1

T.C.
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

CEML MERN ESERLERNDE ZEL SMLER

VE
ZEL ANLAM YKLENM KELMELER

Tezi Hazrlayan
Harun AHN

Tezi Yneten
Prof. Dr. Nevzat ZKAN

Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

ubat 2006
KAYSER

NDEKLER
nsz

:IV

zet

:VII

Yabanc dilde zet

:VIII

Ksaltmalar

:IV

Cemil MERin Hayat

:10

Cemil MERin Eserleri ve Kltr Hayatmzdaki Yeri

:17

Cemil MERin Eserlerinde Geen zel simler ve zel Anlam

Yklenmi Kelimeler Szl

:25

Sonu

:515

Ekler

:518

Bibliyografya

:521

z Gemi

:524

NSZ
Engin bir kltre sahip olan Cemil MERin eserleri, onun bu kltrn yanstan zel
isim ve zel anlaml kelimelerle doludur. Bunun iindir ki orta seviyede bir okuyucu
dahi, Cemil MERin eserleri karsnda, szlk ve ansiklopedilere ihtiya
duymaktadr. Bu ifreleri zmek, kastedilen manay anlamak, bahsi geen kii ya da
eseri az da olsa tanmak, eserlerden istifade noktasnda bir ihtiya ve bir problem olarak
karmzda durmakta, iaret edilen noktalar bize tamamen aydnlatacak bir k
kaynandan mahrumiyetimiz de zihinlerimizi megul etmektedir. te, bu almaya bir
k olma sevdasna kaplarak heveslendik.
Amacmza, Cemil MERin eserlerinde geen air, yazar, devlet adam, mill ve din
kahraman isimleri, kitap, gazete, dergi, kurum, kurulu... Vb. isimlerinin tespitini
yapmak, terim anlam tayan kelimelerin hangi bilim dalnda, hangi manaya geldiini
ve zel anlam yklenmi kelimelerin tad manalar hakknda rnekli bilgi vermek
suretiyle ulamay hedefledik. Geri Cemil MER, Bu lkenin Kanavie, Bir
Dnyann Eiindenin de Szlk ve Temel Tarihler blmlerinde okuyucunun
eserleri daha iyi anlamas iin aklamalarda bulunmutur. Bahsi geen bu ksmlar,
okuyucuya hi de azmsanmayacak ekilde k tutmaktadr. Biz, daha geni bir kelime
almas yaparak, Cemil MERin daha iyi anlalmasna katkda bulunmay ve Cemil
MERin kltr ufuklarn, onun kltr hazinesini besleyen rmaklar, btn zel
isimleri ve zel anlam yklenmi kelimeleri, hatta ifre diyebileceimiz telmihli
kelimelerinin arka dnyalarn gzler nne sererek, Cemil MER okuyucularnn
istifadelerine sunmay gaye edindik.
almamzn, isminden de anlalaca zere yaplan i iki balkla hulsa edilebilir.
1- Cemil MERin Eserlerinde Geen zel simler: Bu erevede, zel adlar tespit
edildi ve nitelii incelendi, bunlar hakknda ansiklopedik bilgi verildi.
2- Cemil MERin Eselerinde zel Anlam Yklenmi Kelimeler: Bu grupta ise zel
anlam tadn dndnz kelimelerin tespiti, kelimelere hangi ilim dalna ait
anlamlar yklendii tespit edildi ve bu anlamlar, rnek cmlelere delillendirildi.
almalarmzda aratrma zeminini oluturan metinler olarak, Cemil MERin 12
telif eserini esas aldk. e ncelikle eserlerin taramas yaplarak baland. zel isimler
ve zel anlam yklenmi kelimeler ve aklanmaya muhta telmihli szler, zel tarihler
tespit edildi. Verileri bilgisayar ortamna geirmenin akabinde, ulaabildiimiz

ansiklopedi ve szlkler yardmyla tespit edilen kelimeler aklanmaya alld. Bu

almalarmz esnasnda hesabn yapmadmz ya da yapamadmz zorluklar bizi
hi yalnz brakmad. Bunlardan birkan zikretmek isterim:
1- zellikle yabanc kelimelerin yazm ile ilgili skntlar: Cemil MER yabanc
isimleri ve terimleri ou zaman o dildeki imla zelliklerine bal kalarak yazmtr.
Ancak bu, istisnas bol bir kaidedir. Biz, asl metne dokunmamak kaydyla kendi
tercihimizi yabanc kelimelerin o dildeki yazmn esas aldk. Ancak basm hatas olarak
kabul edilebilecek, hibir kaideye sdramadmz (mesela: Malcolm X, Molcom X
eklinde yazlm) farkllklarla da karlatk. Byle durumlarda, madde banda ve
rnek cmlede, dorusunu yazmay tercih ettik. Bu hatalar da dipnotlarda akladk.
Sralama yaparken, zel ahs isimlerinde, ad ve soyad sras takip ettik. Ksaltmalarla
yazlan ilk isimlerde de ayn sra prensibe bal kaldk.
2- Cemil MER, ngilizce, Arapa ve Franszcay ok iyi bildii iin bu kltrlere ait
eserlerin hemen hemen tamamn asl kaynaklarndan okumaktayd. Bunun iindir ki
onun kltr hazinesini ekillendiren eserlerin birouna, zellikle Hindoloji terim ve
isimlerine Trke kaynaklardan ulamakta zorlandk. Bu durumlarda yazarn eserinde
verdii bilgilerden faydalanarak bir aklama yazmay uygun bulduk.
3- Cemil MER eserlerinde, zellikle Ik Doudan Gelirde, birok peygamber ismi
zikretmektedir. Bu isim ve terimlerin birou slam dininde ve dier ilh dinlerde
zikredilen isimlerdir. Bu isimlere rnekler Tevrat ve ncilden verilmise Kitab-
Mukaddeste, Tevratta ya da ncildeki manasna uygun decek ekilde bir
aklamada bulunduk; ama Kurn- Kermden ya da slam eserlerden misal verilmise
slam inanc iktizasnca bir aklama yazdk. Yani metinde kastedilen manaya bal
kaldk. Mesela Lut kssas iin yaplan aklama Kitab- Mukaddesteki yerine
gstermeye yneliktir. Ama Lut peygamberin aklanmas, tamamen slam kaynakl
yaplmtr. nk yazar bu iki rnei deiik kaynaklar kastederek vermitir.
4- Cemil MER, zellikle Jurnal I ve II de sadece kendine ve yaknlarna malum,
soyad zikredilmeyen isimlerden bahsetmektedir. Biz bunlar bir ksmn metin
yardmyla zmledik nemli bir ksmn da Cemil MERin kz Prof. Dr. mit
MER YAZAN Hanmefendiye sual ettik ve aldmz cevaplar nda akladk.
Bunun haricinde, yine Jurnal I ve II de isimlerin ba harfleriyle yaplm ksaltma zel
isimlere rastladk. Bu ksaltmalar metne dhil etmedik.

5- Cemil MERin vefatndan sonra, eserlerini yayna hazrlayan olu Mahmut Ali
MERin ve kz mit MER Yazan Hanmefendinin esere ekledii, nsz, giri,
dipnot gibi blmlerde zikredilen zel isimleri almamz haricinde tuttuk.
6- zellikle sreli yaynlarda, farkl isimlerle farkl dnemlerde, farkl kiilerin
kard gazete ve derginden sz edilmektedir. Sabah ve Takvim Gazetesi gibi. Bu
isimleri, metinde bahsi edilen dnemler erevesinde akladk. Dier dnemlerdeki
yayn faaliyetlerinden bahsetmedik.
almamzn imla zelliklerinde 2005 yl TDK Yazm Klavuzu esas alnmtr.
Bunun dnda baz yazm tercihleri aadaki gibi yaplmtr:
1- Muhtelif ekilde yazlan asr adlarn madde banda Roma rakamlaryla yazdk: VII.
yy, XV. asr gibi.
2- Yazmnda herhangi bir kaide gzetilmemi olan sra say sfatlaryla kurulmu olan
zel isimlerin madde ba yazmnda, nce isim, sonra Roma rakamyla sra saylarn
zikrettik (Murat IV., Selim I. gibi).
almamzn phesiz noksanlar vardr. Ancak biz noksansz bir alma yapmak iin
elimizden gelen gayreti gsterdik. Bu tr almalarn daha iyilerinin yaplmas bilim
dnyamz iin kazan olacaktr.
Bu teze gsterdii ilgiden ve verdii destekten dolay Prof. Dr. mit MER YAZAN
Hanmefendiye, zellikle dizgi blmnde yardmlarn esirgemeyen Riyad Uluslar
Aras Trk Okulunun nadide ieklerine, anlmaya layk bir sabr ve tahamml
gstererek, almalarm boyunca en tabi haklarndan bile feragat edebilen eim Emine
AHNe ve tabi ki, zaman ve mekn snr gzetmeden yardm, destek ve ilgisini
esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. Nevzat ZKAN Beyefendiye teekkr zevkli
bir bor kabul ederim.
Harun AHN
KAYSER

2006

CEML MERN ESERLERNDE ZEL SMLER VE

ZEL ANLAM YKLENM KELMELER
Harun AHN
ZET
almamzn konusu ve muhtevas iki balk altnda hulsa edilebilir: Cemil MERin
Eserlerinde Geen zel simler ve zel Anlam Yklenmi Kelimeler. Bu muhteva
erevesinde Cemil MERin telif ettii 12 eser alma zeminimizi oluturdu. Eserler
taranarak zel isimler ve zel anlaml, aklanmaya muhta kelimeler tespit edildi ve
kaynak eserlerin yardmyla bu kelimeler akland.
Bu almamzda, Cumhuriyet sonras fikir hayatmzn ekillenmesinde nemli bir yer
tutan Cemil MERin eserlerinde geen air, yazar, devlet adam, mill ve din
kahraman isimleri; kitap, gazete, dergi, kurum, kurulu...vb. isimlerinin tespiti yaptk ve
terim anlam tayan kelimelerin hangi bilim dalnda, hangi manaya geldiini ve zel
anlam yklenmi kelimelerin tad manalar hakknda rnekli bilgi vererek Cemil
MERin daha iyi anlalmasna katkda bulunmay hedefledik.
Bu tez almasnn bir baka gayesi de Cemil MERin kltr ufuklarn, onun kltr
hazinesini besleyen rmaklar, btn zel isimleri ve zel anlam yklenmi kelimeleri,
hatta ifre diyebileceimiz telmihli kelimelerin arka dnyalarn gzler nne sererek,
Cemil MER okuyucularnn istifadelerine sunmak ve bu yolda yaplacak almalara
rnek tekil etmektir.
almalarmz neticesinde, eitli milletlere mensup, eitli bilim dallarna ve eitli
kltrlere ait yaklak 7300 kelime tespit ederek bunlarn aklamasn yapm
bulunmaktayz.
Anahtar Kelimeler: zel isim, zel anlaml kelime, kltr, terim

THE PRIVATE NAMES AND THE WORDS WHICH ARE GIVEN

SPECIAL MEANINGS IN CEMIL MERICS BOOKS
Harun AHN
ABSTRACT
The am of my studes can be summarsed under the headngs of: the prvate names and
the words whch are gven specal meanngs n Ceml Mercs books. Wthn ths
framework the 12 works translated by Ceml Merc are the base of my study. These
works have been combed the prvate names, and the other names, whch have prvate
meanng, needed for further explanatons, have been detected then they have been
explaned by means of source books.
In ths study we have ntented to detect the names of the poets, authtors, statemen,
natonal and relgous heroes names books, newspapers, magaznes and the nstutons
etc of Ceml Merc after the foundaton of the Turksh Repuplc by gvng the meanng
of the terms used all these works by Ceml Merc explaned above what the meanngs of
these terms are n dfferent dcplns and the words whch are atrbuted specal meanng
by Ceml Merc n order to make hm know and understand better.
The other aim of my study s to make hm more under standable by revealng the rvers
whch feed hs cultural treasure and cultural fronters by makng clear the all prvate
words.
At the end of all my studes aproxmtly 7300 words belonged to dfferent languages
and cultures have been detected and explaned n detal.
Key Words: prvate name, specal meanng, culture, term.

KISALTMALAR
BDE

Bir Dnyann Eiinde.

BFH

Bir Facinn Hikyesi.

Bu lke.

IDG

Ik Doudan Gelir.

Jur.I

Jurnal Cilt. 1

Jur.II.

Jurnal Cilt 2.

KA

Krk Ambar.

Kltrden rfana.

Ma

Maaradakiler.

SNK

Sosyoloji Notlar ve Konferanslar.

SSSS

Saint Simon lk Sosyolog lk Sosyalist.

UU

Umrandan Uygarla.

Bkz.

Baknz.

l:

lm

CM

Cemil Meri.

sayfa

age

Ad geen eser

Cilt

yy

Yzyl

Milattan nce

MS:

Milattan sonra

10

CEML MERN HAYATI

Kahramanmz, 1916'da Anadolunun cr bir kasabasnda dnyaya gelmi. Doduu
tarih bile kesin belli deil. Babasnn Kurn kapana kaydettii doum tarihi 1332
Knun-u evvel 12. Meydan Larus 1911 gibi yanl rakkam veriyor.1 Cemil MER
kendisinin de ifade ettii gibi 12 Aralk 1916 tarihinde Hatayn Reyhanl ilesinde
Zehra ve Nadide isimli iki ablann ardndan doar. Ad Hseyin Cemil olarak konur.
Babas Mahmut Niyazi Bey, 1912 Balkan Harbi srasnda ailesi Yunanistann
Dimetoka ehrinden Hatay'a g eder. Bu ehirde nce Ziraat Bankas mdr, sonra
da mahkeme reisidir.
1923 ylnda Reyhanl Rtiyesinde balad ilkokuldan, 1928de certificate detudes
primasires isimli diplomasn alr. Ayn yl Fransz kltr arlkl, Fransz
Sultansinde orta okula balar. Bu yllar kendi kaleminden okuyalm: Sonra Antakya
Sultansi. Ve balayan yeni hayat. Hayatma karan iki hoca: Lami Cankat ile Mahmut
Ali. Lami Cankat, iyi bir edebiyat hocas idi. Onun da yetitiricisi Sat Bey. Yunan
mitolojisinden baz blmler anlatr, bir saat sonra onlar kompozisyon vazifesi olarak
yazmamz isterdi. Geni hayalli bir talebeydim. Bu yzden ok martldm. Mazhar
olduum takdirlerle bsbtn mardm. Mahmut Ali, hatip ve geni ufuklu bir hocayd.
Daha sona, arkadam oldu. Franszca hocam Antuan Efendiyi zikretmeden
geemeyeceim. Bu zatn da baslm bir takm tercmeleri vard. Tahsil hayatmn yl
yl dkmn yapmak lzumsuz. Yalnz, uurumu youran baz hocalarn adlarn
anmakla yetineceim: Ali lmi Fani, mkemmel bir edebiyat hocas ve deerli bir airdi.
Darlfnnda erh-i mtn hocal yapm mkemmel Farsa ve ok iyi Osmanlca
bilirdi. Kalendermerep bir edebiyat idi. Hiss ve fikr hayatmda byk katkllar olan
bir hoca hatta bir dosttu. iir dnyasna onun rehberlii ile girdim. nce Akifi tandm,
sonra Nabiyi, Fuzlyi, Nedimi. Ders kitab olarak Halit Fahrinin Seme Yazlarn
okuyorduk. Ama kitap bir vesileden ibaretti. Ali lmi Bey, daha ok Divan iirini
anlatrd imtiyazl bir telebeydim. Hemen her imtihandan birinci ktm. iir kabiliyeti
hocas tarafndan gklere karlan bir iir delisi ve islah kabul etmez bir
bibliyoman. Memduh Selimle edebiyat tarihi derslerine baladk. Memduh Selim,
Abdullah Cevdetin tihatnda yazlar km ok ciddi ve laubalilikten hi
holanmayan bir hocayd ondan ekle dikkat terbiyesini aldm. Ayrca tercme de
okutuyordu. Chateaubriann Son bn Saran Maceralar adl eserini Trkeye
1

Cemil Meri, Jurnal cilt II, s.345.

11

evirdik. Daha sonra Memduh Selim ile dost olacaktm. Ve hayatmn belli bir
devresinde byk etkileri olacakt. Sonra Franszca hocalarm. Bilhassa Moity ile
Bazantay. Birincisi eski bir baavutu. Ikincisi niversite mezunu ve daha sonra
edebiyet doktoru. Moityin zerinde durduu, bilhassa cmle yaps idi. Phrseologie
diye bir ders okuturdu. Krkndan sonra edebiyata tecesss duymu kalendermerep bir
hocayd. Yazar olarak yetimemde oduka nemli bir pay olmutur. Bazantaya gelince
mektebin mdr ve istikbalimiz zerinde mutlak bir rol oynayacak bir makamn sahibi
idi. Gevezelikten nasl kalacan, konunun dna nasl klmayacan ondan
rendim.1
Tarih 23.09.1933 gelecein usta kalemi ilk yazsn yaymlar.

Mahall Yenign

Gazetesinde kan bu yaznn bal "Ge Kalm Bir Muhasebe". Milliyeti tutumu ve
05.07.1935 tarihli "Trk Genci" isimli yazsnda baz hocalarna, onlar yeteri kadar
milliyeti bulmad iin, sert tenkidi okuldan atlma sebebidir. Mteakip sene
niversite hayaliyle stanbula gelir; ancak niversiteye giremez. Pertevniyal Lisesi 12.
snfna devam eder. Hocalar, felsefede hsan Kongar, tarihte Resat Ekrem Kou,
edebiyatta Keyise dali, Franszca'da Nurullah Ata'tr. Yine bu yllarda Nazm Hikmet
ve Kerem Sadi ile tanr. Onlar iin kendi imzasn kullanmadan iki kitap evirir.
Okul sonras bir sre retmenlik. skenderun'un Haymeseki adl kynde dokuz ay
kadar ilkokul retmenlii yapar. Ayn yl skenderun Tercme Brosu'na snavla reis
muavini olur, Trke basn Franszca'ya eviren bir ekibin bandadr. Fakat bu da uzun
srmez.
1938 Hatay Bamsz Cumhuriyetinde Franszlar tarafndan Aktepe'ye nahiye mdr
tayin edilir. Bu dierlerinden de ksa sren bir memuriyet; sadece yirmi iki gn. Sonra,
Reyhanl'ya dnp Bat Ayranc Kynde ilkokul retmenliine balar. Bu arada Trk
Hava Kurumu'nda sekreterlik, Belediyede ktiplik gibi geici grevlerde de bulunur.
Nisan 1939 Hatay Hkmetini devirmeye almak suundan tevkif edilir ve idam
talebiyle yarglanr, iki ay sonra beraat eder ve stanbula dner.
1940 ylnda Yabanc Diller Okulu burslu rencisidir burada iki sene okur. Fransaya
staja gnderilecektir; fakat kinci Dnya Sava engeli vardr. stanbul'daki ilk yazs
1941 ylnda "nsan Dergisinde yaymlanr: "Honor de Balzac".
Tarih: 9 Mart 1942. Hayr, severek evlenmedim. Hayatm bir zeban ile birletirecek
kadar yalnzdm. Yalnz ve yabanc. Bir kadn ilk defa olarak adm tamaya raz
1

Meri, Cemil, Jurnal II. 346-348.

12

oluyordu. Bir kurtulutu bu, paryalktan kurtulu. Ve bilmediimiz lkelere yelken aan
bir gemiye atlar gibi ele ele hayata atladk. Ben seni tandktan sonra yaamaya
baladm. Korkuyorum. Bunlar sylemekten korkuyorum. 22 sene gelien kkleen bir
sevgi bu. Bir sevgi ve bir hayranlk. Hayat, hayatmz daima gzel miydi? Hayr. Ama
mevsimleri vard, mevsimleri var. Vatanmsn benim, kokadm havasn, itiim su.
Ben mark ve yaramaz bir ocuk oldum zaman zaman. Sen hep ayn kalmasn
bildim.1 dedii tarih ve corafya retmeni Fevziye Menteolu ile tanr ve evlenir
mecburi hizmeti iin Elaz gider.
1943 askerlik zaman ama her iki gzndeki yksek ve 'mterakki' miyop askerlik
yapmasna engeldir, Elaz Asker Hastanesince dzenlenen bir kurul raporuna gre,
askerlikten muaf tutulur. lk kitapta bu yl gelir. 74 sayfas Balzac'la ilgili bir
incelemenin yer ald nszden oluan 189 sayfalk Balzac'tan bir eviri: "Altn Gzl
Kz. .
Einin Elaz'a tayini kmamas ve yardmc retmenlie alnmas, ayrca einin
ancak stanbul'da doum yapabileceinin anlalmas zerine 1945 ubatnda,
Elaz'daki stajyer gretmenlik grevinden, iki sene drt aylk bir hizmetten ayrlr: bu
yllar kendisi 11.9.1963 tarihli Jurnalinde yle anlatr. 29 Ekim 1942. Elazdan
arkamda kirli, korkulu, karanlk yirmi be sene. Attilann atllarndan daha zalim.
Yllar, ryalarmn hepsini inemi. Dost bi- vefa, felek bi rahm tesadfn akl
talaryla yoluma kard bir kulbe, bir liman ina etmek istiyorum. Yeni bir dnya
buras. Belki, belkileri olan bir dnya. Kader karma hapishane gardiyan olmak iin
yaratlan bir mdr karyor. Berber raklndan gelme bir mdr. ocuklarm
seviyorum, mesleimi seviyorum. Az sonra kader trnaklarn gstermeye balyor, ok
az sonra. Yamurlu bir k akam. Karm sanclanyor. Kimseyi tanmyorum henz.
Param yok. At hrszna benzeyen bir doktor karma krtaj yapyor. Kan revan iinde
sedire braklan kadnla ayn yataa uzanyorum. Sonra ikinci bir ocuk kaybediyoruz.
Hakszlklar birbirini kovalyor. Solculuuma dair rivayetler dolayor. imde iki
byk korku. Polis korkusu, firengi korkusu. Polis korkusu Polisin beni neden bu kadar
srarla takip ettiini hl anlam deilim. Bu, insanda itisaf manisi yaratacak kadar
garip bir kovalama. Bahaettin stajyerliimi retmenler kuruluna getirmedi. Maarif
vekaletinden bir de ihtar aldk. Halbuki btn zamanm, btn enerjimi mektebe
veriyordum. ki yl byle geti. Karma Elaz Lisesinde ak bulunan corafya
1

Meri, Cemil, Jurnal I.294-295

13

hocaln vermediler. Neden vermediler? Hl bilmiyorum. Karm yeniden gebe kald.

Doktor bu defa hayat tehlikede dedi. stanbula dndk, gzlerim hayli yorgundu rapor
aldm. kinci raporum tp fakltesindendi, kabul etmediler. Meer hl stajyermiim.
Gelmezsen mallen mtekit saylrsn dediler. Kotuk. Mdr neta ge kaldnz,
dedi sizi yardmc retmenlie balatrm, veklete yazarz kararnz kar. Karm
stanbuldayd, yalnzdm, elli lira geiyordu elime. Otele 60 lira veriyordum. ki sene
cansiperane hocalk yaptktan sonra yardmc retmenlik. Souk bir k ve gurbet.
Anadoluda bekrlk bir kbustur. Kitap yok, arkada yok, Mektep, meyhane, otel.
Donmamak iin imek. Dnmemek iin imek. Delirmemek iin imek. Galiba bir ay
dayanabildim. Pek sayn vekletten haber kmad. Hayatm devam ettirebilmem iin
tek yol kalmt: dolandrclk. stif ettim. Daha dorusu, ok ac bir mektupla durumu
vekalete arz edip stanbula dndm.1
1945 ylnn 1 Nisan'nda bir olu dnyaya gelir, ismini Mahmut Ali koyar. Yine bu yl,
Balzac'dan iki evirisi kar: "Otuzundaki Kadn" ve "Onlerin Roman (Ferragus)"
Tarih: 16 Aralk 1946. Bir kz gelir dnyaya: mit. Ayn yl bir evirisi daha baslr, 17
sayfalk bir nsz ile 471 sayfalk

"Kibar Fahielerin htiam ve Sefaleti" adl

tercmesi yaymlanr ve Aralk aynn son gnlerinde snavla stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi'nde Franszca okutman olur. 1944-47 yllar aras, dnemin eitli
dergilerinde "Yurt ve Dnya", "Ycel", "Gn","Ama" Yirminci Asr zellikle
Fransz edebiyat ve dncesi zerine incelemeler, daha da ok tercme tenkitleri
yazar. 1948de Victor Hugo'nun "Hernani" adl piyesinin manzum olarak tercmesi
Milli Eitim Bakanl tarafndan kendisine verilir. 1951 Muafiyet imtihanna girecek
Hukuk Fakltesi grencileri iin, F. H. Saymen ve Msy Louat ile 43 sayfalk bir
Franszca "Yardmc Metinler" kitap hazrlar Ayn yl Edebiyat Fakltesi Felsefe
Blm'ne doktora grencisi olarak kaydolur.
1954. lkbahar aylarnda gzlerini 38 yanda kaybeder. Nemesis, Nemesis. Aln bir
mezar ta kadar souk, bak bir cellat satrndan daha korkun ilhe! Neyimi
kskandn benim? Keyhsrevin dapdebe daratna kzmakta haklydn, Kresz belki
hmna laykt. Promete seni lgna dndrm olabilir Miltonun gzlerini neden
oyduunu anlyorum. akn

Meri, Meri,Jurnal.I.s.230-231.

ve deli bakire, bana hncn nereden geliyor? Ne

14

erguvanlar iinde doan bir Bizans prensiyim ne guruuyla Olempi gocunduran bir titan.
Ama ey ksr kadn, ey akn tanra senden sadece ireniyorum.1
Ayn yl, yaz aylar boyunca stanbul Cerrahpaa Hastanesi'nde yatar, birka baarsz
gz ameliyat geirir. Bir gznde retina tabakas atlamtr, dierine katarakt sonucu
perde inmitir. Ameliyatlara yurt dndan devam edilmesinin uygun olaca sonucuna
varlr. Bu sebeple 1955 21 Ocak, Denizyollarnn Tarsus vapuruyla, tek bana
stanbuldan Marsilyaya, oradan da Paris'e gider. Ocak sonuyla Temmuz ay arasnda
Paris'te nl "Quinze-Vingts" (Kenzven) Hastanesi'nde birok ameliyat geirir, fakat
gzdeki yksek tansiyon ve kanama yznden son ameliyatlar yaplamaz, artk Bir daha
ameliyat olmayacak ve artk hayatnn sonuna kadar gremeyecekti. aresizlik iinde
vatana dner. 20 Ocak 1955 Bir elinde bavul, tekinde baston. Bavulunda aclar,
korkular, mitsizlikleri, bavulunda mazisi. Ve tek destei Mahmutpaadan iki buuk
lira mukabilinde alnan baston. Bir adam, bir vapurun ambar merdivenlerinden
inmektedir. Mechule giden bir gemi kalkar bu limandan gemi mechule deil, Belde-i
Nura gidiyor. Sonra ryaya benzeyen gnler. Manasz ve manal. irkin ve korkun.
Sonra bilmem ka ay Paris. Kenzven geceleri. Kenzvende her gn gecedir. Istrab
nkte ile yenmeye alan bir aciz. Paris, okuduum romanlarn en tatsz, en
namussuzu, en kahpesi.2
lmek istiyorum dekorsuz, poz almadan. Batan bir gne gibi ihtiamla deil, kaderin
prangalarndan kurtulmak iin lmek. Mtevazi bir odadan ssl bir salona geer gibi,
realiteden tarihe gemek umurumda deil. Ah inanabilseydim! Istrap gayyasnda
aylarca kaldm, orada yalnz skt vard. Neredesin, yanan alnm mfik avularnda
dinlendirecek dost.3
1956 V. Hugo'nun Sefiller adl eserini, sonra da H. Taine'in "Sanatn Felsefesi" adl
kitabn Trke'ye evirmek talebi Maarif Vekaleti'nce geri evrilir. ay kadar sonra,
vekaletten gelen bir yazyla, J. J. Rousseau'nun "Emil" adl eserini evirmesi uygun
grlr, eviriye balar. Yaptg alma yarm kalr. Ayn yln Aralk aynda "Hernani"
evirisi, Maarif Vekaleti'nin "Klasikler" dizisi arasnda yaymlanr.
1963 ylnda "Hint Edebiyat"nn yazlmas biter, eser baskya hazrdr. Ayn yl,
ylbandan itibaren dzenli olarak jurnal tutmaya balar, bylece 1955 ylnda tutmaya
niyetlendii jurnal artk hemen hemen dzenli olarak tutulur Ayn yl, Antakya'da
1

Meri, Cemil, Jurnal I,s.37.

Meri, Cemil, Jurnal II,s.165.
3
Meri, Cemil, Jurnal I,s.35.
2

15

ngilizce gretmeni Lamia atalolu ile tanr. Bu tanma hayatnn sonuna kadar
srecek bir dostlua dnr. Yine bu yl stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Sosyoloji Blmnde, hem sosyoloji rencilerine hem de eitli fakltelerden
derslerini izlemeye gelen rencilere sosyoloji ve kltr tarihi dersleri vermeye balar,
bu dersler ok dzenli olmasa da emekliliine kadar srecektir.
1964 ilk telif eser yaymlanr. Bir yl kadar bastrlamayan "Hint Edebiyati", Dnem
Yaynlar arasnda 266 sayfa olarak yaymlanr. Bu seneleri mteakip "Dnem" ve
"ar" dergilerinde de makaleler yazmaya balar.
1966 Victor Hugo'dan, Mahmut Sait Kl ile beraber manzum olarak evirdii
"Marion de Lorme 192 sayfa olarak baslr. Ayn yl, Hugo'dan yapm olduu
"Hernani" evirisi yine " M.E.B. yaynlar arasnda 184 sayfa olarak ikinci kez baslr.
Yine bu yllarda

"Yeni nsan" ve "Hisar" dergilerinde makaleler yazar, zellikle

"Hisar"daki yazlar aralklarla da olsa on yl akn bir sre devam edecek ve onu bir
Hisar yazar olarak tantacaktr. Sene 1967 ikinci telif eser, an Yaynlar arasndan 143
sayfa olarak piyasaya kar: "Saint-Simon lk Sosyolog, lk Sosyalist".
Grmemesine ve olduka zor alma artlarna ragmen hocalk grevini sonuna kadar
srdrmtr;

ama

1974

stanbul

niversitesi

Edebiyat

Fakltesi

Franszca

okutmanlndan emekli olur. Ve yllarn birikimini kitaplatrma gn gelmitir Bu

lke yaymlanr mranlar Uygarla adl eseri de bu yl baslr tken Yaynevi
tarafndan baslr bu yllar yaz hanesine "Trk Edebiyat", "Kubbealt Akademi" ve
"Orta Dou" gazette ve dergileri de ekler.
1977 ylnda bir Pnar yazardr. Bununla birlikte "Kpr", "Gerek" dergilerinde de
yazlar yaymlar.

1978 "Maaradakiler" yaymlanr 1979 "Hareket" dergisinde de

yazmaya balar.
Yllardr kelimeletirilmesi g korkular iindeyim. Karmn her rahatszl uurumda
korkun dnceler yaratyor. Ondan nce ben lmek istiyorum. Bu arzumun tahlilini
yapamayacak kadar serseriyim. Onsuz bir dnya dnemiyorum1 bu satrlar
yazdktan bir gn sonra, 41 yllk bir vuslat firaka brakr yerini, eini kaybeder. 7 Mart
1983 gn Cemil MER iin keder gndr.
Austos 1984te beyin kanamas geirir. Sol tarafa fel iner. Saln gn getike
kaybetmemesine ramen 1985te Kltrden rfanay yaymlar bir yandan da iletiim

Meri, Cemil, Jurnal II,s.343.

16

yaynlarnn hazrlad Tanzimattan Cumguriyete Trkiye Ansiklopedisine makaleler

yazar.
Hayatnn sonuna yaklam bir insan olarak, zaten oktan beri kaybettiim yaama
sevincini, bu snflar st hakikatlerin taharrisinde buluyorum. Bu itibarla, mezarlarn
tesinden seslenir gibi seslenebilirim ama, daha dorusu lkeme. Ama okunur
muyum, sesim duyulur mu? Mehur bir adam da deilim, kalabaln benimsedii edebi
bir nevi de temsil etmiyorum. Ne romancym, ne air, ne tarihi. Sadece drstm, ok
okudum, ok dndm. Beeri ihtiraslardan uzaklamm: Btn bu vasflar bir
dnce adamnn hamurunu yapar.1 13 Haziran 1987 gn, kendisini yataa mahkum
eden uzunca bir hastalktan sonra, 71 yanda hayata gzlerini yumar. Karacaahmet
Mezarlna einin yanna defnedilir.

Meri, Cemil, Jurnal II,s.209.

17

CEML MERN ESERLER VE KLTR HAYATIMIZDAK YER

Kimim ben hayatn Trk irfanna adayan, mnzevi ve mtecessis bir fikir iisi.1
diye kendini tarif eden Cemil MER Franszcadan tercmelerle eser vermeye balar.
lk tercmesini 1936 ylnda kendi adn kullanmadan Kerim Sadi ve Nazm Hikmet iin
yapar. Stalinin Pratik ve Teori adl kitabdr bu. Ancak uykusuz geceler, yorgun
gnler beyhude gemitir. Tercme karl taahht edilen parasn alamaz.
Kendi adyla ilk tercme eserini 1943 ylnda yaymlar. 189 sayfalk Balzactan tercme
edilen bu eserin 74 sayfas Cemil MERin yazd bir nszden olumaktadr. Eserin
ad: Altn Gzl Kz.
Ferragus okuyor musun? O sayfalar huzur iinde yazlmad. Souk bir oda,
hayatn kalemiyle kazanmak zorunda kalan gen bir adam Yllarca yaamak ve
yaatmak iin Balzac evirdim. Ktphanem yoktu, dostum yoktu, sevgili zevcem
milyonluk bir plajn yarsna sahipti. Zavall Cemil MER. Etrafndakileri yalnz
beyniyle deil gzleriyle de besledi. Balzac tercmeleri, Balzac ettleri. On alt sayfalk
bir forma karlnda yirmi be, bazen yirmi lira. Haftada en ok bir forma
yapabilirdim, gnde on-on iki saat altm ok olurdu ve tabi ettlere para
vermezdi.2 Cmleleriyle ebediyete brakt skntlarla dolu bir hayatn iinden 1945
ylnda iki Balzac tercmesi daha kar: Onlerin Roman (Ferragus) ve
Otuzundaki Kadn. Bu arada dnemin eitli dergilerinde devaml olarak tercme
tenkitler yaymlar; nk dili ok iyi bilmektedir: Franszca, ngilizce ve Arapa. Bir
yl sonra, 1946da, 17 sayfalk bir nszle 471 sayfalk bir tercme daha yaymlar
Balzactan: Kibar Fahielerin htiam ve Sefaleti.
1951 ylnda muafiyet imtihanna girecek renciler iin, F. H. Saymen ve Msy
Lauart ile birlikte 43 sayfalk bir Franzca Yardmc Metinler kitap hazrlar.
Kitapk Yabanc Diller Okulu, Faklte Matbaasnda baslr.
1959 ylnda, Hernani tercmesi Milli Eitim Bakanl yaynlar arasnda kar. Ayn
yl bir de Franszca gramer kitab hazrlar ancak bu kitab baslmaz. Milli Eitim
Bakanlnca Sefilleri tercme etmesi istenir ancak o artk Hint ile uramaktadr ve
btn zamann Hinte ayrmaktadr. Mill Eitim Bakanlnn teklifini reddeder.

1
2

Meri, Cemil, Jurnal, C.II.s.189.

Meri, Cemil, Jurnal.II.s.116

18

Merhum Cemil MER ilk telif eserini 1964 ylnda nereder. 48 ylm gmdm bu
sayfalara. Ben bu sayfalarm. Heyecanlarmla, ryalarmla vehimlerimle ben. Bir kitaba
bir ktay sdrmak! Neden olmasn? Bir damla suda btn bir deniz yok mu?1
Kendisin de ifade ettii gibi krk sekiz yllk bir birikimin mahsul olan Hint
Edebiyatdr bu. Eser daha sonraki basklarnda Bir Dnyann Eiinde bal ile
yaymlanacaktr. Eseri niin yazd sorusunun cevabn da bir dostuna yazd
mektupta veriyor. Bize benzemeyeni anlamak, sevmek ve zulmn klcn kanmzn
ateinde eritmek. Gandinin yapt bu. Hint belki btn hakikat deil; ama hakikat. Bu
kitap adalarm papaanlktan kurtarmak iin yazldm. Bir ka deil bir aray?
Dnceyi seviyorsan btn tecellileriyle seveceksin.2
Konusu isminde hlasa edilen bu eser kltr dnyamz iin yeni bir ktann kefidir.
Olempi ararken Himalaya kt karma ve ak sal riilerden ilahiler dinledim.3
Kolompun karsna Amarikay karan tesadf bana Brahmanlar diyarn kefettirdi.
Drt yl Ganj kysnda sabahladm. Hint hrriyetin vatan olduu iin benim de vatanm
oldu.4
60lara kadar tecesssmn yneldii kutup Avrupa. Corafyamda Asya yok. Hint
benim iin Asyann kefi oldu. Avrupadan grnen Asya, Avrupalnn gz ile Asya,
ama nihayet Asya.5
Yukardaki cmlelerinde de ifade ettiimiz zere Cemil MER, Hinti tanyncaya
kadar Fransz, Alman, ngiliz romanlaryla ilgilenir;

Balzac, Hugo, Zola,

Chateaubriand; Voltaire, Paul Bourget ve Taine okur, Yunan destan ve mitolojisine

hakim olur. Bylece Hinti yazarken mukayese imkn da domu olur.
Hint Edebiyat, yani Bir Dnyann Eiinde, felsefesi, dini, iiri, dncesi, destan,
mitolojisi ile Hint kltrnn Trk ntelijansyasna tantan rehber olma sevdasndadr.
Sadece Hint kltrn m? Bu balk altnda yer alan Bengal, Kemir, Urdu, Dravit,
Kannara, Tamul, Telugu, Pencap, Gcerati edebiyatlar, bu edebiyatn mmessilleri ve
eserleri tarihi olarak, gzler nne serilir. Eserin belki en deerli blm Hint ve Bat
ana bal altna Hint ile Bat mukayese blmdr. Geri, Cemil MER, mukayeseyi
bu blmle snrl tutmaz hemen hemen her blmde, zellikle destan ve mitoloji

Meri, Cemil, Jurnal C I.s.370.

Meri, Cemil, Jurnal C I.s.372.
3
age.s.371.
4
age.s.373
5
Meri, Cemil, Maaradakiler s.370.
2

19

konusunu ilerken, Hint destanlaryla Yunan destanlarn ya da Hint mitolojik.

Kahramanlaryla Yunan mitinin kahramanlarn mukayeseden geri durmaz. Kyaslardan
yazarn kard sonulardan bazlarn zikredelim:
Dnce dnyasn fethe koanlarn urayaca ilk lke Hint olmal. Bizi yobazlk
mahvetti, yobazlk yani kin. Yunan en byk evlatlarn, gzlerini krpmadan mahkm
edecek kadar dar kafalyd. Hint btn inanlara sz hakk tanr. ada Avrupa, en
aydnlk taraflaryla Hintin bir devamdr.1
htiyar Homerosu o dilbe Helenas senin Sitan yannda kaldrm yosmas. O Sita ki
Tanrlar kadar gzel Ravanann ne iltifatlarna aldr eder, ne tehtitlerine Ramasna
kavumak iin bile bir erkek maymunun srtna binmeyi reddeder. Ve sevgilisinin en
kk bir phesi karsnda karsnda atee atar kendini. Homerosun erkek
kahramanlar da Ramaya kyasla ne kadar kk, ne kadar baya. Hintli ehzade
ihtiyar babasnn hilekr bir vey anaya verdii sz yerine getirmek iin her ileye
katlanr, her acya gs gerer. Yunan destanlar btn sefaletiyle btn irenlii ile
gndelik hayat, Ramayana bir ak ryas.2 Hinti tanmtr ve kafasndaki tek kta
iftlemitir artk. Olimposu ararken karsna Himalayalar kmtr.
1966 ylnda Mahmut Sait Kl ile beraber, Wictor Hugodan manzum olarak tercme
ettii Marion de Lorme Milli Eitim Bakanl tarafndan yaymlanr. 192 sayfalk bir
eserdir bu. Bir yl sonra ikinci telif eserini yaymlar. Bu seferle batdan bir ses
duyurmaya alr: Sain-Simon lk Sosyolog, lk Sosyalist.
Cemil MERe gre amz onunla balamaktadr. Bir tetkiktir bu eser ve bir tahlil.
Eseri yazarken ada dnceyi kaynandan yakalamak ve 19. asr Avrupasn
anlamak istiyordu Cemil MER. Eser, bir monografi olarak deerlendirilebilir. Kitap
lk Sosyalist ve lk Sosyolog olmak zere iki blme ayrlr. Saint-Simonun hayatn
anlatarak balar. Sonra Liberalizmden Sosyalizme bal altnda Avrupa toplum yaps
ve endstri, nc snf, mlkiyet, hrriyet ve ferdiyetilik gibi sosyolojik terimlerin
cemiyet ve Saint-Simon tarafndan alglan anlatlr. Ayrca rencisi Auguste Comte
ile takipisi Marx Saint-Simonculuk ve sosyalizm asndan deerlendirilir. kinci
blmde Saint-Simonn Sosyologluu anlatlr. Bu erevede sosyoloji ve ahlak
anlay teferruatyla anlatlr. Son olarak da Eserleri ve Saint-Siman hakknda yazlan
eserlerden oluan birer liste verilir.
1
2

Meri, Cemil, Jurnal I.s. 372.

Mer Cemil, Bir Dnyann Eiinde,s.151.

20

Bu eseriyle Cemil MER, Saint-Simon lk Sosyolog, lk Sosyalist toplumun

dertlerine are arayan bir aydnn Bat dncesine, daha dorusu dnceye uzan.1
cmlesinde de ifade ettii gibi 19 asrn nemli fikir akmlarndan birini lkemiz
insanna tantmak istemitir. nk; Saint-Simon bir asr dolduran dnce, her k
insan evreleyen bir sis. Kinin ve kaytszln kini, onu yllarca kalabalklardan
saklam, kalabalklardan yani gerek dostlarndan. Saint-Simon kutuplar henkletiren
adam hem akl hem gnl. Yalnz pozitivizm deil, yalnz sosyalizm deil, burjuva
endstrializmi de onun eseri2ydi. Ancak eserin yazm kadar yaym da bir problem
olarak kar yazarn karsna. Uzun bir sre eseri yaynlatamaz neyse ki sonunda
Saint-Simona saygs olan bir tbi de kar: Vedat Tanyol3 Nihayet eser an Yaynlar
vastasyla okuyucuya ular. Bir Asya, bir Avrupa, bir Dou, bir Bat, Cemil MER
kimdi? Sac m, solcu mu? Kendisini dinleyelim: Hint Mehule alan bir kapyd.
Mehule yani insana drt yl Ganj kysnda vecitle dolatm, sa dediler... SaintSimonla uratm iki yl, amz onunla balyordu, sol dediler. Hinti yazarken tek
amacm vard: Asyann bykln haykrmak, yani bir vehmi devirmek, bir iftiray
yok etmek. Saint-Simonu putlar ykmak iin kaleme almtm. Her iki kitapta pein
hkmlerin rahatn kard. Ne solun houna gittiler ne san. Anladm ki bu iki kelime
ayn kinlerin ayn cehaletin ifadesidir.4
Saint-Simonun yaynlanmasndan sonra uzun bir sr, yaklak yedi sene, telif eser
yaymlamaz. Tercmelere ise devam eder. 1967 ylnda talebesi Berke Vardar ile
birlikte A. Meillet ve M. Lejeunen Encyclopedie Franaisedeki eski bir yazsn
evirir ve Dillerin Yaps ve Gelimesi ad ile Dnem Yaynlar arasndan nereder. Bu
tercme de 86 sayfadr.
1974 ylndan itibaren yllarn birikimi kitaplamaya balar. Ard arkasna eserler
yaymlamaya balar nce Bu lke piyasaya kar. Yarm asr aan ileli bir mr,
zirvelere trmanan, nefes nefese bir tecesss. Bu sayfalarda hayatmn btn yani btn
sevdiklerim, btn kinlerim, btn tecrbelerim var. Bana yle geliyor ki, hayat denen
mlakata bu kitab yazmak iin geldim: Etimin eti, kemiimin kemii.5 dedii Bu
lke

Mer, Cemil, Krk Ambar,s.451.

Meri Cemil, Bu lke s.49.
3
mit Meri Yazan,Babam Cemil Meri,s.158.
4
Meri Cemil, Bu lke s. 326.
5
Meri, Cemil, Jurnal II.s.187.
2

21

Bu lke muhteva itibariyle Cemil MER klliyatnn adeta hlasasdr. En z ekliyle

Tanzimattan sonraki Trk aydnnn yaad zihn ve fikr trajediyi konu alr. Bu
cmleden olmak zere eseri, sa ile sol davasndan Yeni Osmanl dncesine,
tercmeden pastie, gericiden ilericiye, hicivden tenkide; randan Batya, Yunana
hatta skoyaya, slmdan Zedtle, argodan uydurma dile, nazmdan nesre, Le
Bondan Sadeye, Balzactan Tagora uzanan bir zincirin deiik halkalarnda yazlan
denemeler ssler.
Cemil MERin eserlerinin ayrc vasflarndan biri, phesiz, onun slubudur. O
btn eserlerinde slupta mkemmellie ehemmiyet vermitir; ancak eserleri iinde Bu
lkenin bir ayrcal vardr. Pek rahatlkla syleyebiliriz ki slup itibariyle Cemil
MERin en arpc eseri Bu lkedir. Erol Gngr ne kadar samimi: Aziz Cemil
MER, Bu lkeyi ben yazmak isterdim. Yazamayacam da biliyorum; ancak bu
lkede ders veren bir hoca olarak u satrlar yazabilmi olsaydm kendimle bir mr
gurur duyardm: Maarasnda mehul kuvvetlere yalvaran uzak ceddimiz feza ann
zndndan daha m az bahtiyard? Hangi ilm hakikat bir kabile dininin naslarndan
daha scak, daha doyurucu? nanmayanlarn inananlara satamalar kskanlklarndan.
Mminlerin saadetini glgeleyen tek strap, inanmayanlara duyulan merhamet
olmal.1
Bu lke ile ayn senede bir gne daha doar: Umrandan Uygarla. Kitap Bu
lkenin devam eklindedir. Zirvelerle uurumlar arasnda bir diyalog. Byk aclarn
ve byk mitlerin kitab, bir devrin daha dorusu bir medeniyetin mukayesesi.
Asyann Avrupa ile hesaplamas Gz karartan bir dn grafii.2
Yazar 19. ve 20 asr Trk aydnn en nemli meselesini kltr ve medeniyet davasn
eserine konu etmi. Ona gre: Btn Kuranlar yaksak, btn camileri yksak
Avrupalnn gznde Osmanlyz; Osmanl, yani slm. Karanlk, tehlikeli dman bir
yn!3 Kaynaklarmza bal kalmalydk; nk Kaynaklarndan kopan bir
intelijansiyann kaderi, bir mefhum hercmerci iinde boulmak4.
Umrandan Uygarla be blmden oluur: bu blmler ada Uygarlk Dzeyi,
Medeniyetlerin lm, Araftakiler, deoloji ve Traduttore Traditore balklarn tar.
Eserde Yunan mucizesi, Nev-Yunanilik, Bat kmaz, kltr, politika, ilim gibi
1

Gngr, Erol, Sosyal Meseleler ve Aydnlar, s.327.

a.g.e.s.222.
3
Meri Cemil, Umrandan Uygarlga, s.9.
4
Meri Cemil, age arka kapak.
2

22

konularda ve eitli milletlere mensup yazar, dnr ve siyaset adam zerine

denemeler vardr. Eser, Trkiye Mill Kltr Vakf tarafndan, fikir dalnda, dlne
layk grlr.
Umrandan Uygarlann ardndan bir hayli zaman okumakla megul olur; eri Cemil
MER iin okuma hibir zaman terki mmkn olmayan bir dosttur. 1978 ylnda
dnce semasnda bir yldz daha belirir: Maaradakiler. Bu lke, Umrandan
Uygarla ve Maradakiler aslnda bir zincirin deiik halkalar. nsanndan uzaklaan,
tarihini unutan aydnn trajedisini bu eserde de devam eder. Bu lke tohum,
Maaradakiler aa. Tohumlarn hepsi henz aalamad.1 Maaradakiler,
yaadmz bir dramn hikyesi, Heyhat! Beeriyet btnyle ayn dramn kahraman
deil mi? Ac, arada bir, sesimi lklatryor. arkm zaman zaman akortsuz.2
Eser, Maarann D ve Maaradakiler olmak zere iki ana blmden olumaktadr.
Birinci blmde Entelektel ve ntelijansiya kavramlar ve bu kavramlarn vatannda
aydn problemleri zerine teferruatl bir tahlilde bulunulur. kinci blmde de
mefhumlarla ahslar i iedir. Blme hakim olan mevzular ihtilal, anari, anomi,
devrim, terakki, hiciv, iir ve dnce, dnya gr ve sosyalizm kelimeleriyle hlasa
edilebilir.
1980 ylnda Krk Ambar kar piyasaya. Kendi ifadesiyle bir kavramlar hercmerci.
Bize gre bir isimler ve eserler kamusu. Eserin giri kapsnda, Ne ararsan bulunur
derde devadan gayr diyerek yazldr. Bylece, okuyucuya sahip olduu zenginlii
hissettiren bir selam verilir. Cemil MERin Fransz filozof ve sosyolog Armand
Cuvillier (1887-1973)in Manuel de Sociologie isimli eseri iin kulland Telefon
rehberlerini kskandracak bir isim bolluu karsndasnz.3 fadesini Krk Ambar iin
de kullanmak sanyorum doru bir tercih olur. Eserde yaklak 1200 zel isimden sz
edilmektedir. Cemil MERin eserleri iinde en ok zel isim Krk Ambarda
zikredilir.
Eserde Dnya Edebiyat, Romann Roman, Bizde Roman, Romanda Hesaplama
balklar altnda eitli roman ve roman yazarndan sz edilmekte; Klasik Dedikleri,
an Dini Hmanizm blmlerinde de deiik mefhum ve kuramlarn tahlili
yaplmaktadr. Ayrca Edebiyat Tarihinin Tarihi blmnde edebiyatn, tarihin ve
edebiyat tarihinin tarifleri ve bu konuda yazlan eserler okuyucuya aktarlr.
1

Meri Cemil, Krk Ambar s.452.

Meri Cemil. Jurnal II, s.229.
3
Meri Cemil, Umrandan Uygarla, s.214.
2

23

Yazar, Edebiyat ve sosyoloji serlevhasyla edebi eserin cemiyetle balants, diyalektik

ve edebiyat tarihi ilikisi ve edebiyat tarihinde metot mevzularnda dncelerini
aklar.
Krk Ambar batakla frlatlan bir kaya paras. Kurbaalarn bile barnmad bu l
sulardan en kk bir ses kmad Kamcatkadaki sineklerin cinsel yaamn bile
merak eden etin Altan yolladm kitaba bakmam bile. Btn ahibba hamu! Kabakl
tek satr yazmad. Kaplan dncelerini sergilemek iin ebediyete gmemi bekliyor.
Yeni Szc dergisinde Krk Ambar haftann kitaplar arsnda beinci sray alm. Ne
diyeyim? Allah raz olsun!1 diyerek serzenite bulunmasna ramen eser, Trkiye Mill
Kltr Vakf dlne layk grlr. Yine bu yl Uriel Heyd'den "Ziya Gkalp, Trk
Milliyetiliinin Temelleri" isimli kitab evirir ve Sebil Yaynlar arasnda 134 sayfa
olarak yaymlanr.
1981 ylnda Bir Faciann Hikyesini yaymlar. Alk olduumuz Cemil MER
kitaplarndan biraz farkldr eser. Farkl; nk konunun ou sosyolojiden ziyade tarih,
daha dorusu siyasi tarih. Bir Faciann Hikyesi zifiri karanlkta aklan kibrit kuledeki
nbetinin feryad.2 Yazar hemen hemen btn eserlerinde olduu gibi baz mefhumlar
zerine kafa yorarak selamlar okuyucuyu. nk Canavarlarla dolu bir ormandayz.
Yolumuzu hayaletler kesiyor. Tanmadmz bir dnya bu. thal mal mefhumlarn
kaypak ve karanlk dnyas. Gerek kelimelerin arkasnda kayboluyor3 mefhumlar
kaypak ve karanlk dnyadan kurtarp vuzuha kavuturmak gerekiyor. Bu sebepten
yazar Anarizm ve nl anaristleri, gr ve dncelerini anlatarak ie balyordu.
Zaman 19 asr Osmanlnn adm adm ykl ve bu ykltaki korku, heyecan, teklif ve
ihtimaller eserin dier konusu.
Bir Faciann Hikyesi ile ayn sene, Lamia atalolu ile ngilizceden tercme ettii
Thornton Wilderin Kprden Denler isimli kitab Tur yaynlar arasnda 112 sayfa
olarak yaymlanr. 1983 ylnda Maxime Rodinsonun Baty Byleyen slam isimli
eserini tercme eder ve Pnar Yaynlar arasnda175 sayfa olarak yaymlar. 1984 ylnda
Pnar yaynlar arasnda bir eser daha yaymlar: Ik Doudan Gelir. Bu eserle yazar
douya bir kap daha aralamaya alr. nce ansiklopedi meselesi gndemindedir.
hvanssafa Risaleleri zerine geni bir tahlil ve incelemede bulunur. Oradan Kitab-
Mukaddese atlar. Eski Ahit, Yeni Ahit, torah klliyatlar iinde yer alan ve Kitab
1

Meri Cemil. Jurnal II, s.265.

Meri Cemil, Bir Faciann Hikyesi,s.2
3
Meri Cemil, Bu lke, s.80.
2

24

Mukaddese alnmayan kitaplar tantr. ok sistemli ya da ilmi olarak kabul

edilmeyecek ekilde de slamda mezhepler mevzuuna sathi olarak yer verir.
1985 ylnda yaymlad Kltrden rfana Cemil MERin son kitabdr. Kitap Celal
Nuriden ehbenderzade Hilmi Efendiye, Ahmet Cevdet Paadan bn-i Halduna
Garaudyden Dozy kadar eitli yazarlar ve eserleri hakknda yaplan tenkitlerden
oluur. Eser nsan Yaynlar tarafndan 400 sayfa olarak neredilir.
Cemil MERin 13 Haziran 1987 tarihinde vefat etmesinin ardndan 1992 ylnda,
bugn en ok beenilen eserlerinden biri olan Jurnal 2 cilt halinde olu Mahmut Ali
MER tarafndan yaymlanr.
Bu eser Cemil MERin 1955 ylnda tutmaya niyetlendii; ama ksa bir dnem sonra
yazmay brakt, 1963ylndan itibaren de dzenli olarak tuttuu gnlklerden ve
eitli vesilelerle, eitli kiilere yazd mektuplardan ve kitaplarn dnemin
yazarlarna gnderirken yazd ithaflardan olumaktadr. Eser bir yandan Cemil
MERin hayatn, inktalara ramen, adm adm izlememizi salar bir yandan da onun
geirdii dnce aamalarn, gnlk olarak okuyup dndklerini, samimi bir slupla
okumamza frsat verir. Cemil MERin Jurnalleri 1983 ylna kadar devam eder. Bu
arada, Jurnal I ve II de yer alan 1964, 65, 66, 67 yllarnda Lamia ataloluna yazd
mektuplar edebiyatz iin bir kazan olmutur.
Cemil MERin lmnden sonra yaymlanan bir eseri de kz mit MER YAZAN
tarafndan yayna hazrlanan Sosyoloji Notlar ve Konferanslardr. Bu kitap da 19651966 ders ylndan itibaren 1968-1969 ders ylnn sonuna kadar stanbul Edebiyat
Fakltesinin Sosyoloji blmnde anlatt derslerde, kz mit MERin tuttuu
notlardan, bu tarihten sonra evinde ald baz notlardan ve eitli yerlerde verdii
konferanslardan olumaktadr.
Cemil MER telif ettii 12 eseri ve tercmeleriyle Trk edebiyatnda nemli bir yer
tutmutur.

zellikle

denemeleri,

kelime

hazinesinin

genilii,

Trkeye

ve

medeniyetimizi etkisi altna alan dillere ve kltrlere hakimiyeti, bilgi hazinesinin

genilii ve slubundaki arpclk Cumhuriyet sonras Trk edebiyat ve dnce
hayatnda eriilmesi zor bir zirve olma imtiyazn salamtr.

25

SZLK

26

12 Mart 1971: 12 Mart Muhtras diye de anlan muhtra. Genelkurmay Bakan

Orgeneral Memduh Tama, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Faruk Grler, Hava
Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur ve Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral
Celal Eyiceolu'nun imzasn tayan askeri mdahale tarihi. 12 Mart 1971. KA.s.353.
12 Mart: Bkz. 12 Mart 1971. Konu 12 Mart. KA.s.356.
16. Asr Marseyezi: Marseillaise, 14 Temmuz 1795 ylnda ve 14 ubat 1879 tarihinde
kabul edilen Fransz milli marna denir. 16. Asr Marseyezi, Quinetin,
Machiyavellinin 1513 ylnda yazd ve lmnden sonra 1532 ylnda yaymlanan
Hkmdar isimli eseri iin kulland tabir. "Quinet kitab "16. asr Marseyez"i
(Fransz Mili Mar) diye selamlar. SNK.s.188.
1673 Ahitnamesi: Osmanl ile Fransa arasnda yaplan bir ahitname olup buna gre,
Fransz tccarnn dedii gmrk resminin %3'e indirilmitir. 1673 Ahitnamesi,
Fransa'nn Katolik reya zerindeki himaye haklarn resmiletirir. BFH.s.93.
1740 Ahitnamesi: 1736-1739 Osmanl- Avusturya savalar sonunda imzalanan Belgrat
Anlamasnn arabulucusu Fransa ile Osmanl arasnda yaplan bir anlama. Bu
anlamaya gre Fransaya verilen kapitlasyonlarn her padiah dneminde yenilenmesi
usul kaldrlmtr. ''1740 Ahitnamesi o zamana kadar yaplan kapitlasyonlarn en
uzunu ve en nemlisi. (85 madde). BFH.s.93.
1793 Terr: Fransz Devrimi sonrasnda yaanan Terr Devri. Bilim adamlar
tarafndan 1793 Martndan 1794 Temmuzuna kadar sren dnem terr rejimi veya
terr dnemi (reign of terror-regime de le terreur) olarak adlandrlmtr. 1793
Terrn yoksul snflarn egemenlii diye nitelendiren Saint-Simon iin dava hep
ayn: en kalabalk ve en yoksul snfn kaderi. SSSS.s.31.
1814 art: Fransz htilali sonucunda Napolyonun yrtt ihtilal savalarnn
Avrupadaki mevcut dengeleri bozmutur. Bozulan bu dengeleri yeniden oluturmak
iin toplanan Viyana Kongresi. Elbe Adasndan Dn ya da Yz Gnler:
Restorasyon ve 1814 art, Devrimden yana olanlar da liberalleri de rktmtr.
SSSS.s.48.
1830 Devrimi: Fransada, Kral X. arln merutiyet idaresine son vermek istemesi
nedeniyle ortaya kan halk ayaklanmas. Ayaklanma sonunda X. arl tahtan indirildi ve
meruti ynetim kuruldu. Bylece burjuvazi ile proletarya arasnda bir anlama salar,
1830 devriminden sonra bozulacak olan ksa mrl anlama. SSSS.s.43.

27

1838 Ticaret Antlamas: 1838 Balta Liman Szlemesi. Osmanl Devletine kar
ayaklanan Msr valisi Mehmet Ali Paann bastrlmasna yardmc olmasndan dolay
ngiltere ile imzalanan ticaret anlamas. Glhane Hatt Hmayunu...

Padiah,

fermanla, lkesine yeni bir dzen vermeyi, rfi (keyfi) davranlar sona erdirmeyi
taahht etmekle kalmaz, Sanayi ve Ticaret Avrupasnn ekmeine ya sren 1838
Ticaret Antlamasn da tasdik ve teyit eder. BFH.s.121.
1848 htilali: Sanayi nklb sebebiyle glenen ii snfnn kendi karlarn
korumak iin kurduklar sendikalarn, sosyalist fikir akmlarnn etkisiyle Fransada
balattklar halk ayaklanmas. Comtesse dAgoult: 1848 ihtilalini ciltte toplar.
Takma ad Daniel Stern; onu Balzac bile hrpalam, Beatrixde cemiyetin kanunlarna
kar gelmek isteyen kadnn nasl kmsediini, kendisine pek yakmayan bir
moralist edas ile anlatr. SNK.s.231.
19. Asrn lmi almalarna Giri: Saint-Simon (1760-1825)un 1807-1808 yllarnda
2 cilt olarak yaymlad eserinin ad. 19. Asrn lmi almalarna Girite yle der:
nsann Zekas ile hayvanlarn igds arasndaki snr, szl ve yazl anlama
iaretleri sistemi kurulduktan sonra aydnlk olarak izilebilmitir. SSSS.s.131.
20. Yzylda Zek: Maddecilii ilk kez savunan Osmanl dnce adamlarndan biri
olan gazeteci ve yazar Baha Tevfik (1884-1914)in kard dergi. "Baha Tevfik ok
gen lr. 20. yzylda zek adl bir dergisi vardr. SNK.s.83.
27 Mays: 27 Mays 1960 asker darbesi. htilal sonunda devrin babakan ve Adnan
Menderes ve bakan idam edilmitir. 27 Mays sonrasnda Diyanet leri
Bakanlnda bir Alevi masas teklifi oldu. SNK.s.382.
29. Sone: Shakspeare

(1564-1616)nin ounu 30-35 yalarnda yazd 154

Sonesinden biri. Shakspearein 29. Sonesini hatrladm, aa yukar yle diyor.

Jur.II.87.
31 Mart 1909 Ayaklanmas: 31 Mart 1325/ 20 Nisan 1909 tarihli ngiliz Gizli Servisi
ve Masonlarca da desteklenen, Osmanl tarihinin, tartmas hl devam eden mhim
hadiselerinden biri olan ayaklanmann ad. 31 Mart 1909 Ayaklanmas gzda olarak
kullanlm, muhalefet susturulmutur. BFH.s.149.
A Brief Retrospect of the 18th Century. Amerika Birleik Devletlerinde, Samuel
Miller 1803 ylnda yaymlad, edebiyat tarihi konulu eseri. Amerika Birleik
Devletlerinde, Samuel Millerin kark kitabn

(A Brief Retrospect of the 18th

Century,1803) ilk edebiyat tarihi denemesi saydk diyelim. KA.s.412.

28

A Study of History: ngiliz tarihi yazar Arnold Toynbee (1889-1975)nin 1934 ylnda
yaymlamaya balad 12 ciltlik eserinin ad. A Study of History (1934) yazar nce
bn Haldunkadar ktmserdi. UU.s.112
A. Cerraholu: Bkz Kerim Sadi. A. Cerraholu, Trkiyede Sosyalizm, ikinci kitap,
stanbul 1966 nc not Ma.s.222.
A. France: Anatole France (184-1924). Fransz air ve yazar. A.Francein dedii gibi
insan insan yapan topyadr. SNK.s.211.
A. Franck: August Hermann Francke

(1663-1727). Alman pozitivizminin

gelimesinde nemli katklar olan Protestan lider, eitimci ve toplum reformcusu.

Makalenin pek tannm yazar A. Franka gre, bunlarn ne de ilkel topluluklarda
rastlamaktayz. SSSS.s.68.
A. L. Kroeber: Alfred Louis Kroeber (1876-1960). ABDli antropolog. Yazarlar
A.L.Kroeber ile Clyde Kluckhohn. K.s.19.
A. Schaeffle: Albert Schaeffle

(1831-1903). Avusturyal iktisat ve sosyolog.

Avusturya ticaret ve tarm bakan. Barth, daha sonra A.Schaeffle (1875-1878) dan sz
ederken yle diyecektir. K.s.28.
A. Smith: Adam Smith

(1723-1790). sko dnr, siyaset adam ve iktisat.

Fizyokratlar ve A. Smith devletin iktisada asgari mdahalesini gmrk duvarlar ve

tehditlerin kalkmasn isterler. SNK.s.52.
A. Sreyya Bey: Bkz. Abdurrahman Sreyya. 1878de A. Sreyya Bey tarafndan
tercme edilmitir. SNK.s.295.
Amk- Hayl: ehrenderzade Filibeli Ahmet Hilmi Efendinin Merutiyet dneminde
(1908) yazm olduu tasavvufi ve felsefi roman. Roman Ahmet Raci isimli bir gencin
hatralar eklinde kaleme alnmtr. Ahmet Racinin serveni okura, vahdet-i vcut
dncesini tantmay amalar. Cemil MER Bu roman edebiyatmzda ilk felsefi
roman olarak kabul eder. Amk- Hayl dilimizde ilk defa yazlan felsefi bir roman.
Lehimci Bunyann Necat Yolundas ngilterede Kitab- Mukaddesten sonra en ok
okunan kitapm. K.s.88.
Aabina: MS.V. asrda yaam brani Edebiyat eserleri mstensihi. Babil Tamudunun
derleyip yaycs. Babil basks 5. asrn sonunda Ashi ve Aabina tarafndan basld.
IDG.s.139.
Abbas: Abbas Bin Abdlmuttalip. Hz Muhammetin amcas. Mslman olmamasna
ramen Hz.Peygamberi dmanlarna kar koruyup kollamaya alt. Ebu Talip vefat

29

edince Hz. Peygamberin koruyuculuunu stlendi. 623 ylnda Medinede vefat

etti.Mesel 66. sayfada yle bir hata: lk mminlerden bazlar Hazret-i
Muhammedin yakn akrabalar idi, mesela amcazadesi Ali ile amcas Abbas. K.s.152.
Abbase: Abbase, Abbasi halifesi Mehdinin kz, Harun Reitin kz kardeidir.
Gzellii ve airlii ile n yapmtr. Rivayete gre defa evlenmi. Bu evliliklerden
birisi de Harun Reitin veziri Cafer Bermek ile ile yapm. Ancak Harun Reit,
kendisinin olmad yerlerde beraber kalmalarn yasaklam. Bu yasaa ramen
ocuklar olunca Caferi ldrtm. Abbesenin yaad bu trajik olay Dou ve Bat da
yazarlara ilham kayna olmu. Romanc, dilci ve tarihi; Arap ve Hristiyan Crci
Zeydan

(veya Corci Zeydan) Efendinin Roman Abbase de bu mevzuu

anlatmaktadr. Abbase adl roman da dilimize evrilen yazar, tarihindeki avamilie

mazaret bulmak iin yle diyor: Arap dnyas ocukluk andadr henz. K.s.81.
Abbasi Hanedan: 750 ylndan 1258 ylna kadar Badatta; 1261 ylndan 1517 ylna
kadar Msrda halifelik yapan hanedann ad. Abbasi Hanedannn hilfete geiinden
beri Badatta srp gidiyordu. IDG.s.36.
Abbas: Emevilerden sonra kurulan slam devleti

(750-1258). Haneden, Hz

Muhammetin amcas Abbasn soyundan olduu iin devletin adn Abbasi

koymulardr. Bakenti Badattr. 1258 ylnda Cengizin olu Kara Hlgu Badat
igal ederek Abbasi Devletine son verdi. Badat igal edilirken 35. halife Zahirin olu
Ahmet Msra kaarak Halifelii orada devam ettirdi. Abbasiler 1261 ile 1517 ylar
arasnda Msrda da halifelik yapmlardr Ayn devirde Abbasi saraynda tabiplik
yapan Nestur Urfal Eyypn Hazineler Kitab adndaki tabii ilimler ansiklopedisi ile
karlatrnz. IDG.s.208.
Abb Meslier: Bkz. Meslier. Buchnerin Madde ve Kuvveti (Baha Tevfik) ile,
Abb Mesliernin Akl- Selimi (Baron dHolbach) Abdullah Cevdetten bu yana
Trk intelijansiyas zerinde en ok etki eden iki kitaptr. SNK.s.25.
ABD: Amerika Birleik Devletleri. mparatorluklar yok artk, iki blok var. Hakim
devletler bir lkenin adn tamyor. simleri ba harflerinden ibaret: ABD, SSCB.
B.s.214.

30

Abderal Hekataios: M. IV. asrda yaam Yunanl hikye yazar ve tarihi. .

300le 150 yllar arasnda, Abderli Hekate1 ile Mesinal Evhemer bu sanat trnn
temsilcileri. KA.s.153.
Abderiten: Alman air ve yazar Christoph Martin Wieland (1733-1813)n 1774-1781
yllar arasnda yazd yergi romannn ad. Nihayet romanesk edebiyat: Wielandn
Agaton ve Abderiteni, Goethenim Werther ve Wilhelm Meisteri, Klinger, Heinse ve
F.H.Jacobinin romanlar. KA.s.212.
Abdi peki: (1929-1979). Gazeteci ve yazar. Abdi peki Beyefendiye, Gerek bir
dehann ilk farikas hakikati tezatlaryla sevmek deil mi? Jur.II.s.197.
Abduh: Bkz. Muhammet Abduh. Efganiler, Abduhlar Akifler zincirinin bir halkas
ehbenderzade. K.s.85.
Abdulkadir Karahan:

(1913-2001). Eski Trk edebiyat profesr. Eski Trk

edebiyat ve bata hadis olmak zere slmi ilimler alanlarnda 40'n zerinde eser
vermitir. Hlasay yapan Abdlkadir Karahan kitabn bana Hammer biyografisini
ekledii gibi mtercim hakknda da bilgi verir.. K.s.148.
Abdullah Cevdet: (1869-1932). Trk muharriri ve gazeteci. Serbest fikirlilii ile
tannmtr. Tercmeye ok nem veren ve bu nevden eserleri ok sayda mevcut olan
Abdullah Cevcetin en metur eseri Dozyden evirmi olduu slmiyet Tarihidir.
Cevdet, yeni bir vatan arayan bu strap kervannn en samimi temsilcisi. B.s.139.
Abdullah Natili: Abu Abdullah Natili. X. asrda Trkistanda yaam ve birok
tannm kiinin hocaln yapm olan Trk-slam

dnr. Sonrada nl

matematiki Abduulah Natiliyi evine misafir ederek bni Sinann riyaziyede

ilerlemesini salamtr babas. K.s.183.
Abdullah Uman: Do. Dr. Abdullah Uman (1951-.). Mimar Sinan niversitesi
yeni Trk edebiyat hocas. Abdullah Uman tarafndan yaymlanan, tasavvuf ve
tarikatlerle ilgili yazlar ufkunun ne kadar geni olduunu ispat etmektedir. K.s.202.
Abdurrahman

eref:

(1853-1925), Son Osmanl vakanvisti ve devlet adam.

Abdurrahman

erefi

dinleyelim: Hazrclardan ald yakas dk ceket ve

paalar yerde srnr pantolonu ile mektep iinde dolamas, eski softalk halini hatra
getirir ve bdi- hande olur idi. Ma.s.152.
Abdurrahman Bedevi: Dr. Abdurrahman Bedevi

(1917-..), Arap var olu

felsefesinin nc isimlerinden ve ilahiyat uzman. Elinizdeki kitap Bedevi'nin

1

Metinde Abderli Hekate olarak gemektedir

31

Trkedeki ilk eseridir.

Okurcuya yardmc olmak iin Msr limlerinden

Abdurrahman Bedevinin Histoire de philosophie en slam adl eserinin 2. cildinden

akla ait (intellect) bazi parcalar aktarmak ihtiyacini duyduk. IDG.s.190.
Abdurrahman Sreyya: Abdurrahman Sreyya Efendi. Tunuslu Hayettin Paanin
Avemul-Aeslil f marifeti Ahvli'l Memlik eserinin Mukaddimesini Akveml
Meslik adyla tercme edip

stanbulda 1878 bastrmasyla tannan XIX. asr

Osmanl mtercim ve yazar. Abdurrahman Sreyyann 1878 Akveml Meslik

adyla Trkeletirdii Mukaddimenin mkemmel bir ngilizce tercmesi de var,
tercmeyi yapan L.C. Brown (1967). UU.s.47-48.
Abdlaziz: Osmanl padiahlarnn otuz ikincisi. Sultan II. Mahmutun ikinci olu ve
slam halifelerinin doksan yedincisidir. 1830 ylnda dodu. Sultan Abdlmecit Hann
vefatndan sonra 1861 ylnda, 32 yanda padiah oldu. Trkiye ve Tanzimat yazar
Engelhardta gre, Akveml Mesliki, Abdlaziz Handa grlen mutlakiyet
temaylleri ilham etmi. UU.s.50.
Abdlhak Hamit: Abdlhak Hamit Tarhan (1852-1937). Makber airi ve Tanzimat II.
dnem sanats. Abdlhak Hamid hakkndaki Mlhazat- Felsefiyesinde Hamitten
ok kendisi var. K.s.214.
Abdlhamit II:

(1842-1918). Osmanl padiahlarnn otuz drdncs ve slam

halifelerinin doksan dokuzuncusu. Sultan Abdlmecitin ikinci olu. 1876 ylnda

balayan padiahl 33 yl srd. Filhakika Jn Trklerin bu kdemli mcahidi
velinimeti kinci Abdlhamite takdim ettii bir arzada, gen doktoru yle mdafaa
ediyordu. B.s.140
Abdlmecit: Osmanl sultanlarnn otuz birincisi ve slam halifelerinin doksan altncs.
Sultan II. Mahmut Hann olu olup, 25 Nisan 1823 tarihinde Bezm-i lem Valide
Sultan'dan dodu. Abdlmecit Han, yenilik taraftaryd. Babasnn 1 Temmuz 1839da
vefat zerine on yedi yanda, 25 Haziran 1861 tahta kt. 1861de, 1839un delikanl
padiah Abdlmecit lr ve yerine kardei Abdlaziz tahta kar. BFH.s.123.
Abdrrafi Kend: Gerekte Byle bir isim yok. Ebuzziyann ifadesine gre Ali Savi,
kendisine itibar salamak iin baz isimler uydururdu. Abbdrrafi Kend ismi de byle
bir isimdir. Abdrrafi Kendi Tarik-l Necatn da dedi ki diye uydurduu ibareyi
tercme eder gibi yazmakt. Ma.s.150.
Ablard ile Hloise: Ablard ya da Abaelardus. Ortaa Fransasnn (1100lu yllar)
Skolastik filozoflarndan ve tanrbilimci. Lionda Anselmusun rencisi iken,

32

piskoposluk kurulu yesi Fulbetin yeeni Hloise ile tant ve ona delicesine k oldu.
Bu duruma kzan Fulbet, Ablard adamlarna yakalatarak hadm ettirir; ama Ablard
ile Hloise ak ve mektuplamalar lnceye kadar devam eder. Sana Ablard ile
Hloiseden bahsetmitim. Jur.II.s.35.
Abelard: Bkz. Ablard ile Hloise "Zavall Abelard! Hafzalardaki tahtn yazlarna
deil, felketlerine borlu. K.s.305.
Abhidamma-Pitaka: Pali edebiyatnda miladn hemen ncesinde veya balarnda
yazld sanlan Dsturun yedi eserden oluan nc blmn oluturan dini
manzum metinlerden oluan tomarn (sepet de denir) ad. Vinaya-Patika, sepetlerin
ikincisi. BDE.s.170.
Abodya: Kitab- Mukaddeste ad geen peygamberlerden biri. Eski Nebiler (Yeu,
Hakimler, 1. Samuel, 2. Samuel, 1. Krallar, 2. Krallar. Sonraki Nebiler: ya Yeremya,
Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya,
Haggay, Zekarya, Malaki. IDG.s.135-136.
Absalon: Eski Ahite gre Davut peygamberin oullarndan birinin ad. Absalon da
kardei Ammonu ldrrIDG.s.95.
Absrt: Sama anlamnda bir kelime olup, edebi terim olarak bir tr tiyatronun addr.
Sama tiyatro. Bir absrtten bir absrde komak. SNK.s.402.
Abu Hayyan el Tevhidi: X. asrda yaayan, ancak hayat hakknda fazla bir malumata
sahip olmadmz slam fkh limi ve mutasavvf. bn el-Kifti, Ekber el-Hkema
adl eserinde -Abu Hayyan el Tevhidiye dayanarak- riselelerin yazar diye, Abu
Sleyman Muhammed ibn Mashar el Basti, Abul Hasan Ali ibn Harun al Zancani,
Abu Ahmet al Mircani, Avfi ve Zaid ibn el Rifai, adlarn sayar. IDG.s.50.
Abul Vafa: Ebl-vef Buzcn

(940-998). Onuncu yzylda, slm leminde

yetimi byk matematik ve astronomi limi. sminde de anlald zere Horasann

Buzcan kasabasnda dodu. Bu yzden Ebl-Vef Buzcn diye mehur oldu. Ve
Badatta veft etti. bn Zarah, Miskaveh, Abul Vafa, al Buzcani, Abul Kasm el
Ahvazi... Bunlarn szleri biraraya getirilerek Risaleler meydana km. IDG.s.50.
Aca: Hint milli airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana isimli
eserinde Raghunun olu, gzel kz Indumatinin beenip evlendii kii, yani eserin
erkek kahraman.Aca Vedalar ezberledi, n kazand savat. BDE.s.186.

33

Acem Mektuplar: Acem ya da ran Mektuplar. Fransz Yazar Montesquieu

(1689-

1755)nun 1757 ylnda yaynlanan eseri. "Baron d'Argence "in mektuplar"n yazar,
Montesquieu "Acem Mektuplarn. SNK.s.173.
Acem: Araplarn, Arap olmayanlara verdikleri ad. Ya da ranllarn Fars Irkndan
olmayanlara verdikleri isim. Eski edebiyat bize Acemler vastasyla gelen slam
tesiridir. KA.s.373.
Adak: Kutsal satlan bir gce, bir dilei yerine getirmesi iin, belli bir inan
erevesinde vaplan vaat, adanlan ey. Pracapati yutulmak iin bitkileri st,
tereyan, yaratt. Ve Ada emretti. Demek ki adak tanrsaldr. BDE.s.317.
Adalet Aaolu: (1929-....). Gnmz yazarlarndan. Roman, Hikye, deneme, hatra
ve oyun yazar. Ama bir Peyami, bir Kemal Tahir, bir Adalet Aaolu Avrupadaki
adalaryla pekl boy lebilir. KA.s.287.
Adam Miskiewicz: (1798-1855). Polonyal air ve dnce adam. Ne var ki dnya
edebiyat ile uraanlar iin Polonya Adam Miskiewicz'in vatandr. K.s.326.
Adam Smith: (1723-1790) sko filozof, iktisati ve politikacs. Adam Smith, J. B.
Say ve btn liberal ekol hep tketiciyi dikkate alr. SSSS.s.60.
Adelung: Johann Christoph Adelung (1732-1806). Alman dilbilimci1 ve yazar.
Adelung yazd Gramerli ve ncelemeli Edebi Almanca Szl ile ve Almancann
imla kurallarnn belirlenmesine yapt katk ile tannr. Tarih felsefesinde

bize

ilgilendiren kiiler: Irwing, Adelung, Herder, Meiners ve Jenisch. Hepsinin eserleri

1779-1801 arasnda yaylm. K.s.29.
dem ile Havva: lk insan, lk peygamber ve ei. Ama balk mermerden daha
yumuak, daha scak, daha insan: dem ile Havvnn ham maddesi. B.s.272.
dem: dem peygamber, lk insan, ilk peygamber, insanln babas. Yahveciler,
brani tarihini Ademin Eden Bahesinde halkedilii ile balatp Sleymann tahta
kna kadar getirir IDG.s.96.
Ademin Elmas: Hz. demin, yasaklanmasna ramen, yedii neticesinde de
cennetten karld, cennetten dnyaya dnderiliine sebep olan elma. 4 mhim elma
var, demin elmas , Truva harbine sebep olan Parisin elmas,Newtonun bana
den elma ve kendi elmas. SNK.s.214.

Cemil Meriin zellikle Kltrden rfana eserinde ismi sk sk geen Adelungun kaynaklarda pek
bahsedilmeyen tarihilii ve tarih felsefeciliine nemle vurgu yaplr. Yazarn bu alandaki eserlerinden
rnekler verilerek grleri anlatlr.

34

Adetler zerine Deneme: Voltaire

(1694-1778)in 1756 ylnda yazd eseri.

Adetler zerine Denemesinden Batda Hazret-i Muhammed iin neler sylenmi?

Burada

da

Dantenin

lah

Komedyasndan,

Voltairein

Adetler

zerine

Denemesinden, Napolonun Gnlklerinden, Carlylen Peygamber eklinde Ortaya

kan Kahraman

yazsndan, Lamartinein

Trkiye Tarihi Iinden, Renann

Muhammet ve slmn Meneiinden, Hugonun Asrlarn Destan iirinden seilmi

metinler sralanyor. K.s.154.
Adi-Granth: Sihlerin kutsal kitaplarna verilen ad. Bu kitaplarn balcalar Adi Granth
ve Damas Granthtr. Nanak ile akirtlerinin yazlar Sihlerin kutsal kitabnda bir
araya toplanm. Bu kitabn ad Adi-Granth (Temel Kitap ). Kitap Pencapta Pencap
alfabesi ile yazlm, ama ksa bir blm dnda, kullanlan dil Pencapca deil,
Hindce. BDE.s.249.
Adnan Advar:

(1881-1925) Merutiyet ve Cumhuriyet dnemi ilim, fikir ve tp

adam. Ayn zamanda Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda yer

alan bir siyaseti. Bir Adnan Advar, Namk Kemlin cehaletiyle alay eder. Tarih
karsnda lim ve Din, anti-Draperin mdafaasdr. K.s.88.
Adnan Cemgil: Yazar ve tercman. stanbul 1909 doumlu. Trk Barseverler
Cemiyetinin kurucularndandr.

Yeni Adam, Yurt ve Dnya dergisi ve 4-24 saat

gazetesinde yazlar yaymlad. Diderod, Romain Rolland, Roger Martin gibi yazarlardan
yaklak 50 eseri Trkeye evirdi. "ada Arap dncesini ise, Adnan Cemgil'in
Enver Abdl Mlik'den evirdii ada Arap Dncesi: Bamszlk, Sosyalizm
balkl eserden tanyoruz. K.s.300.
Adonais: Keatsn lm zerine Shelleyin1821 ylnda yazd eseri. Shelleye gre
Keastler yaad dnemde kmsenmi ama iirleriyle yaayacak gl bir airdir.
Adonais (1821) yeni bir ruh ikliminde kendini araydr airin: Yalnz Tek ebedidir,
suretler gelip geer. BDE.s.44.
Adonis. Bybloslu gen Fenike tanrs. Avlamak istedii yaban domuzu tarafndan
ldrld. Sevgilisi Atar onu kurtarmak iin cehenneme indi. Adonisin hikayesi
bitkilerin hayat srecini simgeler. Adonis hikayesi

sonradan Kbrs yoluyla

Yunanistana gemitir. Gita-Govendanin benzerini bulabilmek iin gzel Adonisin

ardndan yz yllarca gzya dken Asya kylarna uzanmak gerek. BDE.s.203.
Advaita: Yokluk n eki olarak kullanlan Sanskrite bir kelime olup (Advaita- dvatia:
ikilik yok.) Vedantaya hasd felsefi grnten birini ve en yaygn olan belirtir. Bu

35

anlaya gre tek gereklik Brahmandr. Benlik ve dnya arasndaki ikililin yaanmas
yanlsamadan ya da bilgisizlikten kaynaklanr. Aydnlarn benimseyecebilei tek inan
Advaita (vahdet-i vcut). BDE.s.281.
Aeschylus: Bkz. Eil. Bu festivalde Aeschylus (Eil) Hermesi dnya ve Hadesle
birlikte yad eder ve dnyann altndan bir ruh getirmesini sylerdi. IDG.s.210.
Afet nan: (1908-1985) Atatrkn manevi evlad ve tarihi yazar. Afet nann bir
teklifini hatrlatyor: Ak mzeler yapmak, o gnk maddi ve manevi artlar
canlandrmak. K.s.144.
Afgani: Bkz. Efganl eyh Cemalettin. Afgani, Sosyalizmin karsna itirakiyeyi
karr. Ma.s.224.
Afrika: Yaklak 30.200.000 Km kaplayan Kuzey ve Gney yarmkrede de topra
bulunan dnyann nc byk ktas. Yunan dnyas Latin dnyasndan ayrlyor;
Afrikal, ber veya Galyal barbarlar zerindeki aabeylik hakkndan vaz gemek
istiyordu. IDG.s.89.
Afzal Kaani: XIII. asrda yaam ranl filozof. XIII. yzdlda , ranl ii bir filozof
Afzal Kaan hermetist bir eseri Farsaya evirdi. IDG.s.207.
Agamemnon: lyada ve Odysseiada zaman zaman kibirli, zaman zaman kararsz olarak
anlarlan kahraman. Efsanevi Mykenai ve Argos kral. Atreusun olu ve Menelaosun
kardei. Helenann kz kardei Klytaimnestra ile evlendi. Truva Savanda Yunanllarn
bakomutandr. Truva yenilince ganimet pay olarak Kassandray ald ve on yllk bir
ayrlktan sonra baba ocana dnd; ancak Klytaimnestra ve tarafndan ldrld.
Mhim olan Agamemnonla Sezardr, messeseler deil. K.s.347.
Agastya: Rigvedalardaki birok ilahinin yazar olarak kabul edilen ermi bir kii.
Agastya, Tamul edebiyatnda da nemli yere sahiptir. Tamul edebiyatn temellerini
Agastyann att kabul edilir. Agastya kurmu edebiyatlarn, ad Rig-Vedada geen
bilge Agastya. BDE.s.284.
Agathodaimon: Tanr Hnumnun Yunanca ad. Yunan mitolojisinde tarlalarn balarn
ve kentlerin koruyucusu olarak kabul edilir ve baz zaman ylan biiminde baz zaman
da bir elinde bolluk boynuzu, bir elinde buday baaklar tutan bir tanr olarak tasvir
edilir. Kendilerini Hermesle Agathodaimonun manevi evlatlar olarak sayyorlard.
IDG.s.223.
Agaton: Agathon. Christoph Martin Wielandn 1766-1773 yllar arasnda yazd
romann ad. Roman pratik ahlak kurallarnn sergilendii bir hayat konu almaktadr.

36

Nihayet romanesk edebiyat: Wielandn Agaton ve Abderiteni, Goethenim Werther

ve Wilhelm Meisteri, Klinger, Heinse ve F. H. Jacobinin romanlar. KA.s.212.
Agayef: Bkz. Aaolu Ahmet Agayef. Zavall Agayef. Zavall Trk milliyetilii.
B.s.159.
Agna Beyi: Hint mill airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana isimli
eserinde sz edilen ve prenses ndumati ile evlenmek isyeten beylerden biri. Sad
kadn bir baka hkmdarn nnde durdu: te Agna beyi. BDE.s.187.
Agni: Vedalarda ve Mahabbarata Destannda ad sk sk anlan Hint ate tanrs.
Mahabbarata Destannda Agni saysz kurban yutup yok etmekten yorgun dm ve
btn Khandava ormann yok ederek gcn gstermek isteyen bir tanr olarak
anlarlr. nsann iki dostu vard o alarda; sevdiklerini yrtc hayvanlarn
penesinden koruyan ate ve etrafndaki kbuslarla birlikte uurundaki sisleri datan
k: Agni ve ndra. BDE.s.100.
Agnimitra: Kalisada tarafndan yazlan Hint tiyatro eseri Malavika ile Agnimitrann
erkek kahraman Agnimitra, kralice Dharininin cariyelerinden bir rakkase olan
Malavikaya ak olur. Agnimitra, kralice Dharininin cariyelerindenm bir rakkaseye
tutkun. BDE.s.211.
Agnostik: Bkz. Agnostisizm. Halk dilinde umumiyetle dini meselelerde pheci: ilme
inand iin ananevi Hristiyanl reddeden, anlamndadr agnostik. K.s.199.
Agnostisizm:

Bilinemezcilik. Eski dildeki karl: Laedriyyeciliktir. Yunanca

bilinmez anlamna gelen Agonustos kelimesinden alnmtr. Sonsuz, ilk sebepler,

cevher, eya ve olaylarn son gayesi gibi metafizik gerekleri insan zihninin asla
bilemeyeceini ileri sren ve metafizie bilinmez diyen felsefi grn addr.
Agnostisizm, btn felsefe stlahlarmz gibi yabanc, ama cihan lsnde bir gerei
isimlendiriyor. Eskiler kh Ledriye demi, kah Lirfaniye. K.s.199.
Agra Saray: Agr Hindistanda tarihi ve turistik bir ehirdir. Agr grkemli Mool
antlaryla n yapmtr. 1565te bir kale olarak in edilen ehirdeki 500e yakn
krmz kum tandan yaplm harabe binalarn ounun yerini ah Cihan zamannda
beyaz mermerli binalar almtr. Bu binalar erinin hakim olduu zarif, oymal
yaplardr. Bu projesinden vazgeer, ama bunun sebebi daha nce yktrm olduu
Agra Saray mermerleri satndan umduu paray salayamam olmasdr. BED.s.47.
Agrandisman: Bytme. Bir fototipin bytlm basksn elde etmek iin yaplan
ilem. Bu ilemle elde edilen bask. Bunun iindir ki romanlarmz okuyanlarn

37

stnde ok defa ad gazete havadislerinin muntazam fasllara ayrlm birer

agrandisman tesiri yapar. K.s.252 .
Agressivit: Saldrganlk satakanlk anlamnda Franszca bir kelime. Ernest Jonesa
gre, ana-babann gerek agressivitsi ihmal edilebilir bir faktr. Jur.I.s.198.
Aaolu Ahmet Bey: Ahmet Aaolu (1868-1939). Karabal bir ileye mensup. 1909
ylnda Trkiyeye gp Tercman- Hakikat Gazetesine bayazar olan Trk siyaset
adam ve gazetecisi. Ahmet Aaolu, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul ve Yusuf
Akura ile birlikte hareket ederek Trklk cereyenna katld Trk Yurdu dergisini
kurdu. Aaolu Ahmet Beyi hatrlyorum. Babamdan Htralarokuduum
komedilerin en ackls. B.s.154.
Ahasuerus: Bible iinde yer alan Esther kitabnda bahsedilen ve M.II. asrda hkm
sren Yahudi kral. Ahasuerus'un krallk dnemi. kitabn kazand itibar daha ok
mill duygulara tercman oluundandr. IDG.s.127.
Ahasverus. Gezgin Yahudi. Efsaneye gre armha giden sa Peygambere kt
davranm onun iin sonsuza kadar yrmeye mahkum edilmi kii. Bu kiinin hayat
bir ok sanatya ilham kayna olmu ve Ahasverus edebiyatta ve resim sanatnda,
zellikle 13. asrdan sonra, ilenmi. Bu konulu eserlerden biri de Quinetin 1833de
yaymlad Ahasverus isimli eserdir.1833de yaymlad Ahasverus romantik nesil
iin yeni bir destan rnei oldu. BED.s.65.
Ahd-i Atik: Eski ahit, eski szleme. Ehl-i kitap yani yahud ve Hristiyanlarca kutsal
saylan kitaplardan bir ksm. Ahdi Atik'in Rab Yahve

(Yahova) ile srailoullar

arasndaki bir szleme olduuna inanlr. Yahudi inancna gre Rab, Hz. brahim (a.s.)
ile bir szleme yapm, ayn szleme daha sonraki peygamberler ile de
tekrarlanmtr. Bu szleme ile Rab Yahova srailoullarn kendi kavmi iln etmi ve
onlar dier insanlardan stn klacan, onlar Arz- Mev'ud (Vadedilmi Topraklar)'a
gtreceini sylemitir. Yahudiler de bu vaade karlk rablerine verdikleri sz tutup
onun emirlerinden kmayacaklard. Ahd-i Atik yz kzarc paralarla dolu.
B.s.198.
Ahimsa: Hint ahlknn temel ilkelerinden biri: Ktle iyilikle mukabele etmek. Zor
hayvana yakr, ahimsa insana. B.s.214.
Ahlak- Alyi: Knalzade Ali Efendinin 1564 ylnda yazd ahlak kitab. Tanzimat
dnemine kadar ahlak kitab olarak okutulan eser blmden olumaktadr. Eserin
birinci blm: ferdi ahlak konusunu iler, kiinin kendi varl ve d dnya ile olan

38

ilikileri zerinde durulur. kinci blmde ile yaps ilenir. Son blmde ise devleti
ynetenlerin mesuliyetleri, ideal devlet ynetim konular ilenir. Namk Kemlin ok
insafsz bir tespiti var. Diyor ki: Ahlak- Alyi okumaktansa hapishanede yatma
tercih ederim. K.s.82.
Ahlakn Seceresi: Nietszchenin 1887 ylnda nerettii eserinin ad. Nietszchede
Ahlakn Seceres, yinin veya Gzelin tesinde Zerdst Byle Dedide surhommeu
(ustun insan) anlatr. SNK.s.61.
Ahmed Bin Hanbel: Hanbeli Mezhebi imam. 780 ylnda Badatda domu 855
ylnda yine Badatta vefat etmi. Ahmed Bin Hanbel Arap olup, eybn kabilesine
mensuptur ve soyu, Nizar kabilesinde Hz. Peygamberin soyu ile birlemektedir.
Drdnc byk mezhep Hanbelilik. Kurucusu Ahmed bin Hanbel, (lm 855).
K.s.198.
Ahmet Naim: Babanzade Ahmet Naim (1872-1934). Eitimci yazar ve Merutiye
dnemide slamcln nde gelen savunucularndan. Arapadan ceviriler yapt ve bu
almalar Bedai-i Arap bal altnda Servet-i Fnn dergisinde yaymlad. Sonra
Sebilr-Reat dergisinde yazmaya devam etti. slamda Dava-y Kavmiyet isimli
eserinde Milliyetilii batdan gelen ve slam birliine musallat olan bir hastalk olarak
nitelendirdi ve milliyetilik akmna kar kmt. Bir Ahmed Naim de olamazd, bir
Rza Tevfik de. K.s.215.
Ahmediye: XVIII. asrda Ahmet Mridnin yazd ve halk arasnda byk itibar
gren dini tasavvufi ve dikaktik mesnevi. Ahmediye ve Muhammediye gibi manzum
eserleri bir yana brakrsak okuma yazma bilen vatandalar evliya tezkereleri ile
menakip kitaplarna ba vurmak zorundaydlar. K.s.84.
Ahmet Haim:

(1885-1933). Fecr-i ti dnemi edebiyatnn en nemli airi.

Fransann 3.Cumhuriyetinde Quarter Latinde sanat renimi yapm bir air, Lale
Devrinin airi Ahmet Haim de yeni deildir. KA.s.370.
Ahmet Hilmi

Bey: ehrenderzade Filibeli Ahmet Hilmi Efendi.

(1865-1913).

Beyrutta grevli iken II. Abdlhamit ynetimine kar karak Msra kaan Terakk
Osman cemiyeti yesi ve Merutiyat dnemi Yazar ve felsefecisi. Nitekim nce marif
vekalitinde bir komisyon kurulmu, sonra da Ahmet Hilmi Bey, vazifesini ihmal eden
encmenin yerine beklenen tenkitleri byk bir vukuf ve ciddiyetle kamu oyuna
sunmutu. K.S.87.

39

Ahmet III. Osmanl padiahlarnn yirmi ncs, slam halifelerinin seksen

sekizincisi. Sultan drdnc Mehmet Hann olu olup, aabeyi Sultan kinci Mustafa
Hann kan cebeci isyannda tahttan indirilmesi zerine 22 Austos 1703te Osmanl
padiah oldu 1730 senesinden 2 Ekim 1730a kadar Osmanl Padiahl yapmtr.
Periklesin Atinasn, Medicilerin Floransasn, III. Ahmetin stanbulunu hatrlatan
masal ehirleri. BDE.s.182.
Ahmet Kabakl:

(1924-2001) Trk Edebiyat aratrmacs ve Trk Edebiyat

dergisinin lmne kadar sahibi ve bayazar. Drst, imanl, toprak kokan, aa

kokan bir insan: Ahmet Kabakl, on yldr grmemitik. Jur.II.s.156.
Ahmet Kemal : 1924-2001. Edebiyat aratrmacs ve yazar. Halen yayna devam eden
Trk Edebiyat dergisi ve Trk Edebiyat Vakf kurucusu. Ahmet Kemal, Bir Cam
Feda-y Hrriyet, 1905; Ma.s.145.
Ahmet Mithat: Ahmet Mithat Efendi (1844-1912). Tanzimat dnemi yazarlarndan
Cemil MERin eserlerinde, doulu kimlie bal kalarak, toplum iin edebiyat yapma
fikrindeki baars zerinde durulur. Ahmet Mitat Efendi halkta okuma istei
uyandrmak ve halk eitmek iin sade Trkeyle, bir ksm tercme olmak zere, yz
elliden fazla eser vermitir. Ahmet Mithat, saldran kfr karsnda ahlanan imandr,
ahlanan ve hcma geen. B.s.133.
Ahmet Naim: (1873-1934). Son dnem Osmanl mtercim ve yazarlarndan.
Felsefe, mantk ve psikoloji

(lm-n Nefs) alanndaki almalar ve

mtercimlii ile tannmtr.''Ahmet Naim Bey'e sorarsanz: Ruhun akldan

fark: ruh, kll hakikatleri idrk eder; akl, parka parka hakikatleri ve manalar
kavrar. IDG.s.177.
Ahmet Rasim:

(1864-1933). Merutiyet ve Cumhuriyet dnemi yazar ve

gazetecilerindendir. Ahmet Rasim, eitli konularda tarih, roman, iir, otobiyografi, vb.
birok dalda eser vermitir. lkokullarda okutulmak iin drt ciltlik bir Osmanl Tarihi
hazrlamtr. Ahmet Rasim`in 4 cilt Osmanl Tarihi mektep kitab, derinligi ve ilmi bir
ehemmiyeti yoktur. SNK.s.167
Ahmet Rfat Efendi: (l.1895). 1881 ylnda yazd yedi ciltlik Lgat- Tarihiye ve
Corafiye isimli eseriyle maruf Osmanl devlet adam ve tarihi yazar. Ahmet Rfat
Efendi 7 ciltlik bir tarih-corafya kitab yazmtr. SNK.s.325.
Ahmet uayp: (1876-1910). Edebiyat- Cedde yazarlarndan. kinci Merutiyetin
ilanndan sonra Ahmet uayp, Rza Tevfik ve Chit Beylerlerin byk iddialarla

40

nerettikleri Ulum- ctimaiyye ve iktisadiye Mecmuasnda da statla sk sk

karlarz. B.s.162.
Ahmet Vefik Paa: (1822-1891) Yazar, mtercim ve devlet adam. Ahmet Vefik Paa,
edebiyatmzda Molireden yapt tercme ve adaptasyonlar ile tannmtr. bn
Haldunun tarih felsefesi, Kafiyecinin grlerinden, Ahmet Vefik Paann, Gelenbevi
Tevfikin Mir Paann, Kprl Fuadn Akuraolunun, Tah Hseyinin, Reit
Yasiminin tarihle ilgili dnceleri de bir bir anlatm. K.s.90-91.
Ahrens: Heinrich Ahrens (1808-1874). Alman hukuk profesr ve siyaset adam.
Proudhon, Hegeli Ahrensden renmitir. SNK.s.246.
Ahsen-i takvim: En gzel ekil, biim, tarz manasndadr. Ahsen en gzel, takvm ise:
eriyi dzeltmek, kvama ve dzene koymak, kymetlendirmek manalarna gelmektedir.
Ahsen-i Takvim sznin kayna Kurn- Kerimdeki "Gerekten biz insan en gzel
bir biimde yarattk." (et-Tin, 95/4) manasndaki ayettir. nsan Hayvan- natk olduu
iin, ahsen-i takvimdir. K.s.387.
Ahter-i Kebir: Ahter olarak da bilinen Arapa-Trke bir lgat olup, Karahisarl
Ahter Mustafa Efendi (l.1561)nin 1545 ylnda nerettii mehur eseridir. Eser,
yaklak 40.000 kelime ihtiva eder. Arapa kelimeler alfabetik olarak verilmi;
karlklar o devirde yaayan Trke kelimeler yannda mteradifleri (e anlamllar)
ile gsterilmitir Eser, Abc srasna gre ve Afyon Ktahya azyla yazlmtr. Ahter-i
Kebir (1844) Farsadan Trkeye. SNK.s. 322.
Ahura Mazda: Bkz. Hrmz. Ahura Mazday takdise balasn ran. diye vaaza
balar. B.s.148.
Aisopos: Hayvan masallarnn efsanevi babas. Aisoposun hayat hakknda stne
elimizde kesin bir bilgi yok. tahminlere gre M. 6. yzylda yaam bir kleydi ve
Frigyada domutu; ama Trakyada Samosta, Sardeiste, giderek Msrda doduunu
savunanlar da vard. Plutarkhosa baklrsa irkin, kekemi ve kamburdu ama ince bir
zekaya sahipti; hibir ey yazmam ama anlatt eretilemeli hayvan masallaryla
byk bir ne kavumutu. Kapsaml ilk Aisopos derlemesini Phaleronlu Demetrios
..4. yzylda yaymlanr. Latinlerde Phaedrus (.S. I.yy) ve Avienus (.S. IV. yy),
tm ortaa masalclar, daha sonra da La Fontaine, bu masallardan geni biimde
yararlanmtr. Son masal Farenin Kurtard Fil, Aisoposon Aslanla Fare
hikyesini ok hatrlatr. BDE.s.233.

41

Ak Yacur: Hint kutsal kitaplarndan Yacur-Vedada dualarn bulunduu bir blm.

Yacur-Vedada adak trenlerinde okunacak dualarla Hint nesrinin ilk rnekleri saylan
yorumlar var. Kara Yacur da dualarla yorumlar yanyana, Ak Yacur da yalnz
dualar var. BDE.s.109.
Akademi Lgati: Fransz Akademisinin muhtelif tarihlerde hazrlad Franszca
Lgat. Trkler iin yazlan, Trke bilenlerin Franszca kitaplar anlamalar iin
yazlan ilk lgat Hanerinin, Akademi Lgatinin tercmesi, bugne kadar yaplm
biricik ciddi alma. KA.s.336.
Akademi Szl: Bkz. Akademi Lgati "1869 basks Littre'de, 1878 Akedemi
Szl'nde de yok KA.s.105.
Akademi: Kelime, Akademos adnda bir efsane kahramanndan geliyor. Efsane yle:
Hkmdar Theseus, Helenay karr. Kardeleri bir ordu toplar ve Helenay
kurtarmaya koyulurlar. Uzun bir sre ararlar ama nafile. Akedemos Helenann yerini
kardelerine sylemi bylece Atinay yaklmaktan kurtarm. Atinann iki fersah
uzafnda Akademosun tarlalar varm, zeytinleri ve nar aalaryla mehur olan bu
blge Akademosun lmnden sonra gezinti yeri olmu. Akedemosun mezar da
buradaym. Eflatun rencileriyle bereber burada toplanr narn glgesinde dersler
verirmi. Sonra Akademeia isimli felsefe okulunu burada am.

bkz. Fransz

Akademisi.Revue des Deux Mondes, Fransz mill messeselerinden biri, Akademi

gibi. B.s.103.
Akasaz: Yaar Kemalin Demirciler ars Cinayeti (1973) adl romannn drdnc
blmnde tasvir eldin ve olaylarn cerayan ettii mekan. Yllar geiyor, Akasazn
etrafnda kyler kuruluyor, aalar peyda oluyor. KA.s.348.
Akasazn Aalar: Romanc Yaar Kemalin Yusuf Yusufcuk (1975) ve Demirciler
ars Cinayeti (1973) adl romanlar iin kulland st baln ad. Yusufcuk Yusuf,
Akasazn Aalar balkl roman dizisinin ikinci kitab. KA.s.345.
Akuraolu: Bkz. Yusuf Akura. Akuraolunun su itirafi ne kadar hazin: Hasan
Ali Bey Almanlardan veya Ruslardan istifade ettigi iin olacak ki tarihte usulun
tekamln gsterirken Ibn Haldunu zikretmeyi unutmamtr. IDG.s.231.
Akdeniz: Atlas Okyanusunun Avrupa, Asya ve Afrika arasnda kalan kenar denizi.
Akdenizin yzlm yaklak 2.5milyon kmdir. Kan kokmayan tek destan! Avrupa
iirinin ilham perisi bir an iin Akdenizden uzaklap Okyanuslara kanatlanr.
B.s.231.

42

Akhunlar: Beinci yzylda Bat Trkistan ve Afganistan blgelerinde kurulan Trk

devleti. Akhunlara inliler Ye-ta, Araplar Haytal, Bizansllar ise Eftalitler
demektedirler. Akhunlarn V. yy balarnda Sibiryadaki Hun-Trk mparatorluunun
yklmas neticesinde batya g ederek bu blgeye yerleen Hiungnularn bir kolundan
olduklar tahmin edilmektedir. 480de Akhunlar alm Kuzey Hinti, 5282de
pskrtlmler. BDE.s.92.
Akl a: Jean-Paul Sarte (1905-1980) 1964 ylnda yazd eseri. Akl anda (J.
P. Sartre, LAge de Raison Gallimard, Paris 1995) tersine.Jur.1. s.91.
Akl matb: Bkz. Akl- Matb. Hz.Ali'ye nisbet edilen bir izaha gre akl matb ve
mesm olmak zere ikiye ayrlr. IDG.s.185.
Akl- evvel: Farabiya gre Tanrda ilk olarak treyen akl. bn-i Sinada ise ilk ve
zorunlu varln kendine ait kavray ve bilgisi.Allah'n, Hakikat-i Muhammediye'
de ilim sfat ile tecelli ve zhur etmesi itibariyle buna akl- klli, kalem-i a'l ve
levh-i a'zm gibi isimler verilmitir. IDG.s.182.
Akif: Mehmet kif Ersoy (1973-1936). stiklal airimiz. Trk edebiyatnn ahlak ve
fazilet bidelerinden biri. Bir para Akif. Daha ok Necip Fazl. Ama hepsinden baka.
Baka cnk slm tanmyor. B.s.240.
Akka: srailde, Akdeniz kysnda Hayfa Koyunun kuzeyinde turizm ve ticaret
merkezi. skenderiye, Beyrut, Sur, Akka Limanlar Kafkasya, ran, Arabistan veya
Afrika blgelerine doru uzanan ticaret yollarnn ke talaryd. BFH.s.89.
Akl- ameli: Faaliyet halindeki insann akl anlamnda bir felsef terim. Umumiyetle
akl- ilmi ile akl- ameli birbirinden ayrlr . IDG.s.188.
Akl- faal: rarkiyye (Yeni Efltunculuk) felsefesinde ukl- aerenin (on akln)
sonuncusu olup,

yaadmz lemle alkal akla verilen ad. ldrme ve yaratma

ilerine bakan mertebe. Eski felsefede, akl- kl: lk yaratlan; asl ve hakikat-beeriye.
Nefs-i natka, cebrail, akl- faal; evvel-i ukulu aare; mdebbire-i ukul: ruh-i
Muhammed."IDG.s.178.
Akl- ilh: Bkz. Akl- Kll. lye smayan, snrlandrlamayan ve vahyin
kaynan tekil eden ilhi ilim. Hakikat- Muhammediye, Nur- Muhammedi, akl-I
klli,akl- ilahi. IDG.s.181.
Akl- kl: Bkz. Akl- Kll. Eski felsefede,akl- kl :ilk yaratlan ;asl ve
hakikat-I

beeriye.Nefs-i

natka,cebrail,akl-

mdebbire-i ukul:ruh-i Muhammed. IDG.s.178.

faal;

evvel-i

ukulu

aare;

43

Akl- kll: Shreverdi felsefesinde nurlarn nuru olan Tanrdan ilk kan akl
cevher. bn-i Maccede akllar sralamasnda sonuncu olan akl. lye smayan,
snrlandrlamayan ve vahyin kaynan tekil eden ilhi ilim, Hakikat-
Muhammediye, Nur- Muhammedi, akl-I klli,akl- ilahi. IDG.s.181.
Akl- Matb: Allah vergisi olan fitr akl.Hz.Ali'yi nisbet edilen bir izaha gre
akl matb ve mesm olmak zere ikiye ayrlr. IDG.s.185.
Akl- mesmu: Tecrbe akl, Bir de tahsil, terbiye ve tecrbe ile elde edilen bir
kabiliyet ve bilgi. Hz.Ali'ye nisbet edilen bir izaha gre akl matb ve mesm
olmak zere ikiye ayrlr. IDG.s.185.
Akl- mktesad: El Kind felsefesinde gizli durumdaki akl.akl- bilkuvve ile akl- faal
arasnda yer alan ve ancak onun etkisiyle gerekleen anlay gc. Shreverdi
felsefesinde mcerret kavramlarn bilgisini edinme yetisi. nsann bir iktisap melekesi
oldugunu Kabul edenlere gre de akl- muktesep vardr. IDG.s.188.
Akl- Selim: Papaz Mesliere de atfedilen; ama 18. asrda maddeci filozof dHolbachn
Hristiyanl tenkit etmek iin yazlan kitabn ad. Abdullah Cevdet eseri Trkeye
tercme etmitir. Eseri, Mill Eitim Bakanl. Papaz Mesliere atfederek, Latin
harfleriyle neretmitir.Akl- Selim mtercimi ok defa kalbiyle dnr ve kafasyla
hisseder. B.s.142.
Akl- selim: Saptrlmam yaradlndaki drstl koruyabilmi akl. Saduyu.
Ma'ruf akl- selim tarafndan bilinen, tannan, daha dorusu yadrganmayan;
mnker ise tannmayan, yadrganan demektir. IDG.s.186.
Akln Yokedilmesi: Akln yok edilmesi ya da Akln ykm (Az sz tronfosztasa)
Macar komnist filozof ve kuramc Gyrgy Lukacs

(1885-1971)n 1949-1954

yllarnda yazd eseri. "XX.asrn hakim dncesini sergileyen kitabna -Akln

Yokedilmesi- adn vermi." IDG.s.158.
Akl-i maa: Yemek, imek, evlenmek, hell, haram demeden kazanmak ve elenmek
gibi hep bedenin rahatn ve nefsin menfaatini dnp, ahireti dnmeyen akl; akl-
medn zdd. Akl- me, dnynn geici lezzetlerine bakarak,

(byklenmek,

kskanmak, kendini beenmek, kin ve dmanlk gibi) halleri kalb hastal saymaz.
Allah akl ile idrk olunamaz denildii vakit akl- maa kastedilir."IDGs.184.
Akropol: Akropol veya Akropolis. Eski Yunan sitelerinde aa kente hakim mevkide
duran, salam olarak ina edilmi yksek yer. Yunanistanda, Olimpusda, Akropolda,

44

lezisde, bu dncelerin insanda ve tanrlarda ete ve deriye brnerek, beeri trajedi

ve Psienin semavi hikyesi suretinde gei resmi yaptklarna ahit oldu. IDG.s.150.
Akrosti: Her dizenin ilk harfi yukardan aaya doru srayla okununca bir anlaml sz
kacak ekilde dzenlenmi mazumelere denir. Mersiyeler Kuds'n felaketlerini
anlatan akrosti tarznda manzumeler. IDG.s.128.
Aksekli

Hamdi

(Elmal):

Ahmet

Hamdi

Akseki

(1887-1951)

Trkiye

Cumhuriyetinin nc Diyanet leri Bakan. Aksekli Hamdi (Elmali) Hak Dini

Kuran Dili adl tefsirinde su izahat veriyor. IDG.s.195.
Akam arklar: Bengalli Hint airi Tagor (1861-1941)un 1904 ylnda yazd eseri.
ahsiyetinin ilk mjdesi, Hinte dnnce yazd Akam arklar. Krk yanda
kendini bakalarna vaketmek istiyor, Santinketana ekiliyor. BDE.s.276.
Akveml Meslik: Tunuslu Hayrettinin 1876 ylnda yaymlad eseri. Kitabn asl
ad: Akvm l Meslik f Marifeti Ahvm il- Memliktir. Eser lkelerin siyasi
durumlarn konu alp

Arapa olarak yazlmtr. Avrupa Akveml Mesliki

yzyldan beri tanyor. UU.s.45.

Akyollu Murtaza: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan
roman kahramanlarndan birinin ad. Romanda Krt Mahmut adnda dier bir ahs
tarafndan ldrlr. Krt Mahmut, Derviin ua, Akyollu Murtazay ldrecek.
KA.s.347.
Akyollular: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan ve
aralarnda kan davas bulunan iki slleden birinin ad. Daval olduu sllenin ad da:
Saroullardr.

Nihayet hikye, Akyollularla Saroullar arasnda eski bir kan

davas. KA.s.347.
Alaattinin Lambas: Binbir Gece Masallarnn entannmlarndan birisi. Bu lamba
elde ovulunca iinden sihirli bir cin kar. Lambann iinden kan cin lamba kimde ise
ona hizmet etmektedir. Siyas hrryet Alaattinin lambasyd. Ma.s.208.
Alafrangalk: Avrupann yaama biimini benimseme veya ona zenme durumu.
Alafrangalk, zevki ve tefekkr dumura uratan bir kabuk B.s.126.

Ahmet Hamdi Akseki ile Elmall Hamdi Yazr kartrlm. Burada zikredilen Hak Dini Kuran Dili
ismli eser Elmall Hamdi Yazrn 10 ciltlik Kuran tefsiridir. Ahmet Hamdi Aksekinin ise bu mahiyette
bir eseri yoktur. Bunun iindir ki Aksekili Hamdi (Elmal) deil; Hamdi Yazr (Elmall) ya da daha
doru bir ifade ile Elmall Hamdi Yazr ismi kullanlmaldr..

45

Alaka: Hint zenginlik tanrs Kuberenn hizmetileri olan tabiatst yaratklarn

yaad mekn. Yalvarrm sana Alakaya git! /Ahu gzlm o beldede oturur.
BDE.s.379.
Alan Bullock: (1914-.) 1952de Hitler stne yazd Hitler, A stydy in Tyranny
isimli eseriyle nl ngiliz tarihi yazar. Alan Bullocka gre Hitlerin siyas fikirleri
Darvinizme dayanr. UU.s.133-134.
Alangu: Tahir Alangu.

(1916-1973). Edebiyat tenkitisi ve Halk Edebiyat

aratrmacs. Eletirmenimiz haydarane bir hamle ile Alangu ile Mutluay yere
serdikten sonra hkmn veriyor. KA.s.340.
Alankara astra: iir Sanat. Sslenme sanat (Alankara astra), her airin ilhamn
besleyen tlsml kaynak. BDE.s.182.
Alaol:

(1597-1673). Bengalli Mslman air ve sufi.17.yzyln en tannm

Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali Raqca
saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut. BDE.s.282.
Albay Pestel: Pavel vanovi Petsel
Albayd. 1824 Ruskaya Pravda

(1793-1826). Rus devrimci. Rus ordusunda

(Rus Gerei) adyla bir rapor yazd bu raporda

Cumhuriyet topraklarnn byk bir blmnn kyllere parasz datlmas

gerektiini savundu. Aralk 1825de Dekaprist ayaklanma ve takip eden olaylar
srasnda tutukland, lm cezasna arptrld ve idam edildi. Yalnz sol kanad temsil
eden Albay Petsel (1793-1826)sosyalistti. Ma.s.67.
Albay Selves: XVIII. asrn sonu ile XIX asrn banda yaayan, Nopolyon ordusun
Albay olarak grenliyken Mehmet Ali Paa tarafndan orduya kabul edilen, Mslman
olan Msr ordusunu kuran Osmanl Paas.Napoleonun eski subaylarn, bilhassa
Albay Selvesi hizmetine alr. BFH.s.118.
Albert Camus: (1913-1960) Fransz roman, deneme, tiyatro ve makale yazar. Nobel
Edebiyat dl sahibi. Egzistansiyalizmin edebiyat evrelerinde en tannm temsilcisi:
Albert Camus BFH.s.47.
Albin Michel: Fransada yayn yapan bir yayn evi. Albin Michel Fransann en
tannm yaynevlerinden biri. K.s.145.
Albion Small: Ablin Woodbury Small (1854-1926). Sosyolojinin ABDde akademik
bir disiplin olarak yerlemesini salayan kii olarak kabul edilen sosyolog. ki yl sonra
yaymlanan bir eserde Albion Small da ayn eyleri syler. K.s.26.

46

Aldous Huxley: (1894-1963). iirde imgecilie nem veren, Hippi alt kltrnn
ortaya kmasn salayan, psikedelizmle de ilgilenen ngiliz air ve yazar. Bu gr
Aldous Huxleyin ilim, hrriyet ve bar (1946) kitabnda en ak ifadesini bulur.
Ma.s.177.
Aleko Efendi: Aleksandr Bogoridi. Bulgar asll Osmanl devlet adam.1823 ylnda
Sisamda dodu ve 1910 ylnda Pariste ld. Babas stenefaki Bey gibi Osmanl
devlet hizmetine girdi. 1877de vezir rtbesiyle Viyana Bykelilii yapt. Berlin
Antlamas hkmlerine gre kurulan Dou Rumeli vilyetlerine 5 yl iin (1879-1884)
vali atand. Dou Rumelinin Bulgaristan Prenslii ile birletirilmesini kolaylatrmaya
alt. 1852de Londra sergisini ziyarete giden Aleko Efendi daha dikkatli bir
mahittir. Seyahatname-yi Londrada tiyatrolara geni yer verilir. Ma.s.191.
Aleksandr I: Pavlovi Aleksandr (1777-1825). 1801-1825 aras Rus mparatoru. I.
Aleksandrn kardeinden, amcasnn cn ald iin mutludur. BFH.s.122.
Aleksandr II: (1918-1881). 1855-1881 aras Rus imparatoru. Kurtarc diye anlacak
olan ar II.Aleksandr, 3 Mart 1861i klelerin azat gn olarak ilan eder. Ma.s.69.
Alemdar Hareketi: Alamdar Hareketi veya Alemdar Vakas. 15-18 Kasm 1808
Yenieri Ayaklanmasnn tarihteki ad. Kendisi de olaanst artarda sadrazam olan
Alamdar Mustafa Paann devleti ve Yenieri Ocan islah etme almalar sonunda
18 Kasm 1808 tarihinde Yenieriler tarafndan ldrlne Alemdar Vakas denir.
Bu yenileme hastalnn, halk vicdannda, yaratt zincirleme tepkiler, III. Selimin
tahttan indirilii, Alemdar hareketi, Sened-i ttifak denilen yz karas, Yunan isyan.
Ma.s.258.
Alevi: Drdnc halife Hz. Aliyi dier sahbeden ve dier halfeden stn tutan
mezhebe mensup kimse. H.F. el-Hamdani, Risalelerin Yemendeki smailiye davas
zerindeki nemini vurgulamakla beraber, eserin smaililer tarafndan kaleme
alnmadn syler ve yazarlarn Alevi olduunu ileri srer.IDG. s. 51.
Alevlik: Alevlik,

Hz.Ali'ye uyup onun Kur'an'daki ns ve Resulullah

(s.a.s.)'n

vasiyetiyle imamla tayin edildiini ileri sren; imametin onun soyundan dar
kmayacana inanan ve onu dier sahbeden stn gren zmrelerin balatt fikir ve
siyas kavgalarla ortaya kan hareketin genel addr. Ekseriya Alevlik perdesi
arkasnda gizlenip ayin-i btllarn icradan geri kalmamlar. Ma.s.217.
Alexandre Dumas: Alexandre Dumas-Pere (1802-1870). Fransz Romatiklerinden.
Tiyatro, hikaye ve roman yazar. Silahsrler ve Monte Kristo Kontu ismli

47

romanlaryla maruf olan yazarn eitli trlerde yaklak yz eseri vardr. Alexandre
Dumasnn s ve rptrlm romanlar daha srkleyici, daha harclem. KA.s.222.
Alfabe Srasna Gre Akl: Fransz fikir adam ve yazar. Franois Marie Arouet
Voltaire (1694-1778)in 1752 ylnda yazd Felsefe Lgatnn alt bal. Mesele
Voltaire, Felsefe Kamusuna ikinci bir balk atar: Alfabe srasna gre Akl.
KA.s.402.
Alfieri: Vittorio Alfieri. (1749 -1803). talyan trajedi yazar. "Bu gr nce Gentile,
sonra da Alfieri tarafndan benimsenecektir". SNK.s. 187.
Alfred de Vigny: Alfred Comte de Vigny (1797- 1863) Fransz romantiklerinden. XIX
asr iir, hikye ve tiyatro yazar. Edebiyat ve iirin eitici ynyle ilgilendi. Alfred de
Vigny de Hintin hayrandr. BED. s.63.
Alfred de Musset: (1810-1857). Fransz hikye ve yazar. Chateaubriandn ask
evresi,

adalarnn

matmazel

Byron

dedikleri

Alfred

de

Mussetnin

huysuzluklar,Grard de Nevral. Jur.I.s.115.

Alfred Rosemberg: (1893-1946) Nazi kuramcs ve Alman siyaset adam. Biyolojik
benzetmeleri bol bol kullanan Alfred Rosemberge gre efin ana grevi rk kann
dolamn salamaktadr. UU.s.132.
Alfred Weber: (1868-1958). Alman iktisat sosyolog ve yazar. Ferdinand Tnniesle
(1922) Alfred Weber (1925) iin medeniyet, amel hatt nazar bilgiler btndr,
insann tabiata sz geirmesini salayan btn ferd d vastalardr. UU.s.96-97.
Ali Aabey: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924-.)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann

ahslarndan biri. Ali Aabeyi hepimiz

tanyoruz. KA.s.360.
Ali Babann Maaras: Binbir Gece Masallarnda, Ali baba ve Krk Haramiler
hikayesininda Krk Haramilerin hazinelerini sakladklar maara. Hikayede Ali Baba
hazine dolu maarann yerini ve kapsnn almas iin sihirli sz zerek hazinelerin
bir ksmn evine tar. Bylece hayalinde bile gremedii zenginlie ular. Gabriel
Matzneff yle demi bu yl dnm vesilesiyle: Littrenin Szl, bize yeni
hazineler, hayalimizden gemeyen zevkler sunan Ali Babann Maaras. K.s.261.
Ali Bey: Bkz. Ali zgven saat medeniyet tarihi okuttum. Sonra asistan Ali bey
geldi. Jur.II.s.79.
Ali Bey: XVII. asr omsal mtercim ve yazar.Mtercimi Ali Bey Sultan IV.
Mehmedin batercmanym. IDG.s.135.

48

Ali Canip: Ali Canip Yntem (1887-1967). Gen Kalemler dergisi ervresinde tekil
eden yeni lisan hareketinin mensuplarndan ve Milli edebiyat dnemi air ve yazar.
Ali Canipe kyasla daha basarsz, daha kt ilenmi msralar. K.s.70.
Ali Efendi: (1845-1910). Merutiyet dnemi gazateci ve yazar. 1969-1878 tarihleri
arasnda 376 say olarak kard Basiret Gazatesi adnn, Basireti Ali, ya da Basireti
Ali Efendi olarak anlma sebebidir. Basiret Gazetesi sahibi Ali Efendiyi dinleyelim:
Ma.s.153.
Ali Gevgilili: (1938-.). Gnmz gazateci ve yazar. Sayn Ali Gevgili, Tolle at
lege. Jur.II.s.197.
Ali bn Ebu Talib: Hz. Ali. Resulullah'n amcasnn olu, damad, drdnc halife.
Babas Eb Talib, annesi Kurey'ten Ftma bint-i Esed, dedesi Abdulmuttalip'tir.
Knyesi Ebu' Hasan ve Eb Trab (topran babas), lkab Haydar; nvan Emru'lM'minin'dir. Ayrca 'Allah'n Arslan' nvanyla da anlr. Kadir gecesi Peygamberin
Ali ibn Talibin halifeliini ilan ettii gecedir. IDG.s.57.
Ali ibn Talib : Bkz. Ali bn Ebu Talib. Bu gre gre Risaleler, Ali ibn Talib, Gazali,
Hallac, mam Cafer el Sadk veya eitli smaili misyonerler tarafndan kaleme
alnmtr. IDG.s.50.
Ali lmi: Fanizade Ali lmi. Doum ve lm tarihleri tam bilinmemekle birlikte
Merutiyet dnemi Osmanl Kozan Mebusu, Adanal siyaset adam ve gazeteci. Ali
lmi, visleriyle, bayalklaryla ve faziletleriyle, ken Osmanl cemiyetinin son
temsilcilerinden biriydi. Jur.I.s.382.
Ali Keml: 1867 stanbul- 1922 zmir. Asl ad: Ali Rza, gazeteci ve yazar. Paristen
kdam Gazetesine yazd edeb ve tarih makaleleriyle tannmaya balad. Hrriyet ve
tilaf Partisi yesi ve ttihat ve Terekki kart. Peyam adnda gnlk bir siyasi gazete
kard. Gazete sonralar Peyam- Edeb, Peyam-i Sabah, Edeb Nshas ve Peyam-
sabah adlaryla yaynland. Ali Kemalin tarih ve edebiyat zerine makale, tercime ve
kitaplar vardr. Tannm bir ok kii mesel Yahya Kemal, Yakup Kadri, Rza Tevfik,
Hseyin Dani onun gazetesi etrafnda toplandlar. iirde stad olarak Muallim Naciyi
kabul etti. Hatalarn hayatyla deyen Ali Keml bana hep Suaviyi hatrlatr. B.s.
163.
Ali Naili Erdem: (1927-.). DP ve AP dnemi alma ve Mill Eitim Bakan ve
siyaset adam. Ali Naili Erdem Beyefendiye, yahut airden aireJur.II.195.

49

Ali Namk:

(1885-1953). Merutiyet ve Cumhuriyet dnemi entelektellerinden.

Osmanl sadrazamlarndan ayan reisi Kk Sait Paann oludur. 1918de yaymlad

Hakkat, Adalet, iyilik kitab nemlidir. Bu franklemi aydnlar kafilesinin bir baka
ncs Ali Namk. B.s.134.
Ali Nihat Tarlan: (1898-1978). Eski Trk Edebiyat profesr Ali Nihat Tarlan beyin
Farsadan evirdii sylenen ran Edebiyat Tarihide, Cemal Sezgin'in Huart'dan
dilimize aktard Arap Edebiyat da Cumhuriyet devrinin anlmaya lyk hayrl birer
teebbsdr. K.s.300.
Ali Paa: (1815-1871) Islahat Fermann hazrlayan ve yrrle koyan Abdlaziz
Han dnemi Osmanl vezir-i Azam. lmnden nce yazd krk sayfalk
vasiyetnemesi mehurdur: Ali Paa Vasiyetnemesi.Ali Paay dnyorum; Gen
Osmanllarn vur abalyas Ali Paay.. UU.s.33.
Ali Raca: 17.yy da Bengal de yaam olan mehur Mslman air. 17.yzyln en
tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali
Raqca saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut BDE.s.282.
Ali Reat Bey:

(1877-1929). Tarihi ve mtercim yazar. Ali Reat Bey`in

kitabndaysa kendi tarihimiz yoktur. SNK.s.168.

Ali Suvi: 1839 Osmanl Devletinin son zamanlarnda yetien yazar ve ihtilalci.
Londrada bir ngiliz kz ile evlenen Ali Suavi, Sultan Abdlazizin tahttan
indirilmesinden sonra stanbula geri dnd. Hayatnn en nemli olay sonunun da
hazrlaycs oldu: Ali Suavi, etrafna toplad be yz kadar gmen ile 20 Maysta
Beinci Muradn bulunduu raan Sarayn basarak, beinci Murad dar kard.
Bu srada yetien Beikta muhafz Hasan Paann vurduu bir sopa darbesiyle Ali
Suavi, olay yerinde ld (1878). Ali Suaviden Ziya Gkalpe kadar hepsi Osmanly
silmek istedi. SNK.s. 303.
Ali ir Neva: (1441-1501) XV. asr Trk airi aatay Trkesinin en nl airi.
Cemil MER Muhakemetl-Lgateyn adl eserini deerlendirir. 15. asrda Ali ir
Nevai Muhakemetl-Lgateynde Kagarlnn yaptn yapar, Farsa ile Trkeyi
karilatrr ve Trkenin zenginliini slam dnyasna ispat eder.

(Farsa).

SNK.s.321.
Ali Tarlan: Bkz. Ali Nihat Tarlan. Franszcay Nesterenden iyi yazar, Farsay Ali
Tarlandan iyi evirir. Jur.I.s. 363.

50

li: (?-1648). Tarih-i Umm isimli eseriyle tannan Osmanl mverrihi ve divan airi.
Cevdet Paa, Peevye, liye, Ktip elebiye hatta o kadar lezzetli ve dikkatli olan
Naima ile rihl Mennarzadeye ramen en byk mverrihimizdir. UU.s.318.
Alicik: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan roman
kahramanlarndan birinin ad. Dervi Bey, Mustafa Aaya eli olarak Aliciki
gnderiyor. KA.s.349.
Alination: Bakasna verme, devretme anlamnda Franszca bir hukuk terimi.
Feuerbachn sand gibi bir Alination deildir bu, bir zenginlemedir. SNK.s.195.
Alis Harikalar Diyarinda: Lewis Carrolln 1865 ylnda ortaya koyduu tabii byme
istei ve korkusunu konu alan hikyesi. Rivayete gre yazar bu hikyeyi kz ocuu
iin yazmtr. Hikyede, olay kahraman Alis Satran tahtas biiminde bir lkede
yolculuk ederek hayallerini gerekletirir. Ne Pinokyoyu tanmm, ne Alis Harikalar
Diyarnday. K.s.312.
Alis: Cemil MERin genlik yllarnda tant ve ksa sreli nsiyet kurduu bir
kadn. Alis kltrsz, iki ocuk dourmu, para canls baka orospu. Jur.I.s.101.
Alkibiyades: (M. 450- 404) Atinal general ve devlet adam. Sokratesin rencisi
oldu. General olduktan sonra savaa gidecei gn Tanr Hermesin heykelini krmak ve
kutsal Eleusis ayinlerini alaya almakla suland. Ardndan kutsal kadrga gnderildi ve
Sicilyadan geri dnmesi istendi. Bunu zerine Alkibiades kaarak Sparta hizmetine
girdi. Sparta ile anlamas sona erince Perslere snd. Hayat mcadeleyle geti.
Mcadelelerinde en sonunda Pers satrab tarafndan ldrld. rnek almlar
Yunanllar: Messalia Lamiay, glgede brakm, Neron Dematriusu, Heliogabalus
Alkibiyadesi. UU.s.15.
Allasani Peddana: XV. asrn sonu ve XVI asrn balarnda yaayan, Telugu diliyle
eserler veren Hint airi. Allasani Peddana var, eseri Manukaritram, konu
Markandeya-Puranadan alnma. BDE.s.298.
Almagest: Antoninus Pius dneminde Klaudios Ptolemaios tarafndan yazlan ve
eskia matematik bilgilerinizetleyen gkbilim kitab. Onunla Almagesti, klidin
Elemanlarn ve bir para mantk okuyan delikaml ok gemeden hocasn geride
brakmtr. K.s.183.
Alman Dou Dernei ve Gazetesi:1845 ylnda dou kltr ile ilgili aratrmalar ve
yaynlar yapmak amacyla Almanyada kurulan dernek ve bu dernein yayn kolu.
1845de Leipzigde Alman Dou Dernei ve Gazetesi. K.s.63.

51

Alman deolojisi: Marx ve Engelsin 1845-1846 yllarnda yazdklar ve ilk olarak

1932 ylnda SSCBde neredilen eser. Eserde zellikle Feuerbachn maddecilii, gen
Hegelcilerin idealizmi, Max Stirnerin anarizmi ve Moses Hesssosyalist grleri
tenkit edilir. Marksizm, Marxn Alman deolojisi adl eserinde Engelsin son
yazlarna kadar, bu soruyu cevaplandrmaya alacaktr. UU.s.278.
Alman Milletine Nutuk: Fichtenin 1807-1808 yllarnda Berlin nivesitesinde
verdii 14 dersi. Eser bir nevi milliyetilik bildirgesidir. Bu dersler Fransz igalcileri
hedef gsteren bir bildirge olarak degerlendirilir. 1790la 1848 aras: Burkein Fransz
htilali zerine Dnceleri, Fichtenin Alman Milletine Nutuku Tocquevellein
Amerikada Demokrasisi. UU.s.170.
Alman Sosyalizmi: Alman iktisat Werner Sombart (1863-1941)n eseri. nmde
bir kitap duruyor: Alman Sosyalizmi. BFH.s.3.
Alman Sosyolojisi: Franzz filozof ve toplumbilimci Raymond Aron (1905-1983)un
1936 ylnda yazd ilk eseri. Aronun ilk eseri Alman Sosyolojisi1933. Sartrela
1946da Temp Modernesi kurar. SNK.s.103.
Alman: Almanya bata olmak zere dnyann deiik blgelerinde yaayan germen
halk. Tefekkrle ilgili eserlere gelince Kant ka Alman anlar? Jur.I.s.72.
Almanak: Ylda bir yaymlanan ve her trden bilimsel ve pratik bilgiler veren takvimli
kitap. Almanaklar batda uzun bir sre kyl kesimin ve burjuvazinin balca okuma
kayna olmutur. O kadar ki Roger Cailloisnin tabiriyle bugne kadar Bat kyne
iki kitap girmitir: ncil ve Almanak. SNK.s.157.
Almanca: Hint-Avrupa dil gurubundan german grubuna ait ve zellikle Almanya ve
Avusturyada konuulan dil. Sol, Latincede meum, eski Almancada eri demek.
B.s. 78
Almanyaya Dair: Fransz kadn yazarlarndan Madam d Stael
eserinin ad. Gen romantiklerin

-1830a kadar-

(1766-1817)in

en ok okuduklar, en ok be

endikleri kitap : Almanyaya Dair. BED.s. 59.

Alp Dalar: Bkz. Alpler. Hristiyan derebeyi ile Osmanl paasn kaynatrr Byron,
Alp dalarnda ran Tanrlarn dolatrr. BED.s.45
Alpler: Alp sradalar. Cenova krfezinden Pannonia ovasna kadar, bir yay eklinde
1200 km uzanan Avrupann en nemli sra dalar. Alpler bymediler fakat biz
Simplonu atk. UU.s.104.

52

Al-Rislet Al-Cmia: hvans-Sefa risalelerinden 52. risalenin ad. 52 nci risle alRislet al-cmia adn tar, teki rislelerde ele alnan meseleleri tekrar eder.
IDG.s.45.
Altamira: Rafael Altamira Y Crevea

(18661951). spanyol tarihi ve yazar.

spanyann tarihini yeniden yazmas onun en nemli zelliidir. Altamirann 1900le

1911 arasnda yazd eser: spanya ve spanyol Medeniyetinin Tarihi adn tar.
UU.s. 97.
Althusser: Louis Althusser. 1918-1990 Fransz filozof. Marx kuram zerinde nemli
almalar yapt. Althusser Marxn genlik eserlerini Kapitalden ayrarak Hegelin
etkisine sk skya balanmaya ynelir. Ona gre Marxlk Kapital ile balar. Bunun
dnda Althusser, eitim, ile, adlet gibi kavramlar zerine durarak devlet kavramna
yeni bir bak getirmitir.Althusser iin ideoloji, kendine gre bir mant, bir tutarl
olan, belli bir toplum iinde tarihi bir varl ve tarihi bir grevi bulunan bir tasavvurlar
(imajlar, milletler, fikir veya mefhumlar...)btndr. UU.s.268
Altn Dal: ngiliz din tarihisi ve antropolog Georges Frazer (1854-1941)in. Avrupa
toplumundaki by-din inancyla ilgili byk bir derleme oluturan 1911-1915 aras
yazd 12 ciltlik eserinin ad. Eserin orijinal ad: The Golden Boughdur. Frazer,
totemizm zerine on iki ciltlik bir deneme yazm Altn Dal. K.s.58.
Altn Eek: Apuleiusun on bir kitaplk Roman. Eser Metamorphoseis (Deiim) ya da
Asinus Aureus (Altn Eek) isimiyle bilinir. Romanda bir bycnn eee evirdii
gen bir kiinin maceras anlatlr. Romann kahraman bylece hayvanlar aleminin
yaantsn tanma imkan bulur. Gen adam kadn tanr sisin iyilikseverlii sayesinde
eski hayatna dner.Latince yazlan bir baka roman da Altn Eek

(.S.2.asr)

Kartacal Aplenin eseri. KA.s.157.

Altn Gzl Kz : Cemil Meriin 1943te Balzactan tercme ettii ilk roman. Bu eser
ayn zamanda Cemil Meriin ilk eseridir. niversite Kitabevi tarafndan baslan kitap
189 sayfa olup 74 sayfas Balzac ile ilgili bir incelemeden oluan nszdr.Asya akn
kanat aabilecei tek lke. Altn Gzl Kzn kahraman sevgilisine yle seslenir:
Hinte gidelim. Ebedi bir bahar yaanr orada, topraktan yalnz iek fkrr, kular
ak terennm eder. BDE.s. 63.
Altona Mahpuslar: Jean-Paul Sarte (1905-1980)n 1964 ylnda yazd roman. J.P.
Sarten Altona Mahpuslarnda Alman ordusunda subaylk yapan Franz; Kendini
isteyerek hapsettii zindanda, yengelere dertlerini yle anlatr. SNK.s.127.

53

Altruizm: zgecilik, kendinden bakasn da dnmek. Altruizm, agoizmlerin

imtizacdr. SNK.s.401.
Alvarlar: Varln Vinuya adam Tamil airi iin kullanlr. Geleneksel hikyelerde
VI. ve IX. asrlar arasnda yaam on iki Alvardan sz edilir. Alvarlar ak iirlerindeki
mecazlar ilahi akn tasvirinde kullanrlar: ruh, gzel bir oban kzdr, kulara aar
derdini, bulutlara dker. BDE.s.293.
Ama: Franszca yazan Belikal air Emile Verhaeren (1855-1916)in iiri.
Verhaerenden manzum bir tercme: Emek, Ama, Yirminci Asr, v.s. Ma.s.281.
Amalfi : talyada bir kent. Sayfiye merkezi durumunda olmakla birlikte tarihi bir
kimlie de sahiptir. Daha V. Asrda amalfi talya ile bal olduu Bizans arasnda
nemli bir ticaret merkezi haline geldi. Denizcilik hukuku ile ilgili amalfi levhalar bu
ehirde buulunmaktadr. Muhakkak olan u: Ceneviz ve Amalfi gibi baz talyan
ehirleri ok eskiden Osmanl lkesinin u veya bu blgesinde geerli olan bir takm
imtiyazlar elde etmiler. BFH.s.84.
Amaravati: Hindistanda tarihi bir yer bugn arkeolojik bir sit. Ad Sanskrite olup
lmszlerin

yurdu

anlamna

gelmektedir.

iva,

ivayla

ba

baayd

Amaravatide.BDE.s. 375.
Amaru: IX. asrda yaam, ak iirleri yazm Hint lirik airi. Amaru ressam,
Bhartirahi psikolog. BDE.s.196.
Ambition: Hrs, tutku, emel, ihtiras anlamnda bir Franszca kelime. Ezilmi,
hrpalanmam, belli bir ambitionu da yok. Jur.I.s.104
Ameli akl: Bkz. Akl- Ameli. Oysa gelecekteki ameller zerinde dnr, istaha
melekesi vasitasiyla vucudu iyiye sevkeder. IDG.s.188.
Amerika Birleik Devletleri: Kuzey Amerikada bir devlet. Bakenti Washington.
Resmi dili ngilizce. Petrol kaynaklarnn bulunuu Amerika Birleik Devletlerinin
iktisad tarihini deitirmitir, ama daha o zamanlarda Ortadouda, Sahrada veya
Lbnanda bir o kadar nemli kaynaklar vard. BDE.s.74.
Amerika Birleik Devletlerinin Edebiyat ve Edebiyatlar: Amerikal edebiyat
aratrmacs Eugene Vailin 1841 ylnda Franszca olarak kaleme ald eserinin ad.
Mesela Amerikal Eugene Vail, Amerika Birleik Devletlerinin Edebiyat ve
Edebiyatlar adl eserini 1841de Franszca olarak yaymlamt. KA.s. 412.
Amerika: Bkz. Amerika Birleik Devletleri. Coleridge, Amerikada kralsz ve rahipsiz
bir komnist kolonisi kurmaa kalkr, sonra muhtisizme geerJur. II.s.63

54

Amerikada Demokrasi: Amerikada Demokrasi ya da Amerikada Demokrasi

zerine. Eserin asl ad: De la Dmocratie en Amriquedir. Eseri1835-1840 yllar
arasnda Fransz devlet adam ve tarihisi Alexis de Tocquevill yazmtr. Eser sahibine
shret kazandran eserlerdendir. 1790la 1848 aras: Burkein Fransz htilali zerine
Dnceleri,

Fichtenin

Alman Milletine Nutuku Tocquevellein Amarikada

Demokrasisi. UU.s170.
Ammon: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddese gre Davud peygamberin
oullarndan biri. Davudun byk olu Ammon da ukuruna dkndr IDG.s.95.
Amorf: Biimsiz anlamnda Fransz kkenli bir kelime olup terim olarak eitli organik
dokularn yapsna yardmc olarak giren; ama doldurduklar aralklarn biiminden
baka bir biimi olmayan maddeler manasna gelir. Bu amorf kalabaln heyecan
duymas arttr. SNK.s.196.
Amos. Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberlerle

ilgili

kitaplarndan

birisi.

Ayn

zamanda

Amos,

Yahudi

Peygamberlerinden olup M. VIII. yzyl ortalarnda yaam ve Yahudilere gre

sylediklerini, ilk yazan peygamberdir. Kehanetlerini yazd Amosun Kitab M.VI.
asrlarda kaleme alnmtr. Eski Nebiler

(Yeu, Hakimler, 1.Samuel, 2.Samuel,

1.Krallar, 2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos,

Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya, Haggay, zekarya, malaki. IDG.s.
135- 136.
Ampirist: Ampririzm

(Deneycilik) felsef grn benimseyen kiiler. Bkz.

Ampirizm. Byle bir melekenin varlna inananlar idealist adn alm, inanmayanlar
ampirist."IDG.s.169.
Ampirizm: Ampirizm, bilgimizin kaynanda yalnzca deneyin bulunduunu syleyen
grtr. Ampirizme gre insan zihni doutan bo bir levha gibidir. Bu bo levha
sonradan deney yoluyla dolar. ngiliz burjuvazisi, bir para da bu yzden, Fransadaki
gibi rasyonalist olmam, ampirizm ve sansalizmi kurmutur. UU.s.292.
Amsterdam: Kuzey Hollandada Amstel ve j rmaklarnn kavanda yer alan
Hollandann bakenti. Elimizdeki bask 1776 tarihini tayor, Amsterdamda baslm,
954 byk sayfa, IDG.s.84
Amapantlar: Ahuramazdada sz edilen olaanst yaratklardan biri. Altn kanatl
Amapantlarla tun bedenli devler, altbin yl srecek olan bu kozmik kavgann balca
kahramanlar. K.s.295.

55

Amyot: Jacques Amyot (1513-1593) Fransz hmanisti. Yunanca zerine alt on

yldan fazla retmenlik yapt. Eserlerinin byk bir blmn tercmeler
oluturmaktadr. Klasik Franszca, Amyot, Rebelais, Montaigne ile Cheteaubriand,
Victor Hugo, Honore de Balzac arasnda balayp biten Franszca'dr. KA.s.53
An Arab Philosophy of History: Arap Kpti kkenli, Msrl iktisat ve Ortadou
tarihisi Charles Issawinin 1956 ylnda yazd eseri. Kazim Kadri Ogan'n tercmesi
bir yrekler acs. Beyrut niversitesi profesrlerinden ssawi'nin deerli bir eseri: An
Arab Philosophy of History (Bir Arab Tarih Felsefesi) baln tar. SNK.s.69.
Anabaptisler: Kelime asl anabaptistedir. Anabaptis

veya anabatist olarak

gemektedir. XVI. asrda reform hareketleriyle glenen din sosyal ve siyas doktrin.
Anabaptist hareket 1521 ylndan itibaren almayada Thomas Mnzerin etrafnda
gelimeye balar, zamannn sosyal adletsizliine kar savar. Temel dncelerinden
biri de kk ocuklara verilen vaftizin her trl kutsayc deerlerini yatsyarak din
bilincine varm yetikinlerin yeniden vaftizini gerekliliidir. Sokrat'n istihzasn
Gringore veya Rabelais'nin maskesi altnda saklayan akll deliler; Charles-Guint veya
II.Philippe gibi dnyaya sz geirmeyi dleyen ikbalperest deliler; Pavie'de I.Franois
esir edilen yahut Berquin ve Nubourg'la alevler iinde can veren yiit deliler;
Munster'deki anabaptisler veya Pais'teki protestanlar gibi azgn deliler."IDG.s.161.
Anabaptistlerin kiliazma inan: Kilazma bin ylda dnyann eklini deitirecek
olaanst hadiselerin gerekleeceine duyulan inantr. Ortaada yaygn bir dnce
olan bu inan sosyal sistemden ikyeti olan anabaptistlerde topyac, devrimci, bir
nitelik kazanr. Mannheim,yakn alarda topyac zihniyetin merhalelerini belirten
drt topya biimi sayar: Anabaptistlerin kiliazma inan. UU.s.303.
Anadolu: Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Asya ktasnda kalan topraklar. Hasan
Ali: Edebiyatmzda en eski medeniyetlere beik olmu Anadolunun eski sakinlerine
ilk akrabalk duyan ve duyuran, Yakup Kadri oldu. imdi Sabahattin Eybolunda ve
onunla beraber pek ok genlerimizde grdmz Anayurt Anadoluyu payen
gemiiyle beraber yaayarak benimseme fikri, kkenlerini burada bulur diyor.
UU.s.14.
Anakharsis:

(M. VI.yy). Medeniyetin bozmad tabii insann sembolu olarak

gsterilen skit filozof. Anakarsis, kanun, kk sineklerin takl kald, byklerin

yrtp getii bir rmcek adr. der. SNK.s.191.

56

Anakronizm: Tarihi alar birbirine kartrma, tarihe aykrlk. Bir olay yanl bir
aa ya da tarihe yerletirmekten kaynaklanan yanlg. zmler birer anaokronizmdir,
birer anokronizm yani kalplaan, canlln yar yarya kaybeden birer konserve
dnce. B.s.188.
Anandadamat: Bkz. Mutluluk Manastr. lk kitab Kale Kumandann Kz (1864),
Mutluluk Manastr (Anandadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin
mill mar Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan alnm bir ilahi.
BDE.s.275.
Ananta: Sonu olmayan, sonsuz, lmsz anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hint
mitolojisinde tanr Vinunun nvanlarndan biridir. Vinunun eitli sfatlar var:
Savayambu (kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan, eken),
Mukunta (kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn
kayna ve barna). BDE.s.128.
Anari ve Nizam: Sir Herbert Readin 1954 ylnda yazd eserin ad Sir Herbert Read
da ayn kanaattedir ( Anarizmin felsefesi, 1940; Anari ve Nizam,1954.) George
Orwellin eserlerinde de ayn inanca ahit oluruz

(Kataloncaya Sayg.1934).

Ma.s.177.
Anarizm: nsan en iyi biimde bir hkmet veya otorite olmadan ileyeceini savunan
ferdi disipline eden hibir devlet tekilat olmadan kiiyi kaytsz artsz hrriyete
kavuturmay hedef sayan siyasi ve hukuk nazariyelere,felsefi akma verilen isim.
Anaristler her eyin cazibe yoluyla meydana gelebileceine cebren ve tazyik yoluyla
dorunun bulunamayacana inanrlar. Bu bak asna gre anari, kaosun deil;
kendiliinden dzenin yolunu aacaktr. Anarizm aknm sistemetik olarak
kuramlatran kii ngiliz William Godwindir. Bunun dnda Anarizm Proudhon,
Stirner, Tolstoy, Mihail Bakunin ve Peter Kropotkin Kanadal Murray Bookchin gibi
deiik kiiler tarafndan savunulmutur. Anarsizm, Avrupann rezil ve yalanc
medeniyetini yok edip bahtiyar bir an yaratcs olmak hlysdr. BFH.s.1.
Anarizmin Felsefesi: Sir Herbert Readin 1940 ylnda yazd eserinin ad. Sir
Herbert Read da ayn kanaattedir (Anarizmin felsefesi, 1940; Anari ve Nizam,1954.)
George Orwellin eserlerinde de ayn inanca ahit oluruz (Kataloncaya Sayg.1934).
Ma.s.177.

57

Anatole France: (1844-1924) Fransz yazar. 1921 Nobel edebiyat dl sahibi. Sayn
lhan, Anatole France stadmzn Penguenler Adasn hatrlasn, bilhassa nszn.
UU.s.30.
Anavatana Selam: Bengal romannn babas olarak kabul edilen Bankim andra
aterci: (1838-1894)nin eseri. lk kitab Kale Kumandann Kz (1864), Mutluluk
Manastr (Anandadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin mill mar
Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan alnm bir ilahi. BDE.s.275.
Andersen: Hans Christian Andersen 1805-1875. Danimarkal air, tiyatro yazar. Ama
asl nn masallaryla kazanmtr. Reineke Fuchs, Gesta Romanarum ve
Fabliaulardan, La Fontainein, Grimmin, Andersenin masallarna kadar bir ok
mehur eser bu Sanskrite kaynaktan geni lde faydalanm

( L. Renou ).

BDE.s.h. 236.
Andra Edebiyat: Telugu edebiyatnn Sanskritedeki ad. lk yazt 633 tarihli. Telugu
edebiyatnn Sanskritedeki ad Andra Edebiyat. BDE.s.296.
Andr Breton: 1896-1966. Farnsz airi. Srrealizmin kurucusu. Eserlerinden bazlar:
Dindarlk Tepesi, Manyetik Alanlar, Kaybolan zler, Eriyen Balk,Serbest Balar, Ak
Sal Tabanca Yldzl ato. Filann Baytekini Bertold Brechtdir, falannki Andr
Bretondur, femekannki Sartre, Joyce ya da Garaudy! UU.s.30-31.
Andre Dupont-Sommer:1900-1983. Fransz dou dilleri uzman. branice ve aranca
profesr. l Deniz elyazmalarn ilk eviren ve yorumlayanlardandr. Andre DupontSommer dnce ve inan tarihi bakmndan da nemli bir tarihi kabul edilmektedir.
Eserlerinden bazlar: l deniz Yazmalarna Genel Bak, l deniz Kysnda
Bulunan lhiler Kitab.Pleiade Ansiklopedisinin yaynlad ciltlik Edebiyatlar
Tarihinin birinci cildi. brani edebiyat isimli blm, Andre Dupont-Sommer imzasn
tayor. IDG.s.90.
Andr Gide: (1869-1951) Fransz yazar.Andr Gide Gitancali tercmesine yazd
nszde: Tagor bu iirlerinden bazlarn yazarken, hi phesiz benim onlar evirmek
iin verdiim zamandan daha azn harcamtr. BDE.s.70.
Andre Lalande: (1867-1963) 1960 ylnda yaymlad 1960 ylnda yazd felsefe
szl Altm yl sonraki bir lgata bavuralm: Andre Lalandenin mehurlgat
(1960). BFH.s.41.
Andre Malraux: 1901-1976. Fransz yazar ve siyaset adam. Hayat Fikri ve fiili
mcadelerle geen Andre Malraux Kasm 1945ten Ocak 1946ya kadar enformasyon

58

bakan olarak grev yapmtr. Eserlarinden bazlar: Kantonda syan, Byk Yol,
nsanlk Durumu, Umut Olmaz olur mu? te Pierre Emmanuel Olmaz olur mu? te
Pierre Emmanuel. Frasada devrin kltr bakan Andre Malrauxya yazd mektupta
gerek kltr, bir tutkudur diyor. K.s.10.
Andr Suars:

(1868-1948). Fransz yazar. Eserleri mistizizmin

etkileri tayan

genellikle tumturakl, ktmser, farkl olan her eyi kmseyen dencelerle doludur.
grlr. Bu kemekete Andr Suars sesini ykseltir: Zolann yerine Panthondur.
KA.s.308.
Andromak: Fransz yazar Rasinenin 1667 ylnda yazd trajedisi. Eser, Rasinenin
ruhbilimsel zmlemeler konusundaki kabiliyetini gstermesi asndan nemlidir.
Eserde Orestes Hermioneu, Hormione Pyrrhusu o da Andromak sevmektedir.
Andromak ise olu Astyanaksta yaamay srdren kocas Hektorun anlaryla
yaamaktadr. Bunun iindir ki

zincirinin birinde geen olay ksa srede dier

kahramanlar da etkilemekte ve byleve bir atma kurulmutur. Rama ile Sitann

srgne giderken syledikleri szler, Hektorla Andromakn vedalamalarndan ok
daha gzel, ok daha dokunakl. BDE.s.151.
Andromaque: Andromak. 17. asr Fransz trajedi yazar Jean Racine (1639-1699)in
1667 ylnda yazd eseri. Racine'in Andromaque'i, tarihteki Andromaque deildir.
KA.s.59.
Anga: Canizmin kutsal metinlerinden muhtelif zamanlarda yazlan Dstur iinde yer
alan ve Sudarman tarafndan kaleme alnan eser. Bu Dstura dahil edilen kutsal
metinleri Cinann akirtleri kada

geirmi, Dsturun metinleri olan Anga ve

Uvenga lar Sudarman kaleme alm, dier metinler ise ok daha sonra yaam
Cainist rahipler tarafndan yazlm. BDE.s.166.
Anglo Sakson: Germen kavimlerinden Angllar, soksonlar ve jutlara verilen ortak isim.
Trk Dil Kurumu szlnde, 5. ve 6. yzylda ngiltere'yi igal eden Germen rk
olarak tanmlanan kelime aydnlarmz tarafndan deiik biimlerde kullanlyor.
ngiliz kltrn ve onun rnlerini ifade etmek iin kullanlan Anglo-Sakson kelimesi,
bugn daha ok anadili ngilizce olan toplumlar (ngiltere, Avustralya, Kanada ve
Amerika) belirtmek iin kullanlyor. German dnyas ile Anglo Sakson dnyann
bamszlk belgeleridirIDG.s.89.

59

Anglo-saksonca: Anglosakson kavimlerinin konutuu dil. ngiltere, Norman

istilasndan nceki eci bc, yabani ve daha sonraki ngilizceyle en kk ilgisi
bulunmayan Anglo-Saksoncay ngilizce diye benimsiyor.Jur.II.170.
Angoisse: Yrek darl sknt anlamnda Franszca bir kelime. Ama bugn, bu, bir
tecesssten ok bir angoisse, medeniyetimizin bir buhran. Jur.I.s.397.
Angramenyu:

Bkz.

Ehriman.

lk

yalan,

ilk

gzyalar,

ktlk

tanrs

Angramenyu'nun sahneye k, canl ve cansz, btn varlklarn iki dman kampta

kmelenmesi." K.s.294.
Angro Meny:Bkz. Ehrimen. htiyar Zerdtn Angro Menys Hem kendini, hem
tabiat tahribat eden bir ucube. UU.s.221.
Ankara niversitesi: Resmen 1946 ylnda, Ankarada kurulan niversite. Ankara
niversitesinde Hindoloji diye bir ube bulunmasna ramen tanmyoruz. Jur.I.s.
149.
Ankara: Trkiye Cumghuriyetinin Bakenti. Vck vck bir Ankara gn KA.s.353.
Anlamazlk: Fransz Roman, deneme, tiyatro ve Makale yazar. Albert Camus (19131960)un 1942 ylnda yaymlad Sizif Masalnda, Anlamazlkta, Yabancda, cana
kylr veya intihar edilir. BFH.s.47.
Anna Karenina: Lev Tolstoyun roman. Sevmedii yksek bir memurla evlenen
Anna, yakkl bir subay olan Vroskiye tutulur. Romanda toplum normlarna ramen
sonu ac, ykm ve lm olan bu tutku anlatlr. Bunun yannda Kiti ile Levisin yasal
ak mutluluu, kocas Oblonskiy tarafndan aldatlan Darya kaderine boyun een Rus
kadnn simgeler. Eser Rus aile yapsnn bir destan olarak kabul edilir. Jules Renard,
Anna Kareninay okumak istememi, nk yzde yz Fransz olmayan hibir ey
ilgilendirmezmi stad. KA.s. 229.
Anomi: Yunanca anamos (yasaszlk) kelimesinden gelen bu kelime Bir toplumun
normlarnn etkisizlemesi, toplumsal knt anlamlarnda kullanlan bir sosyoloji
terimidir. Anomi kelimesini sosyal terim olarak en fazla Emil Durkheim ve Robert
Mertondur. Bat bizim yaadmz faciaya ahit olmam ama balayacak diye tir tir
titredii bu felketin adn koymu: anomi. BFH.s.1-2.
Ansiklopedi zerine ncelemeler ve Yeni Ansiklopedi Kurma Lzmu: Saint-Simon
(1760-1825)in 18010-1813 yllarnda aras yazd eserinin ad. Ansiklopedi zerine
ncelemeler ve Yeni Ansiklopedi Kurma Lzmu,1810 ve 1813

(Etudes sur

IEncyclopedie et la Necessite de Fonder une Nuovelle EncyclopedieSSSS.150.

60

Antagonizma: Uzlamazlk anlamnda bir felsefe terimi. ki sistem, iki organ ya da

biyokimyasal iki madde arasndaki ilev ayrl. Diyalektik, bir aldatmaca. Bir
antagonizma, baka antagonizmalarn zm yolu olmaz. UU.s.247.
Anti-Duhring: Frederich Engels (1820-1895)in 1878 ylnda yazd, felsefe ve bilim
konusunda yazlm makalelerinin derlemesinden oluan Herrn Eugen Dhrings
Umwalzungder Wissenschalf Bay Eugen Dhringin Bilimsel devrimi) isimli eseri.
Engels,

Anti-dhringde

insanlik

barbarliktan

ancak

barbar

vasitalarla

kurtulabilirder. SNK.s.56.
Antikite: Antika. Tarihi alarn balangcndan Bat Roma mparatorluunun
kne kadar olan zaman. Kelime, ne Antikitede kitap bal olarak kullanlm, ne
Ortaada; XVI. yzylda, liberal sanatlar iine alan pedagolojik felsef eserin ad.
IDG.s.11.
Antiller: Orta Amerikada takmadalar. Sonra, Pondichryden, Antillerden sz
ediyor yazar. UU.s.29.
Anytos. M. V-IV. Asrlarda yaam Atinal siyaset adam. 399da meletos, Lycon,
Anytos onu Arkunta sikayet ederler ve ustad tevkif edilir. SNK.s.57.
Apandisit: Apendiks lmeninin (yani apendiksin i ksmnn) dk ile tkanmasndan
kaynaklanan

rahatszl

ifade

eden

bir

tp

terimi.

Bir

nevi

apandisit

ameliyat.Jur.II.130.
Apokalips: Hristiyanlkta kyamet, Maher inanc. Nihilizm, esasnda Ruslarn eski bir
inandr: Apokalips (kyamet) inanc. Ma.s.93.
Apokrifler: M III. Yzyllarda yazld dnlen Kutsal Kitaba dahil edilmeyen
Yahdi metinleri. Bundan baka, Hristiyan kilisesi, Musevi bibleini Eski Ahit adyla
vahiy mahsul diye kabul etti; Apokrifler (baka bir adlar da deterokanonik)
IDG.s.91.
Apollinaire: Guillaumme Apollinaire (1880-1918).Fransz kbist airi; ayrca Hikye,
roman ve oyun yazar. Garip deil mi, unutulan Sadeyi ili bir air Fransaya tantr:
Apollinaire. B.s.200.
Apollon:Yunan mitolojisinde her gn arabasyla g bir utan bir uca gezen gne
tanrs. Gn nn parlak tanrs olan Apollon, Yunanllara gre kendini gne ile
gstermektedir. Hrmzn, Ozirisin, Apollonun barnda fkran hep ayn fecir
deil mi? BDE.s.105.

61

Apollon: Zeus ile Leto'nun (Latona) olu, Artemis'in kardei. Olimpos Tanrlar iinde
gzel sanatlar ve gn nn tanrs olarak saygnln kazanr. Ve kelime, Belvedere
Apollon'unun cilal mermeri gibi esrarla haleli kalm. KA.s.63.
Apollonius. Bergamal Apollonius (M.262-190) Yunan matematiki Cabirin kendi
de, yalnz Fisagor ve Apollonius gibi Yunan bilgelerinin malmatna sahip olmakla
kalmadn, kadim Yemenlilerin hikmetine de vkf olduunu ileri srer. IDG.s.60
Apolojetik: Hristiyanlkta, Vahiy blmnn tamamland takriben 95ten balayan ve
325 znik konsiline kadar sren dnemi anlatmak iin kullanlan bir terim. Sokrat'n
'maytiinden' ve Eflatun'un diyalektiinden balayp zokrat'n sofistiinden ve
Ciceron'un retoriinden geerek Kilise Babalarnn apolojetiine ve Ortaa'n
skolastiine kadar devam eden faslasz davran. KA.s.123.
Apsaralar: Apsaraslar da denir. Ap: (su), sarah (akan) kelimelerinden oluup suda
hareket eden anlamna gelir.

Hint kutsal metinlerinde, zellikle Rigvedalarda su

perileri olarak tasvir edilir. Apsaralar su dkemezmi eline. BDE.s.355.

