mi yoksa mkrihe mi verilecei hususunda farkl grler ortaya
konmutur.
mam Malik, Ahmed b. Hanbel, -tercih edilen grne gre- afi ve
Haneflerden mam Zfer, bu fiile uygulanmas gereken cezann ksas olduu
kanaatindedir. Yine bu hukukulara gre cezann fiili ileyene (mkrehe) verilmesi
gerekir. nk kasden ve haksz yere maktk ldren bizzat mkrehtr; o halde
ksastan muaf tutulmaz.258
Ebu Hanife ve Muhammed b. Hasane gre ise, ksasn mkrihe uygulanmas
gerekir; mkrehe ksas deil, yetkili merciin caydrclk iin yeterli grecei bir tazir
cezas uygulanmaldr.259
Bu iki hukukunun gerekesi udur: Fail, fiili ilemeye mkrih tarafndan
zorlanmakta ve ilemedii takdirde canndan olma tehdidi altnda tutulmaktadr. u
halde fail, mkrihe nispetle cnnin cinayetini ilerken kulland bir alet
mesabesindedir. Suun cezalandrlmasnda ceza, kullanlan alete deil o aleti
kullanana verilir. Faile tazir cezasnn verilmesi ise, onun haram olan davranlardan
256
257
258
259
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 568-574.

Enam 6/151. ()
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 569.
81
yani masum olan bir can, kendi cann kurtarma arac olarak kullanmasndan
trdr.260
Ebu Yusufa gelince, o sadece mkrihin diyet demesi gerektii ve gerek
mkrih gerekse mkrehe ksas uygulanmayaca grndedir. Zira ksas ancak
suun btn unsurlaryla mevcut olmas halinde uygulanabilir. Oysa mkrih ve
mkrehin ayr ayr ele alnmas halinde hibiri hakknda suun tam olarak olutuu
sylemek mmkn deildir.261
b) krahn mbah kld ve su saylmayan fiiller
ariin haram kld murdar eti ve domuz etini yeme ayn ekilde murdar
kan ime gibi fiiller ikrah halinde mbah hale gelir. Bu durumda ldrlnceye
kadar direnmek ve Allahn bu zel durumlarda helal kldn eyleri yapmamak
insan gnahkr klar.262 nk ayet-i kerimede Allah yle buyurmutur:
O size neleri haram kldn ve mecbur kaldnzda neleri yiyebileceinizi
ak ve anlalr bir ekilde bildirmitir263
krah altndaki kiinin iki imesi konusunda fakihler arasnda ihtilaf vardr.
Hanefi afi ve Hanbeller'e gre ikrah altndaki kiinin iki imesi domuz etini
yemek gibi mbah hale gelir. ki iene had uygulanmad gibi bu durumda iki
imek te helal olur. mam Malike gre ise ikrah altndaki kii iin iki imek helal
olmaz, ancak iki itiinden dolay had da uygulanmaz. nk mkrehin bu
durumda ihtiyar yoktur.264
c) krah halinde haraml devam eden ancak cezalandrlmayan fiiller
Tam ikrah halinde haraml devam eden ve failine ceza verilmeyen baz
durumlar vardr. Fiilin haram olmaya devam etmesinin nedeni failin bu fiili rzas ve
260
261
262
263
264

Enam 6/119. (...)
82
ihtiyar ile yapmamasndandr. drak ve ihtiyarn bulunmad sularda cezalandrma

da sz konusu olamaz. Bylece zorlanan kii cezalandrlmasa da fiil haram olarak
kalmaya devam eder. Bu ksma kazif, svme, hrszlk ve mal itlaf gibi sular
girer.265
Caferler arasnda hakl ikrahn caiz olduu konusunda bir ihtilaf yoktur.
Haksz ikraha gelince; Cafer fakihler ve usulclere gre teklifin art ihtiyardr.
htiyar (irade hrriyeti) ikrah altnda yok olur. Mkreh mkellef saylmaz.
Binaenaleyh mkreh adam ldrme dnda bir haram ilemesi veya bir vacibi terk
etmesi sebebiyle sorumlu olmaz. Yani Ceza sorumluluu yoktur.266 Konuyla ilgili
ayet ve hadisler delil getirilmektedir. Mesele; ikrah altnda Allah inkr etmek
zorunda kalan kimsenin durumu ayette yle anlatlr:
Kalbi imanla dopdolu olduu halde bask altnda (kfr sz sylemek
zorunda) kalan mstesna olmak zere, kim iman ettikten sonra gnln kfre aarak
Allah inkr ederse, o kimseler Allahn gazabna uram olan kimselerdir ve onlar
iin byk bir azap vardr.267
a ve Ehl-i Snnetin hadis kaynaklarnda yer alan bir hadis-i erifte Allah
Rasul yle buyurmutur: mmetimden hata, unutma ve ikrah altnda yaptklar
(nn sorumluluu) kaldrlmtr268
Yukardaki zikredilen ayet ve hadislerden hareketle Cafer fakihlere gre
ikrah altnda had sularn irtikp edenlerin ceza sorumluluu yokur.
Mesela haksz ikrah altnda Allah inkr etmeye zorlanan kimseye mrted
muamelesi yaplmaz. Bu ikrahn darul-slam ya da darul-harb olmas hkm
deitirmeyecektir.269
265
266
267
268
269
Udeh, et-Teriul-Cin, I, 572-173.

Ensar, el-Mesuatl-Fkhiyye, IV, 442.
Nahl 16/106.
Hr Amil, Vesail-a, IV, 373; bn Mace, Talak, 16.
Tus, Mebsut, VII, 289, VIII, 72.
83
krah altnda zinaya mecbur edilen kimse hakknda Caferler arasnda baz
ihtilaflar olsa da genel kanaat mkrehin had cezasna arptrlmayaca ynndedir.
htilafn kayna erkekin tenasl uzvunun ikrah altnda canlanmas ve zinann
yasaklanan hadlerden olmasna dayanr.270
Bir kadna tecavz eden zanye mkreh gibi muamele edimeyecei
konusunda Cafer fakihler arasnda ihtilaf bulunmamaktadr. Bu durumdaki zinac
erkek ister muhsan ister gayri muhsan olsun ldrlr.271
krah altnda adam ldren kiinin Cafer mezhebinde ceza mesuliyeti
vardr. Adam ldrme dndaki zarar meydana getiren sularda rnein mal itlaf
vs.de fail verdii zarar tazminle mkelleftir.272 Cafer dncesinde ikrah altnda
adam ldrmek caiz olmaz. u kimseyi ldr yoksa ben seni ldrrm derse, kendi
cann kurtarmak iin bakasn cann hie sayamaz. Cafer fakihler arasnda
mehr gre gre mbaire (mkreh) kasten adam ldrmenin cezas olan ksas
uygulanr, amir (mkrih) ise lnceye kadar mebbet hapisle cezalandrlr.273
Mkreh gayri mmeyyiz ocuk veya deli ise, ksas mbaire (deli veya
ocua) deil mkrihe uygulanr. ocuk tedib edilir.274
1976 ACKda ceza mesuliyeti kaldran amillerin en nemlilerinden biri
olarak irade hrriyetinin yoksunluu zikredilmitir. Yine bu kanunda ikrah ve iztrar
irade yoksunluu bal altnda yer almtr. 1976 ACKda ikrahn eitleri ve
artlarndan bahsedilmemitir. lgili madde yledir:
Ortadan kaldrlmas mmkn olmayan madd ya da manev gcn tesiri
altnda su irtikbna mecbur olan ahs mesul addedilmez.275
270
Necef, Cevahirul-Kelam, XLI, 266; Abidin Mmin, Hukuk- Ceza-y htsasi-yi slam, s. 89-90.
Necef, Cevahirul-Kelam, XLI, 315; es-Seyyid Hu, Mebaniyu Tekmiletil-Minhac, I, 194;
Mmin, Hukuk- Ceza, s. 122.
272
Necef, Cevahirul-Kelam, XXXVII, 57, XLII, 47, 55.
273
Necef, XLII, 48; ehid-i Evvel, el-Lumatd-Dmakyye, 249.
274
ehid-i Evvel, el-Luma, s. 249.
275
1976 ACK, md. 94.
271
84
1976 ACKda icbar ve ikrah ayn anlamda kullanlmtr. Geri balk ikrahtr
fakat maddede mecbur kelimesi gemitir. Mecbur aslnda tam ikrah veya icbar
altnda rza ve ihtiyarn kaybederek su ileyen kimsedir. Maddede icbar ya da
ikrahn unsurlar/artlar u ekilde yer almtr:276
a) Su irtikbnn madd ya da manev bir gcn tesiri ile olmas;
b) krah veya icbarin tesirinin izale edilmesi baka bir ekilde mmkn
olmamas;
c) Kiinin su ilemeye mecbur edilmesi.
a) Su irtikbnn madd ya da manev bir gcn tesiri ile olmas: krahn
tanmnda madd ve manev bir gcn tesirinden bahsedilmesi her trl icbar ve
ikrahn kabul edildii anlamna gelir. Madd ve manev gcn tesirinin ceza
mesuliyeti kaldran biribirine eit amiller olarak zikredilmitir.277
b) krah veya icbarin tesirinin izale edilmesi baka bir ekilde mmkn
olmamas: krah ve icbar yle gl olmaldr ki ahs su ilemek zorunda kalmal,
su ilemeden kendisini kurtarmas imknsz olmas lazm. Hem eer su ilemezse
zann- galible ikrahn gerekleeceini tahmin etmelidir. krahn gl olmamas,
mkrehin kaabilmesi ve gvenlik glerden yardm alabilmesi mmkn ise ikrah
gereklememi olur.278
c) Kiinin Su ilemeye mecbur edilmesi: Bunun mefhum- muhalifi
ahsn ikrah altnda rzas olmadan iledii ya da terk ettii fiildir. Bu durumdan
kurtulmak iin mecburen rza gstermedii halde suu irtikp eder. Mkrehin sadece
rzas fasit olmaz, ayn zamanda sutan meydana gelecek neticeyi de kastetmemektir.
Mkrehin gayri meru fiili irtikab etmesi madd ya da manev bir gcn tesiriyle
gereklemi olmaldr. Bylece mkreh rzas ve ihtiyar olmakszn i veya dtan
gelen kuvvetin tesiri ile su ilemektedir.279
276
277
278
279
Resul, Mesuliyet-i Ceza, s. 238-239.

Resul, Mesuliyet-i Ceza, s. 239.
85
2.1.4. lm (Mevt)
Kuran- Kerim280 ve Hadis kitaplarnda281 lmle ilgili detayl bilgilere
rastlanr. Fkh kaynaklarnda da lm ile ilgili farkl tartmalar ve bahislere yer
verilmitir. Biz bu aratrmada lmn felsef ve kelam tartmalarna girmeksizin,
ceza hukuku alanndaki etkilerine ksaca deinmek istiyoruz. zellikle su ileyip
cezasn henz ekmeden ya da iledii suun cezas henz kesinlemeden herhangi
bir sebeple len kimse hakknda Afgan Ceza Hukuku ve Caferi fkh kaynaklarnda
hangi hkmlere yer verildiini mukayeseli bir biimde ele almaya alacaz.
2.1.4.1. Tanm
Mevt (lm) mate kknden tremi olup szlkte hayatn/yaamn
zdddr.282 lme bir eyin gcnn kaybetmesi/gitmesi de denilmitir.283
lm stlahta ruhun cesetten ayrlmas olarak aklanr.284 Ebu Hamid
Gazaliye (v. 505/1111) gre ruhun cesetten ayrlmas, cesedin ruha boyun emekten
karak ruhun cesed zerindeki tasarrufunun kesilmesi demektir.285
lmn hakikatn anlamann imknsz olduunu ve kiinin ldnn
bilinememesi durumlarn nazar itibare alan fakihler lm iin baz artlar ne
srmlerdir ki bunlara lmn emareler/alametleri denir ve lme mteakip
bedende zuhur eder.286
bn Kudame (v. 620/1223) kiinin lmnn kesin olarak bilinmemesi
durumlarda, kii bedenindeki u alametlere itibar edileceini sylemitir: ayaklarn
280
bkz. M. Fuad Abdulbak, el-Mucemul-Mufehres lielfazil-Kuranil-Kerim, mate md. s. 678680.

281
bkz. A. J. Wensinck, el-Mucemul-mufehres li elfazil-Hadisin-Nebev, mate md. VI, s. 282300.
282
bn Faris, Mucemu Mekaisil-Lua, V, 283; bn Manzur, Lisanul-Arab, II, 90; eyh Mufid, elMesaius-Serviyye, s. 55. ()
283
bn Faris, Mucemu Mekaisil-Lua, V, 283; Mv. F. Mevt, XXXIX, s. 248.
284
Nevev, el-Mecnu erhu Muhezzeb, V, 96. ()
285
Gazal, hyau Ulumiddin, IV, 487. (
)
286
Mv. F. Mevt, XXXIX, s. 248.
86
kuvvetini kaybetmesi, avularn ayrlmas, burnunun eik hale gelmesi, yz derisinin

yaylmas ve akaklarnn batp kaybolmaya yz tutmas287
Gnmzde tbbn ilerlemesiyle klasik tbbn kabul ettii bu ltler zerinde
nemli tartmalar olmu. Tp evrelerinde artk kalp ve atnn ve solumunun
durmas gibi belirtiler yerine beyin lm kesin lm emaresi kabul edilmitir.288
Muhammed Hasan en-Necef (v. 1266/1849) Cevahirul-Kelamda yukarda
zikredilen lmn alametlerine ek olarak gzn siyahlk ve beyazlndan nurun
kaybolmas, nefes alp vermenin kesilmesi, nabzn durmas vs. emareleri/alametleri
zikretmitir.289
Dnya slam Birliine bal Fkh Akademisi, 17-21 Ekim 1987 tarihli
toplantsnda ald kararda beyin lmn hastann yaam destek nitesinden
karlmasn merulatracak bir lt kabul etmi, ancak kesin lm karar iin kalp
atnn ve solunumun durmas gerektiini belirtmitir.290
slam Konferans Tekilatna bal slam Fkh Akademisi ise 3 Temmuz
1986 tarihli kararnda u iki husustan birinin gereklemesiyle kiinin ldne kesin
biimde hkmedileceini kararlatrmtr:291
a) Kalbin ve solunumun tamamen durmas ve doktorlarn bu durumda geri
dnn imknsz olduuna karar vermesi.
b) Beyinin btn fonksiyonlarnn tamamen durmas ve doktorlarn bu
durumdan geriye dnn imknsz olduuna karar vermesi.
2.1.4.2. eitleri
Fakihler arasnda lme e ayrlmtr: Hakik lm, hkm lm ve takdir
lm.
287
288
289
290
291
292
bn Kudame, el-Mun, III, 367.

