V

NSZ

Son dnemlerde grdm ki; bir grup stat gazeteci ve yazarn, 32 yl n

ce balatt, rportaj ile syleiyi ayr deerlendirme giriimleri, unutulmu
gitmi...
Gnmzde birok gazeteci, rportaj: Muhatabna ya da haber kayna
na soru yneltme ve alnan cevaplar derleme. olarak anlyor ve kullanyor
te; bu kitab yazmaya, rportaj ile sylei arasndaki farklar, bir kez
daha belirlemek amacyla kalktm.
Dileim, gnmzde bu alandaki kavram kargaasna son vermek iin,
yeni bir adm atmakt.
Yazma aamasnda, baz belirlemelerim nedeniyle canm sklmad de
il; ama bezmedim, pes etmeyi kendime yediremedim Zorlanarak da olsa
kitab yazmay bitirdim.
Kitaptaki bilgileri nasl deerlendirirsiniz, bilemem; ama ben hala, r
portaj diye adlandrlan, gazetecilik temelli, yaz hatta edebiyat trnde:
lgin konular, sekin ya da zel kiiler, deiik mekanlar, arpc ortam
lar, kkl aratrmalar, derinlemesine soruturmalar, kl krk yaran inceleme
ler, ayrntl gzlemler, arptlmayan gerekler, emek rn betimlemeler,
grsel deerlendirmeler, ll duygusallk, dengeli yorumlar, amal iletiler,
onurlu znellik, isel sesler, ruhsal renkler, edebi slup, akc anlatm, abartsz
biim, yaln ama zengin Trke ve gerekiyorsa sorucevapl syleiler de ara
may srdreceim
Bu alanda dnm; neriler derlemi; yazlar kaleme alm; rnekler
vermi; kitaplar yazm gazeteci statlarmn ve edebiyat ustalarnn abalarna
ve anlarna sayglarmla

stanbul, Ocak 2007 Do. Dr. Atilla Girgin

Unutmadan:
Kitabn, Ne Diyorlar? blmne, emeklerinin yan sra gnl katkla
rndan dolay, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 20052006
retim Yl, Genel Gazetecilik Blm Doktora Snf rencilerim Seil zay,
Feryade Tokan ve Taner Horoza teekkrlerimi iletiyorum

Blm A

1. RPORTAJ

Okuru aln, sizinle omzunuzun stnden bakmasn salayn.

HansJoachim Schlter

Gazetecilikte, rportajn kaynakland yaz tr, eski deyile
mlakat diye anlan karlkl grmedir Blm2 entretien Fr. ,
interview ng. . Gnmzde daha ok sylei diye adlandrlan kar
lkl grme yani mlakat, nc kiilere aktarlmak amacyla, be
lirli konu ya da konularda, herhangi bir kaynaa sorular ynelterek bilgi,
gr, dnce derlemeye dayal bir yaz trdr. Sylei, gnmz
gazeteciliinde de geni lde kullanlmaktadr.
Ancak rportaj, mlakatn Trkesi olarak bilinen karlkl g
rme yani sylei demek deildir. Rportaj, grp konuma an
lamndaki sohbet, derdine yanma, iindekileri syleme olarak tanm
lanan hasbihal, karlkl dosta konuma diye aklanan muhabbet,
bir i iin nceden konuma, syleme tanm verilen mzakere,
hikaye etme tahkiye anlamna gelen anlat hi deildir.1
Trkiyede Rportajn Tarihesine ilikin bir makale yazm olan
Adnan Binyazar, rportajn, balarda mlakat kavramnn dar snrlar
iinde dnldn hatrlatarak, bugn de bu yntemin geerliliini
yitirmediini, rportajn bu mlakat zelliinden yararlanldn bil
dirmitir.
Binyazar, asl rportajn daha ok aratrmaya, incelemeye, soru
turmaya dayal, birtakm gereklerin belirmesine allan ok ynl bir
gazetecilik olduunu kaydetmitir.

Mustafa Nihat zn, OsmanlcaTrke Szlk, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul:

Ocak 1965.

Adnan Binyazar, Kiilerle yaplan mlakatlara rportaj dedii

miz gibi, kimi durumlarda gezi izlenimlerini yazlarn Blm3 de
bu tr iinde dndmz oluyor. deerlendirmesini yaptktan son
ra, gezide amacn aratrma, inceleme, soruturma olduunu; kan so
nuca gre de bir rapor hazrlandn, aslnda rportajn kkeninin bu
report, reportinge dayandn ileri srmtr.2

Unutulmayan Syleiler
Unutulmayan Syleiler kitab, Emin laan sadece ke yaza
r olarak deil, rportajc olarak tanyabilmek iin iyi bir frsat. la
ann 19841989 arasnda Milliyet ve Hrriyet gazetelerinde hafta son
lar yapt rportajlarda Vesamet Kutludan Eski Dileri Bakan Fatin
Rt Zorlunun sevgilisi Zeki Mrene, Aziz Nesinden Krt drise ka
dar kimler yok ki...
2000 ylnda ilk basks yaplan kitap, Doan Kitaptan getiimiz
hafta ikinci kez kt. Niin aradan bunca yl getikten sonra diye sorar
sanz, laan kitabn nsznde cevap veriyor:
nsann gnl, gazetede yaymlanan yaz, aratrma ve syleile
rinin daha sonra kitap olmasn arzu ediyor. nk gazete yazlarnn
mr 24 saattir. Her ey, 24 saat sonra unutulur ve gazete pe gider.
Oysa, kitap yle deil. Kitapln rafna girdi mi, sonsuza kadar orada
kalr.
Ke yazar olmadan nce rportajlar yapyordunuz. Rportaj
yapmaya nasl balamtnz?
Milliyet Gazetesinde alrken ynetimde deiiklikler olmutu
ve beni devre d brakmlard. 1984 ylnda Milliyetin bana etin
Eme gelince, kendisiyle hi tanmamama ramen bana teleks ekti ve
her pazar sylei yapmam istedi. lk rportajm siyasette devre d
braklan Sleyman Demirelle yaptm. kinci rportajm da Halit Na
rinleydi. kisi de gzel rportaj olmutu. ki hafta st ste gzel rportaj
knca ben de havaya girdim; gazete de memnun kald ve rportajlara
devam ettik. 1985 ylnda Erol Simavi arayp Hrriyete gememi iste
yince Hrriyette rportajlar yapmaya baladm.
Sonra rportajcl brakp ke yazar oldunuz. Ke yazar ol
duktan sonra rportaj yapmay hi zlemediniz mi?

Adnan Binyazar, Trkiyede Rportajn Tarihesi, Milliyet Sanat Dergisi, Say 147,
stanbul: Austos 1975, s. 14.

Drt yldan sonra artk tkanmaya balamtm; akas gzm

ke yazar olmaktayd. 1989 ylnda Turgut Nereye Kouyor? kitabm
270 bin satmt. O srada etin Eme de Hrriyete gemiti. etin
Emee Kitaplar ok okunan bir yazarm; bana ke verirseniz, o ke
de ok okunur. dedim. Hayr, git iine gibi bir yant beklerken, Erol
Beyle bir konuaym. dedi. Sonra ke yazar oldum.
Rportajc olmak m zordu, ke yazar olmak m? Hangisinden
daha ok keyif alyordunuz?
Benim yaptm llerde ke yazs yazmak daha zor. nk ben
iki tk tk, bir k k yaz yazmyorum. kisinin de keyifleri farklyd.
Rportajcnn sormamas gereken sorular var mdr? Aklna ge
len her soruyu sormal mdr?
Baz zel konular hari, her ey dobra dobra sorulmaldr.
Bir rportajcnn olmazsa olmazlar sizce ne olmal?
Soru sormaktan korkmamal; sorular kafasnda ok iyi kurmal.
Rportajn nereye gideceini tahmin etmeli ya da oyun plann ona gre
kurmal. Gerekirse zorlamay bilmeli. nk rportaj yaplrken ekini
yorlar. Benim yaptm rportajlarda en gzel blmler, teybin kapal
olduu anlarda sylenenlerdi. Yazma diyorlarsa, yazmamak gerekir.
Yaptnz rportajlarda sizi en etkileyen kim oldu?
Hrriyetin 40. ylnda, Erol Simavi arayp Benimle bir rportaj
yap. dedi. rktm, benden ike yapmam isteyecek, sorular bana kendi
si verecek, Bunlar sor., diyecek diye korktum. Byle bir ey olmad;
karmda olduu gibi olan bir Erol Simavi vard.
En ses getiren rportajnz neydi?
Kocatepe Muhribimizi Nasl Batrdk diye kiiyle yaptm
rportajlar vard. ok ses getirmiti. ANAP Milletvekili Trkan Arkan,
yaptm rportajda syledikleri yznden ANAPtan istifa ettirilmiti. O
da epey ses getirmiti.
Rportajlar yaparken size en sknt veren ey neydi?
Karndaki kabzdr, rportaj istediinde seve seve kabul eder;
ama cevaplara gelince, karnda vazo gibi durur.
Rportaj yapanlar kaset zmekten bitap derler. Rportaj ka
setlerinizi kendiniz mi zerdiniz?

Milliyette alrken kendim zyordum. Hrriyete geince bir

muhabir arkadamz zyordu. Kaset zmek hakikaten byk bir
yktr.
Rportajlarnz ksaltlr myd? Bunun iin kavga eder miydiniz?
etin Eme baz rportajlarm iki kez makaslamt. Mesela
Bar Mano ile bir rportaj yapmtm; gazetede ktnda yars git
miti.
Bugn rportajlar yapsanz, karnzdakileri kesip bieceiniz
den korkulduu iin sizinle rportaj yaparlar m?
Herhalde olur; ama o zaman da vard zaten.
Peki illaki kesip bimek mi lazm, karnzdakini anlamaya al
arak yaplan rportajlar daha m az kymetli?
Niye kesip bieyim? Tabii kesip bimek iin yaptklarm da vard.
O zamann ANAPllaryla saldrarak yaptm rportajlar oldu. Ama ge
nelde insanlarn azndan espriler aldm, kahkahalarla sren ve biten
ok sayda rportajm oldu.
Rportaj yapacanz kii konusunda hi skntya der miydiniz?
Bazen derdim. Arada bir magazin rportajlar yapardm. Mese
la Seda Sayan, Zeki Mren, brahim Tatlses ile rportajlar yapmtm.
u an rportajlar yapsaydnz, magazin dnyasndan kiminle ko
numak isterdiniz?
Magazini ok fazla izleyemediim iin aklma kimse gelmiyor.
Ama siyaset derseniz, karma oturabilseler Recep Tayyip Erdoan, Ab
dullah Gl vs. ile uzun uzun, teyp ak konumay ok isterdim. Ama kar
ma gelemeyecekleri iin bu sadece bir hayal.
ermin Terzi. Hrriyet Pazar, 28 Mays 2006.

1.1. Rportajn Gemii Tarihiler ve Gezginler

Historiai tarih szc, yon lehesinde bildirme, haber alma
yoluyla bilgi edinme anlamlarnda kullanlmtr. Attika lehesinde ise
szcn grerek, tank olarak bilme anlamlarnn yan sra fizik, co
rafya, astronomi, bitki, hayvan ve doa bilgisini kapsayacak biimde
kullanld grlr.
Szc, yalnzca doal olaylara ilikin birikim bilgisi olarak s
nrlamadan, insanlarn ve insan topluluklarnn bandan geenleri
kaydetme yoluyla edinilen bilgi anlamnda ilk kez kullanan Herodottur.

Herodot, kaleme ald gezi yazlaryla, dneminin insanlarn, g

nmze tayan ilk kii olmutur. Bu nedenle Tarih Biliminin Babas
saylan Herodot, kimi gazeteciler tarafndan ilk rportaj yazar olarak
da kabul edilmektedir.
Bunun yan sra gezginlerin kaleme aldklar metin ve kitaplar, bu
gnk tanmna ve niteliine tam uymasa da, rportaj trnn ilk rnek
leri olarak deerlendirilmitir.

Franszca histoire: 1.Tarih. 2. Hikaye. 3. Masal. 4. karlan g

lkler, Yaplan gsteriler. 5. Varlklar bilimi.3 ngilizce history: 1. Ta
rih. 2. Tarihsel yk. 3. Tarihsel olay. 4. Gemi.4 talyanca storia 1.
Tarih. 2. Hikaye. 3. yk. 4. Gemi.5
Herodot .. 484 430
Herodot, varlkl bir ailenin ocuu olarak Halikarnassosda Bod
rum dodu. Amcas destan airi Panyassisin n ayak olmasyla toplum
ynetimi, iir, dilbilgisi, sylev renimi grd.
Halikarnassosu, o yllarda Perslere bal Lygdamis ynetmektey
di. Halk bask altnda tutan Lygdamise kar olan Herodotun ailesi Sa
mos Sisam adasna g etmek zorunda kald. Yaamn bir sre Sa
mosda srdren Herodotun genlii, dnyann birok yerine yapt
gezilerle geti.
Msrda Assuana kadar indii, Mezopotamyay, Filistini, Gney
Rusyay dolat, Afrikann kuzey kylarn grd sanlmaktadr. Bir
sre Atinada kalan Herodot, burada ann bilgeleriyle alma olana
n buldu; Sofokles ile scak bir dostluk kurdu.
Yallnda ekildii talyadaki Thuria Turii adasnda nl ya
ptn kaleme ald. Herodotun dnsel gelimesini, iinde yetitii yon
Uygarl ile Atinaya ve batya yapt geziler biimlendirmitir.
Herodot Tarihinde Historiai , yazar olaylar ortaya ktklar bi
imde ele alr ve onlar, gerektii yerlerde ince ayrntlara girerek anla
tr.
Herodot Tarihi, Helenistik Dnemde skenderiyeli bir yaync ta
rafndan dokuz kitaba blnmtr.
lk kitap Asyada, ikinci kitap Avrupada, nc kitap da
Yunanistanda geen olaylar kapsar. lk kitapta Persler ar basar.
3

FranszcaTrke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar No: 189, Ankara: 1962.
ngilizceTrke Szlk, Sabah Yaynlar, stanbul: 1992.
5 talyancaTrke Szlk, nklap Yaynlar, stanbul: 1993.
4

kinci kitapta, PersYunan Savalarnda taraflarn karlkl ka

yplarndan sz edilir. Perslerin skitler ve yonlar karsnda aldklar
yenilgiler, Yunanllarn Maraton yenilgisi bu blmde anlatlr.
Son kitaptaysa Yunanllarn Thermopilai yenilgisinden sonra
kazandklar Salamis, Plataya ve Mikale zaferlerine yer verilir.
Herodotun yaptnda kulland dil, setii konuya gre farkllk
gsterir. Bazen alayc, bazen de cokulu ve vc olur. Ayrca eitli dil
lerden rnekler verir.
Herodot Tarihi, yalnzca bir tarih kitab deildir. Kitapta, eitli
uluslarn inanlar, gelenekleri, yaam biimleri ve uygarlklar karla
trlarak anlatlr.
Herodot amacnn, insanlarn yaptklarnn unutulmamas, insann
anlalmas ve baarlarnn daha geni bir alana yaylmas olduunu
aklar. Bu nedenle yaptnda insan, iinde yaad olaylarla ele alr.6


Thukydides .. 460 395
Herodottan sonra Yunanllarn ikinci byk tarihisi Thukydides,
Atina ile Isparta arasnda 30 yl sren ve Atinann malubiyetiyle so
nulanan nl Pelopponnes savalarn . . 427404 anlatt Pelop
ponnes Savalarnn Tarihi adl yaptnda, zellikle bu savalarn ne
denlerini ve sonularn ele almtr.
Thukydides, tarihi, Heredottan farkl anlatr. Heredot tarihi akta
rrken efsanevi unsurlar, tanrlar da anlatmna katar; oysa Thukydides
tarihi, siyasi adan ele alr. O bu yaptn, vatandalarna siyas bir ei
tim kazandrmak, onlar siyas adan bilgilendirmek iin yazmtr.
Aralarndaki farklla ramen, her ikisi de tarihidir; ancak tarih
filozofu deildir. Bir baka deyile, her ikisi de tarihi olaylarla ilgilenmi
ler, tarihin anlam ve amacn, insann tarih iindeki roln dikkate al
mlardr.
Antik dnemin en derin tarihisi saylan Thukydides, insan do
as hakknda hayale kaplmaz; geree sayg gsterir ve rastlantlarn
gerisinde, olaylarn derin nedenlerini bulmaya alr. Anlatyla konu
malar uyum iinde kullanan Thukydidesin anlatmnn yalnl, yapt
nn arpcln azaltmaz.7

6
7

Temel Britannica, Hrriyet Yayn, stanbul: 1992, Cilt: 8.

Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Yayn, stanbul: 1992, Cilt: 22.

bni Battuta 1304 1369

Gezgin bni Battutann tam ad: emseddin Ebu Abdullah Mu
hammed Bin brahimdir. 1304te Tancada doan bni Battuta, fkh ve
edebiyat renimi grd.
22 yanda Mekke yolculuuna kan bni Battutann, Msr, Suri
ye ve Hicaz kapsayan gezi izlenimleri, TuhfetnNzzr Fi Garibil
Emsar velAcibilEfsa Aratrmaclara, ehirlerin lginlikleri ve Yol
culuklarda Karlalan Tuhaflklar Hakknda Bir Armaan adl eserinde
toplanmtr.
Battutann gezilerinde en fazla kald yerlerden biri Hindistan,
teki de indir. lk kez Hint fakirlerinden sz eden bni Battuta, Su
dandaki zenci Manding devleti hakkndaki notlaryla da, bu devleti unu
tulmaktan kurtard.
Corafya asndan, bni Battuta, Sudan ile Nijerya blgesinin ger
ek kifi saylmaktadr. Battutann, Zengibar, HintKu, Maldiv adalar
ve Sumatraya dair verdii bilgiler, sonradan kaptan Gudlain ile J.Wood
Soltorgraje gibi batl gezgin ve uzmanlarca dorulanmtr.
Gezi notlarnda, 14. Yzyln ilk yarsndaki Anadolunun siyasal
ve toplumsal durumuna da deinen bni Battuta, Kpaklara, Luristan
Atabeylerine, lhanllara, obanoullarna, Artukllarn lgazi koluna
da geni yer verdi. bni Battuta, Osmanl Devletinin kurulu anda
Anadoludaki Trk beylikleri hakknda da bilgiler derledi; bu arada Os
man Beyin olu Orhan Gaziye ok nemli bir yer ayrd.8

Seydi Ali Reis 1498 1562
Seydi Ali Reis, nl bir Osmanl denizcisidir. Birok deniz savana
katlm, denizcilik alannda ilgin yaptlar kaleme almtr. stanbullu
olan Seydi Ali Reis babas gibi tersanede yetiti. 1522deki Rodos seferi
ne katld. Preveze Deniz Savanda 1538 Osmanl Donanmasnn sol
kanadna komuta etti. 1551de Trablusgarpn alnmasnda bulundu.
1553te Murad Reisin yerine Msrdaki Osmanl Donanmasnn komu
tanlna atand.
1554te donanmann Basradaki gemilerini Sveye gtrmek
zere Umman Denizine alan Seydi Ali Reis frtnaya tutularak douya

Sadk Gksu, Sokrat ve Eflatundan Gnmze Ahilik, Polat Kitaplk, stanbul: 2000,
s. 221.

doru srklendi ve Hindistann batsnda Gucerat kylarndaki Damao

bugn Daman Limanna snmak zorunda kald.
Gemilerin geri dnemeyecek lde ypranmas, adamlarnn o
unun da Gucerat Sultannn emrine girmesi yznden karadan yola
kp Hindistan, Afganistan ve ran geerek stanbula vard.
Drt yla yakn sren bu yolculuu srasnda grdklerini Miratl
Memalik lkelerin Aynas adl yaptnda anlatt. 1558de Diyarbakr
tmar defterdarlna atanan Seydi Ali Reis bu grevdeyken ld.
Katibi mahlasyla iirler de yazm olan Seydi Ali Reis, nl ast
ronomi bilgini Ali Kuunun Risaletl Fethiyye adl yaptn, birok ek
yaparak Trkeye evirdi. Ayrca denizciler iin ayrntl bir klavuz
niteliinde olan Muhit adl bir kitap kaleme ald.9
Evliya elebi 1611 1682
Evliya elebi, 17. Yzylda yaam byk Trk gezginidir. Aralk
sz 50 yl, Orta Avrupa ve Balkanlardan Krm ve Kafkasyaya, Anado
ludan Msr ve Arabistana kadar uzanan topraklar dolat. Gezdii yer
lerde grdklerini, iittiklerini, deiik toplumlarn yaam biimlerini,
zelliklerini yanstan gzlem ve izlenimlerini kaleme alarak Seyahat
name adl 10 ciltlik bir yapt ortaya koydu.
Kapsaml bir gezi kitab olan Seyahatname, ayrca dilinin gzellii,
anlatm gc, konu zenginlii ve rahat okunuuyla da Trkenin en
nemli klasikleri arasndadr.
Evliya elebi, sarayda kuyumcuba olan babas Mehmed Zilli
Efendiden tezhip yazma kitaplarda sayfalarn boya ve yaldzla bezen
mesi , hat gzel yaz ve nak duvar ve tavan sslemesi sanatlarn
rendi. Kuran ezberleyerek hafz oldu. Bu arada, babasnn atlyesin
de alrken Rum raklardan rendii Rumcaya daha sonra Farsa ve
Arapay da katt.
Evliya elebi, Seyahatnamenin giriinde, bir gece ryasnda Hz.
Muhammedi grdn ve efaat ya Resulallah diyeceine, dili sr
p Seyahat ya Resulallah dediini ve duas kabul edildii iin gezgin
olduunu anlatmtr.
nce stanbulu dolamaya, grdklerini, duyduklarn yazmaya
balayan Evliya elebi, ilk kez 1640ta stanbul dna kt. Gezileri ok
geni bir alan kapsayan Evliya elebi kaleme ald izlenimlerinde, Os
9

Temel Britannica, Cilt: 15.

manl Devletinin komularyla ilikilerini yanstarak yabanc uygarlkla

r da tantr.
Evliya elebi, dolat yerlerin gelenek ve greneklerini, yaam
biimlerini, nemli yaplarn, dahas bu yaplara ne kadar para harcan
dn, yrenin nl kiilerinin yaam yklerini, yrenin tarihini ve
yrede konuulan dilin zelliklerini, dnemin inanlarn, sylencelerini
olduka abartl bir biimde anlatr. Bu tavr, anlatmna renk ve canllk
kazandrd gibi okuyanda ilgi de uyandrr.
rnein manda derisine bal kartrp reel yapldn, kn dam
dan dama atlayan kedilerin havada donduunu, olaanst gsteriler
yapan cambazlarn servenlerini, fil douran kadnn yaamn anlatr
ken, inandrc olmaktan ok sevimli ve ilgintir.
Birok yazmalar bulunan Seyahatnamenin ilk sekiz cildi 1896
1928 yllar arasnda Arap harfleriyle, son iki cildi ise 19351938 ara
snda Latin kkenli yeni harflerle baslmtr. Evliya elebi, akaname
adyla bir yapt daha olduunu bildiriyorsa da, bugne kadar bu yapt
ortaya karlamamtr.10

1. 2. Yakn Tarihte Rportaj

Yazl malzemenin oaltlp yaygn olarak sunulmas, Johann Gu
tenbergin, 1438de tipo basm yntemini bulmasndan; 1455te de,
Gutenberg Kutsal Kitab, Krk ki Satrl Kutsal Kitap ya da Mazarin
Kutsal Kitab diye deiik adla anlan ncilin ilk matbaa basmnn
gerekletirilmesinden sonra olmutur.11
Bu yllarda baslanlar, genelde halka duyurulmas gereken ilanlar
biimindedir. Bu yzden anlan dnemde, haber, hele hele rportaj
gibi yazlardan sz etmek pek olas deildir.
Sre iinde bask tekniklerinde gerekletirilen yenilikler sonu
cu, zellikle 19. Yzyln balarndan itibaren gazetelerin, daha geni
kitlelere ulamaya balamas, ieriklerin de deimesine neden olmu
tur. Balangta, yalnzca basit haberler verme ilevini yerine getiren
gazeteler, daha sonralar olu biimi, yer ve ortam ile ilgili bilgiler
de aktarmaya balamlardr. Bu dnemde, artk kuru anlatmlarn ye

10
11

Temel Britannica, Cilt: 6.

Atilla Girgin, Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, nklap Kitabevi, stanbul: 2001,
s. 1.

10

terli olmad, kiilerin merak uyandran betimlemeli metinlere ilgi gs

termeye baladklar grlmtr.

1. 2. 1. ngiltere ve ABDdeki Gelimeler
zde soruyanta dayal mlakat, tr olarak ilk kez, ngiltere ve
ABDde uygulama alan bulmutur.
1765 ylnda, James Wattn buhar makinesini icadyla balayan
sanayi devrimi, sre iinde, Avrupada da birok lkenin toplumsal
yapsn etkilemitir. Sz konusu lkelerde balayan retim biimi dei
iklii ve bal toplumsal gelimeler de, gazetecilikteki deiimin bir
lde ncs olmutur
Bu erevede ABDde, 1830lardan sonra baz yazar, dnr ve
gazete yneticilerinin haberlere yeni bir ruh kattklar gzlenmektedir.
Bylece sokaktaki sradan insann yaad karmak, deiken, gerek
lik duygusu, yava yava gazete stunlarna yerlemeye balamtr.
zellikle i sava olaylar, lkenin nde gelen byk gazete muhabirleri
iin, bu yeni ve ok boyutlu anlatm trnn en nemli kaynan olu
turmutur.12
1832de ngilterede yaymlanmaya balanan magazin gazetele
rinde insan ilgilendiren haberler human interest news ne km
tr. Popler penny presste bu tr haberler verilirken, 1. tekil ahs kul
lanlarak insanlar daha ilgin bir biimde yanstlmak istenmitir.
Mlakat, ilk kez politik gazetecilikte deil, polis muhabirlerinin
rahatlkla ilgi ekecek haberlerinde kullanlmtr. Bu erevede,
Newyorktaki Herald gazetesi muhabiri James Gordon Bennett,
1835te yazd adliye haberlerini, okuyucuya yaknlk salamak ve ko
nuya canllk katmak iin soruyant biiminde kaleme almtr.
Bat gazeteciliinde, mlakat karl interview szc, ilk
kez 1867 ylnda, Joseph Burbridge Mc Cullagh Associated Press tara
fndan ABDde kullanlmtr.13

William Howard Russell 18211907

William Howard Russell, Dublinde dodu. Trinity Collegede ei
tim aldktan sonra Cambridge niversitesine devam etti. Russell,
12
13

Yasemin nceolu, Uluslararas Medya, DER Yaynlar, stanbul: 2004, s. 10.

Kayhan Gven, Rportaj Nedir?, Marmara letiim Haber Ajans MHA Bavuru
Notlar No: 1, stanbul: 1995, ss. 1314.

11

1843ten itibaren rlanda'da The Times iin parlamento muhabiri olarak

alt.
1854te Krm Sava patlak verince cepheye giden Russel, savala
ilgili bilgileri, yazd mektuplarla gnderdi. Russelln, savan grn
meyen ynlerini yanstan rportajlar kamuoyunu sarst ve ngiliz H
kmetini, askerlerin durumlarn yeniden deerlendirmeye itti.
Russel, 1855in sonunda Krmdan ayrlarak stanbula geldi; bu
rada The Times iin muhabirlie devam etti.
1856da, ar II. Alexandern ta giyme trenini izlemek zere
Moskova'ya gnderildi. Ardndan Hindistana giderek Lucknow Kuat
masna tanklk etti 1858 . William Howard Russell, 1861de Washing
ton'a gitti.
Daha sonra, Hindistan Gnlklerini, Amerikan Sivil Savan
ve Prusya Generali Leonhard Graf von Blumenthaln tanklna dayana
rak yazd FransaAlmanya Savan yaymlad.
Russell, 1863'te ngiltere'ye dnd. 1869 Genel Seimlerine mu
hafazakar aday olarak Chelseaden katld ve baarsz oldu.
1882de sava alanlarndan ayrlan Russel, politikada yaad ba
arsz deneyimden sonra Deniz Kuvvetleri Resmi Gazetesini kurdu.
Mays 1895te valye unvanna layk grld.
Krm Sava 1856 , Dr. Brady'nin Maceralar 1968 , Hespe
rothen 1882 ve iliye Bir Gezi 1890 adl kitaplar bulunan Wil
liam Howard Russell, 1907'de ld.
John Silas Reed 18871920
Amerikal air ve yazar John Silas Reed, ABDnin Oregon Eyale
tinde dnyaya geldi. Harvard niversitesinde eitim grd. Bu d
nemde Harvard Monthly ve Lampoonn yaz kurullarnda yer ald. yi
bir hatip ve airdi.
Harvarddaki eitiminin ardndan John Reed, 1910da ngiltere ve
spanya gezilerine kt. ABDye dndnde, gazeteci olarak kariyerine,
sosyalist eilimli politik dergilerde balad; New Review ve The Mas
ses gazetelerinde alt.
Reed, 1910'da Metropolitan dergisi ve New York World iin
Meksika Devrimini izlemek zere Meksika'ya gitti. Asi Meksika'da
Devrimci Kavgay, 1914te yaymlanan Insurgent Mexico Bakaldran
Meksika kitabnda anlatt.

12

New Jerseyde ipek iilerinin sorunlarna dikkat ekmek iin, Me

dison Meydannda yaplan yasal bir gsteride konuurken tutukland;
drt gn hapiste kald. Ardndan, New Jersey Paterson Grevinin y
ksn yazd.
1913te Reed, iirlerinin yer ald ilk kitabn yaymlad.
I. Dnya Sava srasnda, Metropolitan dergisi iin sava alann
dan yazd mektuplarla sava anlatt. Almanya, Srbistan, Romanya, Bul
garistan, Rusya ve Dou Avrupa'daki savala ilgili rportajlar War In
Eastern Europe Dou Avrupada Sava1916 adyla yaymland.
1917 Sonbaharnda, ei gazeteci Louise Bryant ile The Masses
iin Rus Devrimine tanklk etmek ve gelimeleri aktarmak zere Rus
yaya gitti. 1917 Ekim Devrimini anlatt yazlar, 1922de Ten Days
That Shook The World Dnyay Sarsan 10 Gn , adl kitapta topland.
Bu kitap, Rusyadaki Ekim Devrimini ilk elden anlatmas dolaysyla
benzersiz bir kaynak oluturur. Ayrca rportaj dalnn en gzel rnek
lerinden biri olarak deerlendirilir.
1919'da Chicago'da, Sosyalist Partinin toplantsna katlan Reed,
bu toplantdan sonra kurulan Amerika Komnist i Partisi'nin lideri
oldu; parti tarafndan yeniden Rusya'ya gnderildi. Moskova'da Reed,
Comintern'in yrtmeyle ilgili komitesine seildi. John Silas Reed, kari
yerinin zirvesindeyken Bakde yakaland tifsten, 19 Ekim 1920'de
Moskova'da ld.14
1. 2. 2. Almanyadaki Gelimeler
Almanyada klasik anlamda ilk gazete, 1609 ylnda Bremen yakn
larnda Ausburgda yaymlanmtr. Ausburgda iki haftalk olarak ya
ymlanan ilk gazete Avis Relation Oder Zeitungdur. Bu lkede baslan
ilk gnlk gazete ise Leipzig Blattdr 16501652 .
17. Yzylda Almanya, siyasal birlikten yoksun, krallklarn bir
lemesinden meydana gelmi bir lke grnmndedir. Bu nedenle 17.
Yzylda Alman kamuoyu oluamam, gerek basnn domas da ge
cikmitir. 1789 Fransz Devrimi ile yaylan basn zgrl, dolaysyla
insan ve vatandalk haklar, dnce ve iletiim zgrl, Alman bas
nnda da yeni basn anlaynn temellerini oluturmutur.
Bu dnceler nda, 1814 ylnda yaymlanmaya balanan Re
inischen Merkur dnce gazetelerinin ilk rneidir. Ancak 1870lerde
Bismarc Hkmeti, basnn gcnn farkna vararak, basn susturma
14

The Columbia Electronic Encyclopedia, Sixth Edition, 2003.

13

yoluna giden bir politika izlemitir. Bu politika sonucu birok gazete

kapatlmtr.15
Alman Basnnn, gerek anlamda ge gelimesine ve siyasi ikti
darlarn tm sansrleme abalarna ramen, daha sonraki dnemlerde
hem gazetecilik konusunda hem de rportaj dalnda nemli iler yapan
gazeteciler de yetimitir. Bunun en belirgin rnei, eserlerini Almanca
yazan ek asll Egon Erwin Kischtir.

Egon Erwin Kisch 18851948

Egon Erwin Kisch, o dnem AvusturyaMacaristan mparatorluu
snrlar iinde bulunan Pragda dodu. 1906 ylnda, Pragda yerel bir
gazetede, rportaj yaparak meslee balad. lk dnemlerde fakir ve
sulu insanlarla ilgili rportajlar yapt.
Birinci Dnya Sava knca Avusturya Ordusuna arld. Srbis
tan ve Karpatlar snrlarnda savatktan sonra, izlenimlerini Schreib
das Auf, Kisch! Not Al Kisch!1929 adl eserinde anlatt.
Kisch, ekoslovak vatanda olduu halde, 19211930 yllar ara
snda, almalarn destekleyen taraftarlar bulduu Berlinde yaad.
Gazetecilik deneyimlerini Der Rasende Reporter 1924 kitabnda
toplad.
Kisch, 1930larn banda Sovyet Rusya, ABD ve ine yapt gezi
lerdeki notlarna yer verdii bir kitap serisi de yazd. lk dnemlerinde,
rportajcnn kesinlikle tarafszln korumas gerektiini savunsa da;
sonralar rportajda, bir yazar iin politik mcadelenin nemli olduu
nu vurgulad.
1923te Nazi muhaliflii gerekesiyle tutukland. Bir sre hapis
yattktan sonra ekoslovak vatanda olduu iin Almanyadan snr d
edildi; bu lkede almas yasakland ve eserleri yakld.
19371938 yllar arasnda, spanyol Savan izledi. lkeyi ba
tan baa dolaarak gerekletirdii rportajlar basld. Kisch ve ei
1939da New Yorka gittiler; 1940da da Meksikaya getiler.
Meksikada kald dnemde, bu lkeyle ilgili bir kitap ve Sensa
tion Fair 1941 adl bir otobiyografi yazd.
Mart 1946da ek vizesi alarak doduu topraklara geri dnebildi.
lkesinde gazeteci olarak almaya balad ve gezilerine devam etti.
Praga dndkten iki yl sonra ld.
15

nceolu, a. g. y. , ss. 277278.

14

Stern dergisi tarafndan, 1977 ylnda Alman gazetecilii iin

Egon Erwin Kisch adna dller verilmeye baland.

1. 2. 3. Fransadaki Gelimeler
Fransann yar resmi nitelikli ilk haftalk gazetesi, matbaac Louis
Vedosmen tarafndan, Ocak 1631de yaymlanmtr. Thophraste Rena
udotnun, Mays 1631de devrald La Gazette, yalnzca haberlere,
zellikle de d haberlere nem vererek kralln szcln yapm;
1762de, ad La Gazette de France olarak deitirilerek, hkmetin
resmi organ haline gelmitir.
Fransada ilk gnlk gazete ise, 1 Ocak 1777de yaymlanmaya
balanan Journal de Paristir. 1789 Devrimi sonras, Fransada modern
basnn ncs saylan Emile de Girardinin La Presse gazetesi de ilk
kez tefrika ve reklam uygulamasn balatmtr.
Fransada basn, 17891792 yllar arasnda Devrimin snrsz z
grlnden yararlanrken, 17921794 dneminde, terrn ilk kurban
lar idam edilen gazeteciler olmutur.
Daha sonra, Napolon Bonaparten Konsllk ve mparatorluk
dnemlerinde uygulanan basklar sonucu, basn iktidara boyun emi
hale getirilmitir.16
19. Yzyln bandan 1871e kadar, Fransada basnn geirdii
gelime: endstrileme ve demokratikleme olarak adlandrlmakta
dr. Bu srete yazlaryla iktidara kar koyan yazarlar, kaleme aldklar
tanklklaryla yaanan olaylar aktarmay baarmlardr. Bu aktarm
tr de, rportajn deiik biimlerini oluturmutur. Bu trn en gzel
rneklerini de Honor de Balzac ve Emile Zola gibi Fransz yazarlar
vermilerdir.

Honor de Balzac 1799 1850

Honor de Balzac, 1799da Toursda dnyaya geldi. Balzacn, m
paratorluk ynetiminde memur olarak alan ve Fransz Devriminin
evlad olan babas BernardFranois Balss 51 yandayken, 19 yanda
ki bir gen kzla evlenmiti. Bu evlilik, Balzacn, tm yaam boyunca
derin izler brakt. Zira Balzacn romanlarnda, kt evlilik yapm ka
dnlar, zel yaamn dramlar ve iftlerin yozlamas vard.

16

nceolu, a. g. y. , s. 193.

15

lk eseri Cromwell bir tiyatro eseriydi. O dnemde edebiyatta

baarl olmak iin tiyatro eserleri yazmak, hikaye ile uramak gereki
yordu. Cromwell de, bu koullarda ortaya kt. Fakat eser tam bir baa
rszlk rneiydi.
Baarsz birka i denemesinden sonra Balzac, u Anlar adl
eserini kaleme ald. Tarihi bir roman olan bu eserin ardndan, evlilik
messesesini sorgulayan Evliliin Fizyolojisi ve zel Yaamdan Sah
neleri yaymlad. Yine bu dnemde Le Voleurde Paris Mektuplar adl
politik fkralar yazmaya balad. Fransada modern gazeteciliin geli
meye balad bu dnemde, Balzac bir hayli nlendi.
Gnde 18 saat almaya balayan Balzac, Haziran 1832de, ge
irmekte olduu bunalmn izlerini tayan otobiyografik roman Louis
Lamberti kaleme ald.
Balzac, yaad dnemle ilgili izlenimlerini, bu konudaki analizle
rini ve Fransz Devriminin adaletsizlikleri ile eitsizliklerini romanla
rna yanstmtr.
1835de La Chronique de Paris adl bir gazeteyi satn alan Bal
zac, bu dnemde Vadideki Zambak yazd. Ancak La Chronique de
Paris iflas etti.
1836 sonunda, Yal Kz, La Pressee 12 fasikl halinde yaymla
tarak yeni bir gazeteciliin balangcn oluturdu. Bir hayli ypranan
Balzac, 1845te nsanlk Komedyas iin bir taslak hazrlad. Bu taslak
ta 137 roman ve 2000 kiilik karakter sz konusudur. Ancak Balzac, bu
projeyi hayata geiremeden 18 Austos 1850 ylnda ld.
En sevilen yaptlarndan, bir cimrinin iyi yrekli kzn konu alan
Eugnie Grandet 182930 ile bencil ocuklarna kendini adayan bir
adamn yks olan Goriot Baba 1834 , romanlarndaki olaanst
baarl kadn ve erkek betimlemeleri, yalnz 19. Yzyl Fransas iin
deil, farkl lkeler ve farkl dnemler iin de geerlidir.
Balzac yaptlaryla saysal olarak da kolay kolay alamayacak bir
rekora sahiptir. Geride 85i tamamlanm, 50si taslak halinde, toplam
135 eser brakmtr.17
Emile Zola 1840 1902
talyan kkenli bir mhendis olan babasnn lmnden sonra,
annesi tarafndan yetitirilen Emile Zola, ocukluunu Paul Czanne ile
17

Temel Britannica, Cilt: 3.

16

dostluk kurduu Aixen Provenceda geirdi; 1857de Parise dnd. Lise

bitirme snavlarn veremeyince, orta renimi yarda kald.
Dok iisi olarak alt. Pariste ii snfnn arasnda geirdii bu
dnemde, sefaleti gzlemledii gibi bizzat da yaad. Yiyecek elde ede
cek paras olmadndan, kimi zaman ku yakalamaya altn kendisi
anlatmtr.
1862de Hachette Yaynevine girerek edebiyat yaamyla tant.
Zola, LEvnement gazetesinde Czanne, Pissaro, Monet gibi izlenimci
ressamlar zerine yazd sanat eletirilerinden sonra, Les Contes
Ninon Ninon ykleri1864 ile La Confession de Claude Claudeun
tiraflar1855 adl ilk yaptlarn yaymlad.
Bu ge romantikhmanist yaptlardan sonra, 1867de yaymlanan
Thrse Raquin, Zolann izleyecei natralist sanat ynteminin izleri
ni tar. Emile Zola, ilk baarsn LAssomoir Meyhane1877 adl
yaptyla kazand. Bu eserde, iilerin kulland argo dili, kfrlere va
rana dek olduu gibi yanstmas ve bu kesimin kaba saba davranlarn
tasvir etmesi, dnemin edebiyat evreleri tarafndan ar dille eletirildi.
Romanlarnn yan sra deneme ve inceleme trlerinde de eserler
veren Zola, romancnn, kendi kahramanlarna klinik ve laboratuar test
leri gibi testler uygulayarak, onlarn kiiliklerini zmleyebilecei ka
nsndayd. Bu kurama bal olarak gelitirdii ve eitli gazetelerde
yaymlanan yazlarn sonradan Le Roman Exprimental Deneysel
Roman1880 da toplad.
Kararl ve dzenli alan bir yazar olarak Zola, kendi ifadesine
gre dzenli olarak gnde saat almakla edebiyat adna baarlma
yacak i yoktur ok az hareketli bir yaam srd.
Emile Zola, edebiyat alannn bir kez dna kt; Dreyfus Olay s
rasnda, devlet bakanna yazd Jaccuse tham Ediyorum balkl
ak mektubunda, susuz yere yarglanmalar eletirerek, devletin adalet
ve doruluk ilkesine balln sorgulad.
Fransz subay Dreyfus, Yahudi olduu iin haksz yere hapse
atlm, ajanlkla sulanmt. Bu olay arkadandan duyduunda ilgi
lenmeyen Zola, bunun rk ayrmclnn ve yobazln nemli rnei
olduunu sonradan fark ederek, birok insan hayrete dren bir inat
lk ve cesaretle Dreyfusun yannda yer ald.
Fransada muhafazakar ve milliyeti kesim ile liberal ve sol kesim
arasnda byk bir kutuplamaya neden olan bu olayda, Zola, arkasna

17

liberallerin desteini alsa da, lin tehlikesiyle somut olarak karlat,

hayatnn tehlikeye girdii dnemler oldu.
Vrit Gerek isimli eserinde Zola bu olaydan yola kt. Bu
yzden arptrld 1 yllk hapis cezasndan, ancak bir sre ngilterede
kalarak kurtuldu. Edebiyatta doalclk akmnn kurucusu saylan
Emile Zola, 1889 ylnda karlan genel af zerine lkesine dnd.
Paristeki evinde, bacadaki tkanklk yznden zehirlenerek len
Zolann cenazesi, 1908de devlet treniyle Panthona gmlmtr.18

1. 2. 4. Osmanldaki Gelimeler
Osmanl lkesinde Trke gazete yaymlanmas iin, ilk basmevi
nin kuruluundan sonra bir yzyl beklenmitir. Oysa stanbulda sz
konusu basmevinin rnlerini vermeye balad 1730lu ve 1740l
yllara gelinceye kadar geen 300 yl iinde, Batda 1.5 milyon kitaptan
1.4 milyar nsha bask yaplmtr.19
Londrada 1711de, gnde ortalama 6.500 olan gazete tiraj ise
1753 ylnda 20 bine ulamtr. 1820 ylnda ise bir katilin itiraflarn
konu alan kitapk, ngilterede 1.1 milyon adet baslarak rekor krm
tr. O dnemde, iyi sataca dnlen bir kitabn ilk basks 10 bin adet
yaplmaktadr.
1836 ylnda Pariste kan 59 gazetenin, yllk toplam tiraj 42
milyon, Londradaki 42 gazetenin 39 milyon, Prusyadakilerin ise 15
milyondur. Gnlk siyaset ve yzeysel kltr haberlerini yanstan bu
yaynlar oalrken, kitap yaynlarnn da artmas, Batnn zelliini
oluturmutur.
Avrupadaki bu gelimelere ramen, Osmanl lkesinde egemen
olan ar taassup banazlk nedeniyle, Trke gazetelerin ortaya k
mas gecikince, ilk gazeteler, ilk kitaplar gibi, yabanc dilde ve genellikle
Franszca olarak yaymlanmtr.20
slam d gruplarla Balkanlardaki Slav gruplarnn atklar bas
mevlerinden, ancak uzun yllar sonra stanbulda ilk Trk basmevinin
kurulmas 14 Aralk 1727), lkede Trk gazete yaynclnn balatl
masna yeterli olmamtr. Bu nedenle Osmanl, nce Franszca, daha
18

Temel Britannica, Cilt: 19.

Girgin, Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, s. 9.
20 Orhan Kololu, Osmanl'dan Gnmze Trkiye'de Basn, letiim Yaynlar, stanbul:
1994, s. 7.
19

18

sonra da ngilizce ve aznlk dillerinde yaymlanan gazetelerle tanm

tr. Bylece Trke gazete, ilk basmevinden, yaklak 100 yl gecikerek
gelmitir.
stanbulda Trke yaymlanan ilk gazete Takvimi Vakayi 1831
olmutur. Takvimi Vakayi, nceleri haftalk olarak kartld. lk say
5.000 adet basld. Btn devlet rgtne, subaylara, tara erafna ve
eliliklere gnderildi. Gazetenin yllk abone creti 120 kurutu.21
Ancak bu gazete, ierik olarak genelde i haberler, d haberler,
askeri iler, din adamlarnn atanmas ve ticari bilgilerin yaymland
blmlerden olumaktayd. Gazete, daha sonra devletin resmi gazetesi
halini almtr. eriinden de anlalaca zere, gazetede rportaj r
neklerine rastlanmamaktadr.
Rportaj yazlar olarak yaymlanan ilk rnekler, Ceridei Havadis
1840 gazetesinde grlmektedir. Trkiyede Trke yaymlanan ikinci
gazete Ceridei Havadisi William Churchill adnda bir ngiliz karmtr.
Gazetenin ilk says bedava datlm, sonra da ancak 150 kadar oku
yucusu olmutur. Churchill bir yazsnda, ilk ylda Ceridei Havadisin
de kalka yaymlandn ve ancak 150 kadar zevat tarafndan ra
bet grdn belirtmitir.22
Ancak Churchill, hkmete bask yapabilecek gte bir yabanc
olduu ve kendisine devletten ayda 2500 kuruluk bir yardm yapld
iin, gazete yava yava durumunu dzeltmitir. Gazetede d haberlere
her zaman nem verilmi ve evirilere geni yer ayrlmtr.

Enver Behnan apolyo, skenderiyeden Ceridei Havadise haber

gnderen bir gazetecinin, Trk basn tarihinde ilk muhabir saylacan
ne srmtr.
Krm Sava srasnda, 1854te baz ngiliz gazetelerinin muhabiri
olarak Krma giden Churchill, Ceridei Havadise yazlar yollam ve
bunlar gazeteye canllk kazandrmtr. Krmdan sk sk nemli haber
ler gelmesi zerine, gazete zel saylar yaymlamaya balam ve bunla
ra Ruznamei Ceridei Havadis denmitir.
Ceridei Havadis, Osmanl lkesinde ilk kez geni lde ilan ya
ymlayarak gelir salayan ve ilk lm ilanlarn yaymlayan gazetedir.23

21

Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul:
2003, s. 16.
22 Girgin, Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, s. 23.
23 Topuz, a. g. y. , s. 18.

19

Bata, William Churchill ile yine Krm Savanda muhabirlik ya

pan Howard Russell olmak zere, eitli dnemlerdeki savalar izleyen
muhabirler sava muhabirleri , rportaj trnn yeni ustalar olmu
lardr. 20. ve 21. Yzyl savalarnda, cephelerde alan envoy
spcial zel gnderilmi muhabirler ise rportaj dalnda uzmanla
mlardr.

1. 2. 4. 1. Gezi Yazarlar
16. Yzyldan balayarak 19. Yzyln sonlarna kadar, Osmanl
lkesini ve stanbulu ziyaret eden gezgin ve yazarlar da izlenimlerini
kaleme almlardr. Bu tr gezgin ve gezi izlenimi yazarlarnn arasna,
Osmanl lkesine gelen Augier Ghislain de Busbecq 16. Yzyl , Wen
ceslew Wratislaw 16. Yzyl , Lady Mary Wortley Montague 18. Yz
yl , Alphonse de Lamartine 19. Yzyl , Grard de Nerval 19. Yzyl ,
Thophile Gautier 19. Yzyl , Edmondo de Amicis 19. Yzyl , Cha
teaubriand 19. Yzyl 24, Claude Farrre 1920. Yzyl , Knut Hamsun
19. Yzyl , Herman Melville 19. Yzyl , Dr. Philippe Anton Dethier
19. Yzyl , Hans Christian Andersen 19. Yzyl , Julia Pardoe 19.
Yzyl katlmlardr.

stanbul zlenimleri
Lady Mary Wortley Montague
Seyyah Lady Montague, 1717 ylnda Lady Bristole yazd mek
tubunda, kendisinden nce gelen Batllarn stanbulu gerektii gibi
anlatamadklarn belirtiyor:
Hristiyanlarn oturduu Galata, Beyolu ve Tophane mahalleleri,
gzel bir ehir tekil ediyorlar. Bunlar stanbul ile bir deniz ayryor.
Deniz, Thamesin en geni yerinin yars geniliinde. Boaziinden
inerken, yirmi mil kadar uzakla bak ok gzel, ok renkli. Dnyada
bir ei daha yoktur.
Rumeli sahilinde de yedi tepe zerinde stanbul grlyor. stan
bul ok byk bir ehir. Saray grebileceim kadar grdm. Hristiyanlk
aleminde, bu sarayn yars byklnde saray olan kral yoktur.
Ayasofya, saraydan sonra ikinci derecede mehur. Bu caminin 113
ayak apnda olan kubbesi fevkalade byklkte; mermer direklere da
yanan kemerler zerine ina edilmi.
24

Jean Ebersolt, Bizans, stanbul ve Dou Seyyahlar, ev. lhan Arda, Pera Turizm ve
Tic. A. ., stanbul: 1996, ss. 189209.

20

arlarn binalar ok gzel. leri son derece temiz... 25

Alphonse de Lamartine
Ben, bu memleketin n seviyorum. diyen air Lamartinein
stanbul izlenimleri, 25 Mays 1833 tarihli gnlnden:
Galatann, Beyolunun eitli renkli evlerle rtl srtlar, ayak
larmn altnda denize kayarlar. Bu semtlerden kimilerinin evleri kan
krmz boyaldr; kimilerinin ise siyah. Bu koyu renklerin arasndan
mavi kubbeler grnr
Evlerin nndeki baheleri ssleyen narlar, incir aalar ve ser
viler, yeil kmeler halinde kubbeler arasndan ykselir. Birbirlerinden
kk ehirler gibi ayrlan semtler, mahalleler arasndan beliren yeil
tepeler, boyal ahap saraylar, eitli renklerle bezenmi kklerle rt
ldr. Bu tepelerden, ancak servilerin ucunu, minarelerin sivri ve parlak
alemlerini belirten Boazlar da grnr... 26
Thophile Gautier
spanya, talya, Yunanistan, Yakndou ve Rusya yolculuklarndan
esinlenerek canl anlatlar kaleme ald talya1852, stanbul1853, Rus
yaya Seyahat1867 .27
Gazeteci, air ve yazar Thophile Gautier, stanbul iin yle diyor:
Boazii, Sarayburnundan Karadeniz kna kadar, Thames
zerindeki watermenlerle kyaslanabilecek buharl gemilerin vzr
vzr geliiyle srekli iler.
Dnyann iki ktas arasnda, ayn anda grlebilen Avrupa ile As
ya arasnda bir snr gibi izilmi bu lacivert yol zerinde, iki saatte yap
lan geziyle kyaslanabilecek hibir ey yok.
ok gemeden sularn mavi zemini zerinde, son derece sevimli
bir etki uyandran Kz Kulesi beliriyor. Avrupa yakasnda az sonra ra
an gryoruz. Ben Douda, Arap ya da Trk mimarisini tercih ede
rim; gene de, denize kadar inen beyaz merdivenleriyle bu hametli yap
ho bir etki uyandryor... 28
Philippe Anton Dethier
25

Sefa Kaplan, Batl Gezginlerin Gzyle stanbul, stanbul Bykehir Belediyesi Kl

tr A. . Yaynlar, stanbul: Mart 2006, s. 46.
26 Kaplan, a. g. y. , s. 77.
27 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt: 9.
28 Kaplan, a. g. y. , s. 123.

21

Bu yaznn tarihi 1845... stanbul in Kk Ama Kullanl Bir

Kent Klavuzu baln tayor:
Avrupann tatl sular adn, eski ve bir parmen kat fabrikas
nn bulunduu Kathaneden almtr. Kalntlar obanemededir.
Stlce, Hasky ve Piri Paa semtlerinde Humbaraclar Klasnn kaln
tlar ile askeri okul bulunur.
Bu semtlerden sonra Tersane gelir. Hasky arkasndaki Okmey
dannda bir Musevi mezarl bulunur. Geni bir panoramann keyfini
karmak isteyen turistlere, Galata Kulesine kmalarn tavsiye ederiz.
Ufak bir konik at ile rtlen kule olduka yksektir. ... Beiktaa ge
lindiinde, artk Boazn ortasna varlm saylabilir. Yalnz Boaz bile
turistik yolculuk yapmaya deer... 29


Hans Cristian Andersen
nl yazar Hans Cristian Andersen, stanbulda geirdii bir gn,
1841de yle anlatyor:
Galata Kulesine ktm. Buradan baknca stanbul usuz bucaksz
grnyor. Saat 7de dardaydm. Gne parldamad zaman, tpk
Kopenhagn iklimi gibi: Karadenizden nemli sis dalgalar geliyor
... Her biri Nuhun gemisinin bir benzeri olan, kubbeleri altn
alemli camiler, gri bulutlu gkyzne kar parlayan zarif stunlara
benzer yzlerce minaresi ve koyu krmz binalaryla, karmzdaki bu
ta denizinin arasndan kara serviler ve yemyeil narlar, balarn ara
beskvari uzatmlard.
Yol, kent surlarndan balayp, Altn Boynuzun ucundaki knty
meydana getiren saray bahesini izleyerek, denize paralel olarak uzan
yordu. Surlar zerine kk baheler ve evler kondurulmutu... 30
Edmondo De Amicis
talyan gazeteci ve denemeci, Vita Militare Askeri Hayat1868
adl romanndan sonra 1874 ylnda stanbul adl bir kitap kaleme
ald.31
Edmondo De Amicisin stanbul ile ilgili grleri yle:
29

Kaplan, a. g. y. , ss. 112113.

Kaplan, a. g. y. , s. 94.
31 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt: 6.
30

22

Hi kimse stanbulda hayal krklna uramamtr. Btn dn

ya bu ehrin, dnyann en gzel yeri olduu fikrindedir. Koca tepelerin
zirvelerine ve yamalarna gz alabildiine dalm ve bir perinin sihirli
deneinden domu byk bir ehir gibi latif ve kl skdar, Altne
hir oradayd.
... Galata, geride bir direk, seren ve bandra orman. Galatann
stnde, Avrupai konaklarnn kuvvetli hatlar belli olan Beyolu, nde,
rengarenk kalabalklarn karlat ve iki sahili birletiren bir kpr.
Solda, her birinden kurun kubbeli ve altn minareli dev gibi bir caminin
ykseldii kocaman tepelere yaylm stanbul, beyaz pembe Ayasofya,
alt minareli Sultanahmet, on kubbeli Sleymaniye... 32


stanbul Anlatlar
Geen yzyllardaki stanbul kimliini bize tantan yzlerce kay
nan bulunmas bir bakma avuntumuz olmaktadr. Bu kaynaklar rne
in, Latifiler, Nakka Osmanlar, Evliya elebiler, Naimalar, Nedimler,
Levniler, Enderunlu Fazllar
O dnyann bin bir eit sahnesini, iek Encmenlerinden, Ka
thane Alemlerinden, Vakayi Hayriye gibi kanl korkun olaylara
dein nmze ayorlar. stanbulun tarihi kimliini gzlemleyip nesnel
ya da znel yorumlayan yabanclar da oktur. Hatta denilebilir ki: stan
bul zerine hazrlanm youn emek rn eserlerin ou yabanc imza
lar tamaktadr.
rnein, Grelotnun, 1680de Pariste yaymlanan Relation Nou
velle dUn Voyage Constantinople adl yapt, bir orta dnem kayna
olarak nemlidir. Fransz gezgin, Galata, stanbul, Boaz, Topkap Saray,
Ayasofya ve Sleymaniyeyi hem yazm, hem izmitir.
Mellingin 1819da Pariste yaymlanan yapt Voyage Pittoresque
a Constantinople et a des Rives du Bosphoreu, boyutlu gravrleri ve
ayrntl metinleriyle iki byk cilttir. Bu eserdeki; Kavaklar, Rumeli ve
Anadolu Hisarlar, Boazii, Tarabya yallar, Bykdere, Saryer, Belgrat
Ormanlar, bentler ve kemerler, tarihi topografya haritalar, Galata, Ha
li, Tophane, Kadky, Kandilli, Topkap Saray, Harem, Hatice Sultan
Saray, Bebek Kk, Hipodrom, Sleymaniye, Eyp, Kathane, Aynal

32

Kaplan, a. g. y. , s. 138.

23

kavak Kasr, Karaaa, Tersane, skdar, Pera Mezarlklar, Piknik Ya

pan Kadnlar, Ab Alemleri, Oyuncular gibi tablolar, birer belgeseldir.
1835te stanbula gelen ngiliz Miss Julia Pardoe, Lady Monta
guedan 18. Yzyl sonra, Trkiye ve stanbul hakknda en geni bilgi
ye sahip yabanc kadn gezgin olarak bilinir. Sultan II. Mahmudun son
yllarndaki stanbul yaamn zgn bir slupla anlatt The City of the
Sultan and Domestic Manners of the Turks, 1837de iki cilt olarak
Londrada yaymlam; sonraki yllarda yeni basklar yaplmtr.
Pardoenun, sempatisini kazand Sultan Abdlmecide ithaf ettii
The Beauties of the Bosphorus, gravrl yaptlarn bir aheseri olarak
1839da yaymlanmtr. Bu yaptlarn, o srada ortaya kan Oryanta
lizm akmnn, Trkiyeye ve zellikle stanbula ynelmesini salad
bilinir.
Mimar ve ressam Thomas Allomun 18341836 yllarnda stan
buldaki gravr almalarn da ieren Constantinople and the Scenery
of the Seven Churches of Asia Minoru 1838de Londrada yaymlanm
tr, Allomun, gerek bu yapttaki resimleri, gerekse C. Pellenin Constan
tinople Ancienne et Moderne adl yapt iin izdii sokaklar, surlar,
camiler, sebiller, avlular, kiliseler, saraylar, meddah, kahvehaneler konu
lu resimleri, stanbulun tarihi kimliini o dnemin romantik anlayyla
yanstmaktadr.33

1. 2. 4. 2. Trk Edebiyatnda Gezi Yazlar
Daha nce belirtildii gibi, Osmanl klasik dneminin iki nemli
gezi eseri Seydi Ali Reisin Miratl Memlik lkelerin Aynas15.
Yzyl ile Evliya elebinin 16111685 Seyahatnamesidir.
Bunlarn yan sra Trk edebiyatnda gezi trndeki yazlarn ilk
rnekleri, herhangi bir grevle eitli lkelere gnderilen memurlar ya
da baz gezginler tarafndan verilmitir.
rnein, Trkler tarafndan yazlan ilk gezi trndeki yaz, Hoca
Gyasddin Nakka tarafndan kaleme alnan Acaibl Letaif Gzel
Szlerin Tuhafl adl yapttr. Farsa yazlm eserde, Timurun olu
ahruhun 13771447 , in hakanna gnderdii heyette bulunan yaza
rn izlenimleri yer almtr.
Bu arada eski Trk edebiyatnda, bugnk anlamda gezi trne
girmese de, birok ynyle ilk rnek saylabilecek baz eserler vardr.
33

stanbulun Tarihi Kimlii, Bykehir Belediyesi Yayn, stanbul: 2004, ss. 5960.

24

Piri Reis, 223 haritann yer ald Kitab Bahriye Denizcilik Kitab16.
Yzyl adl eserinde, Akdeniz ky ve limanlarna ilikin ayrntl bilgiler
verir. Kitapta ayrca, denizlerdeki rzgar eitlerinin ve frtnalarn da
bir dkm yaplmtr.34
Katip elebi tarafndan yazlan Cihannma Dnya Haritas17.
Yzyl , bir corafya kitab olmasna karn, yer yer gezi trne yaklaan
blmleriyle bu alanda yazlm eserler arasnda saylabilir.35
Ayrca, Trabzonlu Mehmet Akn MenazrlAvalim Alemlerin
Manzaralar16. Yzyl , Nabinin Tuhfetl Harameyn Kutsal Mekke
ve Medine Armaan17. Yzyl , zzet Mollann Mihnet Kean Eziyet
eken18. Yzyl adl eserleri, Tanzimat ncesi dnemde, gezi trnde
yazlm eserlerdir.
te yandan, 17. Yzylda hac yolculuklarn anlatan baz gezi ki
taplaryla Avrupa ve Yakn Dou lkelerine gnderilen elilerin yazdk
lar sefaretnameler de, birer gezi eseri saylr. Gezi trnn zellikle
rini en belirgin biimde tayanlar arasnda, lk Osmanl Sefiri 28 elebi
Mehmet Efendinin 17. Yzyl Fransa Sefaretnamesi gelmektedir.36

Rportaj Gezi Yazs Fark

Rportajn atasnn, gezi yazlar olduu iddia edilmektedir. Ko
nuyla ilgili almalarda, aratrmaclar, meydana gelen ilgin olaylar
okuyuculara aktaracak dnya gezgini ya da devri alem seyyahnn
u zelliklere sahip olmas gerektiini de ileri srmektedirler:
Olayn en yaknna giderek tm bilgileri derleyen, merakl, gz
lemci, zellikle alglama duyusu gelimi, dnerek davranan, grd
n, iittiini, hissettiini aktarma becerisini rahat bir biimde kulla
nan, samimi, kalemi gl ve renkli, kelime haznesi zengin, betimleme
yetenei gelimi, yumuak, retici ve canl bir sluba sahip, tarafszl
ilke edinirken znel deerlendirmelerden de kanmayan
Yine aratrmaclara gre, yukardaki niteliklere sahip ustalar ta
rafndan kaleme alnacak rportajlar ise, gezi yazlarna oranla yalnzca
gzlemlerin rn deil; aratrmalarn, soruturmalarn ve grmele
rin sonucu yaln ve zgn biim verilmi, evrensel anlama ulamak iin
de iyice irdelenmi, tanklk belgeleri olarak dnlmelidir.

34

Temel Britannica, Cilt: 14.

100 Mehur Trk Ansiklopedisi, Nebiolu Yaynevi, stanbul: tarihsiz, s. 64.
36 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt: 24.
35

25

Bu erevede rportaj yazmak: Gerekleen eylemin zne ulaa

rak, olay yerinde bulunamayan okurun gz kula olmak; gzlemci ve
olay tan gibi davranarak grleni, yaanan, farkna varlan, hissedi
leni ve iitileni, abartmadan, kiisel deerlendirmelerle yourarak ama
yozlatrmadan, yorumlar katmadan, yanda ya da kart olmadan, nes
nel bir biimde betimleyerek aktarmaktr.
Atlas
Henz ocuk yata gezmeyi kafasna koymu olan ve kendi deyi
miyle O yllarda boyumun yettii her yere giderdim. diyen Mehmet
Yain, bu tutkusunu nce gazetecilikte aram, daha sonra da Trki
yenin nemli gezi dergilerinden Atlas dergisini karmt.
Hayatn keyifli yanlarn hem i edinen, hem yaayan, hem de anla
tan bir hayat tarzna sahip olan Yain, gazete ve dergi satrlarna sd
ramad gzelliklere kitaplarnda yer ayor. Daha nce Uzakname
adl gezi kitabnda, yabanc lkelerde gezip grdklerini anlatan Yain,
imdi de yeni kitab Yaknname ile belki de hepimizin bildii yerlere
farkl bir bak as getiriyor.
Kitabnda ehirlerin eski hallerine de yer veren Yain, geliimi ya
da gerilemeyi grmemizi de salyor. Yainle Doan Kitap tarafndan
yaymlanan Yaknnameyi ve gezi kltrn konutuk.
Gezmeyi ok seviyorsunuz ve ayn zamanda Atlas Dergisinin fi
kir babassnz, bu sevgi nasl geliti?
Bu sevgi bende ilkokul alarndan beri var. O zamanlar yam ve
boyum kadar gezebiliyordum. Yani, Ortakyde oturduum iin, Arna
vutkye ya da Beiktaa yaptm geziler o zaman en maceral olanla
ryd. Bydke ve cesaretim arttka mekanlar da deiti. 18 yandan
sonra kendimi gazetelerin yer ald Caalolunun iinde buldum. O
zamandan beri de gazetecilie devam ediyorum. Gazetecilikteki yllarm
ilerledike btn gezi frsatlarn deerlendirmeye baladm. En uzun ve
zor iki yolculuumu Cumhuriyet gazetesindeyken yapmtm.
Bir keresinde k gn TlRa binip stanbuldan Kopenhaga git
mitim. Yolculuk aradaki beklemelerle birlikte 14 gn srmt. Bir de,
stanbuldan bindiim kk bir ileple Somaliye gitmitim. Kzlay Eti
yopyadaki alara yemek gndermiti. Ben de onlara katlmtm.
Buralarda sadece gazete haberi iin deil, kendim iin de srekli
yanmda tadm, onlarsz gezemediim defterlerime notlar alyordum.
Atlas Dergisi fikri de sizin gezi bahanelerinizin iinde miydi?

26

Trkiyede National Geographic gibi bir dergi olmamasn haz

medemiyordum. 1990larn banda kafamda byle bir dergi karma
fikri dodu. Ama tabii ki kafamn daha arkasnda, kendimi gezdirecek
bir mecra edinme fikri yatyordu. Bylece Atlas dergisini yarattk. Ad ve
onun etrafndaki mavilik benim fikrimdi. Yeri geldi sayfalarn izdim;
yeri geldi fotoraflarn ektim. Ve bugn Trkiyenin kvan veren bir
dergisi olduunu dnyorum. Birok gen arkada beni kskandkla
rn syleyen emailler atyorlar. Ama tabii insann baz olanaklar da
kendisinin yaratmas ve biraz da ansl olmas gerekiyor. Benim ansm
gazeteci olmamdan kaynaklanyordu.
Atlas dergisiyle Trkiyede farkl bir gezgin tipi yarattm d
nyorum. nsanlar artk sadece plajlarda yatp, akamlar sabahlara ka
dar iki imek yerine, tarihi yerleri ya da manzaralar seyretmeyi de
rendiler. Bunun ok nemli olduunu dnyorum. nk beyin,
gne ve alkolle deil, ararak dinlenir. Belki de ok gezdiim iin, beni
artmayan adreslere gitmeme karar aldm. rnein Avrupaya nemli
bir bahane olmad srece gitmek istemiyorum. nk artk hepsi bir
birine benzemeye balad. Gittiinizde sizi bir srpriz beklemiyor.
Yolculuk ncesinde ne tr hazrlklar yapyorsunuz?
Gezilere gitmeden nce, kaynak kitaplardan gideceim yeri sk
skya alrm. Notlarm alrm. Hedefe vardmda nereye nasl baka
cam bilirim.
Nedir sizin kaynak kitaplarnz?
bni Battutann ve Evliya elebinin Seyahatnameleri, Amasyal
Strabonun Corafyas, Bilge Umarn kitaplar ve Yurt Ansiklopedisi
kaynaklarm arasnda yer alr. Bir yere giderken mutlaka bunlar okur,
orann aratrmasn yaparm. Eer bilmeden giderseniz, atlayacanz
eyler olabilir. Hep sorulan soru udur: ok gezen mi, ok okuyan m
bilir? Aslnda klasik bir sorudur ama bence ikisi birden yaplmazsa i
zorlar.
Kr krne okumak ve gezmek olmuyor. Gezmek keyifli de, onu
yazmak en zahmetli itir. Dnn; binlerce yl ncesine dayanan onlar
ca medeniyetin yaam olduu Mardine gidip dndkten sonra, byle
bir kenti gazete kuprlerinde yer alacak birka cmleye sdrmak ger
ekten iin en zor ksm. Onun iin kitaplarmda, gazetede kanlarn
dnda bilgi ieren yazlar arlkl. nk beni snrlayan bir sayfa say
s yoktu.
Yllardr geziyorsunuz, tarznzda farkllklar oldu mu?

27

Genliimde, bildiim yreleri kefetmeye ynelik geziler yapar

dm. Yani bir kanyon geii, bir da trman gibi. Artk daha ok kaybo
lan tatlarn peindeyim. Gittiim yerin nl bir yemeini ya da yiyecek
maddesini n plana karmaya alyorum. nk insanlarn oralara
gidip sadece tarihi eserleri, sokaklar, manzaralar grerek bir kenti an
layamayacan dnyorum.
O kenti anlamak iin yemeini de bilmek lazm. nk yemek, ya
am hakknda en ok ipucu veren elerden biridir. rnein; atalh
ykteki yaamn srr, orada bulunan yemek kaplarnn iindeki artkla
rn incelenmesiyle zld. Tarmla m, hayvanclkla m urald,
yerleik mi yoksa gebe mi olduklar hep byle anlald. Bunun iin
yemek, blgeyle ilgili ok fazla ipucu verir. Ayrca da hepsi ok lezzetli.
Kaynak kitaplarnzda ne ararsnz, bir gezi kitab nasl olmal?
Benim kaynak kitaplarmn ounluundan, gemi dneme ait
bilgiler edinirim. Orada kimlerin yaadn, kltrlerin ne olduunu,
neler yetitirildiini, evlerinin nasl olduunu renirim. Yaadmz
dnemi kendim incelediim iin, kaynak kitaplarm daha ok gemii
anlatanlar arasndan seiyorum. Ben tamamen kendi sbjektif grle
rimi, o anda kokladm havay, tattm tad, grdm sokaklar, evleri
ve insanlar yazyorum. Kyaslama yapabilmek iin ncesini de bilmem
gerekiyor.
Ne tr kyaslamalar bunlar?
Benim hayretle izlediim ey, o yerin gemiiyle bugnn k
yasladm zaman maalesef geriye doru gittiimiz. Mesela: Zamannda
Bergamada dnyann en byk kitapl varm. Ama imdi Bergamada
kitaplktan vazgein, kitap bile bulunamyor.
Bir de tarada gezerken yerleim yerlerinde zensizlik gryo
rum. Evler derme atma yaplm; sadece drt taraf kimse grmesin
diye evrilmi, bir de yamur girmesin diye dam konulmu. Lks evler
yapmaya gerek yok, sadece biraz daha estetik olsayd, diye zlyorum.
rnein: Ankara Beypazarnda halkla el ele verilerek tm evler kurta
rld. Mudurnu ve Gynkte de bu bilin balad.
Bir dier konu da yemekle ilgili. Yurt dndaki en kk kye bile
gittiiniz zaman o yreye ait yemekleri yapan minik bir restorana rast
layabiliyorsunuz. Ama Trkiyedeki kylere gidildiinde, a kaldnz
zamanlar bile oluyor.
rnein: Trkiyedeki iyi alarn yetitii Mengene gidildiinde,
a bana: zmir Kfte var. Yerel yemekler evlerde pier. dedi ve ok

28

ardm. Adamlar da hakl nk talep yok. Oysaki bizim mutfamz

ok zengin, deerlendirilmesi gerekir
Tek banza yolculuk ediyorsunuz, skc ya da zor olmuyor mu?
Ben yoldayken yalnz olmay seviyorum. Yanma dinlemek iin,
gideceim yreye ait trkler alyorum. Ayrca hem Trkiye hem de
yurtdndaki gezilerimde en sevdiim ey, gideceim yeri anlatan ro
man orada okumaktr.
Mesela, zlandal Balky zlandada bir koyda, lde ay Tunus,
Cezayir ve Fastaki llerde okudum. Bu apayr bir zevkti. Bunu yapma
ya devam ediyorum. Kitaplarm, gideceim yerlere gre de, okumak iin
bekletiyorum.
Bunun dnda grdm manzaralarla konuma alkanlm da
var. rnein: oruh Nehriyle yar ederken onun hzna kzarak ilerliyo
rum. Teybimde alan trklerime elik ediyorum. Direksiyonum darbu
ka oluyor. Dier aksesuarlar da farkl enstrmanlar yerine kullanyo
rum. Bu hem uykumun gelmesini engelliyor; hem de yalnzlm unut
turuyor.
Nemrut Dandan 1400l yllara ait talar toplamsnz ve An
lar mzemin en eski paralar olacak. demisiniz. Evinizde byle bir
mze var m?
Evet, evde uzun bir rafm var. Her gittiim yerden ta, kum, tuz
gibi kymetsiz, kkl bykl malzemeleri toplarm. Bunlar benim an
kemi oluturur. zerlerine kk notlar da koyarm ve onlara baktk
a birden oralara giderim. Evde onlara bakp da vakit geirdiim zaman
lar ok olmutur.
Kitabnzda gezilerinizden nce hayaller kurduunuzu sylyor
sunuz. Sizi hayal krklna uratan yerler oldu mu?
Daha nce gitmediim bir yere doru yola karken, her ne kadar
orayla ilgili bilgileri okumu olsam da, kafamda baka trl grntler
oluuyor. Mesela, bir keresinde Trakyadan ara yollardan anakkaleye,
da Dana, doru gitmitim. Ara yollarda ok gzel kasabalardan gee
ceim, oralarda su kenarlarnda oturup ok gzel yemekler yiyeceim;
gibi hayaller kurup kafamda bir resim izmitim.
Gittiimde darmadan bir yaplama grm ve hayal krklna
uramtm. Ama tabii ki, bunun tam tersinin olduu zamanlar da oldu.
rnein, Eirdir Glne giderken sadece bir gl greceim, diye d
nmtm. Karlatm manzara gerekten harikayd. Suyunda mavi

29

nin yedi ayr tonunu barndryordu. Bir baka cennette olduumu his
settim.
Trkiyede ok fazla artacak malzeme olduunu mu dn
yorsunuz?
Aslnda bir Trk olarak gezmek ok zor. Mesela Somaliye gitti
imde bir sokak pazarnda kadnlar sebzemeyve satyorlard. Ben sade
ce birka kare fotoraf ektim. Ama yanmdaki Kuzey Amerikal gazeteci
neredeyse be tane film bitirdi.
Baktm zaman, bu manzarada ilgin bir ey olmadn, aynsnn
lkemizde de olduunu dnyorum. Oysa ki bir Amerikal iin bu ok
ilgin. Tarih, fakirlik, zenginlik, yemek kltr, gzellik... Bizde hepsin
den fazlasyla olduu iin Trk insan dnyay gezerken ok fazla a
ramyor.
Yaknnamenin hazrlanmas ne kadar srd?
Yaklak ylda hazrland bu kitap. Guide tr bir kitap olma
sn istemediim iin fotoraf kullanmadm. Biraz edebiyat tad olsun
istedim. Tm hissettiklerim olsun istedim; insanlara didaktik bir ekilde
anlatarak retmek istemedim.
Farkl gezi turlarndan oluan kitabnzda sizin favoriniz hangi
blm?
Kitabn Anadoluda Gezgin Olma adl ilk blmnde yaptm 4
bin 500 km.lik tur anlatlyor. stanbuldan balayp Karadeniz sahilini
Batuma kadar gezip, oradan Erzurum, Van Gl, Malatya ve Konyadan
tekrar stanbula dndm. Drt nala bir Anadolu oldu bu yolculuk.
Deniz nceolu. Hrriyet Pazar Keyif, 28 Mays 2006.

1. 2. 4. 3. Tanzimat Sonras Gelimeler
Birinci Merutiyetten 1876 ve zellikle de kinci Merutiyetten
1908 sonra, gezi trnden eserlerin saysnda nemli bir gelime g
rlmektedir. Bunda, okur saysndaki artnn yan sra bata Franszca
olmak zere yabanc dillerde yazlm gezi kitaplarnn, Trkeye ev
rilmesinin de etkisi byk olmutur.
Bu dnemin nemli eserlerinden bazlar unlardr:
Seyyah Mehmet Emin stanbuldan Asyay Vustaya Seyahat s
tanbuldan Orta Asyaya Yolculuk1878 , Ahmet Mithat Efendi Avru
pada Bir Cevelan Avrupada Bir Gezinti1890 , Ali Bey Seyahat Jurna
li Gezi Gnl1896 , Ahmet hsan Avrupada Neler Grdm

30

1891 , Sleyman kr Bey Seyahtl Kbra Byk Gezi1907 ,

Cenap ahabeddin Hac Yolunda 1909 , Afak Irak Irak Ufuklar
1917 , Avrupa Mektuplar 1919 , Ahmet erif Anadoluda Tanin
Anadoluda nlama1932 .

1. 3. Cumhuriyet Dnemi
zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda, gezi yazlarnda, Falih Rfk
Atay ile Ahmet Haim gibi isimler n plana kmtr.

1. 3. 1. Ahmet Haim 18851933
Trk edebiyatna gezi yazlaryla damgasn vurmu yazarlardan
biri de Ahmet Haimdir. Gezi trnn baarl rneklerini veren Ahmet
Haim, sylei tryle benzeen gezi notlarnn bir blmn Bize G
re 1928 , Gurabahanei Lklakan Leylekler Bakmevi1928 isimli
kitaplarda toplamtr. 37
Ahmet Haimin gezi trnde en nemli eseri ise 1933 tarihinde
yaymlad Frankfurt Seyahatnamesi adl yaptdr. Yazarn 1930larn
Almanyasn ve Trkiyesini karlatrd, Alman uygarl ve toplum
yapsn sade bir dille okuyucuyla sohbet edercesine anlatt kitap, Trk
edebiyatnn en sekin eserleri arasnda yer almtr.

1. 3. 2. Falih Rfk Atay 18941971
Gezi trnde yaptlar vermi yazarlar arasnda, Falih Rfk Atay
ok zel bir yere sahiptir. Kitaplarnda, iinde yaad ortamn kendisi
ne sunduu frsatlar ok iyi deerlendirmitir.
Atayn, Atatrkn yaknnda yaam olmann ayrcalklarn ge
reince deerlendiren anlar birikimi, gezip grd yerleri ve sorunlar
ana hatlaryla yanstabilme zellii, gezi kitaplarna zenginlik ve farkllk
getirmitir.
Falih Rfk Atayn gezi yazlarn derledii kitaplar unlardr:
Faist Roma 1930 , Kemalist Tiran 1930 , Kaybolmu Ma
kedonya 1930 , Deniz Ar Brezilya1931 , Yeni Rusya 1931 ,
MoskovaRoma 1932 , Bizim Akdeniz 1934 , Taymis Kylar
1934 , Tuna Kylar 1938 , Hind 1944 , Yolcu Defteri Amerika
Notlar1946 , Gezerek Grdklerim Eserlerinden Semeler, 1970 .38
37
38

Temel Britannica, Cilt: 1.

Temel Britannica, Cilt: 2.

31

1. 3. 3. teki Yazarlar
Cumhuriyet dnemi ve sonras gezi yazs, rportaj ve sylei t
rnde eser veren yazarlardan bazlar unlardr:
Sadri Ertem Bir Vagon Penceresinden 1934 ; Faik Sabri Duran
stanbuldan Londraya ileple Yolculuk 1934 ve Akdenizde Bir Yaz
Gezintisi 1938 ; Reat Nuri Gntekin Anadolu Notlar 1936 ; Hik
met Feridun Es Ak Tamtamlar 1953 ; Bedri Rahmi Eybolu Ca
nm Anadolu 1953 ; Bedii Faik Akn Sam Amcann Evinde 1954 ve
Bir Garip Ada 1957 ; Fikret Otyam Ha Bu Diyar 1955 , Doudan
Gezi Notlar 1960 , Bir Kar Toprak in 1964 , Gide Gide10
1969 , Kara Sevdam Anadolum 1976 ; Yaar Kemal ukurova Yana
Yana 1955 , Peri Bacalar 1957 , Bu Diyar Batan Baa 1971 ,
Bir Bulut Kaynyor 1974 ; Hikmet Birand Anadolu Manzaralar
1957 ; Azra Erhat Mavi Anadolu 1960 ve Mavi Yolculuk 1962 ;
Burhan Arpad Gezi Gnl 1962 ve Avusturya Gnl 1963 ;
Tahir Kutsi G 1964 ; Halil Aytekin Douda Ktlk Vard 1965 ;
Ylmaz etiner Bilinmeyen Arnavutluk 1966 , u Bizim Rumeli
1967 , Bir Yudum ay in 1968 , Maoya Tapanlar 1969 ; Abdi
peki Liderler Diyor ki 1969 ; Nevzat stn Almanya Beyleri le
Portekizin Baheleri 1975 ; Yaar Nabi Nayr Edebiyatlarmz Ko
nuuyor 1976 ; Haldun Taner Dsem Yollara Yollara 1979 ; Aydn
Boysan DostlukMizah Syleileri 1989 , FsltMizah Syleileri
1989 , AldanmakMizah Syleileri 1989 , Oldu Mu Ya!Mizah Sy
leileri 1990 , Dnyay Severek 1Dnyadan Gezi Yazlar 1991 ,
Dnyay Severek 2Dnyadan Gezi Yazlar 1992 , Yollarda 1997 ,
Uzaklardan 2003 , Felekten Bir Gn 2003 , stanbulun Kuytu
Keleri 2003 , Nereye Gitti stanbul? 2004 , Ne Gzel Gnlermi!
2005 ; Nuriye Akman zmn Ye Ban Sor 1997 ; Doan Hzlan
Syleiler 1997 ; Mehmet Gndem Mehmet S. Aydn le e Kritik
Bak 1999 , Fethullah Glenle 11 Gn 2005 ; Feridun Anda Ya
zya Adanm Bir mrn Tanklnda Necati Cumal ile sylei
2000 , Adalet Aaolu Kitab 2000 , Trkan oray le Yz Yze
2000 , Sz Uar Yaz Kalr1 2001 , Sz Uar Yaz Kalr2 2002 ,
Yaar Kemalin Szlerinde Yaamak 2003 , Szcklerin Diliyle Ko
numak Tahsin Ycel ile Yz Yze 2003 , Edebiyatmzn Kadnlar
2004 , Erhan Benerin Dnyasna Yolculuk 2004 , Yazarn Kitab
2004 ; Eyp Can Zamansz SzlerSyleiler 2000 ; Bekir Yldz
Harran 2000 , Rportajlar 2006 ; Mehmet Yain Kozmopoetika
Yazlar, Syleiler, Deiniler 19782001 2002 , Uzakname 2004 ,
Yaknname 2006 ; Ahmet Tulgar Mahallede Herkes Kahramandr

32

2004 ; Can Dndar Yldzlar 2004 ; Hzr Tzel Dalga Gibi Geiyo
rum 2004 ; Emin laan Unutulmayan Syleiler, Tarihe Dlen
Notlar 2006 ; Halit Kvan Alama Palyao Makyajn Bozulur / Mj
dat Gezen Kitab 2006 .

1. 3. 4. Rportaj Dalnda dl Alan Gazeteciler 19602005
te yandan, 1960 ylndan gnmze kadar Trkiye Gazeteciler
Cemiyetinden, Rportaj Dalnda dl alan yazarlar unlardr:
Necmi Onur Mezarlarnda Yaayanlar 1963 , Telsiz Duvaksz
Anadolu 1967 , Kanl Kerbela 1968 , Unuttuumuz Dou 1980 ;
Aziz Nesin Duyduk Duymadk Demeyin 1976 , Dnya Kazan Ben
Kepe 1977 ; Mete Akyol Dzenzedeler 1977 , Hem Yaadm Hem
De Yazdm 1993 , Aynen Naklen 1994 ; Celalettin etin Bir Gaze
tecinin Not Defteri 1980 ; Nail Greli nsanyla Sazyla Szyle Yre
Yre 1982 ; Zeynep Oral Konua Konua 1983 , Katmandudan
Meksikaya 1985 , Kara Sevda 1988 , Szden Sze 1990 , Uzak
Doum 2000 ; Uur Mumcu Aybar le Sylei Sosyalizm ve Bamsz
lk 1986 ; Erturul zkk Elveda Bakaldr 1987 ; Yaln Peken
Nevehirden Newyorka 1988 ; Yaln Doan Fenerbahe Cumhuri
yeti 1989 ; Halit apn Benim Akam Sefalarm 1990 ; Refik Durba
Ahmet Arif Anlatyor: Kalbim Dinamit Kuyusu 1990 ; Osman Balcgil
Latin Amerikann Atar Damarlar 1990 ; Emin laan Bir Dnemin
Yazlar 19881989 1990 ; Aydn Engin Ben Franfurtta ofrken
1991 , Tangodan Talibana 2002 , Halit Kvan KitabBir Koltukta
Ka Karpuz 2003 ; Tark Dursun K. Gavur zmir Gzel zmir 1994 ;
Mehmet Ali Birand 12 Mart/htilalin Penesinde Demokrasi 1995 ,
32. Gn 1999 , 20 Yln Perde Arkas 32. Gn 2005 , Trkiyenin
Byk Avrupa Kavgas 19542004 2005 ; Sava Ay Gz Tan
1995 , amur evketin Torunu 2003 ; Orhan Erin Bir Arpa Boyu
1996 , Pazartesi Yazlar u Bizim Enayi Defteri 1999 ; Fsun zbil
gen Sana Ttn ve Tespih Yolluyorum Semiha Berksoyun Anlar,
Nazm Hikmet ve Fikret Mualla ile Mektuplamalar 1997 ; Emin Ka
raca Eski Tfeklerin Sonbahar 1999 , Plazalarn Efendisi Aydn Do
an 2003 , Kaybolan Babalinin Ardndan 2004 ; Tanju Clzolu
Anlarla Kamil Krkolu 2000 ; Zehra Gngr Yasak lke Dalai Lama
ile Tibette 2000 ; Kenan Akn Milli Nizamdan 28 ubata Olay Adam
Erbakan 2000 , Filistin Dram ve Yaser Arafat 2002 ; Nebil zgen
trk Ara Gler/Bir Yudum nsan 2000 , Bir Yudum nsan Yolculuk
lar 2004 ; Nilgn Cerraholu Annem Batya Gidin Dedi 2001 ; El

33

van Feyziolu Vali Recep Yazcolu Uan Kular Glmser 2001 ;

Derya Sazak 11 Eyll Glgesinde Saddam/Kuveyt galinden Usame Bin
Ladin Saldrsna Krfez Sava 2002 ; Aydn Candabak ncir ekirde
i 2002 ; Hikmet etinkaya rticann Kara Yz 2002 , ABDnin
Krt Kozu ve Badatn ocuklar 2003 , amzn Tan 2004 ;
Deniz Som Dere Tepe Anadolu 2002 , Yedi Tepe stanbul 2003 ,
Geze Geze stanbul Herhangi Bir Yerde 2004 , Tepe Tepe stanbul
2005 , Gide Gele Anadolu 2005 ; Sayg ztrk Devletin Derinlikle
rinde... 2002 , Kasadaki Dosyalar 2003 , 562 Tamam Reis... Krc,
Aca ve Bir Dnemin Cinayetleri 2003 , Madalyal Mahkum 2004 ,
Krmz Klasr 2005 , Aynadaki Reis / Sedat Pekerin Srad Yaa
m 2006 ; Erol Gnen Milenyum Aydnlar 2003 ; Emel Armutu
Acele Vesikalk Yaamn SiyahBeyaz Kareleri 2003 ; Azer Bortaina
Kltrn Gerek Tan Gneydou Anadolu 2003 , Dou Anadolu:
Cmert Topraklarn Masal 2005 ; Nuriye Akman Baka Sorum Yok
2004 , Gurbette Fethullah Glen 2004 ; Doan Katrcolu Keriz
name Enayi Defteri 2005 ; nay Ylmaz Nazilerle Be Yl 2005 ;
Yavuz Donat Cumhuriyetin Kara Kutusu Sleyman Demirel Anlatyor
2005 .39

Yaar Kemal
Trk gazetecilii ve edebiyatnda, Rportaj Dalnn Piri saylan
Yaar Kemal, 1923 ylnda Adanann Osmaniye lesine bal Hemite
Kynde dodu. Asl ad Kemal Sadk Gcelidir. Henz ortaokul srala
rndayken halk yaznna duyduu ilgi, onu folklor derlemeleri yapmaya
yneltti. O dnemde iirleri, Adana Halkevinin yayn olan Grler
Dergisi nde yaymland.
Ortaokulun son snfndayken okulu brakmak zorunda kalarak r
gatlk, amele balk, pirin tarlalarnda su bekilii, arzuhalcilik, ret
menlik, ktphane memurluu gibi ilerde alt. Bu arada lke, Ko
van, Millet, Bepnar dergilerinde iirleri yaymland. 1951 ylnda
stanbula yerleerek, Cumhuriyet Gazetesinde fkra ile rportaj yazar
l yapmaya balad. Dnyann En Byk iftliinde Yedi Gn balkl
rportajyla, Gazeteciler Cemiyeti zel Baar Armaann kazand.
O yllarda ykleriyle de ilgi eken yazarn, 1952 ylnda Sar S
cak adl yk kitab yaymland. lk roman nce Memed 1955 ylnda
kt. 19551984 yllar arasnda yk, roman, rportaj ile makalelerin
den oluan 33 kitab yaymland.
39

TGC Genel Sekreteri Turgay Olcayto ile Grme, 04.08.2006.

34

Yaar Kemal, ilk roman nce Memed ile 1955 ylnda Varlk Ro
man Armaann kazand. 1974 ylnda Demirciler ars Cinayeti adl
yapt, Madral Roman dln ald. Yer Demir Gk Bakr Fransada
1977 ylnda, Edebiyat Eletirmenleri Sendikas tarafndan Yln En yi
Yabanc Roman seildi. Binboalar Efsanesi, 1979 yaz dnemi iin
Byk Edebiyat Jrisi tarafndan seilen kitaplar arasnda yer ald.
1982 ylnda uluslararas Del Duca dlne layk grlen Yaar
Kemal, 1984 ylnda Fransann Lgion DHonneur Niann ald. Yaptla
rnda; Toroslar, ukurovay, ukurova insannn ac yaamn, eziliini,
smrln, kan davasn, aalk ile toprak sorununu, arpc bir bi
imde ortaya koyan yazarn esiz betimlemeleri, eserlerinin en nemli
zelliidir. Yaar Kemalin, 29 dilde yaymlanm kitaplaryla, dnya
edebiyatnda ok nemli bir yeri vardr.
Sait Faik
Akam stleri Tnelden Taksime doru sol kaldrmdan yrrse
niz, gznze dalgn, siyah gzlkl, yz kederli, ama mthi kederli,
yzndeki keder besbellidir, elle tutulacak gibi, yzde donup kalmtr
pantolonu tsz, aarm salar kabarm bir adam arpar. Bu adamn,
bu Beyolu kalabal iinde bir hali vardr ki daha dorusu her hali
size bu koskocaman ehirde yalnz, yapyalnz olduunu syler. Bu neden
byledir? Orasn kimse de bilmez...
Baz adam vardr, insan yznde srf hn, kin okur. Bazsnda gu
rur, bazsnda nee, bazsnda bayalk, aalk. Bu adamn stnden,
bandan da yalnzlk akar. Bir de bu adama, Kadky iskelesinin kane
pelerinden birine oturmu, heybeli kylleri, plak ayakl serseri ocuk
lar, hanmefendileri seyrederken rastlarsnz.
Bu adam hikayeci Sait Faiktir.
Bir gn, aklmda kaldna gre, bir prl prl cam gibi parlayan
sonbahar sabahyd, ona Kadky iskelesinin kanepelerinde rastladm.
Ne var ne yok Sait? dedim. Hikaye yazmyor musun?
Yok, dedi, yayorum.
Hznl, lk, insan sevgisi dolu hikayelerini Sait yazmaz, yaar.
Sait bir dertli, ktlklerden, aalklardan, dnyalardaki cmle baya
lklarndan, kirden irenen bir adem oludur. O daima iyilii sylemitir.
Dnyaca n alm Mark Twain Derneinin fahri yeliini aldn
duyunca, bu i iin Saitin ne diyeceini renmek iin aradm. O gn
leden sonra stiklal Caddesindeki kaldrmdan gittim geldim. Sonra

35

Kadky iskelesine uradm orada da yoktu. Sait anac ile birlikte Bur
gaz Adasnda oturur, bindim vapura ikinci gn oraya gittim. Anas
Saitin ayn gn stanbula indiini syledi. stanbulda, tarif ettiim kal
drmda ona rastladm. Gene dalgn, sinirliydi. Yznden den bin par
a olur derler ya yleydi.
Bu i iin ne dersin? diyecektim korktum. Merhaba, dedim.
Merhaba eyvallah, dedi.
Ne var ne yok, dedim.
yilik, dedi.
Mark Twain, dedim.
Aldrma, dedi.
Bak, dedim, Sait biliyorsun ki ben rportaj yaparm.
Sonra? dedi.
Syle, dedim. Sait, beni krmad. Teekkr ederim. Ben sual sor
madan o balad.
Bana, Mark Twain Cemiyeti fahri yelii verildi, dnya edebiya
tna ettiim hizmetten tr. Biroklar gibi ben de ardm. Dnya
edebiyatna hizmet filan etmediimi sylemee ne hacet. Bu, yelik veri
lebilmesi iin uydurulmu nazik bir sebeptir sanrm.
Ben aldm, dedim ki: Senden nce, bu cemiyetin ilk yesi Ata
trkm.
Biliyorum. Beni sevindiren de ite bu. Atatrkten sonra, benim
ye olmam, benim iin en byk ereftir. Bir milletin yetitirdii en b
yk ocuu ile, o milletin kendi halinde bir kk hikayecisinin Ameri
kada bir cemiyette bulumalar kk bir hikayeci iin ne bulunmaz
erefli bir frsattr. Demokrasi de zaten byle olur. Eer bu yelikten
memnunsam, bu yzdendir.

Politika... dedim. Szm azmda kodu:
Karmam.
Peki seni bu cemiyete ne sebepten, hangi eserin iin aza setiler?
En byk devlet adamlarnn, bakanlarn ve babakanlarn fahri
veya asil ye olduklar bir cemiyete beni de semenin asl nedir diye
dndm, unu buldum: Demek ki imdiden sonra dnya apndaki bir

36

hikayeciyi anmak iin kurulmu bir cemiyete dnyann drt bucandan

kendi halinde hikayeciler de seilecek.
Trk hikayecilerini temsil ettiim anlamna alnmasn sakn. Her
hikaye yazan ve yayan Trk hikayecisi kendi ahsnda bir dilin, hikayeci
liini yaptna gre, ahsma Mark Twain Cemiyetinin gsterdii ilgi ve
sevgi daha ok Trk hikayeciliindedir gibi geliyor bana. Ben de bu ilgi
ve sevgiyi btn deerli hikayeci arkadalarmla paylarm... Kabul
ederlerse.
Kendini btn dnyaya tantm, sevdirmi, bir halk ocuu olan
hikayeci Mark Twaini ananlarn iine Trk dilinin bir hikaye yazarn
almay dnenlere de teekkr ederim.
Mark Twain iin ne dersin?
Sen de amma sual sorarsn ha. Ne derim? Mark Twain alay
edermi, gldrrm, kepaze edermi, cemiyetteki sahte vakarlar,
petrol krallarn, pamuk prenseslerini, demir beylerini, elik efendilerini
salnda. lmnden sonra da bir Trk hikayecisi ile akalamasn m
? Eyvallah Mark Twain.
Sonra gld Sait. Daha soracan? dedi.
Eyvallah, dedim. Ayrldk. O, bir sinemann nnde kald.
Yaar Kemal. Cumhuriyet, 22 Mart 1953.

1. 4. Tanmlar
Kimi lkelerin gazete yaz trleri iinde, rportaj kavramna
rastlanmamaktadr. rnein, dnyadaki basn kuram ve kavramlarna
nemli katklarda bulunan ABDde, rportaj terimi kullanlmamaktadr.
Bu lkede rportaja yakn olarak, special, feature, article ereve
sinde zellikle personal experience story tr gsterilebilir.40
Franszca reporter fiilinden treyerek Trkeye gemi rportaj
reportage szc, modern gazetecilikte ekirdeini tanklktan alan
bir yaz tr olarak da grlebilir.41
eitli kaynaklarda, rportaj szcnn anlam yle deerlendi
rilmektedir:

40
41

Gven, a. g. y. , s. 1.
nder enyapl, ada Gazetenin nemli Yaz Tr: Rportaj, letiim, ATA
Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulu Yayn No: 5, Ankara: 1981/2, s. 176.

37

a Reporter: Fr. 1. Yerine gtrmek, 2. Tutar geirmek, 3.

Borsada bir alveriin gnn uzatmak,
Se reporter: Fr. 1.Gemii anp yaar gibi olmak, 2. Gvenip da
yanmak.
Reportage: Fr. 1. Gazete iin haber toplama, 2. Gazete iin topla
nan haberler, 3. Bu haberleri anlatan yaz,42 4. Haber toplama,43 5. R
portaj44, 6. Olayn getii yerde, gazetecinin derledii yazl, sesli, grn
tl bilgilerin tm,45 7. Bir rportajcnn aratrma ve incelemelerinden
sonra yazd gazete yazs,46 8. Grm.47
b Reporter: ng. kkenli, Fr. kullanm 1. Her trden bilgi ve ha
ber toplayan gazeteci,48 2. Rportaj dalnda uzmanlam gazeteci,49 3.
Muhabir.50
c Reporter: ng. Gazete habercisi.51
d Report: ng. 1. Rapor, 2. Gazete haberi, 3. Haber, 4. Bildiri, 5.
Not karnesi, 6. Diploma.
To report: ng. 1. Rapor vermek, 2. Yazmak, 3. Bildirmek, 4. An
latmak, 5. Sylemek.
Reporter: ng. 1. Gazete muhabiri, 2. Muhabir, 3. Raportr.52
e Riportare: t. 1. Geri gtrmek, 2. Teslim etmek, 3. Yerine g
trmek, 4. Yeniden gtrmek, 5. Anlatmak, 6. Sylemek, 7. Yazmak, 8.
Aktarmak, 9. Nakletmek, 10. Beraberinde getirmek.53
f Trk Dil Kurumu TDK tarafndan yaymlanan Trke Sz
lke bakldnda, rportaj karl olarak verilen tanmlarn, yllar
iinde deitikleri gzlemlenmektedir.
TDKnin 1959 ylnda yaymlad Trke Szlkte rportajn
karl yle verilmitir:

Byk Szlk

FranszcaTrke , Milliyet Yaynlar, stanbul: 1990.

Dictionnaire Universel Langenscheidt, TurcFranais, Berlin und Mnchen: 1966.
44 FranszcaTrke, TrkeFranszca Byk Szlk, Bilge Yaynlar, Ankara: 1999.
45 Le Petit Larousse Compact 2003, Larousse, Paris: 2002.
46 Dictionnaire Encyclopdique, Larousse, Paris: 1991.
47 Tahsin Sara, Byk FranszcaTrke Szlk, Adam Yaynlar, stanbul: Ekim 2001.
48 Petit Larousse, Librairie Larousse, Paris: 1962.
49 Le Grand Robert de la Langue Franaise, Dictionnaires Le Robert, Paris: 2001.
50 FranszcaTrke, TrkeFranszca Byk Szlk.
51 FranszcaTrke Szlk.
52 ngilizceTrke Szlk.
53 Raffi Demiryan, talyancaTrke Szlk, nklap Kitabevi, stanbul: Mart 1993.
42

43

38

Bir gazete yazarnn, grdklerini anlatan yazs.54

TDK tarafndan 1981de yaymlanan Trke Szlkte rportajn
karl olarak u cmleler yer almaktadr:
1. Bir gazete yazarnn, grdklerini anlatan yazs.
2. Radyo ve TV habercisinin aratrma ve soruturma sonucunda
hazrlam olduu program.55
TDKnin 1992de yaymlad Trke Szlkte rportajn ald
son karlk yledir:
1. Konusu bir soruturma, aratrma olan gazete veya dergi yaz
s. Ben vaktiyle hayata stanbul gazetelerine rportaj yapan bir gen
olarak katlmtm. H. Edip Advar.
2. Radyo ve televizyon habercisinin aratrma ve soruturma so
nucunda hazrlam olduu program, mlakat.
Rportajc: Rportaj yazan ve yapan kimse.
Rportajclk: Rportajcnn ii.56
g Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi ise yle bir
tanm getirmitir:
Bir gazete, radyo veya televizyon muhabirinin yapt aratrma
ve soruturma sonucunda hazrlam olduu yaz, program.57
h Rportajn, baka bir Trke Szlkteki tanmnda yle de
nilmektedir:
1. Konusu bir soruturma, aratrma olan gazete yazs.
2. Radyo ve televizyon habercisinin aratrma ve soruturma so
nucunda hazrlam olduu program.58
i Basn Szlnde ise, Rportaj: Konusu bir soruturma, ara
trma olan gazete ya da dergi yazs. cmlesi yer almaktadr.59
j Bir baka tanma gre: Rportaj, herhangi bir konuyu ileyen
ve soruturmaaratrma yntemiyle hazrlanan gazete ya da dergi yaz

54

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara: 1959.

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara: 1981.
56 Trke Szlk, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu , Milliyet Yaynlar, s
tanbul: 1992.
57 Meydan Larousse Ansiklopedisi, Cilt: 17, stanbul: 1992.
58 Trke Szlk, Dil Dernei , Tempo Dergisi Yayn, stanbul: Kasm 1997.
59 Basn Szl, . . letiim Fakltesi Yayn, stanbul: 1998.
55

39

sdr. Konusu kii, kurum, mekan, durum gibi ok eitli alanlardan sei
lebilir.60
k Bir tanm ise rportaj, belirlenen bir konuda n alma yap
larak, konunun uzmanlar ya da ilgilileriyle gerekletirilen grme ve
bunun yazs olarak deerlendirmektedir.61
l Bir tanma gre rportaj, Bir olayn yaknna gidilerek olan
bitenin anlatlmasnn, habercinin izlenimlerinin aktarlmasnn yan
sra evrenin, ortamn betimlenmesiyle gerekletirilen bir tanklktr.
Ayn tanma gre, rportajn yeni bir yazn tr olduu ileri srlerek,
19. Yzyldan itibaren modern gazetecilikteki yerini bulduu ifade
edilmektedir.
m Bir baka tanmda da, olaylarla ve insanlarla temas olarak
deerlendirilen rportaj, Sanatsal biimde kurgulanrken, canllk ka
tlm, renklendirilmi, insancl duygularla bezenmi, dorudan tank
lk. olarak betimlenmektedir.62
Rportajn yapsna daima znellik hakimdir. Bu znellik, kiiyi
bir olay hakknda ksa ve z olarak bilgilendirmeye dolaysyla btny
le gereklere odakl basit sade, kuru, plak haberin ve de hemen he
men ayn derecede yaln biimlendirilmi, ayrntlar ve nedenleri akta
ran karmak haberin renkli haber Blm4 aksine, aranan ve de
beklenen bir zelliktir.
Rportaj, gerekleri zel yaantlarla harmanlar; yaln biimde ka
leme alnm basit haberden, yine gerekleri yanstan karmak haber
den daha ayrntl, daha canl bir anlatm biimine sahiptir. Ancak, anla
tmn renklilii, bir dizi niteleme sfatnn kullanmyla deil, daha ok
ierikle salanr.63
Bir gre gre de:
Rportaj en geni anlamyla haberin bytlmdr. Ancak r
portaj haberden ayran belirli zellikler vardr. Rportajc, yazlarna
kendi gr, bilgi ve fikirlerini de katabilir. Rportajda en nemli zellik,
belletme, tantma ve tasvir bakmlarndan inan uyandrmaktr. Bunun
60

Gazetecinin El Kitab, Trkiye Aile Sal ve Planlamas Vakf, stanbul: 2000, s. 76.
Erkan Yksel ve Halil brahim Grcan, Haber Toplama ve Yazma, Tablet Kitabevi
Konya: Nisan 2005, s. 31.
62 JeanLuc MartinLagardette, Le guide de lEcriture Journalistique, La Dcouverte,
Paris: 2003, s. 112.
63 Hermann Schlapp, Gazetecilie Giri, Konrad Adenauer Vakf Yayn, Ankara: 2000, s.
36.
61

40

iin rportaj yazarnn, yazdklarnn doruluunu ispatlayan fotoraf

larla Blm5 konuyu, olaylar tespit etmesi gerekmektedir.64
Emin zdemir, rportajn gazeteciliin nemli bir dal olduunu
vurgulayarak, Rportajn bir doruyu, bir gerei, aratrma, inceleme,
gezip grme yoluyla ya da soruturma yntemiyle yansttn belirt
mitir.
zdemir, mlakat biimindeki rportajcln bugn de varln
srdrdne dikkat ekerek, rportajn yklemeyle birlikte akla
maya, aklamayla birlikte betimlemeye de yer verdiini vurgulam
tr.65
Mlakat, Bihterle bir mlakatn mkilatndan kaarken, bu da
kikada bilakis onunla mlakata lzum grd. Uaklgil Arapa likaa
kelimesinden tretilmitir ve buluma, birleme, grme anlamlarna
gelmektedir. Mlaki: buluan, kavuan, gren 66
Prof. Dr. Oya Tokgz, rportaj magazin gazetecilii erevesin
de ele alm; magazin gazetelerinin amalarn, elendirirken bilgi ver
mek biiminde deerlendirerek u gr savunmutur:
Haber olabilecek her konu, haber yaplarak yaymlanr. Baarl
olurlar ya da olmazlar Bu ynden insanolunun houna giden, onlar
dnceye yneltmeyen haberler yannda, ou kez yapay haberler de
verilir. Gnlk haber btelerini fantazyaya kurmaca dnk, tatl
haberler oluturur.67
Prof. Dr. Tokgz, magazin gazetelerinde yer alan haberlerin hep
sinin renkli haber biiminde kaleme alndn, teki dz haberlere oran
la renkli haberlerin ounun kiisel olduunu, renkli haberi yazann,
haberinde kendi dncelerini ifade frsat bulduunu bildirmitir.
Renkli haberin, ou kez rportaj diye adlandrldn ne sren Prof.
Dr. Tokgz, rportaj yle tanmlamtr:
Bir gazetede yer alan renkli haber, dz haberin temelini olutu
ran, cilasz, kim, ne, nerede, ne zaman, neden, nasl? sorularnn tesin
de ve dnda kalanlar da iine alan bir yaz trdr.

64

S. Kemal Karaaliolu, Szl/Yazl Kompozisyon, Konumak ve Yazmak Sanat, nklap

Kitabevi, stanbul: 1994, s. 229.
65 Emin zdemir ve Adnan Binyazar, Yaz ve Yaznsal Trler, Varlk Yaynevi, stanbul:
1983, s. 119.
66 zn, OsmanlcaTrke Szlk.
67 Oya Tokgz, Temel Gazetecilik, mge Kitabevi, Ankara: 2003, s. 358.

41

te yandan, Trkiyede 1950li yllarda Yaar Kemal ve Fikret Ot

yam ile balayan ve toplumsal sorunlar rportajla lke gndemine geti
ren nemli rportajclar, rportaj kesinlikle edebiyatn iinde grmek
tedirler. Onlara gre, Rportaj, bir gazete yaz tr olarak edebiyatn
olanaklarndan yararlanmaz; rportaj bizatihi edebiyat iindedir.68

1. 5. Tanmlarn ve Grlerin Deerlendirilmesi

Tanm konusunda gerekletirilen bu zet aratrma, rportajn
Trkedeki kavramsal karlnn belirgin olmadn ortaya kar
mtr. Basnda da, uygulamalardan grld kadaryla rportajn ku
ramsal ve ilevsel snrlar pek konulamamtr.
Bu kelimenin, yanl anlamlandrlmas ve yanl kullanm sz ko
nusudur. Bu balamda, rportajla mlakat sylei, grme yazlar
genelde birbirine kartrlmaktadr. Oysa ikisi arasnda nemli farklar
bulunmaktadr.
Yinelemek gerekirse, kiinin tutumunu ve fikirlerini renmek
amacyla sorulan sorular ve alnan yantlarla konuyu aydnla kar
mak, mlakatn zn oluturmaktadr. Mlakat diye, fikirleri havadis
kymeti arz eden bir kimseyle yaplan konumaya denir.69
Bu tr konuma yz yze grme iki kii arasnda, bilgi alma ya
da bilgi vermeye dayal, dorudan ya da dolayl olarak ilgili bir sorunu
zmeye ynelik, ya da taraflardan birini daha iyi tanmay ve anlamay
amalayan bir grmedir.70
ki kii arasndaki bu tr ya da benzer grmelerde, iten dav
ranmak, esnek olmak, sayg ve nezakette kusur etmemek, dinlemesini
bilmek, sz akn oluruna brakmamak, nyargl davranmamak, elden
geldiince objektif olmaya almak gibi uyulmas gereken baz temel
kurallar vardr.71

1. 5. 1. Rportajda Aratrma, Soruturma

68

Oktay Verel, Tercman Gazetesi Eski Genel Yayn Ynetmeni, Rportaj Yazar
Grme, 12.12.2003.
69 Cevat Fehmi Bakut, Gazetecilik Dersleri, . . ktisat Fakltesi, Gazetecilik Enstits
Yaynlar No: 8, stanbul: 1967, s. 150.
70 Atilla Girgin, Haber Yazmak, Der Yaynlar, stanbul: 2005, s. 353.
71 Mlakat Teknikleri, ve i Bulma Kurumu Genel Mdrl Yayn No: 141, Anka
ra: 1980, s. 7.

42

Rportajda, herhangi biriyle grme zorunluluu da yoktur. Hat

ta bazen, hi grme yapmadan da rportaj yazlabilmektedir. Ya da ele
alnan konuyla ilgili olarak, gerektiinde birden fazla kiiyle de gr
lmekte ve ayrntlara yer verilmektedir.
Rportaj yazar, okuyucunun ilgisini ekmek iin ssl bir slup
Blm6 kullanabildii ve ayrntlara girdii halde, mlakat yazs ksa
yoldan ak bir anlatmla sadece konuulanlar ortaya koymaktadr.72
te yandan, TDKnin Trke Szlknde yer alan, konusu bir so
ruturma, aratrma olan gazete veya dergi yazs aklamas, rportaj
tanmlamaktan uzaktr. nk soruturma ve aratrma, kendi balarna
rportajn asal eleri olamazlar. Bir rportaj iin soruturma ve ara
trma yaplabilir; ancak bu almalar bir haber yazs iin de gerekle
tirilir.
Aratrma, bir olayn atsn atmak, olay iindeki katlmclarn
rollerini, sorumluluklar, yetkilileri, nedensel balantlar ortaya koymak
iin yaplan almadr. Buradan elde edilecek sonular doaldr ki, bir
rportajda kullanlabilir.
Soruturmaya, aratrmaya dayanan yazda, bir kantlama mant
vardr. Aratrmadaki varsaym, elde edilen malzemeyle kantlanma
ldr. Byle bir yazda, soruturma, aratrma sonucu salanan bilgiler
inandrc bir biimde sralanmal ve sunulmaldr.
Ancak bu aamada, Acaba bir rportaj, soruturmasz, aratrma
sz yaplamaz m? sorusunu yneltmek gerekir. Yant, Yaplabilir. ola
caktr.
Bir uak kazas sonrasna tanklk edilerek, rportajn yapsal e
leri kullanlarak kaleme alnm yaz, rportaj saylmayacak mdr? Tabii
ki saylacaktr. nk rportaj yazsnn bir ilevi olmas, temel ilkedir.

1. 5. 2. Rportajn Asal levi: Tanklk
Rportajn asal ilevi, gerekten meydana gelmi bir olayn tank
lk edilerek, ou kez engellerin maddimanevi alarak aktarlmas ve
bunun sonucu okuyucuyla paylalmasdr. Rportaj, belli bir adan
olaya bakmak ve onu bir fotoraf makinesi gibi saptamaktr.73
Bunun yan sra bir rportaj yazmak iin, her zaman Himalaya
Dalarna yaplan bir keif gezisinin kampnda bulunmak gerekmez.
72
73

A. Rdvan Blbl, Genel Gazetecilik Bilgileri, letiim Kitaplar, Konya: 2000, s. 129.
Gven, a. g. y. , s. 12.

43

Kentin herhangi bir caddesinde, keyi dnnce de bir konu yakalanabi

lir. Gzleri drt ap bir olaya bakmak ve onu bir fotoraf makinesi gibi
saptadktan sonra da, katksz ve dorudan anlatmak; Blm7 rpor
taj iin en uygun yntem budur.
Kim yaln, etkili ve doru anlatabiliyorsa, rportaj yazyor de
mektir. Yaznsal trde rportajlar olduu gibi, heyecan yaratan bir ola
yn hemen ardndan ivedilikle yazlm; kronolojik sraya gre anlatlan
ksa rportajlar da vardr. Rportaj okura, sanki oradaym gibi, olay
adm adm izleme ans sunduu iin, basit haberden daha ekici gelir.
Muhabir, okurun olay kendisiyle izlemesine olanak salar.74
Okur, gazeteciden olay sadece aktarmasn beklemez; olanaklar
lsnde, bu kez de kendisini olaylarn tan yapmasn ister. Gazeteci
de, olaylarn basit bir zmlemesini aktarmakla yetinemez; tanklk
yapt olgularn anlamn ortaya karacak, kendi gzlem ve deerlen
dirmelerini de kataca bir metin kaleme olmak zorundadr. Sonuta,
rportaj olaya sadk ve tam bir tanklktr.75
Rportaj, insanlarla ve olaylarla temastr. Rportajc da, bir kale
min zerine tutturulmu bir gz, bir burun ve bir kulaktr. nk rpor
taj iin, grmek, iitmek, hissetmek, yaamak ve dokunmak gerekir.76
Kimi rportajlarda yazar, kiilerle birlikte olmasna ramen, yal
nzca izlemekle yetinir; kendisini gndeme getirmez. Kimi zaman da,
rportaj yazar olayn iine yle girmitir ki, okur onu merakla izler.
rnein Amerikal rportajc John Reed, Dnyay Sarsan 10 Gn adl
kitabnda, Rusyadaki Ekim Devrimini anlatr. Reed olaylarn iindedir.
Okur onu Petrogradda Smolny Enstitsnde izler. Reed, arn klk
saray saldrya uradnda, halkn arasndadr.77

ipurann lm
Namram rzgar gelmeden bala kalm. dedi, Feridun. Tekneyi
zp, ipay aldm. Biraz aldktan sonra motorun ipini ektim. Gl
dalgaland. Boaz, yedi sekiz metre geniliinde, Kyceiz gl, Dalyan
boazyla Akdeniz ve Egeye burada karyor. lemez da burada biti
yor, burnu burada gmlyor sulara.
74

Wolf Schneider ve PaulJosef Raue, Gazetecinin El Kitab, Konrad Adenauer Vakf

Yayn, Ankara: 2000, s. 90.
75 Philippe Gaillard, Gaztecilik, ev. Mehmet Selami akirolu, letiim Yaynlar, stan
bul: 1991, ss. 5758.
76 MartinLagardette, a. g. y. , s. 113.
77 Gven, a. g. y. , s. 5.

44

Gne kal bir saat olmutu. Geceyi kumlar zerinde birer batta
niyeyle geirmitik, iy dm azck, inciklerim szlyor.
Deniz sra sra dalgalarla, teknenin burnunda yrtlyor. ilendras
adasnn arkasna geince Akdenizin kudurganl kendini gsterdi,
kaynyordu mavi mavi. Ada amlyd. Tepede ilendras feneri, beyaz.
ilendrasn dousuna getik. Deniz, adaya bir yerden tnel am,
yemi topra, kayay. Dalgalar iri iri dvyor oyuu. Deniz dvmesin
den baka ses yok ortalkta. Vira ettik, atladk denize. Sandal bir kovu
un iine ektik. Deli balar gibi baladk drt yanndan. Deniz alarm
sonra tekneyi.
Misinalar, oltalar azmzda yosunlu kayalara yzdk, dalp dalp
yem topladk. Yosunlu kaygan kayalar Allahsz. Jiletin icad bu kayalar
dan olsa gerek... nenin icad bu kayalardan... Haner de ylesine... Tr
manmak kolay olmad, el ayak kan iinde... Bre bu ne meret itir? Funda
lar, dikenler dalyor bacaklar, omuzlar diliyor...
ri bir kayala dnnce rzgar yok oldu, Akdeniz sustu. Akdeniz
imdi billur tasta mavili yeilli gmten... Denizin dibi apaydnlk, ada
mn yryesi geliyor.
Drt kula denize, kula da denizin iine. Yedi kula misina ap
Ya Allah, Ya nasip... ektik. Krmz kayalar grlyor gm denizde.
Zmrt yeiller yer yer. Tabak gibi.
te bir kaya bal, nazl, iveli, bilgi. Dolat yemin etrafnda. Bir
tane daha geldi, ardndan bir karagz. Balklarn gzeli karagz, canm
karagz, karalakl. Toplanma ve gsteri kanunu yok balklarda, birikti
ler.
Tuh bre... Gitti yem... Dedim ya, kayabal bilgi, kayabal ak
gz, kayabal doyumsuz insan...
ki olta yan yana imdi. Balklar on kadar oldu. Been, beendii
yemi yaklatr al yukar! Niyet etmesi kolay amma bunlar tilki kuyruu,
kurnaz. Bir gmtr parlad, bu gelen ak etine, bal etine kurban ipura,
gelin bu, balk deil... Cilvenin bini bir para, dolan dolanveriyor. Taktm
aklm ipuraya. Git be karagz, git be Allahn kulu kaya...
Gel ipuram, yakla ipuram, daha yakla, daha yakla, ha y
leee... Biraz daha, biraz...
Asldm naylon ipe, gazeteciden, ressamdan bu kadar balk olur...
Yzlerce dnemeci, yzlerce kilometre yolu balk beslemek iin almm
meer... Ben attm onlar yedi...

45

Ku bak bakyoruz denize. Gzel grnt, gzel benim iim...

Unutuveriyorum bal, denizin dibini gzleyeceim diye. Ama o yle
deil, dolanp durur, aldr etmiyor yeme gayr! Sabah kahvaltsn et
tirdim ondan m acep?
Burnunu dayad yeme. Kalbim durayazd... Kaya kesildim. aret
parmamdan sarkan misina titreimler iinde, usuldan usula... ekemi
yorum. Yazk bu cana, kyamyorum. Hafife ekiyorum oltay o da geli
yor, alay eder gibi bir hali var. Uzaklatryorum, izliyor oltay... Tutmak
istemiyorum. Yreim gtrmyor. Yanmdakiler dadandlar karagze,
kayaya... Akamlk meze kt.
ipura, git be iki gzm, git Allasen, git dediime bak... nad inat.
Kand dedim, napaym ben? titreimler oald, oald...
Asl beee...
Dalmm, ses tabanca gibi patlad kayalarda, yankland... Ani ola
rak ektim, elimde deildi bu. ne havada kavis izip kayaya takld.
ipura zgr, ipura yaama sevinci iinde... zgrlk almak benim
iim deil, can yakmak deil...
Yemi takp yeniden attm denize. Deniz oynamaya balad. Dibi ar
tk eskisi gibi grnmyor... Bir deil, be, alt, on ipura var... Kesik,
blk, prk. st ste ekilmi fotoraf gibi... Namram esiyor hafiften,
gzlerim daha ak, gzlerim denizde, bende deil...
Gm gm prtlar oynayor, ayna tutuyor balklar denizden,
ipura ayn yerde szlyor, krtyor, kvryor. Gzlerim denizde gezi
yor. ipura burun srtyor, ipura cilve yapyor yeme. Yem tuzak, yem
lm. O ne bet bir dikendir bilsen? Parmam denize gidiyor, gzlerim
oltaya taklm.
ek Fikret beee...
Dalgnlk kt ey, korkuyorum, misina ar. Sol elim, saa yardm
ediyor. Balk deil, ayna var oltada, canl rpnan... im kprt doldu,
can yaklat, can rpntda, can ellerde, cann az dikende. Cann az
yrtld!
Can, kayalar stnde sryor.
Yusyuvarlakt gzleri. Nereye bakt belli deil. Prl prl bir bon
cuk. Gelin pulu, pullar. Az, boru gibi az, kenar emberli az alp
kapandka sa fras dilerini gryorum.
imdi sramyor, nefesleniyor durmadan, her nefesten sonra o
gzel az, bir alp bir kapanyor... Biten, tkenen, eriyen bir hali var.

46

Yoruluyor. O el kadar bedeni yaama savanda. Birden srad, dnd.

Kaya tozlar o boncuk gzlerini prltl gmn bulandrm, donuk
luk iinde...
Az alp kapanyor ama eski yaamasn yitiriyor, an an yitiri
yor. Onun yerine derin soluklar alasm geliyor, alyorum. Fayda yok i
puraya. O tozlu, o bulank tek gz bana bakyor. Dosta deil, biliyo
rum... Anlatamam bunu. Bu bak, zgrl, yaamas ok grlp de
kylann bak...
Suumuz insan olmak m, balk olmak m?
Soluu kesildi gayr. Az tam kapanamyor, gcn kaybetmi bir
kprt iinde. O da bitti, mumun bittii gibi...
ime bir kor dt. Her ktlk eden duyamaz bunu, sanmam...
Duysalar, insanlar daha mutlu olurdu, daha zgr olurdu..
Elimle ittim. lkin kayaya arpt, gitti. rp etti deniz, burun st
ar ar indi, indi yan dnd kuma.
Namram rzgar koyu yalyordu. Dipte, ta derinlerde, kumlarn
zerine aklm bir prlt vard. zgrlk ve can gitti, ama insanlarn
ou ipura gibi deil.
Fkret Otyam. Ulus, 1958.

1. 5. 3. HaberRportaj Farkll
Haber yazsnda, verilen bilgilerin gerek ve kantlanr olmas ge
rekir. Haberi yazan gazeteci, bir olay, olguyu nesnellik kurallarna uy
gun olarak kaleme almak, betimlemelerde tarafsz davranmak zorunda
dr. Haber en nesnel olmaya soyunmu gazete yaz trdr.78
Buna karlk rportajda, gazetecinin, bir kereye zg yapt ta
nklk ya da olay yaamas sz konusudur. Dolaysyla kantlanabilmesi
hayli gtr. Rportaj znel bir gazete yaz trdr. Gazeteci tanklkla
rn yazar; okur ona inanmak durumundadr.
Ancak rportaj, znel bir gazete yaz tr olmasna karn, gazete
cinin yorum yapabilecei bir alan da deildir. Gazeteci belki bir rportaj
konusuna, gizliden gizliye daha scak bakabilir; ama ak ak bir yorum
yaplmas, rportajda sz konusu olamaz.

78

Atilla Girgin, Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etiki, nklap Kitabevi, stanbul:
2003, s. 96.

47

Betimlemek ortam, duygu, grnm , anlatmak sre, eylem ,

alntlamak ve yanstmak dnmek, deerlendirmek, sonular kar
mak : Bir rportajda bu drt e iyi datlarak kullanlmaldr. Bu e
ler metne canllk katar ve konunun farkl bak alarndan deerlendi
rilmesine olanak salar.79
Rportaj, anari yaratmann kartdr. znellik, grlerin gem
vurulmadan ortaya dklmesi anlamna gelmez. znellik, yazarn rpor
tajnda kullanmak zere, bizzat yaad olaylardan yapt bir derleme
dir.80
zetlemek gerekirse:
Haber teknikleri dizininde ilk sray basit haber alr. Basit haber,
kiiyi bir olay hakknda ksa ve z olarak bilgilendirir. Basit haber bt
nyle gereklere odakldr.
kinci srada ayrntl, yine geree odakl renkli haber karmak
haber vardr; ayrntlar ve nedenleri aktarr. Renkli haberde znel ve
zmsel eler bir arada kullanlr.
nc srada rportaj yer alr. Bir grg tanna dayanarak ya
da olay yaam kii tarafndan yazlr ve ortamn yan sra sz konusu
kiiye ait duygu ve dnceleri de iletir. Btnyle kiisel bir yaanty
anlatr.81
Bu erevede rportaj, basit, karmak ve renkli haberlerden, m
lakat ile syleiden ayran zellikler daima gz nnde bulundurularak,
kavram kargaasna neden olmaktan kanlmaldr.

Gazete rportajndan farkldr; televizyonda izledikleriniz

...1997 ylndan beri hazrladm programlarda yzlerce 600den
fazla kiiyle rportaj yaptm. Arladm her konuk, bir yolculua da
vetiyeydi, i dnyalarn kefe ktm. Bilinmeyenin izinde, merak edi
lenlerin peinde, sorularmn anahtaryla atm kaplarn gerisinde
nelerin sakl olduunu grmek, grntnn ve szn tesinde nelerin
gizli kaldn gstermek istedim.
Zaaflar ve onlar evreleyen benlik duvarlarn delip gemeden,
gnl kaplarn krp dkmeden, samimi itiraflara ulatm. hesapla
malar, pimanlklar, kurulan hayaller bir bir dkld ortaya. Zorlamasz,

79

Schlapp, a. g. y. , s. 37.
Schneider ve Raue, a. g. y. , s. 88.
81 Schlapp, a. g. y. , s. 39.
80

48

pazarlksz ve duygu smrsnden uzak. Sorularmla i dnyalarnn

kaplarna nazike vurdum. eri buyur edilmeyi bekledim.
Ne nyarglarmn kapy tekmelemesine izin verdim, ne de kap
aralandnda itip hmla ieri girdim. ou zaman konuklarmn gnl
bahelerinde, hayallerinin gizlendii odalarda, dncelerinin kvrmla
rnda dolamann ayrcalkl keyfini tattm.
n hazrlmn genilii, sohbetlerin derinliini belirledi. Her sy
lei iin ekranda seyredilen zaman katlayan hazrlklar yaptm. Birka
dakikalk sorularn gerisinde, gnlerce taranan arivler, satr altlar izi
lerek okunan kitaplar, elde not defteri dikkatle izlenen konserler, oyun
lar, filmler, sergiler sakl.
Sabrla toplayp, keyifle altm bilgileri rportajlarmn temeli
saydm. Bu temelin zerine farkl arlklardaki sorularm dikkatle yer
letirerek, konuklarm salam ve dengeli bir yap iinde ele almaya gay
ret ettim.
Rportajlarm, gazeteci kimliimin zorunlu kld objektiflik gz
lm takarak yapmaya alsam da, kendimi bir yarg/jri yesi gibi
hissettiim zamanlar da oldu. Zira, o gzln arkasndan bakan gzler
bana aitti.
Soru sormak ile sorgulamak arasndaki ince ayrnty gzeterek,
gnl gzyle baktm konuklarma; en keskin sorularm nezaketin tr
psyle inceltmeye zen gsterdim. Anlay fkeye siper yaptm. Kaa
mak cevaplar ve yalanlar karsnda bilgi ve belgelerin geni kanatlar
nn altna sndm. Zaman geldi iimdeki isyann yangn gzlerime yan
sd; ama asla szlerime deil.
Btn rportajlarm televizyonda canl yaynda, ya da near live
Batan sona hi durdurulmadan ve sonradan hibir montaj yaplmadan
gerekletirilen bant ekim eklinde yaptm. Konuklarma ynelttiim
sorular, evlerinde ya da ofislerinde deil, ounun kendilerini yabanc
hissettii stdyoda, kameralar karsnda, spot klar altnda ve ekim
de olmann heyecann yaarlarken sordum. Rportajlarm, konuklar
ma milyonlarn bizi izledii gereini unutturarak, iki dost arasndaki
sohbete dntrmeye altm.
Gazete rportajndan farkldr televizyonda izledikleriniz. Gazete
iin yaptnz rportajlarda ayn soruyu srarla farkl ekillerde sorabi
lir, istediiniz yant aldktan sonra, sanki cevab tek soruyla yakalam
gibi yazabilirsiniz. yle sylerseniz daha iyi anlalr. diyerek rportaj
yaptnz kiiyi ynlendirebilir; ortam gerginletiinde bir kahve molas
verip havay yumuatabilirsiniz.

49

Cevaplar uzun mu oldu? Sorularnz m ardnz? Sonradan kat

stnde yaptnz dzeltmelerle cevaplar ksaltabilir, sorularnz ye
niden gzden geirip dzenleyebilir, srasn deitirebilir ve hatta, baz
larnn yapt gibi, sylenmemi nice sz konuulmu gibi sunabilirsi
niz.
Oysa televizyon rportajlarnda bunlarn hibiri sz konusu deil
dir. Canl yaynda akc ve ierii zengin bir rportaj iin en azndan so
rularnzn srasn ok iyi belirlemek, konuun psikolojisini srekli kol
lamak, beklenmedik cevaplar karsnda annda soru retebilmek, me
raknz gideremediiniz konular zerinde ok vakit kaybediyor hissi
uyandrmayacak lde srarl olmak ve bir baka konuya geerken s
reklilii koparmayacak balantlar kurmak zorundasnz.
te yandan, heyecanlanmayacak, sinirlenmeyecek ve asla sknt
nz belli etmeyeceksiniz ki, rportajn dmeni elinizden kayp gitmesin.
Tm bunlar, srenizi ok iyi ayarlayarak ve daha da nemlisi, annda
kaybolabilen televizyon izleyicisinin dikkatini srekli canl tutup, syle
inin zerinde odaklamaya alarak yapacaksnz...
Sedef Kaba. Sesli Dnenler nsz 2003.

1. 6. Rportaj Yazar
Sk sk yinelendii gibi: Rportajda, yant aranan sorular vardr.
Ama, bu sorularn yant, yalnzca tek bir kiinin ya da kaynan grle
rini yanstan ya da tek bir kaynaktan alnm bilgilerin sergilenmesiyle
yetinilen, dar kapsaml bir biimde verilmez. Yantn verilmesi iin geni
ve youn soruturmalar, incelemeler, aratrmalar Blm8 , gzlemler
ve okumalar Blm9 vb. yaplr.
Dolaysyla, rportaj yazar sradan bir muhabir bildirmen de
ildir. Baka bir deyile, sradan bir muhabir gibi, olaylara tank olmakla
ya da tank olduu olaylar yklemekle ilevini yerine getirmi sayl
maz. Tank olduu olaylar yazya dken de bir ilevi yerine getirmekte
dir; ama, ortaya kan yaz rportaj deildir.
Rportaj yazar, ayn zamanda iyi bir aratrmac, eldeki verileri
deerlendirmesini bilen iyi bir incelemeci, eksik grd bilgileri ta
mamlamak iin gerekli soruturmalar yapabilecek yetenei bulunan
biri ve gl bir yorumcu olmak zorundadr.82

82

enyapl, a. g. m. , s. 174.

50

Rportaj trnde, inceleme ve aratrmann yan sra artk duygu

da vardr. Yazarn, ayrntlarna inerek oluma nedenlerini kavrad ola
y, kendi yorumunu katarak okurlarna da kavratmas sz konusudur.
Rportaj yazarnn yaratcl, yalnzca olayn bilinmeyen yzn
ortaya koymas, bu amala eitli aratrmalar yapmas deil; olay ar
pc bir biimde, bir bakma yeni boyutlarla, olay hakknda olumu yar
glar ykmaya ynelik bir yorum ve anlatm biimiyle sunma ustal
demektir.
Ancak yorum ve anlatm biimi, gerein arptlmasna yol aacak
bir tutumun benimsenmesi anlamna gelmez. Yazy arpc klmak,
okurlar etkileyerek grlerini deitirmek, akllar elmek amacyla
gereklere aykr bir yaklam benimseyen rportaj yazarnn baars
ksa mrldr. nk, geree dayanmayan arpclk geri teper ve
olumsuz karlanr. Yazar inandrcln yitirir.

Mete Akyol: Hep Yreim n Plana kt.

Daha ok rportaj yazarlnzla tannyorsunuz. Rportaj yazar
lnzn dier grevlerinizden fark neydi ki bu kadar ok n plana kt?
Haberciydim de ayn zamanda. Fakat rportaj yazarlm haber
ciliimden de n plana kt. Btn istememe karn habercilii seveme
dim. Habercilikte esas olan objektif kalabilmektir. Objektif kalabilmek
te kendimi ok zorladm. Sbjektif olmak zelliim objektif olmam ge
rekliliini arkaya itiyordu.
Hemen hemen hibir habere yalnzca gzlerimle bakamadm; o
haberi yalnzca kulaklarmla dinleyemedim. Hep yreim n plana kt
ve tm haberleri yreimle de grdm; tm kiileri yreimle de dinle
dim. Onun iin de olaylar, grdm gibi deil, duyumsadm gibi
yazmak istedim. Onun adna da rportaj dediler. Olaylara yalnzca
beynimle deil, yreimle de yaklatm. Yani bu meslekte, elektrik
dmesiyle ampul arasndaki tel olmadm, olamadm.
Bir gazetecide olmas gereken en nemli zellik sizce nedir?
Bakasn sevebilmek ve elindeki basn gcn, bu gce toz kon
durmayacak bir zenle kullanmak. Bakasn sevebilen bir gazeteci, ta
nk olduu herhangi bir gzellii o sevdiiyle paylamak ister. Bir de,
baka kiilerden farkl olarak bildiin bir bilgiyi, onlarn bilmediklerini
yzlerine vurmadan, onlarn bilmediklerinin ayrdnda bile olmakszn
onlarla paylamak gerekir.
Yarm yamalak, ou kulaktan dolma bilgileri, olduklarndan kat
kat fazla byterek, bu bilgilere sahip olmaktan kaynaklanan bir stn

51

lk duygusuna kaplmak, kr bir dilencinin nndeki paray alp, bunu

vnlesi bir beceri sanmaktan farkszdr.
Hekimlerin alfabesinin A harfi udur: Primium non nacere.
Trkede, nce zarar vermeyeceksin. anlamndadr. Bu alfabenin bir
de B harfi vardr. O da udur: Medicine, cura te ipsum. Onun anlam da
udur: Hekim, nce kendini iyiletir. Bu iki Latince sz ne zaman ha
trlasam hep hayflanrm: Keke bizim mesleimizin de alfabesinin A
ve B harfleri olsalard bu szler. derim. Sonra da dnrm: Olmamas
iin bir engel mi var?
Son dnemlerde Trk basnnn ve Trk okuyucusunun durumu
nu nasl deerlendiriyorsunuz?
Trk basnnn nemli bir eksiklii, halka gazete okumay re
tememesidir. Halkmz gazetede yaymlanan haberin doruluunu sor
gulamyor. Kendisine duyurulan her haberi doru varsayyor ve bu ha
berlerin doru olduuna inanabiliyor.
Halkmzn bu saf yapsn kimi meslektalarmz, kiisel amalar
ya da hatta karlar dorultusunda smrmekten ekinmiyorlar. Ve bu
tutumlaryla halk zerinde, sanki bir tedhi grnm oluturuyorlar.
Kt doktor kiiyi tptan soutur. szndeki gerek rnei, bu
tr kimi kiisel karc meslektalarmz da okurlarmz gazetelerden ve
gazeteciden soutmaya balamlardr. Halkn gazetelere ve gazetecilere
olan gveninde nemli azalmalar olduunu, zlsek de, kabul etmek
zorundayz.
Bir zamanlar var olan Basnn gc kavram, halk arasnda yerini
giderek, Gcn basn olgusuna dntrmektedir. Basna, halkn sesi,
gz, kula olmas kimlii bir an nce yeniden kazandrlmaldr.
Bir gazetecinin ncelikli sorumluluklar nelerdir?
Bir gazetecinin ncelikli sorumluluu, kendinden beklenilen so
rumluluu yerine getirmesi sorumluluudur. Yalanclarn, sahtekarlarn,
geici bir sre iin de olsa halk aldatmay yanlarna kar sayanlarn, ky
sndan kesinden geemeyecekleri bir kimliktir gazeteci kimlii
Gazeteci olarak siz milli konular sz konusu olduunda, lkeniz
ve milletiniz iin hi harekete getiniz mi?
Elbette getim ve bu konuda her zaman da harekete gemek iin
gnllym. Kbrsta on gazeteci arkadamla birlikte tutsak edilip, ar
kamzdaki sten tabancalarnn nnde duvara dizildiimizde, dimdik
durarak ve hep bir azdan Bir bakadr benim memleketim arkmz

52

sylerken kendimizi, ulusumuzun tm bireyleri huzurunda, bir ulusal

onur snavnda varsaymtk.
Yaammn her annda kendimi hep, bu ulusun huzurunda, bylesi
bir snavda grmmdr. Yaammn bundan sonraki blmnn tek
anlam, ulusumun en az bamszlk denli nde gelen eitimsizlik sorunu
karsndaki savamnda da, gnll bir er olarak hizmet edebilme ka
rarmdr.
2005 ylnn Ocak aynda, gazetecilik yaamnzda bir byk ga
zetede Hrriyet yaymlanan ilk rportajnzn 50. yln geride brakt
nz. yle geriye dnp baktnzda, gazetecilik mesleinde neler dei
ti? Sizin yaptnz gazetecilikle imdiki gazetecilik arasnda ne gibi fark
lar ya da benzerlikler var?
imdiki gazetecilik deil, bltenliktir. Bizim zamanmzda gazete
formatnda olup da, gazete olmayan bltenler vard. Bugnk gazeteler,
holdinglerin bltenleri, borazanlar. Onlar halkn sesini deil, irketleri
nin sesini duyuruyorlar.
Gen gazeteci arkadalarmn omuzlarna bugn yklenen grev,
bizim zamanmzn grevinden ok daha ardr. Onlar yalnzca gazete
ci kimliini hak ettii yrngesine oturtmak ykmll tamak zo
runda deiller; gazete kimliini de, hakk olduu dzeydeki yrnge
sine oturtmakla birinci derece grevli ve sorumludurlar. Kolay gelsin
tmnze...
Kendi Anlatmlaryla Duayen Gazeteciler 3 . LAUM. Ankara, 2005.