Arabistan: Asya ktasnn gney batsnda bir yarmada. Batsnda Kzldeniz ve Akabe
Krfezi, gneyinde Hint Okyanusu, dousunda Umman Denizi ve Basra Krfezi,
kuzeyinde Irak ve rdn yer alr. Kzldenizi Hint Okyanusuna balayan BablMendeb Boaz ile Afrikaya yaklar. Toplam kylarnn uzunluu 9000 km,
yzlm 2.590.000 kilometre karedir. Arabistanda; Suudi Arabistan, Bahreyn,
Kuveyt, Umman, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Yemen olmak zere yedi devlet yer
almaktadr. skenderiye, Beyrut, Sur Akka limanlar Kafkasya, ran, Arabistan veya
Afrika blgelerine doru uzanan ticaret yollarnn ke talaryd. BFH.s.89.
Araf: Cennet ile Cehennem arasnda yer alan ve birinin te'sirinin dierine gemesine
mni olan srun (engelin) yksek ksmlar. Grnmeyen dnya blm, Cehennem,
Araf, Cennet, En mhim blge: Araf, Hristiyanln ba fazileti. Nedamet. K.s.380.
Aragon: Louis Aragon (1897-1982). Fransz yazar. Srrealizm akmnn nclerinden.
ada Fransz edebiyatnn en mehur isimlerinden biri olan Aragonun eserleri dadais
cizgide de deer grmektedir. Deh bir smk meselesidir Lon Paul Farguea gre
sanat bir virgl meselesidir; Aragon iin dhinin zellii, ldkten yirmi yl sonra
salaklara dnceler ilhm etmesidir. B.s.227.
Aramice: Eski Aramca. Sami dillerinin batdaki kuzey kolunu oluturan dillerden biri.
Fenikece ve branice ile yakn akrabadr. Arapa ile de benzerlikleri vardr. zellikle

62

Antikada konuulmu olan kuzey-bat sami dili. ncil sryanice veya Aramice
anlatlm olsa ne ifade eder IDG.s.89.
Arap Edebiyat Tarihi: Alman arkiyat ve Trkolog Carl Brockelmann (18681956)nn 1898 ylnda yazd eserinin ad. "Konu zerinde son byk eser
Brockelmann'n iki ciltlik Arap Edebiyat Tarihidir. K.s.300.
Arap Edebiyat Tarihi: Avusturyal arkiyeti ve tarihi Hammer Purgstall (17741856)in Arap edebiyat iir ve edebiyat zerine yazd ve 7 ciltlik blmn hayatta
iken yaynlatt eserinin ad. Bu byk dhi yetmialt yanda bir Arap Edebiyat
Tarihi yazmaa balam. K.s.103.
Arap Edebiyat: Litterature Arabe. ran, Arap ve Trk tarih ve edebiyatlar zerine
aratrmalar ile bilinen Fransz arkiyat ve yazar. Clement mbaylt Huart (18541926)n 1902 ylnda yazd eseri. Eser, 1944 ylnda Cemal Sezgin tarafndan Arap
ve Arap Dilinde slam Edebiyat adyla Trkeye evrilmitir. "Ali Nihat Tarlan beyin
Farsadan evirdii sylenen ran Edebiyat Tarihide, Cemal Sezgin'in Huart'dan
dilimize aktard Arap Edebiyatda Cumhuriyet devrinin anlmaya lyk hayrl birer
teebbsdr."K.s.300.
Arap, Fars ve Trk Dilleri Szl: Asl ad: Franois de Mesgnien (Manin) olan
Fransz kkenki Polonyal arkiyat ve Trkolog Franciszek Meninski (1623-1698)in
1680 ylnda yazd eseri. Jenish, Meninskynin Arap, Fars ve Trk Dilleri
Szln basan adam, Hammer, 1799da Herberkin sekreteri olarak stanbula gelir.
K.s.102.
Arap: Ana dili Arapa olan, Arap milletine mensup kii. rfann btn feyizlerini
randan, Araptan almtr. KA.s.368.
Arapadan Trkeye Lgat: Bkz. Ahter-i Kebir 16. asrda Karahisarl Ahter
Mustafa Efendi Arapadan Trkeye Lgatn hazrlar. SNK.s.321.
Arapkir: Dou Anadolu blgesinde Malatya iline bal bir ile. "Boran'Holbach'n
imzasyla kan Saduyu'yu (1928 Abdullah Cevdet tercmas), ya Bucher'in Madde ve
kuvvet'ini okumulardr. Abdullah Cevdet Arapkir'lidir,"20. Yzylda Zek adl bir
dergisi vardr. Mehmet zzet, Hess ile Geleyz'in sosyolojisini evirir. SNK.s.83.
Ararat Yaynevi: stanbulda Ramazan Yaarn ynettii, 1967 ylnda kurulan
yaynevi.

Mlkiyet Nedir?i ilimize kazandrmak istemesi alklanmaya lyk bir

davran. UU.s.326.

63

Arcuna: Mahabharatta destannn en gl en yakkl en cesur kahraman olup yine

destandaki be Pandu kardeten ncsdr. te yiitler yiidi Arcuna. Sava bir
rmak, Arcuna bir gemi, onunla karz zafer kylarna. BDE.s.332.
Arif Dino: 18931957 air ve ressam. Arif Dino Yunanca iirlerini dinletecek bir
kurban bulmak iin iltifatlar yadrrd etrafa. B.s.150.
Arif Hikmet: (1786-1859) Yz beinci Osmanl eyhlslam. Arif Hikmet, Ahmet
Mithat Efendinin (Hace-i Evvelin) daha sonra Kainat adli byk bir tarih yazan
Sleyman Paanin Tarih-i Alasi.SNK. s.167.
Aristark: M:160-88 civarlarnda yaam skenderiyeli bir bilgin. Homerosun lyada
ve Odisesini o tertip etmi, sonradan eklenen msralar ayrarak 24 blme yartm.
ok titiz bir alma yapt iin ismi uurlu, tertipli, dzenli manasna zel isim olarak
kullanlr olu. Hakikat u ki: Kurbanlar iin btn Aristakratlar Zoil, alklananlar iin
her Zoil, bir Aristark. Ma.s.241.
Aristo: Eski Yunan filozofu. Babas Nikomakhos, Makedonya Kral II. Amyntasn
saraynda hekim idi. Aristo, 17 yandan 37 yana kadar Eflatun

(Platon)un

talebeliini yapt. Eflatun ruhlarn nakline inanrd. Teslis inancn ilk olarak ortaya
karan budur. Yunandan Aristo mantn almakta tereddt etmeyen slm, ada
Batnn diyalektiinden de faydalanacak elbette. B.s. 189.
Aristokrasi: En yksek iktidarn, ayrcalkl soya bal bir toplumsal snfn elinde
bulunduu siyasal ynetim. Oysa tabiata uygun olan tek prensip:Aristokrasidir.
UU.s.122.
Aristophanes: (M.445-386). Yunan komedi yazar. Aristophanesin tanrlastrd,
modernlerin biz bulduk sandklar alay, Dounun yabancs deildir. BDE.s.205.
Arza: Yksek bir makama sunulan dileke veya mektup. Filhakika jn Trklerin bu
kdemli mcahidi velinimeti II Abdlhamite takdim ettii bir arzada, gen doktoru
yle mdafaa ediyordu:Jn fesede namnda elyevm svirede bulunan heyet,i
neriyenin bana gemi olan doktor Cevdet sz anlar bir admdr. B.s.140
Arnavut: Arnavutluk halkndan olan kimse. Avusturya katolik Arnavutlarn arkasnda,
Fransa Lbnan Marunilerinin ve bir para da dou katoliklerinin. BFH.s.132.
Arnavutky Kz Koleji: Robert Kolej Kolejinin eski ad. Rezzan, Arnavutky kz
koleji Jur.II.s.110.
Arnold: Bkz. matthew Arnold. Thackereyi Arnoldu, Thompsonu ise, Hint iirinden
ok Binbir Gece Masallar byler. BDE.s.44.

64

Aron Raymond: (1905-1983). Franzz filozof ve toplumbilimci. Aron Raymond,

LOpium des Intellectuels, Gallimard Paris 1968, s. 398-409. Ma.s.54.
Aron: Bkz. Raymond Aron. Aronun ilk eseri Alman Sosyolojisi1933. Sartrela
1946da Temp Modernesi kurar. SNK.s.103.
Arrianos: (95e doru-175e doru) Yunan tarihive filozof. Megasthenesin eserini
Arrianos ve Strabonun kitaplarndan tanyoruz. BDE.s.29.
Arslan Yrekli Riar: II. Hal Seferinde Selahattin Eyyb ile savaan birleik Hal
ordular komutan. Bir dzine roman ismi, i be kahraman, birka peyzaj, mechul bir
dav uruna dven yiit, serzt, inat insanlar, kan ve lm, Aslan Yrekli Riarla
Selahttin Eyybi Hallarn istanbula girii ve olduka geni bir zaman erevesi
iinde dal budak salan ihtiraslar, Londra, saray, gelien burjuvazi, dere beyleri ile
ehirler arasndaki sava, svirenin hrriyet kavgas, hayat ve gerek B.s.233234.
Arimet: Eski Yunan fizik ve matematikisi. M. 287-212 yllar arasnda yaad
tahmin edilmektedir. Sicilyann Syracuse ehrinde dodu. Babas, Pheidias bir
astronomdur. skenderiyede ders grm olup, klidin

(Euclid) talebesidir.

Peripatetisyenler ve Aristocularda olduu gibi; matematik bir sistem iinde

kaynatrmak amacyla da: Arimetde olduu gibi; zel bir tabiat alannn ileyiini
ayrntlaryla tasvir etmek amac da gdebilir. IDG.s.74.
Aruz: Kaynan Arap edebiyatndan olan, Arap ve Fars edebiyat vastasyla Trk
iirine geen iir l birimi. Bizim alafranga hececileri aruzu milli olduu iin
sevmezler. Jur.II.s.172.
Arya Sama: 1875 ylnda Dayananda Sarasvati tarafndan Bombayda kurulan ve
Hinduculukta bir Rnesans gerekletirmeyi hedefleyen dini ve siyasi Hint hareketi.
Hint dinini ilkel saflna kavuturmak isteyen, Arya-Saman kurucusu Dayananda
Sarasvati, Hintin kurtulu savanda Vedalar bayraklatrr. BDE.s.107.
Arya: Sanskrit diliyle Latince,Yunanca, Almanca, ngilizce, Farsa, arasndaki
mnasebetler, ona btn bu dillerin bir meneden geldiini, Arya

(Asil) diye bir

yaam olduu fikrini ilham eder. SNK.s.101.

Aryalar: M. XVIII. asrdan balayarak Hindistann gneyini istila eden ve burada bir
dil ve kltr birlii kuran Hint-ran topluluklar. Mohenco Daro be bin yldan beri
konumuyor, Aryalar ne zaman gelmi Hinte, Vedalar hangi tarihte yazlm, bilen
yok. BDE.s.91.

65

Arz- Mevud: Va'dedilmi Topraklar. Yahud inancna gre Tanrnn Yahudilere bu

topraklara sahip plmay vatetditir. Neresi olduu tartlmakla birlikle Ken'an ili
olarak

bilinen

yer

Filistin,

am,

rdn'deki

Kenan

blgesi

olduu

dnlmektedir.baka bir gre gre Nil nehri ile Frat nehri arasndaki topraklar, bir
baka gr sadece Filistin olduu ynndedir.Sonra, inkiraz belirtileri ve bir arz-
mevud insiykyla tutuan aydnlar B.s.146.
Asab: Kitab Mkaddeste sz edilen srail Krallarndan biri. Tanr srail kral Asab
ile kars Cezabeli iddetle cezalandrd; nk onlar, elinden ban almak iin
Nabotu ldrdler; Tanrnn ve (ayn zamanda) lkenin kanununu hie sayarak bir
tebann malyla, erefiyle, hayatyla oynadlar. UU.s. 224.
Asctique: Dnya nimetlerinden elini eteini ekmi, cileci, cilesini doldurmaya alan
mnzevi anlamnda bir Franszca kelime. nsanl atmalardan kurtaracak
asctiquele hroiquei, Hintle ngilizi kaynatracak olan Rusyadr SNK.s.251.
Ashab- Kehf: Maara arkadalar veya maarada uyuyanlar olarak bilinen bir grup
mmin gen hakknda kullanlan bir tabir. Kur'an- Kerm'in onsekizinci suresinde
anlatlan ve sureye adn veren bu olay, Allah inancna srt evirip putperestlie
saplanan kavimlerini terkederek ehirden ayrlan ve bir maaraya snan hlleriyle
insanlara ahiret inanc ve lmden sonra dirilme hususunda ibret olan gen mminlerin
hikyesidir. Tarih ve tefsir kitaplarnda yaygn olan rivayete gre bu olay, Anadolu'nun
Roma hkimiyeti altnda bulunduu milad nc asrn ikinci yarsna Tarsus civarnda
meydana gelmitir. Bizce Osmanl mucizesinin en byk tecellilerinden biri de,
mnevver denilen ashab- kehfi, uzun bir uykudan nihayet uyandrm olmasdr.
Ma.s. 262.
Ashi: MS. V. asrda yaam brani Edebiyat eserleri mstensihi. Babil Tamudunun
derleyip yaycs Babil basks 5. asrn sonunda Ashi ve Aabina tarafndan basld.
IDG.s.139.
Asrlarn Efsanesi: Fransz yazar Victor Hugo (1802-1885)nun ylnda yazd iir
kitab. Shakespeare ancak Cenapn Trkesiyle Trkeleebilirdi, Asrlarn Efsanesi
Fikretin.Jur.I.s.126-127.
Aslanla Fare: Aiseposun masallarndan birinin ad. Son masal Farenin Kurtard
Fil, Aisoposon Aslanla Fare hikyesini ok hatrlatr. BDE.s.233.
Aspasia: Miletoslu Aspasia. Zeks, anlay ve gzellii ile nl yapm Yunanl bir
kadn. Tahminen M.V. asrn ikinci yarsnda yaam. Atinada ve aralarnda Sokrates,

66

Aqlkibiades ve Pheidias bigi sekin filozoflarn ve sanatlarn bulunduu bir evrede

yaard. Kendisine k ettii Prikles karsn boamt. Hintin ak kadn bir
Aspasia. BDE.s.182.
Aspects de IOccultimes. Table Ronde dergisinin 1950 ylnda kard zel saynn
kapak ad. Table Ronde dergisi, 1950de hususi bir say kartm: Aspects de
IOccultimes Jur.I.s.397.
Asr- saadet: Mutluluk Devri manasn ifade eder. Peygamber Efendimiz (sas.)'in
dnemi. Peygamber Efendimiz'den itibaren slm Tarihi, Hz. Peygamber dnemi,
Hulef-i Ridn, Emevler, Abbsler, Seluklular, Osmanllar gibi muhtelif dnemlere
ayrlmtr. te bu dnemlerin banda yer alan Hz. Peygamber dnemine Mslman
limler Asr- Sadet adn vermilerdir. Safahat Trk dilinin en mkemmel ve en
dolu kitaplarndan biri. Akif ise mistik hlyalardan uzak, tam bir asr- saadet
Mslman. K.s.225.
Asrmzn Yalanlar: Avusturyal yazar ve Siyonist militan Max Nordau

(1849-

1923)un eseri. Max Nordaunun Asrmzn Yalanlar da teki eserler ile beraber
Abdlhamit devrinde kar. SNK.s.25.
Assomoir: Fransz natralist sanat Emile Zola (1840-1902)nn 1885 ylnda yazd
romannn ad. Assomoir, proleter olduu iin bozulan, yabanclaan insanolunun
tasviri. KA.s.266.
Astaka: Gen bir kadnn yavuklusuna gidi geliini anlatan, 7. asrda Hint airi Mayura
tarafndan yazlan iir. 7. yzyilda yaad sanlan bir baska air de Mayura. Eserinin
adi: Astaka. Yani sekiz kta. BDE.s.198.
Asuralar: Rigveda ve Avesta gibi Hint kltrnn en eski kaynaklarnda tanrlar iin
kullanlan bir sfattr. Agni, Mikra ve zellikle Varuna iin kullanlrd. tanrsal
anlamndayd. Ancak kelime sonradan tamamen ters bir anlam kazanm: kfir, kt
ruh. Bylece asura ifritlerin sfat olu. Asularn en byklerinden bir gnein azl
dman Raghudur. Asuralarla cenk eden Tanrlar bir trl zafere ulaamamakta.
BDE.s.185.
Asyann I: Edwin Arnold

(1832-1904)un 1861 ylnda yazd eserinin ad.

1861de hipotadesadan ilham alarak tler Kitabn yaymlar, 1876da GitaGovendadan esinlenerek Hintin Neideler Neidesini kaleme alr, 1879da
yaymlad Asyann I (The Lght of Asia) budizmle ilgili naslar ve efsaneleri bir
araya toplar, ngilizce konuulan lkelerde esiz bir ilgi uyandrr kitap.BED.s.45.

67

k Paa Tarihi: ya da k Paazade Tarihi. XV.yy tarihilerinden kpaazdenin

eseri. Ak Paa Tarihi yahut Hoca Sadrettin Efendinin Tacet Tevarihi sadece saray
anlatr. SNK.s.167.
Ak dn: VII. asrda yaayan Hint airi Mayurann bir iirinin ad. te ak dn
iirinden en az dekolte msralar. BDE.s.198.
Ata: Nurullah Ata

(1898-1957), Cumhuriyet dnemi edebiyat. Denemeleri ile

bilinir. Hele Paay zaman zaman Ata tilcikleri ile miyavlatma, utanmazln ta
kendisi. UU.s.324.
Atatrk: Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve ilk Cumhurbakan Mustafa Keml
Atatrk. Cemiyet tek mite dayal: Atatrk miti. Jur.I.s.109.
Ateizm: Allah Telnn varln inkr edip; Her ey tabat knunlaryla var oluyor. Bir
yaratc yoktur. Dehr, yni zaman ilerledike her ey deimektedir. lem, byle
kendiliinden gelmi ve byle gidecektir. Canllar da byle birbirlerinden reyip sonsuz
olarak srecektir!diyen, maddeci, materyalist felsef ekole verilen ad. Ateizm, aydn
haysiyetinin, dnce haklarnn salam bir mdafaanamesi . K.s.205.
Ate: Fransz yazar Henri Barbusse (1873-1935)n 1900 ylnda yaymlanan ve
yazarna byk n kazandran eseri. Babussen Atei (Le Feu) bir sanatoryumda
balar.

Zolann

Fcontitsinde,

Dickensin

adn

hatrlayamadm

baz

romanlarnda, Tolstoyda, DAnnunzioda, ehovda hastalardan ve hastanelerden uzun

uzun bahsedilir.Jur.I.s. 39.
Ategede: Atee tapanlarn ibdet ettikleri mbedin ad. slmn gmrah nru
ategedelerin titrek n sndrtdkten sonra, mubidler Hinte ger. B.s.146.
Atharvan: Rigvedada ad geen bir din adam ve Brahmann en byk oludur. Atei
kullanan ve ilk kurban sunuunu gerekletiren kii olarak gsterilir. Atharva-Vedada
Rig gibi ilahiler mecmuas: 20 kitap ve 731 ilahi. Atharvan, ate rahibi, aman demek.
BDE.s.109.
Atharva-Veda: Hint kutsal kitab Vedalarn drt kitabndan birisidir. Dierleri ise:
Rigveda,Yacurveda ve Samavedadr. Atharva-Vedada Rig gibi ilahiler mecmuas: 20
kitap ve 731 ilahi. Atharvan, ate rahibi, aman demek. BDE.s.109.
Atherva-Veda: Bkz. Atharva-Veda. Daha ok Atherva-Veda ile baz Upaniadlar
hatrlatrlar. BDE.s.159.
tif Efendi: On sekizinci asr mehur Osmanl hattat ve airi. Kendi ismiyle mehur
ktphanenin kurucusudur. Ad, Mustafa Atftr. Sultan Birinci Mahmud Han devrinde

68

defterdar- kk- evvel ve maliyeci idi. Doum tarihi bilinmemektedir. 26 Temmuz

1742 (H. 1155) senesinde stma hastalndan vefat etti Biz kimiz? tif Efendi mi,
Sadullah Paa m, Fuat Paa Emin Blent mi, Celal Nuri mi, Abdullah Cevdet mi?
UU.s.26.
Atlas. Yunan mitolojisinde Klymene ile apetosun olu. Hyardlarn ve Pleiadlarn
babas olan dev. tanrlar ile savata Titanlarn yannda yer ald iin Zeus tarafndan
gkysn omuzlarnda tamaya mahkum edilen sonra da daa dnen bahtsz tanr.
Yunan Tanrs, Zeusle Maiann ol, Maia ise Atlasn kzdr. IDG.s.209.
Atman: Hint mitolojisinde ahsi ruhu ifade eden bir kelime. Yokluu, varl ile
doldurur Atman. Yalnz kalmamak iin kinat yaratr. BDE.s.112.
Atsz: Hseyin Nihal Atsiz (1905-1975). Trklk akmnn nemli temsilcilerinden.
iir, roman yazar tarihi, edebiyat tarihisi ve fikir adam. Necip Fazl, Atsz,
Serdengeti birer dava adam idiler. Yayorlard ve baryorlard. Bu ocuklar
vyaklyor.Jur.C.1.s.298.
ATT: Asya Tipi retim Tarz. Ama Dou sz konusu oldu mu, rahipler
anlamazlklarn unuturlar, coraf kadercilii bilimsel bir hakikat gibi sergiler Marx;
lkdalarnn Douyu smrrken vicdan azab duymamalar iin, bir kurt masal
uydurur: A.T..T. B.s.185.
Augias: Efsanev Eleia kral. Ahrlar uzun sre temizlenmemiti. Herakles Srlerinin
onda biri karlnda ahrlar temizleme iini stlendi ve Alpheios ile Piniosun sularn
ahrdan geirdi. Ancak kral szn tutmad. Bunun zerine Herakles onu ldrd ve
kenti yama etti. Bu hikye Augiasn ahrlar deyimi olarak bilinir. Edebiyat
dnyamz Augiasn ahr. Dehlizlerinde burnunuzu tkamadan dolaamazsnz. Yalan,
dalavere, desse. KA.s.341.
Augiasn ahr: Eleia Kral Augiasn ahrlar. Uzun sre temizlenmemesi, pislii ile
mehur. Kral ahrn temizletebilmek iin Heraklese srlerinin onda birini vemeyi
kabul eder ancak i bittikten sonra sznden cayar. Sznden caymasnn bedelini tac,
taht ve canyla der. Augiasn ahr tabiri kark, vuzuhtan uzak bir durumu anlatmak
iin kullanlr. kisi de Augiasn ahrnda efsane syleyip uykuya daldlar. . K. s
214.
August Comte ve Pozitivizm: ngiliz filozof ve iktisat Stuart Mill (1806-1873)in
1865 ylnda yaymlad kitabn ismi. Dier eserleri de unlar: tilitaryanizm (1863),

69

August Comte ve Pozitivizm (1865), Temsili Hkmet, Kadnn kleletirilmesi,

Otobiyografi (1899, Din stnde Denemeler. K.s.210.
Auguste Comte: (1789-1857) Fransz Flozofu. Saint-Simonun rencisi ve sekreteri.
Pozitivizmin kurucusu olarak kabul edilir. Auguste Comte, hocasnn hatralarna
hakaret kusan yalanc, nankr, nasipsiz bir mez mi? SSSS.s.78.
Augustus: Roma imparatorlarna verilen ve onlara din bir kimlik kazandran unvan.
Meydan Laroussea gre, Augustus sfat, M. 16 ubat 27de senato tarafndan
Octavianusa verilir. Sonradan bu unvan hemen hemen btn Roma krallarnn takma
ad olur. Augustusun sarayna Zarmanoegas adnda bir Hint bilgesi gelir ve diri diri
yaktrr kendini, Kalanos gibi. BDE.s.30.
Aun (Om): Hint kltrnde dua ve yemin ederken, dini trenlere balarken, ilahiye
balarken ve kitaplarn banda kullanlan, kutsiyet ifade ettiine inanlan bir szdr.
Mrit kutsal heceyle balamal Vedalar okumaya, kutsal heceyle tamamlanmal son
ilhyi: Aun (Om); msralar kafamzdan silinir Omla balamamassak okumaya,
okumay Omla bitirmemisek. BDE.s.327.
Aurengzebe: ngiliz air ve yazar John Dryden (1631-1700)in 1665 ylnda yazd
eseri. Eser dram olarak yazlmtr. Yine bu atmosfer iinde, Dryden Aurengzebe yi
kaleme alr. BDE.s.40.
Avanti Beyi: Hint mill airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana isimli
eserinde sz edilen ve prenses ndumati ile evlenmek isyeten beylerden biri. Bambulu
kadn yeni bir hkmdarn nnde szald.Karnda Avanti beyi!Sipra rma ykar has
bahesini.Mehtapta sabaha kadar seviilir. BDE.s.187.
Avanti Beyi: Hint mill airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana
isimli eserinde sz edilen ve prenses ndumati ile evlenmek isyeten beylerden biri.
Bambulu kadn yeni bir hkmdarn nnde sz ald: Karsnda Avanti beyi.
BDE.s.187.
Avatar: veya avatara. Yer yzne ini demek Hint mitolojisinde tanrnn dnyaya insan
ya da baka bir canl sretinde iniini anlatr. Vinunun bir avatar da Rama avatar.
BDE.s. 131.
Avni Dilligil:

(1903-1971). Tiyatro, sinema oyuncusu ve ynetmeni. Mnir

Sleyman: Gazeteci, Mnir Sleyman aktr, Avni Dilligil, dekan ktibi hsan Altay ve
bir sr gen air. B.s.150.

70

Avrupa Konseri: Napolyon Fransasn malup eden Avusturya, Rusya ve Purusya ile
ngiltere Avrupadaki etki alanlarn yeniden gzden geirmek iin ve yeniden
dzenlemek iin 1814-1815 yllarndaki kongrenin ad. Konsere 1818 ylnda
Fransa,1856 ylnda da talya dahil edilir. Avrupa Konseri ad verileb be veya alt
Avrupa devleti yle gl idi ki,terazinin bir kefesine onlar konsa, br kafeye de
dnyann geri kalan lkeleri ylsa ikinci kefe ty kadar hafif kalrd. BFH.s.71-72.
Avrupa ve Rusya: Rus tabiyecisi ve tarih felsefecisi.Nikolay Yakovlevi Danilevsky
(1822-1885)nin 1869 ylnda yazd

mehur eseri. Rusya ve Avrupadr.

Danilevsky Avrupa ve Rusya da her lkenin kendine gre bir kltr olduunu ileri
srer. SNK.s.308.
Avrupa: Okyanusya ktasndan sonra dnyadaki ktalarn en k. Avrupa
snrlarnn, nereden baladna dair, kesin bir snr birliine varlamamtr. Ancak
Hazar Denizinden Kuzey Buz Denizine kadar uzanan Ural Dalar Avrupa'dan
saylmaktadr. Avrupa; gney douda Kafkas Dalar, Karadeniz, Marmara Denizi,
Boazlarla Asya ktasndan ayrlr. Gney batda ise Akdenizle snrlanr. Kuzeyinde
Kuzey Buz Denizi, bat ve kuzeybatsnda Atlas Okyanusu vardr. 10.600.000 kmlik
yzlm ile toplam kara alanlarnn % 15'ini kaplar. Hristiyan Avrupann bu habis
kelimelerinden bize ne B.s.79.
Avrupada Bir Cevelan: Ahmet Mithat Efendinin 1891 ylnda yazd eseri. Yazar,
Stockholm Kongresi vesilesiyle Avrupadaki mhede ve intibalarn bu eserinde
anlatmaktadr. Mithat Efendiyi okumalyz ama Rakm Efendiyi ve Eflatun, bey
veya Hasan Mellah, gibi hikyelerin deil Avrupada bir Cevelan ss- nkilab Niza lim ve Din, gibi ciddi kitaplarn. K.s.232.
Avustralya: Okyonusyada bir devlet. Byk Biritanya Common

Wealthinin bir

yesidir. Devletin kendisi de asl Avustralya ve Tasmanyay kapsayan bir

commonwealth oluturur. Avustralya hem dnyann en byk adas hem de en kk
ktas olarak nitelendirilir. Yzlm 7.700.000km, Resmi dili ngilizcedir.
Fenikeliler Kartacaya, Yunanllar Gney talyaya ve Sicilyaya, ngilizler Kuzey
Amerikaya ve Avustralyaya kltrlerini byle yaymlardr.UU.s109.
Avusturya: Bir Orta Avrupa lkesi. Orta Avrupa'nn Alpler blgesinde kurulmu olan
Avusturya; douda Macaristan, kuzeyde ekoslavakya ve Almanya, batda svire ve
Leiechtenstein, gneyde talya ve Yugoslavya ile evrilidir. Bakenti Viyana ve Remi

71

dili Almancadr. Avusturya katolik Arnavutlarn arkasnda, Fransa Lbnan

Marunilerinin ve bir para da dou katoliklerinin. BFH.s.132.
Avusturya- Macaristan: 1867-1918 yllar arasnda varln srdren Avusturya ve
Macaristan devletlerinin ortak monarik ittifak. 1867 ylnn ubat aynda Avusturyal
Bakan Dek ve Andrssy arasndaki grmeler neticesinde oluturulan, Hkmdarn
kiilii ve 3 bakanlk (Maliye D ileri ve sava bakanlklara) ile birbirine bal, iki
Bakentli ( Budapete ve Viyana) devlet ittifaknn ad. Bulgaristanda bamszlk,
Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristana katilisi. El ceziret-ul Hadra anlasmas ihmal
edilip Fasin tamamiyeti inenince Trablusa saldran talya.KI s.117.
Avusturyal Hekim: Bkz. Freud. Avusturyal hekim ada insann kulana
canavarsn diye fsldyor, canavar ve hasta. B.s.208.
Aydnlar Oca: Milliyeti, muhafazakar, tahsilli ve sekin bir kesime hitab eden bir
dernek. Mill ve manevi deerlere sahip kan, milletin btnl, vatann
blnmezlii, devletin gll prensiplerini savunan, bu prensiplere bal kalmak
iin eitli sosyal ve kltrel faaliyetler dzenleyen Aydnlar Oca 14 Mays 1970'te
stanbul'da kuruldu. Aydnlar Ocanda konumak hem gzel hem g. SNK.s.280.
Aydnlk Mecmuas: 1921 ylndan 18 ubat 1925 ylna kadar dzensiz aralklarla
yayn hayatn srdren siyasi ve edebi dergi. Dergi, 12 Mart 1925 terihinde Takrir-i
skn kanunu gereince kapatld. Aydinlik mecmuasina kadar (1924) Turkiye`de
diyalektik materyalizmin adi gecmez. SNK.s.171.
Aydnlklar a: XVIII. asrda Avrupada dnce dnyasn hakimiyeti altna alan
felsefe akmn. Aydnlanma ann balca temsilcileri: ngilterede J. Lucke, D. Hume,
. Newton; Almanyada C.Wolff, Lessing, Herder; Faransada, Montesquieu, Voltaire
ve btn ansiklopedicilerdir. Descartes, Newton gibi Mekanistlerle Aydnlklar
ann Filozoflar Darwin, Marx Curie, Einstein ile btn modern dnya, btn
ada dnya bu deimeden dodu". BFH.s.98.
Ayodya: Hindistanda eski bir ehir. Gogra rmann kysnda yer alan Ayodhya,
Hindularn yedi kutsal ehirlerinden biridir. nana gre Buda bu ehirde yedi yl ders
vermitir o sebepten dolay ehir Budistler tarafndan da kutsal saylmaktadr. Ayrca
Ayodha ehri

gne rknn korucusu kvakunun bakentiydi sonradan Ramann

bakenti olur. ehrin yeri tam olarak tesbit edilememekle beraber bugnk Utar Prade
olduu sanlmaktadr. Ayodya ismini duymayan var m?/ Bir ehir ki kadim ve
muhteem. BDE.s.372.

72

Aye: Cemil Meriin mektuplat, grt ve sevdii ngilizce retmeni Lamia

atalolunun kz. Ben bu insan, Veysiyi, Ayeyi, Babr kltecek, bu
insann yzn kzartacak, onlar annelerinden utandracak her hareketi cinayet
sayarm. Jur.II.43.
Azerbaycan: Sovyetler Birlii'nin dalmas zerine Kafkas Dalarnn Hazar
Denizine bakan gneydou eteklerinde kurulan, bakenti Bak, Resmi dili Trke olan
bir Trk lkesi. Azerbaycan Heyet-i Murahhas azas sfatylaBakden Parise gitmek
zere iken stanbulda ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya srdrlr. B.s.
156.
Aziz Lukasa Gre ncil: Katolik Kilisesinin sahih diye kabul ettii 4 ncil kitabndan
biri. Lukas ncili Hz. sann mkemmel insanln, insanlara rnek kiiliini. Aziz
Lukasa Gre ncil. Yahudi olmayan Hristiyanlar iin Suriyeli Aziz Lukas tarafndan
70li yllarda Yunanistanda yazlmtr. IDG.s.148.
Aziz Markos ncili: ncillerin en eskisi olarak kabul edilen bu eser John Markosa
atfedip, Katolik Kilisesi tarafndan sahih metinlerden biri kabul olarak kabul edilir.
Markos ncili Hz. sann hizmeti ynn vurgular ve hizmet etme, hizmeti olma
konusunu buna bal olarak anlatr. Asrn sonlarna doru yazlan, yzar bilinmeyen
"Aziz Markos ile Yunanca yazlm Hz.sa'nn tleri de var. IDG.s.12.
Aziz Mataya gre ncil: I. asrn sonlarna doru yazlan, yazar bilinmeyen Katolik
Kilisesi tarafndan sahih metinlerden biri kabul edilen ncil. Matta ncili Hz sann
Kral ynn ele alr ve krallk konusunu buna bal olarak anlatr. "Bununla beraber
ncil'lerin en eskisi olduu ve Aziz Mata ile Aziz Lukas'n kayna olarak kabul edildii
iin byk bir tarihi deer tar. IDG.s.129.
Aziz Nesin: (1915-1995) Cumhuriyet sonras hikaye, roman ve an, yazar. Blm
yirmibirde roman roman olmaktan kyor; Aziz Nesinin en baarsz hikyelerinden
daha adi bir mizah. KA.s.349.
Aziz Pavlos. Paulus (Pavlus) (MS 10-67) nce Hz.saya kar olduu halde sonradan
ona inandn syleyen ve Hz. sann mesajn evrensel bir din olarak biimlendiren
havarisi. Hristiyan kilisesinin tarihini (sann miracndan Romaya geliine kadar)
devam ettirir. Kilisenin genilemesi ve Aziz Petrusla Aziz Pavlosun yaptklar
zerinde durulur. IDG.s.130.
Aziz Pavlosun Romallara Risalesi: Yeni Ahitte yer alan reti metinlerinden birsi.
Eser Aziz Pavlosun en temel dncelerinden biri olan Hz. sann kurtarcl

73

konusunu iler. Aziz Pavlosun Romallara Risalesi 56 yllarnda Korentden

yazlm.IDG.s. 130.
Aziz Petrus. Hz. sann havarilerinden. Asl ad: Saint Pierredir. Taanlamna gelen
Petrus ismini Hz. sa vemitir. Hristiyanlar Hz. sanin dirildii zaman Petrusa
grldne ve kiliseleri Petrusa emnet ettiine inanrlar onun iin Petrus, ilk papa
kabul edilir. Ne zaman doduu belli deil ama lm 64 senesidir. ve nnde bir
kitap alr: Aziz Petrusun mektuplar. B.s. 262.
Aziz Petrusun Mektuplar: Yeni Ahid (ncil)in Katolik Mektuplar blmnde yer
alan metinlerden birisi. Aziz Petrusun mektuplar I ve II olmak zere iki tanedir. Ve
nnde bir kitap alr: Aziz Petrusun mekuplar. mrnz lenlerle geirmeyin.
B.s.262.
Aziz Thomas: Takma ad: Didymas. I.asrda yaam Hz. sann havarilerinden biri.
A.Deo, Tanrdan; doru ama, Akinolu aziz Thomas, per populum, halk araclyla,
diye tasrih ediyor; Kilisenin ananevi akidesi budur. UU.s.219.
Aziz Yohanna ncili: Katolik Kilisesinin sahih diye kabul ettii 4 ncil kitabndan
biri. Yuhanna ncili Hz. sann Tanrnn olu olduu tezini anlatr ve bu tez baz
alnarak Hz. sann Tanrsal ynn anlatlr. lk defa kim sylemi bu hikmeti? XII.
asrda yaayan ermi Joachim de IFore, Calabradaki manastrda Aziz Yohanna ncilini
okuduktan sonra m? IDG.s.154.
Aziz Yuhanna: Hz. sann havarilerinden biri. Kardeleri byk Yakup ve Petrusla
birlikte Hz. sann ilk tilmizlerindendir. Bu sr Hintten Msra, Msrdan Eleusise,
sonra da aziz Yuhanna ile Paulusun malumu olan ezoterik

(gizli) bir ncile

gemitir. BDE.s.54
Azra Erhat:

(1915-1982) Yazar ve evirmen. Homerosun lyada ve odysseia

destanlarnn dilimize tercmesi ve Yunan mitolojisi zerine yapt almalarla bilinir.

Azra Erhat halis bir Homerosolu diyor, ama destan yazmaz, romancdr. K.s.344.
Azra: Bkz. Ezra."Azra, Nehemiah: Tek cild ,..300.yzyl:Srgnden sonra Yahudi
kalknmasnn en nemli olaylarndan bir ksmn anlatr.Belki de Kronikler yazar
tarafndan kaleme alnmtr."IDG.s.127.
B. Nuri: Bkz. Bedi Nuri Trk edebiyatnda anarizmi itima bir doktrin olarak ilk
defa kaleme alan B. Nuridir. Ulm-u ktisadiye ve timaiyede Bediiyn ve
Fevzaiyn balkl makalesinde Stirner, Nietzsche ve sosyalist anaristler Bakunin,
Kropotkin, Proudhondan bahseder. SNK.s.311.

74

Babamdan Hatralar: Samet Aaolunun 1939 ylnda yazd ve babas Ahmet

Aaolunun anlatt eserinin ad. Aaolu Ahmet Beyi hatrlyorum. Babamdan
Htralarokuduum komedilerin en ackls. B.s.154.
Babeuf: Franois Noel Babeuf

(1760-1797). Gracchus Babeuf da denir. Fransz

kuramc ver devrimci. Babeuf iin Conjuration, (gizli ittifak) devrimi gerekletirecek
en emin yoldur. BFH.s.19.
Bbli: Osmanl Devletinin son dneminde sadrazamlk makamna ve hkmete
verilen ad. Babli "yce kap" manasna gelmektedir. Osmanllarda "kap" kelimesinin
yansra ayn anlama gelen Farsa "der" ve Arapa "bab" kelimeleri "padiah ve
sadrazam saray, devlet ve hkmet dairesi" manasnda kullanlmtr. slam ve Trk
tarihinde birliin ve kuvvetin temsilcisi olarak kabul edilen devletin ve hkmetin
merkezleri yksek ve yce olarak bilinmi, dolaysyla buralara ayn manada olmak
zere Dergah, Bab- Saray, El-Bab-s-Sultaniye, Bab- Hmayun, Bab- Ali, Bab-
Asafi ve Paa Kaps gibi isimler verilmitir. Hasta adamn tabutu banda kh dilerini
gcrdatarak,kh srtarak nbet bekleyen dost devletler; btn gcyle imparatorluu
biraz daha yaatmaya alan mustarip,mvesvis bir hkmdar;hain ve gafil Babali ve
siyasi hayatn dnda yaayan bir halk. B.s.139.
Babil kulesi: Nuhun torunlar gkyzne ulamak iin bir kule ina ettikleri kule.
Kitap- Mukaddesn Yaradl faslna gre insanlarn bu giriimi saygszlk olarak
deerlendirilir ve Yehova onlar ceza olarak insanlarn dillerini ayrr bylece babil
eitli dillerin konuulduu, kimsenin kimseyi dinlemeden hep bir azdan
konuulduu, karkln hkm srd bir yer olur. Kltr tek bana bir babil
kulesidir. SNK.s. 304.
Babil: Akad lkesinde bir ehir ve eitli krallklarn bakenti. Frat Nehri zerinde
olduu iin tarmn gelimi ve Mezapotamyann balca ticaret merkezlerinden biri
olmutur."En korkuncu dragon, Arslan: Babil'dir. Medler: Ay. Panter: ran. Dragon'a
gelince... IDG.s.110.
Babr: Cemil Meriin mektuplat, grt ve sevdii ngilizce retmeni Lamia
atalolunun olu. Ben bu insan, Veysiyi, Ayeyi, Babr kltecek, bu
insann yzn kzartacak, onlar annelerinden utandracak her hareketi cinayet
sayarm. Jur.II.43.
Bachaumont: Louis Petit de Bachaumont (1690-1771) Fransz yazar. Bazlar papaz
Irailhin eserinden ok Bachaumontun Gizli Hatralarn beenirler. KA.s.400.

75

Bachelart: Gaston Bachelard (1884-1962). Fransz filozofu ve bilim tarihi profesr.

"Bachelart, Spenle'nin Avrupa Hmanizminin Byk statlar adl incelemesine tazd
nszde, diyor ki KA.s.119.
Bacon: Francis Bacon (1561-1626). Verulam baronu, ngiltere bayargc, filozof ve
deneme yazar. En mehur eseri 1620 ylnda yazd Novum Organumdur. Baconun
Novum

Organumu,

Lockeun

Essay

Concerning

Human

Understandingi,

Berkeleyin Treatise Concerning the Principles of Human Knowledgei gibi.

BDE.s.241.
Badat: VIII. asrn ikinci yarsnda kurulan slamn nemli ehirlerinden biri. Abbas
devletinin ve bugn Irakn bekenti. Abbasi hanedannn hilfete geiinden beri
Badatda srp gidiyordu. IDG.s.36.
Baha Tevfik: (1884-1914). Gazeteci ve yazar. Maddecilii ilk kez savunan Osmanl
dnce adamdr. Cell Nuri, Abdullah Cevdet, Baha Tevfik ve Sahabattin Bey vs.
szde bir isyand bu Taassuba, istibdda kar zeknn direniiydi.B.s.174.
Bahadr Han: Hindistanda hkm sren Babr devleti hkmdarlarndan ikisinin ad.
Bahadr ah I (1643-1712). Evengzibin olu tahta k yl 1712dir. Bahadr Han II.
(1775-1862) Hindistandaki son Babr hkmdardr. 1857 ayaklanmasnn ardndan
ngilizler tarafndan ta tahtan indirilerek srgne gnderilmitir. Maddecilie kar
yazs, isminin zannettirecei gibi dogratik bir teoloji eseri deil, siyasi bir hicivdi,
Seyyid Ahmed, Bahadr Han aleyhinde kaleme alnmt. UU.s.68.
Bakti Yoga: Hindizm ve Budizmde ak yoluyla tanrya varmay salayan yoga dal.
Hakikata gtren ikinci yol Bakti yoga, gnl yolu. BDE.s.280.
Bakti: Bodisatva olabilmenin yolu. Ak yoluyla Tanrya ulaabilme. Gryoruz ki bu
yeni devir airleri iin ibadet bir vecittir, gaye, Tanr ile vuslat, yani Bakti. BDE.s.293.
Bakunin: Mihail Aleksandrovi Bakunin (1814-1876) Rus Anaristi Tanr tanmazl
ve otorite dman sosalizmin temellerinin yaymas ile maruftur.Bakuninin teklif
ettii seim karsndayz: Tanrya kabul etmek kabul etmek insanln kleliine evet
demektir. BFH.s.38.
Balad ve Romanslar: Adam Mickiewicz (1798-1855)in 1822 ylnda yazd ve
Polonyada romantizm dnemini balatan eserinin ad. Eserin asl ad: Ballady i
Romancedir. "Mickiewics'in ilk iirleri Balad ve Romanslar Polonya edebiyatnda
Romantizmin manifestosu mahiyetindedir. K.s.328.

76

Baldensperger: Fernand Baldensperger

Mukayeseli

edebiyat

hocas

ve

(1871-1958) Fransz edebiyat tenkitisi.

Vignynin

eserleri

zerine

uzmanlamtr.

Baldenspergernin de aka belirttii gibi,ister eserler ister yazarlar sz konusu

olsunedebiyat tarihi ile tenkit arasndaki snr izgisi kesin deildir. KA.s. 413.
Bale: Etyopyada bir il. Rotterdam'dan Bale'a, Romadan Venedik'e Londra'ya yelken
atktan sonra, gnn birinde herkes tarafnda an en byk dehas ve en sevilen
yazar olarak kabul edilmiti. IDG.s.159.
Balkan ttifak: 1912 ylnda Balkan devletlerinin Osmanlya kar ititfak. Bunu
izleyen Balkan Ittifaki sonra Dnya Sava ve Sevr Yunann Anadoluya saldrs.
K.s.117.
Balkan Sava: 8 Ekim 1912de Karada Prensliinin Osmanl Devletine sava
amasyla balayan Balkan savalar I. Balkan Sava ve II. Balkan Sava diye iki
savatr. Birinci Balkan Savanda Osmanl Devletinin ar malubiyete urayp
Balkanlardan ekilmesi sonucunda, Balkanlarda siyasi bakmdan byk bir boluk ve
dengesizlik meydana geldi. Ganimetin paylalmasnda anlaamayan Balkan devletleri,
birbirine dtler. Bu anlamazl frsat sayan Osmanl savaa dahil olarak btn
zellikleri ile bir Trk ehri olan Edirneyi geri ald. Yani Balkan Sava, Trablusgarb
Sava,1.Dnya sava, Anadolu istiklal sava. SNK.s.393.
Balkan Yarmadas: Trkiyenin Avrupa kesimi ile Arnavutluk, Bulgaristan,
Yugoslavya ve Eflak Ovasn iine alan Akdenize komu yarmadalarn birisi. Balkan
Yarmadasna da yerlemi ama orada Anadoludaki kadar rahat olmami. K.s.113.
Balklar: Tevfik Fikretin sade dille yazd ender iirlerden biri. Fikret bu
memeleketin insanlariyla onlarn aclariyla ugramad, Hugonun tercumanlgn yapt.
Heyecanlyd, o kadar, Balkclar, Les Pavres Gensin (Gakir Insanlar) Hani istiha
Joyeues Vienin (neseli hayat) tercumesidir. SNK.s.172.
Ballanche: Pierre Simon Ballanche (1839-1893) Fransz yazar, basmc ve yaync
Simonculuu mistizm ile haleleyen Ballanche, Maratonda Batnn muzaffer oluuna
zlecek kadarAsyal, mekteplerde Latince Yerine Sanskrite okutulmasn isteyecek
kadar Hintlidir. SSSS.s. 105.
Baltk Denizi: Avrupa ktasnda, 54 ve 66kuzey enlemleri ile 9 ve 30 dou
boylamlar arasnda yer alan; sve, Finlandiya, Danimarka, Almanya, Polonya, Rusya,
Estonya, Letonya ve Litvanya devletleri ile evrili bir i deniz. sadan iki bin yl

77

nce Baltk Denizi ile Karadeniz arasnda yaayan kabileler drt bir yana dalm.
BDE.s.138.
Baltk Eyaletleri: Gnmzde Estonya, Letonya, Litvanya Cumhuriyetlerini oluturan
Baltk lkelerine eskiden verilen isim. Petersburglu yneticiler Finlandiyayi. Baltik
ve Polanya eyaletlerini, Beserabyayi Ruslatrmaya kalkarlar. Ma.s.70.
Balzac: Honore De Balzac (1799-1850) Fransz realist romancs. Sadece Fransann
deil roman trnde dnyann en byk sanatlarndan biri saylr. Cemil Meriin
eserlerinde en ok sz edilen romanc Balzactr. lk kitabm 1947de dodu. Yetmi
be sayfalk bir aratrma: Balzac. Ve yz sayfalk bir tercme: Altn Gzl Kz.
Ma.s.283.
Bambu: Budaygiller ailesinden aacms grnteki, Toropikal blgelerde yetien
yaklak 25 bitkinin genel ad.Turnalar Bambu dallarnda dinlensin.BDE.s. 379.
Bana: VII. asrda yaam Hint yazarlarndan Eserlerini roman tarznda ve Sankrite
olarak vermitir. Dandenden sonra anlmaya deer tek romanc Bana. BDE.s.239.
Bande Mataram: Bkz. Anavatana Selam. lk kitab Kale Kumandann Kz (1864),
Mutluluk Manastr (Anandadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin
mill mar Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan alnm bir ilahi.
BDE.s.275.
Banliy: Genellikle oturma alan niteliinde olan ehir merkezinden uzakta veya ehrin
snrlarna yakn bir yerde kurulan yerleim yerlerine verilen ad. teki devletler bat
Avrupann etrafnda birer banliy gibiydiler. BFH.s.5.
Barata: uhudan yaplm, ucu kvrk uzun klah. Baratal babularn en murdar, en
aal! Savata ellerimle barn yarp kann imezsem lanet olsun bana!.
BDE.s.335.
Barbusse: Henri Barbusse (1873-1935). Fransz yazar. Yazd duygusal iirler ve
doac bir romandan sonra Ate (Le Feu) ile n kazand. Babussen Atei (Le Feu)
bir sanatoryumda balar. Zolann Fcontitsinde, Dickensin adn hatrlayamadm
baz romanlarnda, Tolstoyda, DAnnunzioda, ehovda hastalardan ve hastanelerden
uzun uzun bahsedilir. Jur.I.s.39.
Barbussein Zola: Fransz yazar Henri Barbusse (1873-1935)nin 1933 ylnda Zola'ya
dair yazd eserinin ad. Barbussein Zolas bylemiti beni. Sonra ehirle Drt
ncil hayranlm gittike artyordu. KA.s.314.

78

Barnave: Antoine Barnave (1761-1793). Fransz siyaset adam. Barnave ihtilalin

devamdr. SNK.s.236.
Barok: Gzel sanatlar dalnda, XVI. asr sonundan XVIII. Asrn sonuna kadar
talyadan balayarak Avrupa ve Latin Amerika lkelerinin ounda gelien slp iin
kullanlan terim. Hatta Fransz klasisizminin utanga ve ekingen bir barok olduunu
syleyenler de var KA.s.64.
Barselona: spanyann ikinci byk ehri. Katalonya ve Barcelona ilinin merkezi.
Akdenizin Bat havzasndaki Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle
Kk Asyann, Suriye ve Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari
mnasebetler vard. BFH.s.89.
Barthold: Vasiliy Vladimirovi Barthold (1861-1932). Rus doubilimcisi ve Trkolog.
Trkistan, Trk tarihi ve slam tarihi zerine almalar ile tannmtr. Trkeye
evrilen br baska eserde Bartholdun slam Medenyeti Tarihi K.s.81.
Basava: XII. asrda yaam Kannara dilinde yazan air ve filozof. Halk dilinde
yazlm mistik syleiler ona atfedilir.

Basava sade bir dille iva evliyalarnn

hayatn anlatyor, Bassavann mezleri de yazlarnda ayn inanlar alyor, Purana

stne Purana yaymlanyor. BDE.s.295.
Basiret Gazetesi: 1869 sonundan balayarak yurda dnmeye balayan Yeni
Osmanllardan bir gurubun saraydan grdkleri para yardm ile ayn yl kurduklar
gazete. Gazetenin banda Ali Efendi (Basreti Ali) bulunmaktayd. Basiret, raan
Vakasndan sonra Ali Savinin bir makalesini yaynlad iin 20 Mays 1878de
kapatld. Basiret gazetesi sahibi Ali Efendiyi dinleyelim. Ma.s.153.
Basra: Irakn gneyinde Basra krfezine 120 km uzaklkta bir tarih ve kltr ehri.
Mesela Mildn onuncu asrnda hvan- Safa topluluu ile karlayoruz. Topluluun
merkezi Basra idi, bulunduklar her ehirde toplantlarna mahsus evleri vard.
IDG.s.35
Basri: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Basri Moskovada okumu
militan. KA.s.360.
Bastil: V. Charles tarafndan savunma amal olarak Pariste, 1370 ylnda naatna
balanarak 1382 ylnda tamanlanan ve uzun sre devlet hapishanesi olarak kullanlan
kale. Bastille, htilal ncesi Fransaada kralln keyfi davrannn bir imgesi olmuve

79

bir ok tannm kii orada hapsedilmitir.. 14 Temmuz 1789da ayaklanan halk kaleyi
ele geirdi ve 1790 ylnda kale yerle bie edildi. Bastili deviren o. Jur.I.s.377
Babularn Hayat: Latin airi ve tarihi yazar Corneluis Nepos (M.90-M.24)un
Menkbelerle sslenmi biyografik eseri. Cumhuriyet Romansnda Cornelius Nepos,
Babularn Hayat

adl eserinde menkbeli hal tercmesi trn

balatmtr.

KA.s.391.
Balangcndan bn Rde Kadar, Orta a Avrupasnda Arap Felsefesi: Ortaa
Arap felsefesi uzman Quadrinin Pariste 1960 ylnda yaymlad eseri. Aadaki
sayfalar

Balangcndan

ibn

Rde

kadar,Orta

Avrupasndan

Arap

felsefesiisimli kitaptan derliyorum.K.s.194

Batniler: Kur'an ve hadislerdeki her zhirin, ak hkmn bir de btn, i yz,
herkesin anlayamayaca gizli taraf olduunu ve Kur'an ile hadislerin ancak tevil
(yorumlama) ile anlalabileceini iddia eden frkalara XII. asrdan itibaren toptan
verilen isim. Bunlar kendilerinin i'ya mensup olduklarn iddia ederlerse de, slm
bilginleri tarafndan slm d kabul edilmitir. Btnlere, muhtelif vesileler ile
verilmi isimler unlardr: Karmta, Sibiye, smiliye, Mbarekiye, Bbekiye. lk
slam dncesinin dou tarihi, Fatimi hareket, smaililerle Batniler ve Karamiteler
arasndaki nazari ve siyasi mnasebetler, slam tarihinin en karanlk ve etin meseleleri
arasndadr. IDG.s.2
Btnilik: Kurann bir d manas olduu gibi bir de i manas olduunu ve Kuran ve
hadislerin batn manasn bilenlerin zahir hkmlerini tatbik zorunluluunu ortadan
kaldrdnn savunan din-siyas akmn ad. Mslman melliflere gre, dalara
ekilen Mezdekler eitli mezhepler kurdular.Mesela Hurramiye, Btnilik, slamiye
gibi. Ma.s.215
Baty Byleyen slam: Bkz. La Fascination de Islam. Her Mslmann ibretle
okumas gereken nefis bir hicviye. 3- Rodinsonun kitab: La Fascination de Islam
(baty Byleyen slam) (1980). IDG.s.82.
Battal: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Namussuz ve kaltaban Battal
,kalle Fethi,bahtsz Hseyin Ar, srtn iktidara dayayan cinayet ebekesi. KA.s.357.
Baudelaire: Charles Baudelaire 1821 1867. Sembolizmin hazrlaycs saylan baz
ynleriyle de Parnasyen olarak kabul edilen nl Fransz air ve yazar. Eserlerinden
balcalar: Ktlk iekleri, Yapma Cennet, Enkazlar, Esrar ve Haha Fzeler, te

80

Kalbim. rpertici eserlerin tannm ustalar bir Hoffmann, bir Edgar Poe, bir
Baudelaire, Dostoya kyasla birer gz boyayc birer edebiyat.B.s.206.
Baydur: Bkz. Suat Yakup Baydur. lde vaazlar vermiyordu Baydur. Arkasnda
ilerici Trk basn vard.. Atalar, Eyboullar, Ycelleri ve muhteem Dil
Kurumuyla Trk basn. Ma.s.267.
Bayram Paa: (?-1638).IV Murat dnemi Osmanl sadrazamlarndan. air Nefinin
lm emrini vermesiyle bilinir. Nefi bayram paann daha dorusu ayya ve sadik bir
hkmdarn hamna urad. UU.s.250.
Bazard: Saint-Amand Bazard (1791-1832). Fransz yazar, sosyalist ve Saint-Simoncu
hareketin nemli isimlerinden. Bu teebbs Saint-Simoncular ikiye ayrd: Bazard
ar dincilerden ayrld. Buchez, Pierre Leroux ve Carnot onu takip ettiler. SSSS.s.101.
Beatnik: Amerikada doan beat generation akmna bal kimse.. ada sanayi
toplumunun deerlerini reddeden dolaysz yaantlar peinden koan gereksiz her
eyden arnm bir hayat anlayn zleyen ve bylece iinde yaad toplumdan
kopukluunu aka ortaya koyan kii. Bkz. Bitnik. Turgenievin nihilisti beatnik (
bitnik) olarak karmza kyor imdi. BFH.s.46.
Beatrice: Dantenin Vita Nuova (Yeni Hayat) ve Divina Comedia (lh Komedya)
esrlerinde bahsettii sevgilisinin ad. Floransaldr. Dante, dante iki defa grmtr
Beatriceyi birincisi dokuz yanda bir kilisede ikincisi on sekiz yanda. Beatrice,
dantenin akndan haberdar deldir ve evlenir Dante aldrmaz sevgilisinin evlenmesine
. bir sre sonra kendi de evlenir. Ancak Beatrice ldkten sonra sevgisi depreir.
Beatricenin gerek bir kii olmad da kuvvetli rivayettir. Yani Beatrice Dantenin
muhayyel sevgilisidir. Beatrice, Dante iin Beatrica. B.s. 260
Beethoven: Ludwig Van Beethoven (1770-1827). Dnyaca mehur Alman besteci.
Max Nordau, Beethovenden Tostoya, Verlaineden Rimbaudya kadar geen asrn
btn hretlerini tereddi ile damgalar.B.s. 227.
Behram ah: (1084-1162) Gazne devleti hkmdar.III. Mesudun olu olan ve 11171162 yllar arasnda hkmdarlk yapan Behram ah sanata ve sanatkarlara vedii
ehemmiyetle tannmtr. Gaznelilerden Behram ahn emriyle yaplm. BDE.s.234.
Behruz Bey: Recaizde Mahmut Ekremin Araba Sevdas romannn kahraman.
Bihruz Bey, salkl bir eitim alamam bir mirasyedi ve alafrangalk sevdasna
dm bir budala olarak tasvir edilir. Recaizadeye Behruz Bey, Hseyin Rahmiye
k ve psevdi, mer Seyfettine Efruz Bey tiplerini kim ilham ettirmitir? KA.s. 338.

81

Bektailik: Hac Bekta- Velnin yolundan gidenlerin onun adna kurduklar tarikat
kolu. Ovidiusun dedii gibi: Prolem sine matre creatam.Masonlukta stad- azam
oldu: Bektailikte postniin kutup, felsefede ise akirdi olmayan bir hoca. K.s.214.
Belgat- Osmaniye: Ahmet Cevdet Paa'nn Osmanl Belgat ile ilgili 1881ylnda
yazd eseri. Bu eser; eldeki bilgilere gre, ilk Trke belagat kitab olan, sma'il-i
Ankaravi'nin (1631) "Mifthul-Belaga ve Misbahl-Fesahasndan sonra, bu sahada
bilinen en nemli ikinci Trk belgat kitab olarak kabul edilmaktedir. Ankaravi'nin
belagat kitabnda rnekler Frarsa ve Arapa verilerken, Ahmet Cevdet Paann
Belagat' Osmaniye isimli eserinde rnekler tamamen Trke olarak verilmi ve
Osmanl Trkesi'nin belagat kurallar ortaya konulmutur. Cevdat paa da Belgat-
Osman ye arap irfannn zBDE.s.ini aktarmt. K.s.284.
Belfegor: Belfegor Arcidiavolo (Badiyakoz Belfagor) talyan siyaset adam ve yazar
Neccolo Machivelli (1469-1527)nin lmnden sonra 1545 ylnda yaymlanabilen
hikaye kitab. "Belfegor adl bir hikaye ile Mandragor adl tatl bir tiyatro eseri vardr".
SNK.s. 188
Belh: Afkanistann kuzeyinde bir tarih ve kltr ehri. 980de Buhara civarnda
domu, Smanilerden Mansurolu Nuhun saltanat dneminde Babas Belhden
geimi.K.s.183.
Belinski: Visaryon Grigoryevi Belinskiy ya da Byelinskiy (1811-1848) Rus eletirmen
ve gazeteci. Rusyada Batl olan yalnz romanc m? Ne mnasebet? En az
Belinskiden beri her Rus yazar Batldr. K.s.253-254.
Belvedere Apollonu: talyada Vatikan Mzesinde segilenen Roma dneminden bir
heykel. Mzenin belvedere salonunda bulunduundan bu atla anlr. Eser Atinadaki
Apollon Tapnandaki tuntan Apollon heykelinin gnmze ulaan tek eseridir. Ve
kelime, Belvedere Apollonunun cilal mermeri gibi esrarla haleli kalm. KA.s.63
Benares. Benares, Varanas ya da dier adyla Varanasi. Hindistanda Ganj kysnda bir
ehir.Byl bir hal oldu Ramyana, Himalaya doruklarna gerilen,ndustan
Bengale, Benaresten Seylana kadar btn Hinti kucaklayan bir hal, bir adr, bir
bayrak, hatta bir sema. BDE.s.151.
Benda: Julien Benda (1867-1956) Fransz filozof ve yazar. Benda, insanl ikiye
ayrr:Rahipler, laikler.Ma.s.33.
Bendegn: Bir padiahn maiyetinde ve hizmetinde olan kiilere verilen ad. Bir
kelimeyle bendegn, mevkiinden ve ahs avantajlarndan emin deildir. BFH 139

82

Benedict: Ruth Fulton Benedict (1887-1948) Amerikal kadn antropolog. Mesela

Summer, Keller, Malinowski, Lowie, Wisler, Sapir, Boas, Benedict. ABDde antroploji
kendini,kltr ilimi olarak tarif eder.K.s.41.
Bengal: Gney Asyada Himalaya dalar ile Bangal krfezi arsnda bir glge Hindistan
ile Benglade arasnda paylalmtr. Plassey sava 1757de oldu ve ksa bir zaman
sonra Bengal hazineleri Londraya gelmeye balad. BDE.s.75.
Ben-i srail: srailoullar.Belki de karanlk bir kuvvet seni bacaklarndan yakalam,
damarlarndaki Ben-i srail kan. Jur.I.s.204.
Bentham: Jeremy Bentham (1748-1832). ngiliz ahlk ve hukuk bilgini. Anarist
ahlk ne Benthama dayanr ne Kanta; ne faydacdr, ne vazife ahlks. Ma.s.174.
Branger: Pierre Jean De Branger (1780-1857). Eserlerindeki halk vatansever ve
liberal temalarla mehur olmu Fransz air ve ark yazar. Vatan akn iirleriyle,
arklaryla, eserleriyle kklendiriyor, o, Victor Hugonun dehasna sahip Branger
Challeyee gre. BDE.s.276.
Berberiler: Tarih ncesi alardan beri Kuzey Afrika ve Sahrada geni bir alana
yaylm otuzdan fazla alt grubu ayrlan topluluk. Berberiler kuzey-bat Afrikada
ovalarnda yerleik olarak ve Sahra lnde gebe olarak yaarlar. Dalk Kuzey
Afrika da isyankr Berberiler hriciliin snadr. K.s.159.
Berdiaev: Nilolay Aleksandrovi Berdiayev (1874-1948). Devrimci fikirlerinden dolay
Sovyet ynetiniyle ba dertden kurtulmayan Rus felsefe profesr ve filozofu. imdi
de Berdiaev'i dinleyelim: "Herzen Batcyd.40 yllarnn salonlarnda Batclk sava
veriyordu.Ma.s.90.
Bergson: Henri Bergson (1859-1941). nl Fransz filozofu kendi adyla anlan felsef
ekolun kurucusu. 20. asrn balarnda Boutroux, Brunschvig ve Bergson Laplace ve
kantin anladigi manada kati bir determinizmi insani sahada

Kabul etmezler

ve

determinizme ilk darbeyi indirdiler. SNK.s.37.

Berhane: Byk, harap olmu, kullansz ve metruk ev. Berhanenin bazen bir, bazen
birka odas aydnlk B.s. 292.
Berke: Bkz. Berke Vardar. Berke askerde. Jur.I.s.395.
Berkeley: George Berkeley (1685-1753). rlandal pisikopos, tanr bilimci ve filozof.
Baz Avrupal dnrlerin kitaplar da bu dile evrilmi. Baconun Novum
Organumu, Lockeun Essay Concerning Human Understandingi, Berkeleyin
Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge i gibi. BDE.s.241.

83

Berlin Kongresi: 1877-1878 Trk-Rus sava sonunda imzalanan

Ayestefenos

Anlamasnn hkmlerini yeniden gzden geirmek amacyla 13 Haziran-13 Temmuz

1878 tarihleri aras Berlinde toplanan kongre. ''Otuz yl sonraki berlin kongresinde
Bulgaristan' milletleraras durumu tespit edilirken kaptlasyonlardan kastedilen, ne
ticaret anlamasdr ne seyr sefain, sadece ikamet ve konsolosluk anlamalar sz
konusudur''.BFH s.94
Berlin: Almanyann baehri ve on alt eyaletinden birisi. Marx,1835-36 yllarn
Bonn niversitesinde geirir.Edebi evrelere girip kar. Karl Grunle tanr.1836
sonbaharnda Berlindedir. SSSS.s. 112
Bermekiler: Abbas Devletinin ran kkenli vezir ailesi. Bermak ailesinin devlet
ynetimindeki

hakimiyetini Halife Harun Reid, Bermekilerin ileri gelenlerinin

ldrerek 803 ylnda son vermitir. Bir tarihi, Bermekiler devrinde, zaman zaman
tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn, i, haric, mutezili, imam, Zerdti limler
bir araya geliyordu, hatt depedz mlhitler bile alnyordu.IDG.s.36.
Bernard Lewis. nl oryantalist. doktorasnysa slam Tarihi konusunda yapt. Paris
niversitesi'ndeki aratrmalar srasnda Trke rendi. 1938 ylnda ders vermeye
balad. 1974'e kadar Londra niversitesi'nde, 1974-1986 arasndaysa Princeton
niversitesi'nde hocalk yapt. 1998 ylnda Atatrk Bar dl'n ald. Aratrma
alanlar Ortaa slam Dnyas, gnmz Ortadousu ve Osmanl mparatorluu'dur.
Msterik Bernard Lewis de ayn kanattadr. Aralk 1876da Ali Suavi ve ngiliz
kars, Disraelinin ah bir grevlisi olarak Trkiyeyi ziyaret eden ngiliz
parlemento yesi H.A.M. Butler-Johnstone misafir ettiler. Ma.s.148.
Bernardin de Saint-Pierre: (1737-1814). Fransz roamantik yazar. Hint kltr ve
medeniyeti ile yakndan ilgilenmi ve Hindistana yapt bir seyahatin neticesinde
Hintli Kulbesi adl bir eser yazmtr. AnquetilDuperrondan be yl sonra, hemen
ayn kylarda bir ikinci seyyah dolayordu, edebiyatta Anquetilinkine benzer bir
devrim yaratacak olan bu yolcunun ad Bernardin de Saint-Pierredi. (1737-1814).
BDE.s.34.
Berry: Fransada bir ehir. Saint-Simona ykledii su olduka agr: Kral ailesine
saygszlk ve Berry dknn katline katline manevi istirak.SSSS.s.34.
Bertold Brecht: (1898-1956) Fransz air, tiyatro ynetmeni, oyun yazar ve kuramcs.
Baarl oyunlarndan baka kuramsal yazlar ve uygulamada getirdii yeniliklerle de
20.yy tiyatrosuna yn vermi nclerdendir. Gelitirdii "Epik Tiyatro" anlayyla

84

devrim yaratm, ada siyasal ve maddeci tiyatronun nde gelen temsilcilerinden

olmutur. Filann Baytekini Bertold Brechtdir, falannki Andr Bretondur,
femekannki Sartre, Joyce ya da Garaudy! UU.s.30-31.
Be Oklu: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann nvanlarndan birisi. Bir kars
efkat, Kamann, teki ehvet..ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu, Gnllerde
Doan, Sarho Eden, ldren. BDE.s.181.
Beyaz Geceler: Rus Romanc Fyod Mihaillovi Dostoyevskiy (1821-1881)nin 1848
ylnda yazd roman. Sonra Kumarbaz, Beyaz Geceler ve Budala. Hibirinde
aradm bulamadm. Ma.s.272.
Beyaz Lisan: Yahya Kemalin dilin btn arzalarndan temizlenmesi lekesiz ve prl
prl bir ifade vastas haline gelmesi manasnda kulland bir edebiyat terimi. Beyaz
Lisan bir airin uydurduu talihsiz bir terkip. K.s.238
Beyazt- Bistami: (..?- 874). IX. Asr slm limi ve mutasavvf. Beyazd- Bistami,
ylan derisini nasl atarsa, ben de yle syrldm benliimden, sonra kendime baktm,
ben, o olmuum diyordu. BDE.s.248.
Beyolu: stanbulda bir merkez ile Osmanl Bankas, nianlar, sefret balolar ve
Beyolunu zevk panayrna eviren uh aktrisler. B.s.135.
Beyrut: Akdeniz kysnda bir ehir. Lbnan Devletinin bakenti. skenderiye, Beyrut,
Sur, Akka limanlar Kafkasya, ran, Arabistan veya Afrika blgelerine doru uzanan
ticaret yollarnn ke talaryd. BFH.s.89.
Bhagavad-Gita: Mahabharatann en nemli blm. Hindularn en kutsal metni.18
blmden ve 700 dizeden olumaktadr.Acuna ile Krinann Kurukefra sava alannda
karlkl konumalar anlatlr. Jones, Colebrook ve Wilkins on yl iinde
Sanskritenin belli bal aheserlerini, ierdikleri destan boyutu, metafizik derinlik,
klasik zerafet , saf ahlk anlayyla Hint dehasnn mkemmel bir ekilde yansd en
nemli eserler olan Bhagavad-Gita y (1784), Hitopadesay (1787), akntalay
(1789), Gita-Govenday (1792), Bat Ktphanesine kazandrrlar. BDE.s.40.
Bhagavata-Purana: Kutsal Tanr Bhagavata ilikin antik hikye metinleri olan 18
puranadan birisidir ki 10 kitaptan, 332 blmden ve 18000 dizeden olumaktadr.
Daphnyi Hintin tesiri ile kaleme alr. Bhagavata-Puranay harikulade bir iir ve
his kayna olarak vasflandrr. BDE.s. 63
Bharata: Hint kahtaman ve Bharata kabilesinin kral. Duyanta ile sakuntalann olu.
Birinci karsndan Rama doar .ikincisinden Bharata. BDE.s.153.

85

Bhasa: (IV-V) asrlarda yaad sanilan Hint airi. Bu devrin iki byk airi var:
Bhasa ve Kalidasa, birincisi Budist, ikincisi Brahman. BDE.s.92.
Bianchi: Thomas Xavier de Bianchi (1783-1864). Fransz Trkolog. 1833de
stanbulda 1834de Trke-ngilizce-Franszca Szlk Bianchi Trkeden-Franszcaya
Lgatn yaymlad iin Redhouseun kitab baslmaz.K.s.269.
Bible: Biblia. Yahud ve Hristiyan dinleri iin kutsal olan metinlerin btn iin
kullanlan isimdir. Bible yahut Kitab- Mukaddes Eski Ahit ve Yeni Ahid olmak zere
iki ana blmden oluur. Bu ana blmler de kendi arasnda deiik konular kapsayan
blmlere ayrlmlardr. Medeni dnyann btn dncesi, btn inanlar, btn
bilgelii Biblede toplanmt. IDG.s.87.
Bihar:

Hindistanda

merkezi

Patna

olan

bir

eyalet

Muhammet

Gorinin:Komutanlarndan Bahtiyarn 1193de Bihar fethetmesi sonucu, Bengalin

byk bir ksm Mslmanlarn eline geer ve Hindularn ou Mslmanl kabul
eder.BDE.s.282.
Bihari Lal: Bihari Lal (1603-1663). XVII. asr Hint airleri. 17.asrda Krina ile
Radann aklarn terennm eden Biharilal bile Sattasainin taklitlerinden ilham alm.
BDE.s.180.
Bilge Gney: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n
1976 ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Evine dnen Kostak,
birden New York Times Ankara temsilcisi Bilge Gneyin vatandalktan iskatn
hatrlar KA.s.354.
Bilgi Yaynevi: Ahmet Tevfik Kfl tarafndan1965 ylnda Ankarada kurulan
yaynevi. Son eviri Bilgi Yaynevinde kan Bertan Onarann Don Kiotu.
KA.s.210.
Binbir Gece: Bkz. Binbir Gece Masallar. Binbir Gece ile veya Siret-i Antelle ciddi
olarak megul olduu da phelidir. KA.s.326.
Binbir Gece Masalna: Dufour, klasik Fuhu Tarihini Petroniustan ald sahnelerle
Binbir Gece Masalna evirir. KA.s.364.
Binbir Gece Masallar: Birbiri ardna devam eden Arap masal derlemesidir. Masallarn
ran ve Hint kaynakl olduu da iddia edilmektedir. Masallarn Trkeye evrilii
Abdlaziz zamannda Ahmet Nazif Efendi tarafndan, Franszcaya evrilii 18.asn ilk
eyreinde Antoine Galland tarafndan (12 Cilt) yaplmtr.nsanln Komedyas
Batnn Binbir Gece Masallar. B.s. 236.

86

Binbir Gece: Bkz. Binbir Gece Masallar. Binbir Gece yetmiyordu onlara, yeni Binbir
Gece istiyorlard. BDE.s.33.
Binbir Gn: Binbir Gn Masallar. Bin Bir Gece Masallarnn tesiri ile Fransada Ptit
de la Croix tarndan 1720-1712 yllarnda yaymlanm dou masal derlemeleri. Ne
varki Gallandin cevirdigi binbir gece masallari bir sr yeni masallara yol acar:
Binbir Gn, Binbir Ceyrek Saat ve bilhassa Mogol masallar in hikyeleri gibi.
K.s.316.
Bir Arap Tarih felsefesi: Bkz. An Arab Philosophy of History. "Kazim Kadri Ogan'n
tercmesi bir yrekler acs. Beyrut niversitesi profesrlerinden ssawi'nin deerli bir
eseri: An Arab Philosophy of History (Bir Arap Tarih Felsefesi) baln tar.
SNK.s.69.
Bir Dnyann Eiinde: Cemil Meriin Hint kltr ve medeniyetini anlatt ilk telif
eseri. Eser 1964 ylnda Hint Edebiyat adyla yaynlanmtr. Krk Ambarda dnya
edebiyatlar kavramna dokunmutur. Bir Dnyann Eiinde ise dnyann en eski
edebiyatna ayrlmtr.IDG.s.87.
Bir Taralya Mektuplar: Dier ismiyle Tara Mektuplar ve dnceler. Blaise Pascal
(1623-1662).n eseri. fke bazen iin iin kkrer, Pascaln Bir Taralya
Mektuplarnda olduu gibi. B.s.127.
Birinci Cihan Harbi : Bkz. Birinci Dnya Sava.Birinci Cihan Harbiden sonra
Almanyada Mannheim ve Lukacs, Fransada Goldmann, Amerikada Sorokin, Veblen,
Znanieczki. SNK.s.204.
Birinci Dnya Sava: 1914ten 1918 kadar sren dnya sava. Birinci Dnya
Savandan sonra onu tekrar Azerbaycanda gryoruz. B.s.156.
Birinci Korentililer: Bkz. Korentlilere Birinci Mektup Birinci Korentililerden bir iki
yl sonra kaleme alnmtr. IDG.s.130.
Birmanya: Dier ismiyle Myanmar. Gney Dou Asyada bir devlet. Monokltr
sisteminin kurulu sebebi bu: Brezilya da kahve, Birmanyada pirin Gney
Denizlerindeki adalarda baharat, Kbada eker kam, Havanada Ttn v.s arada,
Avrupann talepleri artyordu birden.BFH.s.6.
Birmingham: Byk Britanyada, Ren Irma kysnda bir ehir.Watt, elli yl nce
dnyaya gelse, bu keif hibir tatbik sahas bulmadan unutulup gider, Boultonun
Birminghamdaki atlyeleri olmasa muhar makinesi gelitirilemezdi. BDE.s.75.

87

Bismarck: Otto von Bismarck veya Von Bismarck-Schnhausen (1815-1898). Alman

devlet adam ve babakan. Bismarck 16 Misan 1869da unlar sylemi
parlamentoda: Ne mazinin tarihini grmezlikten gelebiliriz, ne gelecei ina etmek
elimizdedir. K.s.361.
Blanqui: Louis Augute Blanqui (1805-1881).Fransz sosyalist kuramc, siyaset devrim
adam. Bakunin de kropotkin gibi, hassas bir insandr, cinayetten holanmaz,
Blanquicilere dmandr. Ma.s.175-176.
Blanquicilik: Augute Blanquinin dnce ve harekatlerinden doan reti. Bakunin
de kropotkin gibi, hassas bir insandr, cinayetten holanmaz, Blanquicilere dmandr.
Ma.s.175-176.
Bloomsbury: XX.yy. ngilterede sanat ve aydnlardan oluan grup. Adn
mensuplarnn ounun oturduu Bloomsbury Mahallesinden almtr. Grubun
mensuplar z olarak bayalk zerine kurulan medeniyetin salam bir temel
oluturmayacan savunuyorlard. lk Rus ihtilalcileriyle sava sonu Bloomsbury'leri
arasndaki balca fark: Birinciler sorumlu, ikinciler sorumsuz". Ma.s.107.
Bloy: Lon Bloy (1846-1917). Fransz yazar. Nalet bir adam Bloy. UU.s.219.
Boas: Franz Boas (1858-1942). Alman asll Amerikal antropolog. Mesela Summer,
Keller, Malinowski, Lowie, Wisler, Sapir, Boas, Benedict. ABDde antroploji
kendini,kltr ilimi olarak tarif eder. K.s.41.
Boccace: Bkz. Baccacio. Boccace 1358de, Dantenin hayatn yazar, eser daha o
zamandan bir edebiyat tarihidir. KA.s.396.
Boccacio: Giovani Boccaccio (1313-1375). talyan yazar. Boccacio (1313-1375), bir
zaman Napoli saraynda yaam, vur patlasn al oynasn KA.s.211.
Bodin: Jean Bodin (1530-1596). Fransz filozof ve yksek yarg. Byk modern
devletlerin monarik mutlakiyete doru etin yryn izlerken Machiavellinin
Hkmdar Bodinin Devleti , Hobbesun

Leviathan Bousuetnin Kitab

Mukaddesden karlan Siyasetiyle karlayoruz nce; sonra tersine bir hareketin

mutlak monariye kar muzaffer bir tepkinin balay ve ilerleyiini gsteren kitaplar:
Lockeun Sivil Hkmet zerine Denemesi, Montesquieunun Kanunlarn Ruhu,
Rousseeaunun Toplum szlemesi, Sieysin nc Snf Nediri?. UU.s.170.
Bodisatva: Hindistan Budist metinlerinde ve uygur dnemi eserlerimizde, mesela
Kuan im Pusarda dini vecibelerini yerine getirerek, eitli bilinlenme aamalarndan

88

geerek Budaya veya tanrsal ayrcala kavumak isteyen kii. Binlerce Bodisatva
dinler Buda`y en nemli sutra "eriat Lots" (Saddharma-Pundarika). BDE.s..173.
Boehme: Jakob Boehme (1575-1624). Alman gizemci ve tanrbilimci. Kutsal Kitap ve
vahiy zerine almalar yaparak Kant sonras Alman felsefesini etkilemitir.
Byrondan Poeya kadar birok airi etkileyen Coleridgede

de, Alman

romantiklerinin harekete geirdii mistisizmlerden, Boehme ve Schellingten, yeni

doan endiyanizmden prltlar var. BDE.s.44.
Boethus. Hector Boethius vaya Hector Boece (1465-1536). sko hmanist ve terihi.
Boethus Felsefenn Salad Teselli adl eserinde kltrn ne kadar izafi olduunu
ak ak sylemi.K.s.20.
Boazii niversitesi: Robert Kolejinin 1478 sayl yasa ile Mill Eitim Bakanlna
balanmasyla stanbulda 1971 ylnda kurulan ve retim dili ngilizce olan niversite.
Boazii niversitesi ,komnist yetitirir, dman yetitirir. SNK.s.408.
Boazii: Antikada bir efsaneden dolay Bosporos Thirakios Boshoros Thracirs
(Trakya kz geidi) ad verilen Marmara Denizini Karadenize balayan boazn
kylar ile douda Anadolu, batda Rumeli yakalarndaki platonun kenarlarna kadar
uzanan dik yamalar kapsayan alana verilen ad. Filistinde veya boaziindeki ak
hatralarn tekrarlard. KA.s.168.
Boileau:Nicolas Boileau (1636-1711). Fransz airi. Klasizm akmnn savunucarndan
mnekkit ve edebiyat kuramcs. Klasiklerin akl hocas Boileau, hibir ey gerek
kadar gzel deildir, dememi miydi. KA.s.291.
Bombay:

Hindistanda Hint Okyonusu kysnda bir kent. Abdlhak Hmit

Bombaydan bir iki kartpostal getirdi. Jur.I.s.148.

Bonald: Louis Bonald (1754-1840). Fransz yazar ve felsefeci.Birinci dnceyi
aristokratik ve teokratik mektep temsil eder, Bonaldn Maistrein, Lamennaisnin
mektebi; tekini liberal mektep, Benjamin Constntin, Minerve yazlarnn mektebi.
SSSS. s.50.
Bonapart: Napolyon

Bonaparte, (1822-1891) Fransz mparatoru ve general. Pulto

vapura binmi, Jason yelkenlisiyle/ Hem Marseyyez, hem Eil... Tayf da orda melek
de.../ Elektrin kapsnda Capanee beklemekte,/ Ve Lodi kprsnde Bonapart
ayaktadr;/ Neron ayakta Mesih kvranmaktadr,/te tahtn uursuz, korkun, kasvetli
yolu;Terle, amurla, kanla, gzyayla yorulu.UU.s.344.

89

Bonn niversitesi: 1818 ylnda Almanyann Bonn ehrinde kurulan niversite.

Bhagavad-Gitay aslndan okumak iin Sanskrite renen stad, Hint edebiyatnn
birok eserlerini Almancaya kazandrm, Bonn niversitesinde Sanskrite hocal
yapm. BDE.s.56.
Bonn: Almanyada Ren Irma kysnda bir kent. 1841de felsefe doktorasn veren
Marx Lenadan Bonna gider. SSSS.s.114.
Boratav: Pertev Naili Boratav (1907-1998) Trk halk edebiyat Profesr. Gzin
hanm,takip edilmesi gereken yolun Boratav tarafndan kefedildiini sylyor: Trk
folklor gelerini belirtmek lazmm Tanzimat romanlarnda. K.s.248.
Bossuet: Jacgues-Benigne Bossuet (1627-1704). Fransz yazar. Hitabet trnn en
nemli yazarlarndan biridir. Ama bu insan bir Racine veya bir Bossuet olduu zaman,
eserindde kendini sergilemez pek;hatta mektuplrnda bile benini if etmekte
ekinir;geicinin arkasnda ezeliyi arzi arkasnda deimezi arar ve yaknlamak ister.
KA. s.76.
Bougle: Clestin Bogle (1870-1940). Fransz toplum bilim profesr. Devrimci bir
kanat. Bougle ile Halevye gre, Kremline yerleen Lenin, Kapitalin cildini yaz
masasna koyarken, arlarn sarayna Saint-Simonculuun ar sol kanad ota
kuruyordu. SSSS.II.s.110.
Bourget: Paul Bourget (1852-1935). Psikolojik romanlaryla nl Fransz realist yazar.
Balzacn devamclar, daha da ok en nllerinden biri olan Bourget hocamz,
insanolunu aile ile, toplumla ilikileri asndan incelemi. KA.s.260.
Boynu Halkal Kumru: Kelile ve Dinmede anlatlan bir hikye ad. Hikaye
hayvanlarnavclarn tuzaklarndan ve dier baka tehlikelerden, karlkl yardmlar
syesinde nasl kurtulduklarn anlatr. Topluluk, adn Kelile ve Dimnedeki Boynu
halkal kumru hikayesinden alm. IDG.s.48.
Brahma: Hindu tanrlarnn en nemlilerinden biri. Hindu inanna gre lk yaratlan
ve her eyin yaratcs Brahmadr. Ve bu yumurtadan kendisi dodu. Kendisi:
Brahma, btn kinatn atas. BDE.s.324.
Brahman: Balca drt Hindu kast arasnda en yksek kastn, ruhani kastn yesi.
telerin tesidir, Brahman, ycelerin ycesi.BDE.s. 118.
Brahmana: Kuzey Hindistanda M. X.veVII asrlar arasnda yazlm, Kurban
meresimlerinin anlamn ve din adamlarnn eylemlerindeki simgeleri aklayan felsef

90

nitelikli dz yazlar ve yorumlar. Rig-Vedann iki, Samann on, Atharvann bir,

Yacurun iki Brahmanas var. BDE.s. 112.
Brahmanlar: Hindistandaki Brahmanizm dinine mensup olanlar. Zerdtle,
Sabiilerin (ksmen de brahmanlarn ve belki de Budistlerin) fikirleri i ie idi. IDG.
s. 46.
Brahma-Sama: Brahman dernei. 1828de Kalttada, Ram Mohan Roy tarafndan
kurulan, tanrc neformcu Hindu hareket. Hareket zetle Hinduluu yeniden
yorumlauyarak tanrc deerleri yceltmeye alt, kast sistemini, ok tanrcl, puta
tapcl ve Ruhun beden deitirmesi gibi anlaylar kaldrmak iin gayret gsterdi.
Bu yavuz iman ihtillcisinin karsnda btn mabetler kaplarn kaparlar,Roy btn
inanlar,btn

insanlar,btn

mabetleri

barna

basan

bir

mabet

aar

1828de:Brahma-Sama. BDE.s.273-274.
Braudel: Fernand Braudel (1902-1985) Fransz tarih profesr ve yazar. talyan
Ansiklopedisine yazd medeniyet maddesinde Braudel iki kelimenin aynl
zerinde durur. SNK.s.304.
Brezilya: Gney Amerikada bakenti Brasilia, pesmi dili Potekizce olan ve 22
eyaletten oluan devlet.Monokltr sisteminin kurulu sebebi bu: Brezilya da kahve,
Birmanyada pirin Gney Denizlerindeki adalarda baharat, Kbada eker kam,
Havanada Ttn v.s Arada, Avrupann talepleri artyordu birden. BFH.s.6.
Brihaspati: Rigveda tanrlarndan kurbanc ve arac tanr. Kelamn efendisi ve Eskilerin
Kral gibi nvanlarla da anlan Brihaspatiye bir ok eser mal edilir. Brihaspatinin bu
talamalarndan btn bir felsefe mektebi domu. BDE.s.121.
Brihatkata: Byk anlat anlamna gelen, Gunadhyann keleme ald sanlan Hint
hikayeleri derlemesinin addr. Eski Hintte edeb hikyelerin tek kayna: Brihatkata
(Byk Roman ). BDE.s.236.
Britanica: Bkz. Britannica Ansiklopedisi. Britanicada unlar okuyoruz: Ephraim
Chambers, 1728de Cyclopediasn yaymlad. IDG.s.16.
Britanya adalar: Byk Biritanyaya komu adalar ve rlanda adasn kapsayan,
Kuzey denizi ve Mar denizi ile ktadan ayrlan Avrupann kuzey batsnda takmada.
Britanya adalarnda kurt srleri dolarken, Himalaya doruklar bu sesle rpermiti.
B.s.278.
British Museum: ngilterede 1753te Hans Sloaneden satn alnan sanat eyalar
koleksiyonu ve ktphane evresinde kurulan mzenin ad. Lexiconun stanbuldaki

91

tabilerin cimrilii yznden makaslanan msveddelerinin tamam British Museumda

kadirinas ilim adamlarn beklemektedir. K.s.271.
Broch: Hermann Broch (1886-1951). Kendini tamamen edebiyata verebilmek amacyla
sanayicilii brakan Avusturyal romanc. Sonra akirtler:Galsworthy, Thomas Mann,
Broch, Marcel Proust, Jules Romains. KA.s.140.
Brockelmann:Carl Brockelmann (1868-1956). Alman arkiyat ve Trkolog. "Konu
zerinde son byk eser Brockelmann'n iki ciltlik Arap Edebiyat Tarihidir."
K..s..300.
Bront Kardeler: ngiliz kadn romanclar. Charlotte (1816-1855), Emily (18181848) ve Anne (1820-1849)den oluan kadn kardein oluturduu edebiyatlar
grubu. ngilterede de modern hikye, Jane Austen, Bront kardeler gibi kadn
yazarlarla balar. KA.s.136.
Brumaire: Fransz cumhuriyet ylnn 22 ya da 23 Ekimden balayan ve 21,22, veya 23
kasmda sona eren ay. "Touchard' dinleyelim: "Brumaire'deki hkmet darbesi,
Directoire'a son verir". Ma.s.113.
Brunetiere: Ferdinand Brunetiere (1849-1906). Fransz edebiyat eletirmeni ve nl La
Revue des Dexsm Mondes dergisi ynetmeni. Brunetiere genel evrim teorisine
dayanarak edebiyatn dallarn gelien ve birbirinden doan gerek trlermi gibi
incelemee kalkt. Ma.s.242 .
Bruno Bauer: (1809-1882). Alman eletirmen ve filozof. eitli eserlerinin hemen
hemen hepsi ncillerin eletirisini ihtiva etmektedir. Mesela: Yuhannaya gre ncilin
Eletirisi, lk ncilin eletirisi ve Aziz Paulusun Mektuplarnn eletirisi. gibi.
Bruno Bauer, Ruge, Koepen.. Hepsi de bir para Gansn etkisiyle sola ynelmi,
Gansn daha dorusu Gans Saint-Simonculuunun. SSSS.s.113.
Brunschvig: Leon Brunschvicg1 (1869-1944). Kant eletiriciliinin ortaya koyduu
problemleri yeniden ele alan Fransz filozofu. 20. asrn baslarnda Boutroux,
Brunschvig ve Bergson Laplace ve kantin anladigi manada kati bir determinizmi insani
sahada Kabul etmezler ve determinizme ilk darbeyi indirdiler. SNK.s.37.
Bruntiere: Ferdinand Bruntiere (1849-1906). Fransz edebiyat tenkitisi ve yazar.
Fransann en uzun mrl dergilerinden olan Revu des Deux Mondesin yneticisi.
Bruntierein Revue des Deux Mondeksdaki

Le Roman Experimental, (14 ubat

SNK kitabnn 37. sayfasnda Brunschvig eklinde ismi Brunschvicg eklinde olmaldr.

92

1880) ve Les Romanciers (15 Eyll 1881) makalelerini grm olsa o kadar ar bir
hayranla kaplmayacakt. KA.s.290.
Brutus. Ciceronun nutuk sanat zerine yazd eseri. Roma belegat sanatn tarihinden
bahseden eserin eserin M.46 yllarnda yazd sanlmaktadr

Brutusde Latin

edebiyatn zgn olduunu anlatan yazar, modern okuyucuya

ainas olduu bir

edebiyat tarihi dersi verir.KA.s. 389-390.

Brts. Marcus Junus

Brts (M.85-M.42) Romal siyaset adam ve yazar.

Erdem sen ne bo bir kelimesin sznn sahibi. Sezarn sen de mi Brts sznn
muhatab. Kendisini affeden, koruyup kollayan Sezara kar giriilen sikasta katd.
Sezar Sezar ykan Brtste, istibdas deviren adalarmzn kudret ve emellerini
bulmuyor muyuz? KA. s.304
Bu lke: Cemil Meiin 1974 ylnda yaymlad eserinin ad. Bu lkeyi matbaaya
vermitim. Jur.II.s.187.
Buchez: Philippe Joseph Benjamin Buchez (1796-1865). Fransz filozof ve siyaset
adam. Bu teebbs Saint-Simoncular ikiye ayrd: Bazard ar dincilerden ayrld.
Buchez, Pierre Leroux ve Carnot onu takip ettiler. SSSS.s.101.
Buckle: ngiliz tarihi ve yazar. (1821-1862). 1857 ylnda yazd ngiliz Medeniyeti
tarihi adl esriyle n yapmtr. Buckle da bn-i Haldun gibi kendinden nceki
tarihileri, daha dorusu tarihi tenkitle balar. UU.s.240.
Buda: (M.563-483) Budizmin kurucusu. Budayla Konfiysn sesi uzun zaman
eriemez Avrupaya ve Asyann hikmetini tek bana Zerdt temsil eder. B.s.145
Budala: Dnya ve Rus Romannn en nemli simalarndan biri olan Fyodor
Mikhailovi Dostoyevski (1821-1881)nin 1868 ylnda yaymlad roman. Sonra
Kumarbaz, Beyaz Geceler ve Budala. Hibirinde aradm bulamadm. Ma.s.272.
Budizm: M. 563-483 yllar arasnda yaam olan Buda tarafndan M. VI. yzylda
Hindistan'da domu evrensel bir din. Buddizmin din, mezhep, tarikat ya da felsefi ekol
tanmlamalarndan hangisine girdii yolunda tartmalar vardr.

Filhakika Venedik

Taciri nin dayand iki hikayenin de kayna budizmdir. BDE.s.40.

Bugnk Oryantalizm: Edward Saidin Oryantalizm isimli eserinin ana
ksmndan nc ksmnn genel bal Bugnk Oryantalizm basl altnda gelien
unc ksm ise, nceki oryantalizmin bittigi yerden, yani 1870lerden baslar. K.s.67.

93

Buhara: zbekistanda Zerafan Vahasann bat ucunda Kzl Kum l kenarnda

bulunan tarih Trk-slm ehri. 980de Buhara civarnda domu,Smanilerden
Mansurolu Nuhun saltanat dneminde Babas Belhden gelmi. K.s.183.
Buhari:

(H.194-256/M.810-869) Hadis bilginlerinin ileri gelenlerinden biri. 21

Temmuz 810 tarihinde Cuma gn Buhara'da domutur. Bundan dolay da Buhr

nisbetiyle anlmasna sebep olmutur. On bir yanda hadis renmeye balad. Onalt
yanda annesi ve kardei Ahmed'le birlikte hacca gitti. Annesi ve kardei Buhr'ya
dnerken, kendisi ilim renmek isteiyle Mekkeda kalarak tahsiline devam etmitir.
(210 h./825). Modern bir yahudi alimi, Hirschfeld Hicret olmasa slamiyet olamazd.
Medinede yahudiler olmasa, Hicret

diyecek kadar arla kamtr.Buharinin

toplad hadislerden biri mminlere u buyruu verir: Yahudilerle savaacaksnz, bir

yahudi bir tan arkasna sakland m, ta dile gelecek ve ey Tanr kulu, arkama bir
yahudi gizlendi, onu katlet diyecektir. K.S.152.
Burbonlar ve Stuartlar: Saint-Simon (1760-1825)'n 1822 ylnda kaleme ald
eserin ad. Burbonlar ve Stuartlar, 1822 (Des Bourbons et des Stuarts) . SSSS.s.
152.
Burckhardt: Jacob Burckhardt (1818-1897). Eserlerini Alamanca yazan svireli
tarihi yazar. Burckhardt, talyan Rnesans Kltr (1860) adl eserinde bizi
Guziotnunkinden ok farkl bir dnyaya gtrr. UU.s.99.
Bureau des Longitudes yelerine Mektuplar: Saint-Simon (1760-1825)in 1808
ylnda yazd eserinin ad. Bureau des Longitudes yelerine Mektuplar,1808 (Letters
au Bureau des Longitudes). SSSS.s. 150.
Burhan Felek: Burhan Felek (1889 - 1982). Trk spor adam ve gazateci. Evde
babasndan duysuu Trkeyi konutu, okumaktan vazgeti, yahur Ulunay, Burhan
Feleki, V-Nyu okudu. Jur.I.s.140.
Burhan- Kat: Tebrizli Hseyin bin Halefin Farsadan Farsaya olarak 1652 ylnda
yazd lgat. Burhan- Katy Mtercim Ahmet sm Efendi 1791-1797 tarihleri
arasnda tercme ederek Sultan III.Selime sunmutur. Tebrizli Hasan Burhan- Katiyi
hazrlar.Acemcenin en mkemmel lgatdr. SNK.s. 321.
Burke: Edmund Burke (1729-1797). ngiliz siyaset adam ve yazar."Burke, 1300 ylda
kurulan bir dzenin, bir gnde yokedilmesini insallk tarihinin en meum gn sayar".
SNK. s.178.

94

Bursa: Marmara blgesinde Uludan eteklerinde kurulan tarihi Trk ehri. Hazret
ayn zamanda hem Hicazda, hem stanbulda, hem Bursada, hem de Simavda
bulunmaktadr. Ma.s.157.
Bursal Tahir: (1861-1924) Osmanllarn son devirlerinde yetimi aratrmac, yazar
ve siyaset adam. Sultan kinci Abdlhamit Han tahttan indirmek iin alan ttihat ve
Terakki Cemiyetine girdi. Rumelideki subaylarn arasnda gelien Gen Osmanllar
hareketine katld. Vatan ve Hrriyet Cemiyetine de ye oldu. Mertiyetin iln
edilmesinden sonra Bursa Mebusu (millet vekili) seilerek Mebusan Meclisine girdi.
Ancak yapt bir devre milletvekillii srasnda, Sultan kinci Abdlhamd Hana kar
cephe alanlarn aldatlm veya devlet dman olduklarn grerek siys hayattan
ekildi. Bursal Tahire gre Suavi: Eshab- faziletten bir harika-i zeka (Osmanl
Mellifleri, C. I, 1914); Ma.s.145.
Businessman: ngilizce bir kelime olup nemli i adam manasna gelmektedir.
Itlayanin bezirgan cumhuriyetlerinden bugunun Amerikan businessmanlerine kadar
hepsinde musretek bir yan var: Kazanc hirsi. Sosyalizmden kasdedilen bugun ilmi
sosyalizmdir, Marksist sosyalizmdir. SNK.s. 163.
Bchner: Ludwig Bchner (1824-1899)1. Maddeci Alman filozofu. Madde ve Kuvvet
isimli eseri mehurdur.Bchnerden Le Bona yani fizyolojiden sosyolojiye atlar.
B.s.160.
Byk Britanya: skoya Wales lkesi ve ngiltereyi kapsayan Britanya
takmadalarnn en by. Oysa Galya gibi Latinleen,fakat fatihleri bir buuk asr
putperest kalan Byk Britanyada,sanat,endstri,toplum,dil,her ey yok edilir.
Ma.s.30
Byk Dou: 1943 ylnda Necip Fazl Ksakrekin krduu ve bayazarln yapt
haftalk gazetenin ad. Yani dilimle zevklerimle, heyecanlarmla, yarmla Byk Dou
kadrosundaym.Jur.I.s.361.
Byk Frederik: Frederik II (1712 ?). Byk Frederik ad ile de tannan Prusya
Kral.Byk Frederik de, Voltaire gibi dnr: En parlak zeklern karard oluyor:
Richelieu Vasiyetnameyi yazyor, Newton Vahiy Kitabn.UU.s.33.
Byk htilal: Fransz hitilali. Bu kasvetli hava Byk htillden sonra esmeye
balyor Avrupada. B.s.167.
1

SNKde Baha Tevfik, Louis Bchnerin Madde ve Kuvvetini evirmiti. SNK.s:279.

cmlesinde bahsi geen kii ayn kii olmasna raman yazarn ilk ad yanl yazlmtr. Bu hatann
muhtemel sebebi SNKnin mit Meriin ders notlar olmasdr.

95

Byron: Lord Byron (1788-1824). ngiliz airi ve tiyatro yazar. Childe Haroldun gezisi
en nemli eseridir. Byron hakl: Rousseauyla bir a balyor. Jur.I.s.105
C. Lombroso: Cesare Lombroso (1835-1909).talyan Kriminoloji uzman ve yazar. C.
Lombroso Sulu Adam srf anarist tipleri tesbit iin kaleme ald. SNK.s. 311.
Cabanis. Georges Cabanis (1757-1808). Fransz hekim ve filozof. deologlarn en
mhim temsilcilerinden biri olan, maddeci ve duyumcu grlere dayanan Cabanis
grlerini Rapportdu physique et du moral de Ihomme (nsan, fizik ve ahlkn ilikisi
(1802) isimli eserinde ortaya koydu.deolog Cabanisi, Destartesc materyalizmin
sonsz olarak selamlayan ve Sosyalizmi bu materyalizme balayan Marx da ideolojiyi
eski itibarna kavuturamaz. UU.s.262
Cbir ibn Hayyn: Ebu Musa olarak da bilinir 800 yllarnda yaayan Kfede doan
arap simyacdr. mam Cafer-i Sadkn talebesi olduu sanlr.
bakalamasn

Metallerin

gsterdi, ancak bunlarn oluumunda gkcisimlerinin etkisini

ne.Semedi. Slfrik asit, nitrik asit ve kral suyunu bulduu tahmin ediliyor. Saylar
yzleri aan kitaplar Summa perfectionis adyla Latinceye evrilmitir bu eserler
bilinen en eski kimya kitabdr. Kardeler de Cbir ibn Hayyn gibi Mizan, metafizik
bir prensip mertebesine ykseltilir.IDG.s. 44.
Cabir Klliyat : Ebu Musa olarak da bilinen Cbir ibn Hayynn saylar yzleri aan
kitaplarnn addr. Eser, Summa perfectionis adyla ltinceye evrilmitir. slam
dnyasnda da Cabir Klliyat diye bir ey var. IDG.s.59.
Cahit Tanyol: 1924 Sosyoloji profesr ve gazete yazar ylnda Nizip'te dodu. Biz
ocuklar alyoruz mektebe,ilk okuldan itibaren

balyoruz Atatrk yapmaya.

Sonunda ya Marksist oluyorlar ya Nurcu olup kyorlar diye Tanyol sylemi.

SNK.s. 394.
Chiz: Al- Cahiz Abu Osman Amr b. Bahr (766-869). Mehur Arap nasiri ve ve Basra
Mutezile kelamclarnn ileri gelenlerinden. Chiz (772-870)iin dnya iiri Yedi Ak
iriyle balar.KA.s.92.
Caize: Eskiden airlerin yksek mevkilerde bulunan kiilere sunduklar medhiyeler
karlnda aldklar hediye. Caizeyle yaar bu air, sk sk tertiplenen yarmalara
katlr. BDE.s.285.
Calabra: talyann yarmada kesiminin gneyinde Catonzora,Cosenya Reggio
illerinden oluan blgeye verilen isim. lk defa kim sylemi bu hikmeti? XII. asrda

96

yaayan ermi Joachim de IFore, Calabradaki manastrda Aziz Yohanna ncilini

okuduktan sonra m? IDG.s.154.
Caliban: Shakespearein Frtna (The Tempest) isimli romanndaki canavar. Byc bir
kadnla bir iblisin olu olan bu vah yaratk her eye bakaldrr ama her seferinde
Prosperonun bysyle yatr. Caliban ayn zamanda Ernest Renan tarafndan
Shakespearein The Tempestine tenkit olarak yazd eserinin addr.Shakespearein
The Tempestine zeyl olarak kalema ald Calibandeemokrasi aklarn ibretle
dndrecek korkun bir hiviyedir.K.s.190.
Calvin: Jean Calvin (1509-1964). Asl ad Cauvin. Hristiyan ilahiyat uzman ve
Protestanl kuran papazlardan "Calvin bu inanc yle zetlemi -Beer akl dnyann
en tehlikeli vebasdr."IDGs.170
Cambridge: ngilterede Cam Irma kysnda bir ehir. Kendisi de Cambridge'de
hocalk yapt, terbiye zerine bir eser yazd ve bir Latince ders kitab hazrlad.
KA.s.112.
Campanella:Tommaso Campanella (1568-1639). talyan filozofu. Gne lkesi
(Civitas Solis) veya Gne beldesi isimli eser nemlidir. Avrupa'da Thomas Morus
topyas'n Campanella'nn gne beldesi takip eder.SNK. s.77.
Candidas. Badu Candidas XIV. Asrn sonlarnda yaatan bengalli air. Buna mukabil,
Hint-Arya dilleri edebi bir kiilik kazanr. Bilhassa Hindice, Bengalce, Maratca,
Gceratca. Bu edebiyatlarn altn a 1400 yllarnda balar, en byk temsilcileri
Candidas, Vidyapati, Surdas ve Tulsidas. BDE.s.93.
Candide: Candide ya da yilik Serlik stne. Voltairenin 1759 ylnda yzda hikyesi.
Voltaire gelince Candidedeki btn karamsarl k, stad, terekki felsefesine
katlmaktan alkoymaz. Ma.s.187.
Cankaya: Ankarada bir Merkez ile. ankaya K diye ifade edilen Trkiye
Cumhuriyeti Cumhurbakanl burada bulunduu iin ankaya ile cumhurbakanl
da kastedilir.Muhakkak olan su ki, Bilgi dergisinde yayimlanan bu makale Mustafa
Kemal tarafindan okunmu ve beenilmi.1930da ankayada cumhurbakan ile
karlaan Velidi iltifata mazhar olmu. IDGs.232.
Canstein Bible nstitute:1710 ylnda Almanyada kurulan Kitab- mukaddes
cemiyetinin ad. Almanyada 1710da kurulan Canstein Bible nstitute. IDGs.132.
Canterbury Hikayeleri: 14. asr ngiliz air ve yazar. Geoffroy Chaucer (13401400)un 1390 ylna doru yazd sanlan ve 1478 ulnda balan Canterbury

97

masallar ya da hikayeleri diye isimlendirilen eseri. Eser, Aziz Thomasn mezarn

ziyarete giden 31 Hristiyan hac adaynn srayla nalatt hikayelerle balar ve
elendirici masallar, saray hikayeleri, sofuluk, hayvan hikayeler ile devam eder.
Canterbury Hikayelerinde Geoffroy Chaucern (1340-1400) izdii portreler canl ve
somut. KA.s.213.
Canterbury: Byk Britanyada bir ehir. "Canterbury ba piskoposuna gre
Hikimdar' eytan yazmtr." SNK.s.18
Cantu: Cesare Cantu (1804-1895). talyan tarihi ve siyaset adam. Ahmed Midhat,
Mufassal adl byk eserinde, o zamanlar pek makbul olan Cantunun eserini,
Avrupann tarihine ait ksmlar iin esas itihaz etmi, Osmanl mebahisinde
Hammerin malubatn tenkitsiz ve tahkiksiz bir ekilde kitabna geirmitir K.s.105.
Captive Lady: Bengalli air ve yazar Madusun Datta (1824-1873)nn ngilizce iir
kitab. 1843 Hristiyan olan bu Hindunun Captive Lady adl ngilizce iiri byk bir
ilgi toplar. BDE.s.275.
Carbonariler: Carbonariler,1 Fransada Carbonarolar tarafndan 1807-1812 yllar
arasnda kurulduu sanlan kk masonlua dayanan Carboneria derneine mensup
olanlar. Carbonarilerin ryasn yaadlar Gen Osmanllar Devlet-i Aliyede.
SNK.s.283.
Carlyle: Thomas Carlyle (1795-1881). sko Yazar. Carlyle gibi dnrler: iddeti
adaletin eline vermek yanltr. iar: Pasif direnme. Ma.s.170.
Caron: Franois Coron (1600-1673). Hollandal smrge yneticisi. Hayatnn byk
bir blmn Hindistan ve Japonyada geirmi ve Hint ve Japon kltrn aratrm.
Carondan bahseden yok. Sadakaya benzer bir alaka. Jur.I.s.147.
Casaubon: saac Casaubon (1559-1614). Calvinci Fransz yazar ve hmanisti. Daha
sonraki Fransz hmanistlerini yle sralyabiliriz: Stephanos, Scaligar, Dolet, Ramus,
nihayet Rabelais, Mountaigne ve Casaubon. KA.s.111.
Cassiodore: Flavius Manus Aurelius Cassiodore (490-580). Romal siyaset adam ve
yazar. Ortaa kltrne k tutan kiilerden biridir. Ayakta durmak isteyen bat
kltr, altnc yzylda yeni bir derleme hazrlar . Cassiodoreun Institutiosu.KA.s.
392.

Kelimenin yazl Carboneria eklindedir.

98

Castel: Edmund Castel (1606-1685). ngiliz arkiyat. Sonra slam dilleri konusunda
himmet harcyan eitli avrupallar : Erpenius, Megiferus, Golius, Castelin yedi dil
zerine tertiplenen szl. IDG.s.86.
Catakamla: Drdnc asrda yaad tahmin edilen Hint yazar Aryaurann destani
zellikli eseri. Aryaura inanan bir adam , slup olgun ve airane, ama yapmackl
deil ,arada bir satimantalizme dyor yazar Catakamla`daki 32 mcevherden hemen
hepsi

Palice yazlm

halk masallarndan alma,"avadana"lar da ayn

servenleri

tekrarlar. BDE.s..175.
Cathie: Emily Brontenin 1874 ylnda E. Bell takma adyla yaymlad roman
Wuthering Heights

(Rzgarl tepe ya da Rzgarl Bayr)nn kadn kahraman.

Rzgrl Tepede Radcliff, Cathieyi elde etmek iin btn insanlar ldrmeye
hazrdr ama bu cinnetin makul olduunun veya herhangi bir sisteme dayandn ileri
srmek akldan gemez. BFH.s.52.
Caton: (M. 232-149) Mehur Romal devlet adam. Yunan adetlerinin Romaya
yerlemesinden ikayeti idi. Bu sebepten flozoflarn kap dar edilmesini istiyordu.
Kartacay Romann dman olarak gryor ve imha edilmesini istiyordu. Senetodaki
her konusmasn ayn cmle ile birirmi: ve ayrca suna kaniyim ki Kartaca mutlaka
imha edilmeli. Ahmet Bey de ihtiyar Caton gibi her ibreyi ayb nakaratla bitiriyor:
Delenda carthago (Kartacay Ykalm). B.s.158.
Cava: Gney-Dou Asya takmadalarnda ada. Her akam Lizbon sokaklarnda bir
hayalet dolarm, efendisi Camuense sadaka toplamaa kan Caval bir
kle.B.s.232.
Cavid Bey: (1875-1926) 4 ciltlik lim-i ktisat yazar ve Osmanl maliyecisi ve
maliye nazir. Komite hkmetinin otoritesini tahkim eden bir baka husus da Maliye
Nazr Cavid Beyin bteyi dengelemek, Osmanl btesinin mzmin derdi olan a
kapatmak iin bir dizi istikraz teebbsne girimesidir.. BFH.s.149.
Cavour: Camillo Benso Cavour (1810-1861). talyan devlet adam.Bu paray
(XXVI.blm) XVI. asrn Marseyyezi diyor Quinet.Charles Benoistnn tabiriyle bir
milleti dirilten lk, buuk asr sonra Cavaurun, Garibaldinin tekrarlayaca
lk. UU.s.173.
Cayadeva: XII. Asrda yaam Hint airi. Eseri Gita Govindada Krinay ven 24
ark bulunmaktadr. Lirizm, Kalidasada yeni alan bir tomurcuk, Cayadevada bir
sonbahar gnBDE.s.202.

99

Cebrail: Drt byk melekten biri. Allahn emirlerini peygamberlere iletmekle

memur, Allah ile Resuller arasnda elilik vazifesi gren melek. Eski felsefede, akl-
kl ilk yaratlan; asl ve hakikat- beeriye. Nefs-i natka, cebrail, akl- faal; evvel-i ukulu
aare; mdebbire-i ukul: ruh-i Muhammed. IDG.s.178.
Cedel: Sert mnakaa, tartma, niz, szl kavga. Terim olarak mantk'ta yle tarif
edilir: Mehr olan veya doruluu herkesce kabul edilen eylerden yaplan kyastr.
Bir de dilimizde bu anlamda kullanlan cidl; mcdele vardr. Yazk ki mcedditler
Aristocularn cedel usullerini benimsemilerdir,

nce bu metodla hasmlarn hapt

ettiler fakat hasmlar da ayn silhlarla kar koyunca mnazara medrese kavgasna
dnt.IDG.s. 34.
Cehennem: slm inana gre gnahlar ar basan kiilerin cezasn ekecei uhrev
mekn. Grnmeyen dnya blm, Cehennem, Araf, Cennet, En mhim blge:
Araf, Hristiyanln ba fazileti. Nedamet. K.s.380.
Cehennem: Dantanin lh Komedya adl eserinin ana Blmlerinden birinin ad.
Cehennemin en gzel paras: Rimini Aklar.Jur.II.s.33.
Cell Nuri Bey: Celal Nuri leri (1877-1939). Gazeteci, yazar ve mebus. En nemli
eserlerinden biri Trk nklabdr.Cell Nuri Bey medeniyet yazarn Ruslukla
itham eder. medeniyet yazar Cell Nuri Beyin Rum olduunu ispata kalkar. B.s.
159.
Cell Slay: 1914-1974. air ve yazar. Celal Slayda bir tarafyla Cellini idi: serazt,
derbeder, kstah. B.s.149.
Celaleddin Harzemah Mukaddesi: Namk Kemlin Cellleddin Harzemah isimli
eserin nsz. Yazar Victor Hugonun Cromwell nszn rnek alarak yazd
mukaddimesinde roman ve tiyatro konusunda grlerini aklamtr. Mukaddime
blm daha sonra Mukaddime-i Celal adyla ayr olarak yaymlanmtr. Cromwell
Mukaddimesi

olmasa,

Namk

Kemal

Celaleddin

Haremah

Mukaddimesini

yazamazd. K.s.277.
Celaleddin Mukaddimesi: Bkz. Celaleddin Harzemah

Mukaddesi. Celaleddin

Mukaddimesi yeni ufuklara alan Trk edebiyatnn ilk sava beyannamesi.

Ma.s.245.
Celli: Celli syan. XVI. Ve XVII asrlarda Anadoluda kan isyanlarn genel
ad.Celali, Kabak hareketleri ihtilaldir. SNK.s.310.

100

Celine: Luis Celine (1894-1961), Fransz yazar. Eserlerindeki Yahudi dmanl,

nazizme destei, halk azyla, argo gibi grnen usta anlatm, yaad sancl
dnyann yaralarn anlatlyla sra d olarak deerlendirlir. kinci dnya savandan
sonra ne yeni bir Bernanos, ne yeni bir Celine, ne yeni bir Proust veya Collette
kabildi.KA.s. 270.
Cellini:

Benvenuto

Cellini,

(1505-1571).

talyan

kuyumcu,

heykeltra

ve

madolyoncusu. Cemil Merie gre: Rnesansn muhteem canavarlarndan

biri.hayat servenini Vita isimli eseriyle lmszletirdi. Btn nn serke, serzat
okun yaantsn anlatt otobiyografisine borludur. Celal Slayda bir tarafyla
Cellini idi:serazt, derbeder, kstah. B.s.149.
Cemal Sreya: kinci yeni akm airlerinden. Asl ad Cemalettin Seber.1931 ylnda
Erzincanda dodu. Okuyucuya toplumbilimin nemini anlatan arka kapak, eserin
dilimize air Cemal Sreya tarafndan evrildiini belirttikten sonra Bu da deerini
artran ayr bir zelliktir.diyor. UU.s.330.
Cemil Ylmaz: Cemil Meriin hocas olan Mesut faninin Cemil Merie bir Meydan
Larousse hediye eder bu eserin bana hediye ithaf olarak Cemil Meri yerine hata ile
bu ismi yazar. Olum Cemil Ylmaz, bu kitap hayat yolunda szmez bir k ve adn da
en kuvvetli iki destektir. Jur.II.s.333.
Cemiyet-i Akvam: Milletler Cemiyeti. 1919da kurulan, merekezi Cenevre olan ve
milletler arasu meselelerin bar yollarla czmn, saldrlara kar gvence ve
milletler aras ilikilerin gelitirilmesine hizmeti gaye edinen uluslar aras kuruluun ad.
Cemiyet, grevini 1946 ylnda BM tekiltna devrederek 31 Temmuz 1947 tarihinde
kapanmtr. Cemiyet-i Akvamn balca yeleri, Fransa ile ngiltere iken, Fransa ile
ngilterenin ittifak halinde olduklar btn konular da hakim-i mutlakt bu
cemiyet.BFH.s.129.
Cemit: ran efsanevi hkmdar. Cemid Pitaniyan slalesinden 4. hkmdar olup
ran mitolojisine gre yediyz veya bin yl yaamtr. "te Angremenyu'nun srtna
binip dnyay dolaan Tahmurat, cinleri cehenneme tkan Cemit.." K.s.295.
Cenab: Cenap Sahabettin (1870-1934) Servet-i Fnn dnemi air ve yazar.Sezaiye,
Cenaba, hatta Nazife ramen dilimiz aydnlk ve berrak bir ifadeye kavuamamtr.
Ma.s.237.

101

Ceneviz: Osmanllarn Cenova Cumhuriyetine vermi olduklar isim. Muhakkak olan

u: Ceneviz ve Amalfi gibi baz talyan ehirleri ok eskiden Osmanl lkesinin u veya
bu blgesinde geerli olan bir takm imtiyazlar elde etmiler.BFH.s.84.
Cenevizliler: Ceneviz (bugnk Cenova) ehri halkna mensup olan kimseler. Nitekim
Fatih de, stanbulu aldktan sonra, Cenevizli ve Venedikli bezirganlarn Hristiyan
mparatorlar devrinde yararlandklar intiyazlar korumalarna izin verdi. BFH.s.86.
Cenevre Makalesi: DAlembertinun1757 ylnda yazd ve Diderot ile beraber
hazrladklar Ansiklopedinin G harfli 7. cildinde yaynlanan, Cenevrelileri
medeniletirmek iin bir tiyatro kurulmadr gibi tekliflerden dolay ar tenkitlere sebep
olan nl makalenin ad. Yedinci ciltte DAlembertin Cenevre makalesi vard.
IDG. s.17.
Cenevre Mektuplar: Dier ismiyle Cenevrede Oturan birinin adalarna
Mektuplar. Saint-Simon (1760-1825) 1802 ylnda yaymlad eserinin ad. Oysa
Cenevre Mektuplarndan, Endstriye kadar, sosyal glerin okluu ve birlii
zerinde duran Saint-Simon sosyolojik bir metot kurmutur. SSSS. s.58.
Cenevre: svirede bir ehir. Leman glnn bat ucundaki kanton ynetim merkezi.
Cenevreli sismondi Iktisat prensiplerini

(1819)Ingiltereyi ziyaret ettikten sonra

yazar. SSSS.s.44.
Cenevrede Oturan Birinin adalarna Mektuplar: Ksa ismiyle Cenevre
Mektuplar. Saint- Simon (1760-1825)un 1802 ylnda yazd ilk eserinin ad. Yazar
Cenevrede Oturan Birinin adalarna Mektuplarnda toplumu atlyeye benzetir.
SSSS.s. 142
Cenevreli Sismondi: Dier adyla svireli Sismondi (1773-1842) svireli tarihi ve
ekonomist. Ekonomide tketim retim dengesini ve petit bourgeoisie savunucusudur.
ii snfnn yaam koullarn iyiletirecek reformlar yapma taraftardr. Cenevreli
sismondi

Iktisat

prensiplerini

(1819)ngiltereyi

ziyaret

ettikten

sonra

yazar.SSSS.s.44.
Cengiz: Cengiz Han (155-1227) Ortaa Asyasnn en mhim isimlerinden biri olan
Cengiz Han Mool Hkmdardr. Asl ad Timuin'dir. mrn sava alanlarnda
geirdi. 1202 ylnda Dou ve Bat Moolistan' zaptettikten sonra nce Hakan, daha
sonra babular babuu anlamna gelen Cengiz unvanlarn ald. 25 yl hakanlk
yaptktan sonra, 1227 ylnda 72 yanda ld. Mezarnn yeri belli deildir. Venedikli

102

bezirganlar Cengizin bayra altnda hibir endie duymadan huzur ve emniyet iinde
Krmdan Pekine, Suriye sahillerinden in denizine kadar gidebiliyorlar. Jur.I.s. 153.
Cenin-i skt: Dk. Den ocuk. Dncenin btn cenin-i sktlarn kudurtan bu
tehlikeli armaan nedir acaba? B.s.225.
Cennet: hirette, Allah telnn rz olduu kimselerin gidecekleri ve sonsuz olarak
zevk ve sadet iinde yaayacaklar yer. Grnmeyen dnya blm, Cehennem,
Araf, Cennet, En mhim blge: Araf, Hristiyanln ba fazileti.
Cenneti ve Cehennemi Olan Tanr: Dantenin 1306 dan lm tarihi olan 1321 ylna
kadar yazd eseri lh Komedya blmden oluur. Cennet Cehennem ve Araf.
Cennet ve Cehennemi olan Tanr diyerek Cennet ve Cehennem yazar Dante
kastediliyor. Cenneti ve Cehennemi olan bir Tanr. B.s. 228.
Cenova: talyada Cenova Krfezi kysndaki il merkezi. Akdenizin Bat
havzasndaki Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle Kk Asyann,
Suriye ve Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari mnasebetler
vard.BFH.s.89.
Cermen: Bugnk Almanya'y, Bohemya ve Polonya'nn bat blmn kapsayan
Cermanya'da milattan nce III. yzyldan IX. yzyla kadar oturan halk veya bu halktan
olan kimse.Latin zeksnn srekli zaferi ile yararlanan Cermen gururu Asyada
kendini bulduu iindir ki oryantalizm o lkede dinleti.BED.s.51.
Cerraholu: Ahmet Nevzat Cerraholu. Bkz. Kerim Sadi. Bu sorularn cevabn
aydnlk olarak 1975lerde yaymlanan bir kitapta buluyoruz.K.s.128.
Cervantes: Migel de Cervantes: (1547-1616). spanyol hmanisti ve en tannm
yazar. Galatea ve Don Kiot romanlaryla tannr. Xenephonun Husrev-Name sinden,
Cervantesin Don Kiotuna, Zolann romanlarna, Schillerin Haydutlarna kadar...
dnya edebiyatnn enafis-i asarn onun byk gayreti sayesinde tandk.Schopenhauer
felsefesinden sz aan ilk Mslman Odur. K.s.231.
Cervantesin Dehas: Fransz Yazar ve sanat eletirmeni Jean Cassou (1897-1986)nun
1971 ylnda kaleme ald eserinin ad. Le Voisinage des Caverantes J.
Cassou,Cervantesin Dehas;Trkeye eviren: P.N.Boratav (Yurt ve Dnya, Austos
1914, say 8). KA.s.211.
Cevdet Kudret: (1907-1992) Edebiyatmzdaki Yedi Mealecilerden ve Cumhuriyet
sonras iir, hikaye, roman, oyun yazar ve edebiyat aratrmacs. Gen eletirmen bu

103

incileri Cevdet Kudretten derlemitir. O da, Cevdet Kudret de ne Tercme-i Telemak

okumulard, ne Telemaque. KA.s.331-332.
Cevdet Paa: Ahmet Cevdet Paa (1822-1895). Ahmet Cevdet Paa 9. asrn en mehur
simalarndan biri. Devlet adam, tarihi, edebiyat, din ve dil limi. Ayrca hukuku ve
Mecelle yazar. Cevdet Paa devlet kademelerindeki icraatlaryla, telif ettii eserlerle ve
hukuk sahasndaki stn baarsyla devrinde ve sonraki devirlerde adndan en ok sz
ettiren Osmanl mnevveri. 1853'te de otuz ylda ikmal edecei 12 ciltlik mehur eseri
"Tarih-i Cevdet" in cildini tamamlayarak padiaha sundu. te stanbul'da Hakkn
rahmetine kavuan Cevdet Paa tarih, hukuk, edebiyat ve din ilimler sahasnda kymetli
eserler telif etmitir. Eserlerinin balcalar unlardr: Kavid-i Osmaniye, Belgat-i
Osmaniye, Kavid-i Trkiyye, Divane (kaside ve gazeller), Tezkir (tarih), Tarih-i
Cevdet,

Mruzt,

Ksas-

Enbiya

ve

Tevarih-i

Hulef...

Ayrca

kendisinin

bakanlndaki ilm bir heyetin hazrlad ve 1868'den 1926'ya kadar 58 sene

mer'iyette kalan Mecelle'yi de Cevdet Paa'nn emek verdii eser olarak kabul etmek
lazmdr. Cevdet Paann torunu Katolik rahibesi, Fikretin olu Protestan papaz
olur. B.s.134.
Cevdet Tarihi: Bkz. Tarih-i Cevdet. Cevdet Tarih dn olduu gibi, bugn de bir ok
meselelerimize k getiriyor.K.s.96-97.
Cezayir: Kuzeyinde Akdeniz, kuzeydousunda Tunus, dousunda Libya, gneyinde
Nijer ve Mali, gneybatda Moritanya, batda Fas ile evrili olan 2.381.741
km yzlmyle Sudandan sonra Afrikann ikinci byk lkesi. Kuzeybat
Afrikada yer alan lke.Vaka-i Hayriyeden sonra devlet gemisinin dmenini eline alan
Pertev Paa tekke eyhlerinin szyle hareket ederek Edirne antlamasyla sonulanan
meum seferin almasna ve sonra da Cezayirin

elden gitmesine sebep

oldu.BFH.s.120.
Cezmi: Namk Kemln 1880 ylnda yazd tarih romann ad. Namik Kemalin
Cezmide sik sik 16. asir icin kullandigi Yine o asir icinde idi kicumlesini,biz i.o.5.
asir icin kulanabiliriz.SNK.s.56.
Chamberlain: Houston Stewart Chamberlain (1855-1927) Alman yazar kan ve rk
bana dayal bir felsefesi Nasnoyel-Sosyalizmi nemli lcde etkilemitir. Hitlerden
nce de rk nazariyeler, Gobineau, Vacher de la Pouge (1899), Chamberlain (1899)
gibi yazarlar tarafndan ortaya atlmt.. UU.s.134.

104

Chambers: Bkz. Ephrahim Charbers. lmi ve teknik bilgilerin dkmn yapan

kamuslar: Bilhassa Morerinin (1674) ve Thomas Corneillein (1694)kiler, ngilterede
Chambersn Cyclopaedias (1728-1748). IDG.s.15.
Chamfort: Sebastien Roch Chamfort (1740-1794). nl atolara sava, kulbelere
bar szn ortaya atan ak szll ile tannan Fransz yazar. Chamfortun
mehur nktesi: Pblik diyorsunuz, kuzum bir Pblik olmas iin ka aptala ihtiya
var. KA.s.147.
Champollion: Jean Franois Champollin (1790-1832). Gen Champollionda denen
Fransz yazar ve Msr uzman. Eski Msr Hiyerogliflerini okuyan ve okunu
kurallarnn eserlerinde aklayan bilim adam. Champollion (1790-1832) binlerce
yldan beri konumayan kitabeleri dile getirir, Firavunlar dnyasn kuatan sis onun
himmetiyle dalr. BDE.s.37.
Champs-elysees: 1945-1951 yllar arasnda sanat hayatn srdren ve Fransz
danslarna kkl deiiklikler kazandran ilk Fransz bale topluluunun ad. ama
akheron, champs-elyseesnin glgesi. UU.s.251
Chapelain: Jean Chapelain (1595-1675). Fransz yazar. Be yzyl sonra, Voltaire
Chepalainden sz ederken literatr ok geniti der.KA.s. 381.
Chaptal: Jean Antonie Chaptal (1756-1832). Fransz kimyac ve siyaset adam.
Manevi evlad Augustin Thierry, iktisat Saint- Aubin, kimyager Chaptal, yaz
arkadalardr. SSSS.s.49.
Chardin: Jean Chardin (1643-1713) Fransz gezgin. Elmas Ticareti iin gittii
Hindistan ve ran hakknda seyahatnameler yazd. Sylvestre de Sacy ile mnasebet
kurdu .Marco Polonun, Taverniernin, Chardinin seyahatnamelerini okudu. KA.s.33.
Chartism: Thomas Carlyle (1795-1881)n 18401 ylnda kapitalizme kar yazd
eserinin ad. ngiltereye adn tantan ilk eser 1837de yaynlanan Fransz htilali
Sartor Resartursu 1830da yazm ama hi bir tabi basmaya yanamam,1838 de
baslnca Carlyle Modern Avrupann en nl yazarlarndan biri oluvermi.1839da
Chartism adl eseri baslm. K.s.368.
Chateaubriand:

Franois-Rene

de

Chateaubriand

(1768-1848).

Fransz

romantiklerinden, roman, deneme ve seyahat yazar. 19. yzyln balarnda Fransz

aydnlarna klavuzluk eden iki byk yazar var: Chateaubriand ve Madam d Stael.
BED.s.59.
1

Kaynaklar eserin yaynlan tarihini 1839 ve 1840 olmak zere iki deiik ekilde gstermektedir.

105

Chaucer: Geoffrrey Chaucer (1340-1400). Ortaa ngiliz airi. Westminster

manastrna gmlen ilk ngiliz airidir.Nitekim Chaucer veya Villon gibi orta a
yazarlar, matbaann icad srasnda yaadklar ve editr bulabildikleri iin, gerek
anlam ile edebiyatn mal olmulardr. KA.s.396.
Chnier: Andre de Chenier (1762-1794). Fransz airi. Hem klasik Fransz nazmnn
ustalarndan hem de romantizmin ncs. htilalde o da giyotin sehbasnda can verir.
Sadrazam Sait Paann olu mr boyu gurbette yaad; bazen Chnier idi bazen
Zola, bazen Jaurs. B.s.134.
Chinon: Fransada bir ehir. Birincisi, Eislebende bir kyl kulbesinde, gotik
kulelerin ve ormanlarn glgedinde. kincisi Chinonda, Loire rmann iekli
kylarnda, kimine gre bir aktar dkkannda, kimine gre meyhanede. KA.s.230.
CHP: Cumhuriyet Halk Partisi. 9 Eyll 1923 tarihinde M. Kemal tarafndan kurulan
Trkiye Cumhuriyetinin ilk siyasi partisi. Ahmet hakikati arayan iyi niyetli bir insan,
Taer de yleydi. MHP byl, CHP yle.SNK.S.401.
Chrtien de Troyes: (1135-1183). Fransz airi ve roman yazar. Chrtien de Troyes
gibi airler kadn evrelerinin resm airi olarak n saldlar. KA.s.159.
Churchill: William Churchill (?- 1864). ngiliz kkenli Trk gazeteci. 31 Temmuz1840
tarihinde kmaya balayan Ceride-i Havadis gazetesinin sahibidir. Redhouseun kitab
1853de mellif ismi olmadan

Churchillin Ceride-i Havadis matbaasnda

baslmtr. SNK.s.323.
Cicero: Marcus Tullius Cicero (M.106-M.43). Romal hatip ve siyaset adam.
Ciceroda humanistas, en geni anlamda, insanla mahsus vasflar, duygular ve
temayller demektir.KA..98
Cihan Tarihi zerine Deneme: Onyedinci yzyln nemli yazarlarndan biri olan
Bossuet

(1627-1704)in En tannm eseri. Cihan Tarihi zerine Deneme, uzun

zaman tarih felsefesine yn vermi bir kitap. UU.s.209.

Civaka: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri olan
Civakaintamaninin ba kahraman. Katledilen bir hkmdar ormana konulan bir
kralie ve tabiatn barnda doan bie ehzde: Civaka. BDE.s.290.
Civakaintamani: IX. X.asr Tamul iiri. Tiruttakketevar isimli bir caynac ileci
tarafndan yazlan eser caynac ahlk anlayna uygu ileci bir hayat srmek gayesiyle
eski hayat tarzn brakan bir kraln ve daha nce evlendii sekiz karsnn hikyesini
anlatr. Beinci byk romann ad: Civakaintamani BDE.s. 290

106

Civakaintamani: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri.

Beinci Romann ad: Civakaintamani. Yazar: Tiruttakkadevar. BDE.s.290.
Cizvit Mektepleri: Cizvit tarikat,Pariste, Papa III. Paulus tarafndan1540da bir
fermanla kurulan Hristiyan tarikat. Bu tarikattan olanlara Cizvit denir

Tarikata

girebilmek iin iin fakir olmak, evlenmemek ve Papaya ballk yemini etmek gerekir.
Bu tarikaa girenler uzun yllar renim grdkten sonra papaz olurdu. 16 asrda Reform
hare,ketlerine kar Katolik reformunu tekilatlandran tarikat 1773 ylnda kendi bana
buyruk bir gurup olduu gerekesiyle papa kapatt; ancak tarikat 1814 ylnda tekrar
aclr bugn ise hrstiyan dnyasndaki etkisi azalmitr. Cizvit mekteplerinin bu en
bahtsz kurban da Don Kiot gibi zamannn dndadr; zamannn daha dorusu
kucanda yaad dnyann B.s.134.
Clarissa Harlowe: ngiliz yazar Samuel Richardson

(1689-1761)un1747 ylnda

mektuplar tarznda yazd roman. 1747-48de Richardsonun aheseri olan Clarissa

Harlowe yaymlanr. KA.s.219.
Claudel: Paul Claudel (1868-1955). Fransz yazar. Claudele sorarsanz, ilahiydi;
Camus iin, abes.KA.s. 275.
Claudius: Claudius II. (214-270). Roma imparatoru.Claudius Vlaudiusun sarayna
gitmi

ve romaya nkteyi, zarafeti, zevki, zevkperestlii ve Galyallarn dnyaya

boveren neesini getirmi. KA.s.156.

Clmenceau: Georges Clemenceau (1841-1929).Fransz siyaset

adam. Fuhu

yapcana sefaletle evlenmi Bloy, Clmenceauya yazd mektupta yle diyor.

UU.s. 219.
Clyde Kluckhohn: (1905-1960) Amerikalo antropolog ve Harvard niversitesi hocas.
Yazarlar A.L.Kroeber ile Clyde Kluckhohn. K.s.19
Cnana Yoga: Yoga yani ile ve bhakti. Vucutla ruhun, zle nesnenin kaynamas.
Hinduizmde ve budizmde kurtulu yollarndan birini belirten terim. dieri ise Chana.
Cnana Yoga Tenkit ve tecrbe yolu. BDE.s.280.
Cnana: Hinduizmde ve budizmde kurtulu yollarndan birini belirten Sanskrite bir
terim. Vedalardaki anlamyla Cnana biricik gerein sezgisi yani uurun Brahman ile
zdelii demektir. Geek bilgeliin yolu : marifet (cnana), riyazet, vuslat.
BDE.s.120.

107

Colbert: Jean-Baptiste Colbert (1619-1683). Fransz devlet adam. Colbertilik diye

anlan milliyeti iktisad sistemin kurucusu. Sanat ve hrfetleri inceleyen eitli
monografiler Colbertden beri kraln hkmeti bu almalarla ilgileniyordu. IDGs.15..
Colebrook: Bkz. Colebrooke. Sonra ngilizlerden: William Jones,Colebrook v.s..
Jur.II.s. 63
Colebrooke: Henry Thomas (1765-1837). ngiliz arkiyat. Uzun sre Hindistanda
kalarak sankrite rendi ve Zengin bir dou elyazmas koleksiyonu oluturdu.
Endiyanizm saray drt byk stun zerinde ykselir: William Jones, Colebrook,
Wilkins, Wilson. BDE.s.:40
Coleridge: Samuel Taylor Coleridge (1772-1834). ngiliz airi ve filozof. Byrondan
Poeya kadar birok airi etkileyen Coleridgede de, Alman romantiklerinin harekete
geirdii mistisizmlerden, Boehme ve Schellingten, yeni doan endiyanizmden
prltlar var. BDE.s.44.
Colet: John Colet (1467-1519). ngiliz tanrbilimci. Tanrbilim kitaplar vaazlar ve
Erasmusa mektuplar yazd."Servetini hmanist idealleri uruna harcayan Colet,
Londra'da modern metotlarla klasikleri okutan bir mektup kurdu (St.Paul's)KA.s.111.
Collge de France: Pariste 1529 ylnda Guillaume Budenin teklifi ile Kral I. Francois
tarafndankurulan retim kurumu. Her dnemde ynetimin desteini ve korumasn
gren ve collage de Roi ismiyle kurulan kurum, Fransz htilli srasnda Collage
national, Napolyon zamannda Collage imperial,Restorasyonda da Collage de Frence
adn alr 1832de Collge de Francen Sanskrite krssne hoca seilen Burnoulf
(1801-1852), ayn yl Zentenin esrarn zer. BDE.s. 67.
Collette: Camilla Collette (1813-1895). Norveli kadn romanc. Norvein en byk
romantik airiWergelandn kz kardeidir. kinci dnya savandan sonra ne yeni bir
Bernanos, ne yeni bir Celine, ne yeni bir Proust veya Collette kabildi.KA.s. 271.
Colombo: Fransz romantik edebiyatnn zgn adlarndan biri olan Prosper Merimee
(1803-1870)nin1840 ylnda yaymlad hikaeye kitab. Birok byk eserlerin ilk
ekillerini bu dergide buluruz: Mussetin Geceleri, Vignynin Kaderleri, Mrimnin
Colombosu. B.s.103.
Comedie Humaine: Honor de Balzac (1799-1850)n 1841 ylnda La comdie
humaine (nsanlik gldrs) genel basl altnda toplad romanlar. Biliyor ki sevda
bir akym comedie humainein kahramanlar gibi.UU.s.256.

108

Comdie-Franaise: Louis XIVn isteiyle 1680 ylnda kurulan, Thtre Franois de

denilen Fransz tiyatro topluluu. Operaya, Comdie-Franaisee kendini kabul ettiren
Hint, Binbir Gece Masallarn hatrlatan bir ahenk cmb ile roman da damgalar.
BDE.s.62.
Comptines. Oyun tekerlemesi, oyun iin yazlan kafiyeli iirler. Oyun icin yazilan
ahenkli kafiyeli bu siirlere Fransada comptinesIngilterede Nursery Rhymesdenir.
K.s.322.
Comte: Bkz. Auguste Comte. Comte, ihtilalin lme mahkm ettii Katolii insanlk
dini ismi altnda hortlatan bir yar deli. B.s.181.
Condorcet : Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat (1743-1794). Frasz filozof,
matemetiki ve siyast adam.

Flozoflarn aydnlatmad toplumu, sarlatanlar

aldatr Leroy, Fransada Sosyal Dnceler Tarihinin dibacesini Condorcetnin bu

hikmeti ile turalyor. UU.s. 60.
Conjuration: Gizli ittifak. Orta a ve Rnesans talyasnda, iktidara gtren yol,
ok defa Conjurationdu. BFH.s.19.
Connaitre Islam (slm Tanmak): Fransz Medeniyet tarihisi ve msterik Louis
Gardet (1904-1986)in 1958 ylnda yazd

slamiyet ile alakal eser. La Cite

Musulmane, Vie Sociale et Politique (Mslman ehir Sosyal ve Siyasi Hayat)1957,

eser1976da drdnc kere basm; Connaitre Islam (slm Tanmak) 1958; les
Grands Problemes de la Theologie Musulmane (slam Teolojisinin Byk
Prablemleri), 1967; Lslam, religion et Communaute (slmiyet Din ve Toplum),
1967; Les Hommes de Islam (slamn Byk nsanlar)1977 belli bal eserleridir.
K.s.163.
Conquistador: Fatih yeni dnyann fatihleri iin kullanlan spanyolca sfat. Cortes,
Pizarro, Almakro, Orellana Conquistadorlarn en nllerindendir. "Latin ve slam
ortaannihtiamn tayan bir dnem bu. Hem conquistadorlarn , hem de Atlantik
tesi imparatorluun a. K.s.68.
Conrad: Michael Georg Conrad (1846-1927). Alman yazar. Mhim insanlar konu
alan romanlaryla natralizmin nclerinden sayld.

Ama bence, macera roman,

kahramanlar yaayan kimseler olmak artyle, sanat eseri saylabilir. Kiplingin,

Conradn ve Stevensonn kahramanlar gibi. KA.s.150.
Constantin: Costantine I. (270 ile 288 aras- 337). 306-337 tarihleri arasnda Roma
mparatoru. Din ve dari alandaki almalar ile bilinir bu alanda kesin olarak dini

109

hukuka dayal mutlak bir monari oluturmutur. Constantin dinle devleti birletirdi.
SNK.s.297.
Cooper: James Fenimore Cooper (1789-1851). Amerikal roman yazar. Scottun en
tannm devamcs: Cooper, Balzacn: zola. B.s. 234.
Corbin: Henry Corbin (1903-1978). Fransz bilgin. ran Mslmanl konusu uzman.
Son zamanlarda Corbin, Sabilerle smaililer arasndaki mnasebetleri incelerken
hvan hakknda yle bir hkm belirtmitir: bunlar bir mnevver topluluu idi: ayn
zamanda smaili akmn szcs idiler. IDG.s.52.
Corneille: Pierre Corneille (1606-1684). Fransz klasizminin en byk trajedi yazar.
"Corneille ile Racinein trajedileri, Moliere'in komedileri ve Pascal'n Pensees'leri, La
Rochefoucauld'unun Maximes'leri, La Fontaine'in Fables'leri". K.s.72.
Corneluis Nepos: (M.90-M.24). Latin airi ve tarihi yazar. air. Cumhuriyet
Romasnda Cornelius Nepos, Babularn Hayat

adl eserinde menkbeli hal

tercmesi trn balatmtr.KA.s. 391.

Cournot:

Antoine

Augustin

Cournot.

(1801-1877).

matemetiki ve filozof. ''Cournot ise sbjektif aklla

akln

(eyann

hikmet-i

vcdu)birbirine

Fransz

ktisat,

(insann akl)objektif
kartrldndan

ikyetidir."IDG.s.174.
Cours Familier de Litterature: Fransz air ve politikac Lamartine (1790-1896)in
1856 ylnda yaymlad eseri. Lamartinein Cours Familier de Litterature (1856):
ad ve bitmez tkenmez bir monolog. KA.s. 415.
Cousin: Victor Cousin (1792-1867). Fransz filozofu. Schelling aa yukar kabul
eder, Cousin ise yle der: -dolaysz bir sezgi karsndayz, air iin ilham, kahraman
iin igd ne ise insan iin de bu sezgide odur. IDG.s.173.
Crbillon: Claude Crebillon (1707-1777) Fransz Hikye ve roman yazar.
Eserlerindeki erotik anlatlar, diyologlar, mektup biimindeki romanlar ve apknlk
eitininin hikyesi olan tamamlanmam eserleriyle tannr. Crbillon gibi hikyeciler
ok kullanlr diyalou. KA.s.237.
Crmatoire: l yakma frn. Hiroimaya atlan bomba insanln vicdannda
crmatoire frnlarndan veya Auschwitzin gaz odalarndan daha az akisler
uyandryor. Jur.I.s.202

110

Critical Essays: Matthew Arnold (1802-1888)un muhtelif tarihlerde yaymlad eseri.

Sainte-Beuven entellektalist izleyicisi olan Matthew Arnold Critical Essaysinde
(1865-1888) estetik kriterin yerine ahlaki ve felsefi kriteri getirir. KA.s.414.
Critical Review: 1756 ylnda ngilterede Smolett (1721-1771) tarafndan, karlmaya
balanan derginin ad. ngilterede ilk dergi 1749da kar. Monthly Review. Onu
Smolettin Critical Reviewsu takip eder: 1756.. B.s. 102.
Cromwell: Oliver Cromvell (1599-1658). ngiltere, skoya ve rlanda lord protectoru.
Cromwell ne Marxn annesi olunu anlayabilmi; ve Cromwell, Miltonu. B.s.220.
Cromwell: Victor Hogonun 1827 ylnda yaymlanmaya balayan be perdelik ilk
manzum dram. romantik okulun bildirisi saylan nsz (prefaje) eserin kendisini
glgede brakmtr. Hugonun Cromwelli l domu bir kitap. K.S.277.
Cromwellin Mektuplar ve Nutuklar: nl sko yazar Thomas Carlyle (17951881)nin 1845 ylnda yazd eseri. 1844de Dn ve Bugn,1845te Cromwellin
Mektuplar ve Nutuklar, 1858 de II.Frederikle ilgili byk eseri. K.s.368.
Culture and History: Tarihi ve antropolog Fhilip Bagbynin 1958 ylnda londrada
yaynlanan eseri. Eseri 1958de yaymlanr: Kltr ve Tarih ( Culture and History,
Londra.) UU.s.103.
Culture, a Critical Review of Concepts and Definitions. Bkz. Kltr, Kavramlara ve
Tanmlara Eletirel bir Bak: Birincisi aydnlarmzca uzun zamandr zikredilen fakat
okunmu olduu ok pheli olan ngilizce bir eser: Culture, a Critical Review of
Concepts and Definitions (Kltr, Kavramlara ve Tanmlara Eletirel bir Bak)
K.s.19.
Curcan: Zeynttin Ebul fazail smail El Hseyin el Crcan el Harzemh ( lm
1136. Arap hekim. Aladdevle Atsz ismiyle yazd Zhire-i Harzemhi isimli eseri
Osmanl hekimleri tarafndan byk ilgi grm ve ve Mmin bin Mukbil tarafndan
Zahire-i Muradiye ismiyle Trkeye tercme edilmitir. Yllarca sonra Curcaniye
yle diyecektir:Bugn ne biliyorsam hepsini o zaaman renmitim. Sadece biraz
daha olgunlatm. K.s.183.
Curcaniye: Bkz. Crcan. Gen alim, Buharay terk edip Harzemoullarnn payitaht
Curcaniyeye terlemi. K.s.184.
Curtius: Ernst Robert Curtius (1886-1956). Alman eletirmen ve demneme yazar.
Balzac,Barres,Proust zerine almalar dnda 1948 ylnda yazd Literatur und
Lateinisches Mittelalter (Avrupa Edebiyat ve Ortaa Latinlii) adl kitab nemlidir.

111

kitab "Curtius'a gre, "Avrupa edebiyatlar iin klasisizm-manierizm ifti ok daha

kucaklaycdr". K.s.64.
Cuvillier: Armand Cuvillier (1887-1973). Fransz filozof ve sosyolog. Cuvillierin
Manuel de Sociologiesinde telefon rehberlerini kskandracak bir isim bolluu
karsndasnz. UU.s.214.
Crcan: rann Crcan blgesinde, Hazar Denizi kysnda Elbruz sradalarnn
eteinde bir ehir. Tannm ariflerden Said bn Ebil Hayri ziyaret ettikten sonra ver
elini Curcan. K.s.184.
Crci Zeydan: (1861-1914). Lbnanl arap yazar. slam Medeniyeti ve Arap edebiyat
konusunda aratrmalari ile tannr. Zeki Megamizin Trkeye kazandrd bu
kitabn yazar Crci Zeydan Efendidir (yazl tarihi:1902-1908, Trkesi 1912, be
cilt K.s.80.
Czam: Hansen basili ad verilen zel bir mikroorganizma tarafndan meydana
getirilen, evresel sinir sistemi ve deri bata olmak zere birok sistem ve organ
tutabilen, bulac ve mzmin bir hastalk. Dier ismi lepra olan hastala eskiden
miskin hastal denirdi. Sonra utan unutkanla brakr yerini Ben Avrupalym
demee balad. Asya bir czamllar diyardr. B.s.96.
Cyclopaedia of Education: John Dewey (1859 - 1952)nin 1911 ylnda yazd eseri.
John Dewey `nin Cyclopaedia of Education (1911)daki kltrmanas, ne Tylor`u
zikreder ne baka bir antropolog`u. K.s.33.
Cyclopaedia: Cyclopaedia veya An niversal Dictionary of Arts Sciences ngiliz
Ansiklopedici Ephrahim Charbers (1680-1740)n 1728 ylnda yazd Ansiklopedisi.
Eser, ansiklopedi almalar iin nc neteliktedir. lmi ve teknik bilgilerin dkmn
yapan kamuslar: Bilhassa Morerinin (1674) ve Thomas Corneillein

(1694)kiler,

ngilterede Chambersn Cyclopaedias (1728-1748). IDG.s.15.

ada Edebiyat ve Anahtarlarn Gc: Robert Kantersn Table Ronde dergisinin
1950 ylnda kard Aspects de IOccultimes zel saysndaki makalesinin bal.
lk yaz Robert Kantersin: ada edebiyat ve anahtarlarn gc. Jur.I.s.397.
ada ngiliz Psikolojisi: 1870 ylnda Ribot tarafndan kaleme alnan eserin ad.
ada ngiliz Psikolojisi (1870) ile Schopenhauerun Felsefesi o zamana kadar
baslan balca eserleri. B.s.104

112

alarn Antlar: Fransada yayn yapan Albin Michel yaunevinin her asr bir
insanatrarak oluturduu eserler dizisinin genel ad. Her asr bir insanda somutlatran
bir eserler dizisine balam.alarn AntrlarK.s.145.
akuni: Hint Mahabharata Desstanndaki ahslardan biri. Yaman bir kumarbazdr
days akuni. BDE.s.328.
alm Mamu: Tayfur almn babas. alm Mamu Nihayet bir aa idi. Jur.I. s.125.
an: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr vanovi Herzen
(1812-1870)n 1857 ylnda Londrada nce Rusca sonra da Franszca olarak kard
gazetenin ad. Sonra gazatenin kazand baardan yreklenerek bamsz bir gazete
kurdu:Rusa: an. Ma.s.87.
andargupta: Maurya Hanedanlnn kurucusu Hint kral. Yaklak M.320li
yllaradan 2962e kadar Pataliputra (Bugnk Patna) evresinde hkm srmtr.
Hayat hakknda bilinen tek ve nemli olay, Byk skenderin generallerinden biri olan
Seleukos Niktor ile savamas ve sarayna Yunan Megasthanesi kabul etmesidir.
andarguptann

(.. 322298) ihtiam, Makedonyal babuunkini glgede

brakm. BDE.s.92.
andragupta II: Yaklak 375-414 yllarnda hkm sren Hint mparatoru. Devrinde
Budacla ve Caynacla gsterdii hogr ile bilinir. 4.yzyln sonlarnda tahta
kan 2.andragupta bu hanedann en nl hkmdar, lakab: Yiitlik Gnei
(Vikramaditya).BDE.s. 184.
ar: Rus mparatorlarna ve Bulgar krallarna verilen unvan. spanyada engizisyon
olmu, Rusyada ar. B.s.91.
arlar Rusyas: Rusyave Rus mparatorluunda 1917ye kadar sren otokratik siyasi
rejim dnemi. Nihilizm, anarizmin arlar Rusyasnda ald isim. BFH.s.12.
ehov: Anton ehov (1860-1904). Rus hikyeci. Hikye trne kazandrd yeni
anlay ve bak as, kendi ismiyle anlan bir hikaye tarz meydana karmtr: ehov
Tarz Hikye. Babussen Atei

(Le Feu) bir sanatoryumda balar. Zolann

Fcontitsinde, Dickensin adn hatrlayamadm baz romanlarnda, Tolstoyda,

DAnnunzioda, ehovda hastalardan ve hastanelerden uzun uzun bahsedilir. Jur.I.s.
39.
eke: Bohemya ve Moravyada konulan slav dili. nkilap,ancak yaz dilleri
olmayan milletlerde, mesela Macarca ve ekede dnlebilir. K.s.141.

113

ekoslovakya: ek ve Slovaklarn bakant Prag olmak zere birlikte oluturduklar

devlet. ekoslavakya 1 Ocak 1993 tarihinde ek ve Slovakya olmak zere iki devlete
ayrlmtr. in-Rus atmas, ekoslovakyann igali ve Vietnam harbi SNK.
s.243
emikezek: Tunceli iline bal, Tuncelinin yaklak 95 km batsnda bulunan bir ile.
Evlerini srtlarna tayanlar iin, ha Paris ha emikezek. UU.s.255.
engelky:

stanbulda

Boaziinin

Anadolu

yakasnda

semt.

engelky

kahvelerinde prafa oynamak iin ikiyi brakt.Jun.II.s.140.

erkezler: Anavatanlar Kuzey Kafkasya olan bugn Trkiye, Irak, rdn, Msr,
Rusya gibi lkelerde dank olarak yaayan kavim. Ama mahallesindekiler baka bir
dil konuuyorlard.erkezler vard, Krtler vard, Trkmenler vard, Trk yoktu.
Jur.I.s. 78.
ernievski: Nikolay Gavrilovi ernevskiy (1828-1889). Rus filozof bilgin ve
tenkiti. "60-70 yllarnn siyasi kavgalar ernievski'siz dnlemez". Ma.s.94.
etin Altan: (1927-) stanbul doumlu. Gazeteci ve yazar. Gazeteci Mehmet Altan
ve Ahmet Altann babas. etin Altana, Yzbinlerce okuyucunun karanlk gecesini
iirin prlts ve fkenin imei ile aydnlatan Prometeye, Bu kitap insanlar birbirine
daha ok sevdirmek iin yazld. Jur.I.s.372
k: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn Torah
ksmnda yer alan

kitaplarndan birisinin ad. k, Yusufun vefatndan sonra

srailoullarna Msrda yaplan zulm, Msrdan Sinaya yolculuu ve Sinada nazil

olan kanunlar ihtiva eder. Tekvin, k, Leviler, Saylar, Tesniye, Yeu, Hakimler,
Samuel (1 ve 2) Krallar IDG. s.94.
raan Baskn: Sultan kinci Abdlhamid Han tahttan indirip, Sultan Beinci
Murad tekrar tahta geirmek iin yaplan baskn. Ali Suavi Filibeli muhacirlerden
etrafna toplad epeyce bir kalabalkla, 19 Mays 1878de, raan Sarayna girmeyi
baard.

Ama Beiktan inzibat ileriyle grevli komutan Mirliva Hasan Paa,

toplad askerlerle derhal isyanclarn zerine yrd. Hasan Paa, elindeki bastonu Ali
Suvnin bana vurarak onu ldrd. ki taraf da silah kullannca kan dkld. Silah
sesleri, Yldz Sarayndan duyulunca Sultan Abdlhamid Han, raan Sarayna asker
sevk etti ve Sultan Muradn klna dokunulmamasn emretti. Ali Suvnin
adamlarndan yirmi bir kii lp, on yedi kii yaraland. Olay iki saat ierisinde
bastrld. 1825-1901 yllar arasnda yaayan bu devlet adamnn sadareti 1878

114

ylnda sadece krk gn srm, bu sre iinde yaayan raan baskn ve Kbrsn
ngiltere hkmetine intikali Sadk Paann sadaretine son verilmesinin en nemli iki
nedeni olmutur. Ma.s.147.
raan Saray: stanbulda Boaziinin Rumeli yakasnda Beikta ile Ortaky
arasnda Sultan Abdlaziz tarafndan yaptrlan Osmanl saray. Oysa 23 May
Pazartesi gn Suavi Efendi Filibe, Hasky ve salim Rumeli ahalisinden ... bin kadar
muhacir ile raan Sarayna saldrarak Sultan Murat Serasker kapsna gtrp
karmaa kalkm. Ma.s.153.
in Main: ya da in Main. in ve Manunyaya eskiden verilen ad. Kimdi bu
Mandaren? in Mainde yaayan bir mechul insan. B.s.203.
in: in Halk Cumhuriyeti. Asya ktasnda bir lke. Kanunlarn Ruhu mellifi,
lkesinin

I.Franoisdan

beri

sk

mnasebet

halinde

bulunduu

Osmanl

mparatorluunu bu kadar tanrsa,Hinti ini, ran ne kadar tanr? B.s.193.

itor: itor ya da itorgah. Hindistanda bir ehir. ehir itorlu kadnlarn kendini
yakmasyla n kazanmtr. Fonda 16. yzyldaki bir sava: Alaatin Hilcinin itoru
zaptedii. BDE.s.249.
oban Kpekleri: Fransz yazar Paul Nizan (1905-1940)n 1934 ylnda yazd
eserinin ad. 1934de oban Kpeklerini yazan Paul Nizan, Durkheimi oportnizmle
itham eder. SNK.s.124.
ocuklarda ve nsanlarda Dil: Fransz filozof ve tarihi Hyppolyte Adolphe Taine
(1828-1893)in, 1876 ylnda yazd ve Ribotun kurduu Felsefe Dergisinde ilk yaz
olarak yaymlanan yazs. lk yaz Hypolite Tainein : ocuklarda ve nsanlarda Dil.
B.s.104
ril: Wisnton Churchill (1874-1965). ngiliz devlet adam ve yazar. ril kendi
zaferlerini kazand, belli bir dzeni mdafaa etti , diye mutlaka layk grlmtr.
SNK.384
DAlembert: Jean Le Rond DAlembert (1717-1783). Fransz matemetiki ve filozof.
1745 de le Breton iki ortak daha almt: matematiki DAlembertle iktisat Malves
1746 balarnda filozof Denis Diderot da onlara katld ve 1747 Ekiminde
Ansiklopedinin genel ynetimini zerine ald. IDG.s.17.
DAubign: Theodore Agrippa DAubigne (1552-1630). Calvinci bir militan olarak din
savalar srasnda Protestanlarn safnda arpan Fransz yazar. Danteyi, Miltonu,
DAubignyi karn, ne kalr Hugodan? Jur.I.s.361

115

Dadaizm: Dada veya Dadaizm Birinci Dnya Sava yllarnda balam kltrel ve
sanatsal bir akmdr. Dada Dnya Savann barbarlna, sanat alanndaki ve gndelik
hayattaki entelektel katla bir protesto olmutur. Mantkszlk ve varolan sanatsal
dzenlerin reddedilmesi Dada'nn ana karakteridir. "Dadaizm, srrealizm veya
ekspresiyonizm gibi akmlar ne belli bir toplumun vazh ve tabii ihtiyalarndan doar,
ne Cermenlerin, Slavlarn veya Latinlerin mizacndan, ne menelerini belirlemek, ne bir
edebiyetn baka bir edebiyat zerindeki etkisinden sz etmek, ne llk davas
gtmek kabildir.' (Felix Bertaux). K.s.40
Dadalolu:(1785?-1868?) XIX asr halk airi Fuzulinin, Nedimin,Yahya Kemalin,
Ahmet Haimin kulland vezin en az Karacaolann, Dadalolunun, Yunus
Emrenin kulland vezin kadar bizimdir. Jur.II.s.171-172
Dadaki Vaaz: Aziz Malta tarafndan anlatlan ve aziz Luka tarafndan zetlenen ve
Hristiyanln temel dayana saylan gerek adleti ve Hz. sann kurduu yeni dzeni
anlatan Hz. sann bir konumasna verilen ad. Dadaki Vaazgibi paralar yer
alr. IDG s.114.
Dahhak: ran pitaniyan sllesi hkmdarlarndan biri. Dahhk-i Mr (ylanl
Dahhk) de denilen bu kii zulmyle mehurdur.ki omuzu stnde kendisine ac veren
iki ylan otururmu Bu ylanlara her gn iki ocuk beyni yedirirmi. Sra demirci
Gavenin On sekizinci oluna gelince demirci deri nln bayrak gibi kullanarak
arkasna toplad insanlarla ayaklanp Dahhaki tahtan indirmive yerine Feridunu
geirmitir. " ba ejderhann (Dahhak) ran lkesinde bin yl sren saltanat, insan
beyinleriyle beslenen o korkun canavara kar ykselen isyan ve istiklal bayra:
Demirci Kave, Feridun ve Demavant dalarnda zincire vurulan Dahhak... K. S.295
Dalavericilik: ngiliz dram ve roman yazar Robert Greene (1558-1692)nin mrnn
son yllarnda (1591-1592) yazdromannn ad. Greenenin Dalavericiliki (15911592) gibi. KA..s.214.
Daltonizm: Renk krl, ya da renkerin ayrt edilememesi veya birka rengin zellikle
krmz ile yeilin birbirinden ayrt edilememesi biiminde grlen hastalk. Manevi bir
Daltonizm bu. UU.s. 214.
Damanaka: Pana-Tantrada, Mitra-Bheda hikayesinin ahslarndan biri olan akal.
Kral arslan, maviri boa ve nedimleri iki akal: Karataka ve Damanaka. Dou
dillerine evrilirken, esere akallarn ad verilmi: Kelile ve Dimne. BDE.s.232.

116

Damayanti: Hint Mahabbaratta Destanndaki Nala ile Damayenti hikyesinin kadn

kahraman. Kral Nalann sadk ve becerikli kars. te Schlegeli deli eden: Nala ile
Damayanti, Dnya edebiyatnda, duygular bylesine dile getiren, bu kadar ili, bu
kadar ince, bu kadar heyecan verici baka bir eser yok. BDE.s.139.
Danden: Danden1 .S. VI. veya VII. asrda yaad sanlmaktadr. Daakumaracarita
(On Gen Adamn Hikyesi ya da On ehzadenin Hikyesi) adl eserin yazar olduu
sanlmaktadr. Mrailikten hi holanmaz Danden. BDE.s.238.
Daniel ekleri: Eski Ahitte yer alan Danyal kitabna sonradan yaplan ilavelere danyal
ekleri denir. Danyal ekleri Yunancadr ve inanlara uygun saylmaz."o zamana kadar
Sleyman'n Neideleri ve Ecclsiastesin durumu pheli kalmtr. Jaminada kesin
olarak kanona geirilmilerdir. Buna mukabil kanon'a Esther, Jeremiah ve Daniel ekleri
-Septant'da olmalarna ramen ithal edilmemilerdir.IDG.s.118.
Daniel: Kitab- Mukaddeste blm ad olan Danyal, ayn ad tayan kiinin srgne
gnderiliini; ama bilgelii ve ryalar konusundaki ilmiyle sarayda ykseliini anlatr.
Srgnde, Babil saraylarnda Danielin bana gelenler. IDG.128.
Danilevsky: Nikolay Yakovlevi Danilevsky (1822-1885) Rus tabiyecisi ve tarih
felsefecisi. En mehur eseri. Rusya ve Avrupadr. Tarih felsefesini ilk defa birbirinden
farkl medeniyetler dizisi halinde ele alr Danilevsky ye gre Ruslarla Slavlar Bat ile
hibir zaman kaynaamayacaklardr.her ikiside kendi ktrel mirasn siyas mutlkiyet
yoluyla gelitireceklerdir. Danilevsky Rus milliyetiliini biyolojik bir temel zerine
oturtmasyla da tannr. Fikirleri Rus yazarlardanKostantin Leotievi Batda da Oswald
Spengleri ok etkilemitir. Krk yllk Kninin Yni olamayaca, Trkn akl-
selimi iin bedhetlerin bedheti; bir medeniyetin baka bir medeniyete istihale
edemeyecei Danilevskyden beri bir Kaziye-i muhkeme. B.s. 98.
Danimarka:Resmi dili Danca, bakenti Kopenhag olan Kuzey Avrupa devleti.
Birlesik devletler icin huck finn italya icin pinokyo Danimarka icin Denizkizi Ingiltere
icin Peter Pan milli birer kahraman sayilmistir.heykelleri dikilmis akin akin ziyaretcileri
olmu.K.S.319.
Daniname-i Alye: slm filozofu ve tp limi bn-i Sina (980-1037)nn 1030lu
yllarda sfehanda yaz esertinin ad. Onbe yl iinde en tannm eserlerini armaan
eder edebiyete: mesel Necat,mesel Daniname-i Alyeyi. K.s.184.

Danden veya Dandin kaynaklarda Dandin olarak da gemektedir.

117

Dante: Dante Alighieri (1265-1321). nl talyan yazar. talyaya bir dil armaan etti
Dante, yani talyay yaratt. B.s. 228.
Dantein Cehennemi: Bkz. Cehennem. Dantenin Cehenneminde Ugolin- kendi
beynini kemirmektedir SNK. s.238
Danton:Georges Jacgues Danton (1759-1794). Fransz siyaset adam. Fransz ihtilalnin
liderlerinden ve Kurbanlarndan. htilal Kendi ouklarn yiyor. Sznn sahibi Raif
Necdeti okurken Danton konuuyor sanrsnz. KA.s.301.
Danyal Kitab: Kitab- Mukaddeste Danyal Nebiyi, onun srgne gnderiliini ve
srgnde yaadklarn anlatan blm. Kitab- Mukaddeste "Danyal kitabnda,
karanln iinden drt hayvan zuhur eder: arslan, ay, panter, dragon." IDG S.110
Danyal Nebi: Kitab- Mukaddeste Danyal blmnn balca kiisi.

Kitab-

Mukaddeste Srgne gnderilen ana srgnde stn zekas bilgelii ve ryaler

konusundaki stn bilgisini sarayda st bir mevkiye gelen bir Yahudiyeli olarak
anlatlan kii. Danyal Nebinin 'Mene-Tekel-Peres' tehdidini duyar gibi oluyoruz.
UU.s.115
Daphn:Fransz romantii Alfret de Vigny (1797-1863)nin eseri. Daphnyi Hintin
tesiri ile kaleme alr. Bhagavata-Puranay harikulade bir iir ve his kayna olarak
vasflandrr. BDE.s. 63.
Dara kuh: (1615-1658) Trk ehzade. Babr mparatoru Mmtaz Mahaln olu.
Hint eserlerinin Farsaya tercmesi alannda nemli almalar olmutur. Upaniatlarn
Farsas olan Srr- Ekber ve Hindu diniyle ilgili Yoga-vata ile Gita isimli eserleri
Farsaya tercme etmitir. Hintin dinini ve detlerini merak edecek, rendiklerini
XIV. Louis devrinin aydnlarna aktaracaktr. Vezir Daniment Han, frenk bilginini
memnun etmek iin saraya, Dara kuhun Upaniadlar evirtmek zere Delhiye
ard Panditlerden birini davet etmitir. BDE.s.33.
Dara: rann Keyniyn1 slalesinin dokuzuncu ve son hkmdar. M.330 yllarnda
lmtr.. skenderle yapt savalarla bilinir."Dara'nn, Bihust'un granitlerinden
ykselen sesi, bir cellat satr kadar souk ve rperticidir, belli ki kalbi de granitten.
K..s.294.
Darbe-i mbeccele: Yce darbe, yceltilmi darbe anlamndaki bu terkibi Tevfik
Fikret, bir Ermeni komitacsnn Sltan Abdlhamit Hana dzenledii suikast ven
Bir Lahza-i Taahhr isimli iirinde kullanmtr. Halukun babas masum kardeinin
1

Ahemiler slalesi olarak da kaynaklar ada yer alr.