Hseyin Esen, lm, DA, XXXIV, s. 39.
Necef, Cevahirul-Kelam, IV, 24-25.
87
2.1.4.2.1. Hakik lm
Hakik (tabi) lm, nsan hayatnn gerek anlamda sonra ermesidir. Hakiki
lmn gerekletii gzlem ve tahis yoluyla bilinir.
2.1.4.2.2. Hkm lm
Hkm lm, mahkemenin geerli hukuk sebeplere dayanarak gerekte
yarsa bile bir kiinin hukuken l saylmasna karar vermesini ifade eder. eitli
hal ve karinelere baklarak kendisinden haber alma ve izini srme imkn kalmayan
kayp kii (mefkud) veya dman lkesine snan mrted hakknda mahkeme
tarafndan lm karar verildii takdirde kararn kt andan itibaren bu kii l
saylr.
2.1.4.2.3. Takdir lm
Takdir lm, annesine kar ilenen messir bir fiil neticesinde l olarak
doan ceninin lm bu ekilde anlr. slam hukukularnn ounluuna gre sa
domad iin cenin bu durumda mirasi snfatn kazanamayaca gibi gurresini
almak dnda kendisine miras da olunmaz.
2.1.4.3. lmn Ceza Sorumlulua Etkisi
lmn cezai mesuliyete etkisine gemeden lmn ehliyet ve zimmete
etkisini belirtmede fayda vardr.
Ehliyet, Allahn er hitabna mahal olabilmek iin insanda bulunan zellik
ya da kabiliyettir.293 Zimmet, insan leh ve aleyhinde vacib olan eylere ehil yapan
er' bir vasftr.294 lm ehliyeti kaldran sebepler bir sebeptir. lm zaimmeti ya
tamanen kaldrr ya zayflatr.295
lmm cezai mesuliyete etkisine gelince; slam hukukularna gre lm
cezalarn uygulanmasn imknsz klan bir durumdur. almamz asndan cezai
292
Serahs, Mebsut, XI, 38; Hseyin Esen, slam Hukukunda lmn Mali Hak ve Borlara Etkisi,
CFD, IX/1, 2005, s. 56; Mv. F. Mevt, XXXIX, s. 254; Hseyin Esen, lm, DA, XXXIV, s.
38-39.
293
294
Curcan, et-Tarifat, s. 93; Tahanev, Keafu Istlahatil-Fnn, I, 826.
295
88
mesuliyetin unsurlarndan biri de yaan insan olmak idi, yani kiinin cezai
mesuliyetinden bahsedebilemk iin onun yayor olmas lazm. Dolaysyla lm
ehliyeti ve zimmeti ortadan kaldrd gibi cezai mesuliyeti ortadan kaldrmaktadr.
Afgan Ceza Hukukunda da cezalarn sadece yaayan, akl ve bali insanlara

uygulanmas esastr. Bu sebeple Afgan Ceza Hukuku asndan da lm cezai
mesuliyet tamamen ortadan kaldran bir durumdur.
Afgan Ceza Hukukunda idrak ve uurun mevcudiyetiyle ilenen suun
mesuliyeti meydana getirecei yasal dzenlemelerde yer almtr. lgili madde
yledir:
Mezkr maddede akl sal ve idrak kaytlar ahsn ceza sorumlulua
ehil olabilmesinin nemli artlarndandr. Bylece cezai mesuliyete ehil olmak iin
yaayan insan olmak lazm. akl sal ve idrak yaayan ahslarn zellikleri
olduuna gre, lm insann bu zelliklerini tamamen ortadan kaldrd iin kiinin
ceza sorumluluu da kalkm olur.
1976 ACK da cezalar dren sebepler yle aklanmtr:
Madde 167. Cezalar u sebeplerin birinin zuhur etmesiyle der:
1- Su isnadnda bulunulan kimsenin vefat
2- Genel af
Madde 169. 1- Sulu mahkeme karar kesinlemesinden nce vefat ederse
su tm sonular ile beraber sakt olur. Ancak bu su sebebiyle zarar gren kimse
meden mahkemelerde dava aabilir.
296
1976 ACK, md. 65.
89
Madden anlald zere lm Afgan Ceza Hukukunda cezai mesuliyeti

dren bir sebeptir. Ancak meden mesuliyet drmez. Mali zararlar tazmin edilir.
Caferi fakh Kuran ve snnetten beslenen/neet eden bir fkh sistemi olmas
sebebiyle Allahn er hitabna ehil olanlarn sadece insanlar olduu sylenebilir.
Ebu Cafer et-Tus (v. 1067) el-ktisad adl eserinde mukellefin bilmesi
gerekenler, teklifi hkmlere g yetirmek, teklif ve hkmleri vs. balklar
altnda yaayan ve akl sahip insanlarn din ve hukuk sorumluluundan bahseder.297
Haim Maruf el-Hasen ceza mesuliyettin esasn ele alrken, inann irade
hrriyetini Mutezile, Cebriyye, Kaderiyye, Eariyye ve son olarak mamiyyenin
konuyla grlerini zikretmektedir.298 Bylece ceza mesuliyetten bahsedebilmek
iin yaayan insann olmas gerekir. rade hrriyeti insana mahsus bir zelliktir.
Cafer dncesinde lm insann cezai sorumluunu ortadan kaldrmaktadr.299
lye beden cezalar uygulamak mmkn olmadndan daha nce hkme
balanm beden cezalar dmekteyse de mahkeme kararyla tespit edilen mali
cezalar lmle dmemektedir.300 Yani lm cezai sorumluluu kaldrsa da meden
mesuliyeti kaldrmaz.
2.2. Hafifletici Sebepler
Ceza mesuliyeti dren sebeplerden bir ksm nisb ya naks sebeplerdir.
Meydana gelen bu sebepler ceza mesuliyeti tam olarak kaldrmayp hafifletici
zellik tar. Bazen zihn ve kiisel arzalarn meydana gelmesiyle ceza mesuliyetin
etkisi ksmen zail olmaktadr. Bu ceza mesuliyeti dren ve hafifleten sebepler
arasndaki yegne farktr. Zira bu durumda mesuliyet ksmen mevcuttur. rnein;
sarholuk ve hata hallerinde kiinin tam olarak ceza mesuliyeti bulunmamaktadr.301
Aratrmamzda ceza mesuliyeti hafifletici nedenlerden olan hata, sarholuk,
297
298
299
300
301
Tus, el-ktisad, s. 5, 59, 61, 98.

bkz. el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye, s. 24-30.
el-Hasen, el-Mesuliyetl-Cezaiyye, s. 230-231.
90
zdrar, uyku hali, baygnlk, unutma, bilmemek kendi yerlerinde ayr ayr Cafer
fkh ve Afgan Ceza Hukukuna gre mukayesli bir ekilde incelenecektir.
2.2.1. Hata
2.2.1.1. Tanm
Szlkte ksaca savabn zdd olarak aklanan hata302 dnrken,
konuurken veya bir i yaparken vuku bulan yanllk, hedefleneni ve doruyu
tutturamama303 anlamna gelir. Buna gre bilgi alanndaki hata istenilmeden yaplan
yanl ve yanlg, eylem alanndaki hata ise amacn gereklememesi ve sonucu
ncede grememe durumu eklinde aklanabilir. Hatann, bir fiilin failin kastna
aykr biimde gereklemesi eklinde tanm daha ziyade eylem alanndaki hataya
uygun dmektedir.304
Hata kelimesi hem doruya ve hakikate ulamak anlamndaki savabn, hem
de bir eyi bilerek ve kastederek yapmak manasna gelen amdin kart olarak
kullanlr. Mesela hata ile adam ldrmekten sz eden ayette305 ve mmetten hata,
unutma ve zorlama altnda yaptnn kaldrldn bildiren hadiste306 geen hata
kelimelerinin kast ve amdin kart olarak kullanld sylenebilir.307
Hata terim olarak failinin iradesini ynelttii fiilin, olmasn istediinden
farkl bir ekilde meydana gelmesidir eklinde tanmlanr.308 Buna gre hata, failin
iradesinin fiile yneldii halde fiilden doan neticeye ynelmemesini, dier bir
ifadeyle failin fiili isteyerek yapmasna ramen sonucu istememesini ifade eder. Hata
halinde fail fiilindeki veya kastndaki yanlg veya yanllk sebebiyle hi istemedii
halde, hareketinden doan ve su saylan bir netice ile karlamaktadr.
302
303
304
305
306
307
308
bn Manzur, h t emd. I, 65.

H. Yunus Apaydn, Hata, DA, XVI, s. 437.
bnl-Cevzi, Nzhetl-Ayn, 271.
Nisa 4/92. (... ...)
bn Mace, Talak, 16. ()
Serahs, Mebsut, I, 170-171; Apaydn, Hata, DA, XVI, s. 437.
91
Hata, kusurun younluu bakmndan, kast ( )ve kastn almas (

)hallerinde daha aa durumdadr. nk hata eden kii, sz konusu fiili ilerken
kastl davranm deildir. Ancak gerekli zen, tedbir ve ihtiyat gstermemesi
sebebiyle, fiili sonucunda istemedii baz neticelerle karlamaktadr.309
Cafer fakihlerine gre hatay ne olduunu anlamak iin kasti ya da amdi
fiillerin bilinmesi lazm. Mesela Caferlere gre adam ldrmek eittir: amdi
katil, ibh-i amd ve hataul-mahz dr.310
Kasten adam ldrme ksas gerektirir. Ksas gerektiren katlin u aadaki
be unsurun olmas lazm. ehid-i Evvel bunlar u ekilde zetlemitir:311
a) ldrmenin gereklemesi: Katil ldrmeyi tam olarak gerekletirmesi
lazm. Yani ruhun bedende ayrlmas vaki olmaldr.
b) Masum bir cana kylmas: Katil eran ldrlmesi mbah olmayan bir
kimseyi ldrrse ksas uygulanr. Yoksa ksas der.
c) Katil ve maktul arasnda denkliin olmas: Katil ve maktul arasndaki
kefaet yada denklikten kast Mslman olup olmama ynndendir. Byle bir
denkliin yokluu ksasn uygulanmasna engeldir.
d) Kasti olmas: Ksas gerektiren dier bir art ise katilin kastl olarak bu
fiili gerekletirmesi lazm. Hata ile ldrd takdirde ksas uygulanmaz.
e) Dmanca olmas: Katil dmanca bir ldrmeyi gerekletirmesi lazm.
Mesela ocuun adam ldrmesinde dmanca vasfnn bulunmay ksasn
uygulanmasna engeldir.312
Hata ile adam ldrme ve ibh-i amdde ksas ugulanmaz. Suun faili diyet
demekle mkellef olur.
Ksas gerektiren artlarn biri de katlin kast olmasdr. Fiilde ve kastta
hatann olmamas amdi fiildir. Fiilde amdin olmas ve kastta hatann oluu ibh-i
309
310
311
312
Esen, slamda Su ve Ceza, 220.

Humeyn, Tahrirul-Vesile, IV, 384.
ehid-i Evvel, el-Luma s. 248. ()
Mmini, Hukuk- Ceza, s. 319-320.
92
amddir; Mesela babann ya da retmenin ocuunu tedip etmek iin dvmesi ve bu

dvme sonucunda lmn gereklemesi durmu ibh-i amdin rneklerindendir.
Fiilde ve kastta hatann mevcudiyeti hataul-mahzdr. Mesela hayvan avlamak iin
att okun hayvana deil de insan isabet etmesi hataul-mahzn rneklerindendir.313
2.2.1.2. eitleri
Fkhta hata ikiye ayrlmtr: Mtevellid hata ve gayri mtevellid hata.314
a) Mtevellid Hata: Mbah bir fiilin veya failin mbah zannettii bir fiilin
ilenmesinden kaynaklanan bir hatadr. Mtevellid hata, bir av hayvanna yaplan
atn insana isabet etmesi gibi dorudan veya izinli olarak umuma ak bir yolda
kaz yapt halde gerekli tedbirler alnmad iin oraya den birinin lmesi gibi
sebebiyet yoluyla da ilenebilir.
b) Gayri Mtevellid Hata: Mtevelled hatalarn dna kalan hatalardr. Bu
da, uyuyan birinin, yannda bulunan kn zerine yuvarlanp onu ldrmesi gibi
veya dorudan veya izinsiz olarak umuma ak bir yolda kaz yapt halde gerekli
tedbirler alnmad iin oraya den birinin lmesi gibi sebebiyet yoluyla
ilenebilemktedir.
Baz Fakihler dorudan mtevellid hata iin mutlak olarak hata kavramn
kullanrlar. Bazlar da buna hataul-mahz der. Dorudan gayri mtevellid hata ile
mtevellid olsun gayri mtevellid olsun sebebiyet yoluyla ilenen hata iin mecrelhata (hata hkmnde olan) tabirini kullanrlar. Baz fakihler de, farkl ekillerde
meydana gelmesini dikkate almayp btn hata eitleri iin sadece hata demekle
yetinirler.
Caferler gre hatann eitleri bulunmamaktadr. Hata kendisi tek eittir
ve ona da hataul-mahz denir. Hataul-mahz da fiilde ve kastta amdin bulunmama
durumudur. Dier bir ifadeyle hataul-mahz fiilde ve kastta hatann bulunmas
durumudur.
313
314
ehid-i Evvel, el-Luma, s. 257; Mmin, Hukuk- Ceza, 322-223.

)
(.
Udeh, et-Teriul-Cina, I, 435.
93
2.2.1.3. Hatann Cezai Sorumlulua Etkisi

Ceza mesuliyet aslnda eriatta ar tarafndan, ilenmesi ve terki yasaklanan
fiillerin fail tarafndan bilerek/kasten irtikap etmesinden meydana gelir. Hata ile
ilenen sularda ceza mesuliyet bulunmamaktadr. nk Allah Tel yle
buyurmutur:
Yanldnz eylerde size gnah/sorumluluk yoktur. Siz ancak (isteyerek
yaptnz) eylerden sorumlusunuz315 Dier bir ayette de hata ile adam
ldrmenin hkm yle aklanmtr:
Yanllkla olmas dnda bir mminin herhangi bir mmini ldrmesi asla
mmkn deildir. O halde kim, bir mmini yanllkla ldrrse mmin bir kle
azad etmesi ve lnn ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gerekir316
Allah Rasul bir hadisi erifte de yle buyurmulardr:
mmetimden hata, unutma ve ikrah altnda yaptklar (nn sorumluluu)
kaldrlmtr317
Hata ceza mesuliyeti kaldran ksm amillerdendir. Had ve ksas gerektiren
sularda kiinin hatal bulunmas durumunda, ksas der yerine diyet gelir. Yine bu
duurmda hadler der, mal itlafna giren bir ey ise tazmin edilir.
Caferlere gre zina haddini dren durumlardan biri de yledir: Kiinin
phe ile kendi hanm sanarak yabanc bir kadnla cinsel ilikide bulunmas durumu,
Bu durumdaki kiiye hatas sebebiyle had uygulanmaz.318
Hata ile adam ldrmeye gelince, Cafer fakihler konu ilikin ayetten319
hareketle hata ile adam ldren kiinin diyet demesine hkmetmilerdir. Hata ile
adam ldrmede kiinin ceza mesuliyeti yoktur. Diyet denmesi ceza mesuliyet
315
Ahzab 33/5. (... ...)