1. 6. 1. ll Duygusallk, Abartsz Biim
nemli bir kural da: Rportaj yazarnn, duygusallkta son derece
ll olmak zorunluluudur. Bu konuda yaygn olarak anlatlan fkray
yinelemekte yarar vardr:
Gen bir muhabir sel felaketine uram bir blgeye rportaj
yapmaya gnderilmitir. Muhabirin gazeteye ulatrd ilk yazs yle
balamaktadr:
Tanr evredeki tepelerin en yksei zerine oturmu, kullarnn
urad bu ac felaketin dayanlmaz grntsn yal gzlerle izliyor...
Bu ilk cmleyi okuyan yaz ileri mdr, gen muhabire hemen
u mesaj gndermitir:

53

Felaketi bo ver. Hemen Tanr ile bir grme yapp yolla.83

Fkradan da anlalaca gibi, rportaj yazsnda abartmal biem
den saknmak gerekir. Gerekleri sergileme amacndaki rportaj trn
de, arya kaan anlatmlar kullanlmas, belki yaznn arpcln art
rr ama, istenen etkiyi salama gcn yitirir; dikkatin ilenen ana konu
zerinde younlamasn engelleyebilir.
Yukardaki fkrada, yine gazetecilik ura asndan dikkat edile
cek bir baka nokta, rportaj ile sylei ya da grme arasndaki
ayrmn gzetilmesidir. Yaz ileri mdr rportajdan vazgetiini
bildirirken, gen muhabire Tanr ile bir grme sylei yapmasn
buyurmaktadr. Tanr ile yaplacak grme sylei , bir rportaj de
ildir.

1. 6. 2. arptlmayan Gerek

Tarihin hibir dneminde, bu kadar ok bilgi ve bilgiyle ilgili bu

kadar ok doyumsuzluk olmamt. Teknolojik gelime ve haber aknn
yaratt bask, haber alanlarnn mesleki kltrn alt st etti. Klasik
gazeteciliin zerine temellendii eksen gerein aratrlmas, kii
lere sayg ve yarg bamszl artk o kadar da ak deil. 84
Haber yazlrken gzetilmesi gerekli ilkelerin, rportaj iin de ge
erli olduu asla unutulmamaldr. Bu ilkelerin banda, gerein arp
tlmamas gelir. Rportaj da, haber gibi gerei yanstmal; aktarmaldr.
Rportaj da, yine haber gibi sylentiler, dorulanmam bilgiler ve ka
ntlanmam belgeler zerine kurgulanmamaldr.
Rportaj yazar, kendine gre bir dnya yaratmakla deil; yaan
lan dnyay, bilinmeyen, tannmayan, sakl kalm, vurgulanmam yan
laryla sergilemekle ykmldr.
te yandan, rportajn slubu biem da roman, yk ve benzeri
yaz trlerine gre daha yaln, abartmaya kapal bir zellik tar; tama
ldr.
Roman ya da yky rportajdan ayran en nemli zellik, belki
de, roman ya da yk yazarnn gerekleri rportaj yazarna gre de
itirme zgrlnn bulunmas, bu zgrln snrszldr.

83
84

enyapl, a. g. m. , s. 182.
Enrico Morresi, Haber Etii Ahlaki Gazeteciliin Kuruluu ve Eletirisi , Dost Kitabe
vi, Ankara: Eyll 2006, s. 21.

54

Bir rportajda grme ya da grmeler bulunabileceine

deinilmiti. Dolaysyla rportaj yazarnn, ayn zamanda, iyi bir g
rmeci olmas gerekir. Haber yklerinin ya da haber yklerinde yer
alanlarn nemli bir blm, hatta denilebilir ki yzde doksan, gr
me yoluyla elde edilmektedir. Haberlerin yklerini, ya yz yze ya da
telefonla, daha ender olarak da yazl iletiim kurarak gerekletirilen
grmelerden elde edilenler oluturmaktadr.
Gazeteci, haber kaynaklarn renmek, bilmek ve tanmak zorun
dadr. Ayrca, hangi kaynaklarn verdii bilgilere gvenebileceini do
laysyla hangilerini ycelteceini , hangi kaynaklarn verdii bilgileri
baka kaynaklardan snamas gerektiini, hangi kaynaklar zorunlu kal
madka devreye sokmamas gerektiini, vb. de bilmelidir.
Rportajn eksiksiz yazlabilmesi, genellikle, yazarn haber kayna
na ya da kaynaklarna yneltecei sorularn tutarllna baldr. Bu
nedenle gazeteci, kiilerle nasl iliki kurmak gerektiini, kurulan iliki
lerin nasl srdrleceini, bu ilikilerin srdrlmesinde uygulayaca
yntem bilgisini de edinmek zorundadr.85

Yazmak...
Yazmak, bakmak, baktn grmek, duymak, duyumsamak, ko
numak, renmek, kavramak, anlamaya almaksa...
Yazmak, tanklk etmekse; iimde, evremde, toplumumda, l
kemde, dnyada, evrende olup bitene tanklk etmekse... Yazmak, yo
rumlamaksa...
Yazmak, binlerce olaslk iinden seim yapmaksa... Bilinli ya da
bilinsiz seim yapmaksa yazmak
Yazmak, paylamaksa, paylaa paylaa oalmaksa... Yazmak, ben
cillikse, ben diye yanp tutumaksa... Yazmak, bakalarna ulaabilmek
iin bir arasa...
nsann kendi iinde paralanmasysa yazmak... nsann bakala
ryla ve asl kendisiyle barmas, bark olmas, btnlemesiyse yaz
mak...
Yazmak, anmsamaksa; bellek grevini stlenmekse... Yazmak,
unutmaksa, unutturmaksa... Yazmak gz boyamaksa...
Yazmak, ngrebilmek, yarn hazrlamaksa... Yazmak bir kasa;
yazmak bir snmaysa... Bir bahaneyse yazmak...
85

enyapl, a. g. m. , s. 183.

55

Yazmak, bir kavgaysa, yazmak, tepki gstermekse... Yazmak, kar

kmaksa... Yazmak anariyse...
Yazmak, yaamaksa... Yazmak, bir dse; yazmak dnceyse;
yazmak eylemse...
Yazmak bunlarn tm ya da bunlarn herhangi biriyse... Bunlarn
hibiri deilse yazmak
Ben kendimi bildim bileli hep yazdm.
Beyaz gnlerde yazdm, kara gnlerde yazdm...
Zeynep Oral. Meslek Yaras, stanbul 2006.

1. 7. Rportaj Trleri
stanbul niversitesi letiim Fakltesince yaymlanan Basn Sz
lnde, konusu bir soruturma, aratrma olan gazete ya da dergi
yazs biiminde tanmlanan rportajn trleri yle sralanmaktadr:
1. Haber Rportaj:
Haber arlkldr. Bu tr rportajlar haberi oluturan olaya ba
lanrlar. Mutlaka renkli habere bavurma zorunluluu yoktur.86
2. Duygusal erikli Rportaj:
Bu tr rportajlarda, okuyucular duygusal ynden etkilemek
amalanr. Sonu her zaman sona braklr; yani ileti son cmlededir. Bu
tr rportajlarda, mizahn yan sra ac ve znt de vardr.
3. Biyografik Rportaj:
Bu tr, genelde dergilerde yaymlanr. Ele alnan bir kii her y
nyle tantlr.
4. Tarihi Rportaj:
Bu tr rportajlarda, insanlarn doum, lm yldnmleri, bina
larn al ve temel atma trenleri, sanat yaptlar, bulular, keifler vb.
yer alr.
5. Aratrmac ve Yorumlayc Rportaj:
Aratrmac ve yorumlayc rportajlar, okuyucusunu olaylarn
perde arkasna gtrr. Bir konuyu derinlemesine inceler. Amac, neyin
neye ait olduunu gstermektir.
6. Bir eyin Nasl Yaplabileceini Gsteren Renkli Rportaj:
86

Basn Szl.

56

Bu tr, genellikle gnlk, haftalk gazetelerde yer alr. rnein:

Yemek Nasl Yaplr?
7. Macera ve Kiisel Hikye Rportaj:
Aya yolculuk, eitli sava olaylar, denizalt servenleri gibi her
kesin yaamaya olanak bulamad ve halkn ilgisini eken olaylarla ilgili
rportajlardr.
8. Yerel Bir Durumu Anlatan Rportaj:
Dar bir erevede olup biteni anlatr. rnein Eminn pl
nn ele alnmas.87

Gazetecilik dersleri zerine: Ustalar ve raklar

Ben gidiyordum aslnda. Sanki stajyerlerin istifa etmesi umursa
nrm gibi istifa etmitim. El sktm herkesle, Cumhuriyet Ankara
Brosu'nun kapsndan kyordum. Tam kyordum ite o kapdan,
gazetecilik iinden vazgeiyordum tam...
Kapda be yal kadn, tutuklu anneleri! O gn gazetede, onuncu
sayfada, tek stuna on santim kan haberime teekkr etmeye gelmi
ler. Sadece on santimdi oysa! Ellerinde demet demet gelincikler... Kapda
ylece kaldm. Yllardan 1994 herhalde. O zaman ite Ik Kansu Abi,
hi yzme bakmadan, ylesine syler gibi, srtma iki tk tk vurdu ve
dedi ki:
Ge ieri hadi! Haberini yaz!
eri getim! Haberimi yazdm! Bir daha da hi istifa etmedim...
Eskiehir Anadolu niversitesi'nden, bu yazy yazdktan biraz
sonra, gen ocuklara gazeteciliin ne olduunu anlatacam. Bir niver
site konumas deil, bildiiniz ders vereceim ocuklara. Haddim deil
ya, neyse... Ne anlatacam dnyorum iki gndr. Ne desem acaba
bu ocuklara? yle mi acaba...
Byk gazeteci olmamak
Bakn ocuklar, bu i yle atla deve deildir. Tarihi not edersiniz
sadece. Tarih yazlrken Ben oradaydm! demek iin bir itir bu. Siz bir
kaytsnzdr sadece. leride, byk gazeteci olduunuzda, etrafnzda
ok mhim olduunuzu hissettirecek olaylar ve insanlar olacaktr.
Sakn aldanmayn ve tek neminizin yaptnz iten kaynaklandn
aklnzdan karmayn. nk yaptnz i nemlidir. imdi etrafnzda
bir sr gazete ve televizyon var diye, sanabilirsiniz ki yazdnz, syle
87

Gazetecinin El Kitab, s. 77.

57

diiniz szcklerin nemi yok. Yaz ok gl bir eydir aslnda. sz

ckle insanlarn hayatn deitirebilirsiniz. Sz tehlikelidir.
Elinizin altndaki szcklerin insanla, insanlarn hayatlarna yn
verebileceini sakn unutmayn. Bu hassas silah sakn insanlara ve in
sanla dorultmayn.
Tarafszl sorarlar m acaba ocuklar? Sorarlarsa yle der mi
yim acaba?
Tarafszlk diye bir ey yoktur ocuklar. Siz, insanln, insan er
demlerinin tarafn tutacaksnz. Bu ii yaparken birok hayat grecek
siniz. Bu grdnz hayatlar iinde bir hayat tutabilirsiniz. Ezilenlerin,
smrlenlerin, sesi duyulmayanlarn hayatnn tarafn tutabilirsiniz.
Mhim olan tek ey, dnyada sizin tarafn tuttuunuz hayatlar d
nda baka hayatlar olduunu da unutmamak. O hayatlara kar kr
lememek nemli olan. Tarafszlk diye bir ey varsa, o da hayatn eit
lilii karsnda, gzlerinizi btn imknlaryla ak tutabilmektir.
Hi kimse olabilmek
Gazeteciliin esas muhabirliktir, diyenlerin ne demek istediini
anlyorlar m acaba? Prltl ke yazarl, editrlk, yneticilik iine
heves ederlerse, iyi gazeteciler onlara bunu syleyecektir nk.
Muhabirlik demek, hi kimse olabilmektir. Ancak hi kimse oldu
unuzda herkes olabilirsiniz. Gazetecilik biraz herkes olabilmektir. Orta
larda gezmek, iktidarn hep kenarnda durmak, hep arka sralarda otu
rup szn iktidarna sahip olanlarn zerlerinde durduklar haly altla
rndan ekebilmektir. Bu iin esas muhabirliktir. derken aslnda kas
tedilen budur. Biri olmak fakirliktir; zenginlik herkes olabilmekle ilgi
lidir.
imdi bakyorum da, daha ne ok anlatacak eylerim varm gen
meslektalara... Balang olarak bunun bir meslek olmad mesela.
Gazeteciliin bir meslekten ok daha fazlas olduu... Mesela.
Ece Temelkuran. Milliyet, 29 Nisan 2005.

2. GRME MLAKATSYLE

58
Olumlu dnn; nk dnceleriniz szleriniz olur.
Szleriniz olumlu olsun; nk szleriniz davranlarnz olur.
Davranlarnz olumlu olsun; nk davranlarnz alkanlklarnz olur.
Alkanlklarnz olumlu olsun; nk alkanlklarnz deerleriniz olur.
Deerleriniz olumlu olsun; nk deerleriniz kaderiniz olur.
Mahatma Gandhi

Grmek ii olarak tanmlanan grmenin, mlakat ve m
zakere diye, Arapa iki karl bulunmaktadr.
Daha nce belirtildii gibi: Arapa likaa buluma, kavuma ke
limesinden tretilmi mlakat: a Buluma, b Birleme, c Grme
olarak tanmlanmaktadr.
Arapa zikr anma, hatra getirme, aza alma, adn syleme, an
latma, ifade etme, vme, iyilikle anma kelimesinden tretilen mzakere
ise:
a Bir i hakknda konuma,
b Bir i iin evvelden syleme, anlamlarna gelmektedir.88
Kitle iletiim kuramlarna gre, bireyler aras iletiim saylan
grme:
ki ya da daha fazla birey arasnda gerekleen iletiimdir. Bu yn
temde, karlkl ileti alverii ift ynl olarak yaplyorsa, Bireyler
aras iletiim gerekletiriliyor., demektir. Bireyler aras iletiim, yz
yze olabilecei gibi, teki iletiim aralaryla da gerekletirilebilir.89
Daha genel bir tanm yapmak gerekirse, grme: Olaylar hakkn
daki kimi gerekleri saptamak, grler almak ya da olayla ilgili kii ve
kiiler hakknda bilgi toplamak amacyla gerekletirilir.
Bir grme, saylanlarn gerekler, gr, kiiyle ilgili bilgiler
hepsini ierebilir; aralarna kesin bir snr ekmek zordur. Bu bakmdan,
grmenin hangi nedenle gerekletirildiine bakarak, bu yaz trn
snflamak yoluna gidilebilir.90

Bilgi miktarnn her be ylda ikiye katland gnmz dnya

snda, bir uzmann dahi, ou bilgiyi anlamas bile sorunlar yaratmakta
dr. Bu erevede, gazetecilie ynelik bilginin: 1. Nasl bulunaca, 2.
Nasl deerlendirilecei, 3. Nasl ar bilgi yknn anlalmazlndan
88

zn, OsmanlcaTrke Szlk.

rfan Msrl, Genel ve Teknik letiim, Detay Yaynclk, Ankara: Ekim 2004. s. 22.
90 enyapl, a. g. m. , s. 183.
89

59

kurtarlaca, 4. Nasl etkili bir biime getirilecei, 5. Nasl iletilecei

yntemleri, gnmzde gazetecinin temel ura alanlardr. 91

2. 1. Olaya likin Haber Grmesi

Bir tanma gre grme yaz tr: Herhangi bir haber konusuyla
ilgili olarak, ayrntl bir alma yapmadan, ounlukla oluan bir ortam
sonucu, gazetecinin kii ya da kiilere sorular ynelterek, ald yantlar
yazmasdr.92
Bu deerlendirmede, gazetecilik asndan ncelikle, bir dizi g
rmeye dayal haber yksnden sz edilebilir. rnein, bir cinayet
ilendiinde, muhabir olay yerinde genellikle deildir; ama bu olayn
haber yksn, yapaca bir dizi grmeye ya da grmelere daya
l olarak yazabilir.
Varsa grg tanklaryla, maktul ldrleni ilk bulan kiiyle,
ldrleni tanyanlarla, akrabalaryla; sank saptanm ya da yakalanm
ise onun e, dost, tan ya da yaknlaryla; taraflarn ilikilerini bilenlerle,
polisle, hastane yetkilileriyle vb. yaplacak grmeler sonucu toplana
cak bilgi, haber yksnn geree uygun biimde yazlmas olanan
verecektir.
te yandan grme, bir olay yklemenin yan sra yklenmi
bir olayda akla kavuturulamam kimi yanlar belirlemek, olay hak
knda kimi grlerin ortaya atlmasn salamak ya da olay kahraman
kii ya da kiileri sergileyip tantmak iin de gerekletirilir. Bu durum
da arlk, dorudan olay zerinde deildir; olayla ilikili olarak tasarla
nan yeni bir yarat zerindedir.

2. 2. Kiiyi Konu Alan Grme
Toplumun belirli bir kesimince tannan ya da nl ama hakknda
renilenler snrl bir kiinin yetimesini, davranlarn, zelliklerini,
dnya grn, yaamnn pek bilinmeyen yanlarn, eitli durumlar
karsndaki tutumlarn, yaklamlarn, vb. sergilemeyi amalayan g
rmeler, okurlarn ilgisini eken yazlarn ortaya kmasn salayabil
mektedir.

91

Philip Meyer, Bilimsel Gazetecilik, ev. Ali Atf Bir ve Serdar Sever, Anadolu niversite
si, Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf, Eskiehir: 1998, s. 3.
92 Yksel ve Grcan, a. g. y. , s. 32.

60

ada gazetecilikte, kiiyi ya da kiilikleri konu alan yazlarn,

yayn organna duyulan ilgiyi artrd grn tayan ve savunanlar
nemli saydadr. nsan odakl yaz ve haberlerin, teki haberler ve
yazlara gre daha ok okunduu inancn tayan gazetecilerin ve gaze
te yneticilerinin says az deildir.
rnein, Trkiyenin yksek tirajl gazetelerinden Hrriyet ile G
ne ve Dnyann eski genel yayn ynetmenlerinden merhum Nezih
Demirkent bu inanc paylaanlardandr. Demirkent, 30 Kasm 1981 ta
rihli 8. Gndeki yazsnda zetle yle demitir:

... Kendi zerimizde bir deney yapacak olursak, insanlarn yaa

dklar dnya ile daha ok ilgilendiklerini tespit etmemiz zor olmayacak
tr. Bu bir davrann sonucu veya bir dncenin eseri olabilir.
Deimeyen, insann insancl olaylara fazla ilgi duyduudur. Bu
nun iindir ki baarl yapmclar, insan unsurunun kullanlmasnda srar
ederler. Amerikada, Avrupada bu, deimeyen bir kuraldr.
Eer artlanmln tartld bir dnyada yayorsanz, insanla
rn ok kere olmaz olmaz halden karttna da tank olmusunuzdur.
Eer kamuda bir olayn ilgi toplamasn istiyorsak, mutlaka ona
insan unsurunu katmamzn gerektiini de unutmamalyz. nsan, insan
olarak dnrsek o zaman insanlarn da artlandrlmalarnn pek ko
lay olamayacan kabul etmemiz gerekir.
Nitekim, ok kere insanca davrandmz sanarak, insanlardan
uzak mesajlar verdiimiz, olaylar yarattmz olmutur.
Kitle iletiim aralarnda, okur ilikisi bu ynden ok nemlidir.
nsanlarn var olduu bir kaynaktan doan mesaj, yine insanlara iletebi
liyorsak, sonuca ulamamz mmkndr. Aksi takdirde, biz syleyecek
ve yapacaz; ama ne dinleyici ne okur bulabileceiz. Okunmayan, hatta
satlmayan bir gazetenin gcnden sz etmek mmkn mdr?
Eer televizyonu fazla insan seyrediyorsa, onda insann gcnn
daha fazla olduunu kabullenmemiz gerekir. Radyonun daha az dinlen
mesinde, yine insan tarafmz ar basmaktadr. Grmek, iitmek ve son
ra konumak istiyorsak, insanca davranlar iinde olmamz lazmdr.
Buna ilave edilecek bir baka unsur da dncedir. Yukarda sra
ladmz davranlar dnceyle buluturunca, hayvanla insan ayrm

61

da kendiliinden ortaya kar. O halde insanlar artlandrarak bir dav

ran iine iteceimize, onlara insanl renme frsatn tanyalm. 93
Mumya Mzesindeki Atatrk Yznden Heykeltra Oldum
Eskiehir, 1933: ehir: 32 bin 103 nfuslu ve 8 bin 500 haneli
olup, btesi 174 bin 228 liradan ibarettir. ehir dahilinde 93 km yol
olup, 930 metresi parke, 2600 metresi ose, 38,5 kilometresi de adi kal
drmdr. Temizlik ii, 38 amele ve 22 araba ile icra olunmaktadr.
Belediyece idare olunan mezbahada gnde vasati olarak 80 koyun
ve 8 sr kesilmektedir. ehirde 1 lise, 11 ilk mektep, 3 hastane, 1 dis
panser, 6 hamam, 4 eczane, 2 ktphane, 100 maaza, 8 lokanta, 5 gazi
no, 1 tiyatro, 2 sinema. 30 han, 9 otel vardr.
Eskiehir 2006 ise anlatmakla bitecek gibi deil, mutlaka kendi
gzlerinizle grmelisiniz. Porsukta tekne gezintisi yapn, operada La
Traviatay izleyin. Tramvaya binin, Kprbanda inip heykellerle be
zeli kprlerden gein. Grdal Abacnn 222 Parklarnda ya da Hayal
Kahvesinde yiyip, iip elenin.
Yunus Emreyi, Nasrettin Hocay koklayn, Hallerde bir kahve
molas verin. Bilin ki, grdnz, grmediiniz ada yeniliklerin t
m Bykehir Belediye Bakan Prof. Dr. Ylmaz Bykerene ait.
Gece gndz, dur durak demeden alan bakann, en byk des
tekisi Seyhan Hanm. Akademiden snf arkada, sevgilisi, 41 yllk ei
Seyhan Bykeren, 12. ve 13. dnem CHP Eskiehir Milletvekili evket
Asbuzolunun kz. Bykeren iftinin Yaprak ve Burcu adl kzlarn
dan birer de kz torunlar var. Sevgili Bykerenle Vinelikteki evinde
baladk konumaya, sonra dtk yollara. te Eskiehirdeki 2 gn, 2
gecenin zeti.
Kendinizi heykeltra olarak kabul ediyor musunuz?
Heykeltralar bana kzyor, mankenci diyorlar ne demekse. Bu
gne kadar heykeltra olduumu hi sylemedim, ben maliye hocas
ym. Karikatrcym, iyi de resim yaparm, ama hibirisi deilim. Dok
tora asistanyken 1966da bir seneliine Londraya gnderildim. Birka
arkadala nl Madame Tussauds balmumu mumya mzesini geziyoruz.
Bir baktm Makariosun karsna Atatrk diye bir heykel koymular.
Fevkalade irkin, yakksz bir adam. Mzenin st dzey yetkilisine
kp anlattm, Bize gre Atatrk o deyip tersledi.

93

enyapl, a. g. m. , ss. 185186.

62

Bu bana ok koydu; Trkiyeye dnnce durumu sanat arkada

lara anlattm. Hepsi bizde o tekniin olmadn, Kenan Yontunun de
nemelerinin de baarl sonu vermediini syledi. O yzden heykele
merak sardm; yaplamazlar beni tahrik eder nk. O srada bir hey
kel almas iin akademide olan adi alktan amurun srlarn
rendim. Tekrar Londraya gittim, doru Madame Tussauds Mzesine.
Bodrum katnda gezerken yerde bir mum paras buldum.
Dnnce bizim kimyaclara tahlil ettirdim, iinde parafinden ba
ka maddeler de varm. Tahtakaleden renkler, pigmentler alp o kimya
sal karm aynen yaptk. Peruku evkete gidip sa seiyordum, tek
tek sa dikmeyi de rendim.
Atatrkn boyu genliinde 1.71mi, yalandka 1.69a inmi.
Ko ailesi Madame Tussaudsdaki Atatrkn balmumu heykelini yeni
den yaptrmaya karar verince benden ricada bulundular. Mzenin hey
keltra Stevele batan sona birlikte altk. zellikle gz, kulak, burun
ve bakn ben altm. Atatrkn sol gznde ehlalk vardr, kar
snda olduunuz zaman, hangi gzne bakacanz arrsnz.
Sa ilideki mzede iki cam arasnda krpnt eklinde var. ok
parl parl sar deil, normal insan sarsnn biraz aarm hali. Salar
Londradan aldm, zellikle rlanda ve sko meneli olanlar ok iyi. Gz
leri Almanyada bir kydeki kk bir fabrikada buldum. Ayn karakter,
ayn renk, hem sa hem sol protez gz yapan tek orasyd. Gvdeyi a
murdan yapyoruz, al kalp aldktan sonra fiberglastan yapp elbise
giydiriyoruz.
Bir de Asil Nadirin peine dmtnz hocam?
Asil Nadir Vesteli kurmu, ha babam Uzakdoudan paralar ge
tirip toplama televizyonlar yapyor. Byk reklam kampanyalar sonucu
televizyonlar yok satyor ama, 15 gn sonra bozuluyorlar. Garantisi yok,
tketiciler ikayeti, Tketiciyi Koruma Kanununa aykr bir durum.
Ayrca, resim ve ses alp vermeye yarayan cihazlara nce TSEden rapor
alnmas lazm. O rapor bize gelecek, ancak o zaman retebilirsin diye
yetki vereceiz.
Asil Nadir bir trl almyor bu yetkiyi. Baktm olacak gibi deil,
tuttum savcla su duyurusunda bulundum. Gnler, haftalar geti hi
ses yok. Hemen bir tekit yazdm, durum nedir diye. Gelen cevapta Ad
geen fabrikann adresi bulunamamtr. diyordu. Cevap yazdm, Mani
sada filan cadde, filan sokak diye. Yine cevap yok, savcya yine tekit ya
zs yazdm. Yine de bir sonu kmad. Hkmet bask yapyordu savc
ya; su olmasna ramen takibat yaptrmyordu.

63

illerin adaylk teklifini niin reddettiniz?

Rektrlkten yeni ayrlmm, belediye seimleri var. zer iller
telefon etti; Sayn babakan sizinle grmek istiyor, yarn 16.00da
babakanlk konutunda bekliyoruz. dedi. Ertesi gn gittim, beni byk
bir nezaketle salona buyur ettiler. Biraz sonra gler bir yzle Tansu Ha
nm girdi ieri. ifon bir elbise giymi, dudaklarndaki ruj prl prl par
lyor. Mthi bir parfm kokusu yayyor evresine. Ho geldiniz By
keren. deyip sa elimi tuttu, ylece oturduk. Gzlerimin iine bakarak
Ben sizi Ankara belediye bakan aday gstermek istiyorum, mutlaka
olacaksnz. dedi. Ben hocaym, Eskiehire yapacam daha ok hiz
metler var. dedim, nafile.
Salonda sadece ikimiz varz, ok atraktif, ok cazibeli kadn. ok
yakn oturuyoruz, elimi iki elinin arasna alp dizinin stne koydu. Nasl
bir parfm kokusu Yenerciim, inanlmaz. zin verirseniz Eskiehire
dnp eime soraym. dedim. Ua vereyim onunla gidin. dedi.
Efendim, Eskiehir 2 saatlik yol, arabayla giderim. deyince, ard. O
kadar yakn m Eskiehir? dedi. Eskiehire dndm. Ertesi gn zer
Bey Babakan sizden haber bekliyor. dedi. Kendisine hocala devam
etme kararnda olduumu syleyip, teekkr ettim.
Celal Bayar Niye Yok?
Eskiehir Bykehir Belediye Bakan Prof. Dr. Ylmaz Byker
en, balmumu mumya heykellere kendini iyice kaptrm durumda. Tr
kiye Cumhuriyeti cumhurbakanlarnn heykelleri arasnda Celal Ba
yarn bulunmamasn zel bir nedeni yok. Bayarn yararlanabilecei
miz nitelikte gzel bir fotorafn bulamadmz iin yapamadk. diyor.
Ylmaz Bykeren
Eskiehir 1936 doumlu olan Bykeren, 1962de Eskiehir kti
sadi ve Ticari limler Akademisinin ilk mezunlar arasnda yer ald.
1973te profesr oldu. Ayn yl, eitimin yaygnlatrlmas amacyla yap
t Ak retim projesi, Ak retim Fakltesi olarak lke apnda,
Bat Avrupann 6 lkesiyle Kuzey Kbrstaki Trkler iin uygulamaya
konuldu.
1980de TV verici istasyonuyla siyahbeyaz eitim stdyolarn
hizmete at. Daha sonra yine Eskiehirde Trkiyenin ilk renkli TV sis
temini kurdu. 1982de Anadolu niversitesi Rektrlne getirilen B
ykeren, 1987 ylnda 2. kez cumhurbakan tarafndan yeniden rektr
le atand.

64

Radyo ve Televizyon Yksek Kurulu yelii ve kurulun iki dnem

bakanln yapt. Trkiyenin ilk Sinema ve TV okulunu kurdu. By
keren, Trkiyede balmumu mumya heykel yapmnda tek isim. Antka
bir Mzesinde sergilenen Atatrkn mumya heykeli ile II. TBMM bina
sndaki mumya heykeller ve Makedonya Manastr Askeri dadi Mze
sindeki "17 Yandaki Atatrk" mumyas yine Ylmaz Bykeren imza
sn tayor.
Yener Ssoy. Hrriyet, 24 Nisan 2006.

2. 3. Grme Yntemleri
Grme, gren gazeteci ya da yazara, grlen kii ya da kii
lere ve olaylara bal olarak da eitlilik gsterir. Grmenin zellik
kazanmasnda, ou kez zaman ve mekan da etkilidir. Dolaysyla, g
rme trn, belli bir kalbn dar snrlar iinde dnmek zordur.
Ancak grmenin gerekletirilmesi iin kullanlan belirli yntemler
vardr.

nsan likilerinde 10 Altn Kural

1. nsanlar daima selamlaynz ve onlarla konuunuz.
2. nsanlara daima glmseyiniz. Ask suratl olmak iin 72, g
lmsemek iin 14 kas yeterlidir.
3. nsanlara isimleriyle sesleniniz. nsanlarn kendi isimlerini
duymalar, dnyann en tatl mziidir.
4. Arkada canls ve yardmsever olunuz. Arkada edinmek isti
yorsanz, arkadaa davrannz.
5. Samimi ve candan olunuz. Konuma ve davranlarnz yapma
ck olmasn.
6. nsanlara daima ilgi gsteriniz. Eer aba gsterirseniz, insanla
r sevebilirsiniz.
7. vgde bulunurken cmert, eletiride cimri olunuz
8. Bakalarnn hislerine saygl olunuz. Sizi takdir edeceklerdir.
9. Bakalarnn fikirlerine saygl olunuz.
10. Yaamnzda bakalarna hizmet iin her an hazr olunuz. Ba
kalar iin ne yapmsanz, onlarla anlrsnz.94
94

Msrl, a. g. y. , s. 52.

65

2. 3. 1. Yz Yze Grme
Haber grmesinden, gncel ve ilgi eken kimi olaylarn ya da ge
limelerin haber olarak sunulmasnda yararlanlabilir. rnein, Devlet
Planlama Tekilat DPT yaymlad bir bltenle, byk lekli bir te
mel yatrmn planlandn duyurabilir.
Gazetenin yayn mdr, bu haberin lke ve toplum iin byk
nem tad kansna varacak olursa okuyuculara, DPT bltenindeki
bilgiden daha ounu sunmak isteyebilir.

Byle bir yatrm gereksinmesi nereden kaynaklanmaktadr? Ge

reksinmenin, bir baka alana yaplacak yatrmla karlanmas olana
yok mudur? Kaynaklarn sz konusu yatrma ynlendirilmesi, teki
yatrmlar ne ynde etkileyecektir? Yatrmn yeri doru seilmi midir?
Gerekli kaynak nasl salanacaktr? Kaynak salama yolu, lkenin yeni
sorunlarla yz yze gelmesi sonucunu dourabilir mi?
Grevlendirilen muhabir, bu ana sorular yantlayabilmek iin
yalnzca DPT yetkililerine deil, eitli ilgililere, nceden zenle dn
lerek hazrlanm sorular yneltmek durumundadr. Oysa toplumda,
eitli gruplara mensup bireylerle, gazeteci olarak konumak, her zaman
iin kolay olmamaktadr. Birok kii, psikolojik ortamlar el vermedii,
ya da kiilik yaplar uyumad gibi gereke ve nedenlerle gazetecilerle
grmekten ekinmektedir; zellikle de byk ve nemli kiiler
Bu yzden grme ayarlamak, en az konumak kadar diplomasi
gerektiren bir itir. Gazeteci, grecei kiiyle temasa geecek, kendisi
ni tantacak, kimin iin altn aklayacak, neden grmek istedii
ni syleyecek, grmenin konusunu bildirecek ve muhtemel bir tarih
ve saat kararlatrlacaktr.
Bazen de gazeteci, grme yapaca kiinin sekreteri ya da ajan
syla temasa geerek, onlara iki seenekli tarih ve saat verecek, yer ne
recektir.
rnein, dinamizm ve sertliiyle, bazen de personeline kar mer
hametsiz davranlaryla tannan belediye meclisi bakannn, nadir bu
lunan bir gve tr koleksiyoncusu olduunu renen gazeteci, randevu
iin bakann kendisiyle konumak yerine, sekreteriyle grecektir.
Sekreter, bakann grmeyi isteyip istemediini renecek; yant
olumluysa, uygun bir zaman ayarlayacaktr.95
95

Christopher Browne, Gazetecinin El Kitab, MediaCat Kitaplar, Ankara: 2001, s. 136.

66

Mavi Gzler Neler Grd Neler

Semiha Es... 1950li yllarn en nl gazetecisi Hikmet Feridun
Esin ei; ayn zamanda dnyann ilk kadn sava fotorafs. Bu sembol
kadn, kaplarn Kelebeke at.
Semiha Es, grr grmez ak olduu ve evlendii Hikmet Feridun
Es ile dnyay Trk okurunun ayana getiriyordu. Afrika ormanlarn
dan, Pasifikteki kk adalara kadar birlikte geziyorlar; kocas bu ma
ceral seyahatleri kaleme alrken, kendisi de fotoraflar ekiyordu.
Semiha Es, birok gzelliin yan sra savalara da tank oldu.
19501953 yllar arasndaki Kore Savan cephede izleyen, Trk asker
lerle dirsek dirsee gnler geiren Es, imdi 13 yl nce kaybettii einin
resmine bakarak eski gnleri yad ediyor.
Kk ama aydnlk ve insann birden iini stan sevimli bir salon.
Sokaa bakan pencerenin nne karlkl yerletirilmi iki koltuk. Bir
ka tabure ve sehpa. O koltuklardan birinde oturan ak sar sal, mavi
gzl kadn glmseyerek, tam karsndaki duvara bakyor. Duvarda
bir erkein sevgi dolu baklarla glmseyen fotoraf asl. Koltukta
oturan kadnn mavi gzlerinde tuhaf bir prlt var. Odada bakalarnn
da varolduunu unutmu, fotoraftaki erkein gzlerinin iine bakyor.
Ben gnlerimi burada, Hikmetle bakarak geiriyorum. O beni
hi terk etmedi. Dertlerimi ona anlatyorum. Bana yardm etmesini isti
yorum. Hikmet, bana hep o sevgi dolu gzleriyle bakyor ve inann her
zaman bana yardmc oluyor.

Semiha Es, bugn 92 yanda. Hayatnn 70 yln paylat, tek
akn kaybettikten sonra da, onun anlaryla ve fotoraflaryla yaamay
srdrm. Vcudunu saran romatizma hastal yznden ayakta dur
makta zorlanyor. Koltuunun yannda asl duran bastonunun yard
myla yryor. Ama, yaadklarn hatrlamas iin hi kimsenin yard
mna ihtiyac yok...
Basnda bizim kuan ustalarndan Hikmet Feridun Es, gen mes
lektalarna: Bir yaznn okunmas iin ilk cmlesinin ok arpc olmas
gerekir. O ilk cmle merak uyandrrsa, yaznn devam okunur. Siz siz
olun her zaman yazlarnzn giri cmlesine ayr bir zen gsterin der
di.
Bu rportaja etkileyici bir giri cmlesi aramam gerekmeyecek.
Trkiyenin ve dnyann ilk kadn sava foto muhabiri, ayn zamanda

67

Hikmet Feridun Esin ei Semiha Esin inanlmaz anlarn bizimle pay

latn aklamak sanrm yeterli olacak.
Semiha Hanm, gelin hikayenizi en bandan anlatn. Siz de bir
zamanlar ocuktunuz. O gnlere dnelim mi?
Ben varlkl bir ailenin ocuu deildim. Babam, Franszlara ait
yolcu vapuru iletmelerinde bilet memuruydu. Biz kardetik. Vefada
kk bir evde oturuyorduk. Babam, at pat Franszca bilirdi ve bize de
bildiklerini retmeye alrd.
rencilik yllarndan bahseder misiniz?
15 yana geldiim zaman eve yardmc olmak iin almaya
baladm. Franszlarn telefon idaresinde santral memuresi olacaktm.
Yam kk diye, ablamn ismini kullanarak, kurslara baladm. O d
nemde telefon santralnda almak hi de kolay deildi. Durmadan fi
leri karp baka yere takmak kollarm nasl yoruyordu bir bilseniz.
Hikmet Beyle nasl ve nerede tantnz?
Abidin Daver, babamn dostuydu. Cumhuriyet Gazetesinin d
zenledii gzellik yarmasna girmem iin babam ikna etmi. Fakat
yam kk olduu iin yarmaya katlamadm. te o gnlerde gen
gazeteci Hikmet Feridun Es ile tantrldm. Ve akmz o gn balad.
Sizin gen kzlk hayallerinizi ssleyen gen adam o muydu?
Ben baka gen kzlar gibi hayal kurmaya frsat bulamadm.
Hikmet ile tantktan sonra hayatm onunla birlikte geireceimi anla
mtm. Ksa bir sre sonra evlendik. O zamanlar gazeteciler ok az para
kazanrlard. Biz de evliliimize byk skntlar iinde baladk. ocuk
luum yoksullukla mcadele ederek getii iin ok kt imkanlarla evi
ekip eviriyordum.
Semiha Es, pembe hayaller kurmaya frsat bulamadan, hayatta ne
yapmak istediini dnme hakkna bile sahip olamadan kendini ilgin
bir macerann ortasnda buluvermiti. ocuk denecek bir yata bir aile
kurmann zorluklarn, bugn bile fotorafndan gzlerini ayramad
tek ak uruna stlenmiti.
Fotoraf ekme meraknz nasl balad?
yle bir merakm yoktu. Fotoraf makinesinin nasl kullanld
n bile bilmiyordum. Kocam seyahat rportajlar yapmaya balaynca,
beni de yannda gtrmek istedi. Fotoraf ekmesini bana rettiler.
Ondan sonra da yarm yzyl fotoraf makinesini elimden hi drme
dim.

68

Semiha Es, okullu deil alayl foto muhabiriydi. Zaten onun genlik
yllarnda gazetecilik, sadece heves ve yetenekle renilen bir meslekti.
Hikmet Feridun Es, 20. Yzyln modern Evliya elebisiydi. Semiha Es
de onun yanndan hi ayrlmayan hayat arkada, servenlerini lm
szletiren foto muhabiri... Evliliin gerekte bir hayat arkadal ol
duunu onlar, evlendikleri gn kabullenmilerdi. zellikle Semiha Es,
kocasnn en yakn yardmcs olmay batan benimsemiti.
Es iftinin ilk yurtd seyahati de olayl balamt. Binecekleri as
keri uan merdiveni yoktu. Semiha Es, o an yle anlatyor:
Kapnn iki yanndaki demirlere tutundum. Kendimi ekmeye a
lrken, beni arkamdan ittiler. Uaa girince, rahat bir nefes aldm.
Semiha Esin sava anlar arasnda Kore Savalarnn apayr bir
yeri var. O gnleri anlatrken, sanki evresinde mermiler uuuyormu,
karsnda bombalar patlyormu gibi tedirgin oluyor:
Haftann be gnn Korede cephelerde geirirdik. Hafta sonla
rnda askeri uakla Tokyoya giderdik. Hafta boyunca, karargahlarda,
kadn gazetecilere ayrlan barakalarda yatardm. Tahta ranzalarda, so
yunmaya bile frsat bulamadan kvrlr, uyumaya alrdm. Cephede bir
blgeden tekine giderken, bomba ykl kamyonlarda, sandklarn ze
rinde otururduk. evremizde mermiler uuurken, lmden korktuu
mu hi hatrlamyorum.
Semiha Es, paalar mandallarla tutturulmu asker pantolonlarn,
asker keplerini yllar yl, k kadn kyafetleri yerine seve seve giymi. O
kadar ki...
Bazen Hikmetle birlikte, karargahlarda ya da eliliklerde verilen
davetlere arlrdk. Kadnlar sslenirler pslenirler, takp taktrrlar
d. Ben ise, gene o asker pantolonuyla davete giderdim. Kocam da byle
kalabalk toplantlar hi sevmedii iin bizim davette grnmemizle
kaybolmamz bir olurdu.
Semiha Es, Kore savandan bir ansn kahkahalarla glerek anla
trken, gzlerini yine karsnda duran merhum einin fotorafna dik
miti. Sanki olanlar ona anlatr gibiydi:
Bir gn, bir uan yaknlarmzda bir yere dt haberini al
mtk. Hemen ciplere atlayp uan bulunduu yere gittik. Aslnda uak
dmemi, mecburi ini yapmt. Uaa kotum. Parmam deklanre
basmak zereyken Hikmet byk bir telala geldi, beni hzla geriye sa
vurdu ve kendisi fotoraf ekmeye balad. O anda kocamn, nemli bir
grnty yakalama ansn bana brakmak istemediini dndm.

69

Ama daha sonra Hikmetin uan infilak edeceini dnerek benim

hayatm kurtarmak istediini renince ok duygulandm.
Semiha Es, eiyle birlikte Kore Sava srasnda, lmle burun bu
runa yaad gnleri anlatyor:
Bir keresinde, bir inli asker, beni ldrmek iin baya urat.
Besbelli Allah istemeden kimsenin lemeyeceini bu zavall bilmiyordu.
inli asker beni ldremedi ama sonra bize esir dt. Zavallck yara
lanmt. Onun hastaneye gnderilmesini saladm, yaralaryla ilgilen
dim.
Kadnlar... Pazar yerlerini dolamay severler. Semiha Es de pazar
yeri tutkunlarndan biri. Uzak lkelerde, vahetin kol gezdii Afrika ka
sabalarnda, kylerinde, frsat bulduka pazar yerlerini dolarlard. Bir
keresinde, Semiha Es, gezdikleri pazar pek etkileyici bulmu ve pazar
yerinin fotoraflarn ekmek istemiti. Hikayenin devamn ondan din
leyelim:
Pazar yeri ok houma gitmiti. plak dolaan yerli halkn pazar
alveriini enteresan bulmutum. Fotoraf makinemi hazrlayp, resim
ekmeye balaynca ortalk kart. Yerlilerin zerime geldiklerini gr
dm. Hikmetin yz sapsar kesilmiti. Canna m susadn Semiha?
diye bard. Beni o lgn kalabaln arasndan ite kaka uzaklatrdlar.
Semiha Esin fotoraflk dnemi, ei Hikmet Feridun Esin al
may brakp evine ekilmesiyle noktalanmt. Sordum...
Kocanz emekli olunca, neler yaptnz?
O emekli olmad. ok hastayd. almay brakt. Daha sonra
sevgili dostumuz Eser Tutelin uyars ve yardmlaryla Hikmete emekli
maa baland. Kocamn parayla hi ilgisi yoktu. Hikmet, gerekten ok
hastayd. Kan dolam durmutu. Kalbi, cierleri, midesi... Ksaca tm i
organlar hastayd. Doktorlar, Hikmete ay mr bitiler. Ben onu
hastaneye gndermedim. Evde kendim baktm. Ve de ay yaamaz
denilen hastay be yl yaattm. Ayacklar mesin diye ona yn patik
ler ryordum. 24 saat baucundaydm. Ta ki ld gne kadar...
O scack sevimli odada birdenbire lmn souk rzgar esmeye
balamt. Semiha Esi, kocasnn cenazesinden uzaklatrp, bugne
dndrmek istedim:
Gnlerinizi nasl geiriyorsunuz?
Semiha Es, tatl bir kahkaha att:
Ben istasyonda, son trenin gelmesini bekliyorum.

70
Azize Bergin. Hrriyet, 8 Mart 2005.

2. 3. 2. Ayakst Grme
Gazeteciler, grevleri gerei, birok toplumsal faaliyeti izlemek ya
da en azndan bu tr toplantlarda bulunmak zorundadrlar. Bazen de
gazeteciler, haber retme amal olmasa da, eitli etkinliklere katlrlar.
rnein muhabir, bir kokteylde ya da benzer bir toplantda, soh
bet ettii kiilerden ya da yolda karlat bir haber kaynandan, her
hangi bir konuda baz bilgiler duyabilir. Ya da bu bilgiler, muhabire zel
likle szdrlm olabilir.
Haber szdrclar, baz durumlarda verileri aktarrken, kimden ve
nereden alnd konusunun gizli kalmasn istemektedirler. Bu istee
sayg gstermek, iletiimin etik kurallarna uymann yan sra haber
kaynayla ilikilerin srmesi asndan da gereklidir.96
Serbest Model diye adlandrlan bu iletiim biiminde, hz ve
doruluk derecesi olduka dktr. Ancak bu bilgiler muhabirin, ilgin
bir haber yks oluturmas iin ipucu niteliini tayabilir.
Byle bir gelime sonucu muhabirin, elindeki verileri deerlen
dirmek ya da dorulatmak amacyla, daha geni bilgilere sahip oldukla
rn varsayd kiileri haber kaynaklarn yoklamasnda yarar vardr.

2. 3. 3. Telefon Grmesi
Eer: Kim, Ne, Nerede, Ne Zaman, Nasl ve Neden Niin ?
gibi, bir olayn plak gerekleri renmek isteniyorsa, telefon da etkin bir
iletiim aracdr. nk telefonun teki ucundaki kii, herhangi bir ssleme
yapmadan, dorudan cevaplar verecektir. Bu nedenle polis, itfaiye ve am
bulans servislerinden son olaylarn gelimesini renmek iin, rutin tele
fon grmeleri yaplr.97
Telefonla grme, her gn ska yapldndan, gazetecilerin ok
fazla alk olduklar bir iletiim yntemidir. Yalnz, grlrken, ynel
tilecek sorularn ak ve iyi bir biimde dzenlenmi olmas gerekir.98
Telefonla grmenin eitli artlarnn yan sra muhabire ykle
dii glkler de vardr. nemli bir olay patlak verdiinde, sz konusu
96

Blbl, a. g. y. , s. 130.
Browne, a. g. y. , s. 141.
98 Tokgz, a. g. y. , s. 235.
97

71

olay izlemekle ykml muhabirin, haber yksn sradanlktan

kurtarmas, deiik ve ayrntl bilgiler verebilecek kayna bulma bece
risine baldr.
Ayrca, haber kayna doru saptanm olsa bile, nemli bir sorun
vardr. Balantnn teki ucundaki haber kaynann, telefonu hemen ve
kolayca kapatabilecei tehlikesini ortadan kaldrmak mmkn deildir.
Bunun yan sra sylenenlerin bir lde snanmasna yol aan
gz temas da yaplamadndan, alnan bilgilerin doruluu pheli
olabilmektedir. Dolaysyla muhabirin, gereksinme duyduu bilgiyi der
leyebilmek iin, belirli bir ikna gcnn bulunmas ya da bu gc edin
mesi zorunludur. rnein, olduka zc bir olay yaam ya da yaa
makta olan bir aileye telefon edildiinde, duruma aykr dmeyecek bir
ses tonu kullanlmal ve uygun bir davran benimsenmelidir.

2. 3. 4. Yazl Grme
Yz yze ya da telefonla grme olana bulunamad zamanlar
ya da bu tr bir iletiim iin beklemenin iletiyi geciktirecei varsayld
nda, muhabir yazl olarak dzenledii bir dizi soruyu, yantlanmak
zere haber kaynana verebilir. Bu trde grme yazlar, Trk bas
nnda gittike yaygnlamaktadr.
te yandan, gnmzdeki yazl grmelerin nemli bir bl
mnde, internet ortamnda elektronik posta, sk sk kullanlmaktadr.
zellikle, grme trne eitli konularda ve ok sayda yer veren bir
ok haftalk yayn organnda, yazl grmeden geni lde yararla
nlmaktadr. Kimi lkelerde de, devlet ve hkmet yetkililerinin, yz
yze grme yerine, yazl grmeyi yeledikleri bilinmektedir.

2. 3. 5. Soruturma Grmesi
Grme trnn en yaln rnei, herhangi bir konuda genel g
r ortaya karmak iin yaplan, soruturma nitelii tayan daldr.
rnein, Yeni vergi yasas hakknda ne dnyorsunuz? sorusu, eit
li toplum kesimlerinden ok sayda kiiye yneltilir. Bir anlamda kk
apl bir anket uygulamas yaplr. Sonra bu soruturmadan elde edilen
sonular, topluca ya da istenirse tek tek deerlendirilerek, yeni vergi
yasas hakknda haber retilir.

2. 4. Kamuoyu Yoklamas

72

Kamuoyu yoklamalar, eitli konularda kamuoyunun eilimini

belirlemek zere gerekletirilen bir aratrmadr. Kamuoyu yoklamala
r, zellikle seim kampanyalar srasnda seim sonularnn tahmini
iin kullanlr.99
Zaman zaman kimi gncel konularda da, bir muhabirin ya da bir
muhabirler grubunun, bir iki kaynaktan deil, ok sayda kaynaktan bilgi
toplama gerei ortaya kabilir. Bir nceki rnekteki yeni vergi yasasna
ilikin soru, lkenin her yannda, her toplum kesiminden kimselere y
neltilerek, yurt apndaki genel grn ya da kamuoyunun yasay nasl
deerlendirdiinin saptanmas yoluna gidilebilir. Bylece, basn yayn
organlarnn kamuoyunu yanstmak grevi de yerine getirilmi olacak
tr.
Yeni vergi yasasyla ilgili bu soruturma tek soruyla snrl olma
yp, yasa hakkndaki ayrntl tepkileri saptayacak ya da olumluolumsuz
bulunmasna yol aan zelliklerini belirleyecek bir sorular dizisinden
oluabilir. Bylece, yurt apnda bir anket uygulamas gerekletiril
mi olacaktr.
Eer bu anket uygulamas, ciddi olarak belirlenmi bir rnek
leme dayanyorsa, konu hakknda bilimsel olarak saptanm bir gerek
durum ortaya karlm olacaktr. Ama, bilimsel bulgular deil de, rne
in, kamuoyundaki tuhaf tepkilerin haber yks haline getirilmesi
amalanyorsa, bilimsel yntemlerle alma gerei ve zorunluluu yok
tur.
Grme trnn bu dal, sokaktaki adamn gr ve dncele
rini yanstaca ve ounluun eilimlerini belirlemeyi salayaca iin
kamuoyu yoklamas adyla anlmaktadr.

2. 5. Basn Toplants
Basn toplants, yetkili ya da ilgili kiinin, bir ya da birok konu
hakknda bilgi vermek, aklamalarda bulunmak amacyla, gazetecilerle
yapt toplantdr. Bir baka anlatmla, basn toplants, haber kayna
nn, basnyayn organlarnca yaylmasn istedii bilgileri, anlan organ
larn temsilcilerine aktarmak vermek zere dzenledii toplantya
verilen addr.
Son yllarda gittike yaygnlaan basn toplants, soruturma g
rmesi ve kamuoyu yoklamas gibi bir toplu grme trdr. Ancak,
99

Erol Mutlu, letiim Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara: 1998, s. 195.

73

basn toplantsna katlan muhabirin, toplantda deinilecek konu ya da

konular hakknda ya da toplanty dzenleyen kiinin ura alannda,
nbilgi sahibi olmasnda byk yarar vardr.
Bunun yan sra muhabirin, toplanty dzenleyen haber kayna
nn kiilii, davran biimi, tutumu, yaklamlar, vb. hakknda toplad
bilgilerle, basn toplantsna hazrlkl olarak katlmas ve belirebilecek
herhangi bir soru yneltme frsatn deerlendirebilmek iin tetikte bu
lunmas, ilgin ve beklenmedik bir haber yksnn yaratlmas olasl
n dourur.100

2. 6. nceden Bilgilenmek
Planlanm grmelerde, gazeteci ncelikle ayrntl bir hazrlk
yapmaldr. Bir grmeye hazrlanmak iin ayrlan sre, bazen o g
rmeyi gerekletirmek ve yazmak iin ayrlan sreden daha fazladr.
Gazeteci, konuyla ilgili olarak tam anlamyla bilgilenmeli, grme yapa
ca kiiyi tm ynleriyle tanmaya, renmeye almaldr.
Ne kadar ok bilgi toplanrsa, grme o kadar iyi geecektir. G
rlen kiiler ve konular hakknda fazla bilgiye sahip olmak, muhatap
lar etkileyecek ve onlarn gururlarn okayacaktr.101
Grevlendirilen muhabirin ya da yazarn, karsndaki kiinin ya
am yks hakknda hibir ey bilmeden ya da yarm yamalak bilgilerle
grme yapmaya kalkmas, gereksiz sorular yneltmesine ve ters
tepkiler almasna yol aacaktr. Olumsuz izlenimler edinen bir haber
kayna ise muhabir ya da yazarla ibirlii yapmakta yarar grmeyip
bilgi vermekten kanacaktr.102
te yandan, nceden bilgi toplama grne kart olarak, Der
Spiegel dergisi muhabiri Jrgen Leineman, bazen ok fazla n bilginin
yaratt etkiden arnm, nyargsz ve tarafsz bir biimde, grlecek
kiiyle karlamann, daha doru olacan savunmutur.103

Commandante
Efendim nice umutlarla gittik. Hsran ile ktk. Oliver Stoneun K
ba Lideri Fidel Castro ile yapt 30 saatlik syleinin 2 saatlik filmi

100 enyapl, a.g. m. , s. 188.

101 Browne, a. g. y. , 137.

102 enyapl, a. g. m. , s. 190.

103 Schneider ve Raue, a. g. y. , s. 104.

74

Commandanteyi izledik. Dersine almam bir rportajcnn, rportaj

veren zeki olduu takdirde nasl maymuna dnebileceini iyice izledik.
Gazeteci olmak isteyenler bu filmi izlemeli ve rportajn nasl ya
plmayacan iyice renmeli. Filmden alnacak dersler unlar:
1. Dersini almadan gitme. Yapacan rportajla ilgili olarak sa
dece senin ilgini cezbeden konular okumakla kalma, rportaj verenin
ilgilendii btn konularda hi olmazsa biraz bilgin olsun. Yoksa Oliver
Stone gibi Vietnam konusunda ok soru sorup genel dnya tarihinde
fena halde uvallayabilirsin. Rportaj, zeka ve bilgi oyunudur. Bilgin
piyonun, zekan vezirindir.
2. Gvendiin hamleleri bir kere denemekle kalma. Balangta
yant verilmeyen sorularn, rportaj verenin zekana ve bilgine olan g
veni arttnda, baka szcklerle tekrarla. Soruyu, Che, Afrikadan
dndnde sinir krizi geirmi. 48 saat konumusunuz. Sonra da Bo
livyaya gitmi. Neden? diye sorarsan Fidel Castro buna cevap vermez.
Rportaj yaptn iin btn iktidarn sende olduunu sanma. Karnda
ki bu bilgiyi renmeyi hak ettiine inanmal.
3. Ayrntlar karma! Eer Fidel Castro, Nike ayakkab giyiyorsa
bunu soracaksn. Nike firmasnn kle ocuklar altrdnn bilindiini,
Fidelin bunu bilip bilmediini soracaksn. Tabii bunu adam ok derin
bir mesele anlatrken yapmayacaksn, buz gibi bir hava eser. Adam ko
nuurken mutlaka not alacaksn. Yoksa konutuklarndan aklna gelen
sorular mutlaka unutursun.
4. Hibir zaman ama hibir zaman, rportaj yaptn insann zeka
snn ve bilgisinin seninkinden az olduunu ngrmeyeceksin. Yoksa hi
beklemediin bir hamleyle ah mat edilirsin. Fidel sevimli grnmek
istedii iin, Oliver Stoneu bozup atabilecei birok yerde sessiz kald
ama sonunda laf yaptrd:
Eer bana Viagra getirseydin ve ben lseydim, Vietnamda ala
madn madalyay alrdn!
Fidel bylece Oliveri sradan bir Amerikal yerine koydu ve Oli
vern karizmas bzp kald. Aptal olmad iin yedii goln farkna
vard; ama Fidel hzl bir hamleyle havay, Oliveri kollarna alp zerin
de iktidar kurarak, yumuatt:
Vietnamda madalya alm mydn?
Eer rportaj yaptnz kii sizin zerinizde efkatli bir baba hissi
uyandryorsa oradan hemen kn. nk oyunu oktan kaybettiniz.

75

5. Utanmayacaksn! Hakikaten ta iinden bir soru geliyorsa, o soru

doru sorudur; soracaksn. Fidel Castro ile karlap da u soruyu sor
mazsan asla bana rportaj yaptn sylemeyeceksin:
Che Gueveray kskandnz m?
Rportajn kutsal emri vardr:
Empati kuracaksn! Konumaktan ok dinleyeceksin! Kandrma
yacaksn!
Elbette bunlar benim kiisel deneyimimden kardm sonular
dr. Bana kimse rportaj yapmay retmedi; ama ben retmek zorun
da kalsaydm, byle retirdim. Umarm gazeteci olmak isteyen arka
dalarn iine yarar. Gazetecilik tanrlar bizi Oliver Stone olmaktan esir
gesin!
Ece Temelkuran. Milliyet, 31 Ekim 2003.

2. 7. Grenlerin Tutumu
Gazeteci asndan alakgnlllk ve nezaket, akllca merak, do
al olmaya itenlikle aba gstermek ve neyin peinde olduunu vurgu
layan bilgililik, baslabilir, yaymlanabilir bir grme yazsnn doma
sn salayacaktr.104
Yukarda sralanan be koul, hemen hemen btn grmelere
uygulanabilir. Ama, daha nce de deinildii gibi, tetikte ve yetenekli bir
grme yazar, znesinin durumuna, yaradlna, huyuna; tasarlad
yknn zne ve koullara bal olarak, grme tekniklerini her an
deitirmeye hazrlkl olmaldr.
rnein grlen kii, bir bilgi ya da gr iletmek isteyebilir;
bir eyi gizlemek ya da aklamak niyetinde olabilir ya da ynlendirme
maniplasyon amac tayabilir.
Bu erevede gazetecinin haber kaynayla ilgili olarak fark etme
si ve nlem almas gereken durumlar yle sralanabilir:
1. Haber kaynann kafas kark olabilir,
2. Haber Kayna rahatszdr,
3. Gerek grn ifade etmekten ekinebilir,
4. Yalan syleyebilir,
5. Yanl bilgi verebilir,
104 enyapl, a. g. m. , s. 191.

76

6. Gazetecinin varlndan tedirgin olup gerek duygularn be

lirtmeyebilir,
7. Konuyu ya da olay abartabilir,
8. nemli ayrntlar unutabilir ya da gizleyebilir.

2. 7. 1. Grlen Kiinin Konumas nemlidir
Grevli muhabir ya da yazar, herhangi bir kiiyle, baz bilgiler
edinmek amacyla grme yapar. Karlkl konuma biimindeki bir
grmeyi baarl biimde ynetebilmek iin, muhabirin usta bir ko
numac olmas gerekir ki, grlen kimse, devam etmek iin istek
duysun.105
Grmenin amac, grenin ne denli akll, ne denli zeki, ok bil
gili biri olduunu karsndakine kantlamas deildir. Dolaysyla iste
nen, grlen kiinin verecei bilgidir; onun gr ve dnceleridir.
Balangta, grleni rahatlatmak, sndrmak ve konuya ekmek
amacyla, grenin genel bir giri konumas yapmas yanl deildir.
Ancak, bilgisi ya da becerisi kt bir muhabir ya da yazarn gerek
letirdii grmede, muhatabn konumaya ve de ele alnan konuya
egemen olmas sz konusudur. Byle bir durumda, grlen kii, her
zaman sylediklerini yineleyecek, o zamana dein savunduu grleri
ni bir kez daha ne srecek ve byk bir olaslkla, herkese bilinen bu
szler ve grler, okurlarn ilgisini ekmekten uzak, sradan bir yky
douracaktr.
Baarl bir grme gerekletirmek iin u neriler de dikkate
alnmaldr:
Konu mantk srasyla aktarlmaldr; konuma hz iyi ayarlan
maldr; abartdan kanlmaldr; szler kesin olmaldr; doru bilinen
ler sylenmelidir; rneklerden, karlatrmalardan, aklamalardan,
istatistiksel bilgilerden yararlanlmaldr; benzetmeler kullanlmaldr;
zel yaamda sk kullanlan kelimelerden uzak durulmaldr; Hmm,
aaa, ey, yani, imdi gibi dnme szcklerine asla yer verilmemelidir;
bakalarnn zel ve gizli yaamlarna sayg duyulmaldr; konuma ak
c, doal ve anlalr olmaldr; kelimeler doru telaffuz edilmelidir.106

105 Gazetecinin El Kitab, s. 78.

106 Msrl, a. g. y. , ss. 3639.

77

2. 7. 2. Grmeci Sakin ve Konuya Hakim Olmaldr

Grmeci sakin olmaldr. Grlen kii, daha dorusu hi kim
se, srekli kmldanan, sinirli bir biimde kalemini sran, kravatyla oy
nayan, kemerini ekitiren, orasn burasn kamaya kalkan, pere
mini dzelten, kafasn avulayan, kaamak baklarla evreyi szen, gz
gze gelindiinde sululuk duyarm gibi gzlerini karan biriyle ko
numak istemez.
Grmeci, konuya hakim olduunu hissettirerek; kendinden
emin tavrlarla, gerekleri renmek, anlatlanlarn doruluuna gven
duymak iin yeni yeni sorular sormaktan ekinmemelidir.
te yandan, gerek grlen kiinin, gerekse metinde anlacak
teki kiilerin adlarnn, unvanlarnn ve grevlerinin yanlsz telaffuz
edilmesine ve yaymlanmasna zen gsterilmelidir. nk insanlar,
bata adlar olmak zere, kiisel bilgilerinin aktarlmasnda hatalar ya
plmasndan holanmamaktadrlar.
Bu arada grlen kiilerin, ev adreslerinin ayrntl biimde
aklanmamas da, nemli grme kurallarndan biridir. kametgah
yerinin aklanmas, grmeye renk getirecekse, semt adnn verilme
siyle yetinilmelidir.

2. 7. 3. Gerektiinde Espri Yetenei Kullanlmaldr
Gerektiinde espri yapmak, aradaki buzlar eritmeye yardmc
olaca gibi, grmenin yanl ynde gelime eilimi varsa, bunu da
nleyecektir. Ne var ki, yersiz espri yapmaktan kanmak ve esprinin
kvamn tutturmak ok nemlidir.
Bunun yan sra gerektii zaman sessiz kalmak, herhangi bir var
saym yrtmemek, soru sormamak yelenmelidir. Zaman iyi kullanl
mal, ayrca znenin fazla zamann almamaya da dikkat edilmelidir.
Zaten, grlenlerin ounun zaman deerlidir. Byle bir grmeye
snrl zaman ayrmtr.
Grme yapan kii, gazeteci kimliinin yan sra tpk deneinden
mmkn olan en fazla saydaki bilgiyi almaya alan amatr bir psiko
log gibidir. Grlen kiinin samimi, dobra dobra ve tartmasz yant
lar verecek kadar rahatlam olmas, iyi bir grmenin nemli gerekle
rinden biridir.107

107 Browne, a. g. y. , s. 140.

78

2. 8. Yazy Renklendirmek!
zellikle kiileri konu alan grme tr yazlarda, znenin gr
nn, davranlarn bir rpda anlatverecek bir szck ya da cmle
cik kullanmak, okurun zneyi grmesini salamaktadr.
Kimi zaman znenin devinimlerini, davranlarn, jestlerini, ko
numa biimini ve bulunduu evreyle ilgili zellikleri betimlemek, oku
run imgeleminde eksiksiz bir grntnn olumasna yardmc olmak
tadr.
Genellikle, kk drc olmamasna titizlenilerek, bilinen, ta
nnan biriyle zneyi karlatrmak da, anlan grntnn yaratlmasna
katkda bulunmaktadr. Bylece, yazarla okuru arasnda bir anlatm
anlama balants kurma kolayl yaratlabilmektedir.108

2. 9. Muhabir, Hangi Yantlar Arar ?

Bir grme gerekletirilmeden nce, grmenin hangi amala
yaplacann iyi belirlenmesi gereklidir. Bir haber yks hazrlanacak
sa, bu yknn temel konusu ne olacaktr? Ya da herhangi bir olay, han
gi adan ele alnmak istenmektedir?
rnein, Boazda bir ileple bir tankerin arpmas sonucu tan
kerde yangn kmas olay yazlacaksa, haber yks arpmann ne
deni, l ve yaral olup olmad, taraflarn hata paylar, yangnn olas
sonular, zarar ziyann ls, vb. gibi konularda bilgi ierecektir. Dola
ysyla yky hazrlamaya balamadan nce, saptanm bu konular
hakknda bilgi toplanmas gereklidir.
Benzer biimde bir zmleme analiz , her trl haber yks
iin yaplmaldr. Byle bir zmlemenin, haber yksnde nelerin yer
almasnn belirlenmesinde yarar byktr. Muhabir, bylece, haber
kaynaklarna ne gibi sorular ynelteceini nceden belirlemek, daha da
nemlisi, hangi ayrntl bilginin gerekli olduunu grmek olanana
kavuacaktr.
Hangi bilgilere gereksinme duyduunu bilmesinin yan sra mu
habirin, bu bilgileri nasl elde edeceini renmesi birincil kouldur. Bu
arada, baz ayrntlarn genelden daha ok ilgi ektii unutulmamaldr.
Muhabir, bu bakmdan, ayrntlar yakalamak iin tetikte olmal
dr. Kendisiyle grlen bir politikac, rnein, lisedeyken futbol tak
108 enyapl, a. g. m. , 192.

79

mnda yer aldn sylerse, hemen hangi lisede ve hangi yllarda futbol
takmnda yer ald sorulmaldr.
Yazlacak her yk kendine zgdr. Benzer yklerde bakalk,
ayrm, ayrntlardan kaynaklanr. Eer muhabir ya da yazar, sz konusu
ayrntlar ortaya koyacak uygun sorular sormay beceremezse yks,
sradan ve daha da nemlisi eksik bir yk niteliini tayacaktr.
2. 9. 1. Sorular AkSeik ve Anlalr Olmaldr
Her soruya yant veren elektronik beynin bozulmasna yol aan so
ru, Ne var, ne yok? olmutur. Bu bir fkradr ama, retici bir yan var
dr; hele gazeteciler iin. Gazeteci de, grt kiiye, elektronik beyni
arzalandran Ne var, ne yok? sorusu gibi, Ne haber?, Neler oluyor,
Yeni bir eyler var m? vb. sorular yneltmekten kanmaldr.
nk gazeteci olmayanlar, genellikle, neyin haber deeri ta
dn bilemezler. Dolaysyla, anlan trde sorularla ie yarar bilgi
edinmek olasl ok dktr. Grlen kiiye yneltilecek sorular,
dolaysz ve ynlendirici nitelikte olmaldr.

Grme yaparken, muhatabnzn kendisini nemli hissetmesini

salayn. Bir soru sorun ve araya girmeden, soruya tam olarak cevap
vermesi iin ona zaman tanyn. Yalnzca konudan ayrlmaya altn
da, onu konuya doru ekmek iin mdahale edin. 109

2. 9. 2. Sorular nemine Gre Sralanmaldr
Grmeci, zgn ierikli bir yknn yazlmasna yarayacak bil
gileri derleyecek sorular yneltmelidir. Nelere yant aradn bilen g
rmeci, sorularn nceden saptam ve sraya sokmu olmaldr. Bir
grme srasnda sorular, grmenin doal ak iinde, hemen akla
gelivermi gibi yneltilmelidir.
Bu arada grme, planladndan daha ilgin saylabilecek bir
ynde gelime eilimindeyse, grmeci bu olasl fark edebilmeli ve
gerekiyorsa, kendi planndan vazgeme esnekliini de gstermelidir.
Asla unutulmamaldr ki, hazrlksz ve bilgisiz bir gazeteci, g
rme yapt kiinin elinde oyuncak olabilir. Yerinde ve doru sorular,
ancak grlecek kii ya da grmede ele alnacak konu hakkndaki
birikimle ve dnerek bulunabilir.

109 Browne, a. g. y. , ss. 138139.

80

rnein, ok nl bir film yldzyla yaplan grmede, Ne za

man dodunuz? ya da bir yazarla grrken imdiye kadar ka kitap
yazdnz? gibi sorular, muhabirin nceden hi hazrlk yapmadn
gstermenin yan sra gazetecilik meslei iin uygun bir kii olmadnn
da kantdr.
Grmede, beklenmeyen durumlarda alnacak esnek davran ve
refleks de zamanla kazanlacak bir deneyimdir. Grme iin en az
ana hat belirleyip, bir iskelet oluturmak ve bu iskeletin evresinde ko
numa akn temellendirmek en iyi yntemlerden biridir.110

2. 9. 3. Ak Ulu Sorulara Arlk Verilmelidir.
Grmede kapal ya da ak ulu sorular yneltilebilir. Kapal u
lu sorular, Kim?, Ne?, Nerede? ve Ne zaman?, zerinde younla
r. Bu sorular, kuru bilgileri salar. Bir konu hakknda rapor hazrlamak
amacyla derlenecek bilgiler iin, kapal ulu sorular uygundur.
Niin? Neden? ve Nasl? sorularna yant arayan ak ulu so
rular ise genellikle daha verimlidir. Ak ulu sorular, kaynaklar ayrnt
lara inme konusunda cesaretlendirir; grmeye renk katacak bilgilerin
toplanmasna, fikirlerin ortaya kmasna ve inceleme alannn genile
mesine yardmc olur.
rnek:
Soru: Aldmz bilgilere gre, ordunun kaldrlmasndan yanay
msnz. Bu doru mu?
Yant: Hayr.
Soru: Neden?111
Grmeyi gerekletiren kii, tpk deneinden mmkn olan en
fazla saydaki bilgiyi almaya alan amatr bir psikolog gibidir. Gr
me yaplan kiinin kaamaa bavurmadan, samimi, ak ve elikisiz
yantlar verecek kadar rahatlam olmas, iyi bir grmenin gerekle
rinden en nemlisidir.112
Karlkl konuma tarzndaki bir grmeyi baarl bir biimde
ynetebilmek iin, muhabirin usta bir konumac Blm10 olmas
gerekir ki, grlen kii devam etmek iin istek duysun. lgi ekici ol
110 Gazetecinin El Kitab, s. 78.
111 Schlapp, a. g. y. , s. 43.

112 Browne, a. g. y. , s. 140.

81

mayan, uzun ve karmak sorular, grmenin yapld kiiyi skabilir

ve anlatmak istedii eyden vazgeirebilir.
nemli olan, sorular kiiye gre iyi bir biimde dzenlemek, anla
lr ve zgn bir dille Blm11 yneltmektir.
zellikle portre syleilerinde, u tr sorular ok sk kullanlr:
Nerede yaamay isterdiniz?
En fazla hogry ne tr bir yanla gsterebilirsiniz?
En sevdiiniz yazarlar ve roman kahramanlar hangileridir?
En sevdiiniz tarihi kiilik kimdir?
Gerek yaamdaki kadn, erkek kahramanlarnz kimlerdir?
Erkekte ya da kadnda tercih ettiiniz nitelik nedir?
Bir de yzletirici sorular vardr. rnein, yolsuzlua kart be
lirlenen bir belediye bakanna, konuyla ilgili soruyu, dorudan sormak
gibi... Bunlarn, zamanlamas iyi yaplmaldr.
Sert sorular, kaynaa bir hazrlanma ve aklama olana verebil
mesi iin dikkatli bir biimde dzenlenmelidir; nk ama kayna
rahatsz etmek deil, doruyu aramaktr.
Grmeyi gerekletiren, karsndaki kiiyi sorularyla etkileyip
ynlendirmemelidir. Grmeye katlan kiinin elden geldiince rahatla
tlmas, iin verimi asndan ok nemlidir.
Grlen kiinin verdii karlklarda, yeni ve ilgin baz bilgiler
ortaya kabilir. Bunun iin kardakini ok dikkatli dinlemek Blm
12 gerekir. Yantlar dinlememek gazeteciyi, henz yantlanm bir so
ruyu tekrar sormak gibi utandrc bir duruma da drebilir.

2. 10. Soru Sorma Yntemi ve Grmenin Baars

Grenin soru sorma tavr ok nemlidir. Usta gazeteci Cneyt
Arcayrek, Selma Tkel ile yapt ve 17 Aralk 1980 tarihli Hrriyet
gazetesinde Yeniden Dosam Yine Gazeteci Olurdum balyla yaym
lanan syleide unlar kaydetmitir:

Ben bir yetkiliye ya da bir lidere soru sorarken o kiinin sorula

rmdan memnun olup olmayacan dnmem. ou zaman da, soru
sorduum kiilerin honut kalmadn bilirim.

82

Benim grevim, konuyla ilgili olarak kamuoyuna aklk getirmek

tir. Benim bu grev anlayma inand, o da ben de ayn hizmeti yapt
mz iin, karmdaki de ak yant vermekte kendini zorlamtr.
Ayrca karmdaki kiinin, neleri ne kadar syleyebileceini de
gzden uzak tutmam. O adam politika yapmaktadr ve ben onun yant
vermekteki zorluunu takdir ederim. Bana gelince, ben sorulan her so
runun cevabn aka veririm. 113

2. 11. Grme Yeri

Gazetecilerin, genellikle kendilerine ait bamsz bir yerleri yok
tur. Olsa da, haber kayna gazetecinin bulunduu yere gelmek isteme
yebilir; nk kendini gvende hissetmez. O zaman gazeteci deplasma
na gider ve haber kaynann koullarn yerinde grr; inceleme ola
na bulur.
Haber kaynann evinde ya da i yerinde yaplan grmede kay
nak, gazeteciyi zel alanna ald iin, gazeteci kendini bir konuk gibi
hisseder ve sorularnda ekingen davranabilir. Bu nedenle, nemli bir
konuyla ilgili grmelerde, en iyi buluma yerleri tarafsz blge ola
rak adlandrlabilecek, otel lobisi, park ya da restoranlar olabilir.114

Yunanl Yani, stanbullu Yani

Aile dostu olan Bulgar asll Neva, Yani, trene bindiinde sakn
pencereden bakma. Sakn alama. demiti. Tren uzaklarken Sirkeci
garndan, o pencereden bakt stanbuluna. O ana kadar glyd ama
birden gzyalarna bouldu. Takvimler 11 Eyll 1973 gsteriyordu ve
Yani Boziki, 18 yanda onca ansn ve Yahudi sevgilisini orada, stan
bulda brakarak, o dnem son seferlerini gerekletiren Orient Ekspres
treniyle Fransaya gidiyordu.
Kimya mhendisi, tccar ve air Yani Boziki, 1954 ylnda Beyo
lundan iki adm tede Hamalbanda dodu. Babas, dedesi gibi et ve
tavuk tccaryd. Dedesinin tam 13 dkkan vard.
Annesi de, babas da stanbulluydu; ama Yunan vatandalaryd.
Kendisi gibi, kz kardei gibi Yunan vatandaydlar. 1960larn ilk yar
snda Yunan vatandalar Trkiyeden snr d ediliyordu. Halas, am
cas ve onca akrabas da gidenler arasndayd.
113 enyapl, a. g. m. , 194.

114 Gazetecinin El Kitab, s. 79.

83

O gnleri bindokuzyzaltmdrt adl iirinde yle anlatyor:

Gndzn gp gitmiler Yunana
Srtlarnda mitsiz trklerle
Para para dalmlar drt yana
Silinmez alamakl o gzlerle
Umu kular, efgan etmi gitmiler,
stanbul gzlerinde grnmez olmu.
Yani der ki yazk kt etmiler,
Bunca hret, bunca hasret yok olmu.
Ancak Yani, kz kardei, annesi ve babas nasl olmusa stanbulda
kalmlar. Babas Kimse beni buradan koparamaz. Buras benim mem
leketim. demi.
Boziki ailesi nce Boluda bir kyde gizlenmi uzunca bir sre.
Sonra stanbula evlerine dnmler; baba da iinin bana.
Apartmandaki Trk komular ve babann Trk arkadalar sahip
kmlar aileye. Karakoldaki polisler nedense hi bulamam onlar.
Dorusu bulmak istememi...
1967de birka ay arayla nce babasn sonra da annesini kaybe
den Yani, kz kardei ile birlikte, o dnemde Yunan vatandalndan
kp Trk vatandalna geen teyzesinin yanna gitti. Osmanbeyde
Abidei Hrriyet Caddesine.
Yazk oldu Artin Beye
Uzanp yatm
Sessiz sedasz
Yeil gecede.
Tuhaftr hikayesi,
Anlatamam sizlere.
Kaldrmda serilmi
Ay na kar.
yle lrd Artin Garibyan,
Her akam dokuz sularnda,
Abidei Hrriyet Caddesinde.
Artk stanbulda yaamak zordu. Yunan vatanda olduu iin 4.
ubeden alt ayda bir oturma izni alyordu. Fransz Saint Michel Lise

84

sine gidiyordu. lk iirlerini de yazmaya balamt. Delikanlla ilk

admlarn attnda, Yahudi bir gzele kaptrr gnln:
Yllar ki bir iirle bekledim seni.
Sende kalbimi biriktirdim
Ve yldzlar uurdum
Baklarnn kysz aklarna.
Baladm Temmuzu
Ay iek gslerine,
Geceye saysz yldzlar
Dolsun diye
Ve bir olduk
stanbulun saf
ve tenha sessizliinde.
Tahtakalede kahve ileten daysnn 4. ubedeki torpili baka
yere atannca izin almas gleir. Okul birincisi olarak Fransada burs
kazanmtr ama Trk vatanda olmadndan, bu hakkndan yararla
namaz. Okul mdr teselli mkafat olarak ona Fransada bir okul ve
i ayarlar. stanbulu terk zaman gelmiti...
Bu ehir
stanbul ehridir,
Hep ah eken
Dertli bir iek.
Bu ehir,
Bu benim ehrim
Bin kk sevdasdr
Keder ykl bir gerek.
1979 ylnda Besanon niversitesinden mezun olur. Kimya m
hendisidir artk. nce Fransada, sonra da Yunanistanda alr. Sonra
tekrar Fransa, sonra Msr, sonra Ortadou... Bir keresinde i iin sken
deruna gider. Vizesi bittiinde snr d edilir.
Sonra, Yunanistana dnerek kendi iini kurar. zmirden ifal ot
lar, baharat ithal eder. stanbula seyahatler eksik olmaz; ihtiyar teyzeye
ziyaretler. Atinadaki Trk Bakonsolosluundan be gnlk vize alr
almaz koar stanbuluna. Tam bir ay kalr. Dedik ya; karakoldaki tandk
polisler, komular, dostlar sa olsun.

85

Trkiye, Yunan vatandalarna vizeyi kaldrnca, ii kolaylat ta

bii. Bu arada Yahudi sevgilisi evlenmiti. O da zamanla Moral bir kadn
semi, kendisine e diye. Bir de kz olmu, bugn 15 yanda.
Drtbe yl nce Trke iir kitab yazmaya koyuldu. Adna Bir
Boaz Vakti dedi. Kitab kendi parasyla Atinada yaymlad. Trki
yedeki dostlarna da gndermeyi unutmad.
evre yanm hesapsz genlik
Gidiyorum gurbet yolunda,
Onsekiz yam hrsl elik
Sirkeci garnda, garnda...
Arzusun ektiim stanbul
Ben gezerim tren hattnda,
Czdanm bo, yoktur para, pul
Sirkeci garnda, garnda...
Yani sallar hoa mendili
Sralanm dostlar yannda,
Onun garip halin grmeli
Sirkeci garnda, garnda...
Atina Brosunun bu haftaki konuu, hayat hikayesini okuduu
nuz, Yani Boziki. stanbullu Yani...

Trke iir kitab yazmak fikri nasl olutu?
ocukken iirler yazardm. Edebiyat retmenim rahmetli Sabri
Altnel Yani, sen air olacaksn. demiti. Zaten kitabm da ona ithaf
ettim.
iir tekniini nasl rendiniz?
Trk airlere hayranm. iirlerimi aruz vezni ile yazdm. Heceler
hep saylm.
Einiz Trke bilmiyor, kznz da yle. iirlerinizi, stan
bulunuzu anlatabildiniz mi onlara?
Eime anlatmak zor oldu. Yunanistanda baz nyarglar var.
Trkiye iin, Trkler iin. Ancak geen yl zmire gittiimizde, durumun
anlatlanlardan farkl olduunu tespit etti. Bana, Trkleri Arap gibi,
Afrikal gibi anlatrlard bana. Oysa ok ama ok nazik insanlar. dedi.
Sanrm Trkiyede de Yunanllar hakknda anlatlanlar pek farkl
deil. 18 yamda stanbuldan ayrlrken, ii olarak Fransaya giden bir

86

Trk ile seyahat etmitim. Trenden inmeden nce bana Abi biz, Yunan
llar tek dili canavar bilirdik. Sen tek dili deilsin. demiti.
Kzm ise anlattklarmn da etkisiyle olacak, Trkiyeye ve Trkle
re scak bakyor.
stanbula dnmeyi dnyor musunuz?
Neden olmasn? u kzm hele bir bysn. Tabii eimin de Trk
e bilmemesi sorun. Ama neden olmasn?
TrkYunan ilikileri hakknda ne dnyorsunuz?
Bu iki halkn neden anlaamadn bir trl anlayamyorum. En
iyisi msralarmla yant vereyim:
Yaniden bir nasihat
Sava yana brak,
Bartr mukadderat
Ne hilaftr ne rak...
Yorgo Krbaki. Hrriyet Cumartesi, 24 Haziran 2006.

Tavla Oynarken Puanlarm aldlar, Kurcalarken Hacker Oldum.
O, hackerlk aleminin son efsanesi. Bir Trk, lakab skorpitx. Tm
dnyadan hackerlarn, kerttikleri siteleri kaydettikleri, talyan gven
lik sitesi Zonehde, hackledii 141 bin siteyle ilk srada.
nce Microsoftun Meksika sitesini hacklemesi olay oldu. 17 Ma
ysta 43 bin siteyi 10 dakika iinde kertmesiyle asl skseyi yapt.
Hackledii sitelere zerinde Atatrk resmi olan bir Trk bayra ve
PKK, Yunanistan, Fransa ve Ermenistanla ilgili kfrl bir mesaj brak
yor.
Ancak onun hakknda, zehirli iskorpit balndan trettii ismi ve
ya dnda hibir ey bilinmiyordu. Baktk olmayacak, skorpitxin pe
ine dtk. zini bulmamz iki gn srd. nce web site tasarmcs bir
arkadana ulatk. Eposta ile konuma isteimizi bildirdik. Uzun uzun
derdimizi anlattk. Ertesi gn ikna oldu. Bizimle telefonla balantya
geti. skorpitx, 45 yanda, Egede yayor ve muhasebecilik yapyor.
Meer bu hackerlk ilerine de, internette tavla oynarken puanlar al
nnca balam.
Nasl baladnz bu ilere?
Hackerlkla 2002den beri ilgileniyorum. Bir hobi gibi turk.nette
sanal tavla oynarken balad bu merakm aslnda. Bir gece oyunda tm

87

puanlarm aldlar. ok da uramtm onlar biriktirmek iin;

turk.netin operatrlerine bildirdim durumu ama hi ilgilenmediler. Ben
de bunu nasl yaptklarn merak ettim ve kurcalamaya baladm. Ksa
sre sonra, ne kadar puan varsa ele geirdim. Muhasebeciyim aslnda.
1989da bilgisayarla muhasebe tutulmasna izin verildiinden beri, bil
gisayarla i ieyim. imdi 45 yandaym, hala bo zamanlarmda ura
yorum.
Dnyada hackerlkla ilgilenen herkes tanyor sizi. Bu nasl oldu?
Beni Microsoftun Meksika sitesini hackledikten sonra tand o
u insan. Microsoftu hacklemenin anlam benim iin ok byk.
Peki, 17 Maysta 43 bin siteyi kertirken bir amacnz var myd?
Ermeni yasa tasars.
Kendinizi sanal ortamda bir sava olarak m gryorsunuz?
Yaknda sava meydanlar, silahlar kalmayacak, tm savalar di
jital ortamda yaplacak zaten. Trk siteleri, PKK sempatizanlar tarafn
dan srekli tehdit ediliyor. Sitelere Apo resmi ve marlar brakyorlar.
KKTC sitelerine de Rumlar saldryor. Bush Trkiyeye geldiinde, Bre
zilyallar Trk sitelerine kar sava ilan etmiti. Binlerce siteyi koruma
ya aldm. Bunlardan biri de, KKTC Bayrak Radyo TVnin sitesiydi. Sitenin
webmaster benimle balantya geip, ii devralana kadar, siteyi Rum
hackerlardan korudum.
skorpitxin kt bir amac yok. Trklere kar dijital ortamda ya
planlara bir karlk vermek amacm. Biliim alannda Biz de varz.
demek. ABD ve Avrupallara aslnda ne kadar ii bo bir teknolojiye
sahip olduklarn gstermek. Halkn duygularna tercman olduumu
dnyorum. Ermeniler konusundaki sulamalar ok ar. Onlar bizim
yumuak tarafmz buluyorlar. Biz de sanal ortamda onlara karlk
veriyoruz. Sitelere braktm kfrl mesaj, benim slubum deil asln
da. Ama byle olmasn onlar istiyor.
Hackleyeceiniz siteleri neye gre seiyorsunuz?
Siteleri biraz gndem belirliyor. Danimarkadaki karikatr krizi
zamannda da, Danimarka sitelerine kar saldrlar yaptm mesela. Trk
sitelerine kesinlikle el srmyorum. Tehlikede olanlar koruyorum.
Ama Antakya Devlet Hastanesinin sitesi gibi Trk kamu sitele
rinde de sizin mesajnz gryoruz.
Hosting irketleri zerinden binlerce site taryorum. Arada Trk
siteleri de karabilir. rnein geen gn ABDli bir irketten hosting

88

alan Digiturkn sitesi karma kt. Yalnzca uyar mesaj gnderdim.

Trk sitelerini kullanm d brakmak gibi bir amacm yok. Yalnzca
gvenlik aklarn grdmde uyaryorum.
Sizi rekortmen hacker yapan ey nedir?
Yzde yz Trk yapm bir yazlm kullanyorum. 15 saniyeden
daha az srede, bin 500 siteye ulaabiliyorum. Zaten iinizi en ok 10
dakikada bitirmeniz gerekiyor.
zellikle ABDdeki siteler, ok oyalanan hackerlar fark edebili
yor. 43 bin siteyi, 1012 dakika iinde hackledim. Byle hzl olamadk
lar iin bu kadar baarl olamyorlar.
Bu bilgi ve yeteneinizi hackerlktan baka eyler iin kullanyor
musunuz?
Hackerlar kara ve beyaz olarak ikiye ayrlr. Kara olanlar, son
olarak Gimaya yaplan saldrdaki gibi kredi kart kopyalayan hac
kerlar. Ben byle bir hacker olsaydm, inann tm hackerlardan daha
ok kredi kart bilgisine sahip olurdum. Ama u anda cezaevinde olur
dum herhalde. Ben internette karma kan databaseleri yok ediyorum;
benden sonra gelen hackerlar bulmasn diye. Bu kt niyetli insanlar,
kolayca yakalanyor.
Trklerin hackerlkta Brezilyallar bile geride brakt ynn
de haberler kyor. Sizce neden Trkler hackerla merak sald?
Ben ADSLin yaygnlamasn byk bir etken olarak gryorum.
Eski balantlarla hackerlk yaplamazd zaten. Gen insan says ok ve
hepsi de inanlmaz yetenekli. Bilgisayar merak ve zeka biraz fazla oldu
mu, genler hackerla saryor. Sahtekarla girmediim iin iim rahat.
Yeni biliim yasasna gre, evinizden hackerlk yapnca sulu, internet
kafeden yapnca sulu olmuyorsunuz. Byle samalklar var. Ama yasa
dan nce de, yurtiinden hibir siteyle uramadm, sahtekarla gir
mediim iin iim rahat. Benim amacm protesto. Yabanc siteleri
hackleyerek Trklerin sesini duyuruyorum.
skorpitx, iskorpitten geliyor. Trkiyede ounlukla Ege Deni
zinde bulunan, arpan balnn ismi. nsana arptnda deriyi iiren
bir trl zehirli balk. skorpitx olduumu, ailem ve alma arkadala
rm biliyor sadece. Kk bir yerde yaadm iin kolayca duyulabilir ve
deifre olabilirim. ok byk irketler ve sitelerle uratm iin beni
ekemeyen pek ok insan var.
znur Kaymak. Hrriyet Pazar, 04 Haziran 2006.

2. 12. Radyo ve Televizyonda Sylei GrmeMlakat

89

Yazl basnda olduu gibi, radyo televizyon haberciliinin de te

meli olan sylei ya da bir baka deyile grme mlakat , sorucevap
eklinde haber toplama ve aktarma yntemidir. nceki blmlerde ay
rntlaryla anlatlan sylei yaparken dikkat edilmesi gereken nokta
lar, radyo ve televizyon iin de geerlidir.
Radyo ve televizyonda farkl olarak gazetecinin, konumacnn
mikrofon ya da kamera karsnda ekingenlik, korku ve heyecann
yenmesine yardmc olmas gerekir. Bazen syleiden nce yaplacak
ksa bir n sohbet konumacnn heyecann azaltaca gibi, haberciye de
konumacnn nasl konutuu hakknda fikir verir.
Gazetecinin konuya yapaca iyi bir giri, hem konumacy hem
de izleyicileri kazanmak asndan byk nem tar. Giriten sonra y
neltilen sorular doru ve amal olmaldr. Amacna bal olarak sylei
leri snflandrmak mmkndr.

2. 12. 1. HaberSylei
Habersylei, ksa ve z olarak gazeteciyle kaynak arasnda geer
ve bir blteni ya da haberi rneklemek iin kullanlr. nemli gerekler
ya da olaylarla ilgili kiilerden ilk elden alnacak bilgiler ya da bunlara
ynelik yorum ve tepkileri ierir. Bir habersyleide, muhabir doru
dan sorularla konuyu aar. Konunun zne sadk kalnmas kurguyu
kolaylatrr.

2. 12. 2. Bilgilendirici Sylei
Bilgilendirici syleiye, olaylarn ya da bir haberin arka plann
aklamak, nasl, niin ve nedenlerini aratrmak iin bavurulur. Haber
syleiye benzer. Ancak ele alnan olayn gndemde olmas gerekmez.
Gncel bir konunun sre iindeki gelimeleri irdelenecei gibi, gncel
olmayan herhangi bir konu da incelenebilir. rnein, hzl nfus art
nn ekonomik sonularnn deerlendirilmesi gibi.

2. 12. 3. Hasmane Sylei
Syleiyi yapan gazeteci, konumacy zorlayc nitelikte sorular
sorar. Yalnz bu tarz syleiler, kiisel bir atma zemini olarak grl
memelidir. Burada gazeteci, seyircisi ve kamuoyu adna konuur du
rumdadr. Bu tr syleiler, bir konu, bilgi ya da iddiay zayflatmay ya

90

da geersiz klmay amalar. Bu nedenle, bazen havann gerginletii

anlar yaanabilir.

2. 12. 4. Aklayc Sylei
Aklayc syleinin iki tr vardr. lkinde kiisel olarak olaya
karan kii ya da kiilerin tepkisi alnrken, tekinde genellikle bir ya
da birok uzmandan olay hakknda aklama ve deerlendirme istenir.

2. 12. 5. Kiisel Sylei
Kiisel sylei, tannm bir kiiyle yaplan ksa bir sylei olabile
cei gibi, bir kiilik profili de izilebilir. Samimi ve duygusal bir havada
yaplabilir.

2. 12. 6. Duygusal Sylei
Duygusal sylei, kiilerin duygularn ortaya karmak iin yap
lr. Kiisel syleilerden doar. Kendinizi nasl hissediyorsunuz? soru
su yalnzca sevinli durumlar iin yneltilmeli; kiilerin znt ve aclar
duygu smrsne yol aacak biimde kullanlmamaldr.

2. 12. 7. Elendirici Sylei
Elendirici sylei, hayatn ho yanlarna, bizi tebessm ettiren
olaylara ilikin yaplr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, elendi
rici ltnn zenle izilmesi ve snrlarn almamasdr.

2. 12. 8. Aktalite
Syleiyi gerekletiren kiinin szleri banttan kartlr. Bu tek
nik, genellikle belgesellerde kullanlr. Bu uygulamada, ayrca aklama
ve anlatm gerektirmeyen yaln bir yknn ele alnmasna zen gste
rilmelidir.

2. 12. 9. Telefon Syleisi
zellikle sylei yerinde bulunmayan, baka semt, kent ya da yurt
dnda yaayan kiilerle telefon balants yaplr. Bu balant srasnda
yaplan konumalar ya nceden banda kaydedilir ya da balant srasn

91

da grme gerekletirilir. Telefon hattnn temiz ve sorunsuz olmasna

dikkat edilmelidir.

2. 12. 10. Sokak Syleisi Vaxpop: voice of the people
Sokak syleisi, kadn, erkek deiik seslerin birbirini izledii sy
lei trdr. Tek bir soruya deiik kiiler yant verirler. Sokak sylei
lerinde alnan birer cmlelik grler, habere renk ve canllk katar.
Ayrca sradan insanlara da televizyon kanalyla grlerini aktarma
olana salar.115

115 Gazetecinin El Kitab, ss. 9394.

92

3. GEZ YAZISI GEZ ZLENM

Yava yava lrler; seyahat etmeyenler.
Pablo Neruda

Bir yazarn gezdii, grd ve inceledii yerlerden edindii bilgi,
grg ve izlenimleri yanstan yazya gezi yazs denir.
Gezi izlenimi ya da yazs, yaln bir tanmla, yazarn yurtiinde ve
yurtdnda yapt gezilerde grdklerinin, ilgi ekici bulduu ynlerini,
zenli bir anlatmla yanstt dzyaz biimidir.116
Gezi yazlarnda yalnz gezilip grlen yerlerin doal zellikleri
nin belirtilmesiyle yetinilmez. O yerlerdeki insanlarn gelenek, grenek
ve zevkleri de tantlmaya allr. Doru bilgi ve gzlemlere dayal gezi
yazlar tarih, corafya, ekonomi ve toplumbilim gibi bilim dallar iin de
yararl bir kaynak olarak deerlendirilebilir. Bu tr yazlar ayrca, okur
larn genel kltrlerini gelitirmede nemli rol oynar.
nsanlar, kendi yakn evreleri dnda olup bitenleri renmek
isterler. Kitaplarda okuduklar, haritada grdkleri kta, lke ya da kent
lerde yaayanlarn gelenek ve greneklerini merak ederler. Grmeyi
hayal ettikleri yerleri, usta yazarlarn araclyla tanmaktan, gezer gibi
olmaktan zevk duyarlar.
Kendisi de gezi trnde eser vermi olan Ahmet Haim, bu duygu
yu yle dile getirir:
Seyahatname okumann tadn teden beri bilirim. Btn o
cukluum onlar okumakla geti. K geceleri darda rzgar olurken,
bir gaz lambasnn n gz bebeklerimde iki altn nokta gibi tayarak,
zengin bir ate karsnda, rahat bir koltukta okuduum o Afrika ve
Amerika seyahatnamelerinin, masum ve namuslu slubundan aldm
tad, bana pek az edebiyat eseri verebilmitir.117
Gezi yazlar, gerekten yaanm bir hayat kesiminin rndr.
Bu tr yazlarn ar basan yn, anlatlanlarn dikkatli bir gzleme da
yanm olmasdr. Yazar, phesiz, grdklerini anlatrken anlarndan
sz edebilir; birtakm yazl ya da szel kaynaklardan yararlanabilir;
karlatrmalar ve zmlemeler yapabilir. Ancak tm bu abalarn
116 Emin zdemir, Yaznsal Trler, Bilgi Yaynevi, Ankara: Eyll 1999, s. 214.

117 Ahmet Haim, Bize Gre, Gurebahanei Laklakan, Frankfurt Seyehatnamesi, nklap

Kitabevi, stanbul: 2004, s. 70.

93

keskin ve salam bir gzlem gcnden kaynaklanmas arttr. Buna

grmesini bilme yetenei de denilebilir.

3. 1. Gezi Yazlarnn Nitelikleri

Bir gezi yazsnn kendi trnde deerli olabilmesi, baz nitelikler
tamasna baldr.
Bu niteliklerden biri, okuyucu iin ilgin grnm, durum ya da
olaylar kapsayabilmesidir.
kinci nitelik, gezilen yerlerin d grnnden ok, ze inen ve
insanlarn i dnyalarn da yanstan ynlerini gzler nne serebilme
sidir.
nc nitelik ise grlen yerler ve insanlar, edinilen izlenimleri
yaln, srkleyici ve renkli bir dille anlatabilmesidir.
Gezi yazlarnn, ele alnan konular ve anlatm bakmndan an
ve rportaj trnden yazlara benzer baz ynleri bulunur. nk ge
zi, an ve rportaj diye adlandrlan yazlar geni lde yazarn
gzlem, izlenim ve yorumlarna dayanr.
Bu nedenle bu trlerde yazlm eserleri bir snflamaya tabi tut
mak bazen gtr. Bununla birlikte, her trn de baz ayrc zellik
leri vardr. yi bir okur, bu zellikleri bilir ya da belirlemede glk
ekmez.

3. 2. Gezi Yazlarnn eitleri

Gezi yazlarn, yolculuk yaplan yer bakmndan ikiye ayrmak
mmkndr: yurtii gezi yazlar ve yurt d gezi yazlar
1 Yurtii gezi yazlar, bir yazarn herhangi bir amala kendi l
kesinde yapt bir yolculuk srasnda gezip grd yerleri ve edindii
izlenimleri anlatt yazlardr.
2 Yurtd gezi yazlar ise bir yazarn kendi lkesi dnda yapt
gezi ve incelemelerinin bir rndr.
Gezi yazlar, bu trde eser veren yazarlarn durumlar bakmn
dan da ikiye ayrlr;
a Uralar yazarlk olan kimselerin kalemlerinden kan gezi ya
zlar:

94

Yazarl bir meslek olarak benimsemi kimselerin eserlerinde ge

zilen grlen yerler, deinilen konular, insanlarla ilgili gzlemler yaz
sanatnn birok zelliini tayan renkli bir dille anlatlr.
b Uralar yazarlk olmayan kimselerin ortaya koyduu gezi ya
zlar:
Bu kategoriye giren yazlar, genellikle yazarlkla ilgili olmayan, fa
kat yurt iinde ya da dnda baz yerleri grmek zere geziye kanlarn
ya da geici grevlerle yabanc bir lkede oturanlarn kaleme aldklar
yazlardr.
Bu gibi kimselerin eserlerinde anlatm kuru ve renksiz olabilir.
Ancak bu tr eserlerde bazen ok ilgin gzlemlere, salam bilgilere ve
mantkl yorumlara rastlanmaktadr.
Gezi yazlarn ama ve yazl bakmndan da e ayrmak mm
kndr:
a Kimi yazarlar, gezip grdkleri yerleri gn gnne ya da ara
lkl olarak tuttuklar notlarla anlatrlar. Bu gibi gezi yazlar ou kez an
trnn de zelliklerini tar.
b Kimi yazarlar da, gezi izlenimlerini belli aralklarla arkadalar
na yazdklar mektuplarda anlatrlar. Bu gibi gezi yazlar da mektup
trnn hemen hemen her zelliini tar.
c nc tr gezi yazlar, yazarn kiisel gzlemleri yannda da
ha baka bilgi ve belgelere dayal nesnel betimleme ve yorumlar ierir.

Kk Asya Seyahati
Gezmek de grdklerini yazmak da bir sanattr. yle gezi yazlar
vardr ki, insann elinden tutar, anlatlan yerlere gtrr sanki...
Yazy bitirdiinizde, o uzak diyarlar artk bildik bir yer olur kar.
Sokaklar, sesler, insanlar, mekanlar hi grmeseniz de yabancnz deil
dir. Her gezi yazs, seyahatname, bu etkiyi brakmaz. Bunun iin yaz
erbab olmak gerekir.
Ben, edebiyat insanlarnn gezi yazlarnn tadna hi doyamam.
Kitap bittiinde de, onlar gibi yazamadm iin kalemime fkelenirim.
Eskiden gezginlik olduka zahmetli bir imi. At srtnda aylarca
sren yolculuk, bitli, pireli han odalar, yiyeceklerden ieceklerden ge
en hastalklar. Alman bilim adam Friedrich Sarrenin, 1895 tarihinde
yapt geziyi anlatan kitab okuyunca halime krettim. O zaman gezgin
olsaydm, ilk seferden sonra pes ederdim.

95

Bu hafta size, Alman bilim adam Friedrich Sarrenin, 1895 ylnn

haziran ve temmuz aylarnda Ege, Gller Blgesi ve Konya civarnda
yapt gezinin anlatld kitaptan baz blmler aktaracam. Trki
yede Kk Asya Seyahati adyla yaymlanan kitabn bir blmnde,
Sarre kendisinden sonra ayn blgeye yolculuk edecek Batl gezginlere,
birtakm pratik bilgiler veriyor.
Bu satrlar okurken, zamanmz gezginlerinin bata ben ne ka
dar ansl olduklarn grdm. At srtnda saatlerce sren zahmetli yol
culuklar, imdi arabayla birka saatte gerekleiyor. Tahtakurularnn,
pirelerin cirit att han odalarnn yerini ise tertemiz otel odalar ald.
Bir tek o dnemin yemeklerinde aklm kald. Grubun asnn, yolculuk
srasnda vurduu kekliklerden, ulluklardan yapt yemekleri bu de
virde bulmak imkansz...
imdi sz Alman bilim adam Sarreye devrediyorum:
zmirde yanmza aldmz Rum a, anadilinin yan sra biraz
Franszca ve su gibi Trke anlyor ve konuuyordu. Bu nedenle de hem
alk hem de tercmanlk yapt. cret olarak ayda 5 Trk Liras yakla
k 90 Mark ald. Kendimiz ve hizmetkarmz iin gereken binek atlar
nn dnda eyamzn tanmas iin yk beygirine ihtiya vard, ama
onlar satn almadk, belli aralklarla kiraladk.
Konyadayken, herhalde Doulularn adetleri yznden ok uzun
zaman alan, hatta bazen birka gn sren pazarlklara uygun olarak, biz
de uzun pazarlklar sonucunda alt at kiraladk. Birok gezginin yapt
gibi at satn almay tavsiye etmeyeceim. Gezginin, seyahatin sonunda,
hele bir de zaman kstlysa, uzun bir yolculuk yznden yorulan ve
kuvvetten den hayvanlar zarar etmeden elden karmas zor olur.
blgelerde seyahat etmi olan arkadalarmzn tavsiyesine uya
rak yanmza daha ok bozuk para almtk. nk buralarda byk para
bozdurmak neredeyse imkanszdr. Ayrca sadece il gm para kul
landk, nk buralardaki insanlar ypranm paraya gvenmiyorlar ve
reddediyorlar. Hatr saylr miktarda altn paray da gsmzde ve
kk bir deri torbada tadk.
Elbise olarak yanmza yn i amar, ngiliz binici pantolonlar,
sar deriden yksek hafif izmeler, alak deri izmeler ve tozluklar, su
geirmez Yukar Bavyera ceketleri, beyaz hafif ve siperlikli kasketler
almtk. nce plastikten paltolarmz ise ok seyrek kullandk. Eyerlere,
atlar ynetmekten ziyade byk oban kpeklerini uzaklatrmak iin
kullanmak zere krbalar balamtk ve yanmza kk bir Amerikan
revolveri almtk

96

Sadece keklik, yaban kaz, rdek, toy kuu ve ulluk avlayabilece

imiz av partisinden ok zevk aldk. Tavan ok azd. Bana zmirdeki
Konak tarafndan verilen avlanma izni tabii ki hibir yerde asla sorul
mad. Biz silahlarmz ounlukla hizmetkarmza tattk ve o da silah
tarlk yapmaktan ok zevk ald. Kendisi kervann nnde yol ald ve av
lanacak bir hayvan grd zaman bizi bundan haberdar etti. Biz sk sk
ona da keklik vurma zevkini tattrdk. Boz Dan ve Anamas Dann
eteklerinde olduu gibi baz yerlerde o kadar ok keklik vard ki, avlad
mz btn hayvanlar tketemedik.
Avladmz hayvanlarn yemek listemize yeni tatlar katmad
hallerde, mn iyice yeknesakt. Sabahlar yola kmadan nce ay, yu
murta ve marmelatl biskviden oluan bir kahvalt yedik. Mola verme
durumuna bal olarak saat 11.00 veya 12.00de, bir gece nce piirilmi
s tavuu ngiliz sosuyla tatlandrarak yedik. Akamlar da kald
mz yere vardktan bir saat sonra temel nmz yiyorduk. Bu n
konserve orba, piirilmi veya kzartlm tavuk ve yumurtal bir ye
mekten meydana geliyordu. Av etinin, yumurtann ve tavuun olmad
yemek hemen hemen hi olmad. Taze stten ve yrk kylerinde bulu
nan eki stten ayran holanmadm.
ki olarak ay veya iine biraz konyak koyduumuz scak suyu
iiyorduk. Mataralarmz sabahtan souk ayla dolduruyorduk. ay son
derece rahatlatc bir ikidir. nk le gneinde mataralarn iinde
snd iin tadn kaybetmez. Bir damla konyak da damlatlrsa gerilen
sinirleri yumuatr.
nsan, en k de dahil olmak zere, btn kylerde konuklar
kabul eden evler buluyor. Ondan sonra da konuk zaten btn kyn mi
safiri oluyor. Bu evlerin genellikle bir ya da iki bo odalar var ve yoksul
luklarna ramen srlerce hain, sinsi misafirleri oluyor. Bunlar gece
oldu mu kana susuyorlar ve btn koruyucu rtlerle veya ldrc
tozlarla alay ederek, kurbanlara saldryor ve uykuyu srgne gnderi
yorlar. Bu eziyetin pek az konuk evinde var olduunu sylemem gerekir.
Evler genellikle temiz saylr. Her ne olursa olsun ehirlerdeki
hanlara tercih edilir. Pisliin yan sra srekli merak ierisinde olan ve
rahatsz eden kalabalk yznden hanlarda kaldmza piman olduk
nsan baz hanlarda bir alay yabancyla ayn oday paylamak zo
runda kalyor. Varlkl bir ehirlinin konukseverlii de her zaman rahat
latc olmuyor. nk Trk usulne gre hazrlanan ve Avrupallar iin
hazm zor olan yemeklere katlmak zorunlu hale geliyor. Ve insan bir

97

oteldeki gibi kendi kendisinin efendisi olamyor; nk ev sahibi, konu

unu ho tutmay grev olarak bellemi bulunuyor.
Anadolu kyls yabancya, sosyal adan eit konumda ve eit
haklara sahip olarak, asil bir skunetle yaklayor. Yabancy ciddiyetle
ve ll bir biimde buyur ediyor ve yabancy evinde ve kynde ra
hat ettirmeye zen gsteriyor.
Resmi yetkililer bizim bilimsel aratrmalar yapacamz bildikle
ri iin hibir sorun karmadklar gibi, almalarmz kolaylatrmak
zere her alanda destek verdiler.
Dalk arazi gibi zor olan yerlerde rehber aldk. Byle durumlarda
rehberi sadece ksa mesafelerde, bir sonraki kye kadar olan yolda kul
lanmay neririm. nk yerli halkn yre bilgisi son derece snrl ve
insanlar genellikle kendi kylerinden baka bir yeri tanmyorlar. Her
yerde kk bir cret karlnda zevkle rehberlik yapmaya hazr in
sanlar bulunuyor...
Mehmet Yain. Hrriyet Pazar, 07 Aralk 2003.

Teknede Sekiz Gn, Yedi Gece
Serbest gazeteci Ahmet Tangn iki arkadayla Fransann Port Sa
int Louis limanndan Marmarise, sahibine teslim etmek iin getirdii
yaklak 14 metre uzunluundaki yeni trawler tipi tekneyle yaad
sekiz gn ve yedi gecelik macerasn anlatyor.
21 Mays 2006 Pazar:
Geimini Trkiyeye tekne getirmekten salayan kaptan Mustafa
Karagzle Marsilyadan Martiguee giden trende bulutuk. O Trki
yeden zmirZrihNice zerinden gelmiti. Ben de hzl trenle 800 ki
lometrelik ParisMarsilya aamasn saatte yapmtm. Port Saint
Louis adl minik ky kasabasnn Port Napolon adl marinasna geldi
imizde, yaklak 350 bin Euro deerindeki Beneteau marka 14 metrelik
trawler tipi tekne bizi bekliyordu.
Uyumak iin kamaralara yerletiimizde saat 22.30du. lk gece
yeni yerimi hep yadrgarm. yi uyuyamadm. Bir de almaya balayan
ve gc artarak sren pompa sesleri buna eklenince 02.30 civarnda
uyandm. Uyku sersemlii iinde Mustafa Kaptann gecenin bu saatinde
niye teknenin suyunu boaltmaya baladn anlamak iin darya k
tm. Darda gneyden kuzeye doru esen ok sert bir rzgar vard.
Yaknmzdaki demirli yelkenlilerin tellerinde slklar alnyordu. De

98

mek ki beni uyandran sesler teknede alabilecek bir pompadan deil,

teknenin suyun iindeki yerlerine vuran dalga seslerinden geliyordu.
Frtna vard.
22 Mays 2006 Pazartesi:
Hava ok rzgarl. Ekibin nc adam Rolfla tantk. 48 yan
da. Oturduu kentte ziraat meslek lisesinde bahe ieklendirme dizayn
retiyor. Mustafa Kaptanla internet ortamnda tanm. Kaptan bu
frtnal havada yola kmaktan dolay huzursuz. Ben de bu havada deni
ze almak istemiyorum. Acaba bu iten vazgesem mi diye dnyo
rum. Akama doru yanmzdaki yelkenli zerinde alan genler baka
bir meteoroloji merkezinden aldklar ve ertesi gn iin verilen hava
durumunun daha iyi olacan bildiriyor: Bu havada karsanz, sabaha
kadar teknede ok dans edeceksiniz. diyorlar. Mustafa Kaptan sal sa
bah yola kma karar alyor.
23 Mays 2006 Sal:
Sabah 06.00da uyandk. Marinada scak suyla bir du yaptktan
sonra motorlar altrdk. Port Napolonu liman giri ve kndaki
dubalarn ortasnda yol alarak terk ettik. Saatler sonra srasyla Marsil
ya, Toulon, HyEres ve SaintTropez ehirlerinin ok andan geerek,
rotamz Korsika adasnn Bonifacio limanna ayarladk. Gece 23.00te
limana girmeyi planlyoruz.
Saat 15.00 civarnda aldmz telsiz mesaj planlarmz alt st edi
yor. Fransz Deniz Kuvvetleri, kibarca rotamz zerinde 18 mil uzakta at
olduunu ve gney dou istikameti yerine saat sreyle douya gitme
mizi rica ediyor. Mecburen yapyoruz. Bu nedenle yola kmzdan tam
21 saat sonra sabah 04.00te Bonifacio yerine, Korsikann Propriano li
manna girdik. Mustafa Kaptan demir atmay istemiyor. Tekneyi, demir
lemi ve iskeleye bal baka bir teknenin zerine balyoruz ve baka bir
ey yapmak istemeden herkes yataklarna giriyor.
Arkadan rzgar alarak yaptmz 210 millik yaklak 390 km.
yolun en ilgin olay akam zerine doru yanmza yaklaan yunuslarn
srarla bizimle yar etmesi.
Gece ak denizde ve zifiri karanlkta bu teknenin ilerlemesinin ne
kadar stresli olduunu ilk defa gryorum. Ve ister istemez grme zr
llerin normal yaamlarnda ne kadar zorluk ektiinin bilincine varyo
rum. imden Biz gene krlyz. diyorum. nk GPS ve radarmz var.
GPSte istediiniz blgenin haritasnda, teknenin bulunduu nok
tann rotanzda gitmek istediiniz yere olan uzakln, ak denizlerde

99

veya kylarda su derinliini, kayalklarda akan fenerlerin grlme a

lar ile yanma, snmelerindeki zaman aralklarn en ufak ayrntlarna
kadar grebiliyorsunuz. Radar ise gzn gremedii uzaklktaki tekne
lerin yerlerini bildiriyor. Bunlar olmasa sadece pusulaya kalacaktk ve
seyretmek gerekten ok zor olacakt. Bunlar dnerek uykuya dalyo
rum.
24 Mays 2006 aramba:
Drt buuk saatlik bir uykudan sonra saat 08.30da Proprianoda
hayatn balam olduunu grdk. Sabit yakt pompasndaki kii henz
iinin banda deil. Ne zaman geleceini hi kimse bilmiyor. Saat
09.00da marina idaresinden aldmz hava raporuyla, ekmekiden al
dm adet Fransz baget ekmeiyle yola ktk.
Burada yakt alamadmzdan mecburen Korsikann en gney
noktasnda bulunan Bonifacioya uramak zorundayz. Oradakilerin
uyanm ve alyor olmalar iin dua ediyoruz.
Hava basnc deiken hava ile sabit hava arasnda: 1015 hekto
paskal. Deniz hafif dalgal, rzgar batdan 23 kuvvetinde esiyor. 22 saat
sresiz alm ve her biri 175 beygir gcndeki dizel Yanmar motorla
rmz 10 mil hzla toplam 880 litre mazot yakarak depolarmz yardan
aa indirmi.
len vakti Bonifacioya varyoruz. Benzinci acele etmemizi, zira
yemek saatinden dolay pompay kapatacan sylyor. 1.200 litre ma
zot alyoruz. Marina daresi de yemek vakti olmas nedeniyle kapal.
Kapda Korsika ile Sardunya adalar aras, Korsikann bats ve dousu
ile ilgili bir hava raporu var: Rzgar leden sonra batdan 56 kuvve
tinde esecek, saat 18.00 civarnda zaman zaman 7 kuvvetini bulacak.
Limandan knca sert havayla karlayoruz. Adann en gney
noktasnda olduumuzdan biraz sonra rotamz Napolinin gneyindeki
Kapri adasna yneltiyoruz. Durumu GPS araclyla otomatik pilota
aktaryoruz. Bulunduumuz noktadan uzakl 250 mil. Yani yaklak 25
saat. Heyamola...
Saat 17.30 sralarnda rzgar daha da artyor; denizde dalgalar 56
metreye iki katl bir ev yksekliine ulayor, n hafif olan tekne ar
kadan gelen rzgarla, dalgalar zerinde srf yapmaya balyor, dalga
durumuna gre burnunu bazen saa, bazen de sola kryor.
lk defa hayatn ne kadar gzel olduunu, eimi, ocuklarm ve to
runumu ne kadar ok sevdiimi anlyorum ve Marmarise sa salim
varmak iin dua ediyorum.

100

Geceyi her birimiz otomatik pilot ve radar karsnda er saatlik

nbetlerle geirdik. Oturduumuz yerden zaman, zaman dmemek iin
tutunmamz gerekti. Nbetten sonra sarsntdan ve grltden kamara
da uyumak, yorgun olmamza ramen ok zor. ki kere, teknenin tehlike
li bir ekilde yan yatmas zerine batacamz zannettim. Btn geceyi
dua ederek geirdim.
25 Mays 2006 Perembe:
Sabah 06.00da, nbeti ben devraldm. Deniz ok alkantl. Dn
geceye kyasla ok gzel saylr. Dualarmn tutmu olmasndan dolay
ok sevinliyim. Kapri adasna tam 100 mil uzaktayz. Biraz sonra yu
nuslar, ocuklar gibi teknenin altndan gemeye baladlar.
26 Mays 2006 Cuma:
Gnn en ilgin ve ac olayn, yani Palermodan Napoliye gitmek
te olan bir gemiden Amerikal bir kadnn denize dtn, denizcilik
yetkililerinin kurtarma ilemi iin o blgede bulunan teknelerden yar
dm istediini talyanca ve ngilizce yaynlanan telsiz mesajndan ren
dik. Denizlerin ne kadar byk bir l ve insann da bu l ortasnda
kum tanesi gibi minicik olduunu, benim gibi tahmin edeceinizi umu
yorum.
29 Mays 2006 Pazartesi:
Sabah 05.00ten beri yol alyoruz. imdi saat 14.30, Yunan Deniz
Kuvvetlerine ait pervaneli bir keif ua 2 kere zerimizden geti. Tel
sizle kendisini grp grmediimizi soruyor. Douda, rotamz zerinde
at yapldn belirterek, kibarca yolumuzu kuzeye evirmemizi istiyor.
Bu sefer kaybmz azaltmak iin pilotla pazarlk yapyoruz. Acaba tam
kuzeye gideceimize, 30 derece douya gidebilir miyiz? ki dakika son
ra olumlu yant geliyor. Bylece zaman kaybmz bir saate indiriyoruz.

30 Mays 2006 Sal:
Fransz, talyan ve Yunanllarn fazla nemsememesine ramen bu
sabah Data yarmadasnn ucunda grmediimiz bir askeri birim telsizle
bize, biraz da emir verircesine nereden geldiimizi ve nereye gittiimizi
sordu. teki lke yetkilileri ise her cmlenin sonunda ngilizce Yes sir
demeyi ihmal etmiyorlard. Sabah 11.00de motorlar Marmarise ok
yakn bir koy olan Bozuk Kalede durdurduk. Sessizlik ne kadar gzel bir
ey. Gazmz bittii iin iki gndr gene peynir ekmee kalmtk. Sabah

101

kahvaltsnda piiremediimiz yumurtalar, Bozuk Kalede tekneyi iskele

sine baladmz lokanta grevlisine verdik ve bize menemen piirmesi
ni rica ettik. ay, salata ve menemen be dakika iinde bitti. Ekmei ken
dileri yapyorlarm. Her ey ok gzeldi.
Hava gzel, deniz gzel, yolumuz artk bitiyor. Doal olarak denize
girme fasl balad. Mayolar giydik. Su biraz souk saylrd ama iyice
yene kadar kaldk. Teknedeki son suyla birer scak du alarak bir
haftann kirini zerimizden attk. Arkasndan kalan yaktmz da tekne
ye 15 mil hz vererek bitirmeye alyoruz. Bylece bizi bir haftadan
beri drt gzle bekleyen tekne sahibine yeni oyuncan birka dakika
nce, salam bir ekilde teslim edebileceiz.
Son duramz Marmarise saat 14.00 civarnda vardk. Marina
yetkilileri teknenin geici yerini gsterdi. Yanayoruz. Gmrk muame
lelerinden sonra karaya ayak basacaz. Ben, bir de stanbula gideceim.
Yarna kalsn istemiyorum.
Evime varp yataa yatmadan nce sekiz gnden beri gece gndz
ayamdan karmadm blucinle ilk defa vedalatm. Pantolonum odann
ortasnda ayakta duruyor. Gvdesi ve ba olmayan bir hayalet gibi. lk
bata anlayana kadar ok korktum. Gzlerimi kapamadan nce, tuz ve
terden sertlemi olduunu anladm. Galiba bu gece rahat uyuyacam.
Ahmet Tangn. Hrriyet, 19 Haziran 2006.

102

4. RENKL HABER

Kt haberlerin kanatlar vardr; iyi haberlerin ayaklar bile yoktur.

Margaret Cavendish

Renkli Haberde, yazy daha etkin hale getirebilmek iin, anlatm
zenginlii ieren kelimeler kullanlr ve kk ayrntlara yer verilir. yi
bir gzlem, bir yky canlandracak duygusal ayrntlar ortaya karr.
rnein, herkesin ar nemli, scak hava nedeniyle yap yap ol
duu politik bir toplanty anlatrken, Herkesi etkileyen feci nemli bir
gnd. yerine, yle denilebilir:
Kalabaln arasnda nefes almaya alan bir kadn, mavi earb
n yelpaze gibi kullanarak serinlemeye alyordu. Yal bir adam elini
rpmak yerine, pantolon asksn ileri geri ekerek alklamaya al
yordu.
yi rnekler vermek hem yknn ana fikrini besler, hem de olay
canl tutar. yi seilmi rnekler, soyut olann okuyucunun gznde daha
somutlamasna yardmc olur; anlalmaz anlalr hale getirir. Muha
bir olay yerinde kesin gzlemlerde bulunursa, daha bol rnek toplar.
rnein, Los Angeles Times Manilla Brosunun efi Mark Fine
man, Filipinli diktatr Ferdinand Marcos ve kars meldann nasl ace
leyle katklarn anlatmak iin yalnzca aceleyle katlar! dememi,
yazsnda bunu u cmleyle anlatmtr:
melda Marcosun yaklak 3.5 metre geniliindeki yatann ya
nnda, yarm yenmi bir muz duruyordu.
Yerinde karlatrmalar, haberle ilgili bilgilerin iyi bir biimde an
latlmasna yarar. Yerinde yaplan benzetmelerle de, haberde ifade zen
ginlikleri salanabilir. rnein kmr madenleriyle ilgili bir rportajda,
u tr ifadeler kullanlmtr:
Tavan o kadar alak ki, iilerin bir ksm srtst, bir ksm da
melmi olarak alyor. Bir sandvi yemek, su imek ya da tuvalete
gitmek iin bile dikilemiyorlar.118
Grsel ayrntlar, duygusal etki yaratacak kelimelerle bir araya
geldiinde, daha da etkili olur. Kelimelerin iitme ve koklama duyular

118 Gazetecinin El Kitab, s. 76.

103

mza hitap etmesi, baz olaylarda, ne olduunu daha iyi hissedebilecei

miz sahnelerin yaratlmasn salar.
Prof. Dr. Oya Tokgz, renkli haber yazm konusunda unlar ifade
etmitir:
Renkli haber, nemsiz bir ayrntyla balar, en nemliye ise habe
rin sonunda ular. Yalnz, renkli haberin girii gibi dier blmleri de
canl ve hareketli olmaldr. Renkli haber yazar da, haberciliin temel
ilkeleri ve gereklerine uymak zorundadr. Kesinlik, aklk, doruluk,
okunabilirlik, sadelik, zevkli bir ifadeye devaml olarak uyar. Ancak bu
ekilde kendi fikirlerini ifade etme frsatn bulur...
Sre esi, renkli haberde nemli olmakla beraber, okuyucunun
ilgisi zerinde katks olmadndan, fazla nemsenmez. Bu yzden
renkli haberini yazarken gazeteci, sre esini olayn ak iinde dzen
ler. Cmlelerini, paragraflarn, hayal gcn kullanarak, renk, yorum,
aklama katarak btn haline getirir.119

Mezenin spanyolcas: Tapas

Tapas, gastronomi dnyasnn yeni ykselen deerlerinden. s
panyol Mutfann Ferran Adriadan nceki en tannan yz. Aslna ba
karsanz, bunlar bizim ve Yunanllarn mezelerinden esinlenerek, zel
likle lkenin gneyinde, Sevilla kentinde 2530 yl nce ortaya km
olan lezzetler.
Ama bu adet lkede ylesine benimsenmi ki, tapas muhabbeti
tm spanyaya yaylm ve hatta farkl blgeler, kendilerine has farkl
tapas spesiyaliteleri yaratmlar. Bu ho bar geleneini sizlere biraz da
ha yakndan tantmak istiyorum.
Tapas ve Tapas Bar kavramlaryla ilk kez, 1984 ylnn scak
bir Haziran aynda tanmtm. ngilterede doktora rencisiydim. O yl
Madridde dzenlenecek bir kongreye gnderdiim tebli kabul edilmi;
ben de mrmde ilk kez uluslararas bir toplantda tebli sunacak olma
nn heyecanyla Madridin yolunu tutmutum,
Heyecan gerekten de fazlayd ve mutlaka yattrlmas gereki
yordu. Bunun en etkin yolunun souk bir ya da birka spanyol biras
olacan dnp, Sudanl doktora arkadam Abbas Ahmed ile otelimi
zin hemen yanndaki bara girmitik.
Bar, son derece sradan bir bard. Ama biralarmzla beraber bar
tezgah zerine sra sra dizdikleri minik tabaklar sra d srprizlerdi.
119 Tokgz, a. g. y. , s. 294.

104

lerinde iki lokmalk ahtapot, iki lokmalk karides, zeytin, peynir para
lar, biraz ekmek olan minik tabaklard bunlar.
Sonraki gnlerde uradmz dier barlarn tezgahlarna da ben
zer ekilde minik tabaklar seriliyordu ama, iin ho taraf, her barn
kendine has farkl farkl sunumlar oluyordu. Ne gzel. Bylelikle n
mze, farkl barlar denemek iin harika bir frsat kyordu. Zaten tebli
dediin de neydi ki? Alt st yarm saatlik bir sunum. te o gnler, bu
ho adetin adna tapas dendiini ve bu yemekikleri ikiyle birlikte
veren barlara da tapas bar ad verildiini renmitim.
Tapa kelimesi, spanyolcada kapak anlamna geliyor. Tapas,
bunun oulu. Bir rivayete gre bu tapas adeti, barmenlerin mterile
rine sunduklar eri veya arap kadehlerinin zerlerini, sinekler girme
sin diye, birer ekmek dilimiyle kapatmalar sonucunda ortaya km.
Zaman iinde farkl barlarn barmenleri, bu ekmek dilimleri zerine
farkl eniler koymaya balamlar: rnein, domates salas zerine
bir dilim hamsi turusu koymular; ya da sarmsakl mayonez srp
zerine bir para Serrano jambonu yerletirmiler.
Ve byle byle yllar iinde her bar, kendi yaratcln kullanarak
ok farkl kanepeler gelitirmi. Ancak bar mterileri bu adeti sevdike,
kanepeler bardaklarn zerinde kapak olmaktan kp kk tabaklar
eklinde bar zerinde servis edilmeye balanm. Sonuta tapas, bugn
k anlamna kavumu: Yemek ncesi attrmak iin sunulan ordvr
benzeri biriki lokmalk deiik yemekler.
spanyollar akam yemeklerini ge yiyen ekabir insanlar Gece
22.00 ila 23.00 saatleri, akam yemeine balama saatleri. O nedenle
akamn ilk saatlerinde arkadalaryla bulumak ve sosyallemek iin
genelde barlar tercih ediyorlar. Bu barlardaki minik yemekler ise ak
amn aln bastrmak iin attrmalk grevini gryor.
Bu ulusun kltrnde barlar, sosyalleme asndan ok nemli
bir yer tutuyor. Bunun belki bir nedeni de, insanlarn misafirlerini evle
rinde yemee alma alkanlnn az olmas. Konuklar tapas barlarda
arlamak, bu nedenle ok yaygn bir toplumsal etkinlik olmu.
spanyollarn akamn erken saatlerinde yapmay en fazla sevdik
leri eylerden biri de, adna ngilizcede de bar hopping spanyolcada
tapeo denilen bardan bara dolama etkinlii. Bunun ana sebebi ise fark
l barlarn kendilerine has ok zel tapalarnn olmas.
Kimi barlar marine edilmi zeytinleri ile nlyken, baz dier bar
lar deniz mahsul tapas zerine uzmanlayorlar. Ama hemen her barda
mutlaka patatesli spanyol omleti tortilla espanila bulunuyor. Ayrca

105

halanm ahtapot ve yannda alioli sarmsakl mayonez ile ufak ay

eklindeki balkl brekler empanadas ok yaygn.
En nl tapasn ad boquerones: Salamura edilmi hamsi. Az
nzda eriyor. Dier nl tapas eitleri ise unlar: Chorizo sosisi, bran
dade morina bal presi , sardalye, Serrano jambonu, salamura zey
tin, acl brava soslu patates tava.
lkenin belli blgelerinde tapas yerine pinehos ismi de kullanl
yor. Bunlar, krdana batrlm ekmek paracklarnn zerindeki eit
lemeler. Yani kanepe tarz tapas.
Tapas geleneinde, size bar zerinde sunulan yemekikler iin ay
rca para demeniz gerekmiyor. Ama eer siz bu tapas yemeklerinden
kendinize zel olarak isterseniz, o zaman bunlarn daha byk porsiyon
larn size bedeli karlnda getiriyorlar. Bu daha byk porsiyonlarn
ad racion. Tapas barlarnda bira ve arap yaygn tketilseler de, en fazla
iilen ikiler aslnda sherry eri ve cava kava . Sherry, spanyann
ok nl bir ikisi. Cava da esasen ampanya.
spanyollar yeme ve imeye ok dkn bir ulus. O nedenle de en
basit malzemeden en lks yemee kadar her eyin birinci snf olmasna
zen gsteriyorlar. Zaten bu ar merak nedeniyledir ki, bugn dnya
gurmelerinin en gzde yeri ne Paris, ne Lyon, ne de New York. span
yann San Sebastian kenti, 2000li yllarn tartmasz gurme cenneti
haline gelmi. Yemek keyfine bu denli nem veren bir ulustan da bunu
beklemek sadece ve sadece ok doal.
yi Bir Tapas Tarifi Kitab
u sralar yemek merakllarnn en beendii tapas kitab, Was
hingtonda bir sr restorann sahibi olan spanyol ef Jose Andresin
Tapas isimli kitab. Andres, dnyaca nl spanyol ef Ferran Ad
riann yannda yetimi ve u anda ABDde avangard mutfan en nem
li temsilcisi saylan bir restoranc. Washingtondaki Zaytinya isimli
restoran zeytinya anlamna geliyor en nl lokantas. Eer konuya
meraklysanz ve ngilizce biliyorsanz, bu kitab tavsiye ederim.
Katalan Usul Ispanak
spanyann Katalonya Blgesinde kuru meyveler ve fstk, ok
yaygn olarak kullanlyor. Blgeye ait bu tapas, hazrlamas ok kolay
olan harika bir tabak.
Malzemeler:

106

2 orba ka szma zeytinya, 1 sar elma, soyulmu, ekirdekle

ri alnm ve 0.5 cm. kpler halinde kesilmi, 1/4 bardak am fst,1/4
bardak kuru zm, 1 ay ka tuz, 250 gr. spanak yapra.
Yapl:
Zeytinyan, byke bir tava iinde yksek atete kzdrn. Elma
lar iine atp kartrarak hafife kzartn. am fstklarn da ekleyip
kartrarak 20 saniye piirin. Tavay srekli hareket ettirin ki, fstklar
yanmasn. zmleri ve tuzu ekleyip kartrn. Ispanaklar ekleyin ve
hzla kartrp hafife yumuatn. Ocaktan aln. Bu srada spanaklar
kendi kendine pimeye devam edecektir; o nedenle ok piirmemeye
dikkat edin. Hemen servis edin.
Bu yemei zenginletirmek isterseniz, bir am fst sosu yapabi
lirsiniz. Bunun iin yarm bardak ilave am fstn hafife kavurduktan
sonra bir blender iine aln ve yarm portakaln suyuyla biraz szma zey
tinya ilave ederek pre haline getirin. Taban etrafnda gezdirerek
servis edin.
Arman Krm. Hrriyet Pazar, 04 Haziran 2006.

Gkeadal Stelyo ile zmitli Pelin
10 Haziran sabah telefonum ald. Arayan dostum Stelyoydu. Be
dakika sonra bulutuk. Motosikletine yaslanm beni bekliyordu. Hibir
ey sylemeden elime stnde ismimin yazl olduu iki zarf tututurup
A dedi. Nedir? diye sordum. Srprizdir dedi. lkini atm, baktm.
kiye katlanm bir kart, kartn kapanda 18. Yzyl balarndan
kalma olduu anlalan bir gravr. Galatann srtlarndan stanbulu
betimleyen gravrde, Tarihi Yarmada resmedilmiti.
Kapaa baknca, bir kitap ya da bir kent etkinliinin davetiyesi
sandm. Ama unlar yazyordu:
stanbulda balayp stanbulda devam edecek olan bir a masa
l daha yazlyor. Akn evrensel ezgisi eliinde, bir kez daha buluuyor:
kltrler, diller, dinler, hayatlar...
Tm dostlar, nikah trenimizde yanmzda grmek istiyoruz. m
za: Pelin ve Stelyo. Beyolu Evlendirme Dairesi, 17 Haziran 2006...
kinci kartta Yunan alfabesiyle yazlmt adm. Bu dierinin
Rumcas m? diye sordum Stelyoya...

107

Hayr bu Vulann davetiyesi.dedi. Benim en eski arkadalarm

dan biri olan Vula Yani. Stelyonun sevgili ablas. ki karde ayn gn
evleniyorlard.
mam nikah ile kna gecesinde bulunamadm ama Pelin ile Stel
yonun ve Vula ile Yorgonun dnne gittim. Bir gazeteci olarak deil,
bir dost olarak. Dnn en gzel saatiydi. Marmarann dousundan ay
ykseliyordu. Pelinle Stelyo, ay nn ve arkada ykselen Sultanahmet
ve Ayasofyann kl siluetinin nnde tango yapyordu.
Dne Ho Geldiniz
Stelyo, Gkeadal Rum bir ailenin ocuu. Yorgo ve Stella Berber
iftinin ikinci ocuklar olarak 1974te stanbulda douyor. Beyolunda
Zorafyandan mezun olduktan sonra Atinada okuyan ablas Vulann
yanna gidiyor. Snavlara giriyor ve Pire niversitesi Ekonomi Bl
mn kazanyor. Mezun olunca tekrar memleketine, Trkiyeye dn
yor. Ekonomi okumu ama akl fikri mzikte. 78 yalarndan beri de
kiliselerdeki ilahi korolarnda muganni olarak ark sylyor. niversite
yllarnda ise bir mzik topluluuna katlarak btn Yunanistan gezi
yor.
Yunanistan dn, akordeoncu Muammer Ketencolu ile tan
yor, grubuna giriyor. Bu arada bir irket kurup turizm ve ticarete bala
sa da mzik, hep hayatnn merkezinde oluyor. Ketencolu ile 1999da
stanbulda Babylonda verdikleri bir konserde de byk hikaye bal
yor...
Aada dans eden gruba bakyordum. Birden gzlerim kamat.
nce sahne klarndan sandm. Oysa klar yukardayd. Bir kzdan
yaylyordu. ndim ve elinden tutup sahneye kardm.
Biraz akn ve mahcup, neye uradn anlayamadan benimle
dans etmeye balad. Nasl gzel dans ediyordu! Kendimi kaybettim.
Dans fasl bitince aa indi ve kalabaln arasndan mekan terk etti.
arknn, son drtln okuyordum. Bitirdim, sahneden deli gibi
inip Asmalmescite ktm. Aradm, aradm ama bulamadm.
zerimde sahne kyafetleri vard. Bir beyaz gmlek, bir kuak ve
bir siyah pantolon. Ararken o kadar uzaa gitmiim ki, kendimi Gala
tada buldum. Anszn bir yamur balad. Babylona vardmda gmlek
zerime yapmt. Sahneye tekrar kp srlsklam son arky syle
dim. Kendi kendime syleniyordum. Nereden kt imdi bu Klkedisi
hikayesi

108

Stelyonun o akam gzn alan kzn ad Pelin Suer. 1978de z

mitte douyor. Saime Hanmla Arif Beyin en kk ocuu. Liseyi z
mitte bitirip snavlara giriyor, Stelyonun kapsndan dnd T Trk
Mzii Konservatuarna giriyor. Pera Gzel Sanatlarda da dans dersleri
alyor. eitli topluluklarda hem dans edip hem ark sylyor.
Babylondaki o akamn ardndan iki yl geiyor. 2001in u
batnda bir gn Muammer Ketencolu, Stelyoya Bir kz var rebetiko
sylyor. Bir yandan da Rumca reniyor. Ama aksan biraz bozuk. Sen
ona yardm eder misin? diyor. Stelyo filoloji okuyan ablas Vulann
yardm iin daha uygun olacan dnyor. Ama Ketencolu, Bu kz
mzisyen. nce sen de bir tan. diye srar ediyor.
O gnlerde ba ok skk olan Stelyo, oflayp puflayarak buluma
saatinde Ketencolunun stdyosuna geliyor. Kz grnce azndan sa
dece uzunca bir Aaahhh duyuluyor. Gelen kz, iki yldr unutamad
Pelin kyor...
Bilge mam ile Patrikin Karar
Ksa srede Saga poli diye Seni seviyorum mesajlar atacak ka
dar ak oluyorlar birbirlerine. Aradan yllar geiyor. Sonunda evlenme
ye karar veriyorlar. Ama Stelyo bir Hristiyan, Pelin de Mslman. Stel
yonun zerinde yaad cemaatin basks var: Bu lkede zaten bin
ksur kii kaldk. Bir Rum kzyla evlenmelisin! Pelin iin durum daha
da zor. Direniyorlar. Ve drt yln sonunda herkesi ikna etmeyi baar
yorlar.
Dn gnne bir hafta kala Pelinin ailesi, yi de geleneklerimiz
var. mam nikah, kna gecesi gibi... diyor. Tamam diyor Stelyo, Ne
gerekiyorsa yapalm. fakat, tm aramalara ramen bu nikah kyacak
bir imam bulunmuyor.
mamlardan biri, ocuk snnet olmu mu? diye soruyor. teki,
Erkek Mslman olsayd da kz Hristiyan kalmakta srar etseydi, bu
nikah kyardm. diye geri ekiliyor. Sonunda bilge bir din adam bulu
yorlar. Son imam diyor ki:
Ne olacak, Fatih Sultan Mehmedin annesi de Hristiyand. Hris
tiyan dodu, Hristiyan ld. Ama bir Fatih dourdu.
mam Nikah ve Kna Gecesi
kalyor kilise nikahna. Episkoposlar, papazlar toplanp gnlerce
tartyor. Patrik Bartholomeos, btn tartmalar oturduu yerden
sessizce dinliyor. Ve nikaha birka gn kala, asasn kez yere vurup
ruhbanlar susturuyor. Gnl ferman dinlemez. diyerek, sz balyor.