118

bacak, kelle, kol ve kemiklerini havaya savuran bombay bir darbe-i meccele, bir
dd-i mntekim olarak selamlad. Ma.s.180.
Darius. Pers Kral Darius. Dara I. ran I. Ahemiler1 slalesinden bir hkmdar. . 522
yilinda Pers Kralliinin basina geti ve 486 ylna kadar krall srd. kadar . Darius
iktidari ele aldiginda kendinden ncekilerden farkli olarak byk bir anit yaptirdi ve bu
anitla kendisini yazili formda ebediletirdi. "Darius!un lkesi de yleydi. skender
Darius'un lkesini tali-i harple fethetti. SNK. s.190.
Darma Sutra: Hintte Vedalar ann yar hukki yar dini metinleri. Bkz. Dharma
astra. Hint hukukunun ilk belgeleri olan Darma- Sutralar Vedalar ann yar
hukuki, yar dini metinleridir.BDE.s. 123.
Darma: Darma eriat, kanun, kural demek, Darmalar hukuk ve din bakmndan
Hintlilerin bal bulunduklar kaideler.Hukuk ve din bakmnda insanlarn bal
bulunduklar kaideler. Bkz. Dharma astra Kastn darma`s Kula mridini geree
balayan bir altn zincir. BDE.s..160.
Dar-l Hikme: Halife El Memnun tarafndan, Badatta 832 ylnda kurulan Tercme
merkezi. 832de halife El Memnun Dar-l Himeyi tesis ederek mdrln Yahya
ibn Masuyeye (lm 857)tevdi etti. IDG.s.222.
Darlfnn: Trkiyede, niversiteye, 1933 senesine kadar verilen isim. lk kurulu
yllarnda, modern anlamda bir niversite eitiminden ok, lise seviyesinde eitim veren
bu messese, sonradan, deerli ilim adamlarnn almalaryla yksek bir ilim yuvas
hline geldi. 1845te toplanan Maarif Komisyonunun kararyla devlet dairelerine memur
yetitirmek gayesiyle, bir Drlfnn almas almalarna balanmtr. Darlfnn
onun bir konumas yznden kapatlr. UU.s.66.
Darwin: Charles Darwin (1809-1882). ngiliz doabilimci ve kendi adn tayan,
darvinizm diye adlandrlan biyolojik evrim kuramnn sahibi. Darwinin tezlerini
mjdeleyen bir _ gei-dn_ telakkisi. IDG.s.47.
Dasa: Dasa, hizmeti anlamnda sankrite bir kelime. Ayn zamanda Dasa Kuzey- Bat
Hindistanda yerli halkn ismidir. Hindoloji asndan Dasa, Tanr Vinunun hizmetkar
demetir. Kannara edebiyatnda Dasa iin yazlan ilahilerde nemli yer tutar. Dasa,
Tanr Vinunun hizmetkar demek. BDE.s.296.

Keyaniyan slalesi olarak da kaynaklar ada yer alr.

119

Daarata: Bkz. Daaratha. Hkmdar Daarata`nn kars var,ama hi ocuu yok

. BDE.s..153.
Daaratha: Ramayanada Destannda Ramann ad geen hkmdarlardan biri. Gne
hanedanlndan bir kral.Ayodhyann kraldr. kars

olmasna ramen ocuu

yoktur. At kurban treni dzenleyerek drt evlt edinir. Daaratha szne son derece
sadk bir kraldr lmnden sonraki olaylar Ramayana Destannn domas salar.Ben
sava Daarathaym, dedi, olunuz deilim.BDE.s.367.
Daudet: Alpnonse Daudet (1840-1897). Fransz realist ve naturalist yazar.
Andersenin dostu olan bu zat edebiyata talihsiz cocuk, pansiyon hayati yetim tipleri
skm, mucadeleci ve talepleri olan bir edebiyat yaratmi hem Sefillerin Kozetini
hem de Daudetnin petit choseunu mjdelemitir. K s.318.
Davud: sriloullarna gnderilen peygamberlerden. Hem peygamber, hem sultn yni
hkmdrd. Soy bakmndan Ykb aleyhisselmn Yehda adl oluna dayanr.
Sleymn aleyhisselmn babasdr. Kudste dodu. Orada yaad ve orada veft etti.
Kendisine brn dilinde Zebr kitb verildi. Sesi ok gzel ve tesirliydi. smi Kurn-
kermde on alt yerde gemektedir. Davudun hayat hikayesini ok canl olarak
anlatm bu katiplerden biri IDG. s.95
Davut'la Goliat'n Dv: Hz. Davutun Calut veya talut veya Galut ya da Goliat
diye ifade edilen Filistinli dman ile yapt mcadele. Bu mcadele sonunda Hz.
Davut Calutu sapan tayla gznden vurarak ldrmtr. Bu korkun kavga yannda
Davut'la Goliat'n dv ne kadar gln. K.s.334.
Dayananda Sarasvati: (1824-1883) 1875 ylnda Bombay kurulan, Hinduculukta bir
Rnesans gerekletirmeyi hedefleyen dini ve siyasi Hint hareketi Arya-Saman
kurucusu. Arya Saman kurucusu Dayananda Sarasvati, Hintin kurtulu savanda
Vedalar bayraklatrr. BDE.s.107.
De Anima: Arsitonun ruhla ilgili

eserdir. Ruh zerine diye Trkeye

aktarlmtr. "slam limleri,aklbahsini incelerken, hareket noktas olarak

Aristo'nun de animas ile Afrodidias'l skender'e ve Fisagor'un Terbi'ine
dayanr,insann nce ilim,sonra da amelinin inkiaf derecesini sayar ve izah
ederler.IDG.s.187.
De Lille: Jacques Delille De Lille (1738-1823). Fransz air ve mtercim. 1769 ylnda
Franszcaya kazandrd Georgica tercmesi en bilinen ynn tekil eder.. Gorgique
tercmesi, De Lillee akedeminin kaplarn am. B.s.117

120

De Maistre: Joseph de Maistre (1753-1821) Fransz siyaset ve bilim adam, yazar ve

filozof. Fransz ihtilaline ve 18. asr dncesine dmanl ile bilinir. Demokrasinin
temeli hrstr diyor De Maistre. B.s.169.
De Rerum Natura: Latin airi Lucretius (Titus Lucretius CarusM.98-55).un
Kainetn yaps anlamna gelen eseri. Bhagavadn yannda Lucretiusun: De Rerum
Naturas ne kadar s, ne kadar nesir. BDE.s.87.
Debora: Debora veya Dvora. srail kadn peygamberi va hakimi. En ok vdde
Deboradr,

nk bu kadn terennm ettii

sava

arklaryla

dvenleri

yreklendirmidir. IDG.s.95.
Deborann Neidesi: Debora lahisi. Kitab- Mukaddesin Hakimler blmnde yer
alan bir ilahi. srail Kadn peygamber debora tarafndan okunan ve srailin bir Kenan
kralna kar yapt sava ycelten bir ilahinin addr. Debora, bu ilahiyi savalarda
okuyaraksavaanlar yreklendirir. En gzelleri:Deborann neidesi (Hakimler kitab
bahis v). IDG. s. 95.
Debray: Rgis Debray

(1940-.) Fransz dnr ve devrimci. Kbaya gitti ve

Havana niversitesinde felsefe dersleri verdi. Fidel Castro ile konumalarnn ardndan
Devrimde Devrim (1967), adnda gerilla savann el kitab olarak kabul edilen eseri
kaleme ald. Burada iddet kullanmn felsefi adan merulatrd. Onun yerini
Debrayler Che Guaveralar ald. K.s.280.
Decameron:Bkz. Dekameron. Decameron, dekolte tasvirlere baylanlarn hl baucu
kitab. B.s.198-199.
Dede Efendi: Hamamizade smail Dede Efendi (1778-1846) Trk msiksinin en
mehur bestekrlarndan biri ve hattat. Dede Efendiler kye nasl gidebilirdi?
Jur.I.s.378
Defense Et Illustraton d la langue franaise: Frans airi Joachim Du Bellaynin
1549 ylnda yazd eseri.Ondrt yl sonra, Du Bellaynin Defense et Illusration de la
Langue Franaisei kartr Fransada. KA.s.397.
Define Adas: Setevensonun 1883 ylnda yazd topya roman. Bavekil Gladstone,
Define Adasn bitirmeden elinden brakmam. KA.s.141.
Defoe: Daniel Defoe (1659-1731). ngiliz realist yazar. Robinson Crusoe isimli roman
mehurdur. te yandan Spectator ve Defoe neslinden beri, milli bir burjuva edebiyat
mayalanmaktadr. KA.s.399.

121

Dgnrescence: Avusturyal yazar ve siyonist militan Max Nordau (1849-1923)nun

Fransz edebiyat ile ilgili eseri. Max Nordau milletler aras Yahudi cemiyetinin genel
sekreteri, Viyana nversitesinde sinir mtehasss, uzun yllar Pari'te kalm.Fransz
edebiyat hakknda iki eseri var."Vue du Dehors" (dardan bak), "Dgnrescence"
(yozlama).SNK.s.82-83
Dekabristler Hareketi: Petersburgda I. Nikolayn tahta k srasnda S. T.
Trubetskoy nclnde dzenlenen 26 Aralk (eski tarihle 14 Aralk) 1826 tarihli
askeri ihtilal hareketi. Hareket baarszlkla sonulanmtr. Dekabristler Hareketinin
patlak verdigi zamanlarda Rus soylularinin buyuk bir cogunlugu kapkara cahildi.
Ma.s.67.
Dekabristler syan: Bkz. Dekabristler Hareketi. 14 Aralik 1825de patlak veren
Dekabristler Isyani cabucak bastirildi Ma.s.67.
Dekadan: Kelime gerileyi, k iinde olan;sanat ve kltr alannda bir gerileyii,
k belirten manasna gelmektedir. Edebiyatmzda Dekadan 10 Mart 1897 tarihinde
Sabah Gazetesinde yaymlad Dekadanlar isimli yazsnda, Edebiyat- Cedide
sanatlarn Fransz dekadanlarna zenmekle, edebiyatmzda bir k a
balattklarn ifade ettii yazs. Yazy takip eden ve be yl kadar sren dekadanlar
tartmasnda A. M. Efendi Sevet-i Fnncular tarafndan aa ayak uyduramamakla
sulanmtr. Ahmet Mithat Efendi dekadanlarn insafsz sloganlaryla ykmak
istedikleri bir heykel-i hamakat deil,abide-i samimiyet,tir. K.s.233.
Dekadantizm:

1880-1890

yllar

arasndaki

simgecilik

ncesindeki

Fransz

airlerininduygusalln nitelemek iin kullanlm estetik ve edebiyat tenkit terimi.

Kelime sonradan msbet ve menfi boyutlarda anlam genilemesine uramutr.
Balanmak, zlmek ve yeniden balanmak mani'sine de tutulmamt bu edebiyat,
sanat iin sanat ve dekadantizm gibi hastalklardan da uzak kalmtr. K.s.67.
Dekameron:Baccaccionun 1348-1353 yllarnda yazd, ana konusu evli ve evlilik
d ak olan hikaye kitabnn ad. Dekameron, birok edebiyatlara gre seks
romannn aheseri. KA.s.211
Dekebristler: Petersburgda I. Nikolayn tahta k srasnda S.T. Trubetskoy
nclnde dzenlenen 26 Aralk (eski tarihle 14 Aralk) 1826 tarihli askeri ihtilal
hareketine katlanlara verilen ad. 1825de omur boyu dostu kalacak Ogarevle ant
ictiler,butun guclerini Dekabristlerin davasina adayacaklardi. Ma.s.86.

122

Dekkan: ndus-Ganj ovasnn gneyindeki hindistann gney blgesi.

Prakrit

edebiyatnn aheseri bir antoloji. Sattasai.Yazar Dekkann kuzey dousunda hkm

sren bir hkmdar:Hala.BDE.s.178.
Delhi: Hindistanda, bu gnk Yeni Delhiyi de iine alan tarihi bir ehir. Vezir
Daniment Han, frenk bilginini memnun etmek iin saraya, Dara kuhun
Upaniadlar evirtmek zere Delhiye ard Panditlerden birini davet etmitir.
BDE. s.33.
Deli Petro: (1672-1725) Rusyay Avrupallatrmak iin almalar yapan mehur Rus
ar Yapt birok deiikliklerden ve iddetli azabndan dolay eski tarihciler ona Deli
Petro demilerdirr. Deli Petroyu li fikir ve li himmet bir dahi olarak takdim eden
yazar, ahlkmz da edebiyatmz dayerin dibine batryor. B.s. 159.
Delilie Methiye: Encomium moriae Delilie Methiye. Latince yazan Hollandal
hmanist yazar ve papaz Disiderius Erasmus (1469-1536)un 1509 ylnda Misafiri
olduu Thomas Morenin evinde yazd,1511de Pariste yaynlatt eseri. Erasmus
yaz hayatna Delilie Methiye ile balar; Luther, dostu Melanchtonla kafay eker.
KA.s. 231.
Delille:Rahip Janques Delille (1738-1813). Fransz airi. Delille, Fransz Akademisini
Les Geargiques ile fethetmedi mi?Gerard de Nervali l.Szletiren kendi iirlerinden
ok Faust tercmesi.Edgar Poeyu dnyaya tantan Baudelaire. UU.S.330.
Demavant: randa, Tahrann kuzey dousunda 5604m yksekliinde bir yanarda.
Efsaneye gre Dahhak burada zingire vurulmutur. " ba ejderhann (Dahhak) ran
lkesinde bin yl sren saltanat, insan beyinleriyle beslenen o korkun canavara kar
ykselen isyan ve istiklal bayra: Demirci Kave, Feridun ve Demavant dalarnda
zincire vurulan Dahhak... K..s.295.
Demirci Kave: Dref-i Gaveyni isimli, kendisine it demirci nln bayrak
yaparak Dahhkin zlmne kar halk ayaklanmaya tevik eden ran kahraman.
Dahhakin nsan beyniyle beslenen ylanlar iin sra Demirci Gavenin on sekizinci
oluna gelmiti. Demirci Gave Dref-i Gaveyni isimli nln bayrak yaparak
ayakland etrefna toplad kiilerle birlikte Dahhak tahtan indirerek yerine Feridunu
geirdi. " ba ejderhann (Dahhak) ran lkesinde bin yl sren saltanat, insan
beyinleriyle beslenen o korkun canavara kar ykselen isyan ve istiklal bayra:
Demirci Kave, Feridun ve Demavant dalarnda zincire vurulan Dahhak... K.s.295

123

Demirciler ars inayeti:Yaar Kemalin 1973 ylnda yazd romannn ad.

Yusufcuk Yusuf, Akasaz Alar balkl roman dizisinin ikinci kitab.lk cildi
Demirciler ars Cinayet.KA .s.345.
Demirel: Bkz. Sleyman Demirel. Bilge Gneyin bana gelenle Demirel
hkmetinin ltimatomla iskat arsnda bir benzerlik bulur. KA.s.354.
Demodokos. Homerosun odisseiasnda ad geen nl bir halk airi, gzleri krd,
fakat arklaryla gnlleri mestediyordu. iirleri ile efsanelemitir. Dinleyiciyi
destandaki dzensizliklere inandrmak iin bir yandan ilhama

(ilham perisine

bavurmak, sadece, bir belagat yntemi deildir), te yandan gelenee, yani Truva
masallarn iyi bilen Femios ve Demodokos adl iki ozana bavurur Homer. KA.s.192.
Demokrasi: Halkn hakimiyetine hedefleyen ynetim ekli. Fikr tarihi M. beinci
asra kadar uzanan Demokrasi kavram, ilk olarak da Eski Yunan ehir devletlerinde
uygulama imkan bulmutur. Ancak bu demokrasi halkn krkta biri iin geerliydi;
nk dierleri kledir. ki asr nce baslan bir ikonoloji kitabnda, kadn olarak
tasvir edilmi demokrasi; alnnda asma yapraklardan bir ta, srtnda kaba saba giysiler;
bir elinde nar, tekinde ylan. B.s.169.
Demokrat Parti: CHPden ayrlan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl,Refik
Koraltan gibi isimlerin 7 Ocak 1946 tarihinde kurduu Trk siyasi partisi. Demokrat
Partinin dusunce adamina ehemmiyet vermemesi bundadir. SNK.s.163.
Demokrit: Bkz. Demokritos. Diyalektigin kurucusu aglayan Heraklit Materyalizmin
kurucusu gulen Demokrit, sofistlerden once idi. SNK.s.56.
Demokritos: (M.460-370). Gezginlii ile n yapm Yunan Filozofu. Bir rivayete
be yl Msr geometricilerinin yannda kalm. Geni ansiklopedik bilgiye sahip ve
devaml glen birisi olarak bilinir. 19. yzyl Avrupasna gre, Yunan mucizesi btn
ihtiamn Asyaya borlu: Pythagoraslar, Demokritoslar, Lykurgoslar...
ya

mealelerini

Ganj kylarnda tututurmular, ya Nil boylarnda. BDE.s.28.

Demon: Daimonion (kk cin). Sokratesin iinde bulunduunu iddia ettii yanl bir
davrana kalkt zaman o cinin kendisini uyardn syledii cin. Sokratn
demonu gibi onu da byleyen bir ifrit vard: tececcs. K.s.214.
Demopedi: Halk eitimi, halkn eitilmesi. Demokrasinin demopedi olduunu kimse
dnmedi. B.s.94.
Demosten: Bkz. Demosthene. Hergn hutbelerde u hakikati haykracak bir
Demostene...Ey Trkler! Vatannz geni,saynz az.K.s.137.

124

Demosthene: Demosthene (M.384-322). Hatiplii ve verdii Philippikos nutuklar

ile nl Atinal devlet adam. Demosthene ile Ciceron, Suetone, birka yl sonra, On
ki Sezarn Hayat ile beraber nl Kiilerin de Hayatn da kaleme alr.KA.s. 391.
Denemeler: (Les Essais). Michel de Montaigne (1533-1592)in 1580 ylnda ilk olarak
yaymlad mehur dememe kitab. Denemeler bir ile albm. B.s. 209.
Denemeler:

(The Essays). Thomas Macaulayn

eseri. Eser, 1843 ylnda

yaynlanmtr. Macaulayn Denemeleri iin de ayn eyi syleyebiliriz (Macaulay

rasyonalist tarihin kurucularndan biri. K.s.414.
Denemeler: Amerikan filozofu ve deneme yazar Ralph Waldo Emerson (18031882)n eitli zamanlarda yazm olduu denemelerinin topland Essays isimli
eseri. Emersonun bu eserindeki din dncesi Hint panteizmine yakn bir anlay
olarak deerlendirlmektedir. Batya Hinte sndran ana kitaplardan biri de
Emersonun Denemeleridir (Essays). BDE.s.45.
Denis Diderot Fransz roman yazar ve filozofu. (1713-1784) eitli bilim dallarnda
ilgisini eken konularla urat baka dillerden eviriler yapt. Yergi yazlar yazd.
Filozofa Dnceler isimli kitabyla n kazand. Diderot ok yanl bir dnrdr.
nsan st bir kuvvet olarak tanrnn bulunmadn ileri srmesi

yznden hapse

mahkm oldu. Krler zerine Mektup, Sar ve dilsizler stne Mektup Tabiatn
yorumu zerine Dnceler bilinen eserlerindendir. Ancak Diderotun en byk baars
1772 ylnda tamamlad 36 ciltlik ansiklopedisidir. 1745 de le Breton iki ortak daha
almt: matematiki DAlembertle iktisat Malves 1746 balarnda filozof Denis
Diderot da onlara katld ve 1747 Ekiminde Ansiklopedinin genel ynetimini zerine
ald.IDG.s.17.
Deprem: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad romannn ad. Deprem belgesel bir roman deil,yaadmz
hayatn ta kendisi. KA.s.362.
Dergah: Dergah Yaynlar.Dergahn Edebiyat Ansiklopedisini kartryoruz.Bir
mezarlkta dolar gibiyiz.K.s.274.
Dervi Bey: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan roman
kahramanlarndan birinin ad. anakkale, stiklal Sava; Dervi Beyde nl Odysseus
gibi binbir maceradan sonra yurduna ana dner. KA.s.348.
Dervi: Bkz. Dervi Bey. Krt Mahmut, Derviin ua, Akyollu Murtazay
ldrecek. KA.s. 347

125

Descart: Bkz. Descartes. Descart varln biricik delili sanyordu dnceyi: -Cogito
ergo sum-. IDG.s.163.
Descartes. Rene Descartes (1596-1650). Fransz filozof ve matemetiki. Dinin
hakikatlerine yeni yeni felsefi destekler salamak,phecileri susturmak iinkaleme
sarlyordu''.BFH.s.99
Deschanel: Paul Deschanel (1855-1922). Fransz devlet adam ve yazar. "Deschanes,
klasikle romantik zddiyetini ortadan kaldrmaya alm.K.s.57.
Desdemona:Shakespearenin Otello (1604) isimli eserinin kadn kahraman. Otellonun
ocuksu kskanlklarna kurban giden Desdemona saf ve temiz sevgisi n plandadr.
nce ak,bir Destemona veya bir Juliettein ak gibi asf ve ili BDE.s.209.
Despotizm: Ynetimin kendi keyfine gre ve zorbaca hareket eden bir kiinin
yetkisinde olduu ynetim eklidir. Montesguie, Dou despotizminden sz eder.
Dnmez ki despotizmin ls Perestikr olduu ngilterede ve tebas bulunduu
Fransadadr.B.s.192.
Destutt de Tracy: (1754-1836). Fransz filozof ve yazar. 1801 ylnda kalema ald
Elements dideologie (deolojinin Temelleri isimli eseriyle duyumcu bir felsefe akmn
ortaya koyan Destutt de Tracy ideoloji okulunun en nemli temsilcisidir. Kelimenin
douu 1796, kelimeyi uyduran Destutt de Tracy. Manas, ideolojiyle uraan. deoloji,
dnceler ilmi. Ma.s.33.
Deva: Tanr anlamna gelen ve Hindistanda genel olarak btn tanrlar isimlendirmek
iin kullanlan Sanskrite bir kelime olan deva, genellikle gkyzndeki kinci derece
nemli tanrlar iin kllanlr. Bunun dnda Hint inannda byk peygamberler kabul
edilen kiilerin isminin arkasndan da bu unvan eklenirdi. Her mbut, bir devrin
hakikatiydi. Devalar dev oldular. B.s. 288.
Devaram: Hint edebiyatnda 7-11. asrlar arasnda yazlm Trumurai (Dier adyla
Tamul Vedas) adl eserin Apar, Sambandamurti ve Sundaramurti tarafndan yazlan
ilahilerden oluan ilk yedi kitaplk blmne verilen isim. Bu airin ilahileri
Trimurainin ilk yedi kitabinda yer alyor, bu blme Devaram ad verilmi.
BDE.s.291.
Devi: Hindistanda btn dii tanrlar tasvir iin kullanlan, tanra anlamna gelen
Sanskrite bir sz. Kelime, dourganlk kltyle alakal olup zellikle Rigvedalarda
tanr eleri iin kutsal nehirlerin kiiletirilmesi ve kozmik grnmleri iin de

126

kullanlmaktadr. Halk inanlarnda Devi, Durga, Kali, Parvati,Uma, Padma, Kendi

gibi binbir isimle anlan Ana Tanra`y batac eder tantrizm. BDE.s..161.
Devlet- liyye: Osmanl mparatorluu iin kullanlan bir sfat. Ne istiyorlard? Devleti liyyeyi paralamak B.s.139
Devlet: Bkz. Devletin Alt Kitab. Byk modern devletlerin monarik mutlakiyete
doru etin yryn izlerken Machiavellinin Hkmdar Bodinin Devleti ,
Hobbesun

Leviathan Bousuetnin Kitab Mukaddesden karlan Siyasetiyle

karlayoruz nce; sonra tersine bir hareketin mutlak monariye kar muzaffer bir
tepkinin balay ve ilerleyiini gsteren kitaplar: Lockeun Sivil Hkmet zerine
Denemesi, Montesquieunun Kanunlarn Ruhu, Rousseeaunun Toplum szlemesi,
Sieysin nc Snf Nediri. UU.s170.
Devlet: Eflatunun M. 384-377 yllar arasnda yazd ederinin ad. Eflatun bile o
mstehcen masallarn uydurucusu Homerosu Devletinden dehlemiyor mu?

KA.s.

333.
Devlet-i Aliye Tarihi: Avusturyal tarihi Hammer (1772-1856)in Osmanl Devleti
Tarihi isimli eseri. Devlet-i Aliye Tarihinin birinci cildini bana getirip byk bir
hayranlkla nszn ve kaynaklar okumutu. K.s.104.
Devletin Alt Kitab: Devletin Alt Kitab ya da Cumhuriyetin alt kitab. Fransz
hukuku ve yazar Anjulu Jehan Bodin (1530-1596)in 1576 ylnda yaymlad eserinin
ad. Hkmdara en az benzeyen eser: Devletin Alt Kitab (Ksaltlm Devlet)
Floransal Niccolo Machiavelli ile Anjulu Jehan Bodin (1530-1596) kadar birbirinden
farkl pek az insan var. UU.s.184.
Dhammapada: Pali Budaclnn nemli eserlerinden biri. Doruluun yolu anlamnda
Palice bir sz olan Dhammapada, Budacln ekan ve anlaynn zdeyiler biiminde
anlatlatr ve Sutta Pitaka iinde yer alan Khuddaka Nikaya ikinci metnini oluturur.
Bunlardan biri , gnomik edebiyatn en baarl rneklerinden olan ve btn Avrupa
dillerine evirilen Dhammapada. BDE.s.170.
Dharini: Kalisada tarafndan yazlan Hint tiyatro eseri Malavika ile Agnimitraki
kralienin ad. Agnimitra, Kralice Dharininin cariyelerindenm bir rakkaseye tutkun.
BDE.s.211.
Dharma astra: Manu, Gautama, Vasistha gibi eserlerden oluan, yazm M. VIII
asran MS. XII. Asra kadar uzanan ve 1956 ylna kadar yrrlkte olan Hint hukukunu
oluturan sanskripe eserler topluluu. Dharma astrann ilk amac kastlarn

127

perinlemek, her birinin vazifelerini cizmek: Brahma veda okuyacak, adakla uraacak;
Katriya halk koruyacak; Vaina topra srecek, hayvan yetitiracek; udrann
vazifesi: hizmet. BDE.s.325.
Dhirtarastra: Mahabbaratta destannn kahramanlarndandr. Dhitarastrann annesinin
ad Ambika, karsnn ad: Gandharidir. Dhitarastrann Gandhariden yz ocuu olur
Destanda kr olan Dhitarastra ile soluk tenli Pandunun oullar arasndaki mcadele
anlatlr. Dhitarastra ile kars bir orman yangnnda lr. Dhitarastra kabna smyor,
kazandk m? Diye soruyor, sevincini saklamyordu. BDE.s.333.
Dhirtarastralar: Bkz. Dhirtarastra. Yajnasenann kz, seni Dhirtarastralara
gtreceim. BDE.s.334.
Diana: spanyol yazar Jorge De Montemayor (1520-1561)un 1550 ylnda yazd ve
oban kz Diana ile oban Sirenonun sevdalarn anlatt pastoral roman. Tr,
Montemayorun Dianasyla (1550) fethetti spanyay: oban kz Diana ile oban
Sirenonun sevdallar. KA.s.172.
Dib-i Dirin: Eski treler. Ne kanun-u kadim kalmt ne dib-i dirin. B.s. 131.
Dickens. Charles Dickens (1812-1870). ngiliz Realist romancs. Genclerin sevgisini
kazanan ve onlar uzerinde etki yapan bir baska ingiliz de Dickensdir. K.s.317.
Dictionaire Historiqe et Critique: Fransz yazar Pieerre Bayle (1647-1706)nin 16961697 yllarnda yazd ve Tarihsel ve Eletirel Szlk anlamndaki eserinin ad. nsan
zekasnn gelime tarihini tenkiti bir bakla anlatan terkip eserleri. Mesela Alman
papaz Brckerin Historia critica philosophiaes (1742-1744). ). Ve bilhassa Pierre
Baylein Dictionaire Historique et Critiquei (1697). IDG.s.15.
Dictionnaire des Ides Reus. Yerleik Fikirler Szl.Gustave Flaubert (18211880)in yarm kalan eserlerinden biri. Eser, yazarnn lmnden sonra1911 ylnda
yaynlanmtr.

Franszlarn

cihanml

hamakatine

ayna

tutmak

isteyenler,

Flaubertin Dictionnaire des Ides Reusn uzatversin hazrete. UU.s.29-30.

Diderot: Bkz. Denis Diderot. Fransz dilini barbarlarn istilasndan o kazlar koruyor
Diderotya gre. B.s.85.
Diderots. Bkz. Denis Diderot.1 Mithat efendi bir asr dolduran dncedir.
Osmanllarn Diderotsu; daha dorusu Pierre Larousseu . K.s.232.
1

Eserde Ahmet Mitat Efendi iin kullanlan Osmanllarn Diderotsu ; daha dorusu Pierre Larousseu
vasfnda bir yazm hatas yapldlmtr ibare Osmanllarn Diderotu eklinde olmas gerekir. nk
Mitat Efendi ile Diderotun ortak yn velud olmalardr. Mtaakip ifade daha dorusu Pierre
Larousseu sz de kanaatimizi dorulamaktadr.

128

Dilek (Kama): Hint kltrnde stek anlamnda soyut bir tanr. nana gre Kama
akln ilk torunu, balangta ortaya kan ilk eydir. Kama ortaya knca ztlklar oluur
ve insanlarn oluumu bu ztlklarn teiri altnda geliir. nce Dilek (Kama) dodu,
dncenin ilk tohumu. BDE.s.105.
Dimetoka: Yunanistanda, Trkiye snrnn hemen tesinde, Kzldeli aynn Merie
kavutuu yer yaknnda bir ehir. Cetlerinin toprandan kopu. Dimetokadan
ReyhaniyeyeMa.s. 281.
Dini Hayatn lkel ekilleri: Dini Hayatn lkel ekilleri (Les Formes lmentaires
dela vie religieuse) ya da Dini Hayatn Temel Biimleri. Emile Durkheim (18581917)in 1912 ylnda yazd eserinin ad. Durkheim son eseri Dini Hayatn lkel
artlarnde de, ntiharda ada cemiyetteki hakszlklara parmak basar. SNK.s.
124.
Dinler ve Felsefenin Balangc: UNESCO tarafndan 1967 ylnda pariste yaymlanan
eser.LHistorie du Developpement Culture et Scientifique de Ihumanite, insanln
ilmi ve Klterel Gelime Tarihi. Cilt 2: LAntiquite, Eski alar Les Religions et les
Debuts de la Philosophie Dinler ve Felsefenin Balangc 193 v.d Paris 1967. IDG.
s.100.
Diogene Laerce:1 MS. III asrda yaam Yunanl yazar. Biyografileriyle zellikle de
byorafilerini toplad nl Filozoflarn Hayatlar, retileri ve zdeyileri isimli
eseriyle tannmtr. Birisi Atinal Philostrate, teki Diogene Laerce. KA.s.392..
Directoire: Fransada 26 Ekim 1795ten 9 Kasm 1799e kadar faaliyet gsteren, halk
ynlarn iktidardan uzaklatrarak burjuvazinin hizmetine giren ve geni yetkilerle
donatlan

hkmet.

"Touchard' dinleyelim: "Brumaire'deki hkmet darbesi,

Directoire'a son verir. Ma.s.113.

Discours: Bkz. Tite-Live zerinde Discorsi. Tite-Livein ilk dekat zerine Discoursu
yazar. SNK.s.188.
Divan Edebiyat: Trkler olarak slamiyeti kabulunden sonra slamn ilim, iman ve
kaideleri ercevesinde meydana getirdiimiz yaklak 600 asrlk edebiyatlarmzn
genel ad. Divan Edebiyatnda roman yok, niin olsun? B.s.119
Divan: Hafz Divan.Divann iki kayna var: Hafzla Zleyha.Zleyha, airin batl
sevgilisi: Marianne von Willemer. K.s.32

Zikredilen eserde Diogene Laercein dorusu Diogene Laertios eklindedir.

129

Divan- Lgatit-Trk: Trk Dilinin Divan anlamnda olan ve Kagarl Mahmudun

Araplara Trkeyi retmek maksadyla 1072-1074 yllar arsnda yazd eserinin ad.
11. yzylda Kagarl Mahmut, milli gururunu tatmin iin Divan- Lgattit Trk
kaleme ald. 7500 kelimedir. SNK.s. 321.
Diyalektik maddecilik: Marx Engelin maddecilii. Tabiatla zihin temel bir btndr
bu maddecilikte. Mutlak olan tabiat deil tabiattaki beer aktr.Metot bakmndan
Hegelin maddeciliini benimser. Mekanik maddecilik, ykselen burjuvazinin kavga
silahyd; diyalektik maddecilik drdnc snfn kavga silah oldu. B.s.177.
Diyalektik meteryalizm:Bkz. Diyalektik maddecilik. Fikri gelimenin gerekten ilm
bir tarihi, ancak diyalektik meteryalizmle aklanabilir diyor Plehanov. B.s.189.
Diyalektik: Gereklii, bu gereklikte gelimeleri ortaya kararak incelemeye ve
elimeleri amann yollarn aramaya dayanan akl yrtme yntemi ada Batnn
koyun postuna brnen kurt kelimelerinden biri de diyalektik. B.s.189.
Diyanet leri Bakanl: Trkiyeda inan ibdet ve ahlak ilkeleriyla ilgili ilemleri
yrtmak din konusunda toplumu aydnlatmak,ve ibaedet ilerini ynetmek amacyla
kurulan devlet kuruluu. Diyanet leri Bakanl ilk olarak 3 Mart 1924 tarihinde
kurulmu, 22 Haziran 1965 tarihinde de bugnk statsne kavumutur. 27 Mays
sonrasnda Diyanet leri Bakanlnda bir Alevi masas teklifi oldu. SNK.s.382.
Diyanet leri Reislii Yaynlar: Trkiye Diyanet ileri Bakanlne bal resmi
yaynevinin yaynlar.

Tabiatl Red, Arapadan tercme eden Avukat Aziz

Akpnar, Diyanet leri Reislii Yaynlar, say:50, Ankara 1956. UU.s. 68.
Dou Despotizmi: Oriental Despotism. A Comparative Study of Total Power (Dou
Despotizmi ve Mutlak ktidar zerine Karlatrmal bir nceleme.) Karl Wittfogelin
1957 ylnda yazd eseri. Wittfogel Sovyetlere atmak iin Dou despotizmi
bayran omuzlar; bizi kksz ve ufuksuz aydnlarmz da tarihimizi karalamak iin
Montesguieunun coraf kaderciliine snr. B.s.193.
Dou Roma mparatorluu: Bizans mparatorluu.Hazret-i Muhammedin lm
zerinden henz onbe yl gemiti ki,sadk halifesi,Hazreti mer,Kuds ele geirdi
ve Dou Roma mparatorluunun payitahtn dehete drd. K.s.146.
Dounun Kutsal Kitaplar: Marx Mler (1823-1900)in 1876 ylndan itibaren
lmne kadar yazd Hint klliyatnn hepsine birden verdii genel isim.
Mler,1850de Modern diller ve edebiyatlar krssnde hocadr, 1876dan tibaren de

130

Dounn Kutsal Kitaplarn yayna balar.elli 50 ciltlik klliyatn biti tarihi:1910

BDE.s.68.
Doksan Felaketi: 1877-78 Osmanl Rus sava. Doksan felaketinden sonra,
Sultan Abdlhamit gibi bir d politika stadnn bamzda bulunduu bir talihtir.
Ma.s.259.
Dokuzuncu Hariciye Kouu: Peyami Safann 1930ylnda yazd roman. Bu orak
toprakta mitlerimizi kanatlandran serin kaynaklar da var. Mesela Dokuzuncu Hariciye
Kouu. K.s.252.
Dolet: Etienne Dolet (1509-1546). Fransz matbaac ve hmanist. "Daha sonraki
Fransz hmanistlerini yle sralyabiliriz: Stephanos, Scaligar, Dolet, Ramus, nihayet
Rabelais, Mountaigne ve CasaubonKA.s.111.
Dominiken papaz:1215 ylnda Aziz Dominicus tarafndan kurulan ve resmi ad Vaiz
Papazlar olan tarikata mensup olan papaz."Bu ekilite bir talyan Dominiken papaz
olan Savonoralle byk rol oynar. SNK.s.185
Don Juan: Servenlerinin La Cronica de Sevillada anlatlan gerek bir olaydan
kaynakland sanlan efsanev kii. nansz bir rz dman olan Don Juanin
cezalandrl bir ok sanatya ilham kayna olmutur. Durmadan bakalaan bir
varlk olan Don Juan batan karc ya da rz dman rolnden syrlp sonsuzluk ve
saflk peinde koan bunalml bir kiilie brnr. Durmadan zevk ve gelip geici
tutkular peinde koar. Don Juan ayn zaman da kararsz, kaypak ve doyumsuzuz
ehveti de temsil eder. Hayat ehvet saralar iinde geen bu Hintli Don Juann
lm ile Raghuvana sona erer.BDE.s. 189.
Don Kiot iin Trke Kaynaklar: Suut Kemal Yetkin (1903-1980)in 1945 ylnda
yaymladtTercme eserinin sonunda yer olan bibliyografik blmn bal.. Suut
Kemal Yetkin, Dnya Edebiyatnn Tipi, Hamlet, Don Kiot, Faust adyla J.
Calvetden evirdii derne atma risalenin sonunda (Remzi Kitabev,stanbul (1945,s.
60-61), Don Kiot iin Trke Kaynaklar kayd ile u bilgiyi verir KA.s. 211.
Don Kiot ve Biz: Cemil Meriin 1947 ylnda XX. Asr Dergisinde yazd bir
makalenin bal. Cemil Meri, Don Kiot ve Biz, XX. Asr dergisi, 1947.KA.s.
210-211.
Don Kiot, Romanlarn Roman: Sebahattin Eybolunun 1935 ylnda Edebiyat
Fakltesi Mecmuasnda yaynlanan makalesinin ad. Sebahattin Eybolu Don Kiot,
Romanlarn Roman (Edebiyat Fakltesi Mecmuas ,no1,1935 stanbul. KA.s.211.

131

Don Kiot: Dnya edebiyatnda bir erkek severim: Don Kiot. Bir kadn severim:
Emma. Jur.II.s.340.
Don Kiot: Don Quixote. spanyann Alcala ehrinde doan ve bir cerrahn olu olan
Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616)nn roman. Cervantes bu eserle hret
bulmutur. Eserin ilk ksmn El Ingenioso Hidalgo don Quixote de la Mancha adyla
1605 ylnda yaynlad ve byk bir rabet grd. Arkasndan Avellaneda (Mehul Bir
Kimse) ad ile Don Kiotun szde ikinci ksmn ortaya koydu ise de, asl ikinci ksmn
1616 ylnda yaynlad. Don Kiot futbol ma biletinden ucuz. B.s. 263
Dordogne: Fransann Aquitaine blgesinde bir yerleim yeri. En eski, en gzel
freskler ya spanyann Altamira maaralarnda bulunmu, ya Fransann Dordogne
civarndaki maaralarnda.Parthnon frizlerini hatrlatan ren geyii boynuzundan at
balar. Jur.I.s.156.
Dorlar stils: M. XII asrn ortalarnda Trakya ve llirya kavimleri arsndaki
kaynamada Tuna Irma kysndan Yunanistana g ile balayan ve uzun yllar
devam ettii sanlan ve Aka Krallnn yerine yeni bir krallk ina ettii sanlan tarihi
olay. Yunan mucizeside masal. Yani uzun bir hazrln neticesi: Girit medeniyeti,
Miken medeniyeti. Sonra Dorlar istilas. Jur.I.s. 157.
Dosto: Bkz: Dostoyevski. Raskolnikov, sarsnt geiren bir toplumda yapayalnzd.
Dosto gibi. B.s.204
Dostoyevski: Fyodor Mikhailovi Dostoyevski

(1821 - 1881) Dnya ve Rus

Romannn en nemli simalarndan birisi. Budala (1868-69); Dresdende Ebedi Koca

(1870) ve Ecinniler (1871) Dostoyevski mziye ak. B.s. 80.
Drt ncil: Emile Zolann drt kitap olarak tasarlad Dl Bereketi, Emek, Gerek
Adalet eserleri iin kulland isim. Barbussein Zolas bylemiti beni. Sonra
ehirle Drt ncil hayranlm gittike artyordu. KA.s.314.
Dravit ailesi: Bkz. Dravit Dilleri. ki byk aileye ayrlr bu diller: Hint-Avrupa ailesi
ve Dravit ailesi. BDE.s.95.
Dravit Dilleri: zellikle Hindistann gneyinde konuulan yaklak 20 dili iine alan
ve 180 milyondan fazla kiinin konutuu dili iine alan dil ailesi. Dravit
Dillerini:Konuanlarn says yetmi milyonu aar. BDE.s.283.
Dravitler: Renk olarak zinciler yakn derecede koyu olan ounluu ifti snfndan
olan ve dravit dillerini konuan Hindistann eski halk. Aryalarla Dravitler daha ok
kaynamlar.BDE.s. 92.

132

Dreyfus Davas: 1894-1906 yllar arasnda Fransz komuoynun blnmesine sebep

olan hukuki iyasi ve askeri dava. Davann kahraman Fransz ordusunda subay Alfred
Dreyfus 1894 ylnda Fransann askeri srlarn Almanyaya satmakla suland. Delilerin
yetersizliine raman casusluktan giydii hkm bata kardei Mathieu Dreyfus olmak
zere birok Fransz aydnnn mdahil olmasyla 12 Temmuz1906 tarihinde beraatla
neticelenmitir. Entelektl bugnk manasn Dreyfus davasyla kazanm. Ma.s.15.
Dreyfus. Alfred Dreyfus (1855-1935). Fransz Yahudi subay. Kendi adyla bilinen
Dreyfus Davasnn san. Dreyfuse kar olanlar iin,Dreyfsn mahkemesi askeri
yargnn ileriydi. Ma.s.16.
Dryden: John Dryden (1631-1700). ngiliz air ve yazar. Zeminini Dryden
hazrlamt bu klasisizm'in. K.s.73.
Ducange: Charles Du Cange (1610-1668). Bizan ve Latinlerin hakim olduu dou
blgelerinin tarihini bilimsel acdan ilk kez inceleyen Fransz bilgin. Ducange
tarihiliinin yannda Latince Kk Tp Szl ve Yunanca Kk tp szl gibi
eserleriyle szlk bilimi almalar da yapmtr. nce temel almalara giritiler.
Ducangen mehur szl bu almalarn rneidir. KA.s. 405.
Duclos: Jacques Duclos (1896-1975). Siyasi hayatn sosyalist ve komnist partilerde
srdren Fransz siyaset adam. Komnist Duclos, anaristleri topa tutar. SNK.s. 315.
Due: nceden kararlatrlan ve aa yukar gzle grlmeyecek ekilde iaretler
ifresi. Bu ifre bir oyun partisini seyreden hilebaza, masada oturan su ortana bir
mesaj veya dier bir oyuncunun elindeki kadn eidini bildirmaye ynelik olabibilir.
nceden kararlartrlm ve hi dikkati ekmeyen baz kelimeler bu gizli iletiim
sisteminin tamamlayc unsurlardr. Bilinmeyen saysz tehlikeyi gze almaktansa bir
Dueye, bir Fhrere teslim olmak daha rahat. UU.s.121.
Dd-i mntekim: Kurt intikam anlamndaki bu terkibi Tevfik Fikret, bir Ermeni
komitacsnn Sltan Abdlhamit Hana dzenledii suikast ven Bir Lahza-i
Taahhr isimli iirinde kullanmtr. Halukun babas masum kardeinin bacak,
kerlle, kol ve kemiklerini havaya savuran bombay bir darbe-i meccele, bir dd-i
mntekim olarak selamlad. Ma.s.180.
Dudu: Tt, papagan. Dudu kularna konuma retir. BDE.s.182
Duhamel: Georges Duhamel (1884-1966). Fransz yazar. Ama ne mauriacn yeri
doldurulmutur, ne Duhamelin ne Romainsin. KA.s. 270.

133

Dupont de Nemours. 1739-1817. Fransz iktisat ve siyaset adam. Ekonomik tablo

yazar Quesnay, Dupont de Nemours, Mercier de la Rivire, Turgata gre bizim
dmzda bir tabiat dzeni vardr. SNK.s.145.
Dupont-Sommer: Bkz.Andre Dupont-Sommer. Dupont-Sommerin incelemesini ele
almadan nce Bblele ilgili bir takm temel bilgileri aktarmak istiyoruz IDG.s.93.
Durga:Hint mitolojisinde tanra aktinin temel biimlerinden biri.Parvati ve Uma
(nazl), Beravi (korkun), Sati (vefakr e), Gori (parlak), Kali (siyah), gibi adlarla da
anlan ivann kars. Ama bu nazl, bu ince, bu uysal kadn ifritleri yok etmek iin
korkunlaverir. Durga olur, Tanrlar tahtndan indiren bir ifriti tek bana yok eder.
Kali olur, kasp kavurur ortal. BDE.s.132.
Durkheim: Bkz. Emile Durkheim. 1934De oban Kpeklerini yazan Paul Nizam,
Durkheimi oportnizmle itham eder. SNK.s.124
Duverger: Maurice Duverger (1917-). Fransz hukuku ve siyaset bilimci.
Touchard, faizmin sosyalistlik iddiasn redddeder, o da Duverger gibi dnr.
UU.s.130.
Duzenlenen ve Yeniden Dzenlenen Oryantalizm: Edward Saidin Oryantalizm
isimli eserinin ana ksmndan ikinci ksmnn genel bal. Duzenlenen ve yeniden
duzenlenen oryantalizm adini tasiyan ikinci kisim, modern oryantalizmin geliim
izgisini incelemei hedef tutar. K.s.67.
Dn Gecesi: Adalet Aaolu (1929-.)nun 1979 ylnda yazd roman. Dn
Gecesine bir dehlizden giriyoruz:lmeye Yatmak. KA.s.362.
Dhring: Karl Eugen Dhring (1833-1921). Alman filozof ve ve iktisat. Dnya
gr deyimi ilk defa Dhring tarafndan Almanyada kullanlyor. SNK.s.296.
Dk: Fransada, imparatorluk dneminde prensten sonra gelen yksek soyluluk nvan.
Saint-Simona ykledii su olduka agr: Kral ailesine saygisizlik ve Berry dknn
katline katline manevi istirak. SSSS.s.34
Dn ve Bugn: Gemi ve Bugn diye de bilinir. nl sko yazar Thomas Carlyle
(1795-1881)nin 18431 ylnda yazd eseri. 1844de Dn ve Bugn,1845te
Cromwellin Mektuplar ve Nutuklar, 1858 de II.Frederikle ilgili byk eseri.
K.s.368.
Dndar Taer: (1925- 1972). Trk milliyetilik hareketinin nclerinden siyaset adam
ve yazar. Dndar Taerin Byk Trkiyesi dost bir kitap. Ma.s.257.
1

Dn ve Bugn isimli eserin yazm tarihi 1843 ve 1844 yllar olarak farkllk gstermektedir.

134

Dnya Edebiyatnn lmeyen Tipi, Hamlet, Don Kiot, Faust: Suut Kemal
Yetkin (1903-1980)in 1945 ylnda yaymladt Tercme eserinin ad. Suut Kemal
Yetkin, Dnya Edebiyatnn Tipi, Hamlet, Don Kiot, Faust adyla J. Calvetden
evirdii derne atma risalenin sonunda (Remzi Kitabev,stanbul 1945,s. 60-61), Don
Kiot iin Trke Kaynaklar kayd ile u bilgiyi verir. KA.s.210-211.
Dnya Sava I: 1914-1918 yllar arasnda Avrupa, Rusya, Ortadou, ABD ve baka
baz blgeleri kapsayan milletleraras sava. Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl
Devleti ve Bulgaristann meydana getirdii ttifak Devletleriyle; Fransa, ngiltere,
talya, Rusya, Japonya ve ABDden mteekkil tilf Devletlerini kar karya getiren
bu sava, ttifak devletlerinin yenilgisiyle sona erdi: ''Faizmleri silip sprd,ama
dnyann ikiye ayrlmas hzland ve smrlen milletler bamszlk diye barmaya
baladlar. BFH.s.102
Dnya sava II.: 1939 ylnda balayp 1945 ylna kadar srd ve dnynn hemen her
yann etkisi altna ald. Birincisi Dny Savann netcelendiremedii meselelerin
getirdii 20 yllk bir skntl dnemin sonunda patlak veren savata Almanya, talya ve
Japonyadan mteekkil Mihver Devletler ile Fransa, ngiltere, ABD, SSCB ve inin
meydana getirdii Mttefik Devletler kar karya geldi. Mihver Devletlerin yenilgisi
ile biten savan sonunda dnyda yeni g dengeleri ortaya kt. kinci Dnya
savandan sonra yeni putlar km ortaya: Truman, Marshall Pln ve Amerikan
sosyolojisi. B.s.184.
Dnya Sava: 1914-1918 Birinci Dnya Sava. Bulgaristanda bagmszlk, BosnaHersekin Avusturya-macaristana katl. Elceziret-ul Hadraanlasmasi ihmal edilip
Fasintamamiyeti cignenince Trablusa saldiran Italya. Bunu izleyen Balkan
Ittifaki..Sonra Dunya Savasi ve Sevr..Yunanin Anadoluya saldirisi. K.s.117.
Dnyamzn Son midi: Fransada yaymlanan Le Nouvel Observateur dergisinin
Haziran-Temmuz 1972 tarihli zel saysnn ad.. Le Nouvel Observateur dergisinin
Haziran-Temmuz 1972 tarihli zel says ''Dnyamzn son midi'' baln tayor.
Okuyalm: UU.s.118.
Drziler: Fatim halifesi Hkim bi-Emrullahn veziri Hamza bin Alinin kurduu
siyas nitelikli din akm. ngiltere eyhleri ve daha lml olarak Drzileri destekliyor.
BFH.s.132.
Dnceler Tarihi zerine Denemeler: Dnce tarihinin nclerinden biri olarak
kabul edilen Amerikal filozof Arthur Lovejoy (1873-1962)un 1948 ylnda

135

yaymlad eseri. Ne var ki Amerikal Lovejoyun Dnceler Tarihi zerine

Denemelerinde Durum bakadr. KA.s.427.
Dnen Gerekiler: Ksack ve mahkumiyetle dolu mrne drt tane deerli eser
sdrabilen matartalist Rus Edebiyat tenkitisi Dimitri Pisarev (1840-1868)in Kendi
ve rencileri iin kulland sfat. Kendine ve akirtlerine uygun grd isim
Dnen Gerekiler. Dnen ve nkar eden. Ma.s.97.
Dnen Proletarya: Rus Edebiyat tenkitisi Dimitri Pisarev (1840-1868)in 1865
ylnda yazd eserinin ad. "Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar uyandran
bir dizi yaymlam: Tolstoy, Turgeniev, Goncarov'un Roman ve Hikayelerindeki
kadnlar (1861), Rus Dramnn Dayanaklar (1864) , Pukin ve Belinski (1865),
Dnen proletarya (1865). Ma.s.98.
Ebu Cehil: (570-624). Asl ad: Eblhakem Amrbin Hiam bin el-Mgire olan slmn
ve slam Peygamberi Hz. Muhammetin nde gelen dmanlarndan olan nl Mekkeli
mrik. Daha sonra smet Paann bavekilliini yapacak olan tannm din bilgini
emseddin Gnaltaya gre eyh Peygamber kadar yn- hrmet, ona itiraz edenler
Ebu Cehil kadar lnete mstahaktr. UU.s.67.
Ebu Hanife: mam- Azam Ebu Hanife. dier adyla Numan Bin Sabit (699-767).
Kfede dodu, Badatta vefat etmitir. Ehl-i Snnetin ameli mezheplerinden Hanef
Mezhebinin imamdr. Kurucusu Ebu Hanife. Kfeli Basrada mderrislik yapm,
767de zindanda lm. K.s.196.
Ebu Sehl ibn Nevbaht: VIII. Asrda yaam ran asll astrolog ve yazar. Abbas
halifesi Mansur (754-775) dneminde Zerdtl brakp slami kabul etmitir. Harun
Reid dneminde de Pehleviceden Arapaaya astroloji kitaplar tercme etmitir. Ebu
Sehl ibn Nevbahat, Harun Reid devrinde Badat ktphanesinin mdr ve
Pehleviceden Arapaya astronomi eserlerinin aktarcsdr.IDG.s. 223
Ebu Sleyman Davut: (817-8881), Kitab al Sunan adnda bir hadis kitab yazmtr.
mam Ebu Ahmet Bin Hambelin talebesi olmu ve hadis ilmi zerine almtr.2
afiin bir talebesi, kurduu mezhebi teki mezheplerin antitezi olarak sunmu:Ebu
Sleyman Davud (lm 883). K.s.197.
1

Cemil Meri Ebu Sleyman Davudun lm tarihini 883 olarak veriyor ancak MEB.slam Ansiklopedisi
Ebu Sleyman Davudun hayatnn 817-888 tarihleri olarak gstermektedir.
2
Cemil Meriin Kltrden rfana isimli eserinde Ebu Sleyman Davudun afii Mezhebi man mam
Ebu Muhammed Bin afinin talebesi olduu yazmaktadr(K.s.197). Ebu Sleyman Davud mam-i
afinin talebesi deil mam-i Ahmet Bin Hambelin talebesidir. Zaten mam- afinin vefat tarihi ile Ebu
Sleyman Davudun doum tarihi ayn yla rastladndan(817) byle bir ihtimal yoktur.

136

Ebul Farac: (897-967) Emevi slalesinenden olup sfahanda domutur.

Arap

mverrih ve ediplerindendir. En mehu eseri olan Kitab al-Agande devrinin azdan

aza dolaan arklarn toplam ve o arklara ait faydal grd malumetlar
vermitir.Onuncu asrn balangc, Farabnin, Mesudinin, sfahanl Abul Faracn,
islmi sanat ve ilimlerin douunda byk bir rol oynayan daha bir ok limlerin sahneye
kna ahit oldu. IDG.s.81.
Ebul Fazl: Ebul Fazl ya da Ebul Fadl (15511602). ah Ekberin katibi ve veziri.
Hindistanl Trk lim. Hint destan Mahabharatann Farsaya tercmesini yapan kii
molarak kabul edilir. Bunun yannda en nemli eseri Ahbar-nmedir. Ebul Fazl
yeniden kaleme alm Envar- Sheyliyi; 1590da tamamlad esere Eyyar-i Dani
adn vermi. BDE.s.235.
Ebul-Ala: Ebl Al Maarri (973-1057).Mehur Arap hkimi ve airi. Rza Tevfik, bu
hakikati ispat iin Dounun bir ok air ve nsirini sahneye karr: Ebul Ala, Fahrettin
Rzi, Hafz, Mevlana, ebisteri ve Feyzi Hindi. K.s.202.
Ebulhevl: Abul Havl yani korkunun babas anlamna gelen Msrda Ehramlar
civarnda insan ba biimindeki ta figr. 1311-1312 yllarnda bulunan ebulhevl
Cizadeki Sphinxin Arapa addr. Msrn gkleri altnda Menfis ve Tebde, byk
ehramn nnde, kutsal sisin ve kadimler kadimi Ebulhevlin huzurunda, ln
aydnl ve hameti iinde Ezeli Ruhun, Ruh-u cihann btn varlklarla, onlarn
istihalelerini halkeden yaratc Kelamn, konuan remizleri ile karlat. IDG.s.150.
Ebusuud: Ebssuud Efendi (1490-1574). On altnc asrn mehr Osmanl
limlerinden. On nc Osmanl eyhlislmdr. Tefsir, fkh ve dier ilimlerde
limdi.. Nitekim, arkda bnSina garbda vezir bn Bce ile Kad Rd gibi eyh ve
reis-i hkema ve mellif bn Haldunile muasr bulunan vezir bn-el Hatib ve Devlet-i
liyede Kemalpaazade ve dris Bitlisi ve Ebussuud gibi nice byk limler, devletin
mirve mstear olarak reyleriyle sultanlar aydnlatm, hkmet idaresinde onlara
yardmc olmulardr.UU.s162.
Ebuzziy Tevfik: Mehmet EbuzziyaTevfik (1879-1921). Osmanl son dnemi gazeteci
ve yazarlarndan.Zoraki politikacy iine dt kmazdan bir dostu kard:
ebuzziya Tevfik B. s.140.
Ecinniler:Dostoyevskiyin 1871-72 yllarnda yazd roman. Dnya ve Rus
Romannn en nemli simalarndan biri olan Fyodor Mikhailovi Dostoyevski (1821-

137

1881)nin 1871 ylnda yaymlad roman. Ecinniler de daha korkun daha

kycdrlar. Ellerinde neter deil tabanca ve bomba vardr. BFH.s.47.
Eckstein: Fredinand Baronu Eckstein (1790-1861). Danimarka asll Fransz filozofu ve
gazetecisi. Eckstein Asya edebiyat zerine ilgisi ve Asya edebiyatn Fransaya
tantmasyla tannmtr. Oryantalizmin zaferi iin kalabalklar mabede aracak bir
zango lzmd. Dou Rnesansnn zangocu Ecksteindir. BDE.s. 62
Ecole des langues orientales. 1795 ylnda Ecole Speciale des Langues Orientales
Vivants ad altnda kurulan Paristeki okul, okulda arkiyatlk ve n Asya dilleri
arlktayd: Arapa, Farsa ve Trke, krsler araclyla temsil edildi Fransa'da
Ecole des Langues Orientales 19. yzyl balarnda kurulur. SNK.s.173.
Ecole Normale: Paris Yksek retmen Okulu Fransz Devriminin lkeye hediye
ettii (1795) nl yksek okullardan biridir. imdi stat Yksek retmen Okulu
Ecole Normale yakinlarinda bir ev tutmutur; hem dersleri dinleyecek, hem gen
kabiliyetlerle tanmak. SSSS.s.32.
Ecole Pratique des Hautes Etudes: Fransz yksek lisans okulu. Dnyann en nemli
sosyal bilimler yksek lisans okullarndan biri olarak kabul edilen Ecole Pratique des
Hautes Etudesn merkezi Paris'te olup Lyon, Marsilya ve Toulouse'da da birer ubesi
bulunmaktadr. Oluan Dnya. Yazar Fernand Braudel, Collge de France
hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor; Ecole Pratique des Hautes Etudesde
de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca Eserleri: II.Flip Devrinde Akdeniz ve
Akdeniz Dnyas, Madd Medeniyet ve kapitalizm Sonra eitli makalelerini bir araya
getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s. 93.
Edebi ile tima: Robert Escarpit ynetiminde bir heyet tarafndan Pariste 1870
ylnda yaymlanan eser. Eserin tam ismi Edebiyat ile timi. Bir Edebiyat Sosyolojisi
iin Unsurlardr. Edebi ile itima dolu bir kitap, atlayacak kadar dolu. KA.s.457
Edebi Olaylar Sosyolojisi Merkezi: Fransadaki Bordeaux

(Bordo) niversitesi

Edebiyat Fakltesinde 1960l yllarda, Robert Escarpit ve arkadalarnn nclnde

alan bir bilim merkezi ad. Bordo Edebiyat Fakltsinde bir Edebi Olaylar
Sosyolojisi Merkezi kuruldu. K.s.457.
Edebiyat Dersleri: Lyce ou Cours de Littrature Ancienne et Moderne (Lise veya
Eski ve Yeni Edebitayat Derslari) Franszair ve edebiyat tenkitisi La Harpe (17391803)nin Edebiyat ile ilgili derslerini toplayarak 1799 ylnda yaymlad eseri.
Harpe bir yl nce Edebiyat Derslerini yaynlam bulunuyordu. KA.s.382.

La

138

Edebiyat Tarihinde lm Metot: Fransada 1893 ylnda yaynlanmaya balanan felsefi

dergi Revue de Mtaphysique et de Moralede 1904 ylnda yaymlanan makale. Ne
gariptir ki Revue de Mtaphysique et de Moralede yaymlanan (1904, II) bu konferans
da, Edebiyat Tarihinde lm Metot gibi, edebiyat sosyolojisiyle uraan yazarlardan
hibirinin (mesela Escarpit, Memmi vs.) dikkatini ekmemi.KA.s. 447.
Edebiyat Temel Bilgileri: Fransz trajedi, roman ve an yazar Jean Franois
Marmontelin Encylopedie iin yazd makaleleri toplayarak 1787 ylnda yaymlad
edebiyat muhteval eserinin ad. Mesela Marmontel Encylopedieye yazd
makaleleri 1787de toplamak isteyince kitabna edebiyat Temel Bilgileri adn verir.
KA.s.382.
Edebiyat Terimleri Szl: Sami Akalnn 1966 ylnda yaynlanm olan eserin
ad. Edebiyat Terimleri szlde (.Sami Akaln) rencilerimiz syle bir keiifte
bulunmaktadrlar. KA.s.134.
Edebiyat stune: Bkz. Edebiyat. Edebiyat stne adl eserini byk hayranlkla
okuduu Madam do Stael kocasn kaybetmitir. SSSS.s.30.
Edebiyat zerine Makaleler: Ahmet Hamdi Tanpnarn 1969 ylnda yaynlanm
olan eserinin ad. Bu yazlar daha sonra Edebiyat zerine Makalelerde (1969) bir
araya getirilmitir. KA.s.340
Edebiyat Vakf: Trk Edebiyat Vakf. Edebiyat vakf. Tertip ettii bir sohbet
toplantsnda aa yukar yle konumutum. K.s.245.
Edebiyat ve Artistik Kitle Teknikleri Enstits: Fransadaki Bordeaux

(Bordo)

niversitesinde 1965l yllarda alan bir bilim enstits ad. Merkez, 1965de yeni
bir aratrma enstitsne katld: Edebiyat ve Artistik Kitle Teknikleri Enstits
(LTAM).KA.s.458
Edebiyat: Dier adyla Edebiyata Dair. Madam d Staelin 1800 ylnda yaymlad ve
dinin, ahlkn ve kanunlarn edebiyata etkisini aratrd eserinin ad. Demek ki
Madam d Staelin Edebiyat yaymlad 1800 yl edebiyat olgusunun tam uuruna
varld yldr. KA.s.410.
Edebiyat- Ummiye: Celal Nuri lerinin I. Dnya Sava yllarnda stanbulda
yaymlad siyasi edebi ve ilmi haftalk dergi. Le Bon fikriyatnn hayranlkla
sergilendii bir mecmua da Edebiyat- Umumiye

Le Bon dnce bakmndan

Franszdan ok Almandr, diye yazar Cell Nuri. B.s.161.

139

Eden Bahesi: Tevratta Cennet. Tevrata gre tanr Adem ile Havvay yaratnca
onlar Eden bahesine koyar. Yahveciler, brani tarihini Ademin Eden bahesinde
halkedilii ile balatp Sleymann tahta kna kadar getirir IDG.s.96.
Edessa: Kuzey Mezepotamyada II. ve X. Asrlar arasnda Sriyenin nemli
ehirlerinden birisidir. skenderiye, Antakya, Edessa, Nizip, Haran, Gundiapur.Bat
Asyadaki ve Kuzey Afrikadaki ilim merkezlerinin hepsi slam dnyasnn paralar...
IDG.s.80.
Edgar Poe: Edgar Allan Poe (1809-1849). Amerikan air ve yazar. rpertici eserlerin
tannm ustalar bir Hoffmann, bir Edgar Poe, bir Baudelaire, Dostoya kyasla birer
gz boyayc birer edebiyat. B.s.206.
Edgar Quinet: (1803-1875).Fransz tarihisi ve siyaset adam. Edgar Quinet, Dou
Rnesansn vecitle selmlayan ilk tarihi. BDE.s.23.
Edinburg Review: 1802 ylnda ngilterede kurululan aylk ngiliz siyasi dergisi.
Dergi yayn hayatn 1929 ylna kadar srdrm olup nce Muhafazakrlarn sonra
da liberallarin grn hararetle savunmutur. Ama ngilterede dergi denince
Edinburg Review gelir akla (1802).B.s.102
Edirne Antlamas: 1828-1829 Osmanl-Rus sava sonunda 14 Eyll 1829 tarihinde
imzalanan anlama. Vaka-i Hayriyeden sonra devlet gemisinin dmenini eline alan
Pertev Paa tekke eyhlerinin szyle hareket ederek Edirne antlamasyla sonulanan
meum seferin almasna ve sonra da Cezayirin elden gitmesine sebep oldu.
BFH.s.120
Edition critique: Edisyon Kritik. Tenkitli basm. Farkl nshalar bulunan yazma veya
matbu eserlerin aralarndaki ayrlklar tespit edilerek aslna en uygun ekilde tespitler
yaplarak, farklar dip notlar halinde gsterildii aklayc bilgiler de verilebilecek
ekilde yanlanm ilmi almalar. "bn Haldun'un bugnk Avrupa dillerine
evrilemiyeceini, nce bir edition critique'e ihtiya olduunu syler". SNK.s.176.
Edouard Schur: (1841-1929) Fransz medeniyet tarihi uzman. Edouard Schur de
dncelerimin gelimesinde ufuklar am bir yazar. IDG.s.149.
Edward Said: (1935-2003) Filistinli Hristiyan bir ailenin ocuu olarak Kudste
dnyaya gelen, 1978 ylnda yazd Oryantalizm kitabyla mehur

Amerikal

arkiyat. Edward Said, Oryantalizm konusunda Radinsondan daha zalim. K.S.65.

140

Efeb: Efeb; gen delikanl yani silah tayan yiit demektir. Efeb tekilat
Yunanistan'dan nce Anadolu da kurulmutur "Efeb: Socrates ocukluundayken
heykeltra rakl yapard. SNK.s.183.
Efesin Matronu: Petroniusun Satyrikon adl eserinin en nemli blmlerinden biri.
Derken yeni bir nshas bulunmu ve 1664de Padovada baslm. Eserin en nemli
nshas epizodlar: Trimalsiponun leni, ve Efesin Matronu. KA.s.157.
Efesliler: Bkz. Efeslilere Mektup. Efesliler.Genel olarak Pavlosun kaleme ald
sylense de Aziz Panlosun bir hayran tarafndan da yazlm olabilir. IDG.s.130.
Efeslilere Mektup: Yeni Ahitte yer alan, Risale hviyetindeki reti metinlerinden
birsinin ad. Efeslilere mektup: Musevi-Hristiyan meselesi iin yazlm.IDG.s.116.
Efganl eyh Cemlettin: (1838-1897). Doum yeri ve milliyeti hakknda muhtelif
bilgiler bulunan, Merutiyet dnemi Osmanl aydn zerinde nemli teirler brakan
siyaset adam. Trk airi Mehmet Emin Beye Trkl alayan, kendisinin
sylediine gre Efganl ey Cemlettindir. UU.s.67.
Eflatun Diyalektii: Bir tezin lehinde ve aleyhinde olan ortaya koyan ve bylece
diyaloa yaklaarak iki gr arasndaki elimeleri gz nne serin inceleme yntemi.
"Sokrat'n 'maytiinden' ve Eflatun'un diyalektiinden balayp zokrat'n sofistiinden
ve Ciceron'un retoriinden geerek Kilise Babalarnn apolojetiine ve Ortaa'n
skolastiine kadar devam eden faslasz davran. KA.s.122.
Efltun: Tahminen M. 427-347 tarihlerinde yaam rasyonalist Yunan Filozofu.
Platon olarak da bilinir. Ona gre bilgilerin kayna akldr. Sokrates,in rencisi. 399
ylnda Sokratesin idam cezasna arptrlmasndan sonra uzun bir seyahate
kt.Msr Gney talyay, Kireneyi dolat. 387 ylnda Atinaya geri dnd.
Akademia adnda bir felsefe okul at, burada birok filozof yetitirdi. En mhim eseri
en iyi devlet eklini aratrd Devlet isimli eseridir. Eflatun, bir sokak kadn gibi
her isteyenin yatana kouyor. B.s.263.
Eflatunu Okuyalm: Dier adyla Eflatunun Okunmas in. Fransz edebiyat
tenkitisi Emile Faguet (1847-1916)in 1905 ylnda yazd eseri.. Fauget Eflatunu
okuyalim adli eserinde, Eflatun adaslar iin yazmtr. der. SNK.s.59.
Efraim: Yusufun olu orta Filistine yerleen srail kabilesine adn verdi. Bu kabile
M.931 ylnda topluluun 12 paraya blnmesinde nemli rol oynad. Elohist belge
ise Efraim'cidir. IDG s.103.

141

Efruz Bey: mer Seyfettinin 1919 ylnda yazd ve yazar tarafndan Fantezi
Roman diye tanmlanan, devrinin tolum hayatn anlatan roman. Recaizadeye Behruz
Bey, Hseyin Rahmiye k ve psevdi, mer Seyfettine Efruz Bey tiplerini kim ilham
ettirmitir? KA.s.338
Egalizasyon: Aynen tekrarlanabilirlik. Eitlik durumu. ayr yoldan ayn feci
akbete srkleniyoruz: Entellektalizasyon, mataryalizasyon, egalizasyon. BFH.s.7.
Egeria: Romal su perisi veya kaynaklar tanrasdr. Egeria kral Numa Pompilius
kars, dostu veya danman olarak gsterilir. Geceleri onu ziyaret eder din ve devlet
isleri konusunda krala tavsiyelerde bulunur, yol gsterirmi. Numa Pompilius ld
zaman o kadar alam ki

gzyalar pnar olmu. Yalnz Numaya grnm

Egeria. B.s.260.
Egoizm:Kendine dknlk, kendi karn daima ne alma ve kendini beenme. Btn
insan davranlarn Ben sevgisine dayandran dolaysyla ahlklln kendini koruma
igdnden kaynaklandn ileri sren Hobbesin retisi. Daha ar ekliyle kendi
benini hayatn deimez ilkesi yapan anlay. Yazar dncesi ile kendi dncemiz
arasnda egoizmleri solmaz, konumay yabanc unsurlarla zehirlemez. B.s.115.
Egzistansiyalizm: Varoluuluk. Yirminci yzyln ilk yarsnn sonlarna doru
Fransada ortaya kan, insann varoluunu, somut gereklii iinde ve toplumdaki
bireysellii asndan gz nne alan felsefi retidir. Varoluuluk ncelikle bir felsefi
akmdr. Marksizm den bu yana Avrupal kafas tek felsefe kektebi kurabilmi:
Egzistansiyalizm. BFH.s.47
Egzotik: Yabanc ve uzak lkelere zg, oralardan kaynaklanan ve kendine has
nitelikleriyle gelirginleen ey. Giyotin, tal balar egzotik iekler bier gibi bier;
aslet, yanan atolarn duman ve alevleri iinde tarihe karr. B.s. 181.
Egzotizm:Uzaklardaki, yabanc lkelerdeki lkelerin trelerini, insanlarn, manzarasn
anlarn eyler. Egzotizm terimi XIX. Asrda avrupada uzaklarda yaayan insanlarn
sanat biimlerine, geleneklerine duyulan ilgiyi belirtmek iin kullanlEgzotizm
kayna Bat hassasiyetinin i gelimesidir. K.s.101
Ehl-i Salib: Salip Ehli. Hallar. Ehl-i salib Suriye tarafna gittikleri vakit Suriyede
pek ok btiniye bakayas olan Hahaiye vard. Ma.s.217.
Ehrimen: Ehrimen veya angoromenyu. Zerdtlerin er tanrs. Kprly dinleyelim:
. Hrmzle Ehrimenin ebed mcadelesi, nihayet Ehrimenin zlmez zincirlerle

142

balanarak son menfasna gnderilmesiyle nurun zulmete, hayrn erre galebesiyle

bitmitir. B.s.146
Einstein: Albert Einstein (1879-1955). Alman asll fizik alimi. Descartes, Newton
gibi Mekanistlerle Aydnlklara ann Filozoflar Darwin, Marx Curie, Einstein ile
btn modern dnya, btn ada dnya bu deimeden dodu.BFH.s.98.
Eisleben:Almanyada Saksonya Anhalt eyaleti snrlar iinde yer lan bir ehir.
Birincisi, Eislebende bir kyl kulbesinde, gotik kulelerin ve ormanlarn glgedinde.
kincisi Chinonda, Loire rmann iekli kylarnda, kimine gre bir aktar
dkknnda, kimine gre meyhanede. KA.s.230.
Ejder ea: Hint mitolojisinde byk ylan kraldan biri (dier ikisi Vasuki ve
Takshakadr). Ejder eann yelpaze biiminde yedi ba, Vinunun stnde bir
ardak. BDE.s.128.
Ejder Vasuki: Hint mitolojisinde byk ylan kraldan biri (dier ikisi esha ve
Takshakadr). Tanrlar ve ifritler okyanusu alkalarken Vasukiyi Mandara dann
etrafna dolayp alkalama ipi olarak kullanmlard. Ejder Vasukiyi halat gibi
kullanan Manu, gemisini baln boynuzuna balar. nsanlar, hayvanlar, bitkiler bylece
yok olmaktan kurtulur. BDE.s.128.
Ekanim-i selase: asl, zat, rkn. Hristiyanln baba, oul ve rh-l
Kudsten ibaret teslis anlay. "Bu kara sevdann "ekanim-i selase"si: htilal,
inkilap,devrim. Ma.s.111
Ekber el-Hkema:1:Arap mellif bn El Kft (1172-1248)nin1326 Kahirede baslan
eseri. Eser, en eski zamanlardan kendi devrina kadar yaayan tabip,filozof 414 ahsn
hal tercmelerini ihtiv etmektedir. bn el-Kifti, Ekber el-Hkema -adl eserinde -Abu
Hayyan el Tevhidiye dayanarak- Risalelerin yazar diye, Abu Sleyman Muhammed
ibn Mashar el Basti, Abul Hasan Ali ibn Harun al Zancani, Abu Ahmed al Mircani,
Avfi ve Zaid ibn el Rifai , adlarn sayar. IDG.s.50.
Ekber

ah:

Ekber

ah

(Ebl-Feth

Celleddn)

1542-1603

Bbrl

Trk

mparatorluunun nc hkmdr. Ekber ahn devlet adaml dnda tannd

bir baka nokta . Dn-i lh adyla yeni, bozuk bir din kurmasdr. Ekber ah
begenmemis bu tercumeyi cok suslu cok tantanali bulmus. K.s.310
1

Eserin asl adnn Kitb hbar al ulam bi ahbar al hukem ismini tad zannedilmektedir. Halbuki al
Zavzan tarafndan yaplm olan hulasann ismi al multakatat min Kitab- Tarih al-hukamadr, fakat
daha ziyade Tarih al- hukama ismi ile tannmaktadr.(slam Ansiklopedisi. C.5/2, s.864). IDGde ayn
eserden sz edilirken Ekber el-Hkema diye zikredilmektedir. Eser bn El Kiftinin tek eseridir.

143

Eki alar. UNESCO tarafndan 1967 ylnda pariste yaymlanan eser. LHistorie du
Developpement Culture et Scientifique de Ihumanite, insanln ilmi ve Klterel
Gelime Tarihi. Cilt 2: LAntiquite, Eski alar Les Religions et les Debuts de la
Philosophie Dinler ve Felsefenin Balangc 193 v.d Paris 1967. IDG.s.100.
Eklektik: Seici, secmeci.Bunun iindir ki eserleri, her eyden nce orijinalite arayan
yazarlarca, eklektiktir, orijinal deildir gibi hkmlere yol amtr. IDG. s.53.
Eklektizm: Felsefede uyuabilir tezleri toplayp uyuamayanlarn bir yana brakma
eilimini, edebiyatta ise birbirine aykr eitleri badatran geni snrl zevki ifade
eden Seicilik. eitli sistemlerden hatta kart sistemlerden iktibaslar yaparak, eitli
felsefi tezleri telif ederek yeni bir tez ortaya karmaya alarak faydal olan
seme.Demek ki amalar bir olaylar mecmuas vcude getirmek de deildir, eklektizm
gibi bir arzular da yoktur, orijinal olmak da istemezler. IDG.s.53.
Ekleziastlar: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnde yer alan eserlerden birisidir ki, insanlardaki kbir duygusunu ileyen bir
eserdir. Ekleziastlar: Bu da Sleymana atfedilir. IDG.s.148.
Ekmeki Kadn: Fransz yazar Xavier de Montepin (1823- 1902)in 1884'de yazf
romannn ad. Dnyam, romanlarn dnyasyd, Ekmeki Kadnlarn, Tutan
Kzlarn, Simon ve Morilerin dnyas. Ma.s.272.
El Cevaib Gazetesi: Merutiyet Dneminde 1876 sonrasnda Arap kavmiyetiliini
tevik iin Avrupada Arapa yaynlanan gazetelere kar, Bablinin maddi desteiyle
stanbulda Arapa olarak yaynlanan gazetenin ad. El Cevaib gazetesinde tefrika
edilen Akveml Mesalik en parlak delil. UU.s.46.
El- Hill: Romanc Dilci ve Tarihi, Arap ve Hristiyan Crci Zeydan Efendinin
kard derginin ad. Yazarla vermi kendini.El -Hill dergisini kurmu. K.s.80.
El Kanun fit Tp: Tpta kanun. Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn
Sina (980-1037).nn Yunan hekimlerinin bulgular ile Arapa kaynaklar birletirerek
1020 ylnda yazd nl ansiklopedik eserin ad. En nlleri muazzam Kitab el ifa
ile El Kanun fit Tp1 K.s.185.
El Milel vel nihel: Ortaa slam dinyasnn en byk din tarihilerinden biri olarak
kabul edilen Ebul Faht Taceddin El ahristan (1076-1153)nin muhtelif slam frkalar
ve muhtelif dinler hakknda bilgi veren eseri.

Necatn mkemmel bir

hlasasn,aydnlk ve sadk bir yorumunu yapmEl Milel ve Nihel. K.s.188.

1

Metinde El Kanun fil tp olarak yazlmtr.

144

Elam: Samn oullarndan biri.Elam, Ninova, Bbil mphem birer isimdi Avrupal
iin, airane birer isim.UU.s114
Elbe Adasndan Dn: Bkz. Yz Gnler. Elbe Adasndan Dn ya da Yz
Gnler: Ratorasyon ve 1814 art, Devrimden yana olanlar da liberalleri de
rktmtr. SSSS.s.48.
Eldorado: Gney Amerikada Crinoco ile Amazon nehirleri arsnda bulunsuu
zannedilen mevhul ve efsanavi bir blge. spanyol istilaclar buralarn altn madeniyle
dolu olduunu syler. Btn bu barc veye savac itihalar karsnda hemen bkir,
adeta ilenmemi, aa yukar mehul kalm bir lke olan Trkiye, Eldoradodan
farkszd. UU.s.34.
Elemanlar:

klidin

geometri

kitabnn

ad.

Onunla

Almagesti,

klidin

Elemanlarn ve bir para mantk okuyan delikanl ok gemeden hocasn geride

brakmtr.K.s.183.
El-Eari: Ebul Hasan El Ear (H.260-324. Ehl-i Snnet vel Cemaat Mezhebine
mensup olan Mslmanlarn iki imamndan birisi. Ameli mezhaplerden afii, Malik ve
Hanbeli mezhebine mensup olanlarn ou itikat olarak Ebul Hasan El Earyi taklit
ederler.

El-Eari nas cedelle zrhlandrd, bylece snnilerin, benimseyecei

skolastik teolojiyi ( yni kelm ) kurdu: mcedditlerin karsnda yklmaz bir kale
vard artk.IDG.s.34.
Eleusis. Yuananistanda Atinann kuzey batsnda bir ehir ehrin ad yaygn ekilde
Lepsina olarak kullanlr. Bu sr Hintten Msra, Msrdan Eleusise, sonra da aziz
Yuhanna ile Paulusun malumu olan ezoterik (gizli) bir ncile gemitir. BDE.s.54.
Ellwood: Charles Abram Ellwood (1873-1946).Amerikal sosyolog ve psikolog.
Kitapta kltrn tarifini Ellwood yapm (1944) K.s.39-40.
Elohac: Kitab- Mukaddeste Elohim srelerine inanan ve Tanr olarak Elohimi kabul
edenler. Bunlarn en deerlileri Yahvecilerle
Yahveciler

iin

srail

kavminin

milli

tanrs

Elohaclara atfedilen belgeler.

Yahvedir.

Elohaclar

iin

ElohinIDG.s.95
Elohim: Elohim veya Eloim. branice Tanr anlamna gelen el veya eloahn ouludur.
Bazen Yahovaya hitap iin kullanlan bu sz bazen de bizzat tanr anlamna
gelmektedir. Elohimin tanr anlamnda kullanld srelere Elohim Sreleri denir.
"Bunlardan birinde Tanr'nn ad Yahve'dir, tekinde Elohim." IDG.s.102

145

Eluard: Paul Eluard (1895-1952). ada Fransz iirinin en nemli irlerinden biri.
Edebi akmlar arasnda gidip gelir. Dadaist cizgide ilerlerken srrealizmin kurucusu olur
sonradan srrealizmden de vazgeer ve gereki iir yazmaya balar. Devrimci bir air,
Eluard, comu: Yeniden balyorum yaamaya, beni dirilten sensin. Seni tanmak seni
terennm etmek iin dodum: Hrryet Ma.s.197.
Embrion: Embriyoloji. Yumurtann blnmaya balad andan vitellus zarn
yrtpkncaya kadar yumurtaya verilen ad. Ayaklanma ( rvolte veya sditoin)
embrionun ar bir scaklkta zamansz ve yapay olarak kabuunu krmasdr; bylece
lmn hazrlam olur embrion. BFH.s.26.
Emek: Franszca yazan Belikal air Emile Verhaeren (1855-1916)in iiri.
Verhaerenden manzum bir tercme: Emek, Ama, Yirminci Asr, v.s. Ma.s. 281.
Emerson: Ralph Waldo Emerson (1803-1882). Amerikan filozofu ve deneme yazar
Emerson, eger kinat mahvolsa yalniz Eflatunun Devletiyle yeni bir medeniyet
kurabilirdikder.SNK.s.58.
Emil: Terbiyeye Dair ya da Eitim stne gibi isimlerle de bilinen J.J. Rousseaunun
1762 ylnda kaleme ald ve pedegojik fikirlerini romanlatrd eserinin ad Emil
Kitab- Mukaddesin eytana ykledii sular, hem cinslerine ykler. B.s. 196.
Emilia Galotti: Alman tiyatro ve eletiri yazar Gotthold Ephrahim Lessing (17291781)in 1772 ylnda yazd trajedisi.Shakespearein bir ok eseri, Lessingden
Emilia Galotti, Goetheden Faust. Sanskriteye evirileri yaplm dnya
klasikleri arasnda. BDE.s..241.
Emin Blent: Emin Blent Sedarolu (1886-1942).Fecr-i Ati topluunu oluturan 22
edipten biri ve Fecri Atinin Haimden sonraki en mhim airi. Biz kimiz? tif Efendi
mi, Sadullah Paa m, Fuat Paa Emin Blent mi, Celal Nuri mi, Abdullah Cevdet
mi? UU.s.26.
Emir Aydamr Jildaki: XIV. asrda yaam olan msrl din ve tasavvuf adam.
Cabirin ikiyiz eserini incelemi olan Muhyiddin Ahmet Bani (lm 1225) Msrl
Emir Aydamr Jildaki (lm 1342 veya 1360) sk sk Cabire ba vurur. IDG.s.218.
Emma Bovary: Gustave Flaubertin 1857 ylnda yazd Madam Bovary isimli eserin
kadn kahraman. Geri, Emma Bovary, Manolu hidalgonun kz kardeidir.KA.s.209
Empedokles. M.490l yllara daoru doduu sanlan Yunanl siyaset adam, Kanun
yapmc, air, hekim ve filozof. Empedoklese sorarsanz, altn alarda ,bir Tanra
(Kypride) dnyaya hkmetmekteydi. BDE.s.158.

146

Emperyalizm: Yaylmaclk, bir devlerin snrlarn geniletme politikas. Bir

imparatorluun zellii bir ya da farkl hakim halkn tam boyun eiten tabiie kadar
eitli bamszlk dereceleri iinde bulunan hslklsr topluluu zerinde otorite
kurmasdr. Emperyalizm hibir zaman Akik kadar mthi bir dman tanmamtr.
K. s 226
Empodokle: Dou ne,Bat ne?Schubart da Empodokleun, Puranalarn devri
grne inanr.SNK.s.250.
Emtia: Kumas ve esvap gibi mallar. Satlacak eyalar. Avrupa meneli mensucatla
Avrupa emtias ancak bir avu tketiciyi ilgilendiriyordu, yok denecek kadar az
tketiciyi. BFH.s.79
Encmen-i Dni: On dokuzuncu asrn ortalarnda resmen kurulmu olan ilk Trk
Akademisi. 21 Temmuz 1846da toplanan Meclis-i Marifi Ummiyede alnan karar
zerine Ahmed Cevdet Paa nclnde kurulan Encmen-i Dniin hangi trihte ve
neden lavedildii hakknda kesin bir mlmat yoktur. Bu ilk Trk Akademisi 12 yl
kadar hizmet vermitir. ngilizce Redhouse: Encmen-i Dani Reit Paa tarafndan
Fransz Akademisi taklit edilerek kurulur. SNK.s.323.
Encylopedie: Ansiklopedi veya lmi, Sanat ve Zanaatkarlar Aklamal Szl.
Dederotun,

DAlembertin yardmn da alarak ngiliz Ansiklojedist Chambertin

Cyclopaedia eserinin tercmesinden yola

ansiklopedisi.

karak olururduu nl faransz

Mesela Marmontel Encylopedieye yazd

makaleleri

1787de

toplamak isteyince kitabna Edebiyat Temel Bilgileri adn verir.KA.s.382.

Endiyanizm: Hindistan kltr ve edebiyat ile ilgili bilim. Hindoloji. 1790da
akuntalay kefeden, 1800de Hinti en yksek romantizmin vatan olarak
vasflandran Friedrich, 1808de yaymlad Hint Dili ve Bilgelii zerine Deneme
adl eseri ile endiyanizmin tarihinde yeni birdevir aar. BDE.s. 56
Endustri: Saint-Simon (1760-1825)n 1816 (Aralk) ylnda Liberal Partinin ileri
gelenlerinin de desteini alarak yaymlamaya balad hacimli derginin ad. Derginin
her says bir ilt olacak hacimdeydi. Endustrinin ucuncu cildi yeni bir sekreterin
yardimiyla kaleme alinmisti:Auguste Comte.SSSS.s.33
Endls. Mslman Araplarn bar yarmadasna vedikleri ad. Sonralar yalnz
ispanyan gney blm iin Endls ad kullanlmaya balamtr. Endls
medreseleri Endls Emevi (756-1031) zamannda alan ilerinde Hristiyan genlerin
de fen ve felsefe eitimi grd, birok filozofun yetitii, birok Yunan ve Hint

147

eserinin Arapaya tercme edildii medreselerdir ki Ortaan en enemli ilim ve

felsefe merkezlerindendir. Ortaada batiya Aristo ve Eflatunu, Endulus ve Sam
medreseleri tanitir. SNK.s.67
Endstri Sistemi: Saint-Simon (1760-1825)'n 1821 ylnda yazd 1822 ylnda
yaymlad eserinin ad. Mesela Endstri Sisteminde

(1821) aktan aa

kollarndan baka geim vastas olmayan snfbahis konusudur. SSSS.s. 135

Endstri ya da Siyasi, Ahlaki ve Felsefi Dnceler: Saint-Simon (1760-1825)'n
1816-1818 yllarnda Augustin Trierry ve Auguste Comte ile birlikta yazd drt ciltlik
eserinin ad. Endstri ya da Siyasi,Ahlaki ve Felsefi Dnceler,drt cilt,1816-1818
(Industrie ou Discussions politiques morales et philosophiques)

(lk cilt Augustin

Thierrynin,drdnc cildin ilk defteri Auguste Comteun. SSSS.s.151.

Enfantin: Barthlmy Prosfer Enfantin. (1796-1864). Pere Enfantin olarak da bilinen
Fransz mhendis ve iktisat. Yoksa Enfantinin dediii gibi yeni bir Yahuda
karsnda myz? SSSS.s.78.
Engelhardt: Edouard-Philippe Engelhart (1828-1916). Trkiye ve Tanzimat eseiyle
maruf Fransz diplomat. Trkiye ve Tanzimat yazar Engelhardta gre, Akveml
Mesliki, Abdlaziz Handa grlen mutlakiyet temaylleri ilham etmi. UU.s.50.
Engels. Frederich Engels (1820-1895) Alman sosyalist kuramc. Engels, Antiduhringde insanlik barbarliktan ancak barbar vasitalarla kurtulabilirder. SNK. s.56.
Engizisyon: Hristiyanlkta, dine aykrlklar, dine kar gelen kiileri cezalandrmak
iin kurulan dini mahkeme. Franszca inguisition. Ortaada, Katoliklerde
inanlara

kar

gelenleri

cezalandrmak

iin

kurulan

mahkemelere

dini

verilen

ad.spanyada engizisyon olmu, Rusyada ar. B.s.91.

Enok: Henoch. dris peygamber. Mslman melliflerce de kabul edilen gre gre
dris peygamber: ncildeki efsaneye gre ebedi hayata ermi olan yahut srailiyattaki
lmeden cennete giren Henoch olduudur. Henochun kitab szyle sdis (a.s)a
Cebrail ( a.s) vastasyla inen 30 suhuf kastedilir. Yunanlar, isyan eden Titan
Efsanesini, braniler Enokun kitabn ondan almlar. BDE.s.35.
Entelektiellerin Beyannamesi: Dreyfus davas srasnda Emile Zolann nclk ettii
bir grup aydn tarafnda 14 Ocak 1893 tarihli Laurore Gazetesinde yaymlanan,
mevcut dzeni deitirme fikriyatn ifade eden bildiribin ad.14 Ocak 1893 Laurore
gazetesi Entelektellerin Beyannamesini yaymlar. Ma.s.15.

148

Enternasyonal

(I): Milletler aras ii birlii olarak 28 Eyll 1864te Londrada

kurulan 1867 Lozan Kongresinden sonra siyasi bie zerklik kazanmaya balayan
anarist ve komnist rgt."Kolektivizim kelimesi I. Erternasyonl'n svire'nin Bazel
ehrinde yapt kongrede kullanlr. SNK. S.76
Enternasyonal III: Komntern ad altnda 1919da Lenin tarafndan kuruldu. Milletler
aras Kzn Sendikalar ve Milletler Aaras Kzl i yardmclar adl kurumlarla alt.
Amac S.S.C.B.nin desteklama yoluyla dnya komnist ihtilalini gerekletermekti. II.
Dnya savanda mttefikleriyla tam bir yaknlk kurmak isteyen S.S.C.B. 15 Mays
1943te Komiterni lavetti. 3. Enternasyonal Koestlerin tabiri ile ok kuvvetli iradesi
olan, ama odun kafal insanlar yetitirmitir. SNK.S.140
Entipften: Deeri olmayan uydurma derme atma. Trkemizde bu kelime aynen
kullanlmakla birlikler Eften pften olarak da kullanlmaktadr. Geri Trkedeki
birka entipften makale ile oryantalistlerin birounu okumu ve Trkeye
evirmitim. IDG.s.49.
Envar- Sheyli: bn-i Mukkafann Arapa Kelile ve Dimnesinden Hseyin Viz
Kaifnin Farsaya baz yerlerini deitirerek, eklemeler ve karmalarda bulunarak
tercme ettii

eserin ad. Eser, Emir eyh Ahmet Sheylinin talimatyla vcda

geldii iin Kelile ve Dinme yerine Envar-i Sheyl denmitir. David Sahid imzasini
tasiyan bu tercume Envar- Suheylinin ilk dort kitabdr ve La Fontainein belli basli
kaynaklarindandir. K.s.310.
Ephraim Chambers. Ephrahim Charbers. (1680-1740). ngiliz Ansiklopedici.
Cyclopaedia veya An niversal Dictionary of Arts Sciences (1728) isimle ansiklopedisi
Ansiklopedi almalar iin nc neteliktedir. Britanicada unlar oukyoruz:
Ephraim Chambers, 1728de Cyclopediasn yaymlad. Kitabn bir ad da:Sanat ve
limlerin niversal Kamusu (iki byk cilt.)Yazar, nszde, daha nceki kamuslardan,
bilhassa Fransz ve talyan akademilerinin szlklerinden, Furetirein, Trevouxnun,
Chauvinin , Harrisin kamuslarndan geni lde faydalandn anlatyor. IDGs.16.
Epigraf: Bir yapnn kimlik zelliklerini belirten yaz. Kitaba Niyazi Berkesden bir
epigrafla giriyoruz, itihay tkayan kakavan bir epigraf. Bir avu kelime lei
UU.s.25..
Epiktetos. (50-125 ile 130 aras.). Stoac Yunan filozofu. Romada kleydi. ok sert
bir kii olan edendisi bir gn Epiktetosun ayan bir ikence letinde bkyordu.
Flozof efendisine kracaksn dedi. Biraz sonra aya krlnca da demedim mi?

149

diye eklemekle yetindi. olan Epiktetus Zincire vurulan Epiktetos niye bakaldrsn?
Ma.s.198.
Epikr: Epikuros (M.341-270). Epikrclk (hazclk) diye adlandrlan felsefi
akmn kurucusu olan Yunan filozofu."Antikite'nin en drst insan Epikr'dr".
SNK.s.189
Epikrc: Epikrosun felsefesini kabul eden ve onu destekleyen. Haz duymann
ahlkn z olduunu savunan kii ve kiiler. Baconn ilimler emas, Lockeun
felsefesinde ve Newtonun ilmine uydurulmu, Lockeun insan mdrikesi ile ilgili
tahlilleri Gassendinin Epikrc Atomizmi ile Baylein septisizmi arasnda yer
almtr.IDG.s.20
Epilog: Bir edeb eserin sonu blm. Kahramanlar Avrupann dnce tarihi, dn,
bugn, yarn, paganizm, Hristiyanlk gibi konular ele alp Epilogla son buluyor.
K.S.381.
Epinal: Fransada Vosges dalar eteinde Moselle kysnda Vosges idare blgesinin
merkezi olan yerleim yeri. Durkheim 1858de Epinalde doar. SNK.s.122
Epistemoloji: Bilgi kuram (Epistemoloji) : Bilgi kuram bilginin ne olduunu, hangi
yolla elde edildiini, amacn aratr. Bir yandan bilginin zn, ilkelerini, kkenini,
yapsn, kaynan aratran, dier yandan bilginin yntemini, geerliliini, koullarn,
olanak ve snrlarn sorgulayan felsefe dal. Fransz felsefesinin urat balca:
problemler:nazar hakikat,epistemoloji,matematik, psikoloji, sosyoloji. UU.s.292.
Epizod: Bir iirde romanda ya da herhangi bir edebi eserde ana konuya bal ikinci
dereceden olay.Derken yeni bir nshas bulunmu ve 1664de Padovada baslm.
Eserin en nemli nshas epizodlar: Trimalsiponun leni, ve Efesin Matronu.
KA.s.157.
Epope: Kahramanlk hikyeleri anlatan iir, destan. lyada, ehname, Mahabharata,
Mahatma'nn yaratt epope yannda ne kadar zavall ."K.s.335.
Erasmus. Disiderius Erasmus (1469-1536). Latince yazan Hollandal hmanist yazar.
Polemiin tuzu biberi: kfr. Luther, Erasmus, Calvin tulumbac gibi kfrederler.
B.s.127.
Eratosten: Eratosthenes (M.284-192). Yunanl astronom, corafyac matematiki ve
filozof.

skenderiyenin

kurucusudur.KA.s.388.

rakam-insan

Eratosten

ilmi

kronolojinin

150

Ergenekon: Ergenekon destannda dman istilasndan sa kurtulan Aina boyuna

mensup kn bir ocuun dii kurt tarafndan beslenip bytld, Altay Dalarnn
brd bir yerdeki destan maara. Efsanevi Ergenegon maaralarndan kopup gelen
ve medeniyetin btn kuvvetlerine boyun edirecek askeri bir organizasyona sahip
yabaniler. Jur.I.s. 153.
Ermeni: Ermeni soyu ile ilgili veya onun soyundan olan kimse. Padiah ayn atfeti
Ermenilerden de esirgememiti. Yahudilerin de kendilerine mahsus adalet dzeni aynen
ibka edilmiti. BFH.s.89.
Ernst Cassirer: (1874-1945) Alman filozofu. Alman filozofu Ernst Cassirer nsan
zerinde Deneme adl eserimin konusu ,insan kltrnn fenomenolojisidir,diyor.
K.s.36
Ernst Robert Curtius: (1886-1956). Alman tenkiti ve yazar. Bu derin ve aydnlk
kitap bir alman bilgininin eseri:Ernst Robert Curtius (1886-1956). KA. S.80
Erol Gngr: (1938-1983) Sosyoloji Profesr ve fikir adam. Erol Gngrn
Hicretin 1500. yl mnasebetiyle yaynlad kitap henz hi bir yank uyandrmad.
K.s.281.
Eros. Dourtucu erkek ilke. Psikanaliz asndan cinsel eilimler ve bunlardan doan
isteklerin tamam. Bir tarihi, ak on ikinci yzyln buluudur, diyor. Filhakika
Ortaaa kadar ak Erostur.KA.s.160.
Ersatz: Yerini tutan yerine geen. deolojiler, tehribe yeltendikleri imann yerine
sahtelerini ikme etmek iin uydurulan birer ersatzdr.B.s.174.
Erzurum niversitesi: 1957 ylnda Erzurumda kurulan Atatrk niversitesi.
Konumay yapan Erzurum niversitesinde bir asistan. K.s.279.
Esat Muhlis Paa: (- 1851). Osmanl veziri ve Muhlis mahlasl divan airi. Metinde
geen Esat Muhlis Paann olu ile kastedilen Sadullah Paadr.Esat Muhlis
Paann olu Kbe-i Hrriyeti grmeden de hrriyete akt. Ma.s.208.
Esbab- rhan ve faikiyeti:stnlk sebepleri, stnle sebep olan eyler. ''Esbab-
rhan ve faikiyeti ise mspet ilimlerdir.BFH.s.100.
Esfel-i sfilin: Cehennem, Cehennemin en alt kat. Herhangi bir esfel-i safiline
yuvarlanmak istemiyorsak, gzlerimizi amalyz. B.s.94.
Eshab- Keyf: Maara arkadalar; s aleyhisselmdan sonra din dmanlar her taraf
kaplad bir zamanda, dinlerini korumak iin her eylerini terk edip, hicret eden ve
Efss (Tarsus)'daki maarada bulunan yedi kii ile Ktmr adndaki kpekleri. Kur'n-

151

kerm de Kehf sresinde kssalar uzun bildirilmektedir. Uyandk, eshab keyf

uykularn tamamladlar, nce lkeye daldk, sonra vd- ilh tecelli etti, bir araya
geldik.IDG.s.42
Eski Ahd: Ahd- Atik. Hristiyanlarca Ms aleyhisselma inen kitab. Bu ismi ilk olarak
Hristiyanlar kullanmlardr. Hristiyanlarn Kitab- mukaddes denilen kitablar Ahd-i
Atk ile Ahd-i Cedd'den meydana geldiinden onlar da Ahd-i Atk'i kutsal kabul etmekt
edirler. Yahdler, Ahd-i Atk yerine Tanah, Torah demektedirler. Bugn elde mevcut
olan Ahd-i Atk, hazret-i Ms'dan asrlarca sonra yazlmtr. Buknk basklarda
Eski Ahd czleri, olaylar gei srasna gre dzenlemi IDG.s.100.
Eski spanya Ktphanesi: spanyol rahip bibliyografac ve yazar Nicolas Antonio
(1617-1684)nun, spanyol Edebiyatnn meneinden itibaren inceledii bibliyografik
eseri. Eser yazarnn lmnden bir hayli sonra 1783 ylnda baslr.

spanyol

edebiyatnn menelerinden itibaren incelendii Eski spanya Ktphanesi (Bibliotheca

Hispana Vetus) 1783de baslr.KA.s.404.
Eski Odise: Bkz. Odysseia. Cemil Meri,Homerosun Odysseia destan ile Cervantesin
Don

Kiot

romann

deerlendirirken

aralarndaki

mnasebetten

dolay

OdysseiaDestanna Eski Odise, Don Kiot romanna da Yeni Odise ismini verir. Srf
ona kalsa, Yeni Odise, Eski Odisenin tpks olurdu; kitap gibi konuur, verdii
kararlardan kl pay ayrlmaz, esiz ve ezeli bir kahramann hayatn yaard KA.s.199.
Eski Toplum: Amerikal antropolog Lewis Henry Morgan (1818-1881)n 1877 ylnda
yazd eseri. Morgan,Eski toplum adli eserinin ilk sayfalarindan itibaren syle der.
K.s.56.
Esperento: 26 Temmuz 1887 tarihinde srail asll Rus hekimi Lejzer Zamanhof
tarafndan ortaya atlan milletler aras dil teklifi. Esperento neden tutmad? Anatole
Francen bir hikayesi (BakLes Prapos de Villa said) Jur.I. 73 .
Espinas. Alfret Victor Espinas (1844-1922). Fransz flozofu ve profesr.
Plkhanov,Espinasn tenkidini Questions Fondamentalesde yapar. SNK.s.124.
Essay Concerning Human Understanding: nsan Anlay zerine Deneme. J.
Luckenin 1690 ylnda yazd felsefi aratrma eseri. Baconun Novum Organumu,
Lockeun Essay Concerning Human Understandingi,

Berkeleyin Treatise

Concerning the Principles of Human Knowledgei gibi. BDE.s.241.

Essenyenler: M.II. asrda ortaya karak MS. I. asrda yok olduu sanlan bir Yahudi
cemaatinin yeleri. Hristiyanln kaynaklar konusunda eitli Yahudi tarikatlarnn,

152

bilhassa, Essenyenlerin nasl bir rol oynadn Sommerin incelemesinde aydnlatmaya

almtk. IDG.s.143.
Estamp: Maden, tahta, litografya ta muamba vb.zerine kazldktan sonra baslan
resim. Diderot ve arkadalar daha ok planlarla estamplardan faydalandlar.
IDG.s.15.
Esther: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan

kitaplarndan birisi.

Esther

(:.150):

Yahudilerin ranl dmanlarna kar zaferlerini anlatr. IDG.s.127.

Esther: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Esther, Yahudilerin ranl
dmanlarna kar zaferlerini anlatr. O zamana kadar Sleyman'n Neideleri ve
Ecclsiastesin

durumu

pheli

kalmtr.

Jaminada

kesin

olarak

kanona

geirilmilerdir. Buna mukabil kanon'a Esther, Jeremiah ve Daniel ekleri -Septant'da

olmalarna ramen- ithal edilmemilerdir.IDG.s.118.
Eari Kelamclar: Ehl-i snnet vel-cemat tikdn Eb'l-Hasen E'ar Hznin
aklad ekilde renip inanan kiilere Eri denir. Kelam da mn ve tikd
bilgilerini dellleri ile anlatan ilim dir. Eri kelamclar imam Eb'l-Hasen E'ar Hzne
tbi olan kelam alimleridir. Eari kelamclar bilhassa mtenahi ile

namtenahi

arasndaki nkita zerinde dururlar. IDG. s.79.

Eil: Aiskhylos (M.525-456) Yunan trajedi yazar. Yunan trajedisinin kurucusu olarak
bilinen Eil sahneye ikinci oyuncuyu sokan ilk yazardr. Dnemi anlatmak iin
Aristofann Kurbaalarn hatrlyalm oyunun belkemii, Eil ile ripid arasnda ki
karlatrma. Dioinisos bir air bulmak iin cehenneme iner. KA.s.386.
Eref: air Eref. (1846-1912). Mehmet Eref. XIX. asr hiciv airi. Eref de minnack
bir Ziya Paa. B.s.124
Etats Generaux: Etajenero.fransada soylular, din adamlar ve halk snf
temsilcilerinden oluan, XIV asrda kraln ars zerine toplanmaya balayan bir eit
danma meclisi. Meclis 1614 ylndan 1789 ihtilaline kadar hi toplanmaz. Ihtilalde
kurucu meclis olur. Geri ortaada bir etats generauw vard. SNK.s.235
Etrskler: Eski ada, M. X.ve VIII. Asrda iki g dalgas halinde talyaya gelerek
yerleen bir kavim. Bir orta mektep tarih kitabnda Smerleri, Hititleri, hatta Etrskleri
bulamaynca afallyor. UU.s.30.

153

Eugnie Grandet: Tara Hayatndan Sahneler. Balzacn 1833 ylnda yazd roman.
Onun iin realite Eugnie Grandetdir, Balzac iin olduu gibi. KA.s.146.
Euphues. Euphues and his England. ngiliz yazar John Lyly (1534-1606)in 15801
ylnda ngiliz kadnlarna ve Elizabethe sayglar sunmak amacyla yazd romantik
serven eserin ad. John Lylynin Eyuphuesu (1578), zarif bir slupla anlatlan, iine
ahlk ve din mlahazalarn da serpitirildii romantik bir serven. KA.s.213.
Eusebius. Eusebius veya Eusebios (295-359). Emesos Piskoposu ve skenderiye
okulunun mehur ilahiyats. "Eusebius'e gre kilisenin yazlarn blmde
incelemek lazmdr. IDG. s.123
Evamir-i Aere: On emir. Yahudilerin dinen uymas gereken on emir. Bu konular
samimi tercihlerimize de, Evamir-i Aereye de aykr olabilir. UU.s.249.
Evliya elebi Seyahatnamesi: Evliy elebinin Osmanl lkesini gezerek ortaya
koyduu, kendinden sonrakilere, bilhassa trih ve corafya alannda byk hazne
olarak brakt Seyhatnme adl eseridir. Eserin

asl on cilttir. Eserin stanbul

Ktphnelerinde be ayr yazma nshas vardr. Divann manzum olarak evirmi.

Mtenebbinin divan da Avrupa dillerine kazandrd aheserler arasnda Evliya
elebi Seyahatnamesini Avrupaya tantan yine o. K.s.103.
Evrengzib:

Evrengzib (I. Alemgir)

(1658-1707) Hindistanda Babr Devletinin

Hkmdarlarndan. Cihan ahn oludur.Evrengzibin (I. Alemgirin) Hindistanda

1707ye kadar sren saltanat dneminde, imparatorluk en geni snrlarna ulat ve
Hindistann tamam Trk hakimiyetine girdi. skoyal Thomas Moore (1779-1817),
1817de dnya lsnde hret kazanan bir poem yazar : Lalla-Rookh. yl sonra
Franszcaya evrilen bu poem, bir Saint-Simoncu tarafndan operaklatrlr: sahnede
Bernierin Hintini ve Evrengzibin ehresini grr gibi oluruz. BDE.s.44.
Evrensel ekim stne alma: Saint-Simon (1760-1825)n 1813 ylnda yazd
sosyolojik

eserinin

ad.

Kitapta

Saint-Simonun

Evrensel

ekim

stne

almasndan alnm bir para var. SSSS.s.115.

Evrimcilik: Evrim dncesi zerine kurulan sistem ve gr. Evrimcilik Insanin
degerini tarihe dayanarak verir. K.s.56.
Ewald: Heinrich Ewald (1803-1875). Alman arkiyat ve din bilgini. Bu yzden
Wette (1840) ile Ewald (1823) tamamlayc Nazariyeyi de benimsediler. IDG.s.102

Eserin yazl tarihi kaynaklarda 1578,1580 olarak deiiklik gstermektedir.

154

Ex Oriente Lux: Ik Doudan Gelir.Cemil Meriin 1984 ylnda yaymlad eserinin

ad. Yine o andan itibarendir ki menelerine zlem duydu iinden ve Ex oriente lux
diye haykrd. IDG.s.155.
Existentialisme ou Marxisme: Existenzialusmus onder Maexsimus (Varoluuluk ve
Marxlk). Macar filozof ve siyaset adam Gyrgy Lukacs (1885-1971)in 1948 ylnda
yazd eserinin ad. stat Existentialisme ou Marxismenin ntroductionunda yle
diyordu. Jur.I.s.184.
Eyubuollar: Bkz. Sabahattin Eybolu. lde vaazlar vermiyordu Baydur.
Arkasnda ilerici Trk basn vard.. Atalar, Eyboullar, Ycelleri ve muhteem
Dil Kurumuyla Trk basn. Ma.s.267.
Eyb:Bkz. Eyp."Arada bir Eyb'nkini hatrlatan zenli bir slub." IDG S.108
Eyyup: Hz. Eyp. Kuran- Kerimde ad geen peygamberlerdendir ki sabryla
mehurdur. Eyyup gibi her hcreni azap kemirdi, bu yetmiyor. Jur.I.s.118.
Eyyp: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. "Eski srael'de en derin ve
en yce ahlk dncesini Eyyup'ta buluyoruz." IDG.s.110.
Ezechiel:Kitab- Mukaddeste ad geen nemli nebilerden biri."Bunlar Kitab-
Mukaddes'de kendilerine az yer ayrld iin, kk nebiler adn alm; fakat mesajlar
ve etkileri dikkate alnrsa, byk nebilerle

(sale, Jrmie, Ezechiel) boy

lebilirler." IDG.s.107.
Ezekiel: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Eserin birinci blm Kuds'n
deceini haber veren kehanetleri. ikinci blm: Kuds'n kalknacan mjdeleyen
ve istikbaldeki devletin ideal bir tasvirini yapan kehanetleri ihtiva eder. " Ezekiel:
Balca iki blme ayrlabilir. "IDG.s.128
Ezeli: ok eski, balanc olmayan anlamndaki bu kelime Hint veya Hint kltr
manasana gelecek ekilde bir zel isim olarak kullanulmtr .Ezelinin nabz atlarn
duyurmak istiyorum Batya. BDE.s.21-22.
Ezop: Dier imiyle Aisopos. M.VII-VI asrda yaam Yunan masalc. Epiktet ve
Ezop hayatlarinin muhtelif devirlerinde esir olmulardir. SNK.s.49.
Ezopun Masallar: Firigyal bir kle olan Ezop (Aisopos)un douya yapt bir ok
seyahat sonunda yazd masallarn kitaplam halidir. Ezopun Masallari gibi
yetikin insallar iin yazlan kolay anlalr kitaplar da bunlarin arasndayd. K.s.312.

155

Ezoterik: Belli bir topluluun bilgisi dahilinde olan sr.

Misterlerde yaam

filozoflarn ezoterik (btin) derslerinde devam etmitir. BFH.s.10.

Ezra: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi.Ezra, srgnden sonraki Yahdi
kalknmasnn nemli olaylarn anlatr."Ezra, branilerin Babil esaretinden dnlerini
ve Mabedin yeniden in edilmesini nakleder." IDG .s.110.
F. Alquie: Ferdinand Alguie (1906-1985). Sorbone niversitesinde felsefe profesr
ve Fransz filozofu. Akl demek dmzda olan, zorunlu olan demek. Biz olmayanda
buluruz onu hep."IDG.s.167.
F. Znaniecki: Florain Witold Znaniecki (1882-1958). ABDye g eden Polonyal
filozof ve toplum bilimci. F. Znaniecki Polonyal bir sosyolog. Kltr Gereiadl
kitabn ingilizce yazm (1919). K.s.35.
Fabianclar: Fabian Cemiyeti. 1833 ylnda Londrada kurulan ngiliz sosyalistlerinin
dernei. Liberellerle, Fabianclarla, filantroplarla tartabilirsiniz. B.s. 211.
Fable: nsanlara ders vermek maksadyla anlatlan hayvan hikyeleri. ahslarn
hayvanlardan alan hikmetli masallar. Konular olduka ksa olan fabllarda, olayn
kahramanlar hayvanlarn yannda bitkiler ve cansz varlklar da olur. iirle masal
arasnda chatefablela fable var. K.s.322.
Fables. Bkz. Fable."Corneille ile Racine'in trajedileri, Moliere'in komedileri ve
Pascal'n

Pensees'leri,

La

Rochefoucauld'unun

Maximes'leri,

La

Fontaine'in

Fables'leri. KA.s.72
Fabliau: (Fabliyo). Ortaaa has manzum elenceli bir masal tr. Gesta Romanarum
ve Fabliaulardan La Fontainein Grimmin Andersenin masallarina kadar bir cok
meshur eser sanskritce kaynaktan geni lde faydalanm. K.s.311.
Faguet: Emile Faguet (1847-1916). Fransz edebiyat tenkitisi. Fauget Eflatunu
okuyalim adli eserinde, Eflatun adaslar iin yazmtr. der. SNK.s.59.
Fahruddin Razi: (1149-1209) Horasanda yetimi, mehur din ve fen limi. smi,
Muhammed bin mer bin Hseyin bin Hseyin bin Ali et-Teym el-Bekrdir. Knyesi
Eb Abdullah ve Ebl-Mel, lakab Fahrddndir. Allme, eyhlislm ve Fahr-i
Rz denilmi, bn-i Hatb-ir-Rey (Rey Hatbinin olu) diye tannmtr. Soyu Kurey
Kablesine ular. Aslen Taberistanldr. "bn Arabi, Fahruddin Razi'ye yazd bir
mektpta akl ve nazar yoluyla Allah'n bilinmeyeceinden keif ve ilham yoluna
davet etmitir." IDG.s.184

156

Fakir Baykurt: (1929-1999). Asl ad Tahir Baykurt olan Cumhuriyet sonras hikye,
roman ve tiyatro yazarlar. Sonra Fakir Baykurta geiyor ve bize nefis bir hicviye
sunuyor. KA.s.342.
Fakir nsanlar: Pavres Gens Wictor Hugoun bir iirinin ad. Fikret bu memeleketin
insanlariyla onnlarin acilariyla ugrasmadi, Hugonun tercumanligini yapti. Heyecanliydi,
o kadar. Balikcilar, Les Pavres Gensin (Fakir Insanlar) Hani istiha Joyeues Vienin
(neseli hayat) tercumesidir. SNK.s.172.
Falanster: yeleri drt ke bir toprak parasstnde ortaklaa yaayan alma
birlii. Utopyasini uygulamaga kalkar: Kyller iin bir falanster kurar malikanesinde.
Ama yllar sonra Ecinnileri kalem alirken bu hatiralardan bir hayli yararlandigi
muhakkak. Ma.s.80.
Falih Rfk Atay: (1894-1971). Cumhuriyet dnemi yazarlarndan. Cemil Meri Falih
Rfknn, Gezi yazs trnde 1944 ylnda yazd Hint isimli esere atfta
bulunmaktadr. Sayn Falih Rfk Atay, nce sizinle dolatm Hinti. Jur.I.s.371.
Fantazmagori: veya Fantasmagorya. Karanlkta, saydam bir perde zerinde gizli
projeksiyon aralar kullanarak optik yanlmalarla hayaletler, hortlaklar gsterme sanat.
Goethe'nin Dou'su var olmayan bir fantazmagori.KA.s.35
Farab:

(870-950) yllar arasnda yaam olan slam dnr. Onuncu asrn

balangc, Farabnin, Mesudinin, sfahanl Abul Faracn, isl_mi sanat ve ilimlerin

douunda byk bir rol oynayan daha bir ok _limlerin sahneye kna ahit oldu.
IDG.s.81.
Fare masal: Fabl trndeki eserleriyla tannm Fransz yazar Jean de La Fontaine:
(1621-1695)in 12 kitaplk fabl eserleinden biri. La Fontaine, Karga, Geyik,
Kaplumbaa ve Fare masaln buradan alm. kinci blm birinciden ok daha ksa.
BDE.s.. 232.
Farenin Kurtard Fil: Hint kltr tarihi iin mhim bir yere sahip ve birok yazara
ilhamkayna olan Pana-Tantra yer olan bir masal ad. Son masal Farenin
Kurtard Fil, Aisoposun Aslanla Fare hikyesini ok hatrlatr. BDE.s.232-233
Fris. ran lkesi. nceden Basra krfesinin cevresindeki blge iin kullanlan fris
kelimesi zamanla bir genilemeye urayarak btn ran lkesi anlamnda kullanlmaya
balamtr. htiyar Peygamber, drt bin l aarak gelir Frise. B.s.148.

157

Faris. Polonyann en byk airi Adam Mickiewicz (1798-1855)in Rusya srgnnde

rk usulle yazd kasidesinin ad. Rus dneminde gzel bir ark kasidesi Faris,
nefis -Krm soneleri ve Kondrat Valenrod kaleme alnmtr. K s.328
Faros Adas: Msrda

skenderiye liman iindeki kk bir ada. Batlamyus,

hahamlar skenderiye yaknndaki yerletiler. IDG.s.136-137.

Faizm: talyada 1922-1943 yllar arasnda etkinliini srdren, meslek gruplarna
dayanan, devlet snrlarn geniletmeyi amalayan yetkinin tek partinin elinde
bulunduu, ar bir milliyetilik ve bask dzeni kurma amalayan siyas akm.
Fasizm Kapitalizmin kendi kendini yeni metodlara devam ettirmesidir. SNK. s.53.
Fatalist: Fatalizm anlaysn benimseyen kii. Yazgc kaderci. Materyalist ve
fatalistlikten bilimselsosyalistlie ve insanlk vizliine ykseldi. KA. s.312.
Fatih:Fatih Sultan Mehmet (1432-1481). stanbulu fetheden yce Trk padiah.
Padiahl (1451 1481) 30 sene. Nitekim Fatih de, stanbulu aldktan sonra ,
Cenevizli ve Venedikli bezirganlarn Hristiyan mparatorlar devrinde yararlandklar
intiyazlar korumalarna izin verdi. BFH.s.86.
Fatimiler: 910-1171 yllar arasnda Kuzey Afrikada kurulan bir ii hanedanlk. Hz.
Peygamberin kz Hz. Fatmann soyundan geldiklerine inadklar iin bu ad
kendilerine vermilerdir. smail Mezhebiden olan,Fatimileri tutan babas,olunun
eitimine byk nem vermitir. K.S.183.
Fatma Aliye Hanm: Ahmet Cevdet paann kz. Paann Sedat Beyden ve Fatma
Aliye hanmdan baka ne ocuu vardr, ne de torunu. K.s.94.
Fatum: Latincede kader alnyazs anlamnda bir kelime. Eski Yunan butun
Tanrilarin ustunde bir tanr Fatumu (kader) yaratt. SNK. s.31
Faust: Goethenin iki blmlk dram. Faust Efsanesinin kaynaklk ettii en gl eser
olarak kabul esilen eserin yazn uzun bir zaman kapsar. yle ki Goethe eserin ilk
taslaklarn 1773 ylnda yazmaya balar deimez ekilde yaymlanmas ise 1808 ylna
tekabul eder. Shakespearein bir ok eseri, Lessingden Emilia Galotti, Goetheden
Faust Sanskriteye evirileri yaplm dnya klasikleri arasnda. BDE.s.241
Fazl Hsn: Fazl Hsn Dalarca (1914-?) Son devir Trk airlerinden Fazl
Hsn:nn panayr hokkabazlklar bunun iin itibarsz. Jur.I.s.139.
Fazl Paa: Mustafa Fazl Paa (1829-1875). Osmanl veziri, maliye nazr ve Msrl
Hidiv smail Paann kardei. Gen Osmanllar koruyup kollamas ve onlara para

158

yardm yapmas ile bilinir. Fazl Paa, Kastomonuda ile dolduran gen ikbalperesti
Parise artr. Ma.s.159.
Fazl Ibn Sehl: Fazl bin Sahl. (lm819). Abbas veziri. Yahya Bermeki`nin dostu Fazl
Ibn Sehl (Merv`in guneyindeki Sara); Muhammed ibn

Musa Harzemi, araplara

atfedilen cebrin kurucusu (cebir kitabi 820 lerde yazilmi), Hiyre Mekkeden ne kadar
uzaksa Harzemi de araplktan o kadar uzaktr; Marvarrudi; Mervli Habes. Ahmed
Fergani; Ebu Mashar Belhi (Bahtrian`li).IDG.s. 224
Fcondit: Dier ismiyle Dl Bereketi. Emile Zolann Malths burjuva retisine
kar, doumlarn artmasn savunduu ve 1899 ylnda yazd romannn
ad.Babussen Atei (Le Feu) bir sanatoryumda balar. Zolann Fcontitsinde,
Dickensin adn hatrlayamadm baz romanlarnda, Tolstoyda, DAnnunzioda,
ehovda hastalardan ve hastanelerden uzun uzun bahsedilir. Jur.I.s. 39
Fecr-i t: kinci Mertiyetten (1908) sonra, 20-30 yalarndaki gen edebiyatlarn
kurduu bir topluluk. Fecr-i t, gerekten bir edeb akm hviyetini alamam, ancak
devrin gen edebiytlar tarafndan yaplan bir ka toplantdan ibret kalmtr.
Avrupallam edebiyatmzn iek bahelerinde onunla dolatk, Hamiti o tantt
bize, Fecr-i Atiyi o sevdirdi. B.s.122.
Fedaralist: Federelizmden yana olan, Federalizmi benimseyen. Birok devletin zel
kanun ve bamszla sahip olarak tek bir devlet durumunda birlemelerini savunan, bu
dnceyi benimseyen kii ve kiiler Kald ki zamanla olgunlaan Proudhon da
hayatnn sonlarnda kendini federalist diye tantmaktan holanyordu. BFH.s.40.
Felsefe Kamusu: Bkz. Felsefe Szl. Mesele Voltaire, Felsefe Kamusuna ikinci bir
balk atar: Alfabe srasna gre Akl. KA.s.402.
Felsefe Lgat: Fransz filozofu ve profesr Andre Lalande (1867-1963)nin
1960? ylnda yaymlad felsefe szl. Altm yl sonraki bir lgata
bavuralm: Lalandenin mehur Felsefe Lgat (1960). BFH.s.41.
Felsefe Szc: Bkz. Felsefe Lgat. 1950den beri Lalanden Felsefe Szc ,ve
1970de kan Encylopedia universalis gibi. K.s.52.
Felsefe Szl: Fransz fikir adam ve yazar. Franois Marie Arouet Voltaire (16941778) 1752de potsdamda tasarlayp 1764te yazar ismi olmakszn yaymlad eserin
ad. Volteirein Felsefe Szl.O zaman da bu gnde Felsefe Szln dikkatle
okumu ve anlam ka Trk gsterebiliriz? K.s.206.

159

Felsefe Talebesi Ferid: Feyami Safann 1949 ylnda yazd Matmazel Noraliyann
Koltuu isimli romannn kahraman. Felsefe talebesi Feridin arkadalar da birer
soyutlama: Saim, apal bir komnist; Muhtar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer,
romana laf olsun diye misafir edilmi. K.s.228
Felsefe, Edebiyat ve Endstri stne Dnceler: Saint-Simon (1760-1825)in 1825
ylnda yazd eserlerden biri. Felsefe, Edebiyat ve Endstri stne Dnceler, 1825
(Opinions litteraires,Philosophiques et industrielles). SSSS.s.152.
Felsefi Upaniatlar:Marx Mler (1823-1900)in Dounun Kutsal Kitaplar isimli
eserler serisinde yer alan ve Hint kutsal metinlerini ngilizceye tercmesinden oluan
eserinin ad. Klliyatta Mllerin ngilizceye kazandrd Felsefi Upaniatlar,
Sanskrit Edebiyatlar Tarihi, Sakskrite Gramer ya da asl adyla Hintten Neler
renebiliriz? en nemli eserlerinden. BDE.s.68
Femios: Homerosun Odesseia Destannda Trova savalarn anlatrken anlatc ozan
olarak etii nl ve mitolojik Yunan airi. Dinleyiciyi destandaki dzensizliklere
inandrmak iin bir yandan ilhama (ilham perisine bavurmak, sadece, bir belagat
yntemi deildir), te yandan gelenee, yani Truva masallarn iyi bilen Femios ve
Demodokos adl iki ozana bavurur Homer.KA.s. 192.
Fenelon: Franois De Salignac de La Mothe Fenelon (1651-1715). Fransz rahibi ve
yazar. Konuan Fenelon deil, bir Osmanl paas. B.s.143
Fenike: n Asyada Sriye kysnda Akdeniz boyunca gneyde Ras Nakura rmann
azna kadar Lbnan ve deniz arsnda uzanan eski bir lke. Batlamyus Msr,
Kbrs, Fenikeyi ele geirir, Asyadaki lkelerin ou Seleukos Nikatora nasip olur.
BDE.s.29
Fenikece: Eskiden Tir ve Biblos ehirleri dolaylarnda konuulan Sami dili. ki asrdan
beri iki dnyada yetien bilginlerin almalar sayesinde, Fenike, Asuri ve Biblece,
Smerce, Hitite metinler de bir skld. IDG.s.92.
Fenomen: Grng. uurda kendini gsteren ey. Duyularla alglanan ey. Kant
felsefesinde Numenin ztt, Numene kar olarak duyulur dnyaya it olan ayler.
Kantin daha sonra tekrarliyacagi gibi bir Numenler bir de Fenomenler var. SNK.
s.61.
Fenomenoloji: Grnmbilim. Kurucusu Edmund Husserl'dir. Fenomenoloji zn
bilinebileceini ileri sren bir grtr. Art arda gelen grnglerin ya da bir
grngler btnnn betimleyici incelenmesi. Kant felsefesinde tasarmlar arasndaki

160

ilikinin incelenmesi. Hegelde ahs duyumdan mutlak bilgiye geiin tarihi anlamnda
bir terim olarak kullanlr. Alman filozofu Ernst Cassirer nsan zerinde Deneme
adl eserimin konusu, insan kltrnn fenomenolojisi dir diyor. K.s.36
Feodalite: Derebeylik. Topra ve zerinde yaayan kylleri tek bir kimsenin mal
sayan ortaa siyasi dzeni. Bu rejim Avrupaya mahsustur. Birincinin grevi
feodaliteyi ykmakt, ikincisinin kapitalizmi. B.s.177.
Ferhat ile irin: Ferhad u irin veya Hsrev rn. ran ve Trk edebiyatnda ilenen
nemli mesnevi konularndan birisi. Brtanya ozanlarnn ryas, btn Avrupann
ryas olmu. Dounun Leyla ile Mecnunu gibi Nala ile Damayantisi gibi, Ferhatla
irini gibi.. KA.s.161.
Feridun: Pidadiyan slalesinden altncs, ranl mehur hkmdar. Feridun, Cemidin
sllesinden olup Demirci Gave isanndan sonra tahta gemitir. Feridun ihtiyarlaynca
lkesini olu arasnda paylatrm Turan Tura, Arap lkesini Selme, ran da
race vermi, fakat Tur ile Selm, reci ksKannarak ldrnce Feridun racin torunu
Minehri kendisine veliaht tayin etmitir. Feridunun lakab Ferruhtur. Feridun
kelimesi Hintli mabut vey melek

olduu tahmin edilen Teritondan gelmedir.

Mitolojiye greTeriton, yeryzne musallat olan Azi Dahk adl ejderi ldrm ve
insanl kurtarmtr. " ba ejderhann

(Dahhak) ran lkesinde bin yl sren

saltanat, insan beyinleriyle beslenen o korkun canavara kar ykselen isyan ve istiklal
bayra: Demirci Kave, Feridun ve Demavant dalarnda zincire vurulan Dahhak..."
K.s.295.
Fernand

Baldansperger:

Fransada

deerli

statlar

sayesinde

(Fernand

Baldansperger,Paul Hazard,Paul Van Tieghem,Jean-Mari Carr)gelitirilen mukayeseli

edebiyat oradan Almanyaya talyaya ABDye ve Japonyaya geer. KA.s.430.
Fernand Braudel:

(1902-1985). Fransz tarih profesr. Oluan Dnya. Yazar

Fernand Braudel, Collge de France hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor;

Ecole Pratique des Hautes Etudesde de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca
Eserleri: II.Flip Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Madd

Medeniyet ve

kapitalizm Sonra eitli makalelerini bir araya getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s. 93.
Fethi: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Namussuz ve kaltaban Battal
,kalle Fethi,bahtsz Hseyin Ar, srtn iktidara dayayan cinayet ebekesi. KA.s.357.

161

Fetiist: Fetiizme tutulmu, fetiizme dkn. bkz. Fetiizm. Bu fetiist sayg

zararldr, ama ok yaygndr da. B.s.113.
Fetiizm: Tapnmaclk. Bo inanlara dayanma, tapnma. lkel toplumlarda doa st
bir g

ve etkisi olduuna inanlan canl veya cansz nesnelere tapnma. Bir tr

putperestlik. Bu fetiist sayg zararldr, ama cok yaygndr da. B.s.113.

Fetret: Ali Kemal (1867-1904)in eseri. Fetret yazar bir fetret devrinin yazardr.
B.s. 163.
Feuerbach: Ludwig Feuerbach (1804-1872). Alman Hegelci ve tanrbilim uzman
Alman filozofu. Az sonra onlara yeni bir Hegelci daha katlr, serke bir Hegelci:
Feuerbach. SSSS.s.113
Fevz: Kargaalk anari. Kelime, bugnk, dilimzide, istilah manas anarizmdir.
Fevza kelimesi lugat hazinemize kinci Mesrutiyetiin armaan. Ma.s.180.
Fevziye Abdullah Tansel: (1912-1988). Cumhuriyet sonras edebiyat aratrmacs ve
yazar. Fevziye Abdullah Tansel, Namk Kemalin Mektuplar C. II, s. 154. lk
hayranlarndan biri: Mizanc Murat Suavi bu millet-i Mdureye pek byk bir ders-i
amel gsterdi... Ma.s.145.
Fevziye Hanm: Bkz. Fevizye. Onun ilk okuyucusu, ei Fevziye hanmdr. SNK.
s.11.
Fevziye: Fevziye Meri (Menteolu). Fevziye ile evlenirken bir miras peinde
miydim? Jur.I.s.390.
Feyzi Hindi: Rza Tevfik, bu hakikati ispat iin Dounun bir ok air ve nsirini
sahneye karr: Ebul Ala, Fahrettin Razi, Hafz,Mevlana, ebisteri ve Feyzi Hindi.
K.s.202.
Fezail-i Ahlakiye: Fezail-i Ahlakiye ve Kemalat- lmiye. J.J. Rousseaunun eseri
ahlk konulu bir eseri. Eser Kemal Paazade Said tarafndan 1882 ylnda Trkeye
evrilmitir. Rousseaudan Fezail-i Ahlakiyeyi evirir.sayfa KA.s.292.
F Hikyesi: F masal olarak da bilinir. Jonathan Swift (1667-1745)in 1704 ylnda
yazd hicivli alegorisi. Eser, reformun elikilerini, baz ahslar ve kiliseyi hicveder.
F hikyesi hem Katolikleri hem Presbiteryenleri yerin dibine batrr ve yazarn
bana bel aar. KA.s.217.
Fkh: Din ilmi olarak dinin hkm ve usulleri, amel ve fer meseleler bilgisi. Tefsir,
Hadis,Fkh vs slam hayatn btnn kucaklyor,dnceye ihtiya brakmyordu.
Jur.II.s.209.

162

Fndkolu: Bkz.Ziyaettin Fahri Fndkolu."Fndkolu'nun da tatsz tuzsuz bir etd

vard. . SNK.s..69.
Fiat Lux: Ik olsun anlamnda Latince bir kelime grubu. Fiat luxnin Bu teogoni,
Musa ile ilk prltlarn iktibas edecei (Ve Allah k olsun dedi)tr.IDG.s. 213.
Fichte: Johann Gottlieb Fichte (1762 1814). Kantn en byk muakbi maruf Alman
filosofu. Hegelde (1770-1831) arkadalar Schelling, Fichte, Schlegel gibi, hocalk
hayatna 18. yzyln sonlarnda balar. BDE.s.54.
Fielding: Henry Fielding (1707-1754). ngiliz yazar. Komedi, fars ve parodiler yazarak
hayat kazanmaya alan yazarn nemli ve ayrt edici yn: Sokaklar slah niyetiyle
sokak serserilerinin hayatn ve hayat artlarn artlarn anlatan eserler vermesidir. The
History For Tom Jones ve Amelia eserlerinde olduu gibi. Homerin Odisesindeki
kiiler ve olaylar da Fieldingin Tom Jonesunkindekiler kadar gerek bir anlamda.
KA.s.134.
Fign: Baba Figani-i iraz de denir. ranl air. Ne zaman doduu tam belli deildir
ancak nvanna baklarak irazda doduu sylenen Figan 1519 senesinde Meedde
lmtr. Belki de Efgan airane bir mahlastr, Fign gibi. UU.s. 67.
Fihrist: Hayat hakknda pek az ey bilinen Arap bibliyorafya mellifi. Nedim El
Badad.nn 987/988 ylnda yazd eserinin ad. Harizminin Mefatih il-Ulumu,
Nedimin

Fihristi gibi ansiklopediler de slamn

dnce hayatna o dnemin

armaanlardr.IDG.s.81
Fiil ve nfial zerine: Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn Sina (9801037).nn kk risalelerinden biri. Sonra be sayfalk risaleler: Fiil ve nfial
zerine Kaderin, Srr zerine. K.S.185.
Fikret: Bkz. Tevfik Fikret. Cevdet Paann torunu Katolik rahibesi, Fikretin olu
Protestan papaz olur. B.s. 134
Filantroplar: nsanlar seven insanlarn iyilii iin alanlar. Liberellerle,
Fabianclarla, filantroplarla tartabilirsiniz. B.s. 211.
Filibe: Bulgaristanda Meri rma kysnda tabii gzellii ve eski semtleriyle nl bir
Trk ehri. Oysa 23 May Pazartesi gn Suavi Efendi Filibe, Hasky ve salim
Rumeli ahalisinden ... bin kadar muhacir ile raan Sarayna saldrarak Sultan Murat
Serasker kapsna gtrp karmaa kalkm.

Ma.s.153.

163

Filip Efendi: (?-1900). Tanzimat sonras basn dnyasnn nemli simlerinden biri.
Rum ya da Ermeni kkenli Trk gazetecisi. Filip Efendi Muhabir gazetesini bu
sralarda (1867) karmaya balar. Ma.s.158.
Filipyenlere Mektup:, Yeni Ahitte yer alan, Risale hviyetindeki

reti

metinlerinden birsinin ad. Filipyenlere mektup: Yeni Ahidin onbirinci kitab.Aziz

Pavlosun Efes veya Romada hapisteyken yazd kran veya uyar mektubu.IDG.s.
131.
Filistenler: Deniz Halklarnn gyle ortaya kan, Kenan diyarna gelerek yerleen ve
buraya filistiler lkesi anlamna gelen Filistin adn veren ve o zamandan bu zamana o
topraklarda mcadele veren Hint Avrupa kavmi.Filistenler, Filistinin gneyindeki
kylarda oyuran ve gl bir federasyon halinde birlemi ehirlerde yaayan bir
kavimdir IDG.s.99.
Filistin: Kuzeyde Lbnan, gneyde Kzldeniz, batda Akdeniz ve douda Suriye l
ile evrili, trihi ve eski bir yerleim merkezi ve tarihi Kenan diyar. Filistinin bilinen
trihi M. 5000 sene ncelere kadar dayanr. srail kabilelerinin gelmesinden tam bin
sene nce Arap Yarmadasndan Kennler Filistine g etmilerdi (M. 2200 yllar).
Filhakika, peygamberin lmnden sonra slam ordular Filistin ve Kuds fethetmi,
halife mer zaptedilen lkeler ahalisinin hrriyet ve mlklerine, hakim ve kanunlarna
dokunmamt.BFH.s.89.
Filozoflarn Hayat: Filozoflarn Hayat veya nl Filozoflarn Hayatlar, retileri ve
zdeyileri. .S. III asrda yaam Yunanl yazar Diogenes Laertionnun biyografi tarz
eseri. isimli eseriyle tannmtr Filozoflarn Hayat Diogene Laercein eseri.KA.s.
392.
Finlandiya: Bir kuzey Avrupa lkesi. Doudan Rusya Federasyonu, kuzeyden Norve,
kuzeybatdan sve, Botni Krfezi, gney ve gneybatdan Baltk Denizi (Botni ve
Finlandiya Krfezi) tarafndan evrelenmitir. Ayn zamanda Aland Adalar da bu
lkeye dhildir. 60 ve 70 kuzey enlemleri ile 20 ve 32 dou boylamlar arasnda yer
alr. Petersburglu yoneticiler Finlandiyayi.Baltik ve Polnya eyaletlerini,Beserabyayi
Ruslastirmaya kalkarlar. Ma.s.70.
Firavun: Eski Msr hkmdarlarna verilen isim. Msra hkim olan 26 firavun
sllesi vard.

Firavunlara benziyorlar, kalabala ehrelerini gstermeyen

firavunlara. B.s. 77.

164

Firdevsi: rann destan airi..Firdevsnin doum trihinde ihtilf vardr. 934te

doduu zannedilmektedir.Bu byk Fars rks airin 80 yanda 1015 ylnda
Tabernda ld zannedilmektedir. "Firdevsi, altmbin beyitlik destann bu
geleneklerle yourdu, ehname adl muazzam abidede mermer birer stun selabeti
kazanan bu silik hatralar, dehann kudretini ispat ettikleri iin sayfalarmzda yer
alyor." K. S.294
Firdevsi-i Tusi: Bkz. Firdevs. Kadisiye malubiyeti zerine, Eski rann dt
zeval ve inkrazdan muzdarip ve naln olan Firdevsi-i Tusi, Araplarn ve Arapln en
byk bi-aman dman idi. Ma.s.264.
Fruz bd: On drdnc ve on beinci yzyllarda yaam tefsir, fkh, hadis ve
lgat limi. smi, Muhammed bin Ykbdur. Knyesi, Eb Thir, lakab
Mecdddndir. Frzbd nisbesiyle mehur olmutur. Soyu Eb Bekr-i Sddka kadar
ulamaktadr. 1329 (H. 729) senesinde rann rz ehri civrndaki Frzbdn
Kzern kasabasnda dodu. 1414 (H. 816) senesinde Yemende veft etti. stad,
smn Fruz bd tercmesinde, arad kelimeyi buldu: Hars. K.s.13.
Fisagor: Fisagor (M.569?-500?). Yunan metemetiki ve filozofu. Pisagorun Arap
ve Trk alemindeki ad. Kardeler, birok blmlerde Aristonun izleyicisidirler,
metafizik ve mistik alanda ise Eflatuna ve Fisagor geleneine baldrlar.IDG.s. 38.
Fischer: Kuno Fischer (1824-1907). Alman filozofu. Her anarist sosyalistir, ama her
sosyalist mutlaka anarist deildir Fischer. BFH.s.40.
Fizan: Libyann gney batsnda yer alan bir vaha topluluu baca ehri Sebhedir.
Yemen veya Fizanda gz altnda bulundurulmaktan tutunda Payitahttan az veya ok
uzak vilayet veya kazalarda valilik veya kaymakamla kadar. BFH s.128
Fizik ve Politika: ngiliz ktisats ve hukukusu Walter Bagehot (1826-1877)in 1871
ylnda yayolanan eseri. E.B.Taylorun lkel kltr yle Walter Bagehotun Fizik
ve Politikas 1871-1872 de yaynlanr. K.s.21.
Fizyokrat:Toplum hakknda genel bir kuram ortaya atan ve biri felsefi (doal dzen)
ikincisi iktisadi (net rn) nitelikte iki temel anlaya dayanan doktrine mensup olan
kimse. Fizyogratik dotrinin z doal dzendir. Bu doktrine gre varln eseri mutlak
mutlak ve deimez yasalar vardr. nsan bu yasalar akl yoluyla tesbit edip ona uymak
zorundadr. Hkmetin grevi sadece bu yasalara uyulmasn salamak, mlkiyet ve
hrriyeti salamaktr. Fizyokratlar 19. yzyl sonuna kadar kendilerini iktisadin
kurucular olarak tantrlar. SNK.s.145.

165

Flanders. Avrupann orta-bat kesiminde bir blge. spanyada Sevilla sidore ile
Toledeluy ldefonsenin Flandersda, Gemblouxlu Sigeberin talyada Petrarquen
De Virisleri Rnesansa Antikiteyi kefettiren byk eserlerden biri Amyotnun
Plutarque tercmesi.KA.s.393-394.
Flaubert:

Gustava

Flaubert

(1821-1880).

Realizmin

kurucusu

ve

nemli

temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Fransz yazar. Flaubert iin Dou:
birbirimize anlattmz bir masaldr. Ne var ki Salambo yazar bu masal zaman
zaman yaamtr da. BDE.s. 64
Flavius Joseph: Flavius Josephus (37-100den sonra). Yahudilerin Sava, Yahudilerin
Eski Tarihi, Apinoa Kar.gibi Yahudi eserlerinin yazar olan Yahudi tarihisi. "Yine
Miladn birinci asrnda yaayan Flavius Joseph bran kavminin tarihini anlatan kitaplar
yazd." IDG S.112
Flip II.Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas: Fransz tarihi Fernand Braudel
(1902-1985)in 1949 ylnda yaymlad ciltlik eseri. Oluan Dnya. Yazar
Fernand Braudel, Collge de France hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor;
Ecole Pratique des Hautes Etudesde de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca
Eserleri: II.Flip Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Madd

Medeniyet ve

kapitalizm Sonra eitli makalelerini bir araya getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s. 93.
Flora Tristan: (1803-1844). Fransz feminist ve sosyalist yazar. Flora Tristan,
feminizmin kurucusu olarak kabul edilir. Proletarya kelimesi ilk defa 1830lara doru
(feminizmin ncs) Flora Tristann Mephis adl romannda sahneye kar. SNK.
s.158.
Floransa Tarihi: Niccola Machiavelli (1469-1527)nin 1520-1525 yllar arasnda
yazd ve lmnden sonra 1532 ylnda yaynlanan eseri. Son kitaplarndan Floransa
Tarihi, Medicis'lerin sraryla kaleme alnr". SNK.s.188
Floransa: ABDde Tennessee rma kysnda, ticaret merkezi bir ehir. Yoksa
Floransann przuhur tepelerinde Homerin vefa Eflatunun Bir elyazmasn gzden
geiren Pic de la Mirandole mu? IDG.s.154.
Fonda: Gemilerin demir att yer ve demir atma emri. Fonda, fecrin ilk prltlar.
B.s.123.
Fontenelle: Bernard Fontenelle (1657-1757). Fransz yazar, filozofu ve Akademinin
sekreteri. Fontenelle, ansiklopedist slubun kurucusu; en etrefil ilmi meseleleri vzh

166

ve

sentetik

bir

tarzda

anlatma

iinde,

Diderot

ile

DAlembertin

hocas

saylabilir.IDG.s.15.
Fort William Koleji: Byk Britanyada, skoyada Ben Nevisin eteklerinde yer alan
yerelim yeri olan Fort Williamda kurulan okul. 1783de Kalktada mtevazi bir
sekreterdi, 1801de Fort William Kolejinde Sanakrite ve Hint hukuku hocas, 1805de
Kalkta Yksek

Mahkemesinde reis oldu, 1807de

de Hindista Konseyine ye

seildi. BDE.s.42
Fort William: Byk Britanyada, skoyada Ben Nevisin eteklerinde yer alan
yerelim yeri. Hintli hocalar, Bengalcenin renilmesinde faydal olur dncesiyle,
eitli mensur eserler kaleme alrlar.BDE.s. 272.
Foucault: Michel Foucault (1926-1984). Fransz flozof ve yazar. Entelektel partiye
gre, Marx, Freud, Foucaultden baka herkes tehlikeli. Ma.s.63
Fourier: Charles Fourier (1772-1837). Fransz sosyalist kuramc. "Ne Yapmal'y
zindanda yazd ernievski. hepsini Owen'de, Fourier'de George Sand'da, Godwin'de
veya Stuart Mill'de bulmak kabildir". Ma.s.97
Francis Bacon:

(1561-1626). Verulam baronu ngitere bayargc ve filozof.

Ansiklopedi almalaryla kendinden sonrakilere numunelik tekil etmitir. Francis

Bacona kadar eitli isimlerle nice ansiklopediler yaynlanm: speculum, summa,
cyclopedia . IDG.s.11.
Francisco Cascales. (1564-1642). spanyol hmanist. 1617 ylnda yazd Tablas
Poeticas ve 1634 ylnda yazd Cartas Filologicas sismli eserleriyle tarih ve
edebiyaproblemleri ve

slp meselesi zerinde durmutur. Nihayet

1617 de

Francisco Cascalesin Tablas Poeticas,ilk edebiyat tarihi tasla saylabilir. KA.s.398.

Francmaonnerie: Formasonluk. Kardelk ilkelerini benimseyen, birbirlerini iaret ve
remiz yoluyla tanyan ve loca denilen bolumlere ayrlm kimselerden kurulu ksmen
gizli dernek.Kibarlk ve aslet, dnce dnyasnda bir nevi alkanlklar
Francmaonneriesinden, bir gelenekler mirasndan ibaret. B.s.116.
Franco: Francisco Franco Bahamonde (1892-1975). spanyol general ve devlet adam.
Gndelik dilde faizm yalnz faist talyann doktrini deil, Hitler Almanyasn da
onlara az ok benzeyen btn rejimleri de ifade eder: Franco spanyas, Salazar
Portekizi, Peron Arjantini...gibi. UU.127

167

Franois Copee: (1842-1907) Fransz Parnasyenlerinden. air ve Tiyatro yazar.

Sully Prudhomme Franois Copee, Lucie Delaure Madrus de cocuklar icin siirler
yazmak istemistir ama pek basarili olamamislar. K.s.322.
Franois Hotman: (1524-1590). Hotman, Hotmanus ya da Hotemanus diye de bilir.
Fransz

hukuku

ve

roma

hukuku

profesr.

1573de,Saint-Barthelemy

ferdasnda,tannm bir hukuku,Franois Hotman,Calvinin vatan olan Cenevreden

bir risale frlatr Fransaya,ksa zamanda n kazanacak bir risale:Franko-Galya.
UU.s.185.
Franko: Bkz. Franco. Bir Franko, bir Salazar, bir Peronun faist rejiminden
bahsedilebilir SNK.s.127
Frankoculuk: spanyada 1936 ylnda genetal Franco tarafndan kurulan ynetim
sistemi. Sonra Frankoculuu anlatyor Touchard. UU.s.134.
Franko-Galya: Fransz hukuku ve Roma hukuku profesr. Franois Hotman (15241590)n 1573 ylnda yazd eserinin ad. 1573de, Saint-Barthelemy ferdasnda,
tannm bir hukuku, Franois Hotman, Calvinin vatan olan Cenevreden bir risale
frlatr Fransaya, ksa zamanda n kazanacak bir risale: Franko-Galya. UU.s.185.
Fran-Masonlar: Bkz.Francmaonnerie. Cemiyet, fran-masonlar

(bilhassa Yahudi

fran-masonlar) tarafndan destekleniyordu.amac, padiah bir Anayasa ilanna

zorlamakt. BFH.s.143.
Fransa ve talyadan Mektuplar: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar
Aleksandr vanovi Herzen (1812-1870)n 1850 ylnda yazd siyasi konulu eserinin
ad. 1850de buyuk bir yanki uyandiran iki kitap:Fransa ve Italyadan Mektuplar ve
te Kydan. Ma.s.87.
Fransa: Bat Avrupada Franszlarn yaad devlet. Avrupa, Fransann mirasn
muhabbetle benimser. B.s.78
Fransz Akademisi Lgati: Bkz. Akademi Lgat. Bir de Fransz Akademisi
Lgtinin yeni basks iin hazrlanan bir tasary aktaralm. K.s.46.
Fransz Akademisi Szl: Bkz. Akademi Lgat. Fransz akademisi szlne
Oryantalizm 1838de Kabul edeilmi. K.s.62.
Fransz Akademisi:1634 ylnda be aydn, haftada bir iki gn, kralmn sekreteri
Conrardn evinde toplanyorlard. Edebiyattan, Politikadan sz ediyorlar ierinden biri
herhangi bir eser kalebe almsa birlikte okunuyor hetrkes fikrini sylyordu. Bavekil
bu toplantlar haber ald ve yelere toplantlarn devletin himayesi altnda

168

yapmalarn teklif etti. Richelieu, saylarn coaltmalarn ve kurulacak cemiyet iin

bir nizamneme hazrlamalarn istedi. Cemiyete bir ad bulmayada altlar bu arada
Edebiyatlar Akademisi, Belagat Akademisi gibi isimler tartld sonra Fransz
Akademisi ismine karar verildi. lk toplant 1634te yapld. Krk yeden oluuyordu.
1672de 14. Louis akademinin hamisi oldu ve akademiyi resmi bir kurum haline getirdi.
O zamana kadar toplantlarn belli bir yeri yoktu bir evden tekine dolayorlard 14.
Louis Louvreda bir dire ayrd akademiye ve 40 koltuk yollad. Akemedinin itibari
gn getike artt. 1793te kapatlan akademi 1816dea tekrar kuruldu.

Fransz

Akademisi hantal, tutucu ekilperest. Ama dn yatna balyor, mill uurun bir
paras. B.s. 85.
Fransz Ansiklopedisi: Bkz. Byk Fransz Ansiklopedisi.Ne Garip mukayese!
Fransz ansiklopedisi ykselen bir snfn kavga silahyd. B.s. 101.
Fransz Edebiyat Tarihi: Fransz edebiyat tenkitisi Ferdinand Brunetiere (18491906)in 1897 ylnda yaynlad eserinin ad. Ne Fransz Edebiyat Tarihi`nde
(1897), ne de Klasik Fransz Edebiyat Tarihi`nde

(1904-1918) polemie yer

verir.KA.s.420.
Fransz Edebiyat Tarihi: Fransz edebiyat tenkitisi ve retim yesi Gustave Lanson
(1857-1934)un1894 ylnda yaymlad eserinin ad. Gustave Lansonun 1894 ylnda
yazd eserinin ad. Lansonun hkmranl 1894de yaymlanan Fransz Edebiyat
Tarihi ile balar. KA.s.442.
Fransz htilli: 1789-1799. Fransada Ancien Regimee son veren ihtilal
hareketlerinin tamamna verilen ad. Her Mukaddesi ykan Fransz ihtilali, tek
mukaddese sayg gstermi: Kamsa. B.s.85.
Fransz htilali: sko Yazar Thomas Carlyle (1795-1881)n 1837 ylnda yazd
eserinin ad. ngiltereye adn tantan ilk eser 1837de yaynlanan Fransz htilali
Sartor Resartursu 1830da yazm ama hi bir tabi basmaya yanamam,1838 de
baslnca Carlyle Modern Avrupann en nl yazarlarndan biri oluvermi.1839da
Chartism adl eseri baslm. K.s.368.
Fransz htilali: Thomas Carlyle (1795-1881)n 1837 ylnda yazd eserinin ad.
Eserin orijinal ad:French Revolutiondur. ngiltereye adn tantan ilk eser 1837de
yaynlanan Fransz htilali Sartor Resartursu 1830da yazm ama hi bir tabi basmaya
yanamam,1838 de baslnca Carlyle Modern Avrupann en nl yazarlarndan biri
oluvermi.1839da Chartism adl eseri baslm. K.s.368

169

Fransz: Fransada yaayan bir halk ve bu halka mensup olan kimse. Aboneler, yani
sekiz Rum, be Ermeni ve birka Fransz. B.s. 134
Franszca: Hint-Avrupa dillerinden gelen

Fransa, Belika,Kanada ve

svirede

konuulan, Fransz kltrn benimseyen lkelerin konutuu dil. Zavall Cell

Elinde ne Oscar Wildenin ngilizcesi gibi muhteem bir piyano ne Mallermenin
Franszcasna benzer ok sesli bir org var. B.s.153.
Fraeri: Naim Feraeri (1846-1900). Arnavut yazar. Feraeri bir Osmanl memuru
olarak Arnavut dilinin dnda ok iyi Trke, Farsa ve Yunanca da biliyordu Fraeri,
biz Trkler diyor. SNK.s.382.
Frazer: James Georges Frazer (1854-1941). ngiliz din tarihisi ve antropolog.
Frazerin en byk ve en nemli eseri Avrupa toplumundaki by-din inancyla ilgili
byk bir derleme oluturan 1911-1915 aras yazd The Golden Bough isimli 12
ciltlik eseridir Totemizm uzerine oniki ciltlik deneme yazmi: Altin Dal K.s.58.
Free jazz: zgr caz anlamnda bir mzk terimi. 1960larn sonunda ABDde yenilik
araylar sonucu ortaya kan caz eidi. Bakyorlar ki, bitnikler hipi olmu, free
jazz,rockla popu tahtndan indirmek zere. UU.s. 89.
Frenk Ahmet: Ahmet Aayef iin Azerbaybanda kullanlan lakap. 1894te Fransadaki
tahsilini bitirerek Kafkaslara dnen Ahmet Aayefin Frenk kltrn memleketine
yaymak iin harcad aba kendisine bu lakab hediye etmitir. 1894te Fransadaki
tahsilini bitirdikten sonra Kafkasyaya dnen Ahmet Beye yurttalar beyhde deil ki
Frenk Ahmet demilerdi. B.s.155.
Frenke: Frenk ve zellikle Fransz dili. Frenke yazan bir Rza Tevfik. B.s.162.
Freud: Sigmund Feeud: (1856-1939) Avusturyal Psikiyatr ve Psikanaliz ilminin
kurucusu. lk nce nroloji uzman olarak sinir sistemleri ve anatomi zerine alt ve
kokainin arkesici zelliini kefetti. Ryada simgelerin roluni aratrd, rya
czmlemeleri, nevrozlar En ok bilinen ve tenkit edilen taraf taraf ocuk cinsellii ve
bunun bilin altna yerleerek erikinlik dneminde ki etkileri zerindeki grleridir.
Freuda gire nevrozlarn balca,hatta biricik kayna cins hayattr. B.s.114.
Fronde: Ya kk olduu iin tahta kamayan XIV. Louisnin yerine 1643-1661
yllar arasnda Fransay idre eden kardinal Mazarinin mutlak iktidara kar giriilen
ayaklanmaya verilen ad. Ayaklanma baarsz olmutur. Fronde

baarszla

uramt.Lacour-Gayetnin XIV.Louisnin Siyasi Terbiyesi adl eserinde isabetle

170

belirttii gibi, baarszla urayan her devrimin bana gelenler Frondeun da bana
geldi. UU.s.210.
Fuat Paa: Keecizade Fuat Paa (1815-1869). Osmanl sadrazam. air Keacizde
zzet Mollann olu. Mtercim Rt Paa, Vefik Paa, Ali Paa, Fuat Paa, Reit
Paa bunlarn tek vazf vard : Bat dili bilmek. SNK.s.392
Furetire: Antoine Furetiere (1619-1688). Fransz air, yazar ve szlk bilimci. Essai
Dun Dictionnaire niversal (1684) simli szl ile tannmtr. Britanicada unlar
oukyoruz: Ephraim Chambers, 1728de Cyclopediasn yaymlad. Kitabn bir ad da:
Sanat ve limlerin niversal Kamusu (iki byk cilt.)Yazar, nszde daha nceki
kamuslardan, bilhassa Fransz ve talyan akademilerinin szlklerinden, Furetirein,
Trevouxnun, Chauvinin , Harisin kamuslarndan geni lde faydalandn
anlatyor. IDG.s.16.
Fuzl: (1480-1556)16. asr Trk divan airi. Trke, Arapa, Farsa divanlarnda
bulunan iirleri, bu dili de ok iyi kullandn, onlarn btn inceliklerini kavradn
gstermektedir.Divanlar dnda nemli eserleri unlardr: Beng Bde, Rind Zahid
Enisl Kalb, Leyla Mecnn Hadikats Sed.imdi arada, ok sevdii Fuzller,
Galipler, nedimlerle yanyanadr. B. s.122.
Fhrer: Rehber, ynetici anlamna gelen bu kelime zel anlamda: Balangtan beri
Nazi Partisi ve 1934ten sonra da Hitler tarafndan Mussolininin ald Due nvann
uyarlayarak kullanlan unvan. Bilinmeyen saysz tehlikeyi gze almaktansa bir
Dueye, bir Fhrere teslim olmak daha rahat. UU.121.
Fller: John Fuller (1878-1966). ngilizgeneral ve askeri kuramc ve yazar. Mac
Luhann yerini teknoloji peygamberi Fller alyor; uyuturucu maddeler havarisi Tim
Leary, Zen uzman Suzukiyi itibardan dryor. UU.s.89.
Ftrizm: XX asrn balarnda daha ok italyada ve Rusyada gemiiliin reddi ve
ada dnyann anahtar kavramlarn ( Dinamizm, hz, makineleme vb.)
benimsenmesine dayanan edebiyat ve sanat akm. Bu isyan batda uzun zamandan
beri seyrine anlatmz bir traji komedinin devam; dadaizm,ftrizm,gerekstclk. K.s.10.
Galata: stanbuluun Avrpa yakasnda bugnk Karaky, Tepeba, Kuledibi ve
Tophaneyi kapsayan ve batda Kasmpaaya kadar uzanan ksm.

Beyolu ve

Galatada zmirin Frenk mahallesinde kk kk anghaylar gelimitir zamanla...

BFH s.135

171

Galatasaray Lisesi: stanbulda 1868 ylnda kurulan ve Batl renime gre kurulmu
lise dzeyinde farnszca eitim yapan kurum. Hem Galatasaray Lisesinde, hem
stanbul Darlfnununda uzun zaman hocalk yapan bu ali himmet zat, yalnz Dou
ilimlerinin deil, ada Bat iliminin de ainasdr. K.s.219.
Galatasaray: Bkz. Galatasaray Lisesi. Ziya Gkalp gibi. Galatasarayda okumus.
Kenan refa le tansm m? Neden tanmasn! O da, btn adalar gibi sultan
Hamide dman. K.s.82.
Galatasaray: stanbulun Avrupa yakasnda bir emt. Dussulaxyu Galatasarayn arka
sokaklarndan birinde kefetti. UU.s.247.
Galatat- Terceme: Tercme yanllar, tercme hatalar. nszde: zavall Lastik
Sait.Ayanda yaz k karmad lastikleri ve be risalesiyle tarihe gt.Galatat-
Terceme (tercme yanllar), dilimizin tarihi bakmndan ok deerli bir mevute.
KA.s.293.
Galate: Galateia. Virgiliusun srtma trklerinin nc blmnde szn ettii
coban kznn ad. Virgile'in Galate'si gibi okunup attktan sonra kayboluyor.
IDG.s.162.
Galatea: spanyo yazar Cervantes (1547-1616)in 1585'te yazmaya balad pastoral
romannn ad. Yaymlanan ilk eseri Galatea, Pastoral bir roman.KA.s. 176.
Galatlara mektup: Havari aziz Paulusun Galetia Hristiyanlarna 56-57 knda
Efesten uazd mektup. Mektubun yazl amac din deitiren Galatlara Musann
dininin kurallarn alamaya alan Yahudilie yakn Hristiyanlarn yanllarn ortaya
koymakt. "Galatlara mektup Balca konusu da Paul'n mdafaasdr. "IDG.s.116.
Galatllar: ya da Galatlara Mektup, Yeni Ahitte yer alan, Risale hviyetindeki reti
metinlerinden birsinin ad. Galatllar. Biroklarna gre Aziz Pavlosun en eski
mektuplarndan biri. IDG.s.130.
Galile: (1564-1642). talyan gk bilimci ve fiziki. "Copernikus, Galile, Giardano
Buruno akln cezasn derler. SNK.s..75.
Galilo: Galilei (1564-1642) talyan gk bilimci ve fiziki. "Kalpler Galilo
lm,tabiat ilimleri alm yrmtr, ama felsefi dnce henz emeklemektedir.
SNK. S.72
Glip: eyh Galip (1757-1799) Hsn Ak isimli eseriyle bilinen XVIII.asrn en
tannm divan airi. imdi arada, ok sevdii Fuzller, Galipler, nedimlerle
yanyanadr. B.s.122.

172

Galland Tercmesi: Fransz arkiyati

(1646-1715)n 1704 ylnda Franszcaya

tercime etmeye balad Bibbir Gece masallar tercimesi. "Gide'nin bir yumurcakken
ezberler gibi okuduu Galland tercmesini ben yirmi yalarnda kefettim." K.s.297.
Galland: (1646-1715).Fransz arkiyati. En mhim eseri 1704 ylnda cevirmeye
balad 12 ciltlik binbir gece uyarlamasdr. Birincisi, 18nci asrn ilk yllarnda
baslan Galland n Binbir Gece tercmesi.IDG.s.83.
Galsworthy: (1867-1933). ngiliz oyun ve romanc.1932 nobel edebiyat dl sahibi.
Sonra akirtler: Galsworthy, Thomas Mann, Broch, Marcel Proust, Jules Romains.
KA.s.140.
Galya: Fransann eski ad. Antikada Pireneler,Akdeniz, Alpler Ren ve Atlas
Okyonusu arasndaki blgenin btnne verilen isim. Oysa Galya gibi Latinleen,
fakat fatihleri bir buuk asr putperest kalan Byk Britanyada, sanat, endstri, toplum,
dil, her ey yok edilir. (Ma. Sayfa 30).
Galyal Amidis. 16 asr spanyol valya roman. Romana konu olan olayn kayna
gelli deil ancak spanyol yazar Garci Ordonez de Montalvo (1450?1505?)
yazmtr.Onaltnc asr, Lancelotnun nesre cevrilmi bir nshasna baylr Galyal
Amidis. KA.s.170.
Galyal: Galyadan olan kii anlamna gelen bu kelime ortaada biraz daha farkl bir
mana kullanlrd Romallar, Galya blgesindek halka Galli, Yunanllar, Kedler ve
Asyallar szkonusu olunca Galyallar derlerdi. Ama Galyal khinlerden
zamanmzn birok kavimlerine kadar milyonlarca insan iin tabiinin tabiisi: Hibir
felsefi dnce zaman ve meknda bu kadar yaylamam.BDE.s.116.
Gambetta: Leon Gambatta (1838-1882). Fransz avukat ve siyaset adam. 1868 Baudin
davasnda yapt savunma ile mehur oldu. Kilisenin hakimiyetini savunanlarla
giristii siyasi sava en mhim yndr.

Gambetta, ilk dusman kilisedir der,

arkasindan papazlari kovar Fransa`dan, fakat hepsini besler ve buyuk bir kismini
Turkiye`ye yollayarak Kilise aleyhtarligi bir ihrac metal degildirder. SNK.s.170.
Gandavralar: Gandharvalar. Vedalarda eski su Tanrs. kinci dereceden Tanrlar
arasnda yer alan Gandharvalarn Gk tanrs drann yannda yaayp gzel Apsaralar
ile birlikte bir mizikal topluluu oluturduuna inanlr Rigvedada ok usta bir oku ve
sava olarak tasvir edilir.Kimnaralar ark sylyordu, Gandavralar ark sylyordu.
Mnacat okuyordu Siddhalar. Karanalar ilahi okuyordu. BDE.s.376.

173

Gandhi: Bkz. Gandi. Gandhi'nin bu dost ve yumuak sesi de tahakkmn duvarlarn

iskanbilden atolar gibi devirmedi mi?. K.s.333.
Gandi: Mohandas Karamand Gandhi (1869-1948). Ama herkes onu Mahatma Ulu
ruh Gandi olarak bilir. iddet gstermeme, inancmn birinci maddesidir. Ayn
zamanda o, benim itikadmn da son maddesidir. diyerek pasif direnile Hint kurtulu
destann balatan ve yazan Hint kahraman. Gandi bir insan deil bir uur, Hintin
uuru. B.s.213.
Ganea: Ganee ya da Ganapati. Gbekli, filbal, drt kollu ve genellikle krmz
olarak tasvir edilen Hint tanrs. Parvati ile ivann aklarndan Ganea domu.
BDE.s.133.
Ganivet: Angel Ganivet (1865-1898). spanyol yazar. Ganivet, Don Kiotu yle
anlatr. KA.181.
Ganj: Hindistanda bulunan 3090 km uzunluundaki Hindularn kutsal rma. Hinte
adn veren ndus, her sabah btn bir canllar dnyasn susuzluktan ve milyonlarca
Hintliyi gnahlarndan kurtaran Ganj. BDE.s.89.
Gans. Eduart Gans (1797-1839) Alman Hukuku ve Berlin niversitesi profesr.
Hegelci. Savignyye ve tarihi okula kar karak hukuk felsefesi okulunu kurdu.
Marx yllarca iki hocann derslerine devam eder: Gans ile von Savigny." SSSS.s.112.
Garaudy: Roger Garaudy Fransz siyaseti, bilim adam ve yazar. 1913te Marsilyada
dodu. 1983e kadar ateli bir komnist. Fransadaki komnistlerin en byk akl
hocalarndan.