Nisa 4/92.
317
bn Mace, Talak, 16.
318
Tus, el-Mebsut, VIII, 6.
319
Nisa 4/92.
316
94
deil meden mesuliyetin kapsamna girer. Diyetin miktarnn muayyen olup

olmamas da Cafer fakihleri arasnda tartmaya neden olmutur. Kimi fakihlere
gre diyet, miktarnn eriatta belirlendii bir tazminatn addr. Miktar belli
olmayana er ya da hukumet denir. Dier bir ksm fakihler miktarn muayyen
olup olmamas nemli olmadn, ister muayyen ister gari muayyen olsun diyet
ad verilir demilerdir.320 Caferlere gre kasti katilde ksas maktln miraslar ile
her hangi bir nedenle drse, diyeti cannin kendisi der aklesi demez. Hata
sebebiyle meydana gelen katilde ise diyeti akle der.321
1976 ACKnn 34. maddesinin 1. fkrasna gre su kast u ekide yer
almtr:
1- Su kasd failin iradesini suu meydana getiren bir fiili yapmak iin
ynlendirmesidir ki hedeflenen suun neticesi ya da baka bir suun meydana
gelmesine neden olur.
1976 ACKnn 35. maddesinin 2. fkrasnn a ve b bentlerinde amd fiilin
vuku bulduu durumlar yle belirtilmitir:
2-Su aadaki durumlarda da amd saylr:
a- ahs kanun hkmlerince ya da anlama ile bir ii yapmakla sorumlu
olduunda kasten yerine getirmezse ve onun bu fiili terki dorudan suun vaki
olmasna neden olduu durumda,
b- Failin kendisi nceden ileyecei suun neticelerini tahmin ettiine
ramen suun vukuu ynnde bu ameli gerekletirdiinde.
1976 ACK, md. 36. Maddesinde gayri amd fiil yle tanmlanmtr:
Su, neticesinin meydana gelmesi failin hatasndan sadr olmas durumunda
gayri amd (hata) saylr. Bu hata ister failin ihmalkrlndan, saflndan,
320
321
Hu, el-Meban, II, 171, 299; Necef, Cevahirul-Kelam, XXIII, 2.

Humeyn, IV, 355.
95
tedbirsizliinden, dikkatsizliinden veya ister kanun, kararname ve emirlere riayet

etmemesinden kaynaklanm olsun.322
Zikredilen maddelerde failin fiil ve kastnda amdin bulunmas gerektii
vurgulanmtr. Bu durumda fail iledii suun cezasna arptrlacaktr. rnein
kasten adam ldrdyse ksas uygulanr.
Failin kastnda hatann bulunmas ceza mesuliyeti kaldrabilmektedir.
rnein hata ile adam ldrene ksas uygulanmamaktadr. Ksas uygulanmamas bir
tr mali tazminat olan diyeti de ortadan kaldrmamaktadr. Yani hata ile su ileyen
kiinin ceza mesuliyeti yok, meden mesuliyeti vardr.
1976 ACKnn 400. maddesinin 1. fkrasnda hata ile adam ldren kimseye
yle bir tazir cezas ngrlmtr.
ahsin ihmal, gaflet, dikkatsizlii ya da kanun kararname, layihalar ve
emirler riayet etmemesi sonucu adam ldrmesi ya da katil kast olmakszn meydan
gelmise 3 yla kadar hapis ve 36000 Afgany amayan para cezasna veya
ikisinden birine arptrlr.
2.2.2. Sarholuk ve Uyuturucu Madde Kullanm
Sarholuk, kiinin iki ve uyuturucu madde almas neticesinde ayldktan
sonra o esanadaki sz ve fiilerini bilemeyecek derecede akl melekelerinin zaafa
uramasn ifade eder. Arapada sarho323, sekran, sarho olma sekr ve
sarholuk hali skr kelimeleriyle karlanr. Kuran- Kerimde324 sekrann
oulu skara olmak zere yedi yerde sekr kknden treyen kelimeler geer.
322
1976 ACK, md. 36.

Trke'de kullanlan "sarho" ifadesinin asl Farsa olup " "eklinde yazlr. Afgan hukuk
kitaplarnda sarholuu ifade etmek iin "" , sarhou ifade etmek iin de " " ve ""
szckleri kullanlr.
324
Abdlbak, el-Mucem, s k r md.
323
96
Hadislerde325 sekran ve skr yannda ayn kkten treyen kelimelerin kullanmna

ska rastlanr.326
Tbb anlamyla sarholuk, alkol veya alkollu maddenin almasyla sinir
sisteminde depresyon yahut ksm feller meydana gelmesini ifade eder. Doktorlarn
hayati zellikleri ve organizmann ilevleriyle ilgili gleri zerine etki yapan eroin,
esrar, morfin, kokain gibi uyuturucu maddeler de bir eit sarholuk meydana
getirir. Kiinin fiil ehliyetine etkisi sebebiyle hukukun deiik dallarnda ele alnan
sarholuk ceza hukuku incelemelerinde daha zel bir yere sahiptir. Az, burun veya
injeksiyon yoluyla alnan alkol dndaki maddelerin, hatta az dnda bir yolla
alnan alkoll maddelerin sebep olduu fizyopsiik hali sarholuk sayabilmek iin
kanunda bu konuda aklk bulunmas gerektiini ileri sren ceza hukuku yazarlar
bulunmak birlikte hkim kanaat, alnan maddenin mahiyeti ve vcde giri biimi
deil kiinin akl melekelerinde meydana getirdii olumsuz etkinin dikkate alnmas
ve ayn sonucu verdii takdirde bu durumlarn da sarholuk kavram iinde mtalaa
edilmesi gerektii ynndedir. Alkol kullanm ile uyuturucu madde kullanmnn
yol at fizyolojik ve psiik sonular arasndaki farklara dikkat ekerek uyuturucu
maddeden ve alkoldan kayanaklanan sarholuk hallerinde ilenen sular hakkndaki
rejimin birbirinden farkl esaslara dayandrlmas gerektiini savunan yazarlar da
vardr.327
2.2.2.1. Sarholuun Tanm
Sarholuk iiki ve benzerlerinin alnmasyla ayldktan sonra yaplanlarn
hatrlanamayaca ekilde akl dengenin kaybolmas durumudur.328
325
326
327
328
Wensinck, el-Mucem, s k r md.

brahim Kafi Dnmez, Sarholuk, DA, XXXVI, 141.
Dnmez, Sarholuk, DA, XXXVI, 141-142.
97
2.2.2.2. Sarholuun ls
Fakihler, sarholuun lsn belirleme yani kiinin iledii sutan sorumlu
saylabilmesi iin hangi hallerin onun sarho olduunun gstergesi saylams
hususunda farkl grler ortaya koymulardr. Bunlardan bazlar yledir:
Ebu Hanifeye gre, kadn erkei, yeri g, eni boyu, hanm ile cariyesini
ayrt edemeyecek derecede bilincini kaybeden kii sarho saylr. Bu l,
sarholuun sonucunu dikkate alarak belirlenmitir ki; Ebu Hanife hrszlk, zina ve
dier had sularnda da hep nihayete bakmaktadr. Sarholuun nihayeti de, eyay
birbirinden ayramayacak kadar srr halinin kiiyi kaplam olmasdr.329
Ebu Yusuf ve mam Muhammede gre, szn kartran, konumasnda ve
cevabnda istikrarl olmayandr. Bu konuda rf dikkate alnr. iki itikten sonra
szn toprlayamayana kiiye sarho derler.330
2.2.2.3. Sarholuun Cezai Sorumlulua Etkisi
Sarholuun ceza mesuliyete etkisi sarholuun nasl meydana geldiine
bal olarak deimektedir. Sarholuk iki ekilde meydana gelir:
a) Haram olmayan yoldan sarholuk: Susuzluktan lecek dereceye gelip
baka iecek bulamayan kimsenin iki imesi durumu veya baz ilalarn alnmas ile
meydana gelen sarholuk buna rnek gsterilebilir.
Bu yoldan sarho olan kimse eran sorumlu olmaz. Kendisine ceza
uygulanamayaca gibi, boama ve alm satm gibi tasarruflar geerli olmaz.
b) Haram yoldan sarholuk: Bile bile iki ve benzeri maddelerin
alnmasyla meydana gelen sarholuktr.
329
Serahs, Mebsut, XXIV, 30; Kasan, Bedaius-Sanai, V, 117-118; Esen, slamda Su ve Ceza, s.
132.
330
Serahs, Mebsut, XXIV, 30; Kasan, Bedaius-Sanai, V, 117-118; Esen, slamda Su ve Ceza, s.
132.
98
Bu nevi sarholuk, mkellefiyeti ortadan kaldrmaz. Bu yoldan sarho olan

kimse btn er hkmlerle ykmldr. Din vecibeleri, onlarn edas iin tayin
edilen vakitlerinde yerine getirmemesinden tr gnahkr olur. Boama, alm satm
vb. dier hukuk tasarruflar geerlidir. nk akln yitirmi deildir; fakat kendi
isyankr davran ile itab anlama kabiliyeti geici olarak ortadan kalkmtr. te bu
duruma binaen, haram olan bu fiilin ilenmesine mani olmak ve ileyeni
cezalandrmak iin, ibadetlerini vaktinden sonraya brakmann gnahna katlanma ve
namaz, oru gibi kazas mmkn olan ibadetleri kaza etme mkellefiyeti uhdesinde
braklmtr.
1976 ACKda ceza mesuliyet kaldran amillerden biri de sarholuktur. lgili
maddelerde sarholuk idrak ve uuru ortada kaldran bir amil olarak kabul edilmitir.
Sarholuk ister iki imekle ister uyuturucu almakla meydana gelmi olsun durum
ayndr.
Sarho edici maddelerin kullanm u aadaki ekillerde gerekleir:
a) krah ve zaruret sebebiyle sarho olma hali
b) Tedavi amal uyutucu ve sarho edici maddelerin kullanma
c) Kiinin sarho edici ve uyuturucu maddelerin bu zelliklerini bilmeyerek
kullanmas
d) Sarho edici ve uyuturucu maddeleri elenmek ve kafay ekmek
maksadyla kullanmas
e) Su irtikb maksadyla ve kasten sarho edici maddelerin kullanlmas
Yukarda ziredilen durumlarn ilk nde (a, b, c,) dinen ve kanunen cezai
sorumluluk bulunmamaktadr. slam Hukukunda kii ikrah ya da zaruret sebebiyle
sarholuk meydana getiren ikiyi iebilir. Bu durumda kiiye had cezas uygulanmaz.
Tedavi maksatl bu maddeler kullanlsa da durum ayndr. Yani ceza mesuliyet
meydana gelmez. Ancak kii haram yoldan elenmek maksadyla sarho edici
maddeyi zellikle iiyi kullanrsa cezai mesuliyeti tamdr. Byle kimse sarho iken
iledii suun cezasna arptrlacaktr. Eer iki su irtikb iin iildiyse kiinin
99
ceza mesuliyet tam olmak beraber arlatrc meyyideler uygulanr.331 Konuyla

ilgili 1977 ACKdaki maddeler yledir:
Madde 68. 1- ahs su irtikb srasnda sarho edici ya da uyuturucu
madde kullanm sebebiyle idrak ve uurunu kaybettiyse, madde kullanm da zorla
veya mrtekibin bilgisi dnda gereklemise cezalandrlmaz.
2-Bu maddenin 1. fkrasnn kapsamna giren ahs idrak ve uurunu tam
olarak kaybetmediyse, Bu kanunun 67. Maddesinin 2. fkrasnn hkmne mutabk
cezalandrlr.
67. Maddedeki hkmler yledir:
1- ahs su ilerken cnun veya dier akl hastalklar sebebiyle idrak ve
uuru kaybetmise ceza mesuliyeti yoktur cezalandrlmaz.
2- ahs cinayet ve cnha suu ilerken idrak ve uur noksanlna mptela
ise mahkeme onu mazur grr ve onun hakknda bu kanunda hafifletici durumlara
ilikin hkmlere riayet eder.
3- Bu maddenin 2. fkrasnn kapsamna giren kiilerin kabahati su saylmaz.
Sekir (sarholuk) ibadetler, muamelat ve cinayetleri yakndan ilgilendiren bir

kondudur. Fkh literatrnde bu konu genie yer verilmitir. Sekrin ibadetler ve
muamelata etkisini mstakil almalara havale ederek su ve cezalara etkisini ksaca
ele alacaz. Aratrmamzn snrlar ve erevesi gerei sekirin Cafer mezhebine
gre ceza mesuliyeti kaldrp kaldrmad konsunu inceleyeceiz.
Cafer mezhebine gre sarhoun fiilleri lehine ve aleyhine olmak zere ikiye
ayrlr. Sarhoun talak, kle azad ve hukuk muameleri sahih deildir. Ancak sarho
kimsenin zina, livate, kazif, hrszlk, yaralama ve adam ldrme gibi sular ilemesi
ceza sorumluluu kaldrmaz. Kiinin sarhoun halde iledii sularn tm hkm
ayk olan kimsenin hkm gibidir. Buna gre sarho edici maddleri kullanmken
331
100
zina eden kimseye had cezas uygulanr. Hrszlk yaptysa eli kesilir, sarholuk adam
ldrmenin gerekesi olamaz bu durumda olan ahsa ksas uygulanr.332
2.2.2.4. Uyuturucu Maddeler ve Cezai Mesuliyet
Uyuturucu maddeleri kullanma ceza mesuliyetin artlarndan olan idraki
ortadan kaldrd iin sarholua benzemektedir.
Birey ve toplum iin nemli zararlar bulunduundan islamiyette sarho edici
ieekler kesin biimde yasaklanmtr. Rasul-i Erkemin ilk muhatablarn oluturan
toplumda iki alkanl olduka yaygn bulunduundan bu konuda tedric bri
yntem uygulanm, nce ikinin baz zararlar bulunsa da zarar ve gnahnn daha
byk olduunu ardndan namaza sarhoken yaklalmamas gerektiini bildiren
ayetler ve nihayet bunlar kesin biimde yasaklayan Maide sresinin 90-91 ayetleri
nazil olmutur. Hz. Peygamber (s.a) de birok hadisinde sarho edici ieceklerin
haram olduu belirterek bu yasa teyid etmi ve ilgili hkmleri aklamtr.333
Rasulllah (s.a.) yle buyurmutur:
Her sarho edici ve mfettir olan haramdr334
Hadiste Rasulullah mskir ve mftir/mfettirin kullanmnn haram olduunu
belirtmitir. limlere gre hadiste belirtilen mftir/mfettir ifadesi uzuvlarda
uyuukluu meydana getiren her eydir.335
Uyuturucu maddenin ceza mesuliyeti etkileyip etkilemedii hususunda
ayr gr serdedilmitir.336
a) Uyuturucu kullanmak/almak had cezasn gerektir.
332
333
334
Tus, Mebsut, VII, 287.