109

Kim bilir belki de bu karar alrken Patrik, byk air Hacopu

losun o ok sevdii iirini hatrlyor:
Hayat serin bir nefes, ipekten bir dalgadr;
Rzgar bildii gibi, istedii gibi srklesin...
17 Haziran gn, hafife esen rzgar, ipekten bir dalga gibi arp
yordu insanlarn yzne. Gzel bir stanbul gnyd. Resmi nikah saat
14.00te Beyolu Evlendirme Dairesinde yapld. Vula ile Yorgonun
nikahlar daha nce yapld iin onlar trende yoktu. Ama her iki taraf
tan ok sayda aile mensubu oradayd. Nikah salonunun koridorlarnda
telal ve neeli Rumca ve Trke szckler uuuyor; farkl kltrden
insanlar hi kendilerini kasmadan birbiriyle kucaklayordu.
Nikahn ardndan Stelyo kulama eilip, Az sayda arkadamla
bizim evde damat tra yapacaz. Sen de gel. dedi. Yarm saat sonra
Beyolunun eski, gzel apartmanlarndan birinin beinci katndaydk.
Damat Tra
Yunanistandan iki mzisyen arkada, birka yakn akraba ile
Stelyonun damat tra iin bir araya gelmitik. Masada Yeni Rak ile
Giritin o mehur boma raks vard. Adet olduu zere kadehlerimizi
doldurup damat ve gelinin erefine kaldrdk. Sonra buzukinin namele
ri girdi devreye. Salonun ortasna bir sandalye koyuldu, damat oturtuldu
ve tra balad. Tek eksiimiz bir berber ve usturayd. Tabii bir de eski
usul tra fras ve sabunu.
Misafirlerden biri banyodan bir tra kp getirdi. lk kp
kulak memelerine skt damadn. Evlilik ciddi bir itir, sakn unutma. Bu
senin kulana kpe olsun. dedi. Sonra ikinci kp tam alnna oturta
rak, ocuklarna ve karna her zaman sahip karsan, alnn byle ak
kalacak. diye srdrd mizanseni. yi bir erkek, gcne ramen yz
yumuak olandr. diyerek son kp yanaklarna srd. Ve beni iaret
ederek, Gel tra balat. dedi.
Aslnda Stelyo, sinek kayd bir yzle oturmutu sandalyeye. Bana
sadece bir ban tersiyle yzndeki kpkleri almak kald. Elence ve
oyun fasl uzun srmedi. nk saat 17.00de Patrikhanedeki dini tren
balyordu. Patrikhanenin avlusu davetlilerle doluydu. Bartller,
trbanllar, boynunda istavroz tayanlar, papazlar, ladini olanlar ora
dayd.
PelinStelyo ve VulaYorgo iftinin dini nikahlar birlikte kylacak
t. Patrikhanenin sokandan mzisyenlerin eliinde Yorgo ile Stelyo
grnd. Sokakta kvrak havalar alan mzisyenler, kilisenin avlusuna

110

girince ar havalara getiler. Mzik bitti ve damatlar Aya Yorgi Kilise

sinin hemen nnde vaziyet alarak gelinleri beklemeye koyuldu.
Birazdan kapdan babalarnn kollarna girmi iki gelin grnd.
Damatlar eilip babalarnn elini perek, kzlarn duvan at ve yanak
larna dudaklarna deil nk buras bir Ortodoks kilisesi birer buse
kondurdu.
Kilise nikah bizdeki dini nikah gibi ipak bitmiyor. Uzun uzun
ilahiler okunuyor, riteller birbiri pei sra geliyor; tam bir ayin hava
snda geiyor. Nikahn srprizlerinden biri de imam nikahn kyan
imamn orada olmasyd.
Stelyo, Hocam arzu ederseniz, kilisedeki nikahmza buyurun.
demi ekinerek. Hay hay demi alim din adam. Bugne kadar hi
Hristiyan nikah grmedim; benim iin iyi bir tecrbe olur. diyerek
kabul etmi. Kenarda durup pr dikkat izledi treni.
Bir ara avluda karlap sohbet ettik. Herkesin dini kendine
muhterem. diyerek balad sze ve unlar syledi:
Tarih bize rklarn, dinlerin, dillerin sevday engelleyemediini
gsterdi. imdi bu ocuklar evlenmek istiyor. Hayr, siz ayr dinlerden
siniz, kavuamazsnz. dersek, Ortaan melunlarna dneriz. Allah
zorlatran deil, kolaylatran sever...
Bu Tango in ki Aydr alyorlard
Gn batmna doru Armada Otelin terasnda toplandk. Akorde
oncu Muammer Ketencolu, grubuyla sahnede... 77 yandaki Domna
Samiu, eski trkleri rettii rencisinin dnnde, o trkleri par
latmak iin ta Atinadan kalkp gelmiti. Buzuki Orhan da oradayd.
nce tango ald orkestra. Pelin ile Stelyo, iki aydr birlikte al
mlar; bu geceki tangonun eksiksiz olmas iin. yle de oldu. Mkem
meldi. Sonra zeybek oynadlar; sonra da sirtaki.
O gece Cankurtarann semalarna birbirine karde arklar, sesler,
nefesler ykseldi. Halaylar ekildi; hep birlikte amaneler, gazeller okun
du, iftetelliler oynand. Bir bar, ak ve gzellik masal yaand...
Ersin Kalkan. Hrriyet Pazar, 25 Haziran 2006.

111

112

5. FOTORAF

Tarihin nemli tanklarndan biridir fotoraf. Bilgidir; belgedir;
gerektir. An yarna tayan, bazen de aalanarak bir kat par
as diye tanmlanan antlardr, fotoraflar.
Prof. Dr. Suat Gezgin

Fotoraf gerek deildir; gerein kopyas da deildir: gerei
yalnzca resmeder ve kopyalar. Fotoraf ilgin klan, belleimizin sakla
yamad bir an dondurmasdr.120
Fotorafn kullanm, gazete yneticilerinin estetik bakna ve et
kileyicilik arayna gre deiir. Gazete sayfalarnda bazen, bir konu
zerindeki eksik blmleri tamamlamak ya da daha ok konuyu bir ara
ya toplamak iin, birka fotoraf birletirilerek kolaj ya da fotomontaj
yaplr.
Bazen de pe pee ekilen fotoraflar, bir olay yazarak anlatmak
tan daha iyi yanstr. Elde bu tr gzel fotoraflar olduunda haberin
yks, fotoraflara geni yer verilerek, resim alt biiminde ksaca an
latlr.121
Rportajn orta, yreinin yars fotoraf, her eyi istedii kl
a sokabilen dev bir silahtr.
Bugn, dnyann hemen her yerinde, herhangi bir nemli olayn
fotorafn ertesi sabah gazetelerde grmek ok olaan saylmaktadr.
Baka bir deyile, gnmz insan, gazetelerdeki fotoraf olayn kank
samtr artk. Ne var ki gazetecilikte fotoraf yalnz bir yazy tamam
lamakla kalmaz.
Fotoraflarn, bir olay ya da bir an yanstmaktan, bir haberi ilet
mekten de te bir ilevleri de olabilir. rnein, bir olayn dramn yans
tabilir; bir baka olayn karmakln zmekte ipular verebilir; ge
miine ya da geleceine k tutabilir. Yaanm bir ann derinlerine in
memizi salayabilir. Bu anlarda, insan psikolojisini yakalamamza yar
dmc olabilir.
Dnyada ilk kez bir gazetenin resimle sslenmesi 18. Yzyla rast
lar. Evet sslenmesi nk bu devrede resim, gazeteyi sslemekten
120 Schneider ve Raue, a. g. y. , s. 135.
121 Gazetecinin El Kitab, s. 86.

113

baka bir ama gtmemektedir. stelik buna resim de denemez pek.

Zamann bask tekniiyle gerekletirilmi bir desen, bir ekildir.
Benjamin Franklinin Pennsylvania Gazetteinde 1750 ylnda ya
ymlanan ok sayda paraya blnm ylan resminin altnda gazete
nin maneti yer almaktadr: Amerikallar Birlein ya da ln. Bu tarih
ten sonra, Amerikan kolonilerinin bandan geen olaylar yanstan pek
ok resim izildii halde, her nedense bunlarn hi birinin herhangi bir
gazetede yaymlanmas uygun grlmemitir.
Basn tarihinin ilk haberresim, diye kabul ettii resme ise 1842
ylnda rastlyoruz. ngilteredeki The Illustrated London News gazete
si, kurulduu yl, drdnc saysnn birinci sayfasnda, 30 Mays
1842de, Kralie Victoriaya kar giriilen bir suikastn, kara kalemle
yaplm bir resmini yaymlyordu.
Resmi yapan sanatnn ad bilinmiyor. Ancak bilinen tek ey, bu
resmin gazetede yaymlanmasyla ngilteredeki kamuoyunun ikiye b
lnddr. Bir ksm okuyucu bu sansasyonel olayn gazetede resim
olaynn tekrarlanmasn, alkanlk haline gelmesini isterken, bir ksm
da bu rezalete son verilmesini istiyordu.
Gazetelerin resim yaymlamasn alaklk, bayalk diye nite
leyen ok sayda insan vard; bunlarn banda ngilterenin nl halk
airi William Wordsworth geliyordu. stat yle sinirlenmi ki bu olaya:

Bu ne geriye dntr,
Yetikinlikten ocuklua initir.
Szler, kelimeler neyinize yetmiyor.
nsanlk bu kadar alalacak myd?
gibilerinden, sayfalar dolusu iirler bile denmiti.
Wordsworthn bu direnii ve fkesi, ok gemeden Man Deni
zinin kar kysna da atlayacaktr. Ve Franszlarn belki de gelmi
gemi en nl tiyatro sanats Rachel, 4 Ocak l858de lnce, bir foto
raf lnn odasna girmeyi baarr ve resmini eker. Ertesi gn gazete
ressamlar bu fotorafn tpksn izip, gazetelere verirler ve kzlca
kyamet kopar. Fransz polisi bu rezaletin peine der
Gazetelerde resim kullanlmasn bilinli bir ekilde yaygnlatran
kimse ise Joseph Pulitzerdir. Bugn Pulitzer dlleri ile ve Colombia
niversitesi Gazetecilik Okulunun kurucusu olarak tandmz Pulitzer,
New Yorktaki World Dnya gazetesini satn aldktan sonra, gazete

114

sinin her sayfasn resimle doldurur. Ancak bu resimlerin tm fotoraf

larn birer kopyasdr ve ressamlar tarafndan izilmektedir.
Nitekim 189091 yllarnda, her hafta binlerce sanat tarafndan
10 binlerce resim tanmaktadr, gazeteye. Pulitzer sayesinde, Amerikal
okuyucu gazetedeki resimlere alrken, Avrupada hala resim olmal
ya da olmamal kavgas srp gitmektedir. Ancak yine de, fotoraf
dorudan doruya gazeteye geirme tekniini bir Avrupa lkesi, Alman
ya gelitirecektir.
Almanlar, 19. Yzyln son yllarnda, fotoraf binlerce irili ufakl,
akl koyulu noktaya blen rprodksiyon tekniini bulduktan sonra
dr ki, ilk kez 21 Ocak 1897de, New York Tribune gazetesinde, bu tek
nikle ilk gazete fotoraf yaymlanr. Bu, New Yorklu bir senatrn fo
torafdr.
l0 gn sonra ise ayn gazete, New Yorkun a insanlarnn, yoksul
ocuklarnn resmini basar. Ve kamuoyu, o gne dek eine rastlanmayan
bir tepki gsterir. Herkes duygulanm; korkun lde etkilenmitir.
Balar, yardmlar yamaya balar. Yzlerce yaznn yapamadn bir
ka resim yapmtr. Artk fotorafn, zellikle geni halk ynlarna
seslenen gazete fotorafnn ne korkun bir silah olduu anlalmtr.
20. Yzyln balarnda dnya, basnda haberfotoraflara tank
olur. 1912de Titanic Facias, tm gazetelerin birinci sayfasndadr. Ve
ardndan 1. Dnya Sava... Bu savatan balayarak, artk tm savalarn
n saflarnda gazeteciler, gazete fotoraflar yerlerini alacaklardr.
Fotoraflar da, savan tm dehetini, insann korkusunu, analarn
acsn, ocuun aresizliini, grnen ve grnmeyen, bilinen ve bilin
meyen bin bir an yanstacaktr. ster bir gzya olsun, ister hedefine
nian alan bir silah, btn bu haber fotoraflar, olayn ya da insann
zn yakalad iin, okuyucunun aklndan kolayca kmayacaktr.
1930larda artk gazete resimleri, herkesin ilgisini ekmektedir.
Bunlar oaltmann yollar aranr. Almanya ve talya Fotorafla y
knn ncln yapar. Birbirini izleyen fotoraflar ve bunlarn al
tndaki resim altlar, olay btn aklyla anlatr. Yazya gereksinme
giderek azalmtr. Ancak bu moda abuk geer.
Ve gazete fotorafl, daha ar ykmllkler altna girer. Fo
toraflar artk yalnz bir ann, bir olayn, bir yerin, bir insann kopyas
olmaktan kacak; olaylara, yrelere, kiilere, zamana yorum getire
cektir.

115

Bundan byle hibir fotorafn nesnel objektif olduu sylene

meyecektir. Ayn olay ya da ayn kiiyi yanstan iki resim, birbirlerinden
ok farkl nitelikler tayabilecektir. nk fotoraf makineleri ne kadar
nesnel ve birbirinin ei olursa olsun, makinenin arkasndaki kiiler bir
birinden farkldr.
Gazete resimlerine yorum girdii andan sonra, bunlarn ilevleri
nin artt grlr. Bu nedenledir ki rportaj yazarlar, ite bu tr foto
raflardan yararlanmaya balamlardr. Bylece fotoraf, yalnz bir r
portajn belgesi, gereklik kant ya da ss olmaktan km; bir dnya
grn iletme arac olmutur.
Burada, Fikret Otyamn bir grn anmsamamak elden gelmi
yor:
Fotoraf rportajn ortadr, yreinin yarsdr... Yalnz objekti
fini nereye evireceini bilene...
Evet, bir gazete fotoraf, o gazetenin dnya grn, politik
inanlarn yanstabilir. Fotoraf eken kiinin, objektifi nereye evire
ceinden balayarak, nasl ve ne zaman ekeceinden geerek, foto
raf gazeteye koyacak kiinin, kararna dek resmi koymak ya da koy
mamak, nereye ne byklkte koymak vb. birbirini izleyen btn ey
lemler, bir dnya grnn sonucudur.
nk gazetelerde grdmz her fotoraf bir seimi ierir.
Bunda ise, bir dnya grnn, bir yorumun yansd gerektir. Yine
ayn nedenlerle, fotoraflar yalan da syleyebilir. rnein Mussolini nin
aadan yukarya doru ekilmi, yznde scak bir glmseyile nl
diktatr, olduundan ok daha gl, grkemli ve byk gsteren fo
toraf yalan sylyordu. Tpk alktan krlan bir yrenin insanlarn
giydirip kuatp, ondan sonra ekilen fotoraflarn yalan syledii gibi.
Gazete fotoraflarnn bir dier zellii de, okura yarglama olana
tanmas ve sonsuz inandrma gcne sahip olmasdr. nemli kiileri,
devlet adamlarn bir anda yerin dibine batrabilecek ya da putlatracak
gte olan, hibir ie yaramayan bir mamul milyonlarca kiiye benim
setip en nemli bir tketim mal haline getirebilen, duygular smrebi
len ya da yepyeni duygulara yol aan fotoraf, gerekten byk bir silah
tr.

116

Tpk dier silahlar gibi, fotoraf makineleri de birbirlerine ok

benzer. Ancak gleri ya da gszlkleri, dorular ve yanllar, kulla
nana, onu elinde tutana baldr.122
En yi Haber Fotoraf Hangisi?

Fotoraf, gerek olmal. Dzmece fotoraflar var. Deprem olmu,

fotoraf yal kadn oturtuyor yklm evin nnde, Teyze biraz z
lr msn? diyor. nsanlar alatanlar var. Bir sr sahte fotoraf dola
yor. En iyisi doal annda yakalanm karelerdir.
Photoshopla oynanmadan. Bu ciddi bir sorun. Onun dnda ey
leri dnemez olduk. Bu o kadar sk oluyor ki. Mata top olmuyor Pho
toshopla top yapyorlar. Hatta Amerikal bir fotoraf muhabiri fotoraf
taki askerlerin yerini deitirdi. Zaten orada tek banasn, tabii ki drt
drtlk fotoraf diye bir ey yok. Bu sahtekarl niye yapyorsun? Top
koyuyorlar diye kzarken adam orda askerin yerini deitiriyor. Dijital
ktktan sonra her fotorafa Acaba gerek mi? der olduk. 123
Fotoraf Deyip Gemeyin Aile Tarihinize Sahip kn
Kk Bebekte gzel bir apartman. Btn duvarlarda fotoraf
asl. nanlmaz gzel fotoraflar. ounluu siyah beyaz.
Eski stanbul, eski Bebek, eski insanlar. Mualla Mezhepolunu ta
nmlamak iin baka bir tasvire gerek yok, duvarlardaki fotoraflar
onun hakkndaki ilk ipucunu veriyor. O kendini fotoraflarla ifade edi
yor. Hele elinde tuttuu o zel albm, el yazmas zel tarih kitab gibi.
Anneden ve babadan, 5 kuak geriye, fotoraflar, belgelerle kotarlm
bir aile tarihi. E bende de biraz fotoraf ve albm manyakl vardr. ok
zendim, ok kskandm. Bunu "Siz de yapn!" projesine dntrmek
istiyor.
Keke birileri ona sponsor olsa, desteklese. Bu ii yaygnlaabilse.
Herkes o fotoraflar grebilse. O belgeleri inceleyebilse. O hatralar
okuyabilse. te yerel tarih. stelik Avrupada yeni trend, yeni eilim.
Aile tarihlerimizden yerel tarihe ulamak. Mualla Hanm, hem kendisi
hem evi hem duvarlar hem albmleri mthi gzel biri. Onun tand
ma ve sizinle tantrdma ok memnun oldum.
Nasl biriktirdiniz bu kadar fotoraf?

122 Zeynep Oral, Fotoraf, Milliyet Sanat Dergisi, Say: 147, stanbul: Austos 1975, ss.

1822.

123

Murat Sezer, Sava Resmi Bltenden reneceiz, Birgn, 22.05.2006.

117

Siz ne diyorsunuz! Benim anneannem, 1890larda fotoraf e

kermi. Evinin iinde karanlk odas bile varm, kendi fotorafn kendi
si tab edermi...
O zaman sizdeki fotoraf merak, genetik!
Tabii, tabii. Anneannem, eskinin Gzel Sanatlar Akademisi me
zunu. O okulun parlak mezunlar Saraya retmen olurmu. Annean
nem de onlardan biri. Sanata, zellikle de fotorafa eilimi varm, btn
aileyi grntlemi. O yllarda fotoraf ekmek, hele bir kadnn ekmesi
evre tarafndan ok ho da karlanan bir ey deil, anlayn artk
Anneniz peki?
Annem, hakim. Hukuk eitimi alyor. Ama o da fotorafa merakl.
O kadar merakl ki, 12 yama kadar, her 6 ayda bir, beni giydiriyor ku
atyor, Beiktataki Canit Beyin Akn Fotorafevine gtrp fotora
fm ektiriyor. O fotoraflar, hala durur. Annem, son derece dzenli bir
insand, hepsinin arkasna daktiloyla tarihini, kiilerin isimlerini ve fo
torafn ekildii yeri yazard. Fotoraf merak ve dzenli olma alkan
l anneannemden anneme, annemden de bana gemi...
Siz, tek ocuk musunuz?
Evet. stelik bu durumdan o kadar memnundum ki, kkken
Bir kardeim olsun ama 12 yanda lsn! isterdim. ocukluk ite,
acmasz oluyor insan, 12 yana kadar onunla oynayacam, sonra o yok
olacak...
Babanz ne i yapard?
O da avukat. Hukuku bir aile bizimki. Annem ve babam, hukuk
fakltesinden snf arkada.
Hep bu evde mi yaadnz? Son zamanlarn minimalist evlerin
den farkl olarak, insana huzur veren muazzam bir yaanmlk var evi
nizde...
50 senedir bu evdeyiz. Bu sene, Bebekteki 50. ylmz. Ondan ev
vel Beiktataydk. Yani ben hayatm boyunca sadece 2 ev deitirdim.
Bebek de Beiktaa bal olduu iin, ailemin Beikta ilesindeki 99.
senesi...
Ailenizden kimse hayatta m peki?
Hepsi sizlere mr. Ne kardeim var benim ne de ocuum. Bir
ben kaldm. Bir de bu albmler, bu fotoraflar...
Elinizde tutuunuz nedir? Aile albmlerinizden biri mi?

118

Yok, hayr, bu zel. Bu, bir proje. Adn Siz de yapn koydum. Laf
olsun diye deil, hakiki manada, herkes yapsn istiyorum. Yerel tarih bu.
u projeyi bir anlatr msnz?
Annemden bana 67 tane ok kaln albm kald. Aile albmleri.
Zannediyorum, benim yamda anneannesinin annesinin fotorafna
sahip az insandan biriyim.
Sylyorum, bizimki arivci ve fotorafa merakl bir aile, o sayede
bu fotoraflar bugne kadar geldi. nce Ben bunlar napim? diye d
ndm. Ben de lrsem ne olacak? Kime kalacak? Ziyan olacakt, k
yamadm, aileme ve yakn evreme ait olan fotoraflar ayrdm.
Sonra?
Onlar, imdi kullandmz trden bir albme yerletirmek iime
sinmedi. Annem, albmleri ciltlettirir, kapaklarn zel yaptrtrd. Ben
de o kapaklardan birini aldm, ona uygun kartonlar kestirdim. Onlarn
arasna fotoraflar yapmasn diye, ince katlar buldum. Limon ka
dym ad. Fakat, fotoraflar takacak kebent bulamadm. Onlar da
Viyanadan getirttim ve bu farkl albm yaptm. inde anne tarafmdan
5, baba tarafmdan 5 kuak herkes var.
Ooo! ahane grnyorsunuz ama ok da gen deilsiniz, sizin 5
kuak gerinizi hayal bile edemiyorum. Ben babaannemin annesinden
tesini bilmiyorum...
Evet, benim annemin annesi, onun annesi, onun annesi ve onun
annesi... Yaklak 175 yllk hatta daha fazla bir tarihten sz ediyorum.
Neredeyse 2 asr! Sonra da bu fotoraflar numaraladm. Ve o her foto
rafla ilgili bazen bir kiiydi, bazen bir semt bildiim her eyi yazmaya
baladm. Hikaye yazdm diyemem, ama ben hatralarm kare kare nak
letmi oldum. Bittikten sonra bir de baktm ki, yazdklarm pekitirecek
belgeler de var...
Nasl yani?
Biz atamayan aileyiz! Annem mesela, hep iki mecmua alrd, biri
elden ele dolard dieri el srlmeden saklanrd. nanmayacaksnz
ama btn tramvay biletlerini saklam. Doduum gnn gazetelerini
saklam. Atatrkn ld gnn gazetelerini saklam. Annesi, anne
min doduu gnn takvimini saklam. Babam, 1947de Ko Ticaretten
aldmz General Electric buzdolab faturasn saklam!
Aman Allahm! Mthi de, ev ple dnmedi mi?

119

Hayr nk ev byk. Ve az ocuk var. Bir tane, o da ben. Sonra

hi tanma yok, 50 senedir ayn ev....
Baka var m yle saklanan eyler?
Saymakla bitmez ki. Anne ve babamn dn davetiyesi, 125 kii
lik yemekli dnlerinin faturas. Alman Hastanesinde benim doumu
mun faturas. Babamn yazhanesine ald deri koltuklarn faturas...
Ben fotoraflardaki insanlar ve olaylar anlattka, parantez ap bu
belgeleri de koymaya baladm. Hem Beikta, Beiktal anne tarafm
hem de Konya Karamanl baba tarafm bir albmde toplam oldum.
Bylece l bir ey kt ortaya. Fotoraflar, fotoraflardan hatrladk
larm ve yazdklarm pekitiren belgeler. Trkiyede daha nce bu ka
dar kapsaml ve muntazam bir alma yapldn zannetmiyorum.
Ne kadar zamannz ald?
Bir buuk sene. Baz gnler hi almyordum, baz gnler 10
saat...
Peki bunu yaparak ne elde etmeyi umuyordunuz?
Bu almann adn Siz de yapn! koydum. Yani fotoraf deyip
gemeyin, siz de benim gibi aile tarihinizi oluturun. Dnsz yarn ol
maz. Zaten artk devletlerin nasl kurulup ykldn anlatan, resmi tarih
anlayn oktan braktk. Yerel tarih nem kazand. Yerel tarihte de
soylu olsun olmasn, bu tr hatralar ok nemli.
Benim anlatmak istediim u: Hepimizin bir aile tarihi var, gelin
bu tarihe sahip kalm. nk aile tarihlerimiz, yerel tarihi oluturuyor.
Bunun iin de baz eylere dikkat edelim...
Ne mesela?
Eski kimlik kartlarmz, tapu senetlerimizi, bir resmi daireye
yazdmz dilekeyi, aldmz bir bileti hoyrata atmayalm, nk on
lar gelecekte yerel tarih dokusu oluturabilir. Ayrca byklerimizden
duyduklarmz not edelim. Hatta onlarn seslerini kaydedelim. Sonra bir
gn yapmadnza piman olursunuz, ama ge olur...
Yl 1930. Darlfnunda, yani stanbul niversitesi Hukuk Fakl
tesinde Ticaret Hukuku dersi. Kap alyor ve Atatrk giriyor. Habersiz.
Anszn. Profesr, Atay hemen krsye davet ediyor, Yok hayr rahat
sz olmayn, siz derse devam edin. diyor ve tesadfen annemin yanna
oturuyor. Annem, Heyecandan baylacak gibi oldum. diye anlatrd
bana. te o ann fotoraf, babam da bu snfta. in ilgin yan, Ata
trkn stanbul niversitesini ilk ve son ziyareti...

120

Mualla Mezhepolu kimdir?

stanbul niversitesi ktisat Fakltesinde okudu. Sonra Robert
Kolej Yksekokuluna retim grevlisi olarak girdi. Derken Amerikaya
gitti. Dnnde evlendi. Adanaya gelin gitti. ukurova Elektrikte al
t. Ayas Kolejinde ngilizce hocal yapt. 6 sene evli kald. stanbula
geldi ve boand. Bir kere evlenmi olmak yetti, bir daha evlenmedi. Yap
Kredide almaya balad. Babas rahatszland iten ayrld. Aile irke
tiyle ilgilendi. Son olarak Robert Kolejde lise son snflara semeli eko
nomi dersi retmenlii yapt. Sonunda kendini emekliye ayrd...
Aye Arman. Hrriyet, 26 Eyll 2006.

6. SLUP BEMZANLATI

Sz ola kese sava
Sz ola kestire ba
Sz ola aulu a
Balla ya ede bir sz.

121
Yunus Emre

slup biem, zanlat szlk anlamyla bir eyin yapl ya da
olu biimidir. Bir sanatnn, bir sanat eidinin, bir sanat devrinin zel
tarzdr, slupu ise genellikle slubu beenilen yazara denir.
Latincesi Stylus olan slup, balmumlu kt zerine yaz yazmak
iin kullanlan sivri ulu bir alet, bugnk anlamda bir tr kalemdir.
Trkede slup kelimesinin anlam gelimesine uygun olarak, s
lup anlay da syleyi gzellii ynnden olgunlamtr. yi slup,
byle deerlendirenlerin gznde, Edebiyat yapmaktr. ve nemli olan
sylenen deil, syleyiin stn olmasdr.124
Genelde slup denilen anlatm zellii, yazarn ya da konuma
cnn kiiliinden doar. Anlatm zelliinin nitelii, cmle kurulular
na, kelime zenginliine ve seimine, itenlie, sanat ve dil anlayna,
kiinin dnya grne, hayal ve sezgilerinin eitliliine, bilgi ve klt
rnn derinliine baldr.125
Dil, ortak olan kelimelerle kurulan cmlelerdir. slup ise ortak
olan cmle biimlerinden, kiisel kullanmaya geitir. Yalnzca kelimele
rin deimesi olarak ele alnamaz. Dildeki deimeler, toplumsal ve en
telektel eilimlere baldr. Romantizmin, realizmin, sembolizmin,
halkln, blgeciliin birer slubu vardr.126
Baz romantik slup dknleri; suyu, havay, gnei, ku sesini,
kendilerince gzel bir biimde yan yana getirdiklerinde, ok baarl bir
i yapm olduklarn sanrlar. Gerekte ise, bu bouna bir savunmadan
baka bir ey deildir. nk gnmzn slup anlaynn, bu dnce
tarzyla hibir ilgisi yoktur. slup kelimesinin, baka dillerdeki karl
da, bu terimin daha geni ve biraz daha deiik biimde anlalmasn
gerektirmektedir.
Denemeci, eletirmen ve roman yazar Christopher Morley, slup
tan sz ederken yle demektedir:

124 Enise Kantemir, Yazl ve Szl Anlatm, Engin Yaynevi, Ankara: Kasm 1997, s. 192.
125 Sebahat Emir, Kompozisyon Yazma Sanat, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn,

stanbul: 1986, s. 77.

126 Cengizhan Yurdanur, Trk Edebiyatna Analitik Bak, Reba Yaynlar, stanbul: 2000,

ss. 211212.

122

yi ya da kt slup diye bir ey yoktur. nemli olan syleyi tar

znn, maksad ifade edip etmediidir.
Yzyllar nce yazlm klasikleri lmezletiren, onlardaki fikir,
ruh, duygu kadar, bunlarn anlat biimi, yani sluplardr. Buna kar
lk, dn denecek kadar yakn 3040 yl nce yazlm eserler tekrar
incelendiinde, szcklerin bu zaman iinde uradklar anma ve an
lam deiiklikleri bir yana, anlatlmak istenen konuyu, aklkla kavra
maya bile olanak yoktur.
Ahmet Haim, slup Hakknda Bir Mlahaza balkl yazsnda:
Daha dnk air, slubuna srd alacal renklerle, bir hafta iinde
soluk bir eski elbise zavalllna derken, sfatsz, tebihsiz, istiaresiz
Homeros saf bir billur ehram gibi, hala gnein klarn gnee akset
tirip duruyor. derken, bunun nedeninin ssl, zentili yazmak yerine
kiisel, ak seik, yaln yazmak olduunu belirtmitir.
Buffon: Yalnz iyi yazlm eserler sonradan gelenlere kalr; bilgi
okluu, olgu gariplii hatta bululardaki yenilik, lmezliin garantileri
deildir. Eer bunlarn bulunduklar eserler zevksiz, asaletsiz ve dehasz
yazlmlarsa mahvolup giderler.
nk bilgiler, olgular ve bulular kolayca uar, deiir ve hatta
daha usta kimseler tarafndan tekrar eser haline getirilir. Bunlar insann
dndadr, slup insann kendisidir. slub beyan ayniyle insandr
slup, ne uan, ne kaan, ne bozulan bir eydir. demitir.127
Bu, slubun filozofa bir tanmdr. Her yazarn kendine zg bir
anlatm vardr. ok okuyan kiiler, ad, imzas bulunmayan yazlar
okuduklarnda, bunlarn hangi yazarlara ait olduklarn anlamakta asla
glk ekmezler. te bu anlamay salayan, anlatm zellii, yani s
luptur.
slup hakknda bir gr de yledir:

Atilla lhan daha sonralar birok ynleriyle uzun uzun incele

dim. Hemen sylemeliyim ki, ozanmz bu dnyaya, Allah vergisi byk
bir airlikyazarlk kabiliyetiyle domu. Hangi trde olursa olsun, ken
dine zg bir sezi, duyu ve anlat gc var.
imdi bana, onun imzas olmakszn bir iir ya da bir dz yaz ver
seler, belki de ksa sren bir tereddtten sonra, Bu iir, bu dz yaz Atil
la lhanndr. diyebilirim. Baka ozanlara benzemiyor, onun duyular,
syleyileri.
127 Kantemir, a. g. y. , s. 193.

123
Baki Sha Edipolu, Bizim Kuak ve tekiler

Dar anlamda slup: Bir devir edebiyatnn kulland dili gsterir.

Tanzimat Edebiyat slubu gibi deyimler, o devir edebiyatlarnn kul
landklar dilleri anlatr.
Geni anlamda slup: Yazarlarn anlatmdaki kiiselliklerini kap
sar. Bu ise, onlarn ruhsal yaplar, kullandklar dil, bu dilin anlatm g
c, okuyucunun anlay, anlatlmak istenen konu ve yazld devredir.
Konuyu, belli bir ileti asndan ileyip yazya dntrrken ya
zar, szckler evrenine uzanr. letisini yanstmak, okurla en doru ve en
kestirme iletiimi kurabilmek iin szckleri seer, sralar. Bunlar ses
ve anlam ilikilerine gre dzenler. Yaz ve yaraty oluturan elerden
biri de budur. Eski deyile slup, yeni adlandrlmada biem denir
buna.128
Bu seim ve dzenleme, yazarn hayat yorumlamasyla gerekle
ir. Yazarn yaad evre, kullanlan gnlk dil ve o dnemde kaleme
alnm yazlar, bu konuda yazara katk salamaktadr. Yazarn olutur
duu yazlarda bunlar grlebilir. Bu konu, slup bilimin temel inceleme
alann da oluturmaktadr.129
Trk edebiyatnda Recaizade Mahmut Ekremin biimsel grne
nem vererek yapt ayrm, Cumhuriyet Dnemine kadar geerli ol
mutur. Bu ayrma gre trl slup vardr:
a slub adi sade slup ,
b slub mzeyyen ssl mecazl slup ,
c slub ali genellikle dini metinlerde yer alan etkileyici tondaki
slup .
Yeni Trk edebiyatnda dolaysz anlatm yolunu izleyen sade s
lup yaygnlamtr. Biim bakmndan, her edebiyat trnn zel bir
slubu olduu da kabul edilmitir epik slup, lirik slup v.b. . Ancak
gnmzde slup bilim, bu snflamalar bir yana brakarak her yazarn
kiiliini, sanatn ve evrimini ortaya koyan zel slubunu incelemekte
dir.130
Suut Kemal Yetkin, slup zerine balkl yazsnda unlar ka
leme almtr:

128 zdemir, a. g. y. , s. 27.

129
130

Yurdanur, a. g. y. , s. 207.
Meydan Larousse Ansiklopedisi, Cilt: 12.

124

slup bir zaferdir, demitim. Ama, bu szle bir irade mucizesi

olan, insann zdd bulunan tamamyla suni bir slup olabilir, demek
istemiyorum.
nk slup, realiteyi bir i ahenge ayarlamaktan ibaret olduuna
gre, Buffonun dediinin aksine, sanatnn zdd olan bir slup elbette
tasavvur olunamaz.
Ve elbette kendini bulmu bir sanatnn, birka slubu olabilece
ini dnmeye de imkan grlmez. Buradaki sunilik, tabii olann taklidi
deil, tabii olann, sanatnn i ahengine gre yeniden terkibidir.
Bu manada alnan suni ve sunilik, sanatn ve slubun en tabii ta
raflardr. Ksacas, bir sanat eseri, insan olan sanatnn deil, sanat
olan insann nasl ifadesi ise, slup da, insan olarak konuan romancnn
deil, romanc olarak konuan insann ifadesidir. Hem zaten slup, sana
tn kendisi deil de nedir?
Vedat Gnyol bir syleisinde zanlat ile anlatc arasndaki
ilikiye deinirken unlar belirtmitir:
Biemi yle tanmlyor ders kitaplar: Deien szck gruplar
arasnda, deimeyen anlatm zellii. slup insann ta kendisidir. n
san, sapna kadar insan Bir Reat Nuri neyse, ykleri, romanlar da
ylesine insand, insancayd.
Ahmet Rasimin, o anasna ve de midesine dkn gzel insann,
uyumlu szck dizeleriyle ssledii yazlarndaki biem ustalnn ya
nnda, Falih Rfknn ulalmas g bir yaz becerisi, biem iin uyulma
s gereken rneklerdendir.
Bu ara, duygunun duygusalln, insan sevgisinin, ete, tene dayal
sevginin, ban alp giden, snr tanmaz, zgr anlatm ustalnn ba
n eken Sait Faiki saygyla anmak gerekir.

6. 1. Kelimeleri Seme ve Kullanma Sanat

Fikirler arasndaki balantnn belirtilebilmesi iin, duygu, dn
ce ve grler, kesin hkml, ksa cmlelerle anlatlmaldr. Cmleleri,
bir yn edebi sanatlarla sslemek ve sanat yapmak hevesine kaplma
mak gerekir. Byle yaplrsa, fikirler geri plana itilmi ve yaz anlalmaz
hale getirilmi olur.
Bir metinde, mecaz ve benzetme gibi edebi sanatlar yerli yerinde
kullanmak gerekir. Bunlarn, yaznn zn kaybetmeden fikirle perin

125

lenmi olmasna allmaldr. Sanatlar, gerektii zaman kullanlmazsa

yaz deerinden kaybedebilir.
Szckleri seme, kullanma sanatdr biem. Tmce dzeni, sz
cklerin soyut ve somutluu; sfatlar, adlar, eylemlerin kullanm; kar
latrmalar, eretilemeler, mecazlar, simgeletirmeler, kiilendirme ve
canllatrmalar gibi dilsel yaplandrmalar, tmyle zanlaty olutu
rur.131
Gerek slup, gereksiz, baya olan her szc reddeder. Byk
yazarlarn el yazmalarnn incelenmesi, bize msveddelerindeki baz
szcklerin sonradan atldn gstermektedir.
Szgelimi Chateaubriandn, Martyrs adl eserinin msveddesinde:
Gzlerime nasl bir manzara almt. Gemi bir kydan tekine uzanan
bir kum tabakasna saplanmt. diye yazldr. Basl metinde ise: Ne
grnm... gemi bir kum tabakasna saplanmt. Omurgadan iki ok at
m ileride, dalgalarn zerinde kaygan ve yeil kayalk... Chateaubriand
gzlerime almt ve bir kydan tekine uzanan szcklerini be
enmeyerek kaldrmtr.
Victor Hugoda da: Ayn karanlk hlyasyla dolan byk ve es
mer orman msralarndaki ayn karanlk hlyas gibi aire ok alelade
gelen szcn atld ve iirin, Ayn geni hlyasyla dolan byk ve
esmer orman biiminde kaleme alnd grlmektedir. Karanlk sz
cyle geni szc yer deitirmitir. Bylece imge deimi ve
duygusal titreim, ruhu etkilemitir.
Yine Victor Hugo, insanst bir ehir olmas gereken Kaybolmu
ehir tasvirinde, nce: Orada korkun, vahi bir ehir vard... diye
yazm; sonra bu vahi ve korkun grnmesi gereken ehrin bu nitelik
lerini deitirerek: Orada tulalardan yaplm bir ehir vard... diye
yazmtr.
Pascal, nsan, doal slubu grd vakit hem arr, hem mem
nun olur; nk, bir yazar greceim diye beklerken, karsnda bir in
san bulmu olur. der.132

6. 2. slup zellikleri
Anlatmn amac, karmzdakini inandrmak ve etkileyebilmektir.
Yani okuyucuyu ya da dinleyiciyi kendi duygu, dnce ve hayal dnya
131 zdemir, a. g. y. , s. 27.

132 Kantemir, a. g. y. , s. 196.

126

sna ekebilmek ve bu yolla onun zevk almasn salamaktr. Bunun iin

de anlatmn bir takm niteliklere sahip olmas gerekir.133
yi bir yaz yazmak iin emek, aba ve disiplin arttr. Bunun yan
sra iyi yaz yazabilmek iin, kullanlacak dili de iyi bilmek gerekir. Yani,
dilin varolduu gnden bu yana kullanlan kelimeleri alp onlardan en
iyi yerlerde, en etkin biimde yararlanmak, iyi yaznn ilk kouludur.134
Baarl bir yazda gzel bir slup salamann teki koullar ise;
anlatmda aklk, duruluk, akclk, yalnlk, kiisellik bulunmasdr.

6. 2. 1. Aklk
Yaznn amacnn rahata anlalr dzeyde bulunmas, szckle
rin iyi deerlendirilip yerinde kullanlmas, cmlelerin dzenli, dolam
basz sralanmasdr. nce, anlatlacak konu, yazarn zihninde aka
belirlenmeli, sonra anlatma kurallarna uygun olarak sylenmelidir.
Goethe: Bir yazarn slubu, genellikle mizacnn damgasn tar;
bir insan ak bir slupla yazmak istiyorsa, nce kendi ruhunda aklk
olmal; slubunda ycelik olmasn isteyen de, nce yksek bir karakter
tamaldr. demitir.
Ak konuan kii, karsndakinin soru sormasna frsat vermez;
Ak konu. dedirtmez. Ksacas aklk; bir szn, bir yaznn kolay ve
yorulmadan anlalma niteliidir.

6. 2. 2. Duruluk
Szn, gereksiz szcklere yer verilmeden amac anlatabilmesidir.
Bir dncenin, bir duygunun, bir olayn, ak ve seik, en kestirme bir
biimde, az szck ve ksa cmlelerle anlatlmasdr. Haber ya da rpor
taj gibi gazetecilik yaz trlerinin hedef kitlesi herkesdir. Baka bir
anlatmla toplumun btn katmanlardr. Bu nedenle duru bir yazda ve
szde aprak cmlelere yer verilmez. Hayatta en hakiki mrit ilim
dir. sz, bir duruluk rneidir.

6. 2. 3. Akclk
Szn ve yaznn, hibir ses prz tamakszn, hibir taknakl
olmakszn, rahat bir akla sylenmesidir. Akclk tayan bir yazda ve
133 Emir, a. g. y. , s. 79.

134 Msrl, a. g. y. , s. 84.

127

szde, iki anlaml szcklere ve szck tekrarlarna, taknakl seslere

rastlanmaz. Szck, cmle ve fikirler tam bir kaynama halindedir.

6. 2. 4. Yalnlk
Gsterisiz, sssz, ksa ve itenlikle yazlm, gl anlam tayan
sz ve yazda yalnlk vardr. Yaln anlatmda, gereksiz sanatlara, yp
ranm szcklere, zentili cmlelere yer verilmez. Anlat, basit kelime
lerle ksa, z ve anlalr bir biimde srdrlr.

6. 2. 5. Kiisellik
Dnce, duygu, gzlem, bulu ve hayal gcnn yazl anlatmda
ki olgunluk derecesi, yazarn kiiliini kapsar. Gerekleri kavray, duyu
ve anlatndaki farkllk, onun, belirli bir kiiliini ortaya koyar ki, ite
btn bu zellikler yazarn slubundaki kiiselliidir.135

6. 3. slubun teki Nitelikleri

Anlanlarn yan sra szl ve yazl anlatmlarda; belginlik, canl
lk, zllk ve denge gibi nitelikler de bulunmaktadr.

Belginlik, dncenin belirli, eksiksiz ve snrl olarak anlatlmas

dr. Belgin anlatmda kesinlik vardr.
Canllk, anlatmn hareketli, konunun gzler nnde serilmiesi

ne zellik tamasdr.

zllk ise sz ve yaznn az szckle isteneni verebilmesidir.

Denge de, yaznn ya da szn tmndeki elerin ana fikrin ev

resinde orantl olarak bulunmasdr.

te yandan, yazarn anlatmndaki canllk dirilik ve tazelik, genel

likle uygun anlatm biiminin uygun yerde ve uygun durumda seimine
baldr. Bu seimi belirleyen de yazarn konusuna yaklam biimidir.

Yol Rehberiniz Mehmet Yain Olsun

Mehmet Yain, Uzaknamede bizi, yaadmz snrlarn tesine
alp gtrmt. Grlecek, yaanlacak yerleri ylesine ustalkla anlatt

135 Kantemir, a. g. y. , s. 195.

128

ki, kitab daha bitirmeden, birden iinizden geeni tahmin edebiliyorum:

Yolcudur Abbas, balasan durmaz.
Yeni kitab Yaknnamede, Trkiyeyi geziyor Yain. , sylei, ki
tap fuar olmadka, yerimden ayrlmayan benim gibi birisi bile; en
azndan, ballandra ballandra anlatt, damak atlatan yemekleri ye
mek istei duyuyor.
Benim akll bir dostum, kitap tantma yazlarnn ilevi konusun
da yle der: Kitap hakknda bir yaz, bende o kitab okuma istei
uyandrmal. Bu gr bence gezi yazlar iin de geerli.
Gezi rehberi, gezi tantm yazs ile Mehmet Yainin yazlar ara
snda ne fark var? kisi de kuru bilgi verir; hangi yoldan gidersiniz, nere
lerde kalabilirsiniz, hangi lokantalarda iyi yemek yiyebilirsiniz, grle
cek yerlerin listesi de eklendi mi, yaz grevini yapm, ilevini baaryla
tamamlam olur.
Ben oraya gitmeye karar vermisem, bu tr bir rehberi almakla
yetinirim. Ama hibiri beni yolculuk konusunda, rahat koltuumdan
kalkmaya ikna edemez. Oysa Mehmet Yain, bu gezilere i dnyasn,
duygularn, edebiyat tadn katt iin beni etkiliyor.
Kendisi de biraz gezgin olan Nedim Grsel, kitaba yazd n
szde bakn ne diyor:
Onun, haritay nne serip gezdii lkeleri krmz raptiyelerle
iaretleme alkanl olduunu biliyorum. Bu kez raptiyelerini lkemi
zin corafyasna saplyor. Ve gelincik tarlasna eviriyor Trkiye harita
sn.
Yainin eliinde doudan batya, kuzeyden gneye, yalnzca b
yk kentlerine deil en kk ky ve kasabasna varncaya dek, Kle
binin nl iirindeki Ardahandan Edirneye dolayoruz. Akdenize bir
ksrak ba gibi uzanan yurdumuzu.
Bu yolculuk boyunca esiz grntler giriyor araya, yollara dp
dere tepe dz giderken yalnzca gzellikler deil irkinlikler, arpklk
lar, yoksul blgelerin makus talihinden kaynaklanan hakszlklar da
gryoruz...
Yain, yola kmadan nce gidecei yerler hakknda bilgi ediniyor;
baka yazarlarn ayn corafya iin yazdklarndan da yararlanyor. Ken
di gzlemlerini Strabon, Evliya elebi, Ahmet Hamdi Tanpnar gibi usta
larn yazdklaryla harmanlayp yle sunuyor okura.

129

Gezginin ruhu arya uyar. Mehmet Yainde olduu gibi. Diyelim,

kar yad da gidemedi. Birden iine bir sknt ker. Kar erir erimez,
hemen yollara koyulur.
Yazlardan holandm bir yan da, gittii yerlerdeki lks lokanta
lardan, be yldzl otellerden sz etmemesi.
Diyeceksiniz ki, Anadolunun her yerinde be yldzl otel mi var?
Olanlardan da sz etmiyor. nk inanyorum ki, o yrenin, yerin zelli
ini hibir zaman bu kiiliksiz oteller yanstmaz. Bir aile evi, bir esnaf
lokantas, bir balk meyhanesi, tavankan bir ay, orann scakln,
insan scakln daha doru verir.
Zaten insanolu niye kilometrelerce yol kat ediyor? Bunlar gr
mek iin. Bir gezginin ruh halini ok iyi veriyor. O yere varnca, aka
mst bir viskiyle kendisiyle ba baa kalyor.
Geziye kmadan nce, o ehir, blge zerine aratrmalar okuyor,
nl gezi kitaplarn hatmediyor sonra yola kyor.
Yol izlenimlerini dikkatle okuyun.
Van, Van Gln, Edremiti edebi tasvirlerle anlattktan sonra,
sra Vann kahvaltsna geliyor. Kolesterol yksek bir insann dorusu
dayanamayaca lezzette bir kahvalt. sterseniz masada bulunanlar
birlikte okuyalm:
Masann stn ssleyen yiyeceklerden aklmda kalanlar unlar
d: Un, yumurta ve yala yaplan murtua, tandr kayma, tereya ve
kara kovan bal arlarn dalardaki ei benzeri bulunmayan ieklerden
yaptklar baln lezzeti anlatlr gibi deil , otlu peynir bir nevi sarmsa
andran sirmu otuyla yaplan peynirin tad dillere destan , bir tr ca
ck torba yourdu, kini, salatalk, sivribiber, taze soan ve tereyayla
yaplyor; ekmein stne srlerek yeniyor , ball yumurta, gavut te
reyanda kavrulmu budayn stne bal dklerek yaplyor ve tam
bir kalori bombas , birka eit meyve, tabii ki scak scak lava ekmei
ve rek. Tm bunlarn yanna iecek olarak ay veya st ikram edili
yordu. Ben tavankan ay tercih ettim.
Mehmet Yain, gittii yerler hakknda bilgi verir, hatta sras gelir
se orann ekonomik durumundan bile sz eder. Vana gelen turistlerin
11 Eyllden sonra nasl azaldn, bir kentte ticaret yaamnn nasl
aksadn, bitme noktasna geldiini bize iletir.
ok sevdiim, Trk tiyatrosunun nemli oyun yazar Cevat Fehmi
Bakutun Harputta Bir Amerikal piyesinden sz eder; zaten gezgini
mizin buraya sapma nedeni, bu benim de ok sevdiim oyundur.

130

Oyunda kentin fakirlemesi yle dile getirilmiti: ar kentin

yreiydi. nce ar durdu, ardndan lm geldi. Btn kent ld. Tpk
yrein durmasnn ardndan lmn gelmesi gibi...
Evliya elebi de oray anlatrken, Sultani ars 600 dkkandr.
Dkkanlar gayet gzel ve muntazamdr der.
ehirleri gezerken, sk sk Ahmet Hamdi Tanpnarn Be e
hirine gndermeler yapar.
Yerel mutfak, lokantalarda deil, evlerde yaar. Nitekim Kayse
ride bir lokantaya mahalli yemekleri sorduunda u yant alr: Kayseri
yemekleri evlerde pier.
lgi ekici, deiik bir gezgindir Mehmet Yain. Szgelimi bir rnek
vereyim: Kemal Anadolun roman Byk Ayrlkn peine der, yol
haritas bu kitaptr. Kemal Anadol, mutlaka Celebin Yerine git. demi.
O da bakn neler neler bulmu orada:
Celebin Yeri, limann hemen karsndayd. Kyya sralanan res
toranlara baklrsa, Foa yeme ime konusunda gemiini inkar etmi
yordu.
Belgeler, delimen denizcilerin lkesinde, 1900l yllarda tam 16
tane arap ve rak fabrikasnn bulunduunu belirtiyordu. Yine o yllarda
kasabada 46 meyhane vard ve hemen hepsi her gece tklm tklm dolu
yordu. O zamanki sakinlerine gre dnyada en gzel rak ancak Foada
iilebilirdi.
Gnn yorgunluundan sonra odasna ekilir, Herman Hesse
okur:
Yaylada yatma vaktiydi. yanmda Herman Hessenin Bozkr Kur
dunun D Yolculuklar adl kitabn getirmitim. Tatl bir yorgunluk
iinde okumaya baladm. Her satrndan ayr bir keyif alyordum.
Hessenin gezginlerle ilgili yazdklarn defterime not aldm:
Biz gezginler, hepimiz ayn hamurdanz. Seyahat etme drtmz
ve servenci ruhumuzun byk blm aktr, ehvettir... Seyahat ro
mantizminin yars, serven beklentisinden baka bir ey deildir. Dier
yars da, ehveti farkl bir yne kaydrp, yok etme eiliminin bilinsiz
bir gstergesidir. Biz gezginler ak arzularn, doyumsuzluk uruna ko
rumaya ve kadna ait olan sevgiyi, kylere, dalara, gllere ve uurumla
ra, yollardaki ocuklara, kprdeki dilenciye, ayrlardaki srlara, ku
lara, kelebee datmaya alz..

131

Kitapsz yapamaz gezgin, gittii yerin tarihini, corafyasn, sana

yisini, hele hele insann mutlaka kitaptan okuyacak, sonra yaayacaktr.
Vadideki Tablo: Gynk bunun iyi bir rneidir:
Gynkte bir Gynk Kitab bulacam hi aklma gelmezdi.
nk gittiim hemen hemen her ilde, oralar anlatan kitaplar aram
ama bulamamtm. Kaymakam Selim apar tarafndan hazrlanan kitab
grnce, armadm desem yalan olurdu. Bu kitap sayesinde ileyi daha
bilinli gezme olana buldum.
Damak atlatan tatlar konusuna hi girmeyin, yoksa kilo almaya
balarsnz, hele tam yaza girdiiniz gnlerde, onun gzergahn izleyin
ama tavsiye ettii yemeklerden uzak durun tabii durabilirseniz eer.
Mehmet Yainden gelecekte bir yerel yemekler kitab bekli
yorum. Gerekten ehirde yaayanlarn lezzet reetelerinin bu kitaptan
sonra deieceinden kukum yok. O yemekleri okuduunuzda, Anado
lunun oktan fzyon mutfan kefettiini fark edeceksiniz.
Yaknnamenin ihmal edemeyeceiniz bir blmn okumalsnz
mutlaka. Bu da stanbul Yazlardr. Dilde Yalnz Dolatm..., Kltr
Bakentinin Fenerini okuduunuzda bu ehrin, Boazn unutulmazl
n, vazgeilmezliini bir kez de Mehmet Yainden okuyacaksnz.
Fener semtinin zirvesinde krmz tuladan yaplm, Victoria d
nemi slubunda dev bir yap vardr. Megalo Skola, yani Byk Okul de
dikleri Fener Rum Lisesi de bu binada bulunur. Okul hala aktr; ama
snflarn dolduracak kadar renci yoktur. Eer bu muhteem binann
yannda durup, bugnk Fener semtine bakacak olursanz unlar g
rrsnz:
Darack sokaklar, ou yklmak zere olan drt katl cumbal,
kagir evler. Bu yal ve yorgun binalarda hala yaam srmektedir. Yaa
yanlar, evlerinin krn dkn, renkli badanalarla rtmeye alm
lardr. Onun iin bu evler, ar makyajla krklarn rtmeye alan
yal kadnlara benzerler. Balkonlara gerilmi iplerdeki ypranm, renk
leri solmu amarlar, Haliten esen rzgarla uuup dururlar. Tm bu
manzaraya baknca, Fenerin yoksul bir semt olduunu hemencecik an
larsnz. Bu semtte hi kimse, yoksulluunu saklama gayreti iinde de
ildir zaten. Fenerin bugn yoksuldur ama gemii hi de yle deildir.
Tarihi lber Ortaylya gre buras, 1500 yllk tarihin skt bir dn
ya tiyatrosu dur.
Trkiyeyi Mehmet Yainin rehberliinde dolan, Anadoluyu ka
r kar dolatktan sonra stanbulu gezin.

132
Doan Hzlan. Hrriyet Cumartesi, 03 Haziran 2006.

133

7. ANLATMA ANLATIM

Babam byk bir dnce adamyd. renimimin iyi ksmn on
dan grdm. En sevmedii ey, anlalr olmamakt. Elime kalem aldm
gnden balayarak 1903te lmne kadar her yazdm yazy ona oku
dum. Her yazm, bana, yksek sesle okutmak alkanlndayd. Bu yzden
sknt ekiyor; ama yararlanyordum da.
nk, arada beni durdurur ve: Ne demek istiyorsun? der; ben de
ne demek istediimi daha basit bir ekilde anlatrdm. O da: 0 halde, niye
byle anlatmadn! der ve eklerdi:
Anlatmak istediin bir eyi samal bir fiek atp datacana,
syleyecein sz ta kalbinden vuran kurun kullan.
Woodrow Wilson 136

Bir fikir, bir duygu, bir sorun ve bir olay, szle ya da yazyla an
latma ilemine anlatm denilmektedir. Anlatm biimleri genelde dr
de ayrlr:

7. 1. ykleme Anlatm Biimi

Okuyucuyu olaya katma ve heyecanlandrma amac gdld
zaman, ykleme Anlatm Biimi kullanlr. ykde temel, olaydr. Bu
anlatm biiminde ilenen fikir, olaylar iindedir ve her ey hareket ha
lindedir; yani olaylarn ak, zincirleme geliir ve hareket esiyle birbi
rine balanr. ykleme, eylem halindeki olgularn anlatlmasdr.
ykleme Anlatm Biiminde temel eler: hareket, zaman, an
lam, yer, kiiler ve anlatcdr. Nasl her eylemin bir ortaya k, bir geli
im bir de sona eri durumu varsa ykleyici anlatmda da byle bir ak
grlr. Bir durumdan bir duruma geme, bir aamadan bir aamaya
dnme, bu tr anlatmn belirleyici zelliklerindendir.
Bu zelliinden tr, okuyucu eylem iinde yaar; srekli bir de
vinim iinde bulur kendini. nk belirli zaman dilimi iinde olay ve
olgular ya birbirinin uzants olarak ya da geriye ve ileriye sraylar
yaplarak verilir. Ancak bu olay ve olgular dizisi birbirine balantl, an
laml bir btn oluturur.137

136 Dale Carnegie, Sz Syleme ve Baarma Sanat, Deniz Kitaplar Yaynevi, stanbul:

ubat 1993, s. 252.

137 zdemir, a. g. y. , s. 31.

134

7. 1. 1. Hareket
Hareket: Bir cismin durumunun ve yerinin deimesi, kprdama,
kmldanma yani devinimdir. Belirli bir amaca varmak iin birbiri ar
dnca gerekletirilen ilerlemeler olarak da adlandrlr, hareket. Edebi
yat dilinde hareket, yazy duraanlktan kurtarmak iin yaplan giri
imler olarak da tanmlanr. Bir sahneden tekine gei, hareketi dou
rur ve bylece hareket, olgularn birbirini etkilemesiyle oluur. Olayn
gelimesi ve balay, hareket unsuruyla salanm olur.

7. 1. 2. Zaman
yklemenin ikinci esi, balangc ve sonucu olan zamandr.
Belli bir zamanda balayan olay, gene zamanla balantl olarak geliir.
nce olayn balay serim blm, sonra gelimesi dm blm,
en sonra da zm blm son buluu anlatlr.
Zaman da bu blm iinde bir gelime gsterir. Fakat bu hal
kesin deildir. Bazen, sonu blm k noktas seilebilir. Yazar, kah
ramann yaad en ilgin andan yksne balayabilir ve olay sras
deiir. Bylece, ilgin an balama noktas olunca, geriye doru batan
geen olaylar anlatlr.138

7. 1. 3. Anlam
ykleme, eylem halindeki olgularn anlatm demektir. Baka bir
deyile, yaam eylem halinde sunma demektir. Eylem, aralarnda ne
densonu, etkitepki ynlerinden ilgi bulunan ve anlam btnl ta
yan olu ve bulular zinciridir. ykdeki zamann btnlk gstermesi,
eylem ynnden de btnl salar. Bu salanta, insanlarn da rol
byktr.

7. 1. 4. Yer
Olay bir yerde geecektir. Bu yer, yklemede belirtilmelidir. Ola
yn getii bu yer, ne kadar canl anlatlr ve ayrntlaryla tantlrsa,
kiilerin karakterleri ve yknn anlatm da o derece doallk kazanr.
Olaylarla balantl olarak yer deitike, olaylar da deimi olacaktr.

7. 1. 5. Kiiler
138 Kantemir, a. g. y. , s. 197.

135

yknn temel elerinin banda, kiiler gelir. nk olaylar ki

iler yaar ve olaylar iinde kiilerin heyecan, zlem ve tutkular anlat
lr. Kiilerin tantlmasna, karakter izme de diyebiliriz. Bu da fiziksel
ve ruhsal portre incelemesidir.
Karakterler, yazar tarafndan tantld gibi sbjektif metot
okuyucu ve seyirciler tarafndan eylem ve davranlarn ele alma, ko
numalarn inceleme, zmleme gibi objektif metod yntemlerle de
izilir. Arada bir sbjektif ve objektif metodun birlikte kullanld da
grlr.
Kiilerin kiiliklerini ren nitelikleri, ayrntlaryla verebilmek,
yani karakterlerini zebilmek iin eylemlerini incelemek, olaylarn
ak iinde onlarn istek, duygu, heyecan, zlem, drt ve tutkularn
belirtmek ve davranlarna yn veren ana gdy bulup, gzler nne
serebilmek gerekir.

7. 2. Betimleme Anlatm Biimi

Betimleme Anlatm Biimi, belli bir konuda izlenim kazandrmak
istendii zaman kullanlr. Betimleme, varlklarn durumlarn, zellikle
rini, szcklerle resim izer gibi anlatmdr ve okuyucunun gzleri
nnde canlandrmadr.
Bu yntemde, betimlenecekler iyice grlp tannmal, ayrntlar,
zellikleri ne karlmaldr. Ayrntlarn seiminde ok dikkatli olun
maldr. Varlklar birbirinden ayran zellikler, bilinli olarak saptanma
ldr.
Betimlemede ayrca dikkat edilecek noktalar unlardr:
1. Birlik, ayrntlar bir izlenim verecek biimde birletirmektir.
2. Canllk, kendimizden bir ey katmaktr.
3. Ayrntlarn sekinlii, nitelikleri vermektir.
4. Dzenleme, uzaktan yakna doru bir anlatm yoluyla nce ge
nel grn belirtmektir.139
Betimleme, grme, iitme, tatma, dokunma, koklama gibi duyu
organlarmz araclyla varlklarn belirleyici niteliklerini alglama, bu
nitelikleri belirterek onlar grnr klmaldr.
Betimleyici anlatm, okuyucularn duyularna, imgeleme glerine
seslenir. Baka trl sylersek: Yazar, d dnyadaki varlklarla ilgili
139 Kantemir, a. g. y. , s. 217.

136

izlenimlerini, okurlara da aktarmak ister. Bunun iin de bilinli ve titiz

bir gzlem yoluyla ayrnt seer; setii ayrntlar imge oluturacak bi
iminde dzenler.140
Ancak bir yaz, batan sona dek betimlemeyle yazlmamal; betim
leme teki anlatm biimlerini desteklemeli ve onlara canl bir nitelik
kazandrmaldr.

7. 3. Aklama Anlatm Biimi

Herhangi bir konu hakknda bilgi vermek ya da bir ey retmek
istendiinde, szgelimi bir tarihi olgunun anlatm, bir deyimin ak
lanmas, insan salnn korunmas , Aklama Anlatm Biimi kullan
lr.
29 Ekim 1923 hakknda bir yaz yazmak gerektiinde, Aklama
Anlatm Biimine bavurulur. Burada, anlatmn ak, kesin ve yaln
olmas gerekir. Fikir yazlar, bu anlatm biimiyle yazlacandan, sz
ckler, szlk anlamlarnda kullanlmal; ssl, sanatl, mecazl anlata
yer verilmemelidir.
Aklama Anlatm Biiminde nce ama, ak ve seik olarak or
taya konur ve anlatm srasnda da gerekirse rneklere, tanmlamalara,
karlatrmalara, bakalarn tank gstermeye gidilebilir. Aklamal
anlatmda dikkat edilecek hususlar unlardr:
1 Konuyu iyice kavramak,
2 Bilgileri doru ve dzenli olarak vermek,
3 Gerektiinde levha, grafik, istatistik, resim gibi gereler kul
lanmak,

4 Konunun ayrntlaryla aklanmasnda rneklerden ve kar

latrmalardan yararlanmak,
5 Ak, seik, yaln, sade ve sssz bir anlatm gerekletirmek.

7. 4. Tartma Anlatm Biimi

Yaz ve yaznsal yaratlarda yer alan anlatm biimlerinden biri de
tartma anlatmdr. Bir yargy, bir dnce ya da neriyi, rtme ya
da deitirme amacyla bu anlatm biimine bavurulur. Bunun iin de
zerinde durulan dnce, yarg ya da neriler nce ayrntlaryla ak

140 zdemir, a. g. y. , s. 32.

137

lanr. Sonra neden doru deil de, geersiz ve yanl olduu gsterilir.
Nedenlere balanmazsa, inandrc olmaz anlatm.141
Yazdaki ama, okurun yerlemi kanlarn deitirmek ya da
herhangi bir konuda yazar gibi dnmesini salamaksa, Tartma An
latm Biimi kullanlr. Bylece okur, istenen davran ve dne y
neltilmeye allr.
Tartma Anlatm Biimi, ok yaygn bir anlatm biimi olmasna
ramen, bazen Aklama Anlatm Biimi olarak da adlandrlr. Akla
mann amac bilgi vermek; tartmann ise bir fikir atmasn ve d
n ayrln ortadan kaldrmaktr.
Tartma Anlatm Biiminde baar salamak iin:
1. Konuyu ve konu zerinde ileri srlecek neriyi iyice kavramak,
2. Kantlar iyice semek, Bunlar dncelere dayanak olacak fi
kir ve bilgilerdir.
3. Konu dna kmamak,
4. Kar klan fikrin, doru olmayan ynlerini bulmak ve ortaya
koymak,
5. Konunun gerektirdii lde, rneklere karlatrmalara, ista
tistiklere bavurmak gerekir.142

Anneler Korkmaz
Mine gitti, stanbulda.
Sevgilim randa.
Koca evde Alya ile ikimiz yalnzz.
Alya uyuyor.
Yok canm, ben korkmam. Neden korkacam ki? Karanlktan m?
ocuk muyum ben? Ruhlardan m? Kazk kadarm ben. Hem anne ol
dum. Daha ne olsun? 82 santim boyunda, 13 kilo 400 gram bir kzm var
benim. Byle ufak tefek efektlere pabu brakacak halim mi var?
Ama nedendir bilemiyorum, u rzgargl sinirimi bozuyor.
Dardan in in sesi geliyor, hayalimde baka bir eye dnyor.
Biraz evvel balayan sebepsiz l meltemi de bana dman.
Sesler ve glgeler yaratarak, sinir ularmla oynuyor.
141 zdemir, a. g. y. , s. 36.

142 Kantemir, a. g. y. , s. 220.

138

Ama bu yzden mi huzursuzum tam bilemiyorum.

nk ayn anda alma masamdaki lamba da gz krpmaya ba
lyor, yanyor, snyor, yanyor, snyor. Sinir sistemim zerine oynu
yor. Tabii son derece normal bir lamba olarak gevemi de olabilir.
Hey o ses de ne! Nereden geliyor? Evde biri mi var? Yoksa, biri
elinde fener, ayak parmaklarnn zerine basarak m dolayor? Mazoist
bir cesaretle, sese doru gidince, buzdolabndan geldiini anlyorum.
Bu ev niye bu kadar sessiz ve bu kadar ok sesli?
Klimadan kan ses, kesik lklar atan bir kadn sesini andryor.
Bulak makinesinden kan ses daha ziyade, homurdanan bir erkek.
Hah bir bu eksikti!
Ktphaneden gelen ses de irkiltici. Btn gn dier kitaplarn
yannda uslu uslu duran kalnca kitaplardan bir tanesi, kendini yere at
m meer. Gecenin o saatinde, dardan bir kuvvet uygulanmadan can
sz bir varln yere dmesi, insann kafasn daha ok kurcalyor.
Ben yle ruhlara, bedensiz varlklara yz vermem ama...
Yanp snen ampul, rzgargl, den kitap...
Amaaan Aye samalama.
Hadi git uyu.
Merdivenleri kyorum.
Arkama bakmyorum. Dur Alyama bir bakaym yatmadan. diyo
rum.
Nasl da gzel uyuyor. Ml ml. Sar lleleri, beyaz arafn ze
rinde, bir bacan karnna ekmi, bir baca serbest; kendinden ge
mi; benim sevgilim, onun babas gibi uyuyor.
nanmyorum, bunu nasl becerdin!
Sa elinde di frasn tutuyor.
Uyuturken fark etmemiim, avucunda saklam, dur alaym onu
Eveeet, imdi uyuma zaman.
Kurulmu saat gibi uyanyorum.
Gzlerim ak bekliyorum. Alya diyorum iimden. imdi alaya
cak.
Hissediyorum.
Btn anneler gibi.

yor.

139

Zaman zaman sevgilim buna tank oluyor ve nanamyorum. di

nk gerekten ben bunu syledikten birka saniye sonra, Alya

alamaya balyor.
ocuk gz kapan oynatsa, hissedeceim.
te yine ayn ey oluyor.
Anneeeeey diye baryor.
Bu ary duyar duymaz, korkan Ayeyi yatakta brakyorum.
Gsmde He Man yazyor.
Ben imdi korkusuz anneyim.
Karanlklara dalyorum.
Ve ocuumun yanna geliyorum.
Yataa oturmu, alyor.
Gel bir tanem. diyorum, onu kucama alyorum.
Onu imdi dnyadaki btn ktlklerden koruyacak gce sahibim.
Kollarmda sallyorum, tekrar uykuya dalyor.
Usulca yatana yatryorum.
Odama gitmek zere dndmde...
Birden yine insann hayal gcn zorlayan o karanlkla kar kar
ya kalakalyorum.
Alyann oyuncaklar, bebekleri, kaplanlar, kular, yeni aldmz
mavi yarasa...
Glge oyunlaryla zerime zerime gelmeye balyor yeniden.
Arkama bile bakmadan koup, yatama atlayp, yorgan bamn
zerine ekiyorum!
Aye Arman. Hrriyet Cumartesi, 03 Haziran 2006.

8. ARATIRMA

Bilim ve sanat btn dnyann maldr; milletlerin snrlarn tanmaz.

140

Goethe

Aratrma kelimesi, gerek halk arasnda, gerekse aydnlar ara
snda, gerek anlamndan ok farkl biimlerde kullanlmaktadr. Halk
arasnda aratrma, olaylara bakma ve bilgiler toplama ou zaman bir
ilkokul rencisinin ktphaneden bir konu ya da kii hakknda birka
bilgi toplamasna bile aratrma gzyle baklmaktadr gibi basit bir
anlama alnmaktadr.
Gerekte aratrma: bilgi, yetenek, deneyim ve uzmanlk gerekti
ren kark ve zor bir faaliyettir. Aratrma elbette ki olaylarn incelen
mesi, mevcut bilgilerin toplanmas, sorunlarn zmlenmesi ve yeni
bilgi ve bulgularn elde edilmesi gibi hedeflere ynelmi bir itir.
Ancak bunun rasgele bir faaliyet deil; planl ve sistemli bir sre
olduu unutulmamaldr. Bu erevede aratrmay, Planl ve sistemli
olarak verilerin toplanmas, gruplanmas, analizi, sentezi, aklanmas ve
deerlendirilmesi ilemleriyle sorunlara gvenilir zm yollar bulma
sreci olarak tanmlamak mmkndr.
Bu erevede, aratrma sreci, bilgide ilerleme, gelimeyi sala
ma, evresini tanma ve ondan en iyi ekilde yararlanabilme amalarna
ulaabilme ve bilimsel sorunlarn zm iin bavurabilecek en nemli
ara olmaktadr.
Bir baka tanma gre, Aratrma, bireye ve topluma ilikin so
runlar zme ve topluma hizmet edebilme amacndan hareketle, bilgide
ilerleme ve gelime amacn da iine alarak, sistemli bir ekilde toplanan
btn bilgilerin nda, bilimsel yntemler araclyla sorunlara
zm getirme srecidir.
zetle, aratrma bir konuya biim vermektir ve konuya biim
vermek, grsel bellei kullanarak amura ekil vermeye benzetilebilir.
Aratrmann, grsel bellekle heykel yapmaya benzetilmesinin nedeni,
ortada rnek alnabilecek, gzle grlr, somut bir nesnenin olmaydr.
Bu balamda aratrma, somut bir nesnenin varlndan yoksun
olarak, sorun varsaylan bir konunun belirlenmesini gerektirmektedir.
Bilimsel yntemler nda saptanan sorunlar, balangta birer varsa
ymdan ibarettir. Temelinde, Belli varsaymlardan yola kmay ng
ren bilimsel zm araylar sreci olarak kabul edebilecek aratrma,

141

sorunlarn belirlenmesinden, sonularn deerlendirilmesine kadar bir

birine baml birok aamadan olumaktadr.143

anakkalede Konut Sektr niversite Dopingiyle Yryor

anakkalede gayrimenkul sektrn nfusun bete birini olutu
ran niversite rencileri canlandrd. Ayrca, emekliler iin de cazip
ehirlerden biri olmas, merkezdeki binalarn yklp yenilerinin yapl
masna, pe pee yeni konut projelerinin devreye girmesine neden oldu.
Artk, ar, Demirciolu, Atatrk, nn gibi semtlerdeki eski yaplar,
yerini iyerleri, pasaj ve konutlara brakyor.
Ayrca, anakkale Merkeze bal Kepez Beldesinde 144 konutun
inaatn tamamlayan TOK, imdi de byklkleri 85 ile 100 metrekare
arasnda deien 224 konutluk projeye balad.
Soydan naatn, Barbaros ve Cevatpaa Mahallesinde yapmna
balad 230 konutluk Soydan Evleri Projesinde, konutlarn byklk
leri 85 ile 250 metrekare arasnda deiiyor. Fiyatlarn 80 bin ile 250
bin YTL arasnda deitii projelerden, Barbarosda 110 daire yer alyor.
Ayrca, yzme havuzu, otopark, ocuk oyun alanlar ve gvenlik sistem
leri bulunuyor.
Soydan naat yetkililerinden Serdar Soydan, unlar syledi:
Trkiyede inaat sektr her trl krizden en abuk etkilenen
sektrdr. Ayrca inaat sektr, herkesin ilgi odadr. nk inaat
lk, konum itibariyle Trkiye ekonomisinin lokomotifi konumundadr.
Piyasalarda biraz dzelme grldnde, inaatlk insanlarn birden
ikinci ii oluyor. Herkesin gz bu piyasada olduu iin, ek i olarak
sanki ok basit bir imi gibi inaatla soyunuyor.
anakkale, gerek kent ii, gerekse kent dnda olmak zere, konut
sektrnde cazibe merkezi haline geldi. u anda devam eden konut say
s 4 bini buldu. Bu da konutta rekabeti artrd.
Hayrettin etinkayann da, u anda Esenler Mahallesinde yapm
devam eden 160 konutluk Sar Mor Evleri projesi bulunuyor. Byklk
leri 60 ile 125 metrekare arasnda deien konutlarn fiyatlar, 60 bin
YTL ile 125 bin YTL arasnda. Projede ayrca, ss havuzu, oyun park,
gvenlik sistemi, yedek su depolar ve otopark bulunuyor. Firmann
sahibi Hayrettin etinkaya, u bilgileri verdi:

143 Selda in Akal, Trkiyede Aratrmac Gazetecilik, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar,

stanbul: 2002, s. 92.

142

Deprem kaygs nedeniyle yeni yaplara ilgi fazla. Ancak u anda

bizim sunduumuz arza gre, talep fazla deil. Sadece dairesini yenile
mek isteyenler ve yeni daire sahibi olmak isteyenler talep gsteriyor.
anakkalede konut retimi ok fazla. Bu kadar talebin geleceini bek
lemiyoruz. Yeni konut retmeyi de dnyoruz. u anda fiyatlar makul
seviyede. Daha fazla artrmamak lazm.
te yandan, ANKA naat da Barbaros Mahallesinde 170 konut
tan oluan projeyi gerekletiriyor. Byklkleri 72 metrekare stdyo
daire ile 200 metrekare dubleks arasnda deien konutlarn fiyatlar
70 bin YTLden balyor, 220 bin YTLyi buluyor. Oyun park, gvenlik
donanm, otopark yer alyor.
ANKA naat Ynetim Kurulu Bakan Kemal Karaka, anakka
lede uzun yllardr konut sknts var. Mutlaka yeni konutlar retilmeli.
Sektr u anda bir durgunluk geiriyor. Ama Trkiyede inaat sektr
nn n hibir zaman kapanmayacak. diye konutu.
Eston ve elik in birlikte yrtt Barbaros Mahallesindeki 84
konutluk Saray Evleri Projesinde de konutlarn byklkleri 85 ile
125 metrekare arasnda deiiyor. Fiyatlar ise 85 bin YTLden balyor,
130 bin YTLye kadar kyor. Proje, radyal temel tnel kalp sistemiyle
yaplyor. Ayrca, konutlara anahtar teslim tarihinden itibaren 5 yl ga
ranti veriliyor.
anakkalede en ok Esenler ile Barbaros Mahallesinde konut ina
ediliyor. Konut almak iin en gzde semt Cevatpaa Mahallesi. Esen
lerde 100 metrekarelik bir daire 60100 bin YTL arasnda. Kiralar 300
500 YTL. Barbaros Mahallesinde 100 metrekarelik bir daire 80 ile 120
bin YTL arasnda. Kiralar 300500 YTL. Cevatpaa Mahallesinde 100
metrekarelik bir daire 100130 bin YTL arasnda deiiyor.
Burak Gezer. Hrriyet Emlak, 01 Haziran 2006.

Gnlk Haslat 8.5 Bin YTL Oldu, Hal Saha Zenginleri Dodu
Trklerin futbol tutkusu, 2 bini stanbulda olmak zere saylar
12 bine ulaan hal saha iletmeciliini, Trkiyenin en cazip meslekle
rinden biri konumuna getirdi. Yllk pazar hacmi 1 milyar 100 milyon
YTLyi bulmas, sadece yaplama izni olmayan arsalarn deil, otopark
ve binalarn da hal sahaya dnmesini salad. Bunda da, haftann 7
gn, 20 saat hizmet veren hal sahalarda, gnlk gelirin 8 bin 500
YTLye kadar kmas etkili oldu.

143

Trkiyede ilk kez 1988 ylnda alan hal sahalar, 1992 ylndan
itibaren giderek yaylmaya balad. Duvardan duvara hal deyen fir
malar, hal saha iine soyundu. Pazardaki firma says 45e, yeni alan
ve yenilenen saha says da ylda binleri buldu.
Hal saha oluturma maliyetinin 100 bin YTL ile 250 bin YTL ara
snda deitii pazarda, sahalarn yzde 80ini ak olanlar oluturuyor.
Ancak, aklarn saatlik kiralar kapallara oranla yzde 50 daha dk
olmasna ramen talep, zellikle k aylarnda souk, yaz aylarnda da
gne nedeniyle kapallarda younlayor. Bu da, ak sahalarn kapalya
dnmesini beraberinde getiriyor. Rekabetin kzt pazarda, 8 bin
saha aktan kapalya dnmek iin sra bekliyor. Bu dnm iin
harcanacak bedel de 640 milyon YTLyi buluyor.
Arkadamz Ayegl Akyarl Gvenin yapt aratrmaya gre,
10 yl ncesine kadar halnn iine kum dklerek oluturulan bu saha
larda artk yapay im kullanlyor. FFAnn destekledii elyaf polietilen
malzemeden retilen bu yapay imlerin arasna da kum yerine granl
katlyor. Hal saha teknolojisindeki bu gelimeler, hem sahada komay
kolaylatryor, hem de ma srasnda dp yaralanma riskini azaltyor.
Futbol sahalarnn retim maliyetinde zellikle kullanlan yapay
imin kalnl etkili oluyor. im kalnlnda ise en fazla 55 milimetrelik
ler tercih ediliyor. im kalnlatka, ma srasnda anmalara dayanm
gc artyor. Yine de granllerin etkisiyle anan yapay imlerin 7 ylda
bir yenilenmesi gerekiyor.
Sahalarn kk olmas nedeniyle genellikle 6ar kiilik takmlar
ma yapabiliyor. Pazarda, saatlik kira cretleri de ehir ve semte gre
20 YTL ile 150 YTL arasnda deiiyor.
Denizli, Diyarbakr gibi ehirlerde 1000 metrekarelik sahalar ter
cih edilirken, stanbul, zmir, Ankara gibi byk ehirlerdeki sahalarn
genilii ortalama 1500 metrekare oluyor.
45 firmann faaliyet gsterdii pazarda, yapay im reticisi firma
says 3te kalyor. Trkiyenin ilk hal saha reticisi PEBAnn lider oldu
u pazarda, Reform ve Telma da dier retici firmalar arasnda bulunu
yor. Toplam retim kapasitesinin yzde 40 Kore, Birleik Arap Emirlik
leri, ran ve Balkan lkelerine ihra ediliyor. thalat firmalar arasnda
da Hedef im, Rant naat, ve Sportes ne kyor. Hal sahada ma kav
ramnn ngilterede balamasyla birlikte gelien pazarda, faaliyet gs
teren firmalar imdi zellikle Hollandada gelitirilen teknolojiyi uygu
luyor. thalatta en fazla ne kan lke de Hollanda oluyor. thalatta Hol
landay Uzak Dou izliyor.

144

HEFEF imin sahibi Uur Develik, Trkiyede hal sahalar en

yaygn ehirler arasnda stanbulun ba ektiini vurgulayarak unlar
syledi:
zellikle Etiler, Levent gibi semtlerde veya Boaz ngrnm
blgesinde yapm ruhsat alamayalar, bina yapamaynca, hal sahaya
yneliyor. Bu durumun en fazla yaand stanbulda hal sahalarn sa
ys 2 bini buluyor.
Aylk bakm masraflar ortalama 500 YTL olan bu sahalarda m
terilerin nakit deme yapmas, pazar cazip hale getiriyor. Mterilerin
ounluunu da sanld gibi genler deil, 2545 ya aras erkekler
oluturuyor.
te yandan, kapal sahalarda tercihin en fazla PVC kapl elik yap
larda younlatn syleyen yetkililer unlar kaydediyor:
eliin zerine kaplanan PVC, spor srasnda statik elektrik re
tilmesine yol ayor. Bu da kalp krizi riskini nemli lde artryor. Ay
rca, kapal sahann kalitesinde ve dayankllnda kullanlan eliin
kalnl da nemli rol oynuyor.
2 milimlik profil yerine en az 3.6 milimlik boru kullanlmas gere
kiyor. Ancak, fiyatn daha ucuz olmasndan dolay ince eliin tercih
edilmesi, ylda yaklak 17 futbol sahasnn kmesine neden oluyor.
Erkan elebi. Hrriyet Ekonomi, 05 Haziran 2006.

9. ARATIRMACI GAZETECLK

Gazeteciliin ortaya kndan bu yana yaanan siyasal, ekono
mik, kltrel ve teknolojik koullardaki deiimler, gazetecilik ideoloji
sinde yeni anlaylara yol aarak, farkl uygulamalar da beraberinde
getirmitir.

145

Yeni profesyonel gazetecilik anlay oluurken, meslek ahlakyla ilgili

deiik grler de, bu yeni anlay etkilemitir. Sre iinde gerein yo
rumlaycs saylan aratrmac gazeteci, iinde bulunduu ortamdaki ge
limelere kout olarak, bir takm yeni meslek uygulamalar ve yaptrmlarla
karlamtr. Gazetecinin, konu edinilen yaptrmlarla ilgili olarak en fazla
sorguland nokta, kiilerin gizli ve zel yaam olmaktadr.
Ayn zamanda kamu gzcs olarak da nitelendirilen gazeteci,
btn sorumluluklarnn yannda, haber iletimi ilevini yerine getirirken
de, kimi zorluklarla karlamaktadr. inde bulunulan lkenin ekono
mik, siyasal ve kltrel ortamyla alt kurumun ileyi mekanizmas,
gazeteciye etki edebilmektedir.

9. 1. Profesyonel Gazetecilik deolojisi

Bir profesyonellik ideolojisi olarak deerlendirilen aratrmac
gazeteciliin, iinde doduu topluma ait bir meslek olmas itibariyle,
lkeleraras bir takm farkllklardan sz etmek mmkndr.
Profesyonel gazetecilik ideolojisi, 19.Yzyl boyunca basnn kapi
tallemesi, baka bir deyile, haberin, pazara sunulan bir metaya d
nmesi dorultusunda yaanan bir gelimenin rndr. James Cur
ran, profesyonellik anlaynn geliimini yle aklamaktadr:
Profesyonellik klt, pazarn kusurlar ve medyann demokratik
rolyle ilgili geleneksel kavramlatrma arasnda, bir uzla salama bi
imi haline geldi. Gazetecilerin tarafszlk, balantszlk, doruya ballk
gibi daha yksek amalara balanmalar gerektii ne srld. Elde edi
len bilgileri dorulamada, farkl kaynaklara yer vermede ve muhalif yo
rumlamalar aktarmada, belli kurallarn benimsenmesi nerildi.

9. 2. Kamuya Hizmet
Currann vurgulad gibi, sansasyona ve nemsizletirmeye d
nk serbest pazar ortamnda ypranan medyann demokratik rol, pro
fesyonel gazetecilik ideolojisi araclyla onarlabilir olarak kabul
edilmektedir. Zaten profesyonelliin anlam: Gazetecinin ilk ykmll
nn, kamuya hizmet etmek olduudur.
zellikle radikal savunucular tarafndan ifade edildii gibi, gazete
cilerin, medya sahipleri, reklamclar, yaynclar ve hkmet gibi medya
nn drstln tehdit eden isel ve dsal gler karsnda, bir denge
esi olarak hareket etmesi beklenmektedir.

146

Medya profesyonellii, doruluu ve geree ball vurgulamak

la, medyann roln, insanlarn dncelerini oluturmalarna yardm
etme biiminde deerlendirmektedir. Bu yzden profesyonellik, dene
timden ok, bir g kazandrma felsefesi olarak ortaya kmakta; bu
balamda da profesyonellerin karlaryla kamunun karlar rtyor,
grnmektedir.
Bunun yan sra profesyonel gazetecilik ideolojisinin byk bir b
lm, rtl bir kamusal alan modeli evresinde ina edilmektedir. Bir
baka ifadeyle, gazetecilerin profesyonel ideolojisinin temelinde yatan
toplum imgesi, yapp ettiklerinin srekli olarak izlenmesi ve kamu
tarafndan bilinir hale getirilmesi gereken bir kamusal alan yani devlet
imgesidir. Gazeteleri, demokrasiler iin vazgeilmez olarak kabul eden
bu gre gre, haber medyas, kamusal alann z haline gelmektedir.
Gazetecilerin de, kamunun ortak saduyusuyla, hkmetle ilgili tm faa
liyetleri yakndan izlemeleri beklenmektedir. zellikle gnmzde, ara
trmac gazetecilere yklenen grev, bu dorultudadr.

9. 3. Elence Medyas
Ancak kamusal sylemin biimlendirilmesinde, yurttalarn kat
lmlarna, yurttalarn depolitize edilmelerine ve depolitize olmu e
lence medyasnn doasna, ilikin sorular da her zaman gndemde
kalacaktr.
Kamuyu, kendisi hakknda dnmeye tevik edecek ve onu kendi
dnda olan bitenler hakknda bilgilendirecek profesyonel gazeteci
tipi, belki de kuramsal ve pratik adan, gnmz iletiim ortamnn en
temel sorunsaldr.
Profesyonel gazetecilik ideolojisi, geree ulalabilecei iddia
sna dayanmaktadr. Bu anlamda, profesyonel/aratrmac gazetecilerin
hazrladklar metnin gereklik kurgusu, bilimsel bir tutumla ilikilendi
rilmektedir.
Bilindii gibi, pozitivist bilim iinde temel dayanak noktas, duyu
larn nceliidir. zellikle de dikkat edilmesi gereken, televizyonun bu
noktay ok iyi kullanddr; haber, grsel metne dayanarak gerekliini
kurarken, izleyiciye: Grdne ve duyduuna inan. demektedir.

9. 4. Gerekleri zlemek

147

Baka bir ifadeyle, Gerekleri izlediniz Bu bir anlamda, kna

olun ve inann. Olaylar sorgulamaya gerek yok; birileri sizin iin bunu
yapyor zaten. mesajdr. Bu balamda, haber medyas, artk oulcula
rn ve oulcu dnceye dayanan profesyonel ideolojinin iddia ettii
gibi gereklerin yanstcs deil, belli gereklik tanmlarn, belli du
rum tanmlarn yeniden kuran bir ara konumundadr.
Bu adan deerlendirildiinde medya, ne ana damar iletiim ku
ramlarnn ne srd gibi gereklii yanstan bir ayna, ne de Orto
doks Marksist dncenin ne srd gibi egemen snfn dier bir
deyile egemen snf karlarnn aynas bir aracdr.

9. 5. Medya Destei
Yukarda izilen ereve, basnn ister zgr, isterse devlet dene
timinde olsun, daima ekonomik gc elinde bulunduranlarn ya da buna
etkin olarak sahip olanlarn ideolojisini yansttn gstermektedir. Bu
na balantl olarak da, gazetecinin kamuya sunduu gereklik, kimin ve
neyin gereklii sorgulamasn ortaya karmaktadr.
Bu konuda Altschull, medyann kendisini mali adan destekle
yenlerin ideolojisini yanstt varsaymndan hareketle, medya deste
iyle ilgili drt kaynak belirlemektedir:
1 resmi modelde, rnein ou komnist lkede olduu gibi
medya, devlet tarafndan kontrol edilir;
2 ticari modelde, medya, reklamclarn ve onlarn medya sahi
bi mttefiklerinin ideolojisini yanstr;
3 kar gruplar modelinde medya ierii, siyasal partiler ya da
dinsel gruplar gibi mali destek salayan gruplarn ideolojisini yanstr;
4 gayri resmi modelde ierik, kendi grlerini ilerletmek is
teyen bireysel katlmclarn hedeflerini yanstr.
Grld gibi, ideolojik sistemde meydana gelen deiimlere
bal olarak, maddi gc elinde bulunduranlar, topluma gerekleri sun
ma iddiasn tayan profesyonel gazetecilik anlayna etki edebilmekte
ve gerein kendi talep ettikleri dorultuda kurgulanmasn isteyebil
mektedir. Bu balamda, profesyonel gazetecilik ideolojisi ile aratrmac
gazetecilik ideolojisinin rttn sylemek mmkndr.144

144 Akal, a. g. y. , ss. 9698.

148

149

150

Blm B

10. OKUMA OKUMAANLAMA TEKN

Bilgili olduumuz oranda zgr oluruz.
Sokrates

Dil yetenei, okuma ve dinlemeden oluan anlama, yazma, ko
numa ve anlatmaya dayal temel becerilerle kazanlr. Salkl bir d
nce ve iletiim iin, bu becerilerin birbirleriyle uyumlu bir biimde
gelitirilmesi gerekmektedir.
Okuma:
Yazya geirilmi bir metne bakarak, bunu sessizce zmleyip
anlamak ya da ayn zamanda seslere evirmek145,
Yazl ya da basl szcklere bakarak, bunlar seslendirmek ya da
anlamak eylemi146,

Bir yazy, szckleri, cmleleri, noktalama imleri ve teki ele

riyle grme alglama ve kavrama sreci diye tanmlanmaktadr.147
Bir baka tanma gre de: Okuma, basl ya da yazl metinleri,
duyu organlar araclyla alglama ve bunlar anlamlandrarak yorum
lama iidir.
Bu tanmlardan da anlalaca zere, okumada unsur bulun
maktadr:
Bunlardan birincisi yazl ya da basl metin, ikincisi duyu or
ganlaryla bu metinlerin alglanmas, ncs ise okunan metinlerin
anlamlandrlmas ve yorumlanmasdr.

145 Trke Szlk, 1981.

146
147

Kemal Demiray, Temel Trke Szlk, nklap Kitabevi, stanbul: 1994.

Ferhan Ouzkan, Eitim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara: 1974.

151

Yani okuma, sadece harflerin seslendirilmesi deildir. nk dil,

dnceyi ve duyguyu iletme noktasnda, bulunduu kltr ve toplu
mu yanstan bir ayna konumundadr.148
Bir baka deyile, okuma, dil kurallarna uyularak yazlm ileti
imleri, duyu organlar yoluyla alglamak, kavramak, anlamlandrmak,
yorumlamak, dnce yrtmek ve yargya varmaktr. Bir bakma bel
lekle duyu organlarnn ortaklaa yapt bir etkinliktir.

10. 1. Okumann Amac

Bu tanmlar nda ele alnrsa, okumann gerek amac, anlam
doru ve abuk kavramaktr. Szckleri ayrma ve tanma, bunlar an
lamlaryla alglama, anlam kavrama, okuma eylemini meydana getirir.
Okuma bir ama deil, bir aratr; okumann sonunda bir yarar
salanmaldr. yle ki, gnmze k tutmuyorsa tarih okumann, z
varlmz dzeltmeyecekse ahlak okumann bir gereklilii yoktur.
Kii okumay, bir alkanlk haline getirmelidir. Her deerli eser,
bal bana bir hayat krssdr. Toplumlarn, uygarlk, kltr ve sa
natlar, okumakla renilir; incelenir. Yazarlarn, ciltlere sdrdklar
insanolunun duygu, dnce ve fikir dnyalar, onlarla beraber yaa
masna, ancak okumakla paylalr.
Dzgn yazma ve konuma okumakla da gelitirilir. Okuma gz
lem ve dnceyle birleince, szl ve yazl anlatm g kazanr. yi ve
sekin eserleri okuma sayesinde, kiinin dnya gr geniler; bilgisi
artar, sanat zevki incelir ve zekas keskinleir.
Dnya yazarlarna gre, bilinli okumak, bir sanattr. Okuma sana
t hakknda Descartes: Geen asrlarn en namuslu adamlaryla yaplan
bir konumadr. demitir.
Andr Maurois, Okuma sanat; byk bir blmnde, yaam, ki
taplarda tekrar bulmak ve kitaplar sayesinde, daha iyi anlamak sanat
dr. deerlendirmesini yapmtr. Thomas Jeffersona gre: Okuma,
insanlar gerek anlamda zgr klar. nk insanlar cehaletin ve yanl
inanlarn penesinden, ancak okuma kurtarr.
Goetheye gre de: Okumay renme, sanatlarn en gcdr.149

148

Reide Grses, Okuma Anlama zerine, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu
Blteni, Ankara: Eyll 1996, Say: 28, Cilt: IX, ss. 98103.

149 Karaaliolu, a. g. y. , s. 151.

152

10. 2. Okuma eitleri

Genel olarak okumann eitleri yle sralanabilir:
1 Kt okuma,
2 Zevk iin okuma,
3 alma zelliindeki okuma.

10. 2. 1. Kt Okuma
Her eyi, gelii gzel okumaktr. Okunandan elde edilen yarar, pek
az ya da hi yoktur. Bu tr okuma alkanl olan kiiler, gerek dnya
dan ayrlarak, hayal alemine dalarlar. Amasz bir okuma hastas olan bu
kiiler, ellerine geen her eyi, bir rpda bitirirler; hrsl ve hzldrlar.
Fakat ok okuyan m, yoksa iyi okuyan m, bundan olumlu sonu
lar elde edecektir? Dnyayla iliii kesip okumak, okuma deildir. Eser
ler arasnda bile deer ls ve sras vardr. te bu, edilgen ve olum
suz bir okumadr. Bu tip okuyucular, ou kez metnin ya da kitabn etki
si altnda kalr.

10. 2. 2. Zevk in Okuma
Bu, olduka etkin ve salkl bir okumadr. Kii kendi gzlemlerini,
duygu ve dncelerini eserde bulur, zevk alr; ya da buna kart gr
lerle, kendi kendine tartr. Okuduu eserlerde, gzellik izlenimleri
arar; amac yoktur. Bilimsel olmaktan ok, zevk veren eser ve yazlar
seer okur.150

10. 2. 3. alma zelliindeki Okuma
Gerekli bilgileri bulmak iin yaplan okumadr. Elde kalem, zet
kararak, izerek, iaretleyerek yaplan okumadr. zellikle, kitabn ba
ve son sayfas, nceden, gzden geirilir; konular iaretlenir; kitabn
iinde yer aldklar sayfa numaralar yazlr. Bu tip okumay seenler,
tasarladklar plana, kaynak olacak bilgileri arar; bulurlar.
En yararl ve baarl okuma biimi de budur. Bu tr okumann ya
rarlar unlardr:
10. 2. 3. 1. Yazma Alkanl Kazandrr

150 Kantemir, a. g. y. , s. 24.

153

Eitim gren kii, bu eitimini tamamladktan sonra, okuduunu,

farknda olmadan taklit ederek, daha iyi yazmay renmi olur. Zaman
la, szcklerin gerektii biimde kullanlma yollar, imla kurallar, nok
talama, kelime ve cmle yaps hakknda bilgi edinir. Ancak, yazma yete
neinin tam geliebilmesi iin, uygulamalar yapmas gerekir.

10. 2. 3. 2. Szck Haznesini Gelitirir
Szck haznesi, fikirlerin tam olarak anlatmnda kullanlan yeni
szcklerin okunmasyla zenginleir. Birok yeni szcn anlamn ya
da bilinen szcklerin zel anlamlarn renmek okumakla, szlkleri,
imla klavuzlarn ve ansiklopedileri, her an bavurmak zere, el altnda
bulundurmakla gerekleebilir.

10. 2. 3. 3. Zihinsel Gelime Salar
Okuma yoluyla kii, bilgilerine yenilerini katarak, zihinsel bir ge
lime kazanr. Zihinsel bir gelime ve kvraklk, yaam sresince karla
lacak olaylarn, sorunlarn zm iin gereklidir. Okurla metin ara
sndaki iliki, yalnzca okurun kurmaca bir dnyaya girii deil; ama bir
kar karya gelmeyi yani anlam iin bir savam temsil eder.151

10. 3. Anlama ve Okuma Hz

Anlama, grlen ya da iitileni, kavrayabilme yetisidir; diye ta
nmlanabilir. Genellikle bu kavram, kiinin, deerlerinin ve eitiminin
toplamna dayanr.
Anlamada nemli bir faktr de okuma hzdr. Okunan anlalmaz
sa, okuma hz azaltlmaldr. Ama, gayretli bir almayla, okuma hz
nn artrlmas olmaldr.
Bir satr izlerken, gzler, birok defa hareket eder ve sonra du
raklar. te, bu hareketler arasndaki duraklamalarda, okuma meydana
gelir. Bu duraklamalarn frekansn, gzn kavrama genilii belir
ler.152

10. 3. 1. Okuma Hzn Engelleyen Nedenler

151 Mutlu, a. g. y. , s. 259.

152 Kantemir, a. g. y. , s. 26.

154

1. Hazrlanmada yetersizlik,
2. evre ve ortam eksiklii, fiziki durum, k,
3. Okumann, belirli amalarn aklda tutmaktaki baarszlk,
4. Dudak hareketi, gereksiz fslt,
5. Szcklere gereinden fazla yer vermek,
6. Dikkati younlatramamak.

10. 3. 2. Okuma Hzn Gelitirmenin Koullar
Okuma hzn gelitirmek iin sralanan neriler unlardr:

10. 3. 2. 1. Kavrama Geniliini Artrmak
Kavrama genilii, bir tek duraklamada, okunann miktar de
mektir. Hzl okuyan kii, anlayarak okuma yoluyla, sayfasnda iki stun
bulunan bir dergiyi okurken, her satrda iki duraklama yapar.
Kt okuyucu ise, be ya da alt duraklamaya kadar gider. Hzl
okuyucu, her duraklamada ya da drt szck, kt okuyucu ise bir
szck okur. Okuma uygulamalaryla kavrama genilii gelitirilebilir.

10. 3. 2. 2. Geriye Dnme ve Sesli Okumaktan Vazgemek
Bu iki alkanlk, hzl okumay engeller. Gzn geriye dnn
nlemek iin, szckleri kullanmda ve anlatmda, kiinin beceri kazan
mas gerekir. Geriye dnn teki nedeni de, okurken, zihnin baka
konuya akdr. Bunun iin de kii, kendini zorlayarak ve dikkat youn
lamasyla okuduu konuda, gerektii kadar kalabilmelidir.

10. 3. 2. 3. Szck Daarcn Zenginletirmek
Szck daarcn zenginletirmek iin, ok ve iyi eser okumak
gereklidir. Szck haznesi fakir, szck bilgisi yeterli olmayan okuyucu,
okuduunun anlamn tam kavrayabilmek iin daima geriye dn yapar
ve duraklar.
En iyisi, okumak ve szcklerin anlam iin szle bakmaktr.
Sonra bunlarn bir listesini yaparak, bu szckleri, sk sk kullanarak
renmektir.
Szckler, dncelerin ilevleri olduuna gre, okurken, kark
fikirleri zmledike kiinin szck haznesi de geliir.

155

Not Almak
Gnlk yaamda, dinlediimiz bir konferanstan, bir radyo konu
masndan, anlatlan dersten, okuduumuz bir kitaptan, gazete ya da
dergiden... Bizi ilgilendiren nemli ayrntlar duygular, dnceler,
olaylar, izlenimler; kii ve yer adlar; ilgin, deerli szler vb. not alrz.
Not almay gerektiren koullarn rnekleri gndelik, mesleki ve
kiisel yaamn gsterdii farkllklar orannda oaltlabilir: yaplan
konumalar, toplantlar, gzlemler, dnceler, kiisel aratrmalar,
eitli konulardaki aklamalarn dinlenmesi, almann ya da konu
mann hazrlanmas vb.153
Not alrken dinlediimiz, grdmz, okuduumuz her eyi yaz
mak kaydetmek yanllna dmemeliyiz. nk, not almak, bir eyi
olduu gibi saptamak deil; onun nemli yanlarn semek ve ksaca
yazmaktr. Not almak, bir bakma zetlemek demektir.
Not alrken, dikkatimizi uyank tutmak, zihnimizi datmamak,
baka eylerle uramamak ve konunun zn karmamak gerekir.
Aksi halde, alnan not geliigzel olacak, hibir deer tamayacaktr.
zellikle, dinlediklerimizden not alrken zaman da iyi deerlen
dirmek gerekir. Szgelimi, bir konumacdan not alrken, nemli ayrnt
lar karmamak iin, kimi zel iaretlerden ve ksaltmalardan yararla
nabiliriz. rnein, eitim zerine yaplan bir konumay dinlerken,
eitim szcn sk sk yazmak, zaman yitimine yol, aabilir. Bu ne
denle, eitim yerine e. ksaltmasn kullanabiliriz.
Tutulan notlardan yararlanabilmek, baka bir deyile notlarmz
gere olarak kullanabilmek iin, u noktalar da gz nnde bulundur
mak gerekir:
a Tutulan notlar, stnden zaman gemeden ak seik bir bi
imde yeniden yazmaldr. Aksi halde, not alrken kullanlan zel iaret
ler ve ksaltmalar unutulabilir.
b vedi not almadan doan yinelemeler tekrarlar , yaplan yan
llklar varsa, bulunup dzeltilmelidir.
c Alnan notlar, konularna gre snflandrlmal; kaynaklar belir
tilmeli, ilgili dosyalara yerletirilmelidir.


153 Ren ve Jean Simonet, Not Alma Teknikleri, ev. Pnar Kurt, Aron Yaynevi, stanbul:

Mart 2002, s. 13.

156

157

11. KONUMA

Nasl Konumal?
Szmn akn bozup gzel cmleler aramaktansa, gzel cm
leleri bozup szmn akna uydurmay tercih ederim. Biz szn ar
dndan komamalyz; sz bizim ardmzdan komal, bize hizmet et
meli.
Sylediimiz eyler szlerimizi amal ve dinleyenin kafasn yle
doldurmal ki, artk szckleri hatrlayamasn. ster kat stnde ol
sun, ister azda, benim sevdiim konuma dpedz, iten gelen, lez
zetli, iirli, ksa sren bir konumadr.
G olsun zarar yok; ama skc olmasn, ssten zentiden ka
sn; dzensiz, geliigzel ve korkmadan yrsn. Dinleyen, her yedii
lokmay tadarak yesin. Konuma Suetonun, Julius Caesarn konu
mas iin dedii gibi askerce olsun; ama ukalaca, avukata, vaizce de
il
Sylev sanat insan syleyeceinden uzaklatrp kendi yoluna
eker. Gsteri iin herkesten baka trl giyinmek, gln klklara
girmek, nasl psrklk, korkaklksa, bilinmedik szckler, duyulma
dk cmleler aramak da bir medreseli ocuk abasdr. Ah keke Pa
risin zerzevat pazarnda kullanlan szcklerle konuabilsem!
Montaigne 154

11. 1. Sesin Dile Dnmesi: Konuma

lk yazl belgeler M.. 3000 yllarnda bulunduuna gre, konu
mann geen bir milyon yl iinde byk bir gelime ve bunun sonucu
olarak da, bir eitlenme gsterdii kesindir. Konuma, ksaca ifade et
mek gerekirse, sesin dile dnmesidir.
Konuma, insann doutan sahip olduu, sre iinde, yaamak
yoluyla edindii dnce ve grleriyle kendi istek ve duygularn, be
lirli bir amala karsndaki kii ya da kiilere iletme yntemidir.
nsan var oluundan bu yana, dnce ve duygularn anlatmak,
ifade etmek istemi; bu dileini de konuma yoluyla gerekletirmitir.
nsandaki konuma yetenei, dilbilim konusu olduu kadar, dil felsefesi
ve ayn zamanda ruhbilimin ura alan iine girmektedir. Konuma
psikolojikbiyolojiktoplumsal bir olaydr.
Ruhbilim asndan, belli bir zaman sreci iinde ortaya kan ko
numa becerisi, beyin kabuunun olumas ve beyinde nron denilen
154 Sabahattin Eybolu, Montaigne, Varlk Yaynlar, stanbul: 1962, s. 96.

158

sinir hcrelerinin art gstermesiyle gelimektedir. Bu ynyle de ko

numa, biyolojinin ilgi alan iine girer.
Konumann renimi srasnda, ocuun duygu dnyasndaki
alkantlar, psikolojik oklar, korkular, aile ii geimsizlik ve kavgalar,
konumasnn gecikmesine, belli bir noktada taklmasna ya da gerile
mesine neden olabilir.

11. 2. Konuamamak
Zeki bir insan bile, konuurken nutkunun en nemli taraflarn ni
ye unutur? Mesleinde olduka baarl olan bir kimse, birka kii nn
de konutuu zaman, niin kekeler? Niin rahatszlk duyar?
Ksa bir konuma yaptnz zaman dahi, bedenin sertliini, ruhun
kn, dizlerin zayflamasn, nefesin kesiliini, kalbin iddetle atn
douran etkenler nelerdir?
Elleriniz titredii, dizleriniz birbirine arpt, souk terler dk
meye baladnz, boaznz, sesinizi ksacak kadar kurulat ve gzle
riniz, bulutlu bir insan kmesinden baka bir ey grmedii zaman, plat
form krs ve evresi ya da sahne korkusundan tedirginsiniz, demek
tir.
Neden konumakta glk ekiyoruz? Eer konumakla ilgili fi
ziksel bir sorununuz yoksa, yant ncelikle: Konumadmz iin ola
caktr. Bu yzden, neden konuamadmzn yantn aramak gerekir.
Byk olaslkla, bu sorunun yetime biimiyle ilgili olduu sonucuna
varlacaktr.
ocukken evdeki byklerinize fikir beyan etseniz, onlarn yanl
n belirtseniz, yant: Sen sus. Sen anlamazsn. Daha kksn
Okulda, retmeninize bir ey sylemeye kalksanz, yant:
Bym de klm. Hele ren de ondan sonra...
alrken amirinize bir ey syleseniz, yant:
Bu kadar yllk tecrbemiz var. Sana m sorduk?
Yaarken Niye? deseniz:
Sesini ykseltme, dzen sarslr! O sarslrsa, ben de seni sarsarm.
Bu yantlarla bydnz muhtemelen!155
Topluluk karsnda konuma korkusunun temelleri, genellikle
155 Cevdet Telliolu, Gzel Konuma Pratii

El Kitab , Tima A. . stanbul: 1999, s. 23.

159

kendinizle nasl konutuunuza, yani stresle ortaya kan geici sessiz

dncelerinize baldr. Belki kendinize yle diyorsunuzdur:
Aptalca grnmek, bir yanllk yapmak, konu zerindeki bilgisiz
liimi aa vurmak ya da birini kzdrmaktansa, zlrm daha iyi
Hibir ey anlamyorum, en iyisi susaym
Eer azm aarsam, bu insanlarn hepsi zerime saldrr
Beni kayglandran ey aslnda hi de nemli bir konu deil
Benim dncelerimin bu toplulukta hibir nemi yok156

11. 3. Sorunlar
Konuma srasnda karlalan sorunlarn bazlar yle belirtil
mektedir:
Konuurken heyecanlanmamak ya da heyecanm yenmek iin
ne yapmalym? Konuya bin dereden su getirip, yle balayabiliyorum.
Karmdaki insanlarn dzeyine gre konuamadm, konuma
bittikten sonra anlayabiliyorum.
Konuma srasnda, genelde metne bal kalyorum. Bam
nmdeki kattan kaldramyorum.
Konuma srasnda, ne syleyeceimi unutuyorum. Konuya ha
kim olamyorum.
ok rnek veriyorum; dinleyiciler sklyor.
Yeterince hzl konuamyorum.
Yeterince yava konuamyorum.
rum.

Szm kesilince konu deiiyor, bir daha asl konuya geemiyo

Dilim sryor. Kelimeleri yuvarlyor, dzgn cmle kuramyo

rum; dolaysyla akc konuamyorum.
Benim gibi dnenlerle beraberken iyi konuuyorum; farkl d
nen insanlarn yannda ise konuamyorum.
Srekli dikkati salayamyorum; dalnca da ne yapacam bil
mediimden, bir trl toparlayamyorum. Konuyu gereksiz ekilde
uzatmaktan kendimi alamyorum.

156 V. A. Howard ve J. H. Barton, Tartma Sanat, Beyaz Yaynlar, stanbul: 1998, s. 13.

160

Tartmalarda nefesim yetmiyor; kardakine laf yetiti

remiyorum.
Konuma sremi ayarlayamyorum.
Yz ve el, kol hareketlerimi bir trl kontrol altna alamyorum.
Tartrken evremdekileri hep susturuyorum.
Konu d eylerden rnek vererek dinleyicileri dinlendirmek is
tiyorum, ama kafalar karyor.
Dinleyici kitlenin tepkisi, konumann akn deitiriyor. Dinle
yiciler, beni ynlendiriyor. lginin kesildiini grnce, kalan zamanm
hzl hzl geip, konumam bitiriyorum.157

11. 4. Konuma ve Gazetecilik

Bata sz sanatlaryla uraanlarla basn ve yayn mesleinde al
anlar medya mensuplar olmak zere, birok meslek dorudan ko
numayla ilgilidir. Konuurken cmlelere yklenen anlam, yaplan ton
lama, cmle kurarken seilen kelimelerin ses zellikleri ve ruh incelii,
hep bireyi yanstr; kiilii ortaya koyar.
Kii konutuka, ifadesinin btnndeki doruluk ve gzellik yo
luyla kendisini tantr ve anlatr. Bu nedenlerle, mesleini yaparken,
iine konumasn da katan, nerede nasl konuacan bilen kii, zel
likle medya mensubu o lde baarya ular.
Gazeteciler meslekleri gerei, haber aratrrken kaynaklarna so
rular sorar, onlarla yz yze grme yapar ya da basn toplantlarnda
sorular yneltir. Bunlarn yan sra gazeteciler sk sk panel, ak oturum,
sempozyum, forum gibi toplantlara ya ynetici ya da konumac olarak
arlr.
Bu tr toplantlardaki davran biimi, konuma ierii ve ifade
yntemi, gazetecinin mesleki yaamna ok olumlu katklarda bulunabi
lir. Bu nedenle haberci, iyi, ierikli, akc ve etkili konuma yetisine de
sahip olmaldr.158

11. 5. Konumaya Hazrlanmak

157 Telliolu, a. g. y. , ss. 1922.

158 Girgin, Haber Yazmak, s. 346.

161

Konuma alannda her trl sorunun giderilmesi iin en iyi g

vence, iyi hazrlanmaktr. Konumaya asla hazrlksz klmamaldr.
Mmkn olduu kadar, ele alnacak konunun anlatm srasnda, kullan
lacak ok fazla malzeme ve bilgi toplanmaldr. Bu yntem, kiinin ken
dine gvenini artrr; konuya egemenliini salar; konuma biimi ze
rinde olumlu etki yapar.159
Bir konumann konusu belirlenip de erevesi izilirken ilk d
nlecek ey: Ne lde yeterli bilgi birikimine sahip olunduudur?
Sonra, gerekiyorsa grleri destekleyecek, anlatma yardmc olacak
belgelerin bulunup bulunmad aratrlr; varsa bunlar kullanabilme
olana aranr.
Konumac nceden amacn belirleyerek, konumann plann
yapmaldr. Malzemeyi, ak ve blmlerinin birbirleriyle ilgileri belli
olacak biimde dzenlemelidir. Her ana ve yardmc fikir, konumacnn
zihninde iyice oturmaldr.
Konuurken ana ve yardmc fikirleri destekleyecek rnekler ve
alntlar el altnda bulundurulmaldr. Bunlarn yan sra ilginin azalma
ya balad anlarda kullanlacak bir iki kk yk de hazrlanmaldr.

11. 5. 1. Konuma Konusunun Seimi
Konu seimi ve belirlenmesinde u kurallar dikkate alnmaldr:
l. Betimleme Tasvir : Konunun gz nnde canlandrlmas,
2. nceleme Tetkik : Konuyla ilgili bilgiler aktarlmas,
3. Tanm Tarif : Tantm yoluyla konuya aklk getirilmesi,
4. ykleme Tahkiye : Dzenli anlatmla konunun canlandrl
mas,
5. Yorumlama Tefsir : Amaca ulaabilmeyi kolaylatracak ve
salayacak deerlendirmelerden yararlanlmas.160


11. 5. 2. Hedef Kitle

159 Carnegie, a. g. y. , s. 45.

160 H. Rdvan

93.

ongur, Sz Sanat, Gzel Sz Syleme, TRT Yayn, Ankara: Ocak 1999, s.

162

Konu belirlemesinde durum deerlendirmesi yaplrken, hemen

dnlecek dinleyici esidir: Nasl bir dinleyici nnde konuula
cak?
Dinleyici hakknda, nceden kk apta da olsa bir aratrma
yapmal; bilgi edinilmelidir. Ancak byle yaplrsa, konunun ve amacn
doru belirlenmesi, uygun bir ereve izilerek, konumann istenen
dzeyde srdrlmesi gerekletirilebilir.
Konumac, dinleyici kitlesini belirledikten sonra da, grlerini
aktarrken belirli bir mantk sras izlemelidir. yle ki, nce dinleyicinin
bildikleriyle balamal ve giderek bilinmeyenleri aklamal ve bylece
okuyucunun ilgisini canl tutmaya almaldr.161

11. 5. 3. Konuma Provas
Bu aamalar gerekletirdikten sonra hazrlanan konumann
provas, ilk balarda en az birka kez yksek sesle ve ayakta durarak
yaplmaldr. yi hazrlanan bir konumac, platforma, aadaki drt
psikolojik yardm malzemesini de birlikte getirir:
l. Konumac karlaabilecei zor durumlarn hakkndan gelme
ye hazrdr.
2. yi hazrland iin, en son dakikada ortaya kacak bir deiik
lii, lehine dzenlemeyi renmitir.
3. yi bir sunu yapt takdirde, unutaca blmlerin, az olacan
bilir.
4. Kendine gveni artmtr.
Kiinin iyi konuabilmesi iin, ncelikle iyi dnebilmesi gerekir.
Grlen, duyulan ve okunan eyler zerinde dnmeyi renmek, bil
giyi mmkn olduu kadar artrmak, kolay konuabilmeye yardmc
olur.162

12. DL
161 Halil

Seyidolu, Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab, Gzem Yaynlar, stanbul:

1995, s. 203.
162 Grg ve Protokol Kurallar, Kara Kuvvetleri Komutanl Yaynlar, Ankara: 1984, s.
29.

163

Bir milletin gerek vatan, onun dilidir. Dil, milli lky ortaya ko
yan gerek bir varlktr. Milli dil yok olunca, milli duygu da ok ge
meden kaybedilir.
W. von Humbolt

nceleri sade bir iletiim arac olan hareket, zamanla dans, mimik,
jest gibi bedensel gsterilere dnmtr. Bu arada izgi, biim ve
renkler de, ilkel duvar resimlerinden balayarak grafik, izim, hatta hey
kel ve mimari yapt biimlerini almlardr.
Ses ise nce heceler halindeki bar, ar ve haykrlarn sz
cklere dnmesiyle ark biimini alm, bylece dnce, duygu ve
istekleri ifade etme arac olan, dil lisan Arapadan, zeban ise
Farsadan dilimize gemi kelimelerdir; daha nceleri dil yerine kulla
nlmlardr. ad verilen bir sistem ortaya kmtr.
Dildeki szler yorumlama aralardr. Adlar ise eyann olu bi
imlerinin ayrt edilmesine, birinin tekinden farklln anlamaya ve
anlatmaya yarar. Birok durumda szcklerin anlamn, uzlama ve kul
lan biimi belirlerse de, bunlarn ortaya k kiiden kiiye deiir
biimde deil, itibari olmaktan ok tabiidir. Dnce, dilden deil, dil
dnceden doar. Eyaya ad vermek iin nce onu bilmek gerekir.163
Dil, her eyden nce bir ruh ve idrak iidir. Dil insan ruhunun,
benliinin, zihninin en ar, en zengin ve adeta sihirli rnlerinden biri
dir. Yaratc bir gtr dil. Dil, ayn zamanda, yeni atlmlarn ve bulula
rn ifade aracdr. Dnen ve duyan insan, hemcinsleriyle anlaabilmek
iin ses ve iaretlerden hareket etmek suretiyle, nce konuma arac
dili, onun evrimiyle de ana dilleri ve giderek ulusal dilleri ortaya
koymutur.

12. 1. Dilin Alt Sistemleri

Dil, anlam sesle ilikilendiren bir mekanizma, bir kpr, linguistik
dilbilimsel olmayan evrenin iki alann birbirine balayan, insana zg
bir iaret sistemidir. Her dil, ana alt sistemden oluur:
163 ongur, a.g.y., s. 27.

164

1 Gerek evrenin tamamyla ilgili semiyoloji gsterge bilimi ,

2 Morfoloji biim bilimi ve sentaks cmle bilgisi, sz dizimi kap
sayarak gramer dil bilgisi , 3 Kpry gerek dnya blmne tekrar
birletiren fonoloji ses bilimi , konuma sesleri.
Bu sistemin sahip olduu bir dizi kural ve ilkelerden ortaya
kan birleenler, yani szbiim, dizim ve ses birleenleri, dilin yapsn
olutururlar. Her bir kural ya da ilke, dilin yapsndaki bir dzenliliktir.
Bu ilkeler btnne dahil olduu takdirde, dili konuan, karsn
dakinin ayrmn yapabilecei ifadelerle dncelerini aktarabilir; kar
sndakinin szleriyle demek istedii anlamlar anlayabilir.164
Tm deerler, kltr, ideoloji bireye dil araclyla aktarlmakta
dr. Bir baka anlamda, insanlarn ortak bir toplumsal yaam srdrme
lerinin rn olan dil, bireysel adan, kiinin dilini kullanma zenginlii
ve yeteneiyle doru orantl olarak, toplumsal yaama etkin bir biimde
katlma derecesini de yanstmaktadr.165
Dil, insann rgtl yaamndaki ilikilerinin yrtlmesi iin ge
rekli iletiimi salamadaki aratr. Dil aracyla insanlar, amalarn ger
ekletirmek iin iletiimde bulunurlar. Dil, kullanmyla dnceyi ve
bilin biimini ifade ederken, ayn zamanda dnceyi ve bilinci etkiler
ve biimlendirir.166

12. 2. Dil ve Toplum

Toplumsal simge dzeni olduu iin dil, bir toplumun gelimilik
dzeyini de yanstr. Geri kalm lkelerde ya da da kapal toplumlar
da, dilin yaps olduka basit ve kullanlan szck says snrldr.

Orwell, ... Ocenia diktatrlnn, sonsuza kadar yaama arzu
sunu gerekletirmek iin, insanlarn dil yeteneini, olabilecek en aa
dzeye getirmeye altn, bunu yapmak iin de szck saysn 2.000
civarna drmeyi planladn, szck trleri arasnda ayrm kaldr
maya altn anlatyor. Szgelimi diktatrln dil uzmanlar, bak
szc varken kesmek szcne hi gerek olmadn sylyorlar.
164 Sema Barutu znder, Trk Dilinin Bugnk Durumu, Radyo ve Televizyon Yayn

larnda Trk Dilinin Kullanm, Trkiye Radyo Televizyon Kurumu, Ankara: 1999, s.
21.
165 Arsev Bekta, Kamuoyu letiim ve Demokrasi, Balam Yaynclk, stanbul: 2000, s.
104.
166 rfan Erdoan, letiimi Anlamak, Erk Yaynlar, Ankara: 2002, s. 105.

165

Gerek ama, insanlarn dnmelerini olanaksz klacak bir dnya ya

ratmaktr. 167
Oysa gelimi, dinamik bir ekonomiye sahip, geni kltrel etkin
likleri olan da ak toplumlarda, dildeki szck says fazla, dilin yaps
da karmaktr.
Dil geni anlamda, szckler ya da davranlarla aktarlan simge
sel tanmlamalar olarak ele alnrsa, deiik evrelerin ve yaam biim
lerinin, bu simgelerin deiik yaplanmalarna yol atklar belirlenir.
Her dil, varln srekli yaylmas ve akyla ilgili bu yapay paralanma
y farkl bir biimde yerine getirir.168

12. 3. Dil ve Soyutlama

Kiiler aras iletiimle gelimeye balayan dil, her geen gn kav
ramsal ve soyut dzeyde ilerlemitir. Sesli dil, kodlama malzemesinin
olanaklarn, somuttan soyuta gemekte snrszca kullanmtr. nsanlar
aras en temel iletiim arac olan dil, btn ilevleri bir arada dnl
dnde, yazlszl simgelerin yannda szsz gstergeleri hatta i
konuma gibi teki alanlar da kapsamaktadr.169
Dilin nemini, deerini anlayabilmek iin bir an, insann konuma
yeteneinden yoksun olduunu, yaz diye bir eyin bulunmadn var
sayalm. teki insanlarla bir arada, bir toplum oluturmamz, dnce,
duygu ve isteklerimizi bakalarna iletebilmemiz byk lde glee
cek; eksik, gdk bir anlamaya dnen barmalar, bir takm jest ve mi
miklerle snrl kalacakt.
Bizden ncekilerin neler gerekletirdiklerini; yaadmz srada,
dnyadaki teki toplumlarn durumlarn bilemeyecek; bizim yaptkla
rmz da gelecek kuaklara yanstamayacaktk. Tarih diye bir ey olma
yacak; hukuk bilinmeyecek; sze dayanan sanatlar bulunmayacak; bir
insann anlar yalnz kendisinde, belli belirsiz grntler olarak sakl
kalacakt.170

167 Rt Erata, Samalama Trke de Neymi!, Yap Yayn102, stanbul: Austos 2004,

s. 17.

168 Bekta, a. g. y. , s. 106.

169 engl zerkan, Medya, letiim ve Dil, Mart Yaynevi, stanbul: 2001, s. 17.
170 Doan

Aksan, Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi, Engin Yaynevi,

Ankara: Mart 2006, s. 13.

166

12. 4. Dil ve Kltr

Her insan, eer iitme ya da konuma zrl deilse, konuma ye
teneine sahip olarak doar. Tm insanlar dilbilgisi ve sz dizimine sa
hip bir biimde dnyaya gelir. ocuun konumaya balad ok kk
yalardan itibaren de, bu yeteneini gelitirmesi mmkndr.171
Dil, en mkemmel anlatma ve anlama arac, konuma ise bu ara
la gerekletirilen ve benzeri hibir canlda grlmeyen en ileri iletiim
yntemidir. Dili kullanma, yani konuma her eyden nce bir kltr
iidir. Kltr ise Bir grubun ortak simgeler dzeninden, kuaktan kua
a aktarlan renilmi ve paylalan davranlar ve alglar olarak ta
nmlanr.
Kltr sistemi, dilin birincil yer tuttuu, anlam verme dzenidir.
Kltr sistemleri, toplumu akrabalk gruplarndan, kavimlere, feodal
lordlara ve devletlere kadar rgtleme yollardr. Dolaysyla rgtleme
yollarna, yani kltrn renilmesi, retilmesi ve retilmesi yollarna
gre gruplar, snflar, kavimler, devletler kltrel balamda farkllk
gsterirler.
rnein popler kltr, bir toplumda yaygn biimde paylalan
inanlar, pratikleri ve nesneleri ifade ederken, daha siyasal anlatmyla
kitlelerin ya da baml snflarn kltr olarak tanmlanr. Bu kltr,
hem geleneklerde bulunan halk inanlar, uygulamalar ve nesneleri
hem de moda olan popler inanlar, bunlarn yan sra siyasal ve ticari
merkezlerden yaylan kitlesel inanlar, pratikleri ve nesneleri ierir.
Popler kltr, kltrel deerleri, gelenekleri belli ifreler ve kodlarla
aktarmaktadr. Popler kltr gnlk yaamn kltrdr; ok ucuza
satn alnabilir ve temelinde de elence vardr.172

12. 5. Dil ve Dnce

Dil, insann btn kabiliyetlerinin bir erevesidir. Dnce ise
dnme sonucu varlan, dnmenin rn olan gr, mtalaa, fikir,
mlahaza, ide olarak tanmlanmaktadr. En soyut dnce, en karmak
duygu, en derin ve kkl inan dille ortaya konur. Dil dnceyi gerek
letiren varlktr. Dnce dile dayanr.

171 Pascaline Oury, Rdiger Pour Etre Lu, De Boeck Uviversit, Brksel, 2000, s. 14.
172 ebnem Soygder, Eyvah Paparazzi, Om Yaynevi, stanbul: 2003, s. 17.

167

Dnce varlk ve kavramlar arasnda balant kurmaktadr. Konu

iin gerekli olan almak, semeler, ayklamalar, sralamalar yapmak, ge
reksizi atmaktr. Bir nevi soyutlamadr. Bu soyutlama da varlklarn ve
kavramlarn gstergeleri olan kelimelerle yaplr. Dnceler ancak ke
limelerle varlk kazanabilir; ortaya konabilir.
Dil olmadan dnce olmaz. Dnceyi uyandran, aydnlatan, ge
litiren dildir; dilin kelimeleridir. Dnebilmek iin, dnceyi zihinde
uyandracak kelimelerin bilinmesi ve bulunmas gerekir. nsan ne kadar
ok kelime bilir ve onlar kullanma alkanl kazanrsa, dnce ve
duygu dnyas da o kadar geni olur.173

12. 6. Dil ve Zeka

Zeka, insann dnme, akl yrtme, nesnel gerekleri alglama,
yarglama ve sonu karma yeteneklerinin tamamdr anlak, dirayet,
zeyreklik, feraset . Zeka ile konuma arasnda doru orantl bir ba
olduu bilinmektedir. Genel dil kurallar, sradan konuma d anlatmla
zorlanrsa, akl sal da tehlikeye girebilir. Buna rnek olarak: Kelime
uydurma, armlarla konuma, fiilleri mastar halinde kullanma, cm
lenin elerinin yer deitirmesi devrik cmleler biiminde konuma,
kelimeleri hecelere blerek bu hecelerden yeni kelimeler yapma vb.
gsterilebilir.
Zeka, duygu ve dnce sistemi, insann i benliinin olumasn
hazrlayan elerdir. Dnme, duyma, hayal kurma, davran ve hare
ketler, onlarn yan sra sz olarak tezahr eder; benliin dna bu yolla
aktarlr. nsann ruh dnyas, toplum ve evre koullarna bal olarak
dil ve konuma araclyla yansr.
18. Yzylda da yaayan Fransz filozofu Condillac, bilgi kaynakla
rnn duyum ve dnme olduunu ileri srerken, Akl yrtme sana
t, konuma sanatndan baka bir ey deildir ve bilim, iyi kurulmu bir
dildir. demitir.

12. 7. Dil ve Mantk

Konumann gzel ve hele etkili olmas ynyle dnldnde,
dilmantk ilikisi zerinde nemle durulmaldr. Gzel ifade etmek ve
etkili olmak iin, her eyden nce doru dnmek ve konumak esastr.
173 Kemal

Yavuz, Kazm Yeti ve Necat Birinci, niversite Trk Dili ve Kompozisyon

Dersleri, Bayrak Basm, stanbul: 1999, s. 21.

168

Bunu salayacak da mantktr; mantkl olmak, mantkl konu

maktr. Hem konumann konusu bir mantk erevesine oturtulaca
gibi, hem de konuma srasnda seilecek szler, kullanlacak kelimeler,
szdizimi, jest, mimik ve hareketler mantkl olmaldr.
Bir iletiim biimi olan konuma, dinleyen kii ya da toplulukla
konumac arasnda, bir anlama anlam tamas asndan, ayn za
manda bir szleme demektir. Ancak mantkdil uyumu sayesinde
byle bir szlemeye ulalabilir. nandrc ve etkili olmak ise, mantk
dil uyumuyla gerekleebilir.
Nutuk kelimesinin mantktan gelmesi bouna deildir. Mantk
ve nutuk kelimeleri, Arapadan nutk kelimesinden dilimize gemitir
ve nutukun anlam sylevden nce sz syleme, konuma demek
tir. Kelimeler, bilinli olarak deil, tabii bir gereklilik sonucu ortaya
kar. Dolaysyla insandaki nutuk dediimiz konuma yetenei de, gr
me ve iitme gibi igdseldir.174

174 ongur, a. g. y. , s. 28.

169

12. 8. Bask Arac Olarak Dil

nsan beyninin sinirsel faaliyetleri olan:
anlam renme, alglama ve tanmayla ilikili psikolojik faali
yetler,
ortak anlam ve kurallarn paylalmasyla ilgili kltrel faaliyet
ler,
kimin ne zaman ve ne hakknda iletiim kuracayla ilgili top
lumsal faaliyetler; insanlar aras iletiimin anlalmasnda temel ilkeleri
belirlemektedir.175
Anlalrln salanmasnda, dili kullanma ok nemlidir. Dil de
diimiz dzen, insann gzdr; beynidir; dncesidir; ruhudur. Ama
insan beyninin, nasl gizli ynleri bilinmeyen noktalar varsa, dilin de
zmlenemeyen, apak ortaya konulamayan birok ynleri vardr.
zellikle ileyii, ruhla mantkla ilikisi asndan176
Anlam olmak ya da anlalmak, iletiimin en sorunlu konularn
dan biridir. Bunu gerekletirmek iin, ortak dil, bilgi, deer, kavram,
deneyim ve inanlara sahip bulunmak gerekir.
Dnr Bachelarda gre, gerek anlamann bir tek lt bu
lunmaktadr:
Anlam olmak, yeniden yapmay bilmektir.177

12. 9. Dil ve Adlandrma

Cemiyeti dzenleyen ve ona ulusal bir yn kazandran kurumlar:
din, ahlak, hukuk, treler, gelenek ve greneklerin yan sra dildir. Te
mel bir kurum olan dil ve onunla gerekleen konumay bozmak, yasa
ve kurallarna kar kmak, toplumu salkla yaatan, hatta ona vcut
veren temele dinamit koymak, teki kurumlar da tahrip etmektir.
Hem psikoloji ve hem de sosyoloji asndan bakldnda grl
mektedir ki: dil de, konuma da, her eyden nce keyfi hareket, tutum ve
davranlardan uzak, bilim deerlerine saygl ve mutlak bal olmay
emretmektedir.
Dilin gelimesi ya da bu gelimenin hzlandrlmas yolundaki a
lmalar, olur olmaz mdahalelerle deil, kendi yasa ve kurallarna uy
175 Nuray Trkolu, Kitle letiimi ve Kltr, Naos Yaynlar, stanbul: 2003, s. 25.
176 Doan Aksan, Trkenin Gc, Bilgi Yaynevi, Ankara: 1993, s. 13.

177 Louis TimbalDuclaux, La Prise de Notes Efficace, Editions Retz, Paris: 1988, s. 22.

170

gun tarzda yaplmal; bana buyrukluktan, keyfilikten uzak durulmal

dr.
Herhangi bir ulusun ya da insan topluluunun konuurken kul
land hibir kelime yoktur ki, o dili konuanlar tarafndan bulunmam
ve sylenmemi olsun. Ama, ilk bakta uydurma gibi grlen, bazlar
tarafndan da byle olduu sanlan ve iddia edilen bu adlandrma, ke
lime bulmayaratma ve tretme iinin, kendi yasalar ve kurallar iinde
gerekletii hibir zaman unutmamaldr.178

12. 10. Ulusal Dil

nsanlk tarihi boyunca konuulan dillerin says bugn 6 bin dil
ya da lehe olarak kabul edilmektedir. Trkiye Trkesi dahil, yalnz
Avrupada konuulan dil says 185tir.
Dnyann en eski ve en byk be dilinden biri olan Trkeyi
doru, gzel ve dinleyiciyi etkiler biimde konumak, yalnzca orta ve
yksek renim rencileri iin bir ders konusu deil; bu dili konuan
herkesin stesinden gelmesi gereken bir itir, uratr.179
Ulus ile ulusal dil, etle trnak gibidir. Uluslarn gsterdii ilerleme
ve gelime, o ulusun dilini etkiler. Hzla, ama dzenli biimde gelien ve
eskisine oranla daha gl ve yeterli bir iletiimi salayan dil de, toplu
mu oluturan insanlarn daha ileri hamleler yapmasna olanak hazrlar.
Baarl konuup yazmak iin, kiinin anadilini iyi kullanmas ge
rekir. Anadilini doru ve amacna uygun kullanmayanlar, ne konumada
ne de yazmada baarl olurlar. nk baarl bir konumada ya da ya
zda, anlatm ak, ilek ve etkili olmaldr. Bu da cmlelerin ksa, devin
gen, dilbilgisi kurallarna uygun olmasyla, kelimelerin zenle seilerek
yerli yerinde kullanlmasyla salanacaktr.180
Bir ulusun, kendi toplumsal yaantsnn gereklerine gre bir dil
gelitirmesi, o ulusun kltrel kiiliini elde etme, salamlatrma, gele
cee iletme yolunda yapt kanlmaz bir eylemdir. Bu aba, dillerin
birbirlerine kar stnlkleri biiminde deil, her dilin kendi yapsna
zg olanaklarn ileterek gelitirmesi, anlamnda alnmaldr.

178 ongur, a. g. y. , s. 20.

179 ongur, a. g. y. , s. 8.