1983ten sonra mslaman olur

Mslmanlkla sosyalizmin

mnasebetlerini Garaudyden reniyorlar. B.s.250.

Garci Ordonez de Montalvo: (1450?1505?) spanyol yazar ve romanc. spanyo
Ortaa edebiyat iin ehemmiyetli bir yere sahip olan Galyal Amadis romannn
1492 ylnda yazmas ya da spanyolcaya uyarlamas en nemli yndr. Kayna
neresi? Belki Portekiz, belki Fransa. Muhakkak olan u Garci Ordonez de Montalvo
tarafndan spanyollatrlm. KA.s.171.
Gardet: Louis Gardet

(1904-1986). Fransz medeniyet tarihisi ve msterii.

Gardetin slam ve hmanizm hakkndaki dnceleri, slm Medinesi (La

Cite

Musulmane) adl eserinde yer alyor. KA.s.93.

Gargantua: Fransz Hmanisti Franois Rabelais (1490-1553)n 1534 ylnda yazd
roman. Serven hilkyesi ile ak hikyesinde olabilirlik aranr, fantastik romanda

174

aranmaz.

Rabelaisnin

Gargantuasn,Cervantesin

Don

Kiotunu,

Swiftin

Gliverini hatrlayalm. KA.s.136

Garibaldi:Giuseppe Garibaldi (1807-1882). talyan asker ve Siyaset adam. Bu
paray

(XXVI.blm) XVI. asrn Marseyyezi diyor Quinet.Charles Benoistnn

tabiriyle bir milleti dirilten lk, buuk asr sonra Cavaurun,Garibaldinin

tekrarlayaca lk. UU.s.174.
Gassaniler: Suriyede hkm srm olan Hrstiyan Arap aireti ve. Gassaniler devleti
Hz mer dneminde yaplan Yermk Savayla ortadan kaldrlmtr. Bizansn
peyki: Gassaniler , ranllarn peyki: Lahmiler.K.s.148.
Gassendi: Pierre Gassendi (veya Gassend). (1592-1655). Fransz Epikrc filozof.
astronom, matemetiki ve fiziki. Baconn ilimler emas, Lockeun felsefesinde ve
Newtonun ilmine uydurulmu, Lockeun insan

mdrikesi ile ilgili tahlilleri

Gassendinin Epikrc Atomizmi ile Baylein septisizmi arasnda yer almtr. IDG.
s.20
Gazali: mam-i Gazali (1058-1111). Byk slam alimi ve mtehidi. slm iyi
tanyordu Hayrettin bn-i Haldunu, Maverdiyi, Gazaliyi okumutu. UU.s.49.
Gece: Vedalarda ana Tanralardan biri olarak kabul edilir. Kys olmayan bir deniz
Gece, varlklar onun kucanda dinlenir. Annemiz Gece, afaa ulatr bizi!
BDE.s.102.
Geceler: Fransz romantiklerinden Alfred de Musset (1810-1857)in eseri. Birok
byk eserlerin ilk ekillerini bu dergide buluruz: Mussetin Geceleri, Vignynin
Kaderleri, Mrimnin Colombosu. B.s.103.
Gelenekten Gelecee: Tarih Profesr lber Ortaylnin 1982 ylnda yaymlad
eserinin ad. Hammer Hakknda en esasl bilgilere, makaleyi yazdktan sonra Dr. lber
Ortaylnn deerli bir kitabnda rastladk: Gelenekten Gelecee. (Nil yayinlar,1982,
s.55-64).KI.s.107.
Gelibolu: Marmara Blgesinde anakkale iline bal ile. Zamaninda ok sevimli,
ok sayilmi. Ilk Millet Meclisinde Gelibolu Mebusu. K.s.110.
Gembloux: Belikaada Namur ilinin kuzey batsnda bir komn. spanyada Sevilla
sidore ile Toledeluy ldefonsenin (yedinci yzyl) Flandersda, Gemblouxlu
Sigeberin (onikinci yzyl); talyada Petrarquen (ondrdnc yzyl 1338) De
Virisleri.K.s.393.

175

Gen Osmanllar: Bkz. Jntrkler.Birer ocuktu Gen Osmanllar Yaramaz, serke.

Mefhumlar ve messeselerle oynuyorlard. B.s.131.
General Aupick: Jacgues Aupick (1789-1857). Fransz generali.

Baudelairenin

annesinin ikinci kocas. O byk bak kim temsil ediyordu? Annesi mi, General
Aupick mi, Tanr m? Hepsi bir. Jur.I.s.192.
Gnie: Franszcada Dahi, deha, stn kabiliyetli kii anlamnda bir kelime. Gnie
bulutlarn arkasnda gl.Seyen tayf. B.s. 225.
Genji: ya da Genji Monogatari. Gerjinin roman Japon edebiyat ve air Murasaki
ikibu (978-1014)nin XI. Asrn balarnda yazd roman. Eser klasik Japon
romannn en mhim nmunelerinden biri olarak kabul edilir. Ak hikyelerinin ilk
aheseri Japonyada yazlm: bayan Murasakinin Genjisi KA.s.135.
Genjinin Servenleri: Bkz. Genji. Genjinin Servenleri bin yl nce yazlm
Japonyada. KA.s.127
Gentile: Giovanni Gentile (1875-1944). talyan filozofu ve Mussolini dnemininde
milli eitim bakan (1922-1924). "Bu gr nce Gentile, sonra da Alfieri tarafndan
benimsenecektir". SNK.s.187
Geoffroy Chaucer: (1340-1400). 14. asr ngiliz air ve yazar. En nermli eseri 1390
ylna doru yazd sanlan ve 1478 ulnda balan Canterbury masallar ya da
hikayeleridir. Canterbury Hikayelerinde Geoffroy Chaucern (1340-1400) izdii
portreler canl ve somut.KA.s.213.
George Orwell: (19031950) veya asl ad ile Eric Arthur Blair 20.nci yzyl ngiliz
edebiyatnn nde gelen kalemleri arasndadr. Sir Herbert Read da ayn kanaattedir (
Anarizmin felsefesi, 1940; Anari ve Nizam,1954.) George Orwellin eserlerinde de
ayn inanca ahit oluruz (Kataloncaya Sayg.1934). Ma.s.177.
George Sand: (1804-1876). Fransz kadn yazarlarndan. Romantizm akmna mensup.
Balzac, XVI. Asrn en yaman slup ve dnce tciri Rabelaisyi, George Sanda
okumak ister. B.s.199.
Gorgique Tercmesi: De Lille (1738-1823)in 1769 ylnda Franszcaya kazandrd
Georgica tercmesi. Eser yazarna 1772 ylnda Collage de France ta Latin iiri
krssn 1774te de Akamemi yeliini kazandrr. Gorgique tercmesi, De Lillee
akedeminin kaplarn am. B.s.117
Gerard De Nerval: Gerard Labrunie Nerval de denir. (1808-1855). Fransz air ve
yazar. Gerard De Nervalin ad romantiklerle birlikte anlr; ancak 1855 ylnda yazd

176

Aurlia isimli romanyla Gerekstcln de ncs olur. Bunun dnda Gerard

De Nervale n kazandran bir baka etken Faust tercmesidir.Gerard de Nervali
l.Szletiren kendi iirlerinden ok Faust tercmesi. Edgar Poeyu dnyaya tantan
Baudelaire. UU.s.330.
Gerekstclk:Andre Bretonun etkisiyle ki dnya savas arasnda doruk noktasna
ulaan iir edebiyat felsefe ve sanat hareketi. Srrealizm. Bu isyan batda uzun
zamandan

beri

seyrine

anlatmz

bir

traji

komedinin

devam;

dadaizm,ftrizm,gerek-stclk. K.s.10.
Germen Dnyas: Germania. Germanlarn ya da germanlara ayakn olanlarn
yaadklar yerler. Eskiden Orta Avrupann bir blmne verilen ad. Almanya,
Bohemya ve Polonyann bir blmn iine alr. germanlerin yaad yerler. German
dnyas ile Anglo Sakson dnyann bamszlk belgeleridir bu iki eviriIDG.s.89.
Germen: Germen halkndan olan german tarznda olan. Germenia ile alakal. Yunan
destanlar birer cinayet salnamesi, Yunan skandinav, Germen destanlar. B.s.207.
Germinal: Fransz Natralist sanat Emile Zola (1840-1902)nn Roman. Trk
okuyucu Assomoir de, Nanay da, Germinali de yadrgayacakt phesiz. Ahmet
Midhat hibir kabiliyete, hibir hakikate dman deildi. Ama Toprak yazarn
sevmiyordu, sevemezdi de.KA.s.295.
Gervinus. Georges Gottfried Gervinus (1808-1875). Alman tarihi ve siyaset adam.
Hegel Divan ok beenir; tarihi Gervinus, yere batrr. KA.s.33.
Geschichte der poetischen Nationalliteratur der Deutschen: Alman Mill iir Sanat
Tarihi. Alman tarihi ve siyaset adam Georges Gottfried Gervinus (1808-1875)in
1835-1842 tarihlerinde yaynlanan be ciltlik eseri. nce Gervinusun 1835-1838
arasnda yaymlanan Geschichte der poetischen Nationalliteratur der Deutschenini
kaydedelim. KA.s. 417.
Getto:

Musev cemaatinin kendi kimliklerini korumak iin ehirlerin ilerinde

kurduklar ve orada youn olarak yaadklar bir nevi mstakil blge ya da eskiden
zellikle dou Avrupada bazi ehirlerde Musevlere ayrlan blge.Oryantalistler kendi
gettolarndan honutturlar dedik. K.s.64.
Geyik: Fabl trndeki eserleriyla tannm Fransz yazar Jean de La Fontaine: (16211695)in 12 kitaplk fabl eserleinden biri. La Fontaine, Karga, Geyik, Kaplumbaa ve
Fare masaln buradan alm. kinci blm birinciden ok daha ksa. BDE.s.232.

177

Grnata: spanyada bir ehir. Katolik hkmdarlarla savaan Grnatal kahramanlar

ve zavall Rey Chino. KA.s.172.
Grnatada Sava: Gines Perez de Hitann 1595 ylnda yazd romannn ad. Bu
hikyelerin en nls Gines Perez de Hitann: Grnatada Sava (1595). KA.s.172.
Gide:Andre Gide (1869-1951). Nobel edebiyat dll Fransz yazar ve Kalapazanlar
roman yazar. Bu memleket sosyalizmi senelerce Paretonun Hseyin Cahit tercmesi
(Sosyalist Meslekler) ve bir de, Gide ile Ristin ekonomi kitabnda (kr Kaya
tercmesi) renmitir SNK.s.238.
Gine: Bat Afrikada bir cumhuriyet. Bakenti Conakry, resmi dili Franszcadr.
Eskiden Sudann gneyinden Gabona kadar uzanan blgeye verilen isim. Muzaffer
Amerikada, Fuat svirede, Hikmet Gineye gidiyor. Jur.I.s.144.
Gioletti: Giovanni Gioletti. (1842-1928). talyan hukuku ve siyaset adam. Gioletti,
talyada Bolevizm, Moskovada zeytin aac kadar imkanszdr. der. SNK.s.133.
Girit Medeniyeti: Ege ve Yunan Medeniyetinin ilk ortaya kt yer Girit adasdr. Bu
medeniyet buradan dier adalara, Mora ve Yunanistan'a yaylmtr. En nemli eserleri
Knossos Saray'dr. Yunan mucizeside masal. Yani uzun bir hazrln neticesi: Girit
medeniyeti, Miken medeniyeti. Sonra Dorlar istilas. Jur.I..s. 157.
Gita-Govenda: Sanskritede ark anlamna gelir. XII asrda Belgalli air Cayadeva
tarafndan yazlm bir eser. Eserde Krinann ocukluu, Radha ve kadn obanlarla
aklar anlatlr. Hintin Neideler Neidesi Gita-Govenda da onun. BDE.s.129.
Gitancali: Tagorun Bengalce yazd iir. Bu dnce,Gitancalide, nsann
Dininde, Sadhana da hep kar karmza. BDE.s.278.
Gizli Hatralar: Louis Petit de Bachaumont (16901771)in eseri. Bazlar papaz
Irailhin eserinden ok Bachaumontun Gizli Hatralarn beenirler. K.s.400.
Gladstone: William Ewart (1809-1898). ngiliz devlet adam. Bavekil Gladstone,
Define Adasn bitirmeden elinden brakmam. KA.s.141.
Glimpses of Word History: Cihan tarihine Bak. Hindistanl devlet ve siyaset adam
Cavaharlal Nehru (1889-1964)nun eseri. Nehru, Glimpses of Word Historyyi
Tagorun u msralaryla tamamlar. B.s.245.
Gnoz: Bkz. Gnosa. rfan,bat intelijansiyansnn Gnoz
lednd. K.s11.

(gnose) adn verdiyi ilmi

178

Gobineau: (1816-1882). Fransz diplomat ve yazar. rklararas Eitsizlik zerine

Denemeadl eseri nemlidir. Celal Nuri,Guizot karsnda hehangi bir tastik veya red
belirtmeden Gobineauya atlyor. K.s.142.
Gobseck hesblii: Gobseck, Balzacn 1830 ylnda yazd romannn bal ve ve
romann ba kahraman. Roman kahraman Gobseck, deta menfaatlk ve agzln
elinde oyuncak olmu bir tefecidir. Her mnasebetinde kendi karlarnn hesabn
yapmaktadr. Cmertliinin arkasnda bir Gobseck hesablii srtyor, yatrm
yapyorsun kendine gre, kk zavall bir tefeci hesablii. Jur.I.s.203-204
Godwin: William Godwin (1756-1836). ngiliz yazar ve siyaset kuramcs. Aydn bir
rasyonalizmin savunucusu olan Godwin,Anarist Komnizmin temellerini atan kii ve
ada anarizmin nclerinden olarak kabul edilir. Godwin, Proudhon, Stirner,
Tucker devleti kaysz artsz reddeder. BFH.s.41.
Goebbels. Joseph Paul Goebbels (1897-1945). Alman siyaset adam ve nasyonel
sosyalizmin

savunucusu.

Goebbelse

gre

de,

nasyonal

sosyalizm,

gerek

sosyalizmdir. UU.s.129
Goethe: Johann Wolfgang Von Gothe (1749-1832). Alman edebiyats ve mtefekkir.
Kuvvetli bir air, grm geirmi bir devlet adam, deerli bir bilgin ve bir dahi. Btn
Alman edebiyatn Hibir edebi ekole balanman etkisi altnda brakt. Eser, az sonra
Goethenin nszyle Almancaya evrilmi,1824de Goethenin Wilhelm Meisterin
raklk Yllarn ngilizceye kazandrm. K.s.368.
Gogol: NokalayVasilyevi Gogol (18091852). Rus roman yazar.

Rus Roman,

Gogoldan sonra Turgenyefi, Dostoyefskiyi, Tolyosu anlatyor. KA.s.228.

Goldmann: Lucien Goldmann

(1913-1970) eitli dillerde eserler veren Roman

Hukuku, felsefeci, sosyolog ve edebiyar. Goldmann Recherches dialectiquesde,

sosyolojiyi Marxn kurduunu ve Kapitalden baka sosyoloji kitab yazlmadn
syler. SNK.s.20.
Goldmann:Lucien Goldmann (1913-1970). Belikal Marxsist filozof ve edebiyat
tenkitisi. Goldmann en ok edebiyat sosyolojisi alanndaki aratrmalar ve 1955
ylnda kaleme ald Pascall ve Racinei konu alan The Hidden God ile tannmtr.
Goldmann

Recherches

dialectiquesde,

sosyolojiyi

Marxn

Kapitalden baka sosyoloji kitab yazlmadn syler. SNK.s.20.

kurduunu

ve

179

Goldsmith: Oliver Galdsmith (1728-1774). ngiliz yazar ve air. "Ortaya 'Ogst a'
diye bir mefhum aylr. Mesela Goldsmith iin kralie Anne dnemi, 17001740 yllar,
bir 'augustan age'dir". K.s.62
Goliat: Bkz. Calut. Belki doru, dev: Goliat yani yryen da paras, srtndaki cce:
Davut yani zek. B.s.218.
Gomperz: Theoder Gomperz (1832-1912). Avusturyali parat ve hellenist yazar.
nn 1896-1909 yllarnda yazd Yunan Dnrleri (Griechische Denker) adl
eserine borlu. sadan nce beinci asr, diyor Gomperz, edebiyata pek zengin bir
dnemdi, ama hi de kitabi bir a deildi bu. Ma.s.25.
Goncourt Armaan: Fransz yazar E. De Goncourtun vasiyeti zerine, lmnden
(1894) sonra kurulan ve 1902de resmilik kazanan edebiyat derniinin 1903 ylndan
itibaren her yl Fransz romanna verdii dl. Sadizm hapsedicilii muhabbet
evlerinden kp ktphanelerin bakesine kuruldu, Goncourt armaanlar bile alyor
artk. KA.s.273.
Gongore: Luis de Gongora Y Argote (1561-1627) spanyol air. Sone, letrilla ve
romans yazan Gongore spanyann en nemli airleri arasnda saylmaktadr. Lope ve
Gongora, Le Tasse, Metastase ve Alfieri ile adalarn vasflandrrken barok
mafhumu ok daha yerindedir. K.s.68
Gori: Parlak anlamna gelir. Hintin biyk tanrsnda biri olan Brahma ve Vinu gibi
isimlerle anlan

ivann isimlerinden biri. Binbir ad var bu Tanrann: Uma

(nazl), Beravi (korkun), Sati (vefakr e), Gori (parlak), Kali (siyah), Durga
(yama). BDE.s.132.
Goriot Baba: Fransz romanc Balzacn 1834-1835 ylnda yazd eser. Goriot
Babann kahraman Rastignac daha oturmu, daha zinde bir toplumun ocuudur.
B.s.203-204.
Gotha progarami: Alaman sosyal demeokrat partisinin kuruluunu belirleyen Gotha
kongresinde (1875) hazrlanan program. Lassallen tezlerinden yana olanlarla Marx ve
Engelsnin tezlerini savunanlarn birlemesinden ortaya kt. Sonra Marx ve Engels
gotha programnn Eletirisi adl bir eser yazarlar. emsettinSami Bey Mihran
Efendinin Tercuman-i Sarkinda Gotha progaraminin seriat-i Ahmediyeye uygun
oldugunu yazar. SNK.s.162.
Gottsched: John Cheristoph Gottsched (1700-1766). Alman yazar ve profesr. Fransz
klasik edebiyatndan etkilenerek alman edebiyatnda arlama almalarnda bulundu.

180

XVIII. yzyln Alman edebiyatn yeni batan kuran kii olarak biklinir. Hocalar
Voltaire ve Gottschedden ayrlarak,edebi deerlerin yeniden tarihi birsnflamaya tabi
tutulmasn ister. K.s.407.
Gnllerde Doan: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann nvanlarndan birisi.
Bir kars efkat, Kamann, teki ehvet..ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu,
Gnllerde Doan,Sarho Eden, ldren... BDE.s.181.
Grice: Osmanl devletinde Manastr Vilayetine bal sancak merkezi. Bu gnk
Arnavutlukta Kore. Asl (Koi Bey Risalesi) Greceli Koi Bey nm zt- maarifsimatn Sultan Murad- rabia takdim olduu lyihalar cmi bir risaledir. UU.s.320.
Graal: Graal ya da Aziz Grall. Ortaa inanna gre, Hz.sa nn tilmizleriyle birlikte
yedii son yemekte kulland ve Yusufun, yzbann mzrak darbesiyle peygamberin
bedeninde at yaradan toplad kap. Sezlong entelektelleri, Graali

(sann

kulland son tas) aramaya giden velyelere benziyorlar. Ma.s.61.

Graf: Arturo Graf (1848-1913) talyan yazar, tenkiti ve air. Konuya en byk
katky Graf yapmtr (1865). IDG.s.103.
Gra.Sci: Antonio Gra.Sci (1891-1937). talyan filozof ve siyaset adam. Demek ki
onlar da,Gra.Scinin anlad manada ,organik birer entelekteldir. Ma.s.36.
Gray: Thomas Gray (1716-1771). lgiliz air ve yazar. Faransa ve talyada Horace
WalpoleUn yakn dostu nemli bir ksmn Campridgede klasikler doal bilimler ve
arkeoloji zerine aratrmalar yapar. Ossian ve eski ngiliz dramevresindeki
polemik,air bir profesrn ilmi tecesssn alevlendirir: Gray.KA.s. 399.
Greene: Robert Greene (1558-1692) ngiliz dram ve roman yazar. Greenenin
Dalavericiliki (1591-1592) gibi. KA.s.214.
Grek: Eski Yunana verilen ad. Eski Yunanllarla ilgili, Eski Yunana zg olan
Oynak zeksyla Fransz, derin tecesss ile Alman, diyalektik virtozu olarak Grek,
tevazuu isterseniz gururu deyin- kibarl, zelebilii ile yzde yz Osmanl B.s.252.
Grimm Kardesler: Alman Filolojisinin kurucusu saylan Jacob Grimm (1785-1863) ve
kardei Wilhelm Grimm (1786-1859)e verilen isim. Grim kardeler Alman filolojisi,
Alman dili tarihi, Alman Efsaneleri konularnda yaptklar almalarla bilinir. Perault
isittigi gibi anlatiyordu bu hikayeleri, sifahi gelenege saygisi vardi, nitekim daha
sonra,Grimm kardesler ile Andrew Lang da ayni seyi yapacaklardir. K.S.315.
Grimm Masallar: Grimm kardelerin XVIII. asrda terledikleri masallar kitab.
Gesta Romanarum ve Fabliaulardan La Fontainein Grimmin Andersenin

181

masallarina kadar bir cok meshur eser sanskritce kaynaktan genis olcude faydalanmi.
K.s.311.
Grimm: Bkz. Grimm kardeler. Grimm iin de Hz. Muhammed inanmayan bir
adamd. SNK.s.202
Gringore: Pierre Gringore (1470-1539). Pek ok iir kaleme almasna ramen
tiyatrolaryla tanm 16 asr Faransz yazar. "Sokrat'n istihzasn Gringore veya
Rabelais'nin maskesi altnda saklayan akll deliler; Charles-quint veya II.Philippe gibi
dnyaya sz geirmeyi dleyen ikbalperest deliler; Pavie'de I.Franois esir edilen
yahut Berquin ve Nubourg'la alevler iinde can veren yiit deliler; Munster'deki
anabaptisler veya Pais'teki protestanlar gibi azgn deliler." IDG.s.161.
Grousset: Rene Grousset (1885-1952). Fransz arkiyati ve tarihi. Sizinle uaa
binelim diyor Grousset ve yz yirmi asrlk tarihin zerinde dolaalm. Jur.I.s. 156.
Guarino: Guarino Veranese (1374-1460). Guarino de Guarini de denir. talyan hmanis
yazar ve gramerci. Birok klasik eserin evirmeni va yapmcs. "Guarino, 1408'de, elli
kadar yazmayla Dou'dan geldi. Sicilya'nn allame bir kitaps Aurispa, 1423'de
Venetik'e 200'den fazla yazma tad" KA.s.109.
Gunon: Rene Guenon (1886-1951). Fransz filozof ve yazar. Vedalardan etkilenerek
Hindu dini ve slam konularda aratrmalar yapar. Gunon diyor ki: ada insan
garip bir n sezi iinde: bir eylerin sonu gelecek. BFH.s.9.
Guglielmo Ferrero: (1871-1943).talyan tarihi. Antifaist olmas sebebiyle Fransaya
gmak zorunda kalan ve eserlerinin nemli bir ksmn Franszca yazan Ferrero
almalarn talyan tarihi zerinde younlatrmtr. Buu konudaki en nemli eseri de:
Romann Bykl ve kdr. Guglielmo Ferrero. Ferrreroya gre ilerleme
kavram kiiden kiiye deiir. K.s.142.
Guizot: Franois Guizot (1787-1874). Fransz tarihi ve siyaset adam.Avrupa ve
Fransa medeniyet tarihi zerine yapt almalar ile tannr. Celal Nurinin tavsiyesi
de Guizotnunki gibi tek kelimeyle ifade edilebilir: Zengin olunuz! K.s.137.
Guliverin Seyahatleri: Jonathan Swiftin 1726 ylnda yazd fantastik yergisi.eser
bir hogr klasii olarak deerlendirilen eser Daniel Defeoya bir cevap niteliindedir.
Robinson bamszln kurmak iin alrken Guliver iyi ve murtlu bir bamll
tercih etmektedir. ama cocuklar bu ic karatan yayimlardan illalalah diyerek buyukler
icin yazilmis kitaplara el atarlar: Robinson Crusoe
(swift)gibi. K.s.313.

(defoe) Guliverin seyahatleri

182

Guliver Kompleksi: Jonathan wiftin Guliverin Seyahatleri ismli eserinin kahramann

tad

kompleks.

Guliver,

Houyhnhmnlerin

kendini

kabullenmeyini

ve

reddedilerini grnce alamaya balar. Bu deyim saf, gnahsz ruhsuz ve kiiliksiz

insanlarn tek ynl topyalarn ve sukt-u hayal sonu yaadklar hezeyan anlatmak
iin kullanlr. Osmanl Imparatorlugunun Bati karsisindaki davranisi, tam bir Guliver
kompleksidir. Sonra bu degerler manzumesi bir anda silinmis, sen Hititsin, sen
Sumersin denmistir. SNK.s.167.
Gulliver: Jonathan wiftin Guliverin Seyahatleri ismli eserinin kahraman. Bkz.
Guliverin Seyahatleri. Baslangicta cocuklar icin yazilmamis eserler Scottun,
cooperin romanlari gibi, bazende Swiftin GulliverI Cervantesin Don kisotu gibi
bozularak benimsenirler. K.s.317.
Gumplovich1: Ludwig Gumplovicz (1838-1909). Polonyal Sosyal Darwinci,
mataryalist sosyolog ve hukuku. Inceleme Gumplovich`indir ve yazi su basligi
tasir:bn Haldun, XVI. Asir Arap Sosyolou Gumplovich yllardr mudafaasn yapt
grle Ibn Haldun`un fikirleri arasnda byk bir yaknlk grn. IDG.s.226-227.
Gunadya: Hint yazar. Ne zaman ve nerede yaad bilinmiyor. Kendisi hakkndaki en
nemli bilgi Byk roman anlamna gelen ve Hint hikayelerinin en mhim kaynan
oluturan Brihatkata isimli eserin yazar oluudur. Gunadya yazm eseri, asl
asrlardr kayp. BDE.s.236.
Guptalar: Eski Hindistanda .S.270-550 yllar arasnda hkm srm Hanedan. ki
yzyl saltanat srm Guptalar, lkelerini geniletmi, airleri korumu, kendileri de
iirle uram. BDE.s.184.
Guru: Hindu dininde Tanr ile kul arasndaki vasta kii pir, mrit. Kadnlar da gurur
(mrit)olabilir.BDE.s.160.
Gurvitch: George Gurvitch (1894-1965). Fransz sosyolog ve Sorbone niversitesi
profesr. Herakleitostan Hegele, Proudhondan Webere Sartrea, Gurvitche kadar,
dncenin btn ftihleri diyalektikidirler. B.s.190.
Gustave Lanson: (1857-1934). Fransz edebiyat tenkitisi ve edebiyat tarihisi Asrn
sonunda bu birbirine zt almalarn muhasebesini yapmak ve onlardan faydalanarak
hem akla, hem gnle, hem de elle tutulur gereklere uygun bir edebiyat tarihi metodu
yaratmak erefi, Gustave Lansona nasip olur. KA.s.441.
1

Gumplovich isminin yazm IDG ve SNK eserlerinin muhtelif yerlerinde Gumplovich ve Gumblowicz
farklar gstermektedir. Bunun yazarn imlatercihi olarak deerlendirebiliriz.

183

Gustave Le Bon: (1841-1931).Fransz hekin ve sosyolog. Ayrca toplum psikolojisi

alannda yazd La Psychologie des foules (Yn Psikolojisi ya da Kitle Psikolojisi)
isimli eseriyle tannmtr. Gustave le Bon,Arap Medeniyetigibi nefis bir eserin
yazardr ama slmiyetin muhibi deildir. K.s.192.
Guyau: Marie Jean Guyau (1854-1888). Sanat sosyolojisinin bellibal temsilcilerinden
biri olarak kabul edilen Fransz air ve flozofu. airlerle filozoflardan sonra, bir
filozof- air, Guyauyu dinleyelim: Sanat ve iirde deha alabildiine geni ve derin bir
sevgi, bir itimileme gcdr. B.s.226.
Guzman de Alfarache: Mateo Alemann 1599 ylnda yazd pikaresk roman. Hem
spanyada, hem dier Avrupa lkelerinde en ok okunan bir roman da Guzman de
Alfarache (1599-1605) KA.s.174.
Glk Tepeleri: John Buryan (1628-1688)n 1676 ylnda yazd Necata Doru
isimli romannda mekan ad. Sarp Glk tepesini soluk solua kar Hristiyan.
KA.s.215.
Glhane Hatt Hmayunu: Tanzimat Fermannn dier ad. Glhane Hatt
Hmayunu... Padiah, fermanla, lkesine yeni bir dzen vermeyi, rfi

(keyfi)

davranlar sona erdirmeyi taahhd etmekle kalmaz, Sanayi ve Ticaret Avrupasnn

ekmeine ya sren 1838 Ticaret Antlamasn da tasdik ve teyid eder.BFH.s.121.
Glistan ve Bostan: ranl air Sadi-i irazinin 1258 ylnda kaleme ald mehur
eser. Sadi'nin Glistan ve Bostan Cumhuriyet'e kadar Rdiye talebelerinin
tecesssne akt. K.s.299.
Gliver: Bkz Giliverin seyahatlar. Serven hilkyesi ile ak hikyesinde olabilirlik
aranr, fantastik romanda aranmaz. Rabelaisnin

Gargantuasn,Cervantesin Don

Kiotunu, Swiftin Gliverini hatrlayalm. KA.s.136.

Gn Dergisi:1945 ylnda stanbulda, AdilMstecapolu ynetininde kan haftalk
siyaset, sosyoloji, ekonomi ve edebiyat konulu haftalk derginin ad. Tanrkutun Gn
dergisi: Edebiyat Tarihinde Dejenenereler, Lucretius. Ma.s. 281.
Gn Ortasnda Karanlk: ngiliz uyruuna geen ve ngilizce yazan Macar
muharriri.Arthur Koestler (1905-1983)in 1940 ylnda yaymlad eserinin ad. Eserin
asl ad: Darkness at Noon. ngilizcede Darkness. karanlk, noon: le vakti
anlamndadr. Gn Ortasnda Karanlk bir an muhakemesi; bir an hatta btn
alarn. B.s.210.

184

Gnaltay: Bkz. emseddin Gnaltay. Fakat Togan bir ilim adamndan beklenen
kadirinasl nedense Gnaltaydan esirgemi. K.s.91.
Gne banliysnn Cengiz Han: Banliyo bir ehrin, bir yerleim yerinin yakn
cevresi ve dolaylarna denir. Gne banliyos, gnein yakn yerleri anlamna gelir ki
yakcl sebebiyle yaklamak mmkn deildir. Cengiz Han yeryznn en kanl
hakanlarndan birisidir. Cengiz Han gibi bir kan dkcy, yaklalmas imknsz bir
meknn hkmdar olarak tahayyl etmek daha da korkuntur. Gne banliysnn
Cengiz Han deyimiyle ahslarn sevgisizlii, acmaszl, merhametsizlii ve yok
etme hevesi anlatlmaktadr. nsan btn canl varlklarn oban olmaldr, gne
banliysnn Cengiz Han deil.UU.120.
Gne Beldesi: Gne lkesi ( Civitas Solis) veya Gne Beldesi. talyan filozofu
Tommaso Campanella (1568-1639).n 1602 ylnda Napoli hapishanesinde Latince ve
talyanca olarak kaleme ald ve 1623 ylnda Almanyada yaymlanan topik eser.
"Avrupa'da Thomas Morus topyas'n Campanella'nn gne beldesi takip eder.
SNK.s..77.
Gne Dil Teorisi: Dillerin tarih ncesinde gnee verilen a adndan doduunu
ileri sren, Trklerin medeniyet tarihindeki yerini belirtmek zere Atatrk tarafndan
1935-1937 yllar arasnda savunulan gr. Din nklb. Bu ar tasfiyecilik kmaza
saplannca sahneye yeni bir nazariye karlr: Gne Dil Teorisi. Ma.s. 266.
Gnlk: Gnce. Bir yazarn bir gnde yaadklarn ve dndklerini anlatt yazlara
denir. Batda Hazret-i Muhammed iin neler sylenmi? Burada da Dantenin lah
Komedya sndan, Voltairein Adetler zerine Denemesi sinden, Napolonun Gnlk
lerinden, Carlylen

Peygamber eklinde Ortaya kan Kahraman

yazsndan,

Lamartinein Trkiye Tarihi I inden, Renann Muhammed ve slmn Menei inden,

Hugonun Asrlarn Destan iirinden seilmi metinler sralanyor. K.s.154.
Gtenberg: Matbaann mucidi.doum tarihi ihtilafl 1394,1400 gibi rivayetler var.
lm:1468. bat Almanya Mainzde dodu.1434 ylnda Strasbourga yerleti. Burada
yllarca harflerin dkm ve bask makinesi zerine alt. Nihayet 1440 ylnda icdn
gerekletirdi. 1450 ylnda Mainzde ilk basmevini kurdu ve ilk olarak incili bast. Bir
sre sonra orta ile anlaamayarak mahkemelik oldu. Mahkemeyi de kaybederik geim
sknts iine dt. Nihayet1468 ylnda sefalet iinde ld. uursuz bir byc
Gthemberg! I paavraya hapsetmi. B.s.263.

185

Gzel Philippe: (1268-1314). Kurnaz politikacl ve evresine toplad hukukulara

Roma hukukundan mutlak kral yetkilerini kartmasyla mehur olan Fransa kral.
Gzel Philippeden beri Roma mparatorluk hukukunun mperiumunu, yani hi
kimseye hesap vermek zorunda olmayan mutlak hakimiyet hakkn, Fransa kral lehine
diriltmek isteyen burjuva hukukularnn inat gayretlerine meydan okuyutu bu.
UU.s.186.
H. Lefebvre: Henri Lefebvre (1901-1991) Fransz edebiyat doktoru, sosyoloji
profesr ve tarihi. Diyalektik materyalizmi Fransaya aydnlk olarak ilk getiren H.
Lefebvredir. SNK.s.205
Habakkuk: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberlerle ilgili

kitaplarndan birisi ve Yahud nebisi. Eski Nebiler

Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya

(Yeu,

Yeremya,

Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya,
Haggay, zekarya, malaki. IDG.s.135-136.
Haberci Bulut: Mega-Duta, Bulutlarla yollanan ak mektubu olup Hint Klasik air ve
oyun yazar Kalidasann 111 ktadan oluan Sanskrite iiri. Haberci Bulut, tasvir
sanatnn bir ahikas, lirizmin doruk noktas. BDE.s.193.
Haberleme Meslekleri: Fransadaki Bordeaux (Bordo) niversitesinde 1965 ylnda
alan bir bilim enstits ad. Ayn yl, niversitenin Teknoloji Enstitsnde kurulan
Sosyal Meslekler ve Haberleme Meslekleri adl iki blm, LTAMn aratrmalarna
geni bir pedagojik uygulama sahas at... KA.s.458.
Hachette Yaynevi: Bkz. Haet Kitabevi. Hachette yaynevinin kard ve Collage
de France Profesrlerinden Jean Delumeaunun ynettii Zamanmz ve nsanlar
dizisi bir kitabn da slmiyete ayrm: slamn Byk nsanlar. K.s.163.
Hachette:Bkz Hachette kitapevi. Tek parti devrinde Trkiyenin btn irfan
Hachettee gelen kitaplardan ibaretti.SNK.s.292.
Hac Bekta Veli: (1210-1271).Byk Trk slam Mutasavvufu ve Bektailik
tarikatnn kurucusu. Osmanl Devletinin kurulu yllarnda yaayan evliynn
byklerinden.Tasavvuf

ile

ilgili

iirlerini

Makalat

adl

eserinde

toplamtr.Mstaliplerimize sorarsanz, Yunus Emre, Mevlana, Hac Bekta Veli

hmanizmin zirveleridir. KA.s..85.

186

Hac Bekta:Bkz Hac Bekta- Veli. Dinimizde kinin de, taassubunda yeri
yoktur.nanm aydndan beklediimiz,Mevlanalara,Yuuslara,Hac Bekta Velilere
yakan bir anlay ycelii ve btn kucaklayan bir sevgidir. K.s.401.
Hac Kalfa: Bkz. Ktip elebi. Galland tabiat konusuna temas ederken Herbelotnun,
bilhassa Hac Kalfa!nn

(Katib elebi) Kef-el Znununu btn olarak evirip

eserine aldn kaydeden. IDG.s.85.

Hacyografa: Eski Ahitin ana blmnden birinin ad. Hacyografa veya Yazlar
ktlk ve lmn varlklar zinciri iinde nasl bir yer tutuunu anlatr. IDG.s.94.
Hades: Yunan mitolojisinde br dnyann tanrs. Ttanlara kar zafer kazandktan
sonra yaplan paylamada yer alt dnyasnn kralln ve ller imparatorluunu
onun payna verdiler. Hades ise tanrlarn elisidir , lleri o gtrr. IDG.s.209.
Hadikads-Seda: Erenlerin bahesi anlamna gelmektedir.Fuzulinin 16.yzyln ilk
yarsnda kaleme ald eserinin ad. Sonra yazar,eitli eselerdeki Trke kelime
nisbetlerini yzde olarak tesbit ediyor.Hadikads-suada % 22,efik-namede % 17
K.s.140.
Hadis-i Kuts: Mns, Allah tel tarafndan, kelimeleri ise, Resl-i ekrem sallallh
aleyhi ve sellem tarafndan olan hads-i erfler. Hadis-i kutsi, nefesini bilen, rabbini
bilir buyurur. byle bir bilgiye fert olarak da , cemiyet olarak da, beeriyet olarak da , en
ok imdi muhtacz IDG.s.58.
Hafz: Hace Hafz irazi (1325-1390) ranl air. Eserlerini Hafz Divan ad verilen
kitabnda toplamtr. Divann iki kayna var:Hafzla Zleyha.Zleyha,airin batl
sevgilisi:Marianne von Willemer. KA.s.32.
Haggai: Haggai (Haggay). Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski
Ahit

blmnn

peygamberlerle

ilgili

kitaplarndan

birisi

ve

Yahud

Peygamberlerinden. Yahudilere gre bu peygamberin zel bir grevi vard: Srgnn

abuk sona ermesi midi ve Bet-Amikda'n yeniden inas fikirleri bu kitapta yer alr.
Haggai (..520) mabedin yeni batan kurulmas iin srailoullarn ar.
IDG.s.129.
Haggay: Bkz. Haggai. Eski Nebiler (Yeu, Hakimler, 1.Samuel, 2.Samuel, 1.Krallar,
2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya,
Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya, Haggay, zekarya, Malaki. IDG.s.135-136.

187

Hak Dini Kuran Dili: Elmall Hamdi Yazr (1887-1942)n 10 ciltlik Kurn
tefsirinin ad. Ahmet Hamdi (Elmall)1 Hak Dini Kuran Dili adl tefsirinde su izahati
veriyor. IDG.s.195.
Hakimiyet-i Milliye: Mustafa Kemal Atatrk tarafndan 10 Ocak 1920 den itibaren
yaynlanan gazete.1934te gazetenn ad Ulus olarak deitirildi. Hkimiyet-i Milliye
bamuharririnin en ok sevdii mellifler Lenini hazrlayan Rus yazarlardr.
B.s.159.
Hakimler Kitab: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn tarih ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Hakimler Kitab ne zaman
yazlm? Kestirmek g IDG.s.98.
Hakimler: Bkz. Hahimler kitab.Bu kitaplarn balcalar: Tekvin, k, Leviler,
Saylar, Tesniye, Yeu, Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar. IDG.s.94.
Hakiralar Diyarndaki Alis: Bkz. Alis Harikalar Diyarnda. Hakiralar Diyarndaki
Alis gibi, ona dalnca, krmz gzl beyaz tavann ardndan gitmi, aynann br
tarafna gemi olursunuz... K.s.261.
Hala: Prakrit edebiyatnda nemli bir iir antolojisi olan Sattasai adl eserin yazar.
Hala 4 asrda yaam ve Dekkann kuzey-dousunda hkm sren bir hkmdardr.
Prakrit edebiyatnn aheseri bir antoloji: Sattasai.Yazar Dekkann kuzey
dousunda hkm sren bir hkmdar:Hala. BDE.s.178.
Halep: Suriyenin kuzeyinde ounlukla Trklerin yaad tarih ve kltr ehri. ehir.
Halep emiri Seyfd Devlenin saraynda yasam duvarclk yaparm ldkten ok
sonra mehur olmu. SNK.s.66.
Halvy: Daniel Halevy (1872-1962) Fransz tarihi ve denemeci yazar. Fransa ii
hareketleri ve Fransa kylleri konularnda aratrma ve deneme yazlar yazmtr.
Sain-Simonda 1965te girer niversiteye, Bougle ile Halevy sokamazlar, nihayet
Gurvitch sokar onu. SNK.s.125.
Halide Edip: (1884-1964) II. Mertiyet ve Cumhuriyet dnemi Trk hikaye ve roman
yazar. bn Tufeylin bu felsefi hikyesi Halide Edipten beri nice tecesss
alevlendirmitir ama Hay bn Yakzan ilk yazann bni Sina olduu pek bilinmez.
K.s.182.

Ahmet Hamdi Aksekili ve Elmall Hamdi Yazr isimleri kartrlmtr. Burada Elmall Hamdi Yazr
yazlmalyd;nk bahsi gecen Hak Dini Kurn Dili isimli Kurn tefsiri Elmall Hamdi Yzarn
eseridir.

188

Halide Hanm: Bkz. Halide Edip Advar. Halide Hanim Kenan ellerine yelken amt
Halit Fahri Maver-y Cine. UU.s.35.
Halide Salih: Halide Edip Advarn baz gazete ve dergi yazlarnda kulland takma
ad. Yazar ilk roman Heyly da bu isimle yaymlamtr. Filhakika Halide Salih
imzasyla iyan mecmuasnda kan yaz romanc Zoladan ok Dreyfus Dvsnn
havarisini yceltmektedir. ( Yl 1324, Say 9) KA.s.303-304.
Halife mer: Hz. mer. slamn Hulef-i Raidin dneminin ikinci halifesi.
Filhakika, peygamberin lmnden sonra slam ordular Filistin ve Kuds fethetmi,
halife mer zaptedilen lkeler ahalisinin hrriyet ve mlklerine, hakim ve kanunlarna
dokunmamt. BFH.s.89.
Halife: Allah Telnn emirlerinin yerine getirilmesinde Peygambere vekil olan kii.
Emr-l-mminn, mm-l-mslimn yerine kullanlan bir tbir olup, btn
Mslmanlarn emri, hkmdr manasna gelir. lk halfe nvn verilen, Hazret-i Eb
Bekrdir. Kendisine Halfe-i Reslullah (Reslullahn halfesi) denilmitir. O devirde,
batda i bandaki papalar, Fransa ve talyada tahta kan krallar, Bizans imparatorlar,
spanyann vizigot hkmdarlar, slam leminde hkm sren halifeler. K. sh. 153
Halife-i Ruy-i Zemin: Yer yznn halifesi. Osmanl Padiah iin kullanlan bir sfat.
Bir Ermeni komitecinin Halife-i Ruy-i Zemine frlatt bomba, garpperest bir
airimize tannan msralar; Bir Lahza-i Teehhr. Ma.s.180.
Halit Fahri: Halit Fahri Ozansoy (1891-1971). Cumhuriyet dnemi ve sonras air ve
yazarlarndandr. Hecenin 5 airinden biridir. Eserlerinde Daha ok lm ve ak
temalarn iledi. Halide Hanim Kenan ellerine yelken amt Halit Fahri Maver-y
Cine.
Halit Ziya: Halit Ziya Uaklgil (1867-1945). Servet-i Funn dnemi edebiyatnn en
nemli hatra, deneme, hikaye ve roman yazar. Fikretin olgun ustaca yontulmu
msralarna kyasla Halit Ziyann nesri ne kadar zavall. Ma.s.237.
Halk Partisi: Bkz. CHP. Halk Partisi ekiyalarn oban kpei ve nnnn
tercumanlna naspedildi. Jun.II.s.159.
Halkmz ve Sanatmz: Mehmet narl (1925-.)nn 1970 ylnda yaymlad
eserinin ad. Bu arada Mehmet narlnn Halkmz ve Sanatmz adl kitabn da
muhabbetle selamlamay vicdani bir bor bilmitim. Jur.II.s.173.

189

Halkn Hriyeti: Halkn Hrryeti Partisi. Rusyada Halkn Hrriyeti adl gurubun
nclnde XIX asrn sonlarnda kurulan, 1881 ylnda ar II. Alexanderi
ldrdnde ok kuvvetlenecek gibi grlen; ancak 1887 ylnda Partinin terrc
ubesinin ar III. Alexandere suikast hazrl srasnda yakay ele vermesi zerine
kapatlan grup ve parti. "Halkn Hriyeti" adl parti Tkaev'in Lavrov ve Bakunin'e
kar zaferini simgeler". Ma.s.103.
Hallac: Halla- Mansur, Doum trihi bilinmemekle berber 857-860 yllar arasnda
rann Beyz ehrinde doduu kaydedilmitir. Tasavvufta sekr hli denilen kendinden
geme halinde iken Enel-Hak (Ben Hakkm) szn syledi. Bu szn, zhir limleri
dallete ve ilhda hkmedip katline fetv verdiler. 918 yl Zilkde aynn 24. Sal gn,
Badatta aslarak ehid edildi. Bu gre gre Risaleler, Ali ibn Talib, Gazali, Hallac,
mam Cafer el Sadk veya eitli smaili misyonerler tarafndan kaleme alnmtr.
IDG.s.50-51.
Haluk: Tevfik Fikretin olu. Haluk cins isimdir artk; tarihten kaanlarn ismi.
B.s.134.
Halvet Odasnda Felsefe: Sadizmin kurucusu ve babas Marquis de Sade (17401814)nin 1795 ylnda hapiste yazd eserinin ad. Sade da diyalogdan faydalanmay
ihmal etmez (Halvet Odasnda Felsefe, 1795). KA.s. 237.
Hamburg Dramaturjisi1: Alman yazar Gotthold Ephrahim Lessing (1729-1781)in
Alman tiyatrosunu Fransz tiyatrosunun hakimiytinden kurtarmak amacyla 1797-1769
tarihleri arasnda vcda getirdii tiyatro eletirileri derlemesi.

Lessing iin,

Mektuplar da Laocoon da, Hamburg Dramaturjisi de nazar izahlar olmaktan ok birer

kavga kitab. KA.s.408.
Hamdi Bey: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Hamdi Beyin hzn bizi de
dertlendiriyor. KA.s.361.
Hamidullah: Prof. Dr.Muhammet Hamidullah (1908-2002) slm Peygamberi, slma
Giri, Reslullah Muhammed isimli kitaplar ile tannan Hidistanl hukuk doktoru ve
slam tarihisi. Paris CNRS ilm aratrma yesi. nc olarak da Hamidullahn
Le Prophete delslam (slmn Peygamberi) adl kitabndan haberdar ediyor
okuyucuyu Walter. K.s.154.

Hamburgische Dramaturgie.

190

Hamit: Bkz. Abdlhak Hamit Tarhan. Avrupallam edebiyatmzn iek

bahelerinde onunla dolatk, Hamiti o tantt bize, Fecr-i Atiyi o sevdirdi. B.s.122.
Hamlet: Shakespearenin 1601 ylnda yazm olduu 5 perdelik oyun. Fetihten fethe
kotuu bu ikiyz yl iinde roman bir Hamlet, bir Kaybolan Cennet, bir Mizantrop
yaratabilmi midir? KA.s.147.
Hammer Purgstall: Bkz. Hammer. Ama Arap edebiyatn btn ile inceleyen,
Avusturyal bir msterik olan Hammer Purgstall'dr. K. S.300
Hammer: Hammer Purgstall (1774-1856) Avusturyal arkiyeti ve tarihi. 10 ciltlik
Osmanl Devleti Tarihi nisimli eseriyle mruftur. lim, iman konusunda yeterli bir
rehber deildir.yle olsayd bir Hammer yalnz mezarn Mslman mezalar gibi
yaptrmakla kalmaz mezar tana yazdrd Yusuf Hammer adna layk olmaa alr
ve slamiyetle merref olurdu. K.s.99-100.
Hamzaneme: Hamzavnin Hz Muhammetin amcas Hamza bin Abdulmuttalipin
savalarn

anlatt

dini-destan

halk

hikayesi.

Hamzanmelerle

beslenen

muhayyeleler, Monte Krostolara, Silahrlere, jozef Balsamolara eilecekti.

B.s.234.
Hanbeli: mam Ebu Hanbelin kurduu ve drt hak mezhepten biri kabul edilen
Hanbeli mezhebinden olan kii. Hanbeli fakih, bn Teymiye ise, hvan, Nuseyrilere
balar. IDG.s.50
Hanbelilik: Hanbeli Mazhebi. Ehl-i Snnet akidesine gre hak kabul edilen drt
mezhepten biri. Drdnc byk mezhep Hanbelilik. Kurucusu Ahmed bin Hanbel,
(lm 855). K.s.198.
Hanerliolu: Orhan Hanerliolu (1916-1991). Felsefe ve ruhbilim alannda yapt
almalarla tannan Trk yazar. Haneriolu, Rza Tevfikin amatrce dolat,
anknn saika- kaderle iine frlatld dnce bahelerine hazine bulmak
itiyakyle giren bir sahib-i huru. K.s.215.
Handan: Halide Edip Advar (1884-1964)n 1912 ylnda mektup tarznda kaleme
ald eseri. Handan yazar alt kadar przsz nazik ahenkli sesiyle anlatmaya
balad. KA.s.371.
Hanefilik: mamln mam- Azam Ebu Hanifenin yapt ameli hak mezhebi.
Hanefilik Osmanl mparatorluunun resmi mezhebidir. K.s.197.

191

Hangi Bat: Attila lhan (1925-2005)n 1972 ylnda yazd eserinin ad. Hangi Bat
bir faciann hikyesi: iki yzyldan beri kurban ve kahraman olduumuz bir faciann.
UU.s.24.
Hangi Sol : Attila lhan (1925-2005)n 1970 ylnda yazd eserinin ad. Hangi
Solunuzu okudum.bareler bak gibi sapland uuruma. Jur.II.s.190.
Han- tiha: Bkz. Han- Yama Fikret bu memeleketin insanlaryla onlarn aclaryla
uramad, Hugonun tercumanln yapt. Heyecanliydi, o kadar Balikcilar, Les Pavres
Gensin (Fakir nsanlar) Han- itiha Joyeues Vienin (neseli hayat)tercumesidr.
SNK.s.172.
Han- Yama: Tevfik Fikretin bir hiciv iiri. Han- Yama baarl bir tercme, daha
dorusu pasti. B.s.124
Hanuman: Ramayana destannda ok nemli bir rolu olan maymunun ad. Kendisini
destan kahraman Ramaya adayan Hanuman Tanrnn hizmetkr olarak kabul edilir.
yle ki, tabiatn efendisi olan insan, maymun Hanumana ve inek Sabbalaya peresti
iin secdeye kapanyordu. BDE.s.79.
Harabat: Ziya Paann tertipledii 1875 ylnda stanbulda yaymlad ciltlik
divan edebiyat antolojisi. Eserin giriinde, Mukaddime-i Harabat bal ile verilen
deerlendirme o dnem edebiyatlar iin bir mnakaa sebebi olmutur. Zira burada
savunulan dnce iir ve n makalesindeki iddialarnn tam zttdr. Cumhuriyet
aydnlar stadn iir ve na, balkl makalesini, tartlmaz bir delil imi gibi her
vesileyle ne srer.Oysa Paa Harabat isimli antolojisiyle bu makaledeki hkmlere hi
de inanmadn ispat ettii gibi,daha nce veya daha sonra yazd iirlerle de ciddiye
alnacak bir yazar olmadn gstermitir. K.s.241.
Hari: Kendime balayan, kendine eken, celp eden, anlamnda Sanskrite bir kelime
olup Hint mitolojisinde Vinunun nvanlarndan birirdir. Vinunun eitli sfatlar
var: Savayambu (kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan,
eken), Mukunta (kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana
(varlklarn kayna ve barna). BDE.s.128.
Hari: Tanr Vinunun kendine balayan, eken anlamna gelen bir sfatdr. Vinu
yerine bazen Hari ad kullanlr. Hari, dini ark ve dualarda en fazla kullanlan tanr
isimlerinden biri. En sonunda lakim arz-i endam etti gandarvalar bir ark tutturdu;
raksa balad apsarlar sevinten Lakim, Hariye kotu. BDE.s.157.

192

Haric: Peygamberimizin ve eshbnn gsterdii doru yoldan ayrlm olan

frkalardan biri. Hazret-i Ali ile Muviye arasnda 657 trihinde yaplan Sffn
Harbinde, Hz. Ali hakem tayinine rz olup kar tarafla sulhu kabul ettii iin yannda
olanlardan bir ksm ondan ayrld ve ayr bir grup oluturdular. te bunlara ayrlan,
dar kan anlamnda Hric denilmitir. Bir tarihi, Bermekiler devrinde, zaman
zaman tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn, i, haric, mutezili, imam, Zerdti
limler bir araya geliyordu, der.IDG.s.36
Hariciye Vekaleti: 1835 ylnda Reisl kttaplk makam yerine kurulan makam.
Bugnk

manada

dileri

bakanl anlamnda.Tekrar Hariciye

Vekaletinde

mtercimdir. K.s.270.
Haris II: Gassaniler sllesi tarihini pek az biliyoruz. Bat tarihilerinin kendisinden
bahsettii Gassani hkmdarlarndan ilki: II. Haris, daha dorusu dul kars Marya.
K.s.148.
Haris IV.: IV. Haris, lkab: Ekber. O da nn kars Mariye borlu, Marinin
hreti ise kpelerinden geliyor, bu kpelerin dnyada bir benzeri daha yokmu, her biri
gvercin yumurtas byklnde iki inci. K.s.148.
Haris V: V. Haris, Jstinyen tarafndan genel filark nasbedilmi, monofizist temayll
bir Hristiyan olduundan Theodorann iltifatna nail olmu. K.s.148.
Harizmi: Ebu Abdullah Muhammet bin Ahmed El Harizm X.asrda yaam ranl
alim. limlerin anahtarlar anlamna gelen Meftih il-ulm isimli eseriyle tannmtr.
Harizminin Mefatih il-Ulumu Nedimin Fihristi gibi ansiklopediler de slamn
dnce hayatna o dnemin armaanlardr. IDG.s.81.
Harp ve Sulh: Hint edebiyatnn nemli eserlerinden Pana Tantrann be blmnden
ncsnn ad. nc blmn ad: Harp ve Sulh, Kokolukika
Baykularn Dmanl )

( Kargalarla

( Kelile ve Dimnenin sekizinci, Hmayunnameni

drdnc mephas. ) BDE.s.233.

Harris. James Haris (1709-1780). ngiliz filozof ve dilbilimci. Yazar, nszde daha
nceki kamuslardan, bilhassa Fransz ve talyan akademilerinin szlklerinden,
Furetirein, Trevouxnun, Chauvinin , Harrisin kamuslarndan geni lde
faydalandn anlatyor. IDG.s.16.
Hara Karita: MS. VII. asrda yaam olan Hint yazar Banann, Gney Hindistanda
hkm sren Hara isimli hkmdarn haytn anlatt roman eklinde yazlan eserinin
ad. Banann mehur eseri Hara Karita ( Harann Hayat ). BDE.s.239.

193

Hara: (606647) Hara 7. yzylda Gney Hintte saltanat sren son byk hkmdar
imdi 7. yzyln bandayz, kuzeyde hkmdar Hara saltanat srmektedir, gneyde
Pallava hanedan. BDE.s. 290
Harun Reit: (764-809). Beinci Abbsi halfesi. Hdnin 786da lmnden sonra
hilfete geti. Halfelik dnemi Abbas Devletinin en parlak devrini tekil eder.
Dokuzuncu asrn balarnda, mparator arlman ile halife Harun Reidin birbirlerine
yolladklar eliler sadece nezaket ziyaretleri yapmyorlard. BFH.s.90.
Harun: Kuran- Kerimde ad geen ve sriloullarna gnderilen peygamberlerden
biri. Hz. Musann kardei. Bir yanda kahramanlar, bir yanda peygamberler. Ve
Membreye gaipler aleminden haberler. Fsldayan Dodon, Teb, Raphidim, kutsalkaya,
Arz- mevt, Musann kollarn semaya kaldran Harunla Hur, cenkler ve Tih sahras,
Amosun kasrgayla alkda alanan arabas. UU.s.342
Harvard niversitesi: 1936 ylnda John Harvard Cambridgete kurulan Amerikan
yksek

retim

kurumu.

Hseyin

Nasrn

eserini

grememitim.Harvard

niversitesinde doktora tezi olarak kabul edilen -slamda Kozmolojik Doktrinler - adl
kitap konuya byk bir yer ayrmt. IDG.s.49
Harzemi: Muhammed bin Ms el-Harezm (780-850). Dokuzuncu yzylda yetien
cebir alannda ilk def eser yazan Mslman-Trk matematik, corafya ve astronomi
limi.

Yahya

Bermeki`nin

dostu

Fazl

Ibn

Sehl

(Merv`in

guneyindeki

Saras);Muhammed ibn Musa Harzemi, araplara atfedilen cebrin kurucusu (cebir kitabi
820 lerde yazilmis), Hiyre Mekkeden ne kadar uzaksa Harzemi de arapliktan o kadar
uzaktir; Halid Marvarrudi; Mervli Habes. Ahmed Fergani; Ebu Mashar Belhi
(Bahtrian`li)
Hasan Ali Bey: Bkz. Hasan Ali Ycel. Akuraolunun su itirafi ne kadar hazin:
Hasan Ali Bey Almanlardan veya Ruslardan istifade ettigi iin olacak ki tarihte usulun
tekamln gsterirken Ibn Haldunu zikretmeyi unutmamitr. IDG.s.231.
Hasan Ali Ycel: 16 Aralk 1897de stanbulda dodu. 26 ubat 1961de stanbulda
ld. air ve yazar. 1938 Celal Bayar hkmetinin Milli Eitim Bakan ve ky
enstitlerinin kurucusu. stanbul niversitesi Rektr Tevfik Salam Paa ile eski
maarif vekili Hasan Ali Ycele ilk lgatimizin adn sordum, ikisi de Redhouseden
habersizdiler. K.s.267.

194

Hasan Ali: Bkz. Hasan Ali Ycel. Hasan Ali Edebiyatmzda en eski medeniyetlere
beik olmu Anadolunun eski sakinlerine ilk akrabalk duyan ve duyuran, Yakup Kadri
oldu. imdi Sabahattin Eybolunda ve onunla beraber pek ok genlerimizde
grdmz Anayurt Anadoluyupayen gemiiyle beraber yaayarak benimseme fikri,
kkenlerini burada bulur diyor. UU.s.14.
Hasan Mahir: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924.)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann

ahslarndan biri. Nihayet Hasan Mahir.

KA.s.361
Hasan Mellah: Ahmet Mithat Efendinin 1874 ylnda yazd romann ad. Roman,
Hasan adndaki roman kahramannn denizde geen servenini anlatr. Mithat efendiyi
okumalyz ama Rakm efendi ve eflatun,bey veya Hasan Mellah hikayelerin deil
Avrupada bir Cevelan, ss- nkilab, Niza-lim ve Din, gibi ciddi kitaplarn.
K.S.232.
Hasan Sabbahn cenneti: randaki smiliyye Devletinin kurucusu ve Btnliin bir
kolu olan Haan Frkasnn reisi Hasan Sabahn rgt mensuplarna bu faaliyetleri
karl bulunduu vaatdi. Hasan Sabah ballarna cenneti dnyada da yaamay ve
mutluluu tatmay vaat ediyordu. Yzlerce mektep, binlerce kei, eliliklerle bololar,
ekaliyetler, ikide bir Beyolunu zevk panayr haline getiren uh aktrisler ve
mrebbiyeler ( Hasan Sabbahn cenneti ka para eder?). UU.s.28.
Hasene Hanm: Ali Suavinin ngiliz kkenli karsnn ad. Hasene Hanm -Ziya
Beyin ngiliz dilberine takt ad- iyi olarak Franszca konuur ve ne de Franszca iki
kelimeyi bir araya getirebilir. Ma.s.149.
Hasky: stanbul da bir semtin ad.Oysa 23 Mays Pazartesi gn Suavi Efendi Filibe,
Hasky ve salim Rumeli ahalisinden ... bin kadar muhacir ile raan Sarayna
saldrarak Sultan Murat Serasker kapsna gtrp karmaa kalkm. Ma.s.153.
Haet Kitabevi: Hachette Kitabevi, Fransz yaynevi aet kitabevinden ibaretti Avr
ylnda Louis Chistophe tarafndan kuruldu. Hachette kuruluu bugn Fransann en
byk yayn kuruluudur. Kurum Trkiyede Agence gnrale de librairie et de
publication adyla 1929 ylnda stanbulda ube amtr. Haet Kitabeyinden ibaretti
Avrupamz, girdaplar olmayan bir kta, tezatsz ve

tek boyutlu; bir kartpostal

Avrupas. B.s.137
Hahai: Hasan Sabah n kurmu olduu rgte mensup olan kiiler.Bu fedailer
ekseriya esrar itikleri iin anlara hahai derlerdi. Ma.s.17.

195

Hahaiye: Hasan Sabbahn kurduu tarikat. Ehl-i salib Suriye tarafna gittikleri vakit
Suriyede pek ok btiniye bakayas olan Hahaiye vard. MA.S.217.
Haim: Ahmet Him (1887 Badat-4 Haziran 1933 stanbul). Fecr-i ti dneminin
en nemli airi. Ahmet Him sembolist ve empresyonist akmn Trk iirindeki balca
temsilcisidir. Dolaysyla iirlerinde derin bir melnkoli, mphemiyet, uzak ve mehul
diyarlara duyulan zlem ve psikanalitik yorumlara msait bir renk ve musiki hissedilir.
Byk nzmlarn ou, nesirde de byktr Namk Keml ve Him gibi. B.s. 82.
Hatem Bin T: Cmertliiyle mehur Arap airi ve kable reisi. Altnc asrn sonunda,
yedinci asrn banda yaamtr. smi Abdullah bin Saddr. ok cmert olduu iin
Htem, Tayy kablesinin reisi olduu iin T lakab verilmitir Hatem bin tainin
yaayn hatrlaynz. . Ma.s.223
Hatice-tl kbr: Hz. Hatice. Hz. Muhammedin ilk ei ve ilk iman eden kii.
Resulullahn en byk destekisi ve teselli kayna. Dul ve zengin bir kadnd.
Ticaretle urard. Arabistann eitli blgelerine kervanlarla mal gnderiyordu.
Kervanlarndan birine bakanlk eden Hz. Muhammet ile tant. Hz. Muhammdein
znde ve szndeki dorulua hayran kald. 595 ylnda peygamberimizle evlendi. Bu
esnada Hz. Hatice 40 Hz Muhammet 25 yandayd. 4 kz, 2si erkek 6 ocuklar oldu.
Erkek ocuklar kk yata irtihal etti. Kzlarndan Hz. Fatma, Hz.Ali ile evlendi.
Peygamberimizn soyu Hz. Fatmann ocuklaryla devam etti. Peygamberimiz Hz.
Hatice ile evliyken baka hibir kadnla evlenmedi. Hicretten yl nce cennete g
etti. Muhammedin ilk mucizesi : Hatice-tl kbr. B.s. 274.
Hatipler Diyalou: Hatipler stne diyaloglar. MS.81 ylnda Tacitus tarafndan
kaleme alnan, 106ya doru yaynlanan ve kimin olduu uzun sre tartlan 75 hatibin
katld bir toplant biiminde sunulan eserin ad. Tacitus bu eserde hitabet ve iirin
mukayesesini yapmaktadr.Geri Tacite de Hatipler Diyalounda edebiyatla megul
olur. KA.s.391.
Havana: La Havana, Kubann bakenti ve il merkezidir. ehirde coraf konumun da
etkisiyle denizcilik nemlidir. XIX. Asrn sonlarndan itibaren eker erimi nem
kazanmtr. Monokltr sisteminin kurulu sebebi bu: Brezilya da kahve,
Birmanyada pirin Gney Denizlerindeki adalarda baharat, Kbada eker kam,
Havanada Ttn vs. Arada, Avrupann talepleri artyordu birden. BFH.s.6.
Havariler: Hz. nsann incili yaymak iin setii, ya da zel bir arda bulunduu
kiilere havari denir. Cemil Meriin eserlerinde havari kelimesi bu manann dnda

196

kendini bir davaya, bir fikre adayan kii manasnda ve Havarilerin leri eseri
yerine de kullanlr. Bkz. Havarilerin leri. Havarilerin leri Kitab- Mukaddes
zerinde alanlarca zaman zaman ihmal edilmi ama Tarih Kitaplar Eski Ahit iin
ne kadar nemli ise, Havariler de yeni Ahid iin o kadar nemlidir. O olmasa
Resullerin mektuplarn okuyanlar sk sk istikametlerini arrlard." IDG.s.115.
Havarilerin leri: Luka ncilinin devam olarak yazlan ve Hz. sann Kudse gelii,
Paulun ve mridlerinin Anadolu ve Avrupadaki

misyonerlik faaliyetleri gibi

konulardan bahseden Hristiyanlarn kutsal kitablarndan biri. Havarilerin leri

Kitab- Mukaddes zerinde alanlarca zaman zaman ihmal edilmi ama Tarih
Kitaplar Eski Ahit iin ne kadar nemli ise, Havariler de Yeni Ahit iin o kadar
nemlidir. O olmasa Resullerin mektuplarn okuyanlar sk sk istikametlerini
arrlard." IDG.s.115.
Havarilerin Menkibeleri: Kitab- Mukaddesin Yeni Ahid blmnde yer alan
kitaplardan birisi. Protestan Ingilterede byklerin ocuklari iin en uygun sayd
eserler: Kitab-I Mukaddes ile Havarilerin Menkibeleri idi. K.s.312.
Havran: Suriyenin gney batsnda yanarda kkenli, Kolon tepeleri Kolon ve Cebel
Durus arasnda kalan plato. Havrandaki Sebai cemaati de bunlarn arasndayd.
IDG.s.81.
Hayal Mahmut: 18.yy da Bengal de yaam olan mehur Mslman air. 17.yzyln
en tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali
Raqca saylabilir.18. yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut... BDE.s.282.
Hayam: mer Hayam (1047-1122). ranl filozof, matematiki ve air rubaileriyle n
yapmtr. Talim Terbiye Kurulunun 12.3.1971 tarihli taslak program esas alnarak
hazrlanan son edebiyat programnda yalnz son snflarda Tagor, kbal, Sadi, Hafz,
Hayyam, Racine, Moliere, Shakespeare,Goetheden paralar aktarlmas istenmektedir.
K.s.24.
Hayat Hikayemden Paralar: Saint-Simon (1760-1825)n 1809 ylnda yazd
eserinin ad. Ne var ki, Saint-Simon yalnz tarihi malzemeden faydalanmaz, daha
1809da

kaleme

ald

Hayat

Hikayemden

Paralarda

sosyolog

iin,

kucandayaad toplumla ilgili ampirik aratrmalarn ne kadar nemli olduunu

anlatr. SSSS.s.137.
Hayat ve Kitaplar:Servet-i Fnun dnemi edibi Ahmet uayip (1876-1910)in Fransz
edebiyat zerine yapt almalar ihtiva eden eserinin ad. Beirin de, Sait beyin

197

de, Ahmet Midhat Efendinin de tanmad Madam Bovary yazarn Trk okuyucusu
daha sonra Ahmet uaybin Hayat ve kitaplarndan renecektir.KA.s.298.
Haydutlar:Schillerin 1782de yazd ilk dram. Eserin konusu trajik biimde
sonulanan iki karde arasndaki rekabet ve toplumsal dzene bir meydan okuyutur.
Xenephonun

Husrev-Name

sinden,

Cervantesin

Don

Kiotuna,

Zolann

romanlarna, Schillerin Haydutlarna kadar... dnya edebiyatnn enafis-i asarn onun

byk gayreti sayesinde tandk.Schopenhauer felsefesinden sz aan ilk Mslman
Odur. K.s.231.
Hayrullah Efendi: Hekimba Hayrullah Efendi (1820-1866). Trk hekimi ve tarih
aratrmacs. Hammerin Osmal Tarihinden ve De la Croixnn Vakyinamesinde ise
Hayrullah Efendi ile Hammerin tesirleri pek brizdir. K.s.105.
Hazar: Hazar denizi, Rusya, Azarbeycan, Kazakistan, Trkmenistan ve ran arasnda
yer alan deniz ya da gl. nde beyaz atl aknclar yryordu, arkada srler Hazar
kylarndan gmlerdi. BDE.s.100.
Hazret-i Ali: Hz. Peygamberin damad ve slamn 4. halifesi. Ne bir Haticetlkbra ne
bir Hazret-i Ali. UU.s.249.
Hazret-i brahim: Kuran- Kerim de ismi geen Peygamberlerden biri. Nemrut ile
olan mcadelesi ile bilinir. Mslmanlara gre beldeyi Hazret-i brahim kurmu.
K.s.148.
Hazret-i smail:

Kurn- Kerim de ismi geen Peygamberlerden biri. brahim

Hceri ilerde Mekke olacak yere getirmi, orada bir ta grm, kars ile bu tan
zerinde yatm, bu beraberlikten Hazret-i smail domu ve bu ta btn Araplarca
kutsal saylm. K.s.148.
Hazret-i Muhammet: Son din slamiyetin peygamberi 571 ylnda Mekke de dnyaya
geldi. 632 ylnda Medine de irtihal buyurdu. Akl hocalar Hazret-i Muhammedden
ok Ampedokl, Fisagor, Eflatun veya Aristo gibi eski Yunan bilgeleriydi. IDG.s.46.
Hebennak: Ahmakl ile n yapm Yezit adnda bir Arabn lakab. Bu kelime
dilimizde ahmak olduu halde kendini ok zeki zanneten kiler in kullanlr. Ve
zavall manskirim aylarndan beri rafta bir hebennaknn verecei hkm
beklemektedir.Jur.I.s.128.
Heccav: Ar hicveden, ok yeren. Horatius, sevdiklerini yaralamak iin oklarn
uzaklara atan bir heccav, amzn zevk ve sefaret hocas. B.s.123.

198

Hegel: Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Byk bir sistem kurarak, Kant'n imkansz
olduunu syledii eyi gerekletirmi, yani rasyonel bir metafizik kurmu olan nl
Alman filozofu. 1770-1831 yllar arasnda yaam olan Hegel'in temel eserleri:
Phanomenologie des Geistes (Tinin Fenomenolojisi), Wissenschaft der Logik (Mantk
Bilimi), Enzyklopadie der Philosophischen Wissenschaften im Grundrisse

(Felsefi

Bilimler Ansiklopedisi), Grundlinien der Philosophie des Rechts (Hukuk Felsefesinin

lkeleri). Hegel belki hakl: tarih tezatlar iinde geliir. B.s.177-178.
Hegelcilik: Friedriche Hegelin felsefesi. Hegele dayanan dnce akmnn tamam.
Hegelcilikle Schellingcilik en ar yorumlarna ularken Saint-Simonla Fouriernin
doktrinleri de Ruslastlyordu. Ma.s.79.
Hegelin Devlet Felsefesini Tenkit: Marx Engelsin 1842 ylnda yazd eserinin ad.
Marx Hegelin Devlet Felsefesini Tenkitadl eserini 1842 sonlarnda tamamlar.
SSSS.s.115.
Heidegger:Martin Heidegger (1889-1976) Alman filozof ve tanr bilinci

Paris

salonlar, Heidelbergden dnen gen bilgini sevgi ile barlarna bastlar. BDE.s.65.
Heine:Heinrich Heine (1797-1856). Alman edebiyat tenkitisi, seyahatname ve roman
yazar.Tagorun vatan istikbaldi, istikbali bile aan bir vatan: ebediyet. Heine gibi
tabutuna bir kl konulmasn istemiyordu Tagor. B.s. 245.
Heinse: Johann Jakop Wilhem Heinse (1746-1803) Alman yazar ve estetik
kurancs.Nihayet romanesk edebiyat: Wielandn Agaton ve Abderiteni, Goethenin
Werther ve Wilhelm Meisteri, Klinger, Heinse ve F.H.Jacobinin romanlar. K.s.212.
Hekate :Yunan mitolojisinde ay, cehennem ve denizin genellikle bal ve gvdeli
olarak tasvir edeilen tanras. Hekatenin iki kitab var: Hiberboreenler, bir hayal
lkesinde geen bu hikye ve Msrllar, ancak birka sayfas kalan bir topya, yazar
eitli dncelerini aktarmak iin tarihi bir ereve olarak kullanr. KA.s.153.
Hektor:

Truval

kahraman.

Turova

ordusunda

komutan

Hekabenin

olu

Antromakhenin kocas Rama ile Sitann srgne giderken syledikleri szler,

Hektor`la Andromak`n vedalamalarndan ok

daha gzel,ok

daha dokunakl.

BDE.s.151.
Helenizm:Yunan uygarlnn btn. Hellenizm ad altnda genel olarak Yunan
medeniyetin tamam anlatlmak istenir. Oysa dnyann yars helenizmle ilgisi
olmayan temellere dayanyor. BDE.s.21.

199

Heliogabalus: Bkz Elagabalus. rnek almlar Yunanllar: Messalia Lamiay,

glgede brakm, Neron Dematriusu, Heliogabalus Alkibiyadesi. UU.s.15.
Helvetius: Claudes Adrien Helvetius (1715-1771)Fransz filozof. Felsefe, iir ve
matematik alannda almalar yapt.1758 ylnda Delespit (Ruh Haknda) isimli yazs
dolasyla Ansiklopedisi ile birlikte mahkum edildi ve meydan ortasnda yakld. 1758
de Helvetiusun Ruh Hakkndas batakileri fkelendirdi. IDG. s.18
Hemaandra Banerci: (1838-1938). Bengalli roman yazar. Hemaandra Banerci
(1838-1938) daha geni tabaklara seslenen bir romanc,romanlarnn konusu kk
burjuvazi.Kh bir talebenin hayatn anlatr.kh bir fahienin. BDE.s.275.
Henri Corbin: Bkz. Corbin: Henri Corbin, Histoire de la Philosophie slamque,
slam Felsefesinin Tarihi Paris 1964. IDG.s.45.
Henry Mackenzie: Henry Mackenzienin hissi hikayeleri, Horace Walpolenun gotik
roman, Otrante atosu (1764), Beckwordun, Ann Radcliffein, Lewisin kara
romanlar, okuyucunun heyecan ihtiyacn karlar. KA.s.221.
Heptameron: Navara kraliesi Angoulmli Marga Ritann 1559 ylnda yazd
Bobcaccionun Dekamoronunu hatrlatan ve yetmi iki hikayeden oluan derlemesi.
Heptameron yazar Marguerite dAngoulmein stad da, Boccacio. KA.s.212.
Hera:Yunan mitolojisinde analn yceliini ve hakimiyetini temsil eden evlilik
tanras. Herada, Hristiyan bir arap kabilesinin ocuu olan Huneyn,Yunanca eserleri
Siryanice ve Arapaya eviren en nl mtercimdir. IDG.s.222.
Heraklaitos: Efesli Heraklaitos (M 550ye doru-M 480e doru) Yunan filozofu.
Heraklaitosun sistemi ak sistemine dayanr:Felsefesi her ey akar,ayn rmakta iki
kez ykanlmaz gibi formullerle zetlenir. Parmenides'in duraan ve deimez
varlna kar, niteliksel deime olarak oluun gerekliini ne sren Yunan filozofu.
Bilgi bakmndan, empirik ya da duyusal bilgiye hi deer vermeyen Herakleitos,
gzlerin

ve

kulaklarn

kt

tanklar

olduunu

ne

srerek,

rasyonalizmin

savunuculuunu yapmtr. Herakleitos kendisinden nceki filozoflarn bou bouna

evrende kalclk ve sreklilik aradklarn, oysa evrende kalclk bulunmayp, mutlak
bir deimenin sz konusu olduunu ne srmtr. Ve iir bir Hereklaitosun
vecizelerine dnyordu ok defa: namtenahi karanlk. Ve nazl nazl ldayan bir
atebcei. B.s.152
Heraklese (Krina) :Yunan mitolojisinde gc simgeleyen Yunanl kahraman. Roma
mitolojisindeki Hercules Heraklese benzer ve onunla onunla zdeletirilir.Hint

200

mitolojisinde Heraklesin benzeri tanr Krinadr. Onlar da Dyonysosa

(iva),

Heraklese (Krina) inanrlar. BDE.s.30

Heraklit:Bkz. (Heraklatios) Yunann yedi bilgesinden biri. Bir nehrin sularnda iki
defa ykanlmaz szyle tannr. Sensiz giden trenler, ufuklarda kaybolan birer
mit.Nehir gibi akmyor gnler Heraklit Heraklit. B.s.297
Herbert Spencer: (1820-1903). Fransz sosyolog. Spencer Sosyolojiye giriinde
sosyal ilimlerin gelimesi 10 byk yalana balar (Milli yalan, snf yalan vs.)
SNKs.241.
Herder: Johhan Gottfried Herder (1744-1803) Alman filozof ve yazar. O byk zeka;
Herderi okuyarak tarihin sralarna aina olmu. IDG.s.144.
Heredia: Jose-Maria de Heredia(1842-1905). spanyol asll Fransz airi. air, Les
Trophees (Ganimetler) adl eserinde toplad sonetleriyle parnasizmin en byk
airlerinden biri saylmaktadr. Paralar Herediann soneleri gibi, balbana bir
btn.BDE.s.192.
Hrsie: Bkz. tizal. Hr dnce bir tizal (hrsie). Ama kilise olmadan itizal
olmaz. B.s.105
Herkl Stunlar: Akdeniz kysnda Cebel-i Tark boaznn giriini gsteren dalk
burunlar. Efsaneya gre Herkl (Herakles) grevini dnyann snrlar olarak belirledii
bu burunlarda tamamlad. Her an Herkl Stunlar vardr. B.s.104
Herkl:

Bkz.

Herales.

Matbaann

icadndan

beri

giriilen

en

muazzam

teebbsDiderot, XVIIII. Asrda, dncenin Herkl, Ansiklopedinin etrafnda

reklenen ylanlarla tam otuz yl boumu. IDG.s.13.
Herman Paul: (1846-1921) Alman filolog ve profesr. Almancann tarihi ve szlk
bilim zerine almalar nemli ynn tekil eder. 1891-1893 arasnda Herman Paul
bu filolojinin fikri ve teknik temallerini atar. KA.s.423.
Hermes Trismegiste: Hermes Trismegistos. kez byk Hermes.Yunanllar
tarafndan Msrllarn ay tanrs Thota verilen ad. Msrllarn akirdi olan Yunanllar ,
ona ( kere byk) demier. IDG.s.212.
Hermes: Yunan mitolojisinde Yunan ncesi dnemden tannan oban tanrs ya da ko
tanrs. Bu isimlerin yannda Yesu ve efsanevi Hermes gibi nebilere de yer
veriliyordu. IDG.s.46.
Hernani:Victor Hugonun 1829 ylnda yazd be perdelik dram. Hugo: Asrlarn
Efsanesi, Hernani, Marion Delorme. Yarm kalm bir Kral Eleniyor. Ma.s.281.

201

Herodotos. Heredot. (M 484e doru-M 420e doru).Yunanl tarihi. Herodotos,

yurttalarinin bu yersiz gururunu ilk fark edenlerden biri. BDE.s.28.
Hersekli Arif Hikmet: 1839-1903 Osmanlnn son dneminde divan edebiyat tarz
eser veren airleri. Yahya Keml Franszca renen Nbi, veya Hersekli Arif Hikmet.
Jur.I.s.138.
Herzen: Aleksandr vanovi Herzen (1812-1870). Rus filozof, edebiyat tenkitisi,
gazeteci ve yazar. Herzen der ki:Biz iki cehreli Janusa benzeriz, hepimiz az
Rusyaya, ama bu akin iki yz var. Ma.s.79
Hess: Bkz. Moses Hess "Boran'Holbach'n imzasyla kan Saduyu'yu (1928 Abdullah
Cevdet tercmasi), ya Bucher'in Madde ve kuvvet'ini okumulardr.Abdullah Cevdet
arapgirl'lidir,"20. yzylda zek"adl bir dergisi vardr. Mehmet zzet, Hess ile Geleyz'in
sosyolojisini evirir. SNK.s.83
Hezr Btgede: Bkinin Kann Mersiyesinden bir beyitte geen kelime gurubu.
Beyitin tamam syle:Aldn hezr btgedeyi, mescd eyledin, Nkus yerlerinde okuttun
ezanlar. Gnmz Trkesiyle: Binlerce kiliseyi mescide cevirdin, an yerlerinde
Ezanlar okuttun. Biz ki slmn klc idik, hezr btgedeyi mescid eylemi,nks
yerleinde ezanlar okutmutuk; biz ki salibe kar hill, kfre kar hak, zulme kar
adalettik. B.s.194-195.
Hezekiel: Ezehyel. Eski Ahitin bir blm. ayrca eski ahitte ad geen bir peygamber.
Eski Nebiler (Yeu,Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar. Sonraki Nebiler:
IDG.s.135 136.
Hezeliyat: Srurnin elenceli hiciv anlamna gelen eseri. Nefnin Siham-
Kazasyla Srurnin Hezeliyt arasndaki fark birincisinin daha usta bir airin
elinden km olmas. B.s.124.
Hristiyanlk Bilgisini Gelitirme Cemiyeti: 1698de ngilterede kurulan Kitab-
Mukaddes Cemiyetinin ad. ngilterede 1698de kurulan Hristiyanlk Bilgisini
Gelitirme Cemiyeti tercme faaliyetlerine gerekli zemini hazrlad. IDG.s.132.
Hristiyanlk:Peygamberi Hz. sa, Kitab ncil olan ilh din. Hristiyanln Tanrs
dnya ilerine karmyordu, bir mavera yneticiydi sadece KA.s.359.
Hrsz Feneri: Karsndakileri gsteren fakat kendini tayan gstermeyecek ekilde
yaplm, n caml fener. deolojiler, uurumlar aydnlatan hrsz fenerleri. B.s.93.
Hicaz :Suudi Arabistann Kzldeniz kysnda kuzeyde Akabe krfezi ve rdnden
gneyde Asire kadar dalk bir erit halinde uzanan tarihi blge. Osmanl dneminde

202

Mekke, Medine ve Cidde sancaklarndan oluan bir vilayet. Hazret ayn zamanda hem
Hicazda, hem stanbulda, hem Bursada, hem de Simavda bulunmaktadr.
Ma.s.157.
Hicret: Bir yerden baka bir yere g etmek. Hz. Peygamber (sas) ve ashabnn slm
devletini kurmak zere Mekke'den Medine'ye g etmeleri. Modern bir yahudi alimi,
Hirschfeld Hicret olmasa slamiyet olamazd. Medinede Yahudiler olmasa, Hicret
diyecek kadar arla kamtr. Buharinin toplad hadislerden biri mminlere u
buyruu verir: Yahudilerle savaacaksnz, bir yahudi bir tan arkasna sakland m, ta
dile gelecek ve ey Tanr kulu, arkama bir Yahudi gizlendi, onu katlet diyecektir.
K.s.152.
Hidiv smail Paa: (1830-1895) Mehmet Ali Paann soyundan Msr valilerinin
beincisidir. Hidiv, Msr valilii ile ilgili bir nvan olup bu nvan ilk kez Abdlaziz
vemi; smail Paa da ilk kez kullanmtr. Fazl Paa kardesi Hidiv Ismail Pasa
tarafindan tahtan uzaklastirilmistir. SNK.s.161.
Hikye Irmaklar Okyanusu: Hint XI. Asr yazar Somadevann 1063-1081 yllar
arasnda kaleme ald sanlan Kathasaritsagara isimli hikaye kitabnn Trke ad. Bin
yl nce, gzlem ve dlerini Papirslere dkm Msr, Hint, Hikye Irmaklar
Okyanusunu yaratm. KA.s.127.
Hikaye-i Madurin: Sefiller romannn Osmanl Trkesine tercmesinin ad.
Sefiller, daha dorusu bir zabta romanna benzetilen Hikaye-i Madurin. KA.s.289
Hikemiyat: Hikmetli sz, retici nitelikteki veya felsefi dnce ihtiva eden edebiyat
eserleri. Eskilerin hikemiyat dedii gnomik nevin ilk rneklerini de Vedalarda
bulmaktayz. BDE.s.105
Hikmet Bayur: Yusuf Hikmet Bayur (1891 1980) Trk siyaset adam ve tarihisi
Yusuf Hikmet Bayur, 1881 ylnda stanbul'da dodu. Trk devrim tarihi konusundaki
almalaryla tannmtr. Hindistan Tarihi (1946-50, 3 cilt) simli eseri Trkiyedeki
Hindoloji almalar asndan nemli ve nc bir eserdir. Hikmet Bayurun ciltlik
Hint Tarihine ramen tanmyoruz. Jur.I.s.148.
Hikmet: Hikmet kitab.Yahudi Kanonuna dahil edilmeyen ancak Yahudilerce kutsal
kabul edilen metinlerden biri. Tobit, Judith, Hikmet, Ecclesiasticus, Baruch,
Maccabees kitaplar da yle.IDG.s.118.
Hikmet: Reyhanlda Cemil Meriin genlik yllarnda kitaplk yapan bir kitapnn
ad. Hikmet, Cemil Meri Reyhaniyeye Ribotyu getiren adamdr demi. Jur.I.s.86.

203

Hilmi Kitabevi: Cumhuriyet dneminde kurulan ve birok eserin basmn yapan

kitabevi. Sonra 1942, iki ciltlik bir tercme, Hamdi Varolunun (Hilmi Kitabevi).
KA.s.210.
Hilmi Yavuz: 14 Nisan 1936'da stanbulda dodu. Felsefe Profesr ve air. imgeci
iirler yazd. Sonraki yllarda gelenekilikle ada bir bak kaynatran, biim ve
zn dengelendii bir dzey sergiledi. slam mistisizmi, zellikle de tasavvuftan
yararlanarak kendine zg bir szck daarc gelitirdi. Daha sonra Hilmi Yavuzla
hesaplalr. KA.s.341.
Hilmi Ziya lken in: Prof Dr. Erol Gngr tarafndan 16 Haziran 1974 yazlan ve
Ortadou gazetesinde neredilen yaznn bal. Eski bir akirdin tahassslerini
billurlatran Hilmi Ziya lken in,biraz mersiye, biraz hatra. Ma.s.250.
Hilmi Ziya: Prof. Dr. Hilmi Ziya lken. (1901-1974). Felsefeci ve sosyolog. Hilmi
Ziya lkene gre: Medreseden yetimi ateli bir devrimci. Ma.s.145.
Himalaya: Dnyann en yksek sra da.Pakistan, Hindistan, Nepal, in, Bhutan
topraklarnda yer alr.Arakan ile Hindiku arasnda 2800 km boyunca uzanr. ivann
kars Himalayann kz Parvati. Binbir ad var bu Tanrann: Uma (nazl), Beravi
(korkun), Sati (vefakr e), Gori (parlak), Kali (siyah), Durga (yaman) BDE.s.132.
Hinayana: Kk tat anlamna gelen Sankrite kelime. Budacln Mahayana
(Byk Tat) gelenei yanllarnn daha tutucu okullara verdikleri isim. Sankrite
yazlan kutsal metinlerin en eskilerine Hinayana (Kk Gemi) deniliyor. BDE.s.
172
Hinayanaclar: Budizmde eski gelenee bal olanlar, Theravidin(eskilerin yolunu
izleyenler) grubunu ifade eden bir kelime. Hinayanaclara gre, kurtulua tek bana
gidilir. BDE.s.172.
Hindice: Bkz. Hinduca. Buna mukabil, Hint-Arya dilleri edebi bir kiilik kazanr.
Bilhassa Hindice, Bengalce, Maratca, Gceratca. Bu edebiyatlarn altn a 1400
yllarnda balar, en byk temsilcileri Candidas, Vidyapati, Surdas ve Tulsidas.
BDE.s.93.
Hindistan Konseyi: Yeni Dnyay ynetmek amacyla kurulan ve son biimini 1524te
Forsecann lm zerine alan spanyol kurumu. Konsey dorudan kraln ya da
valyenin bakanl altnda Yeni Dnyann yasa ve kararnamelerini hatrlyor ve
yksek adalet divan gibi grevlerde bulunuyordu.

Konsey, 1834te kaldrlmtr.

1783de Kalktada mtevazi bir sekreterdi, 1801de Fort William Kolejinde

204

Sanakrite ve Hint hukuku hocas, 1805de Kalkta Yksek Mahkemesinde reis oldu,
1807de de Hindistan Konseyine ye seildi. BDE.s.42.
Hindistan Ve Byk Mool Devletlerinin Tasvirini de eren Berniernin
Yolculuu: Fransz seyyah Bernier (1620-1688)in 1669 ylnda dou seyahatinden
dndkten sonra kaleme ald seyahatname trndeki eserinin ad. Hindistan Ve
Byk Mool Devletlerinin Tasvirini de eren Berniernin Yolculuu (Voyage de
Bernier, contenantla Description des Etats du Grand Mogol, de IIndoustan etc.).
BDE.s.33.
Hindistan: Asyada bulunan ve yzlm bakmndan dnyada yedinci, nfus
bakmndan ikinci srada yer alan, bakenti Yeni Delhi olan devlet. Biritanya
mparatorluunun Hindistana yerlemesi, o lkenin dnce hayatnda yepyeni bir
sayfa aar, Bat ile Dou, birbirinden ok farkl bu iki medeniyetilk defa olarak
Kalktada kar karya gelirler, devaml bir temastr bu, dorudan doruya bir temas.
BDE.s.272.
Hinduca: Hint-Avrupa dil ailesinin Asya kolundan gelen bir dil. Hinduca,tarihi
Sanskrite ve bugnk Hintenin yaayan kollarn ihtiva eder. Farsaya, Trkeye,
Hinducaya evrilmilerdir. slam dnyasnn eitli ktphanelerinde bulunan
yazmalardan anlyoruz ki Risaleler Kozmoloji zerine yazlm slami eserlerin en
yaygndr. IDG.s.59.
Hint Dili ve Bilgelii zerine Deneme: Friedrichin 1808 ylnda yazd eseri.
1790da akuntalay kefeden, 1800de Hinti en yksek romantizmin vatan olarak
vasflandran Friedrich, 1808de yaymlad. Hint Dili ve Bilgelii zerine Deneme
adl eseri ile endiyanizmin tarihinde yeni birdevir aar. BDE.s.56.
Hint Edebiyat Tarihi: Jean Lahor (Henry Cazalis) tarafndan 1888 ylnda yazlan
eserin ad. Eserin Orijinal ad: Histoire de la Littrature Hindouedir. airane bir Hint
Edebiyat Tarihinin de yazar olan Jean Lahor, Hint karamsarl n byk bir belagatle
dile getirir. BDE.s.69.
Hint Edebiyat: Cemil Meriin 1964 ylnda yaymlad eserin ad. Eser sonradan Bir
Dnyann Eiinde bal ile yaymlanmtr. Yazarnn 48 yln gmdn syledii
eser bugn de bu isimle yaymlanmaktadr. Hint Edebiyat, Saint- Simon, Bu lke
veya Umrandan Uygarla ayn kaynaktan fkrdlar. Ma.s.284.

205

Hint Tarihi: Yusuf Hikmet Bayur (1891-1980)un 1946-1950 yllar arasnda yazd
ciltlik Hindistan Tarihi konulu eseri. Hikmet Bayurun: ciltlik Hint Tarihine
ramen tanmyoruz. Jur.I.s.148.
Hint: Bkz. Hindistan. Ama Donetzde, Uralda, Manuride, Hintte, Gney Afrikada
da kolayca iletilebilir kol kmr madenleri vardr.BDE.s.74.
Hintin Neideler Neidesi: Edwin Arnold (1832-1904)un

1876 ylnda yazd

eserinin ad. 1861de hipotadesadan ilham alarak tler Kitabn yaymlar,

1876da Gita-Govendadan esinlenerek Hintin Neideler Neidesini kaleme alr,
1879da yaymlad Asyann I (The Lght of Asia) budizmle ilgili naslar ve
efsaneleri bir araya toplar, ngilizce konuulan lkelerde esiz bir ilgi uyandrr kitap.
BED.s.45.
Hintten Neler renebiliriz: Dier adyla Sanskrite Gramer Marx Mler (18231900)in Hint medeniyeti ile alakal kitaplar dizisinde yer alan en mhim eserlerden
biri. Sanskrit Edebiyatlar Tarihi, Sanskrite Gramer ya da asl adyla Hintten
Neler renebiliriz? en nemli eserlerindendir. BDE.s.68.
Hint-Avrupa Ailesi: Dnyada yer alan en byk dil ailelerinden biri. bu dil ailesinin
biri Asyada, dieri Avrupada olmak zere iki kolu vardr. Douda ve Batda birok dil
bu ailedendir. Almanca, ngilizce, Franszca, latnce Rusca, Hinte vs ki byk aileye
ayrlr bu diller: Hint-Avrupa ailesi ve Dravit ailesi. BDE.s.95.
Hipokrat: Hippokrates (M 460-377ye doru) antik an en byk ekibi.
Kaynaklarda ismi Bukrat olarak geer.Hippokratesin koyduu kurallar tedavi sanatnn
ahlk kurallar olarak kabul edilmi ve tp dnyasnda Hipokrat yemini deyimiyle
gnmze kadar gelmitir. Hipokrat klliyatn Franszcaya kazandrmak iin mrnn
eyrek asrn harcayan, Latinceden Baba Pilinin Tabiat tarihini ada dnyaya tantan
bir allame idi hazret. K.s.264.
Hippel: Theodor Gottliebvon 1741-1796 Alman ve Kantn dostu gldr romanlaryla
tannmtr. Hipperin meyhanesinde tand bir kadn hayat arkada oluyor.
B.s.200.
Hippodomos. Yunan mitolojisinde Thebaiye saldran yedi nderden biri. Saldr
srasnda lmtr. Eflatun Hippodomos Montesquieu devlet rejimleri ile cografya
arasnda mnasabet grrler.SNK.s.39.
Hira Da: Mekke'nin mil kuzeydousunda, bu gnk Tif ve Riyad yolunun
solunda, bir dan ad olup bu dadaki bir maarada Peygamber efendimize ilk vahyin

206

gelmesi sebebiyle slam tarihinde nemli bir yeri vardr. Hir Maaras bugn dahi
mevcdiyetini korumakta olup hacca ve umreye gidenlerin ziyaret ettii bir yerdir.
slamiyet politeizmin tanrlar silip sprm ama mabetlerine pek dokunmam, onlar
slamiyet iin mbarek yerler saym ( Hacer-i esved, Zemzem kuyusu ve Hira da
zerine malumat, bkz. sh. 49-50 ) K.s.151.
Hiroima: Japonyada bir kent ve il merkezi. Hiroimaya atlan bomba insanln
vicdannda crmatoire frnlarndan veya Auschwitzin gaz odalarndan daha az akisler
uyandryor. Jur.I.s.202
Hisar Dergisi: 16 Mart 1950den balayarak Aralk 1980e kadar kan aylk fikir sanat
ve edebiyat dergisi. Sonbahara. Kabakl, Hisar dergisi iin yaz istiyor, olur dedim
belki baka dergilerde yazarm. Fevziyenin selamlar var, ocuklarn hrneti.
Jur.II.s.158.
Hisar:

Bkz.

Hisar

Dergisi.

ou,Hisarn

ahusu

efkat

ve

himayesinde

yeerdi.Jur.II.s.187
Hissiyat Ruhiyat: Fransz Flozof ve ruhbilimci Theodure Ribot (1839-1916)in 1896
ylnda yazd Psychologie des Sentiments isimli eseri. Ribot yu ocukken
tanmtm. Hissiyat ruhuyat ziyaret ettiin ilk harikalar diyar. Jur.I.s.185.
Histoire de la Philosophie slamque: Bkz. slam Felsefesi Tarihi. Henri Corbin,
Histoire de la Philosophie slamque, slam Felsefesinin Tarihi Paris 1964. IDG.s.45.
Historia Critica de la Literatura Espanola: spanyol edebiyat tarihi eletirisi. Jose
Amador de Los Rios (1818-1878)un 1861-1865 yllar arasnda yazd eserinin ad.
Jose Amador de Los Rios`un Historia Critica de la Literatura Espanola`s (1861-1865)
ile Manuel Milay Fontanals`n De la Poesia Heroico Popular Castellana`s (1878) gibi.
K.s 423.
Historie du Dveloppement Cultural et Scientifique de IHumanit: nsanln lmi
ve Kltrel Gelimesi Tarihi. UNESCO tarafndan 1969 ylnda yaymlanan eser.
Historie du Dveloppement Cultural et Scientifique de IHumanit nsanln lmi ve
Kltrel Gelimesi Tarihi 1969, U.N.E.S.C.O) IDG.s.37.
History of Civilisation in England: The History of Civilisation in England (ngiliz
Medeniyeti Tarihi). ngiliz tarihi yazar Thomas Buckle (1821-1862)nin 1857 ylnda
yazd eseri. ngiliz Buckle History of Civlisation in England (1857)`nda, iktisadi
olaylarn tarihin ak iindeki tayin edici etkisinden sz ederken, Marx ile Engels pek
tannmyorlard. KA.s.418.

207

History of Spanish Literature: spanya Edebiyat tarihi. ngiliz edebiyat aratrmacs

ve yazar James Fitzmaurice Kellyun 1898 ylnda yazd spanya edebiyat Tarihi.
George Tichnor (daha nce de zikrettik ) ile History of Spanish Literature (1898)
yazar James Fitzmaurice Kelly. KA.s.424.
Hitit: Hititlere ait, Hititlerle ilgili. Hititlere ait olan eyi belirtir. Sonra bu deerler
manzumesi bir anda silinmii, sen Hititsin, sen Smersin denmitir. SNK.s.164.
Hitite: Hititlerin konutuu tarih Hint-Avrupa ailesine mensup dil. ki asrdan beri
iki dnyada yetien bilginlerin almalar sayesinde, Fenike, Asuri ve Biblece,
Smerce, Hitite metinler de bir skld. IDG.s.92.
Hititler: Orta Anadoluda M XIX-XII. Asrlar arasnda yaam ve byk bir
imparatorluk kurmu olan halk. Bir orta mektep tarih kitabnda Smerleri, Hititleri,
hatta Etrskleri bulamaynca afallyor. UU.s.30.
Hitler: Adolf Hitler 1889-1945 Alman devlet adam. Marxla Engelsin Kmnist
Beyannamesi, Maurrasn Monari zerine Anketi, G.Sorelin iddet zerine
Denceleri, Leninin Devlet ve htilali, Hitlerin Mein Kampf yahut Kavgam..
UU.s.170.
Hitopadea:Yararl retim anlamna gelir. Hindistanda ocuklarn eitiminde byk
yeri olan ahlak hikaye,masal ve kssalardan oluan bir tr ahlk kitab. Eser, byk
lde Pana-Tantradan ilham alnarak derlenmitir. 1846da ngiltereye

geen

Mller arki Hint Kumpanyasnn tevikiyle 1846la 1875 arasnda, alt ciltlik Rig
Veday yaymlar, ayrca Hitopadesay

(1844) ve Haberci Bulutu

(1847) da

ngilizceye evirir. BDE.s.68.

Ho Chi-Minh: Ya da Ho i Minh (1890-1969) Vietnaml devlet adam.1945 ylnn 2
Eyllnde Vietnamn bamszln ilan etti ve cumhurbakan oldu. Tedhi
eylemcileri iinde ada halk kahramanlar var: Mao,Ho Chi-Minh, Che Guavera
gibi. BFH.s.57.
Hobbes.Thomas Hobbes (1588-1679) ngiliz filozof. Hobbes 1642de yazd De Cive
(Yurttalk zerine) ve 1651de yazd Leviathan eserleriyle ve gelitirdii siyasi
iktidar kuramyla tannmtr. Byk modern devletlerin monarik mutlakiyete doru
etin yryn izlerken Machiavellinin Hkmdar Bodinin Devleti , Hobbesun
Leviathan Bousuetnin Kitab Mukaddesden karlan Siyasetiyle karlayoruz
nce; sonra tersine bir hareketin mutlak monariye kar muzaffer bir tepkinin balay
ve ilerleyiini

gsteren kitaplar: Lockeun Sivil Hkmet zerine Denemesi,

208

Montesquieunun Kanunlarn Ruhu, Rousseeaunun Toplum szlemesi, Sieysin

nc Snf Nediri.. UU.s.170
Hodbin: Bencil, egoist. Yahud da marazi ve ok hodbin bir mlkiyet hrs, yani
kendisinden bakasna kamamam, biricik dncesiydi. Jur.I.s.391.
Hodbinlik: Hodbin olma durumu, yalnzca kendini ve kendi karlarn dnme,
bencillik gsterme. Hasbi dnce, namussuzluklarn en mraisi, hodbinliklerin en
sefili. Ma.s.251.
Hoffman:Ernst Theodor Wilhelm Hoffman (1776-1822) gerein btn tadn kesin
izgilerle veren fantastik hikayeleriyle n yapmtr.Hikayelerinde rperti veren
manzara ve olay tasvirlerinde bulunmutur. Hoffmann dnyasna benzeyen suni ve
hasta bir alemdeyiz. K.s.227.
Hollanda: Bat Avrupada kuzey denizi kysnda bakenti A.Sterdam, resmi dili
Hollandaca olan bir devlet. "Eski dnya Hollanda kumsallarnda can veriyordu.
IDG.s.158.
Homer: Bkz.Homeros. Kayaya aktlar Prometeyi, Homeri karanla gmdler,
Tanrlara yaklaan, Nemesisin gazabna urar. B.s.256
Homeromastiks: M:IV.asrlar civarnda yaad sanlan Zoilosun Homerosun
iirlerindeki eliki ve samalklar ortaya koymak iin yazd 9 kitaplk esere verilen
ad. Eserin ad Homeromastiks Homere Ktek lakab olmu Zoilin. KA.s.386.
Homeros: lyal ve Odysseia destanlarn yazd sanlan Yunanl air.M IX. Asrda
yaad sanlmaktadr. "Homeros da Kal-u Bela'dan beri ainas, stelik zihni
melekeleri bakmndan ortann altnda olduunu sylyor." K.s.308
Homerosolu: Azra Erhatn Yaar Kemalin Demirciler ars Cinayeti adl eseri
zerine 1970 ylnn Haziran aynda Cumhuriyet Gazetesine yazd bir tenkitte Yaar
Kemal iin vg maksatl kulland lakap. Azra Erhat halis bir homerosolu diyor,
ama destan yazmaz, romancdr. KA.s.344.
Homo Ekonomikus: ktisadi insan anlamna gelen ve iktisadi analizde tamamen akc
biimde davranan bir varlk olarak kabul edilen zneyi belirtmek iin kullanlan Latince
kelime. Homo Economicus elindeki snrl imkanlarla en azami tatmini salamaya
alr. nsan sadece menfaat ve kar asndan deerlendiren veya iktisad retim
yapan bir ara olarak gren anlay. Kltr, Homo Ekonomikusun kanl fetihlerini
gizlemeye yarayan bir al. B.s.173.

209

Homo Moralis. Ruhu olan, ahlk olan, genelene ve greneklere bal olan insan ya da
bu zellikleri dikkate alarak eser vermeye alan yazar anlmnda yatn kkenli bir
kelime gurubu. Zaferden zafere koan homo faber karsnda, ne yapacan aran bir
homo moralis, devle cce. BDE.s.19.
Homo Sapiens: Homo cinsinin en yeni trn adlandrmak iin kullanlan Latince
kelime. Bergsona gre zekas sayesinde evresine belli lde uyum salam ve
bylece dorudan etkilendii uyardan bamsz olarak dnmek ve soyut bir biimde
akl yrtebilmek imkann elde etmi olan insan. Bat, homo-sapiens'in lkesiyle,
Rusya, bozkr barbarlarnn. Ma.s.106.
Homolog: Embriyolojik kkeni ve temel yaps ayn olduu halde fonksiyonlar deiik
organlar iin kullanlan bir biyoloji terimi. Yani romann yaps ile mbadelenin yaps
tpatp homologdur. KA.s.331
Honore de Balzac: Bkz.Balzac. "Klasik Franszca, Amyot, Rebelais, Montaigne ile
Cheteaubriand, Victor Hugo, Honore de Balzac arasnda balayp biten Franszca'dr..".
K.s.53.
Horace Walpole: (1717-1797), Orford kontu ve ingiliz yazar. Horace Walpole
ingilterede Gotik yenilemenin ve ngiliz usulu bahelerin ncs. Henry
Mackenzienin hissi hikayeleri, Horace Walpolenun gotik roman, Otrante atosu
(1764), Beckwordun, Ann Radcliffein, Lewisin kara romanlar, okuyucunun heyecan
ihtiyacn karlar. KA.s.221.
Horasan: Gnein yeri, Ddoan gnein yeri anlamnda, rann kuzeydousunda bir
blge. Horasan Amu-Derya (Ceyhun) gneyindeki ve Hindukuun kuzeyindeki
memleketleri ihtiva etmekle birlikte, Siyas bakmdan Meverennehr ve Sicistan da
hudutlar iine alr. Bu artn srrn yle izah ediyor Taer: Milli uur, Horasandan
zmite kadar her yerdeki Trk, Erturulolunun at mukaddes sancan altna
ekiyordu. Ma.s.261.
Horatius. (M.65-M.8) Ltin airi azat edilmi bir klenin olu. Romada renim
grdkten sonra 20 yanda Atinaya felsefe tahsili iin gitti. Romaya dndkten sonra
vergilius ile tanr. 38 yanda zengin ve vatansever tabakada iyi bir okuyucu kitlesi
bulur. mparatorun sekreterlik teklifini reddeder. Horatius, bahtiyarlarn airi, Juvenalis
mustariplerin B.s.123.
Hosea (osea): Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn peygambarlarla ilgili kitaplarndan birisi. Eser Kuzey krallnda vaizler

210

veren Hosea'nn kehanetlerini anlatr. Kuzey krallnda vaizler veren Hosea'nn

kehanetleri (..740-722). IDG.s.128.
Hoa: Hoea.Samireyenin dnden (M 722-721) nceki yllarda srail
Krallda etkinlik gsteren kutsal kitap peygamberi. Eski Nebiler (Yeu,
Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya, Yeremya,
Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya,
Haggay, zekarya, malaki. IDG.s.135-136.
Hotantorlar: Hotantor ya da Hoi-Hoiler gney ve gneybat Afrikada bir kavim.
XVIII. Yzylda Bantular tarafndan srlen ya da krlan Hotantolar hayvanclk ve
toplayclkla geinirler. Dtan evli ve baba yerli Klanlar biiminde rgtlenmilerdir.
Hotantorlar iinde bydm. Jur.I.s.128.
Hlderlin: Friedrich Hlderlin (1770-1843). Alman airi.Birok yolcular cinnette
karar kld: Neietzsche, Hlderlin. B.s.220.
Huart: Clement mbaylt Huart (1854-1926). ran, Arap ve Trk terih ve edebiyatlar
zerinda aratrmalar ile bilinen Fransz arkiyat ve yazar. "Ali Nihat Tarlan beyin
Farsadan evirdii sylenen ran Edebiyat Tarihide, Cemal Sezginin Huartdan
dilimize aktard Arap Edebiyat da Cumhuriyet devrinin anlmaya lyk hayrl birer
teebbsdr. K.s.300.
Hubey ibn Hasan: Abbasi dnemi Arap mtercimlerinden. 765 ylnda kurulan Dar-l
Hikmede IX asn asrda Yunanca eserlerin Arapaya tercmesinde nemli bir katk
salam olan Arap mtercimi. Olu shak ibn Huneynle (lm 910)yeeni Hubey
ibn Hasan da zikretmeliyiz. IDG.s.222.
Huck: Amerikan hikye, roman, otobiyografi ve seyahat yazar Mark Twain (18351910)in 1884te yazd Huckleberry Finn romannn kahraman. Tom ile Huck ise
Mark Twainin ocukluk hatralarna baldr. K.s.319.
Huckleberry Finn: Amerikan hikye, roman, otobiyografi ve seyahat yazar Mark
Twain (1835-1910)in 1884 ylnda yazd eserinin ad. Mark Twainin Huckleberry
Finnise idrakimin bugn k nufuz edemedigi bir dnya. K.s.312.
Huet: (1630-1721) 1670 ylnda yazd Romanlarn Menei Hakknda Mektup isimli
eseriyle bilinen XVII. asrda yaam tenkiti yazar ve Avranches piskoposu.
Piskopos Huet onyedinci asrda yle demi: Roman, okuyucu elensinve bilgisini
arttrsndiye sanatkrane bir tarzda kaleme alnan sevd servenleridir, aylak efendilerin
bo vakit geirmesine yarar. KA.s.132.

211

Hugo: Bkz.Victor Hugo. Sonra Hugo: Asrlarn Efsanesi, Hernani, Marion Delorme.
Yarm kalm bir Kral Eleniyor. Ma.s.281.
Humboldt: Wilhelm Humboldt (1767-1835) Alman dilbilimci ve siyaset adam. Dil
edebiyat ve antropoloji zerine almalarda bulunmutur. Barth (1922) kltr ismini
maddi veya teknolojik unsur anlamna

kullanlan son yazardr. Bu kullanyla

Humboldt`un kltr anlayn destekler. K.s.27.

Hume: David Huma (1711-1776) skoyal filozof, terihi ve iktisat. Ne var ki
terakki felsefenin gerek mimari on sekizinci asr: Fontenelle, Turgot, Hume,
Condercet, Herder, Diderot.Ma.s.187.
Humeyni: Ayetullah Humeyn (1902-1989). ran dini ve siyasi lideri. Humeyninin
beyanatlar varken Fehmi Ffendiyi kim okur? K.s.280.
Humiliation: Kk dme alalma, utan, kk drme alaltma. Yllar eitli
humiliation lar iinde geen, kucanda yaad cemiyette hep yabanc muamelesi
gren, bazen Trk, bazen ehirli, bazen insan olduu iin enva hakarete urayan
gmen ocuu bir yere tutunmak, bir komtneye girmek ihtiyacndayd.Jur.I.s.77.
Humour: Franszcada nkte mizah karl bir terim. Humour gndelik hayatn
diliklerine kar, bu hassas nizamn bir eit zrh. K.s.375.
Humphry Clinker: Tobias Smollet (1721-1771), Roderick Random (1748), Peregrine
Picklein Maceralar (1751) ve en deerlisi Humphry Clinker (1771) olan hikyelerinde
pikaresk bir hava iinde komik ve satirik roman gelitirmi. KA.s.220.
Hun medeniyeti: Tarihi M.XIII. asra kadar gittii tahmin edilen; ancak M.IV. asra
ait yazl belgeleri bulunan, Asyada Orhun ve Selenga rma boylarnda tken
merkezli; batda ise IV ve V. Asrda kurduklar devlet ve medeniyet. ntelijansya
Trk-slam medeniyeti yoktur. Hun medeniyeti, Tatar medeniyeti vardr, ecdadmzdr
diyor ve Osmanly tarihten kazmak istiyor. SNK.s.293.
Hun: Orta Asyada ve Dou Avrupada devlet kuran ve tarihi M. IV. asra kadar giden
Trk soyu. Kendine yeni cedler arayan kibar intelijansiyamz, elbette ki Yunan
Mool veye Huna tercih edecekti. UU.s.14.
Huneyn Bin shak: (809-873). Mehur Arap mtercimi. Abasiler dnemi Dar-l
Hikme mdrlerinden olan ve Hristiyan Arap bir ileden gelen Hneyn Bin shakn
Yunanca eserlerin Arapa ve Siryanice tercmesine nemli bir katk salamtr.
Onun yerine; talebesi olan Huneyn ibn shak geecektir (809-873) IDG.s.222.

212

Huntington: Ellsworth Huntington (1876-1947). Amerikal kif ve corafyac. Orta ve

Bat Asya milletlerinin geri kaln bu blgedeki kurakla balad ve tarihsel evrimi
iklim deiiklikleriyle aklayan genel bir gr ortaya att. nsan toplumlarn kaderini
corafya ile aklamak arzusu Hipokratdan Huntingtona kadar uzanr. SNK.s.137.
Hurramiye: Ebu Mslimin (753-754)de idam edilmesinden sonra Horosanda ortaya
kan, mensuplarnca her ho olan eyin mbah saylan bir mezhep. Mslman
melliflere gre, dalara ekilen Mezdekler eitli mezhepler kurdular.Mesela
Hurramiye, Btnilik, slamiye gibi. Ma.s.215.
Hurufilik: Hurf, harf'in ouludur. Harf, Arapa'da alfabeyi tekil eden iaretlerin her
biridir. Sz manasna gelir. Hurf, Arapa sfat olup, lm-i hurf ile ilgili olarak
harflerin srlarna dair itikat ve dnceye inanan kii demektir. Hurufilik inanlarnn
temeli ilm-i huruf'un hurfe fikirleri zerine kurulan bir frkadr. ok eskilere dayanan
bir mazisi olmasna ramen, Hurufilik denince, ran'da Esterbd Kadiu'l-Kudt'nn
olu oln Fazlullh el-Hurfi (740-796/1340 1394)'nin XlV. asrn sonlarnda kurup bir
sistem halinde gelitirdii frka anlalr. UNESCO.. Bu garip harflerin esrarn
zebilmek iin ne, kabalizme bavurmak yeter ne hurufilikten anlamak."K.s.331
Hseyin Cahit: Hseyin Chit Yaln (1874-1957). Servet-i Fnn dnemi ve sonras
yazarlarndan. Servet- Fnn dneminde hikaye ve romanc olarak tannmt ancak
sonralar siyas yazarl tercih etmitir. Servet- Fnn dnemi Huseyin Cahit
Paretoyu: Abdullah Cevdet Gustave le Bonu getirir. Hseyin Cahit Paretoyu.
SNK.s.28.
Huxley: Bkz. Aldous Huxley Huxley de kurduu mezhebin adn Paulusun bu
hatrasndan esinlenerek uydurmu olmal: agnosto theo, agnostisizm. K.s.199.
Huzur Evi: Bkz. Santiniketan. Kapsnda u cmleler okunuyordu Huzur Evinin:
Burada hibir puta taplmaz, her inanca sayg gsterilir. BDE.s.279.
Huzur: Ahmet Hamdi Tanpnarn 1949ylnda yazd ve Trkiyede yaanan
medeniyet deiimini konu edindii romannn ad. nce Memetin haydudu Baty
semi, Huzurun kiileri ise Bat ile Osmanl arasnda bir teredddn romann
yaamlardr.KA.s.341.
Hkmdar: Niccola Machiavelli (1469-1527)nin 1513te yazmasna ramen
lmnden sonra, 1532 ylnda, yaymlanan siyasi inceleme kitabdr. Machiavelli
Roma tarihinden bilhassa Taciteden rendiklerini, Hkmdarda tekrar eder.
SNK.s.149.

213

Hlag: (1217-1265) Badat igali srasnda binlerce eseri yakan ve ortal kan
glne dndrd iin Kara Hlg diye anlan Mool hkmdar ve randa Mool
lhanl hanedannn banisi. Tarih bir medeyeneti en kk vicdan azab, en kk bir
utan duymadan sadizmlerine kuban eden bu gorillere Hlagnun kazklad lanetler
maarasnda bile yer vermekte tereddt edecektir. Jur1.s.181.
Hmanist: Hmanizmi benimseyen kii. Marksizmden egzistansiyalizme kadar
Avrupann tm dnce akmlar hmanist. KA.s.85.
Hmanitarizm: nsancl duygu ve davranlar. Onlara gre, hmanitarizm tabiata
aykrdr, nk gelimenin art rekabettir, organizmalar arasndaki sonsuz rekabet
KA.s.102.
Hmanizm: Papazlar tarafndan deitirilen Hristiyanln ortaada temsilcisi
durumunda olan kilisenin halka zulm ve basksna kar tepki olarak doan Yunan ve
Latin kltr ve insanlk anlayn benimseyip, onlar kendilerine rnek alan, bu
ereve ierisinde insana deer verilmesini esas kabul eden dnce sistemi.
Hmanizm, ada laisizmin ilk ekli. BFH.s.11.
Hmayunname: Kelile ve Dinmenin XVI. asrda Trkeye evirisinin ad. Eser Ali
Vasi Celebi tarafndan, Hseyin Vaiz Kifnin Envr- Sheyl adl eseri esas alnarak
tercme edilmi ve Kanun Sulatan Sleymana sunulmutur. Edirneli Ali Celebi
Huseyin bin Ali Vaizin tercmesi zerinde yirmi yil uram ve Hmayunnameyi
Kanunu Sultan Sleymana ithaf etmis. K.s.310.
Hrmz: Hrmz ya da Ahuramazda. Zerdtlerin hayr tanrs. Kprly
dinleyelim: Hrmzle Ehrimenin ebed mcadelesi, nihayet Ehrimenin zlmez
zincirlerle balanarak son menfasna gnderilmesiyle nurun zulmete, hayrn erre
galebesiyle bitmitir.B.s.146.
Hrriyet Kasidesi: Namk Keml tarafndan yazlan Tanzimat dneminin en mehur
iirlerinden biri. Eserin gerek ad: Beslet-i Osmniye ve Hamiyet-i nsaniyedir.
Namk Kemlin hayatndan Magosay karn, Hrriyet Kasidesi snkleiverir.
Jur.I.s.365-366.
Hrriyet ve tilaf: kinci Mertiyet devrinde kurulmu partilerden biri. Trk siyas
tarihinin ilk muhalefet partisi olarak bilinir.

21 Kasm 1991de

stanbul,

214

ehzdebanda kuruldu. Amasya mebusu smil Hakk Paa, Sivas mebusu Dr.
Dagavaryan, Tokat mebusu Mustafa Sabri Efendi, Hama mebusu Abdlhamd Zehrv,
Piritine mebusu Hasan Bey, Sinop mebsu Dr.Rz Nur Bey, Ayn meclisi zlar
Damat Ferit ve Mir Fud Paalar, Emekli Ferik Sleymn Paa, emekli Miralay Sdk
Bey, gazeteci Thir Hayreddn Bey tarafndan kurulan frkann ilk reisi Dmd Ferd
Paadr. Bilhassa stanbul da, Avrupa dnceleriyle beslenmi ve ok defa komitenin
gadrine uram hatr saylr Trk aydnlar vard. Bunlar gittike sesini ykselten ciddi
bir muhalefet oluturdular: Hrriyet ve tilaf. BFH.s.151.
Hrriyet Yaynlar: Ocak 1972 ylnda stanbulda kurulan neriyat kurumu. Hrriyet
Yaynlarnn Namk Kemali tantmak teebbsn takdirle karlarz. UU.s.310.
Hrriyet, John Stuart Mill Hrriyeti Nasl Anlyor: Rza Tevfikin Ulum-u
ktisadiye Mecmuasnn11. cildinin I. ve II. saysnda yaymlanan makalesinin bal.
Ulum-u ktisadiye Mecmuasnda yle bir makaleye rastlyoruz: Hrriyet, John Stuart
Mill hrriyeti nasl anlyor? (cilt 11, say 1, ss. 19-39 ve say 2, ss. 190-237).
K.s.210.
Hseyin Cahit: Hseyin Cahit Yaln (1875-1957). Hikye, roman yazar ve mtercim.
Edebiyat- Cedide akmnn nde gelen isimlerinden biri.. Hseyin Chitle
tartmalarnda Ali Kemli ok daha drst ok daha tarihe hrmetkr, ok daha bizden
bulmuumdur. B.s.164.
Hseyin Dni: Hseyin Dani Pedram (1870-1942) sfehandan gelerek stanbula
yerleen Trk yazar. Hseyin Dani samimi bir Zerdtperettir. Mirzanin rankadimmuhabbeti bir ka deil, kendi kendine dn. B.s.147.
Hseyin Kadri: Hseyin Kzm Kadri (1870-1934).Trk bilim ve siyaset adam.
Beyrutta bulunduu srada hazrlamaya balad Byk Trk Lgatnda Trke,
Arapa, Farsa kelimelerle Trkenin Uygur, aatay, Azer,Yakut, uva, Altay ve
Krgz ivelerine lehe ve ivelerine it szlerini ahit ve rneklerle vermitir Bir
Hseyin Kadri, bir emsettin Sami, gnmzde bir Mehmet Doan Lgat yapmak
Akademinin vazifesi olduu halde Akademinin dnda kalm dnda gelimi.
K.s.289-290
Hseyin Nasr: Seyyid Hseyin Nsr (1933-.) ranl bilim tarihi ve slamiyat
profesr. Hseyin Nasrn eserini grememitim. Harvard niversitesinde doktora

215

tezi olarak kabul edilen slamda Kozmolojik Doktrinler adl kitap konuya byk bir
yer ayrmt. IDG.s.49.
Hseyin Rahmi: Hseyin Rahmi Grpnar (1864-1944) Prler tarz hikaye, roman ve
oyun yazar. Hseyin Rahmi, 54 eseriyle edebiyatmzda nemli bir simadr. Orhan
Velide yle. Onun da sevilen iirleri allanlar ve Hseyin Rahmi nesrinden bir arpa
boyu ileri gitmeyen en gdk zekllarn kolayca iine girebildikleri. Jur.I.s.138.
Hsrev Anuirvan:1 (531-579). Sasani Pers kral. Anuirvan (Nuirevan) lakabdr.
Dier yandan ran devletinin gneyinde, Gonde ahpurda, Sasani hkmdar Husrev
Anu Revan (521-579)hocalarnn ocuu suriyeti olan bir mektep atrr. IDG.s.221.
Hsrev ile iirin: Fars ve Trk edebiyatlarnda Sasan hkmdar Hsrev ile Ermeni
melikesi iirinin efsanevi aklarn konu alan mesnevi tr. Daha sonra yazar,
romandan nce klasik Osmanl yaznnda anlatan tr, Farsadan kaynaklanan
mesnevilerle kendini gsterir; bunlardan en ok bilinenler Leyla ile Mecnun, Yusuf ile
Sheyla Hsrev ile iirin dir.K.s.248.
Hyde Parc:Londrada ehrin bat blmnde 146 hektarlkbir alan kapsayan park.
Hyde Parcda bir bahar sabah. Jur.I.s.130.
Hydpark: Bkz. Hyde Parc. Miltonun Hydparkta eteinin feafeine ak olduu
kadn gibi. SNK.s.300.
Hypersensibilite: Ar duyarlk anlamna gelen Franszca bir kelime. Hypersensibilite
( ar duygusallk ) yala geiyor. SNK.s.401.
Hypolite2 Taine: Hyppolyte Adolphe Taine (1828-1893). Fransz filozof ve tarihi. lk
yaz Hypolite Tainein : ocuklarda ve nsanlarda Dil. B.s.104.
Ilan Kovadigal: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri olan
Silappatigaramn yazar. Canist bir kei olduu sylenen air Kola kralnnikinci
olu, ad:Ilan Kovadigal. BDE.s.289.
Institutios. Romal siyaset adam ve yazar Flavius Manus Aurelius Cassiodore (490580)un dini ve dind konular bir araya getirdii ortaa kltr ile alakal dereleme
kitab eserin tam ad: nstitutiones divinarum et saecularium litterarum ( Tanrsal ve Din
D Edebiyat Kuramlar)dr. Ayakta durmak isteyen bat kltr, altnc yzylda yeni
bir derleme hazrlar . Cassiodoreun Institutiosu.KA.s.392
1

IDG. ismli eserde Husrev Anu Revan olarak zikredilen isim kaynaklarda Hsrev Anuirvanolarak
gemektedir. simden baka Hsrev Anuirvannn doum tarihi CM. tarafndan 521olarak verildii halde
kaynaklar531 olarak vermektedir.
2
Kelimenin yazm kaynaklarda Hyppolyte eklindedir.

216

Irak: Trkiyenin gneyinde bir Ortadou ve arap lkesi. Kltrn beii ve modeli
bata Irak olmak zere Doudur. K.s.158.
Isparta Devleti: lk ada Yunan ehir devleti. Ispartada devletin karlarna aykr
veya kendi karlar iin konumaa yeltenenler cehenneme yollanm. BFH.s.25.
Isparta: M. 546da baris tarafndan kurulduu sanlan, bugn Akdeniz Blgesinin
Antalya Blmnn i kesimlerinde, gller yresinde yer alan ehir. Efltun,
kargaalktan kurtulmann aresi, Yunanistann arkaik

messeselerine dnmek,

diyormu, canl bir rnei de varm filozofun: Isparta. Jur.I.s.385.

Itri: (? - 1712 ) yaklak 1630 ile 1640 yllar arasnda doduu sanlmaktadr. Asl ad
Mustafa'dr. Itr, iirlerinde kulland mahlastr. Buhurzade Mustafa Efendi diyede
anlmtr. Itr, eyhlslam Esad Efendi'nin belirttiine gre, bini akn beste yapm
olan ok verimli bir bestecidir. Bunlarn byk bir ounluu unutulmu ya da
kaybolmutur;

bugn

ancak

krk

dolaynda

eseri

bilinmektedir.

slamiyet

Sleymaniyede kubbe, Itride name,Bakide iir. Ma.s.228

bhiyum: Mbah klmak, bir eyin mbah ve meru olduunu kabul ve ilan etmek"
anlamlarna gelen "ibha" grnde olanlar. Aslsz te'villerle, slm dininin koymu
olduu yasaklarn btnn veya bazlarn hell sayan, farzlar ortadan kaldran; nefsin
holanp zevk ald her eyi mbah ve meru gren sapk ve batl mezhep, anlay
bhilik, mstakil bir mezhep olmaktan ziyade, eitli bid'at mezheplerinde grlen ve
genellikle slm ncesi kltr kaynaklarndan beslenen bozguncu ve sapk bir anlay
niteliindedir. Bu nedenle, bahiyeyi, Mu'tezile, ia, Havaric ve Ehl-i Snnet gibi
mstakil bir mezhep olarak deil de, bir takm ykc ve bozguncu maksatlara ulamak
zere eitli sapk mezhepler tarafndan kullanlan bir anlay ve grdr. Avrupa
bahiyum mesleine pek yatkn. Ma.s.218.
ber:Gney Avrupann akdenizdeki byk adasnn en batsndaki ve en bynn
ad. ber yarmadasnda spanya, Portekiz,Andorra devletleri ve Cebeli Tark
bulunmaktadr.

Yunan dnyas Latin dnyasndan ayrlyor; Afrikal, ber veya

Galyal barbarlar zerindeki aabeylik hakkndan vaz gemek istiyordu. IDG.s.88.

blis. eytann zel ismi. Bir ok ismi bulunan eytannn isimlerinden biri. eytan;
cinnilerden ve insanlardan erli yaratklar nitelemek iin kullanlan bir cins isimdir. Hz.
Adem (a.s)'in cennetten kmasna sebep olan, Kur'an'da anlatlan eytann birok
isimleri vardr. Mesel; el-Advv, Aduvullah, Azazil ve blis bunlardandr. Adem,
blise boyun emedi ama amzn insanlar secde etti.BFH.s.4.

217

bn Abidin: (1784-1836). Osmanl din limi. amda yetien Osmanl fkh limlerinin
en mehurlarndandr. Dncelerini savunurken rastgele bir devlat adamnn
tanyamayaca bir ok fakihlerden de iktibas yapar: Mavak, bn Abidin, Taftazani, bn
Kayyim el Cevziyye, ibn kil ve el Haraf gibi. UU.s.49.
bn Arabi: Bkz. Muhiddin bn Arab. Suhraverdi ve bn Arabi gibi Irakiyun ve
Sufiyun byle yapmlard. IDG.s.75.
bn Bce: bn-i Bcce (?-1138) doum tarihi muhtelif.On ikinci yzyldaEndlste
yetien felsefeci ve msik std ve bilim adam.bn-i Bacce; tb, felsefe, tabiat ilimleri,
matematik, lgat, iir ve msik alannda sz shibiydi. Nitekim, arkda bnSina
garbda vezir bn Bce ile Kad

Rd gibi eyh ve reis-i hkema ve mellif bn

Haldunile muasr bulunan vezir bn-el Hatib ve Devlet-i liyede Kemalpaazade ve

dris Bitlisi ve Ebussuud gibi nice byk limler, devletin mirve mstear olarak
reyleriyle

sultanlar

aydnlatm,

hkmet

idaresinde

onlara

yardmc

olmulardr.UU.s.162.
bn El Mukaffa: (723-759). Aslen ranl olan Arap nasir ve mterci. Abbs devletinin
eitli kademelerine katiplik vazifesi yapan bn El Mukaffa, gen yata lmesine
ramen birok telif ve tercme eser brakmtr. En nemli eseri de Pana-Tantrann
Pehlevi dilinden Arapaya tercmesi olan Kelile ve Dimnedir.

bn El Mukaffa

tercmesi yeniden tercme edilmi Farsaya. 12. yzylda yaplan bu tercme

Nasrullahn eseri. BDE.s.234.
bn el-Kifti: (1172-1248) Malik El Azizin veziri, tarih ve edebiyat aratrmacs. 1326
ylnda Kahirede baslan Kitab- Tarih el Hkem ismli eseri 414 hakim ve filozofun
hal tercmelerini ihtiva etmektedir. bn el-Kiftiye gre, hvan- Safa, Mutezile
mektebine mensuptur. IDG.s.50.
bn Haldun, XVI. Asir Arap Sosyolou: Polonyal Sosyal Darwinci, mataryalist
sosyolog ve hukuku.Ludwig Gumplovicz (1838-1909)in 1899 ylnda Polonya felsefe
dergisinde yaymlad makalesinin bal. Inceleme Gumplovich`indir ve yazi su
basligi tasir:bn Haldun, XVI. Asir Arap Sosyolou Gumplovich yllardr mudafaasn
yapt grle Ibn Haldun`un fikirleri arasnda byk bir yaknlk grn..IDG.s.226227.

218

bn Hiam: (1309-1360) On drdnc yzylda yetimi byk fkh limi ve

dilcilerden Hazret-i Muhammedin hayat hikyesini, genel bir biyografya eklinde
insanlk tarihine mal eden ilk Arap tarihisi bn shakn yazdklar, bn Hiamn eseri
araclyla zamanmza ulat ekliyle, bu blmde bulduumuz ilk metin..K.s.153.
bn shak: (Medine704- Badat 768).Milad sekizinci yzylda yetien slm trihisi.
Mehur siyer limi ve muhaddis. Hazret-i Muhammedin hayat hikyesini, genel bir
biyografya eklinde insanlk tarihine mal eden ilk Arap tarihisi bn shakn yazdklar,
bn Hiamn eseri araclyla zamanmza ulat ekliyle, bu blmde bulduumuz
ilk metin. K.s.153.
bn Kayyim el Cevziyye: (1292-1350) bn-i Teymiyyenin yetitirdii din
adamlarndan. O da hocas gibi Ehl-i Snnet akidesine ters fikirleriyle tannd.
Dncelerini savunurken rastgele bir devlat adamnn tanyamayaca bir ok
fakihlerden de iktibas yapar: Mavak, bn Abidin, Taftazani, bn Kayyim el Cevziyye,
ibn kil ve el Haraf gibi. UU.s.49.
bn Maseveyh1: Ebu Zekeriya Yuhanna (?-857). Harun Reit zamannn nl Hristiyan
Arap hekimi. smi Rnesansn tp kaynaklarnda oannes Damaskenos olarak geen
nl hekim. . ranl Nevbaht ile Yahudi Maallah, Badat medresesinin
sorumluluklarn bn Masuyeh ile paylarlar.IDG.s.223.
bn Miskevey: (?-1030) Onuncu ve on birinci asrlarda yetien tarihi ve felsefeci.
hvn-s-Safnn tenkidini yapmas nemli bir ynn oluturur. El-Biruni asr-
bkiyesinde insanlar hakika- tahrife srkleyen sebepleri terih ederken hayatn
piskolojik bir nazariyesini kurmam mdr? bn Miskevey, kl krka yaran bir mahit
deil mi? K.s.89.
bn Mukaffa: Bkz. bn El Mukaffa. Bu alanda en byk mtercim, zerdt dininden
slamiyete geen bn Mukaffadr. IDG.s.223.
bn Rt: (11202-1198) On nc yzylda Endlste yetien mehur slam filozofu,
doktor, astronomi bilgini ve matematiki. Bununla beraber amalar ne bn Rdnki
ile ayndr ne de Akinal Tomannkiyle. IDG.s.56.

1
2

bn Maseveyh, metinde bn Masuyeh olarak zikredilmitir.

1126 olarak da veren kaynaklar da vardr.

219

bn Sebn1: ibn Darada denir. (1217-1269/12702). Peygamberliin alma yoluyka

kazanlan bir rtbe olduuna inanarak Hira danda vahiy bekleyen Arap feylosofu.
Mursiya civarndaki Rokatda dnyaya gelen ve Bani Sabn ad ile mehur olan bir
aileye mensup olan feylosofa, Arapada yetmi manasndaki Sebin denilmesinin sebebi
1247 senesinde Sabiyyn denilen felsefi meslee mensup 70 kii ile douya doru
seyahate karak Mekkeye yerlemesidir. bn Sabin (lm 1270) Felsefi dnce ile
iman tecrbenin (sprituel) terkibini yapan slam Yeni-eflatuncular , aktan aa
Hermese dayanan bir isnad silsilesi kuralar. Mesela Shreverdi (1191), bn Sebin
(lm1270). IDG.s.207.
bn Sina: (980-1037) slm leminde yetien mehur felsefeci ve tp limi. smi,
Huseyn bin Abdullah bin Hseyin bin Ali bin Sn el-Belh, knyesi Ebl-Alidir. bn-i
Sn diye mehur oldu. Bat dnysnda Avicenne adyla tannd. bn sinann
Metafizii zerine nceleme:Salibann kitab u ismi tayor:bn Sinann Metafizii
zerine inceleme. K.s.187.
bn Teymiye: 1263-1328 Takyyuddin Ebu'l-Abbas b. Abdilhalim b. Teymiyye
(661/1263) ylnda Harran'da ilim ehli bir ailede domu Ehl-i Snnet mezheblerinden
birisi olan Hanbeli Mezhebi limlerinden ileri gelen slm bilginlerinden birisidir. bn
Teymiye Hicretin drdnc asr sonlarnda kaleme alnmtr, diyor, amac, Fatm
hnedanna

bir

devlet

doktrini

sunmak

iin

eriat,

felsefeyi,

iilii

uzlatrmaktr.IDG.s.45.
bn Tufeyl: (1106-1185) On ikinci yzylda yetien astronomi, felsefe ve tp limi.
zellikle asronomi alannda zamannn oteritesi olarak kabul edilmitir. bn Tufeylin
bu felsefi hikyesi Halide Edipten beri nice tecesss alevlendirmitir ama Hay bn
Yakzan ilk yazann bni Sina olduu pek bilinmez. K.s.182.
bnl Emin Mahmut Kemal Bey: Bkz. bnl Emin Mhmut Keml nan. Bir bnl
Emin Mahmut Kemal Beyin irfanndan da mahrumdurlar. K.s.275.

Metinde bn Sabin olarak gemektedir.

bn Sebinin lm yl MEB. slam Ansiklopedisinde 1269 olarak verilmektedir. Meydan Larousse ise
bir tarih vermekten kanarak 1270e doru eklinde ifade eder.

220

bn-el Hatib: bnl Hatib Zul-Vizaratey Lisanddn Eb Abdullah Muhammet bin

Abdullah bin Said bin Ali bin Ahmed El Salman. (1313-1375)1. Endlsn nl devlet
adam, tarihsi, edebiyats ve de airi. Yaklak 60 adet eserinin ancak te biri
muhafaza edilebilmi. Nitekim, arkda bn Sina garbda vezir bn Bce ile Kad Rd
gibi eyh ve reis-i hkema ve mellif bn Haldunile muasr bulunan vezir bn-el Hatib
ve Devlet-i liyede Kemalpaazade ve dris Bitlisi ve Ebussuud gibi nice byk
limler, devletin mirve mstear olarak reyleriyle sultanlar aydnlatm, hkmet
idaresinde onlara yardmc olmulardr. UU.s162.
bni Batuta Seyahatnamesi: Tuhfet-n-Nzzr f Garib-il-E.Sl ve Acib-il-Esfr
bn-i Battuta (1303-1368)nn mrnn byk bir blmn geerdii seyahatlardan
sonra Fas Mern Sultn Eb nann arzusu zerine ktib bn-i Czeye anlatt ve
bn-i Czey, bz trih eksiklikleri de ilve ederek, eseri 1355 senesinde tamamlad
eseri. Tercme Odasndayken bni Batuta Seyahatnamesini evirir Trkeye.
K.s.269.
bn-i Haldun: (Tunus 1332-Kahire1406) Byk slm trihisi, krat ve fkh limi,
devlet adam, sosyolog ve Mukaddime yazar.smi, Abdurrahmn bin Muhammed
Hadram, knyesi Eb Zeyd, lakab Veliyyddndir. Aslen Yemenin Hadramut
ehrinden olduu iin Hadram, ilesi Tunusa hicret etmeden nce Endlsn
biliyye ehrinde oturduklarndan bil isimleriyle de anld. bn-i Haldun akl, Vico
sezi. kisi de zirvedir. B.s.230.
bn-i Hallikan: (1211-1282). bn-Hllignda denir. On nc asrda yetien fi
mezhebi fkh ve trih limi. bn-i Hallkan, slamn Plutarque (onnc asrn
ortasnda)Vefayat-l Ayan birok yazarn hal tercmesini intiva eder. KA.s.394.
bnlemin Mahmud Kemal nal: 1870-1957 Son devrin mehur trihilerinden. Ad
Mahmd Kemldir ama kulland bnlemn mahlas ismi ile tannr. Trih, biyoloji ve
monografi alanlarnda eserler yazd. bnlemin Mahmud Kemal nal Osmanl
Dneminde Son Sadrazamlar, 2193 sayfa, 3 cilt, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.
762-763. Ma.s.147.
brahim Peygamber: Kurn- kermde ismi bildirilen peygamberlerden, llazm ad
verilen alt peygamberden biri olup, Keldn kavmine gnderilmitir. Peygamber
efendimiz Muhammed aleyhisselmdan sonra peygamberlerin ve insanlarn en
stndr. Allah tel ona Hallim (dostum) buyurduu iin Hallullah veya
1

MEB. slam Ansiklopedisinde bn El Hatibin lm iin 1374 tarihi verilmektedir.

221

Hallrrahmn olarak bilinir. brahim Peygamber gibi, kucana frlattklar ate

denizini, hem kendileri hem de gelecek nesiller iin, bir gl bahesine evirebilenler pek
nadir. Jur.I.s.365.
brahim:Bkz. brahim Peygamber. Kurann bir ok yetlerinde, brahimin,
Yusufun, sann, Sokratn, Fisagorun birok szlerinde bu mertebeye imalr vardr.
IDG.s.43
braniler: sraillilerin atalar rdn'n telerinden kabile eklinde kenanilerin olduu
yere isadan nce 2.bin yln sonlarnda gelmeye balamlardr. Onlar da ibraniler gibi
tabiatn mucizelerinde Allahn yetlerini

veya zat- uluviyetin

niane-i celalini

kefetmee almlardr. IDG.s.76.

bret Gazetesi: Aleksan Sarrayfan Efendinin stanbulda 1870-1873 yllar arasnda
kard gnlk gazete. Gazete kapatldktan sonra bretnama-ialem adyla haftalk
mizah dergisi olarak yayn hayatn srdrd. bret gazetesi, bu Avrupa grm
intelijansiyaya sayfalarn at. Ma.s.220.
bret: Bkz. bret gazetesi. Ikinci Abdulhamidin sutkardesi Nuri Bey, 1871 Hazirannda
Ibrette Enternasyonelin methini yapar. SNK.s.161.
bsen: Henrik bsen. Norveli tiyatro ve oyun yazar. (1828-1906) Eserlerinde
genellikle toplumsalkonular iledi ancak bazen ferdi meseleleri de iledi. Tarihi
tarajedilerde,burjuva dramlarnda ve iirli oyunlarda Norve iin ok nemli bir yere
sahiptir. Balca eserleri unlardr: Brand, Perra Gynt, Bir bebek Evi, Hortlaklar, Yaban
rdei, Halk Dman, Denizden Gelen Kadn,Hedda Gabler, Jon Gabriel Borkmann,
ller Uyannca. ibsen, ounlukla aznln farkn ne gzel anlatm: ounluk
hibir zaman hakl deildir. Anlyor musunuz hibir zaman. BFH.s.33. bsenin
eserindeki kahramanlar da dram kahraman olmaktan uzak.sayfa KA.s.263.
cma: Edille-i er'iyyenin (din bilgilerinin elde edildii delllerin, kaynaklarn)
ncs. Bir asrda yaayan mctehid denilen derin limlerin bir mes'elenin hkmnde
birlemeleri, ictihadlarnn birbirine uygun olmas. Ona gre icma btn slam
kavimlerinin rzas demek. K.s.197.
tihad Koleksiyonu: Bir tihad koleksiyonu 1938ten bu yana yaymlanan
dergilerin topundan daha Bkz. ctihat deerli. Jur.I.s.363.
tihad: Abdullah Cevdet tarafndan 1904 ylnda karlan dergi. II. Merutiyetten
nce yurt dnda yaayan Jntrklerin dncelerini dillendirdii dergi 1905e kadar
Cenevrede, 1905-1911 yllar arasnda Msrda, bu tarihten sonra da stanbulda yar

222

Trke yar Franszca olarak yaymlanmaya balad. itihad karken Trk Yurdu
karken Srat- Mstakim karken bir Abdullah Cevdet btn edebiyat fakltelerimize
bulutlardan bakacak heybet ve heyette bir jeand. Jur1.s.180.
deal Devlet: Bkz. Devlet. Eflatun deal Devletinden airleri kovmaa kalkt iin
sonu gelmeyen hcmlara hedef olmutu. K.s.245.
dealist Sosyalizm: Bkz. topyac Sosyalizm. Alman Sosyalizmi, Fransz Sosyalizmi,
dealist Sosyalizm, Materyalist Sosyalizm vardr. IDG.s.146.
dealist: dealizmi savunan, idealizmi preniplerini benimseyen kiiler. "Byle bir
melekenin varlna inananlar idealist adn alm, inanmayanlar ampirist." IDG.s.169.
deolocya rgs: Necip Fazl Ksakrek (1905-1983)n 1968 ylnda yaymlad
eseri. Necip Fazl dergilerde yaymlanan denemelerini deolocya rgsbalyla
kitaplatrr. K.s.49.
dris Aleyhisselam: Kur'n- Kermde ad geen peygamberlerden. hvann tasvirini
yapt ayinler ise dris aleyhisselamn varislerince tebli edilen inanla sk skya
alakaldr, Haranilerle demek istiyoruz. IDG.s.57.
dris Bitlisi:

(.-1520). On be ve on altnc yzyl Osmanl lim ve devlet

adamlarndan. Het Behist isimli eseri ilk sekiz Osmanl padiahnn dnemini ihtiva
eder. Nitekim, arkda bn Sina garbda vezir bn Bce ile Kad Rd gibi eyh ve reis-i
hkema ve mellif bn Haldunile muasr bulunan vezir bn-el Hatib ve Devlet-i
liyede Kemalpaazade ve dris Bitlisi ve Ebussuud gibi nice byk limler, devletin
mirve mstear olarak reyleriyle sultanlar aydnlatm, hkmet idaresinde onlara
yardmc olmulardr.UU.s162.
dris: Bkz. sris Aleyhisselam. Hermes, mani profetolojisiden slm profetolojiye
geti. drisle Henok (ohnok)la ayniletirdi. IDG.s.206.
gnace de Loyola: Aziz gnace de Loyola (1491-1556). Cizvit Tarikatnn kurucusu.
Don Kiotu gnace de Loyolaya benzetirler. K.s.180.
va: Yanltmak, saptrmak, pheye drmek, vesvese vermek; eytann insan slm
yolundan ayrmak iin; onun kalbine verdii vesvese. Buna "hizln" da denir. Ve
gklerde ykselen belde-i ruhaniyemiz ayn oldu. Cedlerimizle ocuklar blisin
ivasna uyduklar iin oradan kovulmulard.IDG.s. 42.
hvan- Safa risaleleri: slm felsefesi tarihinde, insanlar taassuptan kurtarmak,
toplumu slah edecek bir aydnlar ahlk ortaya koymak ve tabiat ilimlerinden yola
karak bir felsefe kurmak iddiasyla miladi X. yzylda oluturulmu bir dernek veya

223

aydnlar topluluu olan hvan's-Saf grubunun dncelerini yaymak iin "Resailuhvanu's-Saf" adyla bilinen bir ansiklopedi mahiyetindeki eserlerinin addr. Bu
bakmdan onlara slm dnyasnn ilk ansiklopedileri de denir. Zira slam dnyasnda
hem felsefi hem gre dayanan hem de zamann btn ilimlerini kucaklayan tek
ansiklopedi hvan- Safa risaleleridir.IDG.s.34.
kinci Korentililer: Bkz. Korentlilere kinci Mektup. kinci KorentililerBirinci
Korentililerden bir iki yl sonra kaleme alnmtr. IDG.s.130.
konoloji: Mefhumlar resimlerle ifade etme sanat. Eski resim ve okonolar inceleyen
bilim dal. iki asr nce baslan bir ikonoloji kitabnda, kadn olarak tasvir edilmi
demokras; alnnda asma yapraklardan bir ta, srtnda kaba saba giysiler; bir elinde nar,
tekinde ylan. B.s.169
ktisat Prensipleri: isvireli tarihi ve ekonomist. svireli Sismondi (1773-1842)nin
1819 ylnda yazd ekonomi kitab. Cenevreli Sismondi ktisat prensiplerini
(1819)Ingiltereyi ziyaret ettikten sonra yazar. SSSS.s.44.
ktisat Prensipleri: John Stuart Mill (1806-1873)in 1828 ylnda kaleme ald genlik
dnemi eseri. lk iktisat kitabn 1828de kaleme alm.1843de Mantk 1848de
ktisat Prensipleri. K.s.210.
lh Komedya: Dantenin 1306 dan lm tarihi olan 1321 ylna kadar yazd eserin
ad. Eser Cennet, Cehennem ve Araf olmak zere 33er blmlk ana blmden
oluur. talya beyz yl tek birlik tanm lh Komedyann gerekletirdii edeb
birlik. B.s.228.
lber Ortayl:

(1947-.) Yenia tarihi Profesr. Hammer hakkinda en esasli

bilgilere,makaleyi yazdiktan sonra,sayin Dr.Ilber Ortaylinin degerli bir kitabinda

rastladk. K.s.105.
ldefonso: Aziz ldefonso (607-667) spanyol Hristiyan ilahiyat uzman ve ve rahip.
spanyada Sevilla sidore ile Toledelu ldefonsenin Flandersda, Gemblouxlu
Sigeberin talyada Petrarquen De Virisleri. KA.s.393.
lhad: Kur'n- Kermde ve hads-i eriflerde aka bildirilmi olan, mctehid
limlerin sz birlii ile bildirdikleri ve Mslmanlar arasnda yaylan iman bilgilerine
uymamak, doru yoldan ayrlmak kfre (manszla) sebeb olan inan. bn Sinay
ilhad ile sulayan bir ok adalar kmtr.K.s.185.

224

lhan Seluk: (1925-.). Gnmz gezeteci ve yazarlarndan. Yiit gazeteci ve deerli

yazar lhan Seluka, nsann insan iin kurt olduu bir dnyada Hint bir mit ve bir
teselli. Jur.I.s.373.
lhanllar Tarihi: ranl tarihi ve air Vassaf (1264/1265-1334)n en Mehur eseri
Tarih-i Vassafn1 beinci cildi. Vassafn lhanllar Tarihini tantm Avrupaya.
K.s.103.
lim, Hrriyet ve Bar: Aldous Huxley (1894-1963)in 1946 ylnda kaleme ald,
siyasi muhteval eserinin ad. Bu gr Aldous Huxleyin lim, Hrriyet ve Bar
(1946) kitabnda en ak ifadesini bulur. Ma.s.177.
limde Budizm: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr vanovi
Herzen (1812-1870)n 1843 ylnda yazd eserinin ad. Ve 41le 43 arasi iki eser
yayimladi:Ilimde Diletantizm ve Ilimde Budizm. Ma.s.86.
limde Diletantizm: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr
vanovi Herzen (1812-1870)n 1843 ylnda yazd eseri. Ve 41le 43 arasi iki eser
yayimladi: Ilimde Diletantizm ve Ilimde Budizm. Ma.s.86
llumin: Kelime, aydnlatlm, klandrlm nurlandrlm manasnda Franszca
sfat. Bu topluluklar yle bir inanca dayanyordu: hakikat hibir dinin veya mektebin
inhisarnda deildir sadece baz insanlarn imtiyazdr. Bunlara ermi

(illumin)

diyoruz..IDG.s.46.
lmi Zihniyet ve Edebiyat Tarihinde Metot: Fransz edebiyat tenkitisi ve retim
yesi Gustave Lanson (1857-1934)un 1909 ylnda Brkselde verdii bir konferansn
ad. Filhakika,1909`da Brksel`de, lmi zihniyet ve Edebiyat Tarihinde Metot konulu
bir konferansta syle diyordu Gustave Lanson. K.s.421.
lmi ledn: Allah Telnn ihsn olup, almadan ziyade manevi terfiya bal olarak
kavuulan ilim. lm-i Ledn verilmesinde Hzr (as)n rhniyeti vsta olmaktadr.
Allah Telnn ihsn olup, almadan kavuulan ilim. rfan, bat intelijansiyansnn
Gnoz (gnose) adn verdiyi ilmi ledn d. K.s.11.
lm-i ncm: Astroloji. bugn Hermes ansiklopedisinin artiklari diye ele alnan
kitaplarn konusu kehanetler

ilm-I nucum tip kimya tabi ilmler ve felsefedir.

IDG.s.203.
lmin Gelecei: Fransz yazar ve dinler tarihisi Ernest Renan (1823-1892)n 1848
ylnda yazd ancak yaymlamad eseri. Eser, ehbenderzade Hilmi Efendi
1

Eserin ad: Tacziyatal-amsr va tazciyat al-asar olup tarih-i Vassaf adyla da bilinmekteidr.

225

tarafndan Trkeye aktarlmtr. Son zamalarda dilimiz yeni bir renan tercmesi
daha kazand: lmin Gelecei. K.s.190.
LTAM: Bkz. Edebiyat ve Artistik Kitle Teknikleri Enstits. Ayn yl, niversitenin
Teknoloji Enstitsnde kurulan Sosyal Meslekler ve Haberleme Meslekleri adl iki
blm, LTAMn aratrmalarna geni bir pedagojik uygulama sahas at
KA.s.458.
lyada ve Odise: Homerosun yazdYunan Destanlar. Kitab- Mukaddesin bu
blmleri aa yukar ayn srada yazlm olan lyada ve odiseyete benzetilebilir
IDG.s.96.
lyada: Manzum olarak Homeros tarafndan yazlm, Trova savalarn konu olan ve
24 blmden oluan. lyada bir iek bahesi, Mahabharata bir orman. BDE.s.139.
mam Cafer el Sadk: (702-765). On iki immn altncs ve slm limlerinin
byklerinden. Eshb- kirm grmekle ereflenen Tbin devrinin ve evliynn
ykseklerinden. Kendilerine Silsile-i aliyye denilen byk limlerin drdncsdr.
Knyesi En mehru Sdktr. Babas Muhammed Bkr, onun babas mm-
Zeynelbidn, onun babas hazret-i Hseyin ve onun babas da hazret-i Alidir..
(H.83)de Medne-i mnevverede dodu ve (H. 148) senesinde ayn yerde veft etti.
Kabri, Cennet-l-Bakde olup, babas ve dedesi yanndadr.

Bu gre gre

Risaleler, Ali ibn Talib, Gazali, Hallac, mam Cafer el Sadk veya eitli smaili
misyonerler tarafndan kaleme alnmtr. IDG.s.51.
mam Cafer: Bkz. mam Cafer-i Sadk. Filhakika Cabir VII. Asrda yaamt; altnc
imamn, mam Caferin talebesi idi; kendisine atfedilen bin eserin gerekten
muharriri idi. IDG.s.214.
mam: mamiye. iiliin en yaygn olan frkas. a denilince mmiyye
anlalmaktadr. mamiye mensuplar Peygamber efendimizin veftndan sonra Hz. Ali
ve srasyla onun iki olu ile torunlarn mer imm kabul eden ve on iki imma
inanmay mnn artlarndan sayan kimselerin mensub olduu frka. Bunlara on iki
imm kabul ettikleri iin sn-aeriyye (On ikiciler), mmet meselesine inanmay dnin
aslndan saydklar iin mmiyye denilmektedir. Bir tarihi, Bermekiler devrinde,
zaman zaman tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn, i, haric, mutezili, imam,
Zerdti limler bir araya geliyordu, der.IDG.s.36.

226

mrl Kays. (l.530). Cahiliye dnemi yadi ask airlerinin en baarllarndan biri.
"Kur'an sadr olmaya baladktan sonra mrl Kays, iirlerini mekke kapsndan
almtr. SNK.s.80.
nce Memet: Yaar Kemalin 1955 ylnda yazd romann ad Romann kahraman
nce Mehmet 1925-1933 yllar arasnda Toroslarda bir ekya olarak anlatlmaktadr.
nce Memetin haydudu Baty semi, Huzurun kiileri ise Bat ile Osmanl arasnda
bir teredddn romann yaamlardr.KA.s.341.
ndra: Ateli anlamna gelen ndra Devalarn Kraldr. Vedalar anda Hint
tanrlarnn en by olan ndra sava tanrs olarak kabul edilir ve gn hakimi,
yldrmlar yaratcs bereketli yamurlarn datcs ve aryalarn koruyucusu olarak
tasvir edilir. Gne gibi gzler kamatrr bakm,/ Ben ndra, her savatan zaferle
kmm! BDE.s.100.
ndumati: Hint milli airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana isimli
eserinde sz edilen ve prenses. Eserin kadn kahraman. ndumati ile evlenmek isyeten
beylerden biri. Gzel ndumati, Parantapay bayla selamlayp yoluna devam etti.
BDE.s.187.
ndus: Gney Asyada Bir Irmak 3040 km Tibetin yksek yaylalarnda ar ar
kuzeybat ynne doru akmaktadr. Hinte adn veren ndus, her sabah btn bir
canllar dnyasn susuzluktan ve milyonlarca Hintliyi gnahlarndan kurtaran Ganj.
BDE.s.89.
nebaht Sava: Osmanl-Hal donanmalar arasnda, Korinthos krfezinde, nebaht
yaknlarnda yaplan ve Osmanl donanmasnn kaybyla neticelenen deniz sava (7
Ekim 1571). Bir yl sonra nebaht Sava. KA.s.176.
ngiliz Medeniyeti Tarihi: Bkz History of Civilisation in England. Devrin en byk
kamusu, ngiliz Medeniyeti Tarihini tarih felsefesinin ngiltereye borlu olduu en
geni en selahiyetli abide olarak vasflandrr.U.U.s.239.
ngiliz ve Yabanc Kitab- Mukaddes Cemiyeti:1804 ylnda, ngilterede kurulan dini
dernein ad. Dernek Kitab- Mukaddesin yaylmas yolunda faliyet gstermitir
1804de kurulan ngiliz ve Yabanc Kitab- Mukaddes Cemiyeti benzeri birok
derneklere n ayak oldu ve 770 eitli dilde Kitab- Mukaddesden paralar bast ve
datt. IDG.s.132.

227

ngilizce: Hint Avrupa dil ailesinden ngilizlerin konutuu bir dil.Zavall Cell Elinde
ne Oscar Wildenin ngilizcesi gibi muhteem bir piyano ne Mallermenin Franszcasna
benzer ok sesli bir org var. B.s.153.
ngilizceden-Trkeye Szlk: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyats Sir James
William redhouse (1811-1892)un 18551 ylnda yaymlad kk szlk. Bu eser cep
klavuzu eklinde hazrlanmtr. 1856da Trkeden-ngilizceye, ngilizcedenTrkeye iki kk szlk. K.s.270.
ngilizce-Trke Szlk: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyats Sir James William
redhouse (1811-1892)un 1861 ylnda yazd szlk. 1861de ngilizce-Trke
Szlk,yaymlanr.1890da Trke-ngilizce.K.s.270.
ngilizler:ngiliz Milletine mensup olan kiiler. Azerbaycan Heyet-i Murahhas azas
sfatyla Bakden Parise gitmek zere iken stanbulda ngilizler tarafndan
tutuklanarak Maltaya srdrlr. B.s.156.
ngiltere: Byk bir talyann gney ksm; kuzeyde skoya, batda Galler ile
snrldr. Derginin vatan ngiltere. B.s.102
nhitat: Dme, iyi ve ihtiaml bir durumda gsz ve zelil duruma dme, kme
Parlak baz dnemlerin sarst ar fakat kar konmaz bir intihat. IDG.s.35.
nhiyar menfa: Hukukta srgn yerini kendisinin semesi anlamna gelen bir terim.
htiyar menfasna ayak basrr basmaz milletleraras maceraclar ald etrafn
B.s.139
nn: smet nn. Halk Partisi ekiyalarn oban kpei ve nnnn
tercmanlna naspedildi. Jun.II.s.159.
nsalln Kltr ve lmi Gelimesinin Tarihi: NESKO tarfndan 1969 ylnda
yaymlanan Draperin eseri. "nce gzel bir tarih yaymlam:-nsalln Kltrel ve
lmi Gelimesinin Tarihi- (1969) K.s.331
nsan Haklar Beyannamesi: Birlemi Milletler Tekilatna ye olan devletlerce
btn insanlar tannan temel haklar belirten ve bildiren beyanname olup 10 aralk 1948
tarhnde Birlemi Milletler genel kurulunca kabul edilmitir. Ne gariptir ki, Michelet
ve Quinet gibi Fransz tarihileri Hinti metafizik hrriyetin vatan olarak selmlar ve
Upaniadlar nsan Haklar Beyannamesine balarken, Alman nazariyecileri,
Gobineaudan da faydalanarak, Hintlerin milletleri boyunduruk altna alma fetvas
koparmaya alyorlard. BDE.s.69.
1

Mydan Laroussenin verdii tarih1855tir. Cemil Meri ise 1856 yln vermektedir.

228

nsan Irklar Arasndaki Eitsizlik zerine Deneme: Jean Jacques Rousseaunun

1755 ylnda yaymlad eserinin ad. nsan rklar arasndaki eitsizlik zerine
deneme" rkln ncil'idir.SNK.s.182.
nsan lmi stne Dnceler: Saint Simon (1760-1825)in 1811 ylnda yazmaya
balad ve 1813 ylnda yaymlad eserinin ad. Okuyucularmz hatrlayacaklardr,
Saint Simon daha 1813de nsan lmi stne Dncelerinde teolojik ve feodal
sistemin ykl yznden Avrupann bir buhran iinde yuvarlandn, ummi fikirlri
yani felsefeyi dzenlemek suretiyle buna bir are bulunmas gerektiini sylemiti.
SSSS.s.86.
nsan Trnn Kltr Tarihi: Alman dilbilimci ve yazar Johann Christoph Adelung
(1732-1806)un 1782 ylnda yazd eserinin ad. Adelung

(1732-1806),1782`de

nsan Trnn Kltr Tarihini yaymlar. K.s.30.

nsan ve Vatanda Haklar Beyannamesi: Fransz kurucu meclisinin 17-26 austos
1789 tarihleri arasnda yaplan toplantsnda grlerek onaylanan 17 maddelik
beyanname. Beyanname 1791 Fransz anayasasna nsz olarak eklenmitir. nsan ve
Vatanda Haklar Beyannamesine gre, insanlar hr ve haka eit doarlar.
Ma.s.226.
nsann Tarihi: Saint Smon (1760-1825)n 1810 ylnda kaleme ald eserinin ad.
Sosyal Fizyoloji stneden nce nsann Tarihini (1810) kaleme alr. SSSS.s.136.
nsanln lmi ve Klterel Gelime Tarihi: UNESCO tarafndan 1967 ylnda pariste
yaymlanan eser. LHistorie du Developpement Culture et Scientifique de Ihumanite,
nsanln lmi ve Klterel Gelime Tarihi. Cilt 2: LAntiquite, Eski alar. Les
Religions et les Debuts de la Philosophie Dinler ve Felsefenin Balangc 193 v.d Paris
1967. IDG.s.100.
nsanln Komedyas: nsanln Komedyas, ondokuzuncu asr Avrupalsna
seslenen bir Binbir Gece. K.s.297.
nsanln Komedyas:Balzac okuyan tarihi Lavisse, nsanln Komedyas
yazld an btn tarih kitaplarndan daha retici diyordu. KA.s.363-364.
nsanlk Komedyas: Balzacn btn romanlarn toplad genel balk. nsanlk
Komedyasnn tek kahraman: Balzac. B.s.209.
ntelijansiya: Rus dilinde aydn anlamna gelen bu kelime terim olarak entelek
Aydnlar takm anlamnda kullanlmaktadr. Filhakika, intelijansiyamzn erefine

229

ampanya ieleri patlatt bu szde bkire, Tanzimattan beri tandmz batllama

mitinin ta kendisi. B.s.97.
ntikadname: Edebi tenkit. Edebi tenkit tarznda yazlan eserler. Fakat Habibin eseri
gerekten de bir intikadnamedir. Ma.s.246.
ntikat ve ntikadi Mlahazalar: Cumhuriyet ncesinde ve sonras

dnr ve.

Dr'l-fnn Edebiyat fakltesi felsefe tarihi profesr. Mehmet Ali Ayn

(1869-

1945)nin etitli yerlerde yaynlanan eletirilerini toplad eserinin ad. M.Ali Ayni:
ntikat ve ntikadi Mlahazalar. SNK.s.273.
ntroduction: Bir kitabn ya da bir konumann bandaki aklama. nsz. stat
Existentialisme ou marxismenin introductionunda yle diyordu. Jur1. s.184.
onesco: Eugene onesco: (1912-.) Rumen asll Fransz tiyatro ve oyun yazar.
onesco, Tuhaf deil mi der?, Entelekteller ne byk yazar, ne nl ressam, ne
politika adam, ne de bilgin.Ma.s.16.
pek Yolu: Akdeniz kysnda eski inin ortasna kadar Asyay boydan boya geen
kervan yolu. Hristiyanln douundan nce kullanlmaya balanan bu ticaret yolu
adn inden getirilen ipekten almtr. ok gemeden pek Yolu yenden alyor.
Jur.I.s. 153.
ran: Bat Asyada batsnda Trkiye ve Irak, dousunda Pakistan ve Afganistan,
kuzeyinde Azerbeycan ve Nahcivan, gneyde Basra Krfezi ve Umman denizi ile
evrili Fars lkesi. Kanunlarn Ruhu mellifi, lkesinin I.Franoisdan beri sk
mnasebet halinde bulunduu Osmanl mparatorluunu bu kadar tanrsa,Hinti ini,
ran ne kadar tanr? B.s.193.
ranl Mektuplar: Fransz yazar Montesquies (16891755)nun 1721 ylnda
Hollandada yaymlad, 161 mektuptan oluan eseri. Asrn balarnda kan ranl
Mektuplar (1712) birok takliti bulur. KA.s.237.
rlanda: Britanya takm adalarnn balca iki adasndan daha kk ve daha batda
olan ve bu adalar zerinde olan devlet. Meer buras Marholtun lkesi rlanda, gen
kz da Marholtun yeeni Sarn Iseult deil miymi! KA.s.161.
rrasyonel: Bilgide akln ikinci derecede rol aynadn kabul eden irrasyonalizm
dncesini benimseyen kii. Akl d, gayri akl.Rasyonel, irrasyonel gibi nevzuhur
tefriklerden habersizdiler. B.s.175-176.