Dnmez, Sarholuk, DA, XXXVI, s. 141.
Ebu Davud, Eribe, 5; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, XLIV, 246. )
) . ( :
)bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, XLIV, 247.
335
336
Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 222.

Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 221-222.
101
b) Uyuturucu kullanmak haramdr. Ancak bu sebeple sarho olan kimseye

had deil tazir uygulanr.
c) Uyuturucunun
tedavi
amal
kullanldda,
zaruret
miktarnca
alnmasnda bir mahzur yoktur ve haram deil mbahtr. Uyuturucuyu tedavi deil
de elenmek iin kullanldnda ise haramdr. Bu durumda kiiye had deil tazir
cezas uygulanr.
Caferi mezhebine gre mazeretsiz bir ilac kullanp akl zail olan kimse
sarho hkmne tabidir. Sarho ise ayk kimsenin hkmlerine tabidir. Yani iki ya
da herhangi bir madde kullanm sebebiyle sarho olan kimse su ilerse ceza
mesuliyeti kalkmaz. ledii suun cezasna arptrlr.337
Afgan Ceza Kanununa gre sarholuk ile ilgili hkmler uyuturucu madde
kullanm iinde geerlidir. 1976 ACKda sarholuk ve uyuturucu maddeler ayn
maddelerde yer almtr. Dolaysyla tedavi, ikrah ve zaruret hallerinde uyutucu
maddelerini kullanmak zorunda kalan kimselerin ceza mesuliyeti yoktur. Ancak
sarholuun ceza mesuliyete etkisi ele alnrken ifade edildii gibi bu maddeleri
bilerek, kasten, elence amal ve su ilemek kasdyla kullanmak ceza mesuliyet
ortadan kaldrmaz. Bu durumdaki kimselere arlatrc meyyideler uygulanr.338
2.2.3. Zaruret Hali (Izdrar)
Szlkte Zaruret, Iztrar mastarndan isimdir. Izdrar muhta ve mecbur
etmek demektir.339 Iztrar veya zaruret tpk icbar ve ikrah gibi fkh terimlerden bir
terimdir. Dardan her hangi bir tehdit olmakszn kiinin can ve maln korumak
amcyla dinen ya da hukuken gayri meru ve su saylan bir eylemi irtikp etme
halidir. Mesela kiinin alktan lmemek iin frndan ekmek almas gibi ya da
zaruret halinde dinen yenmesi yasaklanan domuz etini yemesi gibi.340
337
Tus, Mebsut, VII, 50. )
(
338
339
bn Manzur, Zarara md. IV, 483.
340
Velid, Mesuliyet-i Keyfer, s. 164.
102
Zaruret halininin meruiyeti ayet ve hadisle sabittir. Allah Teala Bakara

suresinde yle buyurmutur:
Allah size ancak lm hayvan (hayvan boazlarken akan) kan, domuz
etini ve Allahtan bakas adna boazlanan yasaklad. Ama kim (a kalr da)
istemeyerek/helal saymayarak ve de snr amadan (gnah yolunda da olmakszn)
bunlardan yemek zorunda kalrsa, ona bir gnah yoktur! nk Allah ok balayan
ve ok merhamet edendir.341 Dier bir ayette ise yle buyrulmutur:
Fakat her kim a kalr da, gnah ilemek dncesi olmakszn (ve de ar
gitmeden/gnah yolunda da olmamak artyla) bunlardan yemek zorunda kalrsa,
phesiz ki Allah, ok balayan, ok acyandr342
2.2.3.1. Tanm
Bir fkh terimi olarak zaruret; dinin yasak ettii bir eyi yapmaya veya
yemeye zorlayan, iten durum demektir.343
2.2.3.2. Zaruret Halinin Gereklemesinin artlar
Zaruret halinin gereklemesi iin baz artlar bulunmaktadr. Bu artlar
olmadan zaruret hali tahakkuk etmez. Zaruret halinin meydana gelmesi iin genel
olarak u drt art ileri srlmtr:344
a) Kiinin kendisine veya bakasna ynelik can veya organ telefi korkusu
bulunmaldr.
b) Zarar derhal vaki olmaldr. leriye dnk olmamaldr.
c) Yasak / haram olan fiilin irtikb szkonusu zararn kaldrlmas iin tek
yol olmaldr. Mbah yolla defi mmkn olan bir zaruret buna dhil deildir.
d) Zararn defi gerektii kadar olmaldr.
341
342
343
344
Bakara 2/173.
Maide 5/3. ( ...)
Hamdi Dndren, Zaruret, A, VIII, s. 325.
103
2.2.3.3. Zaruret Halinde Ceza Sorumluluk

Zaruret halinin ceza mesuliyete etkisi olup olmamas konsunda farkl
grler vardr ve ilenen sua gre deimektedir. Bunlar; Zaruret halinin hibir
ekilde etkilemedii sular, Zaruret halinde mbah olan sular ve Zaruret hali
sebebiyle suluya cezann uygulanmad durumlar olarak e ayrlr.345
a) Zaruret Halinin Hibir ekilde Etkilemedii Sular: Zaruret halinde
adam ldrme, yaralama ve organn telef edilemsi mbah hale gelmez. Bu durumda
ceza sorumluluk ortadan kalkmamaktadr. Kii kendisini tehlikeden kurtarmak iin
baka birinin canna kyamaz, organn telef edemez veya yaralayamaz. Mesela Gemi
kaptan geminin batmamas ve ykn hafiflemesi iin birka kiinin denize
atlmasn talep edemez. Bunu yaparsa ceza mesuliyetten kurtulamaz. Masum bir
kimsenin bakas tarafndan ldrlmesi, yaralanmas veya organnn telef
edilmesinin haram olduu konusunda ittifak vardr.
b) Zaruret Halinde Mbah Olan Sular: eriatta Zaruret halinde mbah
olduuna dair nass bulunan sularn zaruret halinde de ilenmesi mbahtr. Bu yeme
ve imeye zel bir durumdur. rnein murdar et, domuzun yenilmesi ve kann
iilmesi zaruret halinde mbah olan fiiller ksmna girer. Bu ve buna benzer sularn
zaruret halinde ilenmesinin su olmad ve ceza mesuliyeti kaldrd konusunda
ittifak vardr. Zaruret halinde mbah hale gelen ve yenilmesi caiz olanlarn miktar
zarurete gre snrlanmtr. Mesela, lmle kar karya kalan kimsenin zaruret
halinden yararlanmas, haram olan eyi lmeyecek kadar yemesinden ibarettir.
c) Zaruret Hali Sebebiyle Suluya Cezann Uygulanmad Durumlar:
Yukarda zikredilen durumlar dnda zaruretten dolay haraml devam eden ve
mrtekibine cezann uygulanmad sular vardr. Mesela a ve susuz kimsenin
yiyecek ve iecei hrszlkla elde etmesi gibi.
Cafer mezhebine gre zaruret halinde yenilip iilmesi haram olanlarn
yenilmesi ve iilmesi helal hale gelir. Zaruret halinde kiinin kendisine, ailesine,
345
Udeh, et-Teriul-Cina, I, 577-581.
104
malna, rzna def edilmesi gc bir durum meydana gelirse cezai sorumluluu
ortadan kalkar.346
Caferi mezhebine gre ceza mesuliyetin kalkp kalkmad u hkmlere
tabidir:347
a) Su ilendiinde cezann kaldrld durum: Zina, livate gibi sular
buna girer. Iztrar teklifi ortadan kaldrd iin ilenen sularn cezasn da
kaldrr.348
b) Meydana gelen zararn tazmin edilmesi durumu: Eer ztrar ikrahtan
kaynaklanyorsa, mkrih tazminle mkellef olur. Mesela mkrihin bakasnn maln
telef ettirmesinde olduu gibi. Fakat baz durumlarda muztar verdii zarar tazmin
etmekle mkellef olur. rnein zaruret halinde hrszlk yapmak suretiyle bakasnn
maln alan kimse daha sonra alnan mal tazmin eder.349
c) Zaruret halinde haram olan eylerin yenilmesi: Yenmesi ve imesi
haram olan eylerin zaruret halinde yenilmesinde bir saknca yoktur, helal hale gelir.
Bu durumda haram olanlar yemeyerek direnen kimse gnahkr olur. Hatta cann
kurtarmak iin yenmesi vacip hale gelir.350 Cafer limlere gre normalda haram
olan fakat zaruret halinde helal hale gelen yiyecek ve ieeklerin haddi amadan ve
zaruret miktarnca yenilmesi gerekir. Kuran- Kerimde351 ya ( )ve ad ()
eklinde zikredilen kimselerin zaruret halinde helal hale gelen yiyeceklerden
faydalanmalar Cafer fakihlerin ounluuna gre caiz deildir. Bu gibi kimsler iin
Haramlk devam eder.352
1976 ACKda zaruret hali ile ilgili hkm yledir:
346
347
348
349
350
351
352
Ensar, Farhang- Fkh, I, 542; Necef, Cevahirul-Kelam, XXXVI, 426-427.

Ensar, Farhang- Fkh, I, 543.
Necef, Cevahirul-Kelam, XLI, 262.
Necef, Cevahirul-Kelam, XXXVI, 438.
Necef, Cevahirul-Kelam, XXXVI, 432.
Bakara 2/173; Maide 5/3.
ehid-i San, Mesalikl-Efham, XII, 115-116.
105
ahsn kendi ya da bakasnn can ve mal byk ve an bir tehlike ile kar
karya gelirse ve bu tehlikeyi su fiili irtikp etmeden def edemeye kadir deilse
mesul saylmaz. Ancak ahs kasten mezkr tehlikenin meydana gelesine sebep
olmu olmamas ve itinap edilen zararn su irtikb sonucu meydana gelecek
zarardan daha ar olmas lazm.353
Maddeye gre insann kendi can, mal ya da bakasnn mal ve canna byk
ve an tehlikelerin olumas durumunda kii su ilemek zorunda kalrsa ceza
mesuliyeti yoktur. Yine bu maddeye gre kii kasten sz konusu tehlikeyi meydana
getirmi olmamas lazm.
2.2.4. Uyku Hali (Nevm)
Uyku insanolunun tabii zelliklerindendir. Tm varlklar yaratan ve insann
hizmetine sunan Allah insann dinlenmesi iin ona uyku nimetini bahetmitir. slam
hukuku asndan uykuya ynelik bir takm hkmlere yer verilmitir. Bu
hkmlerin geneli ibadetler ve muamelat bahislerinde zikredilir. Biz aratrmamzda
uyku halindeki ahsn iledii sularn kiiyi ne derece sorumlu kldn ele almaya
alacaz.
2.2.4.1. Tanm
Nme kknden treyen nevm uyku demektir. Uyuyan kiiye nim
denir. Nevm yani uyku szlkte sessiz, sakin ve asude olmak, rahatlamak,
uyuklamak demektir.354
bn Abidin (1252/1836) uykuyu yle tarif etmitir: insann iradesi dnda
meydana gelen doal bir durgunluk ve sakinlemedir, zahiri ve batn duyularn
salkl olmasna ramen alamasn engeller. Uyku akl kullnmay da engeller ve
mkellefi haklar yerine getirme konusunda aciz brakr.355
353
1976 ACK, md. 95.

Halil b. Ahmad, Kitabul-Ayn, Nevm mad. IV, 279-280; bn Manzur, Lisanul-Arab, Nevm
md. XII, 595-596; Mv. F. Nevm md. XLII, s. 15.
355
bn Abidin, Haiyet Reddl-Muhtar, I, 152.
354
106
2.2.4.2. Uyku Halinin Ceza Mesuliyete Etkisi

Uyku halindeki kiinin vcub ehliyeti devam etmesine karlk eda ehliyeti
yoktur.
Bu
yzden
uyuyan
kii
uykusu
srasnda
tahakkuk
eden
dini
ykmllklerden sorumludur. Hakalarn kaybetmez ve borlarndan da mesul

olmaya devam eder.356
Uyuyan kiinin adam ldrme ve messir fiilleri hata ve mecral-hata (hata
hkmnde olan) kapsamna deerlendirilir. Hata ile ilgili hkmler uyku halinde su
ileyene uygulanr. rnein uyuyan kimse yannda yatan kiinin zerine yuvarlansa
ve byle ldrme fiili meydana gelse, uyuyan kimse hata ile adam ldrm kabul
edilir. nk uykudaki kimsenin adam ldrme kast bulunmamaktadr.357
Uyuyan kii o srada verdii zararlar tazmin ve telafi etmekten sorumlu
tutulur; ancak cezai ehliyeti yoktur. Diyet ve tazminat ykmll aynen devam
ettii halde hakknda cezaya hkmedilmez. nk yaptklarnda kast unsuru
bulunmaz. Ayrca uyuyann manevi uhrev sorumluluktan da muaf tutulur.358
Hz. Peygamberden (s.a.) sorumluluun kendilerinden kaldrld anlatan bir
rivayette ki bu rivayet Ehl-i snnet ve i hadis kitaplarnda yer alr, uyku halindeki
kii de zikredilmitir.
: :