180 Yaar Yrk, Gzel KonumaYazma Klavuzu, Eitim Yaynevi, Ankara: 1978, s. 27.

171

Yabanc biimlerle, yabanc szcklerle dnlen hibir ey bi

zim deildir. Bizim olan, bizim ettiimiz her eyi, yalnzca kendi
dilimizle dnebiliriz; dnmemiz gerekir; dnmek zorundayz.
Kendi diliyle akln ve yreini yourmasn beceremeyen bir d
nr, alama bir dnrdr; kiiliksizdir; topluma yabanc bir kimse
dir. nsan, kendi dilinin dnda byk olamaz; bilgin olamaz.
Baka dillerde nemli yaptlar verdikleri ne srlen kimseler,
hem bir ayrallk istisna , hem de aldatc bir grntdr. Her byk
kafa, ilkin kendi dilinde byktr. Kendi dilinin tm olanaklarn, ussal
ve duygusal etkinlie eemeyen kimse, baka dilde de baarl olamaz.
Bir dili, dillerin en soylusu, en incesi ya da gzeli grmek, nasl bi
limsel bir yanlgysa, bir dili, kimi kavramlar anlatmada yetersiz grmek
de, ayn nitelikte bir yanlgdr. Her dil, kendi yapsnn, kendi biiminin
zelliklerine gre davranr; iler.
Baka deyile, kimi kavramlar, kimi dnceleri kendi dilimizde
dile getirebilmek iin, bu kavram ve dncelerin, gerek birer gerek
sinme haline gelmesi arttr. Yani, nce zmlenmeleri gereklidir.
zmleyebilmek iin de, o dnceyi, o kavram, kiinin kendi kltr
yaamnda etkin klmas zorunludur.
Yalnzca belirli kiilerin tekelinde kalan ussal etkinlikler, topluma
mal edilmedikleri, ya da mal edilmek istenmedii ya da bu kiilerin bu
etkinlikleri topluma mal edecek gten yoksun olduklar iindir ki, o
umuza baka gezegenlerden yansyan yaam d eylermi gibi gz
kr.181

Kktrk Yaztlar
Orhun ve Yenisey rmaklar vadisindeki Kktrk yaztlar eskiden
beri biliniyordu. Ancak bunlarn hangi millete ait olduklar ve hangi dil
de yazldklar hakknda bilgi yoktu. XVII. Yzyldan sonra bu blgeye
yaplan geziler ve baz tesadfler, insanl Kktrk Yaztlar ile karla
trd gibi, bunlara kar bir merak da uyandrd. Bu sebeple bilginler
yaztlar zmeye yneldiler.
Nihayet mezar talarndaki yazlar 15 Aralk 1893 tarihinde Vil
helm Thomsen tarafndan zld. Bylece Trklere ait ilk yaz ve ilk
yazl metinler ortaya kt. Bu durum Trk yaz dilinin VII. ve VIII. Yz
yla kadar gitmesi demekti. te Trkenin bugn elde olan ilk yazl
181 Bedrettin Cmert, Ulusal Dil, Milliyet Sanat Dergisi, Say 147, 29 Austos 1975, s.

17.

172

belgeleri Kktrk Yaztlardr. Hitabet trnde yazlan Kktrk Yaztla

r, o zamandaki Trk hayatn gzler nne seriyordu.
Trklerin kendi boylarndan baka, komu milletler hakknda da
bilgiler veriyordu. Trk hakannn milletine sesleniini, yaptklarn,
yapacaklarn, tecrbelerini, Trk milletinin sonsuza kadar yaamas
iin nelere dikkat etmesi lazm geldiini anlatyordu. Ayrca btn bu
hitaplarda hakan, Trk milletine hesap veriyordu.182

12. 11. Trke

Dnyann btn dilleri, en gelimi, en kkl dilleri bile Ameri
kan kltrnn, giderek dilinin etkisine kar nlemler dnrken,
Trke baka birok eyde olduu gibi bu etkiye de hazrlksz yaka
land.
Osmanlca ile henz sorununu zememiken, yzyz elli yldan
beri uygarlamak adna benimsenen Franszcay iine sindirmeye al
rken, bunlarn stne bir de Amerikan ngilizcesi eklendi. 183
Niin kendi dilimizi, Trkemizi savunuyoruz? Niin yabanc sz
cklere hayr diyoruz? Trkemiz sorunu, her eyden nce kltrel
varlmz, dnsel kiiliimiz sorunudur.
Ama bir szcn yerine, salt yeni olduu, salt taze bir yarat ol
duu iin, baka bir szc koymak deildir. Ama, dnceyi kendi
dilimizle yourmak, ona kendi dilimizle dilsel kalrlk salamaktr. Bunu
da tek ls, dilimizin kendine zg olanaklardr. Bu olanaklarn tek
somutlama, tek gzlemleni alan ise, dilin kullanmdr.
nk dil, nl bir dil bilimcinin dedii gibi, Kullanmdan baka
bir gerek tanmaz. Dardan uygulanacak her deitirici eylem, bu
kullanma uymad srece, sonusuz kalr.
Yeni gereksinmeleri yantlayacak yetenek, dilin kendi yapsnda
vardr zaten. nemlisi, bu yapnn zelliklerini, kullanm gzden hi bir
zaman rak tutmadan yakalayabilmektir. ada dilbiliminin gerekleri
ni ve gereklerini yanstan tek akla uygun yol da budur.184

Trkede zensizlik

182 Yavuz, Yeti ve Birinci, a. g. y. , s. 32.

183 Feyza Hepilingirler, Dedim: Ah!, Remzi Kitabevi, stanbul: 2000,

184

Cmert, a. g. m. , s. 17.

sunu .

173

Televizyon ve radyolarn Trk diline kar zensizlii, grevlen

dirdikleri spiker ve sunucularda da kendisini gsteriyor. Okuduunun
anlamn bilmeyen, kelimeleri doru drst telaffuz edemeyen, vurgu
lamalardan habersiz ve yetersiz kiiler, fiziksel adan gzellerse, ya
da yakkl saylyorlarsa, ba keye rahata oturabiliyorlar.
Gerekli eitim almadan televizyona kanlar, ekran bandakilere
ou kez sa ba yoldurtuyor. RTK Aratrmasndan derlenen aada
ki cmleler, radyo ve televizyonlarda yaynlanmtr:
Yarallar buradan karmak zor, g oldu. , Maddi olanamz
imkan verirse., Stadyum ful dolu., Bir anlamda prestij ve saygnlk
kayb., Trkiyenin artlar ve koullar., Ciddi aba ve gayret gste
rilmesi lzm., lginize, alakanza ok teekkr ederim., Faydal ve
yararl iler yapt., Sohbet ve sylei yapacaz., Buradan kendilerine
sayglarm ve hrmetlerimi iletiyorum.
ngilizce Adlar
Trk Dil Kurumunun, RTK iin yapt bir aratrmada ortaya
kan sonulara gre, baz yayn kurulularnn Trkeye kar zensiz
lii daha adlarndan balyor. Bir blmnn ad ngilizce: Star, Flash,
Show, Cine5, Number One, Radyo Sweet, Power FM, Radyo Mydanose
vs.
ngilizce Telaffuz
ngilizce olmayan adlar da ngilizce okunmakta srar ediliyor! r
nein, NTV; Trkiyenin gurur duyduu bir haber kanal. Adn alm
Nergis Televizyonu olmasna ramen, NTV entivi diyoruz. HBB vard
bir zamanlar; imdi yok. Alm: Has Bilgi Birikimdi. Hepsi has Trke;
ama HBB eybibi deniyordu.
Argo ve Kaba Szler
Ulusal dzeyde yayn yapan televizyonlarmzdaki argo ve kaba
szlere ne demeli? Aadaki ifadeler televizyonlarda ve radyolarda
kullanlm ve RTK kaytlarna gemi.
Bir yerin mi skld anam!, Sabah kalkp, gazn karan sanat
oluyor., Bamza i ama lan ebek, Sana yavamayacaz da una m
yavayacaz?
Yabanc Kelimeler
Yabanc kelimelere zenerek, onlar yalan yanl kullanma alkan
lk haline geldi. rnekler:

174

Kurultayn saat 10.00da start almas gerekiyordu, Ultra cesur,

Hrsz fuarda demo yapan irketin standndan cep telefonunu ald.,
Garden Parti, Yabanc starlarla ilgili fla dedikodular, Byk ehir
lerde fast food yaygnlat., Poplasyonu artrmak iin, VIP biletleri
Ulusoy Travel Centerdan temin edilebilir.
Dublaj Trkesi
Bir de dublaj Trkesi var. rnekler:
Kendine iyi bak, Hey sorun ne bebeim!, Senin iin zg
nm!, Ciddi olamazsn!, Kahretsin!, Okey!, Ah bunu bilmeliydim!,
Bunu duyduuma sevindim!, Bam byk belada dostum!, Sana
fikrini sorduumu hatrlamyorum!, Hey ahbap!, Kendine bir iyilik
yap.
ark Szleri
Televizyonda seslendirilen szde mzik paralar da, Trkiyeyi
srtndan vuruyor. Bundan yllar nce televizyon kanalna, bir arky
sk sk yaynladklar gerekesiyle RTK kapatma cezas verdi. letiim
zgrl yok oluyor., Abdlhamid sansr uygulanyor. diye kya
met kopartld. arknn ad Kuu kalkmazd
arknn szlerini, RTKn her ay dzenli olarak kartt dergi
ye konu olduu iin burada okumaya alyorum. Bu arky aylarca,
yllarca btn Trkiye dinledi:
Bi zavall Hate hapse dm bir kere/alr pavyonda ksm
felee/Am kalasn tef tef alar/Sallar alkalar her gece/Sulanr her
gele salyas akar/Dndye kalkmayan Hateye kalkar/Hergeleye bak
sanza hergeleye/Maskesi dm dnm kelee/Koca eek hergele
sen nereye/Byle telal telal acelece/knca iinden her gece/Ko
ko meyhaneye/Kerhaneye ko ko/Sonra niye gelir evine bo
bo/Kuu kalkmaz kuu kuu kalkmaz canm kuu kalkmaz.
Televizyonlarda daha incelikli arklar da syleniyor. rnekler:
Maln, mlkn al gel de en kuytumu al., Yatama gel., Ellere
var da, bize yok mu?, Azck ucundan versene., Bir kereden bir ey
olmaz., Kz hepsi senin mi?, Kaldramazsan kaldrrlar., Ya gel bana
sahici sahici ya da anca gidersin., Kl oldum abi. vs.
Bu arada, Tavla tavla beni tavla/Salla pullar salla/Vallahi geldim
oyuna., Havam yerinde alaturka oldum oynamadan duramam., Ne
remi, neremi?, Napcaz imdi yatcaz imdi., Hp gibi anlaml arklar
da var.

175

Sunucularn Trkesi
Bir sre nce RTK bir televizyon kanalna, Trkeyi zensiz kul
landklar iin uyar cezas vermi. arkc Seda Sayan programn sunu
cusu olarak ieki kadnlarla konuuyor. ieki kadnlardan kastmz
kimseyi aalamak iin sylemiyoruz ama o olay anlayasnz diye sy
leyelim.
Sayan, ieki kadnlarla konuurken Niye glyon k!, Ay bu
sorular ben hazrlamyom bacm!, Ya dur kz nereye gidiyon ya!, Dur
kz ne kikirdiyon sen ya!, Ne dolanyon orada, gel gibi ifadeler kul
lanmt.
RTK uzmanlar hazrladklar raporda, rportaj yaplan ieki
kadnlarn, sunucudan daha dzgn Trke konutuunu belirlemiler.
Yani dzgn konumas gereken, o yzden ekrana kmas gereken kii,
daha kt konuuyor.
Erkan Tan. I. Yerel Medya Eitim Semineri, Adyaman, 26 27 Mays 2005.

12. 12. Beden Dili

Diller, tam bir konuma arac haline gelmeden, iletiim hareket ve
tavrlar yoluyla gerekleebiliyordu. Bunun iindir ki, konuma ncesi
ifade biimi olan hareket ve tavrlarn hem ncelii, hem de konumay
tamamlayan bir yeri ve anlam vardr. Gzel konuanlar, konumalar
srasnda uygun hareket eder; gereken tavr alr ve gsterirler.
eitli grsel iletiler, vurgular, jestler ve mimikler, szl ve szsz
simgeler, kiiler aras iletiim srecini birlikte btnlemektedir. yle ki
bazen bir cmle iindeki szsz unsurlarn anlam deeri, szcklerden
daha fazla arlk tayabilmektedir.185
Konuma hareket, davran ve tavrla ve mutlaka sesli olarak ke
limeler araclyla gerekletirilir. Konumak, olur olmaz biimde laf
retmek, kelime ve cmleleri hibir kurala uymadan arka arkaya sra
lamak, nasl ve ne biimde olacan bilmeden sesler karmak, el, kol ve
yz hareketleri yapmak, yerli yersiz haykrmak ya da mrldanmak de
ildir.
Beden Dili szyle gzle grlebilen beden bildirileri anlatlmak
istenmektedir. Buna karn, szl dil ya da kelimelerle yaplan konuma

185

zerkan, a. g. y. , s. 18.

176

ise seslerin ilgili dilin ana kurallar erevesinde gndermelerin tayc

s olduu alandr.186
Srekli olarak birok iaretlerle evrilmiizdir. Sylenmi ve ya
zlm kelimeler, levhalar, markalarn yannda kiilerin ok eitli jestle
ri vardr. Btn bu iaretler bizleri ynlendirir ve onlarla bakalarn
etkileriz. Bu iaretlerin dnyasnda Beden dilinin yeri neresidir? Nasl
bir snflandrma sayesinde beden dilinin ne olduunu kavrayabiliriz?
Bu sorular yantlamak iin, ok denenmi bir yntemle iaretler
e ayrlacaktr. Beden dili her grup iin geerlidir ve bu terim dar
anlamda deerlendirilirse ncelikle kiinin vcuduyla, dilin dnda ver
dii iletiler anlalr.

12. 12. 1. Simgeler
Birinci iaret tr: Anlamlar kesin olarak tanmlanm iaretlere
simge ad verilir. Dilbilimciler iin kelimelerin ou simgedir. Dil ia
retlerini ve szsz iaretleri bir btn olarak inceleyen bilim dal semi
yotik, bu terimi, anlam belirlenmi ve anlamlarnn kullananlar tarafn
dan renilmesi gereken btn iaretler iin kullanr.
Bu renme anadille balar ve bir yabanc dil renirken, byk
zorluklar halinde karmza kar. Benzeri eyler matematik iaretlerini,
baz trafik iaretlerini vb. eyleri renirken de karmza kar.
Yetikin olarak da, gnlk yaammzda, srekli benzeri renme
olaylar iindeyiz. rnein, yeni cihazlarn zerindeki yazlarn, ksalt
malarn ve grafik iaretlerinin renilmesi gibi Beden araclyla ak
tarlan iaretler, yukardaki tanma gre simge midir? Baka bir deyile
ifrelenmi iaretler yalnzca bilen tarafndan m deifre edilebilir?
Bu soruyla, beden dili denilince, ilk aamada tepki halindeki
hareketler akla gelmektedir. Sadece baz istisnai durumlarda belli bir
ifrelemeye tabi belirlenmi, renilmi; hareketler sz konusudur.
rnek vermek gerekirse, sporda sembol niteliinde, hakemlerin
kulland talimat niteliinde jestler vardr. Polis, itfaiye ve askeriyede
benzeri kesin anlam tayan el iaretleri vardr.
Beden dili aratrmaclar simge niteliindeki jestlere amblem
ad da verirler. Kastedilen, birka kelime eliinde yaplan ba, el ve kol
hareketleridir. Amblemler, ounlukla konuma srasnda yaplan birok
harekete oranla, szl anlatm konuma olmakszn da anlam belli
186 Otto Schober, Beden Dili

Davran Anahtar , Aron Yaynevi, stanbul: 2003, s. 27.

177

iaretlerdir. Ancak ayn durum, deiik kltrlerde genellikle farkl

amblemler kullanlarak aktarlr.
Sembolik jestlerden, kesinlikle tanmlanm parmak ve el hareket
lerinden oluan sar ve dilsiz alfabelerinde de sz edilebilir. Bu alfabey
le belli bir kod, tam tamna baka bir koda evrilmektedir. Bu tabii ki,
ok kk bir zel alandr ve hzl bir anlama salayamaz.
Sar ve dilsizler, ok sayda jestle daha ok retmenlerini ve ter
cmanlarn, karmak olaylar grsel olarak aktarrken destekliyorlar.
Bu jestler, belli bir blge iin geerli olan genel koda aittir. Kodlar,
mmkn olduu derecede genel kodu yanstmaya yneliktir.
Bylece bu dili bilmeyen kii de, baz anlamlar karabilir ya da
daha abuk renebilir; ayrca eer sar ve dilsizlere iletilen metni ter
cman sayesinde renir ya da ekranda grrse kolaylkla bir balant
kurabilir. Bunun sonucu olarak birok jest gnlk yaammzdaki bir
ok simge gibi ikinci tr olarak gstereceimiz iaretlere yaklar; hatta
onlarla rtr.

12. 12. 2. Benzetme aretleri
kinci iaret tr, benzetmeler ifade eden iaretlerdir. Bu iaretler
bir eyi hemen hemen resmettikleri iin de simgelerden daha kolay an
lalrlar. Dil iaretleri normal olarak simgedir. Fakat kelimeler bazen
sesleri taklit eder ya da yanstrlar. Harfler de ak seik simgelerdir.
Resimsel yazlar ise benzetme yapan iaretlerdir.
Trafik iaretleri ve levhalar zerindeki iaretler vb. eyler, ben
zetme zellii olmayan simgeler olabilirler. Bunlar genellikle daha kolay
kavranabilmeleri iin kullanlan, resmedilen iaretlerdir.
ncelikli yol ve ta debilir levhalar birer kodlanm iaret
tir. Tren garlar, hava limanlar, byk spor tesisleri vb. yerler iin pik
togramlar uluslararas ayn anlam tayan resimsel iaretler dil bil
meyen kiilerin dahi posta kutusunu, kafeteryay, yzme havuzunu vb.
yerleri bulabilmeleri iin byk lde benzetme yapan iaretler kulla
nlmtr.
Elbette bedenimizle de srekli benzetme iaretlerinden oluan
hareketler yaparz. Konumamz ahsi jest ve hareketlerimizle destek
leriz, eer konuamyorsak beden dilimizle olduka yaratc oluruz. Biri
sine pencereyi amas iin veya iecek bir eyi getirmesi iin yaptmz
iaretler kodlanm, anlam kesin iaretler deil; genellikle olay tasvir
eden hareketlerdir. Bir balam durum iinde yer almalar, kendiliin

178

den meydana gelmeleri ve geni bir deikenlik yelpazesine sahip bu

lunmalar nedeniyle bu tip ifadeler, nc ve son tip olan iaret tr
nn gei noktasn oluturmaktadrlar.

12. 12. 3. Belirtiler
nc tip iaretlere belirti ad verilir. Anszn ortaya karlar ve
kardaki kii tarafndan genellikle doru olarak anlalr; daha dorusu
bilinsiz reaksiyonlar doururlar. Hislerimizi belirten, bir heyecanlanma
sonucu ortaya kan ah, of gibi kelimeler bunlara rnektir.
Semiyotik duman atei ve atelenme ise bir enfeksiyonu gster
dii iin, bunlar belirti olarak tanmlamaktadr. Bunlar tabii ki, kastl
birer iaret ya da iaret eliinde yaplm bilinli hareketler deildir.
Fakat kii grnen her eyin bir nedeni, kayna olduunu dnerek,
var olan her ey bir iaret olarak alglar.
Bedenimizle ilettiimiz mesajlar genellikle bilinsiz, olarak mey
dana gelen, ruh halimizi ve hislerimizi anlatan belirtilerdir. Alnn kat kat
olmas planl ve bilinli olarak karmzdakine, syledii eylerden
phemiz olduunu gsteren bir sinyal olarak kullanlmad durumlar
da byle bir belirti olabilir.
Planl ve bilinli olarak rnein bir mimik yaplan amal bir bil
diriyle anszn ortaya kan tepki arasnda fark vardr. Elbette ki, anlatm
arac olan simgelerle de duygularmz aa vururuz. Simgelerin, duygu
tasvirinden daha ksa ya da uzun ve farkl tarzda olabilecekleri bilin
mektedir.
Buna karlk heyecann belirtileri, beden dilinde dorudan ve
nispeten bilinsiz olarak ortaya kan ifadelerdir. En belirgin rnekler,
evrensel olan yz ifadeleridir. nsanlar dnyann her yerinde duygusal
durumlar bunlarla aa vururlar.
Kzgnlk, korku, aknlk, znt, nefret, sevin gibi hisleri gste
ren kas hareketlerinin tm, btn insanlarda ayndr. Buna bal ola
rak, Hislerimizin sebeplerini gizlemek iin yz ifadesinin kontrol edil
meye allmas sonucunda, kltrel farkllklar ortaya kar. denil
mektedir.
Grld gibi bedenin bildirileri ok eitlidir. Bu alan, anlatlan
konuyla hibir ilgisi olmayan iaretlerden fakat anlam belirlenmi
benzetme yapan, anlam belli, sylenmek istenen eyle benzerlik gste
ren iaretler, kiisel benzetmelerin yapld resmeden iaretler ve niha
yet tepki olarak ortaya kan belirtilere kadar uzanmaktadr.

179

zellikle bu son alan, kiisel iletiim yetenei gelitirmek asn

dan daha fazla ilgi ekmektedir. Bu alann zellikleri beden dilindeki ve
iaretler dnyasndaki yeri belirlendikten sonra daha iyi anlalr ve
tartlabilir.
Ka eit terim kullanldn bilmekten ziyade, simgelerin ve
belirtilerin iki ayr kutbu oluturduunu ve bu iki kutup arasnda ka
lan alanda, iaretler arasnda gei noktalarnn olduunu bilmek daha
nemlidir.187

187 Schober, a. g. y. , ss. 1524.

180

13. DNLEME

Sz dinlemeyi bilmeyen, sz dinletmesini de bilmez.
Aristotales

Hayatta, konuma, ne kadar nemliyse, dinleme de en az onun ka
dar nemli ve gereklidir. Aslnda konuma ve dinlemeyi, anlama olu
umunun, tpk bir madalyonun iki yz gibi, birbirini tamamlayan yn
leri olarak dnmek yerinde olur. Genelde toplumlarda gzel konuan
lar vardr da; kendini vererek, dikkatle dinleyenlerin says pek fazla
deildir.
Konuma, yle bir diyalogdur ki: buna katlan bir insan, sras gel
dike etkin ya da edilgen bir rol oynar. Rportajc ya da syleiyi gerek
letiren kii saygyla konumak, bunun yan sra ok iyi dinleyici olmak
zorundadr.
nsan ilikilerinin nemli bir blm, anlatma ile dinlemeye daya
nr. Ayrca, kiinin kendisini tanmas da ancak konuma, yazma, soru
turma gibi yetenek ve becerilerin yan sra dinlemeyi renmesiyle ger
ekleebilir.
Aratrmalar kiinin, dinlemekte olduu herhangi bir cmlede en
fazla 12 kelimeyi hatrladn ortaya karmtr. Okurlar ya da dinleyi
ciler, genelde cmlelerin ilk blmlerini akllarnda tutmaktadrlar.

13. 1. Eletirel Dinleme

Eletirici bir dinleyici, daima uyank ve dikkatlidir. Konuan kim
senin dncelerini nesnel bir biimde deerlendirmeye alr. Eletiri
ci olmayan bir dinleyici ise ou kez, sylenenlerin tmn mutlak do
ru ya da gerek olarak kabul eder ya da hibirini benimsememe gibi bir
eilim gsterir.
Eer gazeteci, anlan sorunlarn gidermek amacyla katld top
lantlarda yaplan konumalar eletirel dinleme yntemiyle izlerse,
baarl konumann temel ilkelerini belirlemi olur. Bunun iin gazeteci,
dinledii konumalardan sonra u deerlendirmeleri yapmaldr:
Niin byle bir konuma yapld? Konuma yaplan yer, konuya
uygun muydu? Konumann tr neydi; bir eyler mi akland, yoksa
dinleyiciler mi elendirildi? Dinleyenler konuyla ne lde ilgilendi?

181

Ses ve grnt aygtlaryla konuma desteklendi mi?

Konu yeterince aklanabildi mi? Giri ve sonu cmleleri yeterin
ce etkili miydi? Uygun rnekler verildi mi? Anlatlan olay ve fkralarn
konuyla ilgisi ne kadar glyd?
Konumac kimlere kar konutu? Hedef kitlenin eitim ve sosyal
dzeyi neydi? Anlattklarna inanyor muydu? Kendine gveniyor muy
du? Heyecanl myd? Resmi bir dil mi kulland? Yaz dili mi kulland?
Saldrgan myd?
Szckleri dzgn telaffuz edebildi mi? Ayn szckleri gereksiz
yere tekrarlad m? Dilbilgisi hatalar yapt m? Dncelerinin mantk
sras yeterli miydi? Yoksa konudan konuya m atlad? Konuma arala
rnda eee, aaa gibi asalak szcklerle laf uzatmalar yapt m?
Sesini normal, iitilebilir biimde kulland m? Yoksa monoton bir
konuma m yapt? Dinleyicileri gzleriyle izledi mi? Yoksa gzlerini
evrede mi gezdirdi? Jest ve mimiklerini gerektii gibi kulland m? Yok
sa hareketleri anlamsz myd? Dinleyiciyi etkiledi mi? Dinleyici severek
mi dinledi?188

13. 2. Dinleme Biimleri

Bir tek dinleme biimi yoktur. Konuann kiiliine, konuya, fiziki
koullara ve dinleyenlerin ilgilerine ve iinde bulunduklar psikolojik
durumlara gre dinleme, trl zellikler gsterir.
Bu zellikleri gz nnde bulundurarak dinlemeyi aadaki bi
imlerde blmlemek mmkndr:

13. 2. 1. stekli ya da steksiz Dinleme
ten gelmeyen bir dinleme ile isteyerek dinleme arasnda, byk
bir fark vardr. Dinleyici, bir d basknn ya da korkunun zoruyla dinli
yorsa yalnzca fiziki anlamda bir iitme gerekleiyor demektir. phe
siz, bu trl dinlemenin, hibir yararl yn yoktur.

13. 2. 2. Rasgele ya da Maksatl Dinleme
Rasgele dinleyen kii, herhangi bir konumay, dikkatle ve sabrla
ve sonuna kadar izleyemez. Rasgele dinlemekle, gnlsz dinlemek ya
da dinlememek arasnda, hemen hemen, hibir fark yoktur.
188 Telliolu, a. g. y. , s. 108.

182

13. 2. 3. Disiplin ya da Deiiklie Dayanan Dinleme

Baz dinleyiciler, konuyu, sonuna kadar dikkatle dinlemek iin
iradelerini seferber ederler. Her trl psikolojik ve fiziki engel karsn
da, muhakkak dinlemeyi ama edinirler. Byle bir tutum, iyi bir dinleyici
olmann vazgeilmez koullarndandr.
stee, ilgiye ve zevke dayanan dinlemelerde, iletiim ve anlama,
dolaysyla renme, daha etkili ve verimli olur. nk, motivasyona
dayanan dinlemede, dikkati salamak iin, d etkenlere gereksinme
duyulmaz.

13. 2. 4. Sevecen ya da Sevemez Dinleme
Baz dinleyiciler, konumacy sevecenlikle izlerler; bak ve tavr
laryla iyi niyetlerini belli ederler. Sevemezlik duygusunun etkisi altnda
kalan dinleyiciler ise hem konumacya, hem konuya kar olumsuz bir
tavr taknrlar.189

Televizyondan Yazya Sylei Serveni

Dnyann hemen her yerinde en nl televizyon yldzlarnn
konuturan kiilerden olumas rastlant olamaz. Amerikada Larry
King, Barbara Wolters, Oprah Winfry ilk aklma gelen isimler. Konutuk
lar insanlar sorularyla ilginletiriveren insanlar Televizyon ann
simyaclar
eit eit mlakat vardr aslnda. Bazlar iin konuk nemli de
ildir, konuturan ayn zamanda konuann ta kendisidir, konuk olsa
olsa program boyunca oynanacak bir oyuncaktr, bahanedir.
te yandan, bazlar iin konuk her eydir, konuturan ise bir hi;
nemsizlik duygusu ile yer yarlp iine girmitir adeta. Konuan sanki
yceler ycesidir ve bir bolua seslenmektedir.
yi mlakat bu ikisinin arasndaki noktay bulur. Ne ezer, ne de
ezdirir. Mesafe ayarn zenle yapar. ok alyorken uzaklar, fazla
uzaklat derken yaknlaverir.
nk dinlemesini iyi bilir.
Konuuna ve konusuna sayg duyar iyi mlakat ve bunu herkese
hissettir. Hatta ilk bakta sayg duyulacak bir yan olmayanlara da. Hem
espri yapp hem cvmamak kolay deildir; ustalk gerektirir. Ve tabii
birikim gerek kltr, aratrma, dil becerisi
189 Kantemir, a. g. y. , ss. 1719.

183

Televizyon syleisi her eyden nce soru sorma sanatdr. n

sanlar renmek iin soru sorarlar, ama soru sorabilmeleri iin bir ey
ler bilmeleri gerekir. Televizyonda cehaleti saklamak fevkalade zordur.
Konuu ve konusu hakknda hibir ey bilmeden soru sormaya cret
eden kii, olsa olsa kendi ahmakln tehir etmek istemektedir.
Yani, n aratrma gereklidir, nemlidir, verimlidir
Her sylei bir snavsa, syleiyi yapan, ald cevaplar kadar
sorduu sorularla da deerlendiriliyor. Sorularn bilerek sorulmas iin
bir yan. Sorularn llerek sorulmas da gerekiyor. ki yandan da di
kenli teller var. Ayp yahu, o kiiye byle bir soru sormak yakr m?
iti bir yanda; Yazk yahu, hi o soru sorulmaz myd? iti br yanda.
Neyin nasl sorulduu elbette nemli. Ama, sorulmayanlar da
nemli. anak mlakat ile gerek mlakat arasndaki izgi oradan da
geiyor. Televizyon tarihinde, nice mlakatnn kaderini sorduu soru
lar deil, sormad sorular belirledi.
Sorularn sorulaca kiilerin nasl seildiine gelince Ticari te
levizyonun reyting rekabetine dayanan ortamnda televizyon mlakatla
r ngilizce celebrity culture kof hret kltr m desek acaba? kof
hret yaratacak, kof hret ineyecek, kof hret tkrecek.
Trkiyede de zellikle reyting avcl yapan televizyonlarda bu
trden arklarn dndn biliyoruz. Bu kltrn sylei programlar,
srekli kendi aralarnda paslayorlar. Ayn zevksizlii ve cehaleti payla
yor, yeniden retiyorlar. Bir ksrdng oluuyor.
Ayn ey haber mlakatlarnn uzman kadrolar iin de geerli.
Konular adeta paylalm, her alanda be ismin tesine geilmiyor,
kolayna kalyor, bu kadrolar geniletmek iin aba gsterilmiyor.
lkenin entelektel kaynaklarnn byk bir blm televizyonun eri
im alannn dnda tutuluyor
Kof hret televizyonculuunun tesine geilmesi, hem gerek
hreti hak edenlerin tannmas, hem de bu trden insanlarn bir an
lamda dllendirilmesi asndan yararl. Kitlelere en kolay ulaan ileti
im arac olarak televizyonun aptal kutusunun snrlarnn almas,
ancak bilinli tercih ve seimlerle mmkn. Akll insann televizyonuna
ancak byle gidilebiliyor
Prof. Dr. Haluk ahin. Sesli Dnenler2003 nsz

187

Blm C

14. OTUZ K YIL NCE NE DEMLERD?

Milliyet Sanat Dergisi, 29 Austos 1975 tarihinde, lkemizde ye
terince anlalmam, birok ynyle akla kavumam rportaj
konusunda zel bir say 147 yaymlamtr.
Bu zel saydaki soruturma erevesinde, baz gazetecilere y
neltilen sorular ve yantlar yledir:
1. Rportajn bir tanmn yapar msnz?
2. Rportaj bir edebiyat dal saylabilir mi?
3. Rportajda nasl bir anlatm yolu seilmelidir?
4. Trk Basnnda rportajn geirdii evreleri ve gnmzdeki
rportaj anlayn ksaca zetler misiniz?
5. Bizden ve baka lkelerden beendiiniz rportaj yazarlar
kimlerdir?
6. Rportajn belge olma yolunda bir ilevi olabilir mi?
7. Fotorafn rportaja katks nedir?
Not: Ad sralamas, dergideki gibidir.

14. 1. Halit apn

1 Rportaj, okur toplumunun ilgi duyduu konular, sorunlar,
kiileri, yerleri ve olaylar tantma amacyla ve de ieriine girerek olu
turulan bir yaz tr, olarak tanmlayacam ben.
Bir baka deyile bunlarla ilgili gzlemler. Sadece bakarak deil
ama... Baktn grerek kaleme alnan bir dorucu tanklk...
2 Kesinlikle Edebiyatn her dalnda az da olsa ok da olsa biraz
rportaj gizlidir, kanmca. Romanda, iirde, hikayede, tiyatroda
Bazlarna ters debilir ama, edebiyat dallarnn k noktas o
unlukla rportajdr, diyeceim ben. Baksanza yerli ve yabanc byk
edebiyat ustalarna Hemen hepsi rportajla gelmilerdir.

188

Roman, hikaye, iir, tiyatro da yazsalar bir yerde hep rportajdan

esinlenmiler, yaptlarnda yer yer belirgin bir ekilde rportaja yer
vermilerdir.
3 Bakarak deil, grerek yazmak... iterek deil, duyarak yaz
mak...
Yumruk gibi girerek, yumruk gibi karak demi, bu konuda, is
mini anmsamadm bir Amerikal yazar.
Aslnda rportajn konusuna bal olarak deiebilir anlatm tar
z... Anlatmasn biliyorsanz tabii...
4 Bizdeki ilk rportajc Evliya elebidir diye dnyorum ben.
Cumhuriyet dneminde zamanla gelien gazeteciliimizde ise o
unlukla gezi trndeki rportajlara rastlanyor. Belki de da alma
olanaklarndan yoksun okuyucunun ilgisini fazlasyla ektii iin bu tr,
uzun bir sre geerliliini koruyor.
Gnmz basnna ise gerek anlamda rportaj, rportaj denilen
olay getiren ve beeni kazandran kii tartmasz Yaar Kemal olmu
tur kanmca...
zlerek mi, yoksa glerek mi belirtmek gerek bilmem ama, g
nmzde rportaj yazarl ounlukla dedikodu yazarlndan pek te
ye geememekte. Bunda okuyucunun rportajcy oluturduu kadar,
rportajcnn da okuyucuyu oluturmas nemli bir faktr.
Roman rnek alp yle diyeyim: Barbara Cartland da vardr;
okuyucusu da. Hans Habe de vardr; okuyucusu da. Harold Robins de
vardr; okuyucusu da. Gorki de vardr; okuyucusu da...
Bizdeki rportaj yazarlar ile okuyucular da byle bir snflandr
maya sokulabilir tabii.
Ama gerek rportaj ve rportajc iinde bulunduumuz koullar
da, insana ve insan sorunlarna dnk olmak zorunda. Toplumla, yaam
la, gncel sorunlarla yakn ilikilere girmek zorunda.
Diyeceim o ki, bir dolu rportaj ve bir dolu rportajc var gn
mz basnnda. Kimi yle, kimi byle...
Ama te yanda da arln ortaya koyup yarglayc durumda
olan ve beenisini ak seik sergileyen milyonlarca da okuyucu. Hem de
deerlendirmelerinde kolay yanla dmeyen milyonlarca okuyucu.
Bence en nemlisi de bu.

189

5 Birinci blme bizden herkes desem artiste olacak. O yzden

sralayaym. Yaar Kemal, Kemal Tahir, Bekir Yldz, Fakir Baykurt, Sait
Faik.
Yabanclardansa Jack London, Hemingway, Gorki, K. Simenof,
Larry Collins, Dominique Lapierre ve de Norman Mailer.
6 Belki bir yere kadar, fazla uzaa gitmeksizin. O da yazarn gz
nnde tutma artyla.
Yaammzda nesnellik denilen eyle yani gerekle hep o kadar
burun burunayz ki Evde, ite, sokakta, yatakta Hep objektif olma
durumu. Ben o nesnellie biraz znellik katmadan yanaym. Gereki
liin iinde duygusallk yani Baz konularda bal gibi de badaabiliyor
ikisi Ama dozunu karmadan, abartc olmadan
7 Vardr tabii Yazy inandrc klmak bakmndan, bizde bazen
zorunlu oluyor nedense Bir de sayfa dzenini kolaylatrp sslemek
ynnden yarar inkar edilemiyor, bazlarnca

190

14. 2. Ylmaz etiner

1 Rportaj bir olay, bir konuyu okuyucuya en anlalr ekilde,
hatta ona gryor, duyuyor ve beraberce yayormuasna yazyla an
latma sanatdr.
Kii de anlatlabilir, konuturulabilir rportajda... Olaylar, konular
dile getirilebilir... Bence rportajcln srr, sadece en iyi dille en gzel
ekilde bir konuyu tanmlamak, anlatabilmek deil; olay veya konuyu
en canl taraflaryla okuyucuya gsterebilmektir...
Biri dierinden noksan olursa, rportajn kalitesi ayn oranda d
er. Yazarn yazaca olay hem derinliine grmesi, hem de btn can
alc noktalarn bulmas ve bunlardan nerelerini verirse, yani kada
dkerse okuyucuya bir eyler ulatracan bilmesi gerektir...
Bence rportaj roman ve hikayenin bir baka trdr. Tek rpor
taj kk hikaye ise seri rportaja roman diyebiliriz...
2 Roman ve hikaye edebiyatn en nemli, en bata gelen trleri ol
duuna gre, rportaj kanmca hi phesiz edebiyatn iindedir. Zaten
derinliine ve yanlamasna gl bir grle kalemin btn ustalyla dile
getirilmi bir rportajla hikayenin arasnda bir fark bulabilir misiniz?
Rportaj tam bir gerei ortaya koyar genellikle Bugn btn
dnyada gereki hikayeler baar kazanmyor mu? O halde tek rporta
j da, seri rportaj da edebiyatn iinde grmek gerekir.
3 Rportajda en baarl anlatm yolu, dier btn yaz dallarnda
olduu gibi, duru bir Trke, gnmzn konuulan, yabanc kelimeler
den, kula trmalayan kelimelerden uzak Trkesini kullanmaktr.
Sonra, anlatm aslnda yazarn gcne, ustalna kalm bir mezi
yettir. Her yiidin ayr bir yourt yeme tarz vardr, derler. Bu edebiyat
ta, roman, hikaye ve rportajda da byledir. Her yazar, kendi yeteneine
gre bir eser koyar ortaya... Ama bunun bir takm kurallar vardr elbet
te. Bu kurallardan, yani anlatm glendirecek, yazar baarya ulatra
cak kurallardan birincisi, duru Trkeyi, gnn konuulan dilini kulla
nabilmektir. Cmleleri uzatmadan noktalamak. Biimsiz, eri br
cmleler yazmamak... Kanmca bir yazy okurken iir gibi, gzel bir me
lodi gibi kulaa ho sesli gelmelidir. Cmleler, kula trmalamamaldr....
Aslnda bunlar yapabilmek yazarn ustalna, yeteneklerine gre
deiir... Ve bunlar yapabilmek arttr. Ama bundan sonras yani sordu
unuz anlatm yolu: te bu tamamen yazarn kendi gcne, gr tarz
na, stnlklerine, muhayyelesine ve oralardan szlp szlp kale
minden kada dklne baldr.

191

4 Trk Basnnda rportaj deiik ekillerde, deiik anlatmlar

la, yllarca gazeteciliin en nemli yaz biimi olarak yer ald. Eski gazete
koleksiyonlarna baktka, eski gnleri hatrlamaya altka, bunlar
hep karmza kyor. O devirlerde, anlalmaz bir slup iinde yazlan
rportajlar da olduu grlyor gazetelerde; ok ey anlatan, bilgi ve
ren, haber veren zevkli rportajlar...
Ancak bugn okuyucularn, rportajlarda artk bir takm lzum
suz tasvirlere uzun cmlelere, konuyla ilgisi olmayan detaylara, hayale
yer verilmesini istemedii grlyor. Rportajda belge aryor; gerek
aryor okuyucu... Ve bu gerekleri, en iyi, en akc, skmayan bir anlatm
la ortaya koyan, belgelerle inandrc olan rportajlar gnmzde baar
kazanyor.
5 Yaar Kemal. Hi phesiz en gl romanc ve rportajc ola
rak Yaar Kemali gryoruz rnein Bu Diyar Batan Baa kitab
ou zaman baucumda durur, okurum Yllar nce Cumhuriyette
kan bu rportajlar, canllndan hibir ey kaybetmemitir. Yaar, o
byk nce Memed romann da, o rportaj yazarl srasnda o hava
iindeyken yazmtr.
Sonra Hikmet Feridun Es. Yazd devirlerde rportajcla byk
yenilik getirmitir. Hikmet Feridunun da canl, tatl bir anlatm stili var
dr... Ve okuyucunun olayn hangi ynyle ilgileneceini bilir Hikmet
Feridun. zellikle gezi rportajlarnda gzel rnekler koymutur ortaya.
Hikmet Feridunun rportajcla ara verdii sralarda Trkiyede olay
lar deimi, okuyucu byk aama yapm, yeni sorular ortaya km,
bunun sonucu, memleket sorunlarn ortaya koyan, inceleme, aratrma
rportajlar devri almtr. Dnya edebiyatnda roman ve hikaye tr
nn geirdii deiiklik gibi
6 imdi sorunuza geliyorum Evet romanda olduu gibi bugn
rportaj trnde de belgesel rportaj devrindeyiz artk Ve imdi bu
tr rportajlar devri geerlidir btn dnyada Televizyon birok yaz
trn ykt gtrd Ama insanlara yeni bir takm olanaklar arama
ihtiyacn duyurdu. imdi artk yurt sorunlar, dnya sorunlar ve bunla
rn renkli filmlerle gsterilemeyecek ynleriyle ilgileniyor insanlar
Palavraya artk herkesin karn tok olduundan, yeni koullar altnda
belgesel olay, belgesel rportaj okumak istiyor.
7 te bu nedenledir ki fotoraf, rportaj deerlendirecek, kant
layacak nemli bir belge oluyor.

192

14. 3. Hikmet etinkaya

1Rportaj, haberin vurucu glln pekitiren, salam boyut
lar getiren, belgesel arl fotorafla btnleen, resmi verilere dayal
bir yaz trdr bence. Ancak rportajn yksel bir arl olduunu
savunanlardanm. Ama gerek bir yksel arlk olarak...
2 lk soruda yantlam oluyorum yksel arlk szcyle
Haber yazmakla rportaj yazmak apayr bir itir. Elbet bir edebiyat dal
dr rportaj.
3 Sade bir anlatm dili seilmelidir. Gazete okuyucusu o eski oku
yucu deildir artk. Dn gazetelerinde rportaj yapmak yle pek kolay
deildir eskisi gibi. Yazarn okuyucuya gven vermesi, yapmacklardan
kanmas, konuyu derinliine aratrmas ve diziyi peri masalna evir
memesi gerekir sanrm.
4 Trk Basnnda rportajclk bir geliim geirmitir ve geir
mektedir. Daha dne dek, bizim rencilik yllarmzda uan dairelerle
ilgili rportajlar okuyorduk. imdilerde arkc Gltenin Amerikada
nasl zengin olduunu okuyoruz.
Bir baka adan bakarsak acndrma edebiyatyla bu ii srdr
mek isteyenler olmutur. Ama bir Yaar Kemal, yllar nce bu acndrma
edebiyatna son veren dizileri hazrlam, Anadolu gereini stanbul
burjuvazisinin suratna ak diye yaptrmtr.
1960 ylna doru uzandmzda kimi gazetelerimiz muhabirleri
ni gney ve dou yremize gndermeyi gerekli grmlerdir. Bir Fikret
Otyam, yllarn feodal kalntlarn arasnda bitirip tketen insanlarn
acl yaamlarn dile getirmitir. Yirmi be yldr dile getirmektedir ve
bu gidile bir yirmi be yl daha dile getirilecektir.
Bizler, geri kalm bir lkenin rportaj yazarlar olarak, dizilerimi
zi halkn sesi ve soluu olarak yanstmalyz gazetelerimize. Bozuk d
zen arknda yaamlarn srdren, zm, ttn, incir, ayiei retici
lerinin sorunlarn, ezilen, hor grlen tarm iilerinin acl yaamlarn
devrimci bir gzle ve objektifle yanstmalyz gazetelerimizde.
Ama bunlar bugn ka kii yapyor ya da yapmaya alyor. Te
kelci burjuvazinin egemenliini srdrd Trk Basnnda, soluumuz
ne kadar daha srecek, orasn bilmiyoruz. Ama bildiimiz: Trk Basn,
Trk halknn devrimci yryne ayak uyduracaktr. Daha dorusu
uydurmak zorundadr. Halkn istemleri bu dizi iinde Trk basn rpor
tajcln devrimci atlmlara itecektir.

193

5 Yaar Kemal, Nevzat stn, Fikret Otyam, Mete Akyol, Necmi

Onur ve Halit apn Yabanclardan belki Uurum nsanlarnn etkisi
altnda kalarak Jack London.
6 Rportajn belgesel bir ilevi vardr. rnein Cumhuriyette son
yaymlanan Dalara Kamplar Kuruldu bunun en somut rneidir.
7 Fotoraf rportaja belgesellik, gereklik ve grnm salar.

194

14. 4. Hikmet Feridun Es

1 Geen gn, Kkpazarda bir kapc sokakta 350.000 lira bul
du. Hemen evine koup kapand. Paray arayan olacak m? Olmayacak
m? Bir gn, kimse yok... kinci gn kimse yok... nc gn kimse yok ...
Oooh artk 350. 000 lira temelli kendisinin... Geti o fukaralk gnleri...
Zengin oldu gitti kapc efendi... ocuklara pirzolalar ve manavdaki en
byk karpuz...
Sonra da bakkaln vitrinindeki kk rak iesi...
Lakin 350.000 lira ile geen uzun gnn sonunda kapc, akam
olurken dayanamyor... Kouyor karakola...
gece koyun koyuna yatt, gece kendisinin olan paralar po
lise teslim ediyor... Her 500 liral ayr ayr okayarak... Bulunuz sahibi
ni komiser efendi...
Olay, haber trnde gazeteler yazd. Adam paray buldu; gn
sonra da gidip teslim etti. Ve o kadardr o hikaye... Haber hudutlar bu
rada biter... Ama bir de adamn btn yaam boyunca 3 gnlk bir zen
ginlik hayat var. gn 350.000 lira ile yataa giren adam...
Haber dediimiz nesnenin olmutur, bulmutur gibi tel rg
leriyle snrlandrd alann br yannda ise rportaj balar. Ve ol
mutur, bulmutur diye anlatlandan da daha insan ilgisi ve ayrnt
lara girerek... Drst babann zeytin ekmek bandaki ocuklarndan
balayarak...
Bu basit bir polis ve ehir rportaj... Ayn ly alp Kkpa
zardan Biafraya, Angolaya, Lizbona, Portekiz Timoruna gtrebilirsi
niz...
Rportaj bir tanm tel rgs iine sokmak imkan olduunu
sanmadm iin, size rportajn rportajn yapmak istiyorum...
2 Gzleri Zengibar gecelerini kskandryor beyazlktan yana
Memeleri ananas kokuyor Bir iir bu Ne var ki iir trnde yazlm
mis gibi rportaj Sevgilinin rportaj
Rportaj bir edebiyat dal m? diye soruyorsunuz Dal deil,
gvdesi
iiri de iine alr, bizim eski sefaretnamelere kadar tarihi de Ta
rifin girdii her eyi
Size garip bulacanz bir ey daha syleyeyim mi? Bence Byk
Sylev, byk bir rportajdr Daha ilk satrlarndan yle balar:
1919 Yl Maysnn 19. gn Samsuna ktm. Vaziyeti umumiye y

195

leydi der Atatrk. Ve bize yle bir vaziyeti umumiye genel durum
verir ki, Kurtulu Sava ncesinin tek belgesidir Ve tek rportaj
3 Akam oluyordu... stad kitaplar ile ba baa brakarak oday
terk eyledim...
te eski rportaj yazarlarndan ou byle yaparlard... Mlakatn
sonunda stad kitaplar ile veya mesaisi ile ba baa brakarak oday
terk ederlerdi... 1940 rportajcsnn son satrlar bu olurdu...
Bugn byle deil... Rportaj nasl bir tarifin kalplarna gire
mezse, bir tek fikir elbisesinin iinde de rahat edemez... Her konu iin
ayr bir anlat tr...
4,5 Sofyadan beri drdnc uykusuz gecem... Nokta Komutan
kendi yatan bana brakmak nezaketini gsterdi.. Soyunup yattm...
Gz kapaklarmn kapandn hatrlyorum. Sonra dimdik frla
dm. Odamn pencereleri sokaktan bir metre yksekti. Karyolamn ba
ucunda da bir pencere var. te bu pencerenin yannda 5 el silah patla
mt. Sonra 3040 hatta 50 silah daha... Atlan tfeklerin alevleri pence
remden grnyor Bir sokak muharebesi bu... Demek dman bas
m... Karyoladan usulca indim... mele mele yryerek kap diye
tahmin ettiim tarafa doru yrdm...
Bu satrlar bir sava muhbirinin notlarndan aynen aldm.
Kimdir bu harp muhabiri? Ahmet Rasim...
Evet, byk halk yazar Ahmet Rasim... Bizde harp muhabirlii,
modern anlamda sava rportaj bile bu kadar eskiye dayanr. Daha te
si, mparatorluun byk seferine itirak eden vakanvisler de ayr...
Hepsi birer harp muhabiri, hepsi birer sava rportajcs...
Yalnz sava rportaj m?
Yllarca nce biz vesikalarla. En nemli bar rportajn, bar
muhabirliini yaptk. te Ali Naci Karacann Lozan...
Lozan, 15 bin tirajn bir gazete iin inanlmaz bir nimet sayld o
zamann dar ve hasis imkanlar arasnda yaplmtr. Bugn 100 bin tiraj
bir gazeteyi idare bile edemiyor. Ve zamanmzn yaz ileri mdr,
dnyann her tarafna muhabir gnderebilecek salahiyettedir. Gerekirse
zel uak kaldrtmaa bile... stelik gnn rportajcs artk dne naza
ran ok daha realist ve ayrntc yazardr. Rportajn altn devri balyor
gibime gelir... Hem yazl yaynda hem grntl yaynda.
6 Ali Suavinin ka sar vard, bilir misiniz?
ki tane... Koskocaman iki sark...

196

Bu sarklar her gn ykanr, tlenirdi. Padiah deitirmek niye

tiyle raan Saray kapsna dayanp bana bir sopa vurularak ldrl
d gnde kafasnda, birka saat nce ykatt bu sarklardan biri var
d O zamanlar gazete stunlarna giremeyecek derecede gayri ciddi
bulunan bu tafsilat, bugn bir rportaj yazarna borluyuz Rportaj
cnn btn ii, doru, yanl yarna belge brakmak
7 Ahmet Rasim krmz turp sevmezmi, ama rak masasndan da
eksik etmezmi. Bir gn Nasl olsa yemiyor diye kaldrmlar, binme
dii kp kalmam Rasim Beyin O gz mezesidir. Getiriniz turpu ma
saya Onsuz rak iilir mi? diyerek yeniden sofraya koydurtmu turp
lar.
Ofset tekniinden sonra gz gazetesi ortaya kt. Okuyucuyu daha
ziyade gzden yakalamak! Resim, zellikle renkli... Ama televizyonun
rekabeti karsnda, ondan daha deiik eyler vermek dncesiyle her
tarafta beyaz baskya, yani daha ziyade metne, yazya dayanan yola
doru bir gidi var... Televizyonun veremedii, okuma ihtiyacn gider
mek iin Lektre okumaya doru kay Ama yava yava... Siyah
beyaz orta sahifelerden balayarak

14. 5. Nail Greli

1 Yaamann bir kesitini edebiyatla belgeleme sanatdr, bence
rportaj. Yaamadan muradm, elbet yalnz insan yaam, daha te, yal
nz canllar yaam deil. Tm doann, tm evrenin yaamasndan, ba
ka bir deyimle, varlndan bir blm, bir kesittir rportaj, demek istiyo

197

rum. Geni ya da dar, ksa ya da uzun, derin ya da dz. Bir kesit ite r
portaj.
2 Evet. Hem de gl, soluklu bir edebiyat daldr rportaj bence.
lk sorunun yantnda da bu gr belirlemeye altm ksaca. Kanmca
rportaj romana da, hikayeye de, tiyatroya da, iire de uzanan bir ede
biyat dal. Daha te, edebiyatn dnda resme de uzanan bir sanat dal.
Romana, hikayeye, tiyatroya kar, gelecek rportajndr, diyebilirim.
Bugn de artk roman, hikaye, tiyatro Ben biraz rportajm z akla
masnda bulunmaldr. Benim rportaj karsnda gzme kestiremedi
im, yeri salam tek edebiyat dal iirdir. Rportajda da iir oluyor ama,
halk katnda iire egemen olacak kadar deil.
3 Romann, hikayenin, tiyatronun, iirin teden beri bilinen ve
kendini yenileyen anlatm yollarnn tm, rportaj iin tek anlatm yo
ludur. Rportajn bu anlatm yolu alabildiine zgr, tanma gelmeyecek
kadar zgr bir yol olmaldr bence.
4 Bir aratrmac yetkim ve yeteneim olmadndan, zellikle bu
konuda belirgin bir ey sylemekten kanmak isterim. Yalnz grdm
kadaryla rportaj, ders kitaplarna rnek bir anlayla Trk Basnnda
balam, belirli bir tanma bal olarak gelimi, bu gelimeye usta ya
zarlarn katks olmu, son yllarda da yeni bir anlayla zgrlne,
kiiliine kavuma yoluna girmitir.
Gnmzdeki rportaj anlaynn balca zellii, sanrm, de
dim, dedi anlayndan kurtulmu olmas, kendine daha geni bir anla
tm alan amas, zgr, grbz, soluklu bir anlatma, z ve biim ynn
den erime abas iinde olmasdr. unu da izninizle eklemek gerekir:
bu dediklerim, gnmzdeki rportaj anlayn deil, yalnz benim r
portaj anlaym belirlemek abasndan teye gidemez.
5 Baka lkelerin rportaj yazarlarn izleme olanam yok. Biz
den bir ad sylemek gerekirse Uur Dndar diyeceim. Yalnz bu, be
endiim baka rportajc yok, demek deildir. Beendiim, sevdiim
ok rportajc var.
Adlarn verme yoluna gidersem, eksik kalmann yanllndan ve
hakszlndan ekinirim.
6 lk sorunun yantnda deindiim gibi, rportaj bir belge asln
da. Belge szn snrl, kstl anlamda almadmz varsayyorum. Bir
siyasal, bir parasal, bir hukuksal vb. bir belge deil; yalnzca ve bal
bana bir fotokopi deil rportaj... Belki fotokopi de var iinde. Ama
fotokopinin anlatamad belgeler de var rportajda.

198

7 Fotorafn rportaja katks, yaznn lejandn karikatre kat

ksna benzer bir eydir. Sonra, fotoraftan rportaja bir katk beklemek,
hem de fotorafa biraz hakszlktr bence. Her ikisi de, tekinin katksna
gereksinme duymayacak kadar anlatm gc olan birer sanat daldr.

199

14. 6. Yaar Kemal

1/7 Bir insann kendi ii stnde konumas epeyce zor. Yaa
mm boyunca rportaj benim ana ilerimden birisi oldu. Koullar bana
yardm etseydi rportaj yazarlm bugne kadar srdrrdm. Koul
larn bana yardm etmemesi, benim iimi srdrememem ok ac oldu.
Gazeteciliimiz olaan yaamn srdrseydi, imdiye benim bir sr
rportaj kitabm olurdu.
imi ok seviyordum, ama ancak onu on iki yl srdrebildim. O
da zor bela. ok ar koullar altnda. Benim rportaj yaptm sralarda
bizim gazeteciliimizde rportajclk pek yle anlalm deildi ama,
durum bugnknden ok iyiydi. Ortada Hrriyetler, Gnaydnlar, gazete
olmayan parti gazeteleri daha fink atmyorlard. Makas gazetecilii pek
yle aztmamt. Patronlar yle tepeden bakmyorlard onlara.
Buna karn benim rportaj yazarlm inanlmaz ar koullar al
tnda geti. On iki ylda, o ok ar koullar altnda yaptm rportajlar
karl ne kazandm sylersem alr. Gerekten, u anda o rakam
ben size vermee utanrm. Ama ben gene de, az kazanmama karn,
iimi srdrmee seve seve razydm. 1963 ylnda gazetemin sahiple
rinden birisiyle birlikte birok arkadamla iimden oldum. O gn bugn
de bir Allahn kulu kalkp, Yahu sen bir zamanlar iyice rportajlar ya
pardn, benim gazetemde de yapmaz msn? diye sormad.
Makas gazetecilik rportaja gerek duymuyordu, btn sorun
buydu.
Rportaj, gazeteciliin balca, ana kollarndan birisidir. Hele si
nemadan, televizyondan, radyodan sonra nemi gittike de artyor. u
andaki bat gazetecilii bir tr rportaj gazeteciliine dnt.
Haber bir soyutlama, geni bir erevedir. Haber bir yaam deil
dir; belki de yaamn geni bir glgesidir. Gazetecilikte haber, radyodan,
televizyondan nce de okuyucuyu doyurmuyordu. Ancak rportaj kn
cadr ki, okuyucu yaamla, yaamn, olaylarn zyle kar karya gele
bildi. Haber, gerein kaba yansmas; rportajsa yaamn zne, gere
in zne doru bir initir.
rnein ben Vietnam savan ne haberlerden, ne bilimsel ara
trmalardan renebildim; daha da ileri gidersem, televizyon filmlerin
den de renemedim. Ancak Vietnam sava stne birka rportaj oku
yunca, bu korkun savan dehetine varabildim.

200

Rportaj bir edebiyat saylabilir mi? Bu soruyla ok karlatm.

Rportaj bir edebiyat dal saylmak ne, rportaj bal gibi edebiyattr. Onu
haberden ayran nitelik, onun edebiyat gcdr.
Haber bir yaratma deildir, bir tamadr. Aslnda rportaj, tama
anlamna geliyor ya yanl, o tama olan haberdir; hem de en gerek
anlamyla. Rportaj bir yaratmadr. Geree, gerein yaamn zne
yaratlmadan varlamaz... Yaratmadan hi kimse, hibir ekilde gerei
yakalayamaz; yakalarsa da karsndakine anlatamaz.
Haber gerek deil mi? Bence haber gerein glgesidir. Haberin
arkasnda neler var, neler dnyor, ne yaamlar, dramlar, sevinler var?
Haber bunu bize veremez. Rportaj, haberin varamad yere varandr.
Ama nasl? Yaratarak Gerei deitirerek deil, yaratarak...
Dnyadan ok rportajc geldi geti, ou rportajn haberin ile
risine gtremedi ve bize anlatmaa alt gerei syleyemedi. Ken
disi de, anlatmaa alt gerek de gme gitti. Dnya gazetecilii r
portaja haber kadar nem vermi olsayd, dnyamzn yz yzylm
zn yz imdiye kadar bambaka olurdu.
Dnyamz rportaj baka, daha mutlu, daha umutlu bir yere gt
rebilirdi. nsanln geree varabilmesi, kirlerini biraz daha dkmesi,
yanllarn biraz daha dzeltmesi demektir. Yanllklarmzn, ahmak
lklarmzn ou, gereklerini bilmememizden dolaydr. Dnyay, insa
n ne kadar ok renirsek, ne kadar abuk gerek yaama varrsak, o
kadar abuk mutlulua kavuuruz.
Haber, bize dnyay ok az vermekte... Gerein kabuuna bile va
ramyoruz haberlerle. Dnyann yaam, uzun sredir haberin kalpla
mas yznden ok gizli kalyor. stelik, amzda birok haber de ger
ekleri gizleme devi gryor ki bu, dnyamzn mutsuzluu oluyor.
Rportaja kii ister istemez damgasn vurmak zorunda. Haberse,
bireyin ii olmaktan oktan kt. Haberden bir takm kar topluluklar
sorumlu; rportajdansa ister istemez bir kii sorumlu oluyor. Rportaj
ajanslarn katmyorum buna. Onlar nitelik deitirmi bir eit haber
ajanslardr gene.
Dnyadaki en iyi rportaj yazarlar da byk romanclardr. Bun
larn arasnda Hemingway, Ehrenburg, olohof, Simonov, Kessler var.
Salt gazetecilikten gelen usta, byk bir rportaj yazar daha tanyoruz,
o da Malapartetr.
u saydm adlar da gsteriyor ki, rportaj bir yaratmadr. Bu ya
ratmada da gene nde gelenler byk yaratclardr. yi rportaj orta

201

adamn ii deildir. Bu arada amzn byk dnr Sartren da

rportajlarn sayabiliriz. Nazm Hikmetin Kba Rportajlar, eriilmez
bir gzelliktir.
Bizde birok nl yazar rportaj yapt, imdi hi birisi aklmda
deil. Ha yapmlar ha yapmamlar. Ama Sait Faikin, Orhan Kemalin,
Aziz Nesinin rportajlarn kim unutabilir?
Bizde rportaj geliemezdi. Bizim politikamz uzun yllar geree
varmak deil, gerei rtmek oldu. Ben Doudaki maaralarda yaayan
insanlar yazdm zaman kyametler koptu. Az daha gazeteden kovdu
ruyordu beni o an hkmeti. Bereket versin ki Nadir Nadi ile Cevat
Fehmi dayattlar; rnein Cumhuriyetin banda Nadir Nadi gibi, Cevat
Fehmi gibi anlayl, zgrlk yanls kiiler olmasayd ben Cumhuri
yette deil on iki yl, on iki dakika kalamazdm. Onlar Cumhuriyetin
bandan uzaklatrlnca bana da hemen o anda yol grnd.
Trkiye uzun yllardr, demokrasi uydurmas altnda bal gibi fa
izmi yayor. Demokrasi, demokrasi diye kendimizi aldatyoruz... o
unlukla gazetelerimiz bu rtl faizmin birer rtkan. Gelen aam,
giden paam gazeteleri bunlar. Bunlar yurdun, insann gereine var
mak iin kiilikli kimseleri bulacaklar yetitirecekler de insan ve yurt
gereine varacaklar, yle mi? Faizmin younlamas, Trkiyede r
portajn lmyle sonulanmtr. Bu bir orant sorunudur.
Trkiyede bugnk faizm zlrse, basnmzda da deiiklik
ler olacaktr. u gnlerde tirajlar tepe aa giden gazetelerimiz bir
kar yol arayacaklardr. Onlar halkn, okuyucunun gznde sevimli kla
cak, gerek insan yaamn, olaylarn, haberlerin ardndaki gerei vere
cek olan tek yol rportajdr.
Gl bir iirimiz, hikayemiz, romanmz var. Buna karn rporta
jmz sfrda denecek kadar clz. Neden? Bu geree aykr deil mi?
nk rportaj, gazetelerin tutumlarna yzde yz baldr. Gazeteler
isterlerse rportaj dal ok abuk geliir. Rportaj dal birka yl iinde
kendi Sait Faikini, Orhan Kemal, Fakir Baykurt, Dalarcasn, daha ileri
gidersek Nazm Hikmetini yaratabilir. Yeter ki gazeteler tutumlarn
deitirmek, gerek gazetecilie ynelmek zorunluluunu duysunlar.
Daha da gereklisi, Trkiyede demokrasi gereklesin.
Baka bir sorunuza karlk vermeliyim. Ben rportajlarm nasl
yaptm? Hemen unu syleyeyim ki, herhangi bir rportajma her hangi
bir romanm kadar altm. ounlukla dizi rportajlar yaptm. m
rmde ikinci yaptm dizi rportaj Kaaklardr. Gney snrlarmz
daki kaakl konu almtm. Gittim, aydan fazla bir sre kaaklar

202

arasnda bir kaak gibi yaadm. Onlarn korkularna, aclarna, sevin

lerine, varlklarna, yokluklarna katldm. Bunca yl geti; 1951 ylnda
tandm birok kaakyla yakn dostluum daha srer gider.
Benim kaak deil de, gazeteci olduumu rendikten sonra bile
benimle ilikilerini kesmediler. imdi bir geceyi anmsyorum, kilomet
relerce bir kayalk yolu aarak, srtmda azna kadar doldurulmu bir
uvalla canm karak, korkarak, dm koparak, kaaklarla srtmzda
ki uvallar ta ynlarna saklaymz anmsyorum.
Bunca yl nasl unutmamm. Bunun nemli bir sebebi olacak.
Hibir rportajmda bir tek not almadm. Ne bir szck, ne bir izgi. Hi
bir zaman yanmda kalemim olmazd Adres yazmak iin bile. Son iki
rportajm banda aldm. Niye acaba? ok dndm, belki makineyi
kullanmak houma gitti. Ama bir kere olsun, yazmak iin teybi ap da
dinlemedim. Dinlemek gerektiini duymadm. Denizler Kurudu rpor
tajm uzun yllar yaadmd zaten. Laf olsun, diye teybe aldm. Biri de
son rportajm ocuklar nsandr. Onu da teybe aldm ama bakmadm
bile. Yaknda kacak.
Bu davranmn sebebi ne? ok bilinli olduumu sanyorum bu
rada. nsan ancak geree, o gerei, o insan, o insanlar yaayarak va
rr. Bence not almak, izgi izmek saptamak hava. Bana yle geliyor ki,
notlar, izgiler, szler geree varmak iin tuzaktr. nsan onlara gve
nip yaamay unutur. Yaamay nemsemez. Yazc olduunu, salt onla
rn yaamna yazc olarak katldn unutamaz. Unutamazsa da ite o
zaman hap yutar. Yaratmas engellenir, kstlanr.
Ne kadar rportaj yapmsam, onu sonuna kadar yaadm diyebi
lirim. Konumu, insanlarm gereince yaamamsam, rportajlarm da
olmad. Uydurma oldu. Ya da ben yle sandm. Nasl roman yazmsam,
hangi biimle, hangi davranla, yle de rportaj yaptm.
Trkiyede demokrasiyle birlikte rportajclk da geliecektir. Ga
zeteler ne kadar diretirlerse diretsinler, ayakta kalmak, okuyucuya in
sanca varmak iin, televizyon, radyo, sinema furyasnda, rportaja ba
vurmak zorunda kalacaklardr. Dnya gazeteciliinin bugnlerde girdii
bu aresiz yola, bizimkiler de gireceklerdir.

14. 7. Fikret Otyam

1 Yreinde katksz insan sevgisi tayan, yalandan, dolandan,
laf ebeliinden kendini yzde yz rak tutan, geni halk ynlarnn,

203

renk, dil, din, mezhep, cinsiyet, rk fark kollamadan sorunlarna eilen,

salt onlarn karn gzeten; olaylara, konulara bu adan, bu anlay ve
tanmla yaklaan eli kalem tutanlarn yapt bir anlatm biimidir r
portaj da, zetle...
Bizim, baz kafa dmb eletirmenler, bir yky ya da bir ro
man ktlemek istediler mi Rportaj havasndan kurtulamam. der
ler, aalarlar rportaj trn! Sorsanz bu eletirmen aalarna Peki
rportaj nedir? diye, sanrm Kt ykye, kt romana rportaj der
ler. karln verirler. O nedenle, Sanat Dergisinin bu soruturmasn
kvanla karladm. Birlikte reneceiz rportajn ne olup ne olmad
n, eitli kiilerden, anlaylardan.
2 Rportaj, birinci soruya verdiim cevap iinde yaplan rportaj,
ustasnn elinde elbette bir edebiyat daldr benim iin Yine dar kafa,
roman trnden, yk trnden teye geememi, az gelimi lkenin,
az gelimi deil, geliememi baz eletirmenleri Rportajda ruh tahlil
leri yoktur, bir gzlemden teye geemez, onun iin rportaj bir edebi
yat tr, dal deildir. derler. Sanrm rportajda gl ararlar, gle kon
mu blbl ararlar, ne bileyim ya da Efruz Beyin servenini de ararlar
salt. Oysa bunlar da vardr, olabilir sras gelende. Onlar ne dnrlerse
dnsnler, el olu kp yapyor ve oluyor; girdiriyor edebiyat dallar
arasna.
3 Her yiidin bir yourt yiyii vardr, demiler... Boa da deme
miler. Anlatm, kiiye gre elbette deiir... Kimi, pireyi deve yapar, atar
ha atar ikembeden, ballandra ballandra anlatr. Konu, anlatlmas ya
da duyurulmas gereken gerek ya da gerekler gmbrder, gider arada.
Laf ebelii, biim vd vdl yapar, yahut yazlar tutulan birisini taklit
eder; stelik onu da beceremez. Taklitle olur sanr, nk iten duymaz
konuyu, can gzyle bakmaz konuya, taklitle olur sanr ki, budaladr
byleleri...
Sevilen, okunan, sayg duyulan bir rportajcnn salt anlatmn
benimser, ben de yaparm, okur beller. ilelerin, bin bir deneylerin o
canm izgisine ppadak varrm beller; olmaz tabii, avutur kendini,
kandrr yazsnn kt gazete yahut dergi yneticisi nce kendisi ama,
canm okur yemez bu mavallar.
Yine birinci soruda akladm izgiden hareketle yaln, ak
seik, yalanszdolansz, itenlikle anlatmal. Gravyer peyniri hilehurda,
yalandolan kabul etmeyen tek peynir tryse, has rportaj da yalan,
katlk, laf ebelii kabullenmeyen tek anlatm daldr. Konuya can g
zyle bakmyor mu, konunun cn ccn karmadan m inceliyor,

204

sosyal adan, ekonomik adan, kltrel adan, insan ilikileri asn

dan, konunun dier yurt sorunlar asndan, hatta giderek dnyadaki
benzeri asndan, baka lkelere gre kyaslama asndan bakmyor
mu? Ko gitsin.
Zinhar yalan katmadan, yreinde iyice duyarak bu ii neden yap
tnn gerek ve doru bilincine vararak, vuraca hedefi iyi bilerek,
duyduklarn szgelerden geirerek, grdklerini can gzyle grerek
anlatmyor mu? Byle yapmyor mu? Ko gitsin. Zaten gidecektir rportaj
piyasasndan, nice gidenler gibi...
4 Balnda Rportaj yazs olan, bu ile uraanlar saygyla
andktan sonra, 1960 Ak Devrimine kadar Trk Basnnda rportaj,
Darlacezede Bir Saat ocuk Yuvasnda Bir Saat, Fimekann Bil
mem Ne Fabrikasnda Bir Saat , Holivut Dedikleri, Afrikadaki Ha
gelugu Kabilesi Nasl iftleir?, Mehur Bilmem Kim Ne Diyor? yahut
Amerikan Uak Gemisinde K Gn Nasl Domates Yenir?den teye
gemediyse, kimseyi sulamamak gerek. O gnn koullar bunlar ge
rektiriyormu, byle yapmlar... Yaadklar kentin belirli bir kesimin
den gayrisini ilgilendirmeyen konularda rportaj yapmlarsa, byleleri
geer olduu iin yapmlardr.
1960 Ak Devrimi oldu, rportajdaki duygululuk, anlatm deiti, zi
ra bu devrimle rakam da icat oldu. Eskiden ukurova stmadan krlr,
dudaklar atlaktr, yrekler yank, insanlar dklr patr patr, gzler
trahomlu, cierler delik, ince hastalkldr hepsi. denirken, devrimle l
kede ka trahomlu var, ka stmal, ka hastane, ka doktor, ka hemire
var, yatak bana ka hasta dyor, bunlar kt ortaya rakamla...
Halk fakir derken, nedenleri, niinleri kt ortaya... Halk smr
lyor derken, neden ve nasl smrld ve kimin smrd kt,
karld ortaya... Rportaja sokuldu baz kalemlerce bu; daha salam,
daha inandrc, daha gereki olmaya baland. Hakl olarak yaplan salt
duygululuk aykland, atld kimilerince.
5 stendii kadar byk romanc denilsin, istendii kadar bir tr
l verilemeyen, verilmeyen Nobele aday gsterilmeye allsn; kanm
ca, Yaar Kemal ok iyi bir rportajcdr. Baz abartmalarna, hayalinde
yaattklarn rportaja sokmasna ramen uydurmalarna diyemiyo
rum , rportaj dalna ettii hizmetlerden, katklarndan tr ve duydu
um saygdan.
Dursun Akam severim bu dalda da. Vurucu anlatmyla, eildii
konular ynnden bir Orhan Kemal vard.. Bekir Yldzn da rportaj

205

yapmasn isterim, geiririm gnlmden sk sk.. Bir ahap Balcolu

vard bir zamanlar.
Bir Raymond Cartier vard. imdileri Dominique Lapierre ve Larry
Collins arkadalar...
Hi sevmediim halde, ister istemez yeri geldii iin bir defack
kendimden sz edeceim, balayn... Yllardr, diyelim 1960tan bu
yana benim yntemim LapierreCollins yntemiydi kendi apmda, ken
di olanaklarma gre, salanan, salayabildiim olanaklara gre
Bu yntemi sevmiimdir ama ne edelim ayranmz bu, yars su
Az gelimi lkenin gelimek isteyen, ama boyun emedii, yalana dola
na, karcla vurmad iin bu kadar gelien bir rportajcs olarak,
onlara kskanlk deil, sayg duyuyorum; yaptklar her ii kendim
yapm gibi seviniyorum.
Gemite ve imdileri, baz rportaj yazarlar, bu canm edebiyat
daln halk ynlar, insan ve insanlar iin deil, kendi karlar iin kul
landlar, kullanyorlar. Gazetelere hulul ediyorlar, tm yeteneksizlikle
rine ramen bu trde, bu dalda. evrelerine sokuluyorlar, halkn ara
sna girip halktan yanaym gibi grnp, onlarn sorunlarna eiliyor
mu gibi grnp parsa topluyorlar. Sonra bir partiden mebus namze
di olarak gryoruz, bu baylar. Kimilerinin amac stun kapmaktr,
kiminin makam, kiminin zengin ailelere i gveyi olmak, kiminin bil
mem ne
Rportajcln en namuslu devam, romanclktr. Yaar Kemali
bunun iin severim. Ama insan iyi, nl bir romanc olunca, rahatna m
ne dyor; muhterem poposunu byk kentlerden teye kaldrmyor,
byk kentlerin ksr rportajcs oluyor.
O ileli uzak yurt topraklarn, geri braktrlm topraklar ve in
sanlar ve hayvanlarn ve doasn, umutlarn yine de yitirmeyen koru
yucusuz gariban halk ynlarn, onlarn sorunlarn unutuyor. Kimileri
de kendini rportaj yazar belleyip avradn, eini, dostunu atyor araba
sna, baka lkelere turistik geziler yapyor. Stn kayma bile deil;
yol boyu gzlemlerini, bana gelenlerini, yahut kendi yaantsn daha
da bastrp dkyor kada; be fotoraf, oluyor rportaj Yazan da,
rportajc
Azck ima ettin mi bunlara, ocuk gibi darlyorlar sonra, giderek
kim bilir, kskanyor da diyorlardr Kzyorsam bylelerine, setiim
bu edebiyat dalna sayg duyduum iindir. Yoksa byle budalalarn ne
halleri varsa grsn, diyorum; ama nasl anlatrsn? Adam inanm bir
kere kendine!

206

6 Namuslu bilim kitaplarn kartranlar bakarlarsa dip notlar

na, birinci soruya verdiim karlk iinde yaplm rportajlardan
alnm blmleri ve bunlarn kimlere ait olduunu grrler... Byle
yaplm rportajlar, en gereki, namuslu birer belgedir; o konulara
tutulmu aynadr.
7 Rportajda fotoraf, rportajn ana baba bir kardeidir; hem de
yapk.. Yalnz objektifini nereye evireceini bilene. Adamn burnunu
burunluktan, gzn gzlkten, doann yaratt o en gzel biimi, o en
gzel biimlikten karan, dikkati ancak byle ekebilen kiilerin, diye
lim fotoraflarn byle naneler yememe kouluyla fotoraf, rportajn
tamamlaycsdr, ortadr, yreinin yarsdr. Namuslu bakarak, olan
veren, gsteren objektiflerle
teki objektifler ise fotoraf makinesinin yalandr, sahtekarl
dr, zorlamasdr. Bu objektifler de tabii szm rportaj dalndadr
bak alar olmayan, varsa krleen, bakt halde gremeyen bakar
krlerin, yeteneksizlerin gerekleri rtmek, yozlatrmak iin kullandk
lar bir geretir; sanki byle yapmak iin grevlendirilmi kiilerin ara
ve gereci. Ben bunlara fotorafn rportaj dalnda ajan provoka
trleri diyorum, yine srarla belirtiyorum; dediklerim salt rportajda
kullananlar iindir, bilmem anlatabildim mi?

14. 8. Naci Sadullah

1 Rportaj, tanmnn yaplmasna gerek duyulmadan bol bol de
nenmi bir yaz trdr. Aslnda rportajla ilikisi olmayan bir yaz tr
hemen hemen yok gibidir. rnein, Nazm Hikmetin Taranta Babuya
Mektuplar ya da Simavna Kads eyh Bedrettini, iir biimine so
kulmu birer halis rportaj deildir de nedir?

207

Rportajn kkenine inmek gerekirse, ta bni Battutaya ya da en

azndan Evliya elebiye kadar inmek gerekir. Evliya elebi bence baldr
akrl ve beli divitli bir rportaj yazardr. Nitekim, bugn Anadoluyu
yer yer canlandrmak isteyen her yazar Evliya elebinin brakt do
kmanlardan esinlenmek gereini duyar.
Rportajn asl anlam zet olarak gzeli, gzel anlatmak oldu
una gre, gzel olan hangi yazda rportaj yoktur ki?
2,3,4 Galiba biraz da bu yzden, bana ok garip gelen Rportaj
bir edebiyat dal saylabilir mi? sorusu oldu. Rportaj edebiyatn dal
deil tam anlamyla kk saylr. Bedrettin, tarihsel bir rportaj, kendi
kanyla yazvermiti. Nazm isimli aire den i de, bu yaamaya mah
kum eseri kendine uygun biimde temize ekmek oldu.
Grlyor ki her eserde az ok edebiyat ve her edebiyatta da az
ok rportaj vardr. Biz aslnda en pestenkerani yazlara rportaj der
ken, rportajn en gzel rneklerine de kendimize gre isimler uydur
muuzdur... Mesela adam, Pilevne afann kanl mendili iinde anmsa
d ehit babasnn ruhuna hitap eder: Rportaj asl ite budur. Zira
rportaj, bayan tuvaletleri gibi boyuyla posuyla llmez. Anlamyla
llnce de, Yunus Emre bile karmzda, derdini yaantya kavutur
mak iin vezinden, kafiyeden faydalanmak lzumunu duymu bir usta
rportajc klna girer.
Birisi: Roman, bir byk rportajdr. demi. Bu son derece yanl
bir grtr. Roman, romantizmden kaa kaa kendisini rportaj snr
lar iine snm bulmutur.
Rportajdan hi, ama hi anlamadmzn belki de en salam l
s, vaktiyle rportaj yazmaktan en korktuum bir srada, rahmetli
Sedat Simavinin kard dergisinde bana, rportaj krall vasfnn
layk grlmesidir. in gln yan, bu garip vasfn aka olarak kalma
yp ciddi olarak tutmu bulunmasdr. Benim buna layk grlmn
gerek nedeni, o zaman rahmetli Cemalettin Saraolunun sahibi bu
lunduu Yeni Sabah gazetesinde yaymladmz Snger Avclar ba
lkl rportaj serisiydi.
imdi hatrlayabildiim tek gerek, koca bir kasabann tek medar
maieti olan snger avcl iinin, Bodrumda alacak olanakszlklar
iinde uygulanmasyd. Mesela bir snger avcs deniz derinliinin atl
d bir yerinde, su tazyikiyle felce uramamaya ancak ve azami iki da
kika dayanabilirdi. Fakat bu iki dakika en amaz olarak neyle llebi
lirdi? Bir saatle deil mi? Fakat o srada snger avcl iine ortaklaa
hayat balam olan 164 kiinin hi birisinin bir saati bile yoktu. Onun

208

yerine kullanlan ara, ortas delik bir leendi. Ve bu leene doldurulan

su boalnca, aadaki adam yukar ekilirdi. Ve demek ki dibe indirilen
biare insann hayat, eski leendeki deliin bir nebzecik daha genileyip
genilememesine balyd.
Fakat ben, ne bunlar, ne de bunlara benzer eyleri yazdm iin,
kendimi deil rportajn krallna, prensliine ya da dukalna, fakat
gerek bir ustalna ve hatta mezliine bile layk grmyorum. Ancak,
becerebildiimi sanmadm rportaj yazarlnn son derece zor bir
yaz tr olduuna inanyorum.
5,6 Ben size sade rportajlaryla byk bir n salam bir yazar
tantaym: Malaparte. Bu adam, ihtilalden sonra Fransaya snm bir
Beyaz Rus yazar. Adama hret salayan en gzel yazlar, spanya
Sava sralarnda yaymlad Sava Rportajlar. ok sonra yaymla
d yine rportaj eserlerinin ad: Sur les Routes dEurope Avrupa
Yollarnda . Yazar, bu eserinde bize, komnist Bulgaristann en sevdii
milli airini tantr ve iin garibi bu eseri karlnda Stalin Nian ka
zanr. Bu nian kazanan rportajda, Malaparten oyunu hak eden en
gl Bulgar airinin adeta berceste saylan dizesi de aynen yledir:
Hayatmn en rahat dinlenme yeri, bir Trk lsnn glgesidir. Ma
dalya kazanan zerre kadar sosyalistlememi, ar Slav barbarlna
kadar duyduu iren tutku, ayn kalemin rportaj stilindeki eserlerin
den kalma hayranl da yitirdi.
Oysa te yanda, Sovyetlerin Simon Simonev isimli bir yazar daha
var ki, nsan Asker Domaz isimli ciltlik koskoca bir eser yazm. Bu
yapta bizzat kendisinin verdii ad, Roman. Oysa, yalan ya da yanl,
nsan Asker Domaz bir roman deil, bal gibi bir rportaj. Byk ve
gereki bir sava rportaj, ancak bu kadar tam bir baar ile kaleme
alnabilir.
Ksacas, grld gibi, benim rportaj anlaym, bu konuda,
benim beslediim sanlan yarglardan bsbtn baka.
Nitekim mesela bana sorarsanz, Trkiyenin en baarl rportaj
yazarlarndan biri, imdiye kadar son derece yanl olarak air sanl
m olan bir kiidir. Adn vereyim ki, aacaklar arasna siz de katlas
nz: Orhan Veli.
Bir elinde cmbz,
Bir elinde ayna;
Umurunda m Dnya.

209

Sorarm size bunun neresi iir? Aslnda ok ksa, fakat son derece
baarl bir rportaj bu. Siz, Orhan Velinin btn yaptlarnda, mthi ve
bunaltc bir sabrszlktan doan, bu aslnda ustaca zetleyicilii bulabi
lirsiniz.
Size okuduum byk rportaj eserlerinden birinin ad: Les
Pcheurs de Perledi. Trkesi: nci Avclar. Sonuna kadar ilgiyle oku
nan 450 sayfalk eseri zetlemek gerekirse yle diyebilirsiniz: Namluya
bir gzn srd ve inciyi vurdu... Zira inci avclnda, avlanacak olan
deere kar tehlikeye konulan cevher, biare Afrika insannn gzle
riydi.
Avn bulabildii derinlikte, snger avcsn felce uratan gaddar
su basks, inciye kavuabildii derinlikte de, inci avcsnn gzlerini kr
ediyordu. Bu iki mthi gerei yazyla ya da hem yazyla hem de resim
le, birer tarihsel dokman olarak tarihe intikal ettirebildiiniz takdirde,
gerek bir rportaj baarmsnz demektir.
7 Bizde rportaj alan son derece gelimi ve genilemi, fakat in
tikal alan son derece dar kalmtr. Dn, elinde sade kalemiyle bize,
uzak Afrika ormanlarndan keifler getirmi olan rportaj, bugn astro
not kl ile normal fotoraf grntleri tamaktadr. Bu da Thomson
kurunlaryla sivrisinek avlamaya benzemez mi? Rportaj dne kadar,
dnyay olduundan da kltmt. Bugn btn dnya ondan, adeta
her eyin naklen yaynn bekliyor. Denilebilir ki, kalemle yazlabilecek
hemen hibir ey kalmamtr.

14. 9. Cengiz Tuncer

1 Aslnda rportajn tanmn yapmak gittike zorlayor. Yazl
basnn snrlar iinde kald zaman snrlar ak seik belliydi rpor
tajn. Oysa radyo ve televizyon bu snrlar enine boyuna olduu kadar
derinlemesine de zorlayp deitirdi. Giderek rportaj znde tad
yazarn inanlarndan, dncelerinden sapma eilimleri kazanmaa,
yayn organlarn ynetenlerin kontrolne girme tehlikesine dmee
balad.

210

2Kukusuz, rportaj bir edebiyat daldr; srasnda edebiyatn

herhangi bir dalndaki sanatsal baarya ulama olanan tar. Kimi
zaman, btn teki sanat dallarnn etkinliini aan bir yan bile vardr.
Yaratma ile yanstma arasnda gerek bir denge kurmak zorunda olan
rportaj yazar, daha ok yaratmaya dayanan eserinden, sanatdan,
inandrc olma olanana sahiptir.
3Rportajda seilecek anlatm yolu, yazara gre deiir; giderek
konuya gre bile deiir. Ama znde deimeyen tek ey, her eyi ek
siksiz anlatmaktr. Eksiksiz anlatmak derken, btn ayrntlar zerinde
ayn younlukta durmay amalamyorum.
Hi kukusuz yazarn bytecini kullanaca, btn boyutlarda
sergilemeye alaca gerekler, gzlemler olacaktr. Ama bunlarn kar
tlarn, bunlarla elien eyleri darda brakmamak, bir temel gr
olarak benimsenmelidir. nk rportaj yazar yoruma en az hakk olan
yazardr.
4 Rportaj yazarl yapm herkesin bildii ve kabullendii bir
gerek vardr bizde; Naci Sadullaha kadar olan rportaj yazarl ile
Naci Sadullahtan sonra olan rportaj yazarl. Sanrm bu izgi gerek
ten en ak izgi olarak kalacak. ncesi rportaj bile saylmayacak bir
takm tahrir grevlerine benziyordu; sonras ise edebiyatmza byk
adlar kazandrm bir listeyi oluturur.
5 Bizden Fikret Otyam beeniyorum. Yabanclardan oluacak
listenin ise hep eksik kalacana, yanllarla dolu olacana inandm
iin ad vermek istemem.
6 Rportajn belge olmak yolunda bir ilevi vardr; aslnda roma
nn, hikayenin de belge olmak yolunda bir ilevi vardr. Bence roman ve
hikaye ile rportaj bu konuda ayran zellik ve nesnellik, dengeleri ba
kmndan olan ayrlklardr. Rportaj olabildiince nesnel kalmaldr;
romann ve hikayenin karsnda.
7 Ben fotorafn da, kalem gibi kullanldna, ustalarnn elinde
kukusuz, inanyorum. Bu yzden, bir tek szck yazlmadan bile foto
rafn da bir rportaj oluturabilecei kansndaym. rneklerini bizde
ve dnya basnnda o kadar ok gryoruz ki, stelik.

211

212

Baz Yabanc Dnr ve Gazetecilerin Grleri

Rportaj, kendine zg zellikleri ve belli grev ve imkanlar olan
bir bilgilendirme trdr. ok genel anlamda rportaj, somut ve youn
bir biimde, kiisel dncenin hakim olduu bir olay ya da durum bil
dirme biimi olarak grlebilir.
Reumann rportaj, gereklerin vurguland, ancak kiisel d
ncenin szgecinden geen bir haber tr olarak tanmlamaktadr.
Haller ise rportajn, Olaylara ynelik olduunu, ancak muhabirin
bu olaylar bizzat kendisi yaam gibi aktardn ifade etmektedir ak
taran: Reumann 1989:74 .
Bu anlamda bir tarifi de Belke 1973:95 yapmaktadr:
Geleneksel bir gazetecilik tr olarak rportajn ncelikle
bilgi aktarma grevi vardr. Ancak dzenlemesinde sadece konu deil,
ayn zamanda rportajnn bak as ve mizac da belirleyicidir.
Rportajc, grg tan olarak kendi kiisel angajman ile olay
yazar; ancak bunlar daima kendisi yakndan grd ekilde gncel
durumlar ve olaylarla sk bir ballk iinde ele alr. Rportajc yaanan
olay anndan yazar ve geni bir okuyucu kitlesine hitap etmek, onlar
harekete geirmek ve onlar cezbetmek ister. Bundan dolay rportajda
gndelik dil hakimdir, rportaj szdizimsel adan basit ve anlalabilir
dir.
Buchere gre 1986:82 rportajlarda ncelikle u noktalar bu
lunmaldr:
a Aktaran kiinin neler grdn, duyduunu ve yaadn bil
dirmek,
b Olayn hangi perspektiften ele alndn bildirmek,
c Aktaran kiinin neyi aratrdn bildirmek,
d Aktarann olay hangi siyasal, tarihsel, sosyal ve kltrel ba
lamda grdn bildirmek,
e Aktaran kiinin aratrmada hangi rol stlendiini bildirmek,
f Aktaran kiinin aktarlan olay ne ekilde yaadn bildirmek.
Bir konuyu znel olarak sunmak, bir olayn vuku bulduunu ya da
bunun nasl vuku bulduunu bildirmenin tesinde, o olayn, haberi ya
zan kiinin gzyle nasl gerekletiini ifade etmek demektir.
Yazarn bak asnn konuya dahil edilmesinin, metnin dil dzen
lemesine deiik etkileri vardr. teki bilgi arlkl metin trlerinde,

213

kiisel olmayan tavr l olutururken, yani metni reten kiinin kendi

deerlendirme ve grlerinin metne eklenmesi sz konusu olmazken,
rportajlar rahatlkla Ben ya da Biz slubuyla yazlm pasajlar ie
rebilirler.
Ben ve Biz ifade biimlerinden, metin yazarnn anlatt olay
karsndaki kiisel tutumu, duygular ve deerlendirmeleri aa k
maktadr. Ayrca metinde yaplan dorudan aktarmalar, yazarn olaya
katlanlar hakkndaki izlenimlerini, deerlendirmelerini ve onlardan ne
ekilde etkilendiini de gstermektedir.
Yazarn olay kendi yaad, alglad bak asndan anlatt bu
yap, rportajlarda vuku bulan olaya yaknl da beraberinde getirmek
tedir. Bu gibi metinlerde yazar, olaya dahil olan bir gzlemci durumu
almaktadr. Bylece okuyucu iin ilk elden bilgi edinme imkan olumak
tadr.
Merkezde bulunan olay anlatlrken, okuyucuda, sanki kendisi
oradaym ve bu duyguyu birlikte yaam izlenimi meydana gelmekte
dir. Ayrca kesin yer bildirmeleri, somut ayrntlara inme ve gruba zg
konuma tarzlar, olay gncelletirmeye ve okuyucuya yaknlatrmaya
katkda bulunmaktadr.
Bu anlamda zellikle vurgulanmas gereken, dorudan anlatmla
verilen blmlerdir. Bunlar sadece belli ieriklerin verilmesine hizmet
etmemekte, ayn zamanda bir metni anlalabilir yapmann, bir kiiyi ya
da bir durumu mmkn olduu kadar geree uygun ve okuyucuya ya
kn sunmann aracdr.
Bu adan dorudan anlatm eklindeki alntlar, rportajlar iin
tipiktir ve gerekte bu tr, teki bilgi arlkl yaz trlerinden ayrt
etmek iin nemli bir lttr. Mler 1989: 129 ve devam . 190

190

Cemal Yldz, Yazl Basnda Metin ve Manet, Teknik Yaynlar, stanbul: 2000, ss. 4449.

215

Blm D

15. NE DYORLAR?
Not: Bu blmde yer alan grmelerin gerekletirilmesi srasnda, yneltilen sorulardaki rportaj kelimesi, sylei kavramn da ieren biimde kullanlmtr.

15. 1. Ahmet Tulgar

1. Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Viyana niversitesinde gazetecilik eitimi aldm. Gazetecilie ilk
olarak 1987 ylnda Sabah Dergi Grubunda, banda Enis Batur, mer
Madra ve Ali Saydamn bulunduu dnemde, dergicilikle baladm.
Orada kan btn dergilere yazlar yazyor; rportajlar yapyordum.
Ama periyodik deildi; gerektiinde yapyordum. ok ksa srede, beni
iin mutfana ekmeye baladlar; yayncln kitap dizisinde editr
olarak altm.
Daha sonra, yeni kurulan bir yaynevinde karlan genlik dergi
sinin yayn ynetmenliini yaptm. Rock mzik arlkl; ama toplumsal
eletiri ieren bir genlik dergisiydi.
Bunun da ardndan, sekiz ay kadar gazetecilie ara verdim; ne ya
pacama karar vermek iin.
Reklamclk yaptm. Ondan sonra Gne gazetesi dnemi geldi.
Nokta dergisi ardndan da, en uzun sre Milliyet gazetesinde altm.
Sonra Akam, Vatan ve imdi de Birgn gazetesi Gazeteciliin her ala
nnda altm diyebilirim. Editrlk yaptm, haber yaptm, ke yazdm;
toplumsal ve siyasal haberler iin muhabirlik yaptm. 2000 ylndan iti
baren, altm her yerde dzenli olarak rportaj da yaptm.
Rportajlarmda, edebi adan kuru, siyasi adan da devlet tara
fndan dayatlm resmi gazetecilik dilini kullanmamaya, zgn dilimi
kullanmaya zen gsteriyorum. Yazdm her eyin edebiyata yakn du
ran eyler olmasna, teknik ve dil kullanm asndan, aba sarf ettim.

216

Bunu da baardm sanyorum. nk gazeteciliimin ilk yllarndan

itibaren, ayn zamanda edebiyat olarak da kabul edildim. Edebi alanda
kitaplarm da kt; edebiyat eletirmenleri tarafndan mercek altna
alnd; deerlendirildi.
2. Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?
Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Rportaj ok genel bir kavram. Sylei belki rportajn bir alt e
si olarak kabul edilebilir. Rportaj, sava alannda tamamiyle isimsiz
kiilere, oradaki ortama, yaama ilikin, geni kapsaml farkl bak a
larn iinde barndran uzun bir metindir.
Ben aslnda sylei yapyorum; fakat syleilerimde Hadi gide
yim, u sralar bu gndemde, onunla syleeyim. demiyorum.
Kafamda bir ereve oluyor. Konutuum kiinin, zerinde ko
numak istediim temaya ilikin bak alarn renecek, ona ilikin
itiraf etmedii, konumak istemedii belli meseleleri, orada provoke
ederek renecek ekilde, kendi bak am da koyarak gidiyorum. Sa
dece okurun merak ettiini dndm sorular sormak iin, okur ad
na oraya giden bir ara deilim. Konutuu kiiye kar olumlu ya da
olumsuz dnceye sahip bir kii olarak gidiyorum.
Okurun da merak edeceini dnerek, kendi merak ettiim eyle
ri soruyorum. Kendimi de ortaya koyuyorum. Benim syleilerim, sadece
syleilen kiilerin ortada olduu, grnd, benim ise yorumdan ka
nan bir gazeteci olduum, herhangi bir ses olduum syleiler deil. En
tarafsz olduunu syleyen kiiler de, setii sorularla taraf tutmaktadr.
Ben de o yzden, kiiliimi, dnya grm, tavrm ok net koyuyo
rum. Bir de, tabii byle olduu zaman, zellikle provokasyonlar sonucu,
karnzdaki insann kefedilmemi taraflarn kefedersiniz.
Genel anlamda ok kullansak da, bana gre rportaj, anlam de
formasyonuna uram bir kelime; Trk gazeteciliinde. Ben, sylei
yapyorum aslnda. Sylei de diyemem, tam olarak. Sylei de ok yu
muak bir laf, ciddiyetten uzak geliyor; sohbetsylei gibi balklar
sevmiyorum. Niye sohbet? Ben hayatmda tanmadm insanla, niye
gidip sohbet edeyim ki? Syleide de, sanki iki taraf birbirine bilinle bir
eyler anlatyor.

3. Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

217

Syleinin iinde haber olmal; sylei haber vermeli. Kuru bir ha

ber deil, tabii bu. Bir toplumsal kesimi, siyasi kiilii ya da popler her
hangi birinin, bir konu zerindeki dncesini verir. Toplumun kendini
anlamasna, birbiriyle benzemeyen kesimlerin birbirini tanmasna
hizmet etmelidir.
Gazeteciler kendilerini fakllklarn momenti olarak grmyorlar,
deme gazetecilii yapyorlar. Karsn bir kynde bir cinayet ilendi
inde, oradaki herhangi bir gazete ya da ajans temsilcisi gider, vali ya da
jandarma komutanyla konuur; o evdekilerle konumaz mesela. Savc
ya da jandarma tutanan alr yollar; o eve de, zanlnn ya da kurbann
vesikalk bir fotorafn gasp etmek iin gider. Gazeteler de bu ekilde
yaymlar.
4. Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne
lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
En nemlisi, konuacam zaman, o kiinin bir eyler syleyecei
ni, gerekten iletiime geeceini hissetmem lazm. kinci koul, elini
skmaktan, ayn masada oturmaktan tiksinmeyeceim biri olmal. Byle
bir deneyimim oldu ve gerekten sinir bozucuydu. Diyarbakrda Hizbul
lah itirafs birisiyle konutum. Diyarbakrdaki adamla konuurken,
ok tedirgin olmutum; ok uzun srmt rportaj. Bir tecavzcyle
konumam. nk kavgaya dnebilir rportaj sonunda.
nc olarak da, hi gndemle alakal olmayan biriyle de yap
mak istemem; ama o da mmkn deil. Buras bat demokrasisi gibi,
gazetelerdeki siyasi haberlerin insanlarn hayatlarn ok fazla etkile
medii bir lke deil. Her olan sokaktaki insann hayatna yansyor.
Maalesef, gndemle alakasz insanlarla ok rportajlar yaplyor. Mesela
btn gazeteler Pnar Altuun peinde; onu konuturmaya alyorlar.
Gndemle hi ilgisi yok. Gndemle amalanan ey farkl; onlar gndemi
dntryorlar.
5. yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Hibir rportaj ncesi, bir kere bile arive inip almammdr.
Ama benim zel bir durumun da var; hibir eyi unutmam. Giderken
arabada soru hazrlyorum; ana balklarla.
Giderken, dier btn problemlerimi bir kenara brakmak zorun
daym. Mali problemlerimi, yazmakta olduum roman... Her eyi bir
kenara brakp, rportaja konsantre olmak zorundaym. Doal olarak da,

218

aklma sorular kendi kendine inmeye balyor. Her zaman yanmda k

k not defterleri olur. Onlara ksa ksa not eklinde soru yazarm.
6. Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?
Ben 45 dakikada yaparm; uzun sre kimseyi dinleyemem. Bir de
o kaseti zeceim. Aslnda ideal srem 25 dakikadr. nk ancak biri
ni kulaklkla dinlemeye, o kadar tahamml ediyorum. Zaten balad
zaman konuturmam; bir noktadan sonra keserim.
7. Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge
rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Teypte olmayan hibir eyi asla yazmam. Anlam deitirecek re
daksiyon da yapmam. Eer bir konuda nemli eyler sylemise, fakat
onun tamamn verirsem rportajn okunma ritmi, hz ve cazibesi azala
caksa, o blm olduu gibi koymuyorum.
Belli konularda, virglne, kelime tekrarlarna bile dokunmadan,
hi redakte etmeden blok halinde koyuyorum. nk rportaj bir an
lamda ok tehlikeli. Bir dava ap ok ar tazminatlar alabilir. Teypte
bu byle. demeniz yeterli deil; kayttaki lafn anlamn deitirmeniz
de su olarak kabul ediliyor.
8. Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi
mikleri nasl yanstyorsunuz?
Hasan Cemal rportajnda oldu. Ben birikimlerimi, genel yayn
ynetmenleriyle paylamak isterim, ama kimse paylamyor. dedi. Peki,
siz ok teklif aldnz m Milliyetteki dnemde? diye sordum. nk ald
n biliyorum. Bu soruya cevap vermiyor; diye yazarsn. dedi; kahka
halar att. Parantez iinde glyor diye tek kelime ile yazdm.
Caz mzii zerine konutuum biriyle, grltden kamak iin,
darack muhasebe dosyalaryla dolu bir odada rportaj yaparken, Bu
ray cazla ifade edebilirsiniz. diyerek, oday gsterdi. Parantez iinde:
Oturduumuz oday gsteriyor. diye yazdm, mesela.
Ama genelde atmosferi, giri yazmda anlatmaya alyorum. Giri
yazmda atmosfer, o kii hakkndaki dncelerim, deimise neden
deimi, bu gibi bilgileri veriyorum.
9. Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d
na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?

219

Vatan Gazetesinde yeni almaya baladmda, Erkan zermana

gittim. Teybi kardm, masaya koydum. Daha hal hatr sorarken, balad
konumaya, 15 dakika kesintisiz konutu. Sylemek istedii eyleri anla
tyor; ben hibir ey demedim, dinledim.
Sonra teybi aldm, baa sardm. Ve balattm tekrar. Silinecek.
dedi. Silinmesi lazm. Daha doru dzgn soru sormadm; kendi kendi
nize anlatmaya baladnz. dedim. Ama ben 35 yldr piyasadaym, b
tn magazin syleileri byle yaplr. Sen mi gndemi oluturacaksn?
Konuulan kii oluturur, gndemi. Ben dedim ki: Beni tanmyorsu
nuz galiba. Adnz duydum ama tanmyorum. dedi. imdi tanyacak
snz. dedim. Teybi ap, kendi sorularm sordum. lk nce ok ard
benim sorularma, fakat rportaj yaymlandktan sonra ok memnun
oldu. lk kez kendimi grdm sayfada; kendimi hissettim. dedi.
10. Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj
teknikleri var m?
Kendimi ok ortaya koymak, kendimi ok nemli bir noktaya
oturtmak. Gizlenmek yerine, rportajda ortaya karmak. Aslnda rpor
taj yapan kii iin demokratik bir tavr... Ben ok belirli ok net sorular
soruyorum.
Ben rol de yaparm; oynarm. Ketum bir kadnn evine gittim. ok
zr dilerim ama bu ekilde sizinle konuamayacam. dedim. Girip
banyosunda ykanrm; iyi de olur. Banyona girmi, havlunu kulanm
birine daha rahat aarsn kendini. Ya da bekletirsiniz; ok yorgun oldu
unuzu, dinlenmek zorunda olduunuzu sylersiniz; bir saat sonra ya
parsnz rportaj. Eer ok nemli bir bilgi alacaksanz, maalesef biraz
pohpohlarsnz.
Mesela Emel Sayn rportajn hatrlyorum. Yanmda foto
muhabiri arkadam Ercan Aslan... Baladk biz: Sesiniz ok gzel, el
hareketleriniz yle iyi demeye. Emel Hanm ok mutlu Sonra da
Siz bir arkcdan te bir eysiniz. Sizinle 1988deki MT raporunu ko
numak istiyorum. dedim. Orada, Emel Saynn Necdet ruun sevgili
si olduu iddia ediliyor.
Bana biraz msaade eder misiniz? dedi; ieri gitti. Bir film sahne
si gibidir 15 dakika sonra geldi; tamamiyle deimiti. nanlmaz bir
makyaj yapmt. Ve yle dedi: 21 yl Ne zaman bu soru sorulacak?
diye bekledim. MT raporuna, kendisinin o dnem nasl kullanldna,
bunlarn kendisini nasl etkilediine ilikin eyler anlatt.

220

11. Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Benim kabul etmeyeceim bir eyi yaptrabilecek, herhangi bir
dnyevi otorite tanmyorum ben. Brak genel yayn ynetmenini, devlet
yaptramaz istemediim bir eyi.
Yaklak 19 senedir gazetecilik yapyorum ve mesleimde de ba
arl olduumu dnyorum. Zaten kalkp da, altm gazetenin
sahibinin i ilikileri ya da zel yaamyla ilgili laflar eden biriyle rpor
taj yapmam; mantk d bir ey yapmam. Ama kendimi sansr etmem.
Ben zaten belli eylere dikkat ederim.
Mesela Yeim Salkm ile yaptm yaymlanmad. Doan grubunun
Uzanlar ile o dnemde ok ciddi kavgas sz konusuydu. Ama rportaj
da, kadnn Uzanlar ile yaad skntlar vard. O rportaj yaynlanma
d. diye istifa etmem komik olurdu; zaten istifa etmedim.
Bir de, DSK genel bakan Sleyman elebi ile Milliyette, i g
venlii yasasnn kaca dnemdi, onu yaynlatmadlar. Gereke olarak
da Pazar gn insanlara bunu mu okutacaz. dediler.
Rportajlarm yaymlanmad. diye istifa etmem. nk rportaj,
son kertede gazetenin ok geni blmn kaplyor. Birok faktr sz
konusu. Rportajda fotoraf ok byk kullanlyor, Pazar gn bu
adam m basacaz. diyebilir. Ben de gryorum ok gzel bir rpor
taj yapyorsun; adamn ya da kadnn tipi iyi olmad iin o sayfay gei
yorlar.
12. Trkiyedeki rportajclarda eletirdiiniz neler var?
Trkiyedeki rportajlarn ou, bana ok skc geliyor. Mesela bir
tanesi iktidardan ok etkileniyor. Takm elbiseli, kravatl, politika yapan,
genel geer laflardan oluan rportajlar, ok nemli rportajlarm gibi
sunuyor.
Gen bir kz Baykaln ya da Demirelin karsna oturuyor; onda
byk bir iktidar duygusu oluuyor. Vay be ben neyim ki, 30 yanda
gzel, beyaz Trk, en gzel modaevlerinden alveri etmem yetmiyor
mu gibi, bir de bu lkenin Cumhurbakanlarn karma oturtuyorum.
diyor. O saygsn, o halini hissediyorum. Ben tam tersi, en dank, sa
sakal kark gidiyorum. zellikle dalga geerek konuuyorum. Rporta
ja nasl bir dnya gryle gittiiniz ok nemli.
13. zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

221

Kendim dnda en ok baarl bulduum sevdiim rportajc:

Esmer Dergisinde rportajlar yaymlanan Ferzende Kaya.
Aye Armann mutlaka o hafta ne yaptna bakarm. Zaman za
man beendiim rportajlar olur; ama en azndan pazar gn beni e
lendirecei, hoa vakit geirtecei kesindir. Rportajc gzyle, Aye
bu kadar pes. diye sylene sylene okuduum ya da Helal olsun. di
yerek okuduum zamanlar da olur. Ama prl prl kalbe sahip bir insan
olduunu bildiim iin, Aman hata yapmam olsun. diye de okurum.
Zaman zaman Nuriye Akmann rportajlarn okurum. Tuhaf gelir
bana nk. Mesela rportajc olacana psikiyatr olsayd, daha iyiydi.
nk her rportaj objesine hasta gzyle bakmaya hakk yok.
Elif Koralp da rportaj yapyor, ama onu asla okumuyorum. nk
ok fazla arkadan destek verilerek, rportajc yaplmaya allm. Ama
her gzel kzn, her boylu poslu, uzun bacakl, mini etek giyenin rpor
tajc olamayacana, herkesin Aye Arman olamayacana bir kant ol
duu iin syleyebilirim. Okumam ama glerim; Hala insanlar nasl
ikna ediyor? diye. Milliyetteydi; Sabaha geti.
Baliek Pamirin rportajlar bayd iin okuyamam. Sanem Al
tann rportajlar, futbolla ilgili olduu zaman bakarm; onun dnda
bakmam. Devrim Sevimayn gzel rportajlar oluyor; ama o da dnya
grn ok n plana koyuyor. Geni bir kltrel birikime sahip olma
d iin, bir sre sonra hrnlayor. Devleti ve resmi ideolojisini arka
sna alarak, alttan alta hakaret ediyor sorularnda. Devrim Sevimay, do
ru insanlar ama yanl sorular seiyor. Ama Pazartesi gnleri bakarm...
Pnar Selek gzel rportajlar yapyor; Gndem gazetesinde.
Beni, Yaln Peken ok etkilemitir. Cumhuriyette yazard. Pop
ler kltr figrleriyle iki gn geirerek yapard. Cevaplar dzeltmeden
yaymlard. Ajda Pekkan ile Bir Sperstarn Anatomisi rportaj vard;
Trkiyede modern rportajcln balangc diyebilirim.

15. 2. Baliek Pamir

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Dame de Sion Lisesinde 2. snftayken, Ercan Arkl sayesinde,
Cosmopolitain dergisine dardan yazmaya baladm. Yaklak 17 ya
mdan beri gazetecilik yapyorum. O dnemde daha ok dz yazlar,
ngilizce ve Franszca eviriler yapyordum.

222

Okuldan mezun oldum; ama aklmda biraz siyaset, Meclis ve Ankara

vard. Bu yzden Ankaradaki niversiteleri yazdm; Ortadou Teknik
niversitesini kazandm ve gittim. Rportaja da orada baladm.
Herkesin bir hikayesi olduuna inanyorum; o hikayeleri merak
ediyorum. Sonra fark ettim ki: O hikayeleri benim renmem yetmiyor;
dzgn bir ekilde bakalarna da aktarmam lazm. Bunun iin de gaze
tecilik iyi bir yol.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Fark dorusu bilmiyorum; herkes baka bir yorum yapyor. Ben
soru soruyorum; yle desek daha doru. Bazen spesifik bir konu zerin
de younlaabiliyorsunuz.
O gn Abdullah Gl ile konuacaksnz ve gndemde Hamas ziya
reti var. Abdullah Gle Dn akam ne yediniz? sorusunu da sorabili
yorum; Hamas ziyaretini nasl yorumluyorsunuz? ya da Siz mi davet
ettiniz? gibi daha teknik sorular da yneltebiliyorum, konu zerine.
Portre rportajlarda, ok tannm birinin farkl yzn anlatr
ken, hi tannmam biriyle de konuabiliyorum. brahim Tatlses rpor
tajnda olduu gibi Artk brahim Tatlsese sorulmadk soru kalma
mtr. Farkl bir ynn bulmaya alyorsunuz. Bu bir tekniktir. Tabii
ki tekrardan korktuum olur. Be kez biriyle rportaj yaplmaz.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Bu konuda da bir takm tartmalar var. Ama ben, rportajcnn
yorum yapmamas gerektiini, dnyorum. Biz, aradaki kpr olmal
yz. Ben onu yapmaya alyorum. Karmdan ne alyorsam, ne gryor
sam, olduu gibi aktaryorum. O yzden sorucevap tekniini seviyorum.
Rportaj yaptm insan ok sevmemeliyim ya da ondan nefret etmeme
liyim. Yani ok seviyorum diye, Ah sizi ok seviyorum. eklinde soru
lar sormamalym. Tabii kavga da etmemeliyim.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Akas, ben fikir danyorum. nk tek bana karar almann
doru olduuna inanmyorum. Benim iin ok ilgin gelen kii, bakalar
iin ilgin olmayabilir. Ciddi bir sorumluluk tayorum.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?

223

ok iyi tandm biri bile olsa, ok alyorum. Hazrlanmadan gi

dersen, ok kt oluyor. Ne var, ne yok sizde? demeyi sevmiyorum.
Mmkn olduu kadar, greceim kiiyle daha nce yaplm
rportajlar okuyorum. Ondan holanmayanlar arayarak, neden ho
lanmadklarn ya da onu sevenleri arayp, neden sevdiklerini soruyo
rum. Rportaj ncesi, ufak apl bir aratrma yapyorum.

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Aslnda bir saat yeterlidir. Ama ilk kez biriyle tanyorsanz, tabii
ki kendinizi bir ekilde anlatacaksnz; sempatik bir ortam yaratacaks
nz... Size gvenmesini salayacaksnz... Gardn almayacak ve rahat
konuacak. Bu zaten yarm saat sryor.

7 Gveni salamak iin nce oturup konuuyor musunuz, dostluk

kuruyor musunuz?
Oturup konumuyorum; ama bata konumasna izin veriyorum.
Karmdakini korkutmamaya alyorum. Tabiri caizse, Niyetim sizi
dvmek deil, sizin aklnzdakini okuyucuya doru aktarmak. mesajn
vermeye alyorum.

8 Sorularnza kar kld ve rportaj yarm brakp kalktnz

oldu mu?
Sorular sevmeyenler oldu. Ama bence, soru sorma ekli nemli
dir. ok zor bir soru sorabilirsiniz. Mesela Gay misiniz? diye soracak
snz. Diyeceksiniz ki: ok mu nemli? Hayr; ama o yle bir pozisyon
dadr ki, cevap nemlidir. Sormak gerekir. Onu sormann da bir yolu
vardr. Dzgn bir ekilde sormak baka, kardakini savunmaya geir
tecek ekilde sormak baka Ben soruyorum. Holanmazlarsa cevap
vermezler; vermezlerse Cevap vermedi. diye yazyorum.

9 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Attklarmdan hi piman olmadm. Belki de bu, benim titizliimle
alakal. Ayn zamanda ynetici kimliim de var; bu yzden deifrelerime
arkadalar yardm ediyorlar; ama sayfam ben yapyorum.
Rportaj yazarken deifreyi batan aaya dinliyorum. Yazda bir
btnlk olmasna dikkat ediyorum. Bazen bir bakyorum: Rportaj
baka bir yere dalm gitmi. Bazen konuyu, ke yazlarmda deer
lendirmeye alyorum.

224

Bazen de konuurken, Bunlar anlatmayn; kullanma ansm ol

mayabilir. diyorum. Farkl bir ey anlatlrsa, Baka bir zaman konua
lm. diyorum. nk kullanmaynca kar tarafa ayp oluyor.

10 Rportaj srasnda size pek ok ey anlatyorlar ve siz bazlarn

atyorsunuz. Sizi arayp Ben bunlar da anlattm, niye kullanmadnz?
diye soruyorlar m? Ya da rportajlar yaymlandktan sonra size ikayet
ler geliyor mu?
Buna rastlamadm. Genelde, attm balkla ilgili ikayet oluyor.
Ben genelde, balkta kendi yorumumu yapmam. Onlarn cmlelerinden
bir ey kartmaya alrm. Ama nedense insanlar teybi grnce konu
uyor; sonra o konutuklarndan holanmyorlar. Peki! diyorum Sy
lemediniz mi? Tamam syledim; ama imdi balkta grnce ilgin
oldu. diyorlar.

11 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Eer portre yazyorsam, yeni birini tantyor ya da eski birinin ok
yeni bir ynn anlatyorsam, mutlaka o tarz detaylara gerek var. Ben
mutlaka parantez ap Glyor, alyor. diye yazyorum. Bunlarn,
okuyucunun da ok houna gittiini dnyorum.
Bir de giri yazs yazyorum. Rportajda yorum yapamyorum;
dolaysyla orada ne hissettiimi, rportaj randevusunu zor aldysam
onunla ilgili eyleri, yorumlarm yazyorum. Bu da 1000 ya da 1500
vuruluk bir giri oluyor.

12 Rportaj yaparken, grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Benim nemli kaynaklarmdan biri: Dnyada yaplm en iyi r
portajlardan olan Playboy rportajlardr. Playboy denilince herkes ka
dn rportajlar zannediyor. Ama sonuna kadar siyasi ve ekonomi rpor
tajlardr. Mesela Castro ile yaplm rportajlar var. Onlar saklyorum.
Eer dikkatli incelerseniz, onlardan ok yararlanrsnz.
O rportajlarn birinci kural udur: enmeden tekrar tekrar
sormak. Mesela, siz maliye bakansnz ve sizden, gensoruda kararl
olup olmadnz renmek istiyorum. Soruyu srekli soruyorum siz
de srekli eviriyorsunuz. Ayn soruyu sekiz kez sorduumu bilirim;
cevabn almak zorundaym. Cevap vermeyebilir, ters cevap verebilir;
ama beni uyutmasn, onu sevmiyorum. Cevap vermeyecekse, Vermek
istemiyorum. der; ben de Cevap vermek istemiyor. yazarm.

225

Oraya kadar gitmiim; Baliek Pamir bunu nasl sormad? den

mesin. Benim bunu, sormaya alm olmam gerekiyor. ncelikle ken
dime ve okuyucuya saygdr. kincisi de, gndeminizde bir ey varsa,
onu sormamak gazetecilik asndan kt.

13 Temel teknikler dnda, kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Ben pozitifim. Hibir zaman benden negatif elektrik almyorlar.
14 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd
nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Ben bunu nasl sormam? dediim oldu.
15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?
Herkesi okuyorum ben; herkesin tarz baka. Herkesin tarzndan
sevdiim blmler var.

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Ben, ok katks olduunu dnyorum; ama bu da ok tartma
konusu. Halka grsel bir ey veriyorsunuz ve bir ekilde iyi fotoraf
semelisiniz. Ben oraya bir mesai harcayp gidiyorum; okuyucu grmek
istiyor. Gerekten gitmi mi?
ok n plana kmamakla birlikte, rportajcnn da fotorafnn
kullanlmas gerektiini dnyorum. Fotoraflar, fotoraf editr
mz, ben ve grsel ynetmenimiz birlikte seiyoruz.

226

15. 3. Derya Sazak

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie 1975 sonunda, Ankara Ulus gazetesinde stajyer mu
habir olarak baladm. Ayn zamanda Ankara ktisadi Ticari limler Aka
demisi Gazetecilik Yksekokulunda, bugnk adyla Gazi niversitesi
letiim Fakltesinde gazetecilik eitimi aldm.
Ankarada Rzgarl Sokak, 1980 ncesinde, stanbul Bab Ali gibi
bir ekold; bir mektepti. O dnemde, Ankarada aa yukar 30 gazete
yaymlanrd. Bunlar 45 bin basan bakent gazeteleriydi. Sonra Anka
Ajansna ve Gne gazetesine getim. 1983ten bu yana da Milliyette
alyorum.
Mehmet Y. Ylmazn Milliyetteki genel ynetmenlii srasnda,
yazlarmn dnda haftada bir sylei yapmam teklif edildi; kabul ettim.
Kemde, gndeme ilikin sratle kaleme alnm, benim dncelerimi
ve eletirilerimi yanstan yazlar yazyorum.
Syleide ise daha geni bir eyler yakalayabiliyorum. Bir yandan
da, konutuum kiilerin fikirleri esas olduuna gre, rn onlara ait. O
fikirler, biraz gncel deil de gelecee dnk... Trkiyenin sorunlarna
ilikin ufuk amaya alyorum. Haber ierikli ve gncel olduunda,
gazetede birinci sayfadan anons ediliyor.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Sohbet Odasndaki yazlarma rportajdan ok, sylei demek da
ha doru olur. zellikle son dnemde yaptm Trkiyenin Gnde
minde, siyasal, kltrel ve entelektel dzeyde tartlan konular hak
knda, siyasi, akademik ya da dn ve kltrsanat hayatndaki insan
larla kar karya gelip, birka saat sohbet ediyoruz. zetleyip gazeteye
aktaryorum.
Bunlar, ok fazla haber ierikli ya da bilinmeyen bir konuyu gazete
gndemiyle Trkiyeye sunmaktan te; fikirsel yan ar basan, konu
odakl grmeyle balayp oradan kan fikirleri topluma sunan yaz
lardr.
Gemite, Milliyette genel yayn ynetmeni olduu dnemde,
rahmetli Abdi peki bu tr syleileri ok yapard. Hakikaten, Trki
yenin gndemini sarsc ve arpc konular ortaya kard.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

227

Bu ada her ey ok hzl akyor. Bir anda yzlerce konu, n

mzden gelip geiyor. Bu akc ve hzl gndem karsnda, olaylar yaka
layp, insanlar bunlar zerinde daha etraflca dndrmek gerekiyor.
Biraz sorgulayc olmak, rutin gndemin ak dna kp, yakala
dmz konular sunmak zorundayz. Trkiyede ok birikimli insanlar
ve zengin bir fikir hayat var. Bu insanlar, televizyonlarda ve gazetelerde
yeterince yer bulamyorlar.
Siz onlarla grtnzde, zerinde aylarca altklar, Trki
yeye yarar bir konuyu, gncel bir syleiyle gazeteye getiriyorsunuz.
Okur da, o fikirleri ok kompakt ekilde alm oluyor; tam sayfa gazete
de grnce ok etkileniyor.
Mesela hocalarn hocas tarih profesr Halil nalck ile Avrupa
Birliini, 90 yllk yaam 60 yllk birikimiyle gndeme getirdiinizde,
oradan szlen fikirlerin, bu sylei iinde okura ulamas, okuyanlar
zerinde ok olumlu etkiler uyandryor. Konuulanlar kadar, kiilerin
seimi de ilgi uyandryor.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Yaz ilerinden ya da genel yayn ynetmeninden neriler aldm,
baz ortak isimler stnde konutuumuz oluyor; gazetecilik ak iinde
normal. Bazen ben, gndem ilikisi asndan bir iki seenek sunarak,
Hangisiyle konualm? diye soruyorum; ama bunlar ok az. Genellikle
ben kendi tercihlerimi yapyorum.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Mesela Halil nalck Hoca ile randevu alabilmek iin 6 ayda kez
konutum. Bir tarih hocasyla konuacaksn, karsna karken de bir
ka hafta urayorsunuz; kitaplarn okuyorsunuz.
Grme yapmadan nce, gideceiniz kii ya da konuya gre bir
hazrlk gerekiyor. Mesela imdi, kontrgerilla tartmas var. Bu konunun
taraflaryla konumak iin, 197778li yllara gideceksiniz. Gazeteci ola
rak, o dnemin kahramanlaryla ilgili, tank olduum ve yaadm olay
lar var; ama aradan geen yllarda hatrlamam gereken noktalar da olu
yor. Her kii ve olayla ilgili hazrlk gerekiyor. Hazrlanmadan gidip
balayalm; bir eyler konualm. olmaz. Her rportaj, kar taraf kadar,
beni de zorluyor.

228

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

Zaman ok nemlidir. Son hazrlklar bir iki gn sryor. Ama g
rmeye baladktan sonra 11,5 saat ierisinde tamamlyorum genel
likle.

7 Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Metnin son haline kadar, her eye ben karar veriyorum. Bir gazete
sayfas rportaj, 4560 dakikalk kayttan oluuyor; o da zetlenmek
zorunda tabii. Siz veya konutuunuz kii hazrlkl da olsa, ak srasn
da konuma kayabiliyor. Ancak bazen 23 saat srebiliyor. Bu yzden
oluabilecek baz tekrarlar karyorum; nem srasn kurguluyorum.
Baz anlam kaymalar yaratabilecek noktalarda da, rportaj yapt
m kiiyi tekrar arayp ikinci kez konutuum olabiliyor. kardnz
yerle kurguyu bozabilirsiniz ya da onun kastetmedii bir ifade ortaya
karabilirsiniz. kinci kez grtm ya da metin zerinde almalar
yaptm rportajlar olabiliyor.

8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Ben o tr eyler yapmyorum. Parantez ap atmosfer yanstm
yorum. Zaten rportaj g bela gazetenin bir sayfasna sdrabiliyoruz.
Yer olsa, belki biraz daha notlarla izlenimleri aktarma imkan olabilir.
Ama ortaya kan fikrin yeterli olacan dnyorum. Daha dorusu
onu aan bir kurgu imkan olmuyor.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Zaman zaman yle savrulmalar yaanabiliyor ya da kar taraf
kendi fikrinde srarc olabiliyor. Ben de krp dkmeden, cevab alncaya
dek srar etmesem de, bir ka zorlama yapyorum.
Yantlar ok ilgisiz bir yere doru gidiyorsa, sorularmla bir yere
getirmeye alyorum. Ankara bro efi ve muhabirken daha zorlayc,
ineleyici, daha itici olabiliyordum.
Fakat son dnem yaptklarmda, o yolu semedim. nk amacm,
insanlar bir noktaya ekmek ya da istediim yantlar alamaynca sert
leip, onlar zor durumda brakmak deil.

229

10 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Pek olmuyor. Biz gazeteci milleti, biraz da enemizi tutamyoruz.
Sakndm bir ey olmad.

11 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Yaymlanmayan rportajm hi olmad. Milliyetteki genel yayn
ynetmenliim srasnda, 1998 ylnda, Abdullah calan Suriyeden
kartld. nce Moskova ve Atinaya, bir ara da Romaya gnderildi. O
yllarda Nilgn Cerraholu haftalk rportajlar yapyordu; aradm ve
calanla mutlaka bir rportaj yapmasn istedim.
ok hassas bir dnemdi. 30 bin kiin lmnden sorumlu bir in
san bulup greceksiniz. Bu yaymlanr m yaymlanmaz m? O zaman
Terrle Mcadele Yasas vard. Hakl olarak Nilgn Cerraholu, Peki,
ben bunu yapacam ama yaynlayabilecek misiniz? diye sordu. Ben de
bu soruyu, Mesleki adan bana yneltilmemesi gereken bir soru ola
rak grdm syledim; Sen bu rportaj yap; Milliyet bunu manet
ten yaymlayacaktr. dedim.
ok ura verdi; 35 haftalk bir almann sonunda, biz bunu
Milliyetin manetinden verdik. calan katktan sonra, rportajn ya
ymlayan tek gazete olduk.
Apo ile konuan baka bir isim de Mehmet Ali Biranddr. Milliyet
Brksel temsilcisiydi ve rportaj byk grlt kopard. Ankarada sav
clk karar ald, gazetenin datm engellendi. Matbaada kamyonlar dur
duruldu. Dnemin hkmet bakan Turgut zal ok sert aklamalar
yapt; ama biz rportaj yaymladk.

12 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Emin laan ok baarlyd; Nee Dzel, son dnemde Aye Ar
man, Sedef Kaba ve Baliek Pamir gzel yapyor. Nuriye Akman, hem
meslektam hem arkadam olarak rportajlarn takip ettiim isimler
den.

13 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Bence ok etkilidir. Syleiler baladnda, bunu hafta sonu gibi
de dndk. Sohbet ederken, haftann sert ve rutin gndemi dnda,
haftada bir gn protokol ortam dnda olmay amaladk.

230

Siyasi ile konuuyorsanz yry ortamnda niversite hoca

syla deniz kenarnda ya da parkta konumak...
Syleilerle beraber, fotoraf iini de rportajda birinci derecede
nemsiyoruz. Fotoraflar, Ercan Aslan, Mustafa stemi gibi fotoraf
arkadalarm ekiyor. Rportaj aslnda onlarn da eseri. kan yazda
imza var. Konuan, konuturan ve fotoraf eken.

231

15. 4. Doan Hzlan

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
lk olarak edebiyat zerine, 1954 ylnda, Fazl Hsn Dalarca
hakknda yazmtm. 195657de yazya baladm. 1960larda kitap ve
tiyatroyla ilgili yazlar devam etti. Ben ok az rportaj yaptm; kendimi
usta bir rportajc da saymyorum. Rportaj konusunda da, dorusu
fazla konumak istemiyorum. nk Trkiyede, televizyonlarda da,
gazetelerde de o kadar iyi rportajclar var ki.
Ancak ben meseleye daima yle baktm: Yazarn ya da konuaca
m insann en nemli yan nedir? Kitab, yaam ya da kiilii tabii ki...
En nemli ey yazarn kitaplarn, onun hakknda yazlmlar okumak;
onunla ilgili bilgi edinmek. Onu ve eserini daha iyi tantmak, yani bir
portre, bir kimlik karmak. Ben hep bunu dndm. Tabii bu benim
rportajlarm.
ok nceleri de bir sanatnn 24 saatini, alkanlklarn, hobileri
ni, gezilerini, bir gn nasl geirdiini, gecesi ve gndzn anlatan bir
dizi hazrlamtm. Ama orada da bir portre karmakt. imdi sadece
televizyonda, konumal rportajlarm var. Bir de sadece, her kitap
kardnda, Yaar Kemalle rportajlarm oluyor. Onunla uzun bir ko
numa yapyorum; baka da kimseyle yapmyorum.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Byle bir fark yok aslnda... Rportaj da, sylei de diyoruz. Asln
da sylei, rportajn Trkedeki karldr. Ancak u var ki: sylei
belki biraz daha alakgnll, biraz daha yaln. Yani karlkldr; sohbe
tin karl syleidir. Fazla bir fark yok. Tabii yle rportajlar var ki,
uzun almalar sonunda kyor.
Bir de iki veya kiinin olduu rportajlardan sz edebiliriz. r
nein, bir edebiyat, bir sosyolog ve baka bir alandan insan; birden
sorulara tabi tutuluyorlar. O rportaj okuyan da, o kiinin deiik yn
lerdeki ya da alanlardaki dncelerini reniyor. O tr rportajlar
okumak benim de houma gidiyor.
Ben yaptklarm sylei olarak adlandryorum. Yani bir soru
sorup cevap almyorum ki. O sorunun cevabna baka bir karlk da
getiriyorum. Yani karlkl bir dnce alverii oluyor. nk rpor
tajda, soruyu soruyorsunuz, cevabn bekliyorsunuz. Ancak cevaplarn
iinden baka sorular da kyor.

232

3 Rportajn edebiyattaki yeri nedir? Edebi bir tr mdr, doru

dan habercilik midir?
eriine gre deerlendirilir. Gerekten o kadar gzel bir rpor
tajdr ki: bir sanatnn eserlerine, btn yazdklarna aydnlk bir yakla
m getirirsiniz. O zaman edebi bir rndr. Ancak, Nerede dodun?
Nerede bydn? gibi sradan rportajlar, gazete rportajdr. Bence
rportaj, edebi bir trdr; ama dediim koullar, ilkeleri ve ltleri
tad srece.

4 Edebi rn olmasn belirleyen koul nedir?

Kalcldr, gayet tabii.

5 Bir sorunuz yantsz kaldnda cevab almak iin zel teknikleri

niz var m, yoksa sorunun peini brakr msnz?
Rportajn, rportaj yapan ve yaplan, yani sorulanla yantlanan
arasnda, karlkl konuanlar arasnda, biraz da gvene dayanan bir
yan vardr. Eer kar konumac, hukuken nasl susma hakk varsa,
orada da susma hakkn kullanabilir: Bu soruya cevap vermek istemiyo
rum. der; Bu soruyu bana sormayn. der. Onun bu hakk olduunu
sanyorum.
Ama ben, byle bir eyle karlamadm. nk rportaj yaptm
kiilerin hepsi, daima bana gvendiler. Yani bilirler ki: Onlarn eserlerini
veya kiiliklerini n plana karacam, onun iin alyorum.
Bir de, aniden tuzaa drp, yaplmaya allanlar var. Amacm
rportajda, karmdakini dnce tuzaklaryla tehir etmek; sergilemek
deil. Onun kiiliini ve sanatn ortaya karmaktr.

6 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Yaznzda bir konuya aklk getirmek, bir sorunu eitlendirmek
isteyebilirsiniz. Politikacdan sanatya kadar uzana yelpazeden, her
hangi birinin portresini izebilirsiniz. Ya da bir eser zerinde younlap
konuabilirsiniz. Rportajdaki amalar ok farkldr. Bunlardan birini
setiinizde, kurgusunu da, soruyu da ona gre hazrlayp yapmak gere
kir.

7 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Hayr. Tm rportajlarmda, konuacam kiiyi ben seerim.

233

8 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Ben, gideceim insann yazd kitaplar ve onun hakknda yazlan
lar okuyarak hazrlanyorum.

9 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Zaman ayarlamas konuya ve kiiye baldr. Ne kadar zamanda
yaplacan tayin ve tespit etmek mmkn deil.

10 Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Bunun kararn, rportaj ya da sylei bittikten sonra vereceksi
niz. Konuma srasnda o kadar yan kaymalar var ki... Esas soruna, esas
konuya, esas kiiye bir yarar getirmiyor. Onun zerinden projektr,
reflektr kaydryor. Ayklamay onun zerinden yapacaksnz.

11 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Eer yazya bir katks olacaksa, eer onun kiiliinin ipularn
veren hareketse, bir cmleyi sylerkenki tavrysa, tabii ki veriyorum.
nk onlar, rportaj glendirici eylerdir.

12 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Bu, konumacnn ustalna kalm bir ey... Bunlarn ilkesi de,
kural da yok. Fakat orada, o kiiyi nasl sorucevap veren bir yere geti
receinize siz karar vereceksiniz ve o karar siz uygulayacaksnz. Yani
baka trl bir yol yok.

13 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Benim iin her yaz, bittii andan itibaren eksiktir. Onun iindir ki
yazdm yazy ertesi gn okurken, unu da keke iine katsaydm.,
diye dnrm. nk hibir metin, tam olarak bitmi bir metin deil
dir. Bu duyguyu hep tayorum; herkes tar.

14 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?

234

Hayr, olmad. Ancak eer yaymlanmasayd, yle dnrdm:

Bir muhabir bir rportaj getiriyor, gazete basmyor. Ben, ynetimin
byle eylerini u adan olaan karlyorum: Yaplan beenilmez. Belki
onlarn beklediinin snrlarn amtr. Baz yerlerde, uray byle
deitirebilir misin? Buras anlalmyor. gibi eyler de denebilir. Ede
biyat, gndelik gazeteler kadar esnek deil. Ben byle bir eye maruz
kalmadm; ama byle bir durumla karlamann da normal olduu ka
nsndaym.

15 Rportaj yapmak isteyip de yapamadnz ya da gnmzde

rportaj yapmak istediiniz isimler var m?
Yok; hi olmad. Bu konuda anslym. Hibir zaman, bu tr sknt
lar yaamadm. Aksine, isteyenlere vakitsizlikten yetiemediim oluyor.

16 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Belli adlar yok; ama gzel rportajlar okuyorum.

17 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Televizyonun icadndan beri grsellik o kadar nem kazand ki
Fotorafn ok nemi var; grme asndan.

15. 5. Eyp Can

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
niversite 1. snftan itibaren nce Anadolu Ajansnda, sonra da
TRTde staj yaparak gazetecilie baladm. Okul beni tatmin etmiyordu.

235

Drt yl boyunca sadece okula gidip gelmek, vakit kaybyd. Beendiim,

keyif aldm dersleri setim ve ok dzenli takip ettim.
Onun dndaki zamanm, meslein iine girerek harcadm. Ba
langta televizyon, sinema ve gazete arasnda bocaladm. Ailemin ve
evremin kar kmasna ramen, gazetecilii setim. stanbul letiim
Fakltesinde Mete Akyolun tm Rportaj Teknikleri derslerini takip
ettim.
Televizyonculuk ve ynetmen yardmcl yaptktan sonra, birey
sel alma sistemine yatkn olduum iin, yazl basna gemeye karar
verdim. Ancak, yazl basnda yapacaklarm konusunda emin deildim.
Muhabirlikle baladm. Muhabirliin, her zaman iin, yazl basnn
omurgas olduuna inanyorum. Gazetede greviniz ne olursa olsun,
muhabirlikten geliyorsanz, ciddi bir avantaj ve fark olduunu gr
yorsunuz. Muhabirliim srasnda rportaja ilgim oldu. nk bir takm
entelektel ilgilerim vard. Dnya nereye gidiyor? Trkiyede basn ne
reye gidiyor? Bir takm meseleler nasl tartlyor? Onun zerine teklif
geldi; Zamanda syleilere baladk.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Sohbet, sylei, rportaj, konuma; bunlarn hepsi i ie gemi
kavramlar. Her biri baka bir dilden Trkeye girmi. Aslnda benzer
eyleri anlatyorlar. Tabii sylemekte baka bir ton var. Rportaj, rapor
etme unsurunu ne karyor. Yani aktarma Aktarmc msnz? Yoksa
o sohbette aktif bir katlmc msnz?
Mlakat dediimiz, o karlkl konuma alan da, tek tarafl deil;
rportajda biraz daha tek tarafllk var. Sanki teybi koyuyorsunuz; kar
nzdaki anlatacaklarn aktaryor. Ben genel anlamda hepsini de kulla
nyorum. Benim yaptm i, biraz daha mlakatt. Ama sylei de diyo
rum, rportaj da Snrlar biraz daha belirsizletii iin...

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Siz insanlara, bir ya da birden fazla insann grlerini, dncele
rini, yapt ii aktaryorsunuz. Genelde Trkiyede syleiler, fikirler
zerinden oluyor. Sorucevap ksmnn Avrupa ve Amerikada daha az
olmasnn sebebi, fikirlerin biraz daha izlenimci bir mantkla, belli bir
ierikte oturtulmas kaygsndan kaynaklanyor.

236

Rportaj yaparken, konutuunuz kiinin zerindeki gmlein

rengi nedir? Kravat var m, yok mu? orab ne renk? Gzl varsa nasl
kullanyor? Konuurken vurgular nereye yapyor; nerelerde duruyor?
Btn bunlar rportajcnn dikkat etmesi gereken eyler.