230

sa: Hz sa. Allahn Peygamberi. Kendisine ncil adl kitap inzal olan Hristiyanlk
dininin Peygamberi. Kurann bir ok yetlerinde, brahimin, Yusufun, sann,
Sokratn, Fisagorun birok szlerinde bu mertebeye imalr vardr. IDG.s.43.
sann Hayat: Alman tarihi ve yazar Davit Friedrich Strauss (1808-1874)in 1835
ylnda yazd eseri. nsanlk,dnce tarihinde yeni ufuklar aan stratusun sann
Hayat adl eseri de,Almanca aslndan ok,onun Franszca tercmesinden okudu.
K.s.264
saiah: saiah (aya) Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn peygambarlarla ilgili

kitaplarndan birisi. saiah: eitli dnemlerde

yazlm kehanetin derlemesi. IDG.s.128.

sfahan: randa 1550m yksekliindeki yaylak yerde zanda-Rud irma zerinde tarihi
bir ehir. Dervi kyafetine girerek hapishaneden kaar ve dostu Curcaniyle Beraber
sfahana varr. K.s.184.
shak Efendi: Bahoca shak Efendi (.-1834). 19.yy Trk bilgini ve mtercimi.
Tersane ve Divan- Hmayun tercumanlklarnda bulundu. Drt ciltlik Mecmua-i Ulmi Riyaziye isimli eseriyle maruftur. Bahoca shak Efendinin yardmyla Tercme
Odasna girer.K.s.269
shak ibn Huneyn: (.?.-911)1 Abbasiler dnemi Dar-l Hikme mdrlerinden Hneyn
bin shakn olu. Kendis de babas gibi mtercim. Babasnn messese mdrl ve
sonras dnemde Yunanca eserlerin Arapaya tercmesine nemli bir katk salam
olan Arap mtercimi. Olu shak ibn Huneynle (lm 910)yeeni Hubey ibn
Hasan da zikretmeliyiz. IDGs.222.
shak: am ve Filistin ahlisine gnderilen peygamberlerden. brani Peygamberi. Hz
brahim ile Sarann olu olup Kuran- Kerimde ismi geen Peygaberlerin biridir.
shakn evlenmesi de gzel anlatlmtr. IDG.s.96
shakolu Humeyr: Bkz shak bn Huneyn. Mslumanlktan sonra 11.yuzylda felsefe
dogar . antik filozoflorun tercumesi: shak oglu Humeyr. SNK.s.43
sis: Msr tanralarndan. Ama sis Yunan mitolojisine de gemi. Msr mitolojisinde
sis Kral tanr Osirisn kz kardei ve kars ve gne tanrs Horusun anasdr. sis ayn
zamanda Ebulhevlin sevgilisi olarak tahmin edilmektedir. Msrn gkleri altnda
Menfis ve Tebde, byk ehramn nnde, kutsal sisin ve kadimler kadimi
Ebulhevlin huzurunda, ln aydnl ve hameti iinde Ezeli Ruhun, Ruh-u cihann
1

MEB. slam Ansiklopedisi. 911 olarak vermekte. CM. 910.

231

btn varlklarla, onlarn istihalelerini halkeden yaratc Kelamn, konuan remizleri ile
karlat. IDG.s.150
sis: Msr tanras olup Msr dilinde Esi olarak gemektedir. sisin en eski tapna
Kpti dilinde Nau-esi diye ifade edilen Neteru tapnadr. indnyadaki telcisi.
IDG.s.211.
sis: Msrn gkleri altnda Menfis ve Tebde, byk ehramn nnde, kutsal sisin ve
kadimler kadimi Ebulhevlin huzurunda, ln aydnl ve hameti iinde Ezeli
Ruhun, Ruh-u cihann btn varlklarla, onlarn istihalelerini halkeden yaratc
Kelamn, konuan remizleri ile karlat.. IDG.s.150.
skandinav: Kuzey Avrupa yarmadalarnn tamamnda yaayan Germen asll millete
mensup olan kii veya kiiler. Yunan destanlar birer cinayet salnamesi, Yunan
skandinav, Germen destanlar. B.s.207.
skandinavya: Kuzey Avrupa yarmadasnn tamam; Baltk denizi, Kuzey denizi,
Norve ve Barents ile snrl olup sve, Norve, Danimarka ve Fillandiyay iine alr.
Jan Huizinga yle der kltrden ne anlyoruz? Kelimenin kayna Almanya.
Hollanda, skandinavya ve slav lkeleri tarafndan uzun zamandr benimsendi. K.s.24.
skender: Makedonya Kral Byk skender (M.356-323). Douya yapt seferde
tannmtr. Bu sefer srasnda Gordion dmn kaba bir yolla zd ve Asyaya
hakim olduunu idda ederek Hindistana kadar ilerledi. Dnyay eytan m ynetiyor?
Dzeni bycler mi bozdu? Bu krdm zecek skender nerede? BFH.s.1.
skenderiye: Msrda, tarihi liman sehri, ilim merkezi ve vilayet. skenderiye,
Antakya, Edessa, Nizip, Haran, Gundiapur. Bat Asyadaki ve Kuzey Afrikadaki ilim
merkezlerinin hepsi slam dnyasnn paralar... IDG.s.80.
skenderiye Mektebi: Eklektik ve Mistik zellikler gsteren yeni Eflatuncu okul. MS.
III. asrda kurulan ve eski felsefenin son an temsil eden okul. Bu okul 529 ylnda
Justinianus tarafndan kapatld ve temsilcileri rana kat. skenderiye mektebi II.
dnyann bulutuu bir kltr ocayd, Dou ve Greko-Latin medeniyeti. SNK.s.71.
skenderiye: skenderiye, Beyrut, Sur, Akka Limanlar Kafkasya, ran, Arabistan veya
Afrika blgelerine doru uzanan ticaret yollarnn ke talaryd. BFH.s.89.
skenderiye: skenderiye'de Origen eserleri onun da,aa yukar,byle bir derlemeden
faydalandn gsterir. IDG.s.124.
skenderiyeli Clment: Titon Flavos Klemes (150e doru-211 ile 216 aras) gnahn
bilgisizlikten doduunu ileri srerek bilgiyi Hristiyanln gayesi sayan Ynanl yazar

232

ve ilahiyat dnr. Tanosu rencisi Kilise babalarndan bir ou Helen hikmeti

ile mebu idiler ve helenizme yaknlklarndan dolay gentils arasnda imtiyazl
saylyorlard. IDG.s.142.
skoya: Byk Britanya adasnn blmnde en kuzeyde olan. skoya, walter
Scottun cazibesine yakalananlar iin kendi vatanlarndan daha canl, daha gerek,daha
iyi bilinen bir dnyadr. B.s.112.
slahatlar ya da Modern Sosyalistlar stne ncelemeler: Fransz yazar ve
sosyolog Lous Reybaudun 1840 ylnda yazd eserinin ad. Sosyalizm kelimesinin
mucidi olmakla vnen bir yazar, Louist Reybaud, 1840da kaleme ald, bir yl sonra
da Fransz Akademisinin dl verdii nl Islahatlar ya da Modern Sosyalistlar
stne ncelemeler adl kitabnda yle der:SSSS.s.67.
slam Felsefesi Tarihi: Histoire de la Philosophie slamque Fransz ran uzman Henry
Corbin (1903-1978)in 1964 ylnda yaymlad eseri. Mterek Corbin, slam
Felsefesi Tarihi isimli katabnn ilk blmnn slamdaki tercme faaliyetlerine
ayrr. IDG.s.220.
slam Hmanizmi: Fransz yazar: Luis Gadret (1904-)in 1977 ylnda yazd
slamn

Medinesi

adl

eserin

iinde

bir

blm.

Gardetin

Ksaltarak

aktardmzslam Hmanizmi kitapta elli sayfalk bir blmdr. KA.s.93.

slam Medenyeti Tarhi: Trkistan, Trk tarihi ve slam tarihi zerine almalar
yapan Rus dou bilimci ve Trkolog Vasiliy Vladimirovi Barthold (1861-1932)un
1918 ylnda yaymlad eserin ad. Eser 1940 ylnda Fuat Kprl tarafndan Tatar
Trkesinden Trkiye Trkesine aktarlm. Trkeye evrilen bir baka eserde
Bartholdun slam Medenyet Tarh. K.S.81.
slm Medeniyeti Tarihi: Arap ve Hristiyan yazar Crci Zeydann 1902-1908 tarihler
arasnda yazd eserin ad. Eser 1912 ylnda Zeki Mgamiz tarafndan Trkeye
tercme edilmitir. nce, bir arkl kaleminden km ve dilimize evrilmi slam
medeniyeti tarihi. K.s.80.
slam Medinesi: Fransz medeniyet tarihisi ve msterii. Louis Gardet

(1904-

1986)in 1976 ylnda yaymlad eserinin ad. Gardetin slam ve Hmanizm ve

hakkndaki dnceleri (La Cite Musulmane) adl eserde yer alyor. KA.s.93.
slam arknda Tarih Telakkileri: Zeki Velidi Togann Tarihte Usul adl eserinin
145-175 sayfalar arasndaki blm bal. Oysa kitabn en zengin blmlerin biri
sm arknda Tarih Telakkilerine ayrlm K.s.90.

233

slm ve Medeniyeti: Andre Miquelin yazd ve A.Colin yayn evi tarafndan

Dnyann Kaderi eserler dizisi iinde yaynlanan eserin ad. slm ve Medeniyeti A.
Colin yaynevinin Dnyann Kaderi dizisinde yaymlad 571 sayfalk bir eser.
K.s.157
slamda Tarih ve Mverrihler: M. Semsettin Gneltayn 1925 ylnda yazd tarih
ve tarih yazm ile alakal eseri. slamda Tarih ve Mverrihler bu konuda kaleme
alnan en mufassal ve en vakfne eserden biri. K.s.90.
slamn Byk nsanlar: Faransz Hachette yayn evinin hazrlad zamanmz ve
nsanlar dizisinde yer alan Louis Gardet (1904-1986)in yazd slamiyet ile alakal
eser. Hachette Yaynevinin kard ve Collage de France profesrlerinden Jean
Delumeaunun ynettii Zamanmz ve nsanlar dizisi bir kitabn da slmiyete
ayrm: slamn Byk nsanlar. K.s.163.
slmiyet: slam dini. Allah tarafndan insanlara gnderilen Vahiy esasna dayal son
hak din slmiyet, sebb e,setmi ho grmez.B.s.124.
smail Habip: smail Habip evk(1892-1954). Osmanlnn son dnemi yazar ve
aydnlarndan Trk Teceddt Edebiyat isimli eseriyle ve bu esere yaplan tenkitleri bir
araya getirdiyi Ne Dediler isimli eserleriyle tannan edebiyat aratrmacs.
Edebiyat itimletirdi; Teceddt Edebiyat, Trkiyede bir nevi efkr- umumiye,
bir zevk ve irfan ittird yaratan kitap. B.s.122.
smail Hikmet Ertaylan: (1899-1967). Edebiyat aratrmacs ve eski edebiyat
profesr. iir, hikye ve roman da yazmasna ramen bu alndan Trk, Yunan ve Latin
edebiyatlar ile ilgili eserler vermitir. smail Hikmet (Ertaylan) airi douunundan
itibaren adm adm izliyor. K.s.217.
smail Mezhebi: Bkz smailiye. Mezhebinden olan, Fatimileri tutan babas, olunun
eitimine byk nem vermitir. K.s.183.
smaili Akm :Bkz smailiye. Son zamanlarda Corbin, Sabilerle smailileri
arasndaki mnasebetleri incelerken hvan hakknda yle bir hkm belirtmitir: bunlar
bir mnevver topluluu idi: ayn zamanda smaili akmn szcs idiler. IDG.s.52.
smailler: Peygamber Efendimizin torunlarndan byk lim mm- Cfer-i Sdk'n
veftndan sonra, byk olu smil Mslmanlarn immdr ve ondan sonra
ocuklardr dedikleri iin smiliyye denilmitir. smiliyye frkas mensublar, Cennet,
ibdetlerden kurtulmak ve lezzetli eyleri yapmaktr; Cehennem ise, ibdetlerin

234

yklerine katlanmak ve haramlardan saknmaktr Grndedirler. Hem sblerin,

hem ismaillerin anlayn mezceder. IDG.s.45.
smaililik: Bkz smailiye u gerei unutamayz: smaililik, nceleri mam Caferin
olu mam smail etrafnda kmelenen mridler tarafndan kurulmutu. IDGs.214.
smailiye: smailiye Mezhebi. mam Cafer-i Sadkn byk olu smail (l.762)
tarafndan sekizinci asrda kurulan mezhebin ad. Mslman melliflere gre, dalara
ekilen Mezdekler eitli mezhepler kurdular. Mesela Hurramiye, Btnilik, smailiye
gibi. Ma.s.215.
smet Paa: Mustafa smet nn (1884-1965). Trkiye Cumhuriyetinin II.
cumhurbakan. Daha sonra smet Paann bavekilliini yapacak olan tannm din
bilgini emseddin Gnaltaya gre eyh Peygamber kadar yn- hrmet, ona itiraz
edenler Ebu Cehil kadar lnete mstahaktr. UU.s.67.
snan Soyunun Kltr Tarihi zerine Deneme: Bkz. nsan Trnn Kltr Tarihi.
Adelung 1782de insan Soyunun Kltr Tarihi zerine Denemeyi yazd. K.s.41.
sokrat: sokrates M. (436-338) Atinal Hatip. Belagat sanatnda gsterdii baars
ile tannmtr. Atinadaki

hatiplerin kavgalarna da karm Zoil sokrata kar

Lysaisu tutmu.KA.s. 386.

spanya Edebiyat Tarihi: Amerikal edebiyat aratrmacs ve yazar George
Ticknor1845 ylnda yazd eserinin ad. Otuz yl sonra (1845), Amerikal George
Ticknor,spanya Edebiyat Tarihini kaleme alr (Fransz Tercmesi 1851). KA.s. 412.
spanya Sava: 1936-1939 arasnda spanyol cumhuriyeti

Frente Popular

hkmetini Franco ynetimindeki askeri ve milliyeti bir ayaklanmayla kar karya

getiren sava. 1936-39 spanya Savanda, anaristlerle komnistler, Francoya
kar, cumhuriyet hkmetinin yannda yer alrlar. Ma.s.176.
spanya ve spanyol Medeniyetinin Tarihi: Historia de Espana y de la civilizacion
espanola spanyo tarihi ve yazar Rafael Altamira Y Creveann 1900-19041 yllarnda
yazd spanyatarihi ve spanyol medeniyetini konu alan eserinin ismi. Altamirann
1900le 1911 arasnda yazd eser: spanya ve spanyol Medeniyetinin Tarihi adn
tar. UU.s.97.
spanya: Gney Avrupada bir devlet. Portekiz ile birlikte berik yarmadasn meydana
getirir. spanyada engizisyon olmu, Rusyada ar. B.s. 91.
1

Meydan Larousse eserin yazl tarihini 1900-1904 yllar aras olarak vermektedir. Yazarn 1929 ylnda
yazd Historia de la civilizacion espanola adnda baka bir eseri daha vardr.

235

spanyol: spanya halkndan olan, bu halk meydana getiren kimseler. spanyol

romannn tm -Don Kiot da dahil- o kaynak kitaptan fkrma benzer." K.s.297.
srafil: Drt byk melekten biri. Kyamet gnnn meydana gelmesi ve kyamette
insanlarn tekrar dirilmesiyle memur melek. slm inanna gre srafil Sr denilen
ve nitelii Allah tarafndan bilinen bir ses verme cihazna iki defa fleyecektir. Birinci
fleyite Srdan kan korkun sesle btn canllar lecek ve her ey alt st olacak yani
kyamet kopacaktr. kinci fleyite btn insanlar dirilecek yerlerinden kalkarak
maher meydannda bir araya geleceklerdir.Avrupann ufkunda srafilin sru gibi
nlayan bu ses bir vicdann sesdir. Yaral bir vicdann. B.s.196.
srail Kaviminin Tarihi: Bkz srail tarihi. Renan, Histoire du Peuple d'Israel, srail
Kaviminin Tarihi, cilt 1.) IDG.s.108.
srail Neblerinin Soluu: Bkz. Sahyun Nebileri. srail neblerinin soluu bu.
B.s.226.
srail Tarihi: Dier ismiyle srail Halknn Tarihi. Fransz yazar ve dinler tarihisi
Ernest Renan (1823-1892)n 1887 ylnda yazmaya balad be ciltlik eseri. Konu,
ylesine geni, o kadar kark ve iinden klmaz meseleleri kucaklyordu ki.. nce
Renann 5 ciltlik srail Tarihine bavurduk. IDG.s.87.
srailoullar: Bir ismi de sril olan Ykb aleyhisselmn neslinden gelenlere verilen
ad. Ben srl. srail oullar arz- mevuda geldikleri zaman karlarnda Jerikoyu
buldular.,diyor Tevrat. . B.s.278.
ssawi:

Charles Issawi (-2000) arap Kpti kkenli Msrl iktisat ve Ortadou

tarihisi. "Kazim Kadri Ogan'n tercmesi bir yrekler acs.Beyrut niversitesi

profesrlerinden ssawi'nin deerli bir eseri: An Arab Philosophy of History, Bir
Arab Tarih Felsefesi baln tar. SNK.s.69.
stanbul Darlfnunu: Bkz. Darlfnn. Hem Galatasaray Lisesinde, hem stanbul
Darlfnununda uzun zaman hocalk yapan bu ali himmet zat, yalnz Dou ilimlerinin
deil, ada Bat iliminin de ainasdr. K.s 219.
stanbul

niversitesi:

30

Mays

1453'te

Ayasofya

ve

Zeyrek'te

yaplan

bilimseltoplantlarda korulmasna kararlatrlan ve 1470 ylnda Fatih Klliyesi adyla

kurulan, Trk niversitesi. stanbul niversitesi Rektr Tevfik Salam Paa ile eski
maarif vekili Hasan Ali Ycele ilk lgatimizin adn sordum,ikisi de Redhouseden
habersizdiler. K.s.267

236

stanbul: Trkiyenin en brk ehri ve Osmanl mparatorluunun bakenti. Nitekim

Fatih de, stanbulu aldktan sonra, Cenevizli ve Venedikli bezirganlarn Hristiyan
mparatorlar devrinde yararlandklar intiyazlar korumalarna izin verdi. BFH.s.86.
stlahat- Edebiye: Tanzimat dnemi air ve yazar

Muallim Nacinin edebiyat

terimlerini ihtiva eden kitabnn ismi. Nacinin Istlahat- Edebiyesi de kiilii

olmyan bir kitap.K.s.274
stiare: Tebihin unsurlarndan sadece birisiyle yaplan edebi sanat Sylemek
istediini btnyle sylemez yazar, sylemek de istemez.Gizler,istirelere bavurur.
B.s.107.
stihsan: Kelime anlam olarak iyi ve gzel bulma, beyenme gibi anlamlara gelen
kelime terim olarak Hanefi meshebinde, ereatte hadislere dayanarak karar verme, bir
konu stnde konuurken, onunla ilgili en uygun en gerekli hadisi syleyerek sonuca
varma, Kyas denilen dellin iki ksmndan birisi olan haf (gizli, kapal) kyas, yni asl
(hakknda aka hkm bulunan ey) ile, fer' (hakknda aka hkm bulunmayan
ey) arasnda mterek (ortak) olan ve asln hkmnn fer'e verilmesine sebeb olan
illetin

(vasfn, zelliin), mctehid lim tarafndan kolayca anlalamad kyas.

stihsann yerine de amme menfaatini yani istislah ikame eder. K.s.197.

stiklal Sava: Birinci dnya savann sonunda imzalanan Sevr Antlamasnn
sonrasnda Osmanl topraklarnn tilaf devletlerince igal edilmesi zerine, son
Osmanl Mebuslar Meclisinin ald Misak Milli esasna dayanarak Trk halknn
balatt hakimiyet sava. Mesela gayet basitleti . Ondan sonra birinci Dnya Harbi,
stiklal Sava, Birinci Cumhuriyet . Birinci Cumhuriyetten sonra kopu bsbtn
ilerledi. SNK.s. 392
stikraz: Eski hukukta dn para alma, borlanma anlamna gelen bir terimdir
stedii, sadece 1 milyonluk bir istikraz ile Napoli civarna bir Osmanl donanmasnn
yollanmasndan ibaretti. BFH.s.88.
stirak-drak: Osmanl Sosyalist Frkas tarafndan karlan Trke ilk sosyalist dergi.
Derginin imtiyaz sahibi tirak Hilmi (Hseyin Hilmi) olup, 1909-1912 yllarnda
arasnda neredilmitir. Ucnc bir gr Istirak- drak Mecmualarnn gr.
SNK.s.162.
stislah: Hukuk dilinde bir maslahat dier bir maslahata tercih etmek ve maslahata
gre hkm vermek anlamna gelir. Dini terim olarak ayetlerde, hakknda ak bir
hkm bulunmayan meselede maslahat hangi ynde ise o yne gre itihat etmek

237

anlamna gelmektedir. stihsann yerine de amme menfaatini yani istislah ikame

eder. K.s.197.
svire: Orta Avrupada bulunan bir devlet. Kuzeyinde Almanya, dousunda Avusturya
ve Liechtenstein, gneyinde talya, batsnda Fransa bulunur. 25 eyaletten meydana
gelmi konfederasyondur Filhakika jn Trklerin bu kdemli mcahidi velinimeti
ikinci Abdlhamite takdim ettii bir arzada, gen doktoru yle mdafaa ediyordu:
Jn fesede namnda elyevm isvirede bulunan heyet-i neriyenin bana gemi olan
doktor Cevdet sz anlar bir admdr. B.s.140
svireli: svirede yaayan kii. selin ,isvireli, 1768 de bir nsanlk Ttarihi
yazm. K.s.29
syan: Roman, deneme, tiyatro ve Makale yazar Albert Camus (1913-1960)un 1951
ylnda yaymlad eserin ad

Fransz:

Camusnn temel dmcesi Sizif Miti.

(1943) ile syan (1951) dadr. BFH.s.47.

aretler ve tenbihler: El-rt vet-Tenbiht. bni Sinann felsefi eseridir. Salibadan
ifadan baka iaretler ve Tenbihlerkitabnda incelemi bn Sinann. K.s.188.
ya:

Eski

Ahitte

ad

geen

nebilerden

biri.

Eski

Nebiler

Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya

(Yeu,
Yeremya,

Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya,
Haggay, zekarya, malaki. IDG.s.135-136.
i Partisi: Trkiye i Partisi (TP) 12 ubat 1961 tarihinde 12 sendikac tarafndan,
merkezi stanbul da olmak zere Avni Erakalnn ilk genel bakanlnda kurulan siyasi
parti. Neden i Partisine girmiyorsun? Jur.I.s.148.
raki: Phythakorasn felsefesiyle ilgili olan, onun felsefesini benimseyen kimse
raki bilgilerle mutasavvuflar, Cenab- Hakkn mutlak mtaaliyetini inkar etmezler.
IDG.s.79.
rakiye: 12yy da ahabettin shreverdii tarafndan balatlan felsefi akmn ad.
Mutasavvuflarn , bilhassa bn Arabi mektebine mensup olanlarn ve rakiyenin
gr ise, ilahi prensip ile ilahi mebdein tecellileri arasndaki mnasebetin baka bir
yn zerinde durur. IDG.s.79.
rakiyun: Bir slam felsefe okulu ve o okulun mensuplar. zellikle imam- afiye
bal Suhreverdiinin mensuplar

tarafndan yaatlan akm. rakiler tanry ve

zihinler dnyasn bir k olarak, bizim bilgi tarzmzda yukardan gelme bir

238

aydnlanma eklinde tasavvur eder Suhraverdi ve bn Arabi gibi Irakiyun ve Sufiyun

byle yapmlard. IDG.75.
tirak: Kelime manas ortak olma ortaklama olan itirak Hukuk terimi olarak birden
fazla alacaklya ayit olan ve alacakllardan birinin tek bana alacan tamamn veya bir
ksmn istiyemeyecei alacak anlamna gelmektedir.

Karmatlar da, Mazdek de,

akirtleri de kadinlarda ve eyada istirak istiyordu. SNK.s.162.

tirakcilik: Ortaklaalk ortak olma durumu

Halbuki emsettinSamiye gore

sosyalizmde itirakcilik yoktu, komunizmde vardi. SNK.s.162.

tirakiye: Komnizm Sosyalizm Filhakika muzdarip arkn binbir zulumle ezilen
yoksul ynlar iin,refah ve adalet ryasyd,itirakiye.Ma.s.223.
talyan Vico: Bkz. Vico."UNESCO'nun dnya dncesinden ada insana sunduu
aheserler daha ok kendi aheserleri bn Haldun'dan nce, talyan Vico." K.s.332.
tihasa: Mahabharata Destannda olduu gibi bir ana konu etrafnda toplanan yzlerce
hikayeden oluan Hint destan tr. Bir ana konu etrafnda kmelenen yzlerce hikye:
tihasa. BDE.s.138.
tilaf Devletleri: l ittifakta denir. Birinci dnya savanda ittifak devletlerine kar
birleen Fransa, ngiltere, Rusya devletlerine verilen ad. Lozanda Trklere fazla
mlyim davrana itilaf devletlerine kzacak kadar da Trk dostudur B.s.161.
tizal: nzivaya ekilme Topluluktan ayrlarak yalnzl seme uzlete ekilme. Hr
dnce bir tizal (hrsie). Ama kilise olmadan itizal olmaz. B.s.105.
ttihat Gazetesi: 28 Austos 1875de stanbulda yaznlanmaya balayan gazate. 28
Austos 1875de yaymlanan ttihat gazetesi, Paann slahat kiiliini koltuk
kabartc bir mukayeseyle mhrlyordu. UU.s.46.
ttihat ve Terakki: Trkiyede kurulan ilk siys parti. 21 Mays 1889da Ittihd-
Osmn adyla ve Abdlhamd Han tahttan indirmek gyesiyle gizli bir cemiyet olarak
kuruldu. Daha sonra Ittihat ve Terakki adn ald. Yaplan ilk toplantda Cemiyetin
bakanlna Ali Rd, ktipliine erefeddn Mamm, muhsib yelie de saf
Dervi seildiler. On seneye yakn bir mddet iktidrda kalan, koskoca Osmanl
Devletinin yama edilmesine sebeb olan Ittihat ve Terakkinin son kongresi, birinci
Dny Harbinin malubiyetle bitmesinden sonra 14 Kasm 1918de topland. Bu
kongrede parti kendini feshederek, trihe kartn ln etti. unu da unutmamalyz,
bu nesil ittihat ve Terakkinin parlamentoda evirecei dolaplar nasl bilebilirdi.
BFH.s.136.

239

vanov:Vyaeslav vanovi vanov (1866-1949). Rus filozof ve yazar. Sembolizm

nazariyecileri iinde ehemmiyetli bir yere sahip olan yazar roman ve iirlerinin dnda
din alannda yapt aratrmalar ve verdii eserlerle de dikkat ekmitir. Kazanova,
daha 1915de bu fikirleri ileri srer. Goldziher, Macdonald, Lane Poole, Massignon ve
vanoy da onu takip ederler. IDG.s.52.
yinin ve Guzelin tesinde: Nietzsche (1844-1900)nin 1855-1856 yllarnda yazd
ahlak muhteval eserinin ad. Nietszchede Ahlakin Seceresi yinin veya Gzelin
tesinde Zerdust boyle dedi de Surhommeu (ustun insan) anlatir. SNK.s.61.
yonyal: smi on adnda bir kahramandan gelen eski Yunanda bir halk. Klasik gre
gre yonyallar Dorlar. Ailoisler ve Akhann yan sra Yunan halknn byk bir
blmn oluturan bir kavimdir. ok defa yonyal gmenler veririmi dersi.
KA.s.385.
zmler: Sonu izm ile biten kelimeler. zmler idrakimize giydirilen deli gmlekleri.
B.s.90.
znik Meclis-i Ruhanisi: Hristiyanlk tarihindeki Konsil toplantlarnn 325 ve 787
yllarnda yaplan Piskoposlar toplants. Kiliseler birlii konslleri Evet znik Meclis-i
Ruhanisinden bu yana Kiliseyi ikiye ayran hadisenin biricik saiki nass olmamtr.
IDG.s.89.
zzet: Bkz. zzet Tanju.zzet hayatn kurmaya alyor. Jur.I.s.395.
J. J. Rousseau ve Edebi Kozmopolitizmin Kaynaklar: Joseph Textein 1895 ylnda
Fransada hazrlad mukayeseli edebiyat tezi. 1895te ilk mukayeseli edebiyat tezini
savunur: J.J.Rousseau ve Edebi Kozmopolitizmin Kaynaklar. KA.s..430.
J.P.Sarte: Jean-Paul Sartre (1905-1980) Fransz filozof ve sanatkr.. Kiinin
zgrln savunan Egzistansiyalizm (Varoluuluk) akmnn kurucusudur. J.P.
Sarten Altona Mahpuslarnda Alman ordusunda subaylk yapan Franz; Kendini
istiyerek hapsettii zindanda, yengelere dertlerini yle anlatr: SNK.s.127.
Jacob Bhme: (1575-1624) Alman gizemci ve filozofu. Kutsal kitap ve vahiy
konusundaki incelemelerini anlatan Aurora (1612) isimli eseri nldr. Bhme
romantizm akm zerinde ve Kant sonras Alman felsefecileri zerinde tesirler
brakmtr. Hengel reel olan her ey rasyoneldir, rasyonel olan her ey relldir,
formln Meister Eikchart ve Jacob Bhmeden alr. SNK.s.153.

240

James II : 1430-1460 skoya kral I.James olu ve halefi Kardei ve halefi II.James,
ngiliz kamuoyunun ekseriyetine meydan okuyarak aktan aa Katolik olduunu ilan
ediyordu. UU.s.231.
Jan Huizinga: (1872-1945), Hollandal tarihi ve 1915-1941 Leiden niversitesi tarih
krss bakan. Jan Huizinga yle der kltrden ne anlyoruz? Kelimenin kayna
Almanya. Hollanda, skandinavya ve

Slav lkeleri tarafndan uzun zamandr

benimsendi. K.s.24.
Jan Valjan: Sefiller romannn kahraman Yirmi yl peini brakmad polis. Yirmi yl
Jan Valjan hayat. Ma.s.280.
Jane Austen: JANE AUSTEN (1775-1817) Yaad yllarda ngiliz Romantizmi en
parlak dnemini srdryordu. Ancak Austen romantiklerden ayrlarak gelenek ve
grenekler komedisinin neo klasik temelini att. ngilterede de modern hikye, Jane
Austen, Bront kardeler gibi kadn yazarlarla balar. KA.s.136.
Janet: Bkz Paul Janet Sonra dost isimler janet, Spencer,Wundt. Bir kelimeyle btn
Bat. B.s.104.
Janus: Roma mitorojisinde iki ehreli tanr mitolojiye gre ehresinin biri ne dieri
arkaya bakmaktadr iki ehreli Janus tasviri ilk olarak Roma rahiplerinde bulunmu olup
kapnn iki yzn simgelemektedir onun iidir ki Janus kaplar tanrs olarak kabul
edilir. Janusla ilgili efsaneler Romann kuruluuna balanr. zmler masum deildir,
onlarn arkasnda srtan bir Janus vardr. SNK.s.284.
Japon: Japon halkndan olan veya bu halkn soyundan gelen kimse veya kimseler
Fransz benim, Japon da benim, Senegalli de ben. Jur.I.s.144.
Japonya: Uzak douda bakenti Tokyo, resmi dili Japonca olan bir devlet. Fransada
deerli statlar sayesinde (Fernand Baldansperger,Paul Hazard,Paul Van Tieghem,JeanMari Carr)gelitirilen mukayeseli edebiyat oradan Almanyaya talyaya ABDye ve
Japonyaya geer. KA.s.430.
Jaspers. Bkz: Karl Jaspers. nsanln tarihi neden sa ile balasn? Tarihin mihver
a sadan nce beinci yzyl. Bugnn insan o zamandan beri yayor (Jaspers)
B.s.195.
Jaures Dergisi: Jauresin 1904 te kurduu Lhomanite gazetesi. Jauresin politikac
sosyalizmine, Sorbonda hakim olan pozitivist ve laik dnceye ate pskrr hazret.
Ma.s.56.

241

Jaurs. 1859-1914 Fransz hatip yazar ve devlet adam 1901 Fransz sosyalist partisini
kurarak eitli sosyalist eilimleri birletirmek ister 1904 te Lhomanite gazetesini
kurdu 31 temmuz 1914 te bir deli tarafndan ldrld. Sadrazam Sait Paann olu
mr boyu gurbette yaad; bazen Chnier idi bazen Zola, bazen Jaurs. B.s.134.
Jaures'in Hayat: Rus asll Fransz yazar Rapoportun 1920 li yllarda yazd eserinin
ad. Jaures'in Hayat" da ok gzeldir. SNK.s.175.
Jdanov: Andrey Alexandrovi Jdanov 1896-1948 sovyet siyaset adam ve yazar
Saidin tahlilleri sinirlarina kadar goturulurse, Jdanovunkine benzeyenyalnis bir
hukme varilabilir. K.s.68.
Jean (Yuhanna) ncili: Yuhanna ncili ya da Aziz Yuhannaya gre ncil. Aziz
kilisenin kanbul ettii drt incilden Sonuncusu. Jean (Yuhanna) ncili ile dier inciller
arasnda ortak bir yan yoktur. IDG s.114.
Jean Bodin: (1530-1596) Fransz filozof ve yksek yarg. 1576 ylnda yaymlad
eseri Devletin Alt Kitab ya da Cumhuriyetin alt kitab adl eseriyle mehurdur.
Zamannda devlet ilerine ve harici siyasetine faal olarak katlan Jean Bodin de
Politikaclardand.nce hukuk hocasyd,sonra majistra oldu. UU.s.186.
Jean de Meung: Jean de Meung ya da Meun (1240-1305). Fransz yazar. Ba tarafn
Guillaume de Lorrisin yazd Roman de la Rosea ekledii 17723 dizeyle nldr.
Evi ise Eflatunu, Sokrat, Jean de Megung, Saint-Paul, Virjil, Pattelini hatta
Villon ipsizini barndracak kadar byk. KA.s.233.
Jean Du Bellay: (1492-1498) Fransz diplomat ve piskopos. Fransa'nn Roma
nezdindeki bir elisi, Jean Du Bellay Fransz asilzadelerine Antika eserler teminiyle
grevlendirilir. KA.s.118
Jean Guitton: (1901-?). Fransz filozof ve felsefe profesr. 31 Ocak 1963
Nouvelles Litterairesde Jean Guittonun gzel bir yazs var. Jur.I.s.110.
Jean Lacroix: 1900-1986 Fransz filozof ve yazar. imdi de, Auguste Comteun
biograflarndan biri filozof Jean Lacroixy dinleyelim:SSSS.s.90.
Jean Lahor: (1840-1909) Fransz air ve hekimi. Jean Lahor takma addr, asl ad:
Henry Cazalistir. En nemli eseri olan Illusions (Hayal) isimli iir kitabn, dou
dncesi ve karamsarlndan etkilenerek yazmtr. Lahor, Hindistan dini ve
felsefesiylede yakndan ilgilenip 1888 ylnda Histoire de la Littrature Hindoue (Hint
Edebiyat Tarihi) ismli bir eser kaleme almtr. airane bir Hint Edebiyat Tarihinin

242

de yazar olan Jean Lahor, Hint karamsarln byk bir belagatle dile getirir.
BDE.s.69.
Jean Rostand: (1894-1977). Fransz biyolog ve yazar. Jean Rostand, tabiatn
srlarndan bazlarn ardk, diyor, ilim adam ok defa ne yaptn bilmeyen bir
byc ra. B.s.218.
Jeanne Darc: (1412-1431) Fransz Milli kahraman basit bir kyl ailesinin kzyd on
yandayken tanrdan geldiine inand sesler duymaya balad haftada defa
duyduu bu sesler, kuatlan Orleans ve btn Fransay kurtarmak iin harekete
gemesini istiyordu. O srada kral V Charles akl dengesini kaybetmi Fransa eitli
yenilgiler ve yzyl savalarnda ngilizlerle imzalanan Proyes antlamas yznden ok
g durumdayd bu srada Jeanne DArc erkek klna girdi ve her yan istila edilen
Fransay boydan boya aarak 1429 da Kraln bulunduu Chinona vard Kral Fransz
tahtnn gerek mirassna verilmesini salama konusunda ikna etti. Poitiersde silah
kuanarak asker klna girdi. Mays 1429 da Orleansa girerek ehri ngilizlerin
elinden kurtard. Btn bu haltlar Jeanne dArc ile sa adna ilendi. KA.s.311.
Jean-Paul Richter: Johann Paul Friedrich Richter. (1763-1825). Jean Paul denir.
Alman yazar. J.J.Rousseauya duyduu hayranlktan dolay jean Paul adn benimsedi.
Bu bakmdan, Almanlar arasnda en ok Jean-Paul Richtere yakn. K.s.374.
Jerusalem: Johann Friedric Wilhelm (1709-1789) Alman protestan ilahayats. Bilgi
sosyolojisi Avusturyal bir filozofun,jerusalemin ortaya att bir tbidir. UU.s.273
Jimnaz: Eitim kurumu. Almanya, svire vb. lkelerde ortaoretim kurumlarna
verilen ad. Sonra Karabada alan Rus Jimnaz. B.s.155.
Jirondenler: Fransa da Fransz ihtilali srasnda faliyet gsteren siyasi parti 1789
htillinden sonra Jirondenlerin siyasi rakiplerini yermek iin kullandklar anarist
1840dan itibaren nlecek bir vasf olmutur. Ma.s.162.
Joel Chandler Harriss. (1848-1908). Amerikal gazeteci ve yazar. zellikle zenci halk
masallar derlemesi yaparak amerikadaki zengi ve klelik meselelerine tarafsz bir
yaklam getirilmesine katkda bulunan bir yazardr. Bu olaylara Chandler Harrisin
(1880) Remus Amcasindaki hikayeleri de eklemek lazm. K.s.320.
Joel: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberler ksmnda yer alan kitaplarndan birisinin ad.Bu blmde Yoel isimli
nebi anlatlr. Joel Mecaz bir dille ekirge afetini anlatr. kyamet gn yakndr ve
Rab tecelli edecekti. IDG.s.128.

243

John Bright: (1811-1889) Barsever sylemleriyle tanna bu erevede Empertalist

siyasete ve Krm savana kar kan ngiliz siyaset adam. Matthew Arnold`un
Kltr ve Anaride (1869) ileri

srld grler John Brighte bir cevapt.

K.s.31.
John Cowper Powys. (1872-1963). ngiliz yazar, air ve denemeci. Resmi eitimden
ok kendiliindenlik zerinde durur. K.s.32.
John Dewey: John Dewey (1859-1952)kiiye yararl olan ve ona mutluluk veren
dnceler dorudur. Ona gre dnce evreye uymay, doadan yararlanmay ve
mutlu olmay salayan bir alettir. Bilimselyasalar ve kuramlar baarl olursa, yani
uygulamada bir ie yararsa iyi ve dorudur, aksi olursa yanltr dncesini savunan
Fransz filozof. John Dewey `nin Cyclopaedia of Education (1911)daki kltrmanas,
ne Tylor`u zikreder ne baka bir antropolog`u. K.s.33.
John Dewey: (1859-1952), Cumhuriyetin kurulu yllarnda Trkiyeye arlan
incelemeler yaparak Trk eitim sisteminin kurgusu zerine rapor hazrlayan Amerikan
eitim bilimci ve filozofu. John Dewey`nin Cyclopaedia of Education (1911)daki
kltrmanas, ne Tyloru zikreder ne baka bir antropologu . Oysa yazar,
Kolombiyadayken Boasla tanmtr. K.s.33.
john Henry Newman: (1801-1890) ngiliz rahip ve 1851-1858 ylar aras Dublin
Katolik niversitesi rektr sonra tekrar kardina.Kardinal John Henry Newmana gre,
liberal bir terbiyenin esas amac bu yetkinlii salamaktadr. KA.s.98.
John Locke: ngiliz empirizminin kurucusu olan nl filozof.1632-1704 yllar
arasnda yaam olan Locke'un temel eserleri, An Essay concerning Human
Understanding (nsan Zihni zerine Bir Deneme) ve Two Treatises of Government
(Ynetim zerine ki Deneme)'dir. Hem tahttan indirilen II.Jamesin kz hem de
Williamn kars olan prenses Mary, 1689 ubatnda kocasyla bulumak ve ta giymek
iin Hollandadan ayrlrken, onu ngiltereye gtren gemide John Locke da vard,
John Locke ve istikbali.stikbali derken iki eserin yazmalarn kasdediyoruz.Locke
onlarla n salayacakt kendine:nsan Zekas zerine Deneme ve Sivil Hkmet
zerine Deneme.kinci kitabn asl ad: Sivil Hkmetin Hakiki Menei, Gerekesi ve
Amac zerine ikinci deneme,ikinci deneme, nk Locke onunla ayn zamanda
yaymlanacak olan birinci denemesinde, mutlakiyeti bir yazarn, Sir Robert Filmerin
Patriaarka adl eserindeki yanl prensipleri rtmeye almt. UU.s. 231.

244

John Lyly: (1534-1606) J ngiliz yazar. John Lylynin Eyuphuesu (1578), zarif bir
slupla anlatlan, iine ahlk ve din mlahazalarn da serpitirildii romantik bir
serven. KA.s.213.
John Markos. Drt ncil yazarndan biri olarak genel kabul gren Aziz markos Aziz
markos ncil'i, Genel olarak John Markos'a atfedilir.IDG.s.129.
John Stuart Mill: (1806-1873). ngiliz Filozof ve iktisat yazar. John Stuart Mill ve
Matthew Arnold gibi yazarlar, incelmi fakat din d dnya gr olarak ele alnan
hmanizmin en mkemmel temsilcileridir. KA.s.112.
John Wilkes: (1725-1797) ngiliz siyaset adam ve politika yazar. ngilterede John
Wilkesin saldrlar Lord Bute hkmetinin dmesine ksmen de olsa-yol amtr.
Ma.s.43.
Jose Amador de Los Rios: (1818-1878). spanyol air ve yazar. Jose Amador de Los
Rios`un Historia Critica de la Literatura Espanolas (1861-1865) ile Manuel Milay
Fontanalsn De la Poesia Heroico -Popular Castellanas (1878) gibi. K.s.423.
Joseph Andrews. The History of the Adventures of Joseph Andrews. ngiliz yazar
Henry Fielding (1707-1754)in 1742 ylnda yazd duygusalln parodisi niteliindeki
eseri. Fielding, Joseph Andrewsun nsznde, nesir eklinde yazlm komik bir
destan diye tanmlanan destan diye tanmlar roman. KA.s.130.
Joseph Bdier: (1864-1938) Fransz tenkiti ve profesr. Kornuay klarnn acl
servenini son terennm eden airlerden biri de Joseph Bdier Kornuayda bir kral
Marc yaamaktaym bir zamanlar. KA.s.161.
Joseph de Maistre: (1753-1821). Fransz felsefeci yazar ve siyaset adam. Rivarol ve
Joseph de Maistre gibi lke dna kaan Franszlar da ihtilale dman. Ma.s.115.
Joshua: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnnde
yer olan kitaplardan biri. Joshua (..)400: Musann lmnden Filstin fethi sonuna
kadar srailin bana gelenler. IDG.s.126.
Joubert: Petrus Jacobus Joubert 1831-1900 buerlern bakomutan ve general guney
afrka cumhuryetnn bag.Szlk kahraman Ve ince JAUBERT, sonra Napoleonu
benimser SNK.s.235
Joyce: James Joyce (1882-1941). rlandal eksprestyonist (davuruncu)roman yazar.
Romanc ister soyut ve sembolik bir dil kullansn, ister halk diline ynelsin, isterse
Joyce gibi her ikisiyle yazsn, roman, artk, bir dil aratrmas, bir dil tecrbesidir.
KA.s.286.

245

Jn fesede: Gen fesatlar, gen sahtekarlar anlamna gelir. Ebuzziya Tevfik kinci
Abdulhamite yazd bir mektupta Jn Trk yerine bu ifadeyi kullanmtr. Ama
kendisi de Jn Trk akmnn kurucularndandr. Filhakika jn Trklerin bu kdemli
mcahidi velinimeti ikinci Abdlhamite takdim ettii bir arzada, gen doktoru yle
mdafaa ediyordu: Jn fesede namnda elyevm isvirede bulunan heyet,i neriyenin
bana gemi olan doktor Cevdet sz anlar bir admdr. B.s.140.
Jn Trkler: Yeni Osmanllar, gen Osmanllar adyla da bilinen bu grup 1865te
stanbulda gizli bir dernek olarak kuruldu. Sadrazam Ali Paann tepkisi karsnda
dernein ileri gelenlerinden Mustafa Fazl Paann ars zerine faaliyetlerine
Pariste devam etti. Jn Trkler 1871den sonra hkmetle anlaarak genel aftan
yararlandlar ve yurda dndler jn Trkler, Tanzimat ve sonrasnda yaplan yenilikleri
yeterli bulmayarak, Osmanl Devletinin art arda yaad siyasi ve ekonomik krizlerden
kurtulabilmesi iin bir anayasa hazrlayarak merutiyetin ilan edilmesini, lkede serbest
seimlerin yaplp mebuslar meclisinin oluturulmasn, Mebuslar meclisinde Mslman
olmayanlarn da temsil edilmesini, devlet ilerinin bu meclis tarafndan denetlenmesini
istiyordu. Filhakika jn Trklerin bu kdemli mcahidi velinimeti ikinci Abdlhamite
takdim ettii bir arzada, gen doktoru yle mdafaa ediyordu:Jn fesede namnda
elyevm svirede bulunan heyet,i neriyenin bana gemi olan doktor Cevdet sz
anlar bir admdr. B.s.140.
Juan de Valdes: (l.1541). spanyol hmanisti ve yazar. 1535de yazlan Dialogo De
La Lenguada, Juan De Valdes, Kastilyacann kaynaklar, belli bal zelliklerini ve
edebiyatta kullan anlatr iki talyana.KA.s.397.
Jules Mohl: (1800-1876).Alman Ya Jules Mohl (1800-1876)?
dillerini renmek

Parise Dou

iin gelen gen Alman, mtercim ve arkiyat. Franszcaya

ehnameyi kazandrd. BDE.s.67.

Jules Guesde: Mathieu Jules Bazile Gueste Jules Gueste de denir (1845-1922) Fransz
siyaset adam ve 1882-1902 ii partisinin lideridir Jules guesde taraftardr. Milran,
kolektivizmi demokratik sosyolozm olarak tarif ader. SNK.s.76.
Jules Renard: (1864-1910), Fransz roman hikaye ve oyun yazar. Jules Renard, Anna
Kareninay okumak istememi, nk yzde yz Fransz olmayan hibir ey
ilgilendirmezmi stad. KA.s. 229.

246

Jules Reviczky1: (1855-1889). Macar air ve yazar. "Jules Reviczky, 18551889, ne

gzel sylemi:'ark gzel, ark kutsal, hele milli ise ama arklarn en gzeli
insanln, dnyann arks ". K.s.47
Jules Romains: Fransz yazar Louis Farigoule (1885-1972)n yazlarnda takma ad
olarak kulland ve sonradan kanuni ad olan ismi. Sonra akirtler:Galsworthy,
Thomas Mann, Broch, Marcel Proust, Jules Romains. KA.s.140.
Jules Verne: (1828-1905), Fransz bilim- kurgu roman yazar. Ama modern ilmi
bilgilere ragmen fantaziler rafina en ok beenilern kitaplar hl H.G.Wellsinkilere
Jules Verneinkiler. K.s.321.
Juliette: Sheakpearnin nl Romeo ve Juliette isimli romannn kadn kahraman.
nce ak, bir Destemona veya bir Juliettein ak gibi saf ve ili. BDE s.209.
Jung: Carl Gustave Jung (1875-1961). svireli psikiyatris Pant ile Nirala birinci
akmdan yanadrlar, deneyciler Benedetto Croceden, Freudla Jungun psikanalizinden,
egzistansiyalizmden, Japon iirinden ilham alan yeni bir edebiyat yaratrlar.
BDE.s.251.
Jurnal: Olaylarn gn gnne yazld gnlk defteri. 1939da Eminn halk evinde
Dostonun Jurnalini kartrm ve bsbtn hayal krklna uramtm. UU.s.212.
Justinianus: (l.565) Dou Roma kral. Roma kanunlarnn toplaycs veya toplatcs
olan hkmdar Asl aratrma konusu Hint hukuku idi, Justinianusu olmak istiyordu
bu hukukun. BDE.s.41.
Juvenalis: Decimus Jumius Juvenalis

(.S.60-130-140a doru) Latin hiciv airi

Bazan revak,saray kadar muhteem: Dusaultxnun Juvenalis tercmesinde yazd

giri, Juvenalisin kaleminden kmacasna heybetli K.s.277.
Jpiter: 1950li yllarda kullanlan iki Amerikan fzesinin ad.Ve Jpiterin korkun
silahn, emekleyen bir ocuun parmaklar bir avu a kalbedebiliyor. B.s.218.
Kaalubela: Kaalu (sylediler) ve bela (evet)kelimelerinden olumaktadr. bela dediler
anlamnda.bir kelime grubu. Terim anlam olarak Elest Meclisinde ruhlarn Allaha sz
verdikleri an ifade eder Kaalubelaya bela zaman da denir. Avrupa kaalubeladan
beri Hintlilerin nefis kumalar alyor, ona mukabil kymetli madenler veriyordu.
BDE.s.77.

Cemil Meriin Jules Reviczky diye zikrettii isim Meydan Laroussede Gyula Reviczky olarak
gemektedir.

247

Kaamus-u lm: emsettin Sami (1850-1904)nin 1889-18931 yllar arasnda

yazd,tarih corafya ve nemli kiileri ihtiva eden 6.ciltlik ansiklopedik Kamus-unun
ad emsettin Saminin Kaamus-u Alemi 6 cilt. 12 sene alr. SNK.s.325.
Kaamus-u Fransevisi: emsettin Sami (1850-1904)nin 1880 ylnda yazd Franszca
dan Trkeye szlk. Ancak 1876da bunlari yazan emsettinSami Bey, 1312de 4.
baskisini yapan Kaamus-u Fransevisinde sosyalizmi Silk-i Sakim-i stirakiyun (sapik
olan istirakiyun yolu) diye tarif eder (Arap Sahin tabiriyle tek ayak uzerinde dnyayi
velveleye veren Timurlenk)..SNK.s.162.
Kabahatli Kim: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr vanovi
Herzen (1812-1870)n 1845 ylnda yazd romannn ad. Ayni yil bir roman cikti:
Kabahatli Kim. Ma.s.87.
Kabak:Kabak Mustafa syan. 29 Mays 1807de Osmanl Sultan nc Selim
Hann tahttan indirilerek yerine Drdnc Mustafa Hann geirilmesiyle neticelenen
isyan. Kastamonulu olan Kabak Mustafann Mays 1807de, slerin lideri
seilmesinden

nceki

hayat

bilinmemektedir.

Celali,

Kabak

hareketleri

ihtilaldir.SNK.s.310.
Kabakl: Bkz Ahmet Kabakl Naci elikin Kabakl hakkndaki hezeyanlar bize
mehur bir msra hatrlatt: Edip olur kii sermaye-i hays kadar. KA.s. 340
Kbe: Mekkede bulunan Harem-i erifin ortasnda yer alan Mslmanlarn kblesi
Kbe ina edilmi ve Kbenin koruyuculuu babadan oula geerek Kureylilere
kadar gelmi. K.s.149.
Kabil Kompleksi: Psikolojide byk kardein kk kardee duyduu kskanlk.
Terim kardei habili kskanlk yznden ldren Kabilin vicdan azabndan kurtulmak
iin yaad mekan terk etmesi ve diyar diyar gezmesi hadisesinden ilham alnarak
olumutur.Bu firar bir Kabil kompleksi. B.s.95.
Kabiller: Kabil Adem peygamberin oludur kk kardei Habili ldrmesiyle bilinir
metinde yazar Kabiller diyerek zulm eden kiileri anlatr. Yalnz bu ailede

de

Kabileler ve Habiller var.SNK.s.383.

Kabillersoyu:Kabil, Hz Ademn olu. Tarihin ilk karde katili. Zarar nce en
yaknndaki kiiler dokunmu bir bedbaht. Kapitalizmin kurucusu olan burjuvazi nce
kendi lkelerindeki en kalabalk ve en fakir snf smrmtr. Sonra da btn
ktalardaki insanlar s.mrmeyi gaye edinmitir. Kendine en yakn insanlara en fazla
1

Meydan Larousse eserin yazm tarihini 1888-1899 olarak vermektedir

248

zarar veren bu ihtilal imtiyazllar Kabilin soyu olarak vasflandrlmtr Batl, bir
Kabiller soyu. KA.s.359.
Kabli (a priori) prensibler sistemi: n, ncelik prensibi. Kabli (a priori) prensibler
sistemi: Bu prensiplerin doruluu tecrbeyle spat edilemez, mantki olarak ifade
edebilirler, ne olduklarn biliriz. IDG.s.172.
Kaak: Orhan Kemal (1914-1970)in 1970 ylnda liminden sonra yaymlanan roman.
Kaak eski bir romancnn nasl zorlandn ve tkendiini gsterir. KA.s.342.
Kadambari: MS.VII. asrda yaam Hint yazar Bananin roman olarak deerlendirilen
eserinin ad. Kadambari adl eseri de Hint edebiyatnn aheserlerinden saylr.
BDE.s.239.
Kaderin Srr zerine: Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn Sina
(980-1037).nn kk risalelerinden biri Sonra be sayfalk risaleler: Fiil ve nfial
zerine Kaderin, Srr zerine. K.s.185.
Kadn ve Sosyalizm: Cemil Meriin 7 Ekim 1966 tarihli Lami ataloluna yazm
olduu mektupta yazacan syledii kitabn ad. Yarn yeni bir kitaba balayacam:
Kadn ve Sosyalizm. Bu kitab senin iin yazacam. Jur.II.s.33.
Kadnn Kleletirilmesi: Stuart Miilin 1899 ylnda yazd eserinin ad Dier
eserleri de unlar: tilitaryanizm (1863), August Comte ve Pozitivizm (1865),
Temsili Hkmet, Kadnn Kleletirilmesi, Otobiyografi (1899) , Din stnde
Denemeler. K.s.210.
Kadir Gecesi: Hicri takvimde Ramazan ay iinde sakl olan ve Kurann Levh-i
mahfuzdan semayi dnyaya indirilmeye balad gecedir. Kadir gecesi Peygamberin
Ali ibn Ebi Talibin halifeliini ilan ettii gecedir. I. D. s.57
Kadisiye Malubiyeti: Kadise sava. 637 ylnda Hz. mer zamannda Mslmanlarla
ranllar arasnda yaplan ve Zalolu Rstem komutasnda ranllarn yenilgisiyle
neticelenen harbin ad. Kadisiye malubiyeti zerine, Eski rann dt zeval ve
inkrazdan muzdarip ve naln olan Firdevsi-i Tusi, Araplarn ve Arapln en byk biaman dman idi. Ma.s. 264
Kaf Da: Mitolojide, zellille dou mijolojisinde dnyay epeevre kuatan efsanevi
da. Kaf da tabiri ulalmas g yer, makan, grkemlilik ifadesi olarak kullanlr.
Bir zamanlar bir kamuoyu, bir toplum, bir edebiyat dnyas vard.Bugn be alt
tane.Hepsininde burnu Kaf Danda. Ma.s.245.

249

Kafka: Franz Kafka (1883-1924). Eserlerini Almanca yazan ek eksprestyonist yazar.

Hayatnn ve eserlerinin rtak yn Her eyi sunmak ve hibir eyi dorulamamaktr.
Nietzschenin Zerd ile Kafkann atosu da birer fantastik hikye. KA.s.136
Kafkasya: Karadenizin dousunda byk ve kk Kafkas dalaryla kapl olan
blgeye verilen ad. skenderiye, Beyrut, Sur, Akka limanlar Kafkasya, ran, Arabistan
veya Afrika blgelerine doru uzanan ticaret yollarnn ke talaryd. BFH.s.89.
Kahire: Msrn bakenti Nil kysnda, deltann bana 25km bynde bir yerleim
yeri. "nce 1378'de He.Sen'de katledilmi der, sonra da 1406'da Kahire'de eceliyle
lmtr der. H. See, Marrou bn Haldun'dan sz etmek".SNK.s.174.
Kahraman: Bkz. Kahramanlar. Carlyle insann yaayn ve dnce ufkunu
genileten byk insanlara Kahraman ad veriyor.K.s.181.
Kahramanlar zerine Konferanslar: Dier ismiyle Kahramanlar.nl sko yazar
Thomas Carlyle (1795-1881)nin 1840 ylnda verdii bir ksm desler dizisi. Du dersler
daha

sonra

Kahramanlar

adyla

kiyaplatrlmtr.

Kahramanlar

zerine

Konferanslarda (1840) byk adam doktrini, insanklk tarihine tatbik edilir. K.s.376.
Kahramanlar: skoyal yazar Thomas Carlyle (1795-1881)in 1841 ylnda nerettii
mehur kitab. Reat Nuri, Kahramanlar elli ksur yl nce evirmi Trkeye
K.s.366.
Kailasa: Hint Mitolojisine gre doruunda Tanr iva ile ei aktinin oturduklar
evrensel ve ulalmaz da Bambu dallarnda trk syleyen rzgr/ Klavuzun olsun
Kailasaya kadar. BDE.s.380.
Kakafoni: Biliyorum ki, kk bir aldat senfoniyi kakafoniye evirir.Jur.II.s.68.
Kalapurnodoya: Hint Telugu edebiyatnda orta ada yaam hikayeci ve yazar
Pingali Suranann eseri. Kahramanlar Tanrlar, periler ve insanlar olan garip bir eseri
var: Kalapurnodaya BDE.s.298.
Kalde: Mezopotamyann ve Smerin gneyine verilen ad daha sonra Kalde ad Btn
Babil iin kullanlr. Kalde ayn zamanda Babile en grkemli alarn yaatan
hkmdar slalesinin de addr. Doktrinleri:eski Kaldenin astrolojis matematik ve
astronomik aratrmalar ile nev Fisagori ve nev Eflatuni spritualitenin birleimi idi.
IDG.s.223.
Kale Kumandann Kz: Bengal romannn babas olarak kabul edilen Bankim andra
aterci: (1838-1894)nin 1864 ylnda yazd eseri. lk kitab Kale Kumandann Kz
(1864),

Mutluluk

Manastr

(Anandadamat)

en

tannm

roman,

Bengal

250

vatanseverlerinin mill mar Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan

alnm bir ilahi. BDE.s.275.
Kale Kumandann Kz: Bengalli edebiyatc Bankim ambra aterci (1838-1894)nin
1864 ylnda yazd eseri. lk kitab Kale Kumandann Kz (1864), Mutluluk
Manastr (Anandadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin mill mar
Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan alnm bir ilahi. Bankim andra
aterci: (1838-1894),Bengalin Walter Scottu,lk kitab,Kale Kumandann Kz 1864
Mutluluk Manastr (Anandadamat) en tannm roman,Bengal vatavseverlerinin mill
mar Anavatana Selam (bande mataram)bu romandan alnm bir ilahi. BDE.s.275.
Kalem-i

l:

Hakikat-i

Muhammediye,

akl-

kl.

Allah'n,

Hakikat-i

Muhammediye' de ilim sfat ile tecelli ve zhur etmesi itibariyle buna akl- klli,
kalem-i a'l ve levh-i a'zm gibi isimler verilmitir." IDG.s.182.
Kali Yuga: Hint dilinde karanlk a anlamnda bir kelime. Kali Yuga Ne zaman sona
erecek? Jur.I.s.118.
Kali: Sivann kars Devinin kara derili (Syama) halidir. Bu Tanrann kan dkc
ynn gsterdii zaman ald biim ve adtr. Boynunda insan kafataslarndan yaplma
kolyesi, kanl az ve evresindeki ylanlarla korkun bir grne sahiptir. Halk
inanlarnda Devi, Durga,Kali, Parvati,Uma,Padma, Kendi gibi binbir isimle anlan
Ana Tanra`y batac eder tantrizm. BDE.s.161.
Kalidasa: IV-V. asrda Sanskrike yazan Hint milli airi ve oyun yazar Kalidasaya
Hintin Shakespearei dedirten de bu aheser. BDE.s.52.
Kaliforniya (Berkeley) niversitesi: 8 deiik yerde kampus bulunan ilk olarak 1855
ylnda Berkeleyi de alan, ABDnin en nemli yksek retim topluluunu oluturan
devlet

nversitesi.

Mesel

1964-65

Amerikann

Kaliforniya

(Berkeley)

niversitesinde ve daha bir ok Amerikan niversitesinde grlen hareketlerle,

niversite d genlerin baz direnilerinde bulmak mmkn. Ma.s.177.
Kalitatif: Nitel, nitelikle ilgisi bulunan Kantitatif birikmelerden kalitatif bir mahiyet
degisiklii dogar.SNK.s.55.
Kalkta Yksek Mahkemesi: Hindistann Kalkta eyaletinde bulunan mahkeme.
1783de Kalktada mtevazi bir sekreterdi, 1801de Fort William Kolejinde
Sanskrite ve Hint hukuku hocas, 1805de Kalkta Yksek Mahkemesinde reis oldu,
1807de de Hindistan Konseyine ye seildi. BDE.s.42.

251

Kalkta: Hindistanda bat Bengal eyaletinin merkezi olan bir kent Avrupada ilk
Veda okulu Collge de Franceda Burnouf tarafndan kurulmu (1838); Rig-Veda ayn
tarilerde, Kalktada yaymlanm. BDE.s.109.
Kalpa: Yeni bir dnyann yaratlmasyla sonulanan bir kozmik dnemi belirten
Sanskrite kelime. Brahman ylnn bir gnne eit olan bir kalpann sresi, 12 milyon
insan yldr. Baklar szgnletiren iksir/ Kalpadan klr,/ Ciekleri ayaklarn
knalar,/ iekleri salarn ssler yosmalarn. BDE.s.382.
Kalpazanlar: Andre Gidenin 1926 ylnda kaleme ald serven roman. Kalpazanlar
yazarna gre, bir felaket deil bu. KA.s.151.
Kalu Bel: Kalu ve Bela kelimelerinden mteekkil. Kal: onlar dedi anlamnda. Bel:
evet anlamnda iki Arapa kelime. Allah insanlar yaratmazdan evvel onlarnn ruhlarn
yaratmtr. Allah yaratt ruhlar bir mecliste toplayarak onlara Elest bi- Rabbikm?
( Ben sizin Rabbiniz Deil miyim?) dedi. Ruhlar da Allaha cevaben Bel. ( evet.)
dediler. Bylece Allaha kullar ahit ve sz vermi oldu. Mslmanlar, Mslman
olularn bu elest meclisindeki sze balarlar. Tarada ve kylerde askerlik bir felaket,
ama vergiler kalu beldan beri hep ayn vergiler, halk bunlara alk ve zaten ok ar da
deiller. BFH.s.140.
Kalvinist: Calvinin dini retisine inanan kii veya kiiler. Kalvinist Reform, yeni
Yunan hmanizminin ihtiva ettii paganizme kar zaruri bir ba kaldrmadr. KA.s.89.
Kalvinnist:

Presbiteryenler

(skoyal)

Kalvinnist,

Knox

demokratik

bir

teokrasi.Devlet dine karmamal, pastrleri halk kendisi semelidir.SNK.s.217.

Kalyanos. Eski ada (M V.asr) Ktesiasa bir mridi iin tarihilerinin kullandklar
isim. Etrafndakileri kalyana hitabyla selmlad iin, tarihilerin Kalyanos diye
bahsettikleri bu Hintli, skenderin iltifatna mazhar olur, ama grd itibar gzlerini
kamatrmaz, dnya nimetlerini kmsemeye devam eder ve... hi beklenmedik bir
anda lmeye karar verdiini bildirir. BDE.s.29.
Kama: Hint istek Tanrs. Veda sonras mitolojide ak tanrs olarak ortaya kar ve
Ramana, Mayi, Ananga, Vama gibi birok isimle anlr. Tanrnn evlenme teklifini
bir artla kabul etmi: nce Kama hayata kavuacak. BDE.s.132.
Kamandakiya: Hintli yazar Narayanann Hitopadesa (faydal bilgi)adl eserini
yazarken bavurduu ve faydaland nemli bir eser. Bu eser hakknda kaynaklarada
aklay bilgi yoktur. Yazar, Hkmdar iin Ahlk Kitab (Kamandakiya) adl bir
kaynaktan da faydalanm. BDE.s.233.

252

Kama-Sutra: 4. ile 7.asr arasnda Vatsyayana tarafndan Sanskrite yazlan ak

kurallar kitab Kama-Sutra, bugn de ak sanatnn en gzel kitab. BDE.s.181.
Kamban: Gugmumdur Kanban (1888-1945) zlandal tiyatro oyunlar ve roman yazar.
Kamban 12. yzylda Ramayanay eviriyor Tamulcaya,24.000 beyitlik destan,
bugnde halkn enok sevdiikitaplardan biri. BDE.s.293.
Kamil Paa: Kmil Paa (Yusuf) 1808-1876 Sultan Abdlazz Han devri
sadrzamlarndan. 1808 ylnda Arapkirde doan Kmil Paa, Akkoyunlu ilesine
mensuptur. Devrinin baarl devlet adamlarndan ve en zenginlerinden olan Paa,
drst ve iyiliksever bir kimse olarak tannmtr. Arapa, Farsa ve Franszca bilen
Kmil Paann edebiyat olarak tannmasn salayan eser, Fenelonun yazd
Telemakn Maceralar adl kitabn tercmesi olan Terceme-i Telemaktr. Kmil
Paanin telemek Avrupadan gelen bir Hmayunnme B.s.143.
Kmil Paa: Mehmet Kamil Paa (1832-1913) Kbrsl Trk Sadrazam. 1885 ylndan
itibaren 1909 ylnda ki tihat ve Terakki cemiyeti ile anlamazlna kadar eitli
tarihlerde 3 defa sadaret makamna gelmitir. 1909 Ocaknda, Meclisle Sadrazam
Kmil Paa arasnda bir ihtilaf kar. ttihat ve Terakki de bu ihtiyar devlet adamndan
kurtulmaya can atmaktadr.BFH.s.145.
Kamus-u Felsefe: Rza Tevfikin 1914 ylnda stanbulda yaymlad 2 ciltlik kitap.
Kamus-u Felsefenin ilk cildi 806 sayfa, ikinci cildi ise 400 sayfadan olumaktadr.
Kamus-u Felsefe yazar geni tecrbesine ramen mbedi pencereden seyreder, ieri
girmez. Daha sonrakiler mbedin varlndan bile habersiz. B.s.105
Kamusu Fransevi: emsettin Sami (1850-1904)nin 1880 ylnda yazd TrkedenFranszya, Franszcadan-Trkeye yazd 2 ciltlik szlnn ad. Filhakika, Kamusu
Fransevide sosyalizmin karl silki sakimi itirakiyyundur. Ma.s.222.
Kansu: Ceyhun Atuf Kansu (1919-1978). Cumhuriyet dnemi air va yazarlarnda.
Sadreddin Celal niversite hocas oldu, Kansu CHP Genel Sekreterliine
getirildi.SNK.s.268.
Kant: Immanuel Kant. (1724-1804) yllar arasnda yaam olan nl Alman filozofu.
Temel eserleri: Kritik der Reinen Vernunft (Saf Akln Eletirisi), Kritik der Pratischen
Vernunft (Pratik Akln Eletirisi) ve Kritik der Urteilkraft (Yarg Gcnn Eletirisi).
20. asirin baslarinda Boutroux, Brunschvig ve Bergson Laplace ve kantin anladigi
manada kati bir determinizmi insani sahada Kabul etmezler ve determinizme ilk
darbeyi indirdiler. SNK.s.37.

253

Kant: Immanuel Kant (1724-1804): Felsefede rasyonalizm ve ampirizm akmlarnn bir

sentezini yapan Alman Felsefeci Kantin daha sonra tekrarliyaca gibi bir Numenler
bir de Fenomenler var. SNK.s.61.
Kanun- Esasi: Osmanl Devletinde, Sultan kinci Abdlhamit Hann emriyle 28
kiilik bir heyet tarafndan hazrlanp, 23 Aralk 1876da kabul ve ilan edilen anayasa
zelliindeki kanun. Devletin eklini, atsn, devlet iindeki ter (yasama), icra
(yrtme), kaza (yarg) kuvvetlerinin birbiriyle mnasebetini, bunlarn hangi organlar
vastasyla kullanldn ve ayrca ferdin devlete kar olan hak ve grevlerini tayin
eden Kanun-u Esas, 12 ksm ve 121 maddeden ibarettir. Byk diye tantlan
Tanzimat ricalinin zavalll. Midhat Paa ve drt elle sarlnan son tlsm: Kanun-
Esasi. Ma.s.258.
Knun- Kadim: Eski det. Ne kanun-u kadim kalmt ne dib-i dirin. B.s. 131.
Kanuni Sleyman : Kanuni Sultan Sleyman.Osmanl sultanlarnn onuncusu ve slam
halifelerinin yetmibeincisi. Saltanat: 1520-1566. Babas: Yavuz Sultan SelimAnnesi: Hafsa Sultan. Doumu: 27 Nisan 1495 Vefat: 7 Eyll 1566. Halk iinde
muteber bir nesne yok devlet gibi, Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi. 1535,
I.Franois ile Kanuni Sleyman arasndaki bu ittifak Hristiyanlk aleminde byk
tepkilere yol amtr.BFH.s.84.
Kanunlar: Nomoi (yasalar kanunlar) Platonun tamamlayamadan ldii eserlerinden
birisi. Eflatunun

Onun iin ne Eflatunun

devletiyle kanunlarna ne Aristonun

Poletikasna ne de Hristiyan orta ann beli bal siyasi eserlarine yer verebildik.
UU.s.168.
Kanunlarn Ruhu: Fransz yazar Montesuieunn 1748 ylnda cenevre yaynlad
eserinin ad. Kanunlarn Ruhu mellifi, lkesinin I.Franoisdan beri sk mnasebet
halinde bulunduu Osmanl mparatorluunubu kadar tanrsa,Hinti ini, ran ne
kadar tanr? B.s.193.
Kapilar: Hint Tamul vecizeler (Gromik iir) edebiyatnn nemli yazarlarndan biri.
Kapilar devrimci bir air, kaslarn ba dman, felsef problemlere de aina.
BDE.s.288.
Kapital: Das Kapital. Karl Marxn sosyalizmin gelimesinde belirleyici bir rol
oynayan ana eseri. Das Kapital eklemeler 4 eserden oluup ilki 1867 ylnda
yaymlanmtr

Goldmann Recherches dialectiquesde, sosyolojiyi Marxn

kurduunu ve Kapitalden baka sosyoloji kitab yazlmadn syler. SNK.s.20.

254

Kapitalist: Kapitalist istihsalin hakim simas tccar veya mteebbistir. SNK.s.207

Kapitalist Ekonomi: Kapitalist retim biimi zellikle 19 yy da bat Avrupa da ortaya
km olan, retim amacnn zel mlkiyetine ve bu aralarn onlara sahip olmayan
emekiler tarafndan iletilmesi dayanan iktisadi sistem Bu insiyaklarn doludizgin at
koturduu bir iktisat dzeni ilham etti: Kapitalist Ekonomi. BFH.s.3.
Kapitalizm

ve

lim:

Rodinsonun

Kapitalizm

ve

slam

iltifatnza

laykt.Jur.II.s.169.
Kapitalizm: Sermayenin ve servetin belli ellerde toplanarak,sermayedar ile sermayeyi
arttrmay hedefleyen iilerin ayr olduu ve dolaysyla iinin smrld sna,
ticr ve ml merkezilemeyi esas kabul eden iktisd ve itimi doktrinin ad.Sarayn
direnii

azaldka

kapitalizm,

taarruzunu

younlatrr:

keiler,

mektepler,

mrebbiyeler, mason localar. B.s.135

Kapitlasyon: Osmanl Devletinde yabanclarn statsn tespit eden hukuk, mal,
idar ve din zellikteki antlamalar. Kapitlasyonlara, ksaca imtiyaz veya
imtiyzt- ecnebiyye de denir. Kalktn iddi ettiimiz kapitlasyonlar, ruh
dnyamzda yayor, hem de btn habasetiyle. B.s.126.
Kaplumbaa Masal: Fabl trndeki eserleriyle tannm Fransz yazar Jean de La
Fontaine: (1621-1695)in 12 kitaplk fabl eserleinden biri. La Fontaine, Karga, Geyik,
Kaplumbaa ve Fare masaln buradan alm. kinci blm birinciden ok daha ksa.
BDE.s.232.
Kara Yacur: Hint Kutsal kitaplarndan Yacur-Vedada dualarn ve yorumlarn birlikte
bulunduu bir blmn ad. Yacur-Vedada adak trenlerinde okunacak dualarla Hint
nesrinin ilk rnekleri saylan yorumlar var. Kara Yacurda dualarla yorumlar yanyana,
Ak Yacur da yalnz dualar var. BDE.s.109.
Karaba: Yukar Karaba. Yaklak 4400km lik Azerbaycan Cunhuriyetine bal bir
blge.Sonra Karabada alan Rus Jimnaz. B.s.155.
Karacaolan: Cukurovada 16-17. arasnda asrlar yaad zannedilen ve ak tarz
iirler syleyen halk a. Karacaolan bir mozayik paras. Emrah da yle.
Jur.I.s.378.
Karadeniz: 41 ile 45 kuzey enlemleri arasnda bulunan, ktalararas byk bir i
deniz. Avrupann gney dousundaki Balkan ve Anadolu yarmadalar ile, Dou
Avrupa ovalar ve Kafkasya arasnda, dou-bat dorultusunda uzanr. Bat ksmnda
kuzey blgesi Odessa civrnda 47 kuzey enlemine kadar kar. sadan iki bin yl

255

nce Baltk denizi ile Karadeniz arasnda yaayan kabileler drt bir yana dalm.
BDE.s.38.
Karagz: Trk glge oyunu Hacivat ile Karagze adn vereb ve eserlerdeki iki eksen
kiiden birinin ad. Oyunda karagz halkn saduyusunu kvrak zekasn, dil abukluu
gibi zellikleri tayan drst mert yapmacksz bir kiilii temsil eder. Karagzn
repertuvar tarihinkinden daha zengin. B.s.221.
Karahanllar Devri: Karahanl devleti. 840-1212 trihleri arasnda Trkistan ve
Mvernnehirde hkimiyet kuran ilk Mslman Trk devleti. Karahanllar devri
(Arapa) Abbasilerin Trkeye kar bir tevecch vardr (1077) SNK.s.321.
Karahisarl Ahter Mustafa Efendi: :1561 16. asr Osmanl szlk bilgini Afyon,
Ktahya azyla yazd Ahter-i Kebir isimli lugatyla nldr. 16. asrda Karahisarl
Ahter Mustafa Efendi Arapadan Trkeye Lgatn hazrlar. SNK.s. 321.
Karakterler:Fransz yazar La Bruyere (1645-1696)nn 1668 ylnda yaynlad ve
1120 karakteri anlatt portre kitab.

La Bruyerein Karakterlerii edebi eser

saylmayacakt.KA.s. 236.
Karamazof Evet Karamazof , Tanrnn olmadn yetkili azlardan iitince ar bir
ykten kurtulmu gibi sevin duyar. KA.s.359.
Karamazof Kardeler: Rus yazar Dostoyevskynin 1879-1880 yllarnda yazd
romann ad. Karamazof Kardeler de, insan mizacn temsil edemez.KA.s.263.
Karamazoflar: Bkz.Karamazof Kardeler. Karamazoflar Papaz Zossimann lm
sahnesine kadar kartrm. Arkasn merak eden varsa, zahmet edip kendi kendine
okusun buyuruyordu. Ma.s.272.
Karamita: Karmati ya da karami smini kurucusu Hamdan bin Karmattan alan,
smailiyye Mezhebinin kollarndan birinin yandalarna verilen isim. lk slam
dncesinin dou tarihi, Fatim hareket, smaililerle Batniler ve Karamitaler
arasndaki nazari ve siyasi mnasebetler, slam tarihinin en karanlk ve etin meseleleri
arasndadr. IDG.s.52.
Karataka: Kral arslan, maviri boa ve nedimleri iki akal: Karataka ve Damanaka.
Dou dillerine evrilirken, esere akallarn ad verilmi: Kelile ve Dinme BDE.s.232.
Karataka: Pana-Tantrada, Mitra-Bheda hikayesinin ahslarndan biri olan akal.
Kral arslan, maviri boa ve nedimleri iki akal: Karataka ve Damanaka. Dou
dillerine evrilirken, esere akallarn ad verilmi: Kelile ve Dimne. BDE.s.232.

256

Karga Masal: Karga masal ya da fabl. Fabl trndeki eserleriyla tannm Fransz
yazar Jean de La Fontaine: (1621-1695)in 12 kitaplk fabl eserleinden biri. La
Fontaine, Karga, Geyik, Kaplumbaa ve Fare masaln buradan alm. kinci blm
birinciden ok daha ksa. BDE.s.232.
Karl Friedrich: (1828-1885) Kzl Prens lakapl Purusya Prensi ve Maraal. Karl
Friedrichin Brzenskiye yazd Totaliter Rejimlerde bu rejimler belli kstaslarla
tannr: Resmi bir devlet ideolojisi mevcuttur, milli hayat bir polis kontrol altndadr.
SNK.s.126.
Karl Jaspers. (1883-1969). Alaman filozof ve psikiyatris. Karl Jaspers .. 5. yzyla
tarihin mihver a der.SNK.s.153.
Karl Lamprecht: (1856-1911) Alman tarihci ada ekonomi tarihi zerine yapt
almalarla bu alann nclerinden kabul edilir. Karl Lamprecht byk adamlarn
(bilhassa Bismarckn) ahadetine dayanarak, byk adamn tarihte nemli bir rol
oynamadn ispata alm. K.s.361.
Karl Mannheim : Karl Mannheim,Almanyada domu,ngilterede hocalk
yapm,1947de lmtr. SNK.s.209.
Karl Mannheim: (1893-1947). Avusturya kkenli ngiliz toplum bilimci. En nemli
eseri 1929 ylnda yazd deoloji ve topyadr. Dnce sosyolojisi deyince akla
gelen isimler Max Scheler,George Lukacs ve Karl Mannheimdir. Gold manna gre; bu
sosyologlarn de tarih maddecikten ilham almtr. UU.s.273.
Karl Vorlander: (1860-1928) Alman filozof yeni kamplktan etkilenerek Marbuk
okulunun savlar ile Marxcl, zellikle ahlak konusunda badatrmaya almtr.
Bu iki byk aratrmacnn yorumlar sayesindedir ki sofistaiyenin tarihi bir zaruret
ve ihtiya ile meydana geldii ve bir medeniyet vazifesi ifa eylediini anlyoruz diyor
Karl Vorlander.. Ma.s.27.
Karman: byk Hint dininin kabul ettii temel ilke kiinin gemiteki eylemleri
sonucu hayvan veya insan eklinde yeniden douu. Bu gr insan bir ok hayatlardan
oluan zincirin bir halkas kabul eder Karman Sa.Sara inancnn ayrlmaz bir parasdr.
Tanry ktlemeden, dnyadaki ktlkleri izah etmek ancak Karman ile mmkn.
BDE.s.117.
Kartaca: Tunusta, Tunus krfezinin dou kysnda bir yer ad. Tarihi olarak Afrika
kylar boyunca Tir ya da Kbrstan gelen Fenikelilerin kurduklar ticaret
smrgelerinden birisi anlamnda efsane gre Fenikeli Elisa yada Dido tarafndan

257

kurulmutur. O zamana kadar (renaeus ve Tertullian'a gre)hem Lyon hem Kartaca

kutsal kitap olarak ncilleri, Paul'un Mektuplarn ve daha baz mektuplar okuyorlard.
IDG.s.124.
Kartacal Augustinus. Aziz Augustinus (354-430) yllarnda yaad tahmin
edilmektedir Latin kilisesi bilgini. Btn dncesini 2 tema zerine otutturdu Tanr ve
Tanrnn inayetiyle kurulan insan olunun kaderi. Kartacal Augustinus, buhranlar
iinde kvranyormu. B.s.262.
Kartel: Tek el. Birbirinden bamsz (ekonomik, teknik ve mali bakmdan) iletmeler
arasnda rekabeti snrlandrmak ya da bsbtn ortadan kaldrmak amacyla yaplan
anlama. Kartel ve Trustleri kuran bir dnyada liberalizm olamaz SNK.s.129.
Kast: Ayn etkinlikleri srdren ve ayn soyad tayan hiyerarik ve kat bir itimai
tabakalama. Kast bir ana kucadr Hintli iin.BDE.s.20.
Kastomonu: Bat Karadeniz Blgesinde, Karadeniz kylar ile lgaz Dalarnn doruk
izgisi arasnda uzanan il merkezi. Fazl Paa, Kastomonuda ile dolduran gen
ikbalperesti Parise artr. Ma.s.159.
Kagarl Mahmut: 1025 yllarnda doup, 1090 yllarnda ldn ve 11. yzyln ilk
eyreini yaad sanlmaktadr. lk Trk dil bilgini. Mehur eseri Dvn LgatitTrktr. Dvnn Halfe Ebl-Ksm Abdullah bin Muhammedl-Muktedi biEmrillaha 1072 ylnda sunmutur. 1071-1077 trihleri arasnda Badatta bulunmu,
Trk dil ve kltrnn Arap dnysna tantlmasnda byk rol oynamtr. Bununla
beraber,11. yzylda Kagarl Mahmut, milli gururunu tatmin iin Divan- Lgattit
Trk kaleme ald. 7500 kelimedir. SNK.s.321 Ksaca,Kagarl Mahmutdan Celal
Nuriye kadar dille uraan hibir ilim adammz yok. K.s.262.
Kai: Hindistandaki Varanasi (banaras) kentinin eski ad. Kpek Konkana gitmi/
Aslan olurmu syle./Kaiyi grd diye/Fil mi olacak domuz? BDE.s.297.
Katalan dil bei: spanyann kuzey dousunda yer alan Catalonya zerk blgesine
ayit spanyol lehesi ve Katalonya dili. Bugn Roman diller denilince Latinceden
treyen dil ilesi akla gelir:talyanca bei, sarca bei, provans bei,Katalan dil
bei, spanyolca bei, Portekizce bei Faranszca bei vs. KA.s.135.
Kataloncaya Sayg: George Orwelln 1934 ylnda yazd eserinin ad Sir Herbert
Read da ayn kanaattedir ( Anarizmin felsefesi, 1940; Anari ve Nizam,1954.) George
Orwellin eserlerinde de ayn inanca ahit oluruz (Kataloncaya Sayg.1934).
Ma.s.177.

258

Katalonyaya Sayg: George Orwellin 1934 ylnda ngilterede yaymlad eserinin

ad. George Orwellin eserlerinde de ayn inanca ahit oluruz

(Katalonyaya

Sayg)Ma.s.177.
Katedral: Bir piskoposluk blgesinde, piskoposun krss cathedrann bulunduu ana
kilise. Siyahlara brnm kadim bir katedral. B.s.228.
Katedral: skokopsluk Kilisesi. "Utrecht katedralinde merhameten bytlmt.
IDG.s.159.
Katerina II.: Catherina. (1729-1796) Rus mparatoriesi. Bir Alaman Prensesiydi 16
yanda iken Rus Veliaht II. Petro ile evlendi. Kitabi kt zaman II.Katerina gerici
evrelerin etkisi altindaydi.Ma.s.71.
Kathasaritsagara: Hikye Irmaklar Okyanusu. iva tarikatna bal Kemirli
Brahman. Somadeva (l.1070)nn Gunadyann Brihatkata eserinden faydalanarak
1063-1081 yllarnda yazd Hint hikyeleri kitab. Somadeva ok faydalanm bu
kitaptan. Eserin ad: Hikye Irmaklar Okyanusu (Kathasaritsagara), sadan sonra
1063le 1081 arasnda kaleme alnm. Kocaman bir kitap bu. BDE.s.236.
Katip elebi: (1608-1656)Trih, corafya, bibliyografya ve biyorafya ile megul
olmu mehur lim.Asl ad Mustafa olup, 1608 (H. 1017)de stanbulda dodu. Hacca
gittii ve bamuhsebeci ikinci halfesi olduu iin Hac Halfe ve Hac Kalfa
isimleriyle de tannd. Mukaddime,Osmanl aydnnn XVI.asrdan beri tavaf ettii bir
abide:Takprlzade, Katip elebi, Naima. UU.s.142.
Katolik Ruhan Meclisi: Sosyal ve iktisadi ncilin ruhani ve papann emirlerine uygun
bir reform yapmay amalayan Katolik dini meclisi. slahatlarn tutumuna karlk
olsun diye Katolik Ruhani Meclisi deuterocanonical kitaplar da (Apokrifleri)iine alan
daha geni bir Kanon tespit etti.IDG.s.121.
Katolik: Fontanals, ada Katolik spanyada bayraklatrlan Marcelino Menndezy
Pelayonun hocasdr. KA.s.424
Katolik: Papay ruhani nder olarak tanyan Hristiyanlk mezhebi bu mezheb inanta,
dini trenlerde ve dini hayatta ortakl temel alr bu mezheb kitap (ncil), gelenek ve
Klise l esasna dayanr. 1054 ylnda Dou ve Bat kilisesinin ayrlmasndan sonra
ortaya kan bilhassa Bat Avrupada ve Latin Amerikada yaylm olan Hristiyanlk
mezhebi. Roma kilisesinin kendine verdii unvan. 1071den sonra Trk hkimiyetine
son vermek maksadyla yzlerce pln yapmas, tarihteki btn Hacl Seferlerini tertip
etmesi ve ayn gaye uruna misyonerlik faliyetini finansa etmesi, merkezi Vatikan

259

olan bu mezhebin siyasi kimlii ile yapt ilerden bazlardr. Cevdet Paann torunu
Katolik rahibesi, Fikretin olu Protestan papaz olur. B.s.134
Katyani: Hint kutsal kitab Upaniadlarn brihadarankaya-Upaniat blmnde ad
geen bir ahs ad. Ben gidiyorum, ama nce seninle Katyani arasnda varm youmu
pay edeyim. BDE.s.319.
Katyayana: M. III. asrlarda yaad zannedilen Hint dil ve gramer bilgini. Snart
(1874-1928) Katyayanann Pali gramerini evirir, Barth

(1834-1888)

krk

yl

endiyanizm aratrmalarna klavuzluk eder. BDE.s.67.

Kaufman: (1818-1882). Rus Generali. Skobolev ve Kaufmann Tatar lkesindeki
fetihlerinden sonra Rus istils Asyada da dizginlenmi oluyordu. BFH.s.76
Kautsky: Karl Kautsky (1854-1938) Alman sosyal demokrat ynetici, sisayet kuramcs
ve siyaset adam. "Sosyal demokrasinin yetitirdii Kautsky, 2.Enternasyonal'in
kurucularndan.SNK.s.75.
Kavaid-i Osmaniye: Ahmet Cevdet Paa (1822 veya1823-1895)nn 1881 ylnda
yazd Osmanl Trkesi grameri. Bu eser, bugnk anlamda, dilimizin ilk gramer
kitab saylr. Filhakika, paa Kavaid-i Osmaniye ile Trkenin, Belgat- Osmaniye ile
Trk

belagatnn ilk temel kitaplarn vermekle kalmam, tok berrak, vakur slubuyle

edebiyatmza dnce nesrinin en gzel rneklerini sunmutur. UU.s.317.

Kavgam: Mein Kampf Adolf Hitler (1889-1945)in eseri. Marxla Engelsin
Kmnist Beyannamesi, Maurrasn Monari zerine Anketi, G.Sorelin iddet
zerine Denceleri, Leninin Devlet ve htilali, Hitlerin Mein Kampf yahut
Kavgam.. UU.s170.
Kavl-i mcerret: Delilsiz, spatsz, ahitsiz sz. Ayrca mruriye ve nakliye vergileri
de alnyordu. Bitin bu engeller -fiilen uygulansalar da, kat zerinde kalsalar dakapitlasyonlarn

derpi

ettii

ticaret

serbestisini

kavl-i

mcerrette

brakyordu.BFH.s.80.
Kavya: Ramayana destannda olduu gibi her parann (her hikayenin) ana olaya
baland Hint destan trnn ad. Hitliler Ramayanay, ilenmi iirin, kavyann,
ilk rnei sayarlar, onlara gre Valmiki ilk gerek airidir, iirde kullanlan loka
kalbn da yaratan o. BDE.s.177.
Kaybolan Cennet: John Milton (1608-1674)un eseri. Fetihten fethe kotuu bu
ikiyz yl iinde roman bir Hamlet, bir Kaybolan Cennet, bir Mizantrop yaratabilmi
midir? KA.s.147.

260

Kaynarca: Kk Kaynarca anlamas Osmanl ile Rusya arasnda 1774 ylnda

imzalanan ve ilk defa Mslmanlarn yaad bir topran (Krm) kaybedildii
anlama. 1851de alan Encmen-i Dni, 1774den 1826ya, yani Kaynarcadan
Vaka-i Hayriyeye kadar geen zaman iin, Hammeri tamamlayacak tarih yazmak
vazifesini ona vermiti. UU.s.318.
Kayser:

Roma

ve

Bizans

hkmdarlar

iin

kullanlan

nvan.

Rum

Konstantiniyesinde byle bir egemenlik yoktu.Orada her zorba, kayser olabilirdi. (KI
s.114-115.
Kaza magister: Yarg gc, yarglama selhiyeti. Emr (ter-magister) Kuranndr.
Fkh (kaza- magister) btn mminlerindir.B.s.171.
Kazan niversitesi: Tatavistan zerk Cumhuriyetinin kazan ehrinde kurulan
niversite. Zeki Velidi Toganin Hatiralarindan sunlari ogreniyoruz:1912-13
yillarinda Prof. Khwostov, gen rencisine bn Haldunun fikirlerini hlasa etmesini
teklif etmi. O da devlet tekilatna ve milliyetin rolne ait bahisleri Kazan
Universitesi Arkeoloji Cemiyetine sunarak bir teblig halinde zetlemi.IDG.s.232.
Kazan: Tatanistan zerk Cumhuriyetinin Bakenti. 1804den itibaren Karkor ve
bilhassa Mslman blgelerinde Dou dilleri, niversite egitiminde yer alir.K.s.63
Kazasker: Osmanl mparatorluunda balangta ordu ile ilgili davalara bakan, daha
sonra btn Osmanl adliye tekilatnn ba durumunda olan grevli. Kazasker
olabiliyordunuz, imam olabiliyordunuz, mderris olabiliyordunuz. SNK.s.391.
Kazeruniye: Ebu shak brahim bin ehriyar (963-1033)in kurduu tarikat. Bu tarikata
shakiye ya da mridiye de denir. irazl gemicilerin Hinte getirdikleri ilk tarikat:
Kazeruniye. Kazeruniyenin piri Kebir adl bir evliya. BDE.s.247.
Kzm Kadri Ogan: Bkz. Kazm Kadri. Kazim Kadri Ogan'n tercmesi bir yrekler
acs.Beyrut niversitesi profesrlerinden ssawi'nin deerli bir eseri:An Arab
Philosophy of History,Bir Arab Tarih Felsefesi baln tar. SNK.s. 69.
Kazi: Bengalde 17. asrda yaam olan Mslman air 17.yzyln en tannm
Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali Raqca
saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut... B.D.Es.282
Kaziye-i muhkeme: Kesin Hkm.Krk yllk Kninin Yni olamayaca, Trkn
akl- selimi iin bedhetlerin bedheti; bir medeniyetin baka bir medeniyete istihale
edemeyecei Danilevskyden beri bir Kaziye-i muhkeme. B.s. 98.

261

Keats: John Keats (1795-1821) gen yata lmesine ramen bir ok eser brakan ngiliz
airi. Neden bir rzgr Keats ile Baudelairein eserlerini Menandrosunkilerin yanna
srklemesin? UU.s114
Kebir: :1518 Hintli sufi. Aziz Paulos adrc idi. Bhme kker, Kebir dokumac.
BDE.s.248.
Keecizde: Keecizde zzet Mollah (1785-1829) 19.yy. Osmanl airi. Keecizde
lakabyla tannr Mihnet Kean isimli eseri ile meurdur.

Keecizdenin

misafirlerinden biri Haneriye hayran kalr, Neden ihtida etmedin? der, Keeci den
Sen bu kadar cahilsin, neden tanassur etmedin? der. SNK.s.324.
Kehamann Bedduas: ngiliz air Robert Southey (1774-1843)in 1810 ylnda
yazd eserinin ad. Southey (1774-1843) Kehamann Bedduasnda (1810), Hint
Kaynaklarndan geni lde faydalanr: Bhagavad-Gita, Gita-Govenda, Vedalar, Manu
Kanunlar. BDE.s.43
Kelam- Kadim: Kuran- Kerim. Fatihler iin tek mukaddes kelam vardr:Kelam-
Kadim tesi:elence,satran gibi,cirit gibi;tesi yani edebiyat. K.s.383
Kelile ve Dimne:

Hintli filozof Beydeba tarafndan III. Asrda, Sanskrit diliyle

yazlm olan politik didaktik eser. Topluluk, adn Kelile ve Dimnedeki _ Boynu
halkal kumru_ hikayesinden alm. IDG.s.48
Kelime-i ehadet: slamn ilk art. Ehed en l ilhe illallh ve ehed enne
Muhammeden abdh ve reslh" mbrek sz. Mns yledir: "Ben ahadat ederim
ki Allahtan baka ilah yokyur ve yine ehadet ederim ki Hz. Muhammed onun kulu ve
resldr" Bu doktrin, en cihanumul ifadesini Kelime-i ehadetde bulur. IDG.s.76.
Kelimeler: Jean Paul Sartre (1905-0980)nin eseri Sartren Kelimelerinden
holanmadm. Jur.I.s.359.
Kemal Bilbaar: Hikye, roman ve oyun yazar.1910 ylnda anakkale'de dodu.
Yksek retimini Gazi Eitim Enstits Tarih-Corafya Blmnde tamamlam,
1935 ylnda mezun olmutur. Nazilli ve zmir Karata Ortaokullarnda retmenlik
yapan Bilbaar 1961 ylnda emekliye ayrlm, bir sre siyasetle uratktan sonra
1966'da stanbul'a yerlemi, kendini tmyle yazmaya vermitir.

Yazar 21 Ocak

1983'te lmtr. Kemal Bilbaar ve Yeil Glge adl hakknda Naci elikin hkm
u: Bilbaarn dorusu, Trkiyenin hl 1938den sonra bozulduundan teye
gidememitir.KA.s.341.

262

Kemal Tahir: (1910-1973). Cumhuriyet sonras ToplumsalGereki hikaye ve roman

yazar. Kemal Tahir Batnn yalanlarn anladktan sonra, onu sonuna kadar
yaadktan sonra kendi asliyetine dnmtr. SNK.s.309.
Kemal: Kemal edebi nesri kurdu. KA.s..369
Kemlin Hal Tercmesi: Namk Keml ok sevdii, Selahaddin Eyyb, Fatih Sultan
Mehmet, Yavuz Sultan Selim gibi Trk-slm byklerinin hayat ve hizmetlerini ayr
ayr biyografiler halinde yazarak tarihe ait yazlarn Tercim-i Ahvl bal altnda
birletirip Evrak-i Perian isimli kitapta toplam ve eser 1883 ylnda neredilmitir.
Kemlin Hal Tercmeleri bir Selehaddin Eyybi, bir Nuvruz Bey, bir Yldrm
Beyazit tarihten ok destandr.K.S.96
Kemalpaazade: emsettin Ahmet bin Sleymen bni Kemal de denir (1469-1534)
Trk slam alemi ve eyhulislm. Nitekim, arkda bn Sina garbda vezir bn Bce ile
Kad Rd gibi eyh ve reis-i hkema ve mellif bn Haldunile muasr bulunan vezir
bn-el Hatib ve Devlet-i liyede Kemalpaazade ve dris Bitlisi ve Ebussuud gibi nice
byk limler, devletin mirve mstear olarak reyleriyle sultanlar aydnlatm,
hkmet idaresinde onlara yardmc olmulardr.UU.s.162.
Kenan Eli: Filistin-Fenike kysnda bir blge. Yahudilere gre Arz- Mevutun eski
ad. Halide Hanim Kenan ellerine yelken amt Halit Fahri Maver-y Cine.UU.s.29.
Kenan Rifai: Kenan Rifai Bykaksoy (1867-1950) Trk eitimci ve Rifai tarikatnn
eyhi Ziya Gkalp gibi. Galatasarayda okumu. Kenan Refai ile tansmm? Neden
tanmasn! O da, btn agdalar gibi Sultan Hamide dman.UU.s.29.
Kenaniler: Amurrularn gnden (M 24. ve 18. asr ivarlarnda) sonra FenikeFilistinde ortaya karak din ve dil alannda kendini gsteren kltrel toplulua verilen
ad Ama topran eski sahibi olanKenaniler, istilaclara kar direnmektedir IDG.
s.95.
Kepler: Johannes Kepler (1571-1630) Alman fk bilimci. Modern gk bilimin
kurucusu saylr. Mesel bir Keplerle bir Newtonun keifleri, u veya bu sebepten
dolay itimalemiyorsa bu sebepleri ortadan kaldrmak iin ekinmemek lzm.
B.s.205.
Kepler: Johannes Kepler (1571-1630) modern gk biliminin kurucularndan olan
Alman gk bilimcisi. "Kepler, Galilo lm,tabiat ilimleri alm yrmtr, ama
felsefi dnce henz emeklemektedir. SNK.s.72.

263

Kerim Sadi: Asl ad Ahmet Nevzat Cerraholu (1900-1977) Trk aratrmac ve

sosyalist yazar. Ne garip Akif iin yazlm en gzel kitap hl Kerim Sadinin
imzasn tayor. K. s 224
Keava: uzun sal anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hint mitolojisinde Tanr
Vinunun nvanlarndan birirdir. Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu
(kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta
(kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve
barna). BDE.s.128.
Kef-z Znn: Kef-z-Znn an Esmi-il-Ktb vel-Fnn: Katip elebi (16081656)nin On be bine yakn kitap ve on bine yakn mellifi tantan byk bir
bibliyografya ansiklopedisi mhiyetindeki eserinin ad. Msrda, Almanyada,
stanbulda basld. Ltinceye de tercme ve tb edilmitir. On sekizinci asrda Ktip
eleb , Kitabiyat Ansiklopedisini Kef-uz Zunun ismiyle Arapa yaymlamt.
K.s.284.
Kei Meslier: Bkz. Jean Meslier Kei Meslierye benzemek. her drst yazarn
kaderi deil mi? K.s.257
Kei: Hristiyanlarda, manastrda yaayan, hi evlenmemi papaz, karaba rahip.
Sarayn direnii azaldka kapitalizm, taarruzunu younlatrr: keiler, mektepler,
mrebbiyeler, mason localar... B.s.135
Kemir: Hindistanda eski bir eyalet Hindistan ile Pakistan arasnda paylalm
olmasna ramen 2 devlet arasndaki ihtilafn temel sebebidir. 9.yuzyilda,Kesmirli
edebiyatcilarin-Kalidisa ve daha sonraki buyuk sairlere dayanarak-kurduklari saf siir
teorisi cagimizdakini hatirlatir....BDE.s.195.
Ketubim: Aziz Hieromymustan balayarak, Tevratn 3.blmne verilen ad. lk 2
blmnn ad Torah ve Nebiindir. Hakikat u ki koleksiyonun belli bal ksmlar
(Kanun, ebiler. Ketubim) M. birinci asrda yazlm buluynuyordu IDG.s.91
Keyhsrev: ran efsanevi hkmdar Siyauun olu ve Efrasiyapn torunu. Hayat
maceras onun adn bir cins isim olarak kullanlmasna vesile olmu ve Edebiyatmzda
kahramanl ve gl hkmdar simgelemek iin kullanlan bir nvan Nemesis,
Nemesis, Aln bir mezar ta kadar souk, bak bir cellat satrndan daha korkun
ilahe! Neyimi kskandn benim? Keyhsrevin debdebe ve daratna kzmakta haklydn,
Krezs belki hmna laykt. Jur.I.s.37.

264

Keynes. John Maynard Keynes (1883-1946) ngiliz iktisat ve yazar. nsanolunun

iktisadi ilerlemesinde grlmemi bir epizodtu. BFH.s.101.
Kpaka:Tatarcandan, Kpakadan, aataaycadan l kelimeler devirildi.
Jur.s.72.
Kpaka: Tarihi Trk ivelerinden biri. orta Trkenin kuzey bat kolunu oluturtan
tarihi lehe. Kumancada denir. Tatarcadan,Kpakadan,aataycadan l kelimeler
devirildi.Jur.I.s.72.
Kpti: Eski Msr halkndan olan kpt slalesinden gelen kimse Balangta Msr
halkna gnmzde ise Msrdaki Hristiyanlara verilen isim. Bereket ki,Bizansl
tarihiler,Suriyeli,Ermeni ve Kpti vakanvislerle el ele vererek snni tarihilerin
dokunmad bir ok hakikati ortaya kardlar.K.s.147.
Krm Sava: 1853-1856 yllar arasnda Osmanl Devleti ile mttefikleri ngiltere,
Fransa Piemonte ile Rusya arasnda yaplan sava Krm Sava Osmanlya kar
alakay arttrnca ngiliz zabitan in bir Vademecum yaymlar.K.s.270.
Krm Soneleri: Polonyann en byk airi Adam Mickiewicz (1798-1855)in Rusya
srgnnde rk usulle yazd kasidesinin ad. Rus dneminde gzel bir ark kasidesi
Faris, nefis -Krm soneleri ve Kondrat Valenrod kaleme alnmtr.K. s.328.
Krm Sonetleri: Polonyann en byk airi Adam Mickiewicz (1798-1855)in 1826
ylnda yazd ve romantik tabiat grnnn younlat eserinin ad. Eserin asl
ad: Sonety Kry.Skiedir. Rus dneminde gzel bir ark kasidesi -Faris-, nefis -Krm
soneleri- ve -Kondrat Valenrod- kaleme alnmtr.K.s.328.
Krm Tarihi: Geschichte der Chane der Krim (Krm Hanlart Tarihi) Avusturyal
arkiyeti ve tarihi Hammer Purgstall (1774-1856)n 1856 ylnda yazd eserinin ad.
Krm Tarihini yazm. K.s.103.
Krm: Ukraynaya bal bir Tatar Trklerinin yaad zerk cumhuriyet. Venedikli
bezirganlar Cengizin bayra altnda hibir endie duymadan huzur ve emniyet iinde
Krmdan Pekine, Suriye sahillerinden in denizine kadar gidebiliyorlar. Jur.I.s.153.
Krk Ambar: Cemil Meriin 1980 ylnda yaymlad eserinin ad. Krk Ambarda
dnya edebiyatlar kavramna dokunmutur. Bir Dnyann Eiinde ise dnyann en
eski edebiyatna ayrlmtr. IDG.s.87.
Krmz ve Siyah: Stendhaln 1830 ylnda yazm olduu romann ad. Roman Kzl
ve Kara ismiyle de bilinir. Krmz ve Siyah da seninle beraber okumak isterdim.
Jur.II.s.33.

265

Ksas Embiya: Ksas- Embiya ve Tevarih-i Hulefa, Ahmet Cevdet paa (1822
veya1823-1895)nn 1874-1889 yllarnda yazd 6 ciltlik eserinin ad. Halk arasnda
itibar gren Siretlerle Cevdet Paann Ksas Embiyass idi. K.s.84.
Kvlcml: Hikmet Kvlcml (1902-1971), Trk siyaset adam doktor ve yazar. 1954
Vatan Partisi kurucusu ve genel bakan. Atak, terbiyesiz deli dolu bir yazard
Kvlcml. K.s.258.
Kyas. Kyas- Fukaha. slam Fkhnda, bir hadisenin kitap,snnet ve ima-i mmet ile
sabit olan hkmn; ayn illete, ayn sebebe ve ayn hikmete dayandrarak o hadisenin
tam benzerinde ispat etmektir. Dier bir ifde ile hakknda nass (yet-i kerme ve hadsi erf) bulunmayan bir mes'elenin hkmn, buna benzeyen ve hakknda nass bulunan
baka bir mes'elenin hkmne benzeterek anlama. Kyasda eitli vakalara hukuk
kurallarnn uygulan idi. K.s.196.
Kymetli Talar: Tamul vecizeler (Gromik iir) edebiyatnn nemli manzum
eserlerinden biri. Yz doksan bir drtlk, her drtlkte drt ayr eyden bahsedilir, her
drtlk kymetli bir ta, kitabn adna bunun iin Kymetli Talar denmi.
BDE.s.288.
Kzl Meydan: Ruscada Krasnaya Ploard yani Gzel meydan. Kremlin saraynn
karsnda bulunan Moskovann en byk meydannn ad. Kzl Meydandaki trbe
yetmemi vlademir ili lr lmez petrograda lenigrrad adn tak millar.. vs.
Jur.1.s.189.
Kzl Sultan: Sultan II. Abdlhamit Han iin Siyonist gazeteci Theodor Herlzin ortaya
att lakap. Adna ve hatrasna eklenen -Kzl Sultan- lakab tarihin en byk yalan.
BFH.s.128.
Kzlba: ii mezhebinin kollarn da birine mensup olan kiilere verilen ad.
Anadolunun

baz

mahallelerinde

mevcut

olan

Kzlbalar,hep

Mezdekler

bakayasndandr. Ma.s.217.
Kzlbalk: Kzlbalarn oluturduu mezhep. Bir limonluk (sera) havas, bir
kzbalk ve istimna iklimi iinde tkenip gider. Ma.s.55.
Kzlderili: Kuzey Amerika yerlilerinin (Kuzey Kutbu ve Labrador blgesindeki
Eskimolar ve kuzey-bat kysndaki ahalklarn ou dnda) tmn belirten ad.
Sosyologlarmz, bir Kzlderili kyn kefe gider gibi, alan aratrmasna
koyoluyorlar. B.s.106.

266

Kibir Kent: ngiliz edebiyat John Bunyan (1628-1688)n Necata Doru eserinde
tasvir edilen bir mekan. lm Karanl Vadisidir buras. Sonra, Kibir Kente ular:
alveri, riya, yalan panayr. KA.s.215.
Kierkegaard: Soren Kierkegaard (1813-1885). Danimarkal yazar ve tanrbilimci.
Marx tanyormuyuz Kierkegaard tanyormuyuz. UU.s.252.
Kilikya: Anadolunun gneyindeki blge. Adana, Mersin, ve Karaman illeriyle
Konyann gneyini, Antalyann dousunu kapsyordu. Suriye ile Kilikyay Mehmet
Aliye

kazandran

Ktahya

Bar

antlamas,

Msr

valisinin

zaferini

belgeler.BFH.s.121.
Kimnaralar: Ne insanlar anlamna gelen Kimnaralar, Hint Mitolojisinde At bal ve
insan

vcutlu

yaratklar

olup,

Kubarann

saraynda

Guhyalar,yakalar

ve

Kimpurualarla birlikte hizmet ederler. Kimnaralar ark sylyordu, Gandavralar ark

sylyordu. Mnacat okuyordu Siddhalar. Karanalar ilahi okuyordu. BDE.s.376.
Kipling: Joseph Rudyard Kipling (1865-1936). Bombayda doan ve hayatnn nemli
bir ksmn Hindistanda geiren ngiliz yazar ve 1907 nobel edebiyat dl sahibi.
Ama bence, macera roman, kahramanlar yaayan kimseler olmak artyle, sanat eseri
saylabilir. Kiplingin, Conradn ve Stevensonn kahramanlar gibi. KA.s.150.
Kisra: Sasan hkmdarlarnn kulland unvan. Kisra nvann ilk olarak Anuliveran
kullanm olup sonralar bu soydan gelen herkez kullnmaya balamtr. Kisra makam
sz ile de hkmdarlk anlatlyor. Bu arada Mezdeki sevmeyen ehzade Hsrev
sabrszlkla tahta kmay bekliyordu Mezdekiler, Kavazn byk olunu Kisralk
makamna geirmek emelindeydiler. Ma.s.215.
Kitab el Hsl vel Mhsul: slm leminde yetien mehur felsefeci ve tp limi bn-i
Sina (980-1037)nn 21ciltlik eseri. Riyaziyenin btnn sergileyen

Kitab el

Mecmuilimlerin tmn elealan yirmibir ciltlik Kitab el Hsl vel Mhsulayrca ahlk
zerine bir eser. K.s.183.
Kitab el nsaf: Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn Sina (9801037).nn dou ve bat felsefesini deerlendirdii byk ansiklopedik eserinin ad.
Mesela yirmi ciltlik Kitab el nsaf. K.s.185.
Kitab el Mad: slm leminde yetien mehur felsefeci ve tp limi bn-i Sinann
1015 ylnda yazd eseri. Tannm devlet byklerini tedavi eder.Ve Kitab el Ma
d nyazar.K.s.184.

267

Kitab el Mecmu: slm leminde yetien mehur felsefeci ve tp limi bn-i Sinann
yazd ilk eserinin ad. Riyaziyenin btnn sergileyen Kitab El Mecmu,ilimlerin
tmn ele alan yirmibbir ciltlik Kitab el Hsl vel Mhsulayrca ahlkzerine bir
eser. K.s.183.
Kitab el ifa: Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn Sina (9801037).nn kapsaml bir felsefe ve bilim ansiklopedisi niteliindeki eserinin ad. En
nlleri muazzam Kitab el ifa ile El Kanun fil Tp K.s.185.
Kitab el ifa: slm leminde yetien mehur felsefeci ve tp limi bn-i Sina (9801037)nn 1020 ylnda yazd eseri. On ciltlik Lisan el Arabki yz elliden fazla
eseri: En nlleri muazzam Kitab el ifaile El kanun Fil tb. K.s.185.
Kitab- Mukaddesin Serseri Yahdisi: Kitab- Mukaddeste anlatlan bir hikaye
Hadise u: Yahudi bir ayakkab tamircisi sandallarn tamir ettirmek isteyen Hz. say
tanmaz ve kovar bu davranndan dolay Tanrnn gazabna urar ve mr boyu
dolamaya mahkm edilir. Ayrca bu garip Yahudi bir feleket taycsdr gittii her
yere Veba illetini tar, onun gittii her yerde bir bereketsizlik vuku bulur. Serseri
Yahud ayn zamanda Fransz romanc Eugene Suenin bu olay anlatan romandr.
Trk aydn Kitab- Mukaddesin serseri yahdisi. B.s.95.
Kitab- Mukaddes. Eski Ahit (Tevrat ve Zebur) ve Yeni Ahit (ncil) bir arada (66
kitapk veya ksm olarak) tek bir kitap oluturmaktadr. Buna da Kitab- Mukaddes
veya Kutsal Kitap denilir. Emil Kitab- Mukaddesin eytana ykledii sular,
hemcinslerine ykler. B.s.196.
Kitab- Mukaddesten karlm Politika: Onyedinci yzyln dev yazarlarndan biri
olan Bossuet (1627-1704)in En tannm eseri. Kitab- Mukaddesten karlm
Politika, Dounun ezelden beri ainas olduu bir konuyu ilemi. UU.s.209.
Kitabiyat Ansiklopedisi: Bkz. Kef-z Znn. On sekizinci asrda Ktip eleb,
Kitabiyat Ansiklopedisini Kef-uz Zunun ismiyle Arapa yaymlamt. ismiyle
Arapa yaymlamtr K.s.284.
Kitab-l Macid: 800lu yllarda yaayan Arap simyac ve Cafer-i Sadkn telebesi olan
Cabir bin Hayyann eseri. Kitab l Macide gre onu anlamak, yani bu kitab btn
Corpusun dzenini anlamaktr. IDG.s.218.
Kitap el-mta: X. asrda yaayan, ancak hayat hakknda fazla bbir malumata sahip
olmadmz slam fkh limi ve mutasavvf. Abu Hayyan el Tevhidinin hiciv

268

muhteval eseri. Stern, Abu Hayyan el Tevhidinin Kitap el-mtan okuduktan sonra
bu kanaatini teyit edecektir. IDG.s.52.
Kitap ve Hayat: Fransz yazar Marthe Robertin La verite Epique

(Destan

Hakikatleri) isimli eserinde bir blm ad. Marthe Robert, eserinin Kitap ve Hayat
adl blmne yle balar: Destann temel grevi bir manada gerei aksettirmekti.
KA.s.190.
Kitaplar Kavgas: Jonathan Swift (1667-1745)n hicviyesi.Kitaplar Kavgas ise
renmek zahmetine katlanmadan her eyi bilmek iddiasndaki ukellarn hicvi.
Saheseri: Gliverin Seyahatleri (1726). KA.s.217.
Kitle Psikolojisi: Bkz. Yn Psikolojisi. Hangi muhalledat? Kitle Psikolojisi yazar,
rzgarn istikametine gre ynelen bir dnce frldadr. B.s.162.
Kiyas- Fkh: Bkz. Kyas. Czziden cuzziye ferdden ferde intikal yani temsil veya
kyas- fikh IDG.s.195.
Kiyetizm: Dingincilik.htiraslardan ve dnya hrslarndan syrlarak gnl huzuru
iinde arzular dizginlemek ve Kendini ilahi iradeye teslim etme. Byle yapacaklarn
kiyetizmi (dingincilik) lzumsuz, bu itibarla faydasz bir hareketten saknmak
olacaktr. K.s.359.
Klasik Fransz Edebiyat Tarihi: Fransz edebiyat tenkitisi Ferdinand Brunetiere
(1849-1906)in 1904 ylnda yamlad eserinin ad. Ne Fransz Edebiyat Tarihi`nde
(1897), ne de Klasik Fransz Edebiyat Tarihinde (1904-1918) polemie yer verir.
KA.s.420.
Klasik Lecture: Niccola Machiavelli (1469-1527)nin yazd eseri. Zindan sonra San
Casciano. Vettorini'ye mektup. Klasik lecture'ler. Sefalat. "Prenslikler hakknda"
(Hkmdar) adl eser bu devaml okumalarnn sonucunda doar. SNK.s.188.
Klasisizm: XVII asrda, zellikle XIV.Louis dneminde Fransada ve dnem Fransz
yazarlarnn eserlerinde eilim ve kuramlarn (Yunan ve Roma Antikitelerine hayranlk,
l ve biimde mkemmellik kaygs, insan doasna duyulan ilgi) btn iin
kullanlan kelime. Klasisizm biroklar iin biime verilen byk nemdir. KA. s.77.
Kleopatra: Yunan mitolojisinde Boreas ile Oreithyiann kz. Phineusun kars.
Efsaneye gre Kleopatrann kocas, Dardanos ile evlenebilmek iin onu hapseder,
sonra Argonuatlar harekete geer ve Kleopatray kurtararak kocas Phineus ldrrler.
"Soan sattrr Kleopatra'ya." K.s.304.

269

Klerikalizm: Din adamlarnn kendi alanlar dna karak kamu ilerine karmalarn
kamu ilerini etkisi altna almalarn amalayan sistem ya da akm. Ve Gambetta
Fransa ve insanln tek dman vardr: Klerikalizm,der. SNK.s.278.
Klinger: Frederich Maximilian Von Klinger (1752-1831). Alman oyun ve roman
yazar. Nihayet romanesk edebiyat: Wielandn Agaton ve Abderiteni, Goethenim
Werther ve Wilhelm Meisteri, Klinger, Heinse ve F.H.Jacobinin romanlar.
KA.s.212.
Klukhohn: Clyde Kay Maben Klukhohn (1905-1960). Amerikal antropolog ve yazar.
Amerikann en tannm antropologlarndam, Kroeber ile Klukhohn, kltrn imdilik
161 tarifini tesbir etmiler. UU.s.98.
Koalisyona Kar Alnacak Tedbirler: Saint-Simon (1760-1825)'n 1815 ylnda
Thierry ile birlikte yazd eserinin ad.Koalisyona Kar Alnacak Tedbirler,1815,
(Thierry ile) (Opinions sur les Mesures a prendre contre la Coalition). SSSS.s.152.
Koi Bey: Sultan IV. Murt ve kardei Sultan brhime sunduu risleleri ile tannan
17. yzyl Osmanl devlet adam. Osmanl Devleti: IV. Murata Sultan Sleyman
devrine dn! Diye haykran Koi Beyden Reit Paaya kadar Osmanl Devletinin
btn slahatlar gerici. B.s. 80.
Koestler: Arthur Koestler (1905-1983). ngiliz uyruuna geen ve ngilizce yazan
Macar muharriri. Koestler Gn Ortasnda Karanlkta, tarihte iddetin rol ve tarihin
akn tayin eden kanunlar stde durur. SNK.s.26.
Kokolukika: Pana Kantrann 3 blmnn genel bal. nc blmn ad: Harp
ve Sulh, Kokolukika (Kargalarla Baykularn Dmanl)

( Kelile ve Dimnenin

sekizinci, Hmayunnameni drdnc mephas. ) BDE.s.233.

Kolektivizm: retim aralar zerinde,kresel

milli ya da evrensel apta ortak

mlkiyete dayanan iktisad sistem. Kolektivizm, kanunlam bir komnizm: Herkesin

yeri bellidir; kolektivizmde insanlar almak zorundalar; yaptklar ie gre yer,
ier,giyinir ve balarn sokcak bir yer salarlar sosayalizmin tasarlad dzende sanayi
onbalarna, yzbalarna ihtiya vardr. Ma.s.172.
Kolit: Kalnbarsak iltihab. Kolite yakalanan ve eitli huzursuzluklar iinde
kvranan eyhimiz kendini Hamadana atar ve 1037 Ramazannda lr.K.s.185.
Kolombiya: Gney Amerikada Byk Okyonus ile Antiler Denizi arasnda yer alan bir
devlet. John Dewey`nin Cyclopaedia of Education (1911)!daki kltrmanas, ne

270

Tyloru zikreder ne baka bir antropologu. Oysa yazar, Kolombiyada iken Boasla
tanmtr. K.s.33.
Kolonizatr: Smrgeletiren, gittii yerlerin kaynaklarn smrmek iin yeni yerlere
gidip yerleen. Hristiyanlarla, yahudiler aa yukar ayn zamanda Arabistana gelmi,
Hristiyanlar daha ok misyoner, yahudiler ise kolonizatr olarak. K.s.151.
Kombinezon: Bir btn oluturmak iin deiik elemenlar dzenlemek, ayarlamak,
birletirmek. Abdlhamidin ayrc vasf tirimetrik

(dzenleyici) olmaktr,

kombinezonlara baylr, kesin zmlemelerden holanmaz. BFH.s.128.

Komedi: Komedi ya da Komedya. Olay rgsnn ilenii, bir aa has trelerin hicvi,
kusurlarn ve gln ynlerin sergilenmesiyle gldrmek amacn gden tiyatro oyunu.
Tarih, eserini iki defa oynarm; nce trajedi, sonra komedi. B.s.85.
Komprador: Yabanclarla iliki kurmalar hkmetleri tarafndan yasaklanan halklarla
smrgeci irketler arasndaki ticarete mecbur olarak araclk eden yerli. Turkiye`de
mekanik materyalizm bir nevi kompradorluktur. SNK.s.171.Komnist Beyannamesi:
Komnist Parti Manifestosu. 29 Kasm-10 Aralk 1847 arasnda Londrada toplanan
komnistler birlii ikinci kongresinin, Frederich Engelsnin teklifiyle yapt bavuru
zerine Karl Marrxn, yine F. Engelsin yardmyla kaleme ald metin. Metnin
yazm1848 ocak aynn sonuna doru tamamland ve metin ayn yl K. Marx adyla
Almanca sonra da svee yaymland.Fakat ngilizce ceviride (1850), gerekse Rusa
(1869), Srpa (1871), Franszca ve spanyolca (1872) vb. Marx ile Engelsin isimleri
birlikte yer alr. Marx-Engelsin Komnist Beyannamesinde (1848) yle yazyor.
UU.s. 96.
Komnist Manifestosu: Bkz. Komnist Beyannamesi. Thiers etat nedir? 1848
Komnist Manifestosu ile karlatrlmas, dikkate layk sonulara gtrebilir
SNK.s.235.
Komnist Parti: Fransz Komnist Partisi (FKP). 1920de Fransada kurulan siyasi
parti. Fransada Komnist Partisine hrriyet salayan 89da lenlerdir, 48de
lenlerdir, 70te lenlerdir. Aristokrasi, liberalizme k olduu iin burjuvaziyi
gelitirmedi. Jur.I.s.381.
Komnizm: Kominizme geliini Fyordizmle aklayan yazar hi de inandrc
deildir. KA.s.355.

271

Komnizm: Maddi servetin ortak hale getirilmesini amalayan siyas kuram.

Kapitalizmle komnizm Batnn iki ehresi Biri kumarhane, teki mahpes.
B.s.214.
Komnler: Fransz idr tekilatlanmasnn temelini meydana getiren tzel kiilie
sahip merkezden bamsz toprak ortakl. 12. asrdan beri haklarn adm adm
fetheden (burjuvazinin balangc olan) komnler 1789da iktidara geer. SNK.s.23.
Kondrat Valenrod: Polonyann en byk airi Adam Mickiewicz (1798-1855)in
1828 ylnda yazd ve bir ayaklanma ars olan eserinin ad. Eserin asl ad: Konrad
Wallenroddur. Rus dneminde gzel bir ark kasidesi -Faris-, nefis -Krm sonelerive -Kondrat Valenrod- kaleme alnmtr.K.s.328.
Konfiys. M. (551-479) yllar arasnda Budayla Konfiysn sesi uzun zaman
eriemez Avrupaya ve Asyann hikmetini tek bana Zerdt temsil eder. B.s.145.
Konformist: Yerlemi adetlere ya da davran biimlerine ya da byk bir ounluu
dncelerine uyan kimse veya bu kimselerin tutumu iin kullanlr. En liberal
demokrasi Amerika, en konformist lke Platin sal vampn, milyonlarca
examplairei. Moda biteviletiriyor insanlar. Jur.I.s.200.
Konkan: Hindistanda ky blgesi, Daman ve Goa arasnda, Bat Gatlara srtn
dayayan 500km uzunluundaki ova blgesi. Kpek Konkana gitmi/ Aslan olurmu
syle./Kaiyi grd diye/Fil mi olacak domuz?.BDE.s.297.
Korentlilere Birinci Mektup: Yeni Ahitte yer alan reti metinlerinden birsi. Eser;
lmden sonra diriliin inkr, cins ahlkszlk, hizipleme, baz vaizlerin belgat
gcn abartmas gibi konulardan bahsetmektedir. Korentlilere birinci mektup: lk
Hristiyan cemaatini etkileyen meselelerden bir ksmn ele alr. IDG.s.116.
Korentlilere kinci Mektup: Yeni Ahitte yer alan reti metinlerinden birsi. Eser;
risaleleri tanmayanlara kars Paulun mdafaas niteliindedir. Yeni Ahitte yer alan
reti metinlerinden birsi. Korentlilere 2.mektup: Cemaatler meselesini ele alr ama
teferruata inmez. IDG.s.116.
Korovalar:Muhabharata destanndaki kandavalarn dman. sadan bin iki yz yl
nce Korovalarla Pandavalarn dedesi olarak tecelli etmi. BDE.s.140.
KorozyallaraMektup: Yeni Ahitin nc ksm olan resullerin kitabnda yer alan
kitaplardan birisi. Korozyallara mektup: Efeslilere mektupla bir ok benzerlikleri
var."IDG.s.116.

272

Korporatizm:Hem ferdiyetilii hem kolektivizmi rededen ve meslekleri karar alma

yetkisine sahip hkmet katnda temsil edilen, kararlar kamu glerince yaptrma
balanan, srekli ve kurumsal organlar halnde tekilatlanmasn n gren akm.
talyan faizminin en byk zellii korporatizmidir. UU.s.133.
Kosiki: Kalisada tarafndan yazlan Hint tiyatro eseri. Malavika ile Agnimitrann
kadn kahraman Malavikann mrebbiyesi. Kosili grm geirmi bir kadi.
BDE.s.212.
Kosmos Karsnda nsan: Jean Guittonun Nouvells Litteraires gazetesinde 31 ocak
1963 ylnda yaymlad yaznn bal. Yaznn bal Kosmos Karsnda nsan.
Jur.I.s.110.
Kosmos. Kozmos. Evren ve yasalar, ya da daha genel olarak, gerek, ya bilimselya da
dsel bir anlaystan doan her trl evren. Kaosu kosmos yapan insan zeks,
tecrbelrini ideolojilerde sergilemi. B.s.93.
Kosta ibn Luka: (820-912): ada ruh hekimliinin ncs kabul edilen nl Abbasi
dnemi mellif ve mtercimi. Kosta bn Luka da (820-912) da ada ruh hakimliinin
ncs saylan byk mtercim ve melliflerdenIDG.s.223.
Kostak: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976
ylnda yaymlad Deprem romann ahslarndan biri. Gemie uzanan Kostak (yani
yazar)27 Mays ncesini hatrlamaktadr. KA.s.353.
Kovadis. Polonyal yazar Henryk Sienkiewiczin eseri. Eseri, aziye Berin Kurt
Trkeye evirmitir. Mesela bir Senkiyevi, Senkiyeviin Kovadisi sadece
Avrupaya kendisine ok ssl, ok muhteem bir tasvirini sunduu iin mutlaka layk
grlmtr. SNK.s.384.
Kovalan: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri olan
Silappatigaramn erkek kahraman. Kovalan zengin bir tccar kars Kannege hem
gzel hem kibar.BDE.s.289.
Kozanolu: Bkz. Ziya Kozanolu. Scott, Balzac yaratr; Michel Zevaco,
Kozanolunu. B.s. 234.
Kozet: Jan Valjann tyler rperten yks. Yoksulluk sonucu iine dlen yanl
davranlar sonunda krek cezasna mahkum edilmi. Bu mahkumiyetin Jan Valjan
zerindeki olumsuzetkileri, cezaevinden ktktan sonra Jan Valjann isim deitirerek
yeni bir hayata atlma abas karsnda nne kan engeller. Andersenin dostu olan
bu zat edebiyata talihsiz cocuk, pansiyon hayati yetim tipleri sokmus, mucadeleci ve

273

talepleri olan bir edebiyat yaratmis hem Sefillerin Kozetini hemde Daudetnin petit
choseunu mujdelemistir. K.s.318.
Kozmoloji: Evren Bilimi. Gazali bile kozmolojisinin etkisinde kalmtr. K.s.186.
Kozmolojik limler: Evren ve onun dzeni ile ilgilenen bilim. Kozmolojik ilimlerin
amacn tayin eden ilahi iradedir. IDG.s.76
Kozmolojik: Evren bilim ile ilgili. hvann kozmolojik ve metafizik grlerini ele
alr. IDG.s.51.
Klelikten Efendilie: Samiha Ayverdinin 1978 ylnda yaynlad, Hicr 1400.
senesinin idrki dolaysiyle bata Mslman devlet bakanlar olmak zere btn slm
lemine yaplm bir birlik ve berberlik ars niteliindeki eseri. Samiha
Ayverdinin Klelikten Efendilie adl risalesi de unutulup gitti. K.s.281.
Kprl: Fuat Kprl (1890-1966). Edebiyat tarihisi ve Yeni Trk Edebiyat
profesr. Kprly dinleyelim: Fikretin genlere tahayyl ettirmek istedii lem,
btn ansr arasnda kuts bir henk, ilh bir ak, mevcud olan bir iyilik ve gzellik
dnyas:mevud bir eremdir. B.s.140
Krler zerine Mektup: Fransz yazar ve Ansiklopdedist Diderotun 1749 ylnda
yazd eserinin ad. 1749.Temmuzunda Diderot, Krler zerine mektup yazsndan
dolay tutukland. IDG.s.17.
Kral Eleniyor: Fransz yazar Victor Hugo (1802-1885)nun tiyatro eseri. Sonra
Hugo: Asrlarn Efsanesi, Hernani, Marion Delorme. Yarm kalm bir Kral Eleniyor.
Ma.s.281.
Krallar I, II: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
tarihi konulu kitaplarndan birisi. Kapsam itibariyle Davudun lmnden Kudsn
dmesine kadar olan srail tarihinini anlatr ve bir cilttir.1 ve2 Krallar: 500-400:
nceleri Davudun lmnden Kudsn dmesine kadar srail tarihini anlatan tek
ciltlik bir eserdi. IDG.s.127.
Krallar Kitab: Bkz. 1. ve 2. Krallar. Krallar Kitab gndelik yaamay yanstan dz
yazlarla dolu IDG.s.90.
Krallar: Bkz. 1. ve 2. Krallar. Kitablarn balcalar unlardr: Tekvin, k, Leviler,
Saylar, Tesniye, Yeu, Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.s.94.
Kremlin: Kremi Moskovski (Moskova Kremlini) Moskovann merkez mahallesi.
Moskova prenslerine ve rus arlarna it eski konutlarn, daha sonra SSCB ynetim
birimlerinin ve gnmzde Rusya fedarasyonunu hkmet binalarnn bulunduu

274

yer.Devrimci bir kanat.Bougle ile Halevye gre,Kremline yerleen Lenin,Kapitalin

cildini yaz masasna koyarken,arlarn sarayna Saint-Simonculuun ar sol kanad
ota kuruyordu. SSSS.s.110.
Kristof Kolomb: (1450 veya1451-1506) Amerika ktasn kefeden ispanyol denizci.
Kristof Kolombun nne Amerikay karan kader, benim karma da Dostoyu
karmt, Dostoyu yani sonsuzu. Ma.a.271.
Krina Kumari: Bengalli air ve yazar Madusun Datta (1824-1873)un trajedi eseri.
Krina Kumari lk Bengalce trajedi. BDE.s.275.
Krina lemesi: Bengalli yazar Nabina andra Sen (1846-1909)in eseri. Krina
lemesi, Hint rnesansnn destan. Nabina andra Sen: (1846-1909)bazen Byronu
hatrlatr,bazen Hugoyu. BDE.s.275.
Krina:Ad kara anlamna gelir. Hint Mitolojisinin en nemli kahramanlarndan ve
tanrlarndandr. Tanr Vinu dnyada insan olarak bedenlemi ekillerinden biridir
Krina. Byk Hint destan Mahabbaratta da ve mahabbarattaya ek olarak yazld
dnlen Hariva.Sa da Krinann kahramanlklarndan ok sz edilir. 17.asrda
Krina ile Radann aklarn terennm eden Biharilal bile Sattasainin taklitlerinden
ilham alm. BDE.s.179.
Kritisizm: Eletiricilik. Kantn Saf Akln Eletirisi kitabyla bir metod ve
problemetik olarak ortaya kmtr. Kant devam ettiren kritisizim, Maine de
Birandan gelme Spritalizm Jur1. s.185.
Kriz ann Sosyal Felsefesi: Sorokin 1953de Kriz ann Sosyal Felsefesi adl bir
eser karr.SNK.s.251
Kroeber: Alfret Louis Koeber (1876-1960).Amerikal antropoloji profesr ve yazar.
Amerikann en tannm antropologlarndam, Kroeber ile Klukhohn, kltrn imdilik
161 tarifini tesbir etmiler. UU.s. 98.
Kronaloji: Tarih olaylarn zamanlarn ve tarihlerini inceleyen bilim dal. Kronoloji
ve

Yunanca

muallimi, Canterbury ba piskoposu, Oxfordta

doktor,

sonra

A.Sterdamdaki Athenaumda profesr. K.s.404.

Kronikler I.-II.: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn tarihi konulu kitaplarndan birisi. 1. ve 2 Kronikler Yahudi Canonunda son
kitaptr ve tek cilttir. 1. ve 2 Kronikler Adem'den balar,Yahudilerin Hsrev
zamanndaki restorasyon kalknmalarna kadar gelir. Kelime itibariyle Kronik de

275

olaylar nemlerine gre deil, yalnzca olu srasna gre anlatan tarih metinlere denir.
"1 ve 2 Kronikler:Yahudi Canon'unda son kitap olup tek cilt halindedir. IDG.s.127.
Kronikler: Bkz. Kronikler I, II Sonra bunlara be tomar daha eklenir: Neideler,
Neidesi, Ruth, Yanp yklmalar, Esdras, Nhemie, Kronikler. IDG.s.109.
Kronos. Yuanan mitolojisine gre bir sre dnyaya hakim olan tanr. Ad zaman
anlamna gelen Khronostan kelimesinden tretilmitir. Yunan mitolojisinde Kronos
dnemi yeryznn altn a olarak kabul edilir. sa `dan be yz yl nce yaayan
Yunan komedi yazarlarna gre , kronos `un saltanat srd devirlerde insanlar
zevk iinde yaamaktaydlar. BDE.s.158.
Kropotkin: Pyotr Alekseyevi Kropotkin(1842-1921).Rus devrimci ve yazar.Bakunn
ve Kropotkin iin devrim yakn bir gelecekte, devleti ortadan kaldracaktr. BFH.s.41.
Kruef: Kruef eski merkeziyetilikten

vazgemi,polis rejimi nispeten

yklmtr.SNK.s.265
Ksenofon: Hkmdarlnn ilk yllarndan itibaren, asilzadelerinin eitimi iin
Tukidites'in, Ksenofon'un, Diodore de Sicile'n, vs. tercme eserlerini bastrr:
KA.s.118.
Ksenophon: (M:430-355) Yunanl filozof ve tarihi. Sokratesin rencisi. Bat,
Hinte dair ilk masallar Ksenophonun ada Ktesiasdan (.. 5. yzyl) dinler.
BDE.s.28.
Katriya: Hindistandaki soylu ve sava kast. Sava asil analamnda sankrite bir
kelime. Katriya Brahmanlardan sonra gelen kastr. Batl nasl uzun veya ksa boylu,
sarn veya esmer, Danimarkal veya spanyol olarak doarsa; Hintli de dokumac
veya balk, Brahman veya Katriya olarak doar.BDE.s.20.
Ktesias. M. V asrlarda yaayan Yunanl tarihi ve nce gen Keyhusrevin daha
sonra da II.Artakserkses Mnemonun hekimi. Bat, Hinte dair ilk masallar
Ksenophonun ada Ktesiasdan (.. 5. yzyl) dinler. BDE.s.28.
Kubera: Kuvera adyla da anlr. Hint zenginlik ve servet Tanrsdr. Kubera, Visravas
adl Brahmann olu olduu iin Vaisravana diye de arlr. Hintin her bankasnda
heykelcileri var. ivann iki olu daha olmu. Sava Tanrs Skanda ile servet Tanrs
Kubera.BDE.s.133.
Kuds Rhn Meclisi: Hristiyan dnyasnn be byk patrikhanesinden biri. Bir asr
sonra

(1672'de) Kuds Ruhani Meclisi Dou Ortodoks kilisesi iin Eski Ahit'in

Kanon'unu yeniden dzenledi."IDG.s.121.

276

Kuds: Bugn Siyonist srail tarafndan igal edilmi durumda bulunan Filistin
topraklarnn ortalarnda, Lut Glnn yaklak yirmi drt km. batsnda, Akdenizden
yaklak elli km ierde, denizle eria Irma arasnda yer alan

slam'n kutsal

kentlerinden Beyt'l-Makdis, Mukaddes, el-Kuds ve Kuds-i erif gibi adlarla da anlr.

branice'de Yerualim adyla bilinir. Mslmanlar gibi Yahudiler ve Hristiyanlarca da
kutsal saylr. Filhakika, peygamberin lmnden sonra slam ordular Filistin ve
Kuds fethetmi, halife mer zaptedilen lkeler ahalisinin hrriyet ve mlklerine,
hakim ve kanunlarna dokunmamt.BFH.s.89.
Kfe: Kadisiye Savan kazanan Sad bin Ebu Vakkas tarafndan 638-640 yllarnda
Irakta kurulan, slm ran topraklarna yaymak iin bir s vazifesi gren slamn ilk
dnemlerindeki nemli ehirlerinden biri. Kurucusu Ebu Hanife .Kfeli Basrada
mderrislik yapm,767de zindanda lm. K.s.196.
Kuhn: Dieter Kuhn (1935-.). Konularn genellikle tarihten alan Alman yazar. Bir
Alman tarihisinin (Kuhn) kaleminden kan cmle belli ki, bu kaynaktan ilham alyor
UU.s.97.
Kumarasambav: Hint lirik airi kalidasann Asuralar (kafir, ifrit) ile savaan tanrlarn
savalarn anlatt uzun iiri. Kumarasambava airin uzun iirlerinden ilki.
BDE.s.185.
Kumarbaz Rus Romanc Fyod Mihaillovi Dostoyevskiy (1821-1881)nin 1867 ylnda
yazd, mutsuz bir ak yznden profesyonel bir kumarbaz olup kan gen bir adamla
kumar tutkusu yznden servetini kaybeden yal bir kadnn anlatld roman. Sonra
Kumarbaz okudum. Sarmad. UU.s.212.
Kurn: Son vahiy dini olan slm'n mkaddes kitab. Kur'n, "karae" fiilinden edilen
bir mastar olup, Allh'n son kitabna zel ad olmutur. Kuran mensudur: Yedi ask
airlerini secdeye kapandran bir nesir.B.s.82.
Kurbaalar: Aristophanein M.405 ylnda sergilenen komedisi. Dnemi anlatmak
iin Aristofann Kurbaalarn hatrlyalm oyunun belkemii, eil ile ripid arsnda
ki karlatrma. Dioinisos bir air bulmak iin cehenneme iner.KA.s. 386.
Kurb-u sultan, ate-i suzan: Sultana yakn olmak yakc, kavurucu bir ate gibidir.
Timur'un byk iltifatlarna mazhar olur, ama bilir ki Kub-u sultan, ate-i suzandr.
SNK.s.68.

277

Kureyliler: Peygamber Efendimizin mensup olduu Mekkeli Arap kabilesi. Kbe

ina edilmi ve Kbenin koruyuculuu babadan oula geerek Kureylilere kadar
gelmi. K.s.149.
Kurtlar

Sofras:

Sonra,

Ban

Ucunu

okudum.

Sonra

Kurtlar

Sofrasn.Jur.II.s.190.
Kuru: Hindistanda yaayan Sihlerin Peyganber kabul ettii kiilerin genel ad. Silkin
ey Kurunun olu! Erkekle! Hkmdara fazilet deil, yavuzluk yarar. BDE.s.339.
Kurum Trkesi: Trk Dil Kurumun trettii kelimeler. Kurum Trkesine senden
baka hi kimsede tahamml edemiyorum.Jur.II.s.192.
Kussiyetmeap: Kutsiyetin bulunduu yer. Kalarn atar kutsiyetmaeap Bizim
kanunlarmz avam iindir der, dhiler iin deil. B.s.149.
Kua: Hint airi Kalidasann Raghuvana isimli eserinin erkek kahraman. Kuann
tahta geii...Siyahlar iinde gen hkmdarn karsna dikilen Kuavati beldesinin
ruhu: BDE.s.188.
Kuavati: Hint airi Kalidasann Raghuvana isimli eserinde tasvir edilen bir
yerleim yeri, bir belde. Kuan tahta geii...Siyahlar iinde gen hkmdarn
karsna dikilen Kuavati beldesinin ruhu: BDE.s.188.
Kuku Kaps: Attila lhann Hangi Bat isimli eserinin blmlerinden biri, II.
Blm. kinci Blm: Kuku Kaps. Yalanla beslenen bir neslin zdraplaryla
kar karyasnz; zdraplar, isyanlar ve araylaryla. UU.s.30.
Kutadgu Bilig: Ysuf Has Hcibin 1069-1070 ylnda yazd mehur eseri. Kutadgu
Bilig, siys ve kltr bakmndan, Trk-slm muhtinin ok mhim bir merhalesini
tekil etmektedir. Eser, Tavga Ulug Bugra Karahan (Hakan) Ebu Ali Hasan bin
Sleyman Arslan Kara Hana ithf edilmitir. Kitba ilk ilve edilen 77 beyitlik bir
manzme vardr. Bu manzm nszde eserin kendisi ve yazar hakknda malmt
verilmektedir. Kutadgu Biligden Humayunnameye kadar birok siyasetnameler.
KA.s. 332.
Kutup Yldz: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr vanovi
Herzen (1812-1870)n 1855 ylnda Londrada kard gazetenin ad. Ayn yl bir
gazete kurdu: Kutup Yldz. Ma.s.87.
Kuzguncuk: stanbulda Boaziinin Anadolu yakasnn gney kesimlerinde,
skdar ile Beylerbeyi arasnda bir semt. Kolombun nne Amerikay karan
tesadf 1936da Kuzguncuktaki yalya srkledi beni. UU.s.246

278

Kba: Byk Antillerde, Meksika Krfezinin giriinde, Kba adas ve bal

adacklardan oluan, bakenti Havana, resmi dili spanyolca olan lke. Monokltr
sisteminin kurulu sebebi bu: Brezilya da kahve, Birmanyada pirin Gney
Denizlerindeki adalarda baharat, Kbada eker kam, Havanada Ttn v.s Arada,
Avrupann talepleri artyordu birden. BFH.s.6.
Kk Asya: Anadolunun Karadeniz ile Akdeniz arasndaki batya, Ege ve Marmara
Denizine doru uzanan yarmada kesimine verilen isim. Akdenizin Bat havzasndaki
Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle Kk Asyann, Suriye ve
Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari mnasebetler vard. BFH.s.89.
Kk Prens: Fransz hayac ve yazar Antonie De Saint-Expery (1900-1944)nin 1956
ylnda yaymlanan eseri. Saint-experynin Kk Prensi yazmas gibi K.s.323.
Kltr Gerei: ABDye g eden Polonyal filozof ve toplum bilimci. Florain Witold
Znaniecki (1882-1958)in 1919 ylnda yazm olduu felsefi ve sosyolojik eserin ad.
F. Znaniecki Polonyal bir sosyolog. Kltr Gereiadl kitabn ingilizce yazm
(1919). K.s.35.
Kltr ve Anari: Matthew Arnold (1822-1888)un 1869 ylnda yaymlad eserinin
ad. Matthew Arnold`un Kltr ve Anaride (1869) ileri srld grler John
Bright`e bir cevapt. K.S.31.
Kltr ve Tarih: Tarihi ve antropolog Fhilip Bagbynin 1958 ylnda londrada
yaynlanan eseri. Eseri 1958de yaymlanr: Kltr ve Tarih ( Culture and History,
Londra.)UU.s.103.
Kltr, Kavramlara ve Tanmlara Eletirel bir Bak: A.L.Kroeber ile Clyde
Kluckhohn tarafndan yazlan ve ilk defa, New Yorkta 1952 ylnda yaynlanan eser.
Birincisi aydnlarmzca uzun zamandr zikredilen fakat okunmu olduu ok pheli
olan ngilizce bir eser: Culture, a Critical Review of Concepts and Definitions (Kltr,
Kavramlara ve Tanmlara Eletirel bir Bak) K.s.19.
Kltralizm: Kltr ve kiilik antropoloji okulunun ileri srd grlerin tm. Bu
okula gre her kltr, tipik bir bireysel kiilik, zel bir ruhbilimselyap zel bir
davran, zel bir dnce biimi gelitirir. Kltralizm tabirini, kltr olay zerinde
gelien dncelere aktan aa veya zmni olarak dayanan n faraziyeler zemini
zerinde kurulabilecek bir dnya gr iin kullanacaz K.s.35.

279

Krt Mahmut: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan roman
kahramanlarndan birinin ad. Roamnda Krt Mahmut Akyollu Murtaza adnda dier bir
ahs ldrr. Krt Mahmut, Derviin ua,y ldrecek. KA.s. 347.
Krtler: n Asyada, bugn ran, Trkiye, Suriye, Irak, gibi yerlerde yaayan bir
kavim. Ama mahallesindekiler baka bir dil konuuyorlard. erkezler vard, Krtler
vard,Trkmenler vard,Trk yoktu. Jur.I.s. 78.
Ktahya Bar Antlamas: 1833 ylnda Osmanl Devleti ile Msr Valisi Kalaval
Mehmet Ali Paa arasnda imzalanan anlama. Suriye ile Kilikyay Mehmet Aliye
kazandran Ktahya Bar antlamas, Msr valisinin zaferini belgeler... BFH.s.121.
Kypride: Yunan Mitolojisinde, dnyaya hkmeden ve hkm srd ada dnyaya
altn an yaatan bir tanra. Empedokles`e sorarsanz ,altn alarda ,bir Tanra
(Kypride) dnyaya hkmetmekteydi. BDE.s.158.
LAncien et le Nouveau: LAncien et le Nouveau, De Don Quichotte a Kafka ( Eski ve
Yeni Don kiottan Kafkaya) Fransz tenkiti Marthe Robertin 1967 ylnda pariste
yaymlad eserinin ismi. Don Kiota yeni bir yorum getiren en deerli eser, ada
bir kadn yazarn: LAncien et le Nouveau. KA.s.183.
Lslam, religion et Communaute (slmiyet Din ve Toplum): Fransz Medeniyet
tarihisi ve msterik Louis Gardet (1904-1986)in 1967 ylnda yazd slamiyet ile
alakal eser. La Cite Musulmane, Vie Sociale et Politique (Mslman ehir Sosyal ve
Siyasi Hayat)1957, eser1976da drdnc kere basm; Connaitre Islam (slm
Tanmak) 1958; les Grands Problemes de la Theologie Musulmane (slam
Teolojisinin Byk Prablemleri), 1967; Lslam, religion et Communaute (slmiyet
Din ve Toplum), 1967; Les Hommes de Islam (slamn Byk nsanlar)1977 belli
bal eserleridir. K.s.163.
La Bruyere: Jean de La Bruyere (1645-1696). Fransz yazar. Salam bir slup ile
kaleme ald portreler ile tannmtr. La Bruyerein Karakterlerii edebi eser
saylmayacakt. KA.s.236.
La Cite Musulmane, Vie Sociale et Politique: Mslman ehir Sosyal ve Siyasi
Hayat Fransz Medeniyet tarihisi ve msterik Louis Gardet (1904-1986)in 1957
ylnda yazd slamiyet ile alakal eser. La Cite Musulmane, Vie Sociale et Politique
(Mslman ehir Sosyal ve Siyasi Hayat)1957, eser1976da drdnc kere basm;
Connaitre Islam (slm Tanmak) 1958; les Grands Problemes de la Theologie
Musulmane (slam Teolojisinin Byk Prablemleri), 1967;

Lslam, religion et

280

Communaute (slmiyet Din ve Toplum), 1967; Les Hommes de Islam (slamn

Byk nsanlar)1977 belli bal eserleridir. K.s.163.
La Fascination de Islam: Baty Byleyen slam. Maxime Rodinsonun eseri. Eseri
1983 ylnda Cemil Meri Trkeye kazandrmtr. Her Mslmann ibretle okumas
gereken nefis bir hicviye. 3- Rodinsonun kitab: La Fascination de Islam (baty
Byleyen slam) (1980). IDG.s.82.
La Fontaine: Jean de La Fontaine: (1621-1695). Fabl trndeki eserleriyla tannm
Fransz yazar. Fabllerini 12 kitaplk Fabller isimli eserinde toplamtr.

La

Fontaine, Karga, Geyik, Kaplumbaa ve Fare masaln buradan alm. kinci blm
birinciden ok daha ksa. BDE.s. 232.
La Harpe: (1739-1803) Fransz airi ve tenkitisi.1799da Lise veya Eski ve Yeni
Edebiyat dersleri adl bir kitap yaymlar. Bu eser Fransada ilk edebiyat tarihini btn
iinde ele alan ilk kitaptr. La Harpe, airlii ve tenkitilii dnda tiyatroculuuyla da
n plana kmtr. La Harpe isteyenen diledii mnda kulland bu ii bo
kelimelerden hi holanmaz. B.s.225.
La Manie de la lecture: Manas Okuma Hastal. Ossip-Lourinin 1915de,
Theodure Ribot (1839-1916)un kurduu Revue Philosophigue dergisinde okuma
zerine yazlm olan bir yaz.Psikolog romancnn Revue Philosophigue de kan bu
yazy (La Manie de la lecture), Ossip- louri s. 261, vd. 1915) okumam olmasna
imkn var m? B.s.113.
Lacan: Jacques Marie Lacan (1901-1981).Fransz hekim ve psikanalizci. Lacan:
okuyorum

(Paris

Tp

Fakltesi

klinik

eflerinden doktor

Lacann

Fransz

Ansiklopedisinin La Vie Mentalee ayrlm sekizinci cildinde yer alan Aileyazs.)

Jur.1.s.121.
Laclos. Pierre Choderlos de Laclos (1741-1803). Fransz hikaye, roman ve deneme
yazar. Yalnz Fransz romann ele alsak, bir Le Sage, bir Marivaux, bir Prvost, bir
Rousseau, bir Laclos, bir Sade.. insan ruhunun karanlk dehlizlerinde taramadk bir ke
brakmlar myd? KA.s.129.
Ledriye: Agnostisizmin e anlamls. Bilinmezcilik. Bilinmezciliin eski adlarndan
biri. Agnostisizm,btn felsefe stlahlarmz gibi yabanc,ama cihan lsnde bir
gerei isimlendiriyor. Eskiler kah Ledriye demi, kah Lirfaniye. K.s.199.
Lafargue: Paul Lafargue (1842-1911). Fransz siyaset adam, nceleri Proudhoncu
sonra Marxc sosyalime yneldi. Marxin damad. Bu kaypak tanmlar, hrriyet

281

kelimesini de daha birok kelimeler gibi, Metafizik bir orospu haline getirmi
(Lafargue). Ma.s.198.
Lagouis. Sana Legouisnin kitabn almaa gidiyorum.Jur.II.s108
Lahbabi: Muhammed Aziz El Lahbabi (1922- .). eserlerini Franszca yazan Fasl
ada Arap yazar. Lahbaninin asabiyeyi izah tarz olduka dikate deer; asabiye
diyalektiin iharekete geiren kuvvet. bn Haldun hayatn gelimesini byle

bir

diyalektikile aklar. UU.s.152.

Lahmiler: Iraka yerleen ve el-Hirede (kada sonra kurulan Kfe yaknnda) Pers
mparatorluuna bal bir hanedanlk kuran eski bir arap kabilesi. Bizansn peyki:
Gassaniler , ranllarn peyki: Lahmiler. K.S.148.
Lahor: Afganstanda, bir ehir. Daha sonra, yani 1000 yllarnda batdan gelen yeni
kltr Efganistandan inerek Lahora yerleecektir: slam. Jur.I.s. 154
Lirfaniye: Agnostisizmin e anlamls. Bilinmezcilik. Bilinmezciliin eski adlarndan
biri. Agnostisizm, btn felsefe stlahlarmz gibi yabanc, ama cihan lsnde bir
gerei isimlendiriyor. Eskiler kah Ledriye demi, kah Lirfaniye. K.S.199.
Laisizm: Laisizm bahsinde de su-i tefehhm mmkn deildir. Bilakis,Avrupann
zerinde ittifak edilebilecek din-d (protan) bir takvim kabul ve teklif etmemesi yani
pozitivist.Jur.II.s.183.
Laisizm: Laiklik kelimesinin es anlamls bir Franszca kelime. Hmanizm, ada
laisizmin ilk ekli. BFH.s.11.
Lakmana: Hint Ramayana Destannda dasarathann Sumitradan olma olu, destana
kahraman Ramann vey kardeidir. Destanda Ramaya olan ball ve sevgisi ile
dikkati eker.Lakmana ile atrugna nc bir kralienin ocuklardr. BDE.s.153.
Lakmi:Hint mitolojisinde gzellik, ak, talih ve bolluk tanras. Tanrsaldr
Dropadinin gzellii, sonbahar ltslerinin sevgilisi tanra Lakmininki kadar.
BDE.s.333.
Lalande Andr : Bkz. Lalande. Onlar da Fourier gibi her eyin (ekim sayesinde)
tkr tkr ileyeceini syler. Bir kelimeyle hepsi de iyi.Serdir. (Lalande Andr,
Vacobulaire Technique et Critique de la Philosophie, Paris 1960). Ma.s.166.
Lalande: Andre Lalande (1867-1963). Fransz filozofu ve profesr. ''Lalande'a
gre bu mbhemiyetleri nlemenin tek yolu vardr:akl ikiye ayrmak:birinci
akl messes'dir. "IDG.s.174.

282

Lale devri: Fransann 3.cumhuriyetinde Quarter Latinde sanat renimi yapm bir
air, Lale devrinin airi Ahmet Haim de yeni deildir. KA.s..370
Lale Devri: Osmanl tarihinde, 1718 Pasorofa Anlamasndan 1830 Patrona Halil
syan ve akbinde III. Ahmetin tahtan indirilmesine kadar geen sre iin kullanlan
isim. Yirmibirinci yzyln makine grltleri iinde sersemleyen insanlerna Lale
Devri unutulmaz arklarn,ihtiraslarn,rpertilerini terennm eden Kk mazide olan
atidir. K.s.239.
Lalla-Rookh: skoyal Thomas Moore (1779-1817)un konusunu 1817 ylnda
yaymlad, konusunu doudan (Hint) alan manzum eserinin ad. Eser drt hikayeden
oluur ve Vivtoria dnemi ncesi egzotizmin klasik bir rnei olarak kabul edilir.
skoyal Thomas Moore (1779-1817), 1817de dnya lsnde hret kazanan bir
poem yazar : Lalla-Rookh. yl sonra Franszcaya evrilen bu poem, bir SaintSimoncu

tarafndan operaklatrlr: sahnede Bernierin Hintini ve

Evrengzibin

ehresini grr gibi oluruz. BDE.s.44.

Lamartine: Alphose De Lamartine (1790-1869). Fransz air ve romancs.
Eserlerindeki airanelik ayrc vasflarndan biridir. Bu cezbe Lamartinein de
yabancs deildir. Mucizelerini terennm edeyim diye, ikinci bir ses yerdin bana
Tanrm. B.s.225-226.
Lamennais: Felicite De La Menneis. (1782-1854). Fransz yazar ve dnr ve papaz.
Birinci dnceyi aristokratik ve teokratik mektep temsil eder, Bonaldn Maistrein,
Lamennaisnin mektebi; tekini liberal mektep, Benjamin Constntin, Minerve
yazlarnn mektebi. SSSS.s.50.
Lamia: YunancadaVampir ve dii canavar adnda bir kelime. Yunan mitolojisine gre
Zeus bir Lamiay sever cocuklar Hera tarafndan ldrld iin o btn anneleri
kskanr ve ocuklarn ldrr. rnek almlar Yunanllar: Messalia Lamiay,
glgede brakm, Neron Dematriusu, Heliogabalus Alkibiyadesi. UU.s.15.
Lamia: Bkz. Lamia atalolu. Ben, Lamiamda Rezzanmda, Eminemde Goethenin
ezeli kadnnn buldum.Jur.II.s111.
Lancashire: ngilterenin kuzeyinde rlanda Denizi ile Penin arasnda yer alan ynetim
merkerzi. Bu tarihten nce Lancashiredeki pamuk dokuma tezghlar Hinttekiler
kadar basitti. BDE.s.75.

283

Lane Poole: Standey Lane Poole (1854-1931). ngiliz dou bilimci. Kazanova, daha
1915de bu fikirleri ileri srer: Goldziher, Macdonald, Lane Poole, Massignon ve
vanoy da onu takip ederler. IDG.s.52.
Langles: Louis Mathieu Langles (1763-1824). Fransz arkiyat. 1795 ylnda
Fransada, dou dilleri zel okulunun ve corafya derneinin ncs. Konvansiyon
tarafindan 1795de acilmistir. Kurucusu: Langles.K.s.62.
Langlois. Charles Victor Langlois (1863-1929). Fransz ortaca tarihiisi ve Sorbone
niversitesi pofesr. Renardn amac, Langlois ile Seignobusun tarih iin yaptn,
edebiyat tarihi iin yapmak, yani bir edebiyat tarihinin gerektirdii aratrmalar bir bir
anlatmak. KA.s.446.
Lanson: Ayn zamanda Fransa dnda Diltheyin Fransada Tainein veya Lansonun
etkisiyle mukayeseli edebiyat uzmanlar dmanca tavrlarn bastrm gibilerdir.
KA.s.430.
Lanson: Bkz. Gustave Lanson. Lansona gre: insan iradesinden en fazlasn isteyen
btn doktrinler, prensip olarak ifadenin aczini kabul ettiler, ihtiyari hareketi yok sayp,
dnyay kadercilie teslim ettiler. K.s.358.
Lanzo del Vasto: Doum Tarihi ekle Fransada yaayan ada talyan romanc, air
ressam ve tiyatro yazar Lanzo del Vasto doru sylyor: Korkun bir tehlikenin
arifesindeyiz. atan milletler ve snflarla, gelien teknik uuruma alan iki ray.
B.s.213.
Lao Tseu: M. VI. asrda yaad sanlan inli Filozof. Konfiys ile Lao Tseu in
felsefesini kurmular. BDE.s.163.
Laocoon: Alman yazar Gotthold Ephrahim Lessing (1729-1781)in 1766 ylnda
yaymlad estetik tenkit konulu eseri. Lessing iin, Mektuplar da Laocoon da,
Hamburg Dramaturjisi de nazari izahlar olmaktan ok birer kavga kitab. KA.s.408.
Laplace: Jean Laplache (1924-.). Alman doktor ve psikanalizci. 20. asirin
baslarinda Boutroux, Brunschvig ve Bergson Laplace ve kantin anladigi manada kati
bir determinizmi insani sahada Kabul etmezler ve determinizme ilk darbeyi indirdiler.
SNK.s.37.
Larousse: 1852 ylnda Parriste Pierre Lauresse ve Augustin Boyer tarafndan kurulan
yaynevi. Hangi ansiklopedi Larousseun Avrupa irfanna armaan etti XIX.Asrn
Byk niversel Kamusu ile heyete boy lebilir. IDG.s.12.

284

Latin: Latium halkndan olan kimseler. Dadaizm, srrealizm veya ekspresiyonizm

gibi akmlar ne belli bir toplumun vazh ve tabii ihtiyalarndan doar, ne Cermenlerin,
Slavlarn veya Latinlerin mizacndan, ne menelerini belirlemek, ne bir edebiyetn baka
bir edebiyat zerindeki etkisinden sz etmek, ne llk davas gtmek kabildir.' (Felix
Bertaux). K.s.41.
Latince: Sol, Latincede meum, eski Almancada eri demek. B.s.78.
Lautramont: sidore Ducaase Lautramont (1846-1879). Fransz airi. Srrelistlerin
ilham kaynaklarndan ve akl hocalarndan biri. Lautramont birka havi fiek
savurdu, entelektel birer tepkiydi bunlar. BFH.s.39.
Lavater: Johann Kapsar Lavater (1741-1801). svireli kuramc, air, hatip ve Protestan
tanrbilimci. Bu ilmin stad Balzacn hayran olduu Lavatardr SNK.s.148.
Lavoisier:

Antoine

Laurent

De

Lavosisier

(1743-1794).Fransz

kimyacs.