.
Rasulullah (s.a.): kiiden kalem (amel defterine kayt) kaldrlmtr:
uyuyandan uyanncaya kadar, ocuktan ihtilam oluncaya kadar ve deliden akl bana
gelinceye kadar buyurmutur.359
356
Vehbe Zuhayl, Usulul-Fkhl-slam, I, 172; Mahmud Rifat Kademolu, Uyku, VIII, s. 132.
Mevsl, el-htiyaru li Talilil-Muhtar, V, 26. Mv. F. Nevm md. XLII, s. 23-24.
358
Mahmud Rifat Kademolu, Uyku, VIII, s. 132.
359
Buhar, Talak, 11, Hudud, 22; Ebu Davud, Hudud, 17, Tirmiz, Hudud, 1; Nesa, Talak; 21; bn
Mace, Talak, 15; Darim, Hudud, 1; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, I, 140; bn Bitrk, el-Umde, s. 257258; bn Ebil-Cumhur, Avaliyul-Leal, I, 47, III, 528; Allame Meclis, Biharul-Envar, XXX, 681683.
357
107
Caferi fkhna gre uur ve idrak teklifin (sorumluluun) meydana gelmesinin

artdr. Uyku halindeki kimsenin mkellef olmas dnlemez. Kiinin uyku
halinde iledii sulara ceza verilmez. Had ve tazir gerektiren cezalar da
uygulanmaz.360
Mesela stanne dndaki bir kimse uyku halinde birinin zerine dmesi
veya baka bir hareketi sonucu o kii lrse ksas gerekmez. Diyeti mbair der
diyenlere karlk akilesi der diyenler de vardr. Daha doru gre gre diyet
gerekmez. 361
Muhammed Hasan en-Necef (v.) uyku halinde adam ldrmenin hata ile
adam ldrmeye benzediiniz ve hata ile adam ldren kimsenin akilesinin diyet
demesi gerektiini nakletmi ve Caferi mezhebindeki en doru grn bu ynde
olmas gerektiini vurgulamatr.362
Uyku halindeki snnet annenin bebein zerine dmesi veya baka bir
hareketi sonucunda bebek lrse, stannenin durumuna gre hkmedilir; yle ki
eer stannelii geim derdi ve fakirlikten yapyorsa diyeti akilesi der, fakirlik ve
geim derdi dnda bu grevi yapyorsa diyeti kendisi der.363
2.2.5. Baygnlk (ma)
Biz bu aratrmada baygnln ibadetler ve muamelat alanna ilikin etkilerini
deil sadece ceza sorumlulua etkilerini ksaca Afgan Ceza Hukuku ve Cafer
fkhna gre mukayeseli bir ekilde ele almaya alacaz.
2.2.5.1. Tanm
slam hukukunda baygnlk anlamnda kullanlan ma kelimesinin
kknde rtmek, perdelemek manas vardr. Baygnlk da bir bakma akl rten bir
hal olduundan bu kelime ile ifade edilmitir. Baygnlk, istek dnda insann akl ve
360
361
362
363
ehid-e Sani, Mesalikul-Efham, XV, 165; Heyet, Ferhang-e Fkh, III, 512-513.
Hu, Mebaniyu Tekmiletil-Minhac, II, 222.
Necef, Cevahiriul-Kelam, XLIII, 51-52.
Necef, Cevahirul-Kelam, XLIII, 85; Hu, Mebaniyu Tekmiletil-Minhac, II, 223.
108
iradesinin geici olarak arzaya uramasdr.364 Dier bir ifade ile baygnlk geici bir
sre iin akl ve uurun kapal olmas, kullanma imknnn bulunmamas halidir ve
bir ehliyet engelidir.365
Baygn kimseye muma aleyh denir. Akl gcn geici olarak perdeleyip
zihni faaliyeti engelleyen bu fizyolojik hal koma eklinde uzunca bir zaman da
srebilir. Bu mddet iinde kiinin ibadet mkellefiyeti, ayrca uursuz ve iradesiz de
olsa sebep olabilecei ve hukuk sonular douran fiillerinin hkm ve yar baygn
halde iken yapabilecei szl tasarruflarn geerli olup olmayaca noktalar
asndan baygnlk hali fakihlerin ilgi alanna girmitir.366
2.2.5.2. Baygnln Ceza Mesuliyete Etkisi
Baygnlk mahiyet olarak uyku halinden daha ardr. Hkm asndan uyku
ile benzer hkmlere tabidir. Ancak yle bir fark var: uyku halinde eda ehliyetini
olmasa vucb ehliyeti devam eder. Baygnlk halinde ise ne eda ehliyeti vardr ne de
vucb ehliyetinin mevcudiyetinden bahsedilir. Ksa sreli bir baygnlk halinde
vucb ehliyeti devam eder.367
Baygnlkta insann hr iradesi ve su ileme kast olmad iin cezai
sorumluluktan da bahsedimez. Baygn kimse hata ile su ileyen kimse gibidir. Bu
sebeple bu durumdaki sulara mecral-hata (hata hkmnde olan) olarak
deerlendirilir. Allah haklarna mteallik sular meydana geldii ise affedilmi
saylr ve baygn cezalandrlmaz. rnein iki imek, zina etmek, irtidat vs. Kull
haklarn ilgilendiren bir su ilerse, bunlar affedilmez. rnein; baygn kimsenin bir
ocuun zerine dp onu ldrrse diyet gerekir. Diyeti de akilesi der. nk
baygna hata ile su ileyen kimse gibi muamele edilir.
368
Baygnlk mali ceza ve
zararlar ortadan kaldrmaz. Aylmadan hemen sonra zararlar tazmin edilir.369

364
A, Baygnlk I, s. 211; Mv.F. ma, V, 267.

Mehmet Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, Baygnlk md., s. 47.
366
Halil Unat, Baygnlk, DA, V, 245.
367
Vehbe Zuhayl, Usulul-Fkhl-slam, I, 172.
368
M. Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 364; Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, s. 229;
Mv.F. ma, V, s. 271; Halil Unat, Baygnlk, DA, V, 245.
369
A, Baygnlk I, s. 211.
365
109
rnein kiinin baygnlk srasnda deerli bir eye arpp onun krlmasna, bir
ocuk zerine dp yaralanmasna veya lmesine sebebiyet vermesi gibi mala ve
cana ynelik olmak zere meydana getirebilecei zararlar karlamakla ykml
kabul edilmitir. Baygn kimsenin kastsz olarak sebebiyet verdii bu tr fiillerde
slam hukukular zarara urayan tarafn hakkn n planda tutmu ve yanllkla
adam ldrmede (hataen katil) olduu gibi zarara sebebiyet veren kiinin bu zararn
telafisine katlmas adalete daha uygun deceini kabul etmilerdir.370
Cafer fakihlerine gre baygnlk ceza mesuliyet dren sebeplerdendir.
Ksa sreli baygnlk geiren kimse uyku halindeki kimse gibi deerlendirilmi, uzun
sreli baygnlk geiren kimse de ocuk veya deli gibi muameleye tabi tutulaca
gr mevcuttur.
Rasulullah (s.a.): kiiden kalem (amel defterine kayt) kaldrlmtr:
uyuyandan uyanncaya kadar, ocuktan ihtilam oluncaya kadar ve deliden akl bana
gelinceye kadar. Buyurmutur.
Caferlere gre bu hadiste geen uyuyan kimse iin geerli olan hkmn
baygn iin de geerli olacan belirtilmitir. ster had ister tazir gerektiren sular
olsun, baygn cezaya arptrlmaz. Ayn zamanda baygnn iledii sutan dolay
uhrev sorumluluundan da bahsedilmez. nk baygnn irade ve su kast
yoktur.371
2.2.6. Unutma (Nisyan)
Nisyan
nesiye
kknden
tremitir,
unutmak
demektir.
Kuran-
Kerimde372 ve hadislerde373 nisyanla ayn kkten treyen kelimeler ve zellikle

nesiye fiilinin kullanmnn ska rastland gibi baz hadislerde nisyan kelimesi
de gemektedir. Ayetlerde Allahn unutmasnn sz konusu olamayaca
370
371
372
373
Halil Unat, Baygnlk, DA, V, 245.

Ensar, Mevsuatl-Fkhiyye, IV, 267-268.
M. Fuad Abdulbak, el-Mucem, nsy md. s. 700.
A. J. Wensinck, el-Mucem, nsy md. VI, 441-444.
110
belirtilirken374 nisyan kknden treyen fiiller Allah hakknda sadece terk etme,
kullar hakknda ise hem terk etme hem de unutma anlamlarnda kullanld
grlmekte, birok ayet ve hadiste gerek soyut biimde gerekse baz somut
durumlara ilikin olarak kullanlan ifadelerden unutmann dinen bir mazeret kabul
edildii anlalmaktadr.375
2.2.6.1. Tanm
Nisyan szlkte unutmak376, ertelemek, bilerek veya bilmeden terketmek
demektir.377 Nisyan Hatrlama ve ezberlemenin zddr. Hatrlanmas mmkn bir
eyin hatrlanmamas durumunda nisyandan sz edilir. Fkh bakmdan bir ehliyet
arzas oluturur.378
Psikolojinin en genel anlamyla unutma hafzada bulunan bilgilere
eriilmemesini ifade eder ve bunun sebepleri, daha nce renilmi bilginin artk
kaytl olmamas yahut kaytl olup da o an iin arm ilikilerinin kurulmamas
veya zayf olmas eklinde iki noktada toplanr. Daha nce veya daha sonra renilen
malzemelerin araya girmesi unutmay hzlandrabilen amiller arasnda saylr ve
araya giren malzeme miktarnn artp hatrlanacak malzemeye benzerlik tamasnn
unutma miktarn arttrd belirtilir.379
Baz fkh usul mellifleri nisyann mahiyeti hakknda aklama yaparken
deiik nisyan tariflerini aktarp zellikle uyku (nevm) baygnln (ima) nisyandan
farkl olduu noktalara dikkat eker. Dil ve usul limlerince nisyanla zhul
(aknlk, zihin karkl), sehiv ve gaflet halleri arasndaki iliki, bilhassa sehivnisyan mukayesesi zerinde durulmu. Genellikle bunlarn ilmin zdd olma
374
Meryem 19/64; Taha 20/52.

brahim Kafi Dnmez, Nisyan, DA, XXXIII, s. 145.
376
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, IV, 219.
377
Tahanev, Keafu Istlahatl-Fnn, II, 1694; brahim Kafi Dnmez, Nisyan, DA, XXXIII, s.
144.
378
Abdulaziz el-Buhar, Keful-Esrar an usulil-Bezdevi, IV, 387; Udeh, et-Teriul-Cina, 438;
Mahmud Mevla Muhammed Salih el-Mazederan, erhu Usulil-Kaf, I, 242; Rifat Kamedolu,
Nisyan, A, VI, s. 241.
379
brahim Kafi Dnmez, Nisyan, DA, XXXIII, s. 144.
375
111
noktasnda birletikleri belirtilirken aralarndaki farklar konusunda da deiik

aklamalar yaplmtr.380
2.2.6.2. Unutmann Ceza Mesuliyete Etkisi
Fakihler arasnda unutma hkmleri konusunda ihtilaf vardr. Baz fakihlere
gre unutma ibadetler ve ukubatta genel bir mazerettir. eriatta yaygn olarak kabul
edilen prensibe gre unutarak bir yasak fiili ileyen kimseye ne ceza verilir ne de
gnahkr saylr. Unutmann cezai mesuliyeti drmesi veya hafifletmesi sz
konusu ise de medeni mesuliyete herhangi bir etkisi yoktur. nk insann mal ve
can dokunulmazdr.381
Nisayann isann fiilerine muhtemel etkileri, ilenen fiilin Allah hakk ve kul
hakk olmas durumu, fiil ilenirken nisyann beer olmann tabi sonucu saylamas
(asl nisyan) ve insann kendi kusurundan meydana gelen nisyan durumu,
mkelleften yaplmasn istenenler (memurat) ve kanmas istenenler (menhiyyat)
dumununa gre incelenir.
Allah haklar kapsamndaki konularda mazeret saylabilen nisyann kul
haklar ile ilgili meselelerde zarar gren tarafn sbt haklarnn zayi olmasna yol
aacak bir gereke olarak kabul edilmemesidir. Buna nisyan Allah haklar ile
snrlandrlmtr. Kiinin Allah haklar erevesinde kalan ve su tekil eden bir fiili
yasak olduunu unutarak ilemesi durumunda nisyann geerli mazeret saylmas
gerektii dnlebilirse de yasakln hatrlanmasna imakan vermeyecek biimde
ve tabi saiklerle yasak fiile ynelme hali ok nadir olduundan nisyann ilke olarak
ceza hkmlerine tesir etmeyecei kabul edilmitir. Yeni Mslman olmu bir
kimsenin iddetli susuzluk durumunda yasak olduunu unutarak arap imesi
rneinde grld gibi baz istisna durumlardan sz edilebilirse de kiinin suu
unutarak ilediini ispat etmesi hayli zor bir durum olduundan ceza hukuku
alannda nisyann etkisinin son derece snrl kalmas kanlmazdr.382
380
381
382
brahim Kafi Dnmez, Nisyan, DA, XXXIII, s. 145; Mv.F. Nisyan, XL, 264-265.
Abdulaziz el-Buhar, Keful-Esrar an usulil-Bezdevi, IV, 388; Udeh, et-Teriul-Cina, 439.
Udeh, et-Teriul-Cina, I, 439-40; brahim Kfi Dnmez, Nisyan, DA, XXXIII, s. 146.
112
Nisyan iki eittir: a) Asl nisyan: Beer olmann tabi sonucu saylabilecek
unutmadr. Bu tr nisyan dini hkmlerde geerli bir mazeret olabilir. b) Kiinin
kendi kusuru sonucu iine dt unutmadr. Bu nevi nisyan geerli bir mazeret
olarak kabul edilmez; zira mkellef hatrlamay salayacak sebeplere tevessl
etmedii iin knama ve muahezeyi hak etmitir. Fakihler kusurun bulunup
bulunmadn belirlerken unutmann hangi artlarda gerekletiine ilikin tahliller
yaparlar ve zellikle galebe kavram zerinde durarak unutmann youn biimde
bulunaca halleri ayrt etmeye alrlar. Bunlardan kan sonu, objektif olarak din
vecibenin zellikleri dikkate alndnda yaplmas ve yaplamamas gerekeni
hatrlatacak artlar iinde gerekleen fillerde unutmann mazeret saylmamas, aksi
halde mazeret kabul edilmesi eklinde zetlenebilir.383
2.2.7. Bilmemek (Cehil, Cehalet)
Fkh usul eserlerinin, slam hukukunda sorumluluk ve haklarn genel
teorisini ele almay hedefledii sylenebilecek olan el-mahkum fih veya el-mahkum
biha blmnde sorumluluun temel ilkeleri aklanrken ncelikle kiinin ne ile
ykml olduunu bilmesi art zerinde durulur. Bu art, slamda kiinin sorumlu
tutulmas iin ykmlln kendisine bildirilmi olmas gereini ifade eden tebli
ilkesinden kaynaklanr. Peygamber gndermedike kimseye azap edilmeyeceini384
mjdeleyici ve sakndrc olarak peygamberlerin gnderildiini385 bildiren ayetler ve
benzeri naslar bu ilkenin dayanan oluturur. Tebli olmadan sorumluluun da
meydana gelmeyecei konusunda Ehl-i snnet limleri arasnda ittifak vardr.
Buradaki sorumlulun temel art olan bilmeden maksadn, daima bilfiil bilgi
sahibi olma deil bilgiye yahut bilme imknna sahip bulunma olduuna dikkat
edilmelidir. 386
Cehalet ve ona muttealik hkmler fakihler tarafndan itikadi, muamelat ve
ibadetlere ilikin meselelerde detaylca ele alnmtr. Bu aratrmada kiinin cezai
383
Abdulaziz el-Buhar, Keful-Esrar an usulil-Bezdevi, IV, 389; brahim Kfi Dnmez, Nisyan,
DA, XXXIII, s. 146.
384
sra 17/15.
385
Nisa 4/165.
386
brahim Kfi Dnmez, Cehalet, DA, VII, s. 220.
113
meyyide gerektiren hkmler ve kanunu bilmemesi durumlarnda su ilediinde,