4 Ortam da aktarmak gerekiyor mu?

Ortamn da, dile gelmesi gerekiyor. Bir de, dile gelmeyen eylerin
de dile gelmesi gerekiyor. Yani sylenen kadar, sylenmeyen eyler de
bazen nem kazanabiliyor. O yzden de bir rportajc dersini ok iyi
almal. Yoksa klasik biimde teybi koyup, unu da anlatn; bunu da
anlatn. demek tamamen papaan aktarmdr.
yi rportajc, nakilci deil; her eyi szgeten geiren ve en yaln
haliyle okuyucusunun karsna karabilen kiidir. Tabii birok tarz
olabilir. Baz insanlar agresif davranr; bazlar da tamamen karsnda
kini anlamaya alr.
Mesela televizyonda Larry King, karsndaki kim ya da konu ne
olursa olsun, kar tarafla empati kurarak, onu olduu gibi yanstmaya,
kendi dncelerini ve fikrini ok fazla ortaya koymamaya alr. Kar
sndakini ynlendirerek, izleyiciye iyi bir fotorafn akmasn salar.
Birok rportaj tarz var; bu ii yapan kiinin kiiliiyle ilgili... Si
zin bir tarznz vardr. Karnzdaki de bunu bilir; ama siz karnzdaki
nin durumuna gre de, o tarznzn ayarn yapmak zorundasnz. Sonu
ta sizin greviniz, rportaj sonuna kadar yapmak

5 Sizce rportajn temeli nedir? Kiilerin hayatlarn ya da hayatla

rndan kesitleri herhangi bir olaya dayandrarak aktarmak amac tar
m?
Yaptnz rportajn gncellii nemli; ama bazen yle rportaj
lar vardr ki, gndemi o belirler. Bunlar daha istisnadr. nsanlar, Bugn
bunu niye konumu? sorusunun cevabn, rportaj okurken kendili
inden bulmal. Ayrca karnzdaki kiinin sadece yaam kesitini deil,
okuyucuya dokunabilecek taraflarn da karmanz gerekiyor.
Unutmamak gerekir ki, medyada youn bir rekabet var. Hafta son
lar, hemen hemen her gazetede rportaj yaymlanyor. Bunlarn arasn
dan syrlmanz gerekiyor. O yzden de, yaptnz iin ilgin olmas ge
rekiyor. Yoksa neden insanlar, sizin yaptnz bir sayfa sohbeti okusun.
Sadece fikir deil, yaamlar da rportaja eklenmeli. Bazen fikir zerin
den, hikayesini karrsnz. Bazen de, hikayesi zerinden fikirlerini
karabilirsiniz; o da bir yntem.

237

Tabii verilmek istenen mesaj: Ele alnan konunun nemi, bir para
sizin yaklamnz, hangi adan baktnz ve karnzdaki kiinin o ko
nuya nasl baktyla ilgili olarak deiir.

6 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
lginlik Gncel, kiisel hikayesini, belli bir konudaki dncesi
ni nemsiyorsam, kamuoyu iin nemli olduunu dnyorsam, o in
san rportaj iin seerim. Burada snr yok. Genelde, kamuoyunun daha
ok merak ettii isimler olduu iin, nl insanlarla rportajlar yaplr.
Bence hayatn her alanndan rportaj kar. Herkesin peinden
kotuu biriyle oturup konuabiliyorsan ve ondan ilgin bir ey kara
biliyorsan, o da nemli. Ama illa da byle olmak zorunda deil. Herkes
bu tarafa giderken, sen dnp dier tarafa bakabilirsin. Gazetecilik bi
raz, herkes bir tarafa bakarken, baka bir tarafa bakabilme yeteneidir.
Genelde, genel yayn ynetmeniyle genel bir ereve izilir. Zaten
rportajcnn bir tarz vardr; kimlerle rportaj yapaca bellidir. kinci
si, genelde liste hazrlanr ve o listeler zerinden isimlere baklr. Gaze
teci kimseden fikir almaz. gibi bir katla gerek grmyorum. Tam
tersine, prensiplerinizi gz ard etmeden, kendinizi ne kadar aarsanz,
gzel iler kar.
Siz eer yalaka bir rportaj yaparsanz, kiiyi sizin ya da yneti
cinizin bulmas arasnda bir fark yok. Zaten gidip yle bir i yapacaks
nz. Rportajcnn ii zaten birilerine yaranmak, birilerini pohpohlamak
deil; iyi ya da kt, ne varsa ortaya koymak.

7 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Hazrlk aamas, ne yapmak istediinize bal. Ama bir ev devi
gibi almak gerekiyor. Rportaj yapacanz kiiyle ilgili ne kmsa
okuyacaksnz. Trk Basnnda bu ii ok iyi yapanlar var. Yapamayan
larsa 6 ay nce sylenmi szleri tekrar dinler. Eserlerine bakacaksnz;
hakkndaki yorumlar ve nceki rportajlar okuyacaksnz. Karnzda,
konusunu iyi bilen insanlar var. Sizin, her konuda uzman olma ansnz
yok. Bu nedenle, konuyla ilgili dier profesyonellerden grler de ala
caksnz. Bylelikle karnzdaki insan bir adm teye gtrebilirsiniz.

8 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

238

Baz insanlar, uzun konuur; bazlar ise daha youn gider. Bu bi

raz sizin tarznza, biraz da karnzdaki insann ne kadar vakti olduuna
bal. Ben, yarm saatte bitirilen rportajlarn verimli olduuna inanyo
rum. Youn gemeli Ama bazen bir saat sren rportajlar da olabilir.

9 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Ben en ok, ilk soruyu nemserim. nk ilk soru, rportajn ne
reye doru gideceine dair fikir verir. Okuyucuya da, Beni oku. der. O
yzden ilk soruyu arpc seerim. Girizgah yaparak deil de, karmda
kini hemen ieri ekecek soru sormay tercih ederim.
Ama bazen karnzdakine yle sorular soramyorsunuz; onu ha
zrlamanz gerekiyor. nce onu konuturuyorsunuz, anlatmak istedikle
rini anlatyor. Sonra asl rportaj, belki de 10 dakika sonra balyor. s
tediiniz soruyu bata sorsanz, ters tepebilir.
Rportajn kurgusu ok nemli; ritmi yksek bir kurgu yaratma
nz ve yakalamanz gerekiyor. Bazen sohbet yayld iin uzayabiliyor,
ritim kaybolabiliyor. Yazl metne geirirken, o ritmi yakalamak gereki
yor. Bende o kayg vardr.
Bir de, konuma dilinden yaz diline aktarlmamas gereken eyler
oluyor. Btn iinde nemli olmayan konular eliyorsunuz; nk yeri
niz snrl.

10 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Bunun iki yolu var. Birincisi rportaja bir giri yazarsnz ve izle
nimlerinizi aktarrsnz. kincisi sorucevap ksmnda, parantez ap
kahkaha ya da glme gibi tepkileri verirsiniz.

11 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Burada, konuya ne kadar vakf olduunuz, hazrlandnz nemli.
Rportaj bir sinir harbidir; psikolojik bir eydir, oyundur. pi tamamen
elinize alrsanz, karnzdaki kii kendisini gdlm hisseder ve ve
rimsizleebilir. Btn mesele, ipi bir gerilimde, karlkl tutmaya al
maktr. O yzden bazen tansiyonu ykseltip, bazen de rahatlatmak, r
portajcnn grevidir. Karnzdaki kiinin dmdz bir izgi gibi gitmesi

239

ni istemiyorsanz, dokunularla bir aa bir yukar mdahale etmeniz

gerekiyor.

12 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Konutuum ereve, benim inandm erevedir. Yazl kurallar
yok; ama rportajda grselliin nemli olduunu dnyorum. Trk
Basn da bunu iyi kullanyor. Bunun dnda atacanz balk, ne kar
tacanz laflar da ok nemli. Bu, bana ait bir teknikten ziyade, tarzmla
ilgili bir ey.

13 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Her zaman unu da sorsaydm! diyebileceiniz eyler olabiliyor.
nk ne kadar hazrlanrsanz hazrlann, bazen zaman darlndan,
bazen karnzdaki kiinin o konudan zellikle kamasndan, bazen sizin
her eyi yetitirme abanzdan, o anda unutabileceiniz eyler olabili
yor. rtibatnz devam ediyorsa dnp, Bir ek sorum daha vard. diye
biliyorsunuz.

14 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Yaymlanmayan rportajm olmad. Gazeteniz sansr yaparsa ya
ymlanmaz. Trk Basnnda sansr yok. demiyorum. Ama kiminle ya
pacanz, ynetimle konutuunuz iin problem kmayabilir. Yneti
min u ya da bu sebepten belli kayglar olabiliyor. Gereki olmak lazm.
Trkiyenin belli konular var ki, dokunulmas zor. Bazen siyasi eyler
oluyor. ktidarla medyann ilikisi, Trk Basn Tarihinde, pek de iyi bir
snavdan gemedi. Medya ve siyaset ilikileri belli dnemlerde i ie
geti.
Rportaj yapmak istediiniz kii nemliyse, nce gazetenizi ikna
etmeniz gerekiyor. Sonra zaten yaymlamamak gibi bir problem olmu
yor.

15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Bu ie balarken, Trk Basnnda kimler, bu ii nasl yapt? diye
baktm. Yaar Kemalin Anadolu Gezileri, Abdi pekinin Milliyette yap
t rportajlar, Emin laann Hrriyet rportajlar okuduklarm ara
snda. Trkiyede tarzlarn takip ettiim Nee Dzel, Nuriye Akman,
Aye Arman var. Onun dnda, yzde yz benimsemediim, ama bence
baarl olan BBCde Hard Talk programndan keyif alyorum.

240

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Fotoraf bence, rportaj metni kadar nemlidir; ikincil bir unsur
deildir. nk insanlara, tam sayfa bir ey okutuyorsunuz. Onu dz bir
metin halinde sunmak, gzel olmuyor. Rportaj, uzmanlarn okuduu
bir dergide basmyorsunuz; gnlk tketilen bir gazetede yaymlyorsu
nuz. Rportajda, rportaj yapan kiinin de grsel bir unsur olup olma
mas, bir tartma konusu.
Popler kltr her anlamda, o gnlk tketilen rnleri etkiliyor.
Buna uygun iler yapmak istiyorsanz, grsel unsuru, en az yazl unsur
kadar iyi kullanmanz gerekiyor. Aksi halde ok iyi iler karsanz da, az
insan tarafndan okunur. Genelde sayfay, rportaj yapan kiiyle sayfa
sekreteri beraber hazrlyor ve fotoraflara ikisi karar veriyor.

Eyp Cann zel Notu:

Amerika ve Avrupa basnnda rportaj ile sylei, sohbet, mlakat
arasndaki ayrm, ok kolaylkla yaplr. Trkiyede ise, bu kavramlar
birbirinin iine gemi durumda.
Avrupa ve ABD basnnda, sohbete dayal syleilere ok rastla
mazsnz. Biriyle grebilirsiniz; ama sorucevap gibi yaynlamazlar;
metne dntrlr. nk yazan kiinin, kendi perspektifinin yazya
damgasn vurmas istenir.
Mesela Fransa ve Almanyada rportaja, talyaya gre daha az yer
verilir. talya, bu konuda Trkiyeye yakndr. talyada, Oriano Fallaci
bir anlamda, dnya rportaj tarihinde, her zaman referans kabul edilen
isimlerden biridir. Agresyonu ok yksek rportajlar yapmasndan
kaynaklanan, kendine ait bir tarz var. Dnya liderleriyle yapt, kavga
edecek dzeydeki rportajlar, birok kez yarda kesilmitir.
Sz arlkl lkelerde, rportajn daha anlaml bir sre iinde
gelitiine inanyorum. Kta Avrupas ve ABD basnyla karlatrld
nda, Akdeniz lkelerinde rportaj ve sohbetin, medyada bu kadar yer
almasnn nedeninin, kltrel olduunu dnyorum.
Sorucevapl sohbeti, yazl basnda da okuma eilimimizde, soh
bete yakn olmamz nemli bir faktr. Ancak bu kadar geni bir sohbet
kltr olmasna ramen, bu konuyla ilgili, doru drst yazlm, oku
tulacak bir kitap ve alma, niversitelerde bile yok.

241

15. 6. Ferai Tn
1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie, 1982 ylnda Hrriyet gazetesi d haberler servisin
de baladm. Rportaja nasl yneldim? Rportaja ynelmedim; d poli
tika uzmanlna yneldim.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Ben rportaj da yaptm; syleiler de yaptm. Bana gre rportaj
ve syleinin arasnda ok ince bir fark var. Rportaj, konuacanz
insann, konuacanz konuyu da belirterek grlerini almak ve oku
yucunun merak ettii sorular sorarak gerei ortaya karmak, diye
dnyorum.
Rportaj bir kiiyi tantma amac da tar. Kiinin kendisiyle ilgili
olabilir; yapt iin o andaki gereini ortaya karmak iin olabilir. Ya
da tankla bavurmak amacyla olabilir. Benim anlaym byle.
Sylei: gazeteci olarak her gn ok sayda sylei yapyoruz. n
k ok sayda insann fikrine bavuruyoruz; ok sayda kaynaa ulama
ya ve onlardan bilgi almaya alyoruz. Bu da, Hadi, dk uraya bu bil
gileri! eklinde olmuyor. lgili kiiyle konuarak, syleerek, o konuyu
deerek ortaya karmaya alyoruz; olaylar ve de gerei.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Rportajcnn grevi: Karsndakinin dncelerini en doru e
kilde yanstabilmek ve doru sorularla gerei ortaya kartabilmek.
Gerek her trl ey olabilir. Mesela ben, birok devlet bakanyla
rportajlar yaptm. Oradaki ama, o lkenin Trk kamuoyuna tantlma
s ve Trkiyeye bak konusunda bilgi vermekti. Yani aratrmaya y
nelik bir rportaj deil

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Tabii ki yneticilerden neri alnr. Sahiplerden neri? O, ynetici
ye gider; giderse Rportaj, gazeteci objektiflii ve duruu iinde yap
tktan sonra herkesten neri alabilirsiniz. Rportajc olarak sizin meslek
ilkeleriniz, meslek ahlaknz ve objektif duruunuz nemli.

242

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Biz d politika gazeteciliinde, dosya terimini ok kullanyoruz.
Uzman gazetecilikte de dosyalardan sz edilir. Yani gazetecilerin, gittik
leri ie ait dosyalara sahip olmalar gerekir. Gazetecinin, kendi arivinin
bulunmas, bu arive girmesi ve ok iyi almas gerekiyor.
Rportaj yle de olabilir: Bir toplantya gidersiniz; karlatnz
kiinin ne kadar nemli olduunu bilmezseniz; o insann neler yaptn,
olaylarn iindeki yerini bilmiyorsanz, o anda o olay takip etmiyorsa
nz, karrsnz.
Ama biliyorsanz, hemen yanna gider: Be dakikanz var m?,
Bir yarm saatinizi alabilir miyim?, Bir rportaj yapabilir miyim sizin
le? der; ona sorular sorar ve rportaj yaparsnz. Bir de resmini eker
siniz. te rportaj... lla bir hafta, on gn nceden haber vermek gerek
mez.
Bir de, evinde oturacak; telefonlar sekreterler edecek; konutuu
kii rportaj yazldktan sonra grmek isteyecek.Tamam, peki. diye
ceksin. Gndereceksin; geri gelecek. Bunlar da oluyor
Ama hepsi bu deil; rportaj gazeteciliinin, bana gre...

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Uzun nehir rportajlar var. Peinde kotuunuz insanla ortak bir
alma o... Byle bir almada kaynak, alma iinde grmek ister yaz
lanlar. Buna da hakk vardr; kitap yaplacaktr; iyi ifade edilip edileme
diini grmek ister.
Dier uzun rportajlar iin, gittiiniz kiiye sylemeniz lazm. Yani
rportaja gidip, orada gece kalmak diye bir ey mmkn deil. Kendiniz
ayarlamanz gerekiyor, zaman Ya da rportaj yapacanz kiiyle ayar
layabilirsiniz.

7 Kaynak ile gerekli etkileimin internet yolu ile salanabileceine

inanyor musunuz? Karlkl konuma yani gazeteci iin kayna grmek
de nemli deil midir?
Bence etkileim mutlaka olmal; o ok daha farkl, ok daha canl.
Fakat hi ulaamadnz bir kaynak, sizin sorularnza ancak internetten
cevap verecekse, o da olur. Ona da, Rportaj deildir. denemez. Artk
byle bir gelimeye doru gidiyoruz. Telefon ediyoruz; yazarken de,
Telefonla konutuumuz bilmem kim. diyoruz.

243

8 Okuyucu ynnden ele alrsak, yz yze grmelerin daha g

ven verici olduunu syleyebilir miyiz?
Ben okuyucu olsam Yz yze, telefonla yaplan grmeler, yani
kaynan belirtildii, tabii ki daha gvenilir. Ama isterseniz nternetten
soru gnderdim, yant aldm. deyin; isterseniz Kar karya gr
tm. deyin; kaynan belli olduu haberler, syleiler, rportajlar olay
lar daha bir yerli yerine oturtuyor.

9 Peki kayt olmamas bir risk yaratmyor mu? Geri artk telefon
grmelerinin kayd da mmkn ama?
Tabii telefonda kayd mmkn. nternette de yazyorsunuz,
Chat yaptnz zaman, mesela orada da yazlyor; kaytlar bulmak
mmkn. Yani teknoloji gerekten ok kolaylatryor.

10 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Gazetecilik, karnzdakinin sylediklerinin iinden asl sorunuzun
yantn semek, ustaldr. Ne var ne yok? derseniz, muhatabnz sa
baha kadar konuur; tabii siz de neyi seeceinizi bilmezsiniz. Onun iin
soru, sizin almay tahmin ettiiniz, almay istediiniz yant verdirecek
kadar spesifik olmal.
Rportajclk ok nemli... Bu meslekte insan zaten her eyi yapa
rak geliiyor, yoruluyor, yetiiyor. Editrlere ok i dyor, burada.
Rportaj yapacak gen, tecrbesiz arkada, ynlendirmek, ona ne is
tendiinin anlatlmas gerekiyor. Rportaj getirdii zaman, olup olma
dn editrn sylemesi gerekiyor.
ok kritik cmleler olabilir. Hakikaten karnzdaki, onu fark et
meden sylemitir ve ucunun nereye gideceini bilmez. Yani gazetecilik
de bu, zaten biraz. Bu kritik cmleleri yazabilmek iin, elinizde mutlaka
bunun kant olmal, kayd olmal; ses kayt cihaznz ok iyi olmal; p
heye yer brakmamal.

11 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
zlenim olarak yanstyorum. Mesela, Soruyu sorduum zaman,
sinirle nndeki kitab kapatt. diyorum. Rportaj olduu zaman, bu
insani tepkileri vermeye dikkat ediyorum. Tabii televizyonla da yar
yoruz. Bunlar rportaja hem scak bir hava veriyor; hem de rportajn
daha iyi anlalmasna yardmc oluyor; hem de grselletiriyor biraz.

244

Burada da tabii, objektif olmak gerekiyor. Yani, emin deilseniz

karnzdakinin tutumundan Bana yle geldi. diyebilirsiniz; Tedirgin
olduunu gzledim.; ok rahatt, gld.... Katabilirsiniz bunlar rpor
taja.

12 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Bunun nne gemek iin, sz keserim; yahut da sohbete eke
rim. Ben, sohbet ederken hi beklemedii bir anda bir ey sorarm. O,
rportajcnn kendi kiiliine kalm bir ey.

13 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
nce karmdaki insanla bir ba kurmaya alrm. Kendimi de
aarm, dncemi de aarm. Onu anlamaya hazr olduumu, fakat
onunla hemfikir olmadm da hissettiririm; sorularm da o amala
sorarm. Dmanlkla deil, onu daha iyi anlamak iin bu sorular sordu
umu hissettiririm.

14 Gazeteci kendini ne kadar katmal. Grme iki kiilik bir olay

m yoksa kaynanzn grlerini yanstmanz gereken bir durum mu sz
konusu?
Kaynamn grlerini ortaya karabilmem iin, bir grmn
de olmas lazm; onlar biliyor olmam lazm. Fakat okuyucuya yanstr
ken, bence rportajc, tabii ki kendini katmamal. Ama rportaj yapar
ken, aka hangi fikre sahip olduunu belli etmeli. Sorularyla bunu
demeli ve bu sorulara, o insann yantn da olduu gibi yanstmal. Yani
kendi fikirlerini dorulayacak olanlar ekip almak, dierlerine aykla
mak yanl bir ey.

15 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Keke unu da sorsaydm... tabii ki oluyor. Olabilir, yani insanlk

hali. Grtnz kiilere sonradan telefon edip: Ben u soruyu sor

may unuttum; ne dersiniz? diye sorabilirsiniz. Bunun hibir sakncas
yok... Bu gibi kekelerin olmamas iin, ok iyi almanz gerekiyor.

16 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?

245

Tabii oldu; ok oldu. Babakanla rportajm yaymlanmad mesela.

Gazetecilikte bunlara hazr olmak gerekiyor. nce ok zlyorsunuz;
ama bu gazeteciliin kaderidir. zlyorsunuz, unutuyorsunuz; byle
geiyor.

17 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Ben gazeteciyim; hepsini izliyorum.

18 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Bakn, televizyon rportajlarnda grnt nde, ar basyor. Sz,
yazl basnda ne kyor; o sz glendirecek fotoraf seip sayfaya
koyduunuz zaman, o da editrn ustal gerekten o ok konuan
bir sayfa oluyor. Kanlcanl bir sayfa oluyor.
Ben yle dnyorum: letiimciyiz, bizim en nemli aracmz
sz ve grnt. Gazeteciyi fark edip bunu herkese gsteren, fark edil
meyenin fark edilmesini salayan arac diye dnyorum Ve bu bir
entelektel i Onun iin ben, bir gazetecinin edebiyat ok iyi bilmesi,
dilini ok iyi kullanabilmesi ve donanml olmas gerektiine inanyo
rum.

246

15. 7. Fikret Otyam

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Babam, Konya Aksarayda eczacyd. Eczanede gnlk tutard. 2.
Dnya Sava yllar Yoksul kyller Eczane kapsnda, hastalktan
lenleri grdm. Ve tabii halkevinin tiyatro ekibi, halk trkleri ekibi,
oyun ekibi kylere giderdi; ite orada kyleri grdm.
Eczanemizdeki olaylar, babamn tuttuu gnlk gibi, not aldm.
1944te Gzel Sanatlar Akademisine girdim. stanbula geldiimde bun
lar ykye evirdim; Gece Postas gazetesine yazmaya baladm. Hi
unutmuyorum, 6.5 liraya bunlar yaymlanyordu.
Hocalarn hocas brahim all; 2 yl onun rencisi oldum. Ama
Bedri Rahmiyi ok sevdim. air, yazar, ressam, trkc, ho bir adam.
Hocadan izin aldm; all biraz zld tabii: S..... git. dedi; bana izin
verdi.
Bedri Hocann rencisi olmak, bir renci iin mutluluktu. Hele
benim gibi, ona sevdal bir insan iin. Hocann zel atlyesi vard. Aa
yukar her gece oradaydm. Btn stanbulun ileri gelenleri, yazarlar,
izerleri, sanatlar hocann atlyesine gelirdi. Beraber iki iilirdi; ama
akademiye geldiimiz zaman, renciretmen havas iindeyiz.
Sanat yazlar yazmak istedim; edebiyat dergilerinde zaten ksmet
kyordu. 1950de, tabii byk gazetelere girmeye olanak yok; Son Saat
gazetesine gidip gelmeye baladm. Bir de arkadam vard orada; Cihat
Baban; sonradan turizm bakan oldu. Git resmini yap evladm. diyordu
bana; Git resmini yap!
Bir gn polisadliye muhabiri izin istedi; ben de oradaym. O za
man sendika filan yok. S.. ulan! Vermiyorum; kovdum gitti. dedi. Ba
na dnd: 25 lira 24 kurula polisadliye muhabirisin. dedi.
Bylelikle sanat yazlar yazma, bilmem ne derken, kendimi ka
tillerin, esrarkelerin, arasnda buldum. ki buuk yl burnuma kan kok
tu. Ama bu polisadliye muhabirliinde, stanbulun bir baka ynn,
herkes gremez bunu, grdm.
Daha sonra Falih Rfk Atayn, Atatrkn en yakn, onun yazar ,
gazetesine yaz ileri mdr yardmcs ve rportajc olarak girdim. On
dan sonra talihim ald; ilk defa Gneydouya gittim.
Akademiyi bitirdikten sonra, Falih Rfk Atay, lnceye kadar be
nim soyadm yanl syledi, Otyak derdi; Kuzum Otyak Bey ok yo

247

ruldunuz. dedi; Size bir bilet alalm; Hopaya kadar gidin, gelin; dinle
nin.
Dedim ki: Falih Bey, ben kara ocuuyum; denizden hazzetmiyo
rum. Ben karaya kmazsam, deli olurum vapurun iinde. Eer msaade
ederseniz, ben Gneydou ve Douyu merak ediyorum; ok kitap oku
dum
Ne yapacaksn? Scaktr imdi, temmuz ay. dedi. Kendimi Sirke
cide bir kamyonda buldum. 35 gn sonra dndm stanbula.
lk Urfaya gittim; daha Birecik kprs yok. Salla getik karya;
otobsler, kzler, inekler, koyunlar Urfay grdm; o zaman an
yoktu henz... Ve oraya sevdalandm. Bu sevda, ta 53 ylndan beri de
vam eder. Onlarn gz, dili, kula olmaya altm.
Dolatm, dolatm, dolatm; ondan sonra asker olarak Ankaraya
geldim. Bando mzka okulunda resim retmeni yedeksubay... Haftada
iki saat ders var. Sklyorum; ne yapaym? Atlayp stanbula gidiyo
rum; ailem de orada.
Falih Bey dedi ki: Kuzum Otyak Bey ne yapyorsunuz? Dedim:
Efendim i yok; canm sklyor Ankarada. Bedii Faike dnd dedi ki:
Kasm gelince syleyelim: Otyak, Ulusa yardm etsin. Kasm dedii,
Kasm Glek, CHP Genel Sekreteri.
Dnya gazetesinin Ankara temsilcisi, Fikret, seni Blent Ecevit
aryor. dedi. Blent Ecevit de Ulus yazar; partiyle gazete arasnda irti
bat salyor. Grtk. Dedi ki: Buyurun aln. Ben ktadan geliyo
rum; gazeteyi karyoruz arkadalarla.
Terhis oldum. Ruslar, Ankara Trkiyenin Kalbi diye bir film e
virmilerdi. Ve Cumhuriyetin 10. yldnmnde, 1933te gsterildi.
Atatrkn kendi sesinden konumalar da var. Gerekten Ankara Trki
yenin kalbi, Trkiye Byk Millet Meclisi burada, hkmet burada, ba
bakan, bakanlar, milletvekilleri, genel mdrler, bakanlklar... Falih
Beyden izin istedim Efendim, ben Ankaray ok sevdim. zin verirseniz
Ankarada kalacam. dedim.
27 Maystan sonra, Blent Ecevit ile baz olaylar oldu, istifa ettim;
ayrldm. Eer bugn basn aleminde Fikret Otyam diye bir insan varsa,
bunu nce Falih Rfk Atayn Dnya gazetesine borluyum. Hele hele
Nadir Nadi Beyi rahmetle anyorum 2 Ekim 1962de Cumhuriyet al
an oldum. 1979da da, candan usandrdklar iin emekliliimi istedim;
ayrldm. Bugn Aydnlk dergisinde yazyorum.

248

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz rportaj m sylei mi?

Rportaj ve syleinin fark nedir sizce?
Dediim gibi, ilk defa 53te gittim; Gneydouya. Cumhuriyete
girdikten sonra artk Gneydou ve Dou halknn gz kula dili sayl
dm; Trkiyede.
imdi bakn: Beni ok duygulandran bir ey oldu, sabahleyin. Ba
tl giyimli bir adam, kahvalt ederken bana bakyor... Yabanc zannettim.
Kalkt; Fikret Otyam. dedi. Benim. dedim. Siz Trkiyenin onurusu
nuz. Trkiye halknn kazancsnz. Ben Trkiyeden ayrldm. 35 yldr
Avusturyada yayorum. Sizin elinizi skmak, benim iin ereflerin en
by oldu; bu sabah. dedi. Demek ki, ne olursa olsun, yaptklarm
unutulmam.
Bu arada rportajlarm kitap haline getirdim. 50ye yaklat. Kimi
2.3. basksn kimi 4. basksn yapt. Tabii imdikiler gibi, araf araf
gazete ilanlar olmadan.
Bir de klikler vard, Trkiyede. Yani edebiyat tarikatlar vard. On
lara girmezsen, seni grmezlikten gelirler. Resim alannda, kitap alann
da hibir tarikata girmedim; hibir eletirmene yz vermedim ve hediye
resim vermedim. Halkn yreinde yayorum. imdi onlar yazsa yaz
masa, bilmem ne yapmasa umurumda bile deil.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

O dnem Cumhuriyette Yaar Kemal, Dnyada da ben.... Yaar
duymu: Dnyadan Fikret Otyam, Douya gidiyor. Patronlara demi
ki: Efendim, ben de gideyim. Orada karlatk Yaarla; sa sakal b
rakm.
Bir de Orhan Kemal var; bizim yazarmz. Gittim Orhana, Ulan
Orhan, byle byle; bizim Krt de gidiyormu douya. O Krte bilir;
orann adam Ben ilk defa gidiyorum. dedim.
Bak Fikret, yalan yazmayacaksn; grdn yazacaksn. Bir isti
dac sadeliiyle yazacaksn. Kim iin, ne iin yazacaksn? Bunu aklndan
karma. Sen baarl olursun. dedi, bana.
Hibir zaman hayatmda yalan, uydurma bir ey yazmadm. Ne
haberimde, ne rportajmda, ne de gnlk yazlarmda. Bir iki yanl
olabilir; onlar da aklama gnderildii zaman, zr dileyerek dzelt
tim. 55 yllk gazetecilik hayatmda en vndm, gurur duyduum
huyum budur.

249

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler

nelerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sa
hiplerinden neri alyor musunuz?
Dou halknn gz, kula, dili olmaya altm. Hastalk, yokluk,
yolsuzluk, okulsuzluk, kan davalar, toprak davalar, susuzluk
Ben 1953te Gneydouya gittim, Devlet Su leri Genel Mdr
Sleyman Demirel 55 ylnda geldi. Zamanla o barajlar kral oldu; GAPn
babas Ben de GAPn vey babasym. nk o halkn susuzluunu,
btn Anadoluda yaadm; yazdm. Benim hibir politik birlikteliim
yok, Sleyman Beyle Ama u baraj meselesine gelince, btn alla
ra, emekli olduktan sonra da armtr. Ben bunlar unutmuyorum;
yazdm da O yllardan beri, baraj su aktacak hale gelinceye kadar, ben
bununla uratm. Tefti Mdr diyordum, kendime. Bu fikri sabit...
Yani bir eyi yarm brakmak yok; sonu alncaya kadar.
Yedi yl, tastamam yedi yl; Beritan Airetini yedi kye yerleti
rinceye kadar uratm. Beritan Airetinin Dilekesi diye kitabm var.
Yani rportaj, yle bir gn yazp da brak; yok. Bir eye taktm m, sonu
alncaya kadar peini brakmam; usanmadan Belki de, beni baarl
klan buydu.

5 Yaptnz rportajda metni kurgularken neleri atp, neleri me

tinde anlatmanz gerektiine nasl karar veriyorsunuz?
Roman gibi kurgu yaparm ben. Sanki sinemaya aktarlacakm gi
bi, senaryo yazarm gibi, geriye dnlerle... Mesela Bir Kar Toprak
in... Ara Gler, Orhan Toker, ben ukurovay yazdk; pamuk rportaj
lar. O tam bir roman havas iindedir. O dl kazand. ok dlm var;
utanyorum bunu sylemeye.
Silah icat oldu mertlik bozuldu; televizyon icat oldu rportaj bo
zuldu. Bizim yaptmz rportajclk, bugn gazetelerde yok. Ben dinli
yorum; rportaj balyor, hemen bitiyor. Basndan rnek verecek olur
sak: Benim rportajlarm tam bir sayfa olurdu. Drt fotoraf vard. imdi
bir sayfa, Ajda Pekkan burnunu nasl yaptrd? onun rportaj... Anado
lu halk unutuldu; televizyonlarda, Kim kimi ne yapt? var...

6 Roman gibi kurgularm dediniz, rportaj biraz edebi bir metin

tadnda m kurgulanmal?
Dedim ya: Hani 6.5 liraya yklerim kyordu, diye Erken bir
saatte, Lale Sinemasnn arkasnda bir meyhanedeyiz. Pansiyon sahibi
nin oluyla konuuyoruz. Bir de karda prtlek mavi gzl, kirli pard

250

sl bir adam oturuyor ve bizi dinliyor. Biz renciyiz ve polisten ok

korkuyoruz. Komnistsin derlerse iin bitti; hayatn kayd gitti. Gaze
teci geldi; bir Gece Postas aldm. Bir kpekle ilgili ykm var, gazetede...
Okudum arkadaa. Yandaki adam bana: Ulan, aynen anlattn gibi yaz
sana... dedi. O kimdi biliyor musun? Sait Faik.
Varlk dergisine, Yeditepe dergisine yazlar yazyorum; o yllarda.
Mahmut Makal ile ilk rportaj ben yaptm; onun kim olduunu, Varlk
dergisinde ben anlattm. O ky notlar yazyordu; ben de kasaba notlar
yazyordum; edebiyat dergilerine.
Vakit gazetesi, yllar evvel kuponla Rus klasikleri veriyordu; 30
kupona kitap. Ben onlar getirtiyordum. Maksim Gorkiyi ben o tarihte
okudumdu Bir de en sevdiim Panait Istrati; yani benim yazarm.
Edebiyata dknlm, tabii ki rportaja da yansd.
Polis muhabirlii zamannda da, ben bir ey uydurdum: Adam si
lahn ekti, patlatt; kadn yere dt. gibi. Beni alaya alyorlard, arka
dalar. Ben bilmiyordum; ama Fransada kan bir dergide grdm; me
er onlar byle yazarlarm haberleri. Zamanla bir ykms rportajlar
oldu. Halkn kendi diliyle yazyordum. Kimi zaman Krtenin Trk
esini paranteze yazyorum.
Bir de 1960ta, 27 Maystan sonra Devlet Planlama Tekilat ku
ruldu. Orada rakamlar kt. Biz eskiden, Halk veremden krl
yor. derdik. Ama rakam kt. Ka tane veremli var? Ka tane hastane
var? Ka hastanede, ka doktor var? Ka doktora ka hasta dyor?
Devlet Planlamadan rakamlar knca, ben yazlarma daha inandrc
olmas iin, rakamlar koymaya baladm. Tabii sonradan bu rportajlar,
yk, roman tadndadr, kitap olarak kmaya balad.

7 Sizin yaptnz gibi rportajlarn bugn rnekleri var m?

Edebiyat dergilerinde olabilir. Kitaplar var. Ama gazete rportajc
l yok; bizim anladmz gibi. Gidip bir konuyu irdeleyen, onun sava
n aan, sonu aldrmak iin srdren bir ey kalmad artk.

8 Rportaj srasndaki szl ifadeler dnda elkol hareketleri ve

mimikleri beden dili yaznzda nasl yanstyorsunuz?
Soru soruyorum; adam sustu, sakaln kad, i ekti; Dogrusun
Fikret Beg. dedi. Ya da sorum zerine, adam bir at tutturdu. Yanm
dakine sordum ne diyor? diye, Ez kurbane te sen gittin; ben k
sz kaldm. Bunlar hep veriyordum yazda.

251

9 Rportaj sonras keke unu da sorsaydm diye dndnz

oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz nasl davranrdnz?
Hi dnmedim. Dndm zaman kalkp bir daha gittim. So
nu alncaya kadar...

10 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Var var; alt yedi kitabm daha var. leride herhalde onlar da bas
lr. Belgeli, fotorafl.

11 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Fotoraf rportajn ahididir. Teyp de yle Ben bir de radyo r
portajlar yaptm; ok. 1953te ilk defa Douya giderken, imdi profesr
Metin Anda bir teyp gelmi; makara iplii gibi uyduruk bir ey Onunla
trkler, konumalar derledik.
Zaman geti; Almanyadan Oher ses alma cihaz geldi Kocaman,
srtta tanyor; mikrofonu da var. Rportaja, gazetecilie bu teybi ben
soktum, zannediyorum. nk fotoraflarmza bakyoruz. Parti liderleri
Demirel ile nn ile konuuyoruz; srtmda o teybi gryorum.
Bir kere syleneni not almana imkan yok. Aklnda kald kadar;
steno bilmiyoruz ki, yazalm. O teyp benim iin en gzel bir ara oldu.
Hem trkleri, hem konumalar alyorduk.
Parlamento muhabiriyken de, sesleri alp Millet Meclisinin tuta
naklarna veriyordum bantlar. Onlar kulaklklar takp, 10 parmakla,
saniyesinde btn konumalar aynen yazyorlar; ben de metinleri ha
berlerimde kullanyordum...

15. 8. Fsun zbilgen

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie Ankarada Anka Ajansta baladm. Daha nce
TRTnin D Haberler Mdrlnde altm. Sonra Dantayda al
tm. Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra Anka Ajansnda ie baladm.
Rportajc olarak deil; gazetecilie dorudan doruya muhabir olarak

252

baladm. Zaten benim rportajclm da, muhabirliimle i ie bir ey

di.
Rportaj da tabii ki muhabirliin bir parasdr. Syleiyle balar
rportaj; haberi amak iin sylei yapmak lazm. Ondan sonra bunlar,
giderek daha kapsaml hale gelmeye balad. Siyasilerle syleiler
Herhangi bir konuyu anlattryorsunuz. Onlar sorucevap halinde yaym
lanmaya balaynca, giderek rportaj haline geliyor. yle yle, muhabir
lik ve rportajclk i ie girdi.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Rportaj, tama, bir anlamda aktarma. Ya ksa yaplr; belli spesi
fik konuda. Scak olarak yaplabilir; yahut nceden hazrlanr; daha so
uk ekilde yaplabilir. Yani sorular hazrlanr; kii belirlenir; randevu
alnr. O anda rportaj deniyor, daha uzun ve kapsaml olduu iin.
Ksa ksa olaylar zerinde olanlara da sylei deniyor. Mesela herhangi
bir olay geliti; hemen orada belli kiilerden bilgi almanz lazm. Yar
haberrportaj gibi ksa syleiler...

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

zel rportajclar var imdi. Onlarn grevi tamamen souk rpor
tajdr. nceden hazrlanacak; neler soracan belirleyecek; hangi konu
zerinde konuacan, konuaca kiiye de sunacak. nk insann bir
yn apkas vardr. apkalarn kimisinin altnda sanat var Adam me
sela bankac ya da doktor, ama sanatseverdir. Tpla ilgili mi konuacak
snz? Yoksa sanatla ilgili mi konuacaksnz? Onu da belirtmeniz lazm,
nceden. Ona gre hazrlk yaplr. Randevulalr; yer belirlenir.
Rportaj radyo iin olabilir; gazete iin olabilir; televizyon iin
olabilir; yani eitli medyalar iin olabilir. Ona gre alet edevat almak,
hazrlanmak gerekir. Ama gazete iin, ekibe ok fazla gerek yoktur. Foto
muhabiri ve kayt cihaz yeterli.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Tabii ki insan, onu gazete ynetimiyle konuarak da belirleyebilir.
yle bir gelime var. diye uyarrlar; ya da Bak u kii var; konuabi
lir. diyebilirler. Gazetecinin aklna gelir; kendisi de arar yani. Olaya gre
belirlenir.
Bir de herhangi bir kiiyi, durduk yerde gndeme getirebilir.

253

Yener Ssoy yapyor, mesela 20 yl nce unutulmu birini alyor

ve 20 yl nce ne olmutu? diye yle bir konuturuyor ki, iin bir ye
rinden kayma kyor. Tarihe saklad, anlatmad bir konuyu anla
tabilir insan.
Mesela, imdi uradan bir gemi geerken kaza olsa O zaman he
men kazalarla ilgili bilgi verebilecek birini ararsnz ve onunla konuur
sunuz. imdi bu, scak olaydan doan bir ihtiyatr.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Konuyu mmkn olduu kadar bilmeye almak; tabii ki kiiyi
renmeye almak. Hatrlyorum, GherSher Pekinellerle konuu
yorduk: Bir muhabir gelmi, bizim hakkmzda hibir ey bilmiyor; bize
soruyor, bize anlattryor. Siz kimsiniz? diye demilerdi Bu ayp tabii.
nceden bir hazrlk yapmak gerekiyor; ama her eyi biliyorsan,
rportaj yaptn kiiden daha iyi biliyorsan, lafn keserek, Efendim siz
unu da yle yapmtnz. demek de ok gzel deil. Brak da adam
anlatsn. Yani, her eyi bildiini sergilemenin de anlam yok. Ama genel
fikir, ne soracan bilmek ve karndakinin zelliklerini de bilmek gere
kiyor. Rportaj yapacak kiinin merak etmesi lazm.

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Zaten batan, ne kadar zaman ayrabileceini konumak lazm;
zellikle megul kiiler iin. Emekli adam, evinde hatralarn anlatyor.
Orada rportaj alan, dorudan Efendim benim bir saat vaktim var; bir
saat konualm. demeli. Yoksa adam, buuk saat anlatr ve anlatmaya
da devam eder. nk baz insanlar konumaktan byk bir lezzet alr.
Ama vakti kstl iadam veya politikacyla zaman belirlemek gerekir.
15 dakika m konuacak, 20 dakika m konuacak, daha az m vakti var?
Tabii u da var: O insan, eer rportaj iyi gidiyorsa, kendi vakti
uzatr zaten. Yani, Yarm saat der. Ama bakarsnz, bir buuk saat ko
nuur. Orada susturmak gerekiyor. Susturmak deil tabii ki Gereksiz
anlatmlar atlayarak, gerekli olanlar araya sktrmak gerekir. nk
siyasilere retirler; derler ki: Size ne sorarlarsa sorsunlar, siz kendi
sylemek istediinizi syleyin. Adama bir soru sorarsnz; sanki o soru
nun cevabym gibi, kendinin ne kadar baarl iler yaptn anlatmaya
balar.

254

7 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlamanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Bir defa rportaj bitirip ktm zaman, aklmdaki en nemli ey:
Olayn fladr. Fla, yeni, gzel ve ho bir eydir. Bana etki ettiine gre,
herkese edecektir. Ondan sonra fla olan ksmn etrafnda giri kurulur
ve altna nemine gre sralanr. Mutlaka en son sylenen, son kullan
lacak. diye bir ey yok. Yani sorularn dzenine gre kurgulanr rpor
taj. Tabii her haber gibi, her rportaj da bir kurgudur. Kurgulanp iyi
yanlar alnr. Kt yanlar atlr.

8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Belirtilebilir. Kahkahalarla gldk. diye parantez iinde belirti
lebilir. Parantez aarsnz: Skntl biimde ellerini ovuturuyordu.
diye yazarsnz. Tamamen sorucevapta bile, rportajc bunlar araya
sokabilir.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
ok zor Onlar engelleyip, arada zekice sorular sormak gereki
yor. Yani en zor ey, o insanlar, nokta koymadan daldan dala atlayan
insanlar, bir ereve iine sokabilmektir. nk baz insan vardr ki,
devaml armlar yapar. Bir ey anlatrken, onun yanna br eyi
katar. Hi noktalamadan devam eder. Araya girmek ne mmkn; sus
maz; sokmaz araya; anlattka anlatr. Onlarla rportaj ok zordur. Bir
ekilde dikkatini datmanz lazm. br soruyu daha cazip hale getir
mek gerekir. Orada ite, rportajcnn ustal gerekir.

10 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Ben sinirlendirmeyi severim. Ama batan deil; sonda da deil;
sonu tatl balamak lazm. Arada, yle rportajn sonuna doru, mutla
ka bir sinirlendirmek lazmdr. O benim taktiimdir. Sinirlendirdiiniz
zaman, insanlar kontrollerini kaybederler. O zaman daha rahat ve iten
konuurlar. Kiinin bam teline dokunmak lazm ki, iindekileri dksn.

11 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?

255

Olabilir tabii nsann akl baka bir yere kayabilir Unutabilir

Ama sonradan telefon edebilir. Kusura bakmayn; ama unu da sormay
unutmuum. denir tabii. zellikle teknik bir konuysa neden olmasn.

12 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Oldu tabii, olmaz m? Ama neden yaymlanmad? diye dnr
sek Mesela Ankarada, Raci Badem diye bir mhendisle ok uzun bir
ehircilik rportaj yapmtm. Yaymlanmad; nemli grmediler; ama
bana gre ok nemliydi. Kentlerimiz u hale gelmeden nce yaplm
bir rportajd. Ama gazete yneticisi siz deilsiniz.
Gazete yneticilii de yaptm; onun da kendine gre bask altnda
olduu yerler var. Tirajn ayarlayacak, ona gre satacak. Daha ilgin
bulduu konular en ne yerletirecek... Kullanmayabilir. Ama ken
olduu zaman, oraya tabii kimse karmyor. Sahipli, tapulu malm oldu
u iin, oray istediim gibi kullanabiliyordum. stediim kiiyle konuu
yordum.

13 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Tabii mesela Nuriye Akman, baya bir parlad bu konuda. Aye
Arman kendi dalnda u anda gayet iyi rportajlar yapyor. ok eletiri
liyor baz konularda; ama rportajlar iyi. Daha bir yn arkada var.
Deniz Som var mesela Belli kelimeler var; o kelimeleri sylyor; kar
sndaki ne cevap veriyorsa, ona gre yazyor. Para diyor; mesela
Herkesin para anlay farkldr. Koltuk diyor; Ik diyor; Zaman
diyor; birer kelimeyle rportaj yapyor. ok da ho ve ilgin oluyor.
Bence, canl yayn daha nemli. Televizyon u anda, gazete rpor
tajlarnn nne geti.

14 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
ok ok nemli tabii ki. Sadece fotorafla da rportaj yaplabilir.
Yani nasl tek kelimelik rportaj yaplrsa, fotorafla rportaj da yapla
bilir. Birden fazla karenin hepsine resim alt koyarsnz; foto rportaj
kar. Bir olay anlatr.
Rportaj srasnda, foto muhabiriyle almak ok nemlidir; hem
kiiyle hem olayla ilgili rportaj yapmak asndan. Mesela hapishane
rportajnda, Erdoan Kseolu vard. Hcredeki bir adam fotoraflad;
hcrenin iinden bir bak, o her eyi anlatyor. Ne kadar yazsan, o bak
ancak fotorafla kullanrsan, anlatm baka olur.

256

Resim altlarnda falan yanl yapmamak lazm. Genelde fotoraflar

seilirken banda durmak gerekir. Sayfa sekreteriyle allmasnda
yarar var. Sayfa sekreterlii de yaptm. Sayfa sekreterliinde muhabirle
oturursun; fotoraflar seersin. Muhabirin de grmedii bir ey vardr.
Sayfa sekreteri bu konuda yardmc olmaldr.
Yani haber ekip iidir. Benim ou zaman anlatmaya altm da
budur. Herkes tek bana yldz olacan zanneder; ama tek bana yl
dz yoktur. Yaz ileri mdr iyi yer ayrrsa... Birinci sayfadan gm
diye akarsan, baka trl olur. Bu anlaytaki insanlarn bir arada ol
mas lazm ki, hepsi birbirine bal olarak, ii gzel deerlendirip gzel
gstersinler.

257

15. 9. Hikmet etinkaya

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie 1966 ylnda, Cumhuriyet gazetesinde, adliye muha
biri olarak baladm. O zaman Cumhuriyet gazetesinde, Fikret Otyam,
Sait Terziolu, Ylmaz etiner, Mcahit Beer gibi rportajclar vard.
1966 ylnn Haziran aynda, Trkiyenin ttn sorunu olmutu.
Kendime ait ucuz, Rus mal bir fotoraf makinem vard; Jpiter marka
bir kutu makineydi. Cumhuriyete girdikten birka ay sonra, yneticilere
ya da bakasna haber vermeden, haftalk izinlerimde, zmir yresinde
Gmldr, Menderes, Cuma Ovas gibi blgelere gittim; ttn reticile
riyle konutum.
Onlarn sorunlarn anlatan be gnlk bir dizi yazs hazrladm;
adn da Ttn Kumar koydum. Bu yaz dizisini fotoraflaryla, gaze
tenin yaz ileri mdrne, k iinde yatsn Ouz erene, gnderdim
ve yaz dizimin kmasn beklemeye baladm.
Bu arada muhabirim, gnlk ilerime devam ediyorum. Sanrm
Eyll gibi, yani Haziranda gnderdikten ay sonra gazetenin birinci
sayfasnda, Ttn Kumar diye bir anons grdm. Hikmet etinka
yann Yaz Dizisi Yarn Cumhuriyette diye balyordu. Bu rportajm
be gn sreyle Cumhuriyette yaymland ve byk bir yank uyandrd.
Beni stanbula ardlar; Sen misin o yazy hazrlayan? diye. O
dnemde Adnan Tahir dizi yazlarna bakyordu, Ecvet Gresin genel
yayn mdryd, yaz ileri mdr Ouz erendi. Hepsi vefat etti;
Allah rahmet eylesin. Bu ekilde rportajcla, kendi kendime adm
atm oldum.
zm reticileriyle, Karadenizde fndk reticileriyle, ukuro
vada pamuk reticileriyle, ayiei reticileriyle, snger avclaryla,
Gneydoudaki sorunlarla ilgili rportajlar yaptm. 1966dan aa yu
kar 1985e kadar geen 20 yllk srete rportajc olarak altm. Pek
ok dller aldm.
O yllar, Anadolu rportajcl sadece Cumhuriyette deil, Hrri
yette, Milliyette, Yeni Sabahta, Akamda da vard. Her gazetenin r
portajclar vard. Anadolu rportajlar, tarmsal kesimde olsun, teki
kesimlerde olsun, toplumun belli sorunlarn yanstrlard.
1970li yllarda, Anadolu rportajlarm, Trkiyenin siyasal geli
meleriyle ele aldm. Komando Kamplar, Nur Kamplar gibi kamplar
la ilgili rportajlar yaptm. Pek ok dizi yaz hazrladm; bunlarn bazla

258

rn kitaplarma aldm. Tam bir say syleyemiyorum; ama da kylerin

deki okula gitmeyen ocuklarn yksn konu alan, Okulsuz Kyn
ocuklarndan tutun, Kaz Dalarndaki, Toros Dalarndaki yaam,
ak, sosyal ve kltrel yaam konu alan, ekonomik sorunlar yanstan
ok sayda rportajdan Orman Masal adl bir yaz dizisi yaptm.
Yaklak 20 yldr ke yazarym. Ama yine rportajlar yapyo
rum. rnein yonyadan Troyaya diye bir dizi rportaj yaptm. Daha
sonra genileterek kitaplatrdm. Bodrum Srgnlerini yaptm.
1980li yllarda Bodrumda kendini srgn eden, yazarlar, edebiyatla
r, aydnlar, sanatlar, isizleri; yani oray mekan tutanlarn yksn
anlattm.

2 Siz rportaj nasl tanmlyorsunuz?

O dnemde, rportajn ykyle ilikisi vard. Edebiyatlar, rpor
tajcl edebiyat dal olarak grmezler. Ama nereden bakarsanz bakn,
bir ilikisi vardr; ilintilidir. Yaar Kemal, Orhan Kemal rneklerini vere
yim; rportajlaryla romancla, ykcle gemilerdir. Bir imge us
tal vardr rportajda.
Elbet o dnemlerde, rportajclk ok nemliydi. Rportajclarn
haber dilinden te, yk dili olmas gerekirdi. Biraz edebiyata yakn olan
insanlar rportajcyd. Ylmaz etiner, Fikret Otyam, Mete Akyol, Nail
Greli Daha u anda aklma gelmeyen pek ok isim var.
Bugn Trkiyede rportaj dediimiz zaman, mlakat anlalyor.
Mlakatta, siz soru soruyorsunuz karnzdaki cevap veriyor. Bu rpor
taj deil, mlakattr. Bugn gazetelere baktmz zaman, bata Cumhu
riyet olmak zere, o rportajclk olay yava yava yok olmutu; ama
son bir iki yldr yine gryorum.
rnein Msra gittik, Msr rportaj yaptk. Edebiyatyla, ekono
misiyle, rencisiyle, halkyla her eyiyle Msr anlattk. Daha sonra
Suriyeye gittik. Suriyedeki sosyal yaam, siyaseti Ama burada mla
kat yok; gzlemlerimizi yazdk.
Yine Milliyette Ece Temelkuran var; o da gen bir arkadamz.
Onun son iki rportaj var; Kuzey Irak ve Ermenistan rportajlar Bun
lar rportaj, mlakat deil.
O yllarda rportajclk farkl bir eydi. Muhabirler arasndan k
yordu rportajclar Onlar ke yazarl yapmyordu. Mesela Ece ke
yazar; ben ke yazarym. Muhabirlerin keleri yoktu; rportaj yazar
l yaparlard. rnein Ylmaz etiner ke yazar deildi; ama rpor

259

tajcyd. Mcahit Beer, Fikret Otyam, Yaar Kemal de ke yazar deil

lerdi; ama rportajcydlar. Ayr bir yerleri vard.

3 Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?

Rportajda edebiyat var; Yok deseler dahi, edebiyat var. Ama
sylei, mlakattr. Siz bana soru soruyorsunuz; ben size yant veriyo
rum. u an yaptmz bizim, mlakattr. Ama siz oday ve beni tasvir
ederek yazarsanz, bu rportaj olabilir. Ama dorudan doruya siz sor
dunuz; ben yant verdim: soruyant. Soruyant, bu rportaj deildir.
4 Rportajda edebiyat var? Bu cmleyi aar msnz? Rportaj
edebi ya da edebiyata yakn yaz mdr?
Rportaj edebiyata yakndr. yk deildir; yk dili kullanlr.
Yazlarmda ben yk dilini kullanyorum. Siyasi yazlarmda bile rpor
taj dili kullanrm, zaman zaman.
Edebiyata yakn yaz dediimiz zaman, bunlar edebiyat yazlar
deil, elbet. Yazya imgelerle bir eyler katyorsunuz. Elbette edebiyata
yaknsanz, gazete okuru olarak onu ertesi gn de istersiniz. Ama sra
dan gazete okuruysanz, byle bir yaz sizi ilgilendirmez; beklemezsiniz.
Dorudan spor sayfasna ya da haberlerin balklarna bakarsnz.
Trk toplumu henz yazl kltre gemedi. zellikle yk kitap
lar, roman kitaplar, iir kitaplar ok az satyor. An kitaplar ya da po
pler edebiyat rnleri ok satyor. Onlarn da, bir arkcnn kaseti gibi
reklam oluyor. Trkiyede rportajclk u anda yayor mu? derseniz:
Trkiyede rportajclk u anda yaamyor. 1960l yllarda yayordu.

5 Rportajcln yaamamasn neye balyorsunuz?

Medyann yozlamasna balyorum. zeti bu. Gazetelerin genel
yayn mdrleri, o dnemlerde bana yle diyordu: Gazetenin sayfalar
toprak ve gbre kokuyor. Yani pamuk rportaj, zeytinya reticileri
nin sorunlar yazlyordu. Oysa bugn baktmzda, bu sorunlarla Tr
kiye yine kar karyadr.

6 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Gazetecinin bir ilevi, misyonu vardr. Bu soruya byle cevap ve
reyim. Gazetecinin, ke yazarnn grevi nedir? Toplumu bilgilendir
mektir; topluma yn vermek deil... Yani ben, Cumhuriyet gazetesi ke

260

yazar olarak, topluma yn vermek gibi bir gayretim yok; ama toplumu
bilgilendirmek gibi bir grevim var.

7 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Bakn, rportaj nasl yaplr? Nasl kar bir rportaj? yle bir ey
dnebiliriz:
1969 ylnda Ticaniler Tarikatnn eyhi, Kemal Pilavolu, anak
kaleye bal Bozcaadaya srlm. Ekonomi okumu, ktisat Fakltesi
mezunu. Cezaevinde yatm ve 1960l yllarda da oraya srgn gelmi.
Bozcaada o zaman kck bir yer; bol miktarda zm balar, bir
iki de arap fabrikas var. Kn Geyikliden motorlar kalkyor; ama dalga
olduu zaman zor oluyor ulam. Kimi zaman, bir hafta irtibat kesiliyor
Geyikliyle. Adam, ekonomi de okumu ya, Buraya frn yapmak lazm.
Ekmek frn yok. demi. Ekmek frn yapm.
Oray Kabe ilan eden mritleri var; sakalllar ve siyah giyerler. An
kara yresinde rgtl bir tarikatt; o zaman Ticaniler Tarikat. Ata
trkn heykellerini krarlard.
Pilavolu paral da biri; zm balarnn kimilerini alyor. arap
fabrikalar zm almasn diye, Mslmanlar arap m ier? arap zn
dklarndr. diye bir teori atyor ve dier Trklerin elindeki balardan
zmleri toplama yoluna gidiyor. Gazetede haber kmt bununla ilgili
ve gittim ben oraya; drt gnlk bir dizi hazrladm: zm, arap ve
Efendi Kemal Pilavolunun rezilliklerini, katlarn anlattm.
1976 ylnda Diyarbakr Licede deprem olmutu. Deprem evleri
yaplyordu. Orada, bir yolsuzluk olduu ortaya kt. Gittim, Lice halky
la grtm. O yky yazdm Oy Lice Oy diye kt.
Taucundaki Balklar Kooperatifi yeleriyle denize aldm.
Gnlerce kaldm; onlarn yksn Balknn Trks ile anlattm.
Arka plann yakalamak; arka plann ykletirerek yazmak.

8 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
yi bir rportajcnn, iyi bir kaleminin olmas gerekir. yi bir dol
makalemi deil; ama iyi bir yazma yetenei olmal. Biraz edebiyatn
iinde olmal; iiri bilmeli. Zaten iiri bilen, iiri ok okuyan, yazan de
miyorum; nk Trk ulusunun, biliyorsunuz yzde 90 iir yazyor.

261

ada Trk iirini, ada dnya iirini, biraz bilmesi lazm. Kenarn
dan kesinden onunla biraz ilikisinin olmas gerekir.

9 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Bir rportaja gidersin, olay yerinde incelersin. Birka boyutu, bir
ka aya varsa orada grrsn. Belgesel ekmek ayr bir ey; rportaj
ayr bir ey. Diyelim ki, bugn bir pamuk rportaj hazrlayacaksanz, S
ke Ovasna, Gediz Ovasna, ukurovaya gideceksiniz; Amik Ovasna gi
deceksiniz. Ka gnnz alr bu sizin, 10 ya da 15 gnnz alr.

10 Rportaj metnini kurgularken nelere dikkat ediyorsunuz?

Yaz diline dikkat ederim. Okuru ekmek iin pek ok yntem var
dr. Flash dediimiz nemli noktalar ne alyorsunuz; ncelik tanyor
sunuz.

11 nemli noktalar nasl belirliyorsunuz?

Belli bir noktadan sonra onu anlyorsun. Balarda zor olabilir; ama
belli bir noktadan sonra kolaylayor. nemli cmleler vardr. Okurun
ilgisini ekmek iin. Hani biterken Yarn bilmem ne diye koyuyorsunuz
ya, okur merak etsin diye.

12 Rportaj srasndaki szl ifadeler dnda, elkol hareketlerini

ve mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Her eyi yanstabilirsiniz. Bugn NTVde Tayfun Talipolunun
yapt i, rportajclktr aslnda. Biz gazete sayfalarnda fotoraf veri
yoruz; o grnt veriyor. Yani Anadolu rportajclnn, televizyon ver
siyonudur o.

13 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Konunun dna klmasn engellersin; kolay, o kolay. Anlatlan her
ey deerli deildir. Bu ite not alma en gzelidir. nk o rportaj, bir
kiinin konumasyla bitirmeyeceksiniz; araya ok eyler katacaksnz.

14 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Yok. Hibir rportajc yle bir ey dnmez zaten. Ama slup ok
nemlidir. nsan birilerini sever, beenir. Mesela ben Jack Londonu,
Dostoyevskinin romanlarn okumuumdur, Pukini, Tolstoyu okumu

262

umdur. Yani onlardan etkilenmiimdir elbet. Kimi airlerden etkilenmi

imdir. Ama belli bir dnemden sonra kendi slubunuzu buluyorsunuz.

15 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
O rportaj siz hazrlyorsunuz. Rportaj biter bitmez girmiyor;
elinizde. Zaten aklnza bir ey geldii zaman da, onu ekleyebiliyorsunuz.

16 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Rportajc yok bugn. Rportaj dediimiz olay, Cumhuriyet de
dahil, yok bugn. Rportajc, Can Dndar desem o ke yazar. Ece Te
melkuran diyeceim, ke yazar. Rportajc ke yazmaz.

17 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olurdu?
Yaymlanmayan rportajm olmad. Ama gazetecilikte olabilir bu.
Ben Bafa Gl ile ilgili rportaj yaptm. Rportajn tarihi 1967. Bafa Gl
o zaman zba ailesinindi. Orada Serin kylleriyle, bu gln aas
arasnda tatszlk vard. Gle maynlar koyuluyor ve Serin kylleri
balk avlarken ayaklar kopuyor. imdi Serin kynde yalar 606570
olan hatta 7580 yandakilerin pek ounun bir ya da iki baca kopuk
tur.
Bunlarn yksn yazdm. Nadir Nadi hayattayd o dnemde ve
zba ailesiyle de dostlar. O rportaj yaymland; Cumhuriyette. ok
nemli bir ey. Nadir Nadi, Bu benim aile dostumdur. demedi; yaym
land o rportaj.

18 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf

nn ekmesi ile rportaj yapann ekmesi arasnda fark var mdr?
Fotoraf ok nemlidir. Ben ekersem, benim penceremden gr
nr o rportaj. Fotoraf benim gibi dnmeyebilir. Onun iin ben,
hibir rportajma fotoraf almadm. Fikret Otyam, hibir rportajna
fotoraf almamtr. Fotorafa, ben sayfa sekreteriyle birlikte karar
verirdim.

15. 10. Leyla Tavanolu

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
1969 ylnda, Trk Haberler Ajansnn d haberler servisinde ga
zetecilie baladm. Ayn zamanda Trk Haberler Ajansnn, o dnem

263

ok byk bir dnya ajans olan UPI United Press International ajansy
la da ilikisi, anlamas vard. Dolaysyla ayn zamanda UPI Ajansnn da
muhabiri oldum. 13 yl Trk Haberler Ajansnda eitli kademelerde
grev aldm; d haberler eflii, yaz ileri mdrl yaptm.
Orada d haberci olduum iin, tabii doal olarak pek ok d g
reve de gittim. Gidince de sylei yapmak zorunda kalyorsunuz. Bylece
syleiye yneldim.
Sonra stlerim, aabeylerim, ablalarm, dediler ki: Sen syleide
ok baarlsn; ama syleiyi yaparken rportaj gibi de yapyorsun. Ya
ni, evrende algladklarn karndakinin tavrn, duruunu, nasl bir ruh
yapsna sahip olduunu, o srada ok iyi naklediyorsun. evreyi de iyi
anlatyorsun
Ben de nerilen yolda devam ettim Yllardr, rportajla syleiyi
birbirinin iine geirmeyi baardm sanyorum. zellikle Pazar Ko
nuklarnda, nce bir sunu blm var. Orada anlatyorum neyin ne
olduunu; evreyi de anlatmaya alyorum. Karmdaki kiinin, duru
unu, nasl bir insan olduunu da okuyucuya nakletmeye urayorum.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Tam olarak sylei demiyorum. Rportajla syleinin i ie gei
rilmesi... Rahmetli Halit apn, ok iyi bir rportaj ustasyd. Ben onunla
almadm; ama arkadalarnn anlattna gre, yanm bir yalnn ha
berinden, drt gnlk bir dizi yapabilirmi Yani o yalnn iindeki
hayat kafasnda ok iyi kurgular; yalnn tarihesinden yola karak
havasn nakletmeyi ok iyi baarrm
rnein u iei ele alalm. Bu iein rengini, beneklerini, hatta
nereden kaynaklandn, nasl yetitirildiini anlatmak bir rportajdr.

3 O halde rportajda daha geni bir zamandan bahsedilirken sy

leide belirli bir zamanda belirli bir duruma odaklanmak m gerekir? Sy
lei daha snrl bir zaman m yanstr?
Rportajda zaman tabii ki geni; ama syleide de baka anlamda
geni bir zaman var. nk bir konuyu ele alyorsunuz; o konunun uz
mann, konuyu ok iyi bileni ya da o konunun dorudan hedefi olan
kiiyi seiyorsunuz. Onunla konuma yapmaya balyorsunuz. Tabii ki
ortada ok geni bir zaman sz konusudur; geriye dnk de sorular so
rabilirsiniz, karnzdaki insana. Dolaysyla zamanla snrl deil; sylei
de, rportaj da.

4 Peki ikisi arasnda kesin farklar ortaya koyabilir miyiz?

264

Tabii ki var Sylei mlakattr. Karnza birini alyorsunuz; so

ruyu soruyorsunuz; o da size cevap veriyor. Rportajda yle deil. R
portajda siz, izlenimlerinizi aktaryorsunuz.

5 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Bir kere rportajn da syleinin de, konuyu arptmadnz, ken
di amalarnz dorultusunda kullanmadnz ve yanl bilgilendirme
yani dezenformasyon yapmadnz srece, son derece nemli ilevleri
vardr.

6 Rportajcnn sorumluluklar nelerdir sizce?

Bir kere konuyu ok iyi alm olmanz lazm. imdi syleinin
de eitli boyutlar var tabii.
Bir, dz bir konuda bilgilendirme iin yaplan sylei var. Mesela
nemli bir uluslararas restorasyon almas yaplm. Bu konuyu en iyi
bilen ya da ii yapan kiiyi alrsnz karnza, olayn asln kendisine
sorar, anlattrrsnz.
ki, bir skandal patlamtr; muhtemelen hkmetle ilgili vs. O olay
bilen ya da o olayla dorudan ilgili kii ya da kiileri bulup, onlara sorular
sorarsnz. O sorular sorarken, o ii yapan ya da o iten sorumlu kiiyi,
amacnz aklamak mdr? Yoksa olay dorudan ortaya karmak mdr?
Onun iin, ok iyi alm olmanz lazm. Eer tarafsz bir gazeteci
iseniz, o kiiyi aklamak deildir meseleniz. Olay anlattrmaktr. Hatta
belki de, o olaydaki sorumluluk payn da ne karttrmaktr. Sorular
doru sormadnz zaman, sorumlu kiiyi bir anlamda aklayabilirsiniz.

7 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Konuacam kiileri nasl belirlediim ok belli; o iten sorumlu
kim varsa Yani imdi ben, Cumhuriyet gazetesi alanym; ama yle
bir ayrmsama yapmay doru bulmam: O kii AKPlidir; konumam
doru olmaz. Hayr, AKPli de olsa MHPli de olsa hangi siyasi tandans
tan eilim olursa olsun, eer o olay anlatacak, doru bilgilenmi kii
olduunu dnyorsam, o kiiyi seerim.
Gazete ynetiminden ynlendirme geliyor mu ? diye sormutu
nuz. imdi bakn; her gazetenin bir politikas vardr. Dolaysyla benim,
genel yayn mdrm ya da patronumla yani lhan Seluk ile konuup,
syleileri yapmam lazm.

265

Ola ki, setiim konuyu beenmezler. nk tam sayfa bir rportaj

yaptnz zaman ya da hafta aras benim yaptm gibi byk rportaj
lar yapnca, okuyucunun ok dikkatini ekiyor bunlar. Onun iin yanl
bir ey sememek lazm. Kamuoyunda gvenilir, saygn olarak dn
len insanlar muhatap almak lazm; yani szne gvenilir insanlar. Ba
bakan da olsa, szne gvenilmeyecek adam olduunu dnrsem,
onunla konumam.

8 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Bir kere konuyu bulmak lazm. O gnn ya da o haftann en scak
konusu nedir? Yurtdndan olabilir, yurtiinden olabilir. Ya da kamuo
yunun ok ilgisini ekecek hafif de bir konu olabilir aslnda Yani ok
siyasi olmayan, ok diplomatik olmayan
Mesela gzel bir bale gsterisi olmutur. O bale gsterisinin kore
ografyla sylei yapyorsunuz. Ama nce o kiiyi tanmanz lazm; son
ra, O bale gsterisinin anlam ne? Kim yazm? Kim sahneye koymu?
Onun arka plan nedir? Gemii nedir? Baoyuncular kimlerdir? Hatta
gidip seyretmi olmanz lazm. Ondan sonra da syleiyi yaparsnz. Ama
ncesi ok ciddi bir alma gerektirir. ki gnnz alabilir bu al
ma

9 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Zaman ok tasarruflu kullanrm. Mmkn olduu kadar, karm
dakine ayrntl cevap verdirirken, iin ucunu da yakalamaya alrm.
Mmkn olduu kadar da, ok soru sormaya alrm. Karmdaki bana
derse ki: Benim, yarm saat vaktim var.; o yarm saate gre kendimi
ayarlarm. Ama geni zaman iinde ok daha ilgin eyler kabilir.

10 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Bir kere ok tekrar olur syleilerde, o tekrarlar elimine edersi
niz. Sonra en arpc szler vardr. Onlar n plana karrsnz. yle
syleyeyim: Mesela daha nemsiz sorular batan sormusunuzdur da,
konuma iyice snrken; en arpc sorular sona brakmsnzdr. O
zaman altst edersiniz syleiyi.
Aslnda yazl sylei, grsel medyada yaplan syleiden ok daha
zordur. nk grselde, olay kendi ak iinde gider br trl, siz

266

kendi kurgunuzu yapmak zorunda kalyorsunuz. Ama tabii ki, karnz

dakinin btn sylediklerine sadk kalarak.

11 Sylei yaymlandnda, Ben bunlar anlattm yazmams

nz Hayr, onu yle sylemedim Onu anlatmaya almyordum. vb.
tepkiler aldnz m? Bu durumda tavrnz ne olur?
Birka kere bama geldi. Ha yle mi? dedim. Ben bant kaytlar
n saklarm. sterseniz kaseti birlikte dinleyelim. deyince hep geri adm
atld.

12 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Ben girite kullanyorum. Alt st bir tam sayfa ve bu bir tam say
fada aa yukar, word ile sylemek gerekirse, 45 A4 sayfa. Eeee ne
yapacaksnz? El kol hareketlerini ok fazla tasvir edemeyebilirsiniz.
Sadece kiinin tavrn, stne bana ne giydiini girite verirsiniz; on
dan sonra soru cevaba geersiniz.
Bir de baka trl bir yntemim var benim. Dorudan sorucevap
deil; onun mealen sylediklerini aktaryorum. Ama daha ok, kelime
kelime szlerini yanstmam gereken zor, alengirli syleilerde, bu yn
temi kullanmyorum. br trl, te unu yle yaptktan sonra szle
rine yle devam etti. deyip trnak ayorum ve szlerini yazyorum.

13 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Bir dakika, benim bir sayfam var; biz bir buuk sayfaya sarkyo
ruz, iki dakikada toparlayn ltfen. diye uyarrm.

14 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
yle bir iddiam yok; bu teknii, sadece ben kullanyorum. Ha, bil
meden ben kullanyor olabilirim ama
Ben her eyi akna brakrm. Benim bir yolum yordamm var; o
yol yordamla gidiyorum. Zaten o kadar altm ki bu ii yapmaya, sa
atte bitiyor en uzun sylei bile.

15 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?

267

Telafisi mmkndr; eer syleiyi yaptnz kiiyi iyi tanyorsa

nz. Tanmyorsanz bile bir ara telefon ap Ya da yle bir ey olur,
syleiyi perembe gn yapmsnzdr; pazar gn yaymlanacaktr.
Cumartesi gn o konuyla ilgili ok nemli bir gelime olur; aarsnz
dersiniz ki, Bir sorum daha var.

16 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Oldu, oldu; bir kere oldu. Herkesi ldryordum. ki kere pardon!
Bir kere de ben, kaseti kaybetmiim. ki sylei uzayda utu.
Bir tanesini telafi edebildim. Kaseti kaybettiimi edemedim; n
k konutuum kii ok kzmt.

17 zellikle sylei yaymlanmad zaman bunun muhabire etkisi

nasl olur? Muhabir rencide olur mu? Syleide, karnzda bir kii oluyor
ve muhabirin bir gazeteye bal almas biraz da yayn vaadi gibi deer
lendirilebilir?
Aslnda vaat olmaz. Bu ok yanl bir eydir. Gider o syleiyi ya
parsnz ya da haberi yazarsnz. Yaz ileri ynetiminin kararna bal
dr. Ve o sylei yaplan ya da haber konusu olan kii, muhabire Syle
iyi ya da haberi niye koymadnz? diye sorma hakkna sahip deildir.
Bu da bir gazetecilik kuraldr.

18 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Maalesef yok.

19 Neden Yok?
Valla iyi yetimiyorlar. Trkelerine zen gstermiyorlar. Sadece
iyi habercilik yetmez. Trkeye ok zen gstermek, dili ok iyi kullan
mak gerekiyor. Bunu gsm gere gere sylyorum; nk ben Trk
eyi en iyi kullanan sylei yazar dln aldm; onun iin syleyebili
rim.
Eer Trkeyi doru kullanmazsanz, inanlmaz eletiriler, tepki
ler alrsnz. Onun iin mutlaka yannzda, emin olmadnz zaman ba
kabilmek iin, bir Trke yazm klavuzu ve bir de szlk bulundurmal
snz.
Medyada, basnda byk bir cehalet sz konusu Yeni yetienle
rin ok dikkatli olmalar lazm. Dillerine ok zen gstermeleri, mr
boyu Trke almalar lazm. Bir nceki nesille, imdiki nesil arasnda
bir uurum var. O uurumu dolduracak da bir ey yok.

268

Genlerin nnde ok fazla imkan var artk. Yani nlerindeki se

enekler, barlar, gece kulpleri, Reinalar, Leilalar, Sortiler, ite televiz
yon, internet. imdi bunlar hep genleri baka ynlere doru kanalize
ediyor. Bir de genler kitap okumuyorlar. Onun iin de, zaten artk do
ru drst yazar kmyor.

20 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
ok nemli. ok yaanm bir eydir: Baz gazeteci arkadalarmz
vardr. Ben o kiiyle sylei yaptm. der. Kendi kafasndan da, o kadar
gzel bir kurgu ortaya karr ki, aar kalrsnz. Ama fotoraf yoktur;
aslnda o sylei yaplmamtr. Sylei kar; ondan sonra kar taraf
der ki: Benle byle bir yle yaplmad.
Syleiyi yaptnzn ispat fotoraftr. Bu birinci boyutu kinci
boyutu da: Okuyucu o sylei yaplan kiinin suratn, eklini merak
eder. Doaldr; ben de olsam merak ederim. Fotoraf koymadan syle
iyi yaymlarsa, bir baca eksik kalr; topal kalr sylei. Ayn ey rpor
taj iin geerlidir. Yal rneinde olduu gibi Yalnn eski hali, orijinal
hali, yanm hali, iinin durumu olmadan, ben nasl bilebilirim gerek
mi? Yani yazy tamamlayan grselliktir.

21 Fotoraflar siz mi ekiyorsunuz?

Foto muhabiri.

22 Sayfa yaplrken fotoraflarn seimine etkiniz oluyor mu?

Ben seerim. Kendi sayfam da ben yaparm. Balklar ben atarm;
ara balklar, her eyi ben yaparm. Deifreyi de ben yaparm. Syleiyi
siz yapyorsunuz; bakas yapmyor ki. Ya sorulan soruda ya da verilen
cevapta bir yanl anlama olsa, aln size banza belay. Birka kere ba
ma geldi nk

15. 11. Mehmet Yain

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Masraflarm karlayabilmek iin, Dnya gazetesinde gece tashih
isi olarak baladm. Para kazanmak iin girdiim i, mesleim oldu.
Fakat gezme tutkusu kk yatan beri vard. lkokulda, Ortakyde otu
rurduk; oradan Arnavutky ya da Beiktaa gitmek benim iin byk
bir geziydi. Lisede ise Edirne ve Bursa gibi yakn yerlere gitmeye bala
dm.

269

Gazetecilik yaparken, baz davetlere katlarak gezginlik balad.

Gezdike isteim artt; geziye biraz da bilinli yneldim. Gazeteci oldu
unuz zaman kategorilere ayrlmanz gerekir. Kimi polisadliyeyi, kimi
politikay, kimi ise magazini seer. Ben de kendime geziyi setim.
Benden nceki dnemlerin nemli gezginleri Hikmet Feridun Es,
Fikret Otyam vard. Onlar okuduka, onlar gibi gezmek, onlar gibi r
portajlar yapmak istedim. Biraz Hemingway zlemim vard; gazeteci,
yazar, macerac
Kaynaklar toparlamaya baladm. Bugn sanrm, Trkiyenin gezi
konusunda en geni kaynaklarna sahip gazeteci benim. Bunlarn n
da da Atlas dergisini kardm.

2 Atlas dergisi neler getirdi?

Gezileri daha iyi yazabileceim bir dergi yaratmak istedim. Bu sa
yede Trk gezginleri, dnyann en uzak kelerine gitme imkan buldu.
lk gnden bu yana, hem yazda hem de fotoraflarda hep Trk imzas
olmasna dikkat ettik. Kutuplarda, Everestin zirvesinde, Trk imzas da
olsun istedik. Trkiyeyi en cra kelerine kadar kefettik ve yazdk. Bu
gezi yazlaryla Trkiyede gezme ve tatil stili deiti. nsanlar yeni ve
farkl rotalarn peine dtler.

3 Gezi yazlar ile insanlar neyi rensin istiyorsunuz? Bu alan

seme amacnza hizmet edebildiniz mi?
Trkiyenin en ilgin ama glgede kalm, gzlerden uzak yerleri
ni, bir ky, kent, kasaba ya da mahalle, bir rmak kenar, sakl bir koy,
vb. ortaya karp okuyucuya sunmak ve oradaki gzellikleri anlatmak.
Mutlaka irkinlikler vardr; ama ben yazlarmda hibir zaman irkinlik
leri anlatmam. Gezi yazs, insan hayaller kurmaya tevik edecek bir
trdr. nsan oturduu yerden gezmeye karr; bir eletiri yazs deil
dir.
Tabii ki kk aksaklklar olabilir; ama ben orann tarihi gemii
ni, u anki durumunu, yaam biimini veririm. zellikle yresel yemek
ler ve tatlarla ilgiliyim. Yemek demek, o yrenin kltrnn zmlen
mesi demektir. Malzemeleri, baharatlar ve onlar piirme tekniklerini
bildiiniz zaman, bunlarn nedenlerine doru ynelirsiniz. Orann yaam
biimi hakknda ipular renirsiniz.

4 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?

270

Ben rportaj, sorulucevapl bir gazete yazs olarak alglyorum.

Tabii ki ben de sorular soruyorum; ama sorulucevapl yazmyorum.
Cevaplar trnak iinde ya da syleyenin azndan yazyorum. Rportaj
ve syleinin ok i ie getiini sanyorum.
Ben ve medyadaki birok arkadam, rportaj syleiyle harman
lamz. Rportaj yapmak: gazete dilinde, karlkl sylemek, soru
sormak, cevaplar almak anlamnda kullanlr. Gezi yazs tr, rportaja
da girebiliyor.

5 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Ben biraz da naklediciyim. Kendi grdklerimi, oradaki insanlarn
bilgi, grg ve deneyimlerini naklediyorum. Rportajc, bildiklerini de
iin iine katp, olmu durumu, kendi gzlemlerini, deneyimlerini evre
deki dier insanlarn bilgi ve deneyimleriyle yourup, okuyucuya anla
lan cmlelerle anlatmaya alan bir arac kiidir; yazyla anlatcdr.

6 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
lginlik dzeyine gre, kendi izdiim baz rotalar vardr. Gerek
lkeler, kentler, gerek kasabalar, hangisinde ilgin hikaye varsa oraya
ynelirim. Ben, her yerin bir hikayesi olduuna inanrm.
Bir de bana, okurlarm, elektronik postalarla ihbarlarda bulunurlar.
Gzel, ilgin, benim bilmediim mekanlar sylerler. Bazen o ihbarlar ok
yanltc olabiliyor; nk her annenin kendi ocuunu en gzel grmesi
gibi, okuyucu da kendi yresinin baka bir yere benzemediini dnebi
liyor. Bu ihbarlarn arasndan semeler yaparak da yola karm.
Ynetimden, lla buray da yaz. diye bir dayatma gelmiyor. Mese
la Erturul zkk zmirlidir ve Sack ok sever. Bana, lla yaz. de
mez ama, Sackta ok gzel bir liman var; gidip grdn m? Gzel
yaz kar. der. Herhangi bir okurum gibi, bana sadece nerir; enforma
tik bilgi verir. Eer gzelse yazarm. Bunu Aydn Doan, Doan Hzlan da
yapar.
Zaten benim bir tr neri ve istihbarata ihtiyacm var. nk ba
zen nereye gideceim diye ldryorum. Gneydou ya da Dou Anado
luda, terr yznden alnmadmz yerler dnda, Trkiyede ayak
basmadm ok az yer kald.

7 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?

271

Mutlaka gittiim yeri alrm ve mmkn olduunca iime yara

yacak kat paras, kitap ya da bror toplarm. Trkiyede bulmak ok
zor ama belediyelere, ktphanelere, yerel kitaplara gider kitaplar,
belgeler sorarm. Bir de ev ev dolap yemek tarifleri almaya alrm.
Bir sr not defterim vardr. Naklen ma anlatr gibi, her eyi yazarm;
beynime ok gvenmem.
Mesela bir sayfalk Midilli Adas yazs yazacam. Evliya elebi ve
dier gezginler orayla ilgili yazmlar m? Bakarm. Artk internet saye
sinde istediin bilgiye sahip olabiliyorsun. stediim bilgileri not alp,
gittiim yeri biraz daha tanm oluyorum.
Bilinli gezmem gerekiyor; nk gezi srem ok az oluyor. Nere
lere gitmeliyim? Antik yks varsa, nedir? Bunlar bilerek gidiyorum.
Gittiimde de, o stunlara oturup o yky kafamda canlandrabiliyo
rum. O stunlarn, otlu yollarn, oradaki gemiin hikayesini biliyorum.

8 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Rportajn sresi yok. Vaktimi ok iyi kullanmam lazm. Bu yz
den gezilerime perembe gnleri karm; hafta sonunu kullanrm. Ana
dolu gezilerimde, sohbetler genellikle uzun oluyor. Sohbetleri ky kah
velerinde yapyorum. Selam verip kyn kahvesine oturduk mu, kyl
nn zaten can sklyor; senin gibi bir adam bekliyor, etrafn saryor ve
nce onlar benle bir rportaj yapyorlar. Sorularnn ou politik oluyor.
Sonra ben onlara, kasaba veya kyleriyle ilgili, daha nceden kafama
yerletirdiim sorular soruyorum.
Ky kahvelerini, gittiim yerlerin yerel ynetimlerine haber ver
mediim iin, tercih ediyorum. Yerel yneticiler, btn iyi niyetleriyle
beni gezdirmek iin rgtleniyorlar. Onlar daha ok bana dertlerini,
Ankaraya iletmek istediklerini anlatmaya alyorlar. Ben gerek gzel
likleri gremiyorum. Mmkn olduunca tannmadan gezimi bitiriyo
rum ve sonra belediye reisine, muhtara ya da ky kahvesine gidip kalan
vaktimi onlar dinleyerek geiriyorum. Onlarla konumadan da yapa
mazsn; nk laf arasnda ipucu verirler; siz ipucunu tutunca onu ske
rek gidiyorsunuz.

9 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
in en zor taraf gidip grmek deil, yazmak. nk yazacanz
sayfann bir blm ilanla kapatlmtr. Sayfann bir blmne de fo

272

toraf gelecek yaz daha iyi okunsun, diye. lanlar ve fotoraflardan ka

lan blmde de gittiiniz yeri anlatacaksnz.
Bin yllk gemie sahip Mardini anlatacaksnz. Dnyann en g
zel, en esrarengiz ve btn kltrlerin bulutuu rengarenk bir kenttir.
Size verilen harf says sekiz bin. Eer sekiz bin 500 harf yazarsanz,
sayfa sekreteriniz be yz harfi atmanz iin telefon aar ki, bu da dn
yann en zor ii. New Yorkdaki sekiz bin restorann ilk harflerini yazsa
nz yeriniz biter.
Bu yzden yazlarmda, okuyucunun internetten bulabilecei ik
limi, nfusu, corafyas, ekonomisiyle ilgili bilgileri vermemeye al
rm. Ben kendi gzlemlerimi, duygularm, kokladm kokular, tattm
yemekleri, tabii ki gemie dnerek anlatyorum. Bu bilgilerin iinden de
elemeler yapyorum. Bana zel geleni yazyorum okuyucu ne ister diye
dnmyorum.
Okuyucu iin yazyorum ama yaz aamasnda ilk olarak kendi be
enilerim nemlidir. Tiraj getirecek diye yazmyorum. Gezi yazlar, haf
ta sonunu elenceli geirtmek iin yazlr. Bu nedenle keyif unsurunun
olmasna dikkat ederim. En iyi kelimeleri bulmak, en iyi cmleleri kur
mak, benim en stresli olduum anlardr.

10 Yaznz yarm bulduunuz oluyor mu?

Be yazmdan iin bunu dnyorum. Neden de, yerdeki k
stlamalar. Gazetede fazla yazamazsn, okuyucu sklr. Yazlarm uzun
uzun yazarm. Sonra yazy sekiz bin harfe indiririm. Gazete iin ksal
tlm yazlarm, Uzakname ve Yaknname kitaplarmda topladm.

11 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Bunlar yazy ssleyen eylerdir. Corafya ya da tarih kitabnda el
kol hareketlerini yazamazsn. Mardini anlatan corafi zelliklerde bun
lar anlatamazsn. Ama rportaj gzelletiren, karsndaki adamn el
kol hareketleri, mimii, suratndaki ark bannn anlatlmasdr. Adam
da 34 satrla betimlemek gerekir ki yaznn oraya gidip yazld belli
olsun. Bu en ok Yaar Kemalde vardr.
Yazya hayat katsn diye ben de kullanyorum. Biraz konuma di
line yakn bir slup kullanmaya dikkat ediyorum. Bir masal anlatc gibi
yazyorum. Bu tarz kullandmda, yeni kelimeler katma, kelimelerle
oynama durumu var. Duyduum tm yerel kelimeleri not ederim. Dil

273

konusunda titizlenirim. Yazarlar birbirinden ayran ey sluplardr.

Herkesinki kendine zgdr.

12 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Bu, yllar iinde renilen bir eydir. Yllar iinde insan, Trk in
sann tanyorsunuz. Bir kere karnzdakileri serbest brakmalsnz.
Kafasnda sorular var onun; rahat deil. O soracak, iini bitirecek, ondan
sonra siz balayacaksnz. Eer beklemezseniz, size hibir ey sylemez.
Bir de soru sormayacaksnz, sohbet edermi gibi konuacaksnz.
Mesela, Yahu, bu eek de niye anryor? diye balayacaksnz; o eei
anlatrken siz, yem meselesine, tarlalara su geliine geeceksiniz. Ta
mamen deneyim, alkanlk. Onlar tandnz zaman, konuyu nasl evi
receinizi de bilirsiniz.

13 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Konuma slubu trnde, daha samimi cmleler kurmak istiyo
rum. Okuyucudan aldm tepkiler de bunu baardm gsteriyor.
Mmkn olduunca teyp ve defter kullanmayacaksnz. Aklma yazarm.
Kahveden ktktan sonra arabann iinde, daha hareket etmeden kah
vedeki sohbetle ilgili her eyi balklar halinde yazyorum.

14 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Oluyor, piman oluyorum; bir daha geri dnemeyeceim iin
Yapacak bir ey yok... Bazen bir bakyorum, en nemli eyi unutmuum.
Bir yere gittiim zaman, daha ok kentlerde, nce bir krtasiyeye girip
kartpostallara bakarm. nk kartpostallar hep kentin en gzel yerini
gsterir. Nerelere gideceimi oralardan bulurum. Dndkten sonra
okurken, unuttuum yerleri anlyorum. Bir daha yapmamaya gayret
ediyorum. Hata paym giderek azalyor; ama yine de oluyor.

15 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Zannediyorum, beni sansr eden gazetede yazmazdm. Beni san
sr etmeyecek bir yayn organnda yazmay tercih ederdim. Benim ba
ma gelmedi inallah da gelmez. nk bir lkede gezi yazs da sansr
ediliyorsa, o lkenin ivisi km demektir.

16 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

274

u anda Trkiyede yok; ama gemite Fikret Otyam, Yaar Ke

mal Ara Glerin enfes fotorportajlar Hemingwayin gezi yazlar
Evliya elebi... Mobidiki yazan, Polonezya kyllerini anlatan Mervile,
ok zendiim isimlerdi.
Benim beendiklerim gemie dnk. Ama Yaln Bayar ve Umur
Talunun ke yazlar, Ferai Tnn slubu houma gider, Emin la
ann hrn, mcadeleci rportajlarn, Derya Sazakn syleilerini,
Yener Ssoyun ilgin magazinlerini ve Doan Hzlann bar edebiyat
yazlarn severim.

17 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf

seiminde etkili misiniz?
Uzun yllar gazetecilik yaptm. Sayfalar ben hazrladm. Fotorafn
nasl ekileceini iyi biliyorum. u anda bu sayfalar yapanlar, genellikle
benim yanmda staj yapm, alm gen arkadalar. Bu yzden bana
saygszlk yapmamak iin, hibir ekilde setiim fotorafa karmazlar.
Yazmn baln, ara balklar, resim altlarn da ben hazrlarm.
Fotorafn etkisi yzde altmtr diyebilirim. nsanlar sayfalar e
virirken, bir eyin onlar durdurmas lazm. O ey de fotoraftr. Fotoraf
varsa nce ona odaklanrlar, bakarlar; sonra da fotoraf okuyucuyu ya
zya iter. Fotoraf ilgin, acaba yaz ne anlatyor? diye merak ederler.
Bat gazeteleriyle Trk gazeteleri arasndaki tek fark fotoraftr.
New York Timesn Travel ekine bakarsak, kilometrelerce yaz var.
Trk gazeteleri daha renklidir. nk Trk insannn dikkati danktr.
Okumas iin, bir eyin onu yakalamas lazm. Bir de Trk insan, ok
uzun yazlara meyilli deildir; hzl renmek ister. Tm bunlar dikkate
almak lazm. Benim yaz stilimde, mizanpajn biraz daha kutulu olmas,
bilgilerin blnmesi gerekiyor. Balayp bitmek yerine, kutu kutu bilgi
ler olsun ki, okuyucu ordan oraya atlayarak gitsin.

275

15. 12. Mustafa Karaaliolu

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie 1987 ylnda, Zaman gazetesinde baladm. nce tam
sayfa rportajlar deil; kk haberrportajlar yaptm. Giderek bu ge
niledi ve daha sonra Yeni afak gazetesinde, tam sayfa rportajlar
yapmaya baladm. Rportaj nemli bir yntem gazetecilikte
Herkes rportaj yapamaz. Meslekte ilerleyecek ya da meslekte ne
kan isimler, rportaj yapma imkan buluyorlar. Basnda rportaj ya
panlarn says az. Benim baladm zaman daha azd; imdi artt sayla
r. Ama benim rportaja baladm dnemde, be ya da alt kii ya vard
ya yoktu. Eskiden daha zel bir iti.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Rportaj diyenler de var; sylei diyenler de. Rportaj yazarl
, bir konumadan yaz retmek. O adan, benim yaptklarm daha ok
sylei diye deerlendirilebilir.
Syleide, soruyorsunuz cevaplyor; redaksiyon yapnca hazr hale
geliyor. Rportajda siz daha ok gz nne kyorsunuz Tabii kendi
kalem gcnz, kendi arlnz, kendi beceriniz ok daha nemli hale
geliyor. Gzlem yeteneinizi, detaylar yakalama ve deerlendirme ye
teneinizi ortaya koymanz lazm. O adan sylei daha kolay; rportaj
yazarl daha zel bir i.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Tabii belirleyici bir rol var rportajn. Rportajc, setii konular,
kiiler, sorular sorma tarz ve olaya bakt yerle, ok nemli bir ilev
yklenmi oluyor.
Politik ve toplumsal bak anz da, sorular veya setiiniz kii
araclyla gstermi oluyorsunuz. Bu, sizin soruna yaklamnz, olay
lar nasl algladnz ve gazetenin tercihini de gsteriyor. Seilen kii,
seilen konu ve sorular soru biimi, bir mesaj ve ilev anlam tar. ok
derli toplu bir btnlk ortaya koyduu iin ksa bir haberden ok daha
etkileyicidir. Mantk btnl ierisinde, okuyucu olay anlayabilir;
renebilir. Bu nedenle etki gc daha fazladr.

276

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir?
Birinci lt, o haftann gndemini yakalamak. Haftann gndemi
ne yakn bir kii seilmesi gerekir. Gndem d konular, sadece ok zel
kiiler iin geerlidir. Baz kiiler vardr ki, Trkiyede gndemle alakal
olmasa bile, onunla konumak her zaman nemlidir. Onda hikaye her
zaman vardr ve o hikayenin, gndemle balantl olmas gerekmez. Ama
bu tr adamlarn saylar ok azdr ve onlara ulamak ok kolay deildir.
Bu nedenle siz genelde rportaj konusu ve kii tercihlerini yapar
ken, haftann gndemine bir ekilde paralel gitmek zorundasnz. Rpor
taj yapacak kii, gndemi mutlaka takip etmelidir. Orada yle bir du
rum devreye girer: Hukukla ilgili konuabilecek yzlerce kii vardr;
ama siz yle zel, olaylara farkl bakan birini bulmalsnz ki, onun sz
kamuoyu tarafndan o srada bilinmiyor olsun ve szleri, srp giden
tartmaya farkl bir bak as getirebilsin.

5 Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sa

hiplerinden neri aldnz m ya da bu konuda hi bask grdnz m?
Bask grmedim ben. neri, aslnda olmas gerekir. nk rpor
taj sayfas, gazetenin nemli sayfalarndan biridir. Sadece rportaj ya
pann, onun zerinde belirleme gc olmas kabul edilemez. Rportaj
yapan kii, bunu tartmaya amaldr. Bu hafta kiminle hangi konuyu
konuaym? konusu, bir defa yaz ilerinin masasna gelmelidir.
Gndeme bal rportaj yapyorsa gazeteci, onu gazete ynetimiy
le paylamak zorundadr. Fakat gazete ynetimi, lla bununla yapacak
sn, o rportaj. derse bu mdahaledir; byle bir ey olmaz. Rportaj
yapan kiinin de bir kimlii vardr. O kimlii, serbeste rportaja yan
stmas lazm.
Bana, bu tr ynlendirme de ok az oldu. Fakat u anda, bizim ga
zetede rportaj yapan arkadala ben her gn konuuyorum. Ona konu
lar hakknda grlerimi sylyorum; o da bana sylyor. Kiileri belir
lemekte yardmc oluyorum; gazete ynettiim iin byle bir durumda
ym. Fakat o dilediiyle konuabilir; benim sylediklerime uymak zo
runda deil. Ben ona fikirlerimi sylyorum. Ama bazen, Bunu, mutlaka
bizim gazete iin yapmalyz. eklindeki nerime uyuyor.

6 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?

277

ok iyi bir aratrma gerekiyor; bu kesin. yi bir rportaj iin ko

nuulacak konu ve kiiyle ilgili bilgilere sahip olmak gerekir. Bugn in
ternet sayesinde artk bu daha kolaydr.
Gazetecinin, syleiyi, bilgisine ve zekasna gvenerek yapabilece
ine inanmyorum; bu ok yanltc. Ve Soru soruyu aar. diye otur
mamas gerekiyor kiinin. Bu, rportajn kalitesini dren bir ey.
Yani siz, bir tp adamyla konuurken, onun zel hayatn ok iyi
aratrm olabilirsiniz. Ama onun alann, alt konular da, en azn
dan rportaj yapacak kadar aratrm olmalsnz. Trkiyenin rakam
larn, dnyadaki genel gidiat bilmelisiniz.
Rportajda sabrl olunmal, cevap alnamayan sorular da, tekrar
tekrar sklmadan takip edilmeli. Ve en nemlisi de, rportajdaki doru
cmleleri kurmann biraz zaman alacan bilmelisiniz. Yani hemen ba
layp hedefe odaklanma yerine, hedefi, konumann iinde saklamak
gerekir.

7 Hedefi, konumann iinde saklamak ifadesini aar msnz?

yi rehber olmak... Bir sayfalk rportaj, genelde 56 sayfalk ko
numadan retilir. 56 sayfann iinde, bazen gerekten okuyucunun
ilgisini ekecek blmler azdr.
ok iyi bir soru sorabilirsiniz, ok kt bir cevap alabilirsiniz. Ama
ok sradan bir soruya, ok zel bir cevap da alabilirsiniz. Sabrl olmak,
beklemek ve doru drst cmleleri, konumann bir yerinde alacanz
bilmek gerekiyor.
Konumalar ok uzayabilir, ok tatszlaabilir; ama konumann
bir yerinde iyi cmleler kar. nk iyi rportajc demek, ayn za
manda iyi cmleler elde edebilen demek. nsanlarn bildii sradan
cmleler dnda, farkl ve cesur laflar almak nemlidir.

8 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Zaman nemli bir faktrdr. Grme ncesinde randevularken
bu zaman sorununu balamak gerekiyor. Yani, Be dakikada iim biter.
derseniz, olmaz. Rportaja geliyorsunuz ve Sorularm var. diyorsunuz.
Bunu sreyle snrlarsanz, byk lde baarsz olursunuz. En azndan
2 saat kadar bir sreyi garantilemek gerekir. Uzun bir rportaj iin iki
saat gerekir. Ve bu sreyi de ynetmek, rportajcnn ii.
ncelikle ierikli, etkili, manet olacak, konuulacak laflar almak
nemlidir. Konuyu insanlara retecek, farkl ynlerden baklmasn
salayacak, Evet byle bir ey de varm, burada. dedirtecek cmleler

278

almak nemlidir. Rportaj veren kiinin hi kafasnda olmayan cmle

ler, rportajn bir yerinde azndan dklebilmelidir. Baarl bir rpor
taj budur.

9 Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Ben rportaj srasnda hem teybe kaydediyorum; hem de notlar
alyorum. Rportaj bittikten sonra deifreyi mutlaka kendim yaparm ve
konumann gerekli gereksiz hepsini, yaymlamayacam bildiim yer
leri bile, deifre ederim. Bende btn konumalarn tam metinleri ariv
lidir.
Rportaj yazmak, ok nemli bir konudur. Tekrar cmleleri ayk
layarak, benim ne grmek istediimden ok, insanlarn ne grmek iste
diini ve onlarn iine neyin yarayacan dnerek kurgularm.
Ben ona kemiksiz diyorum. Kemiksiz, gereksiz arlklar atlm,
doru drst ie yarayacak ve tekrarsz laflarn olduu bir rportaj
metni ortaya kar. Gazetenin sayfasna gre de onu redakte ederim.
Burada bir nemli nokta da, konular birbirine balamaktr. Bazen
konumann banda ve sonunda birbirine bal konular oluyor; onlar
birletirmeniz gerekiyor. Buna her zaman uyulmas gerekmez; ama ko
nular bir araya toplamak da byk maharet.
En arpc yerleri spot olarak, balk olarak, resim alt olarak
kartmak da, iin nemli bir parasdr. Etkili cmleleri bala, spota
tamak, rportajn okunurluu asndan ok nemlidir.
Bu ayn zamanda, bata konutuumuz konuya da dnmeyi gerek
tirir: Rportajn ilevine ve olay nereden grdmze. Rportajcnn
kendisini katt noktadr o. Maniple etmek isterseniz, edersiniz. Bazen
en byk sorunlar da oradan kar. Rportaj veren kii Ben bunu de
memitim, ben bunu kastetmemitim. der size. Ama sizin iin, o cmle
nemlidir. Byle bir tartma da kabilir.

10 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Ben yanstmyorum; ama yanstan rportajclar var. steyen yapa
bilir, ona kar deilim. O atmosferi grntlym gibi aktarmak, mese
la kahkahalar ya da glmeler diye notlar dlr. O rportajn
tarzna bal bir ey.

279

11 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
O ok byk bir sknt. Konuulan kiiyi konuya getirme, ciddi bir
sorundur ve rportajcnn maharetiyle ilgilidir. Genelde rportaj veren
kii, kendi bildiklerini sylemeye meyillidir. Kendi mesajlar vardr. Ona
gre, ok nemlidir onlar. Siz soru sorarsnz, o icraatn anlatr. Bu ok
byk sorundur; onu sabrla dinlemeniz gerekir. Orada bir gerilim ya
ratmaya gerek yok; onu dinleyin. Onu sabrla dinledikten sonra, sorula
rnz yine sorabilirsiniz.

12 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Benim rportajlarm, kiinin zel hayatyla, davranlaryla ilgili
deil; konuya odakl olduu iin, daha ters ve sra d eyleri sorma im
kanm oldu. Ama baz rportajlarmda, burada syleilerden bahsediyo
ruz, benim iin yle bir ayrm ok nemli deil.
Bir politikacya, AB ile ilgili dncesini sormak baka bir ey, ar
dndan da Siz urada da, byle byle demitiniz. demek baka bir ey.
Ben gemie de dnk olan, o tr rportajlar yapmadm. Genelde konu
ya odakl, konuyu anlamaya ynelik rportajlar yaptm.
O yzden, kendime gre avantajlarm vard. Onun fikirlerini sor
gulama imkanm oldu. Bu sorgulamay yaparken, bir takm baka politik
deerlendirmelerle kyaslayabildim... Yaklamlarm byleydi, benim.

13 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Oluyor genelde... Bazen btnlk iinde dikkatiniz dalabiliyor ya
da belli bir noktaya odaklanabiliyor. Rportaj bittikten sonra bunu g
ryorsunuz ve Ah! Keke unu da sorsaydm. diyorsunuz. O tempo
iinde dikkatinden kaabiliyor. Bazen onu sorabiliyorsunuz da, telefon
da. te bu da, sabrl olmakla ilgili bir ey. Sabrl olursanz, rportaja
odaklanrsanz; o zaman Eyvah, bunu da sorsaydm! dediiniz eyler
daha az oluyor.

14 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?

280

Rportajmn dnd olmad; ama balklarmn deitirildii ol

du. O zaman yle dnyorsunuz: Benim bak am doruydu; ne
den bu deitirildi? Sorguluyorsunuz kendinizi.
Benim rportajm hi sansrlenmedi. Yani ben o konuda talihli
yim. Ama rportajlarn sansrlendiini biliyoruz medyada. Balklarm,
bak alarm, Buradan deil de, uradan bakalm. diye deitirildi.
Ama bu konuda ok sknt ektiimi syleyemem. Biriki katlanlabilir
belki Ama bir noktadan sonra yapamazdm; dayanamazdm.
Rportajclk zel ve nemli bir i; dolaysyla orada mdahalenin
belirli snr olmas lazm. Srekli mdahale gryorsanz, o ii srdr
memeniz gerekir. Sadece etik adan deil Bu durum, genel olarak s
knt yaratr.
Siz, imdi ok nemli kiileri karnza alp konuuyorsunuz. Onla
ra kar bir ykmllnz var; o rportaj almak iin uzun bir aba
sarf ediyorsunuz. Rportaj yapabilmek iin bir takm szler veriyorsu
nuz ve karlnda o szler gazete tarafndan yerine getirilmiyorsa; si
zin sorumluluunuz var, demektir. Dolaysyla ok srdrlebilir bir ey
deil, sansrle yaamak...

15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Nuriye Akman.

16 Nuriye Akman dierlerinden ayran nedir?

Gerekten olay kiiselletirmede ve hikayeleri bulup karmada
ok baarl. O tarz rportaj yapmadm ben. Hikayeleri soruya dkmekte
ok baarl, ok cesur. Dolaysyla o da, ona bir tarz kazandrd. Nuriye
Akman dier btn rportajclardan ayrrm; ok baarl bulurum.

17 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Fotoraflar, fotorafm ekiyordu. Sayfaya koyarken ben banda
bulunuyordum. Fotoraf da, rportaj iin nasl baktnz gsteren bir
tercih. Rportajn btn malzemeleri, balk, spot, sayfa mizanpaj, fo
toraf, soru biimi hepsi ok nemli; sadece soru deil, bir btn yani.
yi bir rportaj byk bir iilik demek.
Rportaj bir btn olarak nemli. Bir de gazetenin nasl sunduu
nemli. Gazete olay kmseyebilir de nemseyebilir de. Bunlar rpor
tajn gc asndan, ok nemlidir.

15. 13. Nail Greli

281

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle

rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie stajyer muhabir olarak baladm. Ondan sonra muha
birlik yaptm. Yaz ileri mdrl, genel yayn ynetmenlii, halkla
ilikiler gibi eitli kademelerde altm; ama en ok sevdiim muhabir
lik ve dolaysyla da haber ve rportaj dal.
Rportaja ynelmem, gazeteciliin bir gereidir. Rportaj da, ga
zeteciliin nemli bir dal, haberciliin bir parasdr.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Gnmzde sylei arlk kazand. Sylei sorucevap eklinde
yaymlanyor. Ayrca benim anlayma gre, rportaj anlatm, betim
lemeleri, tasviri de ierir. Yazarnn bak asn da yanstmas gerekir.
Yani bir slup gerektirir. Syleide, zeka unsuru ve sorular ne kyor.
Syleiyi kmsemek iin sylemiyorum. Ama rportaj ayr bir ey;
betimlemeler gerekir.

3 Bir konuda sylei mi rportaj m yaplacan belirleyen bir et

ken var mdr sizin iin?
Genelde kuru ve siyasi konularda, syleiler daha ok tercih edilir.
Toplum tarafndan bilinen, daha nce rportajlar yaplm kiiler ve
grleri, fikir arlkl yanstlacaksa sylei tercih edilir. Fikrin tesin
de, fikirle beraber baka eyleri de yanstmak istiyorsanz, rportaj
yelemeniz gerekir, diye dnyorum.

4 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Tabii gazeteciliin temel gerekleri: gzlemcilik ve dikkat rportaj
da da nem tar. Yani gazeteci dikkatli olmaldr, gzlemcilii gl
olmaldr. Ksa zamanda onu yanstmaldr, kendi slubu erevesinde.
Bir rportajmda eitli meslek mensuplaryla konuuyordum.
Hukuk Fakltesini bitirmi, ama zahirecilik yapan bir kiiyle konuur
ken, adam bir ara ekmecesini ekti iinden bir kalem ald; yazmaya
balad.
Ben ertesi gnk rportajmda, adamn ne kadar intizaml oldu
unu belirtmek iin ekmecesinde atalarn, toplu inelerin ayr gzler
de, damga pullarnn bir baka gzde, silginin baka bir yerde, not kat
larnn bir yerde olduunu ayrntlaryla yazdm. Bu adamn ne kadar
dikkatli ve zenli olduunu belirtiyordu. Syleide bunu yapmanza im
kan yok.

282

Ertesi gn adam arad, Nail Bey, siz fotoraf m ektiniz? Bir sani
ye ekmeceyi ekip kalem aldm; siz ekmecenin her eyini tasvir etmi
siniz. te gzlem gc bu.
Rportaj, bir olay ayrntlaryla vermektir. Haberin kuruluu
nun yan sra ayrntlarna renkli taraflarna girmek, magazin tarafn da
ierir. Daha kapsaml bir olaydr rportaj. Konusuna gre, kiilerin ha
yatlarn da yanstmay ngrr, ierir.

5 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Servis efi, size rportaj konusunda t verebilir. Muhabir ola
rak, siz de konu bulup yazarsnz. Bal olduunuz birimin ynetmeni de
size konu verebilir; zellikle dizi yazlar, dizi rportajlar iin.

6 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Hem rportaj, hem de haber iin, gazetecinin o konuda iyi hazr
lanmas, bilgi edinmesi gerekir. Enine boyuna aratrmaldr. Bir basn
toplantsna giderken dahi, toplanty yapacak kiinin ve konunun ze
rinde bilgi edinmesi, aratrma yapmas nemlidir. Donanml olarak
gidip, ona gre sorular sormaldr. Hatta uzmanlama da gerekir bu ko
nularda.

7 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Zaman ekonomik kullanrm. Ekonomik kullanmak demek, ksa
zaman ayrmak deildir. Bence, olabildiince uzun zaman ayrmak, son
ra da zetlemek gerekir ki, zetlemek ok zor itir. zn zedelemeden,
zetleyip yanstmak zordur. Uzun yazmak kolaydr; ksa yazmak zordur.

8 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
O, deneyimlerle oluyor. Hitap edeceiniz kitleyle bir yerde birle
meniz, empati kurmanz gerekiyor. Bu empatiyi saladnz zaman,
tabii ki nerelerini ayklamanz gerektiini, nereleri geni vereceinizi
kararlatryorsunuz. Artk o mesleki bir beceridir; giderek de refleks
olur.

9 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?

283

Gzlemlediim ekilde yanstmaya alyorum. Gnmzde sy

lei arlk kazand iin, rportajn bu unsurlarnn gereince yerine
getirildiini grmyorum ben.

10 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Konumay iyi takip etmek gerekir. Lafn arasna girip sz dei
tirebilme yetenei, zamanla kazanlr. Ama konumay iyi izlemez, bir
sonraki soruyu kafanzda oluturmaya alrsanz, sylediklerini ka
rrsnz. Hatta yle bir soru sorarsnz ki, biraz nce o kii cevabn ver
mi olabilir. G durumda kalabilir, komik duruma dersiniz. Karnz
dakinin konumasn zmseyerek, dikkatle izlemek gerekir. O zaman,
uygun yerlerde lafn kesersiniz; baka sorularla ynlendirir, baka ka
nala geirirsiniz muhatabnz.

11 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
te, bu anlatmaya altklarm. Bunun dnda bir ey ilave etme
ye gerek kalmad galiba

12 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm. diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Oldu tabii... Mesleimde neredeyse 50 yl geti. Haftada bir ke
yazs yazyorum. Yazdm defa okurum. Yazdktan sonra okurum;
aaya gndermeden nce okurum; sabah gazete kt zaman hemen
okurum. urasn yle yazsaymm. diye, dnrm. Yaz ilerine
teslim etmeden nce deitirdiim yerler, kelimeler olur. Yani gazeteci
nin, zaten mesleini 24 saat yaamas gerekir.

13 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Evet, oldu. Bir dizi Hrriyet gazetesinde yaymlanmad. Genel ya
yn ynetmeni deimiti. nceki yayn ynetmeni Nezih Demirkent ti.
Bakrkyle ilgili iki ay kadar uraarak Trkiyenin Beinci Byk li
Bakrky diye bir yaz dizisi hazrladm. Yayn ynetmeni Nezih Bey
bunu ok beendi ve duvar afileri hazrlatt, reklamn yapmak zere.
O srada Nezih Demirkent ayrld; yerine etin Eme geldi. O, r
portaj yaymlamad. Gidip kendisine hatrlattm; Yaymlayacaz. dedi.
Baka bir yaz dizisi verdi; bana. O diziyi de yaptm; yaymland. Bir sre

284

sonra yine sordum; baka bir dizi nerdi. Onu da yaptm; yaymland.
Fakat bizim Bakrky dizisi yaymlanmaynca, ayrldm gazeteden.

14zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

En bata Yaar Kemal gelir, rportajla balamtr. Halit apn, Fa
ruk ensoy, Fikret Otyam ok nemli rportajclardr. Gnmzde de
var; ama zaman gemesi gerekiyor. Saydm isimlerin zerinden 2530
yl geti; ben bunu syleyebiliyorum. Bugn de ok gen ve deerli r
portajclar var. Onlar zamana brakmak lazm.

15 Saydnz isimlerin edebiyat ynleri de var. Rportajn ede

biyatla ilgisini var m?
Bir edebiyat dal olarak saylabilir, tabii. iir de bir edebiyat tr
dr; ama iirdir. yk de bir edebiyat trdr; ama ykdr. Belki gaze
tecilik taraf ardr; edebiyatta da gryoruz; gazetecilikten gelen ok
gl imzalar var.

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Tabii fotoraf da, rportajn nemli ve tamamlayc bir unsurudur.
Ama rportajn, fotorafn nne gemesi gerekiyor bence O da, r
portaj yapann slubuna, yeteneine bal.

15. 14. Necati Gngr

1. Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin ne

denlerinden sz eder misiniz?
Gazete okumaya baladmda, gazetecilie balamtm, di
yebilirim! Ka yandaydm? Dokuz mu, on mu? Babam on be ku
ru verir, Dnya ya da Hrriyet alrdm; sonralar Akam da

285

okumaya baladm. ok sonra Cumhuriyet okuru oldum. Ylmaz

etinerin, Fikret Otyamn rportajlarna orada rastladm ilk kez.
zellikle Otyam ustann rportaj yazarlndan etkilendiimi sy
lemem gerek.
Kii birdenbire yazar, ya da gazeteci olur mu hi? Yazarlk da,
gazetecilik de bir tutku, bir sevda ii. Kkleri derinlere uzanr O
nedenle, okumaya balama tarihiyle balatyorum rportaj yazar
lm Bulunduum kentin Malatya yerel gazetelerinde rpor
taja benzer dizi yaz yaymladm ilkin. Ortaokul sralarnda oku
yorduk henz ve kendimizi yazardan sayyorduk! lk profesyonel
rportajmsa, genel yayn mdrln Demirta Ceyhunun yap
t Politika gazetesinde yaymland; yl 1976 olmal. Yine Malat
yann bir kasabasndaki Hasan elebi maden iileriyle ilgili.
Okuyanlarn ardklarn anmsyorum. iirsel ve destans bir
hava tayan bylesi bir rportaj benden beklemiyorlard sanki!
Bir air arkadam kesip gmlek cebine koymu, gazeteye geldi;
Bunu sen mi yazdn? diye sordu, hi unutmam. Sesinde, yznde
bir armlk ifadesi vard
Ben, kendimi yeterli gryordum bu ii yapmak iin; ama,
gazete ynetimi hazr deildi byle bir deerlendirmeye!

2. Yaptnz ii nasl deerlendiriyorsunuz? Rportaj m,

sylei mi? Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Sylei baka bir tr, rportaj baka Sylei, bir konuyu bi
riyle konuur gibi ilemektir. Nurullah Atan syleileri buna
rnektir... Sylei havasnda ya da biiminde bir rportaj da yaz
labilir. Ama rportaj syleiyle kartrmamak gerek. Rportajn
bir aya habere de dayanr. Syleinin haberle ilgisi olmas gere
kir mi? Sanmyorum.
Rportajla, bir olumsuzluu, birilerinin gzne sokmanz ge
rekebilir. Syleideyse, byle bir sert yaklam sz konusu deil
dir. Bazen karlkl sorucevap biiminde yaplan rportajlar da
olur, bilirsiniz. Yaplan iin tr rportajsa, buna sylei demek
doru mu, bilemiyorum

3. Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

286

Szn ettiiniz grev ve ilevi birbirinden nasl bir iz

giyle ayryorsunuz? Rportajn ilevi baka, rportajcnn grevi
baka bir ey mi, onu da bilemiyorum Yukarda da sylediim
gibi, rportajn bir aya habere basar Bu bir ilevdir. Birilerinin,
bir noktaya, bir olaya, bir duruma, bir olumsuzlua dikkati ekilir.
Bir yanyla eletirel yazdr rportaj. En azndan benim anlaym
bu. Eletirel zelliinden tr, karakterinde huunet barndra
bilir. Sizin, ses getirme amacnzla ilgilidir bu huunet; attnz
tan istediiniz kua demesi amacnzla orantldr
Rportajn bir yz hikyeye dnktr, hikyeden yararla
nr; ama hikye de deildir; bu nedenle rportajc kendini hikyeci
yerine koymamal Gnlk ya da genel bir sorunu gndeme ta
mak iin de rportaj yaplabilir; bu da bir ilevdir. Yani, hi gn
demde olmayan bir konuyu gndeme getirmek
Rportajn konusu olan bir olay, bir durum, bir kii, olumlu
zelliklere sahip olabilecei gibi, olumsuz zellikler de tayabilir.
Bir cinayetin nedeniyle ilgili rportaj yaplabilecei gibi; yalnzca
maduru ya da yalnzca faili de konu edinebilirsiniz. Ya da ayn
olayn kantlar konusunda rportaj yaplabilir. San savunann
abas da rportaj konusu olabilir; bu olayda kamu adna grev
yapan savcnn abas da yazlmaya deer grlebilir. Olay yarg
layan yarg kadar, yarglamann yapld salonun atmosferi de
rportaj konusu olabilir. nfaz memuru da, infaz kurumu da Her
ey ve herkes Rportajcnn amacna ynelik birtakm yantlara
karlk verebilirler.
Peki ya, ama nedir? Rportaj yazarnn amac, rportajn i
levini belirler. Bir rportaj yazar her zaman kendine u soruyu
sorar, yazmadan nce: Anlatmak istediim nedir? Ya da: Ne anla
tacam?

4. Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz lt

ler nelerdir? Bu konuda, altnz basnyayn organnn ynetici
ya da sahiplerinden neri aldnz m?
Kiiden ya kiilerden yola karak rportajn konusunu be
lirleyebilirsiniz. Bir tiyatro adamyla szgelimi, tiyatro konulu bir
rportaj yapabilirsiniz Bunun tersi de olabilir: Tiyatro konusun

287

da bir rportaj yapacaksanz, bu konuyu en iyi bilen kiiyi arar

bulursunuz.
yle soraym size: Bir hastalk ve onun tedavisi sz konu
suysa, bunu bir mhendisle mi konuursunuz, yoksa uzman bir
hekimle mi?
Ynetici kiiler ya da patron da bu kiilerin seimini belirle
yebilir. Bunda yadrganr bir ey yok. Ne denir? Paray veren d
d alarm Ancak, sokakta yrrken ayanza daha dorusu
gznze bir konu taklmsa, bunun yazlmaya deer bir ey
olup olmadna kendiniz karar verirsiniz.

5. yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl ha

zrlanyorsunuz?
Her rportaj bir snavdr. Snavn deerlendirme kurulunda
meslektalarnz da vardr, okurlar da Bu nedenle snavda ak
mamak iin dersini iyi alacaksn.
Ben nasl m hazrlanrm?
yi bir renci gibi dersimi ciddiye alarak
Bir kenti anlatacaksanz, o kentle ilgili birok bilgi kaynana
bavurabilirsiniz. Hibir kaynaa bavurmadan, tmyle kendi
gzlem ve izlenimlerinizi de yazabilirsiniz. Bir yerlerden gnein
bat ok gzelse, gider orada gnein batn izlersiniz. Bir kez
izlemekle yetinen olur, birka akam orada geiren de
Rportaj masa ba ii deil, biliyorsunuz. Yolculuu, glk
leri, serveni gze almanz gerekebilir. Kaf Dan amanz da ge
rekebilir. Rahat koltuklara gmlp bir filmi izlemeniz, bir kitab
okumanz, bir konser dinlemeniz de gerekebilir Ya da bir yemek
ustasyla rportaj yapacaksanz, yemeklerinden tattrr nce size
Yani tok karnna oturup rportajnz yaparsnz. Bu bile bir hazr
lktr. Uykunuzu alm olmak bile hazrla dahildir!
Rportajc, avc bir hayvan gibi keskin bakl, koku alma ye
tenei yksek, kula yz altm derece dnebilen biridir der
sek, abart sanmayn! Her rportajclkta biraz yrtclk vardr. Bir
kez, baka avclardan nce davranmanz gerektiini bilirsiniz!

288

Avnz konunuzu bakasnn penesinde kaleminde grmek

istemezsiniz! Byle bir donanm da, hazrla dahildir.

6. Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

inizi kotarmak iin ne kadar zaman gerekiyorsa Ama bu
kural her zaman geerli olmaz! Gazeteci ou kez zamanla yaran
adamdr. Bal bulunduunuz yayn organ periyodiktir; belli
gn ve saatte baskya girmek durumunda Rportaj smarlayan
yaz ileri grevlisiyse, yaratm srecini anlamakta glk eken
biri olabilir. Anlamazlar, nk birou sayfa sekreterliinden
yneticilie ykselmi kimselerdir. Bu nedenle, akam konuyu
verir, sabahleyin yazy ister; siz de bu zaman snr iinde dav
ranmak, retmek durumunda kalrsnz. Hem hzl davranacak,
hem de nitelikli i karacaksnz
Birok rportajc bu koullarda almtr. Ben de altm.
Deneyimleriniz arttka, zamanlama yeteneiniz de geliir. Ayn
anlama gelen tmceleri iitmezsiniz. Hedefe kestirmeden gitmeyi
renirsiniz. Konuya younlarsnz. Gne batmadan nce, iste
diiniz resim karelerini filminize aktarm olursunuz.
7. Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri metinde an
latmanz gerektiine nasl karar verirsiniz?
Metnin uzunluk ya da ksaln, yukarda altn izdiim soru
belirler: Ne anlatacam? sorusu tesi hikyedir ya da, soru
nun evresine sarlan lokum! Kolay yutulsun diye

8. Rportajlarnzda szl ifadeler dnda jest ve mimikleri

nasl yanstyorsunuz?
Dekor, jest, mimik, anlatmak istenen eyi besliyorsa, bir ile
vi varsa yazda yer alr. Anlatcnn ses tonu bile, yazda belirtilebi
lir, ama dediim gibi, ilevsellik kouluyla!
Ben zel bir kurgu yapmam bunun iin, o kendini yazdrr
Zaten kurgu yapacak zaman olmaz gnlk gazetenin i yarnda.

289

9. Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz

dna kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini
istediiniz snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Karnzdakiyle itenlikli bir diyalog kurmusanz onu, konu
nun iinde tutmakta glk ekmezsiniz. Yok, resmi bir diyalog
iindeyseniz, incelikli biimde, konuya dnmesini rica edersiniz.
Sizi kandrdn sanan, aptal yerine koyan szde kurnaz bi
riyse karnzdaki, ak ak, konunun snrlar iinde kalmasn
isteyebilirsiniz. Hatta sert biimde tartabilirsiniz de, karnzda
kiyle. Dedikleriniz, sorumun yant deil! dersiniz Szlerine
inanmadnz, yalan sylyorsun demeden, tavrnzla ima
edersiniz. Sana inanmyorum ama, dediklerini aynen yazacam
izlenimi de verebilirsiniz karnzdakine. Bu sizin oyunculuk yete
neinizle ilgili bir ey. Rportajclk biraz oyunculuk, biraz da dip
lomasi gerektiren bir itir dersek yanl m olur acaba?

10. Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz r

portaj teknikleri var m?
Rportaj yazs, fazla sayda teknik denemeleri kaldrr m
sizce? Teknik oyunlar, gazete okurunun dikkatini datr. Anlatt
nz ey gme gider. Ama, Nasl anlatacam? sorusuna karlk
aramak deil, Ne anlatacam? sorusuna karlk bulmaktr
Yanlyor muyum?

11. Rportaj sonrasnda, Keke unu da sorsaydm diye

dndnz oldu mu?
Ah, unu da sorsaydm! diye dvndm durumlar hi
olmad rportaj yazarlmda

12. Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu

mu? Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Bylesi durumlar, Babali denilen dnyada herkesin bana
birka kez gelmitir sanrm. Ben yle bir olay yaadm: Bir defa
snda, bal olduum gazetede, bir bahar yazs yazmam istedi
ler Yazy yazdm, editre teslim ettim.
Bu yazy fotoraf arkadaa iletmiler. Fotoraf arkada
da ok etkilenmi bu yazdan; yle dedi. Keke beenmeseymi

290

Baharn geldiini gsteren fotoraf ekmedi bir trl! O ok be

endiini syledii yazy cezalandrd bylece. stlendii grevi
savsaklaya savsaklaya, bahar geirdi. Yazy geri istediimdeyse,
kaybettiini syledi. Bir trl ortaya karmad. Sevdii kadn
kskanlktan ldren klar vardr ya, ylesine yok etti yazm
Buna kar ne tepki gsterdin, diyorsunuz, yle mi? Hi! K
rldm, iime attm. nk bunu yapan kii iyi arkadamd; oka
dayanmalarmz olmutu kendisiyle Dostluumuzu, o bir daha
asla yazamayacam, yazlamayacak yaznn stnde gryordum
nk Ne zaman iek am erguvanlar grsem, yitirilmi bahar
yazs der aklma!

13. zlediiniz, beendiiniz rportajclar var m?

Benim beendiim rportajclar artk basndan el etek ekti
ler. Ya da ektirildiler. Bir Tark Dursun K., bir Fikret Otyam, bir
Yaar Kemal imdilerde yalanp yorulmu olsalar da, rportaj
kitaplar, ktphanemdeki sekin yerlerini koruyacak. Mantar gibi
oalan iletiim okullar, neden bu adamlarn yazlarndan bir ders
kitab oluturmaz? Anlayana ak olsun! Bir etin Altan, rportajlar
yapmas ynnde tevik edilmiyorsa, kandrlmyorsa, aarm u
zamanki gazete yneticilerimizin akllarna! slubunda lezzet bul
duum yaz ustalarm, ne yazk ki, her biri bir sebeple kelerine
ekildi.

14. Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz?

Fotoraf, iddiann kantdr. Kant deeri tar. Bir ss esi
deil. Bir adamn alnndaki izgiler, bir kadnn bakndaki are
sizlik, bir aacn yaz cokusu, bir sakatn hayata tutunmuluu
Bunlar anlatan yazy btnler fotoraf, iddiay glendirir,
inandrcl artrr.
Ama, fotoraf, yaz sanatnn, szcklerle yaratlan byl
etkinin stnde bir deer midir? Bunu iddia edenlere katlmam!
Fotoraf, sonuta makinenin bir stnldr. Alet iler, el v
nr. Fotorafnn duyarl edebiyattan beslenmemise, ekin
kuyruunu gitsin Fotoraf sonuta teknik bir olaydr. Makinenin
zelliklerini, n kullanlmasn zek gerilii olmayan herkese
retebilirsiniz. Ama, szlkleri dolduran binlerce l szce can

291

vermeyi kime, nasl reteceksiniz? Bunun bir okulu var m? Bu

nedenle, yi fotoraf ekiyorum. diye bbrlenen kiilere iim
den glyorum yalnzca. Fotorafn byk ustas Ara Glerin,
Ben foto muhabiriyim! diyerek ii basite indirgemeye almas
da sanrm, birtakm gereksiz bbrlenmelerin anna ot tkamak
iin!

15. 15. Nee Dzel

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Ekonomi okudum. Gazetecilie 1979 ylnda, zmirde Yeni Asr
gazetesinde baladm. Rportaja ise ok sonra karar kldm. D haberler
servisinde, mtercim olarak altm. Sonra, bugnk Referans ve Dnya
gazetelerine muadil, gnlk bir gazete olan Rapor gazetesine baladm.
Bir yl sonra yaz ileri mdr oldum. stanbula geldim; Dnya gazete

292

sinin aratrma servisinin bana getim. Dnyadan sonra Milliyette

altm.
Benim iin gazetecilik muhabirliktir; oradan balamak gerekir.
Birka yl gazetecilie ara verdim... Ve Milliyet gazetesi ekonomi servi
sinde muhabir olarak yeniden baladm; ekonomi haberleri yaptm.
Hrriyete getim, bir ke verildi; ekonominin kulisini, perde ar
kasn ve i dnyas ilikilerini yazdm. Ekonomi syleileri yapmaya
baladm. Bugnkne benzer ilk syleiler orada balad.
O dnem, televizyonda youn bir alma iinde olduum iin, Hr
riyetten ayrldm. Bir gn Erturul zkk arad. Hrriyetin tam sayfa
Pazar Syleilerini ve ke yazmam istedi. Yazl basnda rportaja,
1995 ylnda Erturul zkkn teklifiyle baladm ve ok sevdim.
in uzmanyla konuup kiinin, konunun ya da olayn gereini
kavramak ve ortaya karmak houma gitti. kili konumalardan holan
dm iin, yapma uygundu. Ben haber yazmay da, habercilii de ok
sevdim. Ama ke yazmay hi sevmedim. Bir fikre dayanan, sadece
kendi fikrimi akladm ke yazlar, beni yalnzlatran bir ey oldu.
Rportaj beni dar kard; farkl kesimlerin insanlaryla grtrd.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Rportaj, yakn tarih yazlrken, bavurulan en nemli kaynaklar
dan biridir. Tarihe kayt dyorsunuz. kisi arasndaki fark, ben bilmi
yorum. Ben oturuyorum; bir insanla bir konuyu konuuyorum. nsann
kendisini deil, konuyu konuuyorum. Biraz da tartma havasnda ya
pyorum bunu. Yani Ne dnyorsunuz? sorusu deil; kendi dn
dm de aklayp, onun ne dndn tartyorum.
Fikrimle, duruumla, tarafllmla, demokrasiye taraf olmamla,
ben de rportajn iindeyim. Akla, effafla, hukuka, adalete taraf
olmamla, ben her zaman varm. Yani rportaj, iki kii tarafndan yapl
yor; orada iki kii grnr.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Gazetecinin grevi neyse, rportajcnn grevi de o. Gazetecinin
grevi bir gerei ortaya karmaktr. Dnyada byle... Ama Trkiyede,
zellikle gerein iki yz vardr... Bir sylenen yz vardr; bir de sy
lenmeyen, gizlenen yz vardr... Rportajcnn grevi, gerein grn
meyen, sylenmeyen yzn ortaya karmaktr; kamu grevi denil
mesinin de nedeni budur bir para.

293

Bir kamu hizmeti olduunu dnyorum; devlet hizmeti deil.

Kamunun karlarn gzeten, haber almahaber verme zgrln
gzeten, iletiim zgrln, effafl, hesap vermeyi hesap sormay,
her eyi

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Hi neri olmaz. Ben rportajm tamamlarm; pazar gn de say
fam yapmaya giderim. Ne atlacak? Hangi balk konulacak? Hangi spot
yazlacak? Bunlar sayfa sekreteriyle birlikte ben yapyorum.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Pazar gn sayfay teslim ederim. Pazartesi gn balar: Ben bu
hafta ne yapacam; hangi konuyu ileyeceim, hangi konuyu alaca
m? sorusu. Televizyonu, dergileri gazeteleri takip ederim; gndemde
ne var bakarm.
Bazen de patlam olayn peinden gitmezsiniz; patlayacan d
ndnz konuyu siz gndeme getirirsiniz. nceden hissedersiniz,
iaretlerini alrsnz, siz patlatabilirsiniz; gndem yaratrsnz.
Ya da gndemi olumu bir konuyu, iin uzmanyla boylu boyunca
konuursunuz. Faydalanabileceiniz her alandan faydalanrsnz.
Kii konu haline gelebilir; yapt usulszlkle, adaletsizlikle, yol
suzlukla Gn gelir, mafyayla ilikide yakalanm bir yargla da rpor
taj yapabilirsiniz. Adalette yozlama, adaleti suistimal konusu haline
gelmitir. O kii zerinden konuyu tartmaktr bu. Konuyla balantl
kiiyi seiyorum. Bir ikence konusunu ileyeceksem, ikence grm
birini seebiliyorum ya da ikence yapan birini... Hayatnn baka kesiti
beni ilgilendirmiyor.

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

Rportaja televizyonda baladm iin olsa gerek, canl yayn gibi
gider. Sadece ksaltlm halidir; canl yaynn. Soru kartrsnz. Ama
asla bir yer deiiklii, soru ekleme, kurgu yapmam. Yazarken, edit
ederken mdahale etmem. Mesela birinci sorudan bir ey kmazsa,
atarm. Konu beinci sorudan balyorsa, bee kadar hepsini atarm.
Beinci soruyu on, onuncu soruyu be yapmam. Kurgu yapmam.

294

7 Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
lm yeni laf. ok gzel formle etmi, cevabn ok gzel vermi
olabilir. Atarken asla kendi zekam kollamam. ok zeki bir soru sormu
olabilirim; ama o syleiye ve okura hizmet etmiyorsa, yarar yoksa sa
dece kendimi tatmin iin o soruyu orada brakmam. Ben, cevaba gre
temizleme, ksaltma yapyorum. yi cevap, yeni bir laf, gereklik varsa, o
cevab tutarm.
1995 ylndan bu yana, gazete iin dzenli olarak sylei yapyo
rum ve 500 geti. Rahatsz olduklarm saysam, bir elin parmaklarn
gemez. Gerekten obsesif bir ekilde edit ederim. Kendim zerim ka
setlerimi. Nidalarna, tepkilerine kadar, noktas virglyle zerim.
Kendim dinlerim; ikinci, nc kez dinlerim kaseti. Rportajda da,
anlamadysam defalarca sorarm, Tam olarak ne demek istiyorsunuz?
diye.
Her eyinden ben sorumluyum; deifre, yazma, sayfa hazrlama
nsanlar genelde beni arar; teekkr ederler.
8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi
mikleri nasl yanstyorsunuz?
Hi onlar vermiyorum. Karmdaki eer szn ses ykselmesi ya
da entonasyonla anlatyorsa, ben onunla yetinmem; ayn soruyu tekrar
tekrar farkl biimlerde sorarm. Kii konuurken, rportajc olarak k
saltyorsunuz; Ben bunu nasl yaymlarm? diye dnyorsunuz. O
ksaltmay kafamda yapamyorsam, o konuurken tekrar stne gider;
farkl biimde sorarm soruyu. Bayltr o insan, ama ne dediini anlarm.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Onun iin bir hazrlk yaparm zaten. Hi hazrlk yapmadan, sy
lei yapacak kadar zeki biri deilim... Birinci adm bu. Yoksa savrulur
gidersiniz. Elinizde bir plan, program yoksa, konumann seyrine kap
lrsnz. Onun iin elinizde bir plan, bir ereve olmal: u, u sorular
mutlaka sorulmal. demelisiniz. O srada bir sr yeni ey kar. Ko
numac sizi aar. Ama elinizde o ereve olduu iin, konumann d
na fazla tartmazsnz.
10 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?

295

Rportaj yapacam kiiyle nceden oturup, konuyla ilgili sohbet

etmem; karmdakini de konuturtmam. Baka konular konuabilirim.
Her ey kaytl olmal benim rportajmda; kayda gemediim bir ko
numay kabul etmem. Sohbet srasnda sylemi olur; bir daha syle
mez.
Off the record dediklerinde, Bana anlatmayn. derim, genellikle
kabul etmem. Yazdklarmla yazmadklarm arasnda, geni bir a fark
olsun istemiyorum. Bildiklerimi yazmak istiyorum. Televizyondaki canl
yaynda off the record var m? Televizyondaki canl yayn gibi yazmak
istiyorum.
Aklnda hep u olmal: Btn bu sylediklerini ben anlayabilir
miyim? Bakalarna anlatabilir miyim? Gazetecilik aktarmadr. Sanat
deildir. Sanat deilsin; bir yerden aldn, dier tarafa aktaryorsun.
Ben ses tonundan, bakndan, duruundan anlyorum syledikle
rini; ama anlatabilir miyim? ok rahat Anlamadm. diyeceksin. Hibir
ey anlamadm, bu gzel cmlelerden; bana bir daha anlatr msnz?
Anlatamayacan hibir eyi kabullenme.

11 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Keke sorsaydm! ok az oluyor. Teybi dinlerken bazen ok si
nirleniyorum: Ah, atlamm. diyorum. Ama tecrbeyle o kadar azal
yor ki Rportaj, ok byk konsantrasyon, ok byk dikkat gerektiri
yor.

12 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Bir kere oldu... Televizyonda da ayn tepkiyi gsterdim; gazetede
de ayns oldu. Rportaj yaymlayp yaymlamama hakk, genel yayn
ynetmenine, o televizyonu ya da gazeteyi ynetene aittir. Ama rporta
jn iine girerse, orada istifa edersiniz. znim olmadan, yaptm iin ii
ne giremez; eksiltme ve artrma yapamaz.
Bir kere Hrriyette rportajm yaymlanmad. Benim hi rporta
jma girilmedi. Girilse istifa ederim; almam. Kabul etmem yle bir
eyi; tartrm onu. Zaten yapmazlar.
Ama hibir ey kontrolnzde deildir. Bilinli ekilde yaplmsa,
u nedenle kestim. denirse, bu kabul edilemez. Bir politika olarak ya
plrsa, kabul edilemez.

296

13 Televizyonda rportaj yapmak ile gazetede yapmak arasnda ne

gibi farklar var?
Aradaki fark rportajdan deil, yazl basn ve grsel basn arasn
daki farklardan kaynaklanyor. Televizyonda ne yaparsanz yapn, daha
byk bir kitleye ularsnz; daha arpcdr o anda. Yazl basnda, tele
vizyon kadar byk bir kitleye ulaamazsnz; o kadar arpc olmayabi
lir, ama iz brakr.
Yazl basndaki kalcdr ve lafn arpcl zaman iinde byr.
Televizyondaki arpclk ise, ancak o anlktr ve uar gider. ki ayr
medyumu kullanmann sonucu bu... Oysa ii ayn ekilde yaparsnz.
Lafn arpcl zaman iinde byyebilir.

14 Rportajn yarm brakanlar oldu mu?

Evet, brakmak isteyen oldu. Ama brakmak isteyen olursa, hi ik
naya almam. Hazrlanr kalkarm. Kendisi beni ikna edecek : Tamam,
brakmayalm. diyecek.

15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Okuyorum ounu. Derya Sazak okuyorum, Baliek Pamiri ta
kip ederim. Ahmet Tulgar, Sefa Kaplan, Leyla Umar, Nilgn Cerraholu,
Leyla Tavanolu Nerdeyse yaplan tm rportajlar takip ederim.