Lavoisier'nin "Hibir ey kaybolmaz, hibirey yeniden var olmaz' dedii gibi, din de
"Allah'a smarladk deyip gitmez. SNK.s.80.
Lavoisier:Bir Lavoisier,bir Chnier,bir Danton,bir Saint-Just.Ve dudaklarnda
tebessm bir ak randevusuna gider gibi giyotine giden marur,mhteszi,zarif bir
aristokrasi. Jur.II.s.153.
Lavrov: Pyotr Lavrovi Lavrov (1823-1900). Rus sosyalist ve yazar. Lavrov, bandan
itibaren devrimcidir ama Bakunin'in isyan metodunu benimsemez."Ma.s.101.
Laytmotiv: Leitmotiv. Bir mzk eserinde bir dnceyi, bir duyguyu, bir durumu ya
da kiiyi artrmaya yarayan ayrt edici motif veye tema. Batnn faikiyeti Akveml
Meslikin laytmotivlerinden biri. UU.s.57.
Le Bon Sens. Fransz maddeci filozof ve papaz Rahip Meslier diye de bilinen Jean
Meslier (1664-1729)in eseri olmasna ramen 1928de Boran'Holbach'n imzasyla
kan eseri. Eserin Trkeye tecmesini Abdullah Cevdet yapar O srada kan ve
Abb Mesliernin adn tayan Le Bon Sens adl eser aslnda Baron dHolbachndr,
Tanr tanmaz. SNK.s.25.
Le Bon:Bkz. Gustave Le Bon. Vatannda pek az tannan Le Bon, Osmanl lkesinde
yaman bir mrt bulur, Abdullah Cevdet. B.s.160.
Le Breton: Franois Andre Le Breton (1708-1779) Fransz basmc, kitap. zellikle
abone yoluyla piyasaya srd (ekim 1750) ve yaymlanmasn 1772 ylna kadar
srdrd Ansiklopediyi basmasyla tannr. 1745 de le Breton iki ortak daha
almt: matematiki DAlembertle iktisat Malves 1746 balarnda filozof Denis

285

Diderot da onlara katld ve 1747 Ekiminde Ansiklopedinin genel ynetimini zerine

ald. IDG.s.17.
Le Gnie du Christianisme; Fransz romantiklerinden, roman, deneme ve seyahat
yazar Franois-Rene de Chateaubriand (1768-1848)nin 1802 ylndakaleme ald
Hristiyanl ycelten eserinin ad. Chateaubriand, 1802de, Ren ile Atalay
Hristiyanl ycelten ald Le Gnie du Christianismee ithal edince, roman kavgas
sona ermitir. KA.s.238.
Le Play: 1806-1882 Fransz mhendisi ve iktisats. Tasarlad pederh dnya
dzeninde, eitli hcrelerin ile dzeni gibi ilemesini ve istihsah bolluundan ok,
huzura ynelmelerini ister. Le Play merutiyet devri aydnlarmz da etkilemitir.Ali
Suvi ilk hayranlarndandr. Cemil Merie gre Prens

Sabahattinin de akl

hocasdr.Le Play, sry er kuvvetlerine kaptrmak istemeyen kiliseyi temsil eder;

er kuvvetlerine, yani sosyalizme. B.s.183.
Le Prophete delslam: Hindistanl hukuk doktoru ve slam trihisi Prof.
Dr.Muhammet Hamidullah (1908-2002)n yazd eser. nc olarak d nc
olarak da Hamidullahn Le Prophete delslam (slmn Peygamberi) adl kitabndan
haberdar ediyor okuyucuyu Walter. K.s.154.
Le Roman Experimental: Fransz Edebiyat tenkitisi Ferdinand Bruntiere (18491906)nin 14 ubat 1880 tarihinde Revu des Deux Mondes dergisinde yaymlad
makale. Bruntierein Revue des Deux Mondeksdaki Le Roman Experimental, (14
ubat 1880) ve Les Romanciers (15 Eyll 1881) makalelerini grm olsa o kadar ar
bir hayranla kaplmayacakt. KA.s.290.
Le Sage: Alain Rene Lesage (1668-1747 Fransz romanc ve dram yazar. Topal eytan
ve Gil Blas en tannm iki romandr. Yalnz Fransz romann ele alsak, bir Le Sage,
bir Marivaux, bir Prvost, bir Rousseau, bir Laclos, bir Sade.. insan ruhunun karanlk
dehlizlerinde taramadk bir ke brakmlar myd? KA.s.129.
Lebbeyk: "Efendim, buyurunuz, emrediniz!" mnsnda, arana cevap ifdesi.
Ynetilmek, yetkileri de bilgileri de, faziletleri de olmayan yaratklar tarafndan gz
altnda bulundurulmak, casuslanmak, srklenmek, onlarn kanunlarna boyun emek,
kurallarna lebbeyk demek, gdlmek, tartaklanmak, damgalanmaktr.. BFH.s.43.
Lecanaire: (1800-1836). Fransz katil, hrsz. Yaynlanm bir eseri bulunmamasna
ramen air. Kellesi kesilmeden Hatralarn yazd iin yazar. zel isminden ok

286

cins isim olarak mehur olmu, Topluma, kanuna ve toplum kurallarna aykr olanlar
adlandrmak iin bir cins isim. Marx da toplumun eseri, Lacenaire de. B.s. 217.
Lefebvre: Henry Lefebvre (1901-1991)Fransz sosyolog ve filozof. Franszlar iinde
dnya gr tabirini Goldmann ve Lefebvre gibi Alman kltr ile temas edenler
kullanyor. SNK.s.296.
Lgion dHonnerur: 19 Mays 1802 tarihinde Bonapart tarafndan ihdas edilen Fransz
askeri ve sivil madalyasnn ad. Maupassant ok daha insafsz: bir aydn klten
ey var: akademi yelii, Lgion dHonnerur nian, Revue des DeuxMondes
yazarl. B.s.104.
Lehe-i Osman: Ahmet Vefik Paa (1823-1891)nn 1877 ylnda yazd eseri. Velet
elebi Doktor Knoun bir kitabna yazd nszde, Vefik Paann Lehe-i
Osmaniside emsettin Saminin Kamus-u Trkisi de, Redhouseun msveddelerinden
faydalanlarak tertip edilmitir,hkmn veriyordu. K.s.267.
Lehe-t-l Hakayk: Ali Beyin (1844-1899) Hakikatlerin dili anlamna gelen eserinin
ad. Eser lgat eklinde dzenlenmi olup, kelimelerin alay yollu aklan srasnda
insanln ve 19.asrn sonunda Osmanl toplumunun kusurlar tenkit edilmitir. Cemil
Meri Krk Ambar kitabnn ikinci ksm iin bu ismi uygun grp ayn isimle
isimlendirmitir. kinci blm Lehe-t-l Hakayk liberalizmden kapitlasyonlara,
smrgecilikten kadn ruhuna, kader muammasndan Ali eratiye, Marksizmden
slamiyete, nc dnya kavgalarna kadar amzn belli bal problemleri. K.s.12.
Lehetl-Lgat: eyhlslam Esat Efendi(1685-1753)nin H.(1136-1145) yllar
arasnda telif ettii Trkeden Arapa ve Farsaya szldr. XVIII. Yzylda
eyhlslam Esat Efendi ilk defa Trkenin lgatn yazar. Bestekardr. Lehe-t-l
Lgat iin sekiz sene alr.SNK.s.321.
Lehimci Bunyan: Bkz. Ahmk- Hayldilimizde ilk defa yazlan felsefi bir roman.
Lehimci Bunyann Necat Yolundas ngilterede Kitab- Mukaddesten sonra en ok
okunan kitapm. K.s.88.
Lehistan: Eskiden Polonyaya verilen ad. Lehistan niin ve ne zamandan beri Polonya
olmu? K.s.325.
Leibniz: Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716). Alman filozof. Leibniz'e gre, akl
ise hakikatlarn zincirlenii; insan zihninin tabi olarak kavrad hakikatlar. IDG.s.172.
Leiden: Hollandann gneyinde bir ehir merkezi. Bkz. Arab socialism, Hanna and
gardaner,Leiden 1969. Ma.s.223.

287

Leipzig: Almanyann Saksonya eyaletinde Saksonya Anhalt eyaleti snrna yakn bir
ehir. 1845de Leipzigde Alman Dogu Dernei ve Gazetesi. K.s.63.
Leitmotiv: Bkz. Laytmotiv. Hayalle gerek arasndaki atma, btn eserlerinin
leitmotivi KA.s. 208.
Lejitimist: Herhangi bir hanedann veya kralln haklarn koruyan kimse. te
lejitimist, Orleancnn zdd, Bourboncu demektir, merutiyeti deil. SNK.s.232.
Lejyon: Roma ordusunun asker birlikleri. Doduu zaman Roma Lejyonlarinn
inedii a ve muzdarip kalabalklarn dini olarak doar. SNK.s.50.
Leman Gl: Orta Asyada, Alplerin eteinde yer alan gllerin en by. Ne yazk
ki Leman Gl kylarnda hayal kiriklii bekliyordu Saint-Simonu, Madam do Stael
anlamad onu. Jur.II.s.30.
Lenigrrad: Sen-Petersburg ehrinin 1924-1991 yllar arasnda tam olduu ad.
Kzl meydan daki trbe yetmemi vlademir il lr lmez petrograda lenigrrad adn
takmlar. vs .Jur.I.s.189.
Lenin: Vlademir li Ulyanov Lenin (1870-1924). Rus komnist devlet adam.
Marxla Engelsin Kmnist Beyannamesi, Maurrasn Monari zerine Anketi,
G.Sorelin iddet zerine Denceleri, Leninin Devlet ve htilali, Hitlerin Mein
Kampf yahut Kavgam. UU.s170.
Leninizm: Lenincilik, Leninin kavram ve uygulamalarnn tamam. Dncelerin
btn deimiti:zafiyet ve Quantum nazariyeleri,hormonlarn ve psikanalizin kefi,
Leninizm ve davran psikolojisi,uak ve radyo, ekspresyonizm, srrealizm. Ma.s.40.
Leon X.: Bir Cesar Borgiann baaramad ii neden bir Medici baaramasn?Cesar
bir papa destekliyordu:VI.Aleksandr. Mediciyi de bir papa desteklemektedir:X.Leon...
UU.S.173.
Leonardo da Vinci: (1452-1519). talyan ressalm, heykelci,mhendis ve mimar. Mono
Lisa bata olmak zere bir ko mehur tasvirin sahibi. Leonardo da Vinci, beyaz bir
kuuya benzeyen uak, dalardan karlar alp kucak kucak yanan ehirlerin barna
serpsin istiyordu. SNK.s.22.
Leopald Wiese: Leopold Von Wiese (1876-1969). Alman sosyolog. Alman sosyolou
Leopald Wiese, kelime tasviri sosyolojide asla kullanlmamaldr ,diyor
Lundberg`e gre kavram mphemdir

(1939).Chapple ve Coon`un

Prensiplerinde kltr kelimesine bile bile yer verilmemitir. K.s.23.

(1919).

Antropoloji

288

Lepanto: nebaht. nebaht Deniz Sava: Sonralar, Don Kiotu yazmaktan ok,
Lepanto ola olmakla vnrm. KA.s.176.
Lermantof: Bkz. Lermantov. Lermantof, amzn anlayna daha yakn. KA.s.225.
Lermontov: Mihail Yuriyevi Lermontov (1814-1841). 1840 ylnda Zamanmzn bir
kahraman isimli eserinin yaymlanmasyla Rus cemiyet ve ahlki hayatna getirdii
tenkitlerden dolay skandal meydana getiren Rus airi ve yazar. Bana ilk evvel
kafkasyay sevdiren, kafkasyann gzelliklerini andran Lermontov ve Pukinin
tasvirleridir. B.s.159.
Les Religions et les Debuts de la Philosophie: Bkz. Dinler ve Felsefenin Balangc
LHistorie du Developpement Culture et Scientifique de Ihumanite, insanln ilmi ve
Klterel Gelime Tarihi. Cilt 2: LAntiquite, Eski alar Les Religions et les Debuts
de la Philosophie Dinler ve Felsefenin Balangc 193 v.d Paris 1967. IDG.s.100.
Les Grands Problemes de la Theologie Musulmane (slam Teolojisinin Byk
Prablemleri): Fransz Medeniyet tarihisi ve msterik Louis Gardet (1904-1986)in
1967 ylnda yazd slamiyet ile alakal eser. La Cite Musulmane, Vie Sociale et
Politique (Mslman ehir Sosyal ve Siyasi Hayat)1957, eser1976da drdnc kere
basm; Connaitre Islam (slm Tanmak) 1958; les Grands Problemes de la
Theologie Musulmane (slam Teolojisinin Byk Prablemleri), 1967;

Lslam,

religion et Communaute (slmiyet Din ve Toplum), 1967; Les Hommes de Islam

(slamn Byk nsanlar)1977 belli bal eserleridir. K.s.163.
Les Hommes de Islam (slamn Byk nsanlar): Fransz Medeniyet tarihisi ve
msterik Louis Gardet (1904-1986)in 1977 ylnda yazd slamiyet ile alakal eser.
La Cite Musulmane, Vie Sociale et Politique (Mslman ehir Sosyal ve Siyasi
Hayat)1957, eser1976da drdnc kere basm; Connaitre Islam (slm Tanmak)
1958; les Grands Problemes de la Theologie Musulmane (slam Teolojisinin Byk
Prablemleri), 1967; Lslam, religion et Communaute (slmiyet Din ve Toplum),
1967; Les Hommes de Islam (slamn Byk nsanlar)1977 belli bal eserleridir.
K.s.163.
Les Lois Psychologi gues de lEvolution des Peuples: Le Bonun eseri. Ve bir
kavmin tabib-i itimsi olmak steyenlere uzviyet-i akvmn terihini, fizyolocyasn
gstermek iin Les Lois Psychologi gues de lEvolution des Peuples tercmeye
koyulur. B.s.160.

289

Les Oriantales: Victor Hugo (1802-1885)nun 1829 ytlnda yazd roman. Hugo'ya
Dou'yu tantan: Fouinet olmu. Fouinetin sunduu malzemeyi geni lde Les
Oriantales'in (1829) arkasna ym air, bir ksmnda dosyalarnda saklam KA.s.34.
Les Romanciers: Fransz Edebiyat tenkitisi Ferdinand Bruntiere (1849-1906)nin 15
Eyll 1881 tarihinde Revu des Deux Mondes dergisinde yaymlad makale.
Bruntierein Revue des Deux Mondeksdaki Le Roman Experimental, (14 ubat
1880) ve Les Romanciers (15 Eyll 1881) makalelerini grm olsa o kadar ar bir
hayranla kaplmayacakt. KA.s.290.
Lesbos: Midilli. Ne var ki Avrupa daha ok Lesboslu Longsn bir pastorali zerine
durmu: Dafnis ve Kloe. KA.s.154.
Lessing: Gotthold Ephrahim Lessing (1729-1781). Alman tiyatro ve eletiri yazar.
Spinozann, Lessingin sempati ile karlad, adeta benimsedii bir inan.
BDE.s.116.
Lester Ward: Lester Frank Ward (1841-1913). Fransz sosyolog, botaniki ve
palrontolog) Lester Warda gre: Almancada kltrle medeniyet birbirinden ok ayr
iki kavram K.s.25.
Levh-i Mahfuz: Korunmu levha; Allah Telnn takdir ettii her eyin yazl
bulunduu, nasl olduu bizce bilinmeyen ve her trl te'sirden korunmu levha.
Levh-i mahfuzdaki bilgiler onun malmatnn sadece bir blmdr.IDG.s.182.
Leviathan: Leviathan or the Matter, From and Power of a Commonwealth
Ecclesiastical and Civil (Leviathan ya da dinine bal sivil bir devletin z, biimi ve
gc).Thomas Hobbesun 1651 ylnda yazdve tasarlad devlet yapsn aklad
eserinin ad. Cumhuriyet ngilteresinde Cromwell hkm sryor ve 1651 sene-i
miladiyesinde garip balkl bir kitap yaymlanyordu: Leviathan. UU.s.199.
Leviler: Kaynaklarda Leviller, Levitler ve Levililer gibi deiik ekillerinde zikredilir.
Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn Torah
ksmnda yer alan

kitaplarndan birisinin ad. Kitap Sinada nazil olan kanunlar,

kurban kanununu ve rahiplik messesesinin kuruluu bigi konular ihtiva eder.

Kitablarn balcalar unlardr: Tekvin, k, Leviler, Saylar, Tesniye, Yeu,
Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.s.94.
Levsiyat: Kirli ve aalk eyler. Zola, levsiyat holand iin tavsiye etmez.
KA.s.302

290

Levy-Bruhl : C.Levi-Strauss,Levy-Bruhln birok grleri,snfnn ve cemiyetinin

ideolojisinin tesiri altnda kalmtr iddiasndadr. SNK.s.204
Lvy-Bruhl: Lucien Lvy-Bruhl (1857-1939) Fransz filozof ve

sosyolog. Lvy-

Bruhl, daha takdirkrdr: Saint-Simon Comtea klavuzluk etmi, dehasnn gelimesi

iin en uygun yolu gstermitir fakat Pozitif Felsefe Derslerinin yazar orijinal bir
filozoftur. SSSS.s.89.
Lewis. Matthew Gregory Monk Lewis (1775-1818). ngiliz roman ve piyes yazar. En
nemli eseri 1796 ylnda yazd The Monk adl romandr. Henry Mackenzienin
hissi hikayeleri, Horace Walpolenun gotik roman, Otrante atosu

(1764),

Beckwordun, Ann Radcliffein, Lewisin kara romanlar, okuyucunun heyecan

ihtiyacn karlar. KA.s.221.
Lexicologie: Franszca slk bilimi anlamnda bir terim. Lexicologie kelimeler
dnyasna alan kap, kelimelerin alar boyunca geirdii farkllklar, ecereleri,
sicilleri. SNK.s.316.
Lexicon: Szlk, Lgat. eyrek asr nce Rza Tevfikten Trkenin en gvenilir
lgat hangisidir diye sormutum, tereddt etmeden Redhouseun Lexiconudur
demiti. K.s.267.
Leyla ile Mecnun: Konusu arap kaynakl olmasna ramen ran ve Trk
edebiyatlarnda da, mesnevi konusu olarak ok sk ilenen ak efsanesi. Brtanya
ozanlarnn ryas, btn Avrupann ryas olmu. Dounun Leyla ile Mecnunu gibi
Nala ile Damayantisi gibi, Ferhatla irini gibi.. KA.s.161.
Leyla ve Mecnun: Daha sonra yazar , Romandan nce klasik Osmanl yaznnda
anlatm tr ,Farsadan kaynaklanan mesnevilerle kendini gsterir;bunlardan en ok
bilinenler Leyla ve Mecnun, Yusuf ile Zleyha ,Hsrev ile irin vs.dir der KA.s.320.
LHistorie du Developpement Culture et Scientifique de Ihumanite: Bkz. nsanln
lmi ve Klterel Gelime Tarihi: LHistorie du Developpement Culture et Scientifique
de Ihumanite, insanln ilmi ve Klterel Gelime Tarihi. Cilt 2: LAntiquite, Eski
alar Les Religions et les Debuts de la Philosophie Dinler ve Felsefenin Balangc
193 v.d Paris 1967. IDG.s.100.
Liberal: Liberelizm yanls. Liberallerle, Fabianclarla, filantroplarla tartabilirsiniz.
B.s.211.
Liberalizm: Devlet toplum ve birey arasndaki ilikilerde nceliin bireyin hak ve
zgrlklerinde olmas gerektini savunan iktisadi ve siyasi dnce akm.Fransada

291

Komnist Partisine hrriyet salayan 89da lenlerdir, 48de lenlerdir, 70te

lenlerdir. Aristokrasi, liberalizme k olduu iin burjuvaziyi gelitirmedi.
Jur.I.s.381
Liberalizm: Gerek ekonomi felsefesinde gerekse siyaset felsefesinde devlet, toplum ve
birey arasndaki tm ilikilerde bireyin hak ve zgrlklerini ne karan; her bireyin
vicdan, inan ve dnce zgrlnn tannmas gerektiini savunan ekonomik ve
siyasal reti. Kartel ve Trustleri kuran bir dnyada liberalizm olamaz SNK.s.129.
Liberalizm: Liberalizm burjuvazinin ortaya att btn teoriler otonomisidir.
SNK.s.98
Liliputlar lkesi: Glverin ilk yolculuunda karaya kt dnlen hayal lkesi.
Buras kltlm bir ingilteredir. Ky bir gurbet, bir srgn, bir Lilluputlar
lkesidir hazret iin. Jur.I.s.380.
Linda: Cemil Meriin genliinde, Hatayda, bir kerhanmede karlat ve beraber
olduu hayat kadn. Linda ne bir la Dame aux Cameliasyd , ne bir Manon Lescaut.
Jur.I s. 91.
Linga: Simge anlamnda bir Sabskrite kelime. Terim olarak da Hint Mitolojisinde tanr
ivann erkeklik organ biiminde, tatan ya da benzeri madeden yaplm, bir sutunla
ya da daha kk bir eyle ekillendirilen simgesi. Birden bir Linga belirdi nmzde,
prl prl bir Linga. BDE.s.377.
Lingua Romana: Roman dilleri. 813 Tours Konsilinde halkn halkn anlamas iin
papazlarn halk dilinde, yani romanca vaaz etmeleri kararlatrlmtr: lingua romana,
eski Fransz halknn konutuu dil. KA.s.135.
Lisan el Arap: Byk slam bilginlerinden olan filozof ve hekim bn Sina (9801037).nn sfahan'da bir Arapa bilgininin onu dilbilgisindeki yetersizlii dolaysyla
eletirmesi zerine yl alarak yazd eserinin ad. On ciltlik Lisan el Arap iki
yz elliden fazla eseri kitaplar, mektuplar bize kadar gelmitir. K.s.185.
Liszt: Franz Von Liszt (1851-1919). Suluyu bir hasta olarak kabul eden ve ve ona
kiiliine uygun bir ceza verilmesi gerektii fikrini ortaya atan Alman kriminoloji
uzman. Liszt de, Henrie Heine de onun akirdi. SSSS.s.109.
Litterature niverselle: Dnya edebiyat anlamnda gelen Franszca bir kelime.
Kelimenin Almanca karl: weltliteratere; ngilizcesi ise woldliterateredir. Carlyle
ngilizceye

World

literaturediye

universellediye. KA.s.24.

evirmi

mefhumu,Franszlar

Litterature

292

Littre: Emile Litre (1801-1881). Fransz filozof ve szlk bilimci. Le Mondedan

rendiimize gre littre, 2 Haziran 1881de hayata gzlerini yummu. K.s.261.
Littrenin Szl: Dictionnaire de la Lenguage Franaise. Fransz filozof ve szlk
bilimci Emile Litre (1801-1881)in 1863-1873 seneleri arasnda yazd szl.
Gabriel Matzneff yle demi bu yl dnm vesilesiyle:Littrenin Szl,bize yeni
hazineler,hayalimizden gemeyen zevkler sunan Ali Babann Maaras. K.s.261.
Litvanya: Baltk Denizi kysnda, Kuzeyinde Letonya, Gney batsnda Rusya,
Gneyinde Polonya, dou ve gneydousunda beyaz Rusya arasnda kalan bir devlet.
"Byk airin frtnal hayatna bir gz atalm 1798'de -yani Pukin'den bir yl nce
Litvanya'da- doar. K.s.326.
Lizbon: Portekizde Tajo Irmann sa kysnda bulunan bir ehir. Portekizin
bakenti. Her akam Lizbon sokaklarnda bir hayalet dolarm, efendisi Camuense
sadaka toplamaa kan Caval bir kle. B.s.232.
Locke: Johan Lucke (1632-1704). Mutlakiyetilie kar karak erkler ayrln
avunmas sebebiyle Liberalizmin kurucusu kabul edilen ngiliz filozof ve siyaset adam.
Baconn ilimler emas, Lockeun felsefesinde ve Newtonun ilmine uydurulmu,
Lockeun insan

mdrikesi ile ilgili tahlilleri Gassendinin Epikrc Atomizmi ile

Baylein septisizmi arasnda yer almtr. IDG.s.20.

Lodovico Muratori: (1672-1750). talyan yazar. 25 ciltlik eseri: Rerum talicarum
scriptores ismli eseri Ortaa tarihinin kaynaklarn ortaya koyan nemli bir eserdir.
Bunlara muratori paralar da denir,nk fihristi yaymlayann ad Ludvico
Muratori'dir. IDG.s.124.
Logos Spermaticos: Sperma sz anlamnda bir kelime olup insanlar tesir altnda
brakacak kadar gl olan szlere iin kullanlr. Logos Spermaticos, diyor bir yazar:
gebe brakan sz. Kimi? B.s.261.
Loire Irma: Fransada bulunan 1006 km uzunluu ile farnsann en uzun akarsuyu olan
irmak. Birincisi, Eislebende bir kyl kulbesinde, gotik kulelerin ve ormanlarn
glgedinde. kincisi Chinonda, Loire rmann iekli kylarnda, kimine gre bir
aktar dkkannda, kimine gre meyhanede.KA.s.230.
Lombardiya: talyann gneyinde yer alan, lkenin en kalabalk blgesi. Aksine
Ruhrun yahut Lombardiyann sanayicileri de, talyann byk toprak sahipleri gibi,
Hitler ve Mussoliniye yardmlarn esirgememilerdir. UU.s.130

293

Lombroso:Cesare Lambroso (1835-1909). talyan kriminoloji uzman. Bu mektebin

byk temsilcisi: Lombroso, Feri, Sighele. BFH.s.23.
Loncalar: Eskiden ayn meslekten kiilerin zellikle esnaf ve zanaatkarlarn alma ve
Pazar sorunlarn zmek, meslee yeni eleman yetitirmek amacyla kurduklar birlik.
Orta-a loncalarnda ve loncalara bal Hermetizm kollarnda ama bu idi.
IDG.s.74.
Londra: Thames Irma kysnda yer alan byk biritanyann bakenti. 1751-52
lerde Londrada 7 kere baslm Chambers. IDG.s.16.
Lope de Vega: Felix Lepo de Vega Carpio (1562-1635). spanyol komedi yazar. Lope
de Vega, Gongora, Quevedo, Tirso de Molina, Calderon.. onyedinci yzyln birinci
yarsna prlt saarlar.K.s.67.
Lots. Bkz. Lts. Bazen bir lotsse kurulup vina alar.BDE.s.126.
Louis- Philippe: (1773-1850). Franszlarn 1830-1848 yllar arsndaki Kral.
Kelimeye bu anlam kazandranlar, onsekizinci yzylda La Harpe, Voltaire, Cizvitler;
ondokuzda, mparatorluk niversitesi, Resterasyon devriyle Louis-Philippe devrinin
hocalar. K.s.63
Lourdes. Franasada Hautes-Pyrenes kontunun merkezi. Hristiyanlarca mcizelerin
gerekletiine inanlan bir yer olduuna inanlan Lourdesi her yl 4 milyona yakn kii
ziyaret eder. Ben ne Jeanne Darcm, ne Lourdesda meryem anay gren oban
kz. UU.s.249.
Louvre: Louvre Saray. Eskiden Fransa kralnn paristeki saray. Bir Amerikan
milyonerinin Louvreda dolamas gibi, Joconde onu grr, o jocondeu grmez.
UU.s.206.
Lovejoy: Arthur Lovejoy (1873-1962). Dnce tarihinin nclerinden biri olarak
kabul edilen Amerikal filozof. Ne var ki Amerikal Lovejoyun Dnceler Tarihi
zerine Denemelerinde Durum bakadr. KA.s.427.
Lowie: Robert Harry Lowie (1883-1957). Avusturya kkenli Amerikal antrapolog.
Mesela Summer, Keller, Malinowski, Lowie, Wisler, Sapir, Boas, Benedict. A.B.Dde
antroploji kendini, kltr ilimi olarak tarif eder. K.S.41
Lozan: Lozan Bar Antlamas. stikll Savann sonunda Trkiye ile I. Dnya
Savan kazanan Devletler (ngiltere, Fransa, talya) ve Yunanistan arasnda Romanya
ve Japonyann katlmasyla, svirenin Lozan kentinde 24 Temmuz 1923 tarihinde

294

imzalanan anlama. Lozanda Trklere fazla mlyim davrana itilaf devletlerine

kzacak kadar da Trk dostudur B.s.161.
Lts: Botanikilerce hibirisi lts olarak saylmayan birok bitki trne verilen ad.
Hint mitolojisinde lotus gn doarken aan gn batarken kapanan bir iek olarak tasvir
edilir ve

gzellii safl ve tanr gzelliini temsil eder. Sonbahar ltsnn

yapraklarna benzer kirpikleri, teni sonbahar lts kokar. BDE.s.333.

LSD: ya da L.S.D. 25. Almanca Lyserg Suare Diathylamidin ba harflari. ndol
trevlerinin banda gelen halisinojen. nceleri yapay olarak elde edilen sonra avdar
mahmuzu rnlerde tabii olarak bulunan uyuturucu madde. adalamak,
Avrupann yeni ihra met, kokain ve LSD gibi uuru felce uratan bir zehir.
B.s.97.
Lucretius. Tam adyla: Titus Lucretius Carus (M.98-55). Latin airi. Bhagavadn
yannda Lucretiusun: De Rerum Naturas ne kadar s, ne kadar nesir. BDE.s.87.
Lugat-i Naci:Tanzimat devri air ve yazarlarndan Muallim Naci (1850-1893)nin 1890
ylnda yazd lgat. Lugat-I Nacide,renksiz kokusuz.K.s.274
Lugaz: Trk edebiyatnda, Konusunu canl ya da cansz varllarn, eyalarn
oluturduu manzum bilmeceler. Oysa gerek, iinden klmaz bir lugaz. KA.s.206.
Luka ncili: Luka ncili ya da Aziz Lukaya gre ncil. Aziz Markos ncilinden sonra
80li yllarda yazlm olan ve kilisenin kanbul ettii drt incilden ncs. "Luke
(Luka) ncili'ne gelince. Bu kitapta Marc'da da Mathieu'de de bulunmayan malzeme
vardr." IDG.s.114.
Lukacs. Gyrgy Lukacs (1885-1971) Macar komnist filozof, edebiyat kuramcs ve
siyaset adam. Etiemble, belli ki Lukacs ile Goldmannn roman hakkndaki tezini
beenmemi. K.s.247.
Lukas. Bkz Luka ncili. Lukas da ayn kaynaktan yararlanm. nciller iinde en
yaygn.IDG.s.129.
Lunaarski: Anatoliy Vasilyevi Lunaarskiy (1875-1933). Rus siyaset adam ve
yazar. Sovyet tenkitcisi Lunacarski (1875-1933)ye gore Bazarov, Rus edebiyatinda ilk
musbet kahraman. Cagdaslarinin deyimiyle bir Orlando Furioso. Ma.s.84.
Lundberg: Erik Lundberg (1907-). sveli iktisat ve nl sve Konjonktr
Enstits mdr (1944-1955). Alman sosyologu Leopald Wiese, kelime tasviri
sosyolojide asla kullanlmamaldr, diyor (1919). Lundberge gre kavram mphemdir

295

(1939).Chapple ve Coonun Antropoloji Prensiplerinde kltr kelimesine bile bile

yer verilmemitir. K.s.23.
Lut Kssas: Kitab- Mukaddeste ( Yaradl XIX blmnde) anlatlan kssa.
(Neideler Neidesini hatrlarsnzHadi iirin haklar vardr diyelim, hrryeti vardr
diyelim. Lut kssasna ne buyrulur.) B.s.198.
Lut: Hz. Lt (a.s) Kur'n- Kerim'de ad geen peygamberlerden biri. Ecinsellikle
mcadelesi ile tannr. Hz. brahim'in kardei Hrn'n oludur. Lt (a.s), brahim (a.s)
ile birlikte Harran'dan Filistin'e g etti. Burada ktlk ba gsterince Lt ve brahim
(a.s.) beraberce Msr'a gittiler. Bir sre sonra Msr kralnn verdii mal ve srleri
yanlarna alarak birlikte tekrar Filistin'e dndler. Zamanla yerletikleri blge,
srlerini almaz oldu. Hz. Lt bunun zerine, amcas brahim (a.s.)'n blgesinden
ayrlp Sedom ehrine yerleti. Daha sonra bu ehre peygamber olarak gnderildi.
Sedomlular bozuk ahlkl, kt niyet insanlar idi. Yol keserler, yolcularn elinde
avucunda ne varsa alrlard.Sedom halk dnyada daha nce kimsenin yapmad sapk
ileri, ahlakszlklar yapyor, ecinsel davranlarda bulunuyor, azgnlkta birbirleriyle
yar ediyorlard. Hz. Lt, kavmini doru yola davet ettiyse de aldrmadlar. Yaptklar
kt ileri devam ettirdiler. Kars da ona inanmayanlardand. Hz. Lut Kavmi
ktlklerinden uzaklatramaynca allah melekleri vastasyla Sodomlular helek etmek
istedi Melekler, Lt'un bulunduu Sedom ehrine geldiler. Kendisine iman edenlerle
birlikte sahan olmadan ehri terk etmesini sylediler. Sabah olunca, her birinin zerinde
kime isabet edecei yazl talar yamaya balad. Bylece kavim helek oldu.
Sodomda kalm Lutun mmeti. B.s.283.
Luter: Martin Lter (1483-1546). Reform hareketlerinin nclerinden Alman
tanrbilimci. Polemiin tuzu biberi: kfr. Luther, Erasmus, Calvin tulumbac gibi
kfrederler. B.s.127.
Luxembourg

Bahesi:

Luxembourg

Saray

ve

Bahesi.

Pariste

VI.

arrondissementda naiplik grevini yrten Marie de Medicis tarafndan 1612 ylnda

Luxsemborg konann yaknnda yaptrlan, Boyceaunun dzenledii, 1650 ylndan
beri sanat ve yazarlarn urak yeri olan bahe. Yalnzlk ve Madam Fouch. SaintMichel Bulvarndaki apartman, phenin zehri, hastahane, Luxembourg bahesi.
Jur.I.s.343.
Lbnan: Lbnan Cumhuriyeti, Bat Asyada, Akdeniz kysnda, bakenti Beyrut, resmi
dili Arapa oaln bir devlet. Petrol kaynaklarnn bulunuu Amerika Birleik

296

Devletlerinin iktisad tarihini deitirmitir, ama daha o zamanlarda Ortadouda,

Sahrada veya Lbnanda bir o kadar nemli kaynaklar vard. BDE.s.74.
Lykurgos: (M.390-324): Platon ve sokratesin rencisi Atinal Hatip. 19. yzyl
Avrupasna gre, Yunan mucizesi btn ihtiamn Asyaya borlu: Pythagoraslar,
Demokritoslar, Lykurgoslar. mealelerini ya Ganj kylarnda tututurmular, ya Nil
boylarnda. BDE.s.28.
Lyon:Fransada bir ehir. O zamana kadar (renaeus ve Tertullian'a gre)hem Lyon
hem Kartaca kutsal kitap olarak ncilleri, Paul'un Mektuplarn ve daha baz mektuplar
okuyorlard. IDG.s.124.
Lysias. (M:440a doru-380e doru). Atinal hatip. Atinada ki

hatiplerin

kavgalarna da karm Zoil sokrata kar Lysaisu tutmu. KA.s.386.

M. Ali Ayni: Mehmet Ali Ayn

(1869-1945)

Cumhuriyet ncesinde ve sonras

dnr ve. Dr'l-fnn Edebiyat fakltesi felsefe tarihi profesr. M.Ali Ayni:ntikat
ve ntikadi Mlahazalar.SNK.s.273.
M. emseddin: emseddin Gnaltay. Z.V. Togann Tarihte Usul adl

nefis

aratr.Snda M. emseddin ismine rastlayamadk. K.s.90.

Maari: Eblala el Maari (973-1073) 4 yanda yakalnd iek hastal yznden
gzlerini kaybeden ve hayat boyunca onun psikolojik tesirini zerinden atamayan arap
feylesofu. Yahut insanlarn arasna kabilmek iin deha ile talanmalar, bir Homer,
bir Milton, bir Maarri olmalar art. Jur.I.s.107
Maarifetname: Erzurumlu brahim Hakknn 1760 ylnda telif ettii din, tasavvuf ve
bilim konularn kapsayan ansiklobedik eseri. Bu efendiye gre tek kitap vard
dnyada:Maarifetname. UU.s.257.
Mabadt Tabiyesi: Metafizik, fizik resi. Avrupann mabadt tabiyesi neyi
halletmi. K.s.385.
Mably: Gabriel Bonnot de Mably (1709-1785). Fransz filozof ve tarihi. Bir uyurgezerler kafilesi aralarnda kimler yok ki: Mably, Rousseau, Fenelon Ma.s.211.
Macarca: Ural-Altay dil ailesinin Fin-Ugur dillerinden, zellikle Macaristanda
konuulan bir dil.nkilap,ancak yaz dilleri olmayan milletlerde,mesela Macarca ve
ekede dnlebilir.K.s.141.
Macaristan: Balkanlarda, bakenti Budapete, resmi dili Bulgarca olan. Oysa
Macaristanda Michael Babits 1942de Avrupa Edebiyat Tarihini yazmtr.
KA.s.428.

297

Macarlar: Macar halkndan olan kililer. inlilerden Suriyelilere, ranllara;

Annamitlerden Lehlere, veya Macarlara kadar eski dnyann btn medeni kavimleri
vatanlarna vahi aknclarn dolduun grdler. Jur.I.s.153.
Macauley: Thomas B. Macauley (1800-1859). ngiliz hukuku, siyaset adam, air,
Tarih ve deneme yazar. ngilizler 19. asrn bandan itibaren kendi dillerini retmeye
balarlar

Hintlilere,

Macauley

ngilizcenin

yerlemesinde

byk

bir

rol

oynar.BDE.s.94.
Machiavelli: Neccolo Machivelli (1469-1527). talyan siyaset adam ve yazar.
Machiavelli, insanl ikiye ayrr: tarihi yapanlar, tarihin malzemesi. B.s.203.
Mackay:Claude Mavkay (1890-1948). Zenci rnesansnn nemli isimlerinden olan
Amerikal air, roman ve biyografi yazar. Biyografilerini 1937 ylnda yaymlad A
Long Way from Home isimli eserinde yaymlad. O lgn zeky, lmnden yarm
asr sonra bir biyografn (Mackay) hayran tecesss umulmadk birbas- bd-el mevte
kavuturacaktr. B.s.200-201.
Madam d Stael: (1766-1817) Fransz kadn yazarlarndan. Romantizm erevesinde
deerlendirilir. 19. yzyln balarnda Fransz aydnlarna klavuzluk eden iki byk
yazar var: Chateaubriand ve Madam d Stael. BED.s.59.
Madam Bovary: Gustave Flaubert (1821-1880)in 1857 ylnda kaleme ald roman
ad.

Flaubertin

roman.

Emmenn

mphem

ve

lgn,

ac

hayl

krklklarn,araylarn, kk sevinlerini ve sonsuz aclarnn dramlatrld

eser.Madam Bovary Flaubertin kendisi. B.s.209.
Madam d Renal: Stendhalin Krmz ve Siyah romannn kadn kahraman. Krmz
ve Siyahn Madam d Renali sana ne kadar benzer bilmiyorum. Jur.II.s.33.
Madam d Deffant ile Horace Walpole Ak: Madam d Deffant Fransz kadn yazar
(1697-1780) skandallarla dolu bir hayat var. Horace Walpole de ngiliz yazar (17171797). Bu iki yazar birbirlerinde ahir-i mrde ak olurlar aralarndaki mektuplama
Madam d Deffantin lmnden sonra (1809) yaymlanan Mektuplarnn kaynan
tekil eder. Akn ya olmaz. Madam d Deffant ile Horace Walpoleun ak
Jur.II.s.38.
Madde ve Kuvvet: Alman maddeci filozof Ludwig Brcner (1824-1899)in 1855
ylnda yaymlad eserinin ad. Bchnerin Madde ve Kuvveti (Baha Tevfik) ile,
Abb Mesliernin Akl- Selimi (Baron dHolbach) Abdullah Cevdetten bu yana Trk
intelijansyas zerinde en ok etki eden iki kitaptr. SNK.s.25.

298

Maddecilik: Maddenin zihinden nce geldiini,kabul ederek maddi doyuma ve hazza

ncelik tanyan felsefi gr. Materyalizm. Ama gemi su almakta devam ediyor.
Maddecilik keiflerin kara cbbeleri altnda imparatorluun drt bucana tanr.
B.s.133.
Madd Medeniyet ve Kapitalizm: Fransz tarihi Fernand Braudel (1902-1985)in
1979 ylnda yaymlad ciltlik eseri. Oluan Dnya. Yazar Fernand Braudel,
Collge de France hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor; Ecole Pratique des
Hautes Etudesde de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca Eserleri: II.Flip
Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Madd Medeniyet ve kapitalizm Sonra eitli
makalelerini bir araya getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s.93.
Maddiyun: Maddinin okluu. Maddeciler, materyalistler anlamnda. Hkemann
yksek ksm olan israkiyun byle halt etseler maddiyun tabiiyun gibi asa ksmlar ne
halt etsin ? Masaaiyun da melaikeye ukul-u asare ve erbab-ul enva ismini vermi.
IDG.s.196.
Madhava: Baldan anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hint mitolojisinde Tanr
Vinunun nvanlarndan birirdir. Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu
(kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta
(kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve
barna). BDE.s.128.
Madrid: Madritin il merkezi ve spanyann baehri. Paris, Londra veya Madrit
herhangi bir dii kadar muhteem herhengi bir dii kadar alelde. B.s.260.
Madritli Mslime: hvans-Safa risalelerini derlemesiyle bilinen, Hicri IV. Asrda
yaayan slam bilgini. Bir slm limi, Madridli Mslime ( lm 395 ) doaya yapt
bir seyahatte risaleleri toplayp yok olmaktan kurtarm.IDG.s.37.
Madura Akademisi: Hindistanda Vagiai Irma kysnda bir kent olan Madurada
kurulan akademi. Manimekhalenin yazar Sattanar, Madura Akademisinden, geni
ufuklu bir tenkiti BDE.s.289.
Madura Akademisi: Hint Tamul edebiyatnda bahsedilen akademiden biri.
Rivyetlere gre Pandya krallarnn korumasnda olan bu akademiler 9950 yl srm
ve

8598 kere

dl almtr. Manimakhalenin

yazar sattanar, Madura

Akademisinden, geni ufuklu bir tenkiti. BDE.s.289.

Madura Hindistanda Vagiai Irma kysnda bir kent: Kovalan bu deerli bilezii
Maduradaki bir kuyumcuya satmak istiyor. BDE.s.289.

299

Madura: Madura ehrindeymi bu akademi, Comorin burnunun gneyinde yer alan bu

ehri de, akademiyi de dalgalar alp gtrm. BDE.s.284.
Madura: Hindistanda, Vaigai Irma kysnda tarihi bir kent. Kovalan bu deerli
bilezii Maduradaki bir kuyumcuya satmak istiyor. BDE.s.289.
Madurin

Hikyesi:

Victor

Hugonun

Sefiller

romannn

Trkeye

yaplan

tercmesinin ad. Romanda Hesaplamaya dnelim. Ayn evirmen 1862de Sefilleri,

Madurin Hikyesi adyla evirmi. KA.s.333.
Madusun Datta: (1824-1873). Bengalli air ve komedi yazar. Tom Amcann
Kulbesi: Bu realist ahesere Bengalin Tom Amcann Kulbesi adn verirler. Ayn yl
edebiyat gklerinde yeni bir yldz prldar: Madusun Datta (1824-1873). BDE.s.274275.
Maghada Han: Hint milli airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana
isimli eserinde sz edilen ahslardan biri. Sad kadn Maghada Hannn nnde
durup sze balad. BDE.s.186.
Magosa: Gazi Magosa. Kbrsn dou kysnda bir liman kenti. Namk Kemalin
hayatndan Magosay karn, Hrriyet Kasidesi snkleiverir. Jur.I.s.365-366.
Magrib: Bkz. Marib. Batnn bilhassa Magribin metinlerde ad ok az geer.
K.s.158.
Marib: Afrikann kuzey batsnda Akdeniz ile Byk Sahra arasnda kalan lkelerin
btnne verilen isim. Marib byk blgeye ayrlr bunlar: 1-frikiyye (Trablus ve
Tunus). 2-Orta Marib (Cezayir).3- El-Aksa (Fas). Bat irfanna slam dnyasn
tantan ilk eser Dou Ktphanesi... ve

Dou Ktphanesinde Marib yok....

UU.s.140
Mahabharata: nl Hint destan. Mahabbaratta, Byk Bharata Soyu anlamna
gelen bir kelimedir ve bu soyun yaad Byk Sava anlatr. Eser yaklak 100.000
beyitten ve 18 blmden olumaktadr. Hint`in en byk iki destanndan biri olan
Ramayana, Hintliler`e gre, Mahabharata`dan ok daha yal. BDE.s.151.
Mahakavya: Byk Kavya anlamna gelen bu kelime Hint edebiyatnda genellikle
meur bir efsanenin kahramann anlatan ve airin amac hner gstermek olan destans
iir trnn addr. Destann eitleri var Hintte: tihasa, Kavya, Mahakavya.
BDE.s.138.

300

Mahatma: Mahatma Gandhi (1869-1948) Hindistann bamszlk kahraman. lyada,

ehname, Mahabharata, Mahatma'nn yaratt epope yannda ne kadar zavall.
K.s.335.
Mahavira: Byk kahraman anlamnda bir kelime olup canizmin kurucusunun bir
ismidir. Mahavira`y yaratan byle bir evre. BDE.s.164.
Mahir: Bkz. Hasan Mahir. Evet zavall Mahir. KA.s.361.
Mahmut Cellettin Paa: orluluzade Mahmut Cellettin Paa (1839-1899).Trk
siyast adam besteci ve tarihisi. Karsnn k olduu rivayet edilen ngiliz Sait Paa
iin , fasid ve ebleh dir. Suavi, Mirat- Hakikat sahibi Mahmut Cellettin Paann
hkm de hayranlk

belirtmekten uzak: msfit, sefih-i rzigar,

ebleh-

firib.Ma.s.151.
Mahmut Ali: Cemil Meriin olu Mahmut Ali Meri. Olu Mahmut Ali ile kz mit
liseyi bitirene kadar, yaz tatillerinde babalarna yardmc olurlar. SNK.s.12.
Mahmut Celalettin: Bkz. Mahmut Cellettin Paa. Devrin tarihilerine gre Suaviyi
bu

kanl

teebbse

gtren

hrsdr

(Mahmut

Celalettin,

Abdurrahman

eref).Ma.s.154.
Mahmut II: (1784-1839) Otuzuncu Osmanl sultan ve slm halfelerinin doksan
beincisidir. Osmanl Sultanlarndan I. Abdlhamit Hann, Nak-i Dil Sultandan olan
oludur.1808 ylndan 1839 ylna kadar padiahlk yapmtr. Osmanl Hanedannn
son renkli mstebidi II. Mahmutla kstah Msr valisi Mehmet Ali arasndaki
anlamazlktan faydalanan Palmerston, Padiaha Britanya mzaheretini vaad etti.
BFH.s.80.
Mahreler Teorisi: Mahre sati srm srm yerleri anlamna gelir. Bu kanuna gre
ekonominin tamamnda talep yetersizliinden veya dier deyimle ar retimden
kaynaklanan gayri iradi isizliin ortaya kmas mmkn deildir. Bu kanuna gre
arzda meydana gelen her arti kendisi kadar bir talep artiina yol amakta yani "her arz
kendi talebini yaratmaktadir. Her arz kendi talebini yaratacaindan toplam talep
toplam arza eit olacaktir. 2. Fransz Dal. yimserdirler. Jean-Baptististe Say, Bastiat.
Say mahreler Teorisinin kurucusu. SNK.s.147.
Maia: Yunan mitolojisinde Adlas ile pleionenin kz. Tanr Zeus ile birleerek
Hermesi dourmutur. Zeusla Kallistodan olma arkasa stninelik yapt iin
Herann hmna uram ve bir yldz olarak ge ktktan sonra rahat etmitir. Yunan
Tanrs , Zeusle Maiann ol, Maia ise Atlasn kzdr. IDG.s.209.

301

Maistre: Bkz. Joseph de Maistre. Birinci dnceyi aristokratik ve teokratik mektep

temsil eder, Bonaldn Maistrein, Lamennaisnin mektebi; tekini liberal mektep,
Benjamin Constntin, Minerve yazlarnn mektebi. SSSS.s.50.
Maitreyi: Upaniadlarda (Brihadarankaya-Upaniadda) Yahnavalkyann kars.
Yacnavalkya maitreyi, dedi, yolcu yolunda gerek.BDE.s.319.
Makedonya: Balkanlarda Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutlk ve Srbistan arasnda
kalan, resmi dili Makedonca bakenti skp olan devlet. Balkan devletleri, o zamanlar
Avrupa Trkiyesi denilen kara parasnn merkezine yani Makedonyaya hep birden gz
dikinceye kadar padiahn iine yaramt. BFH.s.131.
Makedonyal Zoil: Bkz Zoil. Bu sayede btn edebiyat tenkitilerin ceddini tanyoruz
ie balar balamaz: Makedonyal Zoil. KA.s.386.
Makrokosmos: Byk evren anlamnda bir fessef terim. Makrokosmosun da, iinde
baka ne var: su, toprak, hava ve ate IDG.s.211.
Makroskopik: Gzle grlebilen, mahede edilebilen anlamnda bir terim.
Mikroskopik dunya ile Makraskopik dunyanin kanunlar cok ayri. SNK.s.32
Makyavel: Politikac Makyavelden beri pheli bir yaratktr. KA.s.358.
Makyavelcilik: Ynetmek iin her yolun geerli olduu dncesine dayanan ve hibir
ahlk deeri dikkate almayan Machiavellinin siyasal sistemi. Maddeciliin zaferler
kazand bir devirde, liberal burjuvazi Voltaireciydi, Enfantinle mritlerini
Makyavelcilikle sulad. SSSS.s.101.
Makyavelizm: Bkz. Makyavelcilik. Ferman dinlettigi bir dunyada tarafsizlik meziyet
olabilir mi? K.s.67-68.
Makyevalik: Makyavel gibi dnen. Habis, haris, Makyevalik bir toplumu
anlamasna imkan yoktu Osmanlnn. SNK.s.283.
Makyevelizm: Bkz. Makyavelcilik. "Dava talihsiz bir kavmin ilesine ailmek tarihin
derinliklerine ibretkavmin ilesine eilmek deil, Sovyet Rusraya'nn dillere destan
makyevelizmini bir kere daha yermek. K.s.325.
Mala Ovas: Hint Klasik dnem
Meghadutada

air ve yazar Kalidasann mensur eseri

ad geen bir yer. Mala ovasnda gen kzlar/ seni trklerle

karlayacak. BDE.s.379.
Malabar Krfezi: Hindistann Umman Denizi kysnda Dakkan Yarmadasnn bat
blgesinde yer alan Goa ile Kanya Kumari burnu arasnda yer alan Malabar ehrinde

302

snrlar iindeki yer. Almanlarn ve Malabar Krfezinde bir Camoensleri vard, ne

Kalktada bir Jonesleri. BDE.s.52.
Malaki: Malaki (Malachi). Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski
Ahit blmnn peygamberlerle ilgili kitaplarndan birisi ve Yahud nebisi. Eski
Nebiler (Yeu, Hakimler, 1.Samuel, 2. Samuel, 1.Krallar, 2.Krallar. Sonraki Nebiler:
ya Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun,
Habakkuk, sefanya, Haggay, zekarya, malaki.IDG.s.135-136.
Malavika ile Agnimitra: Hint klasik dnem air ve yazar Kalidasa (IV-V.asr)nn
tiyatro eseri. Malavika Ile Agnimitraustadn genlik eseri. BDE.s.211.
Malavika: Kalisada tarafndan yazlan Hint tiyatro eseri. Malavika ile Agnimitrann
kadn kahraman. Malavika, kralice Dharininin cariyelerinden bir rakkasedir. Malavika
has bahceye, aokayi ieklendirmeye iner. BDE.s.212.
Malay: Malezya, Endonozya Gney-dou Asya takmadalar ve Sunda adalarnda
yaayan halka verilen isim. Malaya dili Endonozya beinden olan, Endonozya ve
malezyada konuulan dil.Gallandn tercmesi Grek, Alman, Felemenk, Macar ve
Malay dillerine aktarlm. BDE.s.236.
Malaya Dalar: Malezyann dier ad. Malezya Dalar. Malaya dalarndan ince bir
rzgr eser. BDE.s.386.
Malayalam: Kerala eyaletinde yaklak 33 milyon kii tarafndan konuulan Gney
Dravid dili. Hint yarmadasnn gney yarsnda yaygn olan Dravitenin drt byk
lehesi var: Tamul, Malayalam, Kannada, Telugu. BDE.s.95.
Malcolm X: (1925-1965). Molcolm Little de denir. Hayatn Amerikada kurulmasn
hayal ettii tam bamsz bier zenci devletine adayan Amerikal Mslman siyaset
adam. Fakat asl mrid: Malcon X. Deli mi dahi mi bilmiyorum. K.s.279.
Malebranche: Nicolas De Malebranche (1638-1715). Fransz rahip ve filozof. Eflatun
orta an realistleri Malebranche, Fenelon gibi akl savunan filozoflara gre
namtenahi, mutlak zaruri, ezeli, cihanmul, mkammel gibi mafhumlar yalnz mspet
birer dnce deil, btn dncelerin en mspetidirler, onlar sayesinde kar konmaz
ve en yce gerei tanrz. IDG.s.169.
Malesherbes: Chretien Guillaume De Lamoignon De Malesherbes (1721-1794).
Diderotun Ansiklopedisinin yaynlanmasna verdii destekle bilinen Fransz yarg ve
siyaset adam. Bereket XVI. Louisnin neriyat mdr Malesherbes, Diderotyu
zamannda uyard ve msveddeleri kendi evinde saklad. IDG.s.17.

303

Malezyaca: Bkz. Malay. Malgaay: Bulucistanda Seylana: Dravit Dillerini:

Konuanlarn says yetmi milyonu aar. Seylana da aar Dravit dilleri izlerine
Bulucistanda bile rastlanr. Gramer bakmndan Trkeye benzer Dravit dilleri fonetik
bakmndan daha ok Malgaay, Malezcay andrr. BDE.s.283.
Malgaa: Madagaskarda konulan, birbirine ok yakn15 leheden oluan, Endonozya
beinden bir dil. Bulucistanda Seylana: Dravit Dillerini:Konuanlarn says yetmi
milyonu aar. Seylana da aar Dravit dilleri izlerine Bulucistanda bile rastlanr.Gramer
bakmndan Trkeye benzer Dravit dilleri fonetik bakmndan daha ok Malgaay,
Malezcay andrr. BDE.s.283.
Malherbe: Francois de Malherbe (1555-1628). Fransz klasik airi. Fransz Klasik
iirinin kurucusu saylr. Fransa'da Pleade'n yapay klasisizm'ine kar olan Malherbe,
Franszca'nn mkemmellemesine adar kendini ve klasik akmn kanun kurucusunu
olur. K.s.72.
Malik bin Enes. (771-795). Ehl-i Snnet ve Cemat mezhebinin amelde drt
mezhebinden birisi olan Mlik Mezhebinin imam. 771 (H.93) ylnda Medine-i
Mnevverede domu 795 (H.179) ylnda yine Medine-i Mnevverede vefat
etmitir.Maliki Mezhebide ok yaylm bir mezhep.Medinede kurulmu,kurucusu
Malik bin Enes. K.s.197.
Malik Mezhebi: Ehl-i Snnet ve Cemat mezhebinin amelde drt mezhebinden birisi.
mam: mam Malikbn Enestir. Bkz. Malik bin Enes. Maliki Mezhebi de ok
yaylm bir mezhep. Medinede kurulmu, kurucusu Malik bin Enes. K.S.197.
Malinowski: Bronislaw Malinowski (1884-1942) Polonyal antrapolog. Mesela
Summer, Keller, Malinowski, Lowie,Wisler, Sapir, Boas, Benedict. A.B.Dde antroploji
kendini,kltr ilimi olarak tarif eder. K.s.41.
Mallarm :Stephane Mallerme (1842-1898). Sembolizmin nclerinden olan Fransz
airi. Ribmaudya gre Asya,hikmetin ezel vatandr, Mallarm Nala ile
Damayanti gibi daha nce Franszcaya evirilen Hint masallarn yeni batan yazar.
BDE.s.69.
Malta valyesi: Akdeniz kk bir takmadann balca ad olan Maltann
Svalyelerinin Katolit kilisesini savunmas ve kendilerini kilisenin mcahidi grmeleri
ile nlenmi. Oysa Saint-Simonlar doar domaz Malta valyesidirler.SSSS.s.28.

304

Malta: Akdeniz kysnda kk bir takmadacklar btnnn genel ad. Azerbaycan

Heyet-i Murahhas azas sfatylaBakden Parise gitmekzere iken stanbulda
ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya srdrlr. B.s. 156.
Manche: Man. Avrupann Kuzey-batsnda, Fransa ile ngiltere arasnda s deniz.
"Manche tesi iin de yle mi acaba? Hayr". K.s.70
Mandragor: La Mandragola talyan siyaset adam ve yazar Neccolo Machivelli (14691527) 1520 ylnda yazd tiyatro eser. "Belfegor adl bir hikaye ile Mandragor adl
tatl bir tiyatro eseri vardr". SNK. s.188.
Manifesto: Bildiri. Beyanname. "Gerekte avrupa medeniyetinin ilk Manifesto'su
Dercarte'in "Usul Hakkndaki Risle"sidir. (bizde 1895, 1983 ve Vekletin 2 basks
"konuma" diye yanl evrilmitir.) SNK. S.72
Maniheizm: Mani tarafndan kurulan, iki eit ve zt iyilik-ktlk ilkesinin birlikte var
ola.Sna dayanan dini anlay. Bu melek , insann semavi bir nshas olan ktan bir
suret eklinde tasavvur edilen ve zerdtilikte kiiye lm annda ayan olan .
IDG.s.208
Manikavaaga: VIII-IX asrlarda yaam en nemli ivac airi. iirlerinin geneli ilahi
mahiyetindedir. Manikavaaga 8. yzylda yaam, tekilerden daha olgun, daha derli
toplu. aheseri Tiruvaaga.ngilizcede Almancada birok tercmeleri var bu
kitabn. BDE.s. 291
Manimakhale: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri. ve
ba kahraman. Manimakhale, konu olarak

Silappatigaramn devamdr. Eserin

kahraman Manimakhale, Silappatigaramda roman kahraman olan Kovalann dansz

sevgilisi Matavinin kzdr.

Manimakhalenin

yazar sattanar, Madura

Akademisinden, geni ufuklu bir tenkiti.BDE.s. 289.

Manimekhale: Mudaral Cattann roman terzndaki iiri. Tamul romanesk edebiyatnn
en enmli eserlerinden biri Eser Tamul edebiyatnn ilk milli eseri olarak da kabul
edilen. Yani Manimekhaleden sonra yazlm BDE.s. 289.
Manivela: Kaldra, Komiserin manivelas: devrim, dava alt yapy deitirmek, st
yap kendiliinden dzelir.BDE.s. 145.
Mannheim: Karl Mannheim (1893-1947)Avusturya kkenli ngiliz sosyolog ve
frofesr Mannheime gre deolojinin gayesi mevcut dzeni devam ettirmektedir.
UU.s.264

305

Mantk: Akl yrtmeyi kendi bana,yani yneldii konudan ve hertrl ruh

bilimselsreten bamsz olarak inceleyen bilim. lk iktisat kitabn 1828de kaleme
alm.1843de Mantk 1848de ktisat Prensipleri. K.S.210.
Manu Kanunlar: Efsanevi Hint kral manunun hazrlad sanlan Manu-smriti
yasalar.Hint kozmogonisini dnyaya tantacak, eser Manu Kanunlar adyla n
salarak, 1797de Almancaya, 1833de Franszcaya evrilecektir. BDE.s.:42
Manu: Manu adam anlamnda sanskrte bir kelime; Hint mitolojisnde evrenin her
evresinde insan soyunun atas saylan ilk insan iin kullanlr.Manu-smriti yasalarn
hazrlayan kii olrak bilinir. Bir sabah Manuya ykanmas iin su getirdiler.
BDE.s.316.
Manuel de Socialogie: Bkz. Sosyolojinin El Kitab. 1962-63de balayan bu Sosyoloji
rencileri iin Franszca derslerinde Cemil Meri, Cuvilliernin Manuel de
Socialogiesini (Sosyoloji El Kitab) okutuyordu. SNK.s.14.
Manuel: Bkz. Sosyolojinin El Kitab. Cuvillier`in iki ciltlik Manuelinde (1952)bir
dip notuna misafir edilir ustad. IDG.s.227
Manukaritram: XV. asrn sonu ve XVI asrn balarnda yaayan Hint airi Allasani
Peddanann

Telugu

diliyle

yazd

eserleri.

Allasani

Peddana

var,eseri

Manukaritram,konu Markandeya Puranadan alnma. BDE.s.298.

Marat: Jeanpul marat (1743-1793) Fransz doktorve siyaset adam. Baka
doktrinciler, snrlar daha kesin ideolojik nazariyeler kurdular; mesela Marat, bir
biolojist ve doktordu; amac korkutmakt nceleri,hayatnn sonuna doru imha yanls
oldu. BFH.s.19.
Marazi Okuma: ncelemek dnmek iin deil, okumak iin okuma yntemi.baka
bir ifadeyle sanat heyecan yada zeka gelitirme gibi gayeler gtmeden okuma biimi.
maraz oluma bir sebep midir.Netice mi? B.s.115.
Marc (Markos) ncili: Katolik kilisesinin kabul ettii drt ncil kitabndan birisi olup
drt incilin en eskisidir. Marc (Markos) ncili drt ncil'in en ksas ve birok bilgine
gre en eskisidir. IDG s.114.
Marc ncili: Bkz. Marc (Markos) ncili Marc ncili'nin ilk blmlerinde beslenme,
tedavi ve tabiat glerine boyun edirme mucizeleri vardr. IDG.s.114.
Marcel aym: (1902-1967) Roman ve oyun yazar. Biz de marcel Aym gibi
dnyoruz. KA.s.82

306

Marcel Proust: (1871-1922) Fransz air ve roman yazar. "Marcel Proust, ocukken
okuduu kitaplarn banda Teophile Gautier'nin Capitaine Fracassen hatrlyor.
K.s.307.
Marco Polo: (1254-1324) Venedikli gezgin. Marco Polonun kitab ya da il milione adl
eseri ine ve ona komu lkelerin efsanevi zenginliklerine ilikin mitlerin gelimesine
kaynaklk etmesi aisndan nemlidir. Hindistana kadar uzanan Marco Polonun
(1254-1323) anlattklarna dudak bklr ve at yol ok gemeden unutulur, gider.
BDE.s.31.
Marcuse: Her bert Marcuse (1898-1979) Alman kkenli Amerikal filozof. Freudcu
Marxln balca temsilcilerinden biri. Kahramanmzn masasnda daima Marcuse
glmser. Ma.s.60.
Marguerite DAngoulme: (1492-1549). Navara kraliesi hikaye ve komedi yazar.
Heptameron yazar Marguerite dAngoulmein stad da, Boccacio. KA.s.212.
Mari: Gassani devletine 495 ylnda kral olan 4. Harisin kpeleriyle meur karsnn
ad. IV. Haris, lakab: Ekber. O da nn kars Mariye borlu, Marinin hreti ise
kpelerinden geliyor, bu kpelerin dnyada bir benzeri daha yokmu, her biri gvercin
yumurtas byklnde ikinci. K.s.148.
Maria Joseph Chenier: (1764-1811) Fransz siyaset adam ve tiyatro yazar. La Harpe
htilal Lisesinde, Maria Joseph Chenier mparatorluk Atheneesinde,Villemain Ecole
Normale Superieurede, sonra Paris niversitesinde ders verir. KA.s.415.
Marie-Antoinette: (1755-1793) Fransa kraliesi. mparator I. Franz ile Avusturya
imparatoriesi Maria-Theresiann kz. Versaya yryenler kimlerdi biliyor musunuz?
Yz bin XVI. Louis ile yz bin Marie-Antoinette. UU.s.176.
Marie-louise: Marie-Louise de habsbourg-Lorraine (1791-1847) Avustuya aridesi,
Franszlarn imparatoriesi. 1810da Marie Louisele beraber parise gelir. K.s.102.
Marion De Lorme: (1611-1650) Lorme senyr ve Fransa maliyecilerinin
Champagnedeki bakan Jean Delonun kz ve Fransz yazar Victor Hugo (18021885)nun 1831 ylnda yazd piyesinin kadn kahraman. Hugo: Asrlarn Efsanesi,
Hernani, Marion Delorme. Yarm kalm bir Kral Eleniyor. Ma.s.281.
Marivaux: Pierre Carled de Chamblain de Marivaux (1688-1763). Fransz tiyatro ve
roman yazar. Yalnz Fransz romann ele alsak, bir Le Sage, bir Marivaux, bir
Prvost, bir Rousseau, bir Laclos, bir Sade. insan ruhunun karanlk dehlizlerinde
taramadk bir ke brakmlar myd? KA.s.129.

307

Mark Twain: (1835-1910) Amerikan hikye, roman, otobiyografi ve seyahat yazar.

Mark Twainin Huckleberry finnI ise idrakimin bugun ku nufuz edemedigi bir
dunya. K.s.312.
Marksist: Marksn dncelerini benimseyen ve kabl eden. Marksist ne demek ?
Marx, ne vahye mahzar bir peygamberdir, ne tecrbe d bilgilerle donanm bir
khin. B.s.187.
Marksizm: Marxclk Karl Marx Friedrich Engels ve izleyicilerinin grleri.
Marksizmin tek byk faydas olmu: dikkatimizi liberal Avrupann yalanlarna
ekmek. B.s.186.
Marlinsky: Aleksandr Bestujev (1797-1837). Rus yazar. Marlinsky imzasyla yazd
serven romanlar ile tannmtr. Baka romanclar da km o dnemde, Marlinsky
gibi. KA.s.225.
Marlowe: Christopher Marlowe (1564-1593) ngiliz oyun yazar. Shakespearein
ada olan Marlowe da ilemi. Jur.I.s.358.
Marmontel: Jean Franois Marmontel (1723-1799). Fransz trajedi, roman ve an
yazar. Drdnc ciltte: Turgot, Duclos, Bordeu Beincide Voltaire, Marmontel,
Forbonnais, Deleyre; altncda De Brosses, Saint Lambert, Morellet, Necker, Quesnay
grnr. IDG.s.19.
Marquis de Sade: Bkz. Sade. sadan Marquis de Sadea, Homerostan Miltona kadar
btn bu bykler Nemesisin hmna urad Jur.I.s.40.
Marseillaise: Franszlarn mlli mari szleri 14 temmuz 1795de mzii ise 14 ubat
1879da kabl edilmitir. Yazar Claude Joseph Rouget De Lisledir. Her iir bir
Marseillaise, bir edebi bir Mirabeau nutku olamaz ki. KA.s.301.
Marshall Pln:Avrupaya iktisd yardm yapmak iin dzenlenen ve General
Marshall tarafndan ortaya konulan program. kinci Dnya savandan sonra yeni
putlar km ortaya: Truman, Marshall Pln ve Amerikan sosyolojisi. B.s.184.
Marsilya: Fransada bir kent. Akdeniz kysnda yer alan bu ehir Fransann 2. byk
ehridir. Akdenizin Bat havzasndaki Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona
ehirleriyle Kk Asyann, Suriye ve Msrn limanlar arsnda uzun zamandan beri
ticari mnasebetler vard. BFH.s.89.
Martyr: nancndan tr ldrlen ya da ikenceye tabi tutulan hristyan. O halde?
Tefekkrn her lkede birnevi martyr olduu belki bir vaka. Jur.I.s.110

308

Marx: Karl Marks (1818-1883) Alman filozof ve kuramc Marxsizmin kurucusu.

Hatta Marxn tarihi maddeciliini bile bile sahneye karr. B.s.159
Marx-Engelsin Komnist Beyannamesi: Bkz. Komnist Beyannamesi MarxEngelsin Komnist Beyannamesinde (1848) yle yazyor. UU.s.96.
Marya: Gassani hkmdar II. Harisin kars. Gassaniler sllesi tarihini pek az
biliyoruz. Bat tarihilerinin kendisinden bahsettii Gassani hkmdarlarndan ilki: II.
Haris, daha dorusu dul kars Marya. K.s.148.
Masal Tarihinin Tenkidi: spanyol rahip bibliyografac ve yazar Nicolas Antonio
(1617-1684)nun

eserinin ad. Sevillal bir rahip, Nicolas Antonio, nce Masal

Tarihinin Tenkidini yazar -manal bir balk- Sonra 1672de,Yeni spanya

Ktphanesini (Bibliotheca Hispana Nova) yaymlar. K.s.404.
Masallar: Tainein edebiyat tenkidi alanndaki ana eserleri:La Fontaine ve Masallar,
Tite-live,ngiliz edebiyat Tarihi,Sanat Felsefesi.KA.s.439.
Mask: Bir kimsenin, zellikle de yeni lm bir kimsenin yznden karlan ve
gerektiinde oaltlan kalp. Hoca yryen bir Manyetofon bir mask, Zeus gibi
kafasndan bir Atena dourmuyor, zrriyeti yok. UU.s. 210.
Maslahat: husus, konu, madde anlamna gelen maslahat slam hukukunda iyilie ve
hayra vesile olan ey anlamnda bir terimdir. Filhakika ehl-i snnet vel cemaat ulemas,
kaynaklar olduka bulank olan bu muhit-l maarifetemas etmeden gemeyi
maslahata daha uygun bulmulardr. IDG.s.34.
Mason Locas: eitli aamalardaki masonlardan oluan guruplarn her biri. Sarayn
direnii

azaldka

kapitalizm,

taarruzunu

younlatrr:

keiler,

mektepler,

mrebbiyeler, mason localar... B.s.135.

Masonluk: yelelerinin

(biraderler veya kardeler) birbirlerini iret ya da

sembollerinden tandklar ve srlarn sakl tutmay yemin ettikleri dnya apndaki

Yahdi tekilat. Ovidiusun dedii gibi: Prolem sine matre creatam.Masonlukta
stad- azam oldu: bektailikde postniin kutup, felsefede ise akirdi olmayan bir hoca.
K.s.214.
Massachusetts Kanunname: ABDnin Kuzey Dousunda yer alan bir eyalet ve o
eyaletin kanunlar Hrriyet nedir? arlmann hocas Alcuine gre: Gnahsz bir
hayat.bir ahlaknn anlay bu.Massachusetts kanunnamesindeki tarif de aa yukar
ayn: doru ve iyi olan yapmak hakk. Ma.s.201.

309

Massignon: Louis Massignon (1883-1962). Fransz arkiyat. Kazanova, daha

1915de bu fikirleri ileri srer: Goldziher, Macdonald, Lane Poole, Massignon ve
vanoy da onu takip ederler. IDG.s.52.
Maallah: (l.815) Asl ad Mia olan Yahud kkenli arap gkbilimci. ranl
Nevbaht ile Yahudi Maallah, Badat medresesinin sorumluluklarn bn Masuyeh ile
paylarlar. IDG.s.223.
Matavi: Silappatigaramda roman kahraman olan Kovalann dansz sevgilisinin ad.
Eserin erkek kahraman Kovalan ei Kannegeyi Matavi ile aldatr. Manimakhale,
Kovalan ile sevgilisi dansz Matavi nn kz. BDE.s.289.
Mateo Aleman: (1547-1608). spanyol roman yazar. Benzerlerine ibret olsun diye, bu
gzel roman kaleme alm Mateo Aleman. KA.s. 174
Mathura: Hindistanda Yamuna kysnda yer alan bir kent.Mathura Vinucularn
kutsal kenti olup Hindistann yedi kutsal ehrinde biridir. Krina, Mathurada dnyaya
gelir. BDE.s.129.
Matsudan Datta: (1824-1873) Bengalin en byk airlerinden biri. Bengalin en
byk airlerinden Matsudan Dattann (1824-1873) Captive Ladysi geek bir edebi
deer. BDE.s.94.
Matta ncili: Mattaya gre ncil Kiliseye gre I.tarihi sraya gre se III. incildir.
Eserde Eski Ahit dncesi ile yorulmu kiilere hitab eden yazar sann
Peygamberlerce gelecei bildirilen mesh olduunu kantlamaya alr. Kitab-
Mukaddesteki bir baka tercme hatas da Matta ncilinde: Devenin ine deliinden
gemesi,zenginin Allahn melektuna girmesinden daha kolaydr. UU.s.338-339.
Matteiotti: Giacomo Matteotti (1885-1924). talyan siyaset adam. Mlkiyet rejiminde
bir deiiklik yok, bir zorlamayla iktidara geli yok. (Sosyalist milletvekili
Matteiottinin ldrlmesi hari. SNK.s.131.
Matthew Arnold: (1822-188). ngiliz air ve yazar; ayrca Oxford niversitesi
edebiyat hocas. John Stuart Mill ve Matthew arnold gibi yazarlar, incelmi fakat din
d

dnya

gr

olarak

ele

alnan

hmanizmin

en

mkemmel

temsilcileridir"KA.s.112.
Maupassant: Guy de Maupassant (1850-1893). Fransz hikyeci ve realist- naturalist
yazar. yz aan hikayeleriyle hikyecilikte bir tarz oluturmutur. Maupassant
ok daha insafsz: Bir aydn klten ey var: Akademi yelii, Lgion
dHonneuer nian, Revue des Deux Mondes yazarl B.s.102.

310

Mauriac: Franois Mauriac (1185-1970). Fransz roman yazar. Roman bu kmaz

aabilecek mi? Romanclar mitlidir. Mauriac dinleyelim. KA.s.148.
Maurras. Charles Maurras (1868-1952). Fransz yazar ve siyaset kuramcs. Marxla
Engelsin Kmnist Beyannamesi, Maurrasn Monari zerine Anketi, G.Sorelin
iddet zerine Denceleri, Leninin Devlet ve htilali, Hitlerin Mein Kampf yahut
Kavgam. UU.s.170.
Maurrasc: Fransz yazar ve siyaset kuramcs Charles Maurras

(1868-1952).n

grlerini kabl edip savunan. Maurasc da Chamberlainc da. Btn ideolojiler

ilme dayandklarn ileri srmektedirler. Ma.s.58
Mauss. Marcel Mauss (1872-1950). Fransz sosyolog ve anropolog. Bu dersi yeeni
Mauss 1925de basar. SNK.s.123
Maverdi: Ebul Hasan Ali bin Muhammed El Maverdi (974-1058). Badat
medreselerinde yetimi afii fkh alimi. slm iyi tanyordu Hayrettin bn-i
Haldunu, Maverdiyi, Gazaliyi okumutu. UU.s.49.
Mayakovski: Vladimir Vladimirovic Mayakovski (1893-1930). Rus airi. airi eserleri
ftrist (geleceki) akm erevesinde deerlendirilmektedir. Biraz Heine, biraz
Nietzsche, biraz Mayakovski; biraz divan, biraz halk, biraz Fikret, biraz Arif. Ama yine
de kendsi. Ma.s.239.
Mayorka: Mallorca spanyaya bal Balear adalarnn en byk adas. Merkezi
Palmadr. Mayorkadaki inzivagahnda Zoharn ibranice metnine eilen hurufi
Raymond Luyle mi? IDG.s.154.
Maytik: Karsndakinin zihninde gerein belirmesini amalayan Platoncu Felsefi
yntem. Sokrat'n 'maytiinden' ve Eflatun'un diyalektiinden balayp zokrat'n
sofistiinden ve Ciceron'un retoriinden geerek Kilise Babalarnn apolojetiine ve
Ortaa'n skolastiine kadar devam eden faslasz davran.KA.s.122.
Mayura: 7.asrda yaayan Hint airi. fkelenmi yumurcak hayasz babasna beddua
etmi, czzama yakalanm Mayura Ama Gunese Sarki balkl iiri Tanrilar oylesine
costurmus ki,sucunu bagslamislar. BDE.s.198.
Mazdeizm: Eski bir ran dini. Mecusilik olarak bilinir. Ahuramazdaya tapnlmas
nedeniyle mazdeizm olarak adlandrlr. Elbette ki XIX. asr kzla boyayan bu
mezhep- syas yi mazdeizme icra etmek yanl. Ma.s.179.

311

Mazoizm: Kiinin bir bakas tarafndan kendisine verilen acdan haz duymas olarak
kendini gsteren cinsi sapklk. Allah bizi iine dtmz mazoizm girdabndan bir
an nce kurtarsn. K.s.226.
Memun: Ebu Cafer Abdullah Bin Harun Reit (786-933). Abbasi halifesi (813-833).
Harun Reitin oludur. Hilkatn srr ve tabiatn teknii Memun zamannda mehul
bir Mslman tarafndan yazlm fakat Apollonius de Tyane adsyla piyasaya
srlmtr. IDG.s.208.
Meaniil lehe: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyat Sir James William Redhouse
(1811-1892). 1890 ylnda yazd eser.Redhouse 1890da Meaniil Leheyi
(lehelerin manasn) hazrlar. SNK.s.323.
Mecelle: Osmanl Devleti zamnnda, Ahmed Cevdet Paa Bakanlndaki ilm bir
heyet tarafndan, slm Hukkuna bal kalnarak hazrlanan ve asl ismi Mecelle-i
Ahkm- Adliye olan mehur knun. Mecelle, lgatte; iinde hikmet bulunan sahife,
ciltlenmi kitap, dergi vs. mnlarna gelir. 1877 ylnda Abdlhamid Han zamnnda
tatbik edilmeye balanm. 1926da yrrlkten kaldrlmtr. Mecelle, 1851 maddeden
meydana gelmi bir knun olup, slm devletlerinde ve bu arada Osmanl Devletinde
uygulanm, bugnk mnsyla meden hukkun ve hukuk uslnn birok blmn
ihtiv

etmektedir-Mecelle-nin

son

kitaplar

tatbik

mevkiine

girmi,

hukuk

mahkemelerinin says da selahiyeti de artm, eri mahkemelerinin selahiyetleri ise bir

kat daha kstlanmtr. BFH.s.135.
Meclis-i Kebir-i Maarif: Osmanl devletinde Sait Paann Sadrazaml srasnda,1885
ylnda, eitim alannda en yksek karar organ niteliinde oluturulan makam. Meclisi Kebir-i maarif ve Encmen-i Dni azasdr. UU.s.66.
Mecmua-i Ebuzziya: Ebuzziya Tevfik tarafndan 21 Austos 1880den balayarak
onbegde bir stanbulda yaynlanan dergi. Ve eser Tanzimat aydnlarnn tefekkr ve
tecesss hudutlarn gsteren tarih bir vesika olarak Mecmua-i Ebuzziynn sayfalar
arasnda unutuldu gitti. B.s.197.
Mecmu-i Fnn: Tanzimat ve merutiyet dneminde stanbulda bu ismi tayan
birok dergi vardr. Kastedilen dergi ise Temmuz 1862de balayarak aylk olarak
Ahmet Vefik Paa, Mnif Paa, Hayrullah Efendi, Ethem Pertev Paa gibi yazarlarn
katksyla kan dergidir. Mecmua-i Fnn bir avu brokrasinin nir-i efkrdr daha
dorusu Batdan ithal edilen posa fikirlerin segilendii bir meydan. B.s.101.

312

Mehul Asker: Cahit Stk Tarancnn bir iirinin ad. Arif Nihat Asya bu topraklar
uruna ehit olan hi kisenin mehul olmad, onlarn yerinin Cennet-i Al olduunu
dnd iin yaplan Mehul Asker tanmlamasna kar km ve bunu Bir Bayrak
Rzgar bekliyor iirine konu etmitir. Yarn beynine son kurunu yerken tabiatn
ehrayini ile bir kere daha kucaklaacak ve nesiller Mehul Askerin mazar tanda onu
da hrmetle selamlayacaktr Jur.I.s.38
Meddah: Gelenekli halk tiyatrosunda tek kii tarafndan sahnelenen oyun ve anlaty
yapan kiinin ad. imdi Meddahd,imdi pehlivan,az sonra politikac,derken saz
airi.K.s.213-214.
Medeniyetler Tarihi Bu Gn aydnlatan Dn: Fransz tarihi Fernand Braudel
(1902-1985)in 1969 ylnda yaymlad ciltlik Tarih zerine yazlar kitabn
oluturan makalelerden biri. 1969 ylnda yaymlad bu eserde yer alan makalelerden
birsi de Medeniyetler Tarihi: Bu Gn aydnlatan Dn UU.s.93.
Medici: Floransay hakimiyet altna aldktan sonra XVI-XVIII. asrlar arsnda bu
ehirde hkm sren talyan bankac ilesi. Bir yandan, memleketin bu karanlk
gnlerinde kendisi gibi usta bir kaptandan faydalanlmasn tavsiye ederken, bir yandan
da Mediciyi talyan birliini kurmaa davet eder. UU.s.173.
Medine: Medine-i Mnevvere. Peygambermizn hicret ettii ve mbarek ravzasnn
bulunduu ehir.

Medinenin eski ad Yesrib olup Medine ismini Hicretten sonra

Peygamberimiz vermitir. nc asrdan itibaren durum deiecek, Medine civarna

Yemenden bir ok airetler gelecektir. K.s.151.
Medler: M.VII-V.asrlarda hkm sren dou imparatorluunun temelini oluturan
eski ran halk. En korkuncu dragon, Arslan: Babil'dir. Medler: Ay. Panter: ran.
Dragon'a gelince. IDG.s.110
Medlicott: ngiliz tarihisi Medlicott, -Berlin Kongresi ve Sonras- adl eserinde yle
yazar: BFH s.130.
Medrese: Seluklu ve Osmanl Devletlerindeki nversite dzeyinde eitim yapan Trk
eitim kurumu. Nihayet medrese ve saray. Jur.I.s.62.
Mefatih il-Ulm: X. Asrda yaam ranl alim Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed
El Harizmnin ilimlerin anahtarlar anlamna gelen ansiklopedi tarznda hazrlanm
eitli konulardaki makalelerden mteekkil eseri. Meftih il-ulm isimli eseriyl
tannmtr. Harizminin Mefatih il-Ulumu Nedimin Fihristi gibi ansiklopediler de
slamn dnce hayatna o dnemin armaanlardr. IDG.s.81.

313

Mefisto: Bir akam iin ruhumu Mefistoya verirdim. Jur.II.s.45.

Mefisto: Mefistofeles ya da Mephistophelesin ksa syleniidir ki Faustun
kahramandr. Faustun tutkularn karlamak iin yeryzne gelen, misterlerde grlen
hayalet ortaa insannn uur altndaki blisi simgeler. Mefistoya benzeyen bir
hayelet. K.s.214.
Mega-Duta: Bkz. Haberci Bulut. 1808de Colebrookee iltihak eden Wilson, 1813de
Mega-Dutay ngilizceye evirdi. BDE.s.43
Megasthenes. M.III. asrda yaam, 302-297 yllar arasnda Seleukos Nikator
tarafndab eitli grevlerle Hint kral Mandraguptann sarayna gnderilen, buradaki
gzlemlerini indika isimli eserinde anlatan Yunanl tarihi ve orafyac. Seleukos
M. 212de Babil tahtna kurulur, Ganj kylarnda muazzam bir lke olduunu
duymutur. Pataliputra ehrinde oturan hkmdara bir eli yollamaya

karar verir:

Megasthenes. BDE.s.29.
Meghanada-Badha: Bengalli air ve yazar Madusun Datta (1824-1873)nn Ramayana
destan kahraman Ramann Seylana olan seferini konu alan eseri. Meghanada Badha
kafiyesiz yazlan epik bir iir konu Ramann Seylan seferi. Krina Kumari:lk Bengalce
trajedi. BDE.s.275.
Mehd: Doru yolda olan, hidayete ermi olan gibi anlamlara gelen mehdi terim
anlamda Hz. sann kyamet kopmazdan nce kaldrld semadan yeryzne tekrar
inecei ve dnyadaki dirlik ve dzeni salayaca inancn ifade eder. Burada sz
konusu olan Mizan- haktr, yani ad. Adli gerekletirecek olan ise, Mehddir. IDG.s.
45.
Mehlik Sultan: Ay yzl sultan anlamnda olan bu kelime gurubudur. Mehlika
Sultana ak olamak, Yahya Kemalin iirinde de anlatld zere bir hayalin, bir
emelin ve hlyann peinden beyhude olarak koan kiiler iin kullanlan bir tabirdir.
Cemil Meriin kastetdii kiiler ise jn Trklerdir. Mehlik Sultana k yedi gen.
B.s.131.
Mehmet Ali Ayni: (1869-1945). Trk eitimci. Darulfnn mderrisi. Tasavvuf tarihi
ve Felsefe hocas. kinci merutiyet intelijansiyas, bir Abdullah Cevdet, bir Rza
Tevfik, bir zmirli, bir Said Halim, bir Mehmed Ali Ayn, bir ehbenderzade teker
teker incelemedike byle bir ii baarmamz dnlmez. K.s.85.

314

Mehmed zzet (1891-1930) Cumhuriyet dneminin

Durkheim'ci felsefecilerinden.

Sorbonne niversitesi felsefe blm mezunu ve Dr'l-fnn'da retim yesi.

Boran'Holbach'n imzasyla kan Saduyu'yu (1928 Abdullah Cevdet tercmasi), ya
Bucher'in Madde ve kuvvet'ini okumulardr.Abdullah Cevdet arapgirl'lidir,"20.
yzylda zek"adl bir dergisi vardr. Mehmet zzet, Hess ile Geleyz'in sosyolojisini
evirir. SNK.s.83.
Mehmet Ali Paa: Kalaval Mehmet Ali Paa (1769-1849) Msr Valisi ve Msrda
Kavalallar Hnednlnn kurucusu. Kolay m! Mehmet Ali Paa, Bonaparten Msr
Seferinden sonra, 1805de Memluklar boazlayarak, Msr valisi olmutur.
BFH.s.118.
Mehmet Celal: (1867-1912). Adada Sylediklerim (1886) kitabmdan dolay Ada
airi; her konuda kolay iir syledii iin de air-i zi-irtical lakabyla anlan
merutiyet dnemi Osmanl airi. smail Habip, Mehmet Celali anlatrken yle
diyor. KA.s.339.
Mehmet narl: Gnmz air ve yazarlarndan ve Hisar Dergisi kurucusu. Bu arada
Mehmet narlnn Halkmz ve Sanatmz adl kitabn da muhabbetle selamlamay
vicdani bir bor bilmitim. Jur.II.173.
Mehmet Doan: D. Mehmet Doan (1947-.) Daha ok sosyal ve iktisad tarih, fikir
ve basn tarihi, dil gibi alanlarla ilgili olarak almalar yaptn gnmz aratrmac ve
yazar. Bir Hseyin Kadri, bir emsettin Sami, gnmzde bir Mehmet Doan Lgat
yapmak Akademinin vazifesi olduu halde Akademinin dnda kalm dnda
gelimi. K.s.289-290
Mehmet Emin Bey: Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944). Milli edebiyat dnemi
airlerinden ve Trk Yurdu dergisinin kurucularndan olup Cemalettin Efgani hayran
ve btn adalar gibi Abdlhamit dman. Siyasi olarak Trk ve 1907'de itibaren
ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi. Trk airi Mehmet Emin Beye Trkl alayan,
kendisinin sylediine gre Efganl ey Cemlettindir. UU.s. 67.
Mehmet Galip: Mehmet Galip Bey (1865-1935). Tarihi yazar ve Osmanlnn son
dneminde, valilik byk elilik gibi bir ok devlet grevinde bulunan ynetici.
Mehmet Galip, li ve Fuat Paalarn vasiyetnamelerinden sz etmekte, fakat bunlarn
ne zaman, hangi dille yazldklarn kaydetmemektedir. (Tarih-i Osmni Encmeni
Mecmuas,1329,s.70.) UU.s.43.

315

Mehmet Murat Bey: (1708-1778). Damatzade, Molla Murat olarak da bilinen Osmanl
kazaskeri. Mizanci Murat, Mehmet Murat Bey`in Tarih-i Ebul Faruk namiyla mehur
tarihi.SNK.s.167.
Mehmet Namk Paa: (1804-1892). Osmanl asker, vali, nazr, ve siyaset adam.
Burada deerli koruyucular bulur: Vefik Paa. Mehmet Namk Paa gibi. K.s.269
Mehmet Rauf: (1875-1931) Eyll romanyla maruf Servet-i Fnn dnemi roman
yazar. Resimli kitabn edebiyat tenkitisi Raif Necdet, arkada Mehmet Raufun
Yunan Tarih-i Edebiyatn byk bir muhabbetle selamlar. UU.s.12
Mehmet Sadk Paa: (1825-1901). Osmanl Sadrazam ve Ali Paa ve Mithat Paalarn
Maliye Nazr. nal, Suaviyi ve raan olayn, eserinin Sadrazam Mehmet Sadk
Paaya ayrd blmnde ele almtr. Ma.s.147.
Mein kampf: Kavgam. Adolf Hitlerin 1925 ylnda yaymlanan, mcadelesini ve siyasi
dncelerini anlatt eserinin ad. "Mussolini yalyas, Almanya'da nasyonal
sosyolizm, Rusya'da Bolevizm. iddet her yere hakim. Lenin"Devlet ve htilal "i,
Hitler "Mein Kampf" yazar.SNK.s.179.
Meiners. Tarih Felsefesinde bize ilgilendiren kiiler: Irwing, Adelung, Herder,
Meiners ve Jenisch. Hepsini eserleri 1779-1801 arasnda yaylm. K.s.29.
Mektib-i Sultanye Nzr: Bu gnk anlamda: Lise Okullar Bakanl. Osmanlda,
Orta retimler genel mdrl karlnda bir makam.Mektab-i

Sultaniye

yerleen yeni mdr ilk i olarak Mektib-i Sultanye Nzr nvann benimser.
Ma.s.152.
Mekke: Bu gn Suud Arabistan snrlar iinde bulunan, slamn doduu ve onun
yce peygamberi Hz. Muhammednin doduu, Mslmanlarn mbarek haram ehri.
Birbirleriyle yaran belde gryoruz: Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif. K.s.148.
Mekong Nehri: Tibet Platosundan 5000 myi aan bir ykseltiden doan Gney-dou
Asyann en uzun rma. Mekong nehrinin aznda lmle kucaklar ve elinde
dalgalardan kurtard aheser, karaya kar. B.s.231-232.
Meksika: Latin Amerikada bakenti Meksiko, resmi dili spanyolca olan bir devlet.
Avrupallarn Amerikada boy gsterii Perulu ve Meksikallar iin tesadfi
olmutur. K.s.363
Mektebi Harbiye: Mekteb-i Umum-i Harbiye. Osmanlda II. Mahmut zamannda,1834
ylnda, alan ve sava bilimleri renimi veren okul. Mektebi Harbiyenin talebe

316

mevcudu byk art kaydetmitir: Abdulhamit saltanatnn balarnda 50 zabit mezun

olurken, son on ylnda 700 zabit mezun olmaya balamtr. BFH.s.135.
Mekteb-i Sultani: Galatasaray Lisesi. Mektab-i Sultaniye yerleen yeni mdr ilk i
olarak Mektib-i Sultanye Nzr nvann benimser. Ma.s.152.
Mektuplar: Alman tiyatro ve eletiri yazar Gotthold Ephrahim Lessing (1729-1781)in
eseri. Lessing iin, Mektuplar da, Laocoon da, Hamburg Dramaturjisi de nazari izahlar
olmaktan ok birer kavga kitab. KA.s.408.
Melanchton: Psikoloji 16.yzylda ruh arma ilmi (Melanchton) 1560.Wolff-Bonet
(Fransz). Fakat XVIII. Asr psyche kelimesine dmandr. SNK.s.199.
Melanchton: Plilipp Schwarzerd Melanchton (11497-1560).Alman reformcu ve
Yunanca profesr. Erasmus yaz hayatna Delilie Methiye ile balar; Luther, dostu
Melanchtonla kafay eker. KA.s.231.
Melih Cevdet: Melih Cevdet Anday (1915-.) Gnmz air ve yazar. Melih Cevdet
ve benzerleri, Ata gbreliinde yetien son mantarlar. Jun.II.s.160.
Memfis: Menfis ya da Memphis diye de adlandrlr.Kahirenin 35 km gneyinde yer
alan tarihi Msr sitesi Memfis ve Smer medeniyetleri, btn manevi fetihlerini
nibeten ok ksa bir zamanda tamamlam. Jur.I.s.157.
Memluklular: Klemenler de denir. Eyyb devletinin ardndan Msr ve Sryede
1250-1517 arasnda hkm sren devlet. II. Mahmud sabrszlk iindedir, yenieri
basksndan kurtulmaya can atar, ama kolay m! Mehmet Ali Paa, Bonaparten Msr
valisi olmutur. BFH.s.118.
Memun: Ebu Cafer Abdullah Bin Harun Reid (786-833). 813-833 yllar arasnda
hilafet makamnda oturan Abbasi halifesi. Kuran felsefesinin icaplarna gre
yorumlamaya, harfi tefsirlere kar akln ve ahlkn haklar korunmaa alld, bilhassa
Memunun hilafeti devrinde bu yeni grler ylesine hakimdiler ki baka dnceleri
susturmaa kalktlar. IDG.s.34
Menandr: Louis Menanr (1822-1901). Antika ktrnden etkilenerek, Hristiyanlk
ve antik oktanrcl badatrarak yeni bir din kurma sevdasnda olan Fransz bilgin
ve yazar. Konfiys de unutulmam. Sonra yamalarda sohbet edenler: Virjil ve
evresinde Menandr, Tibl, Terens, Fenelon. Az tede, bir baka kafilenin eyhi Horas
ve maiyeti: Popelar. Boileau'lar, Montaigne'ler. KA.s.51.

317

Menandros: M.II asrn ikinci yarsnda yaayan Buda dinini kabul eserek Budaclkla
Helenizm arasnda bir bileim oluturmaya alan Baktriann Yunanl kral.
Menandros Hint`in benimsedii tek yabanc hkmdar. ( ..2.asr.) BDE.s.171.
Menandros: (M.342-292). Yunanl komedi yazar. Neden bir rzgr Keats ile
Baudelairein eserlerini Menandrosunkilerin yanna srklemesin? UU.s114.
Menndez Pelayo: Marcolino Menndez Pelayo (1856-1912). spanyol edebiyat
tenkitisi ve yazar. Menndez Y Pelayonun Fransa ile sk mnasebetleri var:
akirtlerinin en by Menndez Pidal.K.s.424.
Menndez Pidal: Ramon Menndez Fidal (1869-1968). spanyol edebiyat tenkitisi ve
dilbilimci. zellikle Eski spanyol dili ve edebiyat zerine almtr. Menndez
Pelayonun Fransa ile sk mnasebetleri var: akirtlerinin en by Menndez Pidal.
K.s.424.
Menenius Agrippa Masal: M.502de Roma Konsl. Ar borlar altnda bulunan
ve Aventino tepesinde ekilmi pleblerle senatoyu yazd bir meselle bartrr.
Organisist nazariye Menenius Agripa masalnn ilim klna sokulnu ifadesidir.
K.s.350.
Meninski: Franciszek Meninski (1623-1698) asl ad:Franois de Mesgnien ya da
Manindir. Fransz kkenki Polonyal dou bilimci ve Trkolog. Dou dilleriyle
uraanlarn sonunda Meninskiyi zikrediyor Galland. IDG.s.86.
Mensucat: Tekstil, dokunmu eyler, dokumalar. Avrupa menseli mensucatla Avrupa
emtias ancak bir avu

tketiciyi ilgilendiriyordu,

yok denecek kadar az

tketiciyi.BFH.s.79.
Mephis. Fransz feminist ve sosyalist yazar. Flora Tristan (1803-1844)in 1830 ylnda
yazd roman. Proletarya kelimesi ilk defa 1830lara doru (feminizmin ncs)
Flora Tristann Mephis adl romannda sahneye kar. SNK.s.158.
Mrim: Prosfer Mrim (1803-1870). Fransz hikaye yazar .Birok byk eserlerin
ilk ekillerini bu dergide buluruz: Mussetin Geceleri, Vignynin Kaderleri,
Mrimnin Colombosu. B.s.103.
Merimee: Prosper Merimee (1803-1870). Fransz romantik edebiyatnn zgn
adlarndan biridir. Eserde yer alan ingenelerin yaamlar,yaaylar zerine bilgiler;
yazarn, ingenelerin yaamlarnderin bir aratrma sonucu bu eserde ortaya
koyduunugsteriyor. Birok byk eserlerin ilk ekillerini bu dergide buluruz:
Mussetin Geceleri, Vignynin Kaderleri, Mrimnin Colombosu. B.s.103.

318

Merkantilizm: Amerikada altn ve gm madenlerinin bulunmasdan sonra, XVI. Ve

XVII. Yzyllarda ortaya atlm olan, devletlerin asl zenginliinin deerli maddelerden
olutuunu ileri sren ve korumac bir politikay savunan iktisadi gr. Baka
lkelerle ticaret yapmaa giriiyorlarsa, srf karlar iindi bu. Merkantilizm dnemi.
BFH.s.4.
Mersiyeler: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygambarlarla ilgili

kitaplarndan birisi. Mersiyalerde Kuds felaketini anlatan

akrosti tarzda manzumeler yer alr. "Mersiyeler Kuds'n felaketlerini anlatan akrosti
tarznda manzumeler. IDG.s.128.
Merton: Robert King Metron (1910.?). Amerikal sosyolog ve yazar. Bu kadar
esnek teori her hadiseyi izah eder, daha dorusu hibir hadiseyi izah edemez, Mertona
gre UU.s.284.
Merton: Robert King Metron (1910-.) Amerikal toplumbilimci ve dnr.
Mertona gre anominin kayna, toplumun teklif ettii amalarla, bu amalar elde
etmemizi salayan meru vasitalar arasnda uyumazlktr; ferdin toplum tabakalar
iindeki yerinde doan bir uyumazlk. Ma.s.184.
Meru: Vedalarda d geen efsanevi Hint da. Hint mitolojisine gre bu da dnyann
ekseni olarak kabul edilir ve eteklerinde Himalayalar yer alr. Dalar padiah Meru,
gn nda nasl prl prl yanarsa, kandava yle yanyordu. BDE.s.348.
Meryem Ana: Hz. sann annesi. Hz. Meryem. Ben ne Jeanne Darcm, ne
Lourdesda Meryem Anay gren oban kz. UU.s.249.
Mesudi: Ebulhasan Ali bin Hseyin El Mesd (l:956). Arap seyyah ve tarihi.
Onuncu asrn balangc, Farabinin, Mesudinin, sfahanl Abul Faracn, slmi sanat
ve ilimlerin douunda byk bir rol oynayan daha bir ok _limlerin sahneye kna
ahit oldu.IDG.s.81.
Meseller: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. "Meseller, eski Dou'da,
bilhassa Msr'da zerinde ok uralm bir trn rnekleriyle dolu. IDG. s.110.
Mesih: Dinler tarihinde,kusurlu ya da kt olan yrrlkteki dzene son verip, ilahi
destekle adalet ve mutluluk dzeni kuracana, inanlan kii. Sonra anlalm ki,
semevattaki pederimiz gnahlarn balatmak iin (kime balatacak belli deil)
Mesih suretinde tecelli etmi. B.s.194.

319

Meslier: Jean Meslier (1664-1729). Rahip Meslier de denir. Fransz maddeci filozof ve
papaz. Vasiyet isimli eserindeki grleriyle XVIII. asrda anarizmin nclerinden biri
olarak kabul grr.

Abdullah Cevdet papaz Mesliernin (dHolbach) Saduyu adl

eserini evirir, yani 18.yzyl mekanik materyalislerinin akirdidir. SNK.s.279.

Mesnevi: Mevln Celalaeddin Rumnin 6 ciltlik, Farsa manzum eseri. Yunusun
msralarn kanatlandran imanla, Mesnevideki prltlar ayn ezeli nurdan. Ma.s.228
Mesnevi-i erif: Bkz. Mesnev. Mesnevi-i erifin tasavvufa ve hikemiyata mteallik
aksamndan madasnda yani, menakb ve hikayat ksmnda srf realizm meslei ihtiyar
buyurulmutur.KA.s. 294.
Messalina: Valeria Messalina (Doumu MS.25e doru ) Roma Kraliesi. Zalim
entrika ve ok evli. Roma Kraliesi iki tane Messaline vardr. Dier Messaline M.
35yllarnda doan Neronun nc karsdr. kisinin ortak yn ok evlilikleri. Ancak
Cemil Meriin kastettii Masselina, Valeria Messalinadr. nk Valeria Messalina,
Yunan mitolojisindeki Lamia ile kskanlk, intikam ve lm sama gibi ynlerden
benzemektedir. rnek almlar Yunanllar: Messalia Lamiay, glgede brakm,
Neron Dematriusu, Heliogabalus Alkibiyadesi. UU.s.15.
Meaaiyn: slm dnyasnda Aristocu felsefeye ve o felfefeyi benimseyenlere verilen
ad. Meaaiyun da melaikeye ukul-u asare ve erbab-ul enva ismini vermi IDG. s.196.
Mertiyet II: 23 Temmuz 1908 Tarihinde II.Abdlhamit tarafndan Kanun-u
Esasinin ikinci kez yrrle konmasyla balayan merti ynetim dnemi. 16 Mart
1920 trihine kadar devam eder. kinci Mertiyetin bir baka Le Bon perestide Cell
Nuri. Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye yazarna gre. B.s.161.
Merutiyet II: Osmanl Devletinde 23 Temmuz 1908den 16 Mart 1920 trihine kadar
olan

Meruti

idare

dnemi.

Deregiler,

ikinci

Merutiyette

bir

hitabet

krssyd.hitabet krss veya bayrak. B.s.101.

Metafizik: Fiziktesi. Felsefenin ze, mahiyetlere ve sebeplere it olan ksm. Baka bir
ifedeyle varln mutlak bilgisini amalayan btnc dnce. Bir yandan mutlak
bilemeyiz,der; ve daha balangta metafizii ve hadsi bilgileri reddederler bir yandan
da ilme atarlar. K.s.201.
Metodist: XVIII. asrda Jhon Wesley tarafndan kurulmu olan Hristiyanlk tarikatna
mensup olan kii. Metodistler, yolculua kmadan veya ev deitirmeden nce Kitab-
Mukaddese bavururlar, karlarna kan ilk cmle Tanrnn davranlarn tasvip
ettiinin veya etmediinin delilidir. K.s.346.

320

Metot zerinde Deneme: Metot zerinde Deneme veya Metot zerine Konuma
Descatesin 1637 ylnda yaymlad eserinin ad.

Descartesin Metod zerine

Denemesisinde mefhumu daha gelimi bir ekilde buluruz. K.s.20.

Metternich: Metternich-Winnerburg (1773-1790). Rheinland asll Avusturyal devlet
adam ve diplomat. Bakunin, devletin bana bir Saint Vincent De Paul getirseniz,
ksa zamanda bir Guizot veya bir Metternich olup kar,der. SNK.s.153.
Mevlna: Mevlna Celaleddin Rumi (1207-1273). Mervden g ederek Anadoluya
gelen ve Anadolunu Trk slam kimlii kazanmasnda byk bir yeri olan Trk sufisi.
Mevlana Ne gzel limdir mirin nnde eilmez, ne gzel mirdir limin nnde
eilirder. SNK.s.286.
Mevud Hkm:Halide Edip Advar (1884-1964)n 1918 ylnda yazd roman.
Halide Hanm bu aka uzun zaman sadk kalacak Mevud Hkm roman (1917)
perestide i hayaline armaan edecek. KA.s.305
Mey: Asrlarca meydana getirdiimiz eserler, Gl ve Blbl, em ve Pervane, Mey,
Mubece gibi dokuz on manzumeden ibaret kald. KA.s.369.
Meydan Larousse: Byk Ligat ve Ansiklopedi. Grand Larousse Encyclopediquenin
Meydan gazetecilik ve neriyad limitet irketi tarafndan yaplan Trke basks. Ne
gzel tarif: Gerici, bir toplumun gelimesini istemeyen, her ynyle eskiyi zleyen ve
eski dzeni getirmeye alan (kimse) ( Meydan Larousse) B.s.80.
Mezamir: Hristiyan ve Yahudilerin ibadetlerinde yer alan Kitab- Mukaddesteki 150
Mezmurun tamam ve bunlar iiren kitap. "Bu risalelerin en mhimi: Mezamir. Hem
havralarda, hem kiliselerde okunur." IDG.s.110.
Mezdek Mezhebi: randa V.asrda, Mezdek tarafndan kurulan mezhep. Cevdet paa
olsa Mezdek mezhebinin artklar der geerdi. B.s.202.
Mezdek: Hayat hakknda kesin bilgi bulunmamakla bereber V.asrn ikinci yarsnda
yaayan ve Mezdekilik mezhebinin kuran kii. Sasani hkmdarlarndan Kabaz
zamannda Mezdek. Ma.s.215.
Mezmurlar: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Kitap ibdetlerde okunmak
zere yazlan neideleri ve ilhleri ihtiv eder. Mezmurlarda dnya edebiyatnn en
yce lirik neidelerinden bazlarn bulursunuz. IDG.s.90.
Mezopotamya: ki Irmak arasndaki lke anlamnda bir kelime olup, Dicle ve Frat
Nehrinin arasndaki yerin -zellikle aa kesimlerindeki aliviyonlu toplarkarn

321

bulunduu havza- ad. Bir zamanlar dnyann en eski edebiyat mahsul zannediliyordu
Bible oysa bugin anlalmtr ki en kadim ksmlar bile gerek Mezopotamyadaki
gerekse Msrdaki edebiyat eserlerinden aa yukar ikibin yl daha gentir.IDG.s.93.
MHP: Alparslan Trkein kuruculuu ve liderliini yapy Milliyeti Hareket Partisi.
Ahmet hakikati arayan iyi niyetli bir insan, Taer de yleydi. MHP byl, CHP yle.
SNK.s.401.
Msr: Akdeniz ve Kzldeniz kysnda Nil Nehrinin iki yakasna kurulmu eski bir
medeniyet merkezi ve bu gn bu topraklarda hkm sren devletin ad. Akdenizin
Bat havzasndaki Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle Kk
Asyann, Suriye ve Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari mnasebetler
vard. BFH.s.89.
Micah: Mika (Micah). Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn peygambarlarla ilgili kitaplarndan birisi. Eserde Micah isimli nebi sosyal
adletsizlik konusunda kehanetlerde bulunur."saiah'n ada, sosyal adaletsizlikler
karsnda kehanette bulunur. Kuds,byk bir felaketin arifesindedir.IDG. s.129.
Michel Angelo: Michelangelo Bounarroti (1475-1564). talyan heykelci, ressam,
mimar ve de air. Ne Dante rahipti, ne Aristo, ne Tasso. Rafaello, Michel Angelo,
Leonardo da Vinci laiktiler. SSSS.s.93.
Michelangelo:

Bkz.

Michel

Angelo.

Ryalarndan

biri

Machiavelli

oldu,

msralarndan biri Michelangelo. B.s.228.

Michelet: Jules Michelet (1798-1874). Fransz yazar ve tarihisi. Ne gariptir ki,
Michelet ve Quinet gibi Fransz tarihileri Hinti metafizik hrriyetin vatan olarak
selmlar ve Upaniadlar nsan Haklar Beyannamesine balarken,

Alman

nazariyecileri, Gobineaudan da faydalanarak, Hintlerin milletleri boyunduruk altna

alma fetvas koparmaya alyorlard. BDE.s.69.
Midhat Paa: (1822-1884)Tanzimat devri Osmanl sadrzamlarndan 31 Temmuz
1872den balamak zere eitli defalar sadarete getirildi.

Abdlazz Hann ehit

edilmesinde rol oynad tespit olunarak dama mahkum oldu. Buna, kabne yeleri,
eski sadrzamlar, mir ve feriklerden teekkl eden bir Temyz Heyeti karar verdiyse
de Pdih aznlkta kalanlarn reylerini tercih ederek dm hkmn srgne evirtti.
zzeddn Vapuru ile Cidde zerinden Tife gnderildi. Midhat Paa, yl kadar
burada yaad. ngilizler tarafndan karlacan haber alan Hicaz Vlisi Osman Nuri
Paann emriyle, 8 Mays 1884 gecesi, kald oday basan Berber smil adndaki bir

322

asker tarafndan boularak ldrld. Cenzesi, Tif Kalesi surlar dndaki kabristana
defnedildi. 26 Haziran 1951de kemikleri Tiften stanbula getirilerek Hrriyet-i
Ebediye Tepesinde gmld. Byk diye tantlan Tanzimat ricalinin zavalll.
Midhat Paa ve drt elle sarlnan son tlsm: Kanun- Esasi. Ma.s.258
Midrash: Kitab- Mukaddesin hahamlarca yorumlanma yntemi. Bu ynteme gre
deien dini, siyasi ve itimai durum karsnda kutsal metinhlerin tarihin belli bir
annda saptanm, szel anlamnn tesindebu duruma uygun daha derin bir anlam
ortaya karmaya allr. Bu gibi malzemeyi kucaklayan zel denemeler de vardr:
Midrash IDG.s139.
Mihailovski:Nikolay Konstantinovi Mihailovski (1876-1952). Rus siyeset adam
gazeteci ve sosyolog. Mihalovski'ye gre, Rus toplumunda iki endie var: Sorumluluk
endiesi, haysiyet endiesi.Ma.s.99.
Mihaylovski: Bkz Mihailovski. Mihaylovski, zekay arka plana iten bu anlay alayla
karlam. K.s.357.
Mihran Efendi: emsettin Sami Bey Mihran Efendinin Tercman-i Sarknda Gotha
progaraminin seriat-i Ahmediyeye uygun oldugunu yazar.SNK.s.162.
Mika: Kitab- Mukaddeste ad geen ve aya ile ayn dnemde yaam olan
peygamber. Eski Nebiler (Yeu, Hakimler, 1.Samuel, 2.Samuel, 1.Krallar, 2.Krallar.
Sonraki Nebiler: ya Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika,
Nahun, Habakkuk, sefanya, Haggay, zekarya, malaki. IDG.s.135-136.
Miken Medeniyeti: Yunanistanda, Anadolu'dan M. II. binde Yunanistan'a gelen
Akalar tarafndan oluturulan, antika medeniyeti. Yunan mucizeside masal. Yani
uzun bir hazrln neticesi: Girit medeniyeti, Miken medeniyeti. Sonra Dorlar istilas.
Jur.I.s.157.
Mikrokosmos. Kk evren yani insan. d dnya ile arasnada benzerlik bulunmas
bakmndan ele alnan insan. Mikrokosmosun da , iinde baka ne var: su, toprak,
hava ve ate. IDG.s.211.
Miletos Masallar: Byk skender zamannda Miletoslu Aristit tarafndan yazld
sanlan; ancak bu gne herhengi bir nshas kalmam olan masal kitab. Bunlarn en
nemlisi Miletos Masallar. KA.s.153.
Militarizm: Bir topluluun hayatnda askr gelerinhakim bir yer tutmas. Mistisizmi
arasnda her zaman medd- cezir vardr. BFH.s.100.

323

Miller: Henry Miller (1891-1980). Amerikal yazar. Otobiyografi tarzna benzeyen

Romalaryla n yapmtr. Yunanstana giderken, vapurda iki genle tanyor
Mller. B.s.154.
Milletleraras Anaristler Konferans: 1922 ylnn Aralk aynda Berlinde toplanan
Anarist konferans. 1922 Aralknda, Berlinde toplanan ve aa yukar btn
anarist sendikalar bir araya getiren, Milletleraras Anaristler Konferans, Leninin
Proleterye diktatoryas nazariyesini aktan aa reddetmiti;konferansta syle
deniliyordu.Ma.s.176.
Milli Eitim Bakanl: Eitim ve retim hizmetlerinin yrtlmesini salamak, bu
hizmetlere ynelik kurum ve kurulularn aklasyla ilgili almalar srdrmek zere
kurulan bakanlk. Kald ki, gerek Milli Eitim Bakanlnn gerekse Sabahattin
Eybolunun evirileri Devlet baln tamaktadr. UU.s.333
Milli Eitim ve Kltr: Bu makaleler daha sonra geniletilerek Milli Eitim ve
Kltr dergisinde kt. IDG.s.49.
Milli Mecmua:Cumhuriyetin ilanndan sonra istanbulda,1 Kasm 1923 tarihinden
itibaren, Mehmet Mesih Bey atarafndan aylk olarak yayn hayatna balayan ilk dergi.
Freklerde bir adamn mnevver olabilmesinin ilk art kadim Roma ve Yunan
medeniyetlerinin aheserleriyle kendi milletlerinin byk klasiklerini asl metinlerden
okumak idi. (Milli Mecmua, say: 1, 1927). Ma.s.21.
Mills: Lawrance Heywrth Mills (1837-1918). Amerikal dou bilimci.ve Oxfordda
Zerd metinleri filolojisi profesr. Zerdt nvanl uzun bir iirini Millsten alnm
bir epigrafla turalar. B.s.147.
Milton: John Milton (1608-1674). ngiliz airi, tarihisi,bilgini ve denlet adam.
Klasizm akmna mensup. En nemli eseri: Kaybolan Cennettir. Cromwell ne Marxn
annesi olunu anlayabilmi; ve Cromwell, Miltonu. B.s. 220.
Mir: Kolektif toprak mlkiyeti, ky komn. Ama her iki taraf da Mirden ve
ortaklaa calismadan yana idi. Ma.s.68.
Mirabai: XVI.asrda Hindi ve Guracarati diliyle yazan kadn air ce Racput prenses.
Krina sevgisi Bat Hintte ok gelimi, Codpurlu prenses Mirabai (15. yzyl), kocas
ldkten sonra kaynbiraderinden kt muamele grm, ibadete vermi kendini, o
kadar sevmi ki Krinay, Krinann heykeli ikiye blnp kucaklam prensesi!
BDE.s.247.

324

Mirabeau: Honor Gabriel Riqueti Mirabeau (1749-1791). Fransz siyaset adam ve

yazar Konuma kabiliyeti, zeks ve arpc irkinlii ile nl olan yazarn nutuklar
nldr. Her iir bir Marseillaise, bir edebi bir Mirabeau nutku olamaz ki. KA.s.301.
Mirat- Hakikat: Trk siyast adam besteci ve tarihisi orluluzade Mahmut Cellettin
Paa (1839-1899)nn 1908-1909 yllaenda yaymlad eserinin ad. Karsnn k
olduu rivayet edilen ngiliz Sait Paa iin , fasid ve ebleh dir Suavi, Mirat-
Hakikat sahibi Mahmut Cellettin Paann hkm de hayranlk belirtmekten
uzak: msfid, sefih-i rzigar, ebleh-firib. Ma.s.151.
Mirza: Genellikle ran hkmdar soyundan gelenlere ve bunlarn dnda soylu kiilerle
lkede nde gelenlere verilen ad. Hseyin Dani samimi bir Zerdtperettir. Mirzanin
ran- kadimmuhabbeti bir ka deil, kendi kendine dn. B.s.147.
Misissipi: ABDde 3780km uzunluundaki dnyann en uzun rma. Huck finnde
insanligin somurgeciligin koleligin hicvi var suphesiz, fakat kitabin degerini yapan o
bolumleri degil, Misissipiye verilen yer cok daha onemlidir. K..s.319.
Miskaveh: Ebu Ali Ahmet bin Muhammd bin Yakup Miskeveyh (933-1030). ranl
filozof ve tarihi. bn Zarah, Miskaveh, Abul Vafa, al Buzcani, Abul Kasm el
Ahvazi bunlarn szleri bir araya getirilerek Risaleler meydana km. IDG.s.50.
Misterler: Avrupada Orta an sonu ile XVI asr arasndaki dneme zg tiyatro
olup, Kutsal kitapaki oyunlarn taklit ve tekrarna dayanmas bakmndan dini mahiyetli
bir oyundur. Misterlerde yaam filozoflarn ezoterik (btin) derslerinde devam
etmitir. BFH.s.10.
Mistifikasyon: Anlalmasn gletirip gizli duruma sokma.Ahlk burjuvazinin
mistifikasyonudur SNK.s.247.
Mistizm: Mahede ve mrakabeden ok duygu ve sesgiye dayanan akide. Mazinin bir
terkibe kavumayan halk hareketleri rasyonalizmle mistizm kutuplar arasnda yalpa
vurur gibi. B.s.210.
Misyoner: Bir dini, zellikle de Hristiyanl yaymakla grevli kimse. Hristiyanlarla,
yahudiler aa yukar ayn zamanda Arabistana gelmi, Hristiyanlar daha ok
misyoner, yahudiler ise kolonizatr olarak. K.s.151.
Mina kanunlar: Torah (yazl yasa) haham yorumlar derlemesi. Tanr buyruklar ile
ilgili bir yasal dzenlama saylmaktadr bu sebepten geleneki szl yasa olarak
adlandrlmaktadr. srail bilginler ve hahamlarn nermi, tartm ve kabul
etmiler.

325

Mit: Geleneksel olarak yaplan veya toplumun hayal gc etkisiyle biim deitiren,
tanr, tanra, evrenin douu ile ilgili hayal alegorik bir anlatm olan halk hikyesi,
mitos, mitoloji. Batllama miti eskiyince yeni bir nzenin kt sahneye daha
dorusu, ayn nzenin taze bir makyajla arz- endam etti. B.s. 97.
Mithat Efendi: Bkz. Ahmet Mithat Efendi. Renan mdefaanamesi ise o blten
zekann hamiyetini ebediyete kadar ispat edecek bir vesikadr. K.s.87.
Mitos. Mitoloji. Bkz. Mit, Avrupann itimi ve siyasi mitoslar karsnda bu app
kalmak, bu kendini kk grmek, bu papaanlamak ne iin? B.s.188.
Mitra: Rigvedada ad geen en byk tanrlardan biri. Genellikle Tanr Varuna ile
birlikte anlr. Mitra ayn zamanda gne tanrsdr; zaten esere gre gnein ynn
Mitra dzenler. Agninin iki kz var: biri beyaz, biri siyah. Gndzleri Mitra dinler
ilahilerimizi, geceleri Varuna BDE.s.101.
Mitra-Bheda: Be blmden oluan Pana-Tantrann ilk blmnn ad. Birinci
blmn ad Mitra-Bheda ( Dostluun Bozuluu ). BDE.s.232.
Mizanci Murat: (1854-1917). Asl ad Mehmet Murat olan Trk tariti ve siyaset
adam. Mizan dergisinin sahibidir. 12 cilt olarak tasarlad ancak 7 cilt olarak
yaymlanabilen Tarih-i Ebul Faruk ile nldr. Mizanci Murat, Mehmet Murat Bey`in
Tarih-i Ebul Faruk namiyla meshur tarihi. SNK.s.167.
Moda: stanbulda bir semt. Sonra Modada Caddebostannda Balarbanda birer
oda. UU.s.258.
Moderen adalarda Fikirlerin ve Hadiselerin Gelimesi stne Dnceler:
Fransz ktisat, metemetiki ve filozof Antoine Augustin Cournot (1801-1877)nun
1877 ylnda eseri. te Cournotnun 1872de yaymlanan moderen adalarda
fikirlerin ve hadiselerin gelimesi stne dnceleri. UU.s.169.
Modern Avrupadaki Devrimler: nl sko yazar Thomas Carlyle (1795-1881)nin
1837 ylnda verdii bir ksm desler dizisi. 1837de Modern Avrupadaki Dervrimler
zerine dersler vermi K.s.368.
Modern Sosyalistler veya Islahatlar: Fransz filozof Louis Reybaudun austos
1836, Kasm 1837 ve nisan 1838de tarilerinde Revue da deux mondesda inceleme
yazsnn bal ve ayn balktaki eseri. Gerek u ki, yeni doan sosyalizm lafzn
aydnlar evresine tantan Louis Reybaudun Modern Sosyalistler veya Islahatlar
nvanl eseri. Ma.s.210.

326

Mool: Moolistan halkndan ya da Mool soyundan olan kimse. Kendine yeni cedler
arayan kibar intelijansiyamz, elbette ki Yunan Mool veya Huna tercih edecekti.
UU.s.14.
Mohenco Daro: Pakistanda Sind blgesinde, Sindhu (ndus) kysnda n tarih
dnemine it arkeolojik yer. Mohenco Daro be bin yldan beri konumuyor, Aryalar
ne zaman gelmi Hinte, Vedalar hangi tarihte yazlm, bilen yok. BDE.s.91
Mohikan: Eskiden Connecticut blgesinde yerlemi; ancak bugn kabile olma
niteliini kaybetmi Algonkin kizlderililerine verilen ad. Sava halindeki bir cemiyette
herkes bir mohikan. Jur.I.s.130.
Mohikanlarin Sonuncusu: Fenimore Cooppern 1926 ylnda yaymlanan roman.
Mohikanlarin sonuncusu

(1828) toplumun icinde bulundugu durumu ifsa eder.

K.s.318.
Moksa: Tesanuhtan, metampsikozdan kurtulu. lm ve doumlarn ezeli arkndan,
sa.Saradan kurtulu. Kurtulu (Moksa) kesretten vahdete dn.BDE.s. 120.
Moliere: (1622-1673) Fransz tiyatro yazar. Dnya komedi trnn en byk
yazarlarndan biri. "Moliere'in son komedisinde, eski adetleri ileri srerek kendini
kaldrmaya alan bir ukala dmbeleine u cevab verir kzaz: 'Eskiler eskilerdir
efendim, bizse imdi yayoruz". K.s.61
Molnar:Ferenc Molnar (1878-1952). Macar yazar. Kahraman delikanllar olan nice
realist roman yazlm, mesela Erich Koestnerin Emil ve Dedektifler Molnarin Pal
Sokainin ocuklar ama hibirinde Twainin havas yok. KI.s.319.
Monari zerine Anket: Fransz yazar ve siyaset kuramcs.: Charles Maurras (18681952)in eseri.Marxla Engelsin Kmnist Beyannamesi, Maurrasn Monari
zerine Anketi, G.Sorelin iddet zerine Denceleri, Leninin Devlet ve htilali,
Hitlerin Mein Kampf yahut Kavgam.. UU.s170.
Monizm: Hukuk normlarn tamamn br btn olarak kabul eden akide. Vahdet-i
vcut demek Allahla kainat arasnda cevherce ayniyet vardr, demek deildir. Bunun
panteizmin ya da monizmin herhangi bir ekliyle de ilgisi yoktur. IDG. s.76.
Monod: Gabriel Monod (1844-1912). Fransz tarih profesr. Hocalar Fustel de
Coulanges, Monod. SNK.s.122.
Monofizist: Hz. sann varlnda tanrlkla insanln tek ve ayn bir z halinde
birletiini kabul eden kii. V. Haris, Jstinyen tarafndan genel filark nasbedilmi,

327

monofizist temayll bir Hristiyan olduundan Theodorann iltifatna nail olmu.

K.S.148.
Monokltr: Ekonomide, pein satlk rn, pein sat amal retim anlamlarna
gelir. Geim amacyla ya da takas yoluyla deitirilmekten ziyada, yalnzca paraya
dayal bir piyasa da satlmak zere yetitirilen bir tarm rndr. Monokltr
sisteminin kurulu sebebi bu: Brezilya da kahve, Birmanyada pirin Gney
Denizlerindeki adalarda baharat, Kbada eker kam, Havanada Ttn v.s Arada,
Avrupann talepleri artyordu birden. BFH.s.6.
Monroe Doktrini: James Monroenun 2 Aralk 1823 tarihinde Amerikan Kongresine
sunduu yllk raporda ileri srlen d politika prensipleri. Bu raporun temel dncesi:
Latin Amerikann Avrupallar tarafndan srlmesini ABD engellemelidir. Birinci
engel ABDnin geen asrn ilk ereinde ilan ettii Monroe doktrini ABD, Avrupann
itiyaklarn dizginleyecek kadar gl deildi o srada. BFH.s.73-74.
Montagnard: Fransada, Konvansiyon meclisinden st srada oturan montagnel
milletvekilleri. Daha ok bir Montagnard gibi konuur ve hareket eder. SSSS.s.75.
Montaigne: Michel de Montaigne (1533-1592). Serbest dncenin nclerinden olan
Fransz deneme yazar. Hayat boyunca yazd tek eseri nl Denemeleridir.
Montaigne elinde bir kitapla resim ektiren adam. B.s. 209.
Monte Kristo: Alexandre Dumasn 1845 ylnda yazd roman. Hamzanmelerle
beslenen muhayyeleler, Monte Krostolara Silahrlere, Jozef Balsamolara
eilecekti. B.s.234.
Montemayor: Jorge De Montemayor (1520-1561). spanyol roman yazar. Tr,
Montemayorun Dianasyla (1550) fethetti spanyay: oban kz Diana ile oban
Sirenonun sevdallar. KA.s.172.
Montesquies.Charles De Secondat Montesquies (1689 1755). Fransz yazar. Ne var
ki hukuk-u esasiye mderrisi, irazl airle Montequies veya Rousseau arasnda nasl bir
mnasebet bulacan katiyen sylemez. B.s. 159.
Montesquieu: Brunschvige gre sosyolojinin kurucusu Montesquieudur. SNK.
s.110
Montessori Metotlar: talyan kadn hakim ve eitimci Maria Montessori (18701952)nn eitim metodu. Bu yntemle ocuk retim etkinliklerinde serbest braklr
ve okuleitiminin zorlayclna gerek kalmadan salt be duyunun eitimi yoluyla
aamal bir biimde renmeyi renir. Ar Montessori metotlaryla yetitirilen

328

ocuklar da, hrriyet angoisseyla mcaele iin hain bir surmoi kuruyorlar.
Jur.I.s.198.
Montherlant: Henry Millon de Montherlant (1895-1972). Fransz trajedi ve roman
yazar. 45 yana kadar dAnnunzionun tesiri altnda yazm Montherlant Jur.I.s.194.
Monthly Review: ngilterede 1749da karlan derginin ad. Bu dergi ngilterede
karlan ilk dergi olarak bilinir. ngilterede ilk dergi 1749da kar. Monthly
Review. B.s.102.
Montpellier: Montpellier, Fransada, niversite,etkin bir kltr, sanayi ve ticaret
merkezi. Sonra Montpellier, gz hapsinde geen aylarve Paris. SSSS.s.79.
Moralist: Treci. Eserlerini yazarken tre ve ahlk mevzularna ehemmiyet veren
Moralist davranmzn artlar zerinde kafa yoran adam UU.s.166.
More:Thomas More veya Morus da denir. (1478-1535). ngiliz svalye aziz ve yazar.
deal ynetim anlayn konu alan topya isimli eseri ile mehurdur. Aadaki
anlamlarda kullanlm ngilizcede :Tarm, topra ilemek (1420); ibadet (1483);
zihnin, yeteneklerin, davranlarn eitimi (1510); More, Hobbes

(1651), Johnson

(1752), Macaulay (1848),Hobbes kelimeyi jimnastik anlamna da kullanm. (1628)

K.S.38.
Moreas. Jean Moreas (1856-1910). Yunan asll Fransz sembolist airi. "Ayn soruyu
Conrad, Apollinnaire, Moreas yahut Stuart, Merril iin de tekrarlyabilirizK. A.s.42
Morellet: Andre Morellet (1727-1819). Fransz yazar ve filozofu. Drdnc ciltte:
Turgot, Duclos, Bordeu Beincide Voltaire, Marmontel, Forbonnais, Deleyre;
altncda De Brosses, Saint Lambert, Morellet, Necker, Quesnay grnr. IDG. s.19
Morelly: (17171778). Fransz yazar ve filozofu. Bu lgn yazarlarn banda da
Morelly ile Babeuf. Ma.s.211.
Moreno: Jacob Levy Morena (1892-1974). Freud ve Marx etkisinde kalarak bu iki
dnceyi kaynatrmaya alan Rumen asll Amerikan sosyolog. Morenoya
inanmyorum. Jur.I.s.142.
Morgan: Lewis Henry Morgan (1818-1881). Amerikal antropolog. Morgan Eski
Toplum adli eserinin ilk sayfalarindan itibaren soyle der: K.s.56.
Mosca: Siyasi Fikirler Tarihini:Moscann Siyasi Fikirler Tarihini Franszcaya
evirir. SNK. s.103
Moses Hess: 1812-1875 Alman siyaset kuramcs.Marx ve Engelsin yakn
dostu.Komnistler birlii kurucu yelerinden olan Hess Yahudilerin hrriyetine

329

kavumas iinde alm,bu ynylede siyonizmin nclerinden saylmtr. Moses

Hess Hegeliyanizmle Saint- Simonculuu birletirerek Marx hazrlayacaktr.
SNK.s.156.
Moskava Universetesi: Rusyann baehri Moskovada 1755 ylnda kurulan Rus
niversitesi. 1725te bir Ilimler Akademisi kurulmustu,1755te ise Moskava
Universitesi. Ma.s.75.
Moskova: Rusyann bakenti. Solun halk vicdannda yaratt tedailer: casusluk,
daraalar, Moskova; san mphem, sevi.Siz, sinsi bir iki hayal. B.s. 78.
Motivasyon: Gdlenme. Bir kiiyi, herhangi bir hedefe ulamak iin gerekli olan
heyecan salayarak hedefe ulama istei salamaya almak anlamnda bir psikoloji
terimi. Kitle iddeti, her ne kadar terrist eyleme kar bir tepki olarak grrse de
umumiyetle bir pln yoktur, kontrol edilmesi de mmkn deildir ve rasyonel bir
motivasyona dayanmayabilir. BFH.s.21-22.
Mozart: Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). Mehur Avusturyal besteci.
"Aullu-Gelle yaamam olsa, ada estetik Raphael'i, Racine'i, Mozart', Geothe'yi
ayn kategoriyi sokmak iin nasl bir ad bulacakt acaba?"KA.s.63
Muallakat:Muallakat- Seba diye anlan Arapa eserlerin ksa ad. William Jonesun
Muallakat tercmelerini dnyorum. K.S.280.
Muallim Cevdet: Muallim Cevdet nancalp (1883-1935). Trk yazar ve eitimci.
Muallim Cevdet Tedrisat-i Iptidaiye mecmuasnda Velidinin grlerini tenkit
etmis. Cevdet Beyin itirazla karsiladigi dusunceler sunlarmis. Teokratizm, Turkler icin
basbelasi

olan

bir

zihniyettir.

Teokratizm,

slam

camiasinin

oz

sifati

degildir.IDGs/232
Muallim Nci:

(1850-1893).Asl ad mer olan Tanzimat dnemi air ve yazar.

Namk Kemal, Muallim Naci ayn ikayet iindedirler. Burhan- Kat ile Kaamus-u
Okyanusu meczeden bir lgat ihtiyac. SNK.s. 324.
Mubid: Mecusilerin byk mezhep memuru. slmn gmrah nru ategedelerin
titrek n sndrtdkten sonra , mubidler Hinte ger. B.s.146.
Mucem l-Buldan: Arap orafyacs ve biyografi yazar ihabettin Ebu Abdullah
Yakut Rum (1179-1229)nin slm lke ve kentlerinin tarihini, corafyasn ve iktisad
durumunu anlatt eserinin ad. Ondan biraz nce, Arap corafyacs Yakut, Mucem
l-Buldan adl eserinde edebiyata da yer vermi ve nl edebiyatlar lgat de
kaleme almlardr. KA.s.394.

330

Muhakemetl-Lgateyn: Ali ir Nevai (1441-1501)nin,1499 ylnda yazd,

Trke ile Farsay mukayese eden ve Trkenin farscadan stn bir dil olduunu
rnekleri ve delilleri ile ortaya koyan eseri. 15. asrda Ali ir Nevai MuhakemetlLgateynde Kagarlnn yaptn yapar, Farsa ile Trkeyi karilatrr ve
Trkenin zenginliini slam dnyasna ispat eder. (Farsa). SNK.s.321.
Muhammet Bin dris E-afi: mam Muhammedbn dris-i fi (767-819)1.
Amelde drt hak mesepten biri olan f Mezhebinin imamdr.

nc byk

mezhep: afilik.Kurucusu: Muhammed bin dris e afi. (lm 817) K.s.197.

Muhammed ibn Musa Harzemi: Yahya Bermeki`nin dostu Fazl Ibn Sehl (Merv`in
guneyindeki Saras);Muhammed ibn Musa Harzemi, araplara atfedilen cebrin kurucusu
(cebir kitabi 820 lerde yazilmis),Hiyre Mekke`den ne kadar uzaksa Harzemi de
arapliktan o kadar uzaktir;Halid Marvarrudi;Mervli Habes.Ahmed Fergani;Ebu Mashar
Belhi (Bahtrian`li)

IDG.s.224

Muhammed ve slmn Menei: Fransz yazar ve dinler tarihisi Ernest Renan (18231892)n . Tarihinde yazd eserinin ad. Batda Hazret-i Muhammed iin neler
sylenmi? Burada da Dantenin lah Komedya sndan, Voltairein Adetler zerine
Denemesi sinden, Napolonun

Gnlklerinden, Carlylen Peygamber eklinde

Ortaya kan Kahraman yazsndan, Lamartinein Trkiye Tarihi Iinden, Renann

Muhammed ve slmn Meneiinden, Hugonun Asrlarn Destan iirinden metinler
sralanyor. K.s.154.
Muhammed: Muhammede nasl iman ettiklerini anlyorum.Jur.2.S:73
Muhammet Abduh:

(1849-1905). Ehl-i Snnet akidesine zt grleriyle slam

dnyasn ve bata Mehmet Akif olmak zere bir ok airimizi tesiri altnda brakan
Msrl yazar ve dnr. Bununla beraber Akveml Meslik yazarn Tahtavyi,
Sadk Rfat Paay, daha sonra inasiyi, Ziya Paay, Namk Kemali, Efgani ve
Muhammet Abduhu.. iine alan zincirin halkalarnndan biri sayabiliriz. UU.s.49.
Muhammet Gori: Muizzettin Muhammet Guri (l. 1206). 1173-1206 yllar aras Hint
Guri sultan. Muhammet Gori Komutanlarndan Bahtiyarn 1193de Bihar
fethetmesi sonucu, Bengalin byk bir ksm Mslmanlarn eline geer ve
Hindularn ou Mslmanl kabul eder.BDE.s.282.

mam- finin vefat hemen hemen btn kaynaklarda 819 olarak gemesine ragmen Cemil Meri 817
olarak vermitir.

331

Muhammet: Hz.Muhammet. Btn Kanun koyucular, Solon, Muhammet veya

Napolyon, suludurlar B.s. 205
Muhbir Gazetesi: 1867 senesinde Ali Savi ve Filip Efendinin karmaya balad
gazete. Muhbir Gazetesi'nde hkumeti sert bir dille tenkid etmesi sebebiyle, ksa sre
sonra kapand. Filip Efendi Muhabir gazetesini bu sralarda (1867) karmaya balar.
Ma.s.158.
Muhiddin bn Arabi: bnl Arabi de denir. (1165-1240). Arap mutasavvf ve sufi.
Geri Risaleler bir Muhiddin bn Arabinin veya bir Muhiddin el Buninin ezoterik
ilmini iermez ama sade ve ok defa gayet gzel bir dille Tabiat grnn ana hatlarn
aklar. IDG.s.59.
Muhiddin bn Arabi: Muhyiddin bnl Arab (1165-1240). slam Muhasavvf.
Vahdet-i vcud nazariyesini son noktasna kadar gtren ve hreti btn slm
leminde gittike genileyerek bu gne kadar gelen mehur sf. Sadreddin el
Konevinin hocas. Geri Risaleler bir Muhiddin bn Arabinin veya bir Muhiddin el
Buninin ezoterik ilmini iermez ama sade ve ok defa gayet gzel bir dille Tabiat
grnn ana hatlarn aklar. IDG.s.59.
Muhtar: Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu isimli eserindeki erkek
sahslardan biri olup, Roman kahraman Feritnin arkada rolnde bir karakterdir.
Felsefe talebesi Feridin arkadalar da birer soyutlama: Saim, apal bir komnist;
Muhtar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer, romana laf olsun diye misafir edilmi.
K.s.228
Mujik: Rusyada ihtillden nce krsal kesimde yaayan insan. Kyl. Slavcilar, Rus
geleneginin, car, Ortodoks kilisesi ve mujik arasinda siki bir is birligi gerektirdigine ve
gerektirecegine inaniyorlardi. Ma.s.68.
Mukaddemetl Edep: Edebiyata nsz anlamnda bir terkip olup Zemaherinin 12.
asrda yazm olduu Arapa szlktr. 12.yzyl, Zimaheri, Mukeddeme-tl EdepArapa-Farsa-Moolca. SNK.s.321.
Mukaddime: bn-i Haldunun, 1394ta yazd tarih felsefesiyle ilgili eseri.
Mukaddime, bulutlar datan bir rzgr. B.s.230.
Mukaddime-i Cell: Celal mukaddimesi. Namk Kemalin 1885 ylnda yazd
Celaleddin Harzemah isimli oyununun nsz. Uzun bir Mukaddime-i Cell, yedi
yz sayfalk bir zafer neidesi. B.s.122.

332

Mukunta: Kurtarc anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hint mitolojisinde Tanr
Vinunun nvanlarndan birirdir. Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu
(kendiliinden varolan), Ananta (sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta
(kurtarc), Madhava (baldan), Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve
barna). BDE.s.128
Mulahhas- Hmayun: zetlenmi, ksaltlm Hmayunname anlamna gelip
eyhlislm Yahya Efendi tarafndan, Kelile ve Dinmenin XVI. asrda

Trkeye

evirisi olan Hmaynnameyi zetleyerek oluturduu eseridir. Divan nesrinin en

parlak rneklerinden biri saylan Hmayunname eyhlislm Yahya Efendi tarafndan
ksaltlm: Mulahhas- Hmayun. BDE.s.236.
Muneccimba: Mnetcimba Ahmet Dede (1631-1702). Trk din limi, sufi, tarihi
ve air. Mnetcimba tarihi diye anlan dnya tarihi niteliindeki, Arapa Cami dDvel isimli eseri ile mehurdur. 17. yuzyil Muneccimbasinin tarihi, Arapca
yazilmistir, Nedim Turkceye cevirmistir. SNK.s.167.
Munster: rlanda Cumhuriyetinde, adann gney batsndaki engebeli ve dalk
blgelere doru uzanan bir kent. "Sokrat'n istihzasn Gringore veya Rabelais'nin
maskesi altnda saklayan akll deliler; Charles-quint veya II.Philippe gibi dnyaya sz
geirmeyi dleyen ikbalperest deliler; Pavie'de I.Franois esir edilen yahut Berquin ve
Nubourg'la alevler iinde can veren yiit deliler; Munster'deki anabaptisler veya
Pais'teki protestanlar gibi azgn deliler." IDG.s.161.
Muradyan Bey: 1908de ll.merutiyette Osmanl meclisine birok sosyalist mebus
girer (Vlahof Efendi Bulgar,Muradyan Bey Ermenidir).SNK.s.260
Murahhasa: Delege, Ynetim kurulu yesi, kendine

ruhsat verilen. "Nitekim

Venedikte ikamet eden Trkler de padiahn orada bulundurduu murahhasa

balydlar." BFH.s.79.
Murasaki: Murasaki ikibu (978-1014). Japon edebiyat ve air. Genji Monogatari
romannn yazar. Ak hikyelerinin ilk aheseri Japonyada yazlm: bayan
Murasakinin Genjisi KA.s.135.
Murat bey: Bkz. Mizanc Murat. Murat Bey, herkesin elinde bulunan Solakzde ve
Naima Tarihleri gibi birka eserle Hammer tarihinde baka bir kitap grmemi ve hatta
mehazlarn okumad iin Hammerin muhazzam eserini inceden inceye mtalaa ve
iindeki malmat renmeye de sabr tahamml gstermemitir. K.s.105.

333

Murat IV: (1612-1640) Osmanl pdihlarnn on yedincisi ve Islm halfelerinin

seksen ikincisi. Babas Birinci Ahmed Han, annesi Mhpeyker (Ksem) Sultandr.
Gen Osmann bana gelen ac felket ve yerine geen amcas Mustafa Hann ksa bir
sre sonra tahttan indirilmesi zerine henz on bir yanda iken 10 Eyll 1623te
Osmanl tahtna kt. Osmanl Devleti: IV. Murata Sultan Sleyman devrine dn!
Diye haykran Koi Beyden Reit Paaya kadar Osmanl Devletinin btn
slahatlar gerici. B.s.80
Muratori: Bkz. Lodovico Muratori. Bunlara muratori paralar da denir,nk fihristi
yaymlayann ad Ludvico Muratori'dir. IDG.s.124.
Murazaki: Gen romanc, bin yl nce yaayan bir Murazaki ile, bir George
Sandla,bir Madam d Stalle boy lebilecek bir kabiliyet. KA.s.365.
Murugan: Dravit dilinde Sava tanrs. Dravitlerin sava tanrs Murugan ile korkun
tanra Korrave arada bir boy gsterip kayboluyorlar BDE.s.290.
Musa: Hz. Musa. Allah Tel'nn, drt byk kitaptan biri olan Tevrat' verdii ve
yeryznde

dinini

tebli

edip,

hakim

klmas

iin

gnderdii

Ulu'l-Azm

peygamberlerden biri. Hz. brahim (a.s)'in soyundan olup, srailoullarnn akidelerini

islah etmek ve onlar Allah Tel'nn diledii nizama kavuturmakla grevlendirilmiti.
Musann gzn kamatran nur, kavurdu gzbebeklerini. B.s.255.
Musevilik: Hz Allah tarafndan Hz Musa peygambere indirilen ilhi din Musevilik ayn
zamanda en eski tek tanrl dindir. Musevilerin kutsal kitab Tevratta din ile ilgili
konular, dua ve kanunlar yer almaktadr.Yahud Peygamberi Hz. Davuda inen Zebur
adl ilh kitap Tevratn tamamlaycs durumundadr.Musevilik Zerdln
damgasn tar: hayrla er arasndaki ikililik meleklerle cinlerin sava kyamet
gnnem man. B.s.145.
Muson: Tropikal enlemlerde, zellikle Gney Asyada Yazn denizden karaya, ksn
karadan denize esen mevsimlik rzgar sistemi ve bu rzgar sistemiyle gelen
yamurlardr. Metinde muson yamuru ksatedilmektedir. Musonlar kesilince alk
balar. BDE.s.89.
Musset: Alfred de Musset (1810-1857) Fransz romantiklerinden air ve tiyatro yazar.
zellikle iirleriyle tannm ve sevilmitir. Ceceler ve Lamartine Mektuplar adl iir
kitaplar mehurdur.lhm perisi, Mussetyi de sk sk ziyaret eder. Yar putperest, yar
Hristiyan bir bkire bu. B.s.226.

334

Mussolini: George Sorel,Mussolini ve Hitlerin ok sevdii Leninein deha

msveddesi olarak vasflandrd sui generist bir sosyalist. SNK.s.109.
Mussolini: Benito Mussolini (1883-1945) talyan Devlet adam ve faist diktatr.
1925 ylda kurduu diktatrln 1943 ylna kadar srdrd. 1945 ylnda, metresi
ile birlikte svireye gemeye alrken Como gl yaknlarnda yakalanarak dam
edildi. Bakumin, Blanqul,Georges, sorel, Troki, Mussolini, Goebbels ayn doktrinin
devamclar. BFH.s.19.
Mustafa Aa: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan roman
kahramanlarndan birinin ad. Dervi Bey, Mustafa Aaya eli olarak Aliciki
gnderiyor. KA.s.349.
Mustafa Bey: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan roman
kahramanlarndan birinin ad. Sahne: Mustafa Beyin kona KA.s..350.
Mustafa Celaleddin: (1828-1875). Polonya asll Osmanl Paas ve yazar. Eski
Trkler isimli eserinde ilka kavileri arasnda ki Trklerin byk yerinden bahseder.
"Mustafa Celaleddin 1848 htilaline katld iin vatann brakmak zorunda kalan
Polonya asillerinden Constantin Bergenski'dir."K.S.325.
Mustafa Fazl: Bkz. Mustafa Fazl paa. Devlet-i Aliye ile ihtilafa den Mustafa
Fazl, emellerini gerekletirmek iin Yeni Osmanllar Parise arr. UU.s.49.
Mustafa Fazil Paa: (1829-1875). Msr Prensi ve Mehmet Ali Paann torunu. ok
gecmeden Mustafa Fazil Pasanin daveti ve Jean Pietrinin araciligiyla Fransaya
kaarlar. SNK.s.161.
Mustafa Kemal Paa: Bkz. Mustafa Keml. 1923 ylnda Trk Milleti Mustafa Kemal
Paaya, Nuh Peygamberin gemisine baland gibi balanmtr. KA.s..354
Mustafa Kemal: Mustafa Keml Atatrk

(1881-1939). Trkiye Cumhuriyetinin

Kurucusu ve ilk Cumhurbakan. Sonra Sevr ve Lozan Mustafa Kemal 150 aydn
mektepten talebe kovar gibi snr d etti. Jur.I.s.215.
Mustafa Nihat: Mustafa Nihat zn (1896-1980). Cumhuriyet dnemi edebiyat
tarihisi ve yazar. Mustafa Nihatn Trkede Romanndan da haberleri yoktu.
KA.s.332.
Musurus Paa:

(1842-1907) Stephanos diye de denir. Rum asll Trk diplomat.

Paadan cevap alamayan Redhouse iki yl sonra Musurus Paaya bavurur eserin drt
cildini tamamlamtr. K.s.270.

335

Mutezile: ayrlanlar Kenara ekilenlar anlamnda bir kelime olup, emevi devleti
zamannda

Vasl bi Atann kurduu

dnce akmnn addr. Bununla beraber

hemen iaret edelim ki Mutezilenin bozguna uramas kavgay nihai olarak sona
erdirmi deildir. IDG.s.35.
Mutezili: Bkz. Mutezile. Bir tarihi, Bermekiler devrinde, zaman zaman tekrarlanan
bu toplantlar anlatrken snn, i, haric, mutezili, imam, Zerdti limler bir araya
geliyordu, der. IDG.s.36.
Mutlu Dalar: John Buryan (1628-1688)n 1676 ylnda yazd Necata Doru isimli
romannda mekan ad. Sille tokat bir zindana atlan Hristiyan, mitsizlik devrinin
penesine der, yine kamay baarr, ver elini Mutlu Dalar. KA.s.215.
Mutluluun Fethi: ngiliz filozof ve mantk Bertrand Russell (1872-1970)in 1924
ylnda yazd eseri. Russellin, Mutluluun Fethini bir daha oku. SNK.s.409.
Mutluluk Manastr: Kale Kumandann Kz:lk kitab Kale Kumandann Kz
(1864),

Mutluluk

Manastr

(Anandadamat)

en

tannm

roman,Bengal

vatanseverlerinin mill mar Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan

alnm bir ilahi. Bankim andra aterci: (1838-1894),Bengalin Walter Scottu,lk
kitab,Kale Kumandann Kz 1864 Mutluluk Manastr (Anandadamat) en tannm
roman,Bengal vatavseverlerinin mill mar Anavatana Selam (bande mataram)bu
romandan alnm bir ilahi. BDE.s.275.
Mutluluk Manastr: Bengal romannn babas olarak kabul edilen Bankim andra
aterci: (1838-1894)nin eseri. lk kitab Kale Kumandann Kz (1864), Mutluluk
Manastr (Anandadamat) en tannm roman, Bengal vatanseverlerinin mill mar
Anavatana Selam (Bande Mataram) bu romandan alnm bir ilahi. BDE.s.275
Muzaffer Bey: Metinde herhangi bir aklk bulunmad iin bu kisinin kim olduu
mechulumzdr. Devlet ktphanesi mdr muzaffer Beyde olabilir. SNK.s.382.
Mceddit: Yenileyici anlamna gelen bu kelime dini terim olarak, slm dnini
kuvvetlendiren, bid'atleri yni slm dnine sokulmak istenen reformlar, hurfeleri
skp atan ve snnetleri ortaya karan lim anlamndadr. Yazk ki mcedditler
Aristocularn cedel usullerini benimsemilerdir, nce bu metotla hasmlarn hapt ettiler
fakat hasmlar da ayn silhlarla kar koyunca mnazara medrese kavgasna
dnt.IDG.s. 34
Mdafaanme: Bkz. Renan Mdafaanamesi. Efganlya yrenlemek frsat vermekle
kalmaz, Namk Kemle de mehur Mdafaanmesini ilham eder. UU.s. 69.

336

Mderris. Osmanlda profesr. Kazasker olabiliyordunuz, imam olabiliyordunuz,

mderris olabiliyordunuz. SNK.s.391.
Meyyeddin Hseyin Tugrai: XI. Asrda yaam (l.1087) irazl dnr devlat
adam ve yazar. 11de katledilen sfahanl Mehur air ve simyager Meyyeddin
Hseyin Tugrai Cabirin ikiyiz eserini incelemi olan Muhyiddin Ahmet Bani (lm
1225) Msrl Emir Aydamr Jildaki (lm 1342 veya 1360)sk sk Cabire ba
vurur.IDG.s.218.
Mlahazat- Felsefiyesi: Hadimname yazarn Mlahazat- Felsefiyesiyle ba baa
brakarak Mehmet Emin Beyin muhteem salonuna yneldik. KA.s.371
Mlhazat- Felsefiye: Rza Tevfikin felsefi eseri. Abdlhak Hamid hakkndaki
Mlhazat- Felsefiyesinde Hamidden ok kendisi var. K.s.214.
Mlhit: Tanrtanmaz, ateist. Basrada da ayn dnce kaynamasna ahit
olmaktayz, stelik orada tartmalara, Budistler, manikeenler hatt dpedz mlhitler
bile alnyordu. IDG.s.36
Mlkiyet Nedir: Mlkiyet Nedir ya da Hukuk ve Ynetim lkesi stne Aratrmalar.
Proudhonun 1840 ylnda kaleme ald eseri. Marks komnizme getiren
Proudhonun Mlkiyet Nedir?i olmutur SNK.s.240.
Mlkiyet stne: Bkz.Mlkiyet Nedir. Proudhon, Mlkiyet stnenin ilk
risalesinde kolektif g kelimesini kullanr. SSSS.s.122.
Mmtaz Turhan: (1908-1969). Cumhuriyet sonras Trk bilimadam Sosyal Psikoloji
profesr ve yazar.Demek ki Mmtaz Turhan iin mnevverin balca vasflar sk bir
talim ve terbiye grmekten ibarettir. Ma.s.22.
Mnif Paa: Asl ad Mehmet Tahir (18301910).Merutiyet dnemi mtercim-yazar
air ve devlet adam. Mecmua-i Fnun dergisi sahibi. Harflerimizi deitirmemizi
ilk defa teklif eden slm dman Volneydir. Mnif Paann hocasdr. SNK.s.295.
Mnih: Almanyada Isar suyu kysnda bir ehir. Schelling, Mnihte bir Dou
Akademisi kurmaya kalkar, akademinin bana

Cermenlerin

Dou ihtiyacn

billrlatran F. von Schlegel getirilecektir. BDE.s.57.

Mntehabat: Bir yazarn eserlerinden semelerin derlendii eserin ad. Mntehabat
yllarca mekteplerde okutulmu. K.s.268
Mntehabat Lgat- Osmaniye: ngiliz dil aratrmacs Sir James William Redhouse
(1811-1892)un 1846 ylnda yazd Trke szlk. Mntehebat Lugat- Osmaniye
1846da yaymlanm,Trkenin ilk mazbut szl. K.s.267.

337

Mrebbiye: Terbiyeci. Osmanlnn son dnemlerinde ocuklar eitimi ile ilgilenmesi

iin tutulan genellikle yabanc uyruklu kadnlara verilen isim. Mrebbiyeler r
memlekete, gerek bir istiladr bu. BFH.s.137.
Mruriye: Resmi, kpr ya da yol gibi kamuya ait yerlerden gemekiin denen para
gemelik. Ayrca mruriye ve nakliye vergileri de alnyordu. Btn bu engeller -fiilen
uygulansalar da, kat zerinde kalsalar da- kapitlasyonlarn derpi ettii ticaret
serbestini kavl-i mcerrette brakyordu. BFH.s.80.
Msebbip: Safvet Nezihi (1871-1939)nn 1910 ylnda yazd roman. Safvet Nezihi,
msebbip, 1910. Ma.s.145.
Mslmanlarda lim: Avusturyal arkiyeti ve tarihi Hammer Purgstall (17741856)in yazmay hedefledii ancak mrnn kifayet etmedii eserinin ad. Osmanl
Devleti Tarihi nisimli eseriyle mruftur. Oniki byk cilt olarak rastlanan kitap
Mslmanlarda lim adl ansiklopedisine bir giri olacakm. K.s.103.
Msterik: Dou bilimci, arkiyat. Dou kltr ve medeniyeti hakknda aratrmalar
yapan batl ilim adam. Gen bir ngiliz msteriki: Bu kitap ya Avestann
kendisidir ,diye yazar. B.s.145.
Mahedat: Ahmet Mithat efendinin bir hikayesinin ad. Mehedat, realizm tarznda
yazmaya zendii bir hikayedir.KA.s. 295.
Mteferrika: brahim Mteferrika (1674-1745). Matbaac, yazar ve mtercim.
Osmanlda ilk matbaay kuran kii. Vankulu, Sahhah Lgatn Trkeye evirir ve
1729da Mteferrika tarafndan baslr, bunu Esat Efendininki takip eder. Arkasndan
Firuzabadnin lgat Farsadan Trkeye evrilir: Kaamus-u Okyanus. SNK.s.322.
Mtefferrik Yazlar: Thomas Carlyle (1795-1881)n 1830lu yllarda, eitli
zamanlarda yaynlanm yazlarn toplayarak oluturduu eserinin ad 1827de
Edinburg Reviewnun yaz ailesine katlyor; ilk yazs:Jean-Paul Richter. Dergilerde
kan makaleleri Mtefferrik Yazlar bal altnda kitaplandrlm. K.s.368.
Mtenebbi: Ebuttayyip Ahmet bin el-Hseyin el- Cuf El Mtenebb (915-965). Arap
airi. Divann manzum olarak evirmi. Mtenebbinin divan da Avrupa dillerine
kazandrd aheserler arasnda Evliya elebi Seyahatnamesini Avrupaya tantan
yine o. K.s.103.
Mtercim Asm: (1755-1819).
rendiimiz bunlar. K.s.141.

Trk dil bilgini ve tarihi. Mtercim Asmdan

338

Mtercim Rt Paa: (1811-1882). XIX yzylda yaayan eitli zamanlarda be

defa sadrazamla gelrn Osmanl devlet adam. Mtercim Rt Paa, Vefik Paa, Ali
Paa, Fuat Paa, Reit Paa bunlarn tek vazf vard: Bat dili bilmek. SNK.s.392.
Mz: Zeusun kz ve hafza tanras. Onun iin de ilham perisine yani Zeusun kz
Bellek Tanras olan Mze bavurur. KA.s.192.
Mystification: Aldatc sey, yutturmaca anlamnda Franszca bir kelime. Btn
sosyoloji bir mystificationdan ibarettir. SNK.s.294.
Nbi: (1642-1712). XVII. Asr divan airi ve Edebiyatmzdaki hikem tarz iirn en
eml temsilcisi. Yahya Keml Franszca renen Nbi, veya Arif Hikmet. Jur.I.s.138.
Nabina andra Sen:

(1846-1909). XIX. Asr Bengal airi. Nabina andra Sen

(1846-1909)bazen Byronu hatrlatr, bazen Hugoyu. BDE.s.275.

Nabizade Nazm: (1862-1893). Tanzimat edebiyat roman yazarlarndan Karabibik
romanyla tannmaktadr. Bir Nabizade Nazm dnn. Gen ediplerimizin en
zekilerindendi.KA.s.298.
Nabot: Kars kralie Yezavelin bahesini geniletmek isteyen srail kral Ahabn gz
diktii ba satmay kabul etmedii iin, hileli bir dava sonucunda lme mahkum
ettirdii srailli kii. Tanr srail kral Asab ile kars Cezabeli iddetle cezalandrd;
nk onlar, elinden ban almak iin Nabotu ldrdler; Tanrnn ve
zamanda) lkenin kanununu hie sayarak bir tebann

(ayn

malyla, erefiyle, hayatyla

oynadlar. UU.s. 224..

Naci elik: (1947-.) gnmz yazarlarndan. Eletiri alannda almalar yapan yazar
bu almalarn Romanda Hesaplama (1971) isimli eserinde toplamtr. Naci elik,
Cevdet Kudretin uydurma dile iltifatlarn az grm, uyaklar, oluturulmu,
yerselletirmek gibi kelimelerle sslemitir iktibasn. mdi.KA.s. . 332
Naci Efendi: Bkz. Muallim Naci. Mterikler kongresinde Trkn ve slamn haklarn
Avrupann kendini beenmi ilim adamlarna vakur bir celadetle haykran ve o
milletleraras kongreden Naci efendiyle Zihni efendi iki altn nian kazandrarak dnen
yine stadmzdr. K.s.231.
Naci: Bkz. Muallim Naci. Naciye Tercman hakikatin ksm edebisini tevdi eden
Efendi,airin inkar edilmez kabiliyetlerini herkesten ok takdir ediyordu. Ma.s.236.
Nadir ah: (1688-1747). Bir Trkmen Afar Hanedanlnn kurucusu ve 1736-1747
ran ah. Adam Farsann zamanmza kadar muteber bir gramerini Franszca olarak
kaleme alm, Ndir ah tarihini Voltairein diline kazandrm. K.S.280.

339

Nagalar: Hint mitolojisinde ylan tanrlardr. Nagalar, insan yzl ve ylan kuyruklu
olarak tasvir edilir.Nagalar tayordu taht. BDE.s.375.
Nagarakalar: Ylan kral anlamna gelen Nagalarn liderini belerten Sanskrite bir
kelime. Ve hayatn tadn karan aylak bir genlik: Nagarakalar. BDE.s.182.
Nagarcuna: Gney Hindistanl, Budhac bir filozof. Efsanavi yn ar basan
Nagarakann .S I. ve II. asrlarda yaad sanlmaktadr. inli seyyah Hiuen-Tsang `n
budizm tarihi bakmndan son derece nemli eserinden rendiimize gre, sa `dan
sonraki ilk asrlarda Hint `te drt bilge yayormu, bunlara "dnyay aydnlatan drt
gne." Deniyormu: Avagoa, Deva, Nagarcuna ve Kumaralata. BDE.s..173.
Nagazaki: Japonyada, Hyuu adasnda, in denizi kysnda bir ehir. Bu yol sizi
atom bombasna, Nagazakideki iki yz bin lye gtrr. B.s. 211.
Nahun: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
peygamberlerle ilgili

kitaplarndan birisi ve Yahud nebisi. Eski Nebiler

(Yeu,

Hakimler, 1.Samuel, 2.Samuel, 1.Krallar, 2.Krallar. Sonraki Nebiler: ya Yeremya,

Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk, sefanya,
Haggay, zekarya, malaki.IDG.s.135-136.
Nahu-Natak: XIX.asr Hint air ve yazar Giridhardas 1857 ylnda yazd dram. lk
dram Nahu-Natak ( 1857 ), yazar: Giridhardas. BDE.s.251.
Naili: (1608-1613?- 1666). Tasavvufi konularda iirler yazan Sebk-i Hindyi en iyi
ekilde temsil eden XVII. asr divan airi. Fakat bir Bkiye, bir Fuzuliye, bir Nailiye
klasik demek kelimeyi zorlamaz m? Klasik,romantik gibi tabirler Avrupa edebiyatlar
iin geerlidir. KA. s.84.
Naili: (?-1666). 17 asr divan edebiyat airi. Ne Fuzuliyi hatrlyor, ne Nedimi , ne
Nailiyi KA.s.369.
Naima Tarihi: Ravzatl-Hseyin fi Hulsat Ahbril-Hfkayn. nl Osmanl
mverrihi Naima (1652-1715)nn1574-1655 yllar arasndaki olaylar anlatan tarihi.
Murat Bey, herkesin elinde bulunan Solakzde ve Naima Tarihleri gibi birka eserle
Hammer tarihinde baka bir kitap grmemi ve hatta mehazlarn okumad iin
Hammerin muhazzam eserini inceden inceye mtalaa ve iindeki malmat renmeye
de sabr tahamml gstermemitir. K.s.105.
Naima: Bu byk kelime virtozumuz Sinan Paay , Koi Beyi , Naimay,
Hmayunname tercmesini, Evliya elebiyi hi okumam olabilir mi? KA.s.369

340

Naim: 1652-1715, ilk resm vak'anvis ve Osmanl tarihileri arasnda en nl kiidir.

Asl ad: Mustafa Naim Efendidir Mukaddime, Osmanl aydnnn XVI.asrdan beri
tavaf ettii bir abide:Takprlzade, Katip elebi, Naim... UU.s.142.
Nak- Ber Ab: Devansz, deva.Sz ey anlamna gelmektedir. Ali Keml Peyam-
Sabahtaki yazlarn bu balkla yazar. Zavall Payam- Sabah bamuharriri o hazin
baln ( nak- Ber Ab) yalnz btn mahsusat- edebiyesini deil, ksa fakat hummal
hayatn da kucaklayan bir mezar ta kitbesi dnm myd acaba. B.s.163.
Nakula: Mahabbaratta Destannda anlan erkek kahramanlarden, Pandunun
Madriden olma ikiz ocuklarndan biri. kiz kardei Sahadevadr. Gzlerinden alev
salan, arslanlar kadar gl; yiit ve yaz kardeim Nakula iin tek zar
atacaz.BDE.s. 331.
Nala le Damayanti: Hint Mahabbaratta destannda bir hikyenin ad. Damayanti dra,
Agni, Varuna ve Yama gibi byk tanrlar arasndan bir insan olan Nalay kendisine e
olarak seer Kt kalpli Dvapara ile Kal bunu hazmedememi ve Nalay krallktan
etmek iin hileli bir zar oyunu ile nalay ormana srgne gndermiler. Hikye zetle
bu iki an birbirinden ayrln ve tekrar kavumalarn anlatr.Nala kraldr Damayanti
de onun gzel, sadk ve hnerli karsdr. Ribmaudya gre Asya, hikmetin ezel
vatandr, Mallarm Nala ile Damayanti gibi daha nce Franszcaya evirilen Hint
masallarn yeni batan yazar.

BDE.s.69.

Nala: Hint Mahabbaratta destanndaki Nala ile Damayanti hikyesinin erkek

kahraman. Nala, dra, Agni, Varuna ve Yama gibi byk tanrlar arasndan yeryznde
bir insan ve kraldr. Ayrca Nala kelimesi Ramayana Destannda Hindistan ile Seylan
adas arasnda kpr kuran kiinin ad olarak da geer. Beldenin ad. ehzadeninki:
Nala. BDE.s.354.
Nmk Keml: (1840-1888) Tanzimat edebiyatnn en menli gazeteci, siyseti, air
ve yazarlarndan. Edebiyatn hemen her trnde eserler verdi. Eserlerindeki vatan
hrryet temas onu vatan airi olarak tantt. Nmk Kemli okurken

(bilhassa

mektuplarn) sk sk yznz kzarr. B.s.128

Namk Kemalin Mektuplar: Namk Keml, stanbulda Avrupada bilhassa Magosa,
Midilli Sakzda iken doslarna, hocalarna, cocuklarna, baz mhim ahsiyetlere
mektuplar yazmtr. Bu mektuplar Fevziye Abdullah Tansel Tarafndan derlenerek,
Namk Kemlin Mektuplar baln tayan drt ciltlik bir eser oluturulmutur.
Fevziye Abdullah Tansel, Namk Kemalin Mektuplar C. II, s. 154. lk hayranlarndan

341

biri: Mizanc Murat Suavi bu millet-i Mdureye pek byk bir ders-i amel
gsterdi..Ma.s.145.
Nana: Fransz natralist sanat Emile Zola (1840-1902)nn 1880 ylnda yazd
itimi muhteval romannn ad. Trk okuyucu Assomoir de, Nanay da, Germinali
de yadrgayacakt phesiz. Ahmet Midhat hibir kabiliyete, hibir hakikate dman
deildi. Ama Toprak yazarn sevmiyordu, sevemezdi de.KA.s. 295.
Nanak ah: (1469-1538) Guru Nanak diye adlandrlan Hindli ruhani Lider ve Sih
dininin kurucusu. Nanak ah, sihizmin kurucusu ve bu tarikatn on byk gurusundan
ilki. BDE.s.248.
Nanda: Pana Kantrann Labdhapranasana blnnde anlatlan bir hikayede
hkmdar rolundeki ahsn ad. Hkmdar Nanda karsn memnun etmek iin, kendi
azna gem taktryor, atlar gibi kiniyor ve srtna bindirip dolatryor nzenini.
BDE.s.233.
Nannaya Batta: (1022-1063)

Tamul Edebiyatnn 11 asrda yaayan en nemli

airlerinden biri. Yazm olduu muhtasar Mahabharata tercmesi bu edebiyat iin asrn
en mhim eseri kabul edilir. Ayrvca Tamulcann ilk gramerini de Nannaya Batta
yazmtr. lk nemli eser, en byk Telugu yazar Nanaya Battann

(1022-

1063)kaleme ald ksaltlm Mahabharata BDE.s. 296.

Nantes Ferman: 1598 ylnda IV. Henri tarafndan Fransaada yaynlanan ferman. Bu
ferman ile Faransa, Protestanl tanyor ve inan hrriyetini salyordu. Ferman 1685
ylnda XIV. Lous tarafndan yrrlkten kaldrld ve Potestanlara salanan btn
haklar geri alnd.. 685Tre Nantes fermann ilgas, Fransz protestanlarnn
urayaca byk zulmn ve Protestan gnn balyacan iaret ediyordu.
UU.s.230.
Napoleon III: (1808-1873) Fransz mparatoru. Napoleon Bonapartn kardei plan
Hollanda kral Louis Bonapertenn olu olup 1852-1870 yllar arasnda krallk yapm
1870 ylnda Prusya ile sava srasnda Sedanda ordusuyla birlikte teslim olmutur.
"Yeeni III.Napoleon'un Ham hapishanesinde okuduu tek kitap Prens'tir". SNK. s.187
Napolon: Bkz. Bonapart Devlet adam iin mutlakiyetin habercisi (Napolon).
BFH.s.35.
Napoli: talyan nc byk ehri. stedii, sadece 1 milyonluk bir istikraz ile
Napoli civarna bir Osmanl donanmasnn yollanmasndan ibaretti. BFH.s.88.