bu durumun cezai mesuliyete etkisini Afgan Ceza Hukuku ve Caferi fkhna gre
mukayeseli bir ekilde ele almaya alacaz.
2.2.7.1. Tanm
Cehele kknden treyen cehil ve cehalet szlkte bilmemek, bilmezlik ve
bilgisizlik demektir.387
Istlahta ise cehalet, bir eyi bilmesi lazm gelen kimsenin bilmemesine
denir.388 Dier bir tarif de yledir:
Cehalet, bir eyin hakiki mefhumunu idrak etme konusundaki tasavvurun
(dncenin ve bilginin) mevcud olmamasdr.389
2.2.7.2. Cehaletin Ceza Mesuliyet Etkisi
Fakihler, dini hkmlerden haberdar olmama (cehalet) halinde bunlarla
ykml olunmayaca ilkesinin uygulamasnda kural olarak darulislamda
bulunmay bilgi karinesi, darulharpte bulunmay da bilgisizlik (cehalet) karinesi
olarak kabul etmilerdir. Buna gre darulharpte Mslman olup da dini hkmler
konusunda bilgisi bulunmayan kii, ilahi emirlerleri yerine getirme ve yasaklardan
kanma sorumluluu asndan mazur saylmtr. Fakihlerin ounluuna gre
kiinin bu konudaki bilgisizlii, yapma ve yapmama ykmlln (memurat ve
menhiyyat) tamamyla kaldran bir mazerettir. Bu durumda ilenen sular (iki ime,
adam, zina vs.) yasak olmaktan kmaz, ancak bu mazereti (cehalet) cezay dren
bir sebep olarak kabul edilir.390
387
Halil b. Ahmad, Kitabul-Ayn, cehele md., I, 270; bn Manzur, Lianul-Arab, cehele md., XI,
129, Mehmet Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, Cehl md., s. 69.
388
Trk Hukuk Kurumu, Trk Hukuk Lugat, Cehil md., s. 47.
389
390
Abdulaziz el-Buhari, Keful-Esrar an uslil-Bezdevi, IV, 479; brahim Kafi Dnmez, Cehalet,
DA, VII, s. 220; ayrca bkz. M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 354; Udeh, et-TeriulCina, I, 430-431.
114
Darulislamda bulunan kii bakmndan, namaz klmann farz, hrszlk, iki

ime ve kazifin had gerektiren sular olduunu bilmeme bal bana gnah sayld
iin, byle bir kiinin bu tr hkmleri bilmemesi mazeret olarak kabul
edilmemitir.391 Darulislamda kii farzlar ve cezai myide oluturan fiileri bilmese
de bilmi kabul edilir. Had, ksas ve cana kar ilenen messir fiilerde cezai
mesuliyeti vardr.392
Cehlin mazeret saylamas hallerinde dikkat edilmesi gereken bir husus,
davrana balanan hukuk sonucu bilmeme deil davrann yasak olduunu
bilmemenin zr kabul ediliidir. Buna gre bir kimse, mesela zina ve iki ime
fiillerinin haram klnd bilmemekle beraber bu fiillerin cezas olduunu bilmese
kendisine ceza uygulanr. nk o davrantan kanmakla ykml olduunu
bilmektedir.393
Cafer fakihlere gre mkellefin/cahil kimsenin ilim renmesi, er
hkmleri icmalen bilmesi vaciptir.394
Caferi fakihlerine gre cahil iki eittir: a) Mazur cahil: bilmemesi mazur
grlen kimsedir. Bilmediini renmesi ve sormas imknsz olan kimseye denir.
rnein haram helal zannetmesi gibi. Bu durumdaki kii iledii sutan delay
cezalandrlmaz, gnahkr da saylmaz. b) Mazur olmayan cahil: bilmemesi mazur
grlmeyen kimsedir. Bilmediini renme ve sorma imkn olduu halde renme
ve sormaya ynelmeyen kimsedir. Bu durumdaki kii haram helal zannederek su
ilerse cezai sorumluu vardr. Suun cezasna arptrlr hem de gnahkr olur.
nk renme imkn vardr. renmekle su fiilini terketme imkn da vardr.395
Caferlere gre mazur cahilin bir konu veya bir hkm hakkndaki cehaleti
kusur sebebiyle meydana gelmise bu bilgisizlii mazeret tekil eder. Bu durumda
391
M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 355; brahim Kfi Dnmez, Cehalet, DA,
VII, s. 220.
392
393
Abdulaziz el-Buhari, Keful-Esrar an uslil-Bezdevi, IV, 479; brahim Kfi Dnmez, Cehalet,
DA, VII, s. 220
394
es-Seyyid Kazm el-Yezd, el-Urvetul-Vska, I, 27-27.
395
Hu (Es-Seyid el-Hu), Sratun-Necat, III, 308.
115
iledii sutan dolay cezalandrlmaz. Dolaysyla cezai mesuliyet yoktur. Ancak

mazur olmayan cahil imkn olduu halde er hkmleri renmemi de su ilerse
cezai sorumluluk ortadan kalkmaz, iledii suumn cezasn eker.396
Vazedilmi kanunlar bilmemek de mazeret olarak kabul edilmez. Birok
lkenin mevzuatnda yer alan kanunu bimemek mazeret deildir ilkesine gre, kii
iledii sutan kurtulmak iin mazeret beyan etme hakkna sahip deilidir. nk
kanunlarn yrrl lkelere gre deiiklik arzetse de genellikle o lkelerin resmi
gazetelerinde yaynlandktan itibaren ilan edilmi ve herkese bildirilmi kabul edilir.
Haberdar olmayan olsa da haberdar olmu saylr. Kanunu bilmeme ister kanun
yanl anlama ister yanl tefsir etme olsun mazeret olarak kabul edilmez.397
Afgan Ceza Hukukunda kanunlar bilmemeyi mazeret kabul etmez. 1976
ACKda yle bir hkm yer almtr:
Madde 6. Kanun hkmlerinden habersizlik (cehalet) mazeret saylmaz.398
Afganistanda kanunlar resmi gazetede (resmi ceride) yaynlandktan sonra
yrle girmi olur. Dolaysyla kanunlarn resmi gazetede yaynlandktan sonra
kiinin ben bu fiilin su olduunun bilmiyordum demesine itibar edilmez.
396
397
398
es-Seyyid Bucnurd, el-Kavaidl-Fkhiyye, V, 371.

Udeh, et-Teriul-Cina, I, 431; M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 355.
1976 ACK, md. 6. ()
116
SONU
Afgan Ceza Hukuku eriata dayal bir hukuk sistemidir. Afganistan tedvin
edilmi bir hukuk sistemine sahiptir. Snn gelenein etkisini gerek anayasalar gerek
medeni yasalar ve ceza yasalarnda aka grebiliriz.
Afgan Ceza Hukukunda su kelimesini ifade etmek iin crm, ceraim,
cnha, kabahat ve cinayet kavramlar kullanlmaktadr. Afgan Ceza Hukukuna gre
ise su, kanunlarda su olarak belirtilen eylemleri irtikap veya terkinden barettir.
1976 ACKya bakldnda sular Had, ksas, diyet ve tazir olarak belirtilmitir. 1976
ACK tazir sular ve cezalarn dzenlemitir. Had ksas ve diyet sularnn da Hanefi
fkhna gre uygulanaca tasrih edilmitir.
Ceza mesuliyetin varlndan bahsedebilmek iin, su saylan bir fiilin
ilenmesinin tesinde, failin bu fiilin su olduunu anlayp kavrayabilecek akl
melekelere sahip olmas ve sz konusu fiili her hangi bir zorlayc neden olmadan
kendi hr iradesi ile gerekletirmi olmas gerekmektedir. Ceza mesuliyetin
unsurlar yaayan insan olmak, idrak sahibi olmak, irade hrriyetine sahip olmak ve
yasaklanan su saylan bir fiili ilemek olarak drde ayrlr. Bu unsurlar Afgan
Ceza Hukukunda hem de Cafer Fkhnda grebiliriz. Bu unsurlarn her iki
sistemde olmasnn sebebi Kuran- Kerim ve hadislerde bunlarn mesnetlerinin
olmasndandr. Kuran- Kerim ve snnet her iki sistemin kaynaklarndandr.
Afgan Ceza Hukuku ve Cafer mezhebine gre ya kkl ve idrak ve
uurun olmay, cebir ve tehdit altnda bulunma ve lm ceza mesuliyeti dren
sebeplerdendir. Buna gre her iki sistemde gayri mmeyyiz, mmeyyiz ve mrahikin
ceza sorumluluu olmamakla beraber meden mesuliyetleri vardr. Zarar meydana
getirirlerse, bu zararlar tazmin edilir. Afgan Ceza Hukukuna gre 18 yan
doldurmayan ocuun ceza sorumluluu yoktur. Ancak bu durumdaki ocuklar
tedib edilebilir. Cafer mezhebi fakihlerine gre ihtilam ve kasklarn kllanmas kz
ve erkek iin ortak bulu alametleri olarak kabul edilmitir. Hayz ve hamile kalmak
ise kz ait bir alamet olarak kabul edilmitir. Hamile brakmak ise erkee ait bulu
117
alametidir. Cafer fkhna gre bulu ya kzlar iin 9, erkekler iin 15tr. Bu yatan
nce bulu iddia eden kimselerin kasklarna baklabilir. 9 ve 15 ya snrn getii
halde bulu alametleri meydana gelmeyen kimseler hkmen bulu saylrlar. Bu
durumdaki ocukar ilah teklife muhatap ve ceza mesuliyetleri tamdr.
Delinin Afgan Ceza Hukuku ve Cafer Fkhnda ceza mesuliyeti yoktur.
Deli uur ve idrake sahip olmad iin ceza mesuliyeti yoktur. Ancak meden
mesuliyet vardr. Cnun halinde mal itlaf meydana geldiyse tazmin edilir.
Cebir ve tehdit altnda bulunma da ceza mesuliyeti dren sebeplerdendir.
krah 1976 ACKda tarif edilmi ve eitlerine ve artlarna deinilmemitir.
Cafer'lere gre ise ikrah iki eittir. Hakl ikrah ve haksz ikrah. Caferlerin bu
tasnifi Hanefiler dnda kalan dier mezhepler iin de geerlidir. Hakl ikrah sultan
veya hkim tarafndan yaplan bir nevi icbardr ve merudur.
krahn ceza sorumlulua etkisi bakmnda Afgan Ceza Hukuku ve Caferler
arasnda ortak noktalar bulunsa da baz ihtilaflar da mevcuttur.
krah altnda Allah inkr eden ve yenmesi dinen haram olan maddeleri yiyen
kiinin ceza mesuliyeti yoktur. krah altnda adam ldren kiinin Cafer
mezhebinde ceza mesuliyeti vardr. Adam ldrme dndaki zarar meydana getiren
sularda rnein mal itlaf vs.de fail verdii zarar tazminle mkelleftir. Cafer
dncesinde ikrah altnda adam ldrmek caiz olmaz. u kimseyi ldr yoksa ben
seni ldrrm derse, kendi cann kurtarmak iin bakasn cann hie sayamaz.
Cafer fakihler arasnda mehr gre gre mbair (mkreh) kasten adam
ldrmenin cezas olan ksas cezasna mahkm edilir, amir (mkrih) ise lnceye
kadar mebbet hapisle cezalandrlr.
Hata hem Afgan Ceza Hukuku hem de Caferi fkhna gre ceza mesuliyeti
hafifletici sebeplerdendir. Su ilerken fiil ve kastta amd olmamasdr. Had ve ksas
gerektiren sularda kiinin hatal bulunmas durumunda, ksas der yerine diyet
gelir. Hadler der, mal itlafna giren bir ey varsa tazmin edilir.
Afgan Ceza Hukukunda sarho edici ve uyuturucu maddeleri akl izale
ettii iin bu durumda ceza sorumluluktan bahsedilmez. Ancak bu maddeler
118
elenmek ve su irtikap iin alndysa ceza mesuliyet kalkmaz. Kii iledii suun
cezasna arptrlr. Bu durumdaki sarhoa ayk olan bir kimse gibi muamele edilir.
Cafer fakihlerine gre iki Kuran ve masum imamlarn rivayetleri ile kesin
bir ekilde yasaklandndan sarholuk hali ceza mesuliyeti kaldrmaz. Sarho
kimsenin zina, livate, kazif, hrszlk, yaralama ve adam ldrme gibi sular bu
durumda ilemesi ceza sorumluluu kaldrmaz. Kiinin sarhoun halde iledii
sularn tm hkm ayk olan kimsenin hkm gibidir. Mesela sarho edici maddleri
kullanmken zina eden kimseye had cezas uygulanr. Hrszlk yaptysa eli kesilir,
sarholuk adam ldrmenin gerekesi de olamaz bu durumda olan ahsa ksas
uygulanr
Zaruret hali Afga Ceza Kanununda cezai mesuliyeti dren sebepler
arasnda zikredilmitir.
Cafer mezhebine gre ise zaruret
hali ceza mesuliyeti dren
sebeplerdendir. Murdar etin yenmesi ve iki imek zaruret halinde mubah hale gelir.
Her iki sistemde mali zararlarn tazmini sz konusudur. Yani ceza mesuliyeti
olmad veya kalkt yerler ve durumlarda meden ya da hukuk sorumluluun
kalkt sylenemez.
Uyku ve baygnlk cezai mesuliyeti hafifletici sebeplerdendir. Uyku ve
baygnlk halinde ilenen sular hataen su ilemek gibi deerlendirilir. nk uyku
hali ve baygnlkta kiinin su ileme kast yoktur. Afgan ceza kanununda uyku ve
baygnlkla ilgili herhangi bir hkm mevcut deildir. Yani uyku ve baygnlk
halinde su ileyenlerin katlanmalar gereken cezalar belirtilmemitir. Ancak Afgan
Hukuk mevzuatna gre kanunlarda hkm bulunmayan konularn Hanefi fkhna
gre uygulanaca bildirilmitir. Dolaysyla uyku ve baygnlk fkhta hata ile su
ilemeye benzetilmi ve bu konudaki hkmler Afgan ceza hukuku iin de aynen
geerlidir.
Nisyan klasik fkhta cezalar hafifleten bir sebeptir. Dolaysyla cezai
mesuliyete etki eder. Nisyan konusunda Afgan Hukuku mevzuatnda herhangi bir
dzenlemeye rastlamadk. Nisyan Allah haklar alanna ilikin sularda sz konusu
olduunda mazeret olarak kabul edilse de kul haklar konusunda bir mazeret deildir.
119
Cehalet Caferilere gre eer kiinin sorma ve bilgilenme imkn yoksa eren
haram/su olanlar helal zannederek su fiili ilerse bu durumda olan kimse mazur
grlr ve cezai mesuliyeti hafifler. Kiinin bilmedii konular bilgilenme ve sorma
ikan olduu halde bir suu irtikp ederse bu durumdaki kii mazur saylmaz cezai
mesuliyet tamdr.
Afgan Ceza Hukukuna gre kanunu bilmeme mazeret deildir. Kanunlar
resmi gazetede yaynlandktan sonra her kes o kanundan haberdar saylm olur.
Dolaysyla kiinin ben bu fiilin su olduunu bilmiyordum demesine itibar
edilmez. Cezai mesuliyeti tamdr.
120
BBLYOGRAFYA
Abdulbki, Muhammed Fuad, el-Mucemul-mufehres li elfazil-KuranilKerim, Matbaat Daril-Ktbil-Misriyye, Kahire 1364/1944.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah e-eybn (v. 241/855), el-Msned, I-L(150), Talik, Tahric ve thk. uayb Arnavud ve Adil Mrid, Messesetr-Risale litTabati ven-Neri vet-Tevzi, Beyrut 1416 /1995.
Akba, smail, Afgan Kral Emanullah Hann Trkiye Gezisi ve Trk Afgan
likileri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, DE, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi
Enstits, zmir 2008.
Akntrk, Turgut Hukuka Giri, Anadolu niversitesi yay., Eskiehir 2009.
Allame Hill, Hasan b. Yusuf b. Mutahhar (v. 726/1325), Kavaidul-Ahkam fi
Marifetil-helali vel-haram, I-III, thk. ve nr. Messesetn-Neril-slam, Kum
(ran) 1419/1998.
__________, Muhtelef-a fi ahkami-eria, I-IX, Mektebul-lamilslam, Kum (ran), H. 1381/1423.
Allame Meclis, Muhammed el-Bakr, Biharul-Envar, I-CX (1-110), thk.
Abduzzehra el-Alev, Daru Rza, Beyrut 1403/1983.
Altnta, Hayrani, slamda Mesuliyet Duygusu, Diyanet Dergisi, cilt.
XIX, sy. 2, Ankara 1983.
Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, Hukuk, Ana yay., stanbul
1988.
Apaydn, H. Yunus Hata, DA, XVI (437-442), stanbul 1997.
Aydn, Mehmet Akif, Trk Hukuk Tarihi, Hars yay. 6. bs., stanbul 2007.
__________, ocuk (Fkh), DA,VIII (361-363), stanbul 1993.
Bahran, Yusuf (v. 1186/1772), el-Hadaikun-Nadre fi Ahkamil-tretitTahire, I-XXV, thk. Muhammed Taki el-Eyrevan,
Darul-Edva, 2. bs., Beyrut
1405/1985.
Bardakolu, Ali, Bul, DA, VI (413-414), stanbul 1992.
__________, Ceza, DA, VII (470-478), stanbul 1993.
121
__________, krah, DA, XXII (30-37), stanbul 2000.