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se
iminde de etkili misiniz?
Ben ilk rportajlarmda, sadece grtm kiinin byk foto
rafn kullanyordum. Zaman iinde kendi fotorafm da, kullanlmak
zorunda kald. nk insanlar, sizi konuurken grmek istiyorlar.
Nasl televizyonda canl yaynn gerekliine, bant yayndan daha
ok ikna oluyorlarsa, ayn ey gazete iin de geerli. Sizi grmedikleri
zaman, bunun telefonla ya da yazl yapldn dnyorlar ve sou
yorlar o iten.
Okurun basksyla fotoraf girdi rportajlarma. Balarda hi kul
lanmadm. Doru bulmuyordum; rportaj yaptm kiinin fotoraf
yeterliydi. Fotoraf okura, Ben bu insanla bizzat konutum; tarttm.
mesajn veriyor.

297

15. 16. Nilgn Cerraholu
1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie, yurtdnda, d muhabir olarak baladm. Ondan n
ce de, Le Monde gazetesiyle Avrupa Birliinin ortaklaa dzenledikleri,
gen gazetecilere ynelik, merkezi Pariste olan bir programda, bir yl
gazetecilik staj yaptm. Amac Avrupay tantmakt. Avrupal gazeteciler
de vard programda; ama Avrupa dndan gelen gazeteciler arlktayd.
Yntem uydu: Pariste Franszca, ngilizce ve Almanca dillerinde
bir dergi yaymlanyordu. Bizi 15 gn bir Avrupa lkesine gnderiyorlar,
orada rportaj yapmamz istiyorlard; bu rportajlar da dergide yaym
lanyordu. Dar anlamda sylei de ya da geni anlamda rportaj da
olabiliyordu bunlar. Habercilikle deil de, dorudan rportajla baladm.
O bakmdan haberi dnmedim bile.

298

1995 ylnda Sabah gazetesinin Roma muhabiriyken, 5 Nisan kri

zinden dolay Roma brosu kapatld. Benimle Trkiyede de almak
istediklerini syleyince, ben de dndm.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz rportaj m, sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Sylei, hayata en yakn gazetecilik trdr. Rportaja gre daha
basit, daha tempolu, daha dolaysz. nsan n planda. Okurlarn en ok
ilgilendikleri ey de bu, aslnda. Birebir insan ve hayat. Bir interaktif
ortamn, siyasi konjonktrn, zamann atmosferidir. Sylei bir renktir;
gerilimdir, srprizdir, risktir. Sylei, veren iin olduu kadar, yapan iin
de risktir. Beklenmedik durum ya da cevaplarla karlaabilirsiniz. En
byk risk: Sylei yaptnz insandan istediklerinizi alamamak ve
zerken bile skldnz bir kasetle eve dnmektir.
Rportaj ise bir olay, durum, lke ya da gene insann yk
sdr. Ancak sylei gibi interaktif olmas gerekmez. Rportaj yapan
gazeteci, syleiye gre daha n planda olur. Olay, durum, lke, ya
da insan karsnda gazetecinin dnceleri, deerlendirmeleri, izle
nimleri arlk kazanr.

3 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Konular, aktaliteye gre belirliyorum ve syleilerle yalnz kar
mdaki insan zmeyi, zmlemeyi deil, bilgi vermeyi de hedefliyo
rum. Aktaliteden, yalnz olay ann deil; olay ncesi ya da sonrasn da
kastediyorum. Olay sonras, eskilerin deyimiyle fikri takip demektir.
Aktalitenin nnde gitmek de, baz konular herkesten nce yakalamak
ve irdelemektir.

4 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Syleiye gitmeden nce, o kii hakknda, mmkn olduunca ok
bilgi toplarm. Ulaabilirsem tandklarna sorarm. Bir televizyon prog
ramna karsa, batan sona oturur izlerim; ya da varsa arive girer,
dosyasn kartrrm.
nternet artk bu adan ok byk kolaylk salyor. Ondan sonra
s, kar karya kaldnz anda, aranzda geen elektrie kalyor. Bu
pozitif ya da negatif elektrik olabilir. Her ikisi de, sonu asndan iyidir.

299

5 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

O en zor konu. Benim deneyimime gre, ne kadar iyi hazrlanrsa
nz, zaman o kadar iyi kullanyorsunuz. Arada doru orant var. O r
portajdan ya da syleiden ne istediinizi, neden o insan setiinizi,
hangi sorunun cevabn aradnz biliyorsanz, zaman o kadar iyi kul
lanrsnz.
Eer bunlar kafanzda olumamsa, ormanda kaybolmak ok ko
lay olabiliyor. Bir rportajcnn karlaabilecei en byk tehlikelerden,
hatta kabuslardan biri diyebiliriz.

6 Rportaj metnini kurgularken neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Neyi atp atmayacanz da, aradklarnzla ilgili. Ayklarken, ara
dm temel noktay hedefleyen soru ve cevaplara arlk veriyorum. Bir
de sylei, yaptnz insanla da ilgili bir ey. Laf ok uzatyorlar, lafn
etrafnda dolanyorlar; aslnda ne sorduunuzu ok iyi biliyorlar; ama
eviriyorlar. Onlar atyorum.

7 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Eer rportajn kritik bir noktasndaysa ve rportajn anlamna
bir eyler katacaksa, parantez aarak, gld, kan att gibi eylere
yer ayorum.

8 Grtnz kiilerin sizin kontrolnz dna kmamas iin

ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz snrlar iinde tut
may nasl baaryorsunuz?
Bence, iyi sylei yapan bir gazetecinin sahip olduu en nemli
zelliklerden birisi, dalmay nlemek ve istedii izgiye tekrar getir
mektir. Eer soru sorduysam ve cevabn alamamsam, tekrar tekrar
konuya dnyorum. Ya tekrar tekrar soruyorum ya da Ben bunu sor
mutum; ama henz cevabn alamadm. diyorum. Her zaman deil;
ama kurduunuz kimyaya, o anki elektrie de bal.

9 Kimlerle rportaj yapmak sizin iin daha kolay ve keyifli?

Politikaclara ulamak daha kolay tabii; ama konumak zordur.
Sanatlara ulamak daha zor; fakat konumak daha kolaydr bence.
nk politikaclar politik nedenlerden tr laf dolandryor, demagoji
yapabiliyorlar; azlarnda laf olsa bile vermek istemiyorlar. O anlamda
uratryorlar insan.

300

Bunun tesinde, kiilik ok nemli Oluan kimya da ok nemli.

Bu, her zaman nceden kestirilebilir bir ey deil. O, gnlk ruh haline
de bal olabiliyor. ok iyi iletiim kurabileceinizi dndnz bir
insanla, o gn kuramayabiliyorsunuz.

10 Rportaj yapmak istemediiniz ya da istediiniz kesimler?

Faistlerle rportaj yapmam. Mesela Alpaslan Trkele hi yap
madm. Nazm Hikmet okuyor; merkeze geldi. diye bir rportaj yap
madm. Eer elimde ise baz yapmak istemeyeceim insanlar vardr;
ama onun tesinde haber olan, kamuyu ilgilendirdiini dndm
herkesle yaparm.
Fakat spanya Babakan Zapatero Jose Luis Rodriguez ile rpor
taj yapmay ok isterim. Bugn Avrupadaki en ilgin siyasi liderlerden
bir tanesi. Sosyal demokrasi anlamnda en ierikli liderlerden, syleye
cek laf olan biri. ok arzu ederim; ama ulamak ok zor.

11 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Bazen ok can alc sorular sona saklarm. Girite, birdenbire or
taya atmam; nk buz kesebiliyorlar. Daha batan kapanyor; kepenk
leri indiriyorlar, hi iine giremiyorsunuz. Kademeli sohbet aarm.

12 Siz sansre urar msnz, oto sansr m yaparsnz?

Ben sansre uramadm; ama bunun bir bedeli oldu ite. Bu tr
bir gazeteciye dnmemek iin iimden atldm. Kariyerimde ar bir
darbe yedim; bir nceki altm gazeteden.
te yandan, keke Oto sansr yapmyorum. diyebilseydim. Tu
haf bir ekilde, ya aldka bunun farkna varyorum. Geriye dnp bak
tmda, genken, farkna bile varmadan oto sansr yapm olduumu
anlyorum.
Aslnda kovulmam, bunda etkili oldu. Kovulmadan nce, daha az
oto sansr yapan bir gazeteciydim. Tabii ki, altm kurumun kriterle
rini dnyorum. Ama ok kesin ve net unu syleyeyim, dnmedi
im bir eyi asla yazmam. Dncelerimin tersine bir eyi savunmam.
Oto sansr yle yapyorum: altm kurumun duruuna ters
olduunu dndm baz konulara hi girmiyorum. Sizin sorduunuz
soruyu ben etin Altana sormutum. O bir ustadr tabii. Kendinizi hi
sansrle artladnz m? diye sormutum. O da Gayet tabii; sansr bir

301

kere halktan gelir. Halk altrlm kahramanm demeye. demiti. Ta

mamyla katlyorum ve yalandka bunu daha iyi anlyorum.

13 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz nasl davranrdnz? Ya da sor
maya ekindiiniz sorular oluyor mu?
Keke sorsaydm. dediim, iimde ukde kalan sorular oluyor.
Maalesef sormaya ekindiklerim ya da soramadklarm da oluyor. Hi
olmad. demek isterdim dorusu. Ama ukde kalanlar, daha ok oluyor.

14 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Bir kere oldu; sanyorum son dnemde. Kim olduunu hatrlam
yorum. Ama zaten hi anlaamadm, iletiim kuramadm bir genel
yayn mdryd. Arkasndan da, zaten kovuldum Milliyetten. O rpor
taj yznden deil; aramzda iletiim kopukluu olduundan kovuldum.

15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Nee Dzeli okurum, mesela; o da konunun peinden gidiyor. Be
endiim bir rportajc! Dierlerini seici olarak okuduumu syleyebi
lirim. Yani kimi semilerse ona gre, ilgimi ekiyorsa okurum.

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
ok nemli aslnda; zellikle Trkiyede. Ben maalesef, bunu yete
rince deerlendiren gazetecilerden deilim. Ama hata olduunu, kendi
adma kabul ediyorum. Fotoraf ok nemli.

17 Biz sizinle rportaj m yaptk sylei mi?

Benim grme gre sylei. Sylei, byle birebir gazetecilik t
rdr; interaktiftir. Rportaj ok daha geni bir trdr. Bir kiiyle snrl
deil. Rportaj deyince, aklma farkl insanlarla da konumak, aratr
mak geliyor. Bu bir lke olabilir, bir cinayet olabilir, bir siyasi olay olabi
lir.

302

15. 17. Nuriye Akman

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie, gazetecilik okulunu bitirdikten 10 yl sonra balaya
bildim. O zamana kadar, Yaarbankta halkla ilikiler uzman olarak a
ltm. 1982de Milliyetin ariv servisine girdim. Daha sonra reklam ve
muhasebe blmlerinde altm.
Sonrasnda Ankaraya geldim. Haber merkezinde sekreter olarak
altm. Mezuniyetimden 10 yl sonra, muhabirlik yapma frsatn yaka
layabildim. yl Meclis ve Parlamento muhabirlii yaptm. O dnemde
Emin laan, Hrriyette hazrlad rportaj sayfasn brakmt. Er
turul zkk, sayfay nce birka arkadaa yaptrd; ama sonra ben ha
zrlamaya baladm.
Anlattm dnem 1987 idi. 1989dan itibaren de, rportaj yapma
ya ve sayfa hazrlamaya baladm. ocukluumdan beri, soru sorarak i
yapmak istiyordum; soru sorarak i yapmak Ya hukuk alannda ala
cak avukat olacaktm ya psikiyatr ya da gazeteci olacaktm. Bunlarn
iinde gazetecilik, her zaman basknd.
Hibir zaman da, yaz ilerinde almak, muhabirlik yapmak, s
cak haber takip etmek ilgimi ekmedi. Her zaman, butik ii diye nite
lendirdiim rportaj yapmay istedim. Yllardr da yapyorum; 23 sene
oldu.
Milliyete ilk, ariv servisinden girsem de, zamanm boa geir
medim; ok ey rendim. Edebiyata merakm vard; ilkokuldan beri bir
eyler yazp izdim. Hikayeler, roman taslaklar, iirler vs. Dolaysyla bu
10 yl bouna geirmedim. Her zaman yaz ve izgiyle, soru sormakla
meguldm zaten.

2 Neden sadece rportaj ilginizi ekiyor?

nk soru sormann byk bir lks, byk bir iktidar gc oldu
una inanyorum. Byk bir haz, size verilen bir ayrcalk; insanlara soru
yneltebilmek. nk hibir ey grnd gibi deil. Bunu kk ya
tan beri biliyorum.

3 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Bunlar ok soruluyor. Bence hi nemli deil, nasl adlandrld.
Eskiden rportaj deniliyordu, imdi sylei deniliyor. Arada fark
varsa da, ben bunlarn zerinde durmuyorum. Yani yle yanltc bir

303

ey var: Rportaj daha ok bilgi edinmek iin; sylei de sohbet etmek

iin.
Benim deiik bir slubum var. Btn trleri kartran bir ey
yapyorum. Kendi grlerimi dile getiriyorum; onlar karmdakinin
grleriyle arptryorum. Amacm bir konuda bilgi almak deil; onu
btnlemesine sorgulamak. Bir romancnn, roman taslan hazrlar
ken, kahraman hakknda neleri bilmesi gerekiyorsa, onun gibi bir sor
gulama tarz.

4 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Gerei ortaya karmaktr. nsanlara demek istiyorum ki: Gere
in arkasnda var olan ok ynl katmanlar grn. Durduun basama
a gre deiir; grdn manzara. O nedenle her yerden dal yapp,
deiik basamaklardan bakmaya alyorum.
nsann birden ok apkas vardr. Btn o apkalar grmek isti
yorum; onun altnda ne olduunu: insan, baba, retmen, politikac
nsann, onu anlatabilen bir sr kimlii, bir sr kodlar var. Haberlere
bunlar yansmaz; yansyamaz. Haberciler, konfeksiyonculardr; rpor
tajclar, butikilerdir; kiiye zel allr.

5 Sizce rportajn temeli nedir? Kiilerin hayatlarn ya da hayatla

rndan kesitleri herhangi bir olaya dayandrarak aktarmak amac tar
m?
Bazen bir insan ne karan olaydr. Bazen bir kesit, bazen birden
ok kesit. Bunun tek bir forml yok. Olaya, insana gre, lkenin iinde
olduu duruma gre... Rportaj sunarken, insann her eyine bakyo
rum. Sunarken, insanlarn neye ihtiyac varsa, en fazla onu veriyorum.

6 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz? Kii ya da konunun gndemde olmas ok
nemli mi?
lla deil ama, birincisi gndemde olmas tabii ki. Herkesin konu
tuu bir insann bilinmeyen yzn karmak, tabii ki rportajcnn en
nemli ii. Bazen de gndemde grnmeyen nemli insanlar olur.
Kii ve konu seiminde genelde serbest oldum. Yzde 90 serbest
Bana gvenirler, ne yapacam bilirim. Bazen de nerilir; ama bu emir
eklinde olmad.

304

7 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Kiiyi semeden evvel, gndelik yaama biimiyle hazrlk yaplr.
Gazetelerin satr aralarn dzgn okuyarak, notlar alarak, gazetenin
dnda kendini besleyerek hazrlanmal.
Bence temel eserlerin okunmas gerekiyor. Bilgilerin gncellenmi
olmas gerekiyor. Siyasi tarih, edebiyat, bak asn zenginletirir. Kar
dakine mekanik olarak bakmazsn. yi bir edebiyat okuru ya da iyi bir
sanat tketicisi isen, farkl renkleri grebilirsin. Rportajcnn, kltrel
olarak kendini ok iyi beslemesi gerekir.
Rportaj yapacanz kiiyi setikten sonra da, onun hakknda ya
zlp izilen ve sylenen her eyi renmeli. Hakknda bilgi sahibi olan
insanlar bulup konuturmal ve nasl bir format iinde onu ele alacana
karar vermeli.
lk zamanlar daha ok hazrlanyordum; paranoyak bir biimde
hem de. Aznda altn di var m? Ayakkab numaras ka? Her eyi
renmeye alyordum. nk zaman gelir, hi nemsiz bir konuyla,
ilgisiz bir bilgiyle yakalayabilirsin o insan. Bu bir empati ii; bu bir ti
yatro, bir rol yapma, bir psikolog olma ii. Birok boyutu var.
Onun iin, elinde ne kadar ok ara olursa, o kadar iyi zersin
karndaki insan. nsan psikolojisinin temel verilerini, dinamiklerini
bilmek gerekir. Ne olursa, ne olur?, Ne zaman konuursam, daha iyi
olur?, Hangi mekanda konuursam, daha iyi verim elde ederim? Olaya
gre, srekli, ok kapsaml ve kompleks bir itir.

8 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

Zaman tabii ok nemlidir. O yzden, ok iyi hazrlanmak gerekli.
En iyi ihtimalle size iki saat verilir. Bu srede iinizi bitirmeniz lazm.
ou zaman da, bitmez bu srede.
Ben, tekrar tekrar sorarm telefonla. Bazen tekrar gittiim olur.
Bazen zaman yetmez; gazeteye yetitirmeniz gerekir. Onun iin, ne ka
dar zamannz olduunu nceden sorarsnz; ona gre hzl hzl gidersi
niz.

9 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge
rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?

305

Sorularn yerlerini deitiririm. Zaten ben nceden iyi kurgulad

m iin, genelde sadk kalyorum. Ona ne syletebilirim? En tipik ne
syleyebilir? En arpc ne yapabilirim? ounlukla bildiim cevaplar
alrm; bilmezlikten gelerek, beni yanltmaya kalktnda bunu kullana
bilmek iin.

10 Rportaj srasndaki szl ifadeler dnda elkol hareketleri ve

mimikleri yaznzda nasl yanstyorsunuz?
Okurun gznde canlandrmaya yardmc unsurdur, parantez
iinde vermek. Tabii bunlar da mesaj ieriyor. O anda yzn oynatma
s, mimik yapmas, kiiliiyle ilgili nemli ipular veriyor; bunlar ok
nemli.

11 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Bazen aka sylyorum. Bazen konumay hi kesemeyecek du
rumda oluyorsun. Kesersen, psikolojisinin ktye gideceini dn
yorsun. Bazen de kesersen, yola geleceini dnyorsun. Bazen tatllk
la, bazen direkt bir sylemle, onu konuya davet edersin. plerin daima
senin elinde olmas gerekir. Ama bunu ona hissettirmeden yapman la
zm.

12 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Onlar bana zg. Bir ressam kendi tekniini anlatsa bile, onun gi
bi resim yaplmas mmkn m? Picassonun sergisine gittin mi, grdn
m? Nasl yaptn anlatsalar, yapabilir misin?
nsan kendi kendini kefeder; kimseyi kefedemez. Ben nasl
yapmalym? Herkesin yapt gibi mi yapmalym? Biz ne bilelim, ru
hunun neye ihtiyac olduunu!
Ben daha felsefi taklrm. Nee Dzel daha temel problemleri ko
nuur. Onun iin, insan deildir sorun olan. Ben, arkasndaki insan ara
rm; nereden olumu o fikirler. Aye Arman, daha sabun kp dene
bilecek iler yapar. Hepsinin farkl mterisi var.

13 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

306

Herkesin, tm dnyann benim iin altn dnrm.

renmek isteyen, benden de ok ey renebilir. Byle bir rekabet gzy
le bakamam! O bir ey yapmtr; bana bir ey retir.

14 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Her zaman olur. Bazen dner sorarm; bazen de sormam

15 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Oldu tabii Sansr oldu. Kim olduunu syleyemem. Tepki gs
terdim; ama bunlar aklamayaym. Herkes gcne gre tepki gsterir.
Bunu, kiiliiniz belirler. unu da anlamak lazm: Ben drt gazetede a
ltm; bunlar babamn mal deil! Her gazetenin ve her dnemin farkl
duyarllklar var. 28 ubat srecinin farkl duyarlklar vard. Belki, ba
na yaplan sansr gelmeseydi, baka eyler bama gelecekti. Yani m
cadele edilecek eyler var, edilemeyecek eyler var

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Ben, Zamana getikten sonra kendi fotorafm kullanmyorum
Gereksiz buluyorum. Konutuum insann fotorafn kullanyorum;
ama bunun iin fazla kurgulama yapmyorum. Ama Aye Arman iyi ya
pyor; takdir ediyorum. Sonuta vitrin; ama bu nemli.

307

15. 18. Oktay Verel

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie 1946 ylnda baladm. Bir gn Kemal Slker ile kar
latm. Seni arayacaktm ben de, Son Telgraf gazetesinde bir atlm ya
pyoruz. dedi. Son Telgraf gazetesinin sahibi: Yaklacak Kitap gibi ro
manlar da yazan CHP milletvekili.
Gittim; Ne yaparsn? diye sordular. Dolar, bir eyler yazarm.
dedim.. Ne yazarsn? dediler.
lk aklma gelen ehirden Notlar bal oldu. ehirden Notlar.
stanbulu dolap, mahalli rengini anlatmaya almak. Kahveleri, so
kaklar, orospular, rencileri, siyasetileri, mahalleleri, krk dkk
evleri anlatmak, konuturmak. Bu, bir eit rportaj m? diye sordular.
Hayr, rportaj ayr bir olaydr. Tr kendisini yaratacak. dedim.
O zaman rahmetli Murat Sertolu bana, Ahmet Rasim okumam
syledi. Ahmet Rasimin yaymlanm nesi varsa okudum. Mthiti Ah
met Rasim; ona erimem mmkn deildi ki.
Ve ben, stanbulu ve insanlarn anlatmaya baladm. Vapurdaki,
tramvaydaki, sokaktaki Yere tkrenler, sokakta kavga edenler, ha
mallar... Bunlarla ii ie girdim; insan tanmaya baladm. Evinizde, ma
hallenizde oturarak insan tanmanz mmkn deil. Anlamaya baladm
ki, insan tanmak byle olur.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Hamal, okumuu okumam, hepsiyle ehirden Notlar tuttum
giderek rportaj tarz olmaya balad. Bu tarza girdiimde, her gn nl
yazarlarla konuup, bir dizi hazrlamam istediler.
Hikmet Feridunun, o zamanki air ve yazarlarla yapm olduu
Diyorlar ki diye bir dizi rportaj vard. Benim de Bugn de Diyorlar
ki balyla, o dnemin nllerinin hepsiyle rportaj yapmam istedi
ler. Bir taraftan ehirden Notlar devam ediyor; bir taraftan da Bugn
de Diyorlar ki...
Ancak insanlar tandka, baka bir yola gitmek gerektiine inan
yordum. nk o dnemlerde, elimize geen yabanc dergi veya gazete
lerdeki rportajlar pek kavrayamyorduk. Ancak yabanc dergilerin bir
blmnde, sadece rportaj dedikleri, ki o rportaj m deil mi hala tar
tlr; sorucevap bir tr vard.

308

Bugn ne Douda ne de Batda, rportaj ve syleinin kesin tari

fini yaptklarna inanmyorum. Biz artk, rportaja sylei, syleiye
rportaj demeye baladk. Gazetelerde konumalarn banda ne yaz
yorsa yle alglyoruz; sylei demilerse sylei, rportaj ise rportaj.
Eer sorucevapsa rportaj diyemem; o bir syleidir.
Ancak syleide karmzdaki insann psikolojik durumunu, beden
dilini, ifadelerini de grmek mecburiyetindeyiz. Ama sorucevap tarzn
da, biz bunu yazamayz. nk sorunuzu sordunuz, yantn aynen ald
nz. Yzn hafife ekitti. dediniz mi, tr deiir.
Gerek rportaj, iinde gerek edebiyat, gerek syleiyi kapsar.
nk rportajn iinde, sylei var, mahalli renk var. Onu ve o dili anla
tyorsunuz. Siz herhangi bir syleide, bir kyl vatandala konutuu
nuzda, diyalektii aynen veremezsiniz. Bir Karedenizliye Ha celdun
da. dedirtemezsiniz.
Ayrca rportajda, karnzdaki insann psikolojisini de bilmek ve
renmek mecburiyetindesiniz. Bu soru karsnda, kalarn hafife
att. demek, rportajda sizin yetkinizde; ama sorucevapta yetkinizde
deil. Tam sylei ise, radyoda, televizyonda, gazetede, dergide, bilgi
birikiminizi, dnya grnz, edebiyatnz, sanat kltrnz, duy
gu ve dncelerinizle, ruh halinizle, bilginiz ve slubunuzla derlemi
olduunuz eydir.
Bu anlamdaki syleinin en youn olduu dnemler, zannediyo
rum ki Falih Rfk Beyin yaptklardr. Bedii Faik de bu tarz yazard.
Duygu ve dnceleri ifade etme, rportaj deil; tam syleidir. Uzun
yllar hafta sonlar yazd yazlarla Burhan Felek ile gazeteciliin stad
Ahmet Rasim Bey sylei ustalardr.

3 Eski ile imdiki arasnda ne gibi farklar var?

imdi a deiiyor, anlay deiiyor, gazeteci kabuk deitiriyor.
Biz eskiden, gazetecilii ierik olarak kabul ederdik. imdi grsel bir
malzeme halinde gryoruz. O zaman, meseleye bak anz deiiyor.
Dnk gazetecilikle, bugnk gazetecilik, dnk rportaj anlayyla,
bugnk rportaj anlaymz arasnda byk fark var.
Ben size daha arpc rnek vereyim.
Ben bunlar yazmaya baladm zamanlarda, bir gazete ilan gr
dm. Gazetede kk bir ilanla bir bekar hanm, ev iisi erkek aryor.
Gazetecilikte alkanlktr, baz eyleri keseriz. Kestim ben de; dosyamn
iine koydum. Birka gn getikten sonra dedim ki:

309

Acaba ben, her meslekte bir hafta, on gn kimliimi gizleyerek a

lsam, o meslein i yzn rensem, sonra onu yazsam... Kiilerin hak
ve zgrlklerini veya meslekleriyle ilgili hibir eye dokunmadan, yani
onlar rencide etmeden, acaba bunu yapabilir miyim?
neriyi gtrdmde dediler ki: En g ey bu. Gc baarmak
en gzel eydir gazetecilikte, yazarlkta. Haberi yakalarsn; haber olmu
tur; gider alrsn, oturur yazarsn.
Bir rportajc iin de, bir yere gidersiniz, onu grr, gelir yazars
nz. Her meslee gireceksiniz O meslei de en az on gn yapacaksnz...
Olur, olmaz dediler, ben kafama koydum.
Yl 1951, her meslee girdim ve i yzn rendim. Meyhanede
altm mesela. O sralar Amerikan Donanmas gelmiti. Bir barda
Amerikallar nasl kazklyorlar? Ben de beraber kazkladm; ama
mecburdum. Arabaclk yaptm; piyano aldm; ark syledim. Bunu
devam ettirirken, elime o hanmn ilan geldi; gideyim dedim.
Sultanahmet, Cankurtaranda bir adres. katl, bir ahap Osmanl
evi. ekme zilini ektim; kimse amad. Tam dndm, gidiyorum; bina
nn yukarya alan camlar var, cam ald birden. Yukardan bir ses
Kim o?. Dndm; bir baktm: sarn ho, gzel bir kadn. Sen mi al
dn? diye sordu. Ben aldm., dedim. ard, kapy at.
O dneme gre Marilyn Monroe gibi kadn 26 yanda, kimsesi
yok ve ev iisi aryor. Bana: Temizlik yapacaksn, bulak ykayacaksn.
Sabah 10da gidiyorum, akam 4te geliyorum. dedi. Bir hafta boyunca o
gidiyor; fotoraf geliyor, ieride resimleri ekiyor.
Nihayet bir gn saat 2de geldi, ikili. Yukar 2. kata ktk. Sen bi
raz otur; ben yukar kp stm deitireceim. ay koy, seninle biraz
konumak istiyorum. dedi.
Bu rportajdan ayr; rportaj yapann bandan geen bir olay bu.
Ama ben tedirgin oldum. Gen bir adam, gzel bir kadn... Ben oraya niin
geldim? te bu etik meselesi. Buraya niye geldin sen? Kafam sorguluyor.
Aa indim; ayn altn yaktm, ama kafam kurcalyor: Buraya niye gel
din sen? Rportaj yapmaya Peki, bu kadn ne yapacak?
Yukar ktm. Kadn biraz dekolte, indi aaya. Gel yanma otur.
dedi. Sen iyi aile terbiyesi grm bir kimseye benziyorsun. dedi. Ben
syleyemedim kim olduumu; syleyemem nk... Gel, seninle ura
dan bir iki kadeh ielim. dedi. Konyak itik. Gel, yukar kyorum.
dedi.

310

Yukarda yatak odalar var. Ben, ayn altn kapataym. dedim.

ayn altn kapattm. Kapy da arkadan kapattm ve katm.
Rportaj yazdm; ka gn sonra. im iimi yiyor. O zaman bir etik
anlay vard. Sizin karnzdaki insan aldatmaya hakknz yok. Koltu
umun altna aldm btn dizileri. Ad yok; sokan da ad yok; yaanan
var sadece Evi temizlemeyi, toz almay, gmleri parlatmay anlattm.
Evi ve kadn da anlattm; ama bir yaz kadn anlatamaz. ok gzel bir
kadnd.
Portre girdi, iin iine. Rportaj dediiniz zaman, her ey var: Ro
man var, yk var, aksiyon var. Peki, syleide ne var?
Eve gittim; kapy aldm, yine almad. Ben ok sevindim; gazete
yi tomar yapp brakacaktm, kap ald. Gel lan buraya. dedi. Nereye
gittin sen? Konualm. Yukar odaya ktk. Hi unutmam, saat sabah
10.00...
Gazeteleri koydum, Bu ne? dedi. Hi sesimi kartmadm; ald
bakt. Okumaya balad. Renkten renge girdi. Fakat kendisiyle ilgili olan
blmde, gzleri doldu; balad alamaya, etkilendi. Ne gzel... dedi.
Niye sylemedin, sen? Bunu bana yaptrr mydnz? diye sordum.
Hayr, yaptrmazdm. dedi. Adm iyi ki koymamsn. dedi. Adn
kullanmamtm.
Ahbap olduk biz kadnla; sadece ahbap. Arada bir gazeteye gelir;
bir yemee gideriz, Caalolunda
Ama bu rportaj bitti. Hemen akabinde, Satlk Kadnlar Cehen
nemini yazdm. Satlk Kadnlar Cehenneminde, Trkiyedeki nl ge
nelevlerin ve randevuevlerinin i yzlerini yazdm; kadnlar anlattm.
Kadnlarn 16 yanda nasl iletildiklerini, 16 yanda nasl karldkla
rn, onlarn ne hissettiklerini, onlarn dostlarn... Girdiiniz o evlerdeki,
kuru fasulye kokusuyla ac soan kokusu arasnda, akn nasl yapld
n anlattm...

4 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Halkn en kolay, en rahat okuyaca, ama ayn zamanda da, belli
etmeden didaktik olan vermektir. Bunlar en kolay rportajla yapars
nz. Bak arkada, ben sana unu anlatacam. dersen, onu okumaz.
Ama sizin yazdnz rportajn iinde, bir tarih varsa onu okur.
Bir doa paras da rportajdr. Diyelim ki Himalayalara gittik.
Tek bir insan grmedik; ama Himalayalar grdk. Himalayalar bize
soluunu vermeye balad. Yksekliini, tarihini vermeye balad. Hibir
vatandala orada konumasanz dahi, Himalayalar kendisini size anlat

311

maya balar. Demek ki: Bir doa paras, tek bana lde kalm bir
aa rportajdr. Tek bana yerde rpnan bir balk, denizin kenar bir
rportajdr.
Sait Faikin yklerinin ounda rportaj havas yakalarsnz; o
canllk o gzellik vardr. Dlger Balnn lm yaad eydir. yk
mdr, bana gre, harika bir rportajdr. Son Kular harika bir rpor
tajdr. Orada insanlar da var; balklar da. Kular da var; doa da.

5 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdi? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahiple
rinden neri alyor muydunuz? Sizin dneminizin bu konudaki disiplini
nasld?
altm dnemde, gazete sahipleri gazetenin ynetimine, yaz
sna, izgisine direkt mdahale etmezlerdi. nk onlar da yazard; ga
zetecilikten gelmi kiilerdi. Bilirlerdi ki, byle bir ey sylendii zaman,
siz bir yere mahkum olacaksnz. Onun istediini yapmaya mecbur kala
caksnz.
zgrlnz yok olacak. zgrlnz olmad zaman, yazaca
nz yaznn da zgrl yok. zgr olmayan bir yaz, zgr olmayan
bir tarzda, zgr olmayan bir okuyucuya gidecek. Onun iin benim al
tm dnemde, hibir gazete sahibi, hatta yneticisi bana, unu yap;
bunu yap. demedi.
Ben nerdim: Bunu yaparsam hounuza gider mi? Bu tutar m?
Okunur mu? diye. Hibir ekilde tiraj kaygm olmad. Ben 52 yl basnda
altm; bana, Ne istersen onu yap. dediler. Bu bakmdan mutluyum.
Kimse bana mdahale etmedi; ok zgr ve rahat yazdm.
Baz yerlerde, Bana i aarsn. dedikleri zaman: Eer gazete
cinin bana i almyorsa, o gazeteci deil. dedim. oktan rahmetli
olan btn patron arkadalara, minnet borluyum.

6 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Ben vatandalar arasnda ok dolatm; vapur, tren, tramvay, oto
bs Yani btn tatlarla gezdim. Pazar gezmeyi ok severim. Bir gn
Mahmutpaadan iniyorum. Birisi baryor: kizlere takke, ikizlere tak
ke. Yl 195152... Allah Allah, Trkiyede bu kadar ok ikiz mi var da,
ikizlere takke satyorlar? Bir baktm, adam orada, sutyen ve kadn i
giysilerini askya asm baryor. Hemen yanna gittim, Nedir bu? de
dim. te sutyen. dedi:, kiz. Uyandm. O gn gazeteye dnp kizlere
takke yazsn yazdm. lk defa bunu ben yazdm.

312

Ben hep: Halk neyi sever? Halka nasl bilgi iletebilirim, bilmedii
hayat nasl verebilirim? Halk zlem duyduu bir ortama nasl gtrebi
lirim?, diye dndm. Bilmediim bir konu varsa, mutlaka o konuyla
ilgili en az 45 kitap okumuumdur.
Derler ki: Gazetecilik yalana sarl bir dnyadr. Hayr, bana gre
yle deil. Geree sarl bir dnyadr; ama eer o gerei vermek isti
yorsanz... Hazrlanmadan, bilgi edinmeden, hatta bazen uzmanna da
nmadan, hibir rportaj yaptm hatrlamyorum. Mutlaka danm
mdr.

7 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

Ben Oktay Verel olarak, elime herhangi bir yazl soru metni alp
gitmedim. Bu bir aratrma deildi; ama kafamda 30 soru varsa, bunun
10unu sorsam yeterli. 10 soruyu ayklarm kafamda. Karnzdakine, ne
kadar zaman olduunu sorarsnz. Zamannz bir ya da iki saattir. Bu
arada da onun vermi olduu cevaplardan, aklnza yeni bir soru gelebi
lir. Oysa metinle geldiiniz zaman, metnin dna kamazsnz; onlar
sormaya mecbursunuz.
Ancak yanl anlalmasn; byle gidenleri katiyen knamam. Bun
lar, rportaj sistemleri olarak kabul edilir.

8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Gerek rportajc, ayn zamanda bir ykc ve gzlemci olmal.
Ancak o zaman elkol hareketlerinden, cevap verirken alm olduu mi
miklerden, soruyu sevip sevmediini ya da strap duyup duymadn
anlayabilirsiniz. Yoksa kelimelerle ifade edilmesi gtr. Yani size, Bu
beni ok zd. diyebilir; ama eer yznn ifadesi o anlamda deilse, o
zaman kukuyla bakar; demeye balarsnz. O havay alacaksnz.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
ok samimi sylyorum, ben bunu hi dnmedim. Ben oraya,
zgr bir yazar ve izer olarak gittimse, karmdaki insan da zgrdr.
Benim sorduum soruya cevap vermeyebilir veya ok baka bir ey an
latabilir. Demek ki, onun birikiminde onun hayatnda nemli olan odur.
O zaman ona sayg duymaya mecburum; demek ki onun anlatmas gere
kiyor. Anlatsn onu yazarm. Benim sorup da yant almadm eye, Ya
nt almadm. demem. Vermiyorsa cevab, vermiyordur.

313

10 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Beni kim okuyacak? Bunu mutlaka kafamda sorguluyorum. Ga
zetemin okuyucusu kim? altm gazetelere girdiim andan itibaren
ilk sorduum ey: Benim hedef kitlem kim? Beni anlayacak m, benim
seyecek mi, zmseyecek mi, sevecek mi? Sevmesi lazm...
Ben, btn rportajlarda her trl teknii kullandm. Yani, roman
tekniini kullandm. yk tekniini kullandm. Yer yer iir tekniini kul
landm; diyaloglar bakmndan tiyatro tekniini kullandm. Senaryo tek
niini de kullandm. Bunu, rportajn izgisi neyse ona gre yaptm.

11 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
30 soru vardr, kafamda. Ama konuma srasnda, belki 30unun
ancak 10u nemli olabilir. O anda br 30unun yerini kapsayacak olan,
karmdaki insanla yaadmz ortamn sorulardr; onu yazmay tercih
ederim.

12 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaynlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Hayr, olmad.

13 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Ben hepsini takip ederim. Biz 72 milyon airiz bir kere. nsan ak
olunca, bir de anasn kaybedince air olur. Vatan, millet, hkmet iin
yazarz. Ama bizim iki zelliimiz: Okuma ve yazma zrlsyz. Yani
okuryazarz; ama ne okuyoruz, ne de yazyoruz.

14 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Grsel malzemeye kar bizim vatandamzn ilgisi var; grd
zaman Doru bu. diyor. Benim anlattm tarzdaki fotoraflarn, oku
yucu zerinde mthi etkisi var. Eer inandrc olmak istiyorsanz, gr
sel malzemeyi kullanmaya mecbursunuz. Kullanmadnz zaman, adam
inanmyor: Bu yalan. diyor.
Televizyon ve radyoda program yapyorsunuz: Radyoda anlat
yorsunuz; ama televizyonda grnt de veriyorsunuz. Eer akl pek
basmyorsa, radyodan sizin anlattklarnz geip gidiyor. Ama televiz
yonda grdn kafasna nakediyor. Televizyonda grd grnty
le rportajda grd fotoraf ayn ey.

314

315

15. 19. Orhan Erin

1 Gazetecilie nasl baladnz?
zel bir gazetecilik okulunu bitirdikten sonra, Son Posta gazete
sinde meslee baladm. O dnemde gazetecilie polisadliye muhabirli
iyle balanrd. Ben de polisadliye muhabirliiyle baladm; gelenek
yleydi. Bu alanda baarl olursan, dier alanlarda daha da baarl
olunur. diye dnlrd.

2 Neden byle dnlrd?

O dnemde Trkiye, iine kapal bir lkeydi. Dnya ile temas s
nrlyd. Birlemi Milletlerin ve Avrupa Konseyinin kurucu yesi ol
mu; NATO yesi bir lkeydi. Ama hem nfus, hem nfusun kltr,
hem de ekonomik adan, iine kapal bir lkeydi.
Bankaclk denildiinde: Vadesiz mevduat yzde 3 faiz, vadeli
mevduat yzde 9 faiz olarak anlalrd. Tek zorluk dviz darlyd,
kotalar uygulanyordu. O nedenle de ekonomi haberi dediimiz haber
ler: Kahveciler Derneinin getirdii ay bardaklarnn ve tabann da
tlmasyd. ofrler Derneinin otomobil lastikleri datmyd.
Pek ok ey dardan geliyordu. Toplu ine bile yaplamayacak bir
durumdayd. Mesela benim nfus czdanmda: ivi verildi. diye damga
var.
Dn limanmza gelen talyan bandral bilmem ne ilebi ile 200
ton ivi geldi. haberi manetten ift stuna verilirdi. Hem Demokrat
Partinin son dnemleri olduu iin, politik haberler biraz skntlyd. Bu
yzden polisadliye haberleri de n plana kmt.

3 Rportaja ynelmenizin nedenlerinden sz eder misiniz?

Gazeteciler Cemiyetinin yelik formu, kurulduu zamanlardan kal
ma; deitirmedik. Orada yle bir soru var: Gazetecilie balad tarih
ve gazete? Onun altndaki soru: lk imzal yazsnn kt tarih ve gaze
te? O dnemde, gazete yneticileri aabeylerimiz, ustalarmz gazeteci
olaca n grdkleri zamanda, imza koydururlard yazlara.
Kendi cemiyet formuma baktm, 14 ubat 1957de gazetecilie
balamm. Ama Ekim aynda imzam km. Benim, gazeteci olabilece
im konusundaki kan, 9 aylk bir srete olumu. Bugn gazetecilie
balayp, yarn imzann kmas henz yoktu.
yle bir olay yaamtm: Mart veya nisan ayyd. Aksarayda An
na dareci adnda bir gen kz ak cinayetinde ldrlm. Gece nbeti

316

bendim; habere gittim; rportaj gibi yazdm. Birinci sayfa sekreteri ve

yaz ileri mdr Turgut Yeiltepe yazy okudu. Gzel olmu; ama sen
daha byle yazamazsn, otur haber gibi yaz. dedi. O olay hi unutmuyo
rum. O dnemin gazetecilik meslek ii eitimi asndan da, bana nemli
geliyor.
Muhabirden istenen sadece kuru bir haberdi. ine kendi duygula
rn, dncelerini katman mmkn deildi. Bir basn toplantsnda ya
da mitingde, sadece olanlar, dinlediklerinizi, grdklerinizi yazabilirdi
niz.
imdi kullandmz izlenimler yerine hava yazmak tabiri kul
lanlrd. Haber yaplr; bir de o toplantnn havas yani konuan ne
giymi, nasl davranm, tepki gsterirken ne yapm ya da mitinge ka
kii katlm, konuanlarn durumu nedir? gibi, grler yazlrd. Onu
yazmak, bir muhabir iin ok nemliydi. nk haberde koyamad
sbjektif deerlendirmeleri orada yapabilirdi.
Rportaj, bu iki ayr zellii birletiren bir yapyd. Yani rportaj
da, en azndan soru sorarken kendi dncelerinizi de yanstma olana
vard. Rportaj, gen gazeteciler iin bulunmaz bir nimetti. nk kendi
znel deerlendirmesini de ekleyebilirdi. O nedenle rportaj, gerekten
cazip bir aland.

4 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Sylei ile rportaj aslnda ok farkl iki kavram. Sylei, karsn
dakinin dncelerini yanstmay amalayan veya baz meslektalarm
zn uygulad biimde, ifadesini almaya alan bir gazetecilik uygu
lamas. Ama rportaj, gazeteciliin btn alanlarn, hatta bir lde
edebiyat da kapsayan bir alandr.

5 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Rportajda, syleinin tersine, rportaj yaplan kiinin evresi de
gndeme gelebilir. Rportaj bir lde, uzunluunu da dikkate alrsak,
yk yazmak gibi bir giriimi de kapsayabilir. Haber dili kurudur; kuru
olmaldr ve herkesin anlayaca bir ortalama dil kullanlmaldr. Rpor
tajda ssl cmleler kurmak, iin edebiyatna kamak olana da var. O
nedenle rportajcl, hem gazeteciliin iinde hem dnda saymak
mmkn bence.

6 Sizce rportajn temeli nedir? Kiilerin hayatlarn ya da hayatla

rndan kesitleri herhangi bir olaya dayandrarak aktarmak amac tar m?

317

Zaman zaman yola k noktas budur. Ama konuma yle yerlere

gider ki, sizin kafanzdaki plan ok yetersiz kalabilir. ok baka alanlara
kayabilir. Kiilik haklarna saldrmadan, zel yaam bile sz konusu edi
lebilir. Bu yzden bir kural koymak zor; ama yola kma noktas, mutla
ka yle bir eydir.
Gncel konular, olaylar ya da sorunlar belirlemede etkili olur.
Mesela zaman zaman Trkiyede kira kanunu gndeme gelir. yle ol
sun, byle olsun. denir; ya da Anayasa Mahkemesi bir maddeyi iptal
eder.
Byle bir dnemde, ivi yazs uzmanlarndan Muazzez Hilmiye
Hanmefendiye gittim. Trkiyede, Arkeoloji Mzesinde pek ok tablet
var. Muazzez Hanmn olaanca hogrsyle bir rportaj yaptm.
Babilliler 3140 Yl nce Kira Kanununu Yapp Sorunu zm
lerdi, diye bir rportaj kt ortaya. u da kt ki, bugn yllk kirann
hesaplanmasnda maliyetin 10a blm kural, orada da 10 yl zerin
den.
Rportajn, gnceli gemiten gnmze getirmek gibi bir amac
da var.

7 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Bizim dnemimizde gazetelerde, bir yaz ileri mdr vard. Yan
l hatrlamyorsam: Milliyette Abdi peki, Cumhuriyette Cevat Fehmi
Bakut dnda genel yayn ynetmeni yoktu. Yaz ileri mdr, istihba
rat efi, bir de aabeyler dediimiz, yaz ileri mdr yardmcs, bug
nn editr, sayfa sekreterleri vard. Bazen yaz ileri mdr, istihba
rat efi ister ya da bir olay izlerken sizin aklnza gelir, istihbarat efine
rportaj yapmak istediinizi sylerdiniz. Onaylarsa yapardnz.

8 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Rportajda bir kii, bir rgt sz konusuysa, gazetecinin nceden
ders almas zorunludur. ncelikle soru soracanz kimseyi ok iyi
tanmalsnz. Pek ok kaynaktan ya da tandklarndan, onunla ilgili bil
giler almalsnz.
nk kiiyi konuturmak iin, zaman zaman bu gereklidir. nk
yle insanlar vardr ki, azndan kerpetenle sz alnabilir. Onun azn
dan kerpetenle sz almay amak iin, belki zaman zaman kzdracak

318

szler de edebilirsiniz. Tepkisinin ne olacan, dersinize almsanz

bilirsiniz. Yoksa bu giriimler, orada rportajn sonu olabilir.
Sanyorum ki konunun nemine gre, yani magazin konusuyla bir
hukuk ya da politikekonomik konuda rportaja gitmek arasnda bir
hayli fark var. Ama ne olursa olsun, mutlaka dersine alarak gitmek
lazm.

9 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

zellikle televizyonlar kurulduktan sonra izliyoruz ki, soru soran
gazeteci ya da sunucu en az karsndaki kadar konuuyor. Bence bu,
kurallara pek uymayan bir yaklam.
nemli olan soruyu en ksa biimiyle dile getirmek; artacak zama
n karnzdakinin kullanmasna olanak salamak. Bazen iki cmlelik
mdahaleler yapmak mmkn. Zaten sayfada rportajn duruu asn
dan da baktnzda, silme tula gibi bir blm, okuyucuya rportaj
yarda braktran nedenlerden oluyor.
Bu yzden zaman zaman bir soru sorup, onaylyormu gibi yakla
p, bir baka tarafn ama giriimi sz konusu olabilir. Tabi zamann
ounu kullanmas gereken, rportaj veren kiidir.

10 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Gazetelerde pek ok konuya yer vermek gerekiyor; bu nedenle de
size ayrlan yer snrl. O dnemlerde gazeteler alt sayfayd, Son Posta
sekiz sayfa kard. Klie ile sayfann yapldn dnrsek, size ayrlan
yer, iki aralkl yaz ile A4 dosya kadna 2,5 sayfayd. En az iki fotoraf
kullanlrd. imdiki teknolojide yaplan, fotoraflar birbirinin iinde
yaymlama olana da yoktu.
Rportaj ve haber yazma birbirinden farkldr. Haber yazmada ters
piramit uygulanr; en baa fla cmleyi alrsnz; ondan sonra ayrntlara
girersiniz. Mmkn olduunca tekrardan kanarak, konuyu aada daha
yaygn biimde ele alabilirsiniz. Ama rportaj bence bunun tersidir. Fla
cmleyi en sona saklamalsnz ki, rportaj okutabilesiniz.
Romanda da yledir. Bir yere getirilir, birbirine dmlenir olay
lar; ama sonunda zlr. Bu erevede rportaj: Bir lde, edebiyat
kurallarnn da geerli olduu bir gazetecilik diye yorumlanabilir.

11 Rportajnzda szl ifadeler dnda, elkol hareketleri ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?

319

Sylenenle, sylenenin getii ortam, kiinin o gr aklarken

gsterdii tepki, bazen bir olay anlatrken duyduu mutluluk, kelimele
rin vurgulamasyla yanstlr. Kzgnlkla anmsanan bir an ya da olay,
blmler arasna rahatsz etmeyecek biimde serpitirilebilir.

12 Grtnz kiilerin sizin kontrolnz dna kmamas iin

ne gibi bir tutumunuz var, karnzdakini istediiniz snrlar iinde tut
may nasl baarabiliyorsunuz?
Bence iin en zor blm budur. nk yle kiiler vardr ki, siz
ne sorarsanz sorun, kendi kafasndakini anlatmaya batan niyetlidir. O
konuyu, kendisini savunma ya da rakip grdklerini, kzdklarn sula
ma amacyla kullanabilir. Bu yzden, ki iki daha drt eder. gibi bir ey
sylemek zor Ama orada alkanlkla, deneyimle, sorularnzla ya da
Siz yle diyorsunuz ama gibi cmlelerle sze girerek engelleyebilir
siniz.
Ancak bu, her zaman baarya ulaan bir yntem deildir. nsan
dan insana deien bir eydir. Bazen rportajdan hibir ey kmayabi
lir; onu da gze alacaksnz. Zaten gazeteciliin bir blm de byle ge
er.
Baarsz olsa da, daha sonraki bir olayda, bu rendiklerinizi de
erlendirerek doru bir yargya varabilirsiniz. Yani hibir zaman, gaze
tecinin abas boa gitmez. O gn iin boa gittii varsaylabilir; ama o
bile, ileride sizi ynlendirebilecek birikim oluturabilir.

13 Temel teknikler dnda kullandnz kendinize zg rportaj

teknikleri var m?
yle bir teknik var demek biraz zor. Ama her gazeteci gibi, be
nim de kendime gre, o an kurtarabilecek ya da srdrebilecek baz
giriimlerim olmutur.
Bunlarn bilinli yaplp yaplmad konusunda da, dorusu bir
ey syleyemem. O, spontane bir eydir. Gn kurtarmak, o rportaj
kurtarmak, eli bo dnmemek adna bir eyler yaplr. Ama her olay,
kendi iinde snrl; bunu bir kural haline dntrmek bence biraz zor.

14 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu,

byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Byle bir olay yaamadm. Yaayabilirdim de. Ama ben, belki ans
l nesillerden birinin iindeyim. nk benim muhabirlik yaptm d
nemlerde, muhabirler az ok hangi haberin veya rportajn gazeteye

320

gireceini ya da girmeyeceini bilirlerdi. Girmesi halinde, hangi sayfada,

ne kadar uzunlukta olacan da tahmin edebilirlerdi.
O zaman gazetelerin yayn ilkeleri ve yayn politikalar, aa yu
kar belliydi. Tabii sorumluluk asndan, u anki medyaya bakarsak,
gazeteci kardelerim daha zor durumda.
Rportajmzn yaymlanmamas durumunda, kendi iimizde bir
tepki tardk. nk aabeylerimize, ustalarmza kar daha hogrl
olurduk. Onlarn o rportaj koymamasnn altnda, bir takm ilikilerin
olmadn zaten bilirdik.
Her gazeteci, kendi rnnn ok nemli olduunu dnr. Kendi
kendimize hayflanr, iimizden: Gitti arive manet oldu, bizim yaz.
diye geirirdik. nk arkasndan bir baka konuyu yakalamak ya da
grev verilmi ise yapmak, bizim grevimiz diye dnrdk.

15 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Geriye dnk bakarsak, ncelikle Fikret Otyam sylemeliyim.
nk Fikret Otyam, bir ortaokul rencisiyken, benim kafama gazeteci
lii sokan kiidir.
O dnemde Gztepede oturuyorduk; her mahallede ancak bir ec
zane bulunuyordu. Fikret Otyamn babas Vasf Bey de, Feneryolunda
Vasf Otyam Eczanesinin sahibiydi. Biz de, acil hallerde Feneryoluna,
Vasf Beyin eczanesine giderdik.
Bir gn Fikret Otyam ve babas bizim oturduumuz evin sahibine
gelmi; ama ben grmedim. Sanrm o dnemde, hem akademi rencisi,
hem de Dnya Gazetesinde gazetecilik yapyor.
Evde konuulurken gazeteci diye ok itibar edilerek sz geti.
Benim de, Ya ben de mi gazeteci olsam? diye aklmn bir kenarna d
t. Fikret Otyama, beni gazetecilie ynlendiren kii olarak da borlu
olduumu dnyorum. Onunla Cumhuriyette alma mutluluunu
buldum.
Yine Cumhuriyetten bakarsak: Yaar Kemalin rportajlarn sy
lemek mmkn. Rahmetli Halit apn, aa yukar yatam; sanrm
benden bir ya da iki yl daha kdemli olabilir. Onun rportaj yazarlna
hayranlk duyanlardan biri de benim. Tabii daha ok isim var...

16 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Siz, fotorafn ekildii evreyi de konuyu da daha yakndan, hatta
yaayarak bildiiniz iin, fotoraf seiminde daha etkili olmanz gerekir.

321

nk resim alt, rportaj metninde olmayan ama o fotoraf ne

deniyle yazlmas gereken cmlelerden oluabilir. Bu nedenle, Fotoraf
seimi, rportaj yapan tarafndan yaplmaldr. diye dnyorum.
O dnemde rportaja, fotoraf gazeteciliinin duayenlerinden Se
lahattin Giz gibi ustalarla gitme imkan da bulduk. Fotoraf arkadalar,
kontak kopyalarn yaparlard. Onlarn arasndan, kendi foto muhabiri
gzyle deerlendirmelerini yaparlard.
Ben de konuya, yaknl asndan bakardm. Ve bylece fotorafla
rn hepsi yaz ileri masasna gideceine, ya da drt fotoraf seilir; iki
tane kullanacaksa, sayfay yapana da yzde elli seme hakk braklrd.
Ama onlar da genelde: Hangilerini kullanalm? diye sorarlard.
unu da vurgulamak gerekiyor: Yine benim gazetecilie balad
m dnemlerde, fotoraf filmleri datma tabiydi. Gazetelerin ka ma
kara alaca belliydi. Bu nedenle foto muhabirleri de cimrice fotoraf
ekerlerdi. Dijital makinelerle yapld gibi, yzlerce fotoraf ekip,
arasndan biriniikisini seme lks, o dnemde zaten yoktu. Foto mu
habirleri de ona gre seerlerdi. Eer 6 fotoraf ekilmise bu gerekten,
olaand bir uygulamayd.

15. 20. Pnar Tren
1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie 1974 ylnda, Milliyet gazetesinde baladm. Muha
birdim; haber yazyordum, olaylara gidiyordum. 197475 yllarndaki
renci olaylar, toplumsal olaylar, sendikal olaylar, polisadliye Adan
Zye btn olaylar izleyen bir gazeteci olarak baladm. Her sahaya ko

322

tum; olaylarn iindeydim. Bundan ok mutlu oldum; ok byk keyif

aldm.
Yllar iinde rportaj bana daha cazip geldi. Rportaj yaptka, iz
lenim yazdka, daha farkl bir yere tandm. Rportaj tekniini bana
retenlerin banda: Orhan Duru, smail Sivri ve Halit apn geldi. Bu
ustalarn yardmyla ve ynlendirmesiyle hzla yol aldm grdm.
Televizyonda yllar sonra, 25 yl sonra, Ufuk Gldemir benim
programm tantrken Pnar Tren: Rportaj Ustas diye yer veriyor
du. Bu da bana byk keyif verdi; demek ki yllar iinde insan bir iin
ustas da oluyormu...
Suavi Kaptan vardr eski gazetecilerden: Anadolu Ajans Blge
Mdryd. Suavi Kaptan, ben baka bir gazeteye getiimde bana bir
iek gndermi; zerine de Bab linin en retken gazetecisine baa
rlar. diye yazm. Bab lideki 30 yllk meslek hayatmda, retkenlik
benim iin ok nemliydi.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
ok byk fark var. Maalesef, zellikle meslek okullarnda yani
iletiim fakltelerinde ve de meslein mutfanda, gen gazetecilere bu
iki farkl yazma teknii aynym gibi retiliyor. Bu son derece yanl,
hatal bir yol.
Yllar sonra ben stanbul niversitesi letiim Fakltesinde R
portaj Teknii dersine gittiimde, ncelikle rencilere syleiyle r
portaj arasndaki fark retmekle ie baladm; hi ylmadan, usanma
dan
Sylei, sorucevap eklinde yaplr ve bunlar olduu gibi kayda
geersiniz. Aldnz notlardan veya teyp kaytlar zmlerinden gaze
teye yanstrsnz. Asla arptamazsnz. Rportajda da arptlmaz; k
saltma ve anlam ykleme deitirme ilemine giremezsiniz. Kelimeler
neyse olduu gibi aynen yanstlr. Kelimelerin stnde oynama ansnz
yok; yle bir lksnz yok. Olduu gibi soruyu sorarsnz; aldnz ce
vab yanstrsnz. Yani sorucevap eklinde yaplr. Giri, gelime, sonu
blm diye kalplam teknik olmasa da olur. Bir giri yaparsnz, soru
cevapla tamamlarsnz. Sonucun olmas da art deildir.
znellik katlmaz syleiye. Bu ok nemli bir detay. znellik sy
lei tekniinde yoktur. Ak soru sorulur; ak yant alnr; olduu gibi
verilir. Anlalr dilde soru sorulur, anlalr dilde yant alnmaya al

323

lr. Eer o yant anlalr deilse deitirme imkan olmad iin, tekrar
tekrar baka ekilde sorularla anlalr yant alnr.
Gazetecinin iyi aratrma yapmas, bilgili olarak olaya veya kiiye
gitmesi ve yine sorularla olay amas, bulutuu noktalardr syleiyle
rportajn. Rportajn ayrld nokta znellik. znellik rportaj teknii
nin anasdr. Rportajda, giri, gelime, sonu blmnz olacak. Bence
en nemli noktalardan bir tanesi de giriin ok vurucu olmasdr. Giri,
vurucu, yani srkleyici olmaldr.
Ayrca sylei mutlaka kiiyle olur. Olayn iindeki insanlara soru
soracaksnz. Ama rportaj, bir aacn da rportaj olur; bir hayvann da
bir manzarann da rportaj olur. nsann rportaj olur. Bir yangnn,
deniz kazasnda bir geminin rportaj olur. Yani mutlaka biriyle konu
manz gerekmez. Duygularnz, izlenimlerinizi, gzlemlerinizi aktarmak
gerekir rportaja. Rportajn o znellii ite burada balyor, burada
bitiyor benim iin.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Sylei, yazm teknii asndan daha kolay bir tekniktir. Syleiyi
herkes yapar. yi hazrlanm gazeteciyseniz, bilgiliyseniz, aratrmanz
tam ise ve olaya baknz doruysa, kiiyi de doru setiyseniz, hedefe
ulamanz kolaydr. Kvrak zekanzla o olayn zn alrsnz, soru ce
vapla tamamlarsnz. Yani teybi zersiniz veya aldnz notlar aynen
aktarrsnz biter.
Rportaj ise kiiyi marka yapar. Bab lide marka olmu herkes
iyi rportaj yazardr. Marka olmak ne demek? Sizin adnzn ncelikle
anlmasdr, Halit apnn rportaj denir, Milliyetteki Halit apnn
rportaj denmez. Hangi kurum bal altnda alrsa alsn, Halit
apn, Halit apndr.
Mete Akyolun rportajlar beynimize kaznmtr. Yaar Kemal,
Fikret Otyam ayn. Bunlar rportajn ustalardr. Marka olmak iin de,
ite dediim bu znellii katacaksnz; kvrak zekanz katacaksnz.
Rportaj yazar bir roman yazar deildir. Bir defa belli bir format
ta yazmak zorundasnz. Bir sayfa, iki sayfa, yeriniz ne kadarsa gazetede
o kadarn yazacaksnz. Aslnda bence roman yazmaktan daha zor; iyi,
baarl bir rportaj yazmak. nk yeriniz kt, kelimeleriniz sayl. Bun
lar en iyi uygulayacak akla ve yetenee sahip olmalsnz.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?

324

Ben, biraz zgr alan insan oldum. Bir defa ok disiplinli al

tm mesleimde. Sabah erkenden ie gitmiimdir. O gnn gazetelerini,
10 gazete mi 15 gazete mi, ince ince okumuumdur ve satr aralarnda
ok olay ve kii cmbzlammdr. Gnlk istihbarat toplantsna girdi
imizde mutlaka benim nmde 810 maddelik neri listesi olurdu.
rnek olarak, Acaristan olaynda gndeme kan, manetleri ss
leyen iki kii Orman Bakan Osman Pepe ile smet Acar Ben mutlaka, o
ikisinden birine ulardm. Dalar aar ulardm. Bir gazeteci ulamak
zorunda. Bu durumda yneticinin beni ynlendirmesine gerek yok.
zgr almay seven gazeteci iin, ynlendirilmek son derece
zuldr, zor gelir. Ama baz yneticiler ve baz kurumlar, bugn de gr
yoruz bunu, dn de byleydi, kendi evresi ve bak asna gre rpor
taj yazan ynlendiriyor.
Aslnda meslekte rportaj yazar yok u anda. nk sylei yap
yorlar. Rportajn tad yok. Rportajn tadnn olmas iin; znelliin, o
i dnyann, enginliin, kelime zenginliinin yanstlmas lazm. O zel
tad u anda grebiliyor musunuz? Duyabiliyor musunuz?

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Eer kiiyle ilgili bir alma yapyorsam, mutlaka tanyan kiilere
o kii hakknda soru sorardm; bilgi toplardm, gemiiyle ilgili btn
detaylarn renmeye alrdm. kan gazetelerden, dergilerden, kitap
lardan o kii ve olayn gemiini renirdim. Gazetecilikte bilgi arttr;
bilgisiz gazetecilik olmaz. Hem bugne ait bilginiz, hem gemie ait bilgi
niz olacak. Bu almay yaptktan sonra zaten donanml oluyorsunuz ve
gittiinizde iyi sonu alyorsunuz.

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

ster rportaj yapsn, ister sylei yapsn, ister izlenim yazsn, ne
yaparsa yapsn, gazetecinin zamann en iyi ekilde kullanmas, birinci
hedeftir. Bu hedefe ulaabilmek iin de ok iyi hazrlanmak: Olay, kii ve
mekan iin, ok iyi bilgi toplamak lazm. Karnzdaki kii, sizin bilgisiz
olduunuzu, aratrma yapmadan nne geldiinizi anlarsa sizi ynlen
dirmeye alr.
Hzl soru sorup hzl yant alp tatmin olmadnz, o konudaki so
ruyu baka bir ekilde sorup cevap aldnzda, zaten i hzl gider; za
man kullanm olursunuz. Hem oradaki zaman nemli, hem de metnin
uzunluu nemlidir. En ksa, en z ama en arpc, vurucu anlatm, en
baarl anlatmdr.

325

7 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Onu zaman iinde reniyorsunuz. Aslnda elinizdeki her bilgi, si
zin iin sonsuz deerde. Yani hi birisine kyamazsnz, atamazsnz. Ama
en byk kym, en byk makas sizin yapmanz lazm. i en iyi siz
biliyorsunuz. Eer yaz ilerine, sekreteryaya o iin makaslanmasn
brakrsanz, yazk olur iinize. Anlam bozmayacak ekilde, baka an
lamlarn yklenmesine veya eksilmesine yol amayacak ekilde, kelime
leri birletirerek ok gzel makas yaplr.

8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
te o tasvirdir; tasvir ok nemli. Tasvir zaten rportaj zengin
letiren unsurlardan bir tanesi Gzlemlerin iinde aldnz notlar da...
ki kelime veya bir cmle, o kiiyi anlatmaya yeter. Bu tr ayrntlar
mutlaka rportajda yer almal, sylei de art deildir.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
nisiyatif hep elinizde olmal. O da bilgi ve dikkatli dinlemeyle olur.
ok iyi dinleyeceksiniz. Eer konu daldysa veya baka tarafa ynlendi
rilmek isteniyorsanz, hemen dizginleri ele alp, elinizdeki bilgilerle, iste
diiniz soruyla, konuyu siz istediiniz mecraya sokacaksnz.

10 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Giriin ok zel ve vurucu olmas, dikkat ekmesi ok nemli be
nim iin. Bir de mutlaka hissettiimi yazyordum. Hissettiini yaznca
ilgi ekiyor; okuyucuyu yakalyorsunuz.
Ben hep derim ki: Okuyucuyu omzunuzun stnde tayacaks
nz. Yani ikiniz birlikte bakyorsunuz. Her olaya gittiinizde, onu hisse
deceksiniz. Yazarken de, okuyucu sizi izliyor. Gazetede ktktan sonra
zaten okuyucu sizin gznzle bakm oluyor.
Hislerimi katyordum, gzlemlerimi katyordum. ok iyi not almak
nemli rportajda yi not alrsanz, notlarnz iyi harmanlarsnz. Bir
de ben hep una nem verdim gazetecilik hayatmda; hatta 15 yldr da
televizyonda alyorum: Olduum gibi oldum. Yaln olacaksnz; yaln

326

dneceksiniz. Kaleminizde, sorularnzda, hayatnzda, hep olduunuz

gibi olun.

11 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Olur tabii. Ama dediim gibi: Bilgi birikimi iyi olmal; iyi hazrlan
mal; iyi dinlemeli; o zaman daha az olur, bu kekeler.

12 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Benim olmad. Hatta ayn gn iki yazmn girdii de oldu.

13 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Ben u anda pek rportaj yazar gremiyorum Trk basnnda
belki biriki tane vardr. Sylei yazan, sylei yapan gazetecilerin iin
de, zaman zaman rportaj denemelerine rastlyoruz. Ama dediimiz
gibi, bizim Trk basnndaki eski ustalarn dzeyinde, o kvraklkta, o
tatta rportaj teknii bugn gremiyorum.
Neden? Sylei yapyorlar. Syleide o tat olmaz. Bence rportaj
daha fazla aba istiyor. Daha zgn bir i, zellii olmas gereken bir yaz
tr. Bunun iin de kalibrenin daha yksek olmas lazm; tann daha
yksek olmas lazm gazetecide. Daha zor bir alan rportaj; daha iyi ye
timilik istiyor. Ben yazdm oldu. olmuyor rportajda.
Rportajda imzanz koyduunuzda, siz markalayorsunuz. Diye
ceksiniz ki bana: Bugn Trk basnnda markalamaya giden baz gaze
teciler var. Onlar, markalatrlan gazeteciler. Markalatrlmakla, ii
nizle marka olmak ok farkldr. Trk basnnda markalatrlan kiiler
hzla kyor, hzla dyor. Ama kendisi marka olan kiiler, 50 yldr
hala sayyoruz onlarn isimlerini ve hala gpta ile bakyoruz onlara.
Bunlar neymi be diyoruz.
Bugn biraz daha ticari baklyor. Rportaj yazarl ticari deil,
daha duygusal, ok scak bir alan. letiimde okuyan rencilere unu
sylyorum: Mutlaka iyi rportaj yazar olmaya aln; zel olun. R
portaj yazar olmak, zel olmak demektir.

14 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Fotoraf ok nemlidir. zlenimlerinizi gsterir. Fotoraf kendiniz
ekiyorsanz, ortamn anlatlmas, yanstlmas gerekir. Fotoraf bakas
ekecekse yazarn anlatmas gerekir, nasl bir fotoraf istediini, nasl

327

ekilirse daha etkili olacan Ama tabii kendisinin ekmesi daha iyidir.
Sayfaya koyarken de, o yaz ilerinin, sayfa sekreterinin ii tabii; ama
ben de, Bu daha etkili, bunu da bir deerlendirin. diye neride bulunu
rum. Yazarn da nermesi, fikrini sylemesi gerekir.

328

15. 21. Sefa Kaplan

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilie balamamn sebebi, retmenlikten aldm parann
yetmemesiydi. Zaten retmenlik yaparken, bir taraftan gazetecilik ya
pyordum. Dergi karyordum; tek bama Mizanpajndan yazlarna
kadar, hepsini kendimin stlendii bir dergi vard.
Daha sonra 1984 ylnda, Taha Akyol Tercman Gazetesi Yayn
Ynetmeni, Beir Ayvazolu da Kltr Sanat Editr olduu zaman beni
ardlar. retmenlik ile gazetecilik arasnda bir tercih yapmam iste
diler. Ben de gazetecilii tercih ettim. creti daha iyi idi.
zel olarak rportaja ynelmek, diye bir ey sz konusu deil; ga
zetecilik bir btn zaten. Muhabirlik yapyorsanz, doal olarak rportaj
da yapyorsunuz. Yaz yazmann, haber yapmann trlerinden biri de
rportajdr. Doal olarak, rportaj da yaptk ve yapmaya da devam edi
yoruz.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Batan belirteyim, yaptm iin ad aslnda muhabirlik. Muhabir
liin bir ksmnda sylei yapyorsunuz; bir ksmnda rutin haber takip
ediyorsunuz. Batda bizim anladmz manadaki eylerin hepsine syle
i deniliyor. nterview denilen ey sorucevap tarznda deil; muhabi
rin izlenimlerinden, kardaki insanlarn verdii cevaplara kadar, hepsi
ni bir metin haline getirmektir. Bence o tercih edilir; ama bunun bizde
uygulamas yok.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

ncelikli grevi, rportaj yapaca konu ve kii hakknda daha n
ceden hazrlanmak. Bu hazrlanma, hem zihinsel bir hazrl ieriyor;
hem de gidip arivlerde almay.
Gazeteci, doal olarak her konuyu bilmez; ama bilmedii konular
renebilir. Bir rportajc gider, grecei kiiyle ilgili arivde bilgi
toplar ve bunlar soru haline dntrr.

4 Sizce rportajn temeli nedir? Kiilerin hayatlarn ya da hayatla

rndan kesitleri herhangi bir olaya dayandrarak aktarmak amac tar m?
phesiz tar. Ele aldnz konuya da bal. Diyelim ki Sleyman
Demirelle bir grme yapacaksnz. Sleyman Demirelin, Trk Siyasi

329

Tarihinde tuttuu nemli yer kadar, ok ilgin anekdotlar da vardr.

Demirelin hayatnn bir paras olan o anekdotlar derlemek de, sylei
yapan kiinin grevidir.

5 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Genel olarak kendim belirliyorum. Neden, nasl belirlediimize ge
lince, o da gndemle alakal. Herhangi bir ekilde, haber konusu ya da
birini tespit edip, sylei yapyorsunuz. Mesela 67 Eyll Olaylarnn yl
dnmdr; gidip olaylara karm ya da olaylar hakknda kitap yazm
biriyle sylei yaparsnz.

6 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk almas yaplmal? Siz nasl
hazrlanyorsunuz?
Temel, konuya ok iyi hazrlanmaktr. Konuya hazrlanmann ii
ne, her ey dahil. Artk internet gibi bir nimet var. Rportaj yaplacak
konu ve kii ayr ayrdr. Diyelim ki, grlecek kiinin uzmanlk alan
tarih, bu konuda bir sylei yaplacaktr. Ama tarih konusunda sylei
yapmak iin de, o kiinin hayatna ilikin eitli bilgiler elde etmek art
tr.
Daha nce yaplm syleiler varsa bunlar toplamak, varsa kitap
larn okumak gereklidir. Bu anlattm eyler, uzun mesafeli gibi gz
kyor; ama kii bunlar ksa srede yapabilir.

7 Rportaj yaparken zaman nasl kullanrsnz?

Ben sorularm ncelik srasna gre hazrlyorum. Yani, Zaman
yetmezse u sorulardan fedakarlk yapabilirim. diye hazrlyorum baz
sorular. Bu tabii, hem benim hem de karmdaki kiinin performansna
bal bir ey.
Kimileri var, bir soruya cevap verir ve sylei biter. O kadar uzun
konuur ki, araya da giremezsiniz.
Kimileri de vardr; gerekten sorunun ne olduunu ok somut ola
rak kavrar ve ona ynelik cevap verir. O tr insanlarla sylei yapmak
daha kolaydr. Ama datan insanlarla sylei yaparken, gerekten za
man unsuru ok daha fazla nem kazanyor. Bazen iki soruyla bitirebili
yorsunuz syleiyi; ki bu da i kazas denilecek bir durumdur.

330

8 Yaptnz rportajda metni kurgularken neleri atp neleri an

latmanz gerektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk
duyduunuz oluyor mu?
Konuma srasnda fark edersiniz: Genel olarak o insanla sylei
yaparken, neyin bala kaca, neyin n plana kartlmas gerektii,
az ok ortaya kar. Haber deeri olan unsurun ne olduunu anlar, ona
uygun olarak kurgularsnz.

9 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Ben byle bir ey yanstmyorum. Dediim gibi ngiliz veya bat
tarz, interview yaplabilirse, sylei ya da rportaj dediimiz ey, ora
da yanstlabilir bu. Rahat atmosfer verilebilir; kiinin psikolojik ve fizik
sel durumu da verilebilir. Ama bizim yaptmz sorucevap tarz eyler
de, parantez ap da glmeler demek, bana ok komik geliyor. Ben
byle bir ey kullanmyorum.

10 Rportaj yaparken, grtnz kiilerin sizin kontrolnz

dna kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istedii
niz snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Tek yntem var bence; o da zarafet. Baka trl gazetecilik ukala
l dediimiz bir samalk vardr ki Azar karm bir ekilde, kar
daki insan tamamen hakim ya da savc gibi, sorgular gibi gazetecilik
yapmak, benim tarzm deil.
Kii konu dna elbette kabilir, hangimiz kmyoruz ki. kt
zaman, zarif bir tarzda bunu hatrlatarak, Konumuz uydu; unu da
merak ediyorum. diyerek, kiiyi konuya ekmek mmkndr.

11 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Sorular tespit edersiniz; konuma esnasnda yle bir an gelir ki,
ortaya nce hi tespit etmediiniz, hi aklnzdan gemeyen bir soru
kverir. Belki de haber o olur. Pratik dnme, annda tepki gsterip
refleks gsterebilmeden sz ediyorum.

12 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
O her zaman olur. Her zaman bir tatminsizlik vardr zaten. Gazete
ciliin esas da budur. Mutlaka sorulmam bir eyler kalr. Gerekten

331

son derece nemliyse, telefon eder sorarsnz. Zaten yle bir imkannz
var. O kadar da nemli deilse, kendi kendinizi birka saat yer bitirirsi
niz.

13 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaynlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Bunlar hep olur. nk o gnk gazete lsne bal. Ayn za
manda sayfa yaptm iin iyi bilirim. Gazetelerde sayfailan oranna
bakyorsunuz ve giremeyebiliyor. Bakasnn yapt haber de, kendi
haberiniz de giremiyor. gn girmedii zaman, gndemden dyor
ve kalyor. yle birok nemli eyler vardr; yaplmam. Ama yaynclk
tan anlyorsanz, tepki en fazla hafif bir kzgnlk olabilir; ama o da iin
doasnda var.

14 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Gazeteci olarak tm gazeteleri okuyoruz doal olarak. Mesela Aye
Armann syleileri. ok iyi hazrlanr Aye, ok gzel syleiler yapar
ve keyifle okurum.
Zaman zaman Derya Sazakn yapt baz syleiler gayet kaliteli
olur. Nee Dzelin yapt syleiler, pazartesi gnleri, son derece
nemli syleilerdir. Her gazetede ok iyi sylei yapan arkadalarm
var, onlar okumak da keyif veriyor.

15 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde de etkili misiniz?
Ben dergicilikten geliyorum. Bir sre Aktelde altm. Oradaki
temel esaslardan birisi de fotorafn etkisiydi. Doal olarak, gnlk ba
sna getiimiz zaman da, ayn alkanl srdryoruz. nk fotoraf
arkadalarmzn nemli bir ksm dergilerden geldi.
Syleiye gitmeden, Ne yapacaksnz, nasl bir ey istiyorsun?
diye soruyorlar. Ne yapacamz anlatyorum; foto muhabiri de, ona
uygun mizansenler ya da ona uygun fotoraflar ekiyor. Sayfaya fotoraf
semek, ok daha farkl. Sayfa fotorafn, sylei yapan kii semiyor.
Sayfay dzenleyen kii ya da editr seiyor.
Syleiyi yapan kiinin fotoraf setii durum da olabiliyor. Mese
la Aye Arman kendisi seiyor, bildiim kadaryla fotoraflarn. stedi
ine uygun kareyi, kendisi kafasnda canlandrp seiyor olabilir.
Bir de, sadece sylei yaplan kiinin ruh hali deil; syleiyi ya
pan gazetecinin, muhabirin de ruh hali son derece nemli. ok gergin bir
atmosferde gemise sylei, fotoraf da muhabir seecekse, kardaki

332

insan hi de ho yanstmayacak fotoraf seebilir. O gnk, o anki psi

kolojisiyle bu da pek ho olmaz. Tek kiinin karar vermesinde, bu tr
sakncalar vardr. Kademeler olmas gerekir.

333

15. 22. Yavuz Donat

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Ben lisedeyken, leride ya gazeteci olurum ya da hukuku diye
bir arzu ierisindeydim. niversiteye baladm zaman da, zaten gaze
tecilie balamtm. Bir taraftan niversiteye devam ederken, bir taraf
tan da gazeteciydim; sene 1963. O tarihten bu yana, yedek subayl
saymazsak, 4344 yldr bu iin ierisindeyim.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Artk 44 yldr bu ii yapnca, benimki rportaj m, habercilik mi,
muhabirlik mi, yazarlk m? Hepsi bir birine karm durumda. Gazete
cilik benim iin bir yaam tarz. Bazen olaylarla ilgili kendi analizimi
yapmak eklinde oluyor; bazen muhataplarmla konutuklarm yazmak
eklinde oluyor.
Benim yaz tarzm, daha sonra pek ok yazar tarafndan benim
senmi ve devam etmitir. Bu tarzn ierisinde haber de oldu, analiz de
oldu; okuyucularn merak ettii eyler de oldu. Btn bunlar bir arada
verebilmek iin, zaman zaman yazlarmn iinde karlkl diyaloglar da
vardr.
u anda Trkiyede, Anadoluyu en ok dolaan gazeteciyim. Ana
dolu izlenimlerini yazarken sadece Ey okuyucu, Konyaya gittim; unu
grdm. demek deil. Konyaya gidiyorum, oradaki bir ayakkab fabri
kasn gryorum. Bu fabrikada retilen bir ayakkab, stanbul Akmer
kezde 100150 Euroya, Ankara Armada Merkezinde 150 Euroya,
Avrupada, talyada yksek bir fiyata satlyor.
Bu ayakkabnn Konyadaki fabrikadan k fiyat ise 1520 dolar,
2530 dolar; o tr fiyatlar Recep Tayip Erdoann giydii ayakkab da
o fabrikadan. Hemen siyasi gzlemleri falan brakyorum; o fabrikann
sahibiyle konuuyorum. Trkiye iin iftihar edilecek bir olay, bunu Trk
okuyucusu da bilsin istiyorum.
Bunun zerine, o fabrikann sahibiyle konumay yazyorum; ora
da da Konya gzlemlerim araya giriyor. Bu durumda ben, ertesi gn
okuyucunun karsna rportajla m kyorum, makaleyle mi kyorum,
haberle mi kyorum? Artk onu size brakyorum.
Ben, siyasi ve sosyal konulara matematik gibi kesin tanmlar ko
yabilmek mmkn deil, diye bakyorum. nk burada yazann kiilii

334

de iin iine karyor. Rportaj yapan romancysa eer, ister istemez

rportaj romancnn biraz glgesinde kalyor.
Deneyimli bir gazeteci ise baz eyler ekleyebiliyor; kartabiliyor;
yorumunu katabiliyor. Tabii muhatabn sylediini saptrmadan; muha
tabn sylediiyle oynamadan. Arada kesip, O yle dedi; ama onun asl
yle deildir. diyebiliyor.
Pozitif bilimlerdeki gibi: Suyun iine batrlan bir cisim, kendi
hacmine kadar hacimdeki suyun arlna eit bir kuvvetle aadan
yukar doru itilir. Byle bir tanm yapmamz mmkn deil. En azn
dan bence, mmkn deil.
Bunu, Bat bize gre biraz daha bilimsel yapyor. Nasl yapyor?
diyecek olursak: Stanford niversitesinin iletiim okulunda, gazetecilik
okulunda, kariyerden gelen hoca yok. Bir tane profesr var; o da psiko
loji hocas. Dier hocalarn tamam gazeteci ya da emekli gazetecidir.
Stanfordda gazetecilik okuyan ocuklar, her gn 5 bin tirajl bir
gazete karyorlar, 5 yllk renim hayatlar boyunca Ve bu gazete
piyasada satlyor. 5 yl boyunca bu gazeteyi karanlar, okul bittiinde
zaten gazeteci oluyorlar. Trkiyede gazetecilik okulu yaplanmas, bu
balamda son derece bozuk.
Gazetecilik okulu, eer gazetecilik mesleiyle evli deilse, gazete
cilik okulunu bitiren arkadalar, gazeteye geldikleri zaman stajyer mu
amelesi gryor. Onlar asndan da onur krc, mesleki adan da za
man kaybettirici.
Gazetecilik okulunda, basn tarihini falan okutmak deil; dorudan
doruya sizin bahsettiiniz rportaj, sylei o ie girmeli. Onu da, ders
olarak hocann gstermesiyle deil, dorudan doruya yaparak.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Benim uzmanlk alanm i politikadr. Herhangi bir konuda yazm
yazarken: Bu konuda bir nceki hkmet ne yapmtr? Daha nceki
hkmetin bakan ya da bu konuda ilgili bakan kimdi? diyorum. Yaz
mn iinde onunla, bir sylei blm ayryorum. Ona, Siz bu konuda
ne yapmtnz? diyorum. Orada alacam iki cmlelik yant Ama o
iki cmlelik yant beni tatmin etmiyorsa, mutlaka arkasndan sormam
gereken baka bir soru vardr; sorarm. nk o konuya hakim olduum
iin, karmdakinin beni baka trl ynlendirmesi, yanltmas da mm
kn deil.
Ayn eyler, rportaj iin de sz konusu. Bence rportajc, konu
suna mutlaka hakim olmal. Rportajcnn ya da gazetecinin ii sadece

335

trafik polislii gibi, Kardaki unu syledi; ben de band zdm, ver
dim.den ibaret olmamaldr.
Fakat baz eyler var ki, yorum katamayabilirsiniz. Karnzdaki
nin sylediklerini aynen verme durumundasnz; o zaman bittikten son
ra kendi analizinizi koyabilirsiniz.
2005 ylnda, bu balamda iki konuya girdim. Birisi derin devlet
9. Cumhurbakan dedi ki: Trkiyede derin devlet vardr. imdi o de
yince, ben burada artk kendi fikrimi katma durumunda deildim.
Cumhurbakan Demirelin sylediklerini yazma durumundaydm;
ama Demirelin anlatt dnemi de iyi irdelemem lazmd. Sorularm
ona gre sormam ve o grme srasnda, sadece Demirelin beni yn
lendirmesi deil, benim de rportaj istediim istikamette ynlendir
mem sz konusuydu. Karlkl bir grme oldu, mzakere gibi.
Demirel ile grtkten sonra bunun tamamlanmas gerekiyordu.
Kiminle tamamlanabilirdi bu? Demireli aaya indiren Kenan Evrenle
tamamlanabilirdi. nk o konuda konuabilecek en tepe isim Kenan
Evrendi. Gittim onunla konutum; o da dedi ki: Evet, derin devlet var
dr.
Aradan aylar geti. Bu defa Sleyman Demirel ile Trk Silahl
Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. Madde. Demokrasilerde bu madde olur
mu olmaz m? bunu konutuk. Demirel ile bunu konutum mu diye
yim? tarttm m diyeyim? syletik mi diyeyim? Bunu okuyucuya
brakyorum; bu aamada, herhangi bir ey syleyebilmem mmkn
deil.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Ben i politika yazyorum. politika da srekli yaayan ok canl
bir olaydr. Biraz benim gndemimi, gncel belirliyor. Bununla beraber,
sadece gn yazmakla kalmamalym; yarna dnk sylemem gereken
eyler varsa, onu da sylemeliyim. Bir baka ey de, Ben gazeteciyim;
grdm yazarm, eletirimi yazarm. grdr.
Seneler nceydi; Trkiye 28 ubat srecini yaad. 28 ubat sre
cinin en nemli aktrlerinden birisi Gven Erkayayd. Deniz Kuvvetleri
Komutan Oramiral Gven Erkaya, Milli Gvenlik Kurulunun yesiydi;
henz emekliye ayrlmamt. Ben onunla 28 ubat srecini gnlerce
konutum. Milliyet gazetesi onu gnlerce tam sayfa verdi. Fakat yazya
fazla devam edemedik; nk Milli Gvenlik Kurulu tutanaklarn akl

336

yorduk. Ancak benim hakkmda dava aamyorlard; benim hakkmda

aarlarsa Oramiral Gven Erkaya hakknda da amalar gerekiyordu.
Bunu bana, babakan Mesut Ylmazn kendisi syledi. Bak, dedi:
Size dava aacaz, amyoruz. Bu yazya son verin. Buna ramen yaz
da birka gn devam etti.
O yaz, rportajd. Rportajd ama nasl rportajd? Bir taraftan
Erkayann sylediklerini yazyordum; araya o dnemle ilgili, yaanm
olaylar koyuyordum. Yine o dnemde, Cumhurbakan Sleyman Demi
relin yaad olaylar vard. Onlar yaznn arasna koyarak, baz unsur
lar katyordum. Ortaya ne kt derseniz? byle bir ey kt. Ama o
sene galiba, rportaj diye deerlendirmilerdi. stanbul Gazeteciler
Cemiyeti, o yazy rportaj dalnda dllendirdi.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Gnmzde bu i, tamamen bir uzmanlk alan haline geldi. R
portajc herhangi bir konuda rportaj yapacak ise, o konuda ev devine,
bir kere ok iyi hazrlanmas lazm. Hangi konuda konuacaksa, o konu
da belli bir uzmanl yakalayabilmeli.
Rasgele, Ben geldim; falancayla konuacam. deil. Ne soraca
m? Sorduum soruya, muhtemel alacam yantlar ne olabilir? Alaca
m yanta kar, hangi soruyu soracam? konusunda, belli bir alt yap
nn mutlaka olmas gerekir.
Ben, herhangi bir meclis mzakeresine gittim; Mecliste 2006 yl
nn btesi konuuldu; izlenimlerimi yazarm. Ama madem ben gazete
ciyim ve bugne kadar da pek ok bte grmesi izledim. O zaman
benim yazm, sadece izlenimlerimden ibaret kalmamal; iin ierisine
eletirilerimi de katmalym. Sadece eletirilerimi katmakla kalmamal
ym; Bte grmeleri nasl olmalyd? onu da katmalym. Onu yap
yorum.
Her yaz, kendi iinde kurgusu olan, okuyucunun kafasndakini
cevaplayabilen eyler olmaldr. Bu durumda rportajcnn da, bizlerin
de yapmas gereken bir ey vardr: aratrmak. Zaten gazeteciliin z
de aratrmak.

6 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?

337

Tamamen saduyu. Herhangi bir eyi sorduum zaman, bana ge

nelde muhataplarmn syledii u: Biz sana anlatalm, ama u blm
leri yazma. ya da Bu blm bana atfen yazma. imdi bunlara sadk
kalmaya mecburum; bu bir meslek ilkesidir. yle eyler olmutur ki
gzmn nnde, o bana yazlmamak zere sylenmitir.
Mesut Ylmaz yeni babakan olmutu; Tansu iller de babakan
lktan yeni ayrlmt. O zaman da biz Mesut Beyle komuyduk. Akam
yemeinde onun evinde birlikteyiz; bana rtl denek skandaln an
latt. Byle byle iller gitmeden nce rtl denekten 500 milyar
para ekilmi. Kat kalemimi kardm; yazmama msaade etmedi.
nemli bir gazetecilik olaydr bu; Peki dedim; yazmadm.
Yani, bunu iinde tutabilmesi de ok gtr; bir insann, bir gaze
tecinin. Bu, manet olacak bir eydi. Gazetenin genel ynetmeni Derya
Sazakt. Deryay aradm; Byle bir olay var, dedim; Yazmayacaz.
Dedi ki: Manet Yazmayacaz; sz verdik.dedim.
Ama benim bildiim her eyi, gazetenin genel ynetmeninin de
bilmeye hakk vardr. Ona da syledim; kaynam da syledim. Derya da
ben de, o bilgiye sadk kaldk; yazmadk.

7 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
Televizyonu aarsanz, bte grmeleri naklen veriliyor. zler,
yaznz yazabilirsiniz. Ben onu yapmyorum. Ben bte grmelerini
gidip Mecliste izliyorum. Grmelere ara verildiyse, Meclis lokantasn
da gidip yemeimi yiyorum. O gerilimi hissediyorum. O zaman, yazya
aktarrken o canl veriyorum.
Tutanaklara geen ya da gemeyen laf atmalar vardr. Kamera bir
yere ynelmitir; televizyonda o blmn gryorsunuz. Lider konu
uyor; lideri gryorsunuz. O esnada biri sinirleniyor; terk ediyor; onu
orada gremiyorsunuz. Ya da birisi terk ediyor; liderin ona kar ters bir
bak varsa, onu da gremiyorsunuz. Olay yayorsanz, yaadnz
yazya dkmek daha kolay olur.

8 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm... diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Yaamadm, yaamyorum. Benim belki baka arkadalarma gre
u konforum var. Sylei bitiyor; Ya keke unu da sorsaydm! Ayo
rum telefonu soruyorum.

338

Sylei devam ediyor, gn devam edecek; drt gn devam ede

cek. Birinci gn yazyorum; ikinci gn yazarken, birinci gn aldm
tepkiler nda, muhatabma baz eyler sormam gerekebiliyor. O a
dan muhatabma ulama kolaylm var. Telefon ap ulayorum.

9 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Hayr olmad. Ben aralksz 20 yl Tercmanda altm. Kendi is
teimle ayrldm ki, Tercman artk batyordu. Daha nce Akam gazete
sinden kendi isteimle ayrldm. Milliyette altm; yine kendi isteim
le ayrldm. Yllardr da Sabahta alyorum. Bugne kadar, ne patron
larn herhangi bir mdahalesiyle karlatm; ne de yaymlanmayan bir
yaz olayyla karlatm.

10 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Ben hepsini okuyorum. Hepsini okumaya alyorum. Trkiye o
konuda ciddi bir mesafe alyor. Ama unu daha ok beeniyorum. de
mem, dier arkadalarma kar hakszlk olabilir. O hakszl da unun
iin yapmak istemem: Hepsinin almas bir emek rn; kendisine
gre bir deeri var.

11 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
Bence ok. Ben resimlerimi de kendim ekiyorum. nk dedim
ya size, ben Trkiyede en ok gezen insanm. Giderken foto muhabirini,
Hadi uraya gidiyoruz; hadi buraya gidiyoruz. diye uzun boylu rahatsz
etmek de istemiyorum. Kimseye baml kalmak da istemiyorum. ste
diim yerde durup, istediim yerde hareket edebilmeliyim.
Kamera dediimiz iin pek uzman deilim; pek o iten anlamyo
rum. Anlasam, yanmda mutlaka kamera olmas da gerekiyor. nk
baz yerler var ki, kimsenin girmesi mmkn deil. Orada elimde kame
ra olsa
Sleyman Demirel, evinde aya krlm; uzanm yatyor. Eve ga
zeteci de almyor. Ben de bir gn ziyarete gittim. Gitmeden dedim ki
Gelirken fotoraf makinesi de getireceim. Sen bilirsin; ama foto mu
habiri istemiyorum. dedi. Ben, o zaman yanmda kamera olsayd, kame
rayla ekerdim.
Daha sonraki gidiimde, Sleyman Demirelle derin devleti ko
nuacaktm. Derin devlet, var m yok mu? Evet, derin devlet vardr.
deyince, antamdan kk kameray kardm. Dedim ki: Ben bunu

339

kullanmasn bilmiyorum; ama imdi bir taraftan kullanp, bir taraftan

da reneceim. Onu ektim O gece de ATV ana haber blteninde,
Kamera: Yavuz Donat diye verdiler.
Bazen yle eyler oluyor; diyorlar ki: Buraya gazeteci giremez.
Ama gazeteci sfatyla deil, belki yllarn gazetecisi sfatyla bana diyor
lar ki, Siz oturun. Herhangi bir yere gidiyorum; uras basna ayrlm
bir yer. Bana diyorlar ki: Siz protokole ayrlan yere buyurun., orada
oturuyorum. Orada da bir sr olaya tank oluyorum. imdi eer onu
resimleyemezsem, eksikliini hissediyorum. Cebimdeki kck foto
raf makinesini karyorum. Fotorafn ekiyorum. Ama kamera olsa
kamerayla da ekerim

340

15. 23. Yazgl Aldoan

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle
rinden sz eder misiniz?
Gazetecilik, yapmak istediim bir meslekti. Liseyi bitirdikten son
ra, gazeteci olmaya karar vermitim. lk tercihim de Ankara niversitesi
BasnYayn Yksekokulu. Bilinli bir rencilikti benimki.
Okurken de, rportaj yapmak istiyordum. O zaman Halit apn
idold. Halit apn, Fikret Otyam tr rportaj yapmak Yani kii odakl
rportaj deil de; daha byle ssleyerek, biraz mekan anlatarak, insan
larla konuarak
nc snfn sonunda, staj iin Milliyet gazetesine geldim. Halit
apnn yannda staj yapmak istediimi belirtmitim; orada baladm.
Halit Bey beni ok zora kotu. O zaman daha stanbul Hali, bugnk
Ticaret Odasnn olduu yerdeydi; beni ilk yollad yer orasyd. 3 gn
geirdim orada. 20li yalarda bir gen kz iin halde almak, imdi bile
kolay deil. zellikle byle bir ey yapt, galiba. Biraz burnumu srtmek
istedi. Biraz da: Denize atalm; bakalm yzecek mi?
Sonra, NATO Parlamenter Asamblesi Trkiyede toplanyordu.
Ben Franszca tercman olarak grev aldm. Bir renci iin ok iyi bir
iti. Basn szcs Fransz olduu iin, onun tercmanln yaptm. Do
laysyla Ankaradaki btn gazetecilere, basn szcsnn demelerini
aktarmak ve onlarn taleplerini karlamak gibi bir iim oldu. Bu sayede,
Ankarada btn kalburst gazetecilerle tantm.
Benim iin ok avantajl bir i oldu. O dnem, rsan ymenle ta
ntm. rsan Beye biriki zel rportaj, deme ayarladm. Yaptm
iten ok memnun kald ve Keke seninle alabilsem; ama sadece fo
torafya ihtiyacmz var, kadromuz kk ve dolu. dedi. Ben de fo
toraf ekiyorum. dedim ve ie alndm. Fotoraf olarak almaya
baladm. Bir yl iinde, babakanlk muhabirliine kadar ykseldim.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Rportaj, sadece konutuunuz kiinin size verdii cevaplar kap
samaz; daha uzun soluklu bir hikayedir. Ben bir okur olarak, batan iti
baren, nasl kotarldn bilmek isterim. nk herkese ulamak kolay
i deildir. Bir gazeteci biriyle konumusa, Nasl konumu? Ayrnt
sn renmek isterim. Hangi balantlar kullanm? Tehdit mi etmi?
nk bunu da grdm. Civarna rvet vereni biliyorum. Bir ey kar
lnda ikna edeni biliyorum. Onun iin bunlar bir para bilmek isterim.

341

Benim en ilgin rportajlarmdan birisi brahim Tatlses ile yapt

mdr. O dnemde Gnaydn gazetesinde, tam sayfa pazar rportajlar
yapyorum. ki gn boyunca, brahim Tatlses ile gazino programlar
Film ekimleri Yemekler yeniyor; ama bir trl oturup da yle kar
karya konuamadk. ,
Sorularma yant vermiyor ve srekli bir oyalama hali Meer
Nokta Dergisi ile anlam o hafta dergiye kapak oluyormu. Tabii ki
Noktaclar, benim rportaj yapacam renince, demiler ki: Bu r
portaj pazar gn karsa, bizi baltalar. Bu yzden beni oyalyor ki, pa
zara yetimesin diye. Ben, bunlar bilmediim iin ok sklyorum. n
k Perembe bitireceksiniz ki, Cumaya hazrlanacak, Cumartesi de bas
kya girecek.
Sonunda, Konuacak myz, konumayacak myz? diye sordum.
Sandalyeyi ittim ve kalktm. brahim Tatlses gibi bir adama nasl yap
labilir? Ben stanbula dndm ve her eyi yaz ileri mdrne anlat
tm. Konuamadk. dedim. Gerekten gazetecilii ok iyi bilen Rahmi
Turan dedi ki: Btn bu anlattklarn ne kadar ilgin; sadece bunlar yaz
yeter.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Ortam yanstmak; alt yeri. Btn bunlar ok nemli. Ama ta
bii, siz maliye bakanyla yeni vergi yasasnn deiikliini gryorsa
nz, bunlar o kadar nemli deil. Ama bence, masann stnde son oku
duu kitap nemlidir. Oradan bir ey yakalayabilirsiniz. Gazeteci btn
bu ayrntlara dikkat etmelidir. Rportajn yaparken de, alrken de
mthi bir gzlemci olmak lazm; iyi bir gazetecinin, iyi bir gzlemci
olmas gereklidir.
Bizim okuduumuz okulda, bize ok iyi eitim verildiine inanyo
rum. Ben maliye, hukuk ve anayasa okudum. Siyasal Bilgiler Faklte
sinde drt ayr blmde okutulan dersleri elementer dzeyde aldm.
ok ciddi de, sinemadan tiyatroya, mzikten edebiyata, bunlarn hepsini
okudum.
Biz, her konuda konuabilecek insan olduk. Yani ben okuldan k
tm zaman, bir yl iinde foto muhabiri olarak girdiim bir ajansta,
babakanlk muhabirliine ykselmisem, bu arada Anayasa Mahkeme
sine de ben bakyordum; bunlar eitim dnemimde edindiim bilgilerle
yapabiliyordum.

342

Rastladnz her konuda konuabilmelisiniz. Rportajc iin en

nemli ey: dinlemesini, dinlerken anlamasn, anlarken dinledii ey
den soru karmasn bilmektir. Genel kltr iyi olmaldr.

4 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Kabul ettirmek gibi, bir skntmz vard. Bana kalsa, o isimlerle
konumayabilirdim. Gazetede her ey popler ve gnceldir. Neden o gn
yaymlandnn aklamas olmas gerekir.
Oktay Eki ile konuma yapacaksnz. Niye Oktay Eki ile bugn
konutuunuzun yantn veremiyorsanz, onunla konumanzn hibir
anlam yok.
Gndem yaratmak istiyorsanz o konuda da hakl olduunuzu ka
ntlamak zorundasnz. Yoksa Benim canm istedi. diye olmaz. O za
man, okurunuzu ilgilendirmiyor. Poplarite, maalesef herkesin takld
bir noktadr. Dolaysyla gndemde kim varsa ya da sizin gndeme
karmada hakl olduunuz bir gerekeyle, kim nnze gelirse, onu ka
ryorsunuz.
Trkiyede, sizin zerinde konuabileceiniz popler insan says
ok az olduu iin, sknt ekersiniz. Ben rportaj yapmay, bunun iin
braktm. Bir sre sonra tkendi. Mehur olmayan insanlarla grecek
siniz. Onlar siz parlatacaksnz. Parlatacak insan da, fazla entelektel
kalyor. Popler bir gazetede altnz zaman, ok entelektel insanla
r fazla kullanamazsnz.

5 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Gideceim kii, konuacam konuyla ilgili hazrlanyorum. Ama
baz arkadalarmn yapt gibi, dedektiflik boyutuna vardrmyorum.
Biraz da kefetmeyi isterim. nk o insan hakknda her eyi biliyorsa
nz, heyecanlanmazsnz. Elbette genel ereveyi bileceksiniz. Hangi
konuda konuturmak istiyorsanz, onunla ilgili bilgi edinirsiniz. Ama
biraz da kefetmek ve heyecan birlikte yaamak iyi olur.
Asla soru hazrlamam. O kii ve konuyla ilgili hazrlanrm; ama
Birinci soru bu, onuncu u, otuzuncu u., byle bir ey hazrlamam.
Hatta sadece gazete iin deil, yaptm tm konumalar iin bu byle
dir. Soracanz sorular sizi balar. Siz o zaman, imdi kanc soruyu
soracam? Bu soruyu sordum mu? Telana girersiniz. Sohbetin doal
l kalmaz. Halbuki anlatt eyi yakalayp soru kartmak, beni daha

343

ciddi dinlemeye zorlar. Onun iin, ii akna brakn, dinleyin; dinledik

lerinizden ilginizi ekenler zerinden devam edin.

6 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

Rportaj yaptmz yere bal. Yani eer siz, konuunuzla yemee
gitmiseniz sre farkl; ofisine gitmiseniz sre farkldr. Ben, televizyon
iin d rportajlar yaptm. Kiilerin bulunduu ortamlarda rportajlar
yapyorduk. At stnde de, hastanede de rportaj yaptk. Karnzdakini
bayltmayacak ama malzeme verecek kadar uzun olmas, yazl rportaj
iin gereklidir.

7 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlamanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Ben, yle bir yntem izlerim. Aslnda ok doru olmayabilir. Ka
yt alrm; fakat rportaj yazarken, nce deifre yapmam, yazarm. Do
laysyla aklmda ne kaldysa onu yazarm. Aklda kalanlar da en ok ilgi
ekecek olanlardr. Halbuki nce deifre yaparsanz, ona bal kalrsnz.
Bir biimde size pranga olur. Ondan kaamazsnz. nce yazarsanz;
sonra kontrol edip dzeltirsiniz. Zaten ie yaramayanlar, ilk etapta at
m olursunuz.

8 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve mi

mikleri nasl yanstyorsunuz?
unu uygulamamakta yarar var. Kahkaha sesleri, efekti yazarak
anlatamazsnz. Bu radyo veya televizyonda olsa, dinleyen ya da izleyen
duyacak, grecek. Ama siz yazdnz zaman, orada da o kahkaha olmu
yor yani. Tam tersi, bir yabanclatrma efekti oluyor. Ne demek, kahka
ha sesleri? Onun yerine yle bir ey olabilir; illa da gldnz anla
tacaksanz, Burada o kadar gldk ki diyebilirsiniz.

9 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
En zor i o. zellikle siyasetiler, siz ne sorarsanz sorun; sadece
kendi anlatmak istediklerini anlatr. Yazl iken zor deil; on kere sorar
snz, yazmazsnz sylediklerini. Sizin elinizde ipler Fakat canl yayn
da, sizin felaketiniz olabilir.
Ka defa bama geldi. Sorduunuz soruya cevap vermedii gibi
susmuyor da. imdi eitim program sunuyorum televizyonda; karnz
dakiler ne kadar beyefendiler, ok zarifler. Sus diyorum susuyor; en

344

ufak bir kagz iaretinde susuyor. Bu baka bir disiplindir yani. Siya
setileri mmkn deil susturamyorsunuz. Siz konuuyorsunuz; size
ramen konumaya devam ediyor.

10 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
yi dinlerim. ok nemli bu Genellikle rportajc dinlemiyor
nk. Kafas kendisiyle megul oluyor; Ben ne soraym? Nereden ya
kalayaym? Nereden dneyim? Yahu brak; adam dinle. Nasl olsa kar
iinden bir ey. Ben bazen gryorum televizyonda; kamera yakalyor:
Adam orada konuuyor; rportajc, katlara bir eyler yazyor...

11 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Yok, byle bir ey hatrlamyorum. nk ben zaten ok soru so
rarm. ok etrafnda dolanrm. Th, bunu nasl kardm? dediim
soru olmad.

12 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?

Byle bir durumda tepkiniz ne olurdu?
Evet oldu. Birka defa stelik. Gazetelerin yayn politikas bu; ya
pabileceiniz bir ey yok. Bir defasnda rahmetli Duygu Asena ile yap
tm, ok gzel bir rportajd. Yaymlamadlar; nk baka bir yerde
almaya balad. Yayn ynetmenim dedi ki: Kadn baka bir yerde
balyor ve sen onu parlatacak bir ey hazrlayp ortaya koyuyorsun.
Ne var bunda? dedim. O, senin rakibin. dedi. Bence o arkadat; iyi
bir gazeteciydi; yani pekala parlatlmas gerekiyordu. Biriki, bunun gibi
yaymlanmayan rportajm oldu.

13 zlediiniz ve beendiiniz rportajclar var m?

Btn rportajclara bakarm. Daha dorusu bu bizde hastalk; b
tn gazeteleri okumak. Konunun ilgi ekmesi lazm. Kii kadar, konu da
ilgin olmal. u ara en popler olan Aye Arman; Ayenin rportajlarn
beeniyorum. yi hazrlanyor.
Nuriye Akman var. O, gerekten dantel gibi ryor. Bu tr rpor
tajlardan, bence gazetelerde vazgeilmemesi lazm. nk baka bir
tarz, uzun soluklu bir almadr.
Nee Dzel yapyor. Nee, ok siyasi bakt iin, mthi bir oryan
tasyon yapyor. Bu tr izlenim yazlar da gazetelerde yer alsn diye d
nyorum, tad bakadr.

345

Mehmet Yain yapyor. Ben oradaki am kokusunu duyarm, iyi

anlattysa.

14 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
ok fazla. Kiiyle yaptnz rportajlarda, odada bir fotoraf ek
tiriyorsunuz; onun genelde sevimli olmasna dikkat ederim. Kiiyi yan
stmas ok nemlidir.
Benim esas sevdiim tr, izlenim yazlardr. Orada fotoraf, iin
ssnden ok ana unsuru haline geliyor. Fotorafla ok gzel bir ey de
anlatabilirsiniz; ynlendirme de yapabilirsiniz. Fotoraf ok tehlikeli bir
eydir. Neyi, nasl gstermek istediinizi, kendi gznzden koyabilirsi
niz oraya. Yazdan ok daha etkilidir; daha ok kandrmaca olabilir. ok
iyi bir unsurdur. Bir de, inandrma potansiyeli daha yksek.
Rportaj da yle mesela, ok tehlikeli bir tekniktir. yle bir kurgu
larsnz ki, sorunun yerini deitirirsiniz, iki soru atarsnz; adamn
sylediklerine hi ek yapmayn. Sadece elinizdeki malzemeyi farkl kur
gulayn; birka eyi de karn; adamn sonunu getirirsiniz.

15. 24. Zeynep Oral

1 Gazetecilie nasl baladnz? Rportaja ynelmenizin nedenle

rinden sz eder misiniz?
zmir Amerikan Lisesini bitirdikten sonra Fransaya okumaya git
tim. Pariste Yksek Gazetecilik Okulunu bitirdim. Pariste ok yalnz
dm. ok ey renmem, yetimem gerekiyordu... Ve yalnz renmeye,

346

dnyadaki kendi yatlarmla aramdaki fark kapatmaya altm. O ara

da da kendimi en iyi, yazarak ifade edebildiimi grdm.

2 Yaptnz ii nasl adlandryorsunuz, rportaj m sylei mi?

Sizce rportaj ve syleinin fark nedir?
Trkiyeye gelip de almaya baladmda, iki yabanc dil bildi
im iin, beni hep yabanclarla konumaya yollarlard. Ve yle yle, yapa
yapa rendim. Bir de dediim gibi, ustalar ok okurdum. Yazmann
ou, okumaktan geliyordu.
Zaten merak ediyordum; renmek istiyordum. 40 yl sonra bu
gn dahi, ancak ben bir ey renirsem; yazdm yazdan tat alabiliyo
rum. Merak ettiiniz vakit, renmek, bilgilenmek istediiniz vakit de
soru soruyorsunuz.
Rportaj ve syleinin fark var. Ben ok sylei de yaptm; ok
rportaj da yaptm. Benim iin rportaj btn gemiiyle, tarihsel eko
nomik, corafi atmosferi de dahil olmak zere, kltrel btn ereve
siyle bir olay, bir eyi anlatmak. Sylei, benim iin daha ok soru
cevap.

3 Rportajn ilevi ve rportajcnn grevi nedir?

Her rportaj yapan, ilevini zaten yapt seimlerle kendi belirli
yor. lk seim, kimle rportaj yapacandan balyor Ben seimimi ok
tan yapmtm Ben, insan insan yapan deerleri yceltmek iin, rpor
taj yapyorum.

4 O deerleri aar msnz? Sizin iin neydi?

Yaratc gcn en byk erdem olduunu, insanlara anlatmak. Ya
ratc gce olanak tanmak. Dostluk, dayanma, zgrlk, eitlik gibi
duygular ortaya karmak ve her trl hakszla kar kmak. Ayrmc
la kar kmak. nsan insan yapan ilkeler derken, bunlar sylyo
rum.

5 Rportaj yaptnz kiileri belirlemede kullandnz ltler ne

lerdir? Bu konuda altnz basnyayn organnn ynetici ya da sahip
lerinden neri alyor musunuz?
Tabii ki neri alnmas gerekir. Sahibinden deil tabii Genel ya
yn mdryle konumak gerekir, tartmak gerekir.
Ben anslydm; genellikle kendim seerdim. Ama unu da syle
yeyim: rnein Abdi peki dnemini hatrlyorum; Hi haberini yapa

347

mam. dediim eyi, o beni ikna ederse yapardm. Benim nerim kabul
edilmezse, ben ikna ederdim onlar. Yani bunlar konuarak, tartarak,
birbirini ikna ederek olur.
Rportaj yapann kendi deerleri, kendi seimleri dorultusunda
olmas gerekir. Yani br trl, tutulmu bir maa olur.

6 yi bir rportaj iin nasl bir hazrlk yaplmal? Siz nasl hazrla
nyorsunuz?
Bir kere rportaj herhangi bir kiiyle ilgiliyse, o insanla ilgili her
eyi bilmek zorundasnz. Bu bir yazarsa, tm kitaplarn okumu olmak
zorundasnz. Mzisyense, mziini dinlemi olmanz lazm. Yapt ii,
ok iyi bilmeniz lazm.
Bir yer zerine bir rportaj yapyorsanz o yerin tarihini, coraf
yasn, ekonomisini, kltrel alt yapsn kesin bilmeniz lazm. Ne kadar
bilgili olursanz, o rportaj o kadar salkl olur. O kadar ne soracanz
bilirsiniz. Hibir ey bilmeden rportaja gidenler de var; biliyorum...
Diyelim ben, Valessa ile konumaya gideceim. Tutuyorum, Po
lonyann edebiyatn, iirini okuyorum; mziine kadar her bir eyi din
liyorum. Yani ben, mutlaka kltrel ereve iinde ele alyorum; top
lumsal ilikileri aratryorum.

7 Sizce belli bir aamadan sonra m rportaj yapmal gazeteciler;

byle bir ey syleyebilir miyiz?
Hayr; byle bir kat kural koymak istemiyorum. Baz genler var
ki, benden ok daha bilgililer. Yani donanmlysa, ilk andan da yapabilir.
Ama donanml deilse, vallahi 50 yl gazetecilikten sonra da yapsa bir
eye benzemiyor.
Bir de ben, zellikle unun zerinde duruyorum: Bir insanla r
portaj yaparken, siz o insan ok iyi tanyabilirsiniz; ama okurun gzyle
o insana bakmak lazm. Yani okuru da donatmak lazm.
Mesela gen arkadalar biriyle rportaj yapyorlar. Peki, bu r
portaj, imdi neden yaptn?, Bu sorunun cevab metnin iinde mi?,
Niye imdi durup dururken bununla rportaj yapld? Bu sorunun ya
ntn mutlaka almas lazm; rportaj yapan Bir de herkes her eyi
bilmek zorunda deil; okura hatrlatmak lazm o insann gemiini, ne
olduunu, ne bittiini en z bir biimde...

8 Rportaj yaparken zaman nasl kullanyorsunuz?

348

Araya girmek art; konuulan kiinin yantlarndan yeni soru

retmek art. Ben, yalnzca nceden hazrlanm sorularla rportaja
gidilebileceini hi sanmyorum. Onun iin de ok donanml olmak ge
rek
Sre konusu ise ilgintir. Batan srenizi bilirsiniz. Ben ok tank
olmuumdur, yarm saat derler; ama akllca sorular sorduunuz vakit,
bir buuk saate uzar.
Rportaj yapan ne kadar donanmlysa, okur da onu o kadar rahat
okur. Zaten insan en iyi bildii eyi yazabilir. Bilmeden yazamaz. Bilme
den yazd vakit, dolambal yollara sapar; laf salatas olur.
Bir de ben, hep una inanmmdr: Bir eyi en gzel yazmann yolu,
en ak, net, dorudan sylemektir... Ve gazetecilikte buna ihtiya var.

9 Aklk, netlik veya dolayl anlatm slupla ilgili; sizin bu konuda

nerilerinizi renebilir miyiz?
Hayr; gazetecilikte dolandrarak anlatma diye bir eyi, ben ka
bul etmiyorum akas. Ne kadar net, dolaysz, dorudan, ne kadar ak
seik sylerseniz, o kadar gzel olur yaznz.
Edebiyat yapmak yeri deildir gazete. Ama rengini kokusunu, do
kusunu, havasn atmosferini, sesini, melodisini, ritmini tabii ki koyacak
snz, rportaj yaparken. En nemlisi kurgulamak Ve bunu yaparken
de, rportaj yaptnz insana sadk kalacaksnz. rnein, soruyu sor
duunuz biimi, sonradan deitiremezsiniz. Bunlar ok nemli ayrnt
lar, benim iin. Rportaj yaptnz kiiye soruyu nasl sorduysanz, onu
yle tekrarlamak zorundasnz; deitiremezsiniz. Onun iin de aklk,
netlik, dolaysz olmak ok nemli.

10 Rportaj yazarken edebi bir dilin kullanlmas, betimlemeler

yaplmas da nemli deil midir?
Tabii ama edebiyat yapmak, illa etrefilli bir eyler kullanmak
deildir. Ama tabii ki her szc semesi lazm; tabii ki kendi yorumu
nu katacak. Bir eyi sylemenin binlerce yolu var. Onu nasl syleyece
ine karar verecek.
Benim iin en gzel biim, en yaln en ak olan. Ama tekrar ediyo
rum, tabii ki rengini, sesini, melodisini, kelimelerin ritmini ihmal etme
yecek. Btn bunlar tabii ki katacak; yani kokuyu bile katabilir; grsel
lii tabii ki katacak. Ben yksek sesle okuyarak, kendi yazmda szck
seimimi belirlerim bazen. Ama sonuta nemli olan anlam ve bize ge
irdii duygudur.

349

11 Rportaj metnini kurgularken, neleri atp neleri anlatmanz ge

rektiine nasl karar veriyorsunuz? Attklarnzdan pimanlk duyduu
nuz oluyor mu?
Bir kere, karndaki insana hakszlk etmeden. Karndaki insan
madur etmeden. Yaznn iinde belli bir denge salayarak. Dengeli ol
maya alarak.

12 Aabilir miyiz, dengeyle ne anlatmak istediinizi?

Denge, hem okura, hem rportaj yaptna, hem de kendine kar
saygl olmak.

13 Rportajnzda szl ifadeler dnda elkol hareketlerini ve

mimikleri nasl yanstyorsunuz?
Binlerce yolu var. Dikkatli seimler yaparak, szckleri kullana
rak, beden dilini ifade ederek Bir ey ironi olarak sylenmise, alay
etmek iin kesinlikle glme olduunu sylemek lazm.
rnek vereyim, bir kez Aziz Nesin u netron bombas ne gzel ne
cici bombaym Maallah insanlar ldryor; ama binalara evlere
dokunmuyor. diye sylemiti. Ciddiye alanlar oldu bunu Hi olmazsa
orada, Aziz Nesinin glmsediini belirtmenin yarar var.

14 Rportaj yaparken grtnz kiilerin sizin kontrolnz d

na kmamas iin ne gibi bir tutumunuz var? Karnzdakini istediiniz
snrlar iinde tutmay nasl baaryorsunuz?
Konuma ok dallanp budaklanp gidiyorsa, Bu konu bu rportaja
girmeyecek; bu konuya giremeyeceim, onun iin tekrar u konuya dne
lim. diye uyarabilirsin karndakini.

15 Temel teknikler dnda kendinize zg kullandnz rportaj

teknikleri var m?
Kendime has teknik demeyeyim ama mmkn olduunca karm
daki insana drst olmak, saygl olmak. Hep bunu sylyorum, herkes
herkesi sevmek zorunda deil; ama herkes, herkese saygl olmak zo
runda. Drst olmak, ak olmak, ikili oynamamak, net olmak, teknik bu.

16 Rportaj sonras Keke unu da sorsaydm diye dnd

nz oldu mu? Byle bir ey yaasaydnz, nasl davranrdnz?
Her zaman oldu. Ben bunu daha iyi yazabilirdim. duygusu hep
vard. Telafisi Gerekten beni rahatsz eden ok ciddi bir ey olduysa,
mutlaka telafi etmiimdir. Ya bir ke yazmda, ya bir baka yazda mut
lak dzeltmiimdir.

350

17 Ke yazar olup ayn zamanda rportaj yapan gazeteciler var.

Ke yazar ve rportajc kimliklerinin birbirine karmasn nasl deer
lendiriyorsunuz?
Ke yazs bir zamanlar, yalnz yorum ve dnce yazsyd. Bu
gn yle bir ey kalmad. Ke yazs dediimiz yazda o imzay bala
yan, bir fkra da olabilir, makale de olabilir, analiz de olabilir, rportaj da
olabilir.
18 Sizin nemsediiniz bir rportajn yaymlanmad oldu mu?
Byle bir durumda tepkiniz ne olur?
Yaptm rportajdan dolay kavga eden, kar kan, kzan olmu
tur. Gazete yneticileri holanmayabilir; yaptm bir eyden Ama ya
ymlanmad olmad.

19 Karlasaydnz tavrnz ne olurdu?

te o zaman, kenizin olmasnn yarar ortaya kyor; nk onu
yine baka bir ekilde zn verme olananz oluyor.

20 Fotorafn rportaja etkisini deerlendirir misiniz? Fotoraf se

iminde etkili misiniz?
ok ey anlatr. Bazen binlerce szckten ok daha ksa, zl me
saj verir. Kesin yararna inanyorum. Kar olduum fotoraf tr, r
portaj yazarnn da illa ki grnmesi.
Fotoraflarn seiminde ben ok etkili deildim. Teknik konular
ok iyi anlamadm iin, her ii uzmanna brakmann daha doru oldu
unu dnyorum.

347

Blm E

16. RPORTAJ ! SYLE ! GRME ! R

NEKLER

16. 1. Akam
16. 1. 1. Bu Yal Benim Bebeim.

Sait Halim Paa Yalsnn iletmecisi Mustafa Genle tanma

mz, kendisini zen bir haber neticesinde de olsa, bu tanmaya sebebi
yet verdii iin sevindim akas. Tarih ve sanat a bir insan olan
Mustafa Bey, ayn zamanda birok dernek iin alan ve stanbulda ok
sk grmeye alk olmadmz beyefendilerden. Yalya tatl tatl do
kunan dalgalarn byleyici sesi ve tarihin esrarengiz ekicilii eliin
de, Genle ok keyifli bir sohbet gerekletirdik.
Sizi zen neydi Mustafa Bey?
2005 yl Haziran ayndan beri yalnn sahibi benim. Yalyla o ka
dar zdeletim ki, dostlarm bana sadrazam diye hitap etmeye bala
d. Akas houma da gidiyor. Mehmet Ali Erbil yakn arkadamdr ve
kendisiyle aabeyinin, restoranmzda halkla ilikiler yapmas konusun
da konutuk. Bu konu basna, Erbilin ei yalnn iletmecisi oldu. ek
linde yansd. Bu haber sadece beni deil, onlar da artp zd herhal
de. Kimse aslsz bir haber ksn istemez neticede. Ben nmzdeki 49
yln plann yapyorum. Yal ve ben bir btn olduk ve birlikte ok mut
luyuz. Ben buray kimseye devretmeyi dnmyorum; aklmdan bile
gemiyor. Zaten asl mal sahibi Milli Emlak ve 49 yllna kiracs benim.

Yaly ne kadar sevdiiniz belli...

Evet, sanki bebeimiz bizim.

Neden bu yaly almak istediniz?

Turizm ve inaat irketi sahibiyim. lk iimizi Kuadasnda yap
tk. Bu yaly irketimizin prestiji olarak almak istedim. Dekorasyon ta
mamen bize ait. Dn, catering ve organizasyonlar yaplyor. Geen yl
bir restoran atk, ama bu yl amayacam. ok zel olmalyd restoran,

348

hem de organizasyonla kart dnemler de oldu. O yzden istemiyo

rum bu yl.

Baka neler yapyorsunuz?

Zihinsel engelli kiilerin spor yapmalar amacyla kurulmu zel
sporcular dernei var; 260 lkede destek veren bir organizasyondur.
Dilek Sabanc onursal bakandr; ben de bakanym. Baka bir proje de
toplumdaki kiileri eitmekle ilgili. Toplumda engellilere nasl davran
laca bilinmiyor.

Zaten yle deil mi? Sakat ve yallar eve mahkum.

Evet yle, zaten gidebilecekleri bir yer yok. rgtlenmek ve ta
lepkar olmalarn salamak lazm. Otobslere, taksilere binmek mm
kn deil. Birilerinin stlenmesi gerekli, belli standartlara eriince in
sanlar etraf grmyor. Benim kzm 97de beyin kanamas geirdi. En
gellilerin ektikleri skntlar ok iyi biliyorum. Bir proje yaptm. Anka
raya yapmak istediim bu okul 2 milyon dolara kyor. Ben yapaym
ama 20 aile bulaym, bunlar da 200er bin dolar balasn ve oradaki
insanlara baklacak bir fon olusun istedim. Bir kii bile destek olmad. O
zaman stanbuldaki dostlar Bo ver, sen de bizimle al. dediler, ben
de zel sporcularla ilgileniyorum.

Siz ne yapacanz bilmiyorsanz, yukardan sylenmesi gerek

mez mi?
evreden, aileden, okuldan bir kltr gelmesi gerekli. Olunun
spastik olduunu sylemeye utanan insanlar var. Yzde 15i engelli l
kenin.

Ama grnrde hi yok gibi.

nsanlar ok acmasz ve menfaat en nemli ey olmu. Aslnda o
insanlardan oy da alacaklar. Aileler bile yok farz ediyor. Devlet de gr
mezden gelirse problem olmuyor. Kltrler ok yava geliir. Avrupada
neden geliti bu kltr? Aileden, evreden balyor nk. Fizyoterapi
okulu var mesela Ankarada, oraya giden milletvekili ocuu varm en
gelli, yrmeye balam bir sre sonra ailesi sevinmemi bile.

Onlar yok saynca incinmiyorlar belki.

Bastrmak daha kolay tabii. Yntemler de kullanlmyor. ABDde
kiisel geliimler yaygn kullanlyor. TV programlarna baknca onlar
seyredenlerle yapanlar ayn fikirdeler. Her ey, ktlk de iyilik de hzla
yaylr. Eitici programlar o kesimin houna gidecek ekilde vermek
lazm.

349

Yaptrm lazm ite...

Piramitlerin bandakilere bakn ama. rnek olmas gereken in
sanlara bakn. Kimse ak stten km ak kak deil, kanunlar doruyu
yapmaya msait deil maalesef. Boazda oturduunuzu farz edin, pen
cereler rdyse deitirmek iin izin almanz lazm.

yi ki Boazda oturmuyorum sevindim imdi...

Glyoruz Yok canm inallah oturursunuz. Drst devlet me
muru bir yer edinemiyor, dier adam uyank; gidiyor gecekondu dikip
birka daire edinebiliyor.

lkeyi nasl gryorsunuz peki, gidiat iyi mi?

Avrupa Birlii uyum aamas almalar sonucu farkllklar ola
cak sanrm. Gelecekle ilgili lkenin ok mit vaat ettiini syleyebilirim.
Bir anda ykselen dev binalar gryoruz. stikrarl bir yaplama oldu
unu dnmek lazm iyi niyetle bakarsak. Enflasyon dt, tek haneli
oldu, her ey iyi gibi. majmzn dmemesi, zedelenmemesi lazm. Yu
nanistan ve spanyaya turist karmamak lazm. 2005 iyi geti sonuta.
yilemenin 2006da srmesi lazm. Ku Gribi gibi olumsuzluklar alsa
ok iyi olur. Dernekler olarak toplanp ilanlar vermek lazm. Yeniliklerin
ve hayatn dnda kalanlar kaybederler.

Sait Halim Paa Yals

Yenikydeki Sait Halim Paa Yals ya da bilinen adyla Aslanl
Yal, 19. Yzyln son eyreinde 1878 ina edilmi. Yal, Msr hdiv
lerinden Kavalal Mehmet Ali Paann olu Prens Abdlhalim tarafndan
olduka harap durumdayken satn alnm. Prens, yaly tamamen ykt
rarak yerine, yaldan ok bir sahil saray olan bugnk yapy ina ettir
mi. Yalnn mimar anakkaleli mimarkalfa Petraki Adamandidis.
Prensin yalya ismini veren kardei Sait Halim Paa ise 1863te Kahi
rede domu, svirede eitim grm. 1913te Osmanl Devletinin
sadrazam olarak greve getirilmi ve 1921de de Romada vurularak
ldrlm.
1960l yllarda ise yal, Sait Halim Paann varisleri tarafndan
Turizm Bankasna satld. 1980li yllara kadar kumarhane ve tren sa
lonu olarak kullanld, 198084 yllar arasnda Turizm Bankas tarafn
dan Babakanln resmi toplantlarnda kullanlmak zere TA Vakfna
restore ettirildi. Bu dnemde yalnn bahesi bir gece kulbne kiraya
da verildi. Babakanlk yazlk konutu olarak da kullanlan yal, 1995 yl
sonunda nedeni bilinmeyen bir yangnla ksmen yand ama aslna uygun
olarak restore edildi. Restorasyon almalar 2002 ylnda tamamlanan

350

Sait Halim Paa Yals, yangndan nceki haline deil de, ina edildii
1890l yllardaki grnmne kavutu.
Elif Aktu. Akam, 22.03.2006.

16. 1. 2. Aile Merkez Bankas

Onlarn, ekstresi kaplarna gelmeyen kredi kartlar, sfrlarn hi

dnmedikleri ak ekleri var. nk isteyerek veya istemeden, al
kanlktan veya ihtiyatan, onlar hala aile bankasnn en sadk mterile
ri.
Dardan bakldnda ok renkli bir ii olan, zgvenli ve sanki
her an talyaya anta almaya gidecek bir kadn grntm olsa da, benim
en byk vizem ve bankamatiim canm annem ve babam.

Drt seneyi akn bir sredir basn danman ve editr olarak a

lan isel Onat, bu aklamasndan da anlalabilecei gibi cebi hala
baba parasna ihtiya duyanlardan. Zaten nasl duymasn ki? Kendi
ayaklarnn zerinde durabilen biri olsa da yirmili yalarnn ortasndaki
Onat, ne yazk ki hak ettii maa alamayanlardan.
Yeteneklerini gsterebilecei, adil, profesyonel ve kurumlam
bir yerde alma imkan bulamad iin de, annebaba bankasn mec
buriyetten kullanmak zorunda. stelik sadece o da deil, bugn binlerce
gen, aile ocanda yaadklar rahat hayat kendi imkanlaryla salaya
madklar iin, ailelerinden maddi yardm almaya devam ediyor.
artlarn bu durumu mecbur klmasndan ikayeti olanlarn yan
sra bu durumdan memnun olanlar da var. rnein zel bir hastanede
blm koordinatr olarak alan Sinem Sak, aslnda pek rahat olmasa
da kendi maayla geimini salayabileceklerden. Ama sadece geim
derdinde deil, keyifli bir yaam peinde olan gen kadn bu konuda
ailesinin kaynaklarna gveniyor.
Belki elektrik ya da su faturalarm derken deil ama mesela bir
Louis Vuitton anta almak istediimde aileme bavuruyorum. diyen

Sak, ailesinin de bu durumdan memnun olduunu sylyor. Ona gre,

kendi ayaklar zerinde duruyor olmasna ramen onlarn desteini
istemesi, ailesinin de gururunu okuyor.
27 yandaki gen kadn, bu ilikinin kendine maddiyatn tesinde
manevi olarak da bir haz verdiini sylyor. Hatta gnn birinde ald
maa her trl keyfi harcamasna yetse de, aile bankasn terk etmek
istemeyeceini bile dnyor. nk ya ka olursa olsun, hala onlarn

351

ocuu olduunu hissetmek, onlardan her trl destei alabileceini

grmek, onu ok mutlu ediyor.
Psikolog Dr. Ayen Sar, gerek isel Onatn, gerekse Sinem Sakn
durumunun, Trkiyenin ekonomik artlaryla aile yapsnn ortak sonu
cu olduu grnde. Elinde avucunda neyi varsa ocuuna harcayan
ailelerin bu yaptklar, istemeden de olsa ocuklarnn geleceine de
damga vurmalarna neden oluyor. ocuklarn belirli standartlara al
trmalar yznden, ocuklarn bu standartlar lke artlarna gre ken
di balarna elde etmeleri uzun bir sre alyor. Bu srada da ailenin des
teini srdrmesi, hem manevi hem de maddi olarak kanlmaz bir
ihtiya oluyor.
Tpk 22 yanda ve yaklak iki senedir alma hayatnn gbe
inde olan Metin stnelin durumunda da olduu gibi. Pek ok insana
gre olduka iyi bir maa alan stnelin buna ramen ay sonu geldiin
de asl gvendii, ailesinin arkasnda olduunu bilmek.
Eer hayatta nemli bir yerlere geleceksem, bu ailemin desteiy
le olacak; hem maddi hem de manevi desteiyle. diyor gen barmen.

Baz durumlarda da gen yetikinler, kendi arzularnn dnda

mterisi oluyor aile bankasnn. nk hala ailesinin kk kz veya
olu olarak grlen, kala gz arasnda cebine be kuru sktrlan
veya ziyarete geldiklerinde dolap alverii onlar farknda olmadan aile
si tarafndan yaplan ansl bir kesim de var.
Tpk 22sindeki Drdane Erkal gibi. niversiteyi bitirdiinde ra
hata bir ie balayabilecekken, eitimine bir sre daha devam etme
karar ald iin ailesinin cebinden geinmeye devam etmek zorunda
kalm Erkal. Ama bu durum, normal artlar altnda oktan emekli olma
s gereken ailesinin hala almasna neden olunca vicdan azab ekmi.
Yksek lisans eitimi alrken almaya balamak istemesinin en nemli
nedeni de bu azap olmu.
Sonunda kafasna gre bir i bulduunda ailesine syledii ilk ey;
Artk para gndermek zorunda kalmayacaksnz. olmu. Ama ailesi
hemen kar km ve almaya balamasna ramen, ayn cep harl
n yollamaya devam etmi. Erkal, Sanrm ben hayatm boyunca ie de
girsem, evlensem de ailemin daima arkamda maddi ve manevi destek
olduunu bilerek rahat yaayacam. diyor.

Psikolog Dr. Ayen Sarya gre bu durumun altnda yatan asl psi
kolojik neden; ocuklarn ne kadar byrlerse bysnler, ebeveynleri
nin gznde her zaman ocuk kalmalar. Uzmana gre bu duygunun da
kendini, sadece manevi anlamda deil, ou zaman maddi anlamda da

352

gsteriyor olmas olduka normal. ocuklar ne kadar byse de, ne

kadar kendi paralarn kazanmaya, kendi hayatlarn yaamaya balasa

da, aileler maddi olarak destek olmak ister, hatta bazen kendilerini
mecbur bile hisseder. diyor Sar. Sebepse zellikle Trkiye gibi aile de

erlerine nem verilen lkelerde, vermenin aileler iin, almann da o

cuklar iin bir refleks olmas.
27 yandaki Sinem Sak, keyfi ihtiyalarnda ailesine bavuranlar
dan. Buna ek olarak, bazen o talep etmeden de ailesinin desteiyle kar
lamas nedeniyle aile bankasn sklkla kullanan biri olduunu syl
yor.
artlarn onu bu noktaya getirmesinden ikayeti olan isel
Onatn tek arzusu, ailesinin bir an nce faiz iletimini balatabilmesi ve
Tanrnn ona, bu destein karln kat kat fazlasn geri deyebilme
frsatn vermesi. Ama o zaman gelene kadar Onat, ailesinin tek sponso
ru olacan sylyor.
Sabanur Kra. Akam, 03.06.2006.

16. 2. Birgn
16. 2. 1. Sava Resmi Bltenden reneceiz.

Pulitzer dll fotoraf Murad Sezer ve Serkan entrkn Irak

fotoraflarnn yer ald, Marmara niversitesi letiim Fakltesi ehir

353

Notlar Sergisi, 24 Maysa kadar ak. Sezer, sava, ilitirilmi gazeteci

lik, fotoraf ve basn konusunda Birgnn sorularn cevaplandrd.
Sava szcnn artrd vahet, ou zaman gerekliin
uzanda yapay bir duygu olarak kalmaya mahkum. El yanmadan atein
ne olduunun anlalmad gibi, sava da uzaktan sadece zntyle
izlenen grntlerden ve kanl fotoraf karelerinden ibaret kalyor.
Ancak sava alanlarnn silahsz askerleri, ilitirilmi gazeteciler,
bizi bilmediimiz bu aclarla tantryor. Bunlardan biri Murad Sezer.
Sezer, 2005te Irakta ektii fotorafla Pulitzer dlne layk grlen
ilk Trk foto muhabiri unvann ald.
stanbul niversitesi BasnYayn Yksek Okulu Gazetecilik ve
Halkla likilerden mezun olan Sezer, 1987de spor foto muhabirliine
balad, Tercman, Meydan ve Milliyette grev yapt. Sezer 1997de
Associated Pres AP ajansnda almaya balad ve sava alanlaryla
tant. Kosova, srail Filistin, Afganistan ve Irakta savan gerekliini
ordulara ilitirilmi bir gazeteci olarak yaad ve grntledi.
Sava ortamnda ne kadar temkinli olunabiliyor?
En iyi gazeteci sa gazetecidir. mantyla dnerek, bir kare
fotoraf ekeceim ya da bir kelime daha fazla yazacam diye risk al
mazsnz; bu temkinli olmaktr. Yapabileceiniz en iyi ey bu aslnda.
Olaslklarn hepsini dnp yzde bir bile olsa risk almazsanz, hayat
ta kalrsnz.

litirilmi gazetecilerin ektii fotoraflar savan gerekliini

ne kadar yanstyor?
nemli olan ajans olarak APnin bu sava nasl yanstt. Gaze
teciler bir ajansa ya da gazeteye bal olarak savaa gidiyor. O ajanslar
ya da gazeteler sava nasl veriyor, nemli olan bu.
Mesela Nisan 2004te Murad Sezer, Irakta Fellucede ilitirilmi
gazeteciyken, ayn anda APnin, Felluce iinde direniilerle beraber de
muhabiri ve foto muhabiri vard. Fotoraflara baktnzda cephenin iki
tarafn da gryorsunuz. O adan tabii ki savan gerek yzn ver
miyor ama bir yzn olabildiince verdiini dnyorum.
Kstlamalar var. Askeri birlikler, ilitirilmi gazetecilerden nerede
olduklarn belli etmeyecekleri, l ve yaral askerlerin yzlerini gs
termeyecekleri ekilde fotoraf ekmelerini istiyor. Bu bir yerde ordu
nun ve sizin gvenliinizi korumak asndan nemli. Bir ekilde yar
dmlamak ve alveri yapmak zorundasnz.

354

Onlar sizi savan en scak noktalarna tayor. Bir takm kurallar

var; siz de o kurallara uyarak o karl dyorsunuz. litirilmi gaze
tecilii bir ama deil, ara olarak grelim. Gidemeyeceimiz yerlere
gidebilmemizi salayan bir anahtar olarak grelim ve bu ekilde kulla
nalm.

Birok sava alannda bulundunuz sava her yerde ayn m?

Her savan kendine gre gsterdii gelimeler oluyor. Balkan
larda Mslman Balkanllarla Srplar arasndaki atmalar vahiydi.
Bir sr tecavz, ldrmeyle korkuntu. Ortadouda bu yok. Tecavz
yok. Bu kadar kt olayn iinde bunun olmamas iyi bir ey. Ama mese
la Balkanlarda adam karma yoktu. Ya da gazeteciyi rehin alp ldrme
yoktu.
Ortadouda imdi bunlar balad. Balkan atmalarnda en kt
ihtimalle ekipmann alp brakyorlard. Ama imdi karyorlar, fidye
istiyorlar; fidye verilse de verilmese de ama propaganda, ldrlyor.
Yani her savan ayr bir stratejisi, ayr bir zellii, ayr bir iren
lii var. Bir sre sonra gazeteciler iin sava ortam daha kt olacak ve
haber yapamaz hale gelecekler. u an Badatta CNN, BBC, AP, Reuters,
AFP gibi haber ve TVlerin ofisleri var. Burada alanlar bir ay oturuyor
lar ve Irakl muhabir ve foto muhabirleri ya da kameramanlar kyorlar;
topladklar haberleri getiriyor. Bu noktaya gelindi. Bir dahaki savata
ilitirilmi gazetecilik de olmayacak belki; sadece ordu size basn blteni
ve ektii fotoraflar yollayacak.