342

Napolyon Cell: Celal Slayn lakab. Celal Slaya, air arkadalarnn takt lakap.
Bu lakaba Cemil Meri bir ekleme yapar: Deli Cell. Gen airler, aralarnda bir
hkmdar almyla dolaan bu kstah delikanlya, Napolyon Cell lakabn takmlard.
Napolyon Cell, Deli Cell. B.s.150
Napolyon I : Bkz. Bonapart. Bu itibarla Batni (ezoterik) mezhepler ana izgileriyle
birdir; ona ister brahmanlarda, ister Msr rahiplarinde, ister Fisagorda, ister haham
Simon-Ben-Jakainn Zoharnda, ister Kabalist Hanri Kunrat da, yoksul kker Jakob
Bhme de, ister 18. yzyln tannmam filozofu Lui Klod d Sen Marten de, ister I.
Napolyon tarafndan ideolog diye zulme urayan byk fikir adam Fabr dOlive de
rastlayn. IDG.s.152.
Napolyon: Bkz. Bonapart. Napolyonun ordular ihtillin ideolojisini dnyann drt
bucagna tar; ideolojisini yani kelimelerini. B.s.79.
Narah: Hint dini mentinlerinden Surdalarda kainatn yaradl ile ilgili bir blmde
yer anlatlan inana gre: kainatn atas lan Brahmann su iin kullandu tabirdir ki
Narann ocuu anlamna gelir. Suya narah derdi: Narann cocuu olduundan.
BDE.s.324.
Narayana: Sularn stnde hareket eden evrensel ruh, Varln kayna ve barna
anlamna gelen bir terim olup Hint mitolojisinde Tanr Vinunun nvanlarndan
birirdir.Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu (kendiliinden varolan), Ananta
(sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta (kurtarc), Madhava (baldan),
Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve barna). BDE.s.128.
Narendranat Datt: (1862-1902) yllar arasnda yaam Bengalli air Vivekanandann
asl ad. Vivekananda: Ramakrina: (1836-1886)Tek satr brakmam bir peygamber,
mridi Vivekananda, asl ad Narendranat Datt (1862-1902) ikiside Bengalli.
BDE.s.279.
Narodnia Valia: Narodnaya Volya (Halkn hrriyeti).1879 ylnda toprak ve
zgrlkler hareletinin blnmesiyle ortaya kan ihtilalci Rus tekilat. "Bu nesil
ernievski ile balar, Narodnia Valia ile devam eder". Ma.s.91.
Narsis. Narsizmi benimseni. Narsizmi tatbik ederek yaayan kii. Avrupa kendi
hayaline ak bir Narsis. SNK.s.297.
Narsis.Kelime Narsisin kendini seyrettii dere. Jur.I.s.65.
Narsizm: Kiinin kendi kendine hayran olmas, Hastann kendine kar tutkunluk
duymasyla beliren cins sapklk. Tarihilerin iddiasna gre, nerede doduu, ne

343

zaman doduu, hatta doup domad mechul olan bu insana, Avrupann hl

taabbt etmesi anlalmaz bir zaaf: belki bir kadirnainalk, belki bir narsizm. . B.s.
195.
Nasra Tifesi: Mslman hakimiyeti altndaki dou Hristiyanlarna verilen isim.
Nasra Tifesi, armhta can veren efkat tanrs adna cinayetler ilemi. B.s.194.
Nasr Hsrev: (1003-1088). ranl kelam limi, feylesof ve air. mer Hayyam
Gazaliyi Nasr Hsrevi hatrlayalm. IDG.s.81.
Nasr: Ceml Abdnnasr (1918-1970). Btn gayretini Arap dnyasnn bitlii iin
almakla geiren Msrl devlet adam. 1954 itibaren Babakan ve 1956 dan itibaren
de cumhurbakan olarak grev yapt.Petronun Arjantini, Nasrn Msr... gibi.
UU.s.136.
Nasiketas. Hint dini mentinlerinden katha-Upaniatda lm tanrs yama ile konuan
gen Brahman. Baka ne muradn varsa syle Nasiketas BDE.s.322.
Nasir Mahmut: 17.yy da Bengal de yaam olan mehur Mslman air. 17.yzyln
en tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali
Raqca saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut... BDE.s.282.
Nasreddin Tusi: Ebu Cafer Nasrettin Muhammet bin Hasan- Tusi (1201-1274). ranl
bilim adam, felsefeci, felsefesi, air ve Vezir. Birok byk alimler erhler yazm
kitaba. Mesela Nasreddini Tusi, Fahreddini Razi. K.s.188
Nasyonal Sosyalizm: Faizm. Otoriter sa idooloji, siyasal parti ya da devletten
bahsederken kullanlan ve ar milliyetilik temeline dayanan sosyol akm. Nasyonal
Sosyalizm ve Faizm (192242), tanrdan boalan tahta baka bir mit oturttular: stn
rk mitini. SNK.s.24.
Nata Raca: Tanr ivann bir baka addr. Nata Raca, Dans Racas anlamna
gelmektedir. nk iva geceleri mezarlklarda horo tepen ileke bir tanrdr. Evet
ivann bir ad da Nata Raca (Dans Racas). BDE.s.131.
Nataka: Hint edebiyatnda, konusunu tarihten ve mitolojiden alan,kahramanlar tanrlar
ya da hkmdarlardan oluan, 5-10 perdeden oluan, bat edebiyatndaki tragedyay
artran bir tr tiyatro eseri. En asilleri: Nataka. BDE.s.209.
Nato: (North Atlantic Treaty Organization) Kuzey Atlantik Anlamas Tekilat. Kuzey
Atlantik blgesinde bar ve gvenlii salamay amalayarak 4 Nisan 1949 tarihinde
ABD, ngiltere, Belika, Hollanda, talya Fransa zlanda Kanada Lgsemburg Norve

344

ve Portekizin imzalad anlama. "Kaderimize alfabenin harfleri hkmediyor. SSCB.,

ABD, NATO vs. K.s.331.
Natralist: Natralizm akmnn grlerini benimseyen kii. Bununla beraber
natralist olmaktan ok, romantik. Hemaandra Banerci (1838-1938)daha geni
tabaklara seslenen bir romanc, romanlarnn konusu kk burjuvazi. Kh bir talebenin
hayatn anlatr.kh bir fahienin. BDE.s.275.
Natralizm: Tabiatlk

anlamna

gelen natralizm XIX.asrn nemli sanat

akmlarndan birisidir ve sanat ve edebiyatta: Sanat tabiatn safiyane bir taklidi

olmaldr grn benimser. Natralizmin kurucusu ve en nemli temsilcisi Fransz
yazar Emile Zoladr. Naturalizm bir hisard Zola iin. KA.s.265.
Natya-Sastra: Dans sanat anlamna gelen bir kelime olup lkada yaam olduu
sanlan Bharata-Muninin yazm olduu, tiyatro derlemeleri a.Siklopedisi niteliindeki
eser.

Natya-Sastra,tiyatronun nasil kurulacan, canlandracaklar duyguya gore

aktorlerin takinacaklari tavrive edalari,her rol icin gerekli makyaji,yazarin kullanacagi

uslubu...anlatr. BDE.s.208.
Navarin Bozgunu: Osmanl donanmasnn Mora Adasnn gney batsndaki Navarin
Limannda

ngiliz Fransz ve rus mttefik donanmas tarafndan 20 Ekim 1927

tarihinde yakl. Navarin bozgunu, 1828de Ruslarn Edirneye girii, 1829da

Yunan bamszl. 1830da Cezayir Franszlarca igal, 1832de Sisama muhtariyet
verilmi. Ma.s.258.
Navarin: imdiki adyla Pylos. Yunanistanda Peloponisosun bat kysnda kk bir
ehir. Navarinde, Korfuda, Tunusta yiite dvm. KA.s.176.
Nayanar: Tamul edebiyatnda, VII ve XI. Asrlarda Apar, Sambandamurti,
Sundaramurti gibi ivac airler iin kullanlan bir unvan. Nayarlar eserlerini Tamul
Vedasda denilen, Trumurai isimli kutsal bir kitapta toplamlar. BDE.s.291.
Nazm Hikmet: Nazm Hikmet Ran (1902-1963). Cumhuriyet dnemi air ve yazar.
Nazm Hikmet iirin kapsn dnceye aan adamdr. Ma.s.238
Nazm: Bkz. Nazm Hikmet.Nazm, Peyamiye kyasla mutlu aznln temsilcisidir.
K.S.229
Nazif: Bkz.Sleyman Nazif. Sezaiye, Cenaba, hatta Nazife ramen dilimiz aydnlk
ve berrak bir ifdeye ulaamamtr. Ma.s.237.
Nebat Hayat: Bitkisel Hayat. Ve bu hayhuy iinde, sesi bsbtn kslan edebiyat,
birka zavall derginin soluk sayfalar arasnda nebat bir hayat yaar. B.s.101

345

Necat Yolunda: John Buryan (1628-1688)n 1676 ylnda yazd eseri. Ahmk-
Hayl dilimizde ilk defa yazlan felsefi bir roman. Lehimci Bunyann Necat
Yolundas ngilterede kitab- Mukaddesden sonra en ok okunan kitapm. K.s.88.
Necat: slm filozofu ve tp limi

bn-i Sina (980-1037)nn 1030lu yllarda

sfehanda yaz esertinin ad. Onbe yl iinde en tannm eserlerini armaan eder
edebiyete: mesel Necat,mesel Daniname-i Alyeyi. K.s.184.
Necata Doru: Bkz. Necat Yolunda. Biricik aheser John Buryann (1628-1688)
eseri: Necata Doru ( Pilgrims Progress), (1676). KA.S.:214.
Necati Lugal Armaan: Prof.Dr.Necati Lugal (1878-1964)n hatrasna 1968 ylnda
Trk Tarih Kurumu tarafndan yaymlanan eser. Ek olarak Cemal Tukinin 1968de
nesredilen makalesinden alnm

bazi bilgileri de takdim edelim Necati Lugal

Armagan. K.s.106.
Necip Fazl: Necip Fazl Ksakrek (1905-1983). Cumhuriyet sonras iir, tiyatro,
hikye ve roman yazarlarndan, Aa ve Byk Dou dergileri sahibi. Necip Fazl,
Atsz, Serdengeti birer dava adam idiler. Yayorlard ve baryorlard. Bu cocuklar
vyaklyor. Jur.I.s.298.
Necip: Bkz. Necip Fazl. Necip, susuyordu, Nazm hapisteydi. B.s.126
Necker: Suzanne Curchod Mme Necker (1739-1794).Franszca yazan svireli kadn
edebiyat ve yazar. Devlet adam ve maliyeci Jacques Neckerin kars ve Mme de
Staelin annesi. Drdnc ciltte: Turgot, Duclos, Bordeu Beincide Voltaire,
Marmontel, Forbonnais, Deleyre; altncda De Brosses, Saint Lambert, Morellet,
Necker, Quesnay grnr. IDG.s.19.
Nedim: (1681-1730). Asl ad Ahmet olan Osmanl airi. XVIII.asrn en nemli divan
airlerinden biri. Lale Devri airi olarak bilinir. imdi arada, ok sevdii Fuzller,
Galipler, nedimlerle yanyanadr. B.s.122.
Nedm: El Nedm. Ebl Farac Muhammed B. Ab Yakup shak El-Varrak El Nedim
El Badad. Arap bibliyorafya mellifi olup hayat hakknda pek az ey bilinmektedir.
987/988 ylnda yazd Fihristi ile tannmaktadr. Harizminin Mefatih il-Ulumu
Nedimin

Fihristi gibi ansiklopediler de slamn

dnce hayatna o dnemin

armaanlardr. IDG.s.81.
Nef: Erzurumlu Nefi (1572-1635) Siham- Kazasyla mehur Hiciv airi. Nefnin
Siham- Kazasyla srurnin Hezeliyt arasndaki fark birincisinin daha usta bir
airin elinden km olmas. B.s.124.

346

Nefs-i

Emmre:

Ktl emr eden nefs anlamna gelip nefsin en alt

tabakasnoluturur. nsann btn ktlkleri nefs-i emmrede toplanmtr. Nefs-i

emmre hi iyilik yapmak istemez. Hep ktlk yapmak ister. Kendisine ve bakalarna
zararl olan eyleri sever. Sonra akl- sani: nefs-i natka, eytan, nefs-i emare"
IDG.s.178.
Nefs-i ntka: nsan hep ktlk ve aalkiler yapmaya zorlayan nefs-i Emarenin
dier ad. Eski felsefede,akl- kl :ilk yaratlan ;asl ve hakikat-I beeriye.Nefs-i
natka,cebrail,akl- faal; evvel-i ukulu aare;mdebbire-i ukul:ruh-i Muhammed."
IDG.s.178.
Nehemiah: Nehemya: Srgnden sonra (M.V.yy) Ezra ile birlikte ran sayayndaki
grevi ve daha sonraki Yahudiyye Valilii srasnda Kuds onaran ve Ezra ilr birlikte
eitli reformlar gerekletiren ranl Yahudi. Daha sonraki bir Yahudi geleceine gre
Ezra ve Nehemiah zamannda -byk bir Sinagog- Bible'in kanunlarn tespit etmeye
kalkm.IDG.s.118.
Nhemie: Nehemya Kitab. Kitab- Mukaddeste Nehemyann yapt reformlar
anlatan blmn ad. Sonra bunlara be tomar daha eklenir: Neideler, Neidesi, Ruth,
Yanp yklmalar, Esdras, Nhemie, Kronikler." IDG.s.109.
Nehru: Cavaharlal Nehru (1889-1964). mrnn nemli bir ksmn Hindistann
bamszl iin almakla geiren Hindistanl devlet ve siyaset adam. Bamsz
Hindistann ilk bavekili olan Nehru ndira Gandinin babasdr. Gandi (18691948),
Radharinan

(18881975), Nehru

(18891964) ngilizce eserleriyle Hinti dnya

efkrna tantan deerli imzalar.BDE.s. 94

Neme: Ne.Se de denir. Osmanl devletinde XVI.asrdan itibaren Avusturyallar iin
kullanlan isim. bu Fransa ihtilfat srasnda, Neme halk dahi serbestlik sevdasna
dm, pek ok kanlar dkerek, hkmetlerini hkmet-i meruteye kalbetmek
istemilerse de hkmet-i imparatoriye galib gelerek yine hkmet-i mutlaka tahtnda
kalmlar Ma.s.214.
Nemesis.Yunan Mitolojisinde intikam tanras.

Mitolojiye gre ly aan

herkesonun gazabna urar. Nemesis, Nemesis, Aln bir mezar ta kadar souk, bak
bir cellat satrndan daha korkun ilahe! Neyimi kskandn benim? Keyhsrevin
debdebe ve daratna kzmakta haklydn, Krezs belki hmna laykt. Jur.I.s.37.
Nemours: Fransada, Gtinaisde, Loing kysndabir kanton. Sevmedii Clves
prensiyle evlenmitir. Derken Nemours dkne ldrasya k olur. KA.s. 235.

347

Nemrut: nl Babil Kral. Msr krallar iin kullanlan firavun nvan gibi genel bir
nvan olduu ynnde grler de vardr. Bunlardan baka dilimizde nemrut sz
acmasz gaddar kiiler iin kullanlr. Talut, Davut, Delf ehri, Endor maaras, her
akam altn makasla kesilen mukaddes mum... llerin arasnda Nemrutu gryorum.
UU.s.343.
Neolitik a: Cilal ta Devri. Neolitik adan beri yaplan en byk devrim, 19.
yzylda sanayi devrimidir. SNK.s.23.
Neo-platonizm: Yeni Eflatunculuk .S. III asrda skenderiyede ortaya kan ve
VI asra kadar devam eden, Platoncu fikre mistik unsurlar katarakonu yeniden
canlandrmay amalayan dnce sistemi. "Hakikat- Muhammediye ve akl- klli
telkkasinin

platonizm,

neo-platonizm

ve

Hristiyanln

(logos,

kelime-i

ilhiye)tesiriyle Mslmanlar arasnda yayld ne srlmtr. IDG.s.183.

Nepal:Asyada, Himalayalarda,in ile Hindistan arasnda bakenti Katmandu resmi
dili Nepal dili olan bir devlet. Nepal ktphanesindeki eski Bengalce yazmalar
1907de bulunmu, en eskileri 1101 tarihini tayor. BDE.s.244.
Nepos: Bkz. Cornelius Nepos. Ciceron'un, Quintilien'in, Nepos'un, Plautus'un,
Martial'n, Ovid'in, Pline'in, Varon'nun, Tavitus'un ve daha az tannm kiilerin yeni
eserleri manastrlarda ve daha baka yerlerde yeni eserler kevedildi" KA.s.108
Neron: Roma mparatoru. (.S. 37-68) Krall srasnda kan ve Romann
felketlerinden biri olan yangndan sorumlu tutuldu. Yangn lir alarak seyrettii hatta,
Romay yeniden ina etmek iin kendinin kard da sylenilir. Neronun sefahat
maceralarn bir bir anlattktan sonra hikyeyi bir vasiyetnme olarak mhrlemive
imparatora armaan etmi, sonra yummu gzlerini hayata. KA.s.156.
Nerval: Bkz. Gerard De Nerval. Filhakika, Dou Ktphanesi, Hugodan Nervale,
Tennysondan Lamennaisye kadar bir ok bat yazarlarnn bavurduu bir anakitaptr.
IDG. s.83
Nesturi: Nestoriusun kurmu olduu Hristiyan mezhebine mensup olan kimse.
Nesturler Hz. sann Tanr deil tanrsal zellikleri olan bir Nebi olarak kabul ederler.
Bu dnemin byk hreti Sergius Ra Ayna (lm stanbul 536);bu alkan nesturi
papazi, kendi yazd eserler bir yana,Galienin eserleri ile Aristonun mantla ilgili
eserlerinden bir ounu siryaniceye evirmitir.IDG.s. 222.
Neideler Neidesi: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn iirler ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Neidelerin en

348

gzelleri anlamna gelen bir ak iirleri derlemesidir. Eser genelde sevda iirlerinden
oluur. "Neideler Neidesi de dini bir kitaptan ok, dnyevi bir akn hikayesi."
IDG.s.110.
Netaic-el Vukuat: Mansurizade Mustafa Nuri Paann eseri. Eser, Osmanl Tarihinin
1841e kadar olan blmn alt blm halinde inceler, olaylar ve sonular zerinde
durulur. Bu ynyle vakanvis geleneinden ayrlr ve Trk tarih yazclna yeni bir
eksen kazandrr.

Netaic-el Vukuat Ibn Haldunun tavirlar nazariyesini Osmanl

tarihine tatbik eder.Namik Kemal Hammeri duzeltmek icin kaleme aldigi Osmanl
Tarihinde Tunuslu filozofdan byk bir sitayile sz eder. IDG.s.231.
Neuillyde Bir Pencere:Attila lhann Hangi Bat isimli eserinin birinci blmnn
genelbal. Neully Paris Banliysnde varlkl kesimin oturduu bir komndr.
Birinci Blm: Neuillyde bir Pencere. UU.s.27.
Nevilerin Menei: ngiliz tabiat bilimci Charles Darwin (1809-1882)in 1859 ylnda
yazd eseri. Darvin Nevilerin Meneini hazrlarken kendi dncesini dorulayan
notlar ktphanesinin en uzak yerine sokard, kendi dncesini cerhedenleri ise, her
an yazhanesinin stnde bulundururdu SNK.s.242
Nevropat: Sinir hastalna tutulmu olan, sinir hastas kii. Anaristi somut olarak
trif etmek ok g. Kanun d, toplun d, insanlk d demek meseleyi hal etmez.
Bilgine gre neropat. Sosyolog ve hukukuya gre, deklase. BFH.s.44.
Nevrotik: Nevrozla ilgili Bkz. Nevroz.Nevrotik bir deh veya tarih bir tesadf bu
vakay olsa olsa hzlandrr.
Nevroz: Sinir sisteminin bozulmas. Davran bozukluklarna sebep olmakla birikte
kiiliin tamamen yklmad akl hastal. steri, nevrasteni, psikasteni belli bal
nevrozlar oluturur. Baz hekimlere gre sanrdr deha, bazlarna gre bir nevroz.
B.s.227.
Nevruz Bey: Namk Kemal (1840-1888)in 1871 ylnda yazd Evrak- Perian ismli
biyografi kitabnda bir blm. Kemlin Hal Tecrbeleri bir Selehaddin Eyybi, bir
Nevruz Bey, bir Yldrm Beyazit tarihten ok destandr. K.S.96.
Nev-Yunanilik: Merutiyet ve Cumhuriyet dneminde Mehmet Rauf Yahya Kemal,
Yakup Kadri, Hasan Ali Ycel. Gibi aydn ye yazarlarmzn antik Yunan kltrne
hayranlklarn ihtiva eden dnce akm.
moda idi. K.s.238.

Nev-Yunannilik Avrupadan gelen bir

349

New English Dictionary: Amerikal gazeteci, dilbilim uzman ve szlk bilimci Noah
Webster (1758-1843)in eseri. New English Dictionary 1375 deki kullan
aktarr.KA.s.381.
New York Daily Tribune: 1853 ylnda New Yorkta J.G.Benetti tarafndan ilk olarak
New York Herald adyla kurulan gnlk gazate.New York Daily Tribune gazetesine
yazd makalelerde (1853) ve ayn yl Engelse yollad bir mektupta Marx ilk defa
olarak, Dou Despotizmi hakkndaki dncelerini gelitirir. BDE.s.76.
New York: ABDnin kuzey-dousunda bir eyaleti. Kltrn yaratc dnemi, dev
kentlerde

(megalopolis) sona erer: Paris, Londra, Berlin ve bilhassa New York.

UU.s.111.
Newton: Sir Isaac Newton (1642-1727). nciliz fizik,matemetik ve astronomi bilgini.
Baconn ilimler emas, Lockeun felsefesinde ve Newtonun ilmine uydurulmu,
Lockeun insan

mdrikesi ile ilgili tahlilleri Gassendinin Epikrc Atomizmi ile

Baylein septisizmi arasnda yer almtr.IDG.s.20.

Neyzan Tevfik: Neyzen Tevfik Kolayl (1879-1953) Hiciv airi ve neyzendir.Trk
edebiyatnda Nef ve air Erefin ardndan hiciv trnn en usta airlerinden biri olarak
kabul edilir. iirlerinin tamam 1919 ylnda Hi adyla 1924te Azab- Mukaddes
adyla yaymlanmtr. Neyzen Tevfik, yldrm olmayan imek. B.s.124.
Nibelungenler: Nibelungen ya da Niflunfgen germen mitolojisinde cceler soyu
demektir. Ancak Krk Ambarda zikredilen

Nibelungenler de Homer gibi klasik,

nk ikiside salam ve gl. cmleisinde kastedilen Nibelungenlledtir ki

Nibelungen Sarks anlamna gelen 1200 yllarnda yazld sanlan Alman destandr.
Nibelungenler de Homer gibi klasik, nk ikiside salam ve gl. KA.s.81.
Nicolas Antonio: (1617-1684). spanyol rahip bibliyografac ve yazar. Sevillal bir
rahip, Nicolas Antonio,nce Masal Tarihinin Tenkidini yazarmanal bir balk -Sonra
1672de, Yeni spanya Ktphanesini

(Bibliotheca Hispana Nova)yaymlar.

KA.s.404.
Nietzsche: Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) Alman flozofu. Nietzsche, felsef
akmlardan Nihizlizmin ncs kabul edilir. Avrupa medeniyetine muhalif olanlar
daha cok Avrupallardir.Mesela Nietzsche, bir Max Nordau. KI.s.120.
Nigantu: Vedangalarn en nemli kolundab biri olan Sutralarda dilbilgisi ile alakal bir
blm. Bu blmde Vedalarda geen kelimeleri anlamlarna gre sralayan blm. Bu
blmde Vedalarda geen anlalmas zor kelimelerin karsna e anlamllar yazlarak

350

anlamlandrlmaya

allr.

Bkz.

Vedangalar.

Vedalarda

geen

kelimeleri,

anlamlarna gre sralayan Nigantu lar da, dil bilgisinin bir baka blm.
BDE.s.122.
Nihat Sami Banarl: (1907-1974). Cumhuriyet dnemi edebiyat aratrmacs ve yazar.
Resimli Trk Edebiyat Tarihi isimli eseriyle maruftur. Muhterem Nihat Sami Banarl,
Olempi ararken Himalaya kt karma ve ak sal riilerden ilahiler dinledim.
Jur.I.s.371
Nihayet l-Talib: XIV.arrda yaam ranl din ve tasavvuf adam Emir Aydamr
Jildakinin tasavvufla ilgili eseri. randa bir tasavvuf stad olan (XV.yzyl) ah
Nimetullah Veli, Jildakinin Nihayet l-Talib adl kitabna kendi eliyle erhler der.
IDG.s.218.
Nihilist: Nihilizm akmn benimseyen kii. Sosyal gelenek ve greneklere tenkiti tavr
taknan, hibir ahlki deer ve sosyal kontrol kabul etmeyen kii. Bkz. Nihilizm.Bu
sahte nihilist daveti alayla karlar. B.s.134.
Nihilizm ve Anarizm Vech-i Zuhurlar: Mehmet Raufun Resimli Kitap dergisinin 6
cildinde yer alan yazsnn bal. Bununla ilgili bir baka yazya Resimli Kitapda
rastlyoruz: Nihilizm ve Anarizm Vech-i Zuhurlar (M. Rauf, 1327,Cilt 6,s.10041023). Renksiz s bir tantma yazs. Ma.s.181.
Nihilizm: Rusyada II Alexsandr devrinin ikinci yarsnda gelien ihtilalci, ar ve sert
ferdiyetilik hareketi. Nihilizm cevher hibir realite olmadn ileri srerek her eyi
inkr eder. Nihilizm, sosyal gelenek ve greneklere tenkiti bir tavr taknarak, hibir
ahlki deer ve sosyal kontrol kabul etmez.Nihilizm, anarizmin arlar Rusyasnda
ald isim. BFH.s.1.
Nikola I: (1796-1855) Rus ar. 1825 ylndan itibaren 30 yl arlk yapmtr.
Ayaklanma,yeni Car I.Nikolanin

(hukumdarligi:1825-1855) hayatinda bir dnm

noktasdir. Ma.s.67.
Nikola Vasiliyevi: nce dedesinin dizi dibinde hikyeler dinlemi Nikola
Vasiliyevi. KA.s.225.
Nikola: Nikola I (1796-1855). Rus mparatoru (1825-1855) Ama, kurduu yeni ordu
1828 29da Nikolann Ruslar tarafndan malup edilir. BFH.s.121.
Nikomakus. MS. II. asrlarda yaam Yunanl matematiki ve mzik kuramcs.
hvan, her vesileyle tekrarlar: Bilhassa tabiat anlamak iin saylar ele almz, hesap

351

ve hendeseyi remzi ve metafizik biimde yorumlaymz bakmndan Fisagorla

Nikomakusun izleyicisiyiz. IDG.s.59.
Nil: Kuzey-dou Afrikada Sudan topraklarndan doarak Msrdan Akdenize dklen
6700kmlik nehir.

19. yzyl Avrupasna gre, Yunan mucizesi btn ihtiamn

Asyaya borlu: Pythagoraslar, Demokritoslar, Lykurgoslar...

mealelerini ya

Ganj

kylarnda tututurmular, ya Nil boylarnda. BDE.s.28.

Nilanakta: ivann nvanlarndan biridir. Mor hanereli anlamna gelir. ivaya mor
hanereli (Nilanakta) denii bundan.BDE.s. 132.
Nilfer: Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu isimli eserindeki kadn
sahslardan biri. Felsefe talebesi Feridin arkadalar da birer soyutlama: Saim, apal
bir komnist; Muhtar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer, romana laf olsun diye misafir
edilmi. K.s.228.
Nimgue Bar Anlamas: 1678 ve 1679da Fransann savamakta olduu
komularyla imzalad bar anlamas. Bu anlamayla Fransa nemli topraklar
kazanr ve XIV. Louis Avrupann hakemi durumuna gelir. Unutmayalm ki XIV.Louis
saltanatnn en parlak yldr 1679.Nimgue bar anlamas bu yl imzalanmtr. UU.s.
225.
Ninon de Lenclos: (1616-1706). Eserlerinden ziyade gzellii ve zamannn en nl
erkekleriyle kurduu iliki sebebiyle hatrlanan Fransz kadn Edebiyat. Bernier
(1620 1688) felsefeyi Gassendiden renmiti: Chapelle, Molire gibi. Ninon de
Lanclosnun salonunda cici filozof du ad. BDE.s.32.
Ninova: Dicle Irmann orta blnnde M:VII. asrda Asurun bakenti. Elam,
Ninova, Bbil mphem birer isimdi Avrupal iin, airane birer isim. UU.s114
Nirala: Surya Kant Tripathi Nirala (1896-1961) Sebest nazmla iir yazan, Hint
romantik akmnn ncs Hintli airi. Pant ile Nirala birinci akmdan yanadrlar,
deneyciler

Benedetto

Croceden,

Freudla

Jungun

psikanalizinden,

egzistansiyalizmden, Japon iirinden ilham alan yeni bir edebiyat yaratrlar.

BDE.s.251.
Nirvana: Hint dini dncesinde tefekkre dayal uygulamalarn nihayi amac.
Budaclkta arzularn ve ferdi uurun yok edilmesiyle ulalan akn zgrlk durumunu
anlatr. Yakup hret avclna karken boynuna tlsml bir muska takar: Nirvana.
B.s.147.

352

Nisard: Desire Nisard (1806-1888). Fransz edebiyat tenkitisi ve yazar. "Nisard,

Brunetiere, Maurras, Seilliere, Irving Babitt, T.E. Hulme, T:S. Eliot ve bakalar,
romantizmi yere batrmak iin klasii ycelymi". K.s.63
Nissen: Rudolf Nissen (1896-1981). Alman Cerrah ve tp profesr. Nissenin Byk
Tp Lgatn tp dnyasna armaan eden o. K.S.264
Nisvaz: stanbulda 1940l yllarda sanat ve aydnlarnn bir araya geldii
kahvehenelerden biri. Sadri Ethem her stanbul gelii Nisvazda ota kurard.
B.s.150.
Niada: Hint Mahabbaratta Destannndaki Nala ile Damayanti hikyesinde tasvir
edilen himalaya eteklerinde bir yer ad. Niada, beldenin ad. ehzadeninki: Nala
BDE.s.354.
Nian-

iftihar: Osmanlda II. Mahmut zamannda karlan ftihar nian, iftihar

madalyasdr. 1841de Nian ftihar alr. K.s.270.

Nian- Zn: eref madalyas. ve Hristiyan Batnn gsmze ilitirdii bu idam
yaftasn, bir nian- Zn gibi gururla benimsedi aydnlarmz. B.s.96.
Niti-astra: Hint kltrnde Hkmet daresi ve Ahlk kaidelerini ihtiva eden ilim ya
da eser. Huzura arlan bilge, ehzadelere alt ayda Niti-astray ( Hkmet daresi
ve Ahlk ) reteceini sylyor BDE.s. 232.
Niyazi Berkes:1908-1988. Sosyoloji Profesr. Berkes, toplumbilim zerine gr ve
dncelerini yanstan almalarnn yan sra Trkiye'nin Osmanl Dnemi'nden
gnmze dein geirdii deiimleri inceleyen aratrmalar ile bilinir. Kitaba Niyazi
Berkesden bir epigrafla giriyoruz, itihay tkayan kakavan bir epigraf. Bir avu kelime
lei UU.s.25.
Niza- lim ve Din: Amerikal J.W. Draperin dini, felsefi, ahlk konulu ciltlik
eserinin ad. Darlfnunda Dinler Tarihi okutan stat, Amerikal profesr Draperin
iddalarn Niza- lim ve Din adl ciltlik eserde tuzla buz etmitir. K.s.232.
Niza- ilim ve Din: Ahmet Mitat Efendinin J.W. Draper den tercme ettii eseri. Eser
Dini, ahlk, felsef mahiyettedir. Mitat Efendi eseri, kendi ekledii slam ve Ulm
blmyle birlikte 1896 ylnda neretmitir. Mithat efendiyi okumalyz ama Rakm
efendi ve Eflatun bey, veya Hasan Mellah, gibi hikayelerini deil Avrupada bir
Cevelan, ss- nkilab Niza- ilim ve Din, gibi ciddi kitaplarn. K.s.232.
Nizam- Cedid: Osmanl Devletinde 18. asr sonunda, asker ve idr shalardaki
dzensizliklere re bulmak iin yaplan teebbslerin ve islahatlarn tamm iin

353

kullanlan isim. Ayrca, Avrupa uslleriyle meydana getirilen tlimli orduya verilen ad.
Fakat Nizam- Cedidle balayan devir iin, byle bir fikir yrtmek imknsz.
Ma.s.257.
Nizam: Nizami Aruzi XII.asrn II yarsnda yaayan ranl air ve yazar. Cahilliye
iiri, onuncu asr Arap iiri, ran iirinde

Nizami, Hafz, biraz sonra Hayyam bu

geleneklerin klasikleridir. KA.s.83-84.

Nizip: Gney dou Anadolu blgesinde Gazantep iline bal bir ile. skenderiye,
Antakya, Edessa, Nizip, Haran, Gundiapur. Bat Asyadaki ve Kuzey Afrikadaki ilim
merkezlerinin hepsi slam dnyasnn paralar... IDG.s.80.
Nobel: Mtevazi kabiliyetleri olan bu arkada, Nobel peinde koacana daha ok
okusa, daha az yazsa hem kendisi hem de edebiyatmz iin hayrl olurdu. KA.s.352
Nobel: sveli kimyac Alfred Nobel (1833-1896)in vasiyeti zerine1901 ylndan
itibaren Stockholm Akademisinin setii be kiilik bir heyet tarafndan verilen
mkafat. Kald ki Nobelin edebiyat mkafat , kendi aile fertlerine ihsanndan
ibarettir. SNK.s.383.
Nominalist: Nominalizmi benimsediyen, nominalizme inanan kii. "Rnesans
nomanilistlerin realistleri yeniidir. SNK.s.75.
Nominalizm: Cinsler, neviler yani umumi fikirlerin ve klllerin; zihinde ve zihnin
dnda kendiliinden veya tecrbenin mahsul olarak mevcut olmadklarn, bunlarn
birer hayalden, isimden kelimeden ibret olduunu ileri sren felsefi gr. Bu itibarla
nominalizm realizm karsndadr ve bilgimizin objektifliini reddeder. "Nominalizm ve
realizm tartmalar insan kaderi iin gerekten mi nemliydi?" K.s.305.
Nomokrasi: Kanunlarn saltanat, kanunlarn, hakimiyeti. Evet slam bir kanun ve
nizam hakimiyeti ( nomokrasi) dir.
Nonviolence: Nonviolence mcahidi Hint sulhperestliini cihana yaymak istedi.
Jur.I.s. 388.
Non-violence: iddete bavurmama, iddeti terk anlamna gelen gelen bir Franszca
kelime. "Non-Violence Asya'dan gelir. Gandhi". SNK.s.180.
Noralya: Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu isimli romannda, roman
kahraman Feritin Bykadada evine tand kadn. Matmazel Noraliya lmtr
ancak . Ferit hizmetiden dinledii hatralardan etkilenerek, evin her tarafna sinmi
olan Noraliyann mistik ruhunun izlerini sezer geceleri de rya m hayal mi olduuna

354

hkmedemedii noraliyann hayaletlerini grr. Hikayede canl olan yalnz bir l:

Noralya... K.s.228.
Nordau: Bkz.Max Nordau. Bu art nasl aklayacaz? Nordau, rkn sonu diyor.
Bizce burjuva dzeninin sonu. BFH.s.32.
Normandiya: Kuzey-bat Fransada tarihi bir il. Efendiler solcudur tabi, ama Parisin
en muhteem semtlerinde otururlar. Normandiyada yazlklar vardr. Ma.s.59.
Nostradamus: Jean Nostredame (1507-1577) Fransz hukukuve yazar. Ne varki
asr sonra 1575de Nostradamus, Provence Kontlar Dneminde Yaayan En Eski ve En
nl airlerin Hayat isimli kitabn kaleme ald zaman hibir ey deimemitir.
KA.s.395.
Notr-Dam: Katoliklerin Meryemana verdileri unvan .Meryemanaya adanan kiliselere
de bu ad verilir. lk defa olarak seyrettiimiz Partenonun, Sen-Piyer kilisesinin veya
Notr-Damn nnde nasl huula eilirsek,Ansiklopedinin nnde de ayn saygyla
eilelim. IDG.s.13.
Notre Dame: Notre-Damen Kamburu (Notre-Dame de Paris). Victor Hugo (18021885)nun 1831 ylnda yazd roman. O olmasa Hugo, Notre Dame yazamazd.
B.s.234.
Nouveau Dictionnaire dEconomie Politigue par Say et Chailley: 1900 ylnda
Fransada yaymlanan ktisat szl. Nouveau Dictionnaire dEconomie Politigue par
Say et Chailley Ma.s.176.
Nouvelles Litteraires: 1922de Andre Gillonun kurduu, edebiyat, bilim sanateletiri
ve kaynaka zerine yazlar yaymlayan Fransz gazetesi. 31 Ocak 1963 Nouvelles
Litterairesde Jean Guittonun gzel bir yazs var. Jur.I.s.110
Novalis: Frederic Novalis (1772-1801). Alman airi. Ya airler?

Heine, Novalis,

Hlderlin, Rckert... Hintliler antik an romantikleri, Cermenler modern alarn

diyor von Schroder. BDE.s.54.
Novelas: Novelas Ejemplares (rnek Hikyeler). spanyol yazar Migel de Cervantes
(1547-1616)in 1613 ylnda yazd eseri. Novelaslar da mehur.KA.s. 176.
Novikov: Nikolay vanovi Novikov (1744-1818) Rus yergi yazar. Ayn yllarda
XVIII. asr uyannn en atel nclerinden olan Novikov (1744-1818) da tutuklanp
kalebentlie mahkum ediliyordu. Ma.s.71.
Novum Organum: Francis Baconun 1620 ylnda, Latince olarak yazd eseri.
Baconun Novum Organumu, Lockeun Essay Concerning Human Understandingi,

355

Berkeleyin Treatise Concerning the Principles of Human Knowledgei gibi.

BDE.s.241.
Nuh Peygamber: 1923 ylnda Trk Milleti Mustafa Kemal Paaya, Nuh
Peygamberin gemisine baland gibi balanmtr. KA.s..354
Nuh Tufan: Kurn- Kerimin 71.sresi olan Nuh suresinde anlatlan, Nuh
peygamberin tebliine ramen Ved, Suva, Yegus ve Nesr gibi putlara tapmaya devam
eden kavmin suda bouluu. "Mesela Nuh Tufan.. Ayn eserin iki ayr rivayete
dayandn gsterir. (gemiye alnan hayvanlarn says, tufann sresi, Nuh'un gemiye
iki kapdan girii..)" IDG.s.102.
Nuh: Hz. Nh. Ull-Azm" peygamberlerin ilkidir. Allah Tel'ya ibadeti terkedip,
tapnmak iin kendilerine putlar edinen ve bylece yeryznde ilk defa fesada urayan
bir kavmi tevhid akidesine dndrmek iin gnderilen peygamber. IDG.s.148.
Numa: Numa Pompilius M.715-672 Romann efsanev krallarndan. Bir maarada Su
Perisi veya Kaynaklar Tanras Egeriadan tler almasyla tannr. Dindar bir
hkmdar olarak bilinen Numa Pompilius ayn zamanda Romann ilk kanun koyan
hkmdardr. Yalnz Numaya grnm Egeria. B.s.260.
Numann Perisi: Numay geceleri ziyaret eden ve ona din ve devlet ynetimi,
konularnda tler veren kars ya da dostu Egeria. Bkz. Egeria. Sokratesin
Demonu: Sokratesin Demonu, Musann yanan als, Numann perisi birer
remiz. B.s.226.
Numenler: Kant felsefesinde fenomenin ztt. Duyularla kavranamayan ancak akl ve
sezgi ile kavranabilen eyler. Kantn daha sonra tekrarlayaca gibi bir Numenler bir
de Fenomenler var. SNK.s.61.
Nuovo Scienza: Bkz. Scienza Nuovo. Montesquieu klliyatnda Vicoyu bir kere
zikretmez. ekmecesi Nuovo Scienzadan alnm notlarla dolu. UU.s.254.
Nur Risaleleri: Said Nurs (1873-1960)nin muhtelif zamanlarda yazd fkh, kelam,
tefsir mahiyetli risaleler klliyat. Bir frtna rzgrna benzeyen Nur rislelerinin
zaman zaman bouk, zaman zaman heybetli yanks. B.s. 246.
Nurcu: Kendilerini Nur talebeleri ya da Nur akirtleri diye adlandran, Said Nurs
(1873-1960)ye bal, iman ve itikat konularnda onuun gsterdii yoldan giderek din
hayatn ekillendirmek isteyen kii ya da kiiler. Yani, nurculardan nce kelm var.
B.s. 246.

356

Nurculuk: Cumhuriyet ve sonras dnemde Said Nurs (1873-1960)nin grleri

dorultusunda ekillenen din akide. Nurculuk, bir tepkidir. B.s. 246.
Nur- Muhammed: lye smayan, snrlandrlamayan ve vahyin kaynan
tekil eden ilhi ilim,Hakikat- Muhammediye, Nur- Muhammedi, akl-I klli,akl-
ilahi." IDG.s.181.
Nuri Bey: Menapirzade Mustafa Nuri Bey (1844-1906). Vezir Grc Yusuf Paann
olu, nklap, ibret gazetesi yazar ve Osmanl siyaset adam. Nuri Bey, sadrazamn
cihanmul bir tehlike olarak vasflandrd Enternasyoneli okun bir slupla
mdafaya kalkt. Ma.s.220.
Nursery Rhymes: Oyun tekerlemesi, oyun iin yazlan kafiyeli iirler. Oyun iin
yazlan ahenkli kafiyeli bu siirlere Fransada

comptines Ingilterede Nursery

Rhymesdenir. K.s.322
Nusayriler: amn kuzeyinde, zellikle Lazkiya cevresinde ve Cebal-i Nusayriye
eteklerinde ar ii inanl arap topluluuna mensup olan kimseler. Nemiriler ya da
ensariler olarak da bilinir, ounluu Suriyede yaayan bir ii mesebinin yeleri. Bu
mezhepler slamdaki iilie Harram mektebi ve Nusayriler kanalyla szmtr.
IDG.s.57.
Nusr: Bitlise bal bir ky. Nurslu Bilge: Said Nursi. Nusrlu bilgenin elli yl nce
mjdeledii rya dileriz ki btnyle gereklesin. K.s.100.
Nuirevan: Bkz.Hsrev Anuirvan Bir mddet dedik, zira Kabazn lmnden
sonra yerine geen olu Nuirevan byyp de saltanatta kesb-i istikll edince havas-
ricalini toplayp yle konumu. Ma.s.216.
Nsha-y sugra: nsan. Kk nsha, Nsha-i Kbra olan kainatn nshas. nsana
ahsen-i takvim olduu iin, bir nsha-y sugra olarak bakar. SNK.s.282.
Obscurantisme: Bkz. Obskrantizm Tefek kre kaplarn kapayan bu banazizm
olsa olsa obscurantismedir, sosyaliz m deil. UU.s146
Obskrantizm: Halk arasnda bilgi ve renimin yaylmasn istemeyenlerin sistemi.
obskrantizm heyls yok edilmedike, herhangi bir dirili hayaline kaplmak
lgnlk. B.s.92.
Od: Pythionikoi ya da Zafer Odalar Yunan lirik airi Pindarosun 45 iir ile metin
aktarmalar ve parirsler yoluyla saklanm, eitli konular ieren drt kitabn genel
ad. Od, terin anlamyla, Eski Yunanllarda konusuna gre biimi deien ezgiyle
sylenen lirik iirlerin ad. Pindare'n odlari "Bir Pindare'n od'unda, Eflatun'un

357

diyalounda, Horas'n iir sanatnda, Seneka'nn bir kitabnda, hatta Roma forum'unda
ve hatta Atina'nn Akropol'unda, dzen ve ahenk aramak fazla nekazet"KA.s.124.
Odise:Bkz. Odysseia. Bir Mahabarata, bir Odise belli bir zamanda yazlabilirdi ancak.
SNK.s.112.
Odysse: Bkz. Odysseia. Odyssede ise tanrlarn elisidir , lleri o gtrr.
IDG.s.209
Odysseia: Homerosa mal edilen 24 arklk manzum Yunan Destan. Ramayana,
lyada gibi biten bir Odysseia .Arada Ovidius`un metamorfozlar. BDE.s.151.
Odysseus. Yunanl Kahraman, thakinin efsanevi kral ve Homerosun Epik destan
Odysseiann kahraman ve bat edebiyatnda en ok ele alnm karekterlerden biridir.
anakkale, stiklal Sava; Dervi Beyde nl Odysseus gibi binbir maceradan sonra
yurduna ana dner. K.s.348.
Oeuvres de Claude Henri de Saint-Simon: 1966 ylnda Saint Simaonun eserlerinin
bir arada baslarak piyasaya srlen klliyat. Bu klliyat ile Saint-Simanun eserleri,
sansrsz olarak, okuyucusunun beenisine kabilmitir. Fransa ancak 1966da yeni
bir Saint-Simon klliyatna sahip olabilnmitir: Oeuvres de Claude Henri de SaintSimon,Editions Anthropos, Paris, 6 cilt. SSSS.s.150.
Ogarev: Nikolay Platonovi Ogarev (1813-1877). Stihotvoreniya Poemy isimli iir
kitabndaki romantizm ile dikkatleri eken Rus air. Herzenin dostu. 1825de mur
boyu dostu kalacak Ogarevle ant itiler, btn glerini

Dekabristlerin davasna

adayacaklard. Ma.s.86.
Ohio niversitesi: ABDnin Ohio Eyaetinde . Tarihinde kurulan niversite. Bu
esrarengiz dahiyi daha yakndan tanmak isteyenler Amerikann Ohio niversitesi
aratrclarndan Carter V. Findleyin yazsna eilmek zorundadrlar. K.S.268
Okuma Hastal: Rus asll Fransz yazar Ossip Lourinin 1915 ylnda Revue
Philosophique dergisinde yaymlad makalesi. Okuma Hastal serlevhal makale
oyle balyor. B.s.113
Olemp Tanrlar: Yunan mitolojisinde Zeus kua tanrlara verilen isim. Olemp
Tanrlarnn ahlak d maceralaryla,Pelopones haydutlarnn dzme menkbeleri ne
alkadar ederdi onu. UU.s.10.
Olemp: Bkz. Olimpus. Himayalann kefi Olempe kar beslediimiz sevgiyi
azaltmad. BDE.s.20.

358

Oligari: ktidarn az sayda aydnlar (aristokrasi)veya mlk sahibini aznln

(pltokrasi)elinde bulunduu siyasi sistem. ktidar, reisleri tarafndan temsil edilen
byk ailelerin elinde idi, bir nevi oligari... K.s.150.
Olimpus: Olympos. Homeros destanlarndaki Tanrlarn toplanp len yaptklar yer
efsanevi yer olup Zeusun mekandr.. Yunanistan, Mekadonya ve Kbrs ve Giritte bu
ismi tayan birok da vardr. Kelimenin Menei ise bilinmemekle beraber Smer
soylu olabilecei dnlmektedir.

Yunanistanda, Olimpusda, Akropolda,

lezisde, bu dncelerin insanda ve tanrlarda ete ve deriye brnerek, beeri trajedi

ve Psienin semavi hikayesi suretinde gei resmi yaptklarna ahit oldu. IDG. s.150
Oluan Dnya: Fransz tarihi Fernand Braudel (1902-1985)in 1959 ylnda Fransz
ASnsiklopedisinin 20. cildinde yaymlad yaznn bal. Oluan Dnya. Yazar
Fernand Braudel, Collge de France hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor;
Ecole Pratique des Hautes Etudesde de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca
Eserleri: II.Flip Devrinde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Madd

Medeniyet ve

kapitalizm Sonra eitli makalelerini bir araya getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s. 93.
Om: Bkz.Aun (Om). Btn Vedalarn

vd, btn zahitlerin zikrettii kutsal

kelime om. BDE.s.323.

Omnipotan: Omnipotan,kadir-i mutlak demek.Jur.II.s115
On Dokuzuncu Asrn Byk Lgat: Fransz Szlk bilimci Pierre (1817-1875)
Laroussenin 1863 ylndan balayarak lmne 1876 ylna kadar fasikller halinde
yaymlanan lgat. Terakki hayatn kanunudur Larousseun On Dokuzuncu Asrn
Byk Lgatine gre. Ma.s.187.
On Dokuzuncu Asrn Byk Kamusu: Bkz. On Dokuzuncu Asrn Byk Lgat
Mefhumun gelimesini Ondokuzuncu Asrn Byk Kamusundan izleyelim.
Ma.s.198.
On ki Sezarn Hayat: Yunanl yazar Plutarkhos (50-125)n biyografi trndeki
eseri. Demosthene ile Ciceron, Suetone, birka yl sonra, On ki Sezarn Hayat ile
beraber nl Kiilerin Hayatn da kaleme alr. KA.s.391
On Liberty: Hrriyet stne. ngiliz yazar ve iktisat John Stuart Mill (1806-1873)n
1859 ylnda yazd eseri. Yalnz Hseyin Cahit 1927de Stuart Millin On
Libertysini Franszcadan dilimize evirmi. K.s.210.

359

On ehzadenin Maceralar: MS. VI. veya VII. asrda yaad sanlan Hint yazar
Dandenin roman. Eser en eski Hint roman saylmaktadr. En eski roman On
ehzadenin Maceralar. Hintin Gil Blas bu kitap. BDE.s.238.
On the Veda sor Sacred Writings of the Hindus: Vedalar zerine Deneme ya da
Hindularn Kutsal Metinleri. Colebrookun 1805 ylnda yazd eseri. On the Veda
sor Sacred Writings of the Hindus (Vedalar zerine Deneme ya da Hindularn Kutsal
Metinleri).BDE.s.109
Opera: Koro ve orkesra iin sahnede oynanmak zere yazln dind, dramatik mzikli
tiyatro eseri. Operaya, Comdie-Franaisee kendini kabul ettiren Hint, Binbir Gece
Masallarn hatrlatan bir ahenk cmb ile roman da damgalar. BDE.s.62
Oportnist: Frsat. Zekeriya radikal sosyalist bile deildi, demokrat ve oportnistti.
UU.s.215.
Oportnizm: Davranlarn ahs menfaatlerini uygun decek ekilde ayarlama
frsatlk. 1934de oban Kpeklerini yazan Paul Nizam,Durkheimi oportnizmle
itham eder. SNK.s.124.
Orange: Fransada, Rhne ovasnda konton merkezi. Orange prensinin sancaklarna
yazl olan iar: Hrriyet iin, Protestanlk iin, Parlemento iindi. UU.s.231
Orduca: Pakistanda konuulan Hint- Avrupa dil gurubunun Hint kolundan bir dil.
Orta Hint dilleri iinde en nemlileri Hindice ve Orduca, kuzeybatda Gceratca ve
Maratca, kuzeydoguda ise Bengalce.BDE.s.95
Organizatr: Saint-Simon (1760-1825)n 1819-1820 yllarnda kard geni hacimli
derginin ad.Politikadan sonra Organizatr ve Saint-Simonun mehur Parabolu.
SSSS.s.81.
Orhan Bey: Osmanl Padiahlarndan 2.si. Osmanl devletini tekiltlandran ve byk
bir devlet haline getiren Orhan Gazidir. Doumu : (H. 680 - M. 1281)Vefat . (H. 761
- M. 1360) Saltanat : 1326 - 1359 (33) sene. Osmanl Beylii 1299da Stte
kurulduu zaman 400 atlya sahip bir u beylii iken, 1326 Bursa fethinde Orhan Bey,
38.000 atlya kumanda ediyordu. Ma.s.260.
Orhan Kemal: (1914-1970). Asl ad Mehmet Rait t. Cumhuriyet dnemi
roman,hikye, hatra ve oyun yazar. Naci elik, Orhan Kemalden bahsederken daha
mfiktir. KA.s.342
Orhan aik Beyefendi: Orhan ik Gkyay (1902-1994). Gnmz air ve yazarlar
ve edebiyat aratrmacs. Orhan aik Beyefendiye. Jur.II.s.195.

360

Orhan Veli: Orhan Veli Kank (1914-1950). Garip ri ve 1940 sonras iirin nemli
isimlerinden biri. Orhan Veli de yle. Onun da sevilen iirleri allanlar ve Hseyin
Rahmi nesrinden bir arpa boyu ileri gitmeyen en gdk zekllarn kolayca iine
girebildikleri. Jur.I.s.138.
Orient: Dou anlamnda Franszca bir kelime. Orient, mphem bir kelime. Bazen
Rusya, bazen spanya.SNK.s.172.
Origen: Origenes (185e doru-252-254). Yunan tanrbilimci ve Kutsal kitap
yorumcusu. Aziz Augustinus ile birlikte
dnrlerinden

biridir."nk

Origen'den

Histiyan Antikann en byk

baka

pek

az

Yahudice

biliyordu.IDG.s.120
Origenes de la Novela: spanyol edebiyat tarihisi ve yazar Menendez y Pelayonun
1910ylnda yaymlanan denemesi. Antologia de Poetas Liricos Castellanos (18901908) ile Origenes de la Novela (1905-1910) adl denemesinde Taine ynteminin izleri
grlr. KA.s.425.
Orissa: Hindistanda Bengal krfezi kysnda 156000Km yzlm olan bir eyelet.
Hindistan deyince, batda Gcerat, Sind ve Pencap, kuzeyde Himalayalar, douda
Bengal, gneyde de Orissa ve Marat blgeleriyle evrilmi olan Hint yarmadasnn
kuzeyi gelir akla. BDE.s. 245
Oriyantaliz: Dou bilimi. Avrupa da ge tanmtr bu risaleleri. Uzun zaman Asya
Cemiyeti nin sekreterliini yapan allme Jules Mohl, Stenierin bir kitabn vesile
ederek ondokuzuncu asr oriyantalizminin ortak kanaatna tercman oluyor. IDG.s.34.
Orleans: Fransada bir blge ve departement merkezi. Filhakika Littrenin affedilmesi
g sular var. Orlean Piskoposu, Akademiye alnmamas iin elinden geleni yapm:
K.s.263.
Orman iekleri: Bengalli Hint airi Tagor (1861-1941)un 1874 ylnda yaymlad
ocukluk dnemi iirlerini toplad eseri. lk iirleri on yandayken yaymlanyor:
Orman iekleri BDE.s.276.
Ormanda Uyuyan Gzel: Perraultun masal. Zavall Ormanda Uyuyan Gzel! Seni
uyandracak ehzade domad henz, domayacak da. Jur.I.s.82.
Orobindo: (18701950) Hintli air. Eserlerinin byk bir blm ngiliz dili ile
yazlmtr. Bu deerler kah Orobindo gibi reformcu bilgelerin etkisiyle deiikliklere
tabi tutulur, kah pheci ve Marksist bir yaklamla sigaya ekilir. BDE.s.296.

361

Ortaa Felsefesi: Volf'un Ortaa Felsefesi balkl kitabndan Abelard' okuttum."

K.s.305.
Ortaa: Demek ki XIX.asrn ikinci yarsnda ortaya kan Trk romann kavramak
iin Ortaa dnya gryle,modernleme istemi arasnda yer alan bir gei dnya
grne eilmek lazm. KA.s.321
Ortadou:

Muhtevas net olarak belirlenmemi ve kullanan kiinin niyetine gre

deien corafi terim olmakla birlikte, genellikle Ortadou terimi Dou Akdenize ky
olan lkeleri,Trkiyeyi, verimli Hilal lkeleri (Suriye, srail, Lbnan, Irak, Filistin)i
Msr Arabistanran ve Afkanistan kapsayacak ekilde kullanlr. Libya, Sudan
hatta Hindistan iine alacak ekilde kullanld da olur. Petrol kaynaklarnn
bulunuu Amerika Birleik Devletlerinin iktisad tarihini deitirmitir, ama daha o
zamanlarda Ortadouda, Sahrada veya Lbnanda bir o kadar nemli kaynaklar
vard. BDE.s.74.
Ortega y Gasset: Jose Ortega y Gasset (1883-1955). spanyol yazar ve dnr.
spanyol filozofu Ortega y Gasset, yazsn hmanistik gelenek iinde kaleme alr.
K.s.34.
Oryantalizm Alan: Edward Saidin Oryantalizm isimli eserinin ana ksmndan
birinci ksmnn genel bal. Oryantalizm Alan adini tasiyan ilk kisim, zaman ve
tarihsel tecrube icinde oryantalizmin genis bir tablosunu cizerek ayni zamanda onun
felsefi ve politik motiflerini ele alr. K.s.67.
Oryantalizm: Dou bilimi, Batnn dou ile ilgili aratrmalar. Sonra oryantalizmin
olgunluk a. Esrar zlen Zente: Zente rann en eski dillerinden biri. B.s.146.
Os Luciades: Portekizin tek byk airlerinden biri Camoens (1525-1580)in yazd
tek eseri. Portekizin tek byk airi var: Camoens (1525-1580)

iire arkn

kaplarn aan Camoens tek eser yaratm: Os Luciades. BDE.s.31.

Oscar Wilde: Oscar Wilde (1854-1900) rlandal air ve oyun yazar.Dorian Gray'n
Portresi yazarn tek romandr. Eserinde sanat sanat iindir grnn izleri, inceden
inceye ilenmi tmceler, hemen belli olmaktadr.Roman, Gotik romann doa st
eleriyle Fransz dekadan edebiyatnn "byk gnahlarn birletirir. Zavall Cell
Elinde ne Oscar Wildenin ngilizcesi gibi muhteem bir piyano ne Mallermenin
Franszcasna benzer ok sesli bir org var. B.s. 153
Osmanl Devleti Tarihi: Avusturyal arkiyeti ve tarihi Hammer Purgstall (17741856)in 1830 ylnda tamanlad 10 ciltlik ehur Osmanl tarihi eseri. Hibir ktip

362

ve yardmc kullanmadan tamamlamak istedii bu eser, Arap iiri ve edebiyat zerine

yazlm en muhteem abidelerden biriOsmanl Devleti Tarihi de Pete de
yaymlanm 1827-1843), dokuz byk cilt, 1835-1843 arasnda

Franszcaya

aktarlm. K.s.103.
Osmanl Bankas: ngiliz-Fransz ortak grubu tarafndan Trkiyede kurulan yabanc
sermeyeli banka. 1863de Bank- Osmn hne adyla kuruldu. Trkiyenin en eski
bankas olan bu kuruluun Trkiye dndaki ad: Banque Ottomaredir. Osmanl
Bankas, nianlar, sefret balolar ve Beyolunu zevk panayrna eviren uh aktrisler.
B.s.135
Osmanl Devleti: Bkz. Osmanl mparatorluu. IV. Murata Sultan Sleyman devrine
dn! Diye haykran Koi Beyden Reit Paaya kadar Osmanl Devletinin btn
slahatlar gerici. B.s.80.
Osmanl Dneminde Son Sadrazamlar: Son devrin mehur trihilerinden bnlemin
Mahmud Kemal nal (1870-1957)n 1940 ylnda yaymlad 3 ciltlik eserinin ad.
bnlemin Mahmud Kemal nal Osmanl Dneminde Son Sadrazamlar, 2193 sayfa, 3
cilt, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s.762-763. Ma.s.147.
Osmanl Gatetesi: Gen Osmanllarn Parise kaarak orada kurduklar gazete.
Gazetenin banda bir zaman Abdullah Cevdet de bulunmutur.

Pariste Osmanl

gazetesin yaz ilerini deruhte eden gen politikac halk ruhiyatnn yabancsdr. B.s.
160.
Osmanl mparatorluu: 1299 ylnda 1923 ylna kadar hakimiyetini devam ettirten
byk Trk devleti. Kanunlarn Ruhu mellifi, lkesinin I.Franoisdan beri sk
mnasebet halinde bulunduu Osmanl mparatorluunu bu kadar tanrsa,Hinti ini,
ran ne kadar tanr? B.s.193.
Osmanl mparatorluu: Osmanl mparatorluu, tarihin tan tek snfsz ve
demokratik millettir.SNK.S.260
Osmanl Mellifleri: Bursal Mehmed Tahirin eseri. Eserlerinin en mhimi olan bu
kitap on iki senelik bir inceleme ve aratrma neticesinde meydana gelmitir. erisinde
1600 akn lim, air ve evliy ztn hal tercmesi anlatlmtr. cilttir. Bursal
Tahire gre Suavi: Eshab- faziletten bir harika-i zeka (Osmanl Mellifleri, C. I,
1914); Ma.s.145.
Osmanl Tarihi: Namk Kemal Hammeri duzeltmek icin kaleme aldigi eserin ad.
Hrriyet yazarlarnn Osmanl Tarihini okurken bunlar dnyordum. UU.s. 310.

363

Osmanl Toplumunun Genel izgileri: Gzin Dinonun 1978ylnda yazd Trk

Romannn Douu isimli eserinin ikinci blmnn genel bal. Bu basma kalp
hkmleri Osmanl Toplumunun Genel izgileri takip ediyor. K.s.249.
Osmanlca: Osmanl dnemi Trkesi. Fikretin Osmanlcas Osmanlcann Kemli,
Yahya Kemal kuunun son arks. Ma.s.239
Osmanllk: Osmanl olma, Osmanl gibi yaama, Osmanlnn kltr mirasn tevars
etme durumu. Trk inklabnn en doru tarifi: Turk milletinin Osmanllktan
kopusudur. K.s.121.
Ossian: III. asrda yaam skoyal efsanevi kahraman ve air. Fingann olu. 1760
ylnda James Macpherson Ossian adyla gaelceden evrilmi Fragmensts of ancient
Poetry isimli bir eser yaynlar. Eser, byk bir ilgi grerek yeni bir iir akmnn
domasna yol aar. Ossiann iiri yeni klasik ya da n romantik diye nitelendirilen
birok sanatya ilham kayna olmutur. Cemil Meri Aadaki ifadesinde kendinin
de iaret ettii gibi Mussatn ilham perisinin Yunanl olmaktan ok skoyal olduunu
anlatmak istiyor. nk o tarihlerde air Macpherson Ossian geni bir okuyucu
kitlesine sevdirmiti.Homerostan ok Ossiann kz. Kendini aire sunan bir sevgili,
airi koruyan bir Tanra deil. B.s. 226.
Ossip Louri: XIX asrn sonlarnda ve XX.asrn balarnda yaayan Rus asll Fransz
ruhiyat ve yazar. Psikolog romancnn Revue Philosophigue de kan bu yazy (La
Manie de la lecture), Ossip- louri s. 261, vd. 1915) okumam olmasna imkn var
m? B.s.113.
Otarsi: Yun. Ter. Ekonomik anlamda kendi kendine yeterli olmaya ynelen bir lkenin
rejimi. Ficte, Almanya iin kurtuluun bir iktisidi bamszlk otarsi olmasn ister.
SNK.s.133
Otarsik: Oligari anlayna sahip. (Trkiye otarsik hayat yaamyor. Turistler, ii
dvizleri, devalasyonlar).SNK.s.272.
Otari: Fr. Ter. Otokrasi. Bir kiinin ynetimi tamamen elinde bulundurma ekli.
Iktisat ve kltrde otari (siyasi) ve otarsiye (ekonomik bakimdan kendi kendine
yetmek) sahip olmalidir. SNK.s.54.
Othello: Othello ya da Vededikli maribi. W. Shakespearenin G. Giraldi Cintiodan
esinlenerek 1604te yazd be perdelik trajedi. Hristiyanlarn hizmetindeki Maripli
komutan Otello Destemorann kendisini sevmesinden ve babasna ramen kendisiyle
gizlice evlenmesinden dolay mutludur. Ama yardmcs sinsi ago kskanlk

364

duygularn uyandrnca Othello Destemoray boar. Othello W. Shakespearenin sanat

hayatnda devaml ileyecei kskanlk duygusunu iledii ilk eseridir.

Othello

yazar, onun iin, barbar bir palyao idi. KA.s.332.

Otobiyografi: ngiliz ktasat yazar John Stuart Mill (1806-1873)in 1873 ylnda
kaleme ald hayat hikyesi. Dier eserleri de unlar: tilitaryanizm (1863), August
Comte ve Pozitivizm

(1865), Temsili Hkmet, Kadnn Kleletirilmesi,

Otobiyografi (1899) , Din stnde Denemeler. K.s.210.

Otobiyografi:

Bir

yazarn

kendi

hayat

hikyesini

anlatt

eserlere

denir.

Otobiyografileri hep pheyle karlarm. B.s.291.

Otopsi: Edebiyat-i Cedidenin Otopsisi. Hikmet Kvlcml

(1902-1971)nin 1935

ylnda yazd eserinin ad. Otopside, yerini bulamam hain ve haar bir tecessn
aray ve bulular vard. K.s.258.
Otranto atosu: Orford kontu ve ingiliz yazar Horace Walpole (1717-1797)un 1764
ylnda yazd romannn ad. Henry Mackenzienin hissi hikayeleri, Horace
Walpolenun gotik roman, Otrante atosu (1764), Beckwordun, Ann Radcliffein,
Lewisin kara romanlar, okuyucunun heyecan ihtiyacn karlar. KA.s. 221.
Otuz ki Taht Hikyesi: Hikye Irmaklar Okyanusu anlamna gelen Somadevann
Gunadyann Brihatkata eserinden faydalanarak 1063-1081 yllarnda yazd
Kathasaritsagara isimli eserinde bir hikaye kitabnn ad. Otuz iki Taht Hikyesi de
ho: Hkmdar Boca, zerinde otuz iki resim bulunan tahtna oturacak.Gelgelelim her
defasnda, resimlerden biri canlanp hikye anlatyor. BDE.s. 237.
Otuz Yl Sava: 1618-1648 arasnda, dini sebepler ile kan Avrupada, zellikle
Kutsal mparatorlukta byk bir ykma yol aan ve Fransa ile ispanya arasnda 1659a
kadar sren atma. Buna mukabil, Almanyada Otuz Yl Savandan beri siyas ve
ekonomik gelime son derece yavalam,adeta durmutu. UU.s.292.
Otuzundaki Kadn: Otuzundaki Kadn ya da Otuz yandaki kadn. Balzacn Scenes
de la vie prive (1831-1834) dizisinde yer alan roman. Sonra Fergaus, Duchesse de
Langeais (kitapda kayboldu). Otuzundaki Kadn. Balk Kz (kitapda kayboldu).
Kibar fahielerin htiam ve Sefaleti. Ma.s.283.
Ovaiyar: Tamul vecizeler (Gromik iir) edebiyatnda nemli airlerinden biri. Ovaiyar,
Tirikkular yazar Tiruvalluarn kz kardei imi. Tirikkular yazarnn bir de kz kardei
var: Ovaiyar, vecizeleri ilk mekteplerde ezberletilen bir air bu. BDE.s.288.

365

Ovid: Bkz. OvidiusSaatleri saniyeletii haz ehrayinlerinden, saatleri asrlat

menfa cehennemine yuvarlanan Ovid, mark ikayetlerini msralatrrken Romada
okunacana inanyordu. Jur.I.s.36.
Ovidius: Publius Naso Ovidius (M:43-.S:17 ya da 18). Aklar, sevme sanat,
Heroides gibi erotik eserleriyle bilinen Antikan nl Latin airi. Altn a hilkatin
a, diyor Ovidius.. Ma.s.186.
Owen: Robert Owen (1771-1858). ngiliz sosyalist yazar. Owennin akirtleri,
ngilterede sosyalizim kelimesini kullanmlardr. SNK.s.21.
Oxford Dictionary: Oxford English Dictionary (Oxford ngilizce Szl). 1933
ylnda 12 cilt olarak yaynlanan ngiliz dilinin tarihsel szl. Kltr kavramnn
tarihesini tespit ederken nce ngiliz dilinin tannm abidesi olan Oxford Dictionary
den yararlanacaz. K.s.38.
Oxford nversetisi: ngilterenin Oxford ehrinde temelleri 13 asrda atlan tarihi
eitim kurumu. Bu alimlerin banda Herbolotyu talebesi Galand, Oxford
Universitesinden Pacockeu,

Utretchte

dou dilleri hocala yapan Reland,

Cambridge niversitesinde Arapa okutan Oclekyi grrz. K.s.76.

dip Kompleksi: Erkek ocuun enesine kar duyduu sevgi ve babasna kar
duyduu dmanl ifade eden Freud gr. dip Kompleksi fikir adamlarnn ortak
zaaf. B.s.190.
dip: Kral Oidipus. Sphoklesin M.425e doru oynanan oyunu. Oyunda kahraman
Oidipus babasnn katili ve kendi z annesinin kocasdr. nk nce , farkna
varacaklardr ki Eblhevlin saklad sr:insanldr , kainatn ikinci nshas , Allahn
halifesi olan tabiatn btn unsurlarn ve glerini hlasa eden insan.habeistan.
IDG.s.212
tler Kitab: Edwin Arnold (1832-1904)un

1861 ylnda yazd eserinin ad.

1861de hipotadesadan ilham alarak tler Kitabn yaymlar, 1876da GitaGovendadan esinlenerek Hintin Neideler Neidesini kaleme alr, 1879da
yaymlad Asyann I (The Lght of Asia) budizmle ilgili naslar ve efsaneleri
bir araya toplar, ngilizce konuulan lkelerde esiz bir ilgi uyandrr kitap. BED.s.45.
klid: M.III. asrlarda yaad sanlan Yunanl Matematiki. Onunla Almagesti,
klidin Elemanlarn ve bir para mantk okuyan delikanl ok gemeden hocasn
geride brakmtr. K.s.183.

366

ldren: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann nvanlarndan birisi. Bir kars
efkat, Kamann, teki ehvet ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu, Gnllerde
Doan, Sarho Eden, ldren BDE.s.181.
lmeye Yatmak: Adalet Aaolu (1929-.)nun 1973 ylnda yazd ilk roman.
Dn Gecesine bir dehlizden giriyoruz: lmeye Yatmak. KA.s.362.
l Canlar: Nikolay Gogoln 1842 ylnda yazd romannn ad. ada Rus
roman l Canlarla balar. KA.s.207.
l Deniz: Bat Asyada kylar sril ve rdne uzanan kapal deniz olan Lut Gl.
l deniz

elyamalar ise,1946-1956 aeasnda Lut glnn Kuzey Bat kysnda,

Kurman sitindeki maaralarda bulunan aramca ya da branice yazlm eski

elyazmalarna denir. "Eski Ahdin Yahdi Kononu nasl kurtulmu? Bu konuda
aydnlatc bilgileri l deniz civarndaki aratrmalarda buluyoruz. IDG.s.119.
lm Alay: Bu hain, bu anlaysz kalabalk iinde Kiotu ilgilendiren, daha ok
krek mahkmlar ile sergerdeleri, lm Alaynn oyuncular, Biskalyal vs.. yani slah
etmeye yeltendii dmanlar. KA.s.201.
lm Irma: ngiliz edebiyat John Bunyan (1628-1688)n

Necata Doru

eserinde tasvir edilen bir mekan. Kahraman Mutlu Dalara ve Kutsal beldelere ulamak
iin bu lm rman amas gerekmektedir. Ama nce lm Irman amak gerekir,
ayak kayar gr bulanr. KA.s.215.
lm Karanl Vadisi: ngiliz edebiyat John Bunyan (1628-1688)n

Necata

Doru eserinde tasvir edilen bir mekan. lm Karanl Vadisidir buras. Sonra,
Kibir Kente ular: alveri, riya, yalan panayr. KA.s.215.
mer Hayyam: (1047-1122). Rbaileriyle nl ranl air ve feylesof. mer
Hayyamn rubailerini Almancaya aktarm. K.s.103.
mer Rza Dorul: (1893-1952). El-Ezher niversitesinden mezun, Cumhuriyet
dnemi gazeteci ve yazar ve DP milletvekili. lki 1260da yaplm ( Horasanl
Ahmet ). Sonuncusu mer Rza Dorulun ( 1945 ). BDE.s.236.
mer Riza: Bkz. mer Rza Dorul. mer Rizann ocuklar iin yazlan Ramayana
tercmesine, Kelile ve Dimmesine ramen tanmyoruz. Jur.I.s.149.
mer Seyfetti: (1884-1920). Milli Edebiyat dnemi hikye yazar. Gen Kalemler
dergisini kard ve Yeni Lisan harelketinin ncleri arasnda yer alarak dilde sadeleme
cereyenn balatt. Recaizadeye Behruz Bey, Hseyin Rahmiye k ve psevdi,
mer Seyfettine Efruz Bey tiplerini kim ilham ettirmitir? KA.s.338

367

mer: Adalet Aaolu (1929-.)nun 1973 ylnda yazd lmeye yatmak romannn
ana karakterlerinden biri. lmeye Yatmak psrk bir koca olarak tandmz mer, bir
Anna Karaninann talihsiz eine hi benzemiyor. KA.s.363.
rgt Psikolojisi: Sighele (1868-1913)nin . Ylnda yazd eseri. En nl
eserlerinden biri: rgt Psikolojisi. BFH.s.30.
te Kydan: Rus filozof, edebiyat tenkitisi, gazeteci ve yazar Aleksandr vanovi
Herzen (1812-1870)n 1850 ylnda yazd siyasi mahiyetli eserinin ad. 1850de
buyuk bir yanki uyandiran iki kitap:Fransa ve Italyadan Mektuplar ve te Kydan.
Ma.s.87.
P.N. Boratav: Pertev Naili Boratav (1907-1998). Trk halk Edebiyat profesr. J.
Cassou, Cervantesin Dehas ;Trkeye eviren: P.N. Boratav

(Yurt ve

Dnya,Austos 1914, say 8).KA.s. 211.

Padma: Hint Mitolojisinde tanr aktinin halk arasnda anlan isimlerinden biri. Halk
inanlarnda Devi, Durga, Kali, Parvati, Uma, Padma, Kendi gibi binbir isimle anlan
Ana Tanra`y batac eder tantrizm. BDE.s.161.
Padova: talyada Bacchiglione rmann kysnda bir ehir. Derken yeni bir nshas
bulunmu ve 1664de Padovada baslm. Eserin en nemli nshas epizodlar:
Trimalsiponun leni, ve Efesin Matronu. KA.s.157.
Paganist: Paganizme uygun, paganlkla ilgili. Bkz. Paganizm.Yunan felsefesi
paganistti. SNK.s.297.
Paganizm: Hristiyanln balangcn izleyen ilk yzyllarda, zellikle krsal
kesimlerde yaayanlarn uzun sre bal kaldklar ok tanrcla Hristiyanlarn
verdikleri ad. Ferdi cemaat iinde eritmeyen pagatizm, hrriyeti,direniti. KA.s.86.
Pakistan: Asyada Hindistandan ayrlma Hindistan ile Pakistan arasnda, Bakenti
slmabat,

resmi

dili Urduca

olan

Mslman

devlet.

Fuat

Pakistandan

aryorlarm. Jur.I.s.159.
Pal Sokann ocuklar: Macar yazar. Ferenc Molnar (1878-1952)n 1907 ylnda
yaymlad roman. Kahraman delikanllar olan nice realist roman yazlm, mesela
Erich Koestnerin Emil ve Dedektifler Molnarin Pal Sokainin ocuklar ama
hibirinde Twainin havas yok. K.s.319.
Pali: Bkz. Palice.Pali demek, metin demek. BDE.s.95
Palice: Orta Hindistanda Hint-ari dili. Sankripeye yakn, ortaa budhaclnn din
dili. Ne var ki Hint yarmadasndan abuk sklm Palice. BDE.s.95

368

Pallas:28 Mart 1802de Alman W.Olbers tarafndan ikinci kez bulunan kk gezegen.
Hermesin alev alev yanan topranda, Pallasn masmavi altnda, Jann
(Yuhanna) muzdarip ve peygamberane beldesi iinde, bizim sisili batnn kucanda, bir
rya gibi, hayal meyal setiim hakikatler, muhteem bir gerek oldu. IDG.s.152.
Pallava: 250-910 yllar arasnda eski Hint hanedan. imdi 7. yzyln bandayz,
kuzeyde hkmdar Hara saltanat srmektedir, gneyde Pallava hanedan. BDE.s.290
Palmerston: Henry temple

Palmerston (1784-1865). Britanyal siyaset adam.

Osmanl hanedannn son renkli mstebiti II. Mahmudla kstah Msr valisi Mehmet
Ali arasndaki anlamazlktan faydalanan Palmerston, Padiaha Britanya mzaheretini
vaad etti. BFH.s.80.
Pamela yahut Mkfatlandrlan Fazilet: Pamela, or Virtue Rewarded. ngiliz yazar
Samuel Richardson (1689-1761)un1740 ylnda mektuplar halinde yazd roman.
Onlardan birok hikayeler dinlemi. Pamela yahut Mkfatlandrlan Fazilet (1740), bu
hatralardan domu. KA.s.219
Pamela: ngiliz yazar Samuel Richardson (1689-1761)un1740 ylnda mektuplar
halinde yazd roman Pamela yahut Mkfatlandrlan Fazilet (Pamela, or Virtue
Rewarded)in

ba kahraman.

Pamela hayranlar, kendini beenmi bir yazarla,

kahramanlarnn duygusal dalgalanlarn tartrken, Fielding, Joseph Andrewda

(1742) han odalarnn erkekli atmosferini, kavga dleri, tabiatn barndan geen
maceralar ele almaktayd. KA.s.219.
Pampa: X. asrda yaam ve Kannara dilinde eser vermi Hint airi. 10.yzylda
yaayan Pampa, Kannara edebiyatnn en byk airi saylr. BDE.s.295.
Pan: Yunan mitolojisinde, krlar, obanlar, ormanlar ve grld zaman panik
oluturan kaca ve rktc cinsellik tanrs. Kr Tanrs olarak Panla kartrlr.
IDG.s.209
Panama Kanal: Orta Amerikada, Panama Cumhuriyetinde okyanuslar araskanal.
Kanal Atlas Okyanusunu (Antiler Denizi), Byk Okyanusa ( Panama Krfezi)
balar. Svey Kanal da Panama Kanal gibi insanla Saint-Simoncularn armaan.
SSSS.s.107.
Panaroma: Yakup Kadri Karaosmanolu (1889-1974)nun 1953/1954 ylnda iki cilt
olarak yaymlad roman. Halide hanm Vurun Kahpeyeyi, Yakup Kadri Yaban ve
Panaromann ikinci cildini kaleme alrken, kendi vatanlarndan ok Fransann bu
gerip tara kasabasn hatrlam deil midirler? KA.s.315.

369

Pana-Tantra: sanskripe pantra (be) ve tantra (reti) kelimelerinden oluan isim

Hindistanda, miladn ilk yllarnda derlenmi bir masal ve hikaye kitab olup ilerde
yazlacak b tr eserlerin ilk rnei ve kaynadr. Bugn tandmz masallarn ana
kayna: Pana-Tantra (politika ve idare sanat zerine be kitab). Eserin ilk ekli
kayp. K.s.309.
Pandavalar: Pandava Kral Pandunun be olunun soyad. Pandavalar da Mahabharata
Destannda iir olup, Kral Pandunun oullarnn yz kiilik yeenlerine kar zaferini
anlatr. Nasl vaktiyle, halk arasnda dolaan btn masallar, fkralar Pandavalar`n
maceralarna balanmsa, sa `dan sonraki ilk asrlarda da btn destan paracklar
Buda`nn hayat hikayesine balanyordu. BDE.s.172.
Pandit: Pandita Hoca, allame, uzman anlamna gelen sanskripe bir kelime olup
Hindistanda geleneksel dini bilgi sahiplerine, kutsal metin uzmanlarna verilen bir
nvandr. Vezir Daniment Han, frenk bilginini memnun etmek iin saraya, Dara
kuhun Upaniadlar evirtmek zere Delhiye ard Panditlerden birini davet
etmitir. BDE.s.33.
Pandular: Pandu solgun anlamnda bir kelime olup mahabharata Destannda hikyesi
anlatlan Hastinapura kralnn addr. Pandular, Pandunun hikyelerini anlatan
Mahabharata Destanndaki iirlerdir. Pandular cennete dndler, her biri bir tanr
oldu. BDE.s.344.
Panini: M V-IV asrlarda yaad sanlan Hintli gramerci. Sanskrite dilbilgisi stne
Astadhyay (sekiz Blm) yazd. Dili ilk defa olarak felsefi bir incelemeye tabi tutma
erefi ise Paniniye ait. BDE.s.123.
Panjermanizm: Fransz ihtilline ve Almanyaya yerletirilen Napolyon ilkelerinin
bazlarna tepki olarak doan pangermanzim, Germen asll halklarn ayn siyasi otorite
altnda toplamay amalayan ideoloji. Rusya panjermanizm fikrine panslavizm eklini
kazanr. SNK.s.154.
Panslavizm: Slav asll halklarn ayn siyasi otorite altnda toplamay amalayan
ideoloji. Rusya panjermanizm fikrine panslavizm eklini kazanr. SNK. s.154
Pant: Sumitra Nandan Pant (1900-1977). Hindistanda ada romantizmin,
Milliyetiliin ve simgeciliin en enemli temsilcilerinden biri olan ve Hindi diliyle
yazan Hint airi. Pant ile Nirala birinci akmdan yanadrlar, deneyciler Benedetto
Croceden, Freudla Jungun psikanalizinden, egzistansiyalizmden, Japon iirinden
ilham alan yeni bir edebiyat yaratrlar. BDE.s.251.

370

Pantagruel: Fransz Hmanisti Franois Rabelais (1490-1553)n 1532 ylnda yazd

roman. phesiz Don Kiot da byk eser ama Pantagruel ile Gargantuann yannda
daha tek boyutlu. KA.s. 230.
Panteist: Tanry ile dnyay birletiren ve ayniletiren felsefi akma inanan kii.
Panteist dncesinin zaferi yobazlar telaa drr. BDE.s.62.
Panteizm: Tanry ile dnyay birletiren ve ayniletiren felsefi akm. Tasavvufdaki
vahdet-i vcut. Vahdet-i vcut demek Allahla kainat arasnda cevherce ayniyet vardr,
demek deildir. IDG.s.76.
Panteon: Devlet ve Memleketine an vermi olan kiilerin gmld milli ant mezar.
Btn soylu insanlarn Panteonu olmal bu tapnak; insanoluna srekli hazlar
salayan, zekmz gelitiren herkesin yurdu Parnas da Serrat gibi. K.s.51
Panteon: Yunan ve Romallarn btn tanrlarna adadklar tapnaklar. Hint
panteonundaki mabutlar saymakla bitmez.BDE.s. 136
Panthon: M. Julii ailesiyle ilikili tanrlar adna yaptrlan ve Romada bulunan ant.
Ant Agrippa yaptrm Eser bir ok kere tahrib olmu ve retore edilmitir. Fantheon
ant 609 ylnda

santa Maria ad Martyrese adanmtr. Raffaellonun

Vittorio

Emanuele IInin ve Umberto Iin mezarlar bu antta bulunmaktadr.Bu kemekete

Andr Suar sesini ykseltir: Zolann yerine Panthondur. KA.s.308.
Panurge: Fransz Hmanisti, yazFranois Rabelais (1490-1553)in Gargantua
romannn kahraman. Asl vaka Panurgen mutlu bir evlenme yapp yapmayaca
nc kitapta balar. KA.s.234.
Papadiamantopulos: oannis Moreas Papadiamantopulos (1856-1910). Fransz klasik
airi. Baka bir tabirle papadiamantopulos ( jean Moras) ile Kbal Herediann
cokun tilmizi Yahya Keml, Paris kahvehanelerinde duyduklarn Peyam- Sabah
okuyucularna yle aktarr. UU.s.13.
Papaann Yetmi Hikyesi: Tutiname. Hikye Irmaklar Okyanusu anlamna gelen
Somadevann Gunadyann Brihatkata eserinden faydalanarak 1063-1081 yllarnda
yazd Kathasaritsagara isimli eserinde bir hikaye kitabnn ad. Papaann Tetmi
Hikyesi Douda en ok okunan kitaplardan biri ( Tutiname ). BDE.s.237.
Papaz Zossima: Rus yazar Dostoyevskynin 1879-1880 yllarnda yazd roman
Karamazof Kardelerin ahslarndan biri. Karamazoflar Papaz Zossimann lm
sahnesine kadar kartrm. Arkasn merak eden varsa, zahmet edip kendi kendine
okusun buyuruyordu. Ma.s. 272.

371

Parabol: Saint-Simonun 1819 ylnda yazd ancak rencisi Olinde Rodrigues

tarafndan 1832 ylnda parabol diye isimlendirilen mehur hicv eserinin ad. Uzun
zaman tek bana savaan Parabol yazarnn fikirleri 1820den sonra yanklar uyandrr
ve stat gzlerini kapar kapamaz adn tayan bir mektep kurulur. SSSS. S.61.
Paralel Hayatlar: (Bioi parelleloi). .S. I. asrda yaad sanlan Plutarkhosun
biyografik eseri. Ama gerek biyografi dnemi Plutarque Paralel Hayatlar ile
balar.KA.s. 391.
Paramatman: Hint inannda yce ruh, tanr anlamnda bir terim. Gnaha girmeden
dnyadaki mrn tamamlayan ruh, bir "paramatman"olur ve bir

zaman

iin

Sa.Sara`dan kurtulur. BDE.s.165.

Parantapa: Hint milli airi ve oyun yazar Kalisada (IV-V.asr)nn Raghuvana isimli
eserinde sz edilen ve prenses ndumati ile evlenmek isyeten beylerden biri.
Dnyada binlerce bey var, doru. Ama onlar yldz Parantapa ay... BDE.s.187.
Parcanya: Yamur bulutlu anlamna gelen bir kelime olup Rigvedada zikredilen
tanrlardan biridir. Frtna Tanrs. Parcanya: bren bir boa,/ Tohum sayor
topraa,/ Gzleri kor kor. BDE.s.304.
Pareto: Vilfredo Pareto (1848-1923). talyan sosyolog ve iktisat. Huseyin Cahit
Paretoyu:Abdullah Cevde Gustave le Bonu getirir. SNK.s.28.
Paricata: Hint mitolojisinde gzel kokular saan ve genneti kokularyla ssleyen bir
aa. Sonra cenneti gzel kokular ile dolduran aa: Paricata.BDE.s.156.
Paris Asya Dernei: 1812 ylnda dou kltrni aratrmak amacyla Pariste kurulan
dernek. Ondokuzuncu asrn balarndan itibaren Dou ile ilgili bir ok dernekler
kurulur: 1812de Paris Asya Dernei. K.s.62.
Paris Bykelilii: Osmanlnn Paris Bykelilii. Dilini anlamad o Babil
kulesinde tek klavuzu Paris Bykeliliinde grevli imam hoca Tahsin Efendinin ,
ok tonton bir adam diye kendisinden sz ettii A. Fanton Ma.s.191.
Paris Esrari: Fransz romanc Eugne Sue (1804-1857)nin 1842-1483 yllarnda
yazd eseri. Tefrika romanlari geni halk tabakalarina hitap ettikleri icin, onun
hayatini kaleme alirlar: Eu. Suenun Paris Esrari SNK.s.159.
Paris Kominasi: Fransz edebiyat doktoru, sosyoloji profesr ve tarihi Henri
Lefebvre (1901-1991)nin eseri. H.Lefebvre (1958 Komunist Partisinden kovulan
degerli tarihci) Paris Komunasi adli eserinde bir tarihcini ilk vasfi yalan
soylememektir. SNK.s.48.

372

Paris Komn: Temmuz 1789-Ekim 1795 aras Fransz ihtilali srasnda Paris belediye
Hkmeti.

Brjuvazi

Paris

Komnasndan

sonra,

aristokrasinin

putlarna

sarlr,Spiritalist olur. SNK.s.142.

Paris Kongresi: 1856da Krm Savanndan hemen sonra III. Napolyon tarafndan
toplanan kongre. ''Paris kongresinde kaptlasyonlarn ilgasn taleb eden Osmanl
murahhaslarnn kastettikleri,sadece ikamet anlamalarnn ilgasdr. BFH.s.92.
Paris Muhasebeleri: Ali Kemal (1867-1922)in1899 ylnda yazd eseri. Paris
Muhasebelerini hl severek okurum. B.s. 164.
Paris. Fransann bakenti. "Sokrat'n istihzasn Gringore veya Rabelais'nin maskesi
altnda saklayan akll deliler; Charles-quint veya II.Philippe gibi dnyaya sz
geirmeyi dleyen ikbalperest deliler; Pavie'de I.Franois esir edilen yahut Berquin ve
Nubourg'la alevler iinde can veren yiit deliler; Munster'deki anabaptisler veya
Paris'teki protestanlar gibi azgn deliler." IDG.s.160.
Paris: Fransann bakenti. Parise giderken bir yangndan katn zannediyordu
gen doktor. B.s.139
Parlamentarizm: Yrtme organnn seimle kurulmu yasama organna karsorumlu
olduu siyas sistem. Avrupada ne politika vardr, ne millet!
demokrasi...

bunlar byk

dvlar

kk

menfaatlerin

ve

Parlamentarizm,
kk insanlarn

oyunca yapacaktr. Ma.s.151.

Parmak ocuk: Charles Perraultnun 1697 ylnda yazd Histoires ou contes du
temps passe isimli eserinde yer alan bir masal. Ayni masalin yalniz Fransada degil
dunyanin cesitli ulkelerinde bir cok benzerleri bulunmustur.mesela parmak cocuk,
mesela Ormanda uyuyan guzel. K.s.315.
Parnasse: Parnasse okulu. Romantiklerin duygusallna tepki olarak kurulan irin
duygusall

yanstmamasn,

nesnellie,

ekl

yetkinlik

ve

uyuma

arlk

veren,Pazitivist okulun grlerinibenimseyen Fransz iir okulu. Boileau mu?

Paranessen o babacan kanun vaz yar somurtan yar srtan adasyla Horace okuyun
der size Aristoyu okuyun. UU.s.253.
Pascal: Blaise Pascal (1623-1662). Fransz bilim adam ve yazar. Daha ok fizik ve
matemetik alanndaki almalar ile bilinen pascal ayn zamanda iyi bir nesir yazardr
da. fke bazen iin iin kkrer, Pascaln Bir Taralya Mektuplarnda olduu gibi.
B.s.127

373

Pascaln Dilemmas: Dilemma ikilem demek. Pascaln dilemmas Pascaln

Hristiyanlk sevdirmek, insanlarn Hristiyanla tabi olmas iin gelitirdii akl din
ikilemi. Pascaln Dilemmas yle. Hristiyanlk size bir mutluluk vad ediyor, neden
buyruklarna uymuyorsunuz? Uysanz ne kaybedersiniz? Aklm susturmam lzm
diyeceksiniz, nk dini hakikatler rasyonel deildir; hrriyetimden vazgemeliyi,
nk din bir takm mkellefiyetler ykler. yi ama, dine boyun emezseniz necat
yolunu yani ebed saadetinizi kaybetmi olmayacak msnz? Fed edeceiniz akl da
hrriyet de fani; te yandan kazan nmtenah. Dnyann en korkun problemi
nnde anarist, Pascaln dilemmasn tazelemitir. BFH s.37-38.
Patriaarka: Hem tahttan indirilen II.Jamesin kz hem de Williamn kars olan
prenses Mary, 1689 ubatnda kocasyla bulumak ve ta giymek iin Hollandadan
ayrlrken, onu ngiltereye gtren gemide John Locke da vard, John Locke ve
istikbali.stikbali derken iki eserin yazmalarn kasdediyoruz.Locke onlarla n
salayacakt kendine:nsan Zekas zerine Deneme ve Sivil Hkmet zerine
Deneme.kinci kitabn asl ad: Sivil Hkmetin hakiki menei, gerekesi ve amac
zerine ikinci deneme,ikinci deneme, nk Locke onunla ayn zamanda yaymlanacak
olan birinci denemesinde, mutlakiyeti bir yazarn, Sir Robert Filmerin Patriaarka adl
eserindeki yanl prensipleri rtmeye almt. UU.s. 231.
Paul Janet: (1823-1899) Fransz filozofu ve edebiyat profesr Sosyalizme dman
bir felsefe tarihisi, Paul Janet, Saint-Simanu, Saint-Simonu, lmnden yarm asr
sonra yazd bir makalede ada sosyalizmin kurucusu olarak vasflandrr.
SSSS.s.65.
Paul Nizan: (1905-1940)n Fransz yazar. Siyasi hicin trndeki eserleri ve 1934
ylnda yazd oban Kpekleri isimli eseriyle bilinir. 1934de oban Kpeklerini
yazan Paul Nizan, Durkheimi oportnizmle itham eder. SNK.s.124.
Payam- Sabah: Ali Kemalin Bamuharrirliini yapt gazetenin ad. Ali Keml, II.
Merutiyetten sonra istanbulda Peyam adnda gnlk bir siyasi gazete kard. Gazete
sonralar Peyam- Edeb, Peyam-i Sabah Edeb Nshas ve Peyam- sabah adlaryla
yaynland. 1919 ylnda Damat Ferit Hkmetinde Maarif Nazrl olunca gazetesini
Mihran Efendinin Sabah gazetesiyle birletirdi gazetenin ad payam-i Sabah olarak
kald. Peyam-i Sabahn bayazar ve sorumlu mdr oldu. Zavall Payam- Sabah
bamuharriri o hazin baln ( nak- Ber Ab) yalnz btn mahsusat- edebiyesini

374

deil, ksa fakat hummal hayatn da kucaklayan bir mezar ta kitbesi olacan
dnm myd acaba. B.s. 163.
Pazartesi Konumalar: Fransz mnekkidi Charles-Augustin Sainte-Beuve (18041869)in tenkitlerini toplad iki eserden biri. Eser 15 ciltlikten mteekkildir. Dier
eseri ise 13 ciltten oluan Yeni Pazartesilerdir Edebiyat portrelerine dkndr.
Pazartesi Konumalarnn ouna buismi verebiliriz. KA.s.416.
Pehlevice: "Anquelit Duperron'un

(1731-1805) sonsuz fedakarlklar pahasna

karanlklardan kurtarabildii Avesta, ran'n eski geleneklerini dile getiren pehlevice

yazlm dank sayfalar, armha gerilen hkmdarlara marur ehinahlarn
menkbelerini ebediletiren be kitabe.. K.s.294.
Peregrine Picklein Maceralar: Tobias Smollet (1721-1771), Roderick Random
(1748), Peregrine Picklein Maceralar (1751) ve en deerlisi Humphry Clinker (1771)
olan

hikyelerinde

pikaresk

bir

hava

iinde

komik

ve

satirik

roman

gelitirmi.KA.s.220.
Peron: Juan Domingo Peron (1895-1974).

Arjantinli devlet adam ve diktatr.

Gndelik dilde faizm yalnz faist talyann doktrini deil, Hitler Almanyasn da
onlara az ok benzeyen btn rejimleri de ifade eder:Franco spanyas, Salazar
Portekizi Peron Arjantini...gibi. UU.127.
Peronizm:Arjantinli

peronun retilerinden

kaynaklanan

siyasi

dnce.

Peronizm, refah anda ortaya kar, iktisadi buhranla ilgisi yoktur. UU.s.136
Perrault: Charles Perrault (1628-1703) Fransz yazar. ocuklar elendirmek iin
kaleme ald masallarla n kazanmtr. Fransz edebiyatinda Perraultun masallariyla
Fabliaular veroman de renardneyse Remus amcada Amerikan cocuk edebiyati icin
odur. K.s.321
Perroux: Franois Perroux (1903-1987). Fransz iktisat profesr. Perroux doru
sylyor:Bu atom ve feza anda hepimiz bir para Saint-Simoncu deil miyiz?
SSSS.s.109.
Perse:Hint mitolojisinde canavarlarla avaan efsanev kahraman. Perse canavarlar
avlarken yzn bir bulutla rtermi. K.s.336.
Perscut Maniaque: Cana kyan manyak, cana kyma merakls anlamnda Franszca
kelime grubu. Tanpnar tehisi yerinde: Baveren inklp bir megaloman, bir
perscut maniaquetr. Ma.s.160.

375

Persifal:Alman besteci ve dramaturg Richard Wagnerin 1882 ylnda tasarlanan ve

oynanan eseri. Persifalin muhteem mimarisinde Hint mabetlerinden devrilmi
mermerler var. BDE.s.70.
Persti: Tapn, iddetli sevgi, gnl ak. Aydn okumak iin okur. Kitaba kitap
olduu iin peresti eder. B.s.113.
Pertev Paa: (1824-1872). akac ve hosohbet bir kii olarak bilinen Pertev Paa
Tanzimat devri devlet adam, air ve yazarlarndandr.. Vaka -i Hayriyeden sonra
devlet gemisinin dmenini eline alan Pertev Paa tekke eyhlerinin szyle hareket
ederek Edirne antlamasyla sonulanan meum seferin almasna ve sonra da
Cezayirin elden gitmesine sebep oldu. BFH.s.120.
Peru: Gney Amerikada byk Okyanus kysnda bakenti Lima, resmi dili
spanyolca olan devlet. Perunun, Tataristann , Arabistann siyasi ve ahlaki hayatna
gelir. K.s.75.
Peruka: Peruk. Tabii salardan ya da sentetik liflerden yaplm yapma sa kinci
mtercim Gohory (1571) XVII.

Asr mtercimleri Machiavelliye peruka

giydirirler... UU.s.182.
Pestenkiran: Sama, samasapan samasapan sz anlamnda Farsa bir terim.
Pestenkeran bir burjuvazi ve yoksul zanaatkarlar. Ma.s.66
Peter Pan: J.M. Barrienin ocuk edebiyat klasiklerinden biri olan anlats. 1904
ylnda oyun olarak da yazlmtr. Birlesik devletler icin huck finn italya icin pinokyo
Danimarka

icin

Denizkizi

Ingiltere

icin

Peter

Pan

milli

birer

kahraman

sayilmistir.heykelleri dikilmis akin akin ziyaretcileri olmus KI.s.319.

Petersburgdan Moskavaya Seyahat: 18 asr Rus yazar Radicev (1749-1801)in
eseri. Petersburgdan Moskavaya Seyahat adli eserin yazari Radicev (1749-1801)
XIX.asir Rus aydinlarinin butun hususiyetlerini tasir. Ma.s.71.
Petit Chose: Le Petit Chose (bir ocuun Hayat). Fransz romanc Alphonse Daudet
(1840-1897)in 1868 ylnda yazd roman. Andersenin dostu olan bu zat edebiyata
talihsiz cocuk, pansiyon hayati yetim tipleri sokmus, mucadeleci ve talepleri olan bir
edebiyat yaratmis hem Sefillerin Kozetini hemde Daudetnin petit choseunu
mujdelemistir. K.s.318.
Petraevski: Mihail Vasiliyevi Patraevskiy (1821-1866). Fourier yanls bir dleri
mtercimi ve Rus ihtilalci. Petracevski, sosyal bir davaya gnl veren Rus toprak
sahiplerinin en gzel rnegi. Ma.s.80.

376

Petrapavlovskaya Kalesi: Matartalist Rus intelijansiyas ve Edebiyat tenkitisi Dimitri

Pisarev (1840-1868)in hapsedildii kale. Drt yl Petrapavlovskaya kalesinde
kalm. Ma.s.98.
Petrograd: Sen-Petersburg ehrinin 1914-1924 yllar arasndaki ad. Kzl
meydandaki trbe yetmemi Vlademir ili lr lmez petrograda Lenigrrad adn
takmilar.. vs. Jur.I.s.89.
Petronius. Caius arbiter Petronius (l .S.66). Latin yazar. Pisonun ihnetini
rendikten sonra Neron tarafndan intihare zorlanan, zevk dkn ve zeki senatorla
ayn kii olarak kabul edilen Petronius Satyrikon isimli eserin yazar olduu
sanlmaktadr. Bu Petronius, Marsilya civarnda doan bir Galyal imi. KA.s.156.
Peyami Safa: (1899-1961). Cumhuriyet sonras roman, hikaye, inceleme ve deneme
yazar. Peyami Safanin Turk nkilabna baklari Celal Nurininkine kiyasiya cok s
ve tarihi temelden mahrum bir karalamadir.K.s.113.
Peyami: Bkz. Peyami Safa. Nazm, Peyamiye kyasla mutlu aznln temsilcisidir.
K.s.229.
Peygamber eklinde Ortaya kan Kahraman: Thomas Carlyle (1795-1881)n bir
yazsnn bal. Batda Hazret-i Muhammed iin neler sylenmi? Burada da
Dantenin lah Komedya sndan, Voltairein Adetler zerine Denemesi sinden,
Napolonun

Gnlk

lerinden, Carlylen

Peygamber eklinde Ortaya kan

Kahraman yazsndan, Lamartinein Trkiye Tarihi I inden, Renann Muhammed ve

slmn Menei inden, Hugonun Asrlarn Destan iirinden metinler sralanyor.
K.s.154.
Peyk: Uydu. Gl bir devlete her bakmdan (ideolojik, ekonomik, politik..) bal
devlet iin kullanlr. slamiyetten nce, biri Bizansa, teki rana bal iki peyk
vard. K.s.147.
Phanomenologie des Geistes: Tinin Grngbilimi Hegelin 1807 yaumlanan ve
Hegelin Schellingden kopuunun belgesi olarak kabul edilen eseri. Phanomenologie
des Geistesin yaymlad 1807 ise, edebiyat olgusunun bir tarih olay olarak
kavrand, yani ak iinde ele alnd yldr. KA.s.410.
Philippe II: "Sokrat'n istihzasn Gringore veya Rabelais'nin maskesi altnda saklayan
akll deliler; Charles-quint veya II.Philippe gibi dnyaya sz geirmeyi dleyen
ikbalperest deliler; Pavie'de I.Franois esir edilen yahut Berquin ve Nubourg'la alevler

377

iinde can veren yiit deliler; Munster'deki anabaptisler veya Pais'teki protestanlar gibi
azgn deliler. IDG.s.161.
Philon: skenderiyeli Philon (M.20,13-MS.50). Yunan diasporasndan Yahudi filozof.
Kitab- Mukaddes ve Torah yorumcusu. "Joseph'le Philon'un yannda Kilise, daha
dorusu baz Dou kiliseleri, bize apokaliptik ve mistik mahiyette bir ok eser
aktarmtr.IDG.s.112.
Physiocratie: Fransz ktisat ve siyaset adam Dupont de Nemours (1739-1817)un
1767 ylnda yazd Eseri. Eserin Tam ad:Physiocratie,ou Constitution naturelle du
gouvernement le plus avantageux du genre humain olup, Fiziyokrasi ya da insanlk iin
en elverili yntemin doal kuruluu anlamna gelmektedir. Say bu ad Ouesnaynn
1782de Dupont de Nemours tarafndan yaymlanan Physiocratie yazlarndan alm.
Jur.I.s.132.
Pic De La Mirandolle Pico Della Mirandola (1463-1494). talyan hmanist ve filozof.
Pic de la Mirandolle (hmanist) ile papa VI. Aleksandr kirli bir evde karlarlar.
SNK.s.185.
Pico della mirandello: Bkz. Pic de la mirandolle Arayan Pico della Mrandella da
Pascal veya Montesquieude modern antropolojik dncenin yaklamlarn hatrlatan
birok fikirler bulunabilir. K.S.21.
Picon: Gaetan Picon (1915-1976). Fransz edebiyat tenkitisi ve deneme yazar.
Piconun kanaat u: Rougon Macguartlar, kara.Sar bir destan. KA.s.266.
Pierre Larousse: (1817-1875)Fransz szlk bilimci ve yaync. Mithat efendi bir asr
dolduran dncedir.Osmanllarn Diderotsu; daha dorusu Pierre Larpusseu.
K.S.232.
Pierre Leroux: Sosyalizm kelimesi nce talyada Kralc manasnda, sonra
ngilterede Robert Owenda, Fransada Louis Reybaund ve Pierre Lerouxda geer.
SNK.s.115.
Pierre Mouchon: Panckouckce 1755 de (drd metin, biri plan olmak zere) be
ciltlik bir ek kartd ansiklopediye (Paris, 1776-77).Sonra bunlara Pierre Mouchonun
hazrlad 2 cild endeks de ilave adildi. (A.Sterdam 1780). IDG. S.20
Pikaresk Roman: Toplumun alt kesimlerinden (Serseri, uak) gelen ve yaad
servenler srasnda toplumun kurulu dzenini eletirme frsat bulan bir kahramann
hikyesini anlatan eserlere denir. Tam bir pikaresk roman havas. BDE.s.236.

378

Pilpay: Pilpay ya da Bidpai. III. Asrda yasad sanlan yar efsanevi Brahman Rahip.
Kanynan Pana-Tantradan alan ve doulu ve batl masal yazarlaryla kitap
resimcilerini etkileyen ahlak hikyeler kitabn Sanskrite olarak kaleme alr. "Pilpay
(Beyd-i Ba)'n hikyelerini yzyllardan beri zevkle okuyan Avrupa onlardaki derin ve
gereki hayat felsefesini anlyabilmi midir? Zimmer, hayr diyor bu soruya..."
K.S.309.
Pindare: Pindaros (M.518-438). Yunan lirik airi. Pythionikoi ya da Zafer Odalar
isimli eseri "Bir Pindare'n od'unda, Eflatun'un diyalounda, Horas'n iir sanatnda,
Seneka'nn bir kitabnda, hatta Roma forum'unda ve hatta Atina'nn Akropol'unda,
dzen ve ahenk aramak fazla nekazet"KA.s.124.
Pindaros. Bkz. Pandare. Pindaros, bahtiyarlarn yaad hayal lkesini syle anlatr:
Ma.s.185.
Pindus: Dou Yunanistan Bat Yunanistandan ayran kireli, narnl, kum yamal
dalar btn. Zmrt yamal Pindus; yank yamal Sina. Uzaklardan, Newtonu
mjdeleyen Hiseta... UU.s.344
Pinokyo: talyan yazar Collodinin,1880-1883te yazd, kk bir ocua dnm
bir kuklann servenlerini anlatt eseri. Ne Pinokyoyu tanimisim, ne Alis Harikalar
diyarindayi. K.s.312
Pirizade Sahip Mehmed Molla: 1674-1748. Osmanl eyhlslam. air yazar ve
mtercim. bn-i Haldun mtercimi olara bilinir. "Baron de Slane 1730'da Prizade Sahip
Mehmed Mollo tarafndan Trkeyeevrilen mukaddemeyi kullanr". SNK.s. 174.
Pirizade Sahip Molla: Bkz. Pirizade Sahip Mehmed Molla. "Bizde ilok defa Prizade
Sahip Molla 5'de 3'n yapar. SNK. S.69
Pirizade: Bkz. Pirizade Sahip Mehmed Molla XVIII.asrn balarnda Pirizade,
Mukaddimenin te ikisini trkeletirir. UU. s.142
Pisarev: Pisarev veya Pisaryov. Dimitri Pisarev (1840-1868). Ksack ve mahkumiyetle
dolu mrne drt tane deerli eser sdrabilen matartalist Rus Edebiyat tenkitisi. "
Pisarev veya Pisaryov (1840-1868), "Bazarov ben'im" diyecek kadar tok szl ve
cesur". Ma.s.97.
Pitoresk: Durumu,grn bir nedenle resim konusu olmaya elverili bir grnim,bir
nesne ve benzeri iin kullanlr.Sanatta ise 18. ve 19. yylarda ngilterede bahe
dzenleme sanatnda ve konak mimarlnda grlen bir eyilim iin kullanlr.
Orientales'in Divan'dan fark: Goethede pitoreskin, ierde olmas".K:A:s.35

379

Pitt: Birisi Pittin gazetecisidir, teki hkmetten maa alr, ncs insafsz bir
muhafazakar kesilir.Jur.II.s:63
Pitt: 1.Pitt William Pitt (1708-1778) 2.Pitt William Pitt (1759-1806) Baba oul olan
ngiliz siyaset adamlar. O srada yaymlanan bir ansiklopediye makaleler yazarak
balam meslee

(bilhassa Montesguieu,Montaigne,Nelson ve iki Pitt zerine)

Schillerin Hal Tercmesini kaleme alm.K.s.366

Plan: Grav. Estamp karmak iin kazma ileminin yapld ahap ya da metal levha
ya da kazlm bir plan yardmyla baslm estamp prova bask. Diderot ve
arkadalar daha ok planlarla estamplardan faydalandlar. IDG.s.15.
Platonizm: Platonculuk, platon ve Tilmizlerinin temsil etti felsefi akm.
"Hakikat- Muhammediye ve akl- klli telkkasinin platonizm,neo-platonizm ve
Hristiyanln (logos, kelime-i ilhiye)tesiriyle Mslmanlar arasnda yayld ne
srlmtr. IDG.s.183.
Plehanov: Georgiy Walentinovich Plehanov (1856-1918) Rus sosyalist yazar. Kerim
Sdi, Trk soyalizminin Pelehanovudur. B.s. 252
Pliade Ansiklopedisi: Pleiade mektebi yelerinin hazrlam olduklar edebiyat
ansiklobedisi. Bkz pleiade mektebi. ciltlik Pledia Ansiklopedisinin Edebiyatlar
tarihi adn tayan birinci cildine bir nsz yazan Ratmnd Queneau esere neden
edebiyat tarihi deil de edebiyatlar tarihi denildiini aklar.KA.s. 383.
Pleiade mektebi: Fransz edebiyatnda airler grubu.Atlasn yedi kzna tembihte
bulunularak yedi kiiden oluur. Klasisizm, Pleiade mektebinin abalarndan sonra
XVII. yzylda doruuna ular". K.s.72.
Pleiade airleri: Pleiade mektebine mensup olan yedi air. Bunlar: J.Du.Bellay,J.A.De
Baif,Pontus De Tyard,E. Jodelle, R.Belleau (1554de gen yata len J.De Laperuse
yerini ald) ve J.Dorat (Ronsartn 1582de J.Pelatier Du Mansn lmnden sora onu
setii sanlr.) Pleiade airleri btn Ortaa geleneklerini bir yana iterek yalnz
Yunan ve Latin rneklerini benimser KA.s.116.
Plekhanov: Bkz Plehanov. "Lenin ile Plekhanov arasndaki ihtilafda bu deil mi?
Tkaev, Rus devletinin meruti bir devlet ve burjuva devleti haline gelmesini istemek".
Ma.s.103.
Plotinius: (205-270) skenderiyeli Filozof. bu unsurlar Plotiniusdan gelen saf akl ve
ruhlarn sduru nazariyesiyle kaynatrlmtr. IDG. 70

380

Plutark Tercmesi: Bkz. Plutarque tercmesi "Galiba kelimeyi 16. asrda Pltark
tercmesinin ithafnda yalnz Amyot kullanm ve I.Franois'nn Fransa'da edebiyatn
yeniden douunu (rnesansn) balattndan sz etmi"KA.s.116
Plutarkn Kahramanlar: Yunanl yazar Plutarkhos (50-125)n hayatlar isimli
biyografi kitabnda sz ettii 46 Yunanl ve Romal nl. Kimi rnek gstereceksin
ocuklarna Plutarkn kahramanlarn m? Plutarkn kahramanlar Rousseauyu
heyecanlandrabilirdi. Jur.I.s.203
Plutarque Tercmesi: Fransz Hmanist Jacgues Amyot (1513-1593)un 1572 ylnda
Plutarktostan tercme ettii ba eseri.

spanyada Sevilla sidore ile Toledeluy

ldefonsenin Flandersda, Gemblouxlu Sigeberin talyada Petrarquen De Virisleri

Rnesansa Antikiteyi kefettiren byk eserlerden biri Amyotnun Plutarque
tercmesi. KA.s.393-394.
Plutorque: .S. I. asrda yaad sanlan Yunanl biyografi yazar Hermesin
kitaplarindan ilk soz eden Yunanli plutorque olmu. IDG.s.203.
Pltark:Bkz. Plutorque Kelimeyi, muhib-i hikmet tbiriyle aklayan Pltark
olmutur. IDG.s.37
Pococke: Edward Pococke (1604-1691) Okxford nversitesnde Arapa profsr ve
ngiliz arkiyat. Bu alimlerin banda Herbolotyu talebesi Galand,Oxford
Universitesinden Pacockeu,

Utretchte

dou dilleri hocala yapan Reland,

Cambridge niversitesinde Arapa okutan Oclekyi grrz. K.s.76.

Poem : Franszca bir kelime olup iir anlamndadr. skoyal Thomas Moore (17791817), 1817de dnya lsnde hret kazanan bir poem yazar : Lalla-Rookh. yl
sonra Franszcaya evrilen bu poem, bir Saint-Simoncu tarafndan operaklatrlr:
sahnede Bernierin Hintini ve Evrengzibin ehresini grr gibi oluruz. BDE.s.44.
Poetik: iirle alakal, iirin yap, tr,biim vb. zelliklerini konu alan edebi eserlerin
genel ad. "Bu dnem, Aristo'nun Poetik'i zerindeki yorumlar ve tartmalar sayesinde
(Yunanca yazma 1508'de bulunmutu), klasik edebiyat tenkidinin llerini de meydana
karmtr K.s.72.
Polatika: Bir yazar veya dnrn iir hakkndaki grlerini ihtiva eden eseri.
Metinde kastedilen ise Aristonun

eseridir. Onun iin ne Eflatunun devletiyle

kanunlarna ne Aristonun Poletikasna nede Hristiyan orta ann beli bal siyasi
eserlarine yer vere bildik. UU.s168.

381

Polmologie: Savan toplumsalve Psikolojik bir olay olarak btn alanlardaki (siyasi,
ekonomik, demografik) neden ve sonularyla birlikte incelenmesi anlamna gelen bir
terim olup ilk defa 1945 ylnda Fransz sosyolog Gaston Bouthoul tarafndan ne
srlmtr. Polmologie ile ilgili Aronun, Boutholun eserleri vardr. SNK.s.144
Police: Polis. Police XVII. Asrdan itibaran bu gnk manada kullanlmaya balar:
zabtiye. UU.s.81.
Poligamiyi: Bir erkein birden ok kadnla ya da kadnn birden ok erkekle yasal
olarak evlenmesine izin veren sistem. ok elilik. Hintin kalknmas iin avrupaya
dayanmas gerektiine inand iin,ngilizlerle dost olur,onlarn reform hamlelerini
destekler:dullarn yaklmasn nleyen, yeniden evlenmelerini salayan,kadnlara miras
hakk tanyan,polgamiyi yasaklayan reformlardr bunlar.BDE.s. 273.
Politeizm: ok tanrclk. Mtenahinin namitenahiden mutlak olarak ayr olduunu
sylemek caizdir, ama, birbirinden mutlak olarak ayr iki eniyet nizam olmayacana
gre byle bir iddia politeizme gtrr. IDG.s.79.
Politeizmi: ok tanrclk. Waltere gre Hazret-i Muhammed politeizmin mirasndaki
temelleri korumu ama onlar muhtevalarndan sayrarak vahdaniyet umdesine
balamtr. K.s.151.
Politika: Aristonun tamamlanmam sekiz kitaptan mteekkil

eseri. bn

Haldundevlet i de okumamtr. Aristonun Politikasnda. UU.s.159.

Politika: Onyedinci yzyln dev yazarlarndan biri olan Bossuet (1627-1704)in En
tannm eseri Kitab- Mukaddesten karlm Politika, (ksaca politika) ile Cihan
Tarihi zerine Deneme. UU.s.211.
Politika: Saint-Simon (1760-1825)n 1819 ylnda yaymlamaya balad ve onikinci
saysnda kapanan dergisinin ad. Politikadan sonra Organizatr ve Saint-Simonun
mehur Parabolu. SSSS.s.81.
Polonya: Orta Avrupada, bakenti Vaova, resmi dili lehe olan bir devlet. "Lehistan
niin ve ne zamandan beri Polonya olmu?K.s.325.
Poltava: Ukraynada Vorskla kysnda bir ehir. Petro , Poltavada XII. Charlesn
svelilerini yenilgiye uratmasa, bu teebbslerin hibiri baarl

olamazd.

BFH.s.121.
Pompei Son Gnleri: Edward Bulwer Lyttonun 1834 ylnda yazd ve Pompei
faciasnn arefesindeki Gney talyada

Yunan-Latin uygarlnn

yeniden

382

canlandrmaya allmasn anlatan eseri. Galiba az cok uzak bir gecmie uzanmak
daha hoa gidiyor.Mesela Alexandre Dumasinin c Silahsorler I Walter Scottun
Orta a Romanlari veya Pompelnin Son Gunleri Rosnynin tarih oncesi hikayeleri.
K.s.321.
Pondichry: Hindistanda, Bengal krfezi kysnda bir ehir. Sonra, Pondichryden,
Antillerden sz ediyor yazar. UU.s.29.
Pondieri: Bkz. Pondichry 10 Austos 1755de Pondieriye ktlar, Anquetil
kuzeye gitmek istiyordu, ona, nereye ey garip yolcu, buras tehlikeler diyar dediler,
gld ve yoluna devam etti. BDE.s.38.
Ponna: 10. asrda yaayan Hint Kannara edebiyatnn en nemli airlerinden biri.
kinci byk air Ponna. BDE.s.295.
Ponson du Terrail: (1829-1871) Tefrika Romanlar ile n kazanan Fransz yazar.
ereve, Ponsol du Terrailin ; muhteva yepyeni. Yntem ayn: Merak uyandrmak.
KA.s.141.
Pop: Poplerin ksaltlm olarak kullanlan ngilizce bir terim. Pop mzik, pop
arkcs gibi. Bakyorlar ki, bitnikler hipi olmu, free jazz,rockla popu tahtndan
indirmek zere. UU.s. 89.
Pope: Alexander Pope (1688-1744) ngiliz airi. Konfiys de unutulmam. Sonra
yamalarda sohbet edenler: Virjil ve evresinde Menandr, Tibl, Terens, Fenelon. Az
tede, bir baka kafilenin eyhi Horas ve maiyeti : Pope'lar.Boileau'lar, Montaigne'ler".
K.s.51.
Portekiz: Gney Bat Avrupada bakenti Lizbon, resmi dili Portekizce olan bir devlet.
Portekizin tek byk airi var: Camoens (1525-1580). iire arkn kaplarn aan
Camoens tek eser yaratm: Os Luciades. BDE.s.31.
Portekizce bei: Hint-Avrupa dil grubunun bir alt kolu olup Portekiz ve Brezilyada
konuulan Roman dilini ve Goa, Sri Lanka, Diu ve Makaoda konuulan Hint
Portekizcesini iine alr. Bugn Roman diller denilince Latinceden treyen dil ilesi
akla gelir: talyanca bei, sarca bei, provans bei, Katalan dil bei, spanyolca
bei, Portekizce bei Faranszca bei vs. KA.s.135.
Posidonius:

(M.135- M.51) Rodos Felsefe okulunun kurucusu, ieron ve

Ponpeiusun hocas olan Yunanl yazar. Ciceron-Yunanl Panetiuns ve Posidoninus

gibi- kelimenin manalarn ayrmaya almtr. KA.s.96.

383

Postniin kutup: Tasavvufta, zellikle Mevlevilikte, Posta oturan yani seyhlik

makamnda

bulunan

kii.

Ovidiusun

dedii

gibi:

Prolem

sine

matre

creatam.Masonlukta stad- azam oldu: bektailikde postniin kutup, felsefede ise

akirdi olmayan bir hoca. K.s.214.
Pothier: Robert Joseph Pothier (1699-1772) Fransz hukuku. Pothierde: Yeni din
mavera ile ilgisini kesmeli demiyor muydu? BDE.s.61.
Poussin: Nikolas Poussin (1594-1665) Fransz ressam. 1693'te yle der: "Raphael'ler,
Carrache'lar, Poussin'ler nasl resim yapmlarsa, biz de yle yazmalyz. K.s.62.
Pozitif Felsefe Dersleri: Auguste Comte (1798-1857)un 1830 ile 1842 yllar arasnda
yaymlad alt ciltlik eseri. Lvy-Bruhl, daha takdirkrdr: Saint-Simon Comtea
klavuzluk etmi, dehasnn gelimesi iin en uygun yolu gstermitir fakat Pozitif
Felsefe Derslerinin yazar orijinal bir filozoftur. SSSS.s.89.
Pozitivizm : Felsefede olgularla desteklenen ya da olgularla ilgili verilere dayanan
bilginin tek salam bilgi tr olduu gr. Dar anlamyla August Comte 'un felsefesi
iin de kullanlr. Genel izgileriyle Pozitivizm, deney konusu edilebilecek olgularla
ilgili, yani en geni anlamyla bilimselbilginin salam bilgi olduunu vurgular. Bunun
dnda, olgucularn ou mantk ve matematik gibi bilgi trlerinin varln kabul eder,
ama bunlarn ieriksiz olduunu ileri srerler. Olguculuun en temel zelliiyse,
geleneksel felsefe grlerini, olumsuzbir anlam ykyle "metafizik" olarak niteleyerek
kar kmasdr. Comte 'dan bu yana "metafizik" nitelemesi insanln geride brakt
bir aamayla ilgili, geerliliini yitirmi, yerini "pozitif" bilimlere brakm bir bilgi
trn artrr. Hinti teolojik an karanlk dehlizlerine tkar pozitivizm. BED.s
62.
Pracapati: Yaratklarn efendisi anlamna gelen Sanskrite bir kelime.Veda inancnda
tabiat glerini birletiren yaratc g ifade eder. Sonra bir olan geldi dnyaya. Bu
pracapatiydi.: varlklarn efendisi. BDE.s.317.
Prag

renci

Mitingleri:

1968

ylnda

ek

Cumhuriyetinde

renciler

tarafndan,otoriteye ba kaldr niteliinde anarizmin tesiriyle yaplan gsteriler.

Sarbonda

(Paris), Madrid niversitesinde, Roma niversitesinde Prag renci

mitinglerinde Bunlarn hepsi de 1968de olmutur ve dev irketlere, orduya,

brokrasiye kar besledikleri gvensizlik
Ma.s.177.

ve kin ynnden anarizme benzerler.

384

Pragmatizm: Doruyu ve gereklii eylemlerin sonular deerlendiren ve onlara

fayda

asndan

yaklaan

faydaclk.

anlamna

gelen

Amerikan

Felsefesi.

"Pragmatizm'den daha da ileri giderek, her metafizik mutla reddeder. KA.s.106.

Prakrite: Eski Hindistanda kullanlan ve modern Hint-Ari dillerinin kayna olan yrel
dillere verilen isim. 15. yzyln sonlarna kadar Sanskrite n plandadr, Prakrite ise
1000yllarndan sonra pek kullanlmaz. BDE.s.93.
Prakriti: Samkhyada btn grnler dnyasn kuran ilkeyi

(Guna) iinde

tayan sonsuz tz belirten Hindu Felsefesi. Prakriti kuvvetin kayna: zek,

enerji, adalet ve uursuzluk. BDE.s.149.
Prehistoire: Tarih ncesi Tarihi zamanlar olarak adlandrlan dnemden daha ncesine
ait ya da bu dnemlerle ilgili. Peygamberlerin Prehistoireinda mertebesi , Nebiliktir.
IDG.s.206
Premand:Navab Ray diyede bilinir. (1880-1936) Eserlerini Hint, Urdu ve ngiliz
diliyle kaleme alan Hintli yazar. Ceynandrann psikolojik romanlar, yeni kuaklar
Premandnkilerden daha fazla etkilemektedir. BDE.s.251.
Prens: Bkz. Hkmdar. Prens Napoleon'un en ok okuduu kitaptr ve
Chateaubriand'a gre Napoleon Prens'tir. SNK.s.87.
Prenses Mary: Hem tahttan indirilen II.Jamesin kz hem de Williamn kars olan
prenses Mary, 1689 ubatnda kocasyla bulumak ve ta giymek iin Hollandadan
ayrlrken, onu ngiltereye gtren gemide John Locke da vard, John Locke ve
istikbali.stikbali derken iki eserin yazmalarn kasdediyoruz.Locke onlarla n
salayacakt kendine:nsan Zekas zerine Deneme ve Sivil Hkmet zerine
Deneme.kinci kitabn asl ad: Sivil Hkmetin hakiki menei, gerekesi ve amac
zerine ikinci deneme,ikinci deneme, nk Locke onunla ayn zamanda yaymlanacak
olan birinci denemesinde, mutlakiyeti bir yazarn, Sir Robert Filmerin Patriaarka adl
eserindeki yanl prensipleri rtmeye almt. UU.s. 231
Presbiterianizm:

Calvin tarafndan n grlen ve kilisenin ynetimini Protestan

Papazlarla laik kiilerden oluan Presbyterium adndaki karma bir kurula veremeyi
amalayan dnce. Fakat protestanlk Almanyada abucak yozlat,Ya ngilteredeki
presbiterianizm? K.s.381.
Pretoria: Gney Afrika Cumhuriyetinin hkmet merkezi ve Transvaal eyaletinin
merkezi. Yl 1893. Gney Afrikadayz. Proteriaya

giden trenin birinci mevki

kompartmannda gen bir avukat zerine ald dvy dnyor. B.s.213.

385

Prvost: Marcel Prevost (1882-1941) Fransz yazar. Yalnz Fransz romann ele alsak,
bir Le Sage, bir Marivaux, bir Prvost, bir Rousseau, bir Laclos, bir Sade.. insan
ruhunun karanlk dehlizlerinde taramadk bir ke brakmlar myd? KA.s.129.
Price: Richard Price (1723-1791) ngiliz reformist kilise papaz. Vaiz ve gazete yazar
zellikle iktisadi konularda aratrmalar yapmtr. Nitekim nl ngiliz alimi
Priestleyin teorisini tahlil eden Price, maddeciliin hrriyet kavramna ters dtn
ve her trl kiisel teebbs yok ettiini ileri srer. K.s.358.
Priestley: John Boynton Priestley (1894-1984) ngiliz yazar. Nitekim nl ngiliz
alimi Priestleyin teorisini tahlil eden Price, maddeciliin hrriyet kavramna ters
dtn ve her trl kiisel teebbs yok ettiini ileri srer. K.s.358.
Primiti ve Culture: Tylorun 1871 ylnda yazm olduu Romann ad. Tylorun
kitabndan biri (Primitive Culture, 1871), ilkel medeniyetlerden deil, ilkel kltrlerden
bahsetmek det olur. UU.s.97.
Princesse de Cleves. Mme de La Fayettein 1678de adn aklamadan yaymlad
Roman. 1678de Fransz roman en mkemmel ifadesini Princesse de Clevesde bulur;
ngiliz roman Necata Doruda. KA.s.216.
Pritira: Ne zaman yaad kesin belli olmayan Hint airi Cand bardainin destans
nitelikli eseri. 12. yzyln sonlarnda geen bir cengi destanlatrm. Eserinin ad,
Pritira.BDE.s.246.
Probus. Mercus valerius Probus. MS.I. asrda yaam Latin dilci. Probus, Yunan
felsefe eserlerini ilk defa olarak Siryaniceye evirir.K.s.148.
Proclus. Krestomati seme zetler mecmuas. lk rnek Proclusun Kresttomatisi
KA.s.392.
Prodktr: Sinema yapmcs. Ve stadn lmeden nce kurma tasarlad
Prodktr adl gazetenin bana gemi. SSSS.s. 102.
Profesr Etiemble: Profesr Etiemble, Trk Romannn Douunu Fransz
okuyucuya yle tantm: Bayan Dinonun denemesi yalnzca Trk Romannn
oluumunu deil smrgecilikten kurtulan lkelerin romanlarnn genel sorununu da
aklar KA.s.318
Prolem Sine Matre Creatam: Ovidiusun dedii gibi: Prolem sine matre creatam
Masonlukta stad- azam oldu: bektailikde postniin kutup, felsefede ise akirdi
olmayan bir hoca. K.s.214.

386

Proleter: Asyada snflar teekkl etmemitir, hepsi proleter milletlerdir. Komintern

slamiyete cephe alrsa, mcadeleyi kaybeder.SNK.s.263.
Proleterleme:Evvelce milk sahibi olan bir snfn bir glmnn genellikle bir
sanayileme sreci sonunda emekiler snfna katlmak zorunda kalmasyla iine
dt siyasi ve itimai durum. ci durumuna dme. ktisadi k; yerli
reticilerin, zanaatkarlarn, imalatlarn proleterlemesi. BFH.s.81.
Proleterya: Franszca Proleter kelimesiyle alkal bir kelime. Proleter, gnlk
almalaryla yaayan, bunun dnda herhangi bir geliri olmayan amale anlamndadr.
Proleterya ici snf demektir. Daha zel bir anlam ise: Karl Marxn Kapitalizmdeki
ii snf. Proleterya veya ii snf denilen ynlar byle dodu. BFH.s.7.
Prolog: Bir edebi eserde asl konudan nce olaylar anlatmak iin yazlan bir nevi
giri glm.H.A.R. Gibb, kitaba drt sayfalk bir nsz yazm.Bunu iki sayfalk bir
Giri ve yirmi iki sayfalk bir Prolog takip diyor. IDG.s.67.
Promete:Prometheus. Yuanan mitolojisinde titanlardan biri, ateposun olu.Gkten
atei ald iin tanrlarn gazabna urayan, kaf dann tepesine zincirlenen ve
gndzleri kartal tarafndan cierleri kemrilen yar tanra Promete romantizmde
tanrlara isyan eden bir kahraman olarak ilenir. Kendini Promete sanan Avrupal
itike artan susuzluk, ve devrim. B.s.181.
Propertius: Sextus Aurelius Propertius (..47-16ya doru). Latin airi.

air

Propertius (.. 47-15) Hint Kadnnn vefakrln gklere karr. BDE.s.30.

Prophtique: Peygamberlerle ilgili; gelecei bildiren manasnda franzzca bir kelime.
Bu initiatipue felsefe, prophtique felsefe izgisindedir. IDG.s.44.
Prospekts: Tarife, tantm, bir ey hakknda tantc ce aklayc bilgi veren kat,
buror. 1750 Kasmnda, 8 byk sayfalk bir prospekts yaymland.IDG.s. 17.
Protestan: Adn 1517de Reformcu Luterin arkadalaryla birlikte, Katolik Roma
kilisesine

kar nerettii bir protesto metninden alan Hristiyan mezhebi. Cevdet

Paann torunu Katolik rahibesi, Fikretin olu Protestan papaz olur. B.s.134.
Protohistoire: n tarih, tarih ncesi. Protohistoireda bile tabiat kanunlara idare
olunur. SNK.s.33.
Proudhon: Pierr-joseph Proudhon (1809-1865). Tanr ktdr. ve Mlkiyet
hrszlktr. Szleriyle tannan kendi kendini yetitirmi bir Fransz bira yapmcs,
nceleri sosyalist, anarist ve militan. Proudhon, siyasal anarizmin kurucusu saylr.
Toplumu rgtlemenin ilk adm olarak retim kooperatiflerini ve faiz bankacln

387

savunmutur. Proudhon insanlarn iddetli zaaflar olduunu bu zaaflar kontrol altnda

tutabilmek iin ilenin gerekliliini de savunmutur Proudhonun kk burjuva
akirtleri mtelizm kelimesini kullanrlar, sosyalist akirtlerse nce kolektivizm, sonra
komnizm kelimesini kullanrlar. SNK.s.153.
Proust: Marcel Proust (1871-1922). Fransz roman yazar ve mtercim. Ama
Rousseaudan Prousta, Wordsworthdan Hardyye kadar Avvrupa edebiyatn dolduran
bu tabiat sevgisi gelip geici bir olay deil mi acaba? KA.s.76.
Provans bei: Oc dilleri anlamna geldii gibi, eski provece, Nice Kontluu,Venaissin
ve Nimes ile Uzes yrelerinde konuulan oc lehesi anlamna da gelir. Bugn Roman
diller denilince Latinceden treyen dil ilesi akla gelir:talyanca bei, sarca bei,
provans bei, Katalan dil bei, spanyolca bei, Portekizce bei Faranszca bei
vs. KA.s.135.
Provence Kontlar Dneminde Yaayan En Eski ve En nl airlerin Hayat: Les
Vies des plus clbres et anciens potes provenaux (En nl ve En Eski Provenceli
airlerin hayat) Fransz hukukuve yazar Jean Nostredame (1507-1577)n

1575

ylnda tamamlanan eseri. "Ne varki asr sonra 1575de Nostradamus Provence
Kontlar Dneminde Yaayan En Eski ve En nl airlerin Hayat isimli kitabn
kaleme ald zaman hibir ey deimemitir.KA.s. 395.
Provence: Eski gney Fransa eyaleti. Fransada ilk yabanc edebiyatlarhocas olan
Claude Fauriel, Provence talyan edebiyatlarnn kaynaklarn dzenli olarak incelerken,
Almanyada Koberstein ve daha da ok Wackernagel

(Ortaa iin), Sturm und

Drangn ve romantizmin tarihileri tarafndan giriilen ok aceleci ve ok hissi

almalar yeni batan ve derinlemesine ele alrlar. K.s.416.
Providence:ABDde Narrzgansettkoyunun aznda, ynetim, ticaret ve niversite
merkezi ehir. Providence yoksa, ezeli bir iradenin belli bir yere doru ilerlettii bir
kuvvet yoksa, onu ynetmek bizim elimizde.SNK.s.150.
Prusya: Kuzey Almanyada, bakenti Berlin olan eski devlet. Hegel idealistti,
Prusyann resm felsefecisiydi. B.s.190.
Psikanaliz: Froud tarafndan 1895 ylnda ortaya atlan, Eylemlerin, kelimelerin, rya
ve sabuklamalarn bilin altnda bulunan z kaynana inip atma ve karmaalar
yzeye, bilin alanna kararak anlalmaz ve zlmez gibi grnen problemleri
aydnlatma ve czmeye ynelik terapi yntemi. Psikanalizde: Psikodram Hangi ruh

388

dmn zebilmi? uuralt,Psikanalizde de, psikodramda da arlatanln pay ok

byk. Jur.I.s.142.
Psikiyatr: Ruh bilimci, Psikiyatri uzman hekimler. Mesela smrgeler anda,
psikiyatrlar, Afrikallarn aaln ispat iin bilimselteoriler kurarlar. Ma.s.37.
Psikodram: Travma yaratan eski bir duruma son verme giriimin de bulunmay ya da
g bir durumu ele almay amalayan ya da hayali sahnelerden oluan dramatik oyun.
Psikodram Hangi ruh dmn zebilmi?uuralt,Psikanalizde de,psikodramda da
arlatanln pay ok byk. Jur.I.s.142.
Psikoloji Dersleri: Boiracn Psikoloji Dersleri ilmen-nefis diye tecrbe edilir,
Trkeye.SNK.s.269.
Psikoloji: Psiko (ruh), loji (bilim) kelimelerinin birleiminden oluan kelime ruh bilim
anlamna gelmektedir. Ama ada psikoloji, ruhu deil, insan ve hayvan davranlarn
aratrma alan olarak kabul eder. . Freud ncesi psikoloji, eitli bilgin ehreleri sunan
bir kaleidoskop. B.s.209.
Psikoz: Kiinin toplumla ilgili balantsn koparmasna sebep olan ve kiilii derindsen
etkileyen akl hastalna verilen isim. Uykusuzluk psikoz Balangcdr. B.s.113.
Psie. Latince kkenli olan bu szck, o dilde ruh anlamna gelirse de gnmzde
daha ok zihin szcn karlamaktadr. Jung ekolnde kiiliin tm psie olarak
adlandrlr. Psie, bilinli ya da bilind tm duygu, dnce ve davranlar ierir.
nsann fiziksel ve toplumsalevresine uyum gstermesini Salar.: Yunanistanda,
Olimpusda, Akropolda, lezisde, bu dncelerin insanda ve tanrlarda ete ve deriye
brnerek, beeri trajedi ve Psienin semavi hikayesi suretinde geit resmi yaptklarna
ahit oldu.IDG.s. 150.
Psysiocratie

: Psysiocratie, Physisnin , yani tabiat kanunlarnn hakimiyetidir.

SNK.s.207
Pugaef: Yemelyan vanovi pugaev (1742-1775). Rus ordusu subay ve 1773-74 rus
halk ayaklanmasnn lideri. Nihayet radikal intelijansiya kendi Pugaceflerini
buldu,boylece aydinlarin en sert ve en suurlulari iktidara yukseldiler. Ma.s.78.
Purana: Hint edebiyatnda IV ve V. Asrlarda yazlan, amac Vedalarn
Brahmanalarn ve Upaniadlarn hkmlerini okumas yazmas olmayan, yani
kadnlara ve aa kastlarn yelerine iletmek olan bir epik hikyeler dizisine verilen
isim. Hitolojik halk hikyeleri. Bu devirde hem Sanskrite kullanlm, hem Orta Hint
dilleri. Yeni kutsal metinler yazlm: Purana ve Upapuranalar. BDE.s. 92

389

Purusapariksa: Hikye Irmaklar Okyanusu anlamna gelen

Somadevann

Gunadyann Brihatkata eserinden faydalanarak 1063-1081 yllarnda yazd

Kathasaritsagara isimli eserinde bir hikaye kitabnn ad. Sindbad Kitab, Yedi
Vezirler... hep Hikye Irmaklar Okyanusundan alnm. Purusapariksa da ho bir
hikye: lme mahkum edilen bir hrsz altn eker bierim diyor. BDE.s.237.
Purua: nsan anlamna gelen bir Sanskrite kelime olup, samkhya ve yoga Hindu
okullarnda ar ruhu ve Vedalarda ilk kurban eden ve ilk kurban edilmi olan ve
bedenin eitli blmlerinin yaradlnn eleri durumuna gelen, makrokozmosun
kiiletirilmesini, temel insan adlandrr. Purua, bilen, hkmeden. Kosmosun nedeni,
purua. BDE.s.149
Pukin ve Belinski: Rus Edebiyat tenkitisi Dimitri Pisarev (1840-1868)in 1865
ylnda yazd eserinin ad. "Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar uyandran
bir dizi yaymlam: Tolstoy, Turgeniev, Goncarov'un Roman ve Hikayelerindeki
kadnlar (1861), Rus Dramnn Dayanaklar (1864) , Pukin ve Belinski (1865),
Dnen proletarya (1865)". Ma.s.98
Pukin: Alexsandr Sergeyevi Pukin (1799-1837). Rus yazar. "Byk airin frtnal
hayatna bir gz atalm 1798'de -yani Pukin'den bir yl nce -Litvanya'da doar."
K.s.326.
Putlar Deviriyoruz: Nazm Hikmetin, M.Zekeriya

(Sertel) ve Sahiba Zekeriya

(Sertel) tarfndan stanbulda 1924 ylndan itibaren, aylk olarak yaymlanan Resimli
Ay dergisindeki bir yaz dizisinin bal

Nazmn Resimli Aydaki Putlar

Deviriyoruz tefrikasn karalamak iin airane kabiliyet, Bat estetii ile bir miktar yatp
kalkm olmak yeter de artard. K.s.258.
Pritenler:Kitab- Mukaddesi yeni bir gzle okumaktan yana olan ve XIX.asr
sonlarndan balayarak ou Amerikaya g eden kat bir presbiteriyen tarikatnn
yeleri. Filhakika, Gabele gre kapitalizmin Pritenlerden ald ideolojik armaan,
rasyonaliste deil eyalamayadr. UU.s.21.
Pyrrhusvari Bir Zafer: Pyrrhus, yaklak M.318-272 yllarnda yaam Epeiros
kral. Hayat savalar ve zaferlerle dolu olan bu kral, zaferlerinin sonularn grmekte
bu kadar nasipli deildir. 280 ylnda fillerinin de yardmyla Romallara kar byk
Herakleia zaferini kazand; ama Appius Claudius Caecusun Senetoyu sapt bar
teklifini geri cevirmeye ikna edememesi zerine zaferinin hibir faydasn gremedi.
Pyrrhus ismi, bir taraftan kazanp br taraftan kaybetme ya da savata kazanp masada

390

kaybetme durumunu anlatan bir durum iin kullanlmtr. Ate mazinin bir ok
levslerini temizlemiti, ama Pyrrhusvari bir zaferdi bu. Ma.s.263
Pythagoras: M.570e doru -M.480e doru. Yunanl matemetiki. 19. yzyl
Avrupasna gre, Yunan mucizesi btn ihtiamn Asyaya borlu: Pythagoraslar,
Demokritoslar, Lykurgoslar mealelerini ya Ganj kylarnda tututurmular, ya Nil
boylarnda. BDE.s.28.
Quarter Latin: Geleneksel olarak Parisin sol kysndaki blmne verilen ad.
Ortaada Latince konuan retmenler ve renciler burada toplanyordu nk
zamann niversiteleri de burada bulunuyordu. Fransann 3.cumhuriyetinde Quarter
Latinde sanat renimi yapm bir air, Lale devrinin airi. KA.s.370.
Quatrefages. Etinne Marc Quatrefages (1782-1857). zellikle Arap tarihi dili ve
edebiyat zerine almalar ile tannan Fransz dou dilleri profesr. Quatrefages,
brocart insani fert ve cemiyeti iliskileri icinde incelemek istiyordu.SNK.s.45.
Quesnay: Franois Quesnay (1694-1774). Fransz hekim ve ktisati. Diderotun
Ansiklopedisi iin ifti (1756) ve Tahl (1757) maddelerini yazar. Drdnc ciltte:
Turgot, Duclos, Bordeu Beincide Voltaire, Marmontel, Forbonnais, Deleyre;
altncda De Brosses, Saint Lambert, Morellet, Necker, Quesnay grnr. IDG.s.19.
Qutelet: Adolphe Qutelet (1796-1874). Belikal gkbilimci, matematiki ve
istatistiki. Qutelet geni kitlelerde Previsibilite (onceden gor)determenizm var de
dar kitleler yok. SNK.s.39.
Quevedo: Francisco Quevedo Y Villegas (1580-1645). spanyol roman ve hikaye
yazar. Lope de Vega, Gongora, Quevedo, Tirso de Molina, Calderon.. onyedinci
yzyln birinci yarsna prlt saarlar. K.s.67
Quinet: Bkz.Edgar Quinet. Gl airlerinin hepsi de Asyaya k , Quinetye gre.
BDE.s.:43
Quintilien: Marcus Fabius Quintilianus (.S.30-100). Seneca okulunun temsil ettii
cada eitime karcicerocu klasie dn savunan Latin retoriki. Ciceron ile
Quintilien litteatura kelimesini kullanyorlard. KA.s.379.
Quo Vadis?: Bkz. Kovadis. Le Feuy on dokuzunda okumu ve edebi zevkini
deitirmi SNK.s.384.
Rabelais. Franois Rabelais (1490-1553). Fransz Hmanisti, yazar ve dnr.
Gargantua isimli roman nemlidir. Avrupa, mazisine hrmetkrdr, aheserleri

391

hrslarn ve heveslerin tasallutuna terk etmez; Montaignei yirminci asr Franszna,

onaltnc asrn garip imlas sunar, Rabelaisnin tek kelimesi dokunulmaz. UU.s.310.
Raca: Hindistan lkelerinde kral. Rahip kafadr, raca kol BDE.s.111.
Racastan: Hindistann Kuzey Batsnda merkezi Caypur olan eyalet. and Racastanl.
Racastan Hintin racalar blgesi, bu blgede yaayanlarn balca megalesi cenk.
BDE.s.246.
Racastanca:Racastan dili. Hindistann Kuzey Batsnda bir eyalet olan Racastan da
konuulan Hint dili. Bu geni blgede Hint nfusunun yars yaar ve balca drt dil
konuulur: Racastanca, Bat Hindce, Dou Hindce ve Biharca. BDE.s.245.
Racine: Jean Racine (1639-1699).Fransz klasiklerinden. Corneille ile birlikte 17 asr
Fransasnn en byk trajedi yazar saylr. Gen Racine ok beenmi eseri, Boileau
Telemakla mukayeseye kalm. KA.s.154.
Racisme: Irklk anlamnda Franszca bir kelime. Racisme (rklk) Tevratla balar.
SNK. s.99.
Raput: zellikle, geni topraklara sahip olma zelliinie sahip Rancutanada yaayan
kuzey Hindistan Mslman halk. Kh yama ihtiyac, kh kan gtme, kh stnlk
davas, kh kz karma yznden Raput beyleri boyuna dvmler. BDE.s.246.
Rada: Hint mitolojik tanralarndan biri. Krinann kars. 17.asrda Krina ile
Radann aklarn terennm eden Biharilal bile Sattasainin taklitlerinden ilham
alm.BDE.s.179.
Radcliff: Emily Brontenin 1874 ylnda E. Bell takma adyla yaymlad roman
Wuthering Heights (Ragarl Tepe ya da Rzgarl Bayr)n erkek kahraman. Rzgrl
Tepede Radcliff, Cathieyi elde etmek iin btn insanlar ldrmeye hazrdr ama bu
cinnetin makul olduunun veya herhangi bir sisteme dayandn ileri srmek akldan
gemez. BFH.s.52.
Radcliffe Brown: Alfred Reginald Radcliffe Brown (1881-1955). ngiliz andropolog.
Radcliffe Brown ile onun etkisi altnda kalan baz ngiliz sosyal andropologlar
kelimeye iltifat etmemilerdeir. K.s.23-24.
Radha:Bkz. Rada. Kz dnya gzeli Radha. Ormanda dolaan delikanl Hari (yani
Krina).BDE.s. 392.
Radhakrinan: sarvepalli Radhakrihan (1888-1975). Hindistanl devlet adam ve
yazar. Gandi (18691948), Radharinan (18881975), Nehru (18891964) ngilizce
eserleriyle Hinti dnya efkrna tantan deerli imzalar. BDE.s.94

392

Radicev: (1749-1801). Rus yazar. Petersburgdan Moskavaya Seyahat adli eserin

yazari Radicev (1749-1801) XIX.asir Rus aydinlarinin butun hususiyetlerini tasir.
Ma.s.71.
Rafaello: Santi Rafaello (1483-1520). talyan ressam ve mimar. Ne Dante rahipti, ne
Aristo, ne Tasso. Rafaello, Michel Angelo, Leonardo da Vinci laiktiler. SSSS.s.93.
Raghuvana: Hint klasik dnem air ve yazar Kalidasa (IV-V.asr)nn Raghular soyu
anlamna gelen biyografi dizisi niteliindeki eseri. Bir baka yerde ehzade maiyetiyle
bir ehirden geerken kadnlar pencerelere kouyor, Kalidasa "Raghuvana"nn bir
sahnesini yazarken , bu tasvirden ilham alm. BDE.s..174.
Rahibe Neideleri: Pali Edebiyatnda miladn hemen ncesinde veya balarnda
yazld sanlan Dusturun ikinci blmnde yer alan dini manzum metinlerden biri.
Beinci tomarn bir baka eserinde, budizmden ilham alan iirin en gzel rneklerini
"Rahip neideleri" (Theragatha) ile "Rahibe Neideleri"ni

(Theragatha) buluyoruz.

BDE.s.170.
Rahibe: Fransz Yazar Diderot (1713-1784)un,1760ylnda yazmaya balad ve
lmnden sonra, 1796 ylnda yaymlanan roman. Mesela Rousseaunun Yeni
Hloise (1761), Diderotnun Rahibesi

(1760), Laclosnun Tehlikeli Alakalar

(1782).KA.s. 237.
Rahip Neideleri: Pali Edebiyatnda miladn hemen ncesinde veya balarnda
yazld sanlan Dusturun ikinci blmnde yer alan dini manzum metinlerden biri.
Beinci tomarn bir baka eserinde, budizmden ilham alan iirin en gzel rneklerini
"Rahip neideleri" (Theragatha) ile "Rahibe Neideleri"ni

(Theragatha) buluyoruz.

BDE.s.170.
Rahip: Budizmde ve baka baz dinlerde din adamlarna verilen ismi. Rahip kafadr,
raca kol BDE.s.111.
Raif Necdet Bey: Raif Necdet Kestelli (1881-1936). Merutiyet dnemi yazar ve
edebiyat tenkitisi. lk isyan eserlerinden biri Resimli Kitap yazarlarndan Raif Necdet
Bey: abana harsn heng-i telaffuzu pek abs, pek souk ve kaba geliyor... diyordu.
K.s.13.
Raif Necdet: Bkz. Raif Necdet Bey. Raif Necdet, mstehcene, bayaya boulan
edebiyat karsnda isyan eden maeri vicdan. KA.s.299.
Raison: Raison bazen mutlak olarak logos manasna kullanlr: Kelam."IDG.s.165

393

Rakm Efendi ve Eflatun Bey: Ahmet Mitat Efendinin 1875 ylnda yazd roman.
Romanda Feltun beyin ahsnda alafranga hayat zentisi, Rakm Efendinin sahsnda
da yerli hayat anlatlr. Mithat efendiyi okumalyz ama Rakm efendi ve eflatun bey
Hasan Mellah ,gibi hikayelerini deil Avrupada bir Cevelan, ss- inkilab, Niza-
ilim ve Din, gibi ciddi kitaplarn. K.s.232.
Rakasalar: Raksaslara it olanlara veya Raksaslara benzeyenlere verilen isimdir.
Hint mitolojisinde kt ruhlar olarak kabul edilen Rakaslarn nasl tredii ihtilafldr.
Brahmann ayandan veya Pulastyann neslinden olma Ravanadan trediinn
yannda baka bir gr de Khasann ocuklar olduu ynndedir.Yaksalar gibi yar
tanr, yar iyiliksever olanlar, Tanrlara dman olanlar ve gece faaliyet gsterp,
mezarlklarda dolaan bylece kurban trenlerini bozup insan eti yiyen gibi eitleri
vardr. Rakasalar azttka aztmfritler kral Ravana`nn Tanrlar` takt yok.
BDE.s.153.
Raktavica: ilekeler Tanrsnn vefakr ei, ifritler ordusunun ba buu
Raktavicayla bu isim altnda arpr.BDE.s. 133
Rama: Ramayana Destannn ba kahraman. Tanr Vinunun yeryzndeki yedinci
tecellisi.Hint mitolojisinin Krinadan sonra en tannm kahramanlarndan biri. Rama
dnyay zalim Raksasa ravanadan kurtaran ve cennetteki tanrlarn ricasyla yeryzne
inmi vini olarak kabul edilmi. Rama`y Tanrlatran paralar belli ki sonradan
eklenmi.BDE.s.150.
Ramaknina: (1836-1886). Hayat boyunca kitaplardan salanacak klaik bir eitimi
reddederek dnya nimetlerinden el etek ekerek Tanrca Kaliya balanan ve ileli bir
hayat srmek zere ormana gekilen Bengalli Brahman. 20. yzyln Fransasna
Gandiyi, Ramakrinay Vivekananday tantan stadn slbu da onlarnki kadar
muhteem. BDE.s.71.
Ramayana: Ramann servenlerini anlamna gelen, en eski Hint destan. 25.000 beyit
ve

Balakanda,

Ayodhyakanda,

Aranyakanda,Kikindhyakanda,

Sundarakanda,

Yuddhakanda ve Uttarakanda olmak zere 7 blmden oluur. Konusu: Ayodhya

krallnda ortaya kan bir taht mcadelesi ve vey annasi Kaikeyinin evirdii
dolaplar yznden
servenidir.

kars Sita ve kardei Lakmana ile srgne giden Ramann

Destann yazar belli olmamakla birlikte ermi Valmikinin yazd

sylenir. Gklerden boanan bir iek yamurudur Ramayanafritleri bile gzeldir o

destann . K.s.150.

394

Rameaunun Yeeni: Fransz yazar Diderot (1713-1784)un lmnden ok sonra,

1821de yaynlanan romannn ad.Rameaunun Yeenini okuyanlar, yirmibe
yandaki Cellle kar karya geleceklerdir. Hayr ve erden habersiz efeati iinde
marur, ele avuca smayan bir zek. B.s.149.
Rammohan Roy (1772-1833) Hint fikir adam ve yazar. Dncelerini yaymak iin
Hindistanda yazlarn ngilizce yazan ilk kii olarak bilinir. Doudan ilham alan
insani ve cihanumul bir din fikri, Fransz aydnlarnn zihnini kurcalarken, Rammohan
Roy Avrupaya gelir. BDE.s. 61
Rammohan Roy:(1772-1833). Brahmo Samac hareketinin kuruscusu, Bhagavad
Gitann bengal diline mtercimi ve din reformcusu olan Bengalli gazeteci ve yazar.
Kalkte: ki ktann kucaklat blde, Roy iki kltr kaynatran adam,dnyaya
Hintten seslenen ilk insan. Rammohan Royun adn anmadan 19.asr Hindistanndaki
herhangi bir fikir hareketinden bahsetmek imknsz. BDE.s.273.
Ramus: Fierre DeLa Ramee Ramus (1515-1572). Fransz hmanisti ve matematiki
filozof. Daha sonraki Fransz hmanistlerini yle sralyabiliriz: Stephanos, Scaligar,
Dolet, Ramus, nihayet Rabelais, Mountaigne ve CasaubonKA.s.111
Raphael:19.yzylda Preraphaelite okula gre (Ruskin, Swimburne) Raphaelin resmi
bir k ifade eder. SNK.s.112.
Rappoport: Emile Stanislaw Rappapoer (1877-1965). Polonyali hukuku. 1927de
Carovada toplanan ilk milletler aras konferansn dzenleyicisi. Rappoport
marksistir.Tunuslu filozofun tarih goruslerini tarihi maddecilige yakin buldugu icin
hararetle mudafaasini ve taniticiligini yapar.Sonra Maunier,Bouthoul v.s. IDGs.227.
Raskolnikov: Dostoyevskiyin Su ve Ceza romannn erkek kahramannn ad. Su ve
Cezann kahraman Raskolnikovu daha plak, daha kendisi, daha insan B.s.204.
Rastignac: Balzacn Goriot Baba adl eserinde taradan Parise geldikten sonra Mme
de Nucingenin nce sevgilisi sonra da damad olan niversite rencisi.

Goriot

Babann kahraman Rastignac daha oturmu, daha zinde bir toplumun ocuudur.
B.s.203-204.
Rasyonalizm: Aklclk. Akln varln,akln nceliini ve stnln, yani bilginin
kayna olarak insan akln kabul ve mdafaa eden gr. Mazinin bir tekibe
kavumayan halk hareketleri rasyonalizmle mistizm kutuplar arasnda yalpa vurur
gibi. B.s.212.

395

Rasyonel: Aklc, akla dayanan, ll. Rasyonel, irrasyonel gibi nevzuhur

tefriklerden habersizdiler. B.s.175-176.
Ratio: Bir bileno ya da sonu hesabnda iletmenin ynetim gstergesi olarak
kullanlaniki byklk arasndaki oran. Ratio ile intellectus birbirinin zttdr.
IDG.s.172.
Ravana: Lanka adasnn sahibi ve Rakasa denilen kt ruhlarn badr. Ama Tanr
olduunu bilmez, herkez gibi ac eker, yaralanr, ileye girer, insanlar Ravana`nn
errinden kurtarp vazifesini baardktan sonra Tanr olduunu hatrlar.BDE.s. 152.
Ryegn: Kelime anlam ok bulunan, deersiz ve ucuz gibi manalara gelen Ryegan
zel isim olarak Cemil Meriin Pariste tant ve kendisine hiss yaknlk duyduu
gen bir kzn addr. Yalnz onlar karmt karsna.Sonra Ryegn. Jur.I.s.101
Raymont Aron: (1905-1983). Fransz sosyoloji Profsr ve Filozof. ada bir
yazar, Raymont Aron her nesil baka trl okuyacaktr Weberider. UU.s.245.
Rzi: Fahreddin Razi (1149-1209). ranl mehur kelam limi vedin felsefecisi.
Kardeler, slmdaki eitli fkralardan bahsederken Rziyi hatrlatrlar. IDG.s.37.
Razmoinsi esitli seviyeden insanlar topluluu anlamna gelip iflas etmi soylular,
kesis ve bezirgan ocuklari, ordudan ayrilmis subaylar gibi guruplardan oluur. Bir
razmoinsi, yani, toplumun eitli tabakalarndan kopup gelen bir insanlar yamal
bohas. Ma.s.65.
Re: Malik icman hudutlarn genileterek, reyi mmkn olduu kadar kstlamtr.
K.s.197.
Realist ve Milli Gelime-Gogol: Vogenin Rus Roman isimli romannn ncu
ksm. Vogenin kitabnn (Rus Roman) nc blm: Realist ve milli gelimeGogol baln tamaktadr. KA.s.224.
Raumur: ReneAntoine Ferchault de Reaumur (1683-1757). Fransz fiziki ve
arkiyat. 1711den beri byk alim Raumurn bakanlnda yaplan bu geni
almalardan, belli bir meslei inceleyen ve estamplarla sslenen bir ok tasvir veya
precisler domutu. IDG.s.15.
Rebelais: Franois Rebelais (1494-1553). Fransz yazar. Klasik Franszca, Amyot,
Rebelais, Montaigne ile Cheteaubriand, Victor Hugo, Honore de Balzac arasnda
balayp biten Franszca'dr... K.s.53.

396

Recaizade: Reczde Mahmut Ekrem (1847-1914) Tanzimat II. Dnem iir, hikye,
roman, tiyatro yazar ve edebiyat hocas. Muallim Naci ile Recaizadeyi kanl bakl
dman yapan fikir ihtilaf m idi? K.s.228.
Recherches Dialectiques. Lucien Goldmann (1913-1970)in Diyelektik aratrmalar
anlamna gelen 1961 ylnda franszca olarak yazd eseri. Goldmann Recherches
dialectiquesde, sosyolojiyi Marxn kurduunu ve Kapitalden baka sosyoloji kitab
yazlmadn syler. SNK.s.20.
Reclus. Elisse Reclus (1830-1905). Fransz corafyac ve anarist. Corafya bilgini
Recluse gre, gerek insan yalnz anarittir, kendi balarna ayakta duramayan btn o
gevek ve tabansz varlklar karsnda deerinin farknda olan tek insan. BFH.s.39.
Red alel-dehriyyin: Tabiatili Red anlamna gelir. Cemlettin Afgannin iki
eserinin ad. Eseri Aziz Akpnar Arapadan tercme ederek 1956 ylnda diyenet
yaynla tarafndan yaynlanmtr.hreti dnyay tutan bu masal kahramannn
insanla mras: minnack bir Efgan tarihi ile kck bir reddiye (Red alel-dehriyyin)
UU.s.68.
Redhouse: Sir James William Redhouse (1811-1892).ngiliz dil aratrmacs ve
arkiyats. zellikle szlk alannda yapt alamalar kendisine Osmanl hakan
Abdlmecit tarafndan nian- iftihar (1841), ngiliz hkmetince de sir nvann
verilmesine vesile oldu. eyrek asr nce Rza Tevfikten Trkenin en gvenilir
lgat hangisidir diye sormutum,tereddt etmeden Redhouse un Lexiconudur
demiti. K.S.267
Redhouse-i ngilizi: Bkz. Redhouse. Trkenin ilk lugatn ise skoyal bir
maceraperest Redhouse-i ngilizi kaleme alm. K.S.262.
Refik Halit: Refik Halit Karay (1888-1965). Cumhuriyet dnemi hikaye ve roman
yazarlarndan. Romanlar sayca fazla olmasna karlk hikyecilii ile tannmtr.
Refik Halit yazlarn Zent- Avesta bal altnda sergiler. B.s.147.
Rgence: Fransa tarihinde XV.Louisin henz reit olmad yllar (1715- 1723)
kapsayan ve XIV. Louisin parlementonun gcn snrlayan vasiyetinin gene
parlementosunca iptalinden sonra Orleans dk II. Phlippenin kral naibi sfatyla lkeyi
ynettii dnem. ngilterenin ve lm tehlikesi geiren protestanln kkrtt bu
hcumlar

Fransada,

Rgencetan

ihtilalin

arefesine

kadar

eitli

ekillere

brnecektir.Unutulmaz eserleriyle tannan drt byk isim Locke, Montesquieu,

Rousseau ve Siyes, btn bir asr sren bu yolun kilometre talardr. UU.s. 227.

397

Regularite: Kanunlik, kanuna ve yasalara uygunluk anlamnda Franszca bir kelime.

lim tabiati bazan siniflandiran bazan etiketlendiren ilim regularite (kanunsallik) ile
yast. SNK.s.33.
Reich: Almanca olan kelime eskiden rejim ne olursa olsun devlet anlamna geliyordu;
gnmzde ise kelime daha ok imparatorluu ve Alman Devletinin br emperyalist
biimlerini belirten bir mana tamaktadr. Mektebi bitiren ve askerliini yapan Alman
genci devletten ald bir belgeyle Reichn vatandal erefini ihraz edebilir. UU.125
Reineke Fuchs: Goethe (1749 - 1832)in1793 ylnda yazd Kurnaz Tilki anlamna
gelen 12 fasllk cocuk roman. Reineke Fuchs, Gesta Romanarum ve Fabliaulardan,
La Fontainein, Grimmin, Andersenin masallarna kadar bir ok mehur eser bu
Sanskrite kaynaktan geni lde faydalanm ( L. Renou ). BDE.s.236
Relatiflik: Varl veya deeri ancak baka bireyin ilevine bal olma durumu.
Sosyal ilimlerle uraan her insann alaca ilk ders, sosyal ilimlerinin relatifliidir.
SNK.s.19.
Remus Amca: Remus Uncle. Amerikal gazeteci ve yazar Joel Chandler Harriss (18481908)in 1880 ylnda yazd zengi masallar derlemesinden oluan eseri. Esere adn
veren Remus Amcann kimlii ihtilafl olmakla beraber Georgiadaki Sapelo Island
adasnda yaam olan Bilali adl Mslman bir klenin ad olduunu ileri sryorlar.
Bu olaylara Chandler Harrisin (1880) Remus Amcasindaki hikayeleri de eklemek
lazm. K.s.320.
Remus Amcasindaki Hikayeler: Bkz. Remus Amca. Bu olaylara chandler harrisin
(1880) Remus Amcasindaki Hikayeler de eklemek lazim. K.s.320.
Remzi Kitabevi: stanbulda 1927 ylnda Remzi Bengi

(1907-1978) tarafndan

kurulan yaynevi. Suut Kemal Yetkin, Dnya Edebiyatnn Tipi, Hamlet, Don
Kiot, Faust adyla J. Calvetden evirdii derne atma risalenin sonunda

(Remzi

Kitabev,stanbul 1945,) K.s.60-61

Remzi Ouz Ark: (1899-1954) Arkeoloji profesr ve 1952de Trkiye Kyl Partisi
kurucusu ve genel bakan. Corafyadan Vatana isimli eseri mehurdur. Remzi Ouz
Arka gre kelimenin onbe yirmi yllk mazisi vardr,ideale rakip olarak kullanlyor,
ama idealdeki btnlkten mahrum nk metafizik yok. K.s.49.
Ren: Bat Avrupada Alplerden doup Kuzey denizine dklen yaklak 1320 km
uzunluundaki rmak. Yeter!Vatanda kalmak istiyorsan, dur artk! Diyen Rubikon,
Esko, Ren, Nil ve Ar. UU.s.343.

398

Renaissance und Barock: svireli tarihi Heinrich Wlfflin (1864-1945)in 1888

ylnda yaymlad eserinin ad. 1888de svire sanat tarihisi Wlfflin, talyada,
Renaissance und Barock adl eserini yaymlad. KA.s.426.
Renan

Mdafaanamesi: Ernest Renann slamiyet ve Maarif hakkndaki

Lslmisme et Science adl konferansnda slmiyetin eitli konularda tenkit

edilmesine karn slm mdafaa olarak yazd Eserin ad. Eser, 1908 ylnda
stanbulda neredilmitir. Renan mdefaanamesi ise o blten zekann hamiyetini
ebediyete kadar ispat edecek bir vesikadr. K.s.87.
Renan: Ernest Renan (1823-1892). Fransz yazar ve dinler tarihisi. Konu,
ylesine geni, o kadar kark ve iinden klmaz meseleleri kucaklyordu ki.. nce
Renann 5 ciltlik srail Tarihine bavurduk. IDG. s.87.
Ren Gonnnard: Ren Gonnnard on dokuzuncu asr sosyalizm tarihini Saint SimonSimon ile balatmak det olmu diyor. SSSS.II.s.
Ren ile Atala: Fransz romantiklerinden, roman, deneme ve seyahat yazar FranoisRene de Chateaubriand (1768-1848)nin eseri. Chateaubriand, 1802de, Ren ile
Atalay Hristiyanl yceltmek iin kaleme ald Le Gnie du Christianismee ithal
edince, roman kavgas sona ermitir.KA.s. 238.
Resimli Ay: M. Zekeriya (Sertel) ve Sahiba Zekeriya (Sertel) tarafndan stanbulda
1924 ylndan itibaren, aylk olarak yaymlanan dergi. Nazmn Resimli Aydaki
Putlar Deviriyoruz tefrikasn karalamak iin airane kabiliyet, Bat estetii ile bir
miktar yatp kalkm olmak yeter de artard. K.s.258.
Restorasyon Devri: Fransa tarihinde Viyana Kongresi'nden Navarin Olay'na kadar
geen dneme (1815-1827) Avrupa'da "Yeniden kurmak, dzenlemek" anlamna gelen
Restorasyon Devri denilmitir. Bu dnemde Avrupa'nn byk devletleri, Viyana
Kongresi kararlarn uygulatabilmek ve mutlak krallk yntemini devam ettirebilmek
iin kendi aralarnda Kutsal ttifak ve Drtl ttifaklar kurmulardr. Unutmayalm ki,
Restorasyon devrindeyiz. SSSS.s.34
Resullerin mektuplar: Kitab- Mukaddesin Yeni Ahit blmnde yer alan
kitaplardan birisi. " Havarilerin leri Kitab- Mukaddes zerinde alanlarca zaman
zaman ihmal edilmi ama Tarih Kitaplar Eski Ahit iin ne kadar nemli ise,
Havariler de yeni Ahit iin o kadar nemlidir. O olmasa Resullerin mektuplarn
okuyanlar sk sk istikametlerini arrlard." IDG.s.115.