Bayur, Y.H., Hindistan Tarihi: Nadir ah Afar'n Aknndan Bamszlk
Ve Cumhuriyete Kadar (1537-1949) I-III, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 1987.
Bebek, Adil, Ceza, DA, VII (469-470), stanbul 1993.
Behnesi,
Ahmed Fethi, et-Tazir fil-slam, Messesetl-Halicil-Arab,
Kahire H. 1408/1988.
__________, el-Hudud fil-slam, Messesetl-Matbuatil-Hadise, Kahire
2003.
__________,el-Mesuliyetl-Cinaiyye
fil-Fkhl-slam
Dirasetn
Fkhiyyetn Mukarenetn, Messesetl-Haleb ve-evkah, 2. bs., Kahire H.

1389/m. 1969.
Benard, Alexander, Berg, Jason and other, An Introduction to the Law of
Afghanistan, Afghanistan Legal Education Project, Second Edition, Stanford 2009.
Beyhak, Ebu Bekir Ahmed b. Hseyin (v. 458/ 1065), es-Snenl-Kbra, IX, thk. Muhammed Abdlkadir Ata, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut H. 1414/1994.
Bilmen, mer Nasuhi (v. 1971 ), Hukuk- slamiyye ve Istlahat- Fkhiyye
Kamusu, I-VIII, Bilmen yay., stanbul 1967.
Bolay, Sleyman Hayri, dem, DA, I (358-363), stanbul 1988.
__________, Akl (Felsefe), DA, II (238-242), stanbul 1989.
Boynukaln, Mehmet, Su, DA, XXXVII (453-457), stanbul 2009.
Bucnurd, Muhammed Hasan es-Seyyid el- (v. 1395/1975), el-KavaidlFkhiyye, I-VII, thk. Mehd el-Mehriz, Muhammed Hseyin ed-Dirayet,
Matbaatl-Had, Kum H.. 1377/1419.
Buhr, Muhammed b. smail (v. 256/869), es-Sahih, thk. Muhammed Nizar
Temimve Heysem Nizar Temim, Beyrut trs.
Buhr, Alauddin Abdlaziz (v. 730/1329), Kefl-esrar an usulil-Bezdev,
I-IV, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1418/1998.
Cin, Halil, Akgndz, Ahmet Trk Hukuk Tarihi I-II (Kamu Hukuku zel
Hukuk), S, Hukuk Fakltesi yay., Konya 1989.
Crcn, Ebul-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (v. 816/1413),
KitabtTa'rifat, thk. Muhammed Abdurrahman el-Meral, Darun-Nefais, Beyrut
2003.
122
arc, Mustafa, Hkelekli, Hayati, rade, DA, XXII (380-386), stanbul

2000.
eker, Orhan, ocuk ve Haklar (slam Hukukunda ocuk), Kayhan yay., 2.
bs., stanbul 2004.
etin, Osman, Horasan, DA, XVIII (234-241), stanbul 1998.
Dalgn, Nihat, Mrhik, DA, XXXII (40-41), stanbul 2006.
Dihlevi, Abdurrezzak ed-, ihabul-Hisab, Matbaa- Darus-Saltanah, Kabil
H.. 1303/m. 1925.
Dnmez, brahim Kafi, Nisyan, DA, XXXIII (141-147), stanbul 2007.
__________, Sarholuk, DA, XXXVI (141-145), stanbul 2009.
Ebu Davud, Sleyman b. Eas es-Sicistn (v. 275/888), Snen Ebi Davud,
I-VII, thk. uayb Arnavut ve Muhammed Kamil Karabeleli, Daru Risaletil-lmiyye,
Dmak H. 1430/m. 2009.
Ebu Yala, Muhammed b. Hseyin el-Ferra (v. 458/1065), el-AhkamusSultaniyyeh, tsh. Muhammed Hamid, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut H. 1421/ m.
2000.
Ebu Zehra, Muhammed, el-Cerime vel-Ukube fil-Fkhl-slam, I-II,
Darul-Fikril-Arab, Kahire 1998.
Ensar, Muhammed Ali, el-Mevsuatl-Fkhiyye el-Myessere, krah, IV,
(432-459), nr. Mecmeul-Fikril-slam, Kum 1422.
Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, Ensar Neriyat, 2. bs.,
stanbul 2005.
Esen, Hseyin, slamda Su ve Ceza (slam Hukukunda Ceza Sorumluluk),
Yeni Akademi yay., stanbul 2006.
__________, slam Hukukunda lmn Mali Hak ve Borlara Etkisi,
CFD, IX/1, (ss. 55-86), Sivas, 2005.
__________, lm (Fkh), DA, XXXIV (38-40), stanbul, 2007.
Eheb, Ahmed, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fi-eriatil-slamiyye vel-KavaninilVadiyye, Daru'l-Ktbil-Vataniyye, Bingazi 1994.
Ferec, Cuma Muhammed Beir, el-Esbabl-Mskta lil-MesuliyetllCinaiyye, Trablus 1986.
123
Gazal, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111) hyau

Ulumiddin, I-IV, Mektebet Kerbat Futra, Endonezya, ts.
Gholami, Hossein, Basics of Afghan Law and Criminal Justice, Translated
by Bashir Tanin and Valey Arya (From Persian to English), byy. ts.
Glck, erafettin, Toprak, Sleyman, Kelam (Tarih, Ekoller, Problemler),
Tekin Kitabevi, 5. bs., Konya 2001.
Halil b. Ahmed, el-Ferahid (v. 170/786), Kitabul-Ayn, I-IV, thk.
Abdlhamid Hindav, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1424/2003.
Harman, mer Faruk, Gnah, DA, XIV (278-286), stanbul 1996.
Hasen, Haim Maruf el-, el-Mesuliyetl-Cezaiyye fil-Fkhl-Cafer,
Darul-Mearif lil-Matbuat, 2. bs., Beyrut H. 1407/1987.
Heyet (Ayetullah Seyid Mahmud Haim ahrud Bakanlnda), Farhang-
Fkh Mutabk- Mezheb-i Ehl-i Beyt, I-IV, Messese-i Dairetl-Maarifil-Fkhlslam, Kum (ran) H.. 1387.
Hu, es-Seyyid Ebul-Kasm Musev (v. 1411/1990), Mebaniyu TekmiletilMinhac, I-II, Matbaal-lmiyye, 2. bs., Kum H. 1396.
__________, Sratun-Necat fi istiftaati es-Seyyid Hu, I-III, el-Mirza Cevad
et- Tebriz, (Talik ve ek yapan), Kum 1418/1997.
Humeyn, es-Seyyid Ruhullah Mustafa (v. 1989), Tahrirl-Vesile, I-IV, Far.
trc. Ali slam, Defter-i ntiarat- slam, Kum H. . 1383.
Hr el-Amil, Muhammed b. Hasan (v. 1104/1692), Tefsil Vesail-a ila
Tahsili Mesaili-eria, I-XXX, Messet Alil-Beyt, ts.
Ick, Yusuf, Kuran Meali, Konya lahiyat Dernei, Konya 2008.
bn Abidin, Muhammed Emin (1252/1836), Haiyet Reddl-Muhtar, IVIII, Beyrut 1421/2000.
__________, Reddl-Muhtar Alad-Drril-Muhtar, I-V, Daru hyaitTrasil-Arab, Beyrut ts.
bn Babeveyh, Ebu Cafer es-Sadk (v. 381/991), Man la yahdurul-fakih, IIV, Talik ve Tahric. Muhammed Cafer emsuddin, Darut-Tearuf lil-Matbuat, 2.
bs., Beyrut H. 1414/ m. 1994.
124
bn Bitrk, Yahya b. El-Hasan el-Esed el-Hill (v. 600/1203), Umdet Uyuni

Shahil-Ahbar fi Menakb- mamil-Ebrar, Messesetn-Neril-slam, Kum
1407/1986.
bn Ebil-Cumhur, Muhammed b. Ali b. brahim el-Ahsa (v. 880/1475)
Avaliyul-Lealil-Azize fil-Ehadisid-Diniyye, I-IV, thk. Ak Mucteba el-Irak,
Matbaat Seyyid-heda, Kum 1403/1983.
bn Faris, Ebul-Hasan Ahmed (395/1004) Mucemu Mekaisil-Lua,I-VI,
thk. Abdusselam Muhammed Harun, Darul-Fikr, byy, 1399/1979.
bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed (v. 456/1063), el-Muhalla bilsr, I-XII, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut H. 1408/m. 1988.
bn Kayym, emsddin Ebu Abdillah (v. 751/1350 ), Ahkmu Ehli'z-Zimme,
I-III, nr. Rumadi lin-Ner, thk. Yusuf b. Ahmed el-Bekr ve akir b. Tevfik el-Arur,
Riyad H. 1418/m. 1997.
bn Kudame, Muveffikuddin Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed (v.
620/1223), el-Muni fi Fkhil-mam Ahmed b. Hanbel e-eyban, I-XII, Beyrut
1405/1985.
bn Kudame, Muveffikuddin Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed (v.
620/1223), el-Muni, I-XV, Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turk ve Abdulfettah
Muhammed el-hulv, Daru Alemil-Kitap, 3. bs., Ryad, H. 1417/1997.
bn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid (v. 273/886), es-Snen, I-V,
Talik ve thk., uayb Arnavut, Daru Risaletil-Alemiyye, Beyrut H. 1430/ m. 2009.
bn Manzur, Cemaleddin Muhammed (v. 711/1311), Lisnu'l-Arab, I-XV,
Drus-Sdr, Beyrut ts.
bnl-Cevziyye, Ebu Ferec Abdurrahman (v. 597/1200), NzhetlAynin-Nevazr fi lmil-Vchi ven-Nezair, thk. Muhammed Abdlkerim Kazm,
Messesetr-Risale, 3. bs., Beyrut H. 1401/m. 1987.
mam, Muhammed Kamaluddin, el-Mesuliyetl-Cinaiyye (Esasuha ve
Tatavvuruha), Darul-Buhusil-lmiyye, Kuveyt 1983.
Karaman, Hayreddin, arc Mustafa vd., Kuran Yolu Trke Meal ve
Tefisr, I-V, DB yay., 2. bs., Ankara 2007.
125
__________, Caferiyye, DA, VII, (4-10), stanbul 1993.