Pulitzer dlnn toplumun gzndeki deeri hakknda ne d

nyorsunuz?
Trkiyede hibir deeri olmadn yakinen anladm. Amerikada
ya da Avrupada olduka ciddiye alnyor. nsanlar duyunca heyecanla
davranyorlar. Ama Trkiyede arkc, artist falan olup Oscar alsaydm,
daha fazla ilgi grebilirdim.
Ama burada birka arkadam dnda ok da kimseyi heyecan
landrmad. Gazeteciler Cemiyetinin umuru olmad. stanbul niversite
si mezunuyum. Her rportajda, her konumada stne basa basa syl
yorum; onlarn hi umurunda olmad, yani haberleri yok, nasl olmuyor
sa

u an fotoraflarnz Marmara niversitesi letiim Fakltesinde

sergileniyor. Daha nce sergilendi mi?
Sergi ama ya da bunlar paylama gibi bir heyecanm, isteim
yoktu. Tembellikten ya da i younluundan byle bir ey ok dn

355

memitim. Bu projeyi rencilerle paylamak fikri ilgin geldi. Hep okul

lu olmay vurguluyorum. nsanlar yle dnebilir, te bak bu adam
hem okumu hem alm; savaa da gitmi, spora da gitmi, dl alm,
bunlar ekmi. Yani gen insanlar heyecanlandrp tevik edebilmek
amacyla buna olur verdim.
Sokaktaki insan grm grmemi, u an iin o kadar da dn
myorum ama rencilerin grmesi daha ok anlam tayor. Vatanda
ok politik. Spor sergisi bile asanz orada 5 Fenerbahe fotoraf, 3 Ga
latasaray fotoraf olsa, ona bile tepki gelebiliyor. ok dikkatli olmak
lazm o konuda.
- En iyi fotoraf kanl fotoraf mdr?
- Fotorafnn kandan az sulanyor, Bunda ok ac var, bu iyi
fotoraf! diye. Bu fotorafnn ya da gazetecinin yorumu. Sanmyorum
ki okur ya da izleyici, en kanl fotorafn en iyi fotoraf olduunu dn
sn. Biraz da medya olarak iimizde garip bir yar ve kavga iindeyiz.
Okur bunu istiyor mu? Bilmiyoruz. Sadece medya olarak ablonlarmz
var: En acl fotoraf en vurucu fotoraftr.
Sanrm en korktuum ve en ok Burada ne aryorum? dediim
an, en son Irakta Amerikan Deniz Piyadeleriyle Fellucede yaadm
bir haftayd. dl alan fotoraf da ektiim zamand. Zaten o birka
gn yaadktan sonra, Yaadm yaadm, ekeceimi ektim, bun
dan fazlasn ekmek istemiyorum ve dnmek istiyorum. dedim.
Ben bir sivil olarak etrafmda bir bomba patlyorsa, bunun ne ka
dar yaknda patladn ve bana ne kadar zararl alabileceini bilmiyo
rum. Ama asker biliyor. Kurun geldiinde normal yryebiliyor; nk
diyor ki: O bana gelene kadar yere der. Byle bir teknik bilgisi, tec
rbesi var. Bunu bilmeyen bir sivil iin etrafnda srekli patlayan bir
eylerin olmas ok huzursuzluk verici.
Pnar Sayar. Birgn, 22.05.2006.

16. 3. Bugn
16. 3. 1. Her Kitap Kazadr.

Uykularn Dousu adl romanyla Orhan Kemal Roman Armaa

nn kazanan Hasan Ali Topta, yazmaya ocukluunda okuduu Gur
bet Kular adl romandan etkilenerek baladn sylyor.
nsan grd eylerin toplam kadar uyank, grmedii eylerin
sonsuzluu kadar uykudadr. Hasan Ali Topta, Orhan Kemal Roman
dln ald son kitab Uykularn Dousu iin ilk bu cmleyi kur

356

mu kafasnda. Kitab yazmaya baladmda ne yazacam bilmiyor

dum ama yllardr kafamda bu cmle vard. diyor.
Yaplan syleiden bir de kk not aktaralm. Syleiyi yapt
mz gn tarihler 30 Mays gsteriyordu ama Hasan Ali Topta, imzala
mas iin gtrdmz kitabn zerine 29 Mays tarihini att. Tarih
dnde takl kalmt. E ne de olsa Hasan Ali Topta bu, dnn unutul
mu safl iinde yazan yazar...
Sincanda bir vergi dairesinde memur olarak alyordunuz.
Sonra memur Hasan Ali Topta gitti, yerine yazar Hasan Ali Topta geldi.
Nasl balad yazarlk serveni?
lkokul ikinci snftayken bamn arkasnda bir yara kmt.
Daha sonra orada hi sa kmad. Ve oras eskiden erkeklerin kulland
teneke bir cep aynas gibi kald. mgelem gc yksek ya da om azl
arkadalarmdan birisi bir gn nereden aklna geldiyse bana, te aynal
geliyor. dedi. Daha sonra o aynal sfatnn iine hapsoldum ben. ocuk
lar da yetikinler de, da ta, kurt ku her ey bana aynal demeye bala
d. Adm unuttular.
Bu, bende yaadm kasabaya kar fke ve nefret oluturdu. Ne
reye kaacam bilemedim. O srada Binbir Gece Masallarn okuyor
dum ve okuduka dnyann bizim kasaba kadar olmadn anladm.
Kelimeler alemini kefediim byle oldu. Daha sonra tam anlamyla bir
kitap kurdu oldum, o yata. Yani yazmaya, okumakla baladm aslnda.
nk kitabn iine girince teki insanlardan uzaklam ve bamn
arkasndaki o aynay unutmu oluyordum.
Son kitabnz Uykularn Dousu ile Orhan Kemal Roman d
ln kazandnz. dl sizin iin ne anlam ifade ediyor?
Ben Orhan Kemale yknerek baladm yazmaya; dolaysyla al
dm dln hayatmda ayr bir yeri var. Beni roman yazmaya iten ey
Orhan Kemalin Gurbet Kular adl romanyd. Dolaysyla yazdm ilk
roman denemesi de Orhan Kemalin Gurbet Kularna benziyordu.
Ama o roman yazmaya ocuk sabrm yetmedi; roman yarm kald. O
yarm kalan roman tamamlamak iin romanlar yazp duruyorum imdi.
Asla tamamlayamayacam da biliyorum. Tamamlanamayacak olmas
da gzel. Demek ki hep roman yazacam.
Kitabnzdaki karakter Haydar kentin yalnzlatrd mutsuz bi
ri. Siz de Haydar gibi yalnz ve mutsuz musunuz?
Her trl sanat, yalnzln da eklendii ac bir ortamdan doar.
Alktan, yoksulluktan, yalnzlktan doar. Bu adan bakarsak evet, mut

357

luluk kelimesi bana ok uzak bir ey. Ayrca ben duvarlar arasnda ya
amay seven biriyim. Harflerle har neir olmay, kendi yazdm ey
lerin iinde yuvarlanp, debelenmeyi ok seven biriyim. Kalabalklar
sevmiyorum.

Duvarlar arasnda yaayan biriyim. diyorsunuz ama kitap yaz

yorsunuz. Bu ikisi birbiriyle badar bir ey deilmi gibi geliyor bana.
Tabii ki bir baka insana temas etmek istiyorsunuz. Ya da yarat
tnz bir eyi bir baka insanla paylamak istiyorsunuz. Hatta insann
derinliklerine inersek biraz da okanmak istiyorsunuz. Bir yn zaafla
rmz var. Ama her eyden nce kendi tatmin duygum iin yazyorum.
Yani son kitabnz Uykularn Dousunu da kendiniz iin yazd
nz. Sahi nasl ortaya kt kitap?
Uykularn Dousunu yazmaya baladmda ne yazacam
bilmiyordum. Ama yllardr zihnimde dnp duran bir cmle vard, n
san, grd eylerin toplam kadar uyank, grmedii eylerin sonsuz
luu kadar uykudadr. diye. Aslnda genel olarak edebiyat benim iin
Kolombun yolculuuna benziyor. Varaca yeri vardktan sonra tanmak
gibi.
Kadn yzne kelimeler dkldke o kelimelerin iinde oluan
o akl bile tmyle bizim aklmz olmaktan, sadece yazan kiinin akl
olmaktan kyor. Metnin akl oluyor. Bizim aklmzdan doan ama bizim
aklmza pek de benzemeyen, metnin i akl oluyor. Ben o aklla ibirlii
yaparak yazyorum. nk metnin i aklna ters dtnzde yazlacak
her cmle yama kalr.
Kitapta ok youn olarak tasvir kullanmsnz. Peki tasvir ettik
lerinizi gerekten yle mi gryorsunuz yoksa yazarken mi oluuyor?
34 yl dnyay kelimelerle tadp, kelimelerle koklayp, kelimeler
le grnce gzler anlamn yitiriyor. Ben kelimelerle iyi grebiliyorum.
Yoksa kendi gzlerim o kadar da keskin grmyor.

Aldnz bir dlden sonra, O bir kazayd. demisiniz. Hangi

dld o?
Aslnda onu bir dl iin deil kitaplarm iin sylemitim. Her
kitap bir kazadr. demitim. Bu biraz da benim kitaplara bakmdr.
nk yazarken binlerce olasl deneye deneye, yoklaya yoklaya yaz
yorsunuz ve onlarn iinden birini seiyorsunuz. Bu kazadr.

pe giden mi kazadr, yoksa yazlan m?

Her ikisi de kazadr aslnda.

358
Murat B. Koralp. Bugn, 05.06.2006.

16. 4. Cumhuriyet
16. 4. 1. Erol Gnaydn

HrszPolis dizisinin Dursun Kaptan Erol Gnaydn, yatt

yerde grd ilgiden memnun:
yi ki artist olmuum. Arkama baktm zaman Hi kt ey
yapmadm. diyebilmek kadar huzur veren bir durum olabilir mi, insan
evlad iin? Yeryzndeki yetmi nc ylnda ve bunun te ikisini
hep gz nnde geirmiken stelik?
Bu imrenilesi cmle, babalar gnn bahane edip muhabbete
gittiimiz Erol Gnaydna ait; devam da:

359

Gzel eyler yapyorum. ocuklara trafik klarn anlattm; si

yahbeyaz ekrandan. Ramazan gnleri adrlarda dolatm. Gzel film
lerde oynadm; ucuz filmlerde de, geinmek iin. Ne kavga ettim, ne ko
rumalarm oldu, ne siyah gzlk taktm. Pazardan al veri ettim; rahat
rahat. Btn Anadoluyu demir asa, demir ark dolatm. Her tiyatronun
ivisinde bir anm vardr.
Bahesinde ieklerle, kularla, Sirkeciden ald iin Sirkeci
isimli kpeiyle syletii, rengarenk kuklalar, oyuncaklar, saysz an
larla dopdolu evine yle samimiyetle buyur edip syleiyor ki, insan
buraya ilk defa geldiini derhal unutuyor.
Melih Cevdetle ayn kolejden iki kz seven bir genten alt ay s
ren ak izdivacn dinliyor; Kapalarda bedestenden Edip Canseveri
alp vineli votkalar yudumlayarak akrkeyif Asmalmecite uzanyor.
Ferit Edg, Demirta Ceyhun, Necati Cumalyla edebiyat sohbetle
rine dalyor, Cemal Reit Reyle Londrada sahneledii mzikali izlerken
buluyor kendini. Sonra bir anda Tahsin Ycelle bahedeki ardan alt
na kurulup daha dn urada bulduu kaplumbaann nasl yok oluver
diini zmeye alyor.
Zaman, mekan ve insanlar arasnda elenceli bir seyahate kyor
insan, onu dinlerken. Tpk, 46 yl nce askerliini retmen olarak yap
t Arnn bir kyndeki ocuklar gibi...
Silah sevmediim iin yedek subay retmenlii duyunca hemen
gittim askere. ki sene kaldm. ocuklara ehirleri anlattm; gemileri,
sokaklar. Onlar dadan Diyadine indirip, Arya, Erzuruma, Ankaraya
gtryor, trene bindirip stanbula getiriyordum. Boazda vapurlara
biniyorduk. Dan tepesinde bir tiyatro gibi. Herkes de gelip seyrederdi.
Btn snf seyahate kyorduk. Anneleri babalar da gelip dinle
meye balad. Ders bitince davarlar alr giderlerdi. Sonra maarifin m
drleri bana kzd, Ne yapyorsun, sen? diye. ocuklar bunlar ren
mek istiyor; ilide okutulan alfabe orada da olur mu? Karn altnda ne
bilsin ocuklar krmz bal talyada olsa belgeselini ekerler.
Askerlii bile onlarca yl sonra byle keyifli anlatlacak bir ser

vene dntren bu gler yzl insan, imdi de genliinde karsna ve

oluna hayat zindan etmi yatalak bir babay sevdirdi televizyon seyir
cisine. in srr, nce onun sevmesinde.
yle bir havada gel ki, vazgemek mmkn olmasn. Dedii gibi
Orhan Velinin, Dursun Kaptan da tam havasnda yakalam Erol Gnay
dn:

360

ok ihtiyacm olduu bir zamanda yetiti. Demek ki Allahn iyi

kuluyum.

Bouna demiyor bunu, usta oyuncu kendisi Bu meslekte usta

lk olmaz. dese de . Geen yl bu zamanlar 50. sanat yln kutlam ve
kendisine verilen tac hayatmn gnei dedii 40 yllk ei Gne G
naydnn bana takmt.
ay sonra hayatnn gneini yitirecek ve ok skntl gnleri
balayacakt. te bu yzden HrszPolis dizisindeki Aksakn babas
rol teklif edildiinde heyecan duydu.
Kendisi de Trabzonlu olduundan, Dursun Kaptanlar ok iyi ta
nyor. Ve kendi deyimiyle yatt yerden grd byk ilgiyle mutlu.
Biraz da utanyor, nereye gitse bir alk kyamet koptuu iin:
Arifin meyhanesine gittim, btn meyhane alklyor: Utandm.
Ali Poyrazolunun tiyatrosunu izleyeceim, alk kyamet koptu. Utan
dm, piman oldum.
Yine de hem rolmden, hem ekipten, hem de ortaya kan iten
memnunum Hibir dizi gibi deil. Baka bir seyirci geldi, HrszPolisle.
Arif Damar mesela, dizinin hastas oldu. Mptelalar olutu, pul koleksi
yoncusu gibi. Bizim iin tutmas belki, seyirci tutsun diye deil, kendimiz
iin oynuyoruz ondandr. Bu i ok ciddi bir itir. Biz bunu korkarak,
rkerek ama kendimiz zevk alarak yapyoruz. Btn oyuncular yrekle
rini koymu, yle oynuyor. Biz beenince seyirci de seviyor.
Eskiden beri takdirle izledii, ok usturuplu iler yapyor. de

dii Uur Ycelle ilk kez alyor ama oktan alm:

Sanki olumla konuuyorum. O da beni sanki babas gibi gr

yor. Tuhaf bir his. Benziyoruz da. Benim olum olsa Uur Ycel olur. O
da yle dedi: Yahu Erol abi, ne kadar benziyor gzlerimiz, baklar
mz dedi.
Allahm dedim; ocuum gibi bakyorum. Bu tabii ok kuvvet
lendiriyor. Hi alakasz birine bakmakla, ona bakmak arasnda ok b
yk fark oluyor bende. Uurun ezberlemesi bile garip. Ezberlemiyor,
reniyor ii. Yrekten duyana kadar yapyor. Yazarn sz gibi syler
sen olmaz, kendin gibi syleyeceksin. Oyuncu, iyi oyuncuyla oynar. Gz
lerle, duygularla irtibat kurar. Sonra da szler gelir gider.
Dizide Mahide Hanm oynayan pek Bilginle almak da hou
na gidiyor Erol Gnaydnn:

361

mzn muhabbeti, hikayesi ok gzel. D dnya beni ilgilen

dirmiyor. Ben o ly seviyorum. 30 blm devam etti; kimse sklma
d.
ok gzel kurgu oras; sonra deiik bir ekil. Felli baba Ak
adam... Bakc ona ak; ayn eyleri duyuyor o da. Ssleniyor psleniyor
zavall, yemekler hazrlyor. O itenlik, tabii insan iyi olmaya sevk edi
yor. Bir kelime elli deiik ekilde sylenebilir; biz, En dorusu nedir?
diye urayoruz. yisini yapmaya alrsan, daima iyi olur. Alk bekler
sen olmuyor bu i.
Ben biliyorum o adamlar... Laz babalar Dver, halar, kzar, ko
var, reddeder. Ama sever de... Yapmtr o herif onlar. Yapm yapm;
sonra aresiz kalm, muhta olmu. Sevgi var iinde ama egosuna kar
kamam. Kadnlar sevmi, ocuunu ihmal etmi. ok tandk, yakn
bir karakter geldi bana. Aksak da balarda syledi syledi Sonunda
balad.
ok doru bir tehis bu. Ben Dursunun konumamasn seviyo
rum. Aksakn bana sorup kendi kendine cevap vermesi ok ho oluyor.
Derdini, akn o zaman dkyor. Konusa bir ey getirmeyecek.
Trabzon Akaabattan, ailesiyle birlikte 8 yanda stanbula ge

len ve bir daha da ayrlmayan Erol Gnaydnn ocukluundan bir an:

Babam nakliyeciydi; kamyonlar, dkkanlar vard. ok zengindi;

yedi bitirdi her eyi: laz baba... ocuum daha, byk bir hastalk geir
dim. O zamanlar ciddi bu zatrre...
Karadenizde penisilin bile yok, stanbuldan geliyor ineler. Ney
se, bahara doru gzm atm: uurtma mevsimi. Yattm yerden pen
ceremden gryorum, ocuklar uurtma uuruyor. Babam da zlyor
buna. Geldi, benim karmdaki duvar maviye boyad. Uurtmay duvara
iviledi, ipini de verdi elime. Sevineyim diye. Halbuki pencereden uzat
sam ya Ama laz ite, onu dnemedi. yi adamd ama!
Babasnn soyad Kiziroluymu, aslnda. Tabancasz dolama
yan, ne de olsa Trabzonlu bir aile. Deli Kizirler derlermi. Babas bir
gn kzp, Deli sizsiniz diyerek gidip Gnaydn soyadn alm.
Bugn ok mutluluk duyuyorum. ou arkadalarm eliydi, se
firdi. Mlkiyeden. imdi hepsi emekli oldu. Arada bir gelip, Ne kadar iyi
oynuyorsun. diyorlar. Emekli olunca bitiyor her ey. yi ki artist olmu
um diyorum. Bugn ben sefasn sryorum; onlar emeklilik yayor.
Ben hala alyorum, zevkle.
Pelin Kara. Cumhuriyet Hafta Sonu, 10.06.2006.

362

16. 4. 2. AB Trkiyeye ki Yzl.

Prof. Dr. Hakk Keskin 1943te Trabzonun Maka ilesine bal

Hamsikyde dodu. Ailesi Erzincann Tercan ilesine bal bir kye g
ettii iin ilk, orta ve lise eitimini Erzincanda yapt. Yksekrenim
iin Almanyaya gitti. Berlin Hr niversitesinde siyasal bilgiler re
nimi grd. Ayn niversitede siyasal bilgiler ve ekonomi doktorasn
ald.
Almanya Trk renci Federasyonu Bakanl yapt. ki kez Trk
vatandalndan karld. kisinde de vatandaln geri ald. 197779
aras DPTde danman olarak grev ald. Daha sonra Almanyaya geri
dnd. Trk gmen rgtlerinin katlmyla kurulan Almanya Trk
Toplumunun bakanln yrtt.
199397 aras Alman Sosyal Demokrat Partisi SDP listesinden
Hamburg Eyalet Parlamentosunda milletvekili olarak grev yapt. Daha
sonra SDPden ayrld. 2005 Ekim genel seimlerinde eski Alman Maliye
Bakan Oscar Lafontainein yer ald PDSSol Partiden milletvekili se
ildi. Ayn zamanda PDSSol Partinin Meclis Grubu Avrupa Birlii Geni
leme Sorumlusu ve Avrupa Birlii Komisyonu yesi.
Prof. Dr. Hakk Keskin, Almanyadaki btn Trklerin arasnda
nlenmi bir isim. Trkiyedeki pek ok evrede de tannyor. Kendisini
her zaman Sol Kemalist olarak tanmlayan Keskin, 40 yl akn sredir
Almanyada yayor ve Almanyadaki Trklerin eit haklar iin savam
veriyor. Son Alman seimlerinde PDSSol Partiden milletvekili seilen
Keskin, ayn zamanda partinin AB genileme sorumlusu. Keskin hafta
iinde stanbulda temaslar yapt. ncelikle de Cumhuriyeti ve beni zi
yaret etti:
Siz Almanyada yaayan bir Trk olarak Trk toplumu ile Trki
ye arasndaki balar glendirmek iin ok nemli almalar yaptnz.
Daha sonra da koullarn deimeye baladn fark ettiniz. O dnemi
ve neler yaptnz anlatr msnz?
Ben Trkiyeden Almanyaya dnnce, 1980 darbesinden sonra
Almanyadaki Trklerin Almanyada kalc olduklarn anladm. Bizim
artk Trkiye eksenli, sanki orada Trkiye iin alma yapmamzn hi
bir anlam kalmamt. Trkiye kocaman bir lkeydi ve bize gereksinimi
yoktu. Dolaysyla biz Almanyadaki sorunlarmz ana gndemimize
tayarak, oradaki insanlarmza yardmc olalm kararna vardk.

363

Biz o dorultuda dnrken, bir vatandamz rk neoNaziler

tarafndan Hamburgda ldrld. Aslnda bu neoNaziler tarafndan
Almanyada ldrlen ikinci Trkt. Haberi bir toplant srasnda aldk.
Ben toplantda bulunan arkadalarma, Biz bu olay karsnda artk
kaytsz kalamayz. Buna ok byk bir tepki gsterelim. dedim. Byle
ce Almanyada dank kaba kuvvet yanls olmayan btn Trk dernek
lerini bir at altnda toplanmaya arma karar aldk. Bir anlamda Al
manyadaki rkla kar eit haklar alabilmek iin direnie geecektik.
Daha, sonra bir at altnda Trkiye Gmenler Birlii Hamburg rgt
n kurduk.

Sa ve sol dernekleri bir araya topladnz, anladm kadaryla

Evet; ama Almanyadaki Trklerin hakl karlarn savunmak,
eit haklar elde etmeleri ve rkla kar mcadele vermek, kendi kl
trel kimliimizin gerektirdii baz almalar yapmakt. Bu model ilgi
grd ve giderek Almanyann br eyaletlerinde benzer rgtlenmeler
gidildi.
Bundan on yl nce de AlmanyaTrk Toplumunu kurduk. Bu, Al
manya apnda lkenin en ciddi siyasi ve g politikasyla ilgili alma
yapan bir rgt. Ama unu da belirteyim Bu rgtn iinde ar sa ve
milli gr yok. Almanya Trk Toplumu giderek Almanyada kamuoyu
nun nemli adresi haline geldi. Trkler, yabanclarla ilgili bir olay oldu
unda bavuru yeri bu rgttr.
Siz sol kkenden gelen bir kiisiniz. Uzun yllar da SDPnin

yesi, milletvekili oldunuz. Ama sonradan SDPden ayrldnz. Neden?

Ne yazk ki sosyal demokrat olan bizim SDP, parlamentoda ka

rarlar almamza ramen bunlarn hibirisine uymad. Bunun zerine
ben hibir parlamenterin yapmadn yaparak partimle ilgili 10 sayfalk
ciddi bir eletiri yazs yazdm. Bu yazda neden bir daha SDPden aday
olmayacam anlattm. Bu, Alman medyasnda ok geni yer ald.
Daha sonra SDP, Yeil Parti ile iktidara geldi ve yedi yllk iktidar
dneminde, ne yazk ki sosyal demokrat olarak yapacann tam tersini
yapt. rnein, ifte vatandalk konusunda arlatrc koullar getirdi
ler. Irkla kar yasay karmadlar. Bu dnemde kmasn bekliyo
ruz, ama kar m, bilmiyorum. Oysa Avrupa Komisyonunun bu konuda
karar var.
Ayrca 2000 ylna kadar Trk vatandalndan kp Alman va
tanda olduktan sonra yeniden Trk vatandal geri alnabiliyordu.
Ama yasay da deitirdiler. ifte vatandal kaldrdlar. Dolaysyla
Alman vatandalna geen 50 bin insanmz, Trk vatandaln al

364

maktan mahrum brakld. Bunu deitirmek iin ok altm. Baara

maynca bu benim iin barda taran son damla oldu ve SDPden istifa
ettim. Yeni Sol Parti oluumunda bana milletvekillii adayl teklif edi
lince de kabul ettim. Bylece de son seimlerde Alman Parlamentosuna
seildim.
Siz Trk kkenli bir Alman milletvekili olarak Trkiyenin AB
macerasn, hele de son Lksemburg toplantsnda Kbrs Rum kesiminin
tavr zerine, nasl deerlendiriyorsunuz?
Ben ilke olarak, Trkiyenin AB yeliini destekliyorum, istiyo
rum, savunuyorum; bunun urasn veriyorum. Ama eit koullarda
olmas gerekir. Trkiye ile AB arasnda yaplan anlamalarda, Trki
yenin nne srlen koullarda eit davranlmad ok aktr. rne
in, ucu ak grmeler deniyor. Bu, daha nce hibir aday lkeye
uygulanmayan bir koul. Ucu ak; yani: Mzakere edeceiz, ama sonu
ne olur? Onu bilemeyiz.
Kesin bir tarih verilmiyor. Art, en nemli noktalardan birisi,
ABnin Trkiyeyi hazmetme kapasitesi telaffuz edildi. Bu, br hibir
aday lke iin gndeme getirilmezken Trkiye iin telaffuz ediliyor.

Yani Trkiye ne srlen btn koullar yerine getirse bile,

ABden Sizi hazmedemiyoruz. yant m alabilir?
Evet. On yl sonra bize, Seksen milyonluk Trkiye hazmedilecek
gibi deil. Kusura bakmayn. Biz AB olarak sizinle tam yelik deil, imti
yazl ortaklk kuralm. diyebilirler.
Biliyorsunuz, bunu Alman Hristiyan Birlik Partileri nermiti. Ben
bu ayp kavrama, imtiyazl dlama politikas diyorum. Art, bundan
daha da tehlikelisi, referandum olaydr. Yani Fransann Trkiyenin
yeliini referanduma sunmay anayasasna sokmasdr. Kbrs Rum
kesimi de ayn eyi yapabilir. Trkiye iin uzun bir sre olacaktr. Pa
zartesi gn Lksemburgda olanlar izledik. Bunlar, 35 konuda tekrar
tekrar gndeme gelecek.

Diyelim ki Trkiye btn koullar yerine getirdi ve 35 konuda

da yznn akyla kt. Sonra ne olur?
O zaman da, dediim gibi, Referanduma gideceiz. diyebilirler.
Bakn, hkmetlerin Trkiye ile ilgili kamuoyuna verdii mesajlar halk
ok etkiliyor. Biz bunu yaadk, gryoruz. Bir rnek vereyim; Trki
yenin AB yelii konusunda zaman zaman anketler yaplr. Bir ara Tr
kiye ile ilgili olarak bu anket sonularnda ok olumlu bir yaklam vard.
Almanyadaki anket sonular yzde 55lere kadar olumlu kyordu.

365

Ama daha sonra bu olumlu hava tersine dnd. Olumsuz mesajlar ve

rilmeye baland. Sonuta bir baktk ki, kamuoyunun eilimi yzde 35,
yzde 40lara kadar dt.
Hava Trkiye lehine iken aleyhine dnd. Sizce bu kadar hzla
deiebilen eilimlerin nedeni ne olabilir?
Trkiyenin AB yeliinin AB tarafndan tanamayacak baz yk
ler getirecei, zaman zaman Alman Hristiyan Birlik Partileri, hatta Libe
ral Parti ve medya tarafndan srekli kamuoyuna pompaland.
Bir rnek vereyim: Trkiyeyi yelie alrsak bunun ABye 40
milyar Avroluk bir maliyeti olacak. dendi. Bir bakas 20 milyar, br
30 milyardan sz ediyor. Basn da bunlar manet yapyor. Bir baka
iddia da u: Trkiyeye kaplar aldnda Anadoludan milyonlarca
isiz Avrupaya akn edecek.
yi de, Trkiyeye ucu ak olarak, tam yelik verilse bile Trk va

tandalarna serbest dolam hakk tannmayaca koulu getirilmedi

mi?
Bu snrlama belki kalc biimde uygulanacak. AB gerekli gr
d srece deniyor. AB br ye lkelere de gei srecinde serbest
dolama byle snrlama getirdi; ama saptanan bir sre boyunca bu
uygulama yapld. rnein, spanyaya, Polonyaya bu uyguland. Ama
bunun sresi belliydi.
Trkiye iin o da ngrlmyor. Yani AB lkelerinde isizlik varsa
serbest dolam gndem d tutabiliyor. Ben 40 yldr Trkiyede ger
ek demokrasi, gerek sosyal devlet ve bamsz Trkiye iin mcadele
veriyorum. Benim gibi Trkiyede on binlerce aydn da bunun mcade
lesi iinde. Trkiye halknn byk bir ksm bunu istiyor. Ama Trki
yede yneticiler ne yazk ki kendi zgr iradeleriyle yaplmas gereken
leri yapmyorlar.
Hala bir dizi yaplmas gereken i var. Ama bunlar ille de AB iste
dii iin yapmak zorunda deiliz ki Bunlar kendimiz, kendi halkmz
istedii iin yapmalyz. Atatrkn koyduu ada medeniyetler d
zeyine gelmek var. Biz o dzeye layk deil miyiz? Trkiye ABye ye
olmu, olmam bu benim iin ikincil nemde. nemli olan, bu standart
lar kendimiz iin yakalamaktr. Ne yazk ki baz eyleri, AB zorlad
iin, bizim yneticiler yapmay kabul ediyorlar.
Trkler iin serbest dolam hakknn sonsuza kadar snrland
rlmasna geri dnersek, Avrupa lkelerinin nfuslar yal. 10 yl iinde
bu yal nfusu artk hibir ekilde istihdama sokamayacaklar iin, zel

366

likle Almanyann Afrika lkelerinden ii almak iin hazrlk yapmaya

balamas, Trkiyeye kar baka bir ikiyzllk deil mi?
u anda bu, ABnin henz gndeminde deil. Bugn Almanyada
drt milyonun zerinde isiz var. br lkelerde de isizlik sorunu b
yk. Ama sylediiniz olay ok doru. Bu, ok ciddi olarak ileriye ynelik
dnlen bir konu. Avrupa ktas artk yal. Bir de ABnin u anda bile
belli konularda kalifiye elemana ihtiyac var. Bu kalifiye eleman ihtiyac
n bnyesindeki isizlerle kapatamyor.
Hele on yl sonra ABnin gen, dinamik, her alanda alacak nfu
sa iddetle ihtiyac olacaktr. zellikle Trkiye bu konuda byk potan
siyel. Ama AB, zaten bir ikilem iinde. Trkiye zgvenle bu ilikileri
srdrmelidir. nk ABnin Trkiyeye gereksinimi var. Trkiye bu
gereksinimin farknda olmal ve bunun zgveniyle masaya oturmal,
mzakereleri srdrmelidir.
ABnin Trkiyeye hangi alanlarda ihtiyac var, sizce?
Pek ok alanda. Avrupann gelecei iin, enerji kaynaklarnn
gven altnda olmas ok byk nem tayor. Trkiye de bunun kalesi.
Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinde bulunan doalgaz, petrol po
tansiyeli son derece nemli olduu iin, yine burada Trkiyeye byk
grev dyor. Trkiye siyasi gven ve istikrar iin son derece nemli
bir konumda. Ayrca da nemli bir g.

ABnin Trkiyeden uymasn istedii kriterler sadece demokra

tikleme, adil dzen, adalet sistemini dzeltme ve insan haklarna say
gyla snrl kalmyor ki Hi durmadan bir Kbrs konusunu da dayatp
durmuyorlar m?
Bizim, tabii ki krmz izgilerimizin olmas gerekir. Btn bu d
layc koullara karn, en sonunda yine dlayc birtakm uygulamalarla
bir eit AB yelii gibi bir ey teklif edilirse, tabii ki ona Trkiyenin
Hayr demesi lazmdr. Trkiye her ye gibi btn eit haklara sahip,
eit koullarda, btn karar organlarnda tm yetkilerini kullanabile
cekse, tabii ki AB yelii kabul edilebilir.
Kbrs gibi bununla ok dorudan balants olmayan, ama yanl
ve eksik anlamalar sonucu u anda yaadmz sorunla bizi kar kar
ya brakan bir meselenin de zlmesi gerekir.

Peki, bu koullar altnda Kbrs meselesi nasl zlebilir?

Pazartesi ge saatlere kadar ABnin Genilemeden Sorumlu Ko
miseri Rehn, Avusturya Dileri Bakan Ursula Plassnik ve Dileri Ba
kan Abdullah Gln basn toplantsn izledim.

367

Rehn ve Plassnik, Trkiye ykmllklerini yerine getirmeli. di

yorlar. Yani Trkiye Kbrs Rum kesimi tanmal, ona limanlarn,
havalimanlarn amal, ilikilerini normalletirmeli. Trkiye, ABnin
yesi olan Kbrs Cumhuriyetini Rum kesimi tanmak zorunda. Bunu
da kabul ediyorum. Ancak Kbrsn bir gerei var; Kbrsta iki toplum
ve iki ayr devlet bulunuyor. AB, bunun bir tarafn tand, onu ye ald.

yi de ABnin KKTCye hi ykmll yok mu? Ambargolar

kaldrlmayacak m?
Ambargo kalkacak, izolasyon sona erdirilecek; yardmdan Ku
zey Kbrs gerekli payn alacak. denmiyor muydu?
te yandan, basn toplantsnda Dileri Bakan Gl, Annan Pla
nn Rum tarafnn reddettiini, ama Trk tarafnn kabul ettiini syle
yerek Bize verdiiniz szler var. dedi.
Sz nedir? Szl sz m? Bakn, bu verilen szlerin anlamada ya
zl olarak yer almas gerekir. Aratrdm; Trkiye ile AB arasnda Kbrs
konusuyla ilgili yaplan yazl bir anlama olup olmadna bir baktm.
ABnin bu konuda Trkiyeden istedii birtakm eylere karlk, Trkiye
de ABden yazl olarak kendi ykmllklerini yerine getirmesini iste
meliydi. Ben bu durumu kyasya eletiriyorum. Byle anlama yapl
maz. Anlama szl olur mu? Sizin iin askeri, stratejik, siyasi, onursal
boyutlar olan bir konuda ok ciddi bir adm atyorsunuz. Ama yazl bir
anlama yapmyorsunuz.

Peki, blnm, sorunlu bir lkeyi tam ye yapmak ABnin kri

terlerine ters deil mi?
Bu en byk hata. AB kendi temel ilkelerinde yle diyor: Her
hangi bir aday lkenin zlmemi sorunlar varsa o sorunlar zlme
den ye olamaz.
Ama te yandan, AB kendi ilkelerine ters derek Rum kesimini
tek tarafl olarak bnyesine ald. O zaman benim medyada Verheugen ile
ok ciddi bir tartmam da oldu.
Bu hatay yaptlar; gzel. O zaman bu hatann telafi edilmesi iin
KKTCnin iinde bulunduu anormal durumun normal hale getirilmesi
iin gerekli anlamann yaplmasn Trkiyenin istemesi gerekir. Bunu
gayet ak seik biimde kar koul olarak ortaya koymaldr.
Ben Rum kesimini tanrm. Ama bunun karl olarak KKTC ze
rindeki izolasyon, ambargo kaldrlacak, ilikiler normalletirilecek.
denmelidir. Trkiyeden havalimanlarn amas isteniyor. Peki,
KKTCdeki hava ve deniz limanlar ne oluyor?

368

Onlar hala yasad hava ve deniz limanlar olarak kabul edilmi

yor mu?

Trkiye herhangi bir devlet deil. Yedi yz yllk devlet deneyimi

olan bir lke. Ama bugn, byle bir anlama iin, Sz verdiniz. deniyor.
teki taraf, basn toplantsnda byle bir balant kurmuyor bile. Kuzey
Kbrsa biz yardm yaparz, yapmayz. Bunu sizin yapmanz gerekenle
balantl grmeyin. demeye getiriyor.
Orada ok byk noksanlk var. ok byk hata yapld kansn
daym. Bu hata dzeltilmelidir. Yoksa Trkiye daha ok yllar urar,
durur. stelik onurumuzla da oynanm olur. Bu durum, Trkiyede
ABye kar tepkiyi artracaktr. Eer bu istenmiyorsa bu sorun zlme
lidir. Bu szlerim hem Trk, hem de AB tarafna.
Trkiye sorunun zm iin bir plan ortaya sunmal; bu plan BM
erevesinde gndeme getirmeli ve AB kamuoyuna tamaldr. Biz so
runun zm iin unlar neriyoruz denmelidir. O zaman Trkiye
ataa geerek adil bir zm istediini dnyaya duyurabilecektir.
Yani siz burada Trkiyenin ciddi olarak bir eksiklii olduunu
mu dnyorsunuz?
Yzde yz yle. Eer Abdullah Gln syledii gibi bir anlama
varsa, o zaman Trkiye bunu ortaya karsn. Siz bunun gereini yapn.
desin. Herhalde yok ki sadece verilen szden bahsediliyor. Uluslararas
ilikilerde anlamalar szl sz vermelere dayanmaz.
Leyla Tavanolu. Cumhuriyet, 18.06.2006.

369

16. 5. Hrriyet
16. 5. 1. stanbul Cengizin lkesi Gibi Olmal.

Doru Yol Partisi Genel Bakan Mehmet Aar, Hrriyet Genel Ya

yn Ynetmeni Erturul zkk ve Ankara Temsilcisi Enis Berber
olunun sorularn yantlad.
Eski bir stanbul Emniyet Mdr olarak stanbula asayiin ye
tersiz olduunu dnyor musunuz?
Bugn alan arkadalarm, benim hep yanmda alm arka
dalar. Onlarn iyi niyetinin var olduunu dnyorum. Ama zorluklar
olduunu dnyorum, siyasette bana den, zorluklar ortadan kal
drmaktr. Daha rahat bir stanbul yapacamzdan hi kimsenin bir
phesi olmasn.

Mesela nasl bir gvenlik anlaynz var?

Cengiz mparatorluunun bir hikyesi vardr. Bir bakire, at srt
na bindirilir. Yanna bir uval altn konur. mparatorluun bir ucundan
bir ucuna at srtnda bir uval altnla gvenlik iinde gider gelir. Biz ite
bunun Trkiyenin btn byk ehirlerinde aynsnn olmasn istiyo
ruz.

Kadn bakire deilse ne olacak?

Glyor Bunu misal olarak sylyoruz. Elbette onun gvenlii
de ayn ekilde.

mi?

Deniz Baykal, stanbulda AKPyi getiini sylyor, sizce de yle

stanbul da bata olmak zere biz Trkiyenin her tarafn gezi

yoruz. stanbulda bugn byle hi kimse fetva vermesin. stanbulun ne
olduunu sandkta hep beraber greceiz.

stanbula bir inan var: AKP varolar kolay teslim etmez,

imknlar salanyor oralara.
imdi bu imknlar salanyor doru. Oradaki halka Biz size i
vermeyeceiz, biz size daha iyi bir hayat standard vermeyeceiz. Ama
bunun yerine biz size bulgur, fasulye, nohut vereceiz. Odun, kmr
vereceiz. meden, a kalmadan, byle hayat devam ettirin deniyor.
Bulgur, fasulye dnemi bitti. Bu devam edemez. Solun terk ettii deer
lerin biz bugn sahibiyiz. Gelir dalm, adaletsizlik, yoksullukla mca
dele, isizlikle mcadele, sula mcadele...

370

Susurluk olaynda kendinizi ok yalnz hissettiiniz zamanlar ol

du mu?
Olmad. Neden biliyor musunuz? Sokaktan olaanst bir destek
aldm. Ben bugnk siyasi ekillenmemi de ona borluyum. Ya beni halk
tad, halk korudu, halk muhafaza etti.

CHPnin milliyeti sylemi sizi rahatsz etmiyor mu?

Hayr. nk bunlar, o milliyetilik anlay bizim milliyetilik
anlaymz olamaz. Bizim tek bir milliyetilik anlaymz vardr, Trki
yeyi bldrmeyen milliyetilik anlay. Zaten bizim bin yllk tarihimiz
de Anadoludaki, Trakyadaki tarihimizde, slamla birlikte, buradaki
milliyetilik hibir zaman etnik anlamda bir milliyetilik olmamtr.
Yani sizin konutuunuz btn halk bir arada tutmak.
Trkiyenin en vazgeemeyeceimiz temeli niter devlet. Burada
hibir tavizimiz yok.

niter devlet, niter halk diyorsunuz siz.

Aynen. Halk btnletirme. Biz herkesi anasnn karnndan do
duu gibi hr ve eit kabul ediyoruz. Doumdan gelen farkllklar, Tr
kiyenin zenginliidir. Ve herkesin kimliine, herkesin douundan gelen
farkllklarna sayg gsteririz. Yukardan bakmadan, kibir iinde bakma
dan, kimseyi birbirinden ayrt etmeksizin. Baktnz vakit, 1950 ile 60
arasnda Trkiyenin DouGneydousunda silahl bir hareket yoktur.
Bunu iyi analiz etmek, iyi grmek lazm.

Hayatnz boyunca grdnz, sizi en ok tatmin eden cumhur

bakanlar kimlerdi?
Hayattakilere salklar dileyelim. Gemi asndan syleyelim is
terseniz. Turgut zal ve mutlaka Celal Bayar. Son dnemler asndan
sylyorum, yoksa Atatrk gibi bir deha.

Peki Enver Paa hakknda ne dnyorsunuz?

Gnlmze ho gelen tavrlarn, kararllklarn, cesaretin sahibi
dir. Bir Trk kurmay subaynn kafasnn drtte Mustafa Kemal Paa
ise drtte birinde de Enver Paa olmaldr.

Ya Mustafa Mulal olay?

Devlete sadakati phe gtrmez. Uzun sre bizim silahl kuvvet
lerimizi etkilemi bir olay olduunu da kabul etmek lazm, bu bakmdan
demokrasi ve hukukun ne kadar nemli olduunu bugn gryoruz. Bir
vatansever adamn, mrnn son noktasnda kar karya kald bir
zor durum mutlaka, onu da kabul etmek lazm. znt verici bir durum

371

du. Hi olmamalyd, bunun olmamasnn nn aacak olan g siyaset

ynetimi, bunun nemini grmek lazm bu olaylarda.

dir?

Trklk tarihinde sizi en ok etkileyen simalar, kiilikler kimler

Osmanl mparatorluu asndan bakacak olursak ykselme

devri padiahlar ok nemli. Birinci Murad ve Fatih Sultan Mehmed ok
nemli devlet adamlar. Ne asndan nemli? ann en bilgili, en bilgin
kiisi Fatih Sultan Mehmed. Bir ynyle bir Trk imparatoru, bir yny
le de Bizansn tarihsel arln da srtna, arkasna alm, daha byk
ufuklar dnen bir Roma mparatoru. Gerileme dneminde kukusuz
Sultan Abdlhamid.

Babakann hastalnda ilk giden siz oldunuz...

En zor gnmde gelmiti bana Tayyip Bey ve normalin tesinde
de bir ilgi gstermiti o dnemde. Siyasette bizi zora, keye sktrmak
isteyip yaknmzda olmas lazm gelenlerin olmad bir noktada, cena
zeye gelip, ne lazm gelirse, stanbul belediye reisi olarak onu yapmt.
Gn geldiinde bizim yapmamz gerekeni de biz yaptk diye dnyo
rum. nsan kt gnnde yaknnda olanlar hibir zaman unutmaz,
unutmamaldr.

Devlet kavram ok gldr sizde. Yaar Paann o laflarn

duyduunuz zaman ne hissetiniz?
Kimsenin beni krmaya hakk olmadn dnyorum. Ve ben
hep dik durdum yani. Ben Mehmet Aarm, ben duruumu hibir zaman
bozamam. Ama ben lkede byk gerilimleri ortadan kaldrmaya aday
kmm. Canm ortaya koymuum, her dnemde koymuum, gene
koyuyorum ortaya. Ve kk gerilimler yaratmak istemem ben. Ben
kavgalarn adam deilim, ben byk uzlamalar getireceim. Ama b
tn bunlar yaparken, siyasi kiiliimi de, hayatmdaki kiiliimi de ez
dirtmem. Ben herkesi krmamaya dikkat ediyorum, herkesi. Beni de
kimse krmasn.

Osman Baydemirin Burann kaynaklar buraya braklr szle

rine ne diyorsunuz?
te bu tam glnecek bir ey. Trkiyenin vergisinin yzde
80ini stanbul, Ankara, zmir, Kocaeli veriyor. Dou, Gneydoudaki 24
vilayet de en fazla yzde 2 vergi dyor. Ama en byk kamu yatrmlar
bu blgelere yaplyor. Baydemir, Diyarbakrda patlayan kanalizasyo
nuna baksn.

372

Seimden sonras iin koalisyon modelleri konuuluyor. AKP

DYP forml iin ne diyorsunuz?
Hani biz baraj geemiyorduk? imdi bize koalisyon orta seili
yor. Bir mddet sonra, sre gelitike tek bana doru tepelere gitti
imiz, birincilie doru gittiimiz grlecek. Mcadele ettiim bugnk
iktidardr. Ben onunla mcadele ederek, oylarm ykseltip, birinci parti
olacam.

Ovada siyaset yaplsn derken somut olarak neyi kastettiniz?

Siyaset zaten yaplyor, yaplmyor diye bir ey var m? Bugn si

yaset yaplmyor mu? Bugn, farkl ekillerde ite mahalli idarelerde

olsun, baz siyasi partilerde olsun, baz sivil toplum kurulularnda ol
sun...

Ama Meclise giremiyor bu irade?

Halk istiyorsa Meclise girer. Baraj konusunda yle bir ey yap
mak gerekiyor: Yzde 10 barajnn bu saatten sonra indirilmesi zor. Ama
bir Trkiye milletvekilliini yzde 3lk, 4lk barajlarla var etmek mec
buriyeti var, dolaysyla byle bir temsili adaletin nn amak lazm.
Erturul zkk Enis Berberolu. Hrriyet, 23.10.2006.

16. 5. 2. allar: Latife Hanm, Mustafa Kemalin Bana Gelmi Bir
Kaza Deildi.

Getiimiz yl, Mustafa Kemal Atatrkn eski ei Latife Hanmn

30. lm yldnmyd ve btn yl Latife Hanm tartmalaryla geti.
Ancak tartlan, Latife Hanmn lmnn yanklar filan deil,
nce bir banka kasasna, arkasndan Trk Tarih Kurumuna TTK ema
net edilen evrak metrukesinin akibetiydi.
zerinden 30 yl getii iin, mahkeme tarafndan bu belgelerin
zerine konulan yasak kalkmt ve belgeleri okuyan birka kiiden biri
olan Prof. Dr. Reat Kaynarn ifadesiyle sz konusu belgeler, Cumhuri
yet tarihinin yeniden gzden geirilmesini gerektirecek nemdeydi.
Zaten kyamet de bundan kopmutu. Bazlar, muhtemelen Mustafa Ke
malin hatrasnn rencide edilebilecei endiesiyle, bu belgelerin kamu
ya almasna iddetle direniyordu.
Bazlar da, Latife Hanmn Atatrkten ayrldktan sonra tek ke
lime bile konumadn hatrlatarak, byle bir endienin yersizliini
dile getiriyordu. Netice itibariyle Latife Hanmdan kalan belgeler
TTKnin deposunda kaderine terk edildi bir kez daha. Peki ama Latife

373

Hanm hakikaten rklecek birisi miydi, ok sevdii Mustafa Kemalin

aleyhine bir eyler syler miydi?
Bugne kadar bize anlatlan Latife Hanm portresi, bu konuda pek
fazla ipucu vermiyordu ne yazk ki. Mustafa Kemale hayat zindan eden,
mendebur, hoyrat ve hatta despot bir Latife Hanm imgesi izilmiti zi
hinlerimize.
Gazeteci pek allarn yerli ve yabanc kaynaklar tarayarak yap
t aratrma, durumun hi de bize anlatld gibi olmadn koyuyor
ortaya. Okuduka aryor, resmi tarihimizin bizden bu tr hakikatleri
neden gizlediine hayflanmadan edemiyorsunuz.
Bilinenden veya anlatlandan ok farkl bir Latife Hanm portresi
iziyorsunuz. izdiiniz portrede Latife Hanm, marur ve feminist bir
kadn olarak grlyor. Kadn haklarnn gelimesi iin bir politikac gibi
alyor. Sizi byle bir Latife Hanm portresine gtren ipular neler
oldu?
Mustafa Kemal Paaya, Milletvekili olmak istiyorum. diyen bir
Latife Hanmla karlanca Vay canna! dedim. Biz kadnlar bugn
Millet Meclisinde yzde 4,4le temsil edilirken, bu kadn 83 yl nce mil
letvekili olmak istemi; stelik de kadnlar daha siyasi haklarn elde
etmemiken.
Latife Hanmn dile getirdii bu talep beni kkrtt. Latife Ha
nmn sr kutusunu aacak anahtar bulmutum. Onunla ilgili olumsuz
yaklamlar terazinin bir kefesine koydum. Bir yana da bu sz. Latife
Hanm ar bast. Bulmacann eksik paras ortaya kmt. Benden nce
de gazeteci arkadalarm, Latife Hanmn yaamnn karanlk noktalar
n demeye almlard. Ama benim kafamda bir tez vard; bu tez kadn
haklarn savunan bir Latife Hanmd. Onun nemli bir kadn olduunu
fark etmitim. Dnemi okumaya, Latife Hanma ait satrlar biriktirmeye
baladm.

Hangi kaynaklardan ve nasl?

Bir gazeteci iin en iyi kaynak nedir? Tabii ki gazeteler. Eski
Trke kursuna gitmitim. Eski yaz gazeteleri taramak o kadar kolay
deilmi. Dostlarmdan yardm aldm. Bu arada dnya basnna ynel
dim. Amerikan ve ngiliz basnna nternet ortamnda kolaylkla ulala
bileceimi fark ettim. nme haberler birer ikier dmeye balaynca
heyecandan lecektim. Latife Hanm dnya basn tarafndan byk bir
dikkatle izlenmi, kadn haklar savunucusu ve sufraje sfatlaryla
anlmt. artcyd. 2005 yl banda Latife Hanmn belgeleri alsn
m almasn m tartmas baladnda, ben aratrmam yarlamtm.

374

Latife Hanm, Mustafa Kemalin bana gelmi bir kaza deildi.

diyorsunuz. Bir kaza gibi yanstlmasnn sebebi ne sizce?
Trkiye tarihinde, Latife Hanm kadar ar saldrya uram bir
baka kadn acaba var m? Atatrkn heykellerine saldranlara mec
zup deniyor ya da sulu diye hapse atlyor. Ama onun bir dnem en
yaknnda bulunmu, yaamn paylam Latife Hanma saldrmak ne
redeyse olaan kabul ediliyor.
Latife Hanm, Mustafa Kemal Paa ile evliyken yldz muamelesi
grm. Onun meziyetlerini anlata anlata bitiremeyen insanlar, yllar
iinde 180 derece dnmler ve hain, kocasna eziyet eden, mark,
demeye topuk vuran bir kadndan sz etmeye balamlar. Latife Ha
nm muhakemesi mkemmel, birikimi salam, her konuda fikri olan bir
kadn. Sekiz dil biliyor, hukuk okumu dnyay tanyor.
Mustafa Kemal Paadan korkularndan Latife Hanma tahamml
edenler, yllar getike eteklerindeki talar dkmler, onu Mustafa
Kemal Paann bana gelmi bir kaza gibi gstermeyi baarmlar.

Feminist bir kimlik sergileyen Latife Hanm, Falih Rfk Atayn

ifadesiyle, Kadn anlaynda pek Garpl olmayan Mustafa Kemali ra
hatsz etmi olabilir mi?
Feminist bir kadn yanndaki erkei muhakkak rahatsz eder. Bu
bir eitlik kavgas nk. ankayada yrtlen bir eitlik kavgas tabii
ki huzursuzluk kartr. Boanmalarnn ardndan, Latife Hanmn fe
minist tavrlar m acaba kocasn rahatsz etti? sorusu dnya basn
tarafndan sorulmu. Ama ben Mustafa Kemal Paann, Latife Hanmn
feminist tavrlarndan bandan beri keyif ve ilham aldn dnyo
rum. Mesela, milletvekili olmak isteine olumlu bakmyor ama Bak Lati
fe, sana da oy vermiler. diyerek ikili bir tutum sergiliyor. Latife Ha
nmn feminist tavrlarndan esas rahatsz olanlar, daha ziyade dier
erkekler.

Latife Hanm, Mustafa Kemalle ve Mustafa Kemalin yakn evre

siyle zaman zaman iktidar mcadelesine mi giriyor? Boanmalarnn
ardndan gemie ynelik tarihin yeniden yazlmasnn sebebi bu mu?
Latife Hanmn, Mustafa Kemalin yakn evresiyle bir iktidar
mcadelesine girdii yorumu doru. ankayada yayor. ktidarn
merkezinde. Yanl bildiine itiraz ediyor, doru bulduunu savunuyor.
Mustafa Kemal evlilik sresince gizli belgelerini ona saklatm. Yani her
kesin iini dn biliyor. Boannca, sanrm bu yzden tehlikeli bir ka
dn olarak alglanyor. Ya konuursa korkusuyla onu nemsiz klmaya,
szn deersiz klmaya alyorlar. Latife Hanm ise herkesin bu kor

375

kusuyla sanki eleniyor. Tenezzl edip kimse aleyhinde bir ey sylemi

yor. Gazeteci kabul etmiyor.

Eer boanmasalard, Mustafa Kemalin daha dzenli bir hayat

nn olacana, iki, sigara ve kahve konusunda Latife Hanmn yasakla
rnn ie yaracana dair kanaatler var. Siz bu kanaatleri paylayor
musunuz?
Sigara ve kahveden ziyade, gece sofrasyd sanrm ypratc olan.
Latife Hanmn yasaklar Mustafa Kemali bunaltm. Zaten pek de ie
yaramam. Ancak Latife Hanm evde dzenli bir yaam kurulmasn
salyor. ankayay, protokol kurallaryla ynetilen bir cumhurbakan
kkne eviriyor. Onun ankayadan gitmesi, bir anlamda Mustafa Ke
malin dzeninin bozulmas, salksz bir yaamn egemen olmas anla
mna geliyor. ok erken aramzdan ayrlan Atatrk, belki de Latife Ha
nmla birlikte daha uzun yaard. Herkes bu konuda birleiyor.

Boanmalarnn ardndan, Mustafa Kemalin engelleme abalar

na ramen, yakn evrenin Latife Hanm hakknda karalama kampanyas
balatmasnn ve bunda da baarl olmasnn arkasnda ne yatyor siz
ce?
Latife Hanm, her eye hakim olan tavrlaryla ortadan kaybolun
ca ankaya sofrasna katlanlar bir Oh ekmi olmallar. Ancak sesleri
ni karmaya balamak iin yllarca beklemiler. Boanmalarnn ardn
dan, Latife Hanma bence uzun sre saygszlk edilmemi. Karalama
kampanyas 1950lerde balyor. Latife Hanm, 1925 ylnda sahneden
ekilmi bir kadn. Ge gnlerdeki prlts unutulup gittii iin karalama
kampanyas ikna edici oluyor.
Ancak tuhaf olan u: Latife Hanm bir trl unutulmuyor. Yeniden
izilen karakteri ile aramzda yaamaya devam ediyor. Yani nemli birisi
olduu gerei deitirilememi. Halbuki bu topu topu iki buuk yllk
bir evlilik. Ondan sonra Latife Hanm grnmez bir kadn olmu.

Mustafa Kemal ile Latife Hanm, o dneme gre hayli modern bir
evlilik yapyorlar ama boanma eri kurallara gre oluyor. Yani Mustafa
Kemal, Boadm. diyor ve bu yetiyor.
Ablas Vecihe Hanmn deyiiyle alaturka bir boanma. Harl
harl Medeni Kanun evirisi yaplyor, gazetelerde haberleri yaymlan
yor ama Mustafa Kemal eski usul boanyor. Anlalan ok fkelenmi,
imajn pek dnmyor.
Halbuki, dnya basn epey alkalanm. Medeni Kanun henz
kmad iin biim olarak kanuna aykr bir durum yok. Yalnz yine de

376

unutmayalm, boanma bildirisinde karlkl ayrlmaya karar verdikle

rinden sz ediliyor. Yani tek tarafl bir boanma gibi alglanmamas iin
aba harcam Mustafa Kemal.

Beklenen oldu. Topal Osman etesi ankayay kuatt. Latifenin

kz kardei Vecihe de oradayd. Vecihe lmen yllar sonra bir dost mecli
sinde o gn yaadklarn anlatmt. Bu anlatm Topal Osman olaynn
bilinmeyen bir ynn gn na kartyor:
Milli Mcadelenin lideri tehdit altndayd. Ksa bir tartma ya
and. nemli olan Mustafa Kemal Paann yaamyd. Ona bir ey olur
sa, zaten hibiri hayatta kalamazd. Dardakilerle pazarlk balad. Adet
olduu zere, Kadnlar ve ocuklar nden ksn. dediler.
Plan uydu: Mustafa Kemal Paa klk deitirerek kadnlar ve o
cuklarla birlikte dar kacakt. Fakat evin iinde de birilerinin kalmas
gerekiyordu. Latife muhafzlarla birlikte evde kalmaktan yanayd. Ben
onlar oyalarm. diyordu. Mustafa Kemal Paa nce iddetle itiraz etti.
Ancak Latifenin inadn bilirdi. Vecihe bir araf buldu getirdi. Mustafa
Kemal araf giydi, baldz Vecihe ve hizmetkar kadnlarla birlikte dar
kt.
Latife de bu arada onun kalpan kafasna takmt. Erlerden biri
ne, Mutfaktaki portakal sandklarn getir. dedi. Sandklar pencerele
rin nne dizdiler. Evde klar yanyor ve baheden bakldnda ier
dekiler fark ediliyordu. Boyunun ksal dardan fark edilmemeliydi.
Latife, portakal sandklar zerinde bir ileri bir geri yryor, dardan
gelen habercilerle iletilen mesajlar, evde Mustafa Kemal varm gibi alp
cevap veriyordu.
lm tehdidi altnda eteyi oyalamay srdryordu. O srada
Mustafa Kemal, Topal Osmana kar yrtlecek harekat planlyordu.
Sonunda Topal Osmann adamlar eve kurun yadrmaya baladlar.
Ardndan eve girdiler. Mustafa Kemalin gittiini anlaynca lgna dnp
ne buldularsa paraladlar. Onlarn arad Mustafa Kemaldi. Ama elle
rinden karmlard. O srada Topal Osman etesi, muhafz taburu tara
fndan sarld. Latifeye zarar vermeye zamanlar kalmamt.

Kaynak: Latife Hanmn kz kardei Vecihe lmenin anlatmndan.

Gle oynaya gittikleri zmirde, Latife ile Mustafa Kemal lmn
eiinden dndler. Resmi tarihe ve dnem anlarna yansmayan bir
suikast giriimiyle yz yze kaldlar. Dnya basnnn El bombasyla
Trkiye Cumhurbakanna suikast giriimi olarak sunduu ilk haber, 7

377

Ocakta Kanadada Toronto Daily Starn, nc sayfasnda kt. Haber,

Mustafa Kemale isabet etmeyen bomba karsn yaralad. balyla
verilmiti. 8 Ocak tarihli New York Times gazetesinin birinci sayfasnda
Mustafa Kemal Paa kurtuldu, atlan bombayla kars yaraland. haberi
yer ald. 8 Ocak tarihli Chicago Tribune gre, saldrgan Mustafa Kemal
ile Latifenin kald eve gitmi, Paayla grmek istemiti. Kimlii bi
linmeyen adam nce Bayan Kemal kabul etmi, adam eini grmek iin
srar edince Cumhurbakan gelmi ve adam ona bomba atmt.

Latife Hanm 13 Temmuz gn 1975 Tevikiye Camiinden
uurland. Cenaze iin devlet treni yaplmad. stanbul Valisi Namk
Kemal entrk aile zmirden tanyordu. entrk yetkisini kullanarak
kara, hava ve deniz birliklerinden oluan bir eref ktas gelmesini sa
lad. Son dakikada bir bayrak olmad fark edildi. Cenazeye katlanlar
dan Gltekin Aaolu, Tabut zerine bir Trk bayra bile konmamt.
Ablalarmla birlikte srar ettik, bir bayrak bulunup stne rtlmesini
saladk. diyor.
Gerekten de son dakikada bulunan bir bayrak, Latife Hanmn
naann zerine rtld. Anlald kadaryla bayran rtlmesi iin
aba gsterenlerden biri de Vali entrkt.
Sefa Kaplan. Hrriyet Pazar, 04.06.2006.

16. 6. Milliyet
16. 6. 1. Rportaj Basit Bir Ses Kayt lemi Deildir!
Rportaj basit bir ses kayt ilemi deildir. diyor Can Dndar.
Bize gre biimlenen bir yazdr, bizi ele veren bir trdr. Bunu yapma
ya gayret ettim. Onlarn ne sylediklerinden ok, onlarn sylediklerinin
bana arpp yansmas, yanklar var bu kitapta. Bu yzden de bu kitap
benim hayatmdan birok ipucu tayor. nk Ylmaz Erdoanda, Tim
sah ve Daralda, Behet Nacarda benim kuamdan birok iz var.
Rportajlara nasl balyorsunuz? lk giri en zorudur ya...
Vakit ok nemli bir kere. Dar zamana sktrmamak gerekiyor.
Ortam da nemli. Bu ikisi olduktan sonra benim yntemim, nce bra
kalm da, o anlatsndr. Bazs en zor soruyla balayp bata oke etmeyi
sever. Herkesin bir yntemi var. Ama ben mmkn mertebe karmda
kini anlama derdinde olduum iin, nce ona kendi cmleleriyle hayat
n anlattrmay tercih ederim. Onun anlatmak istediklerini en bata din

378

lemek, hem ona bir rahatlk salar hem beni ayn sorular tekrar sorma
klfetinden kurtarr.

Neredeyse rportaj yaptklarnz kadar nlsnz. Sizi tanmala

r gven duymalarna m, yoksa ekinmelerine mi sebep oldu?
Buna katlmadm syleyeyim nce. Onlar kadar nl deilim.
nk bunlar Trkiyenin en hretli ahslar. Bugne kadar yaptklar
nz yapacaklarnzn garantisidir ya... Beni tanmalar, kendilerini bana
daha kolay amalarn salad. Tanmasak dahi isimlerimizle tanyor
olmann ok yararn grdk.

Rportajlarda rahatsz edici sorular sormaktan zellikle kan

m gibisiniz...
Sansasyonel bir cmle karaym ya da hi sorulmam bir eyi
soraym. diye dnmedim. ok genel olarak bu ahsiyetler bir dne
min aynalar. Onlar zerinden Trkiyeyi anlamaya alan bir yaklam
iindeydim. Tarkann, Ylmaz Erdoann, Sreyya Ayhann kiisel y
ksnden ziyade onlarn bize anlatt Trkiyeydi benim peinde oldu
um. Sylediklerinden onu anlamaya ve aktarmaya alyordum.

Kiisel olarak da fke duyduunuz, bir kuan ergenliini para

ladn dndnz Behet Nacarla Parala Behet rportajnz
ilginti. Hem bunlar yazp hem de onu sakin sakin dinlemeniz...
Olgunluk diyelim. O kadar kinci olmadm hissettim. Belki ayn
rportaj 10 yl nce yapsaydm farkl olurdu. Bugn zerinden ok za
man geti. O arada ekmek yedik, dayak yedik... Dnp baktm zaman
eskisi kadar kzgn olmadm gryorum.

Kitabnzn arka kapanda Trkiyenin bir baka yzn gr

dm her baktm yldzda. diyorsunuz. Bunlar Trkiyenin hangi yzle
ri?
brahim Tatlseste ben kentlere hafif rkek bir ekilde sokulan
ama mthi bir yrtclkla ve kentin sahibi olma kararllyla gelip, ken
di deerlerini kente kabul ettiren ve bugn iktidarda olan zihniyeti g
ryorum mesela. Hlya Avarda yeri geldii zaman komplekslerini bile
vnecei bir malzemeye dntren bir zgveni grebiliyorsunuz.
Yldz Tilbede aslnda tm aclarn iine gmm milyonlarca kadnn
ln duyuyorsunuz. Tarkanda Trk erkeinin cinsel deiimini ve
Trk kadnlarnn erkekten beklentilerinin ipularn grebiliyorsunuz.
Ylmaz Erdoanda Krtlerin sahneye kn ve Biz de varz. demele
rinin ipularn yakalyorsunuz. Sibel Kekillide toplumun ikiyzllne
ilikin ipular var.

379

Bu kitap belki 50 yl sonra tekrar okunduunda 2000ler Trki

yesinin kimleri ne kardyla Trkiyeye dair ipular verecektir diye
tahmin ediyorum. Bu insanlarn hayat hikayeleri ve onlar zerinden biz
ne alglayabiliriz? Tarkana bartllerin gsterdii ilgiden, acaba Tr
kiyede deiimin sinyallerini mi alyoruz? Ya da bir porno yldznn
aniden ulusal bir dl almas ikiyzl yanmz m ortaya koyuyor?

Gksel Aymaz Popler Gerilim adl kitabnda Bu nne gei

lemeyen popler kltr istilas karsnda teori, kendini popler olan
her eyle ilgilenmek zorunda hissediyor. diyor. Siz de ilgilenmek zo
runda m kaldnz popler kltrle?
Elbette ve ben bundan yksnmyorum akas. u tabii doru:
Bir noktadan sonra esir derseniz bu ackl bir ey. Ama akademisyen
ler de iine gmlmeden bunlara da gz ucuyla bakmal. Teorinin bura
dan karaca dersler olduunu dnyorum. Bunlarn arasnda has
sas bir nokta var. Ne kaptrp esiri olmak, ne de gz yumup Ben bunlar
biliyorum, zaten. deyip kaleme sarlmak... Onlarn arasnda bir yer tut
turup bunu hem grebilmek hem de analiz etmek, eletirmek gerekiyor.

Bunca yldzla konutuktan sonra bir yldzlk forml tespit et

tiniz mi?
Kararl bir ekilde bunu arzuluyor olmann ok nemli olduunu
grdm. Bir hedefe kilitlenip onun peinde koma kararll var. Tabii
yetenek de ok nemli. Ve hrs. Yetenekle birletirilmi bir hrs. Bir de
sk sk tesadfn byk bir rol olduunu grdm. Bir sre sonra da
sistematik bir alma dzeni nemli oluyor. Sreyya Ayhandan Tar
kana kadar, bir sre sonra hepsinin belli bir rutin iinde ciddi bir al
ma dzenine getikleri grlyor.

Mesela Tarkan ve Hlya Avar, yldz olmak iin genel kannn

aksine, halk istiyor diye eilip bklmeye gerek olmadn kantlyor
sanki.
Evet. O zannediyorum u: Trkiyede bir noktaya kadar starlara
belli bir sistem ekil verdi. 1950lere kadar star olacak insan Mnir Nu
rettin, Safiye Aylalar gibi giyinirdi. Arbal, oturakl belli bir standard
vard. Sanrm Zeki Mrenden itibaren bu krld. Topluma, Bakn ben
de byle yayorum, seven varsa peimden gelsin. deme cretini ilk
gsteren Mrendi. Bugnk starlarda Mrenin at yolun tadn ka
ryorlar.

380

O noktadan itibaren u anlald ki star kendini inandrc bir e

kilde ortaya koyarsa, mutlaka toplumda onun karl oluyor. Ya da
zamanla yldz kendi yaam biimini topluma dayatabiliyor. Tarkan iin
de byleydi, Zeki Mren iin de byle.

En heyecanlanarak, meraklanarak gittiiniz rportaj hangisiydi?

Sibel Kekilli. nk herkes, erkek camias yani, beni yle mani
dar slklarla falan uurlad ki Sibel Kekilli rportajna... O dnemde tm
Trkiye el altndan Sibel Kekillinin kasetlerini, CDlerini izliyordu. Bir
de hi rportaj vermemiti, tam bir muammayd. Ve biriyle tanklnz
sadece onun porno filminden ibaretse, onunla karlatnzda tuhaf bir
durumda buluyorsunuz kendinizi. Behet Nacar da ilginti ama onun
filmlerinin zerinden ka sene gemi, adam 70 yan gemiti.

Grev gerei, rportaja n hazrlk mahiyetinde vesaire vesaire...

Sibel Kekillinin porno filmlerini izlemitiniz herhalde, deil mi?
tiraf edeyim ben izlememitim o filmleri. Belki biraz tepkisel
olarak o tr bir hazrlk yapmadm. lk tankln yle olmasn isteme
dim.
Unutamadm sahneler var. Tarkanla konser ncesinde rportaj
yapacaktm. Tarkan beklerken sahneye kp bir bakaym dedim. 10 bin
kiilik topluluk karsnda buldum kendimi. Beni grnce, alkladlar.
Tuhaf bir duyguydu. Hatta Can Dndar, Tarkandan sahne ald. diye
espriler yapld.
Ylmaz Erdoanla konumak iin Vizontele Tuubann film setine
gittik. Orada bir de oyunculuk teklifi aldm. saniyelik bir rold. Sonra
Ahmet Tulgar oynad onu Allahtan. Benden ok daha baarl oldu. Ben
cesaret edemedim. Sonuta hayatmn en riskli saniyesi olabilirdi.
Erdoanla rportajn bir dier yan da sohbetimizin neredeyse
sabaha kadar srmesiydi. Ne yazk ki en az sz o rportajda var. imdi
dnp baknca orada kendimi ok anlatmm diye zlyorum.
skender olak ile Ecevit dosyasnn hazrl srasnda tanm
tm. Ecevitin hapishane arkada nk. Ona Eceviti anlattrmtm.
Yazlmasn istemeden anlattklarndan ok etkilenmitim. Bambaka bir
insan olarak tanmtm Eceviti bu sayede.
olak da kitab yazlacak adamlardan biri. Bana tanmadm bir
dnyann kaplarn at. inden bambaka bir insan kt. Benim iin de
artc bir tanklkt ve gzel olduunu dnyorum.
skender olakla brosunda konutuk. Tuhaf bir yer sonuta.
Farkl bir auras var. Gelip giden adamlar, alan telefonlar... Bir de bu

381

rportajlarn sonras var tabii kitaba ok fazla yansmayan. olak ile

rportajn gecesi bir rak sofrasnda sonuland mesela. 20 kii falandk
yemekte ve masann yars Trkiyenin ok iyi tand sanatlard.
Sanrm Orhan Pamukla yazdan gelen; nasl anlatacamz, nasl
yazacamz meselesinden gelen bir duygudalk vard. Onunla daha
rahat ettiimiz inancndaym. Orhan Pamuk, fotorafn ve halkla ilikile
rin nemini ok iyi bilen bir yazar olduu iin, onunla foto muhabirimiz
Ercan Arslan da ok rahat alt. Dorusu o rportajn hem ieriinden
hem de fotoraflarndan ok memnunum. Yaz adam olduu iin Ylmaz
Erdoanla da ok rahat bir rportaj yaptm.
zcan Denizin kiisel yksnden ok etkilendim. Bir ksmn
sdrabildim zaten. O hayattan bir film kt, Neredesin Firuze; birka
film daha kar. Cem Ylmazla yaptmz rportajda ok gldm. Asln
da onun ok skntl bir dneminde rportaj yaptk biz. O dnemde da
ha Gorann ne olaca belli olmamt. ok skntl olmasna ramen ok
elenmitik. Kadir nanrla rportaj yapmadm, onunla ilgili bir izlenim
yazs yazdm. Sonra nanr o yazdan alndn belirten bir deme verdi.
Bir para da iimin krldn itiraf edeyim. Onun belgeselleri iin be
nim dktm gzyalar ne olacak imdi? diye bir demeci kt. O ya
zda da krc olmamaya almtm ben. Tersine Kadirizm imajnn
onun gerek kiiliiyle ne kadar aktn sorgulamaya almtm.
Tepkisine ardm.

Yldzlar kitabnda Hlya Avar, Yldz Tilbe, Sreyya Ayhan, z

can Deniz ve Cem Ylmaz gibi 18 nl isimle Can Dndarn yapt r
portajlar yer alyor.
Tuba Akyol. Milliyet, 08.08.2004.

16. 6. 2. Do. Dr. Gndodudan Dehet Hesaplar: Tehlike
byk!
stanbul niversitesi Jeofizik Mhendislii retim yesi Do. Dr.
Ouz Gndodu: Marmaradaki fay 240 yldr, ylda 22.5 santim kay
yor. Bu da 6 metrelik atm demektir. 17 Austos depreminin atm 5,
Dzce depreminin atm 5.5 metreydi. 17 Austosta stanbul 90 kilo
metreden salland, binalarn yzde 5i hasar grd. Bu kez 1520 kilo
metreden sallanacaz. Erken uyar sadece 6 saniye kazandrr, kurtar
maz.

Balkesir Manyas ve Bursa Gemlikte yaanan 5.2 byklnde

ki depremler, 17 Austos depremi korkularn canlandrd, Prof. Naci

382

Grr bu hareketlenmeyi beklenen stanbul depreminin ayak sesleri

olarak nitelendirdi. Sizin grnz ise Kuzey Anadolu Fay Hattnn
gney kolunda yeni krlma olduu eklinde. Bu sarsntlar daha byk
depremlerin habercisi mi?
Son drt yldr Marmara Denizinde 4 aan deprem olmad. Bu
tr sessizliklerin arkasndan daha iddetli depremler beklenir. Manyas
ve Gemlikteki 5.2 olarak llen depremler orta byklkteler. O blge
iin normal faylanma, den hareket dediimiz aaya doru inen bir
hareketle oldu. Manyas Gl de zaten gemite faylanmayla olumu bir
alan. Bu tr depremler belirli srelerle beklenmeli.
Asl tehlikelisi bizim Kuzey Anadolu fay gibi, yatay yer deitiren
birbirinin stne kan hareketlerdir. Sumatra depremi gibi, bir blok
dierinin stne kyor, onlar tsunamiyi yaratan deprem trleridir.

Endonezyay ykan deprem ka byklndeydi?

Dokuz.

17 Austos Glck depremi?

7.6dan aa deil, biz tekrar hesapladk.

Kandilli 7.4 diye aklamt.

7.4 verdiler ama bizim hesaplamalarmz 7.6 gsteriyor.

O gnlerdeki korku iinde daha byk panik olmasn diye mi k

k gsterildiler?
yle hesapladlar, diyelim. Bu iddetteki felaketin ortasnda is
tasyonlardan ilk anda doru kayt alamazsnz. Glck depreminde, 17
Austos kdna bakn simsiyahtr. Sreye bal lerler, ona gre he
saplama yaplr.
Hatrlarsanz, nce 6.4 akland, sonra 7.4e ktlar. Tek ansmz
u oldu, fay yava krld. Kaybmz 20 bin kii deil, Pakistandaki gibi
100 bin kii de olabilirdi. 12 Kasmdaki Dzce depremine, televizyonda
canl yaynda yakalandm; herkes bunun art ok olduunu savunurken,
yeni bir deprem felaketine uradmz syledim. Binalar kt, yangn
kt. O iddette art ok olmaz. Rahmetli Aykut Barka ile birlikte Kuzey
Anadolu Fayn yllardr izliyorduk ve byk bir deprem geleceini hep
syledik.

Jeologlar ile sismologlar neden anlaamazlar? Ulusal Deprem

Konseyimiz var ama deprem kuandaki Trkiyeyi bekleyen riskler
konusunda kamuoyu net bir gr edinemiyor. 17 Austos olmasa bu
kadar ok deprem uzmanmz olduunu bilmeyecektik!

383

Deprem uzman szn biz uydurduk; dnyada byle bir ey

yok, bizim jargonumuzla gelitirildi, halk da kabul etti.
Sismotektoniki bizim iin anlam tayan bir tanmlamadr. Ben
ce dnyada ki en iyilerinden biri rahmetli Aykut Barkayd. Hem sismolo
jiden anlar, hem de tektonii iyi bilirdi; nk jeoloji kkenliydi.

Aykut Barkay rahmetle anyoruz, felaket blgelerine birlikte

gitmitik. ok doru deerlendirmeler yapmt. Bayramdaki depremler
stanbul iin uyarc oldu mu?
Valiliin devam eden almalar var. 68 Kasmda byk bir tat
bikat yaplacak. Bina falan ykacaklar; gerek bir depremde neler yapla
can greceiz. Askerler, sivil savunma rgtleri katlacak. stanbulun
3 ilesindeki durumu greceiz.

Ege salland, Manyas, Gemlik... Bu Marmarann nc oklar ola

bilir mi?
nc demek iin, deprem beklediimiz fayda hareketlenme ol
mas gerek. Biz Marmarada oluacak depremin yerini biliyoruz. Gem
likteki depremin bu fayla ilgisi yok.

Kuzey Anadolu Fay, Marmaraya nereden giriyor?

17 Austosta krd yer Glckten itibaren zmit Krfezinden
girip Adalarn nnden, Bakrky ve Beylikdznn 78 kilometre te
sinden Tekirda arkye uzanyor.

17 Austosta bu fay krld.

Nereye kadar krld hl tartlyor. Krfezi geti, Adalarn
nne yaklat diyenler var. Aykut Barka, Hersek burnunu gemedi
diyordu. Franszlar, talyanlar, Marmarann dibi tarand. Ortada gr
birlii yok. Yalovanarck tarafnda doru da krlma var. diyenler
oldu. mral tarafndan gneye doru krlacan syleyenler bulunuyor.
Trkiyedeki 7 dolayndaki ykc depremleri, genellikle 1020 kilometre
arasndaki derinlik retebiliyor. Sismolojik veriler 5 kilometreyi geme
yen s saylabilecek alanlarda 78 byklnde depremler olmayaca
n gsteriyor. Manyas ve Gemlik depremleri bu adan korkutucu de
ildi.
stanbulu sarsacak deprem iin byklk tahmini yapabilir mi

siniz?

7 ve zerinde olur.
Bunu nasl hesaplyorsunuz?

384

Son 5 yldr Marmaradaki fayn 22.5 santimetre yer deitirdi

ini lyoruz. 1766dan beri o krk zerinde byk deprem yok.
1766y kartn 2006dan, 240 yl yapyor. 240 yldr ortalama 22.5
santim gittiini dnr ve 2 santimle arparsanz ka metrelik atm
biriktiini kartabilirsiniz. Basit hesap. Demek ki 6 metre civarnda bir
atm olacak. Atm, deprem olduunda ortaya kan ok ani harekettir.
Biriken enerji bu ekilde kar. 17 Austosta 5 metreye kadar atm var.
Dzce depreminde 5.5 metreye yaknd. Fay 43 metre krd. 17 Aus
tostaki depremde maksimum atmn 5 metre civarnda olduunu d
nrseniz, 6 metre iin 7.5 civarnda enerjiyle karlama olaslmz
gl.

Marmara fay tek para deil ve Adalara kadar olan blm k

rlmsa...
te can alc soru bu!

Bilim evreleri bu konuda niye anlaamyor? Deniz dibi aratr

mas bu kadar zor mu, Franszlarn bulgular ne oldu?
Kimse elindeki veriyi paylamak istemiyor. ki sene kimseye
vermediler bunlar. Biz jeofizikiyiz, bizim dayanmamz gereken bilgi
lerde u tr aratrma sonular da var: Adalarn, Bakrkyn hemen
aklarnda bir metamorfik kitle var kabuun iinde; bu fay ok dzgn
hareket ediyor. Hep batya doru gitmeye alyor. nne bir engel
geldi mi ya etrafndan dolayor ya da alma rejimini oluturuyor. Sa
panca Gl, Erzincan Ovas hep byle oldu. O engel, 17 Austosta tekli
bir krlmay nledi. Yoksa Glck depremi boydan boya krard. 240
ylda birikmi enerji hazr duruyor, hepsini krard. Adalarn yaknna
kadar krldysa bu bir avantaj. nk oradaki enerji dar km de
mektir. Hersek Burnunda kalsayd, 30 kilometre daha ekleyecektik k
rlmas gereken faya. O zaman, stanbul iin daha byk bir felaketi ko
nuuyor olacaktk.

Fay krlmsa bile tehlike yaklayor.

Yaklat. O da byk sorun. 17 Austosta stanbulda 90 kilomet
reden sallandk. Marmarada byk deprem olursa 1520 kilometreden
sallanacaz. ok sert olursa tehlike byk. Bizim ivme dediimiz halkn
anlayaca dille, depremin hzl veya yava gelii. Drdnc viteste gelen
araba arptnda perian eder. kinci viteste geliyorsa etkisi ona gre
dir. 17 Austos ikinci vitesle geldi, stanbulda ivmenin yzde 48i ll
d. Adapazarndaki ivme yzde 48di. Depremin kaynanda. Bolu ve
Dzcede yzde 84e yaklat. O srada binalar neredeyse havalanyor.

385

Marmarada olas fay krlmas byle bir eilim gsterirse hakikaten

yandk.

Gemlikteki depremden sonra znike dikkat ektiniz. Neden?

Ters ynde hareketlenme, krlma da olur mu?
Kuzey Anadolu Faynn alt kolu Gemlikten geliyor zmit Krfe
zinin altndan geiyor, znikten Geyveden geerek Akyazda birleiyor.
Bu fayn gney kolu. Gney Marmara ile kartryorlar. Gemlik, mercek
altna alnmas gereken bir deprem. Eer fayda hareketlilii ifade edi
yorsa devam znike doru bir gelime gsterir. znik tarihte 11 defa
yklm. Gln iinde binalar var. Burada biriken stres var. Fayn bir
taraf Marmaraya doru att, orada krlma olunca enerjiyi kresel ola
rak her tarafa yayyor. Gerilme oluyor.

znik iin ne yaplmas gerekiyor?

Hemen bir a kuracaklar. Mikro deprem a. TBTAKn 150 ci
haz var, adam yok. niversitede adam var, cihazmz yok. Bilim dnyas
ortaklamyor ama valilik hemen teyakkuza geti. u anda binlerce dep
rem oluyor ve bu lmlerin yaplmasnn hayati nemi var. Gkova da
riskli, oradaki deprem 6y rahat geecek. Sal sollu 55.5 yapt ama
ortas duruyor. Sismik boluk gap olutu bu dolacak ve krlma 6n
altnda olmayacak. Bunlar iyi izlemek gerekir.

Marmaradaki fayla ilgili sizin ngrnz nedir? Tek para olarak

m krlacak oklu mu?
Kiisel dncem, bu oklu krlacak. Ama bu senaryo ok mu iyi?
7lik bir deprem oldu, ondan sonra 7.5, bir tane de 6.5. stanbuldaki
binalarn yzde 5i, 17 Austosta hasar grm. 1 milyon binada 50 bin
demektir. nanlmaz bir say. 90 kilometreden yava kran bir deprem
stanbulda yzde 5 bina hasar yapyorsa burnumuzun dibinde hzl bir
deprem bu krk dkk binalarda yaayan insanlar iin byk risk de
mektir. Biz orta hasarl binalar ykmak yerine, zerini boyayarak her
eyi hallettik! Binalarn glendirilmesiyle ilgili ynetmelik hl kar
lamad.

Bu nlemler karsnda depremi tevekklle bekleyeceiz, yle mi?

Ben sosyal demokrat biriyim; depreme bakm da, baz inaat
mhendisi arkadalarmzdan farkl. Onlar binay ayakta tutmaya al
yorlar. Ben iindeki insanlarla beraber yaamn dnyorum. 17 Aus
tostan sonra, 47 bin konutu 1.5 ylda yapan tek lkeyiz. Gvenlikli yap
lar kurduk. Ama o kadar uzak yerlerde kurulmu ki toplu konutlar, in
sanlar gitmiyor. Belediyelerse kentsel dnm laf etseler de, gerekli

386

yasalarn kmasn istemiyorlar, nk bugnk rant dzeni ilerine

geliyor.

stanbulun riski sregelen yanl kentlemenin de sonucunda

deil mi?
Tehlike ve risk kavramlar da kartrlyor. Marmara denizinin
iinde ciddi byklkte deprem retecek bir fayn olmas tehlikedir.
Ama Avclarda dolum tesisi olmas riski arttrr. Bir kentleme de risk
tir.

Boaz tple gei projesini de eletiriyor, gvenli bulmuyorsunuz.

Deprem olduu srada saatte 100 kilometre hzla Boaz ge
mekte olan treni durdurabilecek misiniz? Japonya durduruyor. O tekno
lojiyi aldnz m? Tp geitte bir eim var. Metroda o eim olmazd. Tp
yaptlar yanl. Gml yaplar her zaman depreme daha dayankldr.
Geri stanbulda metroyu bile tepeden deldiler! Byle bir sondajc g
rlmemitir.

Depremi nceden belirlemek, haber vermek mmkn m?

Ancak deprem baladktan sonraki uyar mekanizmalarndan sz
edebiliriz. stanbula en iyi ihtimalle, 50 kilometre uzaklkta olacak bir
depremin etkisini 6 saniyede hissedeceiz. 6 saniyede ne yaparsanz
yapn! 6 saniyede ancak doalgaz kesersiniz. Buna harcanacak 3.5 mil
yon dolar, glendirmede harcanmal. Halk erken uyar sistemini yle
anlyor: Bizi uyaracaklar, kaacaz! yle bir ey olmayacak. Tsunami
ye falan da para harcanmamal. Ate olsa crm kadar yer yakar.

Marmarada tsunami olmaz m?

Endonezyadaki gibi olmaz. Orada bir kta 400 kilometrelik alan
27 kilometre ste km. 400 kilometre Marmarann iki kat. Dnn
o kadar suyu nne katm 800 kilometreye varan bir hzla oluan tsu
nami dalgalar adalar yerle bir etti. Marmarada bu kadar olmaz. Eski
den olmu, Halite kayklar paralanm. Celal engrn Marmara fay
tek para krlacak grnn ba dayana deniz dalgalarnn surlar
amasdr. Ama ka metre?

Bu kadar farkl grteki bilim insann stanbulu bekleyen teh

likenin boyutlar konusunda nasl uzlatrmak gerekiyor?
Papann seimindeki gibi, kapanacaklar bir odaya gnlerce, haf
talarca ortak bir noktaya gelene dek kmayacaklar. Kamuoyu ancak o
zaman verilecek mesajlara gven duyabilir.

Kimdir?

387

1947de Bursada doan Ouz Gndodu, stanbul niversitesi Je

ofizik Blmn bitirdi. Lisans eitiminin ardndan, yksek lisans ve
doktorasn da ayn blmde sismoloji alannda yapt. Trkiye Deprem
Vakf Ynetim Kurulu yesi olan Gndodu, stanbul niversitesinde
akademik almalarn srdryor.
Derya Sazak. Milliyet, 30.10.2006.

16. 7. Radikal
16. 7. 1. Emekli Bykeli skit: Laiki Cephe Bizi Kuzey Kore
Yapmak stiyor.

Trkiye AB yolunda istekli admlarn atarken, toplumda bir heye

can ve zgven vard. Herkes gelecee belli bir gven iinde bakyor,
lkenin gemiteki siyasi ve ekonomik krizlerden artk kurtulduuna
inanyordu. Dnyayla ilikilerimiz bar bir eksende ilerliyor, sorunlar
tek tek zlyordu. Trkiye, Avrupallar da artan bir hzla demok
rasisini gelitirip adalatryordu.
Toplumdaki bu huzur, hkmetin Avrupa Birlii yolunda hzn
kesmesi ve ABye mesafeli durmasyla birlikte bozulmaya balad. lke
nin her yannda eteler ve hukuksuzluk fkrrken, bombalar patlad,
suikastlar dzenlendi. Trkiye bir anda siyasi ve ekonomik adan bir
belirsizlik iine girdi. Gemite AB Genel Mdrl de yapan eski Brk
sel Bykelisi emekli diplomat Temel skitle Trkiyenin dnyayla ili
kilerini, d politikadaki hatalarnn neye mal olacan konutuk.
Trkiye hem siyasi hem ekonomik sorunlar yaad bir dneme
girdi. Bu alkantlarn en nemli nedeninin hkmetin AB politikasndan
uzaklamas olduunu syleyenler var. Hkmetin AB politikalarna
eskiye kyasla daha mesafeli olduuna katlyor musunuz?
Katlyorum. Sekiz ay nce 3 Ekimde ABden mzakerelere ba
lama tarihi alnd. Bundan sonra toplumda AB heyecannn azalmas
normaldi; ama AKPnin AB ivmesini srdrmesi lazmd. AKP bunu
yapmad.

AB yelii konusunda hzn ve isteini, niye kaybetti hkmet?

388

Trkiyenin AB yeliinin, bu ekibin ok da iinden geldiine

emin deilim. Bir siyasi parti olarak AKP ve bata Babakan olmak zere
AKPli yneticiler, AB yeliini ilerinden gelerek kucaklamyorlar. On
lar AByi siyasi gereklilik olarak istiyor. nk unun farkndalar.
AKPnin d meruiyete ihtiyac var. AKPnin d meruiyeti de
Amerikan desteidir ve ABye yelik srecidir. nk AKPli yneticiler
henz lkede askeri ve sivil brokrasiye yaranm; onlarn desteini
alm deiller.
Ayrca AKPli yneticilerin AB yelii hakkndaki bilinci de ok ge
limi deil. nk AB yeliinin felsefesini kavramadlar. AKPli yneti
cilerin kltrleri AB yeliine direniyor.

AKP hkmetinin AB konusunda eskisi kadar istekli grnme

mesi ve toplumda da AB konusunda yeni bir heyecan dalgasnn olu
mamas hkmetin siyasetteki gcn azaltyor mu?
Azaltyor. Bakn... AKPnin ald oylarn hepsi eski slamclarn
oyu deildi. AKP, AB sayesinde geni bir kitleden oy ald. Ben, son yerel
seimde AKPye oy verdim. nk AKP, AByi destekledi. Dolaysyla
AKPnin i meruiyetinin ve siyasi gcnn byk ksmnn slamclkla
alakas yok. Bilakis bu gcn, Trkiyeyi deitirmekle, lkeyi Batya ve
hukukun stnl gibi yeni deerlere eklemlemekle alakas var.
imdi AKPnin, slamc tabannn isteklerini takip etmesi, ona b
yk prestij ve oy kaybettirir. Nitekim laiki cephenin AKPye en byk
tenkidi Bunlar takiye yapyor. Bunlarn gizli gndemleri var. iddias
deil mi? AKP, ABden uzaklamakla ve toplumda yeni bir AB heyecan
yaratmamakla, gizli gndem kukusunu kendi elleriyle artryor.
Babakan, belediye bakanlarna O gmlei giymeyin. gibi laflar
ediyor, ama AByle ilikileri lafla kurtarmann ok tesine geildi artk.
Bir eyler yaplmas lazm.

Trkiye ABden vazgeer mi?

Vazgeemez. Trkiyeye AB yelii dardan empoze edilecek
sonunda. Biz byk Trkiyeyiz. Baka seeneimiz nasl olmaz? laflar
palavradr. Trkiyenin corafya, tarih ve bir lde kltr asndan
ABden baka seenei yok. Hele hele ortaya kan son eteler, Trki
yenin ABye, yani hukuk devleti kurma projesine ok daha fazla ihtiya
duyduunu gsteriyor.
Aslnda AB, Trkiyenin zerine rtlm olan al kaldrd ve top
lumdaki btn hastalklar ortaya serdi. eteler eskiden de vard, imdi
su yzne kt. Bu lkede bir nevi derebeyi gibi gleri olan jandarma

389

komutanlar vard. Tabii ki her devletin asker ve sivil brokrasiye ihti

yac var; ama hukuk erevesinde bir brokrasiye ihtiyac var. Eer
AKPnin yneticileri lgn deilse, AB projesini srdrrler. AB proje
sini srdrmezse iktidar kaybeder AKP.

AB politikalarna mesafeli durmak, Trkiyede yaanan son al

kantlarn en azndan psikolojik nedeni olabilir mi?
Son alkantlar, daha ok din temalarnn ilenmesinden, AKPnin
din vurgusunu artrmasndan tr kyor. Bakn, AB srecinde getirdi
i olumlu deiikliklerden tr, toplumun bir kesimi AKPyi iine sindi
remedi. Kzlelma koalisyonu, ulusalclar denilen AB kartlar, AKPnin
ayann srmesi iin frsat bekliyordu. AKP bu laiki cephenin eline,
Laikliin tarifini yeniden yapalm., Trbana Dantay deil, ulema
karar versin. diyerek malzeme vermeye devam ettike, Trkiyede is
tikrarsz ortam byyor imdi.
Laikilerin istedii buydu. AB kartlar AKPnin tartmay din
temalarna srklemesinden, slam vurgulamasndan ok memnunlar.
nk onlarn Trkiyeye bitikleri bir gelecek yok. Onlar sadece Batya
kapal otoriter bir rejim istiyorlar. Trkiye, Kuzey Kore olsun, istiyorlar.
AB dndaki ittifaklarla buray Kuzey Koreye evirmek istiyorlar.

Peki AKP arkasnda AB destei olmadan demokratik admlar es

kisi kadar kolay atabilir mi?
Atamaz ve belki de atmaz. Benim 41 yllk devlet tecrbem d
dinamik olmadan bizim pek kmldamadmz yolundadr. Bugn Tr
kiye iin d dinamik ABdir. Bu d dinamik olmazsa biz yle ortada
kalveririz.

Terrle Mcadele Kanunu, siyasi iktidarn demokrasi konusunda

da eskisi kadar istekli olmadn gsteriyor. Halbuki, demokrasi zayf
larsa bunun acsn ilk ekecek olan siyasi iktidar. Sizce AKP bu gerei
grmyor mu?
Bu istek meselesi deil, bilgisizlik sanki. AKPnin ok iyi teknis
yenleri yok, kanmca. Deien dnyay, terrizmle insan haklar konula
rnn ilikisini, demokrasi lehine nasl zlebileceini tahlil edebilecek
bir kadroya sahip deil AKP.

Bakan Ali Babacann ncelii ekonomiye verdii iin, ba mza

kereci olarak AByle ilikileri gerektii kadar etkili gtrmedii syleni
yor. Katlyor musunuz?

390

Katlyorum. Benim AB sreci konusunda epey tecrbem oldu.

Ba, ok nemlidir. Sreci itecek olan batr. Bata en ufak bir ilgisizlik
ve yetersizlik, derhal alttaki brokratta srele ilgili ilgisizlik balatr.
Babacan iin bu kadar ileri gitmek istemiyorum, ama ba mzake
recilik konusunda bir boluk olduu ortada. Babacan, ba mzakereci
olarak daha ok grnmeli ve konumal.
Bir aileye katlmak istiyorsunuz, o ailenin fertleriyle her gn ko
nuacaksnz. teki ba mzakerecileri biliyorum. Pragda bykeliy
ken ekoslovak ba mzakereciyle yakndm. Adam her an Brk
seldeydi.
AB sreci uzaktan yaanmaz, i ie yaanr. nk AByle ilikiler
de hep bir prz vardr. Eer przleri srncemede brakrsanz, bu
przler sorun haline gelir.

Trkiye ba mzakerecisini deitirmeli mi?

imdi yapamaz. Trkiyenin vitrinidir ba mzakereci. Durup du
rurken onu deitirmek, bozukluk olduu anlamna gelir. Ama seimler
den sonra bu yaplabilir. Babacan daha aktif olmal. nk AB srecin
deki yavalk ve isteksizlik, artk hkmetin imajn kt etkiliyor.

AKP, AB politikasnn seimde kendisine oy kaybettireceini d

nyor, olabilir mi peki?
Dnyorsa, yanl dnyor. nk AB projesini reddedenin,
siyasi ans yok bu lkede. AKP trbanda AByle ilgili hayal krklna
urad. imdi seimler yaklatka kendi tabanna selam veriyor. Ama
selam da tam veremiyor. Baksanza Babakana bir selam veriyor, bir
selam geri alyor. Bunu da politika zannediyor.

Eer Trkiyenin ABden baka seenei yoksa, bu sreci kuca

nda bulan her partinin muhalefetteyken kar ksa bile iktidardayken
bu sreci gtrecei dnlemez mi?
CHP, AB yeliini yrtemezdi. Geri bugn hibir kitle partisi,
ABye karym. diyerek oy alamaz, ABden vazgetim. diyemez. Der
se, byk oy kaybeder ama... Askersivil brokrasinin siyasi uzants
eklinde ABye yaklaan CHP de, akas AB iinin iinden kamaz.
nk asker ve sivil brokrasi, AB yeliine byk diren gsteriyor.
Sebebi de, Biz hala gen bir cumhuriyetiz. dncesi.

Cumhuriyet kurulal 80 yl geti. Gerekten Cumhuriyet hala

gen saylabilir mi?

391

Gen kaldk. diyelim. ocuk kaldk biz. Hep u havayla yayo

ruz. Dveli Muazzamaya kar yazlm bir destanmz var bizim. di
yoruz. Aslnda biz sadece Yunanllar yendik, ama kendimizi, Dveli
Muazzamay yendik. diye gryoruz. Dnyann ilk bamszlk mcade
lesini veren bir lke olarak gryoruz kendimizi. Byle grmenin sonu
cunda da Acaba blnr myz? diye korkuyoruz.
Biz AByle ilikide de, 19. Asrda Dveli Muazzamayla olan iliki
deki gibiyiz. Cumhuriyetin douu hikayesi d politikamz hep etkiledi
ve temel unsuru oldu. Bizim d politikamzdaki birinci yanllk, dnya
ya ve zellikle Batya kukuyla bakmaktr. Batya kar bamszlm
z kazandk, ihtiyat brakmamalyz. diyoruz, biz. kinci yanllmz ise
Trk diplomasisi ve Trk devlet adamlar, d ilikileri hibir zaman, bir
ibirlii zemini olarak grmediler. D ilikileri hep alver ilikisi ola
rak grdler. Dolaysyla biz, ya taviz alrz, ya taviz veririz. Bu da Os
manldan kalmadr.

Hangi adan?
Osmanl da Kanuniye dek diplomasi lkeleraras iliki yok. Biz
ftuhat yapyoruz. Gidip alyoruz ve mesele bitiyor. k devrinde ise
gcmz kalmadndan d gce tabi oluyoruz. O zaman da taviz veri
yoruz. Tarihe baktmzda, bizim baka bir lkeyle eitler olarak kar
lkl oturup mzakere etme ilikimiz yok.
Bugn de, d dnyayla ilikiler daima taviz verip taviz alma, Kim
yendi, kim yenildi? diye bakyoruz. D dnyayla normal iliki kuram
yoruz. Bir uluslararas anlamaya katlrsam, nereden kazk yiyeceim.
diye korkuyoruz. Halbuki bugnn dnyas artk ibirliine ve kazan
kazan denklemine dayanyor. Ayrca biz d politikada her konuda hep
hakl oluyoruz ve hibir sorunu zemiyoruz. Ben hakl olmaktan bk
tm, hakikaten yoruldum artk.

Peki Dileri brokrasisi de mi ABye kukuyla bakyor?

Biraz yle. AB davasn benimsemi olanlar var; ama Dile
rinde genel olarak bamszlk savann travmas hakimdir. D iliki
lerde kazan kazan felsefesi hakim deildir. Kbrs meselesinin bu kadar
hakl grlmesinin ba aktrlerinden biri Dileridir. Oysa biz kale
komutan deiliz, biz asker deiliz. Diplomatz biz. Bir iin olurunu bul
mak ve Trkiyenin dnyayla ilikilerinde dengeli bir uzla a yarat
mak zorundayz.
Kannn son damlasna kadar vatann karlarn asker korur. Ama
bizde diplomatlar da, kanlarnn son damlasna kadar kar koruyorlar.
Bu, Trkiyenin karna deil. nk her d sorun toplumun refahna

392

bir glgedir. Her d sorun topluma negatif olarak yansr. O toplumun

zenginlemesini, gelimesini engeller.

Avrupa Birlii u anda Trkiyeye nasl bakyor?

Trk toplum yapsnn ABye uyumu konusunda kukular var.
Geri bu kuku henz AB metinlerine yansmad; ama kltrel uyumsuz
luk onlar asndan ok nemli bir soru iareti. ABnin ayrca hkmetle
de ilgili kukular var. AB evrelerinde son zamanlara kadar Trkiye, bir
slam lkesi olmasyla ve medeniyetler atmasnn aksini ispat edecek
bir rnek oluturmasyla n plana karlyordu. Trkiyeden sz eder
ken bir slam vurgusu vard. nk bizim slammzla ilgili tereddtleri
yoktu.

imdi var m peki?

AB yetkilileri, slam lkesi olma argmann artk kullanmyor
lar. nk endie balad ve Sen slamsn ve senin slamln ie yar
yor. demekten ekiniyorlar. AKP hkmetinin durup durup trban ko
nusunu ve laiklik tarifini demesi onlarda kuku yaratt. Trkiyenin
slama kayp kaymadna dair bir endie var. Oysa biz zihniyet deiimi
gerektiren bir aday lkeyiz. Bulgaristann zihniyetini deitirmesi ge
rekmiyor; ama bizim gerekiyor. Trkiyenin deimemesi, AByi huzur
suz ediyor. Trkiyede mevzuat deiiyor ama uygulama deimiyor.

AB ile ilikilerimizin nasl gelieceini dnyorsunuz?

Bizi, Amerika ve Bat, bu srete ilerlememiz iin arkamzdan
itecek. Amerika ok nemli bir d dinamik burada. nk AB yesi,
demokratik, istikrarl, ehli bir Trkiyeyi, nereye arpaca belirsiz, anti
demokratik, vahi bir Trkiyeye tercih eder. Biz AB srecinde ABDden
byk destek aldk. Amerika ABnin rakibidir, laflar botur. Bunlar ayn
ailenin, bat dnyasnn paralardr. ABD, elinde Irak, ran, in gibi bu
kadar ok ate varken, mttefikliini ispat etmi bir Trkiyenin iinin
karmasn istemez. Trkiyede artk darbe de sz konusu deildir. Ar
tk bugnn dnyasnda darbenin d destei yok. D destek olmadan
da darbe yaplamaz. Darbe, Amerikann karna deil.

Trkiye, AB konusunda stne denleri yapmyor. AB, kendi

stne denleri yapyor mu?
Tam yapmyor, ama ABnin stne den fazla bir ey de yok.
Mzakere dediiniz pazarlk deil ki. Trkiyenin ABnin mktesebatn
stlenmesidir bu. Trkiye almak zorunda. Ama biz almyoruz, hat
ta direniyoruz. hale Kanununu bile karmyoruz. kar evreleri dire
niyor. Ama Trkiye, er ge AB srecinde ilerleyecek. Trkiye ABden

393

vazgeerse paralanr. Gneydou Trkiyeden kopar. lkenin btnl

n korumasnn garantisi AB srecidir. Trkiye transformasyon ge
irmeye ve ABye uyum gstermeye mecbur. 20l0un Trkiyesi kesinlik
le daha iyi olacak.

Geenlerde Berlinde Babakan, vatandalarn trban konusun
daki ikayetleri zerine Bykeliye nezaket kurallarnn dnda bir
tepki gsterdi. Bu davran normal miydi?
Normal deil. Hem Babakann ikayeti doru tahlil edemedii
anlalyor; hem de konuyu bykeliye orada sormamalyd. rtemelik
ise ok doru davrand.

Sizce diplomatlarmz bu olaydan sonra ne dnmtr?

Tepki duydular. Ben de bykelilik yaptm. Osmanldan beri
vatanda devleti sevmez ve devletin boluunu yakalamak, kendini hakl
grmek iin frsat arar. Devletin, vali veya bykeli olsun, temsilcileri
ne kukuyla yaklar.

Vatanda kuku duymakta haksz m peki?

Hi haksz deil. Konuyu bu yzden Osmanldan aldm. nk
valiler de ceberuttur ve ezer vatanda, jandarma da ezer. Bykelinin
vatanda ezecek gc yok, ama devletin temsilcisidir o. Eer devletin
temsilcisini babakan azarlyorsa, yani bir seilmi bir atanm azarl
yorsa, vatanda keyiflenir. Vatanda bu olayda da devlete tepkisini dile
getirdi.
Mehur fkradr. Bir vilayette, En ok hangi valiyi seviyorsunuz?
diye bir anket yaplr. Cevap, Hasan Paa kar. Nereden kardnz
bunu? Hasan Paa diye bir vali yok. denir. Halk Hayr. der, Biz Hasan
Paay seviyoruz. O, kente gelirken yolda lm. En sevdikleri vali bu...
Vatanda lm valiyi seviyor... Vatandan devlete yaklam budur...
Nee Dzel. Radikal, 05.06.2006.

16. 7. 2. 2008e Kadar Kbrsta Bar Olmaz.

Trkiye Kbrs sorunuyla srekli kar karya geliyor. Bu bir mil

yon nfuslu ada, Trkiyenin AB ile ilikilerindeki en sancl konulardan
birini oluturuyor. Kbrsta iki taraf da yllarca tartmasz bir biimde
kendisinin hakl olduunu dnd. Bu kendi hakllna inan ve kar
tarafn duygu ve dnceleri hakkndaki merakszlk, her iki tarafn da

394

kendi pozisyonlarna kilitli kalmalarna ve zm imknszlatrmala

rna yol at.
Bugn Kbrsl Trkler bartan ve zmden yana bir tutum iin
deyken, Kbrsl Rumlar eski anlaylarn inatla srdryor. Kbrsl
Rumlarn bar kartlnn nedenlerini, niye byle bir tutum setikle
rini, Trkler hakknda ne dndklerini, Trkiyenin AB yeliini niye
engellemeye altklarn, Kbrs konusunda aratrmalar yapan ve son
birka ayn adada geiren Sosyoloji Profesr Ayhan Aktar ile konu
tuk. Aktarn en son Trk Milliyetilii, Gayrimslimler ve Ekonomik
Dnm kitab yaymland.
Avrupa Birlii ile mzakereler balarken gene karmza Kbrs
kt. Bu Kbrs meselesi hi bitmiyor zaten. Siz Kbrs zerine almalar
yapyorsunuz. Kbrsl Rumlar bu Kbrs meselesine nasl bakyor?
ABye sadece ve sadece siyasi nedenlerle giren tek lke Gney

Kbrstr. Gney Kbrs zenginlemek iin ABye girmedi. Zaten ABye

ye olmadan nce kii bana 1718 bin dolar milli geliri vard. Kbrsl
Rumlar, Hrvatistan ya da Trkiye gibi bu iten bir refah umarak ABye
ye olmadlar.
Onlar, d politika nedenleriyle ABye girdiler. Trkiyeye kar
kendilerini gvende hissetmek ve Kbrs meselesini ABnin gndemine
tamak istediler. imdi kendilerini siyasi gvenceye kavumu gryor
lar. Unutmayn... stanbul niversitesinin Eski Rektr Kemal Alemda
rolu, Annan Plan ile ilgili referandumdan nce, Biz istersek adann
tmn alrz. diye beyanatlar verdi.
Kbrsl Rumlar bu szleri gerekten ciddiye mi ald?

Bar yanls Rumlar, Kemal Alemdarolunun bu demecinin ha

yr oylarn yzde 34 artrdn dnyorlar. Bir profesrn, bir ni
versite rektrnn bunu sylemesi, sokaktaki Mehmet efendinin syle
mesi gibi deildir. 1974 yaam bir Kbrs Rum toplumu byle bir
deme karsnda bir defa daha titreyip, siyasi gvence aray iine gir
di. Bu tepkiyi tuhaf karlamamak lazm.
Peki Kbrsl Rumlar bu Kbrs meselesine nasl bakyor?
Kbrsllar iin dnyann merkezi Kbrstr. Size komik gelebilir
ama Rumlar ve Trkler bir ada topluluu olarak Kbrs dnyann mer
kezi gryorlar. 750 binlik Rum nfusu ve Trkiyeden gidenlerle bir
likte toplam 260 bin kiilik Trk nfusu, kendisini nasl dnyann mer
kezi grr? diyeceksiniz, ama gryorlar ite.

Bu algnn sonucu ne peki?

395

Dnyann en nemli meselesi onlara gre Kbrs meselesi oluyor

tabii. Kbrsl Rumun ve Trkn bu ortak benmerkezci zelliini, ant

ropolog dostum Peter Loizos Kbrs merkezcilik diye tanmlyor. Kb
rsl Rumlar ile her konutuunuzda konu kanlmaz olarak Kbrs so
rununa geliyor. Sorun ABnin gndemine oturdu. diyorlar. Eee?
ABnin iinde rlanda sorunu da var. AB, rlanda sorununu zmedi.
zmeye tevessl bile etmedi. diyorsunuz.
Ama Kbrs dnyann merkezi grldnden, btn beklenti de
benmerkezci, Kbrs merkezci oluyor. Onlar, Kbrs sorununun AB
iinde Rum toplumunun istekleri dorultusunda zleceine inanyor
lar. nk kendilerini siyaseten daha gl gryorlar.

Rauf Denkta bata olduu srece, Trk taraf btn dnya tara
fndan bar istemeyen taraf olarak grld. Denktan grevden ay
rlmasyla grnt deiti. imdi btn dnya bar istemeyenlerin
Rumlar olduunu fark ediyor. Rumlar bu yeni grntlerinin farkndalar
m?
ok fazla deiller. Bakn... 1974, Kbrsl Rumlar iin bir travma

dr. Terlikleriyle Gneye kamak zorunda kaldklarn yazp iziyorlar.

1974ten beri byk hakszla uradklarna inanyorlar. Adann Trk
askerinin igali altnda olduunu, mallarn ve mlklerini kaybettiklerini,
140 bin Kbrsl Rumun Gneyde gmen haline dtn, Annan
Plannn bu hakszlklar tedavi etmediini dnyorlar. Benim grd
m ok ilgin olan ey, Kbrs Rum kesiminde bir toplumsal eletiri
yok.

Ne demek istiyorsunuz?
Demek istediim u: onlar tarihi 1974ten balatyorlar. Sanki

1950ler 60lar hi yaanmam. Sanki ngiltere, Trkiye ve Yunanis

tann katksyla 1960ta iki toplumlu bir cumhuriyet ve anayasa ilan
edilmemi. Sanki Rum siyasi sekinleri 1963te bu anayasay deitir
mek iin mcadele vermemi, bunun zerine balayan atmalarda
Trkler gettolara snmam...
Mesela Kbrsl Rumlarla konutuunuzda ou Yeil Hattn
1974te aldn dnyor. Oysa iki toplumu, birlikte yaayamadkla
r, kan dktkleri iin birbirinden ayran Yeil Hat 1964te ald. Ama
madur ve mazlum olma konumu, Kbrsl Rumlarn zihniyet yaplar
nn iine ilemi durumda.
Dolaysyla Annan Plannn 30 ylda ektikleri btn aclarn kar
ln demediini dnyorlar. Bir bankaya otuz yl yatrmsn.

396

imdi paray sfr faizle geri alyorsun. Olmaz byle ey. Bizim ektikle
rimizin nce bir denmesi lazm. diyorlar.
Barn kendi aleyhlerine olacan m dnyorlar?

Annan Planndaki barn kendi aleyhlerine olduunu dn

yorlar. Kendi sluplarnca bir bar anlamas istiyorlar. Kbrsl Rumlar,
Annan Plann reddederken, Biz naslsa AB yesi oluyoruz, Trkler
olmayversin. Bu yolla Trkiyenin AB srecini bir miktar engelleme
hakkmz dosun. diye dndler.
Ama Kbrsl Trkler asndan sonu ok ilgin oldu. Trkler An
nan Planna evet dedi, Rumlar hayr dedi. Rumlar AB yesi oldu,
Trkler olmad. Ama sonraki dnemde, Trkler Ledra Palas kapsndan
geip Rum kesimindeki bakanlklara bavurdu ve Denktan torunu
dahil, 145 bin Kbrsl Trkn ou, Gney Kbrs pasaportu ald. nk
Gney Kbrs kaplarn Kbrsl Trklere kapatamaz.
Niye kapatamaz?

nk Kbrs Rum kesimi, Kbrs Cumhuriyetinin btn adann

sahibi olduunu ve Kuzeyin igal altnda bulunduunu sylyor. Bu
durumda kendi vatandana kapsn kapatamaz ki. Kbrsl Trkler AB
lkelerine u anda vizesiz gidiyorlar. Fiilen AB vatanda oldular. Ayrca
her sabah Kuzeyden 78 bin kii Gneye almaya gidiyor. Kuzeyde
her kalbi skan, ba aryan kapy geip Gneydeki hastanelerde te
davi oluyor. Kbrsl Trkler be kuru vergi demeden Gney Kbrsn
tm refahndan faydalanyor. Rumlarn Annan Planna hayr demesi
nin Trklere cezalandrc sonucu olmad.
Kbrsl Rumlar, Kbrsl Trkler hakknda ne dnyorlar?
Konutuunuz zaman hepsi de Biz Trklerle iyiyiz, biz hepimiz

adalyz. diyorlar; ama bu bir mitoloji. Aslnda bu iki toplum yan yana
ama hi karmadan yaam. Ayrca Kbrsl Rumlarn milliyetiliinin
en nemli boyutu Helen olma duygusudur. Sen ancak Helensen, Helen
kkenliysen, Kbrsl grlebiliyorsun.
Adann esas sahibi benim; Kbrsl Trkler adaya sonradan geldi.
diyorlar. Hatta buna uygun bir tarih anlay daha var ki... Kbrsl Trk
ler, sonradan Mslman olmu Helenlerdir. diye bakyor o da. Durum
byle olunca, ayn adada farkl dinlerden olan insanlar yan yana getire
cek bir ideolojik ve zihinsel yap ortaya kmyor. Ve mevcut zihniyetin
de eletirisi yaplmyor.

Kbrsl Rumlar, Trkiyeli Trkler iin ne dnyorlar peki?

397

Trkiyeli Trklere genellikle verilen isim Mavri Yeni yani Ka

ra Sakal Osmanldan kalma bir deyim bu. Anadoludan gelenlerin daha
az medeni olduunu dnyorlar.
Kbrs televizyonunun yapt ankette, Rumlarn yzde 41i Kbrs
l Trklere az sempati duyduunu, yzde 26s ok sempati duyduunu
syledi. Geri kalan da ortadayd. Zaten bu sonu Annan Plannn refe
randumunda da kt. Sadece yzde 25 plana evet dedi. Televizyonun
anketinde bir dier sonu da u kt. Yzde 45 Kbrsl, Trklerle birlik
te yaayabilirim. derken, yzde 48 yaayamam dedi. Bu da Kbrs
Rum toplumunun ortadan atladn gsterdi.
Rumlar nasl bir Kbrs istiyor?
Nasl bir Kbrs istedikleri konusunda net bir plan yok. Fakat u
radklar hakszlklarn anayasayla tedavi edildii bir Kbrs anlayna
sahipler. Bakn, dnyadaki btn milliyetiliklerin en belirgin zellii
empati yoksunluudur. Akas Kbrsl Rumlar kendilerini Kbrsl
Trklerin yerine ok az koyuyorlar. Onlar nfusun yzde 20sine sa
hipler; ama adann yzde 30unu ellerinde tutuyorlar. Hakszla ura
yan biziz. nk biz nfusun yzde 80iyiz, ounluuz. Bu adada bizim
dediimiz olmal. diyorlar. Zaten iki tarafa da toplumsal haklar veren
1960 Anayasasna da bu yzden karlar.

Artk istedikleri gibi bir Kbrs olmayacan dnmyorlar m?

Kbrsl Rumlarda byle bir eletirel dnce yok. Kendi milli

yetiliinizi eletirmediiniz zaman bu noktaya gelemezsiniz. Srekli

kendini hakl gren, dorulayan Helen milliyetilii bir eletiriye ura
mad srece, bu ideoloji, adann sahibi olarak kendini grecek.
Ama dnyann her yerinde milliyetiliin eletirisi nce sekinler
arasnda yaplr. Almanya ile Fransa arasndaki yaknlama sokaktaki
adamn kendiliinden yaknlamasyla olmad. Siyasi sekinler byle
itierek yaamann imknsz olduunu grd ve bunu amaya alt.
Halklar yaknlamaya siyasi heyet ikna etti.
Annan Planna evet oyu verilmesini neren Klerides de yedi
sekiz yl nce, ak ak Kbrsl Trklerden Gney Kbrs Cumhurbaka
n olarak zr dilemiti. Yaptklarmz iin Trklerden zr diliyorum.
demiti. Ama Kleridesin bu tarihi konumas, iki tarafta da yok edildi.
Denkta iin bu konuma ilerine gelmediinden yok edildi. Gneyde
ise genel ideolojik kalplara aykr dt iin yok edildi.
Trkiyeyi AB ile mzakerelerde sktracaklarn m dnyor

lar Kbrsl Rumlar?

398

Evet bu dnlyor. Rumlarn kt stnde veto hakk var

ama 750 bin kiilik Kbrs Rum kesiminin arlyla Almanyann, ngil
terenin arl ayn deil.
Eer ABnin byk oyuncular, Trkiyeyi ABnin iinde grmek is
tiyorsa Rum kesiminin hayr vetolarn ezip gemeyi baarrlar. Unut
mamalyz. Yunanllar Simitis dneminde Trkiye ile ilikilerde bir U
dn yaptlar ve Trkiyenin AB yeliini desteklediler. te o zaman
Trkiyeyi istemeyenler ve Yunanistann arkasna gizlenenler aa k
t.
Kbrs Rum kesiminde 2008de cumhurbakanl seimi yapla
cak. Kbrs komnist partisi AKEL, ar milliyeti Papadopulosun cum
hurbakanln desteklemeye devam ederse ve Papadopulos yine sei
lirse, Kbrstaki uzlamazlk srer. Desteklemezse durum deiebilir.
Adada bar ihtimali ortaya kar.
Rumlar niye bu kadar oven ve bar kart grnt sergiliyor?

Dnya bunu yeni fark etti. Oysa btn bu uzlamazln ideolojik

temelleri, Gneyde baskn ideoloji olan Helen milliyetiliinde gizli. Ve
bu, eitim sistemiyle topluma enjekte edilen bir ideoloji. Bakn, Kbrsl
Rumlarn yzde 44 kapdan geip Kuzeye bir kez olsun gitmedi.
Yzde 44 Kuzeye kar kepenklerini kapatm. demektir bu. Zaten
yzde 48 de Trklerle ayr yaamak istiyor. Bu tercihler milli eitim
sisteminin de sonucudur.
Bir aratrmaya gre, ya 50nin stnde olan Kbrsl Rumlarn
yzde 80i, Trklerle birlikte yaamak istiyor musunuz? sorusuna
evet derken, ya 1830 ya arasndakilerin yzde 80i hayr diyor.
Unutmayn ki 50 ya stndekiler kan, sava grm, 1974 yaam,
terliiyle Gneye kam insanlar. 1830 ya arasndakiler ise Trkler
ile yaananlar kitaptan renmi olanlar.

Milliyetilik ideolojisi Kuzeyde de gl ve yaygn deil mi?

Yaygn, ama buradaki milliyetiliin dinsel boyutu yok. Trk
lk var ama Trkslam sentezi yok. Dolaysyla Kuzeyde de milliyetilik
kuatc olsa da, sekler olduu iin Kbrsl Trklerin hayatnn her
boyutunu ok fazla etkilemiyor. Gneyde ise Ortodokslukla birleen
Helen milliyetilii insann btn kimliini belirleyen bir ideoloji haline
gelebiliyor.

Kbrs eskiden dnyann turizm merkezlerindendi. Ama 1974

ten sonra bu durum deiti. Kbrs Rum kesiminde turizm nasl?

399

750 bin kiilik Gney Kbrsa, dnn ylda 2.7 milyon turist

geliyor. Kuzeyde turizm byle deil. Kbrsl Trk dostlarmz, st

mzde ambargolar var. diye yaknyor; ama, eer bu snrlamalar kalk
sa, oluturduklar turizm altyapsyla Londradan gelen bir turisti tatmin
edebilecekler mi acaba?
Trkiye, Kbrsa en kt devletiliini ihra etti. Kuzey Kbrsn
toplam nfusu 260 bin. Bunun 145 bini Kbrsl Trk. Trkiyeden eski
gelenlere de Kbrs pasaportu verilmi. Onlarla birlikte say 160 bine
kyor. Nfusun geri kalan 100 binini ise Trkiyeden gelenler olutu
ruyor. Bugn bu 145 bin Kbrsl Trkn 3035 bini memur veya me
mur emeklisi. Kuzey Kbrs sanki kocaman bir Smerbank, byk bir
KT halinde.
Siyasi yap kendi varln merulatrmak iin 1974ten 2004e
kadar otuz sene Rum mal datm ve ganimet ekonomisi yrm.
Tuhaf bir sermaye birikimi olumu. Bunun sonucunda da Lefkoa
Magosa yolunda tarlalarn arasnda tam on iki pavyon var. Ayrca Ku
zeyde kumar turizmi de olumu.
Rumlara dnersek... Trkleri aznlk olarak m gryorlar?
yle gryorlar tabii.
Trk taraf Rum tarafndan ok fakir. Trklerin bu fakirlii Rum
lar rktyor mu peki?
Artk Trkler de fakir deil. Hesaplamalara gre son iki ylda
KKTC ekonomisi yzde 46 byd ve kii bana milli gelir 11 bin dolara
kt. Kuzey Kbrsta bugn be milyon metrekarelik bir inaat faaliyeti
var. imdi Kuzey Kbrs koca bir antiye. Annan Plannn reddinden son
ra yaanan bir patlama bu.
Yazar Mehmet Hasglerin deyimiyle ikinci ganimet dnemi ya
anyor Kbrsta. retime ve kapitalist ahlaka dayanan bir zenginlik
deil bu. Piyango ekonomisi gibi bir ey bu. Saysal Lotodan srekli para
kyor gibi, bir durum var. imdi Rum tarlalarnn zerinde villalar ya
plyor. ngilizler Gneydeki evlerini satp, Kuzeyde ok daha ucuza
villa alyorlar. Kuzeyde imdi haftalk ngilizce gazete de kmaya bala
d.
Peki Rumlar, ada ikiye blnrse, bunun kendileri iin iyi olaca
na m inanyorlar gizli gizli?
Kimse aka sylemiyor, ama fiiliyat onu gsteriyor. 1974te as
keri blnme oldu. Otuz yllk bu askeri blnme, Annan Planna yzde
76lk hayr oyu verilmesiyle demokratik olarak da gerekleti. Ha

400

yr neren Kbrsl Rum politikaclar, bir anlamda iki devlete giden

yolu setiler ve adada demokratik taksimi gerekletirdiler.
Kimse telaffuz etmiyor ama Kbrsta iki devletli bir siyasi yapya
gidiliyor. Kbrsl Rumlarn yzde 60 Mehmet Ali Talat muhatap kabul
etmeyen, uzlamazlk politikas yrten Papadopulosu baarl buluyor.
Kbrsta iki tarafn ortak bir ynetim modelinde birlemesi, iki
Almanyann birlemesinden ok daha zor bir ey. Etnik atma tarihi
asndan bagajlar ar olan, dini ve dili farkl iki kesim var. 2008deki
seimlere kadar Kbrsta barla ilgili bir gelime olmaz.
Ne Birlemi Milletler, ne AB, Kbrs iin bir diplomatik giriim
iinde deiller. Plan reddedildii iin itibar kaybna urayan Annan,
artk ok fazla ey yapmaz; Kbrsla ilgili olarak. ABye gelince... O da
zm iin fazla bir ey yapmayacak.
Nee Dzel. Radikal, 19.06.2006.

401

16. 8. Sabah
16. 8. 1. arkda Gfteyi Anlatan Kadn

Atatrkn huzuruna defalarca kan Mzeyyen Senar ilerleyen

yana ramen hl dimdik ayakta. Sesi, yorumu, yaam tarz ve musiki
birikimiyle her kesimin tartlmaz, en saygn divas. Cumhuriyetin ger
ek divas: Mzeyyen Senar.
Babasndan 5 lira alarak geldii stanbulda hayat deien M
zeyyen Senar, Ben kimseyi taklit etmedim ama beni ok taklit ettiler.
diyor.
Mzeyyen Senarla konumak... Byle bir eyi hayal bile edebilir
miydim? Ben ki, zmir, Karyakada geen ocukluumda, oturduumuz
baheli eski Rum evindeki radyodan yansyan Trk musikisiyle, akam
fasllaryla, radyo konserleriyle bym, mziin dier alanlarn ancak
sonradan kefedip gnl vermi, ama o ilk nameleri hi unutamam
olan mzik sevdals, o yalardan beri o arklar en has biimde icra
eden Mzeyyeni yllar boyu dinlemitim...
Son yllarda kan albmlerini zenle alp arivime katm, en son
Odeondan kan ve eski ta plaklardan temizlenip yaplm 19 arklk
albm ise dinlemekten bkmamtm... te o Mzeyyen Senarla kar
lamak ve uzun uzun sylemek... Ama ite bu mucize gerekleti.
Odeondan Zeynep Hanm arac oldu ve olu mer Iln Bebekteki
evinde bir araya geldik.
Asansr olmayan binada kat trmanrken, birden dehete
dtm: ya 90a yaklam olan Mzeyyen hanm bu basamaklar nasl
trmanmt? Sizin iin. dedi bana kibarca... Ben ancak mahcup mahcup
bakp teekkr edebildim...
Bu konumada, klasik pazar rportajlar slubumu srdrp onun
hayatnn bir zetini yapmayacam. Bu hayat, bir yazda zetlenemeye
cek kadar muhteem... Merak edenler, Remziden kan ve Radi Diki
cinin yazd Cumhuriyetin Divas: Mzeyyen Senar kitabn alp oku
sunlar. Okumaya deer... Ben daha ok sorucevap eklinde, kiisel tarihi
Cumhuriyetin mzik tarihiyle zde olmu bu mstesna kadn size bi
raz olsun tantmaya alacam. Yanmzda bulunan ve kimi yantlar
tamamlayan Radi Dikicinin de katklaryla...
Bir yerden balamak gerek ya, ben de balyorum: ocukken ke
keme imi. Nasl oluyor bu?

402

Be yamda bir dne gtryorlar beni. Herhalde bir eyden

korkuyorum, dnmde kekemeyim. Yllarca sryor bu... Ama ark
sylerken geiyor.

Benim armam zerine ekliyor:

yledir. Btn kekemeler ark syler, hi kekelemeden!

ok gen yata Bursadaki evinden, babasnn yanndan kap s

tanbula, annesinin yanna gelmi. O ka olmasayd yine Mzeyyen
Senar olabilir miydi?
Hayr, olamazdm. Babamdan be lira alp yola kmtm. 25 yl
lk evlilikten sonra annemi brakp gitmiti. Beni yakalad, otobste bir
tokat vurdu. Yllar sonra ancak lmek zereyken grdm. Hayr, stan
bula gelmeseydim ayn eyler olmazd.

Senar daha 1933te, yani 16 yanda ilk ta plan yapyor. nce

Sahibinin Sesi, sonra Odeon... Daha sonra baka firmalar... Son zaman
larda baz kaytlar Cokun Plak, Harika Kasetilik, Polat gibi irketler
tarafndan albmler halinde yaynlanyor. Ama istendii gibi, bir arivci
titizliiyle, notlar ve bilgilerle deil. Oysa onun klliyat bal bana bir
hazine...
Kitapta Mjdat Gezenin bir tespiti var. Mzeyyen Hanmn haya
tnda, onun kaytlar veya ark sylemesi asndan farkl alan oldu
unu saptyor: Gazino icras, plaklar ve de radyo konserleri. Gazinoda
atmosferde havaya uyarak ark sylerdi; radyo konserlerini genelde tek
bir makama ayrrd ve onu iyice herkese tantmak isterdi. Plaklarsa tek
nik adan mkemmel kaytlar olurdu filan diye... Ne diyor?
Hepsi ok farklyd. Hepsinin kendine gre yeri vardr. Bir de
film dublaj vard. Yani Msr filmlerinin arkl blmlerine Trke ar
klar koyardk. O da apayr bir iti.

Gerekten de hep merak ettiim eydir bu... Yllar yl, bizim

akgz filmciler dnemin popler Arap filmlerine mzik dediler. Ve
bunlarn nemli bir blmnde, rnein mm Glsmn syledii
arklar bizde Senarn syledikleriyle deitirildi. Nasl oldu bu?
ou Sadettin Kaynak arklaryd. O dahi bir besteciydi. Filmde
ki ark ka dakika sryorsa, o uzunlukta bir beste yapard. Biz de
stdyoya girer, filmin zerine okurduk.

Peki, azlar nasl uyard? Ne yazk ki bu Trke szl ve arkl

Msr filmlerinden hibiri ortada olmad iin, bunu grme imknmz
yok!

403

Senar 1940larda bizzat film de evirmi, Kerem ile Aslda barol

oynam. 1960larda yeniden dnm: Ana Yreini, Sevgili Hocam
yapm. 1976da ektii son bir filmde ise Analar lmez, kendi hayatn
oynam. Film evirmeyi sevdiini, setlerde ok elendiini sylyor:
Bekliyorum, bana bykanne rolleri kim teklif edecek diye

Senar uzun yllar boyu en nemli Trk musikisi bestecilerinin

paralarn ilk kez kayt yapan, hatta ilk kez dinleyerek yorumunu geti
ren arkc olarak biliniyor. Onun eilmedii ve yorumlamad besteci
yok gibi... Selahattin Pnar, Sadettin Kaynak, Lemi Atl, kr Tunar, Os
man Nihat, Sadi Hoses, Baki Duyarlar, Suphi Ziya zbekkan... Hepsiyle
ilikili anlar var kitapta... yle bir hizmet etmi ki musikimize, ei ben
zeri yok. Ben, tm bu besteciler iinde en ok Sadettin Kaynak sevdii
mi sylyorum. yle diyor:
Onunla 1932de tantk. Hemen btn arklarn nce bana
okudu, ben plak yaptm. Gerekten bir kaynak gibiydi. yle gzel ark
lar yapt ki. Onun ok kiisel bir yorumu var. Ben kimseyi taklit etme
dim. Taklit edebileceim kimse yoktu ki... Ama beni ok taklit ettiler.
Mualla Gkaydan balayarak.

Senar bir yerde yle demiti: Ben ark sylemiyorum, gfteyi

anlatyorum. Szlere olan bu ilgisi nerden geliyor?
Ben arknn nce szlerine bakarm. Gfte beni ok etkiler. Sz
leri melodiye aksettiriyorum, melodiyi tane tane anlatmaya alyorum.
Gfteyi karmdakilere anlatmaya alyorum. Yaralarm ok derin
derken, sanki iim yaralanm gibiyim. nce kendim duyuyorum, ken
dim alyorum. Sonra bakasn alatyorum.

Senar okuduu hemen tm eserleri nce sahipleriyle birlikte

gemi. yle diyor:
Szler renilmeden ark geilmez, usulsz ark okunmaz. Ben
papaan gibiydim, bir kez baknca hemen ezberler ve geerdim. Hepsi
nce bana gelir, be kat merdiveni kar ve ark geerlerdi..

Senar szler konusunda yle hassas ki, rnein Sadettin Kay

nakn nl bir arksndaki su uyur fsldar deyiinin zamanla su
yrr fsldar olmasna mthi bozuluyor. TRTde bile bu yanl yo
rum sryormu... Atatrkn huzuruna ok kere km: Dolmabahe
Saraynda, Bursa elik Palasta, Bursa Belediye Salonunda, Ege vapu
runda, Savarona yatnda... Neler hatrlyor?
Vallahi ben ok gentim, alp gtrdler. Siyah kapl radyo defte
rim vard, onu alp gittim. Kck bir kz ocuuyum. Beni nce banyo

404

gibi bir yere soktular, ykadlar, sam kestirdiler. ok uzunmu... Beni

modern bir kz yapmak istediler. Kocam da gnderip byklarn kestir
diler, akam evde dayak yedim!.. 1936 sonbaharyd. Saraya gittik, sa
baha kadar ark syledik. Atatrk kitab ald, unu oku, bunu oku diyor.
Sohbet yok, hep ark syledik. Raks, leblebisi, sigaras nnde. ok da
rak imiyordu.
Sonra 1937de gittim. Selahattin Pnar geldi, Bursaya Ataya gidi
yoruz. dedi. Tuvaletler filan aldm, gittik. U eklinde masalara oturmu
lard. Yine saatlerce arklarmz syledik. Ertesi gn Belediye Sarayna
gittik, Merinos fabrikasnn al trenleri vard. Bu kez beni yuvarlak
masaya davet etti, iltifatlar etti. Sonra dansa kaldrd. Ben dans bilmiyo
rum ki... Anlad bilmediimi. Orada nasl lmedim, bilemiyorum.

Atatrkle sonra bir kez Ege vapurunda, bir kez de zel yat Sava
ronada karlayor. Ve ona yine siyah kapl defterden setii arklar
okuyor. Atatrk hep arklara katlr, hatta neeli bir eyse kalkp oy
narm. Onda bulac bir nee ve enerji olduunu sylyor. En ok iste
dii paralar ise Mani Oluyor Halimi Takrire Hicabm ve Cana Rakibi
Handan Edersin imi. Kitapta Senarn nemli konserlerde giydii tuva
letler de yer alm, ayrntsna dek... Onlar da m kaytlara girmi?
Onlar ben hatrlyorum, hafzam ok iyidir. O tuvaletlerin hemen
hepsini dattm, bende yok.

Yine de kimileri mzelere girmi: rnein Sadberk Hanm mze

sinde iki tuvaleti var. Ayrca skdar, Kadky, Bursa gibi yerlerde zel
koleksiyonlarda olan giysileri varm. Keke hepsi gnn birinde tek bir
mzede toplansa... Peki, Safiye, Hamiyet, Mualla, Zehra Bilir, Perihan,
Muazzez Abac gibi nl arkclarla ilikileri nasld? Rekabet yok muy
du?
Hayr, yoktu. nk hepimizin sesi ayr, rengi ayr. Assolistalt
solist tartmas da yoktu. Ben liste yazp astrmadm hi... Mesela Zeki
Bey liste yazard, ben yazdrmam, hangi arky istersen oku, ben baka
ey okurum.

Hemen hepsiyle birlikte alm, sahne almlar. Muazzez Abac

dnda... Radi beyin karmasyla bir ey daha ortaya kyor: Plak ya
parken birbirlerinin repertuarna sayg gstermiler, birinin okuduu
arky dieri okumam. rnein, Bakmyor emi Siyah Feryade
Hamiyet veya Menekelendi Sular Safiye gibi arklar hi plak
yapmam Mzeyyen hanm... Tam bir sayg rnei...
Onu en ok taklit edenler yine de erkek arkclar olmad m: Zeki
Mren ve Blent Ersoy?

405

Evet. Ama sonra deitiler, kendilerini buldular.

Zeki Mreni daha 17 yandayken tanm. Gelmi ve Ben sizin

arklarnzla bydm. demi. Dostluklar hi bozulmam. Onu erkek
arkclar arasnda gerek mirass olarak gryor. Ya Blent Ersoy?
Onunla kavgal deil mi? Bunu kabul etmiyor, bir krgnlk olduunu,
ama artk bunun da kapandn sylyor. Ancak eklemeden duramyor:
ok iyi musiki bilir, harika bilir. Ama yzne syledim, Blent,
ok kt okuyorsun, bunu yapma. diye...

Mzeyyen Senarn bir sre nce ilgin bir albm kt: Sezen
Aksudan Levent Yksele birok pop arkcmzn katld...
Bunu Sezen hazrlam. Benim haberim bile yok... Ben okudum,
onlar stne okudu. Bir araya gelmedik bile. Gzel bir ey oldu.

Bata Sezen, Ajda, Nkhet, Nilfer gibi pop sanatlarn ok sev

diini sylyor. Sezenle birlikte fasl bile yapmlar!.. Bir dnemde,
Fatma Girik, Hlya Koyiit, Murat Soydan gibi Yeilamllarla birlikte
sahne de alm ve onlara hep tler vermi. Ama popun alp ban
gittiini ve gerek Trk musikisinin tehlikede olduunu da belirtiyor.
Onu inciten bir ey de Devlet Sanatl konusu. Uzun yllar ve
rilmemi, verildiinde de kendisi kabul etmemi, Daha nceleri nere
deydiniz? Diyerek... Sonra bakanlktan bir yaz gelmez mi? Kusura
bakmayn, son verdiimiz devlet sanats unvanlar dava konusu oldu
ressam Mehmet Gleryz, bol keseden verilen bu dllere kar dava
am ve Dantay da iptal etmiti , onun iin geri alyoruz diye... M
zeyyen Hanm da Ben zaten almamtm ki, geri vereyim. demi. te
trajikomik hikayenin zeti!..
Mzeyyen Hanmn tm kaytlar imdi Radi Dikicinin elinde.
Tm ta plaklar tespit edilmi: En azndan 175, belki 190a yakn plak
demek ki, iki misli ark sz konusu. Ayrca 60lardan sonraki albm
ve 45likler. Tmnn temizlenip yaynlanmas ve bir Mzeyyen Senar
mzesinin artk hayata geirilmesi gerekiyor.
Barmakla iyi ark sylemeyi kartryorlar. Bunu Muazzeze
de syledim. Ama bana Ablacm, zaman byle istiyor. dediler. Bir ma
gazin yazar tandm da bana Yalan yazmasak, satamayz. demiti.
Hepsi ayn ey.

Senar kitabn bir yerinde yle demi:

trl ses vardr: kalbi ses, kafa sesi, gs sesi. brahim Tatl
ses ve ben kalbi sesle okuruz Yani? Karn ya da kafa sesi, barmaktr.
Kafadan baryorlar. Grtlak, barmak musiki deil ki... Musiki kalpten

406

kmal, hissedilmeli. Mesela Adnan enses da avaz kt kadar ba

ryor. O canm sesini mahvediyor.

Ama Blent Ersoy meselesi burada kapanmyor. Mzeyyen ha

nm anlalan bu konuda dertli, zntl. Teybi kapatma kouluyla bana
Bodrumda bir kulpte Ersoyla arasnda geenleri ayrntsyla anlatyor.
Anladm u ki, ona gerekten krlm. Ama kin tutmuyor ve onu yine
de dost sayyor. Daha 1970li yllarda jbile yapp ekilmeyi dnmedi
mi?
1983te ekildim, sonra Fahrettin Arslann isteiyle, 70. Yl Kon
serleri yaptk. Ama ben yine devam ettim.

Ama artk konser faslnn bittiini sylyor. Fatih Aknn stan

bul Hatras filmi iin drt ark sylemi. Ama stdyo kayd. nmz
deki aylarda da biriki sermaye grubunun zel gecelerine kacak. Sy
lediinin tersine, o ark sylemeyi hi brakamayacak...
Nerdeyse btn dnyay gezdi. Pariste Lidoda syledi, Londrada
konser verdi, Amerikaya defalarca gitti, Avustralyaya gitti. Onu hangi
lke en ok heyecanlandrd? Beklemediim bir yant veriyor: Los An
geles diyor. Niye?
Oradaki konserlere buradan gitmi Ermeniler ve Trkler geli
yordu. Ne alyorlard, bilseniz... Ne hznleniyor, ne alklyorlard.
nanlmaz bir eydi.

Seyahat defterini son bir yolculukla kapatmay kuruyor: Kenyada

safariye kmak... Kz Ferayenin ad, onun yllarca okuduu ve asl Fe
ragi olan bir trkden geliyor. Onun bulup mehur ettii anonim bir
para. Bizi arlayan olu mer ve eiyle tanyoruz. Elbette torunlar,
hatta torunlarnn ocuklar bile var. En by 14 yanda olan... Byle
ce Il ailesi drt kuak bir arada bir byk aile... Biraz sabrla be kuak
bile olabilir... Tek ikyeti, torunlarn ve torun ocuklarnn onu yeterin
ce aramamas!
Atilla Dorsay. Sabah, 22.01.2006.

16. 8. 2. Kimseye Yaranamadm.

Kendisine aydn denilince bunu bir hakaret olarak kabul eden

Murat Bardak, gnde on be saat alan, belki tam da bu yzden inti
hal yapan yazarlar tehir etmekten ayr bir keyif alan, gazetecilikle zel
ilikileri ayr tutan, tambur alan, keyifli bir adam
Osmanoullarnn son hkmdar VI. Mehmet Vahideddinin ha
yat, hatralar ve zel mektuplarn kapsayan ahbaba isimli kitab
yaynevi deiikliiyle yeniden baslan Murat Bardak, elindeki belgele

407

re ramen kitabn sansrlediini kabul etmekle birlikte, o blmlerde

beklendii gibi Vahideddinin Atatrke hakaret etmediini sylyor...
Murat Bey, siz kyllkle saray kltr tezatn gnmzde en
iyi ortaya koyan, bu yzden Osmanlnn dinciler tarafndan suistimal
edilmesini engelleyen aydn bir adamsnz. zlmyor musunuz, pop
ler tarihi olarak anlmaya?
Aydn falan deilim, ben aydnlardan nefret ediyorum. Trki
yede aydn yok.

Ama aydnsnz efendim

Hayr deilim, estafurullah, hakarettir o bana. Bir sr sahtekr
var aydn geinen. Bizde memleketin deerlerine, dinine, imanna k
fr ettiniz mi, aydn oluyorsunuz. Ben aydn deilim, ben o deerlere
kfr etmiyorum. Kltrl bir insan olduumu syleyebilirim. Ayrca
konuyu saray kltr diyerek dar bir kalba sktrmayn. Saray klt
r diye bir ey olmaz. Saray kltr kime aittir? Cariyelere falan. Bunlar
da 200300 kelimeyle konuan insanlard. Benim senelerdir anlatmaya
altm ey, imparatorluk kltrdr.

Pekl. Bugn Trkiyede Osmanl Modas diye bir ey varsa,

bunda sizin etkiniz ok byk. Bu nasl gerekleti?
20 ksur senedir yazdklarmdan sonra olmu bir eydir o. Beni
neden popler tarihi olarak gryorsunuz ki? Rportaj yapmak iin
elinizde tuttuunuz ahbaba kitabm popler tarih kitab deil, gayet
ciddi bir tarih kitabdr. Belgesel bir kitaptr.
Piyasada olmayan kitaplarm da var benim. Popler tarih dedii
niz, benim gazetede yazdklarmdr. Tarih zevki vermiimdir millete
senelerce. Eskiden Reat Ekremler vard bu ii yapan. Yok deildi, ama o
nesil lmt; ben o gelenei devam ettirdim. Ama iyi bir ey bu.

ngilizce, Franszca, Latince, Farsa ve Arapa biliyorsunuz. Ama
Arapanz eskiden biraz kitabiymi galiba. Gazeteci olarak alt yl kadar
Kahirede bulunmanzn sebeplerinden biri de o yllarda Arapanzn
istediiniz dzeyde olmamas olabilir mi?
1980lerin banda Trk gazetelerinin bir Ortadou brosuna
sahip olmamas aypt. Ben darlarda alan bir muhabirdim. Trk
basnnn Ortadou Brosu olmas gerekirdi. lk olarak ben atm o
broyu. Ortadounun merkezi de Kahiredir. Gazetecilik asndan, ula
m asndan, bu iin merkezi Kahiredir. Beyrut olsayd, Beyruta gi
derdim. Dille alakas yok. Ben gazeteciyim yahu.

408

Sakinletiyseniz, bir eyin stnde biraz daha durmak istiyo

rum, birilerinin yolunu kesmek meselesinin...
Basite indirgemeyin. Trkiye Mslman bir lkedir. O ayr bir
eydir, slam kullanarak bir halt etmeye almak ayr bir ey. unu
unutmayn, ben en bata gazeteciyim. O i yle deil, byledir. demi
imdir. O, onun yolunu kesmek deildir ki. Bir iadam dnn yolsuz
luk yapyor. Bu herife hrsz desek brakacak m? Hayr. Veya kadn k
yor sahneye bir ark sylyor, bombok bir ses. Sanat. Orospuluk da
yapyor. Sylediniz. Kadn vaz m geecek ark sylemekten?
Kald ki, Trkiyedeki slamc evrelere Osmanl hayat falan ters
gelir, zira para getirmez. kisi baka ey. Dinden para kazanyor, bu
adamlar. Osmanllktan para kazanmyorlar ki. Osmanllk bylelerine
ters, kar olan bir eydir.

Dantay saldrs, Devletin iindeki ayr bir eteleme var m,

yok mu? tartmasn yeniden alevlendirdi. Eer varsa, Trkiye Cumhu
riyetine bu Osmanldan miras kalm olabilir mi?
Hayr devletin etesi yoktur; baz grevlileri kendi menfaatleri
icab baz iler eviriyorlardr. Devlet etesi baka bir eydir, bu herifle
rin bir eyler yapmas baka bir eydir. Menfaat ayr, devlet politikas
ayr bir eydir.

Ama genellikle devletin, zamannda o adamlar tek grevlik de

olsa, kulland sz konusu...
etelerin varl baka bir ey, devletin baz kiileri baz ilerde
kullanmas ayr. Devlet resmi olarak yapamayaca baz ileri bakasna
yaptrr. Tarihe bakarsanz bunu her devlet yapar. Mesela kinci Dnya
Savanda, Amerikan mafyas olmasayd, Japonlar canna okumutu
Amerikann. En azndan Los Angeles gtrmlerdi.

Bizdeki kullanlm adamlar, sonradan kenara konulduklarn

kabul etmek istemiyor ama...
Devlet kabahatli deil ki. ete falan Bunlar ferdi oluumlar, ki
iseldir; devletle hibir alkas yoktur.

Osmanldan bir iki rnek verebilir misiniz bu tiplemelere?

zellikle son dnemde, Birinci Dnya Savann son dnemlerin
de kullanmalar oldu byle. 19. Yzylda. Celali isyanlar zamannda da
var, 17. Yzylda da.

Osmanldaki eteleri tasfiye etme yntemlerinden bahsedebilir

miyiz?

409

Bazlarna paye verir, rtbe verir; mesela Beylerbeyi yapar...

Sonra da unutur ama...

Veya ldrlrd.

Ha, imdi sorun kullanlp da, ortadan kaldrlmayanlarda m?

yle bir ey demiyorum. Dantay olaynda kullanlp da darda
braklm kimse yok. Gnll rgtler var.

Tam da ite bu gnll rgtlerin ortaya k sebebi olamaz m,

bahsettiim psikolojideki insanlar iin?
Bu olayn ne olduu, bir kere daha ortaya kmad bile. lk ak
lamalara bakn, ikinci aklamalara bakn. Tam kafa kartrc bir ey. Ve
herkes bunu u anda kullanyor. Daha bilmiyoruz. O gnll kurulula
rn birok sebebi olabilir. G, menfaat veyahut hakikaten samimi bir
eyler, inan, hepsi olabilir.

Bir insan bir kere dllendirip daha sonra brakm olmalarnn

tepkileri yaanmyor mu ou zaman?
Susurluk gibi deil bu olay. Babakan, Susurluka gtreceiz.
dedi. Gidecek mi, bilmiyorum. nk i inatlamaya bindi. Babakan ok
kt inat ediyor bu konuda. Bir ablona oturtmak ok yanl. Ama sezi
len bir ey var, devletle ilgili deil bu i.
Derin devletin falan, byle bir eyle alakas yok. Derin devlet an
cak yle olabilir: devlet resmi olarak yapamad ileri baz gruplara
yaptrabilir; parasn vererek. Bunun kayna da rtl deneklerdir.

Her defasnda rtl denek kullanlmasn da Sen bu ii yap,

paran da u iadamndan al. denmedi mi hi?
yle bir paranoya iindeyiz ki biz. Bir general ya da emekli bir
paa kalkacak, Sen git u adam vur; ortalk karsn da, Trkiye temiz
lensin. diyecek. yle ey olur mu? Herkes bir teori yrtyor. Cahiller
cesurdur her zaman.

Osmanlda devlet iindeki terrist tiplere rnek verirken, neden

bana yuvarlak cevaplar verdiniz?
Veremem. Torunlar arkadam. Ben ok karym byle ilere.
ebnem yinam. Sabah Pazar, 28.05.2006.

410

16. 9. Trkiye
16. 9. 1. Golfte Yeni Hedefimiz Dnya ampiyonluu

lkemizde golf hep zengin sporu olarak algland. Silivrinin ky

lerindeki ocuklara golf sopas tutma ans verilince, her ey deimeye
balad. Daha nce hibir baars olmayan Golf Milli Takmmz, Akdeniz
Oyunlarnda 2. oldu. Ve Trkiye Golf Federasyonu Bakan Ahmet Aa
olu bu yl Milli Takmn hedefinin dnya ampiyonluu olduunu sy
lyor.
Benim doduum ehirde, bir futbol ma vard dn. Ligin bitme
sine az bir sre kala, ampiyonun ortaya kmas asndan kritik bir
ma. Ama ne lig!
Senelerdir, kar karya gelen iki takmn taraftarlarnn ayn saha
iinde bulunamad, takmlarn destekleyemedii bir futbol ligine a

411

hitlik ediyoruz. Futbol malar ncesi ve sonrasndaki grntler, idde

tin en arn barndryor. Yaananlar ve spor kelimesini yan yana
koyduunuzda; olmuyor! Taraftarlarn birbirine tavrn anlamaya al
rken, ynetim koltuklarndan gelen aklamalar daha da artyor
insan. Hal byle olunca futboldan uzak duranlar snf olumaya bal
yor.
Btn bunlara ramen, Trkiyede spor denince akla futbolun
geldii de deimez bir gerek. Ama artk farkl dallarda sporcularmz
baarlara kouyor. Bugn bizim iin en yenilerden birini, golf konu
acaz aslnda 100 yllk bir gemi olsa da .
Trkiye Golf Federasyonu, Ahmet Aaolu bakanlnda eskiden
futbol kulb yneticisiydi Milli Takmmz baardan baarya kou
yor. Aaolunun deyimiyle golf bir araba markas sananlar, imdi
ocuklar seilsin diye torpil yaptrmaya kalkyor.
Dnyann en ok kazanan sporcusunun, Tiger Woods adl golf
olduu haberi, biraz daha yaygnlarsa durum ne olacak kim bilir! Tr
kiyeye zg dedii model sayesinde, Trk golfn baaryla tantran
isimle, Ahmet Aaoluyla konutuk bu hafta. Ofisindeki masasnn bir
yannda bir golf topu vard, dier yannda da Turgut zakmann Ah u
lgn Trkler kitab...
Golf sporu Trkiyede hep belli bir kesimin ura olarak algla
nrken, yaygn deilken, ksa sre ierisinde Akdeniz Oyunlarnda 2.lii
elde eden takm nasl ortaya kt?
Tamamen bize zg bir sistemle hareket ettik. ngiliz Galler Fe
derasyonu yakndan aratrd, Nasl baardnz, 2,5 saha, 35 sporcu ve
Avrupa ampiyonu oluyorsunuz? diye.
Silivri civarndaki ilkretim okullarndan 60 kadar ocua 45
gnlk bir eitim verdik. Elemelerle saylar 8e dt ve Akdeniz Olim
piyatlarnda ikinci, Avrupa ampiyon Kulpler ampiyonasnda, Avru
pa ampiyonu olan ilk Golf Milli Takmmz byle olutu.
lk seimlerde eline golf sopasn verdik, vurun ocuklar dedik,
en iyi kim vuruyorsa, onu setik. Son semelerde ise daha sistemli dav
ranyoruz. lk seimlerde aileler gndermiyordu ocuklarn Son se
imlerde ise elde edilen baarlarla aileler torpil yaptrmaya bile kalkt.
lk gruptaki 9 kii ayn niversitede okuyor imdi. Sporcu yetitiriyorsa
nz, onu olumsuz etkileyecek her eyden uzak tutmalsnz. Biz, okul
hayatlaryla ilgilendik, eitim masraflarn karladk, iki noktaya odak
lanmalarn istedik. Okullarna ve spora...

412

Btn bunlardan sonra, sizi En Baarl Federasyon Bakan

ilan edenler de var, ok eletirenler de. Niye bu kadar eletiriliyorsunuz?
Eletiri normaldir. Gelen eletirilerden hibir tanesi federasyon
larn grev ve sorumluluklar erevesinde deil. Beni keke Niin 1.
olmadnz? Niin sporcu saynz daha da artmad; daha ok yaygnla
mad golf? diye eletirseler ama yok. Ben yine de gelen eletirilerden
bir eyler karmaya alyorum ama bulamyorum.
Bu eletiriler, bu sporu kendi oyuncaklar gibi gren 2 veya 3 kii
nin rahatszl. Gndemden kendilerinin dp, yerlerini o ocuklarn
almasndan rahatszlar. Hi nemli deil; biz Trabzonluyuz, kendimize
hedef izer, ona doru gideriz. Sadan soldan gelen eyler bizi etkilemez.
Bizim hedeflerimiz belli. 4 ylda 100 golf sahas ve dnya ampiyonluu.

Bu da ok tartlan bir konu. Golf sahas yapmak iin ok sayda

aa kesilecei syleniyor.
200 bin aa kesilecek. diyenlere bu rakam nereden elde ettik

lerini sorduk. nk bir golf sahasnn tamam aalarla kapl olsa dahi
kesilecek aa says maksimum 7 bindir. Ben 7 bin aac kmsemiyo
rum.

Sorgunda kesilecek aa says 5400 ve vasfsz aa. Ama bunu

200 bin aa diye aktaranlar, insanlar yanl ynlendirenler, bana gre
kamu suu iledi. Bunun dorusunu syleselerdi, biz de onlarla beraber
mcadele ederdik. Kesilmeli mi, kesilmemeli konusunu tartrz; kesil
memesi gerekiyorsa en byk engeli de biz olutururuz. 5400 aa, niye
200 bin aa diye deklare edilip kamuoyu yanl bilgilendirildi?
Trkiye, golf tesislerinin saysn artramaz, geri kalrsa bundan
krl kacak lke var. Yunanistan ve Kbrs Rum kesimi, spanya ve
Portekiz. Bu ekilde davrananlar, gayeleri neydi? Bunun hesabn ver
mek mecburiyetindeler. Golf sahas sadece ormanlk arazide yaplr.
diye bir art yok; her trl arazide, bataklkta, lde golf sahas yaplr.
nmzdeki yl, Manavgat pl golf sahasna dntrlecek.

Trabzonlularn aceleci bir taraf vardr. Dardan baktnzda

saatlerce kck bir topun peinden gidip golf oynayacak sabr gste
remezler gibi geliyor insana.
O kadar ilgin bir spor ki, bir Trabzonluyu bile alkanlklarn
dan uzaklatrabiliyor. Birinci ukura gelip ilk vuruu yaptnzda, b
tn olumsuzluklardan kopuyorsunuz. Doayla ba baa, hareket halinde
45 saatiniz geiyor. Kalp ve damar, ruh sal asndan inanlmaz bir

413

rehabilitasyon. Amerikada 100 yan stndeki insanlarda, uzun haya

tn srrn aratrdklarnda, yzde 98inin golf oynad ortaya kyor.

u anda Trkiye Golf Federasyonu Bakansnz ama ya futbol?

Trabzonspor Kulp Bakanl adaylndan son anda ekilmitiniz. Tek
rar byle bir dnceniz var m?
Futbol benim spor anlaymn, o izginin dnda u anda. Benim

Trabzonspor Bakanlna adaylm veya yneticilik yapmam, futbolu

ok sevdiim iin deildi; Trabzonsporu ok sevdiim iindi.

Olimpizm ruhunun ve spor etikinin dna tatna inanyorum,

Trkiyedeki futbol anlaynn. Byle devam ettii mddete, benim
kulp bakanlm on binde bir ihtimal belki. Bir spor adam iin ho bir
ey deil, ama sporcu ayrt etmeye baladm. GS dendii zaman Ergn
Penbe, Hakan kr benim iin ok ayr yeri olan sporcular. Fenerbahe
dendii zaman Rt. TSda belki hala hepsi. Bu tr sporcularn says
ok azald liglerimizde.
Bunlar sadece futbolcu deil, rnek sporcular. Keke bu tr spor
cularn says daha fazla olsa, belki yneticiler de en azndan sporcular
dan utanarak kendilerine eki dzen verirler. Tek k yolu onu gryo
rum. Futbolu ynetenlerin yzde sekseninin bu ii farkl nedenlerle yap
tklarna inanyorum.

Ya TrabzonsporFenerbahe ma?
FBGS arasndaki liderlik mcadelesi Trabzonsporu hi ilgilen
dirmiyor. TS bu sene taraftarn gerek manada zd, bir zr borcu,
3.lk hedefi var. TS, byk takmdr, hibir takmn da arka bahesi ol
mad; rakibi kim olursa olsun, kar kendine yakan futbolu oynar.
Dnyada turizmin byme hz yzde 2. Golf turistindeyse yzde
810. spanyada bir golf turisti gnde 1280 dolar harcyor, biz hl
gnde 20 Euroluk turistin peinde kouyoruz. 20 milyon dolarlk yat
rm yapyorsunuz, adam geliyor 20 Euroya her ey dahil yiyor iiyor.
Bu bir igal, turizm deil. lkemizin en gzel yerleri srekli igal
altnda. Bu lkeye seyahat etmenin bir bedeli olmal, o da gnlk 100
150 Euronun altnda olmamal. Trkiyeye gelen golf turisti 2. ve 3. snf
golf turisti. Onlarn da gnlk brakt miktar 150200 Euro. Golf saha
snn maliyeti 5 milyon dolar. Senede 23 milyon dolar aras net kar
brakyor. Golf sahalarnn says 100n zerine ktnda bunun ar
pan etkisiyle beraber, Trkiye ekonomisine katks senede 2,5 milyar
dolardr.
nci Erturul. Trkiye, 30.04.2006

414

16. 9. 2. Trkiye ABde Birinci Ligde Oynamal.

Gazi niversitesi Rektr Prof. Dr. Kadri Yama, Trkiye Cumhu

riyeti Devletinin oynamas gereken bir lig varsa, bunun birinci lig olma
s gerektiini syledi. Rektrlk grevine atandnda da bir rportaj
yaptmz Rektr Yama ile ikinci rportajmzn konusu, Gazi niversi
tesindeki deiiklikler, yeni hedefler ve Trkiyenin gndemi oldu.
Rektrlk grevine baladmda, Gazi niversitesi benim iin

yabanc bir niversite deildi. Ben 1984 ylndan beri bu niversitede

yim. Eksiklikleri bilerek, niversitenin hangi ynde gl, hangi ynde
zayf olduunu bilerek grevime baladm. ki yl iinde benim rektrlk
grevime ait planlarn ok byk ksmn gerekletirdim.

Yama, samimi bir havada geen konumasn yle srdrd:

Atatrkn iaret ettii gibi ada uygarlklar ligi bizim yerimiz
olmal. Bu anlamda AB ile yrtlen ilikilere, Trkiyenin birtakm ko
nularda gelimesine katkda bulunaca iin olumlu bakyorum. Bize
dayatlan konular var. Oralardan birileri bize geliyor. Trkiyenin pek
ok vilayeti var ama srekli belirli bir vilayeti ziyaret etmeleri gibi.
Ya da Trkiyenin bir blgesini haritada hep baka bir lke olarak
gstermeleri gibi. Ya da Kbrsn bir ekilde Trk kimliinden kopartl
ma almalar gibi. Bunlara kar tabii ki her Trk vatanda gibi ciddi
tepki duyuyorum. Ama unu da biliyorum: bunlar ok dikkatli, ulusal
kimlikten de dn vermeden gtrlmesi gereken konular. Ben hk
metten ulusal hassasiyetleri biraz daha n plana ekmesini bekliyorum.
Eksii olan en byk konu olan bilimsel alma arenasnda, ni
versite kendisini n plana karmada etkili olamyordu. Bu konuda ciddi
eletiriler alyorduk. ncelikle bunun zerine gittim. retim yelerimin
ortak projelere girmelerini, ok ciddi ekilde tevik ettim, hem ulusal
hem uluslararas alanda. Adeta bu konu niversite iinde bir kampanya
ve heyecana dnd. Leonardo projeleri Gazi niversitesinin kendi tari
hinin akademik en byk baarsdr.

Rektr Yama yaptklarndan bahsederken gzleri o kadar parl

yor ki, yeni bir baardan bahsederken de heyecandan yerinde duram
yor. Gazi niversitesinin kulvar atladn belirterek devam ediyor an
latmaya:
Gazi niversitesinin yeni bir baars da Erasmus projesinde.
Trkiyeden iki niversite yer ald bu projede. Mimarlk Fakltesinden
Prof. Dr. Nur alarn projesi ile Trkiyede kazanan iki niversite ara

415

sna girdik. Bu iki rnek, Gazi niversitesinin eletirilen, zayf kald de

nilen ynleriydi. Sadece bu iki baar bile bizim snf atladmz kulvar
deitirdiimizi gstermektedir.

Gazi niversitesinin u anki kimliini bize anlatr msnz?

Greve geldiimde btn hocalarma u vurguyu yaptm; seim
lerde hangi siyasi partiye oy kullandnz beni hi balamyor ve ilgi
lendirmiyor. Ama herhangi bir partinin bayran bu niversitenin bah
esinde dalgalandrmak isterseniz, gereini yaparm. Bu partinin kim
olduu beni hi ilgilendirmez; ister sac, ister solcu beni balamaz.
Benim nemsediim eyler vardr. Trkiye Cumhuriyetinin b
tnl, Misak Milli snrlarna sahip kmak, Atatrk bir dnya g
r, ada modern bir anlay. Benim, hocalarma ilettiim ey bu ol
du. Onun dnda siyasi kimlikleriniz, kiilikleriniz beni ilgilendirmiyor.
Beni ilgilendiren, akademik kimliiniz. niversitemi nereye gtryor
sunuz? Bu hocalarmz tarafndan ok iyi algland. rencilerim tarafn
dan da iyi algland ve Gazi niversitesi ok ufak olaylarn dnda byk
olaylarn yaand yer deil artk.

Gazi niversitesinde iki yldr bulunuyorsunuz. retim yeleri

nizle bu sre zarfnda ciddi skntlar yaadnz m?
niversite retim yelerinden tahminimden te destek aldm
dardan da alglandn ok iyi seziyorum. retim yelerimizde adeta
bir kulvar deiiklii, bilimsel atak oldu. Bu sebeple kurduum ok say
daki komisyon ve alma gruplar, bu baarlar heyecanla tamakta.
rnein, geen eitimretim ylnn banda bir biliim komis
yonu oluturduk. Bu komisyondan Biliim Enstits kurulmas karar
kt. lgili kurullardan da geti. En son Milli Eitim Bakanmz da imza
lad; artk son aamaya gelmi durumda. Bu, 21. Yzyla Gazi niversi
tesinin ok byk bir hazrl olacak. Bununla Gazi niversitesi, yeni
eitimretim ylnda nternetten eitime balayacak. 600 renci iki
programda n lisans diplomas alacak.
renciler iki yllk Atatrk Meslek Yksekokulunda iki program
da diploma sahibi olacaklar. Bu konuda da Trkiyede nternet zerin
den eitim uygulayan ilk be niversite iine giriyoruz. YKten de bu
konuda olumlu karar kt. Biz bu metotla 2 milyon renci niversite
kapsnda beklerken rencilere diploma sahibi olma ans vereceiz.

Gazi niversitesi proje gelitirmede ne dzeyde?

Bilimsel almalarda ok nemsenen bir konu, yayn saylardr.
zellikle uluslararas atf bilimlerine giren yayn says ok nemsen

416

mektedir. Bu konuda biz bu yl destek uygulamamza baladk ve bunun

rnlerini de bu yln sonunda grmeye balayacaz. Rektrle proje
sunan hocalarmza, kongre katlm destei, yani maddi anlamyla mas
raflarn karlamaya karar verdik. Bu kongre destei, hocalar iin ol
duka nemlidir. Bu proje ve yayn says, bu yln sonunda etkilerini
gsterecek.

Gazi niversitesinin uluslararas ilikileri ne dzeyde? Baka

niversitelerle ilikileriniz var m?
Uluslararas ilikiler gerekten nemli. Biz son bir yl iinde bu
konuda ciddi admlar attk. ki hafta nce Ukraynann Kiev Milli ktisat
niversitesinde Gazi niversitesi olarak sempozyum dzenledik. Oraya
bizim hocalarmz gitti. ktisat Fakltesinden, her biri kendi alannda
ok nemli olan uzman 10 hocamz gitti.
Bu, Trkiyenin tantm bakmndan da nemlidir. Gazi niversi
tesinin gidip yabanc bir niversitede sempozyum dzenlemesi asn
dan da ok nemlidir. Btn bunlar Gazi niversitesinde yakalanan
bilimsel heyecann nemli gstergeleridir.
Bana gre zaman iinde kendisini gsterecek retim yelerinin
atama ve ykselme ltlerini ykselttik. Son Senato toplantsnda do
entlik ve profesrlk ltlerini ok ykselttik. Bununla retim yele
rine de belli bir kaliteyi getireceiz.
Dier nemli bir husus da kalite ve organizasyon almalar ve
stratejik plan almas. Biz bu konuda geldiimiz noktada, kalite gven
ce sistemi ile ilgili olarak d deerlendirme yaplmas iin bavuruda
bulunduk. Biz artk d deerlendirmeye hazrz. Belli bir noktaya geldik
bavurusunda bulunduk.

Dantay saldrsnn hemen ardndan niversite rektrleri

Kke davet edildi. Bu davetin Dantay saldrs ile ilgisi gerekten var
myd?
Kesinlikle hayr. Bu davet Dantayda yaanan saldrnn hemen
ardndan ok yakn bir tarihe denk geldi. Cumhurbakanl makamnda,
bu tr eylerde iki gn ncesinden kokteyl, resepsiyon dzenlenemez.
hafta ncesinden bize bu ar gelmiti. Bu tartmasz, kesin byle
bir resepsiyondu.
Cumhurbakanmzla rektrlerin bir araya geldii, yle yaplacak
trnden bir masa toplants deildi. Bir kokteyl ortamyd. Cumhurba
kanmz kokteyl masalar banda yanmza uruyordu. Naslsnz? Ne
ler yapyorsunuz? gibi sorular yneltti; ama talimatlar vermedi.

417

Toplantda, niversite kampuslar iinde trbanl rencilerin

dolamasnn yasaklanmas karar, kt ileri srlmt. Byle bir
karar alnd m?
lkemde bu problem yllardr yaanmakta, yaanyor. Keke ya
anmasa. Ben kamu yneticisiyim. Ben kanunlara uymak zorundaym.
Kanunlar da TBMM kartyor. Bunlar denetleyen Anayasa Mahkemesi
gibi mahkemeler var.
Ben kanunlar, yazlanlar uygulamakla ykmlym. Sadece rek
trler iin deil, bir genel mdr, ube mdr iin de ayn durum sz
konusu.
Trban ile ilgili olarak Trkiyede geerli olan, pek ok mahkeme
lerden gemi, Dantaydan ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinden
kararlar km. Ortada ynetici olarak beni balayan kanunlar zinciri
var.
Ben bir kamu yneticisiyim. zel sektrde alan biri deilim.
Benim grevim, kanunun sylediini yapmaktr. TBMM yarn baka bir
kanun kartr; yine benim grevim: farkl olan bu kanunu da uygula
maktr. Kanun ne ise, burada oturan kii o ekilde davranmak zorunda.
Keke, ortaya kan, yllardr bizi uratran bu konu, kanuni zeminde
problem oluturmayacak ekilde gese de, ben de o ekilde davransam.
Ben u anda ahsi bir karar uygulamyorum. Ben Trkiye Cumhu
riyeti Devleti eer hukuk devleti ise, u anda ortada bir kanun var ve
uygulamak zorundaym.

Resepsiyonda Cumhurbakan Sezerden, rektrlere trban ko

nusunda bir talimat geldi mi?
Kesinlikle byle bir talimat gelmedi.

ktidar ve dier kurumlarla ilikileriniz nasl?

Bir niversitede ynetim, iktidarda bulunan parti kim olursa ol
sun, devletin kurumlaryla birlikte almak zorundadr. niversite iin
de ita amiri olan rektrler iin de byledir. rnein benim Maliye Ba
kanlndan, Milli Eitime ve DPTye kadar niversitem ile ilgili irtibat
larm var. yi ilikiler kurmak durumundaym. Benim grevim niversi
temin daha iyi olmas ve gelimesi. Devlet kurumlar arasnda keke u
noktaya hep gelebilsek. Kurumlar arasnda irtibatszlk ve iliki kopuk
luu kurumlara zarar verir. u anda benim yaadm byle bir problem
yok.
Sibel Tokgz. Trkiye, 17.06.2006.

418

16. 10. Vatan

16. 10. 1. Babam ve Olum Filminin Gerek ykleri...

Trkiye 12 Eyllle yeni yeni hesaplayor. Bu siyasi sreci sorgu

layan Ynetmen aan Irmakn Babam ve Olum filmi izleyici rekoru
krd. Bugne kadar 12 Eylln ideolojik boyutlarn irdeleyenler, Ba
bam ve Olum filmiyle bir ocuun babasndan ayr geirdii yllar
izledi.
Bu dram, 12 Eylln babasz brakt ocuklarn hikayesiydi. Ve
tek ortak noktalar babalarnn siyasi davalar olan 5 ocuk babasz
yllarn Pazar Vatana anlatt. Onlar darbenin karartt yllarn ocuk
lar, onlar darbe ocuklar.
19781980 yllar Trkiyenin demokrasiyle savat yllard. de
olojik atma sokaklara tanm, sac ya da solcu olmann bedeli die
di, kana kan bir intikamla deniyordu. Radyolar her gn ka kiinin
ldn bildirirken, devletin zirvesi bu duruma bir zm bulamyor
du.
zm askerden geldi. 12 Eyll 1980 gn saat 04.00te Kenan
Evrenin TRTden askerin lke ynetimine el koyduunu aklamasyla
olaylar sona erdi. Ama bu sefer sokaktaki sava, hapishanelere, hcrele
re sramt. 12 Eyll 1980 darbesinde, 7000 kiinin idam istendi. 50
kii idam edildi. Askeri ynetimde, gzaltnda ya da hapishanelerde,
doal olmayan lm says 229du. 650 bin kii gzaltna alnd. 230 bin
kii yargland. Onlar yargland ama bu acy baka bir cephede yaa
yanlar vard.
Onlar babasz byyen ocuklard. Belli gnler, sadece ksa zaman
dilimlerinde grdkleri adamlara baba diyen ocuklard. Kaybedilen
yllarn ocuklar Reat allar, Utku Baar, Uur Yamurdereli, Emin
Yaar ve Mehmet Ali Alabora kaybettiklerini VATANa anlattlar.

419

Babamla byseydim, delikanl olurdum.

Reat allar, drt yana kadar babanz hapisteydi ve sonra da
drt yllk kaak hayat oldu. Nasl etkilendiniz bu durumdan?
Babamn srekli yanmda olmamasnn eksikliini hissediyor
dum. Ama bu bende travmatik deildi. Tabii ki durum ok acyd. Ama
bende baba fanatizmi yoktu. Ben, anneannem, dedem, annem bir evde
yayorduk. O nedenle benim dzenli, huzurlu bir aile yaamm oldu.
Anneannem annem, dedem babam olmutu. Bende baba zleminden
ok, neden annem benimle fazla ilgilenmiyor derdim vard.

Oral Bey, sizin o gnlere dair hatrladnz eyler neler?

O zaman siyahbeyaz TRT var. Bir Dallas vard, bir de Demirel
Ecevit. Reatn ilk tepkisi 12 Eyll sonras DemirelEcevit dizisi neden
bitti olmutu. Ben 82den sonra Ecevit ve Demirelle dil okulundayken
benim askerde olduumu sanyordu. Askerlerin iinde olduumuz iin
beni asker zannederdi. Esas Reatn bu cezaevi hayatn alglad d
nem benim ikinci cezaevi srecimdir.
86 Aralktan, 89 Austosuna kadarki dnemde Reat daha b
ykt, o sekiz yandayken girdim, 10 yandayken ktm. Ben Aspara
gas diye bir gazete karrdm cezaevinde ve Reata gnderirdim. Reat
da bana iirler yazard.

Peki babanzla ilikileriniz nasl?

Anneannem ve dedem benim solcu olmamdan korkuyorlard.
Beni hep ar solcu olmamam ynnde telkin ettiler. Ama kiisel yapm
ok bireysel. Kolektif bir akm iinde yer almaya uygun biri deilim. Ba
bamla karakter olarak birbirimize ztz. Sokaktaki herhangi bir insandan
daha farklyz. Ben sanki annemin, babamn yannda yetimemiim. Ba
bam eylemci bir adam. Ben sakinlii seven bir adamm. Babamla bera
ber byseydim da dnk, yaamsal, delikanl olurdum. imdi ben
ie dnk, pasif bir insan oldum. Babam birincil derdim deildi.

Oral Bey, olunuzun cezaevine geldii gnler nasl geerdi?

Reat ak gre gelirdi ve stn zekal ocuk grnmndeydi.
Herkesten daha abuk okuma yazma renen, ekonomik konumalar
yapan bir ocuktu. Cezaevinde herkes Reatn geliini beklerdi. Acaba
bu geldiinde ne anlatacak diye. Herkes bana toplanrd. Borsa zerine
konumalar yapard. Cezaevindeki herkes Solcu Oraln olu kafay pa
raya takm. diyordu. Sadece bir defa bana Hakim seni neden mahkum
etti, neden bu haksz karar verdi. dedi.

Mustafa Alaborann olu Mehmet Ali Oyuncu, 29 yanda

420

O, oyuncu Mustafa Alaborann olu. Babasz bir ocukluk geir

medi. Ancak Mustafa Alabora 12 Eyll 1980 darbesinde ehir Tiyatrola
rndaki grevinden alnd ve evini geindirmek iin bir yl balklk
yapt.
yandaydm. ok bir ey hatrlamyorum. Ama babam ehir
Tiyatrolarndan atmlar. Babam da bir yl balklk yapt. Yllar sonra
fark ettim; meer o bir oyun deil, hayatn ac bir gereiymi. Ben ana
yasada 12 Eyllle ilgili her eyin bir an nce deimesini istiyorum. Bir
de 85 sonras doanlar Kenan Evreni ressam sanyorlar. Ltfen kim
olduunu rensinler. Bizi balklk yapmaya zorlayan o adam, imdi
kendisi sayfiye yerlerinde balk tutuyor.

mer Yaarn olu Emin ofr, 32 yanda

O, Milli Gazete Sakarya temsilcisi mer Yaarn olu. mer Ya
ar, 12 Eyllde TCKnn 163nc maddesini ihlli ettii gerekesiyle
tutukland ve yl cezaevinde kald.
12 Eyll gn le saatlerinde polisler geldi, babam evde bula
maynca Bir daha geleceiz. dediler. Kahveden babam almlar. Evden
de kitaplarn alp gittiler. Henz alt yandaydm, alamaya baladm.
Cezaevlerine gidip babamn yannda kalyordum bazen.
Bir gn babam gstermediler. Ben babam istiyorum. diye al
yordum. Gardiyan bana Sana ikolata alaym baban grme bugn.
dedi. Ben Hayr dedim.
Bagardiyan babam grmeme izin verdi. Anneme ne zaman ba
bamn nerede olduunu sorsak, srekli bulmaya gitti. cevabn al
yorduk. Ama cezaevinde olduunu biliyordum. Utandm iin arkada
larma Tatile gitti. diyordum. Ama imdi babamla ilikilerim ok iyi.

Eber Yamurderelinin olu Uur Mimar, 28 yanda

O gzleri grmeyen ama yreiyle gren avukat Eber Yamur
derelinin olu. Eber Yamurdereli, 1978 ylnda TBMMyi vazifesini
yapmaktan mene teebbs, gayeye vasl olmak iin gasp, mermi ve fze
bulundurarak silah temin etmek suundan Ceza Kanununun 146. mad
desi gereince idam istemiyle yargland, mr boyu hapse mahkum
oldu.
13 yl cezaevlerinde yattktan sonra infaz kanunundan yararlana
rak artl tahliye oldu. Dile kolay tam 13 yld. stelik olu Uur, o hapse
girdikten 20 gn sonra domutu. Olunun adn da hapishane gardiyan
koymutu. Bu ocuk sana uur getirecek, adn Uur koy. demiti. O da

421

hi dnmeden oluna Uur adn verdi. Ama Uur 13 yandayken,

ancak evine dnebildi.
Babamla birlikte bir ocukluk dnemim olmad. 1980den 1991e
kadar olan dnem tabii ki ok skntl geti. Babama iki defa zel af hak
k tandlar ve babam reddetti. ok onurlu davrandn dndm. Ben
babamn arkasndaym. Herkesin babas yanndayd.
Benimki bir yere gidip ok ksa bir zaman aralnda grebildiim
bir babayd. Kendimi bildim bileli babam orada olduu iin bu normaldi.
91de tahliye olduunda yaz tatilindeydim. Aradlar, Baban tahliye ol
du. dediler. Nasl olacak, ne olacak acaba? diye dnmeye baladm.
91den sonra babamla arkada olduk. Cezaevi ziyaret gnleri mut
luluktu benim iin. Bir bayram yeri gibi olurdu. zellikle ak gr ol
duu gnlerde. Cezaevi kapsnda beklemek ayr bir bayramdr. eri
girmek baka bir bayramdr. Baban greceini bilirsin nk. Sradan
bir ocuun yaayaca bayramlardan baka bir bayram yaardk biz. Bir
cam ya da teller ayrsa bile, birbirinize dokunmanz engelleseler bile...
Gardiyanlara Babam karn, size ikolatam vereyim. derdim.

Memur Yaar Baar ve olu Utku Gazeteci, 27 yanda

O, ziraat dairesinde grevli bir devlet memuru. Yaar Baarn
olu. Yaar Baar, 12 Eyll 1980de Trkiye Komnist Partisi yesi ol
maktan tutukland. 1986 ylnda tahliye oldu.
Babam tutukevinde ve normalde gr yaplmyor. Ama ben ce
zaevi grevlilerinden birine denen rvet karlnda iki kere babamla
grtm. Babam ilk grdmde sarldm.
Bir gn idare binasnda, bir nbeti kulbesinde annem, ben, ba
bam ve bir askerdik. Babamn elleri zincirliydi. Bir yandan elleri zincirli
bana sarlyor, bir yandan da ay iiyordu. aramba gn gr gnne
zmite gidiyorduk.
Bir keresinde askerlerin bana hediye ettii oyuncak kamay onlara
doru sallayarak Silahnz verin. dedim. Niye? diye sorduklarnda,
Sizi vurup, babam kurtaracam. diyordum. Babam, bana Sen koua
girdiin zaman, herkes tekrar yaama balanyordu. derdi. nk sade
ce babamla deil, oradaki 300500 kiiyle ilikideydim. Elden ele dola
tryorlard beni.
Gnlerden bir gn gecenin krnde kap ald ve Ben baban. de
yip eve girdi. ok byk bir sevin yaamadm. nk hayatnda baba
diye bir ey yok. Evet, onu zlyordum ama ne zlediimi bilmiyordum
ki...

422

Hatrlyorsun baba diye bir ey var. Ama baba nasl bir ey

bilmiyorsun. Sekiz yandasn, bir adam geliyor ve Merhaba ben baban,
tanalm. diyor. Sen tanmadn bir adam baba diye kabulleniyor
sun. Bu durumda anneni ok kskanrsn. Sen kimsin yahu? oluyorsun.
Ne yaptn da yok oldun? diye soruyorsun babana, Senin gibi o
cuklar daha iyi yaasn diye uratm. O yzden yoktum. diyor. Ne di
yebilirsin ki. Be yanda karmda Kenan Evren olsayd, kfr ederdim.
Dnsenize 27 yandaym ve babamla bir defa maa gittik. Birlikte
hibir ey yapmyoruz. Ama ona, beni o dnem yalnz brakt iin kz
gn deilim.
Oya Doan. Vatan, 09.04.2006.

16. 10. 2. Cem, Zeki Ama Grgsz.

Geveze insanlarla rportaj ok zordur, hep sylerim. Hakk Dev

rimin imdi okuyacanz rportaj esnasnda, daldan dala atlayarak
konumasn aklamak iin kurduu cmle bu. Evet, daldan dala atlyor
Hakk Devrim. Ama o, kendi deyimiyle gevezeletike karsndakine
verdii keyif de artyor. Ne demek istediimiz, bu rportaj sonuna kadar
okunduu zaman tam anlamyla idrak edilecektir.
Yllar, yalanmadan aan insanlara kar zel bir dknlm
var. Onca yl, onca tecrbeyi, kanlmaz acy, kayb, mutluluu, hayal
krkln, mutsuzluu bir eskimilie uramadan gemiinde tamak
kolay i deil nk. Bu tr insanlarn hem bir tecrbesi hem de her
eyin geeceini grm olmann getirdii ho bir kalenderlii oluyor.
Onlarn geride kalm genlikten intikam almak gibi ackl bir te
lalar yok. Kendilerine olan gvenlerinde o genlii hl tayorlar n
k. Onlarla konuurken hem olgunluun tadn hem genliin cokusunu
hissediyorsunuz. Bir eyler reniyorsunuz ama onlarn nezaketi, bir
rak olmann ezikliini srtnza yklemiyor.
Yanlarndan biraz daha zenginlemi ve kendi geleceiniz iin
olumlu hayaller beslemenizi salayacak bir gvenle ayrlyorsunuz.
Hakk Devrimin yanndan ayrlrken tam da bu duygulara sahiptim.
Trkenin ustas, ok izlenen bir televizyon programnn kah
raman ve ok okunan bir kenin sahibisiniz. Memnun musunuz haya
tnzdan?
78 yandaym. Seneye liseden mezuniyetimin 60nc yl... Kimse
kalmad. Tepeler ok tenha yerler, yalnzlayorsun.

423

Neyse, nce u Trke uzmanln anlataym. ok roman okunan

bir evden deilim ama Trkeyle ok ilgili hocalarn olduu bir okulda
nm. Kabata Lisesinden... Akas gerekten de dille ilgilenip ilgilen
mediimi bilmiyordum...
Mthi hocalarm sayesinde oldu bu. imdiki durum ise stme
kald. Karar merci oldum ama baka are yok.

Trkeye kt muamele edildii kansndaym ve gndemde

tutmaya alyorum. Trk Dil Kurumunda ka kii alyor biliyor mu
sunuz?
Bakan dahil diye biliyorum ben. Szckler zirve noktasnda
deil. Ben bunu duyurmaya alyorum; yoksa dil uzmanl falan ne
haddime!
1966 ylnda Meydan Larousseu yaparken stanbul niversitesi
Trkoloji Blmnden ekip kurmak istedim, Arapa bilen hoca yoktu.
Anlambilim Krss de yoktu... Benim derdim bu.
aryorlar beni konferanslara, utanyorum. Trke hocalar geli
yor. Kalkp Edat nedir? falan diye bir soru sorsalar mahvoldum. Asln
da iyi Trkeyi ben de hala renmeye alyorum. Ama soracak kimse
kalmad. Eskiden Burhan Feleke sorardm.

Peki televizyona neden kyorsunuz? Eleniyor musunuz Tele

vizyon Makinasnda gerekten?
Bu teklif geldiinde tereddt etmitim. Evdekilere Byle bir tek
lif var, benim pek aklm ermedi. diye dantm. Geri bu teredddm
hala devam ediyor. Ortanca torunum Dede, niye endielendiinizi an
lamadm. dedi. Anlattm, Ne yapacam orada? falan dedim... Okan
seviyorum ama niye orada oturacam bilmem lazm. Kendi kendimle
didiiyorum, kavga da edeyim istiyorum birileriyle...
Evdekilere soruyorum falan... Torun srarla devam ediyor Kaba
tabirimi balayn, ama siz cilanz bozulacak diye mi istemiyorsunuz?
dedi.
Hi byle dnmemitim. Onun gibi bir ey. diye cevapladm.
Bu kez de Peki sizin ilerde cilanz kullanmak zere projeleriniz mi
var? dedi. Sanemciim, yani bana Cilay ne bok yiyeceksin ki sen? di
yor.
Ben de bunun zerine kabul ettim. Zaten o torunla en mahrem
eyleri konuuyorum. Hi kimse oturup beni drde kadar seyretmiyor.

424

Ama eve gidiyorum, torunum karlyor, Fena deildi. diyor.

Tenkit ediyor... En yakn arkadam.

Bir de ke yazlarndan bahsedelim ve ancak ilk soruyu tamam

layalm isterseniz..
Hep sylerim, geveze insanlarla rportaj ok zordur... 1964 ylla
rnda Meydan adl haftalk bir mecmua karyorduk, fakat ilan bulam
yorduk ve para lazmd. Larousse messesesinin kard haftalk bir
edebiyat dergisi vard. Daha nceden Larousseun tercmesine izin ve
rildiini okumutum, sonra Yunanllarn da tercme ettiini rendim.
Biz de yaparz. diye heyecanlandm ve telif hakkn alarak evirmeye
baladk.
Yedi sene altk, Meydan Larousseu kardk. Baardk ama an
siklopedi ii ok tketici bir ey. Bitirince ii braktm, gidip bir iftlik
aldm, 11 sene stanbula inmedim. 15 20 kovan armz vard, tavuku
luk ve inekilik yapyorduk. 11 sene dayanabildim, sonra battk.
Larousseun haklarn birlikte aldmz Sefa Bey de 90 senesinde
ld. ocuklar beni ard, irketi satalm. diye... Aydn Bey Doan
talipler arasndayd, tantk. Ben de sanyorum ki, eski gazeteci oldu
um iin Bu adam makbuldr. falan diye dnyor, o yzden buluu
yoruz.
Meer ansiklopedi pazarl iin bulumuuz. Hakllard da, ok iyi
biliyordum ii... Ama konumann bir yerinde vazgeti Aydn Bey, An
siklopedi eski. dedi. Biz de yenilemeye baladk. Milliyet verdi o ansik
lopedileri. 62 yandaydm o sralar, toplantlara falan giriyordum ama
sklyordum aslnda.
O gnlerde Mehmet Ylmaz, Postay yapyor... Gzm tutmutu
onu. Alaturka bir adam deil. Ben alaturka adamlar sevmem. Postaya
yazmaya baladm, sonra da Radikale getim. Yazmak istiyorum. diye
Mehmetle kendim konumutum... yle baladk.

yi de bir polemikisiniz. Zarif bir slupla...

Evet, evet, bazen satayorum birilerine gerekten. Pakizeye
Suda satamtm; Yazar a da yok ki, bu nereden kt. diye. ok
kst bana. Telefon etti. Geri sonralar yle bir baktm, fena deil
Trkesi, oynak akas. Starda bir program yapyor imdi. Okan yap
yor o ii de... Pakize tadn kartmaya balad. br ocuk gzel bir kz
ama Saba Tmeri kastediyor daha renksiz sanki... yle duruyor.

Okan Baylgeni ok mu seviyorsunuz yoksa ok mu beeniyor

sunuz?

425

Okan beeniyorum. Tavryla, tarzyla tam bir ekran kiilii. Ala

turka deil bir kere. Komedi, ok alaturka yaplyor burada nk. Cem
Ylmaz dnya apnda bir ocuk; ama grgsz. Bunu daha nce de yaz
dm zaten. Aramz ok iyi deil o yzden.
Ali Krca Siyaset Meydanna armt komedyeni... n plana
da bu kt hemen. Niye ki? Ylmaz Erdoan ok kabiliyetli ama snepe.
Kendi byyemeyecei iin daktilo makinesini bytm ovunda...
Sahne baka bir yer. Okan sahnede mthi, okur yazar taraf var ve gr
gl bir ocuk. Program dnda grmeyiz; ama birbirimizi sevdiimi
zi biliyoruz, ilikimizde bir yaknlk var akas.

Arkadalarnz ne diyor son gnlerde iyice artan hretiniz iin,

ben onu merak ediyorum aslnda?
imdiki hretimi sevmiyorum. Uyduruk bir hret. ekilir gibi
deil. Seni hretli klanlar, yolda grp tanyanlar, bir eyi bir eyden
tefrik etme kabiliyetinden yoksunsa... Ne samalklar oluyor inanamaz
sn Sanem.
Allahtan benim evremdekiler, ne yapyorum pek fark etmiyorlar.
Ben onlarn fark etmemesini seviyorum; nk ayplarlar gibi bir his var
iimde. Kibarlklarndan ses etmiyorlar akas. Okurlarn yars Ne
iin var orada? diyor, yars Baylyoruz. Hangisi doru imdi? Herke
se unu sylyorum: Okan beni oraya para vererek oturtuyor ve biz
Bir geveze nasl susturulur?u oynuyoruz.
Ben de ayn soruyu Okana soruyorum, Ne yapacam orada? di
yorum. Oturacaksn, Hakk Devrim bizim programmz yerinden sey
rediyor, o kadar. diyor. ok profesyonel bakyorum ve ok profesyonel
ce oturuyorum orada. Oturmay kabul ettiysem, oturmalym. Bu bir
disiplin. Mmkn mertebe Okan konumam istediinde konuuyorum.
Aklmdan geen muzrlklar frenliyorum.

Gelen konuklar tanmyorsunuz deil mi? Sizi izlerken aslnda

onlar tanmadnz dnyorum, yanlyor muyum?
Ben gitmeden alyorum, Okanda o kadar ok bilgi olmuyor
asl. Son dakikada karta yazlanlarla idare ediyor. Aslnda nefis bilgiler
kayor. Ben gelen kzlar tanyabilmek iin nceden fotoraflarna da
bakyorum. Tanmyorum oraya gelenlerin ounu, stediini syle.
diyorlar, ama frenliyorum kendimi. Okan da programda gerginlik iste
miyor nk. Bunlar iyi kzlar, ilerini de iyi yapyorlar... Ama samala
mazlarsa kimse ilgilenmiyor bunlarla; bunlar da habire samalyorlar.
Hncaln omuzuna binen kz gelmiti geen hafta, ne komik eyler sy
lyor yahu.

426

Evdekilerle iyi geinir misiniz?

53 yldr bir erkezle evliyim. Hukukta tantm bir arkada
md. Eer biri Glserenle, yani karmla geinemiyorsa, deitirilemez
bir karar olarak una kaniyim ki, kar taraf kusurludur. nk o birile
rini memnun etmek iin, hastalk halinde paralanyor. Ben k ak uyu
rum, uykuyla problemim var. Kitap okuyorum, ancak kitap elimden d
nce uykuya gemi oluyorum. Odalar ayrdk; zavallm kta uyumak
tan kurtuldu. Horlamyorsun. diyor, oysaki korkun horluyorum. imdi
hasta, yatt yerden hastabakclar memnun etmeye alyor.

Dier kadnlar...
Flrtlerim vard hatrlyorum, tadlarna baktm tabii Ama maz
but bir adamm ben. ok farfara kzlar beni yakn buluyorlard. Ama
takn, kabna smayan kadnlarla badaacak bir tip deilim ben. Onlar
hakimiyet sahama tecavz ediyorlar galiba. Bazlar beni sevimli bulduk
larn sylyor; oysaki deilim. Ukala biriyim ben. Kzm bana kzd
zaman, Ar Ceza Mahkemesi almaya balad. diyor. Hkmler veri
yorum ha bire. Yazarken, konuurken herkesi mahkum ediyorum. Byle
biri nasl sevimli olabilir?

Getiimiz gnlerde Fethullah Glen okullarnn dzenledii

Trke Olimpiyatnda jri yesi oldunuz ama sonra bundan mutsuz
olduunuzu yazdnz... Ne oldu orada?
Cevaplamay ok istediim bir soru bu. nk gerekten mem
nun olmadm, gittiime. Nereye gittiimi bilmiyordum, gidince anladm;
namaz falan klyorlard bir taraftan... Nereye gittiimi bilmeliymiim
demek ki. Bugne kadar aralarna hi katlmamtm. Geri beni ziyarete
gelirler ara sra. ok kibardrlar; o grubun gazetesindeki arkadalar.
ok farkl, ok naziktirler. Sohbet ederiz. Onlara unu sylerim
Siz bir eyler yapyorsunuz, beni de ok alakadar ediyor ama arkanzda
bir g var ve ben o gleri gremeden yaknlk duyamam. Mason loca
sna da giremem mesela...
u soruya bir trl cevap bulamyorum: Trke uluslararas bir
dil deil; ama Afrikann gneyinde bir lkede Trke eitim veren bir
okul alabiliyor. Afrikada, Meksikada, Amerikada var okullar. Trk
eyi retmek ve tantmak amac tayorlar. Kim gidiyor ki bu okulla
ra?
Sanem Atlan. Vatan, 02.06.2006.

427

428

16. 11. Yeni afak

16. 11. 1. Medya Kadna Buyuruyor: Kendin Olma Bakas Ol.

Televizyonunuzu atnzda, gazete sayfalarn evirdiinizde, iki

u arasnda seyreden bir kadn profili ile karlarsnz. Ya sabah kua
programlar bata olmak zere, elence programlarnda gbek atan,
mendil sallayp hayal eken kadn ya da bana gelenleri alayarak anla
tan kader kurban, zavall kadnlardr grdnz.
Bir de tketim ve cinsel zgrlk bata olmak zere model ola
rak sunulan bakml, gsterili, bedenini sergileyen, gsteri dnyasndan
kadnlardr medyada en ok yer kaplayanlar.
Medyada, kadn bedeni zerinden yrtlen cinsiyet politikasnn
bir uzants olarak, erkekler haber ve tartma gibi ciddi programlar,
kadnlar dizi ve elence gibi hafif programlar seyreder gibi bir alg
yerleiktir.
Haber bltenlerinde ve gazetelerin nc sayfalarnda ise tre
cinayetleri, fiziksel ya da duygusal iddet nedeniyle haberin znesi ol
mu madur kadnlar vardr en ok. Bir de gzellik ve estetik merkezli
haberlerde, grnmnden baka derdi kederi olmayan kadnlar.
Sokaktaki, evdeki, ehirdeki, taradaki kadn, alan kadn ve so
runlar sra d bir ey olmadka pek grnmez medyada. Bartl
kadnlar yasak merkezli haberlerin dnda hi grnmez.
Peki, neden byledir? Medya alanlarnn yarya yakn kadn
olmasna ramen, medyadaki kadn temsilinin byle olmasnn nedenle
ri nelerdir? Bir 8 Mart Dnya Kadnlar Gnn daha idrak ettiimiz u
gnlerde, medyada kadn temsilini stanbul niversitesi letiim Fakl
tesi retim yesi Prof. Dr. Edibe Szen ile konutuk.
Siz daha nce Amerikada Wisconsin niversitesinde, sosyal
temsil konusunda altnz. Medyada kadn nasl temsil ediliyor?
Medya Takip Merkezinin 2005 ylnda, kadnn haberlerde hangi
zelliklerle yer aldn anlamak iin 23 ulusal televizyon kanal ve 800
zerinde dergi, ulusal ve yerel gazeteyi takip ederek yapt bir alma
ya gre, yzde 28lik bir oranla ilk srada tre cinayetleri ve toplumsal
sorunlar var.
kinci srada yzde 21le kadna ynelik iddet, ardndan yzde
8le genel kadn sorunlar, yzde 7yle boanma, yzde 5le cinsel taciz
ve tecavz geliyor. Baarl kadn haberlerinin oran ise yzde 12. Top
lumun kadn gerei medyada ok iyi temsil edilemiyor ne yazk ki.

429

Neden byle bir temsil sorunu var?

Psikolojik, sosyolojik faktrlere baktmzda szel kltrde yer
alan kadnn yazl kltrde ok net olmadn ve bunun grsel kltre
de iyi bir biimde aktarlamadn grrz. Kadn konusunda aratr
malar olmasna ramen kadna dair bilgimiz az. Ayrca biz kltrel kod
lar iindeki kadn tam zebilmi deiliz. Sonuta yaynclk bir kod
zmdr.
Bir dier neden de medya alanlarnn zihninde ekillenmi olan
kadn imaj. Kadn o yzden sadece grntye indirgenmi durumda.
Medyada kadnn temsili dk profilli bir temsil o yzden. Klt erkeki
bir bak as var nk medyada. Bu yapda kadnlar da yer almasna
ramen, kadn duyarll bu yapy bir trl aamyor.

Kadnn karar mekanizmalarnda yer almyor olmasndan kay

naklanan bir sonu bu.
Bu baat sorunlardan biri. Kadnlar karar mekanizmalarnda ol
salar bile, birer erkek gibi rol aldlar. Kadnlar kararlarn erkeksi olmak
kouluyla gerekletirdiklerinde daha baarl oldular, yollar ald.

Trk basn tarihinin ilk kadn genel yayn ynetmeni Nurcan

Akad oldu. Akam gazetesinde greve balar balamaz arka sayfa gze
lini kaldrd Nurcan Akad.
Trkiyede son 80 ylda popler kltr artyor ve yaygnlayor.
Yzyln banda yaanan sosyokltrel travma, kltrel kodlarda da
bir kopua neden oldu. Cumhuriyetle birlikte bir takm kltr politikala
r denendi. Bu politikalar da hep popler kltr zerine odakland. Kl
trden ok medeniyet n plana geirildi.
1929 ylnda Cumhuriyet gazetesi ki Cumhuriyetin yar resmi ga
zetesi olarak da adlandrlabilir bir gzellik yarmas dzenliyor. Bu
yarmaya Balkhane Nazr Mehmet Tevfik Beyin torunu Feriha Tevfik
kralie seiliyor. Ve 1933te de Kerime Halis dnya gzeli seiliyor. Bu
olaanst gn erefine Cumhuriyet gazetesi renkli bask yapyor. Kad
nn ilk temsilini byle gryoruz. ok ciddi bir yayn organnda, ok
ciddi bir srete ortaya karlan kadn portresi popler kltrn nesne
letirdii bir kadn portresi

Sonraki yllarda nasl yaand medyada kadn temsili?
Her on ylda Trkiyede bir deer deiimi yaanyor. 1940larda
kadn modas, erkee benzerlik zerinden kuruldu. Ksa salar, ala gar
son kesimli elbiseler, dize kadar ksalan etek boylar, asker kostmleri,

430

bahriyeli kyafetleri giyiliyor. Hatta kravat takmak moda oluyor. Kala

sz, dz gsl kadnlar ne karlyor.
1950lerde byk bir g dalgasyla birlikte arabesk kltr art
yor ve yeni bir kadn tiplemesi douyor.
1960larda renci olaylar nedeniyle, Batdan da esinlenilen bo
hem kltrle birlikte kadnlar yine erkee benziyor.
1970lerde ideolojik temsillerle birlikte yazl basnda, devrimci
sol kadn tiplemesi baskn oluyor.
80lerde ise liberal dnm ve kamusal alanlardaki greceli ar
tla beraber Papatyalar geliyor mesela gndeme. Belli cemaatlerin ka
dnlar temsil imkan buluyorlar. 80ler biraz daha eitlenmenin yaan
d bir dnem.
90lar ise kadnn tam anlamyla tketimin nesnesi haline getiril
dii bir dnem. Kadn olma bilinci, siyasi talepler bir tarafa itilmi; der
giler, gazeteler ve televizyonlar araclyla kadna hedeflenmi bir tke
tim dnemi balyor.

zel televizyon kanallarnn bu yllarda alm ve yaygnlam

olmasnn katks da byk deil mi bu dnemde?
1990lar depolitizasyon srecinin yerletii, toplumsal katlm
paylarnn azald bir dnemdir. Karnavalvari bir lke ina ediliyor. Bu
bir renklenmeye yol ayor; ama bilboardlarda, reklamlarda byk bir
art yaanyor.
Kamusal alann genilemesi beklenirken bu yeri reklam dnyas
ald. Bu da tketici davrann belirli hale getirdi. Bu dnemde kadn ve
cinsellik ile ocuklar tketimin birincil unsuru olarak kurguland. Kent
sel alanda bir ihtiya, alkanlk da ortaya k.
Kadnlar illa kadn dergilerini okumak zorunda hissettiler kendile
rini. Btn bunlar mcadele vermeden bir zgrlk alan sundu kadna.
Kadn tkettii anda, kendini zgr hissetti. Kadn alverie gitmekte
zgrdr, ama baka bir yere gittiinde zgrl snrlanr.

Bundan sonra balamas gereken, beklenen sre ne?

Bir eletiri sreci. Ama halen daha ona gemi deiliz.

Medyada grnr olmak da prestij kazanmann bir yolu haline

geldi bu dnemde.
Enteresandr. Aydn Doan medyas ortaya ktktan sonra Aydn
Doann bir demeci var: Ben herhangi bir rn, mesela bir buzdola
bn mkemmel ekilde retseydim bile, medyadan kazandm prestiji

431

hibir ekilde salayamayacaktm. diye. nk medya hem prestij hem

tketim hem elence arac haline geldi. Sanal dnya, gerek dnyadaki
boluklar bir ekilde kapatmaya balad.

Kadnn medyada temsilinde sorun var, bu dk profilli bir

temsil diyorsunuz. Ama te yandan da zel televizyonlarda gnn he
men her saatinde, her kanalda gbek atan, mendil sallayan kadnlar var.
Ekranda aslnda bir kadn hakimiyeti var.
Grsel medyann format, kamu olaylar, elence dnyas ve ha
ber dnyas zerine kurulu. Bu formatn dndakiler aksesuardr. Bah
settiiniz kadn programlar ya da kadn sorunlarn zmek isteyen
programlar, aksesuar niteliindedir.

Toplumsal dnmle birlikte medyada grnen kadn modeli

ehirli, tketen, cinsel zgrln kullanan, bakml bir kadn. Medya
nn bu kadn modelini sunarken kulland dil nasl bir dil?
Bu kadn dilini dntrc bir dil deil. Emredici, buyurgan bir
dil. Kadnlar bu dile ortak olamyorlar, ancak edilgen biimde hizmetine
giriyorlar. Mesela bir ses kadnlara srekli yle sesleniyor: Bu rn
kullanrsan, on gnde zayflayacaksn.

Baudrillard Amerika adl kitabnda yle diyor: Ekrandan Ame

rikay grrsnz. Sokaa ktnzda da ekran grrsnz. Trki
yede de byle bir sre yaanyor sanki. Sokaktaki kadnlar artk birbi
rine ok benziyor. Giyim, sa rengi, makyaj, hatta estetik ameliyatlarn
art ve ucuzlamasyla ayn yz. Kadn programlarna seyirci olarak
gelen kadnlarda da ayn ey var. Stdyo ekrandan grdkleri kadnlar
gibi giyinip sslenmi ama asla benzer bir hayat srmeyen kadnlarla
dolu.
Bu toplum, bakas olmaya zendirilmi bir toplum. Bu Cumhu
riyetin bandan beri uygulanan bir politika. Kendin olma, bakas ol.
politikas. Bu bakas her on ylda bir deiiyor. amzda insan byk
bir seyyalite halinde. Kii kendisi gibi mi yaayacak bakas gibi mi? Bu
byk bir ikilem. Kendi dili, kltr, inanc gibi yaamak istiyor ama
byle bir imkan yok. Dnyada, kadnlarn kendileri olmalar konusunda
mthi bir aba var. Bizde ise tersine bir aba var. Buradaki kendin de
il, bakas olmaya endekslendii iin tm abalar, ekrann bysyle de
kadnlar ekranda grdkleri gibi olmak istiyor. Kendisi olduunda de
erli grlmedii iin, kendinden memnun deil. Ancak ekranda grd
gibi grndnde, stat sahibi ve deerli olabileceini dnyor.

Kendisi olmay baarabilecek, kadnlar zerinde kurulan baskya

direnebilecek gte olmas beklenen kadnlarda da var ama byle bir

432

boyun ei. Birka gn nce bir televizyonda alannda uzman bir kadn
vard ve yz tamamen estetikliydi. Burun hokka gibi, elmack kemikleri
kartlm, kalar kaldrlm, dudaklar silikonlu. Bu beni dehete d
rd. Bundan geri durmak mmkn deil mi?
Evet bu bir dayatma ve genel bir sorun, ama kadnlar daha ok
yayorlar; nk sosyal bir izofreni iindeler. Sistem kadnn daha
gen, daha gzel, daha ince olmasn istiyor. Buyurulan gibi olmak iste
yen kadn says arttka, yeni yeni sektrler ortaya kyor nk. Sa
lk, gzellik merkezleri, estetik cerrah gibi. Bunun dna kacak bir
gc yok kadnn. Bedenin de n plana getii bir yzyl bu.

Ekranda gsterilen hayata zenen, sunulan kadn modeline yk

nen gen kzlarn kadnlarn psikolojisi etkileniyor bundan. Yaadklar
hayata ve kendilerine kar honutsuzluklar artyor. Gneydouda yaa
nan gen kz intiharlaryla dolayl da olsa bir balant kurulabilir mi?
Modernleen bir Diyarbakr ve Batman var. Modernlemenin
gerek znesi genler ve kadnlar. Oradaki erkek egemen yap airete,
trelere, gelenee bal. Erkein bu sosyal yap nedeniyle modernleme
si daha zor. Ama kadn daha abuk intibak ediyor, modernleiyor.

Neden?
Yaplan almalar bize oraya gelen yabanclarn zellikle ret
men, doktor gibi kamu grevlilerinin de kadnlarn modernlemesini
etkilediini gsteriyor. Rol model olarak onlar benimsediler. Oradaki
gen kzlarn beendii erkekler, oraya almaya gelen modern erkek
ler. Kadn modernleme srecine girdii andan itibaren, nce etrafnda
ki erkekleri sorguluyor ve evresindekileri feodal ve geleneksel buluyor.
O yzden de, erkeklerden fazla modernlemenin travmasn yaa
dlar. Bu travmann sonucunda da intihara giden yolda, kendi bedenleri
ne iddet uyguladlar. Bu sonucun bir ucunda oraya giden rol modelle
rin, bir ucunda da medyann sunduklarnn etkisi var, deniyor aratrma
lara gre.

Kadn sorunlarndan hareketle yaplan programlar aldatlm,

ekonomik gc olmad iin boanamam, ocuundan ayrlm, za
vall kadnlar. Cinayetler de ilendi ve bu tr programlarda bir azalma
oldu. Bu programlar uzmanlarca eletiriliyor ama kadnlar tarafndan
kabul gryor, sorgulanmyor, aksine ok da izleniyor.
Sorgulayabilmek iin o yapy bilmek gerekir. zleyen masum.
Ekrana getirilen dramatik olayn etkisinde kalarak, merhamet ederek
izliyor. Ekranda duygularn harekete geirildii bir dnya yaratlyor

433

nk. Rasyonel bir yaynclk yaplsa, o zaman mahremin bu kadar

almamas ya da saldrlmamas gerektii dnlecek ama.

Bu una tekabl ediyor mu: ehirlere g sonrasnda hayatn ev

merkezli geiren ama mahalle kltrnn de ortadan kalkmas ile evin
de tek bana televizyon izleyen kadnlarn benzerini grme, dertleme
ihtiyalar hatta dedikodu yapma alkanlklar, bu programlarla karl
yor olamaz m? Bu programlar byle bir sosyal gereklie denk dyor
olamaz m?
Televizyon izleme, bugn sosyal bir davran deil, gdsel bir
ihtiya haline gelmitir. Kurgulanan bu programlarda da gdler n
planda. Kadn sosyal hayata dahil edici ya da sosyal hayattan dlanm
ln dile getirici bir yaklam iinde deil. Gdler, cinsellik, gzellik,
gen kalma, salk, baka insanlarn hayatlarn merak etme insiyak ya
da aldatlma, terk edilme gibi kadn korkular, kadnn zel alana ilikin
duyarllklar harekete geirilmitir. Sosyal boyutu zayftr bu program
larn. Baskn olan, gdlere seslenme ve batan karmadr. Bir gzlk
markasn, bir marka arabay, bir parfm kullanabilmek iin batan
karlmtr artk bugn kitleler.

zel kanallarn ilk yllarnda ekrana kp bana gelenleri anla

tan kadnlar kimliini gizliyor, maske, kese kad gibi aralarla yzn
kapatyordu. imdi herkes gayet ak bir ekilde anlatabiliyor olup bite
ni. Bunun anlam ne? Haya duygusu mu azald, cesaret mi artt?
Maske kullanlmamasnn nedeni, mahremiyetin snrlarnn da
raltlmas. Ar etme duygusu ortadan kalkt. ngiliz sosyolog Giddens mo
dern toplumu tanmlarken Modern toplum gven alanlarnn yaratl
maya alld bir risk toplumudur; ancak birey psikolojisinde utanma
duygusunun da olduu bir toplumdur. der.
Utanma duygusu modern hayata ait bir ey. Bugnk arpk post
modernizmde ise insan halleri olduu gibi gndeme getirilir. Sinemada
da, televizyonda da. David Linchin Blue Velvet/Mavi Kadife adl filmi bu
sreci grmek bakmndan ok nemlidir.
Oradaki erkek tiplemesi hem kendisinden romantizm bekleyen
masum nianls ile yaadklarn hem de evli, eiyle problemli, hayatn
btn tecrbelerini yaam bir kadnla yaadklarn gsterir.
Bu bir yelpaze. Postmodern dnya bu yelpazeyi tek tek at. Mo
dern dnyada biz o erkein sadece masum ilikisini gryorduk. Ama
postmodern dnya bize ara noktalarda neler yaptn da gsteriyor. O
masumanelii brakp mahrem alann her aamasn herkese amak,
bana gre insanln yaad en byk straplardan biri.

434

Bunun byle olmas deil de gsterilmesi mi sorun?

Evet. nk gsterince genel kabul gryor. nsanlarn birbirine
olan gveni, utanmas ortadan kalkyor. Bu kitlesel olarak yayyor.

Peki kadn emei medyada neden gsterilmiyor?

Bu konuda yaplm Popler Kltrde Kadn balkl bir al
maya gre, tre cinayetleri, iddet, cinsel iddet dnda iddetin znesi
kadn. Tarikat gerei iinde yer alan ya da siyasi bir kriz sonras ortaya
kan, yani skandallarn znesi kadnlar var medyada. ster krsal ke
simde, ister kentsel alanda olsun, alan kadnlar ve sorunlar yok. Biz
de yaplan akademik almalara gre yaynlar deitirilmiyor. Mesela
ngilterede akademik kesim bir bask unsuru oluturabiliyor.

iddete maruz kalan kadnlarn medyada haber olarak yer almas

sorunun zmne katkda bulunuyor mu?
Trkiyede kadna ilikin iddet haberlerinin geri dn yok.
Almanyada namus meselesi yznden, aabeyi tarafndan sokak orta
snda ldrlen gen bir Trk kadnnn haberi, medyaya yansr yans
maz yaklak bin kadn o caddede toplanp tepki gsteriyor. Bu tr ha
berlerle byle bir tepkisel alan oluturabiliyorsanz; o zaman bu tr ha
berleri yaynlamakta bir beis yok.

Gldnyann ldrlmesi haberlerinin ardndan byle bir tepki

geliti ama.
Bu tek bana bir rnek. Kadn kurulular bu tr haberlerden
dolay tepkilerini ortaya koyabiliyorlarsa o zaman medya kamuoyu olu
turmay gerekten baaryordur.

Kadn sorunlar, kadn haklar zerine alan, kafa yoran kadn

lar, seslenmeleri gereken kadnlarn izledii programlarda deil, yine
konuya duyarl olanlarn izledii daha ciddi programlarda konuuyor
lar. Uzmanlarn kendi kitlesine ulaamama gibi bir sorunu da var.
Sorunuza tam bir karlk deil belki ama Trkiyede tematik ya
yncla geilmek zorunda. Haber kanallar, spor kanallar, elence ka
nallar ayrmal. Bu soruna kk bir oranda da olsa bir zm getirebi
lir. Medya farkllam dnyalar sunmal. Onun yerine homojen bir dn
ya sunuyor ve bu bana gre ok skc.

Dizilerde kadn ya geleneksel roller iinde iyi e, iyi anne ya da

fettan, hafif merep gsteriliyor, diye itiraz ediliyor. Buna katlyor mu
sunuz? Dizilerde kadnn temsili nasl sizce?

435

Ben iyi bir dizi izleyicisi deilim ama basn ve televizyonlar ko

ordineli alt, artk ana haber bltenlerinin de bir paras diziler. O
yzden haberim var. Dizilerdeki tiplemeler, gerek hayata ok yakn
tiplemeler deil. Bunlarn bir ksm insanlarn hayallerini ssleyen tip
lemeler. Gereki olunabilmesi iin toplumun iyi tannmas lazm.

Ekranlarda cinsel ve tketim zgrln kullanan kadn var.

Muhafazakar, bartl, inanl kadn medyada neredeyse hi gsteril
miyor. Bu neden byle?
Bartl kadna gelmeden nce medyada normal kadn yok. S
rad, marjinal olan daha ok. nk sradnn, absrdn temsili, nor
malin temsilinden daha kolay. Byle bir yaps var medyann. Grnt
paradigmasyla ilgili bir ey bu. O paradigmay zmeden, sinemaya ya
da ekrana aktarmak ok kolay bir ey deil. Gndelik hayattan kopuk bir
sinemamz ve dizilerimiz var. Ba ak kadnn sorunu da getirilmiyor
ekrana, rtl kadnnki de.

Ama te yandan slam ve kadn konusu medyann son oyunca.

Muhafazakar kadnn mahrem alann ama anlamnda bir ura var. Bu
konunun bu kadar poplerlemesini neye balyorsunuz?
Toplumsal ciddiyet kaybolmu, rtl kadn sisteme entegre
edilmitir. Sisteme entegre olduktan sonra duyarllk bir noktada orta
dan kalkyor. Vasat temsil etmeye balyorsunuz. Bunun grsel medya
ya nasl aktarlaca taraflarn sahip kmasyla alakal bence. Batda
lobiler gibi devreye girmek gerek.

letiim bilimciler Trk medyasn ve halkn tepkilerini doru

okuyabiliyor ve sesini doru yere ulatrabiliyor mu? Bir alm salaya
biliyor mu?
Doru okuma yapabiliyor; ama sesini ulatrma bakmndan bir
sorun yayor. Bir takm medyatik entelekteller var. Medya, gndemi
alabora eden, ciddi eletirel bir analizden ok kendine gre bir toplum,
siyasi gndem belirleyenleri ne kartyor. Akademik kamuoyu olu
mam bir kamuoyudur, Trkiyede.

Bu sadece medyayla ilgili bir sorun mu yani?

Burada iki boyutu var sorunun. Biri, medyatik dil vasat bir dildir.
Bunu kullanamayan, bilgisini basite indirgeyerek anlatamayan entelek
tellerden kaynaklanr. Akademik dili medyada kullanamazsnz. Krs
de deilsiniz nk. O dili bir ekilde medyaya tercme etmek lazm. Bu
bir sorun. kinci boyut ise, medya eletirel boyutu gndeme getirmek
istemiyor.

436

letiim hocassnz. Medya alanlar rencileriniz. Mevcut ya

pnn deimemesinden kendinize de pay karyor musunuz?

Bu yanl bir kurgulama; nk onlar sadece alan. Yetitirdi

imiz ocuklarn medya dilini deitirme kabiliyeti yok; nk dil ikti
dardr. Kurgulanm iktidarn gcn ve dilini belirleyenler, medyann
gcn elinde tutanlardr.

Peki gelecekten mitli misiniz rencileriniz adna? Bugn mu

habir, editr olarak alanlar 1020 yl sonra karar mekanizmasna
ykseldiinde medyada dil ve yaklam deiecek mi?
Elbette. Umarm. Ama u anda medya konumuyor, sermaye ko
nuuyor. Bu bir mlkiyet sorunu. Sermayeye sahip olanlar, haberin de
mlkiyetine sahipler. Ancak mlkiyet el deitirirse bir deiim ya da
dnm yaanabilir.

TV izlerken akademisyen gzl gznzde olur mu hep? Sade

vatanda olarak televizyon izleme, gazete okuma zgrlnz var m?
Yok. Bu bir grme alkanl nk. ok sradan bir ey okudu
unuzda bile, onun ekonomik sosyopolitiini de yaparsnz.

Bu seimlerinizi deitiriyor mu peki? zleyici ve gazete okuru

olarak?
Ben haber dnda iyi bir televizyon izleyicisi deilim. Ama iyi bir
gazete ve nternet okuruyum. Yazl kltrden vazgemem. Bu grsel
kltre pheyle bakmay gerektiren, yazl kltre sadakatle ilgili bir
ey.

Nurettin Szenin yeeni olduunuz doru mu?

Akrabalmz var. Benim babamla Nurettin Szen amca torunlar.
Fadime zkan. Yeni afak, 14.03.2006.

16. 11. 2. Adnan enses: Babakann Yznde Nur Grdm...

Trk Sanat Mzii, bana her zaman zor bir mzik gibi gelmitir.
Ne bileyim, bu eserleri syleyebilmek iin, olduka uzun bir eitimden
gemek gerekir. Bence sanat mzii, bizimle birlikte byyen bir yete
nektir. Allah vergisi gzel sesinizle arklar iyi icra ederseniz, sizi kimse
artk tutamaz. Tpk Adnan enseste olduu gibi... O, 18 yana kadar
marangozda sesini de biledi. Her gelen mteriye kendini hayran brak
t. Ve Bu byle olmayacak. dedi. Kilit vurdu dkkana; ald, blbl
kesildi. Karagmrkl Adnan ensesle sahibi olduu benzin istasyo
nunda sohbet ettik; umarm siz de beenirsiniz...

437

Sanat hayatna giriiniz ok farklyd. Asl mesleiniz marangoz

luktu sanyorum.
lkokula baladm zaman bile musiki dersleri alyordum. im
de de mzie kar ok byk bir sevgi vard. Babam da askerdi, subay
d. Babam, benim hibir zaman arkc olmam istemedi. Benim de asker
olmam istiyordu. Mzikle uramayaym diye, babam beni okul tatille
rinde marangozun yanna rak olarak verirdi. Rahmetli babam, iki aa
beyimi de daha evvel, okumadlar diye, marangozun yanna vermiti.

Marangozun yanna vermesi bir eit cezalandrma myd?

Cezalandrmak iin deil de, bir zanaat renmemiz iin verirdi.
ki aabeyimi marangozun yanna verdii iin leride, bir mobilya atl
yesi aar, birbirlerine destek olurlar. diye dnd. Oysa benim aklm
mzikteydi. Ortaokulu bitirdikten sonra artk tamamen babam kanaat
getirdi ve beni okuldan ald. 18 yana kadar marangoz yannda rak
olarak altm.
Ama ben bu arada, babamdan gizli musiki derslerine gidiyorum.
Babam rendiinde de ayaklarm falakaya ekiyordu. Sonra ortanca
aabeyim dkkan at ve beni de onun yanna verdi. Byk aabeyim de
bu arada askere gitti. Byk aabeyim askerdeyken, teki aabeyimin
de askerlik zaman geldi. O askere gidince dkkan bana kald. Ama ben
son kararm verdim. Beyoluna kp arkc olmak istiyordum. Dkka
nn kepengini ektim. Babama bir iki satr mektup yazdm.

Son yllarda ciddi salk problemleri yaadnz. imdi naslsnz?

Vallahi kendimi o kadar din, o kadar salkl hissediyorum ki...
Bir sahne hayatm var bir ticaret hayatm var. Kendimi i hayatma ver
miim, eime vermiim, kzma vermiim. Kzm Ulusoy Holdingde teks
til blmnde alyor.

Torununuz var m?
Torunum yok; fakat eimin teyzesinin bir torunu var. Benim to
runum gibi. Onu kabul etmiim. O benim dnyamda ok farkl yere sa
hip.

Prestij Mzikten dostluk kald m geriye?

Tabii hepsiyle dostum.

Bir zamanlar her yere birlikte giden ve yedikleri itikleri ayr ol

mayan dier sanatlar, imdilerde birbirlerinin yzne bakmyorlar
ama...

438

Onlarn konumamas, ilerinin ok youn olmasndan dolaydr.

Birbirlerini severler. Herkes kendi ekmeini yer kimse kimsenin ekme
ini yiyemez. Sanatlar arasnda birtakm rekabet vardr. Konu
mamazlk, dargnlk, ekememezlik var; fakat bunlar yanl eyler. Her
kes birbiriyle iyi geinse mesleklerinde birbirlerine yardmc olsa...

O zaman iyinin kymeti kalmaz m acaba?

O zaman hep kty m bileceiz. Herkes iyi olamaz zaten. Ama
biz sanatlar, ok az toplumuz. Bu az toplumun iinde biz iyi olmak
mecburiyetindeyiz. Sanat nedir? Toplumun mal olan insandr. Ben
btn sanat kardelerimi seviyorum.

Kekeler ok yer tutar m hayatnzda?

Tabi var. Hayatmda yaptm 5 evlilii kendimde hata olarak
gryorum. Keke byle evlilik yapmayp da imdiki eimi ilk bata bu
labilseydim. Bu hayatm onunla devam ettirseydim. Onunla mutlu ol
saydm...

Belki de nceki evlilikleri yaamam olsaydnz imdiki evlilii

nizin deerini bilemeyecektiniz?
Yok. imdiki eimin kymetini anlamamak mmkn deil. Dier
leri bana hep Adnan enses olarak yaklatlar. Ama imdiki eim bana
Adnan diye yaklat. Benim hayatmda sevmediim bir ey vardr. Eimi
hibir zaman medya nne kartp da Bu benim eim. demem. teki
elerim hep benim nmde olmak istediler. imdiki eim, iki faklte bi
tirmi. ok byk kltr farkll var aralarnda. O bakmdan onlarla bu
insann arasnda dalar kadar farklar var. Onlar benim param, hretimi,
malm, mlkm sevdiler. Ama bu ise Adnan sevdi.

Hayatnzda manevi olarak en ok neyin olmasn isterdiniz?

Madden deil, manevi olarak ne olmasn isterdim biliyor mu
sun?.. Bu ameliyatlar olmasaydm. Bir kere bypass ameliyat oldum. Bir
de stent takld. ki defa da mide ameliyat oldum. Bunlar olmasaydm.
Ama olmaz diye bir ey yok. Zaman geldiinde insanlar baz aclar ya
yor. Keke anneciim, babacm hayatta olsayd. ki aabeyim hayatta
olsayd. Ama olmuyor.

Haneme Ay Doacak adl romann yazar ebnem igzel, Bu

kitap korkusunu ykmak ok zor. Babakan Erdoan, Adnan ensesi
sevdii kadar, Beraber Yrdk Biz Bu Yollarda arksn sevdii kadar
bir roman sevseydi, Trkiyede kitabn kaderi deiirdi. diyor. Bu yak
lama ne diyeceksiniz?

439

Bu kitab okumadm. Sayn Babakan okumay ok sever. On da

kika dahi bo olsa eline bir konuyu alr okur. Onlardan faydalanmaya
alr. Sayn Babakan ok zeki bir insan. Bu kardeimiz Babakana,
Roman okumay sevmiyor. diyor. Hayr, ok seviyor. Eer yle diyorsa,
o zaman Sayn Babakan tanmyor. Birikimlerini, ne yaptn bilmiyor.

Bugne kadar AKPden hi teklif aldnz m?

Hayr, hayr.

Gelseydi kabul eder miydiniz?

Edemezdim. nk 70 yanda bir insanm. Hibir zaman faydal
olamam.

Mutlaka birikimleriniz vardr ?

Var. ok da iyi politika bilgim var. Ben zaten milletin vekiliyim.
Bakn birok arkadamz, bu lkede devlet sanats olmutur. Maalesef
ben, devlet sanatln almadm. Sanat hayatnda 50 yl am bir insa
nn devlet sanatln alamamas ok ac. Benim gibi birok sanat var.
Rahmetli Zeki Mren iin de ben bunu daha evvel sylemitim. Sanat
y yaarken dllendirin, ldkten sonra dllendirilmez. dedim. Zeki
Mrene ldkten sonra sanatlk dl verildi. Sleyman Demirel za
mannda sokaktan geen, kapdan geen insanlara devlet sanatl
dl verildi.

Demirel demiken, eski Cumhurbakannn, Trban takmak is

teyen Arabistana gitsin. aklamasna ne diyeceksiniz?
Vallahi ben hala Demirelin politikasnn ieriini bir trl anla
yamadm. Bir Babakanmz, bir Cumhurbakanmz olarak mutlaka
Trkiye iin gzel eyler yapmtr. Bunu, insanlarn kendi inanlarna
brakalm.

Babakanla tantktan sonra hayatnzda nasl bir deiim oldu?

Ben, Sayn Babakan top oynad zamannda da ok seviyor
dum. Aabeykardeliimiz bir sre sonra daha da derinleti. Ben o in
sann yznde bir nur grdm; farkl bir g grdm. Bir gn eve geldim
Rabbime dua ettim. Bugnden itibaren her ktl brakyorum, iki
yi, gece hayatn brakyorum. diyerek Kuran Kerime el bastm. ok
iyi bir baba ve e olacam. dedim. Benim ktlm kendimeydi. Ben
ikimi ierdim; kendime yapardm. O insanla tanmann mutluluunu
hala yayorum. Onu ok seviyorum.

Birok salk problemi yaam biri olarak bu alanda gelimeler

gryor musunuz?

440

Bu memleketi 40 yl ynetenler, bu memlekete ivi akmad. n

sanlarmz hastane ve SSK kaplarnda, ila kuyruklarnda lyorlard.
Bugn her insan, sevkini alp zel hastanede tedavi olabiliyor. Bu ok
byk bir gelime. Olacak ey deildi. Olmayan bir eyi gerekletirdiler.

Not defterimden:
Adnan ensesle teybimizi amadan ho bir sohbete balyoruz. Bu
arada misafirperver bir tutum sergileyip, ikramlarda bulunuyor. Scak
bir ortam olutuu anda, ben teybimi karyorum ve syleiye balyo
ruz... Bir de bakyorum ki, teyp dnmyor. imdi 15 dakika bouna m
konutuk? Neyse, pil alyoruz ve yeniden sohbete dalyoruz.
Bunlar biliyor musunuz?
nl sinema sanats Glen Bubikolu ile teyze ocuklar ol
duklarn.
18 yana kadar marangozluk yaptn...
Bir kznn olduunu...
Mezin Tanrseven. Yeni afak, 29.05.2006.

16. 12. Zaman

16. 12. 1. Kimi Rportajlarla Gnahlar Merulatrlyor.

Onu CNN Internationalda grev yapan ilk Trk gazeteci olarak ta

ndk. Olay TV, NTV, ATV, TV8de yapt syleilerle sevdik, bir sredir
Skyturkte izliyoruz.
Rportajcln, televizyon dnyasndaki yldz hi tartmasz Se
def Kabatr. Titizdir, seicidir, dersini iyi alr, kimseyi krp dkme
den, laf eip bkmeden en karmak konular seyirciye szme bal ta
dnda sunar. Binlerce insanla konutu. Sz havada uup gitmesin diye
bunlarn bir blmn nce Sesli Dnenler adyla kitaplatrd.
kinci kitab Zaman Dize Getirenler ksa bir sre nce Doan Kitaptan
yaynland.
Trkiyenin insan malzemesini tanmann en kestirme, en zevkli
yollarndan biri rportaj okumaktr. Benzer derlemeleri daha nce oku
rumla paylatm ve her bir rportajn arkasndaki youn emei bildi
im iin Sedefi anlyor ve destekliyorum.

441

Kitabnzn adyla bizi yanltyorsunuz bence. Zaman Dize Geti

renler derken, kendinizin zaman nasl dize getirdiinizi gstermek
istiyorsunuz.
Tespitiniz doru. Okuyucu kitab okuyup bitirdikten sonra, asln
da kitabn da bal bana zaman dize getirme kaygsyla yazlm oldu
unu fark ediyor.

O halde kendinizi kahraman olarak m gryorsunuz?

Gazeteci bir kahraman deil, bir aratr. Eer ara olmay byk
bir baaryla icra edebiliyorsa, ister istemez okuyucunun ya da izleyici
nin gznde bir kahramana dnebilir. Ama haberci asli grevini unu
tup, kahraman gibi davranmaya baladnda habercilii zedelenir.
Ben kendimi, byle bir kitap karttm halde, hibir zaman kah
raman olarak tanmlamyorum. Ben bir yazar deilim. Kald ki benim,
sizin gibi bir roman yazma gcm de yok yle bir amacm da. Temel
amacm yaptm ii, bir bavuru kaynana dntrmek.

Rportajlarn etkisi bazen romandan da fazla olabiliyor.

Doru. Kltrel mirasn nesilden nesile aktaramam hibir top
lumun bamsz olamayacana inanyorum. Kendi deerlerini kendi
insanna, kendi sinemasna, kendi fotorafna, siyasetisine, hocalarna,
yazarlarna sahip kmayan, bunlarn kimler olduunu bilmeyen bir top
lumun ayakta kalabileceine inanmyorum. yle toplumlar, bakalarnn
onlar zerinde empoze ettii kltrszln arl altnda ezilecekler
dir.
Biliyorsunuz, niversitede ders veriyorum. Yzden fazla ren
cim var. Onlara birinci kitapta olsun, ikinci kitapta olsun, kimi isimleri
sorduumda, bana iki cmle edemiyorlar.
Bugnn genleri sinemaya gidiyor. Ama bir Sami ekerolu kim?
Bilmiyor. Cem Ylmaz tanyor; ama sahne kltrnn temellerini atan
Muhsin Erturulu bilmiyor. Dolaysyla o kltrel mirasn nesilden nesi
le gemesinde, bu kitaplar ve benzerleri bir nebze de olsa katk salasn
diye temenni ediyorum.

Marmara niversitesinde doktora yapyorsunuz. Tez baln

zn Gnmz Trkiyesinde, Ulusal Gazetelerde Syleilerin Biim, Yn
tem ve Makro Konu Analizi olduunu biliyorum. nallah tamamland
nda detaylaryla konuuruz. Bu aamada unu sormak istiyorum.
Medya sistemi rportr nasl etkiliyor?
Gazetecilik etikinin uygulanabilirlii, gazetecinin zgrlyle
doru orantldr. Yani rportaj yapanlarn, gazetenin iinde grece daha

442

fazla zgrlk alanlar varsa ve buna ramen mesleklerini Trkiyenin

gerek gndemini kamuoyuna duyurmada etik kayglar gtmeden icra
ediyorlarsa, burada sorumlu olan rportajcdr.

mi?

tiraznz, rportajclarn popler kltrn peinden gitmeleri

Tabii ki popler kltr, genel yayn ynetmeninden ke yazar

na, rportajcsndan muhabirine kadar herkesi etkiliyor. nk okuyu
cuya ulamada, poplerlik kriteri nemli bir etken. Ama bu, rportajc
lar bir ksrdngnn iine atyor. Sinema dediimizde, belli oyuncula
rn ve belli ynetmenlerin peine taklr hale geliyoruz. adam dedii
mizde, kimi ne km holding sahiplerinin dnda bir i dnyas ekil
lendiremiyoruz. Bu da bizi, kaba hesap, yzbe yz kiilik bir portre
ye mahkum ediyor.
Ama Trkiyenin ne kalbi, ne gz, ne kula, ne beyni bu insan
lardan ibaret. te burada kimi zaman ok popler deil, ama yapt i
hakikaten anlatlmaya deer, syleyecek yeni sz olan insanlar bulup,
kartp, bunu rportajnzla, okunabilir, izlenebilir hale getirebilme
abasn gsterme, emeini verme, enerjisini sarf etmeyi gze alyor
muyuz?
Baar tanmn ekillendirmede, o rportajlar ciddi rol oynuyor.
Kim, neye gre baarl? Kim ne yapm da baarl olmu? Bakyoruz,
hakikaten hem topluma, hem alt kuruma ihanet etmi, hem ahlaki
anlamda ihanet etmi; ama sonucunda mthi maddi kar salam,
nlenmi kiileri medyamz, rportajlarda birer kahraman olarak su
narak baarl olarak gsteriyor.
yle siyasetiler var ki, yolsuzluk dosyalar var. yle kamburla do
layorlar. Ama kendileriyle rportaj yapldnda, karsyla nasl tant
, hangi marka gzlk takt ve en sevdii yemein ne olduu soruldu
unda aslnda, onun iledii sular, onun iledii gnahlar bir anlamda
merulatrlyor. Bunlara itirazm var.

Siz iinizi son derece dzgn yapyorsunuz. Fakat ben ekrandan

yle bir izlenim alyorum: ok fazla kontroll, karsndakinin olumlu
yanlarna odaklanyor, insann zaaflaryla bir btn olduunun farknda
deilmi gibi.
Mesela siz zaaf konusuna ok arlk veriyorsunuz. Kiisel zaaf
beni ok ilgilendirmiyor. Beni ilgilendiren yazd kitapta zaafa dm
m, dmemi mi? Ben kitab inceliyorum. Kitapta eer kavramsal eli
kileri varsa, kendi kendisiyle hesaplaamamsa ya da iddia ettii kadar

443

edebi deilse, onu zmeye alyorum. Varsaymlar zerinden hareket

etmiyorum. Amacm onlar keye sktrmak deil.

dir?

nsann dnme ve eylem biimi, psikolojisinde gizli deil mi

Bu ok derinlikli aratrma isteyen bir ey. Ben onunla ancak 45

dakika, bir saat kar karyaym. Bu srede onun psikolojik dnyasn
ortaya koymamn mmknat yok. Televizyon tabii ki grece kontroll
dr. Spotlarn altndadr. Milyonlarca insan onu izliyordur. Canl yayn
da, syleyecei szn geri dnnn olmayacann tedirginliini ya
yordur.

Yazl basnda olsanz, sorularnz daha rahat m sorarsnz?

Canl yaynda sorduumda, konuk cevap verme zorunluluu daha
fazla hissediyor. Cevap veremediinde, annda izleyici tarafndan tespit
ediliyor. Televizyonun byle bir avantaj var. Basnda ise siz sorunuzu
sordunuz, cevap vermedi. Araya atn pamuk sorular, pembe renkli soru
lar. Yumuatn ortal. Sonra bir daha sorun sorunuzu ve cevabnz
aln. Basnn da byle bir avantaj var.
Televizyonda eer ben, saldrya geer bir izlenim yaratarak so
rumu sorsam, istediim cevaplar alamam. Ben, onlarn defans meka
nizmasn harekete geirmeden, sorumu sorup cevap almak zorunda
ym. nk zamanla kstlym. Bunu yapmaya alanlar oldu televiz
yonda. Seyirci ne izledi biliyor musunuz? Az dala.

Ekrann dnda da byle kontroll, kimseyi krmamaya alan

kibar biri misiniz?
Ekranda naslsam arkadalarmla da, ailemle de yleyim. Takn
deilim. Bu bana ok sorulur. Hani televizyonda prl prl bir Trkeniz
var. Gnlk yaamnzda da byle mi konuuyorsunuz? diye. Ben tele
fonda da byle konuuyorum, kardeimle de. Hatta rencilerime diyo
rum ki: Kapcnzla nasl konuuyorsanz, o kadar iyi bir konumacs
nzdr hayatta.

Bu ilikilerinizde sorun yaratyor mu? Bu kadar kitab, spiker

edasnda konuan bir kadn zaman zaman skc olabilir mi?
Bugne kadar erkek arkadalarmdan yle bir yorum gelmedi.
Kald ki, ok iyi iletiim kurduum iin ve biraz da gzel bir ses tonuyla
konutuum iin gayet memnundular. Kitabi konumak deil bu aslnda.
Sadece net ifade edebiliyorum, kendimi. Bir eyin nedenini, niinini
renip benimsemediim zaman kabul etmekte zorlanrm. likilerimde
de soru sorarm. Ezbercilie karym. Klieler, kalplar beni ok skyor.

444

nsanlarn ou hayatlarna bu klielerle ekil veriyorlar. Siz bir

sre sonra ayrk otu gibi kalabilirsiniz.
Medyada kalyorum zaten. Siz bana istediiniz kadar kontroll
deyin, Cann actmyorsunuz. falan deyin. Aslnda benim yaptm i,
birilerinin cann actt iin, birilerine gre aykr kaldm iin ben
tekim medyada.
Tekim derken, baar anlamnda demiyorum. Hakikaten ok yalnz
bir duruum var medyada. Sedef Kaba ismi herhangi bir kurumla, her
hangi bir ekiple, herhangi bir genel yayn ynetmeniyle birlikte anlm
yor.

Getiiniz yollar, aldnz eitim, fiziiniz, diksiyonunuz, siz

Trkiyenin Oprahs olabilirdiniz pekala. Btn kanallar sizinle al
mak iin yarabilirdi. Neden hep byle alak profilde gittiniz? Hep kar
nza birini aldnz, uslu uslu, terbiyeli terbiyeli onunla konutunuz.
Gndem yaratan bir televizyon star olmay hedeflemediniz mi?
Benim, televizyon star olmak gibi bir hedefim yok. Ama iimi iyi
yapmak, gibi bir hedefim var. Bugn Televizyon syleisi kim yapar?
dendiinde, tahmin ediyorum, ismim telaffuz edilir. Benim hedefim bu.
Bu hedefte de yrmeye devam edeceim.

Canm bunu yine yapardnz. Ama bunu daha byk prodksi

yonlara tayabilirdiniz.
Bu her zaman olabilir. Herhalde benim yaptm ii bilmeyen
herhangi bir televizyon yneticisi yoktur. Takdir edip, Gelsin, bizim
kanalda bu ii yapsn. demek, onlara ait bir eydir. Ben o konuda bir
eletiri getiremem.
Byk bir kanaldan, bir kadn program yapmam teklif edildi. De
dim ki: Yanl adrese geldiniz. nk benim slubum yle bir formata
uymaz. Yani benim yapacam kadn program da, izlenen kadn prog
ramlaryla mukayese ettiinizde reyting almaz. Benim yapacam tar
tma program olur, forum program olur. Hatta bir yarma program
bile sunabilirim. Tabii bilgi anlamnda bir temeli varsa, kltrel bir al
veri olacaksa.

Peki iteki baary akta da yakalayabildiniz mi?

Baar eer derinlikli bir ilikiyse, ben ak birden fazla kere ya
ayabildim. u anda hayatmda biri yok. Holuunuz, ekiciliiniz, baa
rnz, evrenizden aldnz ilgi cazip klyor sizi. Ama ben hep sonrasna
bakarm. Yani btn bu yaldzn ortadan kalkt zamana. Kendinizi ok
kt hissettiiniz zor bir gnnzde, diyelim ki isiz kaldmda, Allah

445

korusun kaza geirdiimde, bu adam benim yanmda kalr m, bana mo

ral verir mi?
Kt gn insanymdr ben. Dostlarmdan, ailemden ve birlikte ol
duum insandan da tek talebim budur. Bunu bulduum ilikim de oldu,
bulamadm ilikim de oldu.
Bana deniliyor ki: Ah sen nasl evlenmedin? Evet, evlenmedim;
ama evlilii nemsemediim iin deil; tam tersine evlilik kurumunu
ciddiye aldm iin evlenmedim. Ben sadece ilikilerimde deil ki, yap
tm ite de seiciyim; ardm konukta, giydiim kyafette, yediim
yemekte de.

Balangta erkekleri cezbeden kariyeriniz, daha sonra kar ta

raf ezer hale mi geliyor?
Maalesef. Yaptm iin yaps, beni ok byk bir evre iinde k
lyor. Belki de bir bakann beni cep telefonumdan aramas, ite gelen
hayran mailleri ya da bir ortamda srekli benden konuulmas, kazan
dm para, bunlarn bana getirdii saygnlk, bir sre sonra, beraber
olduunuz erkek tarafndan kendisine ynelik bir tehdit olarak alglan
yor.

Yani emek emek yarattnz marka daha sonra mutsuzluunuza

m neden oluyor?
Evet ama o zaman da u soruyu soruyorsunuz. Beni bu ekilde
kabul edip, bu ekilde iselletirememi. Benim dostum, ailem beni by
le kabul etmise, erkek arkadam ya da kocam da beni byle kabul et
meli. Yakn evrem, benim son derece mtevaz bir hayat yaadm
bilir. Ben ortalklarda bir star gibi gezmem. Buna ramen bana komp
leksle yaklayor ve varlm bir tehdit olarak gryorsa, hayatmda
yeri olamyor tabii.
Nuriye Akman. Zaman, 17.07.2005.

16. 12. 2. Yusuf El erif: Hamasn Siyasi Kadrosu Zayf.

El Cezirenin Trkiye Temsilcisi Yusuf El erif, Filistinli bir ailenin

ocuu. Kumral, mavi gzl. Endlsten kp Fas zerinden El Halile
gelen spanyol Araplarnn soyunu tayor.
94te vefat eden babas, Arafatn dava arkadalarndan biriydi. Ai
lenin Suriyedeki srgn yllarnda dodu. Dubaide byd. rdn va
tanda oldu. Trkiyeye tp renimi iin geldi; gazeteci oldu. Filistini
yllar sonra, Trkiyede grev yapan bir gazeteci olarak, Abdullah Gln

446

blgeye yapt ziyaret sayesinde grd. Trkeyi mkemmel konuu

yor. ki kez Trkiyeye diplomatik tercmanlk yapt. lkinde Krad
Tzmenin Arap meslektayla yapt grmede, ikincisinde Hamas
lideri Halid Mealin aklamalarn evirecek resm tercman buluna
madnda mecburen...
Bir Trk kzyla evlendi ve Trk vatanda oldu. Kendisiyle Ha
masn Trkiye ziyaretinin dnda ilgin hayat yksn, yaad b
yk dnm, Trkiye izlenimlerini ve El Cezireyi de konutuk; ama
yer darl nedeniyle Hamas ksmn verebiliyorum. u kadarn syleye
yim, Trkiyede kablolu yayna girme istei 2000 ylndan beri devam
eden El Cezirenin baz yaynlar Trke altyaz ile bu yl iinde Digi
trkten izlenebilecek.
Trkiyeye geldiiniz 1991de El Fetihe mi yakndnz, Hamasa m?
En bata Hamasa yakn durdum. nk Dubaiden gelmitim.
Dubai o dnemde ok slamc bir lkeydi. Fakat Hamasn temsilcileriyle,
buradaki Filistinli rencilerle tanp gazetecilie balaynca, El Fetihe
yakn oldum. Siyasi kiiliimi solda buldum.
Trkiyedeki laiklik tecrbesinden ok etkilendim. Hakikaten din
le siyaset yrmyor. nk din siyasete girince kirleniyor. Ama Trki
ye daha iyi bir laik sistem retebilirdi. u an laiklik adna yaplan baz
uygulamalar, barts yasaklar falan ok anlamsz. Fransadan tpatp
kopyalayp, te Fransada kamusal alan diye bir ey varm. demek
zorunda deildi. Trkiye, kltrel olarak sahip olduu eitlilii laiklik
anlayna da yanstmalyd.
Laiklikle dinsizlik kartrlyor. Bu ok tehlikeli. Kendi laik siste
mimizi mutlaka yaratmamz lazm. Hem siyasetten ayracaz dini, hem
siyasete karmayan insanlarmza zulm etmeyeceiz. Trkiye bu mo
deli baarrsa Araplar da bunu baarabilir. Birok Arap vatanda diyor
ki: Trkiye mkemmel. Barts yasan kaldrsa bizim liderimiz
olacak.

Hamasn Trkiye ziyaretinin gerek mimar kim?

Kendisinin ve heyetin bana anlattna gre bu ziyaret teklifi, ne
AK Partiden ne de Hamastan geldi. Ziyareti ortak, eski bir dost ayarla
m. smini sylemediler. Refah dnemindeyken, uluslararas slam ce
maatleri arasnda diyaloglar oluyordu ya, o dnemden tantklar eski
bir cemaat arkada bu kii.
Dileri bu ziyarete kar kt iin, Hamasla resmi olmayan ka
nallar zerinden konuuluyordu. Bu yzden bu Arap dost yardm etti.

447

Babakanlktaki dostlarna Bunlar nce Tahrana gidecekler. deyince,

Babakanlk karar alyor, Hemen bize gelsinler. diye. 48 saat ierisinde
oluyor her ey.

O dost dediiniz kii kimse, resmen mteri kztrm. Nitekim

Trkiyeden sonra rana gittiler. AK Parti cenahndan Hamasa bir fr
sat verilirse iddeti brakr. deniyor; ama Hamas ne sraili tanmaya
yanayor ne de bir esneme belirtisi gsteriyor.
Dorusu da bu. srail herhangi bir adm atmadan Hamas yumu
ama sinyalleri vermemeli. nk on yldr bar sreci yaanyor. Filis
tinliler sraili tandlar. Birok taviz verdiler. srail hala Filistin devletini
tanm deil. Yol haritasnn bile zerine sekiz ekince koymu. D
nn, Hamas bugn sraili tanrsa, yol haritasn kabul ederse, iddeti
brakrsa, Fetihten ne fark olacak?

Siz imdi Hamas terre devam etsin. mi diyorsunuz?

Direni, igal altnda olan insanlara, hem BMnin, hem btn din
lerin verdii bir haktr. Direni terr deildir. Hamas ara sra sivilleri
ldryor, ara sra terre bavuruyor olabilir. Fakat unutmayalm s
railin ldrd Filistinlilerin yzde 90 sivildir. Hi kimse srailin
terrnden bahsetmiyor. Burada bir ifte standart sz konusu.

iddet ne ie yarad ki imdiye kadar, bundan sonra ne ie yara

yacak?
iddetin elbette bir yarar vardr. BMnin kararlar var, srailin
67 ncesi snrlarna ekilmesi iin. sraillilerle oturup konutuumuzda
ne diyorlar biliyor musunuz? Biz bu topraklar kan dkerek aldk. G
lyz. Niye toprak tavizi verelim? Gce dayal bir bar istiyorlar, hak
kaniyete deil. Kendilerini tek g hissederlerse hibir ey vermeyecek
ler Filistine. Bu yzden gce kar bir g olmas lazm.

sraille grmeyeceklerse nasl hkmet edecekler peki?

On yldr Filistinliler ile srailliler gryorlar. Ne oldu? Filistin
halk bir ey ald m? sraille grme Hamasn umurunda deil. Hamas
bir belediye gibi almak istiyor. El Fetihten kalan bu fesat ve yolsuzluk
ilerini dzenlemek istiyor.

Ama iddet ortamnda yolsuzluk nasl nlenir?

nlenebilir. Hamas diyor ki; Atekese hazrm. srail bize sal
drmasn. Biz de onlar vurmayalm. Bylece kendimize bir ekidzen
verelim. srail zaten iki yldr diyor ki; Filistin tarafn tanmyorum.
Ben kendi planlarm uygulayacam. Ve o plana gre Filistin devleti
olmayacak. Bat eriann te birlik topra rdnle, Gazze ise Msr ile

448

konfederasyon kuracak. Bu kadar. srailin istedii zm bu. Bu yzden

iddeti brakmyorlar.

Trkiye onlara iddeti brak; srail ile temas kur. dediinde

Eyvallah. diyorlar; ama tavsiyeleri dikkate almyorlar. Bir oyun mu
oynanyor?
Hayr, Abdullah Bey bunlar sylemi. Hamas da Dediklerinizi
yaparz; fakat bar tek tarafl olmaz. Filistin halk bar istediini on
yldr bara bara taviz vererek syledi. srailin bir kere bara hazr
olduunu grelim, bir adm atsnlar. Ondan sonra siz benden ne isterse
niz ben yznz kara karmayacam. Ama siz de ltfen srailden ilk
adm atmasn isteyin. demi. Mantksal olarak dnn. Silah brakt,
sraili tand, yol haritasn tand El Fetih. srailden ne ald ki, Hamas
alabilsin?

srail de yumuamayacana gre ne olacak imdi?

Hamasn seim kazanacan herkes tahmin ediyordu. Amerika,
Hamasn iktidara gelmesini istemitir. Bu Ortadou projesinin iinde,
u radikal slamc partileri iktidara getirip, onlara taviz verme huyunu
kazandraym. iddeti, radikallemeyi brakp AK Parti gibi normal bir
yolu izlesinler. demi olabilir.
Eer Amerikann istedii buysa, Trkiye burada rol oynayacaktr.
nk bu yol haritasn, Trkiye izecek Hamasa. Eer tersine, Ameri
kann Hamas iktidara getirmesi, ki yl daha kan dklsn; cezasn
eksin Filistin halk ve erken seime gidip, Hamasa lanet olsun. de
dirtmek iinse, yine Trkiye doru bir ey yapmtr. Trkiye diyecek ki
o zaman, Biz size syledik; Hamasa radikallemeyi braktracaktk, siz
brakmadnz.
Trkiye imdi prestij kazanmtr. Hibir Arap lkesi, Filistin da
vasna Trkiye kadar sahip kamad. Ama Hamas hemen yumuamaya
cak. Hamas, Trkiyeye unu diyor: Zayf taraf ben olduum iin, benim
stme ykleniyorsunuz. Eer arabuluculuk rol oynamak istiyorsanz,
iki taraf da etkileyebilme gcnz gsterin; sraili de etkileyin.

Siz olsanz, Filistin seimlerinde hangisine oy verirdiniz?

kisine de vermezdim. Fetihin bu kadar kt izgisinden sonra
mutlaka bamsz bir adaya oy verirdim ben. Kesinlikle Hamasa oy
vermem. Din eksenli bir siyasi parti kabul etmiyorum.

iddeti kullanmasn mazur gryorsunuz ama...

gal kalkarsa niye iddet kullansn ki? Filistin devleti kurulur
kurulmaz, Filistin ordusu olacak. Hamas olmayacak kesinlikle. Ben

449

yldr takip ediyorum. Hamasn saldrlar, srailin saldrlarna cevaben

geliyor.
Yani durup dururken Hadi gidip, bir srailli ldrelim. demiyor
lar. Ve atekese hazr olduklarn sylyorlar. Orada silah kullanlnn
tek sebebi srail. Amerika, sraile bask yapmyor. Hibir lke sraile
bask yapamaz.
Yalnz unu da unutmayalm; Filistinin btn partileri silahl. Fe
tihin de alt gruplar silahl. Aksa Tugaylar, Fetihe bal. Bunlar da inti
har saldrlar yapyorlar. Cihadel slami dediimiz grup zaten silahl.
Hamas bunlarn arasnda en disiplinli rgt.
Geen yl ierisinde, Fetihin alt gruplarnda ok yaramazlk, ok
isyan grdk. Bu adamlar iktidar partisinin adamlar olmasna ramen
karakolu bast, meclisi bast. Yani denetlenemiyorlar ve mardlar.
Fakat Hamasta yle bir ey yok. Hamas liderleri atekes ilan ettii
anda, Hamasta kimse bir ey yapmaz. Hamas, siyasi kanadna hakim
olan bir parti. Bu ok nemli.

Ksa vadede ne bekliyorsunuz?

sraildeki seimlere kadar zor bir dnem bekliyorum. nk s
railde partiler seim propagandas yapacak. Kim kazanrsa kazansn,
seimden sonra bir yumuama bekliyorum.
Bu arada El Fetih, Hamas kurtarabilir. Oturup durumu deerlen
dirmiler. kiye blnmler. Birileri demiler ki, Hamasa el uzatalm,
koalisyon yapalm. Bizim tarafmz srail ve Amerika ile grr. Bylece
Hamas da i meselelerle urar. Dier taraf diyor ki, Biz muhalefet
partisiyiz, Hamasa niye yardm edelim? Sknty onlar eksinler. Biz
aznlktayz. ounluk olarak kararlar onlar alacak, biz aktr olacaz;
olmaz. Koalisyon iin baz artlar ne srmler. Eer Hamas, El Fetih
ile bu koalisyon hkmetini kurmay becerirse git gide daha yumuaya
caktr.

Hamas hkmeti tek bana kurarsa?

ktidarda bir yl bile ancak dayanabilirler. nk siyasetten anla
yan, tecrbesi olan kadrolar yok. Belki hepsi Kuran Kerimi hfzetmi
tir; belki hepsi fkhtan anlyor. Belediyecilikten birazck anlyorlar ama
siyaset, ekonomi bunlara uzak olan alanlar olduu iin ben dayanmala
rn beklemiyorum.

Trkiye bu konuda devreye girer mi?

450

Trkiyenin de artlar var tabii. Yumuarsanz, size yardm ede

rim uzman gnderirim para gnderirim. diyor. Zaten u anda ekonomi
lerini canlandrmak iin bir projesi var Trkiyenin. Ama Ortadou halk,
Trkiyeden daha byk bir rol bekliyor. Sadece bir klinik, bir dkkan,
bir sanayi sitesi amak yeterli deil. Trkiyede sanayi ok gelimi, tek
noloji var; tecrbe var. Bunlarn hepsini Filistine gnderip, insanlar
yetitirebilir.

Peki Hamasn iinde bir liderlik atmas olabilir mi?

imdiye kadar yoktu. Ama ileride Halid Meal neyi temsil ede
cek? Hamasn ran ve Suriye ile ilikileri onun zerinden yrtlyor.
Eer ki Filistinin iindeki Hamas, randan uzak durmak isteyip, Trki
ye ile i yapalm. deyip yumuamaya karar verirse, dardaki taraf hala
Suriye ve ran ile devam etmek isterse blnebilir.
AK Parti rneini grelim. Refah dneminde byk bir cemaat
partisi vard. Hepsi deiemedi. Deiebilenler, kendilerine dardan
tecrbeli kadrolar katarak, yeni bir parti kurdular. Filistin Meclisindeki
adamlarn hepsinin gelimesi mmkn deil. lla ki bazlar radikal ola
rak yerlerinde kalacaklar. Bazlar Deimemiz gerekiyor. diyecekler.
Oradan bir blnme sinyali kabilir. nk stteki liderler deimeye
hazr olsa da, taban buna hazr deil Hamasta. u anda Meal darda.
Hkmeti kuracaklar; Meale grev verecekler mi, vermeyecekler mi?

Verse bile Meal, Filistine giremiyor.

Ben bir bakanlk vereceklerini bekliyorum, aksi takdirde Meal
in meruiyeti sorgulanr. Bunun skntsn bana da sylediler. Meal in
gelecekteki rolnn ne olacan zemezsek blnrz. dediler.
Nuriye Akman. Zaman, 02.06.2006

459

Blm F

17. YTRDKLERMZ

Not: 29 Austos 1975 tarihli Milliyet Sanat Dergisinde, rportaj zerine gerek
letirilen soruturma erevesinde grlerini aklayan, dolaysyla bu kitabn
yazlmasna vesile olan 9 gazeteci stadmzdan 5ini sre iinde yitirdik. zge
mileri altta yer alan bu statlarmz kran duygularm ve rahmetle anyorum;
nur iinde yatsnlar. Grubun teki yeleri: Fikret Otyam, Hikmet etinkaya, Nail
Greli ve Yaar Kemal statlarma, Allahtan uzun ve salkl mr diliyorum.
Do. Dr. Atilla Girgin

17. 1. Naci Sadullah Dani 1907 1975

Naci Sadullah, zmirde dodu. 10. snfa kadar okuduu Galatasa
ray Lisesinden ayrlarak Halcolu Askeri Lisesine girdi. Salk sorun
lar yznden bu okuldan da ayrlmak zorunda kalnca Fransaya gitti.
Grenoble niversitesinde eczaclk okudu.
Trkiyeye dnnce ksa bir sre eczaclk yapt. 1928 ylndan iti
baren gazetelerde, zaman zaman takma adlarla, fkralar, hikayeler, tefri
ka romanlar yazd. Son yllarnda yazd yazlar, zmir gazetelerinde
yaymland.
Naci Sadullah, Uaklgil ailesindendi. Halit Ziya Uaklgil amcas,
Mustafa Kemalin ei Latife Hanm da halasnn kzyd.
1975 ylnda, SSK Hastanesinde kanserden len Naci Sadullahn
cenazesi, Zircirlikuyu Mezarlnda ok az kiinin katld bir trenle
defnedildi.
zellikle, air ve yazarlarla yapt rportajlar Yedign Dergisi
19331935 edebiyat tarihi asndan nem tamaktadr. Gnah Gnl
leri 1937 adl yaymlanm bir kitab bulunmaktadr.

17. 2. Cengiz Tuncer 1931 1981

460
Cengiz Tuncer, DenizliBuldanda dodu; ortarenimini yarda
brakarak almaya balad. Askerden dnnce stanbula yerleti. z
mirde yaymlanan Genlik dergisindeki iirleriyle tannd. 1945
Vatan, Son Posta, Gece Postas, Akam gazetelerinde sekreter ve
rportaj yazar olarak alt. Bir Cinayetin yz balkl rportaj ile
Gazetecilik Altn Kalem dln kazand.
1968de Aydn Eme ile e Yaynlarn kurarak yaymcla bala
d. Sonraki yllarda roman ve senaryo alannda rn veren Tuncerin
yaymlanan yaptlar unlardr:

Devrialem Tark Dursunla ortak yazdklar iirler 1951 ,

Aramza Kan Girdi senaryo 1962 , Korkusuz Kabaday senaryo
1963 , Seni Sevmek senaryo 1965 , Akln Durur senaryo 1965 ,
Balk senaryo 1965 , Bele Osman senaryo 1965 , ki Karpuz
Bir Koltuu Smaz senaryo 1965 , Hacizli Toprak roman 1966 ,
Kerkenez roman 1973 .

17. 3. Hikmet Feridun Es 1910 1992

stanbulda 1910 ylnda doan Hikmet Feridun Es, 1930 ylnda
gazetecilie balad. Trkiyenin ilk sava muhabirlerinden ve rportaj
clarndandr.
Hrriyet gazetesi adna Kore Savan izlemitir. Bu dnemde
Alaattin Berk ve Faruk Fenik ile Trkiyenin modern anlamda ilk sava
muhabirlerinden biri olmutur. Bunun yan sra Vietnam ve Kongo sa
valarn da izlemitir.
1948 ylnda, Hrriyet gazetesi yayn hayatna balamadan Hik
met Feridun Es, gazete tarafndan Amerikaya gnderilmi ve orada
uzun sre kalarak Amerikada Ermeniler, Amerikada Trkler,
Mormonlar, Hollywoodun Srlar gibi konularda gazete iin dizi yaz
lar hazrlamtr. Vakit, Akam, Hrriyet gazeteleri ve Yedign, Ses, Ha
yat dergilerinde alan Es, zellikle gezdii yerlerle ilgili yazd rpor
tajlaryla Trk basn hayatnda nemli yere sahiptir.
Rportajlar, Bugn De Diyorlar Ki 1932 , Ak Tamtamlar
1953 , adl kitaplarnda toplanmtr. Hikmet Feridun Esin yaymlanan
teki kitaplar unlardr: Cinayet Gecesi roman 1936 , skaramaa
roman ve Kalbimin Kadn roman .

17. 4. Ylmaz etiner 1927 2006

461
Ylmaz etiner, 1927 ylnda Zonguldakta dodu. Gazetecilie 20
yanda balayan etiner, Yeni Sabah, Vatan, Cumhuriyet, Hrriyet ve
Milliyet gazetelerinde muhabirlik, rportaj yazarl yapt.
Cumhuriyette kan nan Smrcleri Nurcular Arasnda se
ri rportajlar 1964 , Amerika Yardm ve Gerekler yaz 1965
ve Bilinmeyen Arnavutluk seri rportajlar 1966 ile Gazetecilik
Baar Armaann kazand.
Afrika, Kzl in, Sovyet Rusya gibi, o dnemlerin gidilmesi zor l
kelerine yapt gezileri anlatt rportajlaryla da eitli mesleki dl
ler alan etiner, 1969da yln gazetecisi seildi.
etinerin baslm kitaplar unlardr:

Bilinmeyen Arnavutluk 1966 , u Bizim Rumeli 1967 , Bir

Yudum ay in 1968 , Maoya Tapanlar 1969 , Rusya efi 1969 ,
El Fateh 1970 , Son Padiah Vahdettin 1993 , Haremde Bir Vene
dikli 2001 , Nefes Nefese Bir mr 2006 .

17. 5. Halit apn 1936 2006

Halit apn, 16 Ocak 1936 ylnda anakkalede dodu. Gazetecilik
renimi srasnda 1955 ylnda Hadiselere Tercman gazetesinde mes
lee balad.
Milliyet, Yeni Ortam, Dnya, Gne, Hrriyet ve Gn gazetelerinde
muhabirlik ve yazarlk yapan apn, son olarak Takvim gazetesinde al
yordu.
apn, meslek yaam sresince, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti ile
Trkiye Gazeteciler Sendikas tarafndan verilen Yln Baarl Gazeteci
si ve Altn Kalem dlleri almtr.
Srekli Basn Kart sahibi olan Halit apnn, Bay Alkol Takdi
mimdir 1982 , Bay Alkolsz Zamanlar 1990 , Mahpus, Benim
Akam Sefalarm, Ben Sana Ksknm 1994 adl kitaplar yaym
lanmtr.

463

YARARLANILAN KAYNAKLAR

A KTAPLAR

100 Mehur Trk Ansiklopedisi. Nebiolu Yaynevi. stanbul, tarihsiz.
Akal, Selda in. Trkiyede Aratrmac Gazetecilik. Gazeteciler Cemiyeti Ya
ynlar. stanbul, 2002.
Aksan, Doan. Anlambilim, Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi.
Engin Yaynevi. Ankara, Mart 2006.
Aksan, Doan. Trke'nin Gc. Bilgi Yaynevi. Ankara, 1993.
Ana Britannica. Hrriyet Yayn. stanbul, 1994.
Basn Szl. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yayn. stanbul, 1998.
Bakut, Cevat Fehmi. Gazetecilik Dersleri. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi
Gazetecilik Enstits Yaynlar No:8. stanbul, 1967.
Bekta, Arsev. Kamuoyu letiim ve Demokrasi. Balam Yaynclk. stanbul,
2000.
Browne, Christopher. Gazetecinin El Kitab. MediaCat Kitaplar. Ankara, 2001.
Blbl, A. Rdvan. Genel Gazetecilik Bilgileri. letiim Kitaplar. Konya, 2000.
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi. Milliyet Yayn. stanbul, 1992.
Byk Szlk FranszcaTrke . Milliyet Yaynlar. stanbul, 1990.
Carnegie, Dale. Sz Syleme ve Baarma Sanat. Deniz Kitaplar Yaynevi. s
tanbul, ubat 1993.
ongur, H. Rdvan. Sz Sanat, Gzel Sz Syleme. TRT Yayn. Ankara, Ocak
1999.
Demiray, Kemal. Temel Trke Szlk. nklap Kitabevi. stanbul, 1994.
Demiryan, Raffi. talyancaTrke Szlk. nklap Kitabevi. stanbul, Mart 1993.
Dictionnaire Encyclopdique. Larousse. Paris, 1991.
Dictionnaire Universel Langenscheidt, TurcFranais. Berlin und Mnchen, 1966.
Ebersolt, Jean. Bizans, stanbul ve Dou Seyyahlar. ev. lhan Arda. Pera Turizm
ve Tic. A. . stanbul, 1996.
Emir, Sebahat. Kompozisyon Yazma Sanat. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
Yayn. stanbul, 1986.

464
Erata, Rt. Samalama Trke de Neymi! Yap Yayn102. stanbul, Austos
2004.
Erdoan, rfan. letiimi Anlamak. Erk Yaynlar. Ankara, 2002.
Eybolu, Sabahattin. Montaigne. Varlk Yaynlar. stanbul, 1962.
Franszcadan Trkeye Yeni Lugat. Kanaat Kitabevi. stanbul, tarihsiz .
FranszcaTrke Szlk. Trk Dil Kurumu Yaynlar No: 189. Ankara, 1962.
FranszcaTrke, TrkeFranszca Byk Szlk. Bilge Yaynlar. Ankara, 1999.
Gaillard, Philippe, Gazetecilik. ev. Mehmet Selami akirolu. letiim Yaynlar.
stanbul, 1991.
Gazetecinin El Kitab. Trkiye Aile Sal ve Planlamas Vakf. stanbul, 2000.
Gezgin, Suat. Basnda Fotoraflk. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Ya
ynlar. stanbul, 2002.
Girgin, Atilla. Haber Yazmak. DER Yaynlar. stanbul, 2005.
Girgin, Atilla. Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik. nklap Kitabevi. stanbul,
2001.
Girgin, Atilla. Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etiki . nklap Kitabevi. stan
bul, 2003.
Gksu, Sadk. Sokrat ve Eflatundan Gnmze Ahilik. Polat Kitaplk. stanbul,
2000.
Grg ve Protokol Kurallar. Kara Kuvvetleri Komutanl Yaynlar. Ankara,
1984.
Gven, Kayhan. Rportaj Nedir? Marmara letiim Haber Ajans MHA Bavu
ru Notlar No: 1. stanbul, 1995.
Haim, Ahmet. Bize Gre, Gurebahanei Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi.
nklap Kitabevi. stanbul, 2004.
Hepilingirler, Feyza. Dedim: Ah!. Remzi Kitabevi. stanbul, 2000.
Howard, V. A. ve J. H. Barton. Tartma Sanat. Beyaz Yaynlar. stanbul, 1998.
nceolu, Yasemin. Uluslararas Medya. DER Yaynlar. stanbul, 2004.
ngilizceTrke Szlk. Sabah Yaynlar. stanbul, 1992.
stanbulun Tarihi Kimlii. Bykehir Belediyesi Yayn. stanbul, 2004.
talyancaTrke Szlk. nklap Yaynlar. stanbul, 1993.
Kaba, Sedef. Sesli Dnenler. Doan Kitaplk. stanbul, 2003.
Kantemir, Enise. Yazl ve Szl Anlatm. Engin Yaynevi. Ankara, Kasm 1997.
Kaplan, Sefa. Batl Gezginlerin Gzyle stanbul. stanbul Bykehir Belediyesi
Kltr A. . Yaynlar. stanbul, YIL

465
Karaaliolu, S. Kemal. Szl/Yazl Kompozisyon, Konumak ve Yazmak Sanat.
nklap Kitabevi. stanbul, 1994.
Kendi Anlatmlaryla Duayen Gazeteciler 3 , Ankara niversitesi letiim Ara
trmalar ve Uygulama Merkezi LAUM . Ankara, 2005.
Kololu, Orhan. Osmanl'dan Gnmze Trkiye'de Basn. letiim Yaynlar.
stanbul, 1994.
Le Grand Robert de la Langue Franaise. Dictionnaires Le Robert. Paris, 2001.
Le Petit Larousse Compact 2003. Larousse. Paris, 2002.
MartinLagardette, JeanLuc. Le Guide de lEcriture Jornalistique. La Dcouverte.
Paris, 2003.
Meydan Larousse Ansiklopedisi. stanbul, 1992.
Meyer, Philip. Bilimsel Gazetecilik. ev. Ali Atf Bir ve Serdar Sever. Anadolu
niversitesi Eitim Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf. Eski
ehir, 1998.
Msrl, rfan. Genel ve Teknik letiim. Detay Yaynclk. Ankara, Ekim 2004.
Morresi, Enrico. Haber Etii, Ahlaki Gazeteciliin Kuruluu ve Eletirisi . Dost
Kitabevi. Ankara, Eyll 2006.
Mutlu, Erol. letiim Szl. Bilim ve Sanat Yaynlar. Ankara, 1998.
Mlakat Teknikleri. ve i Bulma Genel Mdrl Yayn No: 141. Ankara,
1980.
Ouzkan, Ferhan. Eitim Terimleri Szl. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara,
1974. Oral, Zeynep. Meslek Yaras. Doan Kitaplk A. . stanbul, Mays
2006.
Oury, Pascaline. Rdiger Pour Etre Lu. De Boeck Universit. Brksel, 2000.
zdemir, Emin. Adnan Binyazar. Yaz ve Yaznsal Trler. Varlk Yaynevi. stan
bul, 1983.
zdemir, Emin. Yaznsal Trler. Bilgi Yaynevi. Ankara, Eyll 1999.
zerkan, engl. Medya, letiim ve Dil. Mart Yaynevi. stanbul, 2001.
zn, Mustafa Nihat. OsmanlcaTrke Szlk. nklap ve Aka Kitabevleri. s
tanbul, Ocak 1965.
Petit Larousse. Librairie Larousse. Paris, 1962.
Radyo ve Televizyon Yaynlarnda Trk Dilinin Kullanm. Trkiye Radyo Tele
vizyon Kurumu. Ankara, 1999.
Sara, Tahsin. Byk FranszcaTrke Szlk. Adam Yaynlar. stanbul, Ekim
2001.
Schlapp, Hermann. Gazetecilie Giri. Konrad Adenauer Vakf Yayn. Ankara,
2000.

466
Schneider, Wolf ve PaulJosef Raue. Gazetecinin El Kitab. Konrad Adenauer
Vakf Yayn. Ankara, 2000.
Schober, Otto. Beden Dili Davran Anahtar . Aron Yaynevi. stanbul, 2003.
Seyidolu, Halil. Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab. Gzem Yaynlar. stan
bul, 1995.
Simonet Jean ve Ren. Not Alma Teknikleri. ev. Pnar Kurt. Aron Yaynevi.
stanbul, Mart 2002.
Soygder, ebnem. Eyvah Paparazzi. Om Yaynevi. stanbul, 2003.
Telliolu, Cevdet. Gzel Konuma Pratii El Kitab . Tima A. . stanbul, 1999.
Temel Britannica. Hrriyet Yayn. stanbul, 1992.
The Columbia Electronic Encyclopedia. Sixth Edition, 2003.
TimballDuclaux, Louis. La Prise de Notes Efficace. Editions Retz. Paris, 1988.
Tokgz, Oya. Temel Gazetecilik. mge Kitabevi. Ankara, 2003.
Topuz, Hfz. II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi. Remzi Kitabevi. s
tanbul, 2003.
Trke Szlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu . Milliyet Yaynlar.
stanbul, 1992.
Trke Szlk Dil Dernei .Tempo Dergisi Yayn. stanbul, Kasm 1997.
Trke Szlk. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara, 1959.
Trke Szlk. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara, 1981.
Trkolu, Nuray. Kitle iletiimi ve Kltr. Naos Yaynlar. stanbul, 2003.
Yavuz, Kemal. Kazm Yeti ve Necat Birinci. niversite Trk Dili ve Kompozisyon
Dersleri. Bayrak Basm. stanbul, 1999.
Yerel Medya Eitim Semineri. Adyaman 2627 Mays 2005 . Konrad Adenauer
Vakf. stanbul: 2006.
Yldz, Cemal. Yazl Basnda Metin ve Manet. Teknik Yaynevi. stanbul, 2000.
Yrk, Yaar. Gzel KonumaYazma Klavuzu. Eitim Yaynevi. Ankara, 1978.
Yurdanur, Cengizhan. Trk Edebiyatna Analitik Bak. Reba Yaynlar. stanbul,
2000.
Yksel, Erkan ve Halil brahim Grcan. Haber Toplama ve Yazma. Tablet Kitabe
vi. Konya, Nisan 2005.

B SREL YAYINLAR
4. Boyut. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi. Nisan 1997.
Akam, 03.06.2006.
Akam, 22.03.2006.

467
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Blteni. Say: 28. Ankara, Eyll
1996.
Birgn, 22.05.2006.
Bugn, 05.06.2006.
Cumhuriyet Hafta Sonu, 10.06.2006.
Cumhuriyet, 18.06.2006.
Cumhuriyet, 22.03.1953.
Hrriyet Cumartesi, 03.06.2006.
Hrriyet Cumartesi, 24.06.2006.
Hrriyet Ekonomi, 05.06.2006.
Hrriyet Emlak, 01.06.2006.
Hrriyet Pazar Keyif, 28.05.2006.
Hrriyet Pazar, 04.06.2006.
Hrriyet Pazar, 04.06.2006.
Hrriyet Pazar, 07.12.2003.
Hrriyet Pazar, 25.06.2006.
Hrriyet Pazar, 28.05.2006.
Hrriyet, 08.03. 2005.
Hrriyet, 19.06.2006.
Hrriyet, 23.10.2006.
Hrriyet, 24.04.2006.
Hrriyet, 26.09.2006.
letiim ATA Gazetecilik ve Halkla likiler Yksek Okulu Yayn No: 5. Anka
ra, 1981/2.
Milliyet Sanat Dergisi. Say: 147. stanbul, Austos 1975.
Milliyet, 01.12.2004.
Milliyet, 08.08.2004.
Milliyet, 29.04.2005
Milliyet, 30.10.2006.
Milliyet, 31.10.2003.
Radikal, 05.06.2006.
Radikal, 19.06.2006.
Sabah Pazar, 28.05.2006.
Sabah, 22.01.2006.

468
Trkiye, 17.06.2006.
Trkiye, 30.04.2006.
Vatan, 02.06.2006.
Vatan, 09.04.2006.
Yeni afak, 14.03.2006.
Yeni afak, 29.05.2006.
Zaman, 02.06.2006.
Zaman, 17.07.2005.

C GRMELER
Ahmet Tulgar 22.08.2006
Baliek Pamir 18.04.2006
Derya Sazak 20.03.2006
Doan Hzlan 05.10.2006
Eyp Can 27.07.2006
Ferai Tn 19.09.2006
Fikret Otyam 16.12.2005
Fsun zbilgen 24.08.2006
Hikmet etinkaya 23.03.2006
Leyla Tavanolu 16.06.2006
Mehmet Yain 29.08.2006
Mustafa Karaaliolu 12.05.2006
Nail Greli 24.10.2005
Necati Gngr 27.07.2006
Nee Dzel 09.02.2006
Nilgn Cerraholu 03.03.2006
Nuriye Akman 19.11.2005
Oktay Verel 12.12.2003 ve 23.03.2006
Orhan Erin 19.12.2005
Pnar Tren 12.12.2006
Sefa Kaplan 22.11.2005
Turgay Olcayto 04.08.2006
Yavuz Donat 28.12.2005
Yazgl Aldoan 22.08.2006

469
Zeynep Oral 24.08.2006