__________, Mukayeseli slam Hukuku, I-III, z yay., 5. bs., stanbul 2009.
__________, Anahatlaryla slam Hukuku (1.2.3. Ciltler Bir Arada), Ensar
Neriyat, 11. bs., stanbul 2006.
Kifl-ta, Muhammed el-Hseyin Alu (v. 1373/1954), Aslu-a ve
usuliha mukareneten maa mezahibil-erbaa, Darul-Edva, Beyrut H. 1410/ m. 1990.
Kitab- Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, Kitab- Mukaddes irketi, stanbul
2006.
Kcer, Mehmet, Trk Afgan likileri (Emanullah Han Dnemi 19191929), Baslmam Doktora Tezi, F, SBE, Elaz 2004.
Kademolu Mahmud Rifat, Uyku, A, VIII, amil yay., stanbul 2000.
_________, Cinnet, A, I, amil yay., stanbul 1990.
Kleyn, Muhammed b. Yakub (v. 328-29/940-41), el-Kafi I-VIII,
(Usul+Fru+Ravza), tsh. ve talik. Muhammed Cafer emsddin, Darut-Tearuf
lil-Matbuat, Beyrut H. 1411/m. 1990.
Maarif Vekaleti, Trk Hukuk Lugat, Ankara 1944.
Maverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib (v. 450/1058), elAhkamus-Sultaniyyet vel-Velaytd-Diniyye, thk. Ahmed Mbarek el-Badad,
Mektebet Daru bn Kuteybe, Kuveyt H. 1409/ m. 1989.
Mazenderan, Mevla Muhammed Salih el-, erhu Usulil-Kaf, I-XII, thk.
Mirza Ebul-Hasan e-aran, Daru ihyaitTrasil-Arab, Beyrut 1421/2000.
Meclis, Muhammed Bakr (v. 1111/1699 ), Bihrul-envaril-camiati liddureri ahbaril-eimmetil-ethar, c. 100, Daru hyait-Trasil-Arab, Beyrut 1983.
Mevsl, Abdullah b. Mahmud Mevdud (v. 683/1284), el-htiyar li TalililMuhtar, Tek cilt (I-V), Talik. e-eyh Mahmud Ebu Dakika, stanbul 1996.
Motaki, Ramin, Hukuk- Esasi-yi Afganistan I (Tekilat ve Usul-i Devlet),
Far. trc. Hosein Gholami, 3.bsk., Heidlberg ve Kabil 2009.
Muniyye, Muhammed Cevad, el-Fkhu ala Mezahibil-Hamse (Cafer,
Hanef, Malik, afi, Hanbel), I-II, thk. Sami el-arir, Messeset Daril-Kitabilslam, 2. bs., ran H. 1425/m. 2004.
126
Mmin, Abidin, Hukuk- Ceza-y htisasi-yi slam, ntiarat- Hatt- Sevum,

Tahran H.. 1382/2004.
Mslim, bnul-Haccac el-Kueyr en-Nisabur (v. 261/874), Sahihu Mslim,
I-V, thk. Muhammemd Fuad Abdulbaki, Beyrut 1955.
Mv. F., krah, VI (98-112), Vzaretl-Evkaf ve-uunil-slamiyye, 2. bs.,
Kuveyt H. 1404/1983.
__________, ma, V (267-272), Vzaretl-Evkaf ve-uunil-slamiyye,
2. bs., Kuveyt H. 1406/1985.
__________, Mevt, XXXIX (248-314) Vzaretl-Evkaf ve-uunilslamiyye, 1. bs., Kuveyt H. 1420/2000.
__________, Nevm, XLII (15-24), Vzaretl-Evkaf ve-uunil-slamiyye,
1. bs., Kuveyt H. 1425/2004.
__________, Nisyan, XL (264-283), Vzaretl-Evkaf ve-uunilslamiyye, 1. bs., Kuveyt H. 1421/2001.
Necef, Muhammed Hasan en- (v. 1266/1849), Cevahirul-Kelam fi erhi
eraiil-slam, I-XLIII (1-43), thk. eyh Abbas el-Kucn, Daru hyait-TrasilArab, 7. bs. Beyrut 1984.
Nevev, Ebu Zekeriya Muhyiddin b. eref (v. 676/1277), Kitabul-Mecmu
erhu Mhezzeb, I-XXIII, thk. ve talik. Muhammed Necip el-Muti, Mektebetlrad, Cidde, ts.
Qeyam,
Hamidulalh, Afganistanda Anayasa Hareketleri ve Afganistan
Anayasas, Baslmam Yksek Lisans Semineri, S, SBE, Konya 2008.

Resul, Muhammed Eref, Mesuliyet-i Ceza ve Avamil-i Rafi-i An, nr.
Merkez-i Nerati-yi Fadl, Kabil H.. 1383/m. 2005.
Rza, Abdulazim, Tarih-i Edyan- Cihan, I-III, nr. ntiarat- lm, 2. bs.,
Tahran 2002.
Sann, Ebu Bekir Abdurrezzak
(v. 211/826 ) el-Musannef, I-XI, thk.
Habiburrahman el-Azam, el-Mektebl-slam, 2. bs., Beyrut H. 1403/m. 1983.

Serahs, Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed (v. 490/1096), el-Mebsut, I-XXX,
thk. Ebu Abdillah Muhammed Hasan, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2001.
127
Sarm, Muhammed Eref (Haz.), Kanun- Meden-yi Afganistan, ntiarat-

Kuds, Kum H.. 1384/2006.
aban, Zekiyyddin, slam lminin Esaslar (Usl-l Fkh), Notlar Ekleyerek
Trc. brahim Kafi Dnmez, TDV yay., 7. bs., Ankara 2005.
ehid-i Evvel, emsddin b. Muhammed Amil (v. 776/1384), el-LumatdDmakyye, nr. Menurat- Daril-Fkr, Kum (ran) 1411.
ehid-i San, Zeydnddin b. Ali el-Amil (v. 966/1558), Meslikl-Efham, IXV, thk. ve nr. Messesetl-Maarifil-slamiyye, Matbaa-i Pasdar- slam, Kum
(ran) 1417.
eyh Ensar, Murteza b. Muhammed Emin (v. 1281/1864), KitablMekasib, I-VI, Matbaa-i Bakr, 2. bs., Kum 1421.
eyh Mufid, Muhammed b. Muhammed b. Nman (v. 413/1022), el-MesilusServiyye, thk. Saib Abdlhamid, Darul-Mufid lit-Tabaati ven-Ner, Beyrut
1414/1993.
Tahanev, Muhammed Ali b. Ali (v. 1158/1745), Keaf Istlahatil-fnn,
I-IV, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2006.
Ts, Eb Ca'fer Muhammed el-Hasa (v. 460/1067), el-ktisadul-Hadi ila
Tarikir-Read, Matbaatl-Hayyam, Kum 1400/1979.
__________, el-Mebsut fi Fkhl-mamiyye, I-VIII, tashih ve talik. es-Seyyid
Muhammed Taki el-Kefi, Darul-Ktbil-slam, Beyrut H. 1412/ m. 1992.
__________, Tehzibul-Ahkam, I-X, tsh. ve talik. Muhammed Cafer
emsddin, Darut-Tearuf lil-Matbuat, Beyrut H. 1412/m. 1992.
Trk Hukuk Kurumu (Haz.), Trk Hukuk Lugat, 3. bs., Babakanlk
Basmevi, Ankara 1991.
Udeh, Abdulkadir, et-Terul-Cinai, I-II, Darul-Ktbil-Arab, Beyrut ts.
Unat, Faik Reit, Hicr Takvimleri Milad Tarihine evirme Klavuzu, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 5. bs., Ankara 1984.
Velid, Muhammed Salih Hukuk- Ceza Mesuliyet-i Keyfer, ntiarat- Emir
Kebir, 3. Bs., Tahran H.. 1382/ m. 2004.
Wensinck, Arent Jan (v. 1939), el-Mucemul-mufehres li elfazil-HadisinNebev, I-VII, Mektebet Beril, Leiden 1936.
128
Yezd, Muhammed Kazm el- (v. 1337/1918), el-Urvetl-Vska, I-VI,

Messesetn-Neril-slam, Kum 1417/1996.
Yldz, Kemal, Sorumluluk, DA, XXXVII (380-382), stanbul 2009.
Zerka, Mustafa Ahmed ez-, el-Fkhul-slam fi Sevbihil-Cedid, I-II, DarulKalem, Dmak H. 1418/1998.
Zbn, Abdulmecid, el-Mesuliyetl-Cinaiyye fil-Fkhl-Cinayl-slami,
Darul-Ktbil-Vataniyye, Bingazi 1993.
Zhayl, Vehbe, el-Fkhul-slam ve Edilletuhu, I-VIII, Darul-Fikr, 2. bs.,
Dmak H. 1405/ m. 1985.
__________, Usulul-Fkhl-slam, I-II, Darul-Fikr, Dmak 1406/1986.
Yasal Dzenlemeler:
1923 NEDAA : 1923 tarihli Nizamnme-i Devlet-i Aliyye-i Afganistan.
1924 NCU
: 1924 tarihli Nizamnme-i Ceza-yi Umum.
1928 NCU
: 1928 tarihli Nizamnme-i Ceza-yi Umum
1976 ACK
: 1976 tarihli Afgan Ceza Kanunu
1977 AMK
: 1977 tarihli Afgan Medeni Kanunu
1954 Anayasas,
1964 Anayasas,
1977 Anayasas,
1980 Anayasas,
1988 Anayasas,
2004 Anayasas
nternet Kaynaklar
http://moj.gov.af/content/files/pages/summary1.htm
(28.05.2011.)
http://moj.afghanistan.af/fa/Page/1667 (18.05.2011.)
http://www.moj.gov.af/content/files/egov/Nezamnama.htm (04.05.2010)
129
http://www.moj.gov.af/content/files/egov/osolnama.htm (05.03.2010)
http://www.mpil.de/ww/en/pub/research/details/know_transfer/afghanistan_project/publicatio
ns.cfm (03.04.2010)
http://alep.stanford.edu/ (04.05.2010)
http://alep.stanford.edu/?page_id=813 (04.05.2010)
http://moj.afghanistan.af/content/files/Pages/summary11.htm#End (17.05.2011)
http://www.archive.org/ (Internet Archive)
http://193.255.138.2/takvim.asp (Tarih evirme Klavuzu)
http://bib-alex.com/ ()
http://www.ahlalhdeeth.com/vb/index.php ()
http://www.alamahabibi.com/ ()
http://www.kt-b.com/articles-action-listarticle.htm ()
http://www.waqfeya.com/ ()
http://shiaonlinelibrary.com/) (
http://www.alhassanain.com/arabic/index.php ()
http://www.islamicfeqh.com/index.php?lang=ar
()
http://www.alseraj.net/ar/index.shtml ( )
http://www.yasoob.com/ar/lists/topic.html ()
130
T.C.
SELUK NVERSTES
ZGEM
Ad Soyad:
Abdulnasir Hakimi
Doum Yeri:
Jawzjan-Afganistan
Doum Tarihi:
01.01.1984
Medeni durumu
Nianl (01 /04/2011) ( )
renim Durumu
Derece
Okulun Ad
lk ve Ortaretim
bn-i Yemin Lisesi, Araphane Lisesi
Lise
ibirgan Afgan Trk Dostluk Lises

Sheberghan Afghan Turk Friendship High School
Lisans
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi
Yksek Lisans
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Temel slam Bilimleri Anabilim Dal/slam Hukuku Bilim Dal
slam Hukuku, Hadis, Edebiyat, Tarih, Kitap Okuma
lgi Alanlar:
Prof. Dr. Halit ALI - 00905055844410
Hakkmda bilgi
almak iin
nerebileceim
ahslar:
(Doldurulmas
istee bal)
Muammer KLLK - 00905423950394

Abdulvasi HAKM 0093786702971
Abdulhakim Han (Babam) 0093799060590
M. Yusuf - 00905554807021
M. Arif Abdulnazar - 00905556008186
Tel ve iletiim
Bilgileri
00905556399815, abnahakimi@hotmail.com
abnahakimi@yahoo.com,
http://tr-tr.facebook.com/people/Abdunnasir-Hakimi/745423757
Bender-i Ser-i Pul, Hayrhane ibirgan, Jawzjan, Afganistan
Adres

Caferi Fıkhı İle Mukayeseli Olarak Afgan Ceza Hukukunda Cezai Mesuliyet 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Caferi Fıkhı İle Mukayeseli Olarak Afgan Ceza Hukukunda Cezai Mesuliyet 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

CAFER FIKHI LE MUKAYESEL OLARAK AFGAN CEZA HUKUKUNDA

YKSEK LSANS TEZ

2.1.2.1. Akl Hastalnn Tanm ........................................................................................ 65

2.2.5.1. Tanm................................................................................................................ 107

BLMSEL ETK SAYFASI

YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

Unvan, Ad Soyad: Prof. Dr. Halit ALI (Danman)

iledii sulara kar belirledii

mesuliyeti hafifletici sebepler bal altnda ise hata, sarholuk, uyuturucu

Ad Soyad: Abdulnasir HAKM

Tezin ngilizce Ad:

forgetfulness and ignorance of the law to criminal responsibility are explained

: Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.

: Bask yeri yok.

: Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi.

: Dokuz Eyll niversitesi.

: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.

: MEB slam Ansiklopedisi.

: Milli Eitim Bakanl.

: Afganistan Resm Cerdesi (Afganistan Resm Gazete).

: Sallallahu Aleyhi ve sellem.

: amil slam Ansiklopedisi.

: Trkiye Diyanet Vakf.

: Tercme eden /Tercme edenler.

: Yaynlar, Yaynclk, Yaynevi.

: 1976 tarihli Afgan Ceza Kanunu

: 1977 tarihli Afgan Meden Kanunu

anlald zere ceza kanunu tazir su ve cezalarn dzenlemitir. Had, ksas ve

II- Aratrmann nemi ve Amac

hukukular tarafndan 236 maddede hazrlanan Cafer meden kanunu a Meden

cumhurbakannn onay ve Afganistan Resm Ceridesinde yaynlanmasyla resmen

III- Aratrmann Kaynaklar

Yukarda muhtevasndan bahsettiimiz Mesuliyet-i Keyfer adl alma,

(: Bu aratrma ilm kadroya ykselmek iin Selamet Azm1 tarafndan kaleme

Afganistan/Belh niversitesi Hukuk ve Siyasal Bilimler Fakltesi retim yesi.

almaktadr. Aratrma Mesuliyetin kavramsal erevesi ve Ceza mesuliyetin

Su ve Ceza adyla yaynlanmtr. Eserin muhtevasna bakacak olursak; giri ve drt

getirme, meru mudafaa) ve mesuliyet engelleri (delilik, sarholuk, uyuturucu

eylemin su olduunu ve bu eylemlere verilecek olan cezalarn tespitinde bize

Enstitsnn yardmyla Afgan Hukuku alannda ngilizce telif edilen eserler2

hazrlanmtr. Afganistan Hukuk Eitimi Projesi tarafndan Farsa evrisi de yaplan

k) An introduction to Criminal Law of Afganistan (Afgan Ceza Hukukuna

IV- Aratrmann Yntemi

nk su, hukuki bir olay olduu kadar, sosyolojik ve

Trke bir kelime olan su szlkte trelere ve ahlak kurallarna aykr

Turgut Akntrk, Hukuka Giri, s. 42.

anlamn da karlamakla birlikte cinayet kelimesi yaygn biimde adam ldrme ve

bkz. M. Fuad Abdulbaki, el-Mucemul-mufehres li elfazil-Kuranil-Kerim, c r m md.

ACK tazir sular ve cezalarn dzenlemitir. Had, ksas ve diyet sularnn da

Cinayet, mrtekibinin idam veya devaml hapis (habs- devam) ya da uzun

1976 ACK, md. 24. :24

1976 ACK, md. 25.

1976 ACK, md. 25.

1.2.2. Manev Unsur

yannda ada slam hukuku yazarlar27 da bunlar esbabl-ibaha adyla ele

bkz. Behnes, el-Mesuliyetl-Cinaiyye, 163-204.

yi ya da kt yaplan iin karl anlamna da gelir. Trkede daha ok ukubet

Erdoan, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, s. 72.

Cin, Akgndz, Trk Hukuk Tarihi (Kamu Hukuku), I, 262.

Devaml hapis a) Hkmlnn devletin hapis iin tahsis ettii hapisanelerden

1976 ACK, md. 99, Fkra 1, 2.

Mesuliyet (Sorumluluk) hukukta uyulmas gereken bir kurala aykr

Kemal Yldz, Sorumluluk, DA, XXXVII, 380.