399

Reslzde: Mehmet Emin Reslzde (1884 - 1955) Tarihteki ilk Trk Cumhuriyeti
olan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk Cumhurbakan Eski bir dv
arkada, Reslzde, Ahmet Beyi yle anlatyor. B.s. 155.
Resurrection: O zamana kadar yalnz Grek tipiyle megul olmutur ve Asyaya yeni
bir resurrection (dirili) tanr.Spengler.SNK.s.249
Reat Ekrem Kou : (1905-1975) Tarihi, yazar. Tarihi konularda yazd fkra,
roman, hikye ve incelemeleriyle ve en nemli yapt stanbul Ansiklopedisiyle
tannmtr.

Muhterem

hocamz

Reat

Ekrem

Kou

Beyefendinin

dest-i

mekrnetpeyvestlerini perek. Jur.II.s.196.

Reat Nuri: Reat Nuri Gntekin (1889-1956). Cumhuriyet dnemi roman hikye ve
oyun yazar. Mesela yeni harflerden nce, ilk mektep tahsili yapan her stanbullu Refik
Haliti, Reat Nuriyi, Halide Edipi rahat okuyabiliyordu. Jur.s.71.
Reit

Paa:

Mustafa

Reit

Paa

(1800-1858)

Tanzimat'n

ilannda

ve

uygulanmasnda nemli rol oynam Osmanl devlet adam. IV. Murata Sultan
Sleyman devrine dn! Diye haykran Koi Beyden Reit Paaya kadar Osmanl
Devletinin btn slahatlar gerici. B.s.80
Retorik: Tekhne retrike Aristotelesin M.330 yllarna doru kalema ald sanlan
eseri.

Aristoya gelince, stad,

Retorikinin kitab ile

Poetikasn bir nevi

edebiyat tenkidine ayrmtr. KA.s.387.

Retz Kardinali: Baarsz bitr politikac olan la rochefucauld da sevimli epi krc la
fontaine de usta bir menevrac olan retz kardinali kadar deerli birer mvirdiler.
UU.s166.
Rvolte: Franszca bir kelime olup ayaklanma demektir. Ayaklanma ( rvolte veya
sditoin) embrionun ar bir scaklkta zamansz ve yapay olarak kabuunu krmasdr;
bylece lmn hazrlam olur embrion. BFH.s.26.
Revue de Mtaphysique et de Morale: Fransada1893 ylnda karlmaya balanan
felsefe dergisi. nmde bir baka derginin heybetli ciltleri: Revue de Mtaphysique et
de Morale B.s.105
Revu des Deux Mondes. 1Austos 1828de Mauroy ve sgur dupeyrontarafndan
kurulan sreli yayn organ. ki ayda bir yaylanan dergide edebiyat arlkl konu idi.
Revu des Deux Mondes1830 ylnda Journal des Voyages ile birleir. 1831de Franois
Buloz derginin idaresini eline alr. Dergi 1832den itibaren siyaset, iktisat ve gzel
sanatlar konularn da ilemeye balad. 19. Asrn sonlarna brunetrenin etkisiyle

400

katolik taraftar bir hal alan dergi, aydn Fransz burjuvazisinin tercmanl ile
maruftur. Revu des Deux Mondes Fransann en uzun mrl dergisi. 1829da
kurulan dergi 1831de eski bir musahhihin Bulozn eline geer. B.s.102.
Revue Philosophiqve: Fransada Theodure Ribot (1839-1916)un nclnde 1875
ylnda karlmaya balanan Fransz dergisi. te doksann dolduran bir baka dergi:
Revue Philosophiqve dergiyi Ribot kurmu B.s.104.
Rey: randa tahran ehir merkezine 7km uzaklkta yer alan tarihi bir kent. Burada da
birok eserler yazar.1014le 1015 aras Reydedir.K.s.148.
Reybaud: Reybaud, Mare Roch Lous

(1799-1879) Fransz sosyalist filozof

Sosyalizme atanlarn hepsi Reybaudnun delillerini tekrarlar. SNK.s.210

Reyhaniye: Hatay linin Sriye snr yaknlarndaki Reyhanl ilesi. Bu tespitin,
mucip sebepleri: Hammer, Reyhaniyenin bilmem hangi kynden Ahmed Efendi
tarafndan okunacak kadar yaynd. K.S.104.
Rezzan: Ar vakarl kimseler iin kullanlan bir sfat olan kelime, zel sim olarak
Cemil Meriin yaknlk kurduu kiilerden biri. Bu kii kimliini ve ilikisinin hangi
seviyede olduunukonusunda eserlerinde net bir ibare yoktur. Rezzan, biraz romantik,
biraz Avrupal, hem yerli, hem yabanc.Jur.II.s.110.
Rheinische

Zeitung

Gazetesi:

Almanyada

ilk

says

1 Ocak 1842'de yaynlanan bir yl sonra da sonsre ureyerek kapatlan gazetenin ad.
Gen Marx, onun araclyla Rheinische Zeitunggazetesinin yaz ailesine katlr.
SSSS.II.s.114.
Rheinland: Almanyada XIX.Purusya-Pen eyaleti adyla tannan tarihi blge. Ve
Rheinlandda kafas Aydnlklar ann felsefesi ile yorulu bir nesil yetiir.
SSSS.s.112.
Rza Nurun Tarihi: Rza Nur (1879-1942)un 12 ciltlik Trk Tarihi isimli eseri.
Yutar gibi okuduu kitaplar: Yusuf Akora, Trk Yurdu Koleksiyonlar, Trk Yll,
Rza Nurun Tarihi. Ma.s.280.
Rza Tevfik: 1868-1949 Rza Tevfik Blkba air, felsefeci ve devlet adam. Rza
Tevfik Paann felsefe hocasyd.

B.s.105 Hecenin en usta airi Rza Tevfik

nesirlerinde ne kadar derbeder, ne kadar yavan. B.s.82-83.

Ribot: Thodule Ribot (1839-1916). Fransz filozof ve ruhbilimci. Deneysel ruhbilimin
Fransadaki ncs. Felsefe dergisi, ada dncenin btnn sunmaldr, Ribot a
gre. B.s.104.

401

Rical-i htilal: Ali Keml (1867-1922)in 1913 ylnda yazd ve Fransz ihtillini
anlatt eserinin ad. Fransz Devrimini ben de Rical-i htilalden heceledim. B.s.
163-164.
Ricardo:David Ricardo (1772-1823). ngiliz maliyeci ve iktisats. Cenevreli
sismondi Iktisat prensiplerini (1819)Ingiltereyi ettikten sonra yazar.Olaylar Ricardo
ve Sayin iyi.Serligini yalanci cikarmaktadir,buyuk endsrinin gelismesi icin sinifini
yoksulluga suruklemektedir.SSSS. s.44
Richardson: Samuel Richardson (1689-1761). ngiliz yazar. Modern ngiliz Romann
temellendiren kiilerden biri olarak kabul edilir. Baz yazarlar da Richardsondan,
Fieldingden esinlenmiler. KA.s.212.
Richart Simon: Bible incelemelerinin tarihi, Fransada XVII. asrda. ilahiyat
Bossuet ile tenkiti Richart Simon arasndaki tartmayla mehurdu IDG.s:92
Richelieu Vasiyetnamesi: Fransz din ve devlet adam Almand Jean Du Plessis
Richelieu (1585-1642)nun Siyasi mahiyetteki vasiyetnamesi. Vasiyetname aama
aama gerekletirdii lkeyi kalkndrma programn ihtiv eder. Byk Frederik de,
Voltaire gibi dnr: En parlak zeklern karard oluyor: Richelieu Vasiyetnameyi
yazyor, Newton Vahiy Kitabn UU.s.33.
Richelieu: Almand Jean Du Plessis Richelieu (1585-1642). Fransz din ve devlet adam.
Siyasi mahiyetteki vasiyetnamesi ile nldr. Mesela elimizde Richelieunn Siyasi
Vasiyetnamesi, XIV.Louisnin Veliahtn Talim ve Terbiyesi iin Layihas, Bismarkn
nice karanlklara k tutan Masa Ba Sohbetleri var. UU.s.165.
Riga niversitesi: Letonyann Bakenti Rigada kurulmu olan niversite. Schubart
(doumu 1897)Almanyada domu,Letonyaya gitmi, sosyoloji ve felsefe doenti
olmutur, Riga niverstesinde. SNK.s.249.
Rig-Veda: Hint kutsal kitab Vedalarn Drt kitabndan birisidir. Rigveda Riclerin
bilgisi, ric de ilh demektir.Yani Rigveda kelime olarak ilh bilgisi kitabdr. Hint
mitolojisinin en nemli kaynadr. Rigveda dier Veda eserlerine kaynaklk yapmtr.
Rig-Vedann her kitab onu ven bir ilahi ile balar. BDE.s.101.
Rimbaud: Arthur Rimbaud (1854-1891). Fransz Sembolist ve Empresyonist airi.
Ribmaudya gre Asya,hikmetin ezel vatandr, Mallarm Nala ile Damayanti
gibi daha nce Franszcaya evirilen Hint masallarn yeni batan yazar. BDE.s.69.

402

Rimini Aklar: Dantenin lah Komedya ismli eserinin ana blmlerinden bir olan
Cehennem blmnn 33 blmnden biri.Cehennemin en gzel paras: Rimini
Aklar. Jur.II.s.33.
Riiler: Eski Hint Bilgeleri. Vedsalardaki ilahileri yazan kiileredenir ki Mutlak
hakikati gren byk bilge anlamna gelmektedir. lhmlarn kh szle, kh izgiyle
dile getiren bir dnce adam, kadm Riiler gibi. B.s.242.
Rivarol: Antoine Rivaroli Rivarol (1753-1801). talyan asll Fransz yazar. Rivarol
iin bir slup terimidir tercme, en byk faydas insana kendi dilinin imkanlarn
tantmasdr. B.s.118.
Riyazet: Dnya ilerinden el etek ekme. Nefsi krma. Tasavvufta salikin dnyevi ve
bedeni ihtiyalarn azaltarak

btn iradesiyle ahlakn gzelletirmeye almas.

Riyazet kalesi bir sra kk. Jur.I.s.54.

Robert Bage: Robert Bage, 1843-1929. 1730-1801 Bu trn balca temsilcileri: Robert
Bage ve William Godwin gibi radikallerdir.KA.s.221.
Robespierre: Maxsimilien De Robespierre (1758-1794), Fransz htillinin en nde
gelen isimlerinden biridir. Jakobinler hareketinin nderliini stlendi. Jakobin
hareketinin gl olduu yllarda saysz insan katletti. Cumhuriyeti ve idealist olan
Robespierre, tam bir diktatr oldu. 28.7.1794 te meclisten alnarak giyotine gnderildi.
Bununla beraber 1789 Fransasnda bir Robespierre, Napolyonun ordusunda mareal,
1848den sonraki Fransada bir Besceherelle olabilirdi, ihtimal. Jur.I.s.85.
Robinson Crouse: Daniel Defoenun 1719 ylnda yazd roman. aheserler
kklerini bu tabakaya salarlar: Don Kiot, Manon Lescaunt, Robinson Crouse.
KA.s.436.
Robinson Crusoc: Bkz. Robinson Crouse Manon Lescaut ve Robinson Crusocdan
Prousta uzanan zaman, roman zaferler a. KA.s.147.
Robinson Crusoe: Bkz. Robinson Crouse En tannm serven hikyesi: Robinson
Crusoe KA.s.137.
Rock:1950li yllarda rock and roll (sallamak ve evirmek)dan treyen mzik
slbunun genel ad. Bakyorlar ki, bitnikler hipi olmu, free jazz,rockla popu
tahtndan indirmek zere. UU.s.89.

403

Rodbertus: Johann Karll Rodbertus (1805-1875). Alman iktisat ve siyaset adam.

Lassellein, Dhringin, Fichtein , Rodbertusun sosyalist doktrinleri snf ahengine
dayanr, snf atmasna deil. SNK.s.130
Roderick Random: Tobias Smollet (1721-1771)in 1748 ylnda yazd pikaresk
roman. Tobias Smollet (1721-1771), Roderick Random (1748), Peregrine Picklein
Maceralar (1751) ve en deerlisi Humphry Clinker (1771) olan hikyelerinde pikaresk
bir hava iinde komik ve satirik roman gelitirmi.KA.s. 220.
Rodin:Auguste Rodin (1840-1917). Fransz heykeltra. Yazar Flauberte benzetmi.
Oysa Rodine daha yakn. Kocaman bir kaya parasndan yalnzca ehreyi yontuyor.
KA.s.356.
Roma imparatorluu: Antikan, Roma kentinden

balayarak lkin italyay

ardndan da btn Akdeniz dnyasn ele geiren devletlerden biri. Denilebilir ki Roma
imparatorluunun sonundan bu yana Avrupann manevi politikas Kitap- Mukaddes
tercmelerinin haritasnda belirir IDG.s.89
Roma: talyann baehri ve Lazio blgesinin merkezi. Romann kazlar heybetli bir
trajedinin kahramanlarydlar, bizimkiler tatsz bir komedyann aktrleri. B.s.85.
Romain Rolland: Romain Rolland (1866 1944). Fransz yazar. Romain Rolland iki
duman milleti Fransa ile Almanya yi karde yapmak ister sonra douyla baty
kaynastirmay hayal eder. SNK.s.29.
Romains:Jules Romains (1885-1972). nanizm dncesini ortaya atmasyla
bilinen Fransz air ve yazar Louis Farigoulen eserlerinde kulland takma ad.
Ama ne Mauriacn yeri doldurulmutur, ne Duhamelin ne Romainsin. KA.s.270.
Romallara Mektup: Aziz Paulusun mektubu. Mektuun 57-58 knda

yazlm

olduu sanlp Paulusun mektuplar iinde Hristiyanln gelimesine en fazla katky

salayandr. "Romallara mektup, Paul'n vaazlarna, baka mektuplardan daha geni
yer ayrr." IDG S.115.
Roman de la Rose: Fransz alegorik iirinin iki bilmlk ba eseri. Eser 1230-1235
ylnda yazlan 4058 msralk ilk blm Guillume de Lorrise mal edilir; 1270-1275
yllar yazlan 17723 msralk ikinci blm de Jean de Meung tarafndan yazlmtr.
Nitekim Roman De La Roseun yazar, rahipleri prenslerden ve hkmdarlardan stn
tutar, nk bu soylular literatr bilmezler.KA.s. 380-381.

404

Roman de Renard: Fransz edebiyatinda Perraultun masallariyla Fabliaular ve

Roman de Renardneyse Remus amcada Amerikan cocuk edebiyati iin odur.
K.s.321.
Roman Dili: atinceden tremi, ve V. ve X. asrlar arasnda Romaniann btnnde
konuulmu ve kullanld yrelere gre galya-roman,italk roman, spanyol-roman
gibi eitlilik gsteren dil. Kald ki spanya, Schlegeller dneminden beri Alman
eridsyonunun ve bilhassa Roman dilleri filoloji uzmanlarnn at koturmaktan
holandklar anlardan biri. KA.s.424.
Romanda Hesaplama: Naci elik (1947-.)in 1971 ylnda yazd roman
tenkitlerini ihtiva eden eserinin ad. Romanda Hesaplamaya dnelim. Ayn evirmen
1862de Sefilleri, Madurin Hikyesi adyla evirmi.KA.s. 333
Romanesk: Roman andran roman gibi. Cervantes urasn sezmitir ki faydalanmak
istedii destan unsurlar iinde, romanesk muhteva, taklide en elverili olandr.KA.s.
197
Romann Menei: Pierre- Daniel Hunetin 1670 ylnda yazd eseri. Eser Madam d
la Fayettein Zaideine isimli eserinin nsz eklindedir. 1670de, Madam d la
Fayettein Zaideine nsz olarak bir kitap kaleme alm: Romann Menei. KA.s.399.
Romanlarn Menei Hakknda Mektup: Piskopos Huet (1630-1721) tarafndan 1670
ylnda Madam d la Fayettein Zaide isimli eserine yazd takriz. Madam d
Fayettein Zaide adl kitabn bir takriz saym: Romanlarn Menei Hakknda Mektup
(1670).KA.s. 132.
Romanlarn Roman: Cemil Meriin Krk Ambar iaimli eserinin, yaklak 100
sayfadan oluan 4. blm. Trkeye eviren: P.N. Boratav (Yurt ve Dnya,Austos
1914, say 8).Sabahattin Eybolu, Don Kiot, Romanlarn Roman

(Edebiyat

Faktesi Mecmuas, no 1, 1935. stanbul). KA.S.:210-211.

Romanof: 1613ten 1917 ylna kadar Rusyada hkm sren hanedanlk.
"Romanof'lardan beri Rus toplumu bir dengeye varamamtr". Ma.s.99.
Romans. zellikle spanyol edebiyatnda, hikayew nitelii tayan sevgi zerine
yazlm, ezgili sylene dokunakl bir iir tr. Bunlar birer romans. BDE.s. 287
Romantizm: XVIII.asrn sonlarndan itibaren ngiltere ve Almanyada Ardndan Fransa
talya ve spanyada, duygunun akl, hayal gcnn de eletirel zmleme karsnda
stnln savunan dnce hareketi.

Romantizmn btn devleri Bulozun

dergisinde boy gsterir, romantizm ve Fransz diplomasisinin.B. s.103.

405

Romanya: Dou Avrapada Karadeniz kysnda bakenti Bkre, Resmi dili Rumence
olan devlet. Romanya ise siyasi bakmdan Almanyann bir parasyd, kltr
bakmdan Fransann. BFH s.131
Romeo: William Shakespearein 5 Perdelik Romeo ve Juliet dramnn erkek kahraman.
Juliette kadar gesin.Virginie kadar ocuk.Ben de Romeonun kara sevdasyla
tutuuyorum. Jur.I.s.327.
Ronsard: Fierre De Ronsard (1524-1585). Fransz airi. Ronsard ka kii okuyordu?
Mallarmyi ka kii okuyor. KA.s..372.
Roosevelt: Theodore Roosevelt (1858-1919). Amerikal siyaset adam ve 1901-1908
ABD bakan. Roosevelt de Garraudnun sylediklerini tekrarlayacaktr. SNK.s. 312.
Rosenberg: Bkz. Alfret Rosenberg. Rosenberg kitabnn adn Yirminci Asrn Miti
koyar. UU.s.132.
Rosny: Edebiyatn konu olarak tarih ncesini ilemesi gerektii grn savunan
Joseph Henri (1856-1940) ve kardei Seraphin Justin Boex (1859-1948)in takma adlar.
Galiba az cok uzak bir gemie uzanmak daha hoa gidiyor. Mesela Alexandre
Dumasnn Silahsrler, Walter Scottun orta a romanlar veya Pompelnin Son
Gnleri Rosnynin tarih oncesi hikayeleri. K.s.321
Rossi: Pellegrino Rossi (1787-1848). Fransz vatandalna gemi talyan iktisat,
siyaset adam ve Hukuk profesor. Yeni kurulan Anayasa krssne talyan Rossi
getirilir. SNK.s.234.
Rotterdam: Hollandada, Yeni Maas kysnda, Ren ile Meusen aznda bir liman
kenti. Roterdam'dan Bale'a, Romadan Venedik'e velondra'ya yelken atktan sonra,
gnn birindde herkes tarafnda an en byk dehas ve en sevilen yazar olarak kabul
edilmiti.IDG.s.159
Rougan Maucquart: Fransz Romanc Emile Zola (1840-1902)nn 1871-1893
tarihlerinde, kinci mparatorluk Dneminde Bir Alilenin Tabii ve Sosyal Tarihi genel
bal altnda kalema ald yirmi ciltlik roman serisi. Raif, Rougan Maucquartlar
okumu muydu? Sanmyoruz.KA.s.302.
Rousseau:

Jean-Jacques

Rousseau

(1711778).

Fransz

Flozof

ve

sanatkar.

Romantizmin kurucularndan saylr. Ne var ki hukuk-u esasiye mderrisi, irazl

airle Montequies veya Rousseau arasnda nasl bir mnasebet bulacan katiyen
sylemez. B.s.159.

406

Roy: Bkz. Rammohan Roy. Milton daha nce Royu okumu, hatta belki onunla bir
araya gelip sohbet bile etmitir. BDE.s.39.
Royal Asiatic Society of Great Britain And reland: 1823 ylnda ngilterede
kurulan oryantalist deneklerden biri. 1823de Royal Asiatic Society of Great Britain
And reland:. K.s.63.
Royal Asiatic Society: Bkz Royal Asiatic Society of Great Britain And reland 186164 aras Royal Asiatic Societyde sekreter. K.s.270.
Roza: Gnmz iir ve roman yazarlarndan Alcan Saylgan (1924- .)n 1976 ylnda
yaymlad Deprem romann

ahslarndan biri. EserdeRoza ile

kahraman olan Kostak arasnda hissi bir ba vardr.

eserin bir baka

Bu yapraklarn altnda

mahrem,ackl,yaanm bir hikaye: Kostakla Rozann aklar. KA.s.353.

Rlativizm: Grecelik.Btn bilgilerimizin bizzat bize, llerimize ve duygularmza
gre olduunu bizim mutlak ve kesin bilgiye ulaamayacamz, bizim ancak
febomenleri ve onlar arasndaki mnasebetleri bilebileceimizi ileri iren felsefi gr.
Bunlardan biri rasyonallizmdir.Kltr korumak iin, hayatn hibir manas olmadn
ileri srer.teki rlativizimdir. K.s.35.
Rnesans: Yeniden dou anlamna gelen, XV. Asrda talyada doan XVI.asrda
btn Avrupaya yaylan kiltr ve sanatta yenilenme hareketi. sann tahtnda
Rnesanstan bu yana Promete vardr. KA.s..359
Rntgen: Wilhelm Conrad Rngen (1845-1923). Alman fizik bilgini ve 1901 Nobel
fizik dl sahibi. Promete byc idi, Rntgen byc. Jur.I.s. 396.
Rub-u meskn: Dnyann kara olan drte bir ksm. Ve rub-u meskn, Avrupann
abeslerini Tanrlatrm. B.s.194.
Rubab- ikeste: Krk Saz anlamnda olup Tevfik Fikretin 1900 ylnda yazd eseri.
Fikret, yeis dolu bir mrn btn kahrn kelimeletiren bu manzumeyi Rebab-
ikeste ye almam. K.s.219.
Rudyard Kipling: 1856-1936 Hint airi ve hikye yazar. Yazar 1907 ylnda Nobel
dlne, 1926 ylnda da ngiltere Kraliyet Edebiyat Cemiyeti altn madalyasna layk
grlr.

Bu smrge politikasnn yansra, bir de smrge edebiyat doar,

Hindistanda yaayan memurlarn ya da memur ailelerin gelitirdii ve son eklini

Rudyard Kiplingin (1865 1936) eserinde bulacak olan bir edebiyat.

BDE.s.48.

Ruef: Jacques Leon Rueff (1896-1978). Fransz iktisat yazar ve maliyeci. Ruef
kapitalist olun, sosyalist olun, yalnz yalanc olmayn diyor. Jur.I.s. 83.

407

Ruge: Arnold Ruge (1802-1880) Alman siyaset adam ve Hegelci sol dnceyi
savunucu filozof. Azadedilmiler: Kendilerine Azadedilmiler ismini veren bu serzt
insanlar ne yasa tanmaktadrlar ne bakan: Bauer Kardeler, air Hervegh, Ruge, Marx,
Engels vs. B.s.200.
Ruh Hakknda: Delespit. Fransz filozof Claude Adrien Helvetius (1715-1771)un
1758 ylnda ismini yazmadan yaymlad eserinin ad. 1758 de Helvetiusun Ruh
Hakkndas batakileri fkelendirdi. IDG.s.18.
Ruhr: Almanyada bir sanayi blgesi ve ynetim merkezi. Aksine Ruhrun yahut
Lombardiyann sanayicileri de, talyann byk toprak sahipleri gibi, Hitler ve
Mussoliniye yardmlarn esirgememilerdir. UU.s.130.
Ruht: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn iirler
ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Bu eserde, Hakimler zamanndaki
yaay anlatlr, Eski sril evlenme detlerinden rnekler verilir. Ruht: Hakimler
zamanndaki pastoral yaay anlatr.IDG.s.127.
Ruh-u Cihan: Msrn gkleri altnda Menfis ve Tebde, byk ehramn nnde,
kutsal sisin ve kadimler kadimi Ebulhevlin huzurunda, ln aydnl ve hameti
iinde Ezeli Ruhun, Ruh-u cihann btn varlklarla, onlarn istihalelerini halkeden
yaratc Kelamn, konuan remizleri ile karlat. IDG.s.150.
Rum Konstantiniyesi: Bizans zaman stanbulu. Rum Konstantiniyesinde boyle bir
egemenlik Yoktu. Orada her zorba, kayser olabilirdi.K.s.114-115.
Rum: Kbrstaki hellen kkenli Ortadoks Hrstiyan halka verilen ad. Aboneler, yani
sekiz Rum, be Ermeni ve birka Fransz. B.s. 134
Rumuz-l Edep: Sami Paazade Sezanin eserinin ad. Rumuz-l Edep, yazarn
ergzet ve Kk eyler haricinde balangtan sona kadar yazd btn yazlar
ihtiva eder. Cemil Meri Krk Ambar kitabnn birici ksm iin de bu ismi uygun grp
ayn isimle isimlendirmitir. Rumuz-l Edep, edebiyatlarn pek az ilenmi
meselelerine k tutmak iin kaleme alnd. K.s.12
Rus Dramnn Dayanaklar: Rus Edebiyat tenkitisi Dimitri Pisarev (1840-1868)in
1864 ylnda yazd eserinin ad."Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar
uyandran bir dizi yaymlam: Tolstoy, Turgeniev, Goncarov'un Roman ve
Hikayelerindeki kadnlar

(1861), Rus Dramnn Dayanaklar

Belinski (1865), Dnen proletarya (1865). Ma.s.98.

(1864) , Pukin ve

408

Rus htilali: 1917 ylnn ubatnda arl deviren ve 1917 ekiminde iktidar
Boleviklerin almasndan sonra, Ocak 1918de Rusya Federatif Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetinin kuruluuyla sonulanan ihtilal hareketi. Dnyadaki baka ihtilaller de
felli domu. Fransz ihtilali, ngiliz Sanayi Devrimi, Rus htilali KA.s.355.
Rus Roman: Fransz denemeci ve yazar.Eugene Melchior De Voge (1848-1910)nn
1886 ylnda yazd ve Gogol, Turgenyef, Dostoyefski, Tolyos gibi tannm Rus
romanclar anlatt inceleme eseri. Mesela Rus Roman da Fransz Romannn ra
olmu, Dostonun (Dostyevski) kahramanlar btn Avrupay dolaan bir insan
tipi,ama yine Rus KA.s.325.
Rus Romannn Kristof Kolombu: Rus Romann kefeden kii. Vog iin
kullanlmaktadr. Sz Vogye brakalm ( Rus romannn Kristof Kolombu o.
Avrupa Gogollar, Dostolar, Tostoylar ondan renmi.) B.s.206
Rus. Rusya halkndan olan. Rus ve Leh edebiyatnn yle bir sadelii ,yle bir
teklifsizlii var ki,kendi edebiyatmz iin de bunu senelerden beri hasret ekerek
dndm. KA.s.372.
Rusa: Dou beinin en nemli slav dili. Kadn kocasndan habersiz Rusa retecek
bir hoca tutuyor. B.s.154.
Ruska: Julius Ruska (1867-1949) Alman arkiyatc. Maalesef Ruskann da ikyet
ettii gibi, klasik filolojimizin ufku bir dil snrna dayand kald, her iki taraf da ortak
olan yanlar birbirinden ayramad. IDG.s.224-225.
Ruskin: John Ruskin (1819-1900). ngiliz sanat tenkitisi. Sosyolog ve sosyalist.
Susamlar ve zambaklar Ruskinin en ok sevilen, en okunan kitab B.s.106.
Russel: Bertrand Russell (1872-1970) ngiliz filozof ve mantk. Btn tartmalarn
konusu o Eflatundan Russela, Aristodan Marksa kadar dncenin bellibal
pehlivanlar o mehul, o mphem nazenin urunda sava vermiler.IDG.s.157.
Russkaya Pravda: Rus Gerei ya da Rus Hukuku. Kiev devleti ve ona bal
prensliklerin hukukuyla ilgili, anayasa mahiyetindeki derleme. Liberal dnceleri
benimsedi, bircok gizli dernek kurdu ve devrimci grlerini bir anayasa tasarisi olan
Russkaya Pravdada (Rus Geregi) aklad. Ma.s.67.
Rusya: Avrupann kuzey blmnde bakenti Moskova, Resmi dili Rusa olan bir
devlet. nk Rusya bir ynyle Avrupadr. KA.s.325.

409

Ruen Eref: Ruen Eref naydn (1892-1959). Cumhuriyet dnemi aratrmac ve

yazarlarndan. imdi de 1921lerde Ruen Eref ile konumasn hatrlayalm:
KA.s.305.
Ruth: Ruthun kitab. M.450 yllarna doru yazlan ve halk sylentilerine dayanan
hikye ve masallardan oluan Yahudi kutsal kitab. "Sonra bunlara be tomar daha
eklenir: Neideler, Neidesi, Ruth, Yanp yklmalar, Esdras, Nhemie, Kronikler."
IDG.s.109.
Ruyer: Raymond Ruyer (1902-1987). Fransz filozof. Ruyere gre topla reelin
karsna mmkn karr, reeli mmknle zenginletirir. UU.s.264
Ruzname-i Ceride-i Havadis. 1840ta Trke yaynlanan Ceride-i Havadis gazetesi
Trke olarak karlmaya balad. Gazetenin banda William Churchill adl bir ngiliz
gazeteci bulunmaktayd. Bu kii,1864te ld. lmnden

sonra olu, Ceride-i

Havadis gazetesini kapatp Ruzname-i Ceride-i Havadis adl gazeteyi karmaya

balad. te Cevdet Kudretin yazdklar: Victor Hugodan zetlenerek evrilen ve
Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde tefrika edilen Madurin Hikyesi KA.s.
333.
Rckert:Friedrich Rckart (1788-1866). Alman airi ve arkiyet. Ya airler? Heine,
Novalis, Hlderlin, Rckert... Hintliler antik an romantikleri, Cermenler modern
alarn diyor von Schroder. BDE.s.54.
Ryetullah: Allahn grlmesi, ilh tecellilerin bu dnyada temaa edilmesi anlamna
gelen tasavvuf bir terim. Bu mertebe bir velyet ve ryetullah mertebesidir.
IDG.s.43.
Rzgrl Tepe: Wuthering Heights. Rzgarl tepe ya da rzgarl bayr. Emily
Brontenin 1874 ylnda E. Bell takma adyla yaymlad roman. Rzgrl Tepede
Radcliff, Cathieyi elde etmek iin btn insanlar ldrmeye hazrdr ama bu cinnetin
makul olduunun veya herhangi bir sisteme dayandn ileri srmek akldan gemez.
BFH.s.52.
S.O.S.: Canmz kurtarn anlamndaki ingilizce Save our Souls cmlesinin ksatlm
Telsiz telgraf yardm istemeden, tehlike iareti vermede kulanlan Mors koduyla Sos
harflerini simgeleyen ve araya kesinti koymadan --- biiminde iletilmesi zorunlu
olan uluslar aras tehlike iareti.Dn akan sesin batan bir gemiden geliyordu: S.O.S.
Jur.II.s.29.

410

Sde Sacy: Bkz Sylvestre De Sacy.Arapcadan yaplan ilk Franszca tercme Sde
Sacynindir. (1816) ilk ingilizce tercme 1819 yayimlanir. K.S.310.
Saadet ve Huzur Klavuzu: 1820de ncile dayanarak Saadet ve Huzur Klavuzunu
yazar. BDE.s.273.
Saavedra Faxardo: "Yazar Saavedra Faxardo

(1576-1648), yaman bir slpu."

K.s.304.
Saavedra: Saavedrann Edebiyat Cumhuriyetini hatrlyorum. UU.s.182-183
Sbler: Bkz. Sb Hem sblerin, hem ismaillerin anlayn mezceder.IDG.s.45.
Sabahattin Bey: Prens Sabahattin (1878-1948). Merutiyet dnemi siyaset ve fikir
adam. Cell Nuri, Abdullah Cevdet, Baha Tevfik ve Sabahattin Bey vs. szde bir
isyand bu. Taassuba, istibdda kar zeknn direniiydi. B.s.174.
Sabahattin Eybolu:1908-1973.

Cumhuriyet dnemi eitimci mtercim ve

yazarlarndan. imdi Sabahattin Eybolunda ve onunla beraber pek ok

genlerimizde grdmz Anayurt Anadoluyu payen gemiiyle beraber yaayarak
benimseme fikri, kkenlerini burada bulur diyor. UU.s14.
Sbi: El Cezire ve Harranda yaayan bir snf halkn ad. Son zamanlarda Corbin,
Sabilerle smailileri arasndaki mnasebetleri incelerken hvan hakknda yle bir
hkm belirtmitir: bunlar bir mnevver topluluu idi: ayn zamanda smaili akmn
szcs idiler. IDG.s.52.
Sabii: El Cezire ve Harranda yaayan ve Sabi adyla anlan bir snf halkn inan
sistemini benimseyen kiiler. Zerdtle, Sabiilerin (ksmen de brahmanlarn ve belki
de Budistlerin) fikirleri i ie idi. IDG.s.46.
Sabit ibn Korra: Doum ve lm kaynaklarda muhtelif olarak zikredilir: (826-907),
(836-901) bigi ihtimaller vardr. Abbasiler dneminde VIII. Asda, Edes yaknlarnda
kurulan Harran Mektebinin yetitirmi olduu en mehur mtercimlerden biri. VIII.
asrdan X. Asra kadar byk mtercimler yatitirmi bu mektep;en mehurlar Sabit ibn
Korra (826-907) IDG.s.223.
Sabiyin: Sabilik inancna mensup olan kiiler. Sabiyinler bilhassa ilm-i ncumda
ileri gittiler.IDG.s.223.
Sabri Esat: Sabri Esat Siyavugil (1907-1968).Cumhuriyet devri air ve yazarlarndan
olup Yedi Mealeciler diye anlan yazarlar grubundandr. Bir Sabri Esatn, bir Yaar
Nabinin, bir Yusuf ZiyannTrk halkyla ne ilgisi vard. Jur.II.s.171.

411

Sacy: Bkz. Silvestre De Sacy. Sacy, Burnouf, Chezy... gibi

Rnesansn Fransaya,

hatta btn bir medeniyet

filologlar

dnyasna

Dou

yaymlardr..

BDE.s.66.
Saddharma: Bkz. Saddharma-Pundarika Buda Tanrlar Tanrs`dr "Saddharma"da,
ezelidir, sonsuzdur, ama insanln zdraplarna acyan bir sonsuz, ona kurtulu yolunu
gsteren bir klavuz. BDE.s.173.
Saddharma-Pundarika: yi yasa, doru reti anlamnda Sanskrite bir kelime olup
Dou Asyada etkili Mahayana Budhaclnn en eski metnlerinden biridir. Binlerce
Bodisatva dinler Buda`y en nemli sutra "eriat Lots" (Saddharma-Pundarika).
BDE.s.173.
Sade: Marguis de Sade 1740-1814 Fransz roman ve piyes yazar. Sadizmin babasdr.
mrnn 27 yln yaad gayr ahlki ilikilerden dolay hapishanelerde geirmitir.
Eserlerin ou hapishane yllarnn rndr zellikle srrealistler Sadeden
etkilenmiler ve stat kabul etmiledir. Eserlerinden bazlar: Justine Yahut Faziletin
Bellar, Juliette Yahut Hayaszln Mutluluklar, Sodomeda 120 Gn, Aline ile
Valcour, Halvet Odasnda Felsefe. Sade, ktphanelerin eref misafiri, sadizm abesin
iiz kardei.
Sadk Rfat Paa: Mehmet Sadk Rfat Paa (1807-1857). Osmanl diplomat, ynetici
ve yazar.

Bununla beraber Akveml Meslik yazarn Tahtavyi, Sadk Rfat

Paay, daha sonra inasiyi, Ziya Paay, Namk Kemali, Efgani ve Muhammet
Abduhu.. iine alan zincirin halkalarnndan biri sayabiliriz. UU.s.49.
Sadk Rfat: Bkz. Sadk Rfat Paa Reit Paa iin medeniyet, terbiye-i nas ve icra-y
nizmatt; SadkRfar iin usul- mensiyet . Ma.s.190.
Sadi: Sdi-i irazi (1213-1292). ranl mehur air ve yazar. Sadi mahlas olup Asl ad
Ebu Abdullah Merrifttin bin Mslih e-irazidir. "Sadi'nin Glistan ve Bostan
Cumhuriyet'e kadar Rdiye talebelerinin tecesssne akt." K.s.299.
Sadizm: Kiinin karsndaki kiiye strap cektirerek cins doyuma olama durumuna
anlatan bir psikoloji terimi. Adn 19 asrda yaam olan ve romanlarnda cinsellie
bal zalimlik ve gaddarlk sahneleriyle tannan Marguis de Sadeden almtr. Sadizm
hapsedicilii muhabbet evlerinden kp ktphanelerin bakesine kuruldu, Goncourt
armaanlar bile alyor artk. KA.s.273.

412

Sadrazam:Osmanl devletinde hkmet bakannn resmi ad. Bu gnk karl ile

babakan. yle bir vaziyet olduki tanzimatan sonra, yabanc dil bilmek, sadrazamla
kadar getiriyordu insan. SNK.s.392.
Sadresbak kmil paa:Daha evvel yazd halde Merudiyretten sonra bastrlan
Sadresbak Kmil Paa merhumun Tarihi Siyasi-i Devleti Osmaniye adl eserinin ilk
iki cildi Hammer Tarihinin hlasasndanibarettir. K.S.105.
Sadri Ethem: (1898-1943) Cumhuriyet dnemi hikye ve roman yazar. Sadri Ethem
her stanbul gelii Nisvazda ota kurard. B.s.150
Sadri Maksudi: Dn akam Sadri Maksudinin kz: Connais pas dedi. Jur.I.s.369.
Sadullah Paa: 1838-1891 Tanzimat devri devlet adam ve air. Tercme Odas
alanlarndan Sadullah Paann bat dillerinden yapt tercmelerin en mehuru Gl
adl eseridir. Mechul ilimlere sefer eden hibir yolcu, Avrupan Sadullah Paaya
telkin ettii vecdi tadamamtr. Ma.s.194.
Safa Kardeleri: XI.asrda hvanes-Safa (safa Kardeler) ad altnda Mslmanlar
taassuptan kurtarmak, ilim zihniyetini,tabiat ilimlerine dayanan felsefeyi hakim
klmak,cemiyeti dzeltecek bir aydnlar snf ve ahlak kurmak maksadyla kurulmu
gizli bir cemiyetin ad. Safa Kardeleri, tabii ve ahlki ilimleri ortak bir dnce
etrafnda toplamak istemilerdi, baarya ulaamadlar ama slm douda hr
dncenin son byk abas oldu bu.IDG.s. 35
Safahat: Mehmet Akif Ersoyun iirlerini derledii eserinin ad. Eser Sahaift-i Hayattan
ad altnda 1908 ylnda neredilmeye balanmtr. Safahat Trk dilinin en
mkemmel ve en dolu kitaplarndanbiri.Akif ise mistik hlyalardan uzak, tam bir Asr-
Saadet Mslman. K. s 225.
Saffet Paa: (1815-1883). Asl ad Mehmet Esattr. Osmanl deblet adam maarif nazr
ve sadrazam. Maarif nazr Saffet Paa, tercme odas hulefasndan Kostantinidi
Efendiye bir Yunan- Kadim Tarihi smarlar. UU.s.10-11
Safvet Nezihi: (1871-1939). Asl ad: mer lttfi Zavall Necdet isimli romanyla
hatrlanan XX.asr roman yazar. Safvet Nezihi, msebbip, 1910. Ma.s.145.
Saduyu: Fransz maddeci filozof ve papaz Rahip Meslier diye de bilinen Jean Meslier
(1664-1729)in eseri olmasna raman 1928de Boran'Holbach'n imzasyla kan eseri.
Eserin Trkeye tecmesini Abdullah Cevdet yapar. Abdullah Cevdet papaz
Mesliernin

(dHolbach) Saduyu adl eserini evirir, yani 18.yzyl mekanik

materyalislerinin akirdidir. SNK.s.279.

413

Sahadeva: Mahabbaratta Destannda anlan erkek kahramanlardan, Pandunun

Madriden olma ikiz ocuklarndan biridir ki doruluk ve drsl n plandadr. kiz
kardei Nakuladr. te doruluk reten kardeim Sahadeva! Bilgi onda, erdem
onda. BDE.s.332.
Sahip Efendi: Bkz. Pirizade Sahip Mehmed Molla Iki yl sonra Sahib Efendi
tercmesi iki cilt olarak bastrlnca benim tercmem de cnc cilt olarak tabettirildi.
IDG.s.231.
Sahra: Dnyann en byk l. Kuzey Afrikann Akdeniz kylar, ve zenci Afrika,
Atlas okyonusu ile Kzldeniz arasnda 8 milyon Km yi aan bir alan kapsar.
Kuzeyinde Sahra Atlaslar, Libya ve Msrda denize kadar uzanan ln snrn zer;
gneyde ise kesin bir had yoktur. Petrol kaynaklarnn bulunuu Amerika Birleik
Devletlerinin iktisad tarihini deitirmitir, ama daha o zamanlarda Ortadouda,
Sahrada veya Lbnanda bir o kadar nemli kaynaklar vard. BDE.s.74.
Sahyun Nebileri: sril Peygamberleri. sluplarnn hain ve sertlii ve korkun
kehanetlerde bulunmalaryla mehurdur. lk byk temsilcileri: Horatius ile juvenalis.
Birincisi Sadiyi ve Hayyam hatrlatt: Rint, bilge, zarif; ikincisi sahyun nebilerini:
hain, yavuz, fkeli. B.s.123.
Saib: Mirza Muhammed Ali bin Abdurrahman- Tebrizi (1607-1670). Trk kkenli
ranl air. Uzak ve putperest, Hinte ihtiyac yoktu Osmanlnn, ran emrindeydi:
Sadinin, Hafzn, Saibin ran. BDE.s.86.
Said Nurs: (1873 1960) Merutiye ve Cumhuriyet dnemi din, dnce ve aksiyon
adan. Said Nurs, bir kavga adam. B.s.246.
Saim: Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu isimli eserindeki erkek
sahslardan biri olup, Roman kahraman Feritnin arkada rolnde bir karakterdir.
Felsefe talebesi Feridin arkadalar da birer soyutlama: Saim, apal bir komnist;
Muhtar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer, romana laf olsun diye misafir edilmi.
K.s.228.
Saint Just: Louis Antoine Leon Saint-Just (1767-1794). Fransz siyaset adam. Bu
doktrin sulandrlmtr bazen, Robespierre, Saint Justn terrist tasfiyesi gibi.
BFH.s.18-19.
Saint Lambert: Jean Franois Saint Lambert (1716-1783). Fransz air ve yazar.
Drdnc ciltte: Turgot, Duclos, Bordeu Beincide Voltaire, Marmontel,

414

Forbonnais, Deleyre; altncda De Brosses, Saint Lambert, Morellet, Necker, Quesnay

grnr. IDG.s.19.
Saint- Martin: Louis Claude De Saint-Martin (1743-1803). Fransz teozof ve yazar.
Sainte-Beuven amzn Hazreti Sleyman diye adlandrd Saint-Martine
gre, meyveler olgunlatka Batya dkld. BDE.s.60.
Saint Petersburg: ABDde yarmadann bat kysnda Tapma krfesi kysnda bir
ehir. Saint Petersburg, ihtiam ve sefaletin kucak kucaa yaad ehir. B.s.204.
Saint Ral: Cesar Vichart Saint Real (1639-1692). Fransz tarihi. Saint Ral, Roman
bir caddede dolatran aynadr demi KA.s.150.
Saint- Simon: Saint Simon lk Sosyolog, lk Sosyalist. Cemil Meriin Fransz Saint
Simon hakknda 1967 ylnda yazm olduu eserinin ad. Hint Edebiyat, SaintSimon, Bu lke veya Umrandan Uygarla ayn kaynaktan fkrdlar. Ma.s.284.
Saint Vincent De Paul: Liberter sosyalistlerde devlet kanserli bir hcredir, daima
zalimdir. Bakunin, devletin bana bir Saint Vincent De Paul getirseniz, ksa
zamanda bir Guizot veya bir Metternich olup kar, der.. SNK. s.153
Sainte-Barthlemy : nk letters de cachetler Douda yazlm,Hindi Dou
talan etmi,Hal seferleri Dounun eseri,Sainte-Barthlemy, toprak klelii Douda
boy atm.Jur.II.s.179
Saint-Barthlemy Katliam: 24 Austos 1572 Pariste Kral IX Charlesn emriyle
Protestanlarn topluca katledilmesi olayna verilen ad.

1576... Saint-Barthelemy

katliam drt yl nce olmutur. UU.S.185.

Saint-Barthelemy: Bkz. Saint-Barthlemy Katliami. Saint-Barthlemy sa erefine
tertiplemi; engizisyon sa adna konumu. B.s.194.
Saint-Barthelemy:Kk Antilerde Fransaya bal bir ada. 1573de, SaintBarthelemy ferdasnda,tannm bir hukuku, Franois Hotman, Calvinin vatan olan
Cenevreden bir risale frlatr Fransaya, ksa zamanda n kazanacak bir risale: FrankoGalya. UU.s.185.
Saint-Beuve: Charles Augustin Saint-Beuve (1804-1869). Fransz yazar ve edebiyat
tenkitisi. Nitekim Saint-Beuveden sonra bir edebiyat psikolojisi kurmaya alr
Taine. KA.s..436
Saint-Denis. Fransada Saint Dennis Ovasnn Parisin kuzey banliys ve kanton
merkezi. Tanr Temmuz htilalini Saint-Denis sokann bezirganlar iin yaptrm
herhalde. SSSS.s.113.

415

Sainte-Beuve:Charles-Augustin Sainte-Beuve (1804-1869). Fransz mnekkidi. Bata

tenkit olmak zere iir ve roman trlerinde eserler vermitir. Tenkitlerini 15 ciltlik
pazartesi Konumalar ve 13 ciltlik yeni pazartesiler isimli eserlerinde toplamtr.
Sainte-Beuven amzn Hazreti Sleyman diye adlandrd Saint-Martine
gre, meyveler olgunlatka Batya dkld. . BED.s. 60.
Saint-Expery: Antonie De Saint-Expery (19000-1944) Fransz hayac ve yazar. Saintexperynin Kk Prensi yazmas gibi K.S.323.
Saint-Michel:

Fransada Meuse Irma ile Est kanalarasnda kanton merkezi.

Yalnzlk ve Madam Fouch. Saint-Michel Bulvarndaki apartman, phenin zehri,

hastahane, Luxembourg bahesi. Jur.I.s.343.
Saint-Simon: Claude-Henri de Rouvroy Saint-Simon (1760-1825). Fransz filozor ve
iktisat. Saint-Simonun amac alanlar uurlandrmakt. SSSS.II.s.56.
Saint-Simoncu:Saint-Simonun felsefi ve iktisad prensiplerini kabul eden kimseler.
skoyal Thomas Moore (1779-1817), 1817de dnya lsnde hret kazanan bir
poem yazar : Lalla-Rookh. yl sonra Franszcaya evrilen bu poem, bir SaintSimoncu

tarafndan operaklatrlr: sahnede Bernierin Hintini ve

Evrengzibin

ehresini grr gibi oluruz. BDE.s.44

Sait Bey: Kemalpaazade Sait Bey. Nam dier Plastik Sait (1848-1921). Trk
gazeteci va yazar. Bir baka Zola-perest de Sait Bey (1848-1921. nkraz ann
hrn,baar, hrendi bir edebi. KA.s.291.
Sait Faik: Sait Faik Abasyank (1906-1954). Cumhuriyet dnemi hikaye yazarlarndan.
Sait Faikin mtecessiz baklar, bir hikye konusu arar gibi dolard masalara.
B.s.150
Sait Halim Paa: 1864te Kahirede dodu. 6 Aralk 1921de Romada vurularak ehit
edildi.Kalaval Mehmet Ali Paann torunu ve vezir halim paann oludur.1912de
r-y Devlet reisi oldu, 1913te Mahmut evket Paann sadrazamlnda Hariciye
Nazr oldu. Ayn sene Mahmut evket Paan

vefat zerine sadrazam oldu

ttihatlarn elindeki yetkileri yava yava olmas zerine ubat 1917 ylnda
sadrazaml brakt.10 Mart 1919 tarihinde tevkif edildi 22 Maysta dier siyasi
mahkmlarla birlikte Malta adasna srld.29 nisan 1921de brakld. stanbula kabul
edilmedii iin Romaya gitti. Romada bir Ermeni Tarafndan ehit edilen Sait halim
Paa Arapa, Farsa, Franszca ve ngilizce biliyordu. nndeki koleksiyon Sait Halim
Paann ktphanesinden geliyor. B.s.105

416

Sait Halim: Bzk. Sait Halim Paa. kinci merutiyet intelijansiyas, bir Abdullah
Cevdet, bir Rza Tevfik bir zmirli

bir Said halim

bir Mehmed Ali Ayn bir

ehbenderzade. K.s.85.
Sakamet: Bozukluk, sakatlk. Sami bey, bir lgat yazarnn tarafsz olmas gerektiini
unutarak sosyalizmi sakametle damgalar. Ma.s.222.
Sakson Kleleri: Sakson ilk kez btolemaios tarfndan anlan ve elbe ve trave arasnda
yaayan gelmen halk .S. 3.asrn sonunda Elbenin gneyine yaylarak komular olan
chauklar cherusc ve ankrivari halkalrnda kendilerine katarlar Sakson kleleri
boyunlarna bir tasma takarlarm. Efendilerinin ad yazlrm bu tasmaya. B.s.187.
Salambo: Salommbo.Gustave Flaubert (1821-1880)in 1862 ylnda kaleme ald
eserinin ad. Flauberte Salamboyu yazdran arkeoloji, Lecomte de Lillein ilham
perisidir, Les Poemes Antiquesde eski alarn mitolojileri dile gelir... BDE.s. 68
Sala tiyatro: Genellikle cadr tiyatrosu deyimiyle e anlaml olup bir kentin kenar
semtlerinde, kasba panayr, Pazar ve benzeri yerlerde temsiller veren tiyatro topluluu
Sala tiyatrosunda bakanlk rolne kmaktan ciz bir hergeleK.s.
Salazar: Antonio De Oliveira Salazar (1889-1970) Portekizli siyaset adam Bir
Franko, bir Salazar, bir peronun faist rejiminden bahsedilebilir SNK.S.127
Salhane: Mezbaha, kesim evi Ziya Paa ilk defa olarak Trk dncesini hkmete
salhane diyen insandr. SNKs.155
Salib: Salip.Ha, Salib-i Ahmer : Kzl ha Salib iin dehet kayna idi slamiyet.
SNK.s.292.
Slih Zeki: (1864-1921) Matematik bilgini ve millieitim bakanl mstear
Kaybedilmi davann biricik havarisi Salih Zeki. B.s.143.
Salluste: Sallustius (M.86-M.35/34). Kendine has bir slpla dnemin tarihi
olaylarn ve politik kiiliklerini anlatt eserleriyle bilinen Romal tarihi ve yazar.
Salluste

cumhuriyet dneminde

arada bir beceriksizce de olsa Thucydidenin

mirasna sahip kar. KA.s.391.

Salname: Yllk. Yunan destanlar birer cinayet salnamesi, Yunan skandinav, Germen
destanlar. B.s.207.
Salome: (l.72) Yahudi prenses Herodes philippus ile Herodiasn kz Markos ve
Matta ncillerinde sz edilen Salome dans ile n yapmtr. Havva,Meryem,Salome
sizde hepsi var.Kah bir Elizabeth Barrettsiniz Kah bir Sainte Therese.Santa Maria
Magdalena.Jur.II.s111.

417

Salzbourg: Avusturyada, tuz zengillikleri ile nl bir il ve ynetim merkezi Ve krk

dal, Salzbourg tuzlalarndaki gibi bir kristal hevengi olur. Jur.II.s.36.
Samanoullar: Porasan ve Mavera nnehir de 874-999 yllar arasnda hkm sren
rab kkenli haledanlk. Buhara Samanoullarnn payihat ve bir irfan merkezi.
K.s.183
Samari: Samaria, Samiriye. Filistinde, srail krallnn bakenti. ehir M. 880
yllarnda Omri tarafndan kurulmutur.Amos, Samari'dedir. IDG.s.107.
Sama-Veda: Hint kutsal kitab Vedalarn Drt kitabndan birisidir. Dierleri ise:
Rigveda,Yacur veda ve Samavedadr. Sama-Veda, melodi bilgisi, hepsi de RigVedadan alnma 1500 kadar ilahi. BDE.s.109.
Samih Rfat: 1874-1932 Trk Dil Kurumu Bakan. air msteer milletvekili. Samih
Rfat bir frenk lisaniyatsna dayanarak hazretin Turan asll olduuna yemin
ederken , -ayn Frenk lisaniyatsn hit gsteren- Rza Tevfik Avesta mbdiinin
aryniliini ispata alyordu . B.s.147.
Samiha Ayverdi: (1916-1993). Cumhuriyet sonras Trk roman, hikaye ve demene
yazar. Samiha Ayverdinin Klelikten Efendilie adl risalesi de unutulup gitti.
K.s.281.
Samkiya: Samkhya. Sanskritede doru bilgi veya say ablamnda bir kelime olup
Hint felsefesinin at geleneksel sistemlerinden bir okul. Gitada iki inan kaynar.
Samkiya, Yoga. Samkiya tahlil demek. BDE.s.148
Sampu: Hint edebiyatnda XI. Asrdan sonra yazlmaya balayan bir edebi tr. Bu
edebi nevi nazm nesir karmdr ve roman olarak deerlendirilmektedir. 11. yzylda
yazlmaya balanan sampular da nazm nesir karm roman. BDE.s.239.
Samsara: Ruhlarn g Hint mitolojisinden hayat, lm ve yeniden doum hadisesini
belirten Sanskrite bir kelimedir. Her insan, bitki ve hayvan iin Sa.Sara durmadan
yenilenen bir dnmdr. Sa.Sara ok eski halk geleneklerinden szm
Upaniadlara, sonra Hintin temel inanlarndan biri olmu, Yunan dncesini
damgalam, oradan eitli lkelere atlam. BDE.s.116
Samson: Tevratta sz edilen, M. 12. asrda yaad sanlan

srailin son

hakmlerinden biri. Filistinlilere kar direniin ruhu kabul edilen sa.Sonun kadnlara
dknl sonunu hazrlamtr. Dalila, Sa.Sonun salarnda gizli olan gn srrn
onun azndan ald ve Sa.Son uyuduu srada salarn tra ederek onu Filistinlilere
teslim etti. Sa.Sonun gc salarndayd, esirlerin gc yalanlarnda. B.s. 288

418

Samuel I. ve II. Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit
blmnn tarihi ksmnda yer alan kitaplarndan olup Eski Ahitn dokuzuncu va
onuncu kitaplarn oluturur. Samuel (I. veII.) kitab, Samuelin douundan Davud
as.nn saltanatnn sona ermesine kadar geen zaman konu alan bir tarih kitabdr.
Kitablarn balcalar unlardr: Tekvin, k, Leviler, Saylar, Tesniye, Yeu,
Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.94
Samuel Johnson: Samuel Johnson (1709-1784)n ngiliz aratrmac, yazar ve szlik
bilimci. 1779-1781 yllarnda yazd eserinin ad. 1774-1781 arasnda Thomas
Wartonun ngiliz iirinin Tarihi ile 1779-1781 arasnda Samuel Johnsonn airlerin
Hayat. KA.s. 399
Samuel Kitab:Bkz. Samuel

(I. veII.).

Samuelin hikayesi Samuel Kitabnda

anlatlyor ama kitab yazann Samuel olmad muhakkak IDG. sy:99

Sanat ve limlerin niversal Kamusu: An niversal Dictionary of Arts Sciences
(Sanat ve limlerin niversal Kamusu) veya

sedece Cyclopaedia

ngiliz

Ansiklopedici Ephrahim Charbers ( 1680-1740)n 1728 ylnda yazd Ansiklopedisi.

Eser, ansiklopedi almalar iin nc neteliktedir. Britanicada unlar oukyoruz:
Ephraim Chambers, 1728de Cyclopediasn yaymlad.Kitabn bir ad da:Sanat ve
limlerin niversal Kamusu (iki byk cilt.)Yazar, nszde daha nceki kamuslardan,
bilhassa Fransz ve talyan akademilerinin szlklerinden, Furetirein, Trevouxnun,
Chauvinin , Harisin kamuslarndan geni lde faydalandn anlatyor. IDGS.16
Sand: Bkz.George Sand. Sand gibi dilemedii memnu meyve kalmayan bir alutfe-i
cihan dehetli utanr, kap dar eder Balzac. B.s.199.
Sangam

edebiyat:Bkz.

Sangam

Sangam

edebiyatnda

ne

cainizmin

izine

rastlyoruz,ne budizmin. BDE.s.290.

Sangam: Tamul Edebiyatnda iir antolojileri dizisi. Sangam terimi Hristiyanlk ann
ilk iki asrnda eser veren bir grup yazar belirtmek iinde kullanulr. Sangam iirlerinin
belirgin zellii dini umursamazlk, coraf ve hiss temalar titizlikle ilemesidir.
Ahiret endiesi de yok sangam airlerinde, nemli olan dnyadaki hayat. BDE.s.285.
Sangita Sala: Kutsal metinleri zellikle Vinaya metinlerini makamla okumak zere sk
sk toplanan Buda rahipleri meclisini belirten Sanskripe bir kelime. Simdi dramlarin
oynadigi Sangita Salaya girelim. BDE.s.210.
Sanklotlar: Sans-culotte (culotte: ksa pantolan, sans-culotte (culottesiz). Fransz
ihtillinin balarnda, ihtilal ordusunda crev yapan giysi ve silah bakmndan yeterli

419

biimde donatlmam gnlllere verilen ad. Gizli bildiriler baslyor, gen ve yoksul
memurlar

tarafndan

datlyordu.

Ortal

isizler

kaplamtr:

gelecein

sanklotlar. Ma.s.95.
Sanskrit Edebiyatlar Tarihi: Marx Mler (1823-1900)in Hint medeniyeti ile alakal
kitaplar dizisinde yer alan en mhim eserlerden biri. Sanskrit

Edebiyatlar

Tarihi,Sanskrite Gramer ya da asl adyla Hintten Neler renebiliriz? en nemli

eserlerindendir. BDE.s.68
Sanskrit dili: Brahma medeniyetinin din ve edebiyat dili olarak kulanlm en eski
Hint-ali dili. Sanskrit diliyle Latince,Yunanca, Almanca, ngilizce, Farsa arasndaki
mnasebetler, ona btn bu dillerin bir meneden geldiini, Arya (Asil) diye bir
yaam olduu fikrini ilham eder. SNK. s.101
Sanskrit: Hindistanda yaayan Hindularn klasik edebiyat dili olan eski Hint-Ari dili.
Bu sayede ilk mtercimler Yunan, Sryani, Saskrit ve Pehlevi dillerindeki metinleri
kolayca aktarmlardr. IDG.s.78.
Sanskrite Dernei: 1951 ylnda Hindistanda, hkmet tarafndan Sanstritenin
renilmesi ve Sanskrit eserlerin incelenmesi amacyla kurulan kltr dernei. Bu
amala 1951de bir Sanskrite Dernei kurulmu, hem bir ok Hint aliminin, hem
de dnyadaki eitli aratrclarn ye olduu bir dernek. BDE.s.242.
Sanskrite Gramer: Dier adyla Hintten Neler reniyoruz Marx Mler (18231900)in Hint medeniyeti ile alakal kitaplar dizisinde yer alan en mhim eserlerden
biri. Sanskrit Edebiyatlar Tarihi, Sanskrite Gramer ya da asl adyla Hintten
Neler renebiliriz? en nemli eserlerindendir. BDE.s.68.
Santa Maria Magdalena: Havva,Meryem,Salome sizde hepsi var.Kah bir Elizabeth
Barrettsiniz Kah bir Sainte Therese.Santa Maria Magdalena.Jur.II.s.111
Santa Maria Magdalena: Santa Maria Magdalena, sann yaral ayaklarn
gzyalaryla ykad ve salaryla kurulad. Jur.II.s.44.
Santimantal : Bizim kuan toplumcular arasnda Cemil Meri adnn zel bir yeri
vardr ki,ben ya islah kabul etmez bir santimantal,o yerde ii d bir adam
olduumdan,yllar gese de hep o yerde muhafaza ettim..Jur.II.s.191
Santinketan: Bar yurdu anlamnda Sanskrite bir kelime olup,1863 ylnda Bengalli
air Rabindranat Togorun babas Mahari Debendranathnin Kalktann 160 km
gneyinde kurduu tefekkr merkezi. Togorun 1901 ylnda buray gelitirerek zel bir
okula cevirir. Santinketan 50 yl sonra uluslararas devlet niversitesi olarak kabul

420

grmtr. Bu okul Tagore'nin ynetimi altnda Dou ve Bat kltrleri arasnda bir tr
kpr haline geldi. ahsiyetinin ilk mjdesi, Hinte dnnce yazd Akam
arklar. Krk yanda kendini bakalarna vaketmek istiyor, Santinketana ekiliyor.
Orman iekleri: lk iirleri on yandayken yaymlanyor: Orman iekleri
BDE.s.276.
Sapir: Edward Sapir (1884-1939). ABDli dilbilimci ve antrapolog. Mesela Summer,
Keller, Malinowski, Lowie, Wisler, Sapir, Boas, Benedict. A.B.Dde antroploji
kendini,kltr ilimi olarak tarif eder. K.s.41
Sarasvati Vak:Vedalarda Sarasvati iin kullanlan bir isim. Vedalar sonras dnemde
Sarasvati Brahmann kars olarak konuma ve renme tanrsdr. Vedalarda ise bir
nehiridir. Irmak gibi akan sz anlamnda Sarasvati Vak diye ifde edilerek ilahilerde
ona hem bir tanra hem de birnehir olarak yalvarlmaktadr. Her meslein bir tanrs
var. Mesala aydnlarn Tanrs: Sarasvati Vak (rmaklar gibi akan sz).BDE.s. 124.
Sarasvati: Hint Mitolojisinde bilgi ve sanat tanras. Her kede rebap alan bir
Sarasvati. BDE.s.402.
Saravasti Irma: Hint mitolojisinde kutsal rmak. Nerdesiniz Mankiva inekleri? Bal
getirdik./Saravasti rmann sularndan itiniz mi?/Saravasti rmann sularndan
itiniz mi? BDE.s.135..
Saray: Bir hkmdarn iinde yaad ve devleti ynettii yap ya da yaplar
topluluu.Nihayet medrese ve saray. JurI.s.62.
Saray- Hmayun: Padiah saray. Cuma namazlarn Saray- Hmayuna 300 metre
tede bir camide klmaya balyor.BFH s.127
Sarezen Yahut Araplar: Fransz Ansiklopedis Diderot (1713-1784)un yazarak kendi
Ansiklopesisinde yaymlad makalelerden biri. Diderot, 1764 de bir tesadf eseri
olarak Sarezen yahut Araplar adl makalesini gzden geirdi. IDG.s.18.
Sarf ve Nahiv: Arapa kelime ve cmle bilgisi anlamna gelen Sarf ve Nahiv, Cemil
Meriin eserinde zel isim olarak Reid E-arttnin Arapa gramer kitabnn addr.
Beyryutta baslan Reid E-arttn nin

Sarf

ve Nahiv kitann okumutuk.

K.s.283.
Sarho Eden: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann nvanlarndan birisi. Bir kars
efkat, Kamann, teki ehvet..ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu, Gnllerde
Doan, Sarho Eden, ldren... BDE.s.181.

421

Saroullar: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan ve

aralarnda kan davas bulunan iki slleden birinin ad. Daval olduu sllenin ad da:
Akyollulardr. Nihayet hikye, Akyollularla Saroullar arasnda eski bir kan
davas.KA.s.347.
Sarte: Bkz. J.P. Sarte. Zerdtle Russell, Yajnavalkiya ile sarte ayn insan.
B.s.217.
Sarton:George Alfred Leon Sarton (1884-1956). Belika asll ABDli bilim adam ve
yazar. Bat bilginlerinden kk bir ksm, mesela Stern ve Sarton, Risalelerin yazarlar
hakknda eski slam melliflerinin grn kabul etmi: onlar byk bir ihtimalle
Basrada yerlemi bir bilginler zmresinin yazdn ileri srmtr. IDG.s.52.
Sartor Resarturs. Thomas Carlyle (1795-1881)n 1830lu yllarda

yazd eserinin

ad. kincisi ideal hayat iin Sartor Resartursu okuyalm. Sokaktaki adam iin insan
nedir?Pantalon giyen iki ayakl bir hayvan. K.s.370
Sartre: Jean Paul Sartre (1905-1980). Varoluuluun kurucusu olan agda Fransz
filozofu. Bireysel zgrl n plana karan "varoluuluk" dncesini gelitirmi
olan Fransz yazar ve dnr. Sartre Fleur du Mal yazarn ite kaka
egzistansiyalizm kalbna sokmak istiyor. Jur.I.s.193
Sasaniler: Adn atalar Sasandan alan, I. Ardeir tarafndan kurulan MS.224-651
yllar arasnda ran topraklarnda hkm sren hanedanlk. Sasanilerin ykseli
devrinde nasl Palmir, bir kervan merkezi ise, Mekke de bir kervan merkezi oldu.
K.s.149.
Sataka:Yuzlerce kadin tanimis ve tecrubelerini Sataka basligi altinda ebedilestirmis.
Sat Bey: Mustafa Satu El-Husr (1880-1968). Osmanlnin eitim sistemini
adalatrmak iin alan Arap milliyetisi, eitimci ve dnr. Once Sati Bey,
yazari ve eserini cok degerli bir tetkiknameye konu yapmis, M.Babi, Haldunun siyasi
nazariyesini incelemis, Muhsin Mehdi, Sosyal Ilimler Ansiklopedisine ustadi tanitan
etrafli bir makale hazirlamis. IDG.s.228.
Sati: Hint Mitolojisinde ivann karlarndan biri olan Parvatinin adlarndan biri olan
sati Hint geleneginde, kocasnn cenaze ateinde ya da lsnden sonra dul kadnn da
kendisini yakmas olayna verilen isimdir. ivann kars Himalayann kz Parvati.
Binbir ad var bu Tanrann: Uma (nazl), Beravi (korkun), Sati (vefakr e), Gori
(parlak), Kali (siyah), Durga (yaman) BDE.s.132.

422

Sattanar: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri olan.

Manimakhalenin yazar. Manimakhalenin yazar sattanar, Madura Akademisinden,
geni ufuklu bir tenkiti. BDE.s.289
Sattasai: Prakrit edebiyatnn aheseri bir antoloji: Sattasai.Yazar Dekkann kuzey
dousunda hkm sren bir hkmdar: Hala. BDE.s.178.
Satyagraha: Hint dilinde hakikat gc ya da hakikate adanma anlamna gelen bir
kelime olup XX. Asrda Hindistanda Mahadma Gandinin ortaya att, belli bir
ktle kar akararllkla ama iddete bavurmakszn direnmeyi esas alan felsef
akm. Zafere gtren tek yol: Satyagraha, Hak yolu, -Kuzey kutbu ile Gney kutbu
arasnda ne kadar fark varsa, Satya-graha ile paris mukavemet arasnda o kadar fark
var. K.s.336.
Saul: M. XI asrda yaad sanlan, Eski Ahitin I. samuel kitabna gre hem hakim
hem de kral olan srailoullarnn ilk kral. Tm srail kavmi meru iktidara sahip
Saulun kumandasnda tek insana dnt. UU.s.215.
Sal: Bkz. Saul. Yahvenin emriyle Nebi Samuel, srailin ilk hkmdarn seer sal
IDG.s.95.
Savayambu: Kendiliinden var olan, bakasnn yaratmasna muta olmayan, kadir
anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hint mitolojisinde Tanr Vinunun nvanlarndan
birirdir. Vinunun eitli sfatlar var: Savayambu (kendiliinden varolan), Ananta
(sonsuz), Hari (kendine balayan, eken), Mukunta (kurtarc), Madhava (baldan),
Keava (uzun sal), Narayana (varlklarn kayna ve barna). BDE.s.128
Savitri: Hint mitolojisinde canlandrc ve harekete geirici bir tanr olarak tasvir edilir
mesela Gne Tanrsdr dnyay canlandrr ve harekete geirir. Savitri bir padiah
kzyd. BDE.s.350.
Savonoralle: Girolamo Savonoralle (1452-1498). Baskc yneticilere ve yozlam din
adamlarna kar mcadelesiyle tannan reformist talyan din adam. "Bu ekilite bir
talyan Dominiken papaz olan Savonoralle byk rol oynar."SNK.s.185.
Saydgah: Sayd-gah. Avlanma yeri. Trklere den i de saydah- in bekiliini ve
jandarmaln yapmak. BFH.s.133.
Saylar: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
Torah ksmnda yer alan kitaplarndan birisinin ad. Saylar kitab Sinada konaklay,
ve srailoullarnn Moba ovasna kadar sahralarda dolamasn konu alr. Kitablarn

423

balcalar unlardr: Tekvin, k, Leviler, Saylar, Tesniye, Yeu, Hakimler, Samuel

(1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.94.
Saylgan: Alcan Saylgan (1924- .) Gnmz iir ve roman yazarlarndan. Yaa
Saylgan KA.s.357.
Scaliger: Julius Caesar Scaliger (1484-1558). Botanik, zooloji, dilbilim ve edebiyat
tenkidi konularnda eserler veren talyan asll Fransz bilgin. "Daha sonraki Fransz
hmanistlerini yle sralyabiliriz: Stephanos, Scaligar, Dolet, Ramus, nihayet
Rabelais, Mountaigne ve Casaubon"KA.s.111.
Scarron: Paul Scarron (1610-1660). Brlesk, oyun ve roman trnde eserler veren ve
bu trlerin gelimesinde nemli katklar salayan Fransz yazar. Scarron, Komik
Romanda (1651), Don Kiottan birka sahne aktarr. KA.s.208.
Schelling: Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854) Kant sonras Alman
idealizmin nde gelen temsilcilerinden olan Alman filozof ve eitimci. Byrondan
Poeya kadar birok airi etkileyen Coleridgede de, Alman romantiklerinin harekete
geirdii mistisizmlerden, Boehme ve Schellingten, yeni doan endiyanizmden
prltlar var. BDE.s.44.
Schellingcilik: Alman filozof Schellingin felsefi ve idealist grlerini ihtiva eden
felsef akm.

Hegelcilikle Schellingcilik en ar yorumlarna ularken Saint-

Simonla Fouriernin doktrinleri de Ruslatrlyordu. Ma.s.79.

Schiller: Johann Friedrich Von Schiller (1759-1805). Alman oyun yazar, air ve
edebiyat kuramcs. zellikle sanat ve eitim konusundaki grleriyle hakl bir n
kazanm

olan

Schiller,

Alman

romantik

tiyatrosunun

en

mhm

temsilcisidir.Xenephonun Husrev-Name sinden, Cervantesin Don Kiotuna,

Zolann romanlarna, Schillerin Haydutlarna kadar... dnya edebiyatnn enafis-i
asarn onun byk gayreti sayesinde tandk.Schopenhauer felsefesinden sz aan ilk
Mslman Odur. K.S.231.
Schillerin Hal Tercmesi: sko Yazar Thomas Carlyle (1795-1881)n 1823 ylnda
yazd eseri. O srada yaymlanan bir ansiklopediye makaleler yazarak balam
meslee (bilhassa Montesguieu,Montaigne,Nelson ve iki Pitt zerine) Schillerin Hal
Tercmesini kaleme alm. K.s.368.
Schlegel: August Wilhelm von Schlegel (1767-1845). Alman romantizmin en etkili
savunucularndan biri. air, artrmac ve edebiyat tenkitisi. Ayn zamanda Dou
dilleri aratrmacs ve Shakspeare mtercimi olarak da bilinir. te Schlegeli deli

424

eden: Nala ile Damayanti, Dnya edebiyatnda, duygular bylesine dile getiren, bu
kadar ili, bu kadar ince, bu kadar heyecan verici baka bir eser yok. BDE.s.139.
Schopenhauer Felsefesi: Alman Ffilozof Arthur Schopenhauer (1788-1860)in
Hegelci idealizme tepki olarak ortaya att ve Varoluular ve Freudcu psikolojiyi
ettiledii metafizik sistem retisi. Xenephonun Husrev-Name sinden, Cervantesin
Don Kiotuna, Zolann romanlarna, Schillerin Haydutlarna kadar... dnya
edebiyatnn enafis-i asarn onun byk gayreti sayesinde tandk.Schopenhauer
felsefesinden sz aan ilk Mslman Odur. K.s.231.
Schopenhauer: Arthur Schopenhauer (1788-1860). Hegelci idealizme tepki olarak
ortaya att metafizik sistem retisi ile maruf alman filozof. Kabiliyet ile dehay
yle ayryor Schopenhauer: Kabiliyet, belli bir hedefe bakalarndan daha ustaca ok
atmak ; deha, oklarn, bakalarnn baklaryla dahi ulaamayaca bir hedefe
saplamak. B.s. 226.
Schopenhauerun

Felsefesi: Fransz Flozof ve ruhbilimci Theodure Ribot (1839-

1916)un eseri. ada ngiliz Psikolojisi (1870) ile Schopenhauerun Felsefesi o

zamana kadar baslan balca eserleri. B.s.104
Schopenhaur :Bkz. Schopenhauer. Yani, bugn Freuda, yarn Marxa , br gn
Schopenhaure, bu ekilde,yalpa vuran bir zeka sadec bir air yetitirir,bir fikir adam
yetitiremez. SNK.s.388
Schumann: Clara Schumann (1819-1896). Alman piyanist ve besteci. Besteci Robert
Schumannn ei. alarken dinleyicilerin umurunda, olmasn diyor Schumann,
karsnda bir stat varm gibi al. KA.s.449.
Schumpeter: Prof. Dr. Joseph Alois Schumpeter

(1883 - 1950) Avusturya asll

Amerikal iktisat ve sosyolog. Biz de Schumpeter gibi dnyoruz. Entelektl,

tariflere hapsedilmez. Ma.s.24.
Sciences humaines: Sciences lim, bilim. Humaines: insan. Sciences humaines: sosyal
bilimler anlamnda Franszca bir kelime grubu. insani insane olarak inceleyen ilimlere
2.Dunya Harbinden sonra sciences humainesdendi ve bu ilimler 1936 Lucien
fevbrein cikardigi fransiz ansiklopedisinde mihver oldu. SNK.s.45.
Scienza Nuova: talyan filozof Giambattista Vico (1668-1744)nun tarih felsefesi ile
ilgili en nemli eseridir. Eserin orijinal ve tam ad: Principi di una Scienza Nuova
dintorno alla commune natura dele nazioni (Milletlerin Ortak z erevesinde

425

kurulan yeni bir bilimin ilkeleri)dir. Scienza Nuova teknolojinin sisleri karsnda
akan bir imek. B.s.230.
Scorbut: skorbt. C vitamini eksikliinden ileri gelen ve kanama eklinde beliren
hastalk. Toplumun scurbut iinde rpnmas bundandr. BFH.s.34.
Scott: Walter Scott (1771-1832). skoyal air ve yazar. Scottun hikyeleri yirmi
yalarmn Binbir Gecelerinden. B.s.233
Sebil: Bkz. Sebilrreat. Hocam yle demitiniz Sebildeki bir yannzda: 1960tan
sonra Batllamak isteyenlerle Marksistler arasnda ne durum meydana geldi? Onu
yazacaz. SNK.s.394
Sebil-el Read: 1908te kmaya balayan Srat- Mstakimin devam olan;
emseddin Gnaltay, zmirli smail Hakk, Said Halim Paa gibi dinde reformcularn
ve Mehmed Akif, Ahmed Hamdi (Aksekili) gibi yazarlarn yazd dergi. Bu dergi
yaymn aralklarla Cumhuriyetten sonra da srdrd. Srat- Mstakim ve Sebil-el
Read mecmualarndaki makaleleri ise slami ilimlerdeki behresine su gtrmez birer
burhandr. K. s 219
Sebk Tekin: Ebu Mansur Sebktiin (942-997). Sasanilerin gerilemesinden
faydalanarak Gazne Devleti snrlarn Hindistana kadar genileten Gazneli hkmdar.
Sebk Tekinin olu Hezarbtgedeyi mescit eylerken Elbiruni fikir hazinelerini
tam Douya, Abdlhak Hmit Bombaydan bir iki kartpostal getirdi. Jur.I.s. 147.
Seme Yazlar: Saint-Simon (1760-1825)n lmnden sonra 1861 ylnda yaymlanan
eseri. 1859-61 arasnda yeni bir Seme Yazlar baslr. SSSS.s.150.
Sditoin: ngilizcede hkmete kar kkrtma, kkrtma anlamna gelen bir kelime
Ayaklanma (rvolte veya sditoin) embrionun ar bir scaklkta zamansz ve yapay
olarak kabuunu krmasdr; bylece lmn hazrlam olur embrion. BFH.s.26.
Seine Nehri: Sen Irma. Fransann Loiredan sonra ikinci uzun rma.Peau de
Chagrinin Rafaeli,kendini Seine Nehrine atmak isterken,bir fahie,intihar iin daha
erken der,geceyi bekle,kurtarlr ve gln olursun.Jur.II.s.166
Sekene: Sakinin cemisi, sakinler. Bir yerde oturanlar. Osmanl mparatorluunda
Anayasa dman gruplarn eline verilen imknd. Tarihimiz iin bir yzkarasdr. Gayr
Mslim sekeneyi, Galata esnafn kormakatan ibaretti SNK. s.235
Selahaddin Eyybi: Namk Kemal (1840-1888)in 1871 ylnda yazd Evrak-
Perian ismli biyografi kitabnda bir blm. Kemlin Hal Tecrbeleri bir Selehaddin
Eyybi, bir Nevruz Bey, bir Yldrm Beyazit tarihten ok destandr. K.s.96.

426

Selhattin Eyyb: (1133-1193). Hacllarla mcadelesiyle tannan Eyyub devletinin

kurucusu ve hkmdar. Bir dzine roman ismi, i be kahraman, birka peyzaj,
mechul bir dv uruna dven yiit, serzt, inat insanlar, kan ve lm, Aslan
Yrekli Riarla Selahttin Eyybi Hallarn istanbula girii ve olduka geni bir
zaman erevesi iinde dal budak salan ihtiraslar, Londra, saray, gelien burjuvazi, dere
beyleri ile ehirler arasndaki sava, svirenin hrriyet kavgas, hayat ve gerek
B.s. 233-234.
Selanik: Yunanistann kuzeyinde bir ehir ve ynetim merkezi. Selanikte Ermeniler,
Hnak ve Tanaksutyun partilerini kurmulardr. SNK.s.260.
Selukoullar Devleti: XI.,XII.,ve XIII. Asrda nAsyada hkmran olan, ve iki
devlet kuran, Ouzlarn Knk boyuna mansuphanedanlk. Osmanlnn rayeti, hem
Selukoullar Devletinin devam ettiini hem de yeni bir zuhurun vukubulduunu
gsteriyor. Ma.s.261.
Selevkos Nikator: Selevkos I. (M.358/354-281). Selevkos Kralln kuran
mekadonyal hkmdar. Batlamyus Msr, Kbrs, Fenikeyi ele geirir, Asyadaki
lkelerin ou Selevkos Nikatora nasip olur. BDE.s.29.
Seligman: Edwin Robert Anderson (1861-1939). ABDli ktisat ve eitimci.
"Amerikal Seliigman "Social Sciences"in idarecesi olan bir burjuva ekonomisti, tarihi
maddecilii inandi halde,sosyalizme kardr. SNK.s. 77.
Selim III.:

(1761-1808). 1789-1807 aras Osmanl padiah ve Nizam-i Cedid

kurucusu. Bu yenileme hastalnn, halk vicdannda, yaratt zincirleme tepkiler, III.

Selimin tahttan indirilii, Alemdar hareketi, Sened-i ttifak denilen yz karas, Yunan
isyan. Ma.s.258.
Selma: Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu isimli eserindeki kadn
sahslardan biri. Felsefe talebesi Feridin arkadalar da birer soyutlama: Saim, apal
bir komnist; Muhtar, nazizme hayran; Selma ile Nilfer, romana laf olsun diye misafir
edilmi. K.S.228.
Semantique: Anlambilim. Lgat belli bir dilin kelimelerini kaynaklara kadar karak,
Semantique inkiafyla, o dilin yazl vesikalarna dayanarak, alfabe srasyla veren
kitaptr. SNK.s. 317.
Semavettaki Pederimiz: Hz. sa. Sonra anlalm ki, semevattaki pederimiz
gnahlarn balatmak iin ( kime balatacak belli deil) Mesih suretinde tecelli
etmi. B.s.194.

427

Sembolizmin Silahr:1870 li yllarda, iirlerinde zaman zaman

elere yer vererek

sembolist

sembolist iirn ilk rneklerini veren Arthur Rimbaut, Stephane

Mallerme, Paul Verleine iin kullanlan tbir. Bu airlerin ayrt edici zellii, cmle
yaplarna ehemmiyet vermemeleri ve kelimeleri istedikleri manalarda kullanm
olmalardr. Yeni kelime tretmekten de kanmlardr ancak mana itibariyle
kullandklar her kelime yenidir.
Seneca: Milattan nce 5 ve Milattan sonra 65 yllar arasnda yaam nl Romal
dnr. Stoac ahlak gryle tannan Seneca, ahlaknn temeline doaya uygun
yaama ilkesiyle, bir bilge idealini yerletirmitir. Zamann toplumunu bir vahi
hayvanlar topluluu olarak gren Seneca, bilge kiisini, kendi kendine yeten, hazza
olduu kadar eleme kari da duygusuz, korku bilmez, evrenin gerek efendisi, erdemi
zgr iradesinin sonucu olan ve lmden korkmayan kii olarak tanmlamtr. Seneca
her dhi bir para delidir diyordu. B.s. 227.
Sened-i ttifak: Osmanl Padiahnn hakimiyetinde kstlayan, Sadrazam alemdar
Mustafa paa ile Anadolu ayanlar arasnda 29 Eyll 1808tarihinde imzalanan ve II.
Mahmut tarafndan onaylanan anlama. Bu yenileme hastalnn, halk vicdannda,
yaratt zincirleme tepkiler, III. Selimin tahttan indirilii, Alemdar hareketi, Sened-i
ttifak denilen yz karas, Yunan isyan. Ma.s.258.
Senegal: Bat Afrikann en batsnda yer alan, bakenti Dakar olan bir ky lkesi.
Fransz benim, Japon da benim, Senegalli de ben. Jur.I.s.144.
Senfoni: Orkestra iin bestelenmi uzun kompozisyon. Biliyorum ki, kk bir aldat
senfoniyi kakafoniye evirir. Jur.II.s.68
Sen-Piyer Kilisesi: lk defa olarak seyrettiimiz Partenonun, Sen-Piyer Kilisesinin
veya Notr-Damn nnde nasl huu ile eilirsek, Ansiklopedinin nnde de ayn
saygyla eilelim. IDGs.13.
Senyr: Efendi anlamna gelen Franszca bir kelime olup, Avrupada feodal toplumun
hakim snfn oluturan toprak aristokrasisinin yesi. Senyrler snfnn idelogu.
SNK.s.287.
Septisizm: Septikler. Herhangi bir konu hakknda doru ya da yanl eklinde yargda
bulunulamayacan ileri sren grtr. En nemli temsilcileri, Pyrrhon, Timon,
Karneades, Arkesilaos'tur. Baconn ilimler emas, Lockeun felsefesinde ve
Newtonun ilmine uydurulmu, Lockeun insan

mdrikesi ile ilgili tahlilleri

428

Gassendinin Epikrc Atomizmi ile Baylein septisizmi arasnda yer almtr.

IDG.s.20
Seraz: Calius Julius Caesar (M.101-44) Romal Komutan ve devlet adam Kelime,
Cemil Meriin eserlerinde anlam genilemesine urayarak, zulm ettii, eli kanl olduu
dnlen herkesi kapsayacak ekilde kullanlr. Barrault: Barrault, daha cokundu:
anne Tanrnn dnyaya yollad melek! Kreyi Serazlarn kanl penesi mncklam, o
artk muhteem ve sakin, senin beyaz ellerinde dinlenecek. SSSS.s.104.
Serbest Frka: Sebest Cumhuriyet Frkas

(SCF). 1930 ylnda, Fethi Okyar

nclnde kurulan ve kuruluundan birka ay sonra kapatlan siyasi parti. Ancak

serbest frka komedyasndan sonra dilleri zlr. B.s.159.
Serdengeti: Osman Yksel Serdengeti (1917 1983). Asl ad Osman Zeki Yksel'
dir. air yazar ve siyaseti. Siyasi hayatnda Alparslan Trke ve Atsz ile hareket etti.
Ama 1965-1969 yllar arasnda Adalet Partisi Antalya Milletvekillii yapt. Necip
Fazl, Atsz, Serdengeti birer dava adam idiler. Yayorlard ve baryorlard. Bu
cocuklar vyaklyor.Jur.I.s.298.
Sergius Ra Ayna: Bu dnemin byk hreti Sergius Ra Ayna (lm stanbul 536);
bu alkan nesturi papazi, kendi yazd eserler bir yana, Galienin eserleri ile
Aristonun mantla ilgili eserlerinden bir ounu siryaniceye evirmitir.IDG.s. 222.
Sergzet: Samipaazade Sezai (1860-1936)nin 1889ylnda yaymlad roman.
Ahmet Mithat hangi romancnn yolunu tkam? Sergzet, Dnyada kinci Geliin
tekmldr. KA.s.337.
Serlevha: Yazlarda balk. Okuma Hastal serlevhal makale yle balyor.
B.s.113
Serseri Yahudi: Bkz. Kitab- Mukaddesin Serseri Yahudisi. Rougon Macguartlar
hem sefillere hem serseri Yahudiye (Eugene sue) benzer. KA.s.267.
Server Tanilli: (1931-.) Hukuk Profesr ve yazar. Ahmet Akat, Fuat And,
Berke Vardar, Ali zgven, zzet Tanju, Server Tanilli, Nadir Demirel, Halil Akgz,
Cevat zkaya, Mehmet Akif Ak, Lamia atalolu ve daha niceleri Cemil Meriin yaz
masasnn kar tarafnda yeralan sabrl, gayretli, vefal alma arkadalar
olmulardr. SNK.s.12.
Server: Bkz. Server Tanilli. Server galiba dargn. Jur.I.s.395.
Servet: Her dnce iin karanlk yllar. Parisde Doletnin, Cenevrede Servetnin
yaklan cesetleri.. bir dncenin yolunu aydnlatacak olan uursuz iki fener.KA.s.230.

429

Servet- Fnn: Edebiyat- Cedide.1896-1901 yllar arasnda Sevet-i fnn dergisi

etrafndaki air ve yazarlarn oluturduklar edebi anlayn ad. Servet- Fnn bir
mstaripler kervandr, Her iskeleye urayan hibir lkeye yerleemeyen bir kervan.
B.s.146.
Servet-i Fnun: Ahmed hsan (Tokgz) Bey tarafndan 27 Mart 1891de karlmaya
balanan ve Edebiyat tarihi asndan nemli bir yer igal eden dergi. Servet-i Fnun
Dergisi. Ocak 1895te mecmuann idaresini Tevfik Fikret ald ve alt yllk bir yayndan
sonra 1901de ayrlmasna ramen yaynna devam etti. "Trkiye'de herkes Taine'in
akirdi olduunu syler: H.Cahit, Kprl, Ahmet uayp (Servet-i Fnun'un en ok
okuyan eletiricisi"Hayat ve Kitaplar" da uzun uzdya Tain'den bahseder.) SNK. s.83.
Servius Tulliys: M: (578-534). Yurttalar servetlerine gre be snfa ayrmas ve
gm ve bronz sikkeler kullanmaya balamas ile bilinen Romann altnc kral.
"Servius Tullius adl bir hkmdar sa'dan altyz yl nce Roma halkn snflara
ayrm, birinci snfa "proletarius". Ama: Zenginlere imtiyazl bir yer salamak.
K.s.61.
Servius. Bkz. Servius Tulliys. "Servius, Romallar snflara ayrmasa, asrlar soluk
solua brakan o heybetli sistemler domayacakt hi". K.s.63.
Sevim: Cemil Meriin kendisine hiss yaknlk duyduu gen bir kzn addr.Ancak
nerde ve ne zaman tantna dair eserlerde bir bilgi yoktur. Sevim uursuz bir
orospuydu, belki eski bir hizmeti. Jur.I.s.101
Sevklcey: Marksist teoriye gre: Namuslu aydnlar ii snfnn saflarna karacak,
ona tabiye ve sevklcey (strateji ve taktik) hocal yapacakt. Ma.s.39.
Sevr: Sevr Anlamas. I. Dnya sava sonunda tilaf devletleri ile Osmanl Devleti
arasnda 10 Austos 1920 terihinde imzalanan anlama. Sonra Sevr ve Lozan
Mustafa Kemal 150 aydn mektepten talebe kovar gibi snr d etti. UU.s.215.
Seyahatname-yi Londra: Aleko Efendinin 1852 ylnda yazd eserinin ad. 1852de
Londra sergisini ziyarete giden Aleko Efendi daha dikkatli bir mahittir. Seyahatnameyi Londrada tiyatrolara geni yer verilir. Ma.s.191.
Seyfd-Devle: Asl as Ebul Hasan Ali (916-967). Hamdanilerin Halep okulunu kuran
Arap emiri. Halep emiri Seyf ud Devlenin sarayinda yasami duvarclk yaparm,
ldukten ok sonra mehur olmu. SNK.s.66.

430

Seyhulslam Yahya Efendi: 1552-1644). XVII asr divan airleri. Divan nesrini en
parlak orneklerinden biri sayilan Humayunnaname Seyhulslam Yahya Eendi tarafindan
kisaltilmis Mulahhas-I humayun. K.s.311.
Seyit Mahmut: 17.yy da Bengal de yaam olan mehur Mslman air. 17.yzyln
en tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali
Raqca saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut... BDE.s.282.
Seyit Sultan: 17.yy da Bengal de yaam olan mehur Mslman air. 17.yzyln en
tannm Mslman airleri arasnda Alaol, Kazi, Nasir Mahmut, Seyit Sultan ve Ali
Raqca saylabilir.18.yzyln en nemli ismi Hayal Mahmut. BDE.s.282.
Seylan: Sri Lanka. arlavcak devletlerin listesini Pakistanl Mehmet Ali, Birmanya
bavekili Unu, Seylanl Sr John Kotelawala ile beraber hazrlayan Nehru ile
Sukarsonun balangta ilk amalar dnya sulhunun korunmasna yardm edecek bir
konferans toplamakt. Jur.I.s.387.
Seyyid Ahmet: Seyit Ahmet Han (1817-1898). Hindistanl Mslman eitimci,Hukuk
bilgini ve yazar. Seyyid Ahmed,1875de bir ngiliz- Mslman Kolejiam, slm
Modernizminde byk bir hret kazanmt. UU.s. 68.
Seyyid Hamid bin Engeli: lham perisi olarak Seyyid Hamid bin Engeliyi semitir
Cervantes.KA.s.194
Sezai Bey: Bkz.Samipaazade Sezai.Klavuzum fsldyor Sezai Bey. KA.s.368.
Sezai Karako: (1933-.). Gnmz air veyazarlarndan olup iirleriyle kinci Yeni
iir hareketi dahilinde zikredilir. tekiler bsbtn sprnt. tekiler kim?Sezai
Karako mu? Yazlar gnlk kokuyor.Camiden fazla kilise. Jur.II.s.199.
Sezai: Bkz.Samipaazade Sezai. Sezaiye, Cenaba, hatta nazife ramen dilimiz
aydnlk ve berrak bir ifadeye ulaamamtr. Ma.s.237.
Sfenks: Eski Yunan ve Msr kltrlerinde nemli bir yeri olan insan bal, arslan
gvdeli mitolojik yaratk. Ve Sfenks

sorularn cevapsz brakanlar paralar.

Jur.I.s.69.
Shafterbury: Anthony Ashley Cooper Shafterbury (1621-1683). ngiliz siyaset adam
ve yazar. Doktor Locke, Lord Ashleyle tant. Az sonra Shafterbury kontu nvann
tayacak olan bu zat, Restorasyonun en ekici fakat en hayal krc siyaset
adamlarndan biriydi. UU.s.230
Shaftesbury Kont:Bkz. Shafterbury. "ngiliz klasikleri iinde, Kara Avrupa
dncesini etkilemi olan biricik yazar Shaftesbury Kont'u". K.s.73

431

Shakespeare: William Shakespeare (1564-1616). ngiliz ve dnya edebiyatnn en

tannm tiyatro yazarlarndan biri. Shakespeare yazar iin ilhm mechul bir varln
esrarl fslts deildir, artk. B.s.226.
Shaw: George Benard Shaw (1856-1950). rlandal komedi yazar edebiyat tenkitisi ve
denemici. Ayn zamanda 1925 Nobel Edebiyat dl sahibi. Gruplar ve kilisecikleri bu
iki kutba gre geliti. Shawla Voltaireyi, Aragonla Saint-Just karlatrn, fark
anlarsnz. Ma.s.40.
Shelley: Percy Bysshe Shelley (1792-1822). ngiliz airi. Shelley (1792-1822) kh
Vedalara dalar, kh Binbir Gece Masallarna. BED.s.44.
Sna Kapitalizm: retimi i sreleri iinde ve arasnda karmak i blmlerinin
olduu bir fabrika sistemini, tasarlanm i yeri ve fabrikalarn kurulmasn, geleneksel
el ustal hnerlerinin devre d braklmasn ve ilerin rutinletirilmesini amalayan
kapitalist anlay. Sna kapitalizm, Protestan ahlknn eseri. B.s.185.
Sra il mlk: Eski arap yazarlar, slam tarihileri, Mesudi, Tortui
Mlk),

Mesudi

(Tenbih)

bn

Haldun'un

tabiriyle

av

(Sra l

kovalam,

fakat

tutamamlardr.SNK.s.176.
Srat- Mstakm: Austos 1908de stanbulda yaymlanmaya balayan ve Mart
1912de ad sebilr- Read cevrilen fikir ve siyaset dergisi. Srat- Mstakim ve
Sebil-el Read mecmualarndaki makaleleri ise slami ilimlerdeki behresine su
gtrmez birer burhandr. K.s 219
Srr el Halika: Hakikatn srr ve tabiatn teknii anlamna gelen, Abbasi hkmdar
Memun zamannda yazlan, yazar belli olmayan ve Apollonios de Tyane ismiyle
yaynlanan eser. Hilkatn srr ve tabiatn teknii zamannda mehul bir Mslman
tarafndan yazlm fakat adsyla piyasaya srlmtr. IDG.s.208
Sibirya: Gnetbat uc dnda btnyle Rusya fedarasyonu iinde yer alan,
souklaryla nl oraf

blge. Ben Sibiryann iklimini deitirecek kadar

ateliyim. Jur.II.s.99.
Sicilya: Akdenizin ve talyann en byk ve en kalabalk adas. Fenikeliler
Kartacaya, Yunanllar Gney talyaya ve Sicilyaya, ngilizler Kuzey Amerikaya ve
Avustralyaya kltrlerini byle yaymlardr. UU.s.109.
Sidarta: Siddarta Gautama. Bkz. Budha. Ilk bir rzgar esti Benares`ten, efkatin
okayan rzgarVe o karanl aydnlatmak iin yanp tutuan Sidarta. BDE.s.168.

432

Siddhalar: Hint mitolojisinde gkyznn eitli katlarnda yaadklar dnlen,

kutsal ve saf bir topluluk. Bunlar insanlara dosta davranan yar tanr hayaletler olarak
tasvir edilir. Kimnaralar ark sylyordu, Gandavralar ark sylyordu. Mnacat
okuyordu Siddhalar. Karanalar ilahi okuyordu. BDE.s.376.
Sidney:

Sir

Philip

Sidney

(1554-1586).Elizabet

dneminde

Shakspearenin

sonelerinden sonra bu trdeki en baarl rnekleri veren ngiliz devlet adam ve airi.
Sidney, nesirde, Spercer iirde Shakespare ve Ben Johnson yetiir. SNK.s.119.
Siena niversitesi: Temelleri XIII. asrda atlan Orta taylada Siena ehrinde karma
retim yapan devlet niversitesi. Quadri, Sienne niversitesinde retim yesi.
K.s.193.
Sieys: Emmanuel Josph Sieyes (1748-1836). Gelitirdii halk hakimiyeti kavramyla
Fransz htillinin balarnda Burjuvazinin monari ve aristokrasiye kar mcadelesine
istikmet veren Fransz din adam ve anayaa kuramcs. Unutulmaz eserleriyle tannan
drt byk isim Locke, Montesquieu, Rousseau ve Siyes, btn bir asr sren bu yolun
kilometre talardr. UU.s.227.
Sigebert:

Gemblouxlu

Sigebert

(1030-1112).

Ortaaon

en

nemli

vakanvislerinden biri ve kei. Ortaa tarihilerinin geni lide faydaland

Chronicon an anno 381 ad 1113 (381den 1113 kadar Olaylar) isimli eseriyle bilinir.
spanyada Sevilla sidore ile Toledeluy ldefonsenin Flandersda, Gemblouxlu
Sigebertin talyada Petrarquen De Virisleri Rnesansa Antikiteyi kefettiren byk
eserlerden biri Amyotnun Plutarque tercmesi. KA.s.393-394.
Siham- Kaza: Kaza oklar.Mehur Hiciv airi. Erzurumlu Nefi (1572-1635)nin
Nefnin siham- Kazasyla srurnin Hezeliyt arasndaki fark birincisinin daha
usta bir airin elinden km olmas. B.s.124.
Sihizm: 1469-1538 tarihleri arasnda yaayan Nanak ah ya da Guru Nanakn
hindistanda kurduu din. Sihler tek tanr ve bir guru (arac ( sayesinde kurtulua
erceklerine inanrlar. Sihizmde 10 guru vardr. Sihizm, Mslmanlkla baz Hint
inanlarn kaynatrr. BDE.s.248.
Sihler:

Nanak ah (1469-1538) ya da Guru Nanakn Hindistanda kurduu dine

inanan, Sihizm dinine mensup kiiler. Nanak ile akirtlerinin yazlar Sihlerin kutsal
kitabnda biraraya toplanm. Bu kitabn ad Adi-Granth ( Temel Kitap ). Kitap
Pencapta Pencap alfabesi ile yazlm, ama ksa bir blm dnda, kullanlan dil
Pencapca deil, Hindce.BDE.s.249.

433

Silappatigaram: Tamul romanesk edebiyatnn nemli romanlarndan biri. Eseri Kola

kralnn ikinci olu Ilan Kovadigal yazmtr. Silappatigaram be byk romann
ikincisi. Yani manimekhaleden sonra yazlm. BDE.s.289.
Silezya: Polonyada tarihi bir blge. Blgede bir ok yerleim yeri yar alp Polanya
nfsnn yakla drtte biri, sanayiden dolay, burada ikamet etmektedir. Silezyal
dokumaclardan bize neydi? Ma.s.281.
Silk-i Sakim-i tirakiyn: emsettin Saminin Kamus u Trkis isimli eserinde
Sosyalizm karl kullanlan terkip. 1878de sosyalizmi gklere karan e.Stin
Sami, sosyalizm kelimesinin evrilemeyeceini syler, ama szlnde Silk-i Sakim-i
tirakiyn olarak vasflandrr onu. SNK.s.199.
Silojizm: Baz konularda Aristo felsefesi ar basar, ama umumiyetle yalnz silojizm
ynyle deil, ran ve Hint etkisi. IDG.s.60.
Silone:Ignazio Silone (1900-1978). II. Dnya Sava srasda faizm muhalifi gl
romanlaryla milletler aras ne kavumu talyan romanc,hikye yazar ve siyas lider.
Silone, okuyucuyu kavgaya aryor: unun bunun armaan deildir hrriyet.
stibdat iinde hr olabilirsin diktatrle kar savaman yeter. Kendi kafasyla
dnen hrdr, adaletine inand bir dava iin dven hrdr. Ma.s.197.
Simav: Ee Blgesinin i bat Anadolu Blmnde Ktahya iline bal bir ile
merkezi. Hazret ayn zamanda hem Hicazda, hem stanbulda, hem Bursada, hem de
Simavda bulunmaktadr. Ma.s.157.
Simmel: Georg Simmel (1858-1918). Sosyolojide metodolojiye ilikin almalaryla
maruf Alman sosyolog ve Yeni Kant dnr. Simmel yle demi: Hrriyet daima
baka bir eye nisbetle mevcuttur, hrriyet bir engelin zdd olarak dnlrse mana
tar. K.s.360
Simonde de Sisimondi: Jean Charles Leonard Simon de Sismondi (17731842).Sanayilemenin tuzak ve tehlikelerine dikkat ekmeye alan svireli tarihi ve
iktisat. Hayr bunu 1816da Sismonde de Sisimondi grmtr. SNK.s.395.
Simone de Beauvoir: (1908-1986). Fransz kadn yazar. Ekzistansiyalist akm
mensubu. Temps Moderns Simonede Beauvoirn: Temps moderns simonede
beauvoirn hatralarn yazyor. Jur1.s.188.
Simplon:

svirenin gneyinde Penine ve Lepontine Alpleri arasnda da geidi.

Alpler bymediler fakat biz Simplonu atk. UU.s.104.

434

Simurg:Trk halk kltrnde bir ku motifi. Ykseklerden uar ve talih getirir.

Kagarl Mahmua gre Acemlerde Simurg, Araplarda Anka kuu olan bu kuun
Trkedeki ad Toruldur.

"plii kopan bir kolye gibi dalveren skender

mparatorluu, ran gklerine yeniden kanat geren Simurg." K.s.293.

Simurk: Bkz. Simurg. Akn alevinden Simurk gibi taptaze, dipdiri ve elik bir
mzrak gibi bklmez kacam. Jur.II.s.98.
Sina da: Tur-i Sina. Hz. Musann Allah ile konutuu ve ilahi vahyin geldii dan
ad. Deuteronomr, ikinci kanun demek. Birincisi Sina danda Musaya vahyedilen
ittifak Kitabdr IDG.s.97.
Sina: Bkz. Sina da. Zmrt yamal Pindus; yank yamal Sina. Uzaklardan,
Newtonu mjdeleyen Hiseta... UU.s.344.
Sinan Paa: (1440-1486). Yusuf Sinan Paa olarak da bilinir. Tazarrunamasiyle maruf
Osmanl alimi, mutasavvf ve devlet adam. Bu byk kelime virtozumuz Sinan
Paay, Koi Beyi, Naimay, Hmayunname

tercmesini, Evliya elebiyi hi

okumam olabilir mi? KA.s.369.

Sinclair: Upton Sincleir (1878-1968). The Jungle (1906) ve ikago Mezbahalar (1968)
isimli romanlaryla nl ABDli yazar. Sinclair, gsn gere gere, Dostodan tek
kitap okumadn sylyordu. Ma.s.272.
Sind: M.3000-2000lerde ndus Vadisi Medeniyetinin merkezi olan, bugn
Pakistann gneydousunda bir eyalet. Hindistan deyince, batda Gcerat, Sind ve
Pencap, kuzeyde Himalayalar, douda Bengal, gneyde de Orissa ve Marat blgeleriyle
evrilmi olan Hint yarmadasnn kuzeyi gelir akla. BDE.s.245.
Sindbad Kitab: Birbir Gece Masallarnda yer alan bir hikye ad. Sindbad, masallarda
yapt

yedi

yolculukta

bandan geen geen

olaanst

hadiselerle

nl

kahraman.Sindbad Kitab, Yedi Vezirler...hep Hikye Irmaklar Okyanusundan

alnm. Purusapariksa da ho bir hikye. BDE.s.237.
Singulier: Franszcada benzersiz esiz, nadide gibi anlamlar tayan kelime gramer
terimi olarak teklik anlamnda kullanlmaktadr. Singulier (tekil)vakalarla gazette
mesgul olur. SNK.s.47.
Sion:svirenin gneybat kesiminde Valais kantonunun merkezi olan ehir. "Yahve,
Sion'da kkryor, Kuds'den duyuluyor sesi, Allar gzya iinde, Carmel doruu
kurudu." IDG.s.108.

435

Sipahi: Topraa dayal atl asker snf. Hintdeki Sipahi isyan Marx Hinte kar
dman yapar. SNK.s. 258.
Sipra Irma: Bambulu kadn yeni bir hkmdarn nnde szald.Karnda Avanti
beyi!Sipra rma ykar has bahesini. Mehtapta sabaha kadar seviilir. BDE.s. 187.
Sir Charles Grandisonun Hikyesi: ngiliz yazar Samuel Richardson (16891761)un1753-1754 ylnda mektuplar halinde kaleme ald romanndan sonuncusu.
Sonra da, kadn gz ile ideal bir erkek tasvir eden,

Sir Charles Grandisonun

Hikyesi (175354).KA.s. 219

Sis: Tevfik Fikretin iiri. Sis, mparatorluun mezar ta kitabesi. B.s.124
Sisam: Ege denizinde Yunanistana bal bir ada. Navarin bozgunu, 1828de Ruslarn
Edirneye girii, 1829da Yunan bamszl. 1830da Cezayir Franszlarca igal,
1832de Sisama muhtariyet verilmi. Ma.s.258.
Sismondi: Bkz. Simonde de Sisimondi Sismondi, Manchester mektebinin gsterdii
gibi kapitalizmin gl pembe ufuklara yrmediini, mainizmin ii snfnn felaketine
yol aacan gstermitir. SNK.s.98.
Sisyphe:Sisyphe yahut Sisyphop, Korentin efsanevi kral. Muhtelif bir cezadan dolay
Cehennemde byk bit kaya parasndan tepesine karmakla cezalandrlmtr.
Byk

uralarla

karmaya

alt

kaya

tepeye

varr

varmaz

aaya

yuvarlanmaktadr. dolaysyla bir trl kayay karamaz ve cezasn tamamlayamaz.

Sisyphos ad, zor ve neticeye ulalamayan bir ii devaml tekrarlayan kiiler iin
kullanlr ve

bu hadiseye telmihte bulunulur. Bir adam

mechule trmanyordu.

Sisyphee benziyordu uzaktan. B.s.255.

Sita: Ramayana Destannn kahraman Ramann karsnn ad. Sita Hintliler iin
saflk, yumuaklk ve sevgi semboldr. htiyar Homeros`un o dilber Helena`s, senin
Sitan yannda bir kaldrm yosmas.BDE.s. 152.
Sivastopol: Ukraynada, Krm zerk Coumhuriyetinde bir liman ehri. Hayati
tehlikede idi, Rusyanin Sivastopol onundeki bozgunu da vahim gecikmeleri ihtar
ediyordu:ekonomik destek kohnemis ve cokuyorsa,askeri guc ayakta duramaz.
Ma.s.68.
Sivil Hkmet zerine Deneme: Liberelist ngiliz filozofu ve siyaset kuramcs Johan
Lucke (1632-1704)in 1760 ylnda yaymlad eseri. Byk modern devletlerin
monarik mutlakiyete doru etin yryn izlerken Machiavellinin Hkmdar
Bodinin Devleti , Hobbesun Leviathan Bousuetnin Kitab Mukaddesden karlan

436

Siyasetiyle karlayoruz nce; sonra tersine bir hareketin mutlak monariye kar
muzaffer bir tepkinin balay ve ilerleyiini gsteren kitaplar: Lockeun Sivil Hkmet
zerine Denemesi, Montesquieunun Kanunlarn Ruhu, Rousseeaunun Toplum
szlemesi, Sieysin nc Snf Nediri.. UU.s170.
Siyam : inin, Japonyann, Tibetin, Siyamn , Birmanyann, Seylann manevi
vatan: Hint. BDE.s.21.
Siysetnme: Arap, Fars ve Trk edebiyatnda, devlet adamlarna yneticilik sanat ile
alkal bilgi veren eserlerin genel ad. slm devir iinde Trk Dili ve Edebiyatnn
olduu kadar, Trk Kltr Trihinin de asla ihmal edemeyecei bir siysetnmedir. .
KA.s.332.
Siyasi Vasiyetname: Fransz devlet ve din adam Armond Jean Du Plessis Michelieu
(1585-1642)nun devlet adaml srasnda yaptklarn anlatt siyasi vasiyetnamesi.
Mesela elimizde Richelieunn Siyasi Vasiyetnamesi, XIV. Louisnin Veliahtn Talim
ve Terbiyesi iin Layihas, Bismarkn nice karanlklara k tutan Masa Ba
Sohbetleri var. UU.s.165.
Siyonist: Siyonizme bal, Siyonist amaller iin alan kii. Yahudi iin Siyonist
akmn kilometre talarndan biridir Zola. KA.s.307
Siyonizm: Yahudilerin eski yurtlar olarak kabul ettikleri Filitinde, mili bir Yahudi
devleti kurarak arz- Mevudu gerekletirme amacn tayan ar Yahud milliyetilik
hareketi. Siyonizmin kurucusu Teoder Herzl bile Dreyfus Dvsndan sonra yolunu
bulmu. KA.s.307.
Sizif Masal: Bkz. Sizif Miti. Sizif Masalnda, Anlamazlkta, Yabancda, cana
kylr veya intihar edilir. BFH.s.47.
Sizif Miti: Fransz Roman, deneme, tiyatro ve Makale yazar. Albert Camus (19131960) 1942 yolnda yaymlad roman. Camusnn temel dmcesi Sizif Miti.
(1943) ile syan (1951) dadr. BFH.s.47.
Skanda: Hint sava tanrs. Skandann dier ad: Karttikeyadr. Ayrca Gney
Hindistan blgesindeki ad: Subrahmanyadr. Hintin her bankasnda heykelcileri var.
ivann iki olu daha olmu. Sava Tanrs Skanda ile servet Tanrs Kubera.
BDE.s.133.
Skobolev: (1843-1882) Rus Generali. Skobolev ve Kaufmann Tatar lkesindeki
fetihlerinden sonra Rus istils Asyada da dizginlenmi oluyordu. BFH.s.6

437

Slav: Daha ok Avrupann gney dousunda, ayrvca Asyann Byk Okyanusa

kadar uzanan kesiminde yaayan, avrupann en kalabalk etnik ve dini topluluu.
Topraklar insafszca elinde alnmt, Rus askerlerinin ve onlarn kkrtt Slav
halknn zulmnden kaan bir sr Mslman muhacir akn etmiti stanbula.
BFH.s.130.
Slavlar: Slav dilleri alannda yaayan etnik grup. Rus, Beyaz Rus, Ukraynal, Leh, Srp,
Hrvat, Sloven, Bulgar, Slovak ve ek halklarna dillerindeki yaknlk dolaysyla
verilen ortak ad. Dadaizm, srrealizm veya ekspresiyonizm gibi akmlar ne belli bir
toplumun vazh ve tabii ihtiyalarndan doar, ne Cermenlerin, Slavlarn veya Latinlerin
mizacndan, ne menelerini belirlemek, ne bir edebiyetn baka bir edebiyat zerindeki
etkisinden sz etmek, ne llk davas gtmek kabildir.' (Felix Bertaux). K.s.41
Smolett:

(1721-1771). ngiliz cerrah mtercim ve gazareci. ngiltere iin nemli

dergilerden dergisinin uzun yllar niri. Don Kiotu ngilizceye kazandran romanc
Smolett de, Lancelot Greavesin birok temalarn ondan devirmi KA.s.209.
Sodom: Sodom veya Sedom ehri. Hz. Lutun ve kavminin yaad ehir. Ecinselliin
yaygnl ile bilinen bu ehir inden Hz Lut ve Kendine inananlar bir seher vakti
ayrulnca Allah tarafndan helk edilir. Sodomda kalm Lutun mmeti. B.s. 283.
Sofisler: Antik Yunanda nsann doru bilgiye herkes iin geerli olabilecek bilgiye
ulalamayacan, bilginin kiiden kiiye deitiini ileri sren filozoflardr.
Bouthoulun verecei tek cevap u olabilir: lbre familiarit, sofistlerden sonraki
Yunan dncesinin mmeyyiz vasf. Jur.I.s.384.
Sofistler: Eski Yunanda M. V.asrn ikinci yarsndan IV.asrn balarna kadar para
karl felsefe reten gezgin felsefeciler. Ama sofistlerin asl amac,genleri pratik
ve sosyal hayata hazrlamakt. Ma.s.26.
Sofokles. Sophokles (M.496-406). Yazd sanlan 123 oyundan 7 tanesi gnmze
ulaan Eski Yunann byk tragedya yazarndan biri. Racinein, gerek seyircileri
Homeros, Vergilius, Sofokles. KA.s.449.
Sofolk: Bkz. Sofokles"Muhteem bir revakta byk insan: Eflatun, Sofokl,
Demostes". K.s.51
Sokrat: Bkz. Sokrates Rousseau da Sokrat gibi hayasz ve Sokrat gibi sarsc. Maruf
tbirle, at sinei. B.s.197.
Sokrates. M. 469-399 yllar arasnda yaam olan nl Yunanl dnr. Platon'un
hocas olan Sokrates, yazl hibir ey brakmam, tm zamann zellikle genlerle

438

felsefe tartarak geirmitir. Grleri, tartmalar yeni iktidarn temsilcileri tarafndan

beenilmeyen Sokrates, 'yeni tanrlar icad ettii, gr ve tartmalaryla, genleri
batan ikardigi' gerekesiyle lme mahkum edilmitir. Sokratesin Demonu,
Musann yanan als, Numann perisi birer remiz. B.s. 226.
Sokratesin Demonu: Bkz. Demon. Sokratesin Demonu, Musann yanan als,
Numann perisi birer remiz. B.s.226.
Solidarit: Zingirleme kefillik, dayanma anlamna gelen Franszca bir iktisat terimi.
Snf solidaritsi (dayanmas) diye bir ey yoktur, endstrisi kurulmayan Dou
lkelerinde mesele karmaklamaktadr.SNK.s.261.
Solon: (M.630-560). Eski Yunann yedi bilgesinden biri olarak kabul edilen Yunanl
devlet adam ve air. "Sainte-Beuve, ihtiyar Dou'ya sayg borcunu dedikten sonra,
kendi dnyasna geiyor.. Solon'larn, Heziod'larn, Eyp'lerin Sleyman'larn
dnyasna". K.s.51.
Soma: Hint mitolojik Tanrs. Soma ayn zamanda hem Tanrlar tarafndan hem de
Brahmanlar tarafnda iilen st gibi suyu olan trmanc bir bitkinin zsuyudur. Dini
trenlerin odak noktasn soma ikisi oluturduu iin Onun tanrs soma da nem
kazanmtr. Drtnala koan atlar/ Nasl srklerse arabay,/

Soma

da

yle

srklyor beni.BDE.s.100.
Somadeva: (l.1070). Sanskrit dilinde manzum masallar derleyerek Hindistann eski
halk kltrnn kotunmasna nemli katks olan, iva tarikatna bal Kemirli
Brahman. Somadeva ok faydalanm bu kitaptan. Eserinin ad: Hikye Irmaklar
Okyanusu (Kathasaritsagara), sadan sonra 1063le 1081 arasnda kaleme alnm.
Kocaman bir kitap bu. BDE.s.236.
Sombart: Werner Sombart (1863-1941). Hayatnn son yllarnda Nazilerin iktisad
grlerine yaknl ile bilinen Alman ktisat. Babil Kulesinde yayoruz Sombarta
gre. BFH.s.3.
Somme: Fransann kuzayindeki Piccardie planlama blgesinde, Somme Irman da
iine alan il. Pierre pascala gre, Karamazof Dostonun Sommeu. UU.s.212.
Sommer: Ferdinand Sommer (1875-1962). Hitite ve klasik diller zerine
aratrmalaryla nl Alman tarihsel dilbilim uzman. ncelemesinde aydnlatmaa
almtk.Bu Esseyenler bat yazarlarn iki ayr kampa ayran bir topluluktur.IDG.s.
143.

439

Somptueux: Bol masrafl atafatl anlamnda Franszca bir kelime. Hayattaki trajediler
sahnedekiler gibi somptueux olmaz. UU.s.217.
Son Asr Trk airleri: Mahmut Kemalin Son Asr Trk airlerinde de ok s
be satr. K. s 224
Son Sadrazamlar: Bkz. Osmanl Dneminde Son Sadrazamlar. Son Sadrazamlar
yazarnn hakk var. Ma.s.147.
Sone: Belli bir uyak dzenine sahip 14 dizekli lirik bat nazm ekli.Stans, sone, balad
en ok kullanlan kalplar. Jur.II.s.64.
Sonya: Su ve Ceza Romannn kadn kahraman. Raskolnikov, fahie Sonyann
nnde eilirken senin nnde deil, ac eken btn insanln nnde diz
kyorumder. B.s.206
Sophienin

Bana

Gelenler:

Bir

Esegin

Hatralar,

Sophienin

bana

gelenlerkontes perilerin buyulu asasi yerine sik sik kamciya basvurur. K.s..320.
Sorbon: Bkz. Sorbonne. Dergisinde, Jauresin politikac sosyalizmine, Sorbonda
hakim olan pozitivist ve laik dnceye ate pskrr hazret. Ma.s.56.
Sorbonne: lahiyat Robert de Sorbon (1201-1274)un yaklak 1257 ylnda kurduu
ve zamanla Avrupann balca retim merkezi durumuna gelen ve Paris
niversitesinin ekirdeini olururan yksek okul. Sorbonnedeki son konferansnn
eyh Cemleddine telkin ettii son derece dikkate deer dnceleri dnk gazetenizde
alkayla okudum. UU.s.74.
Sorel: GeorgesSorel (1847-1922). Fransz sosyalist ve anarko-sendikalist. Bakumin,
Blanqul,Georges, sorel,Troki, Mussolini, Goebbels ayn doktrinin devamclar.
BFH.s.19.
Sorokin: Pitirim Alexandrovitch Sorokin ( 1889-1968). Rus asll ABDli sosyoloji
profesr. Birinci Cihan Harbiden sonra Almanyada Mannheim ve Lukacs,
Fransada Goldmann, Amerikada Sorokin,Veblen,Znanieczki. SNK.s.204
Sos: Bkz. S.O.S sos isteyen bir insan cagimizin insani kendini arayan ve tanriyi
bulamayan insan. SNKs.38
Sosyal antropolaji: Sosyal antropolajinin ada antropologlara gre tarifi, insane
toplumlarinin ilmi. K.s.55.
Sosyal Determinizm Nazariyesi: Sosyal determinizm nazariyesi bu doktrinden neet
eden bir takm mantki prensiplerindendir. K.s.353

440

Sosyal Fizyoloji stne: Saint Smon (1760-1825)n 1810 ylnda kaleme ald
eserinin ad. Sosyal Fizyoloji stneden nce nsann Tarihini (1812) kaleme
alr. SSSS.s. 136
Sosyal Meslekler: Fransadaki Bordeaux (Bordo) niversitesinde 1965 ylnda alan
bilim enstits ad. Ayn yl, niversitenin Teknoloji Enstitsnde kurulan Sosyal
Meslekler ve Haberleme Meslekleri adl iki blm, LTAMn aratrmalarna geni bir
pedagojik uygulama sahas at KA.s.458.
Sosyalim: timay tekilandrmay adalet lsne gre dzelymek amacna giden
siyasive iktisadi fikir akm. Ribotun dergisi btn hrriyeti iddialara ramen 1894e
kadar sosyalizme kapal gibidir. B.s. 104
Sosyolojinin El Kitab: Fransz filozof ve sosyolog Armand Cuvillier (1887-1973)in
1948ylnda

yaymlad

eserinin

ad.

Cuvillier,

Sosyolojinin

Elkitab

nda

medeniyetlerin yirmi tarifini vermi. UU.s. 98.

Sosyolojinin Problemleri: Polonyal Sosyal Darwinci, mataryalist sosyolog ve
hukuku.Ludwig Gumplovicz (1838-1909)in eseri. "Bat'da ilk defa Gumblovitch,
Sosyoloji problemleri adl eserinde, bn Hldun'un imparatorluklar savaa balama
fikrini beenir. SNK.s.69
Sosyolojiye Giri: ngiliz sosyolog ve filozof Herbert Spencer (1820-1903)in 1895
ylnda yazd eseri. Spencer Sosyolojiye giriinde sosyal ilimlerin gelimesi 10
byk yalana balar (Milli yalan, snf yalan vs.) SNK.s.241.
Southey: Robert Southey (1774-1843) ngiliz yazar
Kehamann Bedduasnda

Southey

(1774-1843)

(1810), Hint Kaynaklarndan geni lde faydalanr:

Bhagavad-Gita, Gita-Govenda, Vedalar, Manu Kanunlar. BDE.s.43.

Sovyet Rusya: Eski Rusya fedarasyonu.Bkz.SSCB Dava talihsiz bir kavmin ilesine
ailmek tarihin derinliklerine ibretkavmin ilesine eilmek deil, Soovyet Rusraya'nn
dillere destan makyevelizmini bir kere daha yermek."K.s.325
St: Bilecik ilinin bat Karadeniz blmnde kalan kesiminde bir ile. Osmanl
Beylii 1299da Stte kurulduu zaman 400 atlya sahip bir u beylii iken, 1326
Bursa fethinde Orhan Bey, 38.000 atlya kumanda ediyordu. Ma.s.260
Specimens of English Dramatic Poets: Charles Lambn 1808 ylnda yaymlad
eserin ad. nce bir zevk sahibi olan Charles Lamb, Specimens of English Dramatic
Poets

(1808) adl eserinde,akla setii metinleri ve bilgiyi slubun bysiinde

441

eriyen notlar sayesinde unutulan bir tiyatronun fsununu ihyaya muvaffak olur .
KA.s.413.
Spectator: The Spectator 1 mart 1711 den 20 aralk 1714 de kadar Londra da
yaymlanm gazete. te yandan Spectator ve Defoe neslinden beri,milli bir burjuva
edebiyat mayalanmaktadr. K.s.399.
Spektroskop: Tayf gzlemin e anlamls. Ik tayflarn incelemeye yarayan let.
Tayf ler. ve sosyolojik bir spektroskoptan seyrediyor. B.s.210.
Speklasyonlar: Bilgi edinmenin tesinde hibir ama gtmeden bir trl tartma
inceleme ve dayanaksz kantlanamaz yorum. Ama bu bro Pazar iin speklasyonlar
yapmaz. SNK.s.207
Spencer: Herbert Spencer (1820-1903). ngiliz felsefecisi. Spencer tekaml prensibinin,
belirsiz uyu.Suz ve trdelikten belirli uyumlu bir farklla ykselme esasnn tabiat
dahilinde ve insanln ferd, itim hatta ahlk hayatnda nasl gerekletiini
gstermeye almtr. te yandan Spencer, antropolojik kltr anlayn mjdeler
ama kendisi kltr kelimesini pek kullanmaz. K.s.21.
Spengler: Oswald Spencer (1880-1936) Alman tarih felsefecisi. Spengler, tarihi
gelimenin geleneksel, tek cizgili aklanmasn reddederek insan gemiini temelde
doum ve lmn grnrde biyolojik rneklerine tabi olan kendi kendini havi
(toplayan, iine alan) kltrler olarak tasvir etmitir. Avrupa Spenglerden bu yana
hakikatn tek ynl olmadn idrak etmi bulunuyor. IDG.s.66.
Spercer: Edmund Spencer (1552/53-1599). Protestanl ver pritenlii savunduu
ngiltereyi ve kralie Elizabethi ycelttii uzun alegorik iiri The Faerie Queeneile
ml ngiliz airi. Sidney nesirde, Spercer iirde Shakespare ve Ben Johnson yetiir.
SNK.s.119.
Spinoza: Benedicte Spinoza (1632-1677) Hollandal rasyonalist felsefeci.Felsefesinin
amac insanlar arasnda ilikiyi salayan iyiyi aramaktr. Ona gre bu iyinin kefi insana
sonsuza kadar devaml bir sevin salayacaktr.

Spinoza, havaya frlatlan ta,

konuabilseydi kendi arzusu ile yola ktn sylerdi, diyor. B.s. 285.
Spinozann Bir akirdi Tarafndan Kaleme Alnan nsanln Kutsal Tarihi:
Alman siyaset kuramcs ve Siyonist Moses Hess (1812-1875)nin 1837 ylnda
yaymlad eserinin ad. 1837 ile 41 arasnda Saint-Simona kar hayranln
gsteren eseri yaymlanr. lk kitabn ad: Spinozann Bir akirdi Tarafndan
Kaleme Alnan nsanln Kutsal Tarihi. SSSS.s.114.

442

Spirtalist: Spirtalizm dncesini benimsemi olan kii. Ondokuzuncu asr

Fransasnn spirtalist akm temsil eden bu muhteem lgatten felsefe hocalarmzn
hibiri haberdar olmamtr. K.s.206.
Spontane: Kendiliinden olan, kendiliinden oluan veya annda yaplan anlamnda bir
kelime. Demek ki, ideolojiler spontanediller. UU.s.282.
Spontaneit: Bkz. Sportane. Kalplamayan, katlamayan, hayal iin yaayan tam bir
spontaneti (kendiliindenlik) rneidir. SNK.s. 308.
Spree: Almanyada, yaklak 403 km uzunluunda bir rmak Mbalaa etmeden
diyebiliriz ki, insan zeks yalnz Ganj ve Spree kylarnda dncenin zne
inebilmi. Diyor Tanie.

BDE.s.51

Spritalizm:Bkz. Spiritalizm. Kant devam ettiren kritisizim, Maine de Birandan

gelme Spritalizm Jur1. s.185.
SSCB: 1991 ncesi Rusyasnn ad. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii.
mparatorluklar yok artk, iki blok var. Hakim devletler bir lkenin adn tamyor.
simleri ba harflerinden ibaret:ABD, SSCB B.s.214.
Stael:Gelmaine Neker Stael (1766-1817) Fransz kadn edebiyatc. Staelcilerin teki
kanadnda yer alan Sismondi

(yar talyan yar svireli iktisat)Gney Avrupa

Edebiyat (1813) adl eserinde spanyol yazarlarn uzun uzun inceler. KA.s. 409.
Stalin: Josef Visarionovi Cugavili Stalin (1879-1953) Sovyet devlet adam. Mars
rasgele alrken msvedde olarak kda alm.Asyada demokrasi olamaz,
sosyalizim olamaz Stalinle Cengiz ayn vahidir SNK.s.237.
Steele: Sir Richart Steele (1672-1729) rlandal yazar Addisonun arkada olan steele
askerken Corneilleden esinlenerek komedi yamaya balamtr.

Gerek Steele ile

addison'un halk uurunu ganiletmek iin haradklar abalarda, gerk Swift'in

yazlarnda karmza kan: akl uruna , cidiyet uruna, etkin bir rasyonalizm uruna
katlanlm vakur bir ekingenlik ve ycelik idealidir". K.s.73.
Stendal (1783-1842). Fransz Realist sanatlarndan.Hikye, roman, seyahat ve hatra
yazar. Krmz ve Siyah ve Parma manastryazarn en nl eserleridir. Stendal ne
demi: Korku iinde olan toplumlar, kt zekl, gz dnm kiiler ynetir.
BFH.s.28.
Sterne: Lawurence Strene (1713-1768) ngiliz yazar. Daha sonra Sterne, Voltaire ve
nodiler gelecektir.IDGs.160

443

Stevenson: Robert Louis Balfour Stevenson (1850-1894) Define adas romannn yazar
olarak tannan sko yazar. Ama bence, macera roman, kahramanlar yaayankimseler
olmak artyle, sanat eseri saylabilir. Kiplingin, Conradn ve Stevensonn
kahramanlar gibi. KA.s.150.
Stirner: Johann Kaspar Schmidt Stirner (1806-1856) Alman filozof.

Kemikleri

rmeden unutuldu Stirner. B.s. 200.

Stoa: Zenon tarafndan kurulan Stoaclarn felsefe okulu. Atina felaketten felakete
srklendikten sonra dinleyecektir Stoay. SNK.s.118.
Stoaclar: Felsefi ve ahlaki bir reti olan Stoacln yandalarna verilen isim. Kitap
hem yeni fisagorcu'larn, hem eflatuncularn, hem de stoaclarn ilham ald felsefi bir
gnose'la doludur." IDG.s.111
Strabon: M.58-.S.21 ile 25 aras Yunanl corafyac. Paa eski Yunan ve latin
kaynaklarna dayanarak ilka kavimleri arasnda Trklerin ok geni bir yeri olduunu
iddia eder, sylediklerine delil olarak da Heredot, Strabon Thukudides v.b. gibi klasik
tarihilerin eserlerini gsterir.K.s.326.
Strasbourg And:Bkz Strasbourg antlamas Fransa,Strasbourg Andndan (842) bu
yana Galyada konuulan,yazlan ne varsa Franszca saylyor.Jur.II.s.170.
Strasbourg antlamas: Lothar Fontenayen Puisayede yendikten sonra 841 ylnda
Kel Charles ve Germen Ludwik, Strasbourg da bulutular burada askerlerin nnde
yemin ederek mttefik olduklarn ilan ettiler. Bu yemin Charlesla Ludwikin askerleri
tarafndan Tton ve Roman dilinde yazld. Tarihi Nithart tarafndan saklanan bu
yeminin metni Franszca Alman dillerinin en eski metinleri olark kabul edilir
Franszca,Strasbourg antlamasndan beri Franszcadr. Jur.I.s.69.
Strauss: Davit Friedrich Strauss (1808-1874) Alman tarihi ve yazar. nsanlk,dnce
tarihinde yeni ufuklar aan stratusun sann Hayat adl eseri de,Almanca aslndan
ok,onun Franszca tercmesinden okudu. K.s.264.
Stuard Mill: Bkz. John Stuart Mill. "Ne Yapmal'y zindanda yazd ernievski.
hepsini Owen'de, Fourier'de George Sand'da, Godwin'de veya Stuart Mill'de bulmak
kabildir". Ma.s.97.
Stuart Hanedan: Stewart ya da Sreuart olarak bilinir. 1371den balayarak
skoyay;1603ten balayarak da ngiltereyi yneten ve Cromwell Cumhuriyeti
dnemi (1649-1660) dnda 1714e dein bata kalan

hanedanlk. ngiltereye

444

gelindiinde Tudorlar bitmi,Stuart Hanedanndan I.Jacques tahta gemitir.

SNK.s.217
Stuart Merrill: (1863-1915). Franszca yazan Amerikal air. Ayn soruyu Conrad,
Apollinnaire, Moreas yahut Stuart Merril iin de tekrarlyabilirizKA.s.42.
Stuartlar: Bkz Stuart Hanedan Devrim, Stuartlarn feodal dzenine son vermi, orta
snfn ticri karlar sosyal ve siyas arlk kazanm. KA.s.216.
Suvi: Bkz. Ali Suv Hatalarn hayatyla deyen Ali Keml bana hep Suaviyi
hatrlatr. B.s.163.
Su ve Ceza: Dostoyevskiynin 1866 ylnda yaymlad eserinin ad. Su ve Cezay
ne kadar anlamtm, bilir miyim? Marmeledovun meyhanede syledikleri, bugn
okumuum gibi aklmda: Yoksulluk ayp deil msy, ama sefalet Ma.s. 271
Sulu Adam: talyan Kriminoloji uzman ve yazar Cesare Lombroso (1835-1909).un
1875ylnda kaleme ald eseri. C. Lombroso Sulu Adam srf anarist tipleri tesbit
iin kaleme ald. SNK.s.311.
Sue: Eugne Sue (1804-1857). Fransz roman yazar. Tefrika romanlari genis halk
tabakalarina hitap ettikleri icin, onun hayatini kaleme alirlar: Eu. Suenun Paris Esrari
. (Hugo ve Balzacdan sonra ilk defa edebiyatta argo gorulur) Sue, Fouriercidir.
SNK.s.159.
Suffolk Blgesi: Byk biritanyann gney dousunda kuzey denizi kysnda bir
ynetim blgesi ngilterenin Suffolk Blgesinden Londraya gelmi be yanda bir
yetim,bir aile dostunun yardmyla Christ Hospitale yerletiriliyor.K.s.268
Sufi: Tasavvufu hayat tarz olarak seen kii. Mutasavvf. Sufilerin iman ve ihsanla
ilgili ibadetleri Hz. Muhammedin vahyinden kaynaklanr. IDG.s.57.
Suidas szl: 10. asrdan, Bizans dneminden kalma Yunanca eser szlksel
bilgilerin yan sra bugn yok olmu eserlerden paralar ve bir biyokrafik notlarda
ierir. Bir asr sonra yazlan Suidasn szlk ise daha eski kaynaklara dayanyor.
KA.s.393.
Sukarno:

(1901-1970) Endonezyal devlat adam. 17 Austos 1945 tarihinde

Endonezya Cumhuriyetini ilan etti ve Devlet bakan oldu. arlacak devletlerin

listesini Pakistanl Mehmet Ali, Birmanya bavekili Unu, Seylanl Sr John Kotelawala
ile beraber hazrlayan Nehru ile Sukarnonun balangta ilk amalar dnya sulhunun
korunmasna yardm edecek bir konferans toplamakt. Jur.I.s.387.

445

Sully Prudhomme: Armand Sully Prudhomme (1839-1907). Fransz airi ve Nobel

edebiyat dl sahibi. Sully Prudhomme, Francois Copee Lucie Delaure Madrus de
ocuklar icin siirler yazmak istemistir ama pek basarili olamamislar. K.s.322
Sultan Galiev: Mir Sayid Sultan Galiyev (1880-1939) Tatar siyaset adam ve SSCBde
ki ulusal Mslman komnist hareketinin nderi.Sultan Galiev adl bir Tatar
komnisti,bu dnceleri daha sonra dile getirecektir.SNK.s.261
Sultan Murat : Bkz.Murat IV Moral Vassaf, Sultan Murat, 1911; Ma.s.145
Sultan Sleyman: Bkz. Kanuni Sleyman. Osmanl Devleti: IV. Murata Sultan
Sleyman devrine dn! Diye haykran Koi Beyden Reit Paaya kadar Osmanl
Devletinin btn slahatlar gerici. B.s.80
Surat : Hindistanda Cambay krfezi kysnda,Tapti rma az yaknlarnda tarihi bir
ehir. Binbir hayal krklndan sonra Surata vard (2 Nisan 1758). BDE.s.38
Surdas: (1483-1563) Brac dilinde iirler yazan airlerin ilki ve en by olarak kabul
edilen Hintli air.Buna mukabil, Hint-Arya dilleri edebi bir kiilik kazanr. Bilhassa
Hindice, Bengalce, Maratca, Gceratca. Bu edebiyatlarn altn a 1400 yllarnda
balar, en byk temsilcileri Candidas, Vidyapati, Surdas ve Tulsidas. BDE.s.93.
Suriye: Orta Dou da bakent am,resmi dili Arapa olan bir devlet. Akdenizin Bat
havzasndaki Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle Kk Asyann,
Suriye ve Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari mnasebetler vard.
BFH.s.89.
Susamlar ve Zambaklar: ngiliz sanat tenkitisi. Sosyolog ve sosyalist John Ruskin
(1819-1900)in 1865 ylnda yazd eseri. Susamlar ve zambaklar Ruskinin en ok
sevilen, en okunan kitab B.s.106.
Sutralar: Sanskrite zdeyiler biiminde yazlm dini metinlere verilen isim. Hintin
sutralarn hatrlatr bu yaln ve bu esrarl kelime yn btn lezzetleriyle tadabilmek
iin kendisini dinlemeliydiniz. B.s.152.
Sutta-Pitaka: Pali dilinde sz sepeti anlamna gelen bir kelime olup, therava
buddhacl yasasn oluturan geni bir metinler toplulupunn belirtmek iin kullanlr.
Sutta-Pitaka,sepetlerin ikincisi.buda ile mezlerinin nutuklar, konumalar ,Buda`nn
dnceleri. BDE.s.170.
Suut Kemal Yetkin:

(1903-1980) XX. Asr edebiyat yazarlarndan. zellelikle

Deneme trndeki eserleriyla tannmtr. Suut Kemal Yetkin, Dnya Edebiyatnn

Tipi, Hamlet, Don Kiot, Faust adyla J. Calvetden evirdii derne atma risalenin

446

sonunda (Remzi Kitabev,stanbul 1945,s. 60-61), Don Kiot iin Trke Kaynaklar
kayd ile u bilgiyi verir: J. Cassou, Cervantesin Dehas ;Trkeye eviren: P.N.
Boratav

(Yurt ve Dnya,Austos 1914, say 8). Sabahattin Eybolu, Don

Kiot,Romanlarn Roman

(Edebiyat Faktesi Mecmuas, no 1, 1935. stanbul).

KA.s.210-211.
Shreverdi: ihabettin Eblftuh Yahya bin Habe bin Emirek Es-Shreverdi. (11551191). rakiye isimli felsefi akmnn kurucusu. Felsefi dnce ile iman tecrbenin
(sprituel) terkibini yapan slam Yeni-eflatuncular , aktan aa Hermesedayanan bir
isnad silsilesi kuralar.Mesela (1191) , IDG.s.207.
Sleyman Efendinin nasr: Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezar iirine konu olan
ve ayandaki nasrdan dolay ayakkabs vuran bylece ac ve zdrap eken tahayyl
kii. Mzmz bir d ars, daha dorusu Sleyman Efendinin nasr. Jur.I.s.395.
Sleyman Nazif: (1870-1927). Nktedn kiilii ile tannan Sevet-i Fnn ve sonras
dnemin air ve yazarlarndan. Sleyman Nazif btn ciddiyetine ramen, Farsay
bildiini fakat Arapaya o kadar hakim olamadn itiraf etmekten ekinmez.
K.S.284.
Sleyman Tunahan: Sleyman Hilmi Tunahan (1888-1959) Cumhuriyet dnemi ve
sonras din limi, tasavvuf ve aksiyon adam. Sleyman Hilmi Tunahan Naki
Tarikatnn 33. halkas ve Mrid-i Kmilidir.1 Sleymancln ba olan Sleyman
Tunahann (subay ve Silistreli.1950de lyor), Rus casusu olduu syleniyor.
SNK.s.271.
Sleyman: Hz. Sleyman. Kuranda ad geen peygamberlerden biri. srail kavminin
Yeuya, Davuta ve Sleymana borlu olduu nimetler, Fransann XIV.Louisye
borlu olduklarndan daha m bykt? UU.s. 213.
Sleymann Mezmurlar: .. 1. asrda yazlm 18 mezmur. sa dneminde yaayan
Farizilerin inanlar ve Mesihi bekleyilerini aydnlatr. IDG.s.131.

Cemil Meriin Sleyman Hilmi Tunahann ismini eserlerinde sadece bir defa zikreder. Aadaki
cmlede de grlecei zere Cemil Meri, Sleyman Hilmi Tunahan tanmyordu. Zaten Sleyman
Efendinin zikredildii metin 24 Haziran 1973 tarihinde evde alnm bir nottur. Muhtemelen bu metni bir
sohbet esnasnda bakalarnn azndan not almtr. nk Sleyman Efendi hakknda verilen
bilgilerden Silistre doumlu olduu hari hi birisi doru deildir. Bir kere Sleyman Hilmi Tunahan
subay deil, mderris ve dersimdr. Darl bekya irtihali1950 deil 16 Eyll 1959 tarihidir. Cemil
Meriin bu ekilde bir hataya dmesinin sebebi muttemelen bir dost meclisinde alnm ve yorumlanp
tetkik edilmemi bir ham not olmasndan kaynaklanmaktadr. Sayn mit Meri hanm da yaptmz
grmede bu ihtimal zerinde durdu.

447

Sleyman'n Bilgelii Kitab: Kutsal Kitapta yer alan eserlenden biri. "Sleyman'n
Bilgelii Kitab da Meseller kitab gibi hem yneticiler hem de uyruklar iin tlerle
doludur." IDG.s.111.
Sleyman'n Hikmeti: Kutsal Kitapta yer alan eserlenden biri. "Sleyman'n Hikmeti
ise Hristiyan ahlkna daha yakn bir kitap olup btn bu apokrif edebiyatn incisidir."
IDG.s.111.
Sleyman'n Neideleri: Tevratta Sleymen Peygamberin szlerinden oluan blm.
M.200 ylnda Sleyman Peygamberden yaklak 700 sene sonra derlenmitir. O
zamana kadar Sleyman'n Neideleri ve Ecclsiastesin durumu pheli kalmtr.
Jaminada kesin olarak kanona geirilmilerdir. Buna mukabil kanon'a Esther,Jeremiah
ve Daniel ekleri -Septant'da olmalarna ramen-ithal edilmemilerdir. IDG.s.118.
Sleymaniye: Sleymaniye Camii. stanbulda, Kanun Sultan Sleyman zamannda,
1550-1557 yllar arasnda Mimar Sinan tarafndan yaplan byk caimi. slamiyet
Sleymaniyede kubbe, Itride name, Bakide iir. Ma.s. 228.
Smer Medeniyetleri: Bkz. Smerler. Bidenbire Msr ve Smer medeniyetleri
douveriyor. Jur.I.s. 156.
Smer: Bkz. Smerler. Yazy Smer bulmu nce (..3500),sonra Msr,nihayet
in. KA.s.17.
Smerce: Mezepotamyann gneyinde III. Bin ylda konuulmu olan en eski yaz
dili. ki asrdan beri iki dnyada yetien bilginlerin almalar sayesinde, Fenike,
Asuri ve Biblece, Smerce, Hitite metinler de bir skld IDG.s.92.
Smerler: Smerler. M. 4000 yllarnda aa Mezepotamyaya yerleen ve ilk yazy
kullanan kavim. Bir orta mektep tarih kitabnda Smerleri, Hititleri, hatta Etrskleri
bulamaynca afallyor. UU.s.30.
Snn: Snnet zere olan Mslman. Kuran- Kerime ve Hz. Peygamberin snnetine
yorum getirmeden veya bir ksmn reddetmeksizin sk skya bal olan kimse. Bir
tarihi, Bermekiler devrinde, zaman zaman tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn,
i, haric, mutezili, imam, Zerdti limler bir araya geliyordu, der.IDG.s. 36.
Snniler: Snnet zere olan, Kuran- Kerime ve Hz. Peygamberin snnetine yorum
getirmeden veya bir ksmn reddetmeksizin

sk skya bal olan mslmanlar.

Hicretin ikinci asrndan itibaren snnilerin bir kat daha abarttklar kaza ve kader
inanc bir ok muarzlar bulur karsnda: IDG.s.34.

448

Snnilik: Hz. Peygamberin linin ve ashabnn snneti zerine yaayan, Kuran ve

snnete kesin olarak bal olma durumu. Daha eski dinlerin zaman zaman dile gelii
ve Snniliin kabuunu atlat. Jur.I.s.354.
Srfe: Kurtuk. Karanlk bile deil. Srfe bile deil. Srfe bir mittir. Vasco di
Gamann fetihleri bir esrarkein ryas. Portekiz gerekte tek fatih yetitirmi:
Camoens Jur.I.s.368
Srrealist: Srrealizm akmnn prensiplerini benimsemi olan kimse. Bkz. Srrealizm.
Klasiklere gre, klasikti realite. Romantiklere gre,romantik; srrealistlere gre,
srreeldi.KA.s.275.
Srrealizm: Trkemizde gerekstclk diye ifade edilen srrealizm, 20. asrn ilk
eyreinde ortaya km olan Froud Psikanalizine, bilinalt, rya ehemmiyet veren;
edebiyat, ahlak ve edep endiesinden uzak akma denir.

"Dadaizm, srrealizm veya

ekspresiyonizm gibi akmlar ne belli bir toplumun vazh ve tabii ihtiyalarndan doar,
ne Cermenlerin, Slavlarn veya Latinlerin mizacndan, ne menelerini belirlemek, ne bir
edebiyetn baka bir edebiyat zerindeki etkisinden sz etmek, ne llk davas
gtmek kabildir.' (Felix Bertaux). K.s.40
Srri: Osman Srr (1752-1814). XVIII. asr divan air. Nefnin Siham-
Kazasyla Srurnin Hezeliyt arasndaki fark birincisinin daha usta bir airin
elinden km olmas. B.s.124.
Sryani: Aram kkenli bir Hristiyan topluluu olan, Sriye, Irak, Lbnan ve
Trkiyede; Mardin, Midyad, Diyarbakr, Antepte yaayan Sryanilerden olan kimse.
Bu sayede ilk mtercimler Yunan, Sryani, Saskrit ve Pehlevi dillerindeki metinleri
kolayca aktarmlardr. IDG.s.78.
Sryanice: Hami- Sami dil gurubunun Sami kolundan, dou Aramcaya yakn dil.
ncil Sryanice veya Aramice anlatlm olsa ne ifade ederdi IDG.s.89.
Svey Kanal: Dou Akdeniz ile Kzldeniz arasnda balanty salayan 1859-1869
yllar arasnda alan 195km uzunluunda, Msr Topraklarnda yer alan kanal. Svey
Kanal da Panama Kanal gibi insanla Saint-Simoncularn armaan. SSSS s.107.
Swedenburg: Emmanuel Swendenborg (1688-1772). sveli teolog ve Yeni Kuds
retisi ( Yani eski kilise sonuna erdii iin Tanrnn imdi kurmak zorunda olduu
Yeni Kilise iin reti.) diye isimlendirilen bir doktrinin kurucusu. Ne olusa olsun,
insanln bir tek dini var. Hint, in, sa, Muhammet ve nihayet Swedenburg, hep ayn
zincirin halkalar. BDE.s. 64

449

Swift: Jonathan Swift (1667-1745).

rlandal hikye ve roman yazar. Serven

hilkyesi ile ak hikyesinde olabilirlik aranr, fantastik romanda aranmaz. Rabelaisnin

Gargantuasn,Cervantesin Don Kiotunu, Swiftin Gliverini hatrlayalm.
KA.s.136
Swinburne: Algernon Charles Swinburne (1837-1909). Yar erotik roman ve anormal
ten zevklerini aa vurmasyla bilinen ngiliz airi. Bir Heinenin, bir Swinburneun
iirlerinde olduu gibi insanla beraber yaamyor. KA.s.350.
Synthtiser: Birleim haline sokmak anlamnda Franszca bir kelime. Synthtiser etme,
birleim karm yapma, sentez kurma. Yunan Hintin, Asyann, Msrn propaganda
bilen mirassdr, Synthtiser etmesini bilmi, szm ve

gelecek asrlara

nakledebilmitir. SNK.s.25.
afak: Gnn ve Gne Tanrasnn habercisi olan ve gen bir kz olarak tasvir
edilen afak, Vedalarda bir Tanrca olarak kabul edilir. afak, Vedalar panteonunun
en sevimli Tanras.BDE.s.102.
afilik: mam mam Ebu dris-i fi olan, Ehl-i snnet Mslmanlarnn bal olduu
drt mezhepten biri. nc byk mezhep: afilik. Kurucusu:Muhammed bin dris e
afi. (lm 817) K.s.197.
ah Nimetullah Veli: Emir Nurettin Nimetullah veli (1329-1431). ranl sufi ve
Nimetullah tarikatnn ncs.

randa bir tasavvuf stad olan (XV.yzyl) ah

Nimetullah Veli, Jildakinin Nihayet l-Talib adl kitabna kendi eliyle erhler
der.IDG.s. 218.
ahcihanolu Dara kuh: Bkz. Dara kuh. 1656daki

bir Trk ehzadesi

ahcihanolu Dara kuh (1627- 1658) mutlak hakikate ermek iin btn kutsal
kitaplar karlatrmak istemi, aradn Tevrat ve ncilde bulamaynca, Vedalar
merak

ederek

Benaresli bilginleri Delhiye artm ve Upaniadlar Farsaya

evirtmiti. BDE.s.61.
ahristan: Ebul Faht Taceddin El ahristan (1076-1153).Ortaa slam dinyasnn en
byk din tarihilerinden biri. Horasanldr. ahristani de Necatn mkemmel bir
hlasasn, aydnlk ve sadk bir yorumunu yapm: El Milel Ve Nihel. K.s.188.
airler Tezkiresi: Avusturyal arkiyat ve tarihi Hammer (1774-1856)in 1836
tarihinde yazarak II. Mahmuta 2 bcilt halinde takdin ettii, yaklak 2200 Trk
airinden sz ettii eseri. Hammerin edebiyat tarihimiz iin byk bir deer olan drt
ciltlik bir airler Tezkiresi var. K.s.106.

450

airlerin Hayat: ngiliz yazar Samuel Johnson (1709-1784)n 1779-1781 yllarnda

yazd eserinin ad. 1774-1781 arasnda Thomas Wartonun ngiliz iirinin Tarihi ile
1779-1781 arasnda Samuel Johnsonn airlerin Hayat. KA.s. 399.
akti: G, Kudret, kutsal enerji anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hindulukta bie
etkin kadn enerjisini belirtir ve Byk Tanr grnleri olarak kabul edilen tanrlarn
elerini, zellikle ivannkileri (Kali, Durga, Uma, Parvati) belirtmek iin bu retim
Vedalar andan beri kullanlmtr. ikincisi ok daha yeni ve ok daha
gzel.Puranalar`da sk sk ad geen bir Tanr da akti, Puranalar`da ve Tantralar`da.
BDE.s.156.
aktizm: akticilik. Hindistanda Vinuculuk, ivaclk ve Tantraclk gibi baz
akmlara zg, yaratc kadn enerjisine (akti) inanan ve nem veren dini kuram.
Tantralar`da karmza kan yeni inan aktizm. BDE.s.159.
akuntala: Hint klasik dnem air ve yazar Kalidasa (IV-V.asr)nn tiyatro eseri.
Eser, Mahabharatada kral ksatriya Vivamitra ve apsaras Menakann kz olan
akuntalann kral Dusyanta ile olan karlamalarn ve aklarn anlatr.Kalidasa, Hint
sahnesinin incisi akuntalay o ummann derinliklerinden kard. BDE.s.141.
am: Orta douda bir tarih ve kltr ehri. Suriyenin bakenti Ortacagda batiya aristo
ve eflatunu ve endulus ve sam medreseleri tanitir. SNK.s.67.
anghay: inin en byk ehri. inde Huangpu kysnda, Yangzi Ciang aznda yer
olan bir liman ehri. Beyolu ve Galatada zmirin Frenk mahallesinde kk kk
anghaylar gelimitir zamanla... BFH.s.135.
ankara: Yaad tarih kesin olarak bilinmemekle birlikte (700-750, 788-820 gibi
ihtmaller vardr) VII asrn sonu ile VIII asrn balarnda yaad sanlan Hindistanl
filazof. ankarann (788 820) Vedantasna dayanarak Batnn btn bilginlerini
kmseyen Tolstoy budizmin tesiri altnda her trl iddeti makm eder.

BDE.s.70.

ankr: Derinin ve mukozalarn, rhrvi hastalk yaralarna verilen isim. Frengi ankr,
Czam ankr gibi. 1870 sralarnda Parisi igal eden Alman ordusunun adn
hatrlamadm kumandan Lutcei yakmak isteyince arkada olan general sakn ha
diyor, Parise dokunma, Fransay bu ankr mahvedecektir. UU.s. 209.
anso Pansa:

Araplar olmasayd, Don Kiot ile anso Pansa tek bir insanda

birleecekti, lisin bir nevi kopyas. KA.s.181.

apolyo: Enver Behnan apolyon. Cumhuriyet dnemi Trk tarih aratrmacs gazeteci
ve yazar. apolyonun terekesinde kalm olabilir. SNK.s.382.

451

ark: Dou lk medeniyetlere beiklik eden ehir hayatn ve yazy bilen bir lkeler
grubuna (Msr, Suriye, Anadolu, Mzopotamya, ran) tarihilerin verdii isim. Milli
airimiz purosu ve iman vcuduyla ark eyasna merakl bir Polonya zenginine
benze miyor mu? KA.s.371.
art: Bkz. 1814 art Emlk sahiplerinin byk ounluu arttan

(Charta)

yanayd. SSSS.s.55.
ato: Eserlerini Almanca yazan ek eksprestyonist yazar.Franz Kafka (1883-1924)nn
1926 ylnda yaymlanan roman. Roman kahraman. Nietzschenin Zerd ile
Kafkann atosu da birer fantastik hikye. KA.s.136
ebisteri: ehy Sadettin Bin Abdulkerim (l:1320) ran l air ve sufi. Rza Tevfik,bu
hakikati ispat iin Dounun bir ok air ve nsirini sahneye karr: Ebul Ala, Fahrettin
Razi, Hafz,Mevlana, ebisteri ve Feyzi Hindi. K.s.202.
efik-name:Tarihi efik Mehmetin (l.1715) 1703 ylnda cereyan eden Feyzullah
Efendi yada Edirne Vakas diye bilinen olayla ilgili yazd eseri. Eser ancak 1866
ylnda baslmtr.Sora yazar,eitli eserlerdeki Trke kelime nisbetlerini yzde
olarak tesbit ediyor.Hadikads-suada % 22,efik-namede % 17... K.s.140.
efkat: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann kars olarak tasvir edilen zel bir
isim. Bir kars efkat, Kamann, teki ehvet..ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu,
Gnllerde Doan, Sarho Eden, ldren... BDE.s.181.
ehbenderzade Hilmi Bey: Bkz. ehzenderzade Ahmet Hilmi. ehbenderade Hilmi
Bey,oryantalistler arasnda Renana imtiuazl bir yer verir. K.s.190.
ehbenderzade: Bkz. ehzenderzade Ahmet Hilmi. Efganiler,Abduhlar Akifler
zincirinin bir halkas ehbenderzade. K.s.85.
ehname: Firdevsinin 11. yy yazd manzum ran milli destan. Firdevsi, altmbin
beyitlik destann bu geleneklerle yourdu, ehname adl muazzam abidede mermer
birer stun selabeti kazanan bu silik hatralar, dehann kudretini ispat ettikleri iin
sayfalarmzda yer alyor." K.s.294.
ehrazat: Binbir gece masallarnda masallarn anlatcs olan kii. Zavall ehrazat ya
her akam yeni bir masalla elendirecektir sultan, ya canndan olacaktr. KA.s.128.
ehvet: Hint mitolojisinde istek tanrs Kamann kars olarak tasvir edilen zel bir
isim. Bir kars efkat, Kamann, teki ehvet..ve adlar saymakla bitmez: Be Oklu,
Gnllerde Doan, Sarho Eden, ldren... BDE.s.181.

452

ehzenderzade Ahmet Hilmi: (1865-1913) Merutiyet dnemi felsefe ve mutasavf

roma, hikaye, oyun yazar. Oysa ehzenderzade Ahmet Hilmi neslimizin ilk defa
yazlan felsefi bir roman. Lehimci Bunyann Amk- Hayal neslimizin bsbtn
mehul. K.s.88.
emsed Devle: Ebu Tahir Bin Fahrut Devle esed Devle. 10. yy sonlar ile 11.yy
balarnda yaam olan Bveyhi emiri. Hamadanda, emsed Devleyi ar bir
hastalktan kurtarr. K.s.184.
emseddin Gnaltay: emsettin Gnaltay (1883-1961). Trk tarihi ve siyaset adam.
1941 ylndan lmne kadar Trk tarih kurumu bakanl yapar. Daha sonra smet
Paann bavekilliini yapacak olan tannm din bilgini. emseddin Gnaltaya gre
eyh Peygamber kadar yn- hrmet, ona itiraz edenler Ebu Cehil kadar lnete
mstahaktr. UU.s. 67.
emsettin Smi: (1850-1904). Tanzimat dnemi yazarlarndan ve szlk bilimci. Bir
Hseyin Kadri, bir emsettin Sami, gnmzde bir Mehmet Doan Lgat yapmak
Akademinin vazifesi olduu halde Akademinin dnda kalm dnda gelimi.
K.s.289-290
enky: Htayn merkez ilesine bal bucak. Ben iki Antakyalnn kskac
arasndaydm.Biri akaltepeden teki enkyden.Jun.II.s.135.
eriat Lts: Bkz.Saddharma-Pundarika.Binlerce Bodisatva dinler Buda`y

en

nemli sutra "eriat Lots" (Saddharma-Pundarika). BDE.s.173.

eriat: Kurna dayal slam hukuku ve Allahn insanlarn fiillerine ilikin
hkmlerinin tamam. Ulema eriatin temsilcisiydi.eriatin,yani ezeli hakikatlerin...
K.s.390.
eriat- Ahmediyye: slam eriat. Bu makaslama sayesinde ,burjuva demokrasisi olup
kar sosyalizm: eriat- Ahmediyyeye tpatp uygun bir demokrasi. Ma.s.222.
evirev: Stephan Petrovi evirev (1806-1864) Rus gazeteci yazar ve edebiyat tarihisi.
Rusyada 1850 civar,Miliukov ile evirev gibi yazarlar blk prk teebbslerde
bulunmu,ama Bielinski ile akirtlerinden beklenen bilano,ondokuzuncu asrn ilk
yarsnda gereklememiti. KA.s. 411.
evket Sreyya: Bkz. evket Sreyya Aydemir.Katlan Trkler arasnda evket
Sreyya da vardr.SNK.s.261.
ezlongdaki Aydnlar: Eklemli iki tahta yada metal ereve arasna geirilip gerilmi
bezden oluan, istendiinde zerine uzalcak biimde ayarlanabilen katlana bilir koltuk.

453

Suffert bir Fransz gazetecisi, 1974lerde kaleme ald kitab: ezlongdaki Aydnlar,
aka ile ciddiyi kaynatryor. Ma.s.59.
k: Hseyin Rahmi Grpnarn 1889 ylnda nerettii roman. Recaizadeye Behruz
Bey, Hseyin Rahmiye k ve psevdi, mer Seyfettine Efruz Bey tiplerini kim
ilham ettirmitir? KA.s.338.
psevdi: Hseyin Rahmi Grpnarn 1911 ylnda nerettii roman. Recaizadeye
Behruz Bey, Hseyin Rahmiye k ve psevdi, mer Seyfettine Efruz Bey tiplerini
kim ilham ettirmitir? KA.s.338.
ir

Publius Syrus. Milattan nce birinci asrda yaam olan Yunan komedi

airi.ir Publius Syrusun bir sz: Suluyu affeden hakim kendini mahkm etmi
olur. B.s.102.
i: iilik meshebine mensup olan kii. Bir tarihi, Bermekiler devrinde, zaman zaman
tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn, i, haric, mutezili, imam, Zerdti limler
bir araya geliyordu, der.IDG.s. 36.
iir ve na: Ziya Paann Divan edebiyatn tenkit ettii, divan sirlerini uar-y rn
diye itham ettii ve gerek Trk edebiyat olarak halk edebiyatn gsterdii
makalesinin ad. Cumhuriyet aydnlar ,stadn iir ve na balkl makalesini,
tartlmaz bir delil imi gibi her vesileyle ne srer. K.s.241.
inasi: brahim inasi (1824-1871) Tanzimat dnemi gazeteci ve yzar. Dava en gzel
ifadesini inaside bulmutur:Avrupann bikr-i fikri ile Asyann akl piranesini
evlendirmek.K.s.403.
iraz: randa zagroz dalarn arasnda yer alan bir ehir. Fars ilinin merkezi.
Mslmanl benimseyen o putperestin

-tbir F. Schlegelindir- hayali, Himayala

eteklerinden ok, iraz bahelerine kanatlanr. BDE.s.53.

rler Pene-i: Yavuz Sultan Selimin mehur msralar:Merdm- ddeme bilmem ne
fsn etti felekGiryemi etti fsn ekimi hn etti felekrler pene-i kahrmda olurken
lerznBeni bir gzleri hya zebn etti felek. Gnmz Trkesiyle: Bilmem beni
nasl byledi felek, Devaml alyorum kanl gzyalar dkerek./ Aslanlar benim
kahrmn penesinde titrerken, bir ceylan gzl (sevgili)nn Zebnu (esiri) etti beni
felek. rler Pene-i kahrmzda lerzan olurken, felek bizi de bu gzleri ahya zebn
etmez mi? B.s.195.

454

it: Kuran- Kerimde ad geen Peygamberlerden biri. Ademin oglu it (AS)dan

Hazret-i saya Hazret-i Isadan Salmann ahsna Hazret-i Muhammete intikal eden
Nur. IDG.s.218.
iva: Hintin biyk tanrsnda biri. Derleri: Brahma ve Vinu. iva, Hem Mahakala
(Byk Zaman) zaman gibi yalc, Hem Sankara (uurlu); hem svara (yce efendi),
hem Mahayogi (byk ileci). Tezatlar kendinde toplayan bir tanr. Hem hiddetli hem
merhametli. Elinde Trisla adnda ulu bir mzrak var. Mzrak kimine gre yaratc,
kimine gre yok edici. Kartal Carudann srtnda, gkten topraa inen, kh ermi, kh
bilge klna brnen Vinu, ivann yapt ktlkleri dzeltecekti.BDE.s.130.
ivac: Hint inancnda tanr ivaya tapan ve ivaclk mensup olan kii. Birok din
adam, Vinucu ve ivac birok air bu tepkiyi bayraklatrmlar.BDE.s.148.
ivaclk: Hinduculuktan gelen, ivaya tapmay n gren birok mezhebin
kaynakland din akm. Coun, evrenle kucaklan,varlklarn bitip tkenmeyen
raksna ayak uydurun diyen Hint felsefesi. ivaclk bizi ne karamsarl a srkler, ne
aylakla. BDE.s.131.
loka: Sekizer hecelik drder dizeden oluan Hint edebiyat nazm ekli ve Budac
Uyagurlar iir anlamnda kulland kelime. Hitliler Ramayanay,ilenmi iirin,
kavyann,ilk rnei sayarlar,onlara gre Valmiki ilk gerek airidir,iirde kullanlan
loka kalbn da yaratan o. BDE.s.178
ovenizm: Milli olan her eye kar kaytsz artsz hayranlk gsterip yabanc olan
hereyi karalayan ar yurtseverlik ve milliyetcilik Deiik rk ve milletler arasnda
dmanlk alamay hedefleyen ve bu yolda kkrtmada bulunan ar milliyetilik
akm. Ve kbusa dnen ovenizm ryas. Ma.s.280.
urpanaka: Ravanann kz kardei olan dii ruhlu bir Rakasadr. urpanaka
(urpanakha) yelpeze trnakl anlamna gelir ve onun irkinliini belirtir. urpanaka,
Ramayanada Rama ve Lakmanay yoldan karmak ister; ama kendisine yz
vermezler.Gelgelelim urpanaka Rama`y baatan karmak ister. BDE.s.153.
T.D.K. Szl: Trk Dil Kurumu Szl. Trk Dil Kurumunun deiik tarhlerde
yaynlad Trke Szlk. Kms-u Fransevnin verdii karlk mnakaa-i
kemliyye: T.D.K Szlnn ak tartma. B.s.126.
T.S Eliot: Thomas Stearns Eliot (1888-1965) Amerikan asll ngiliz air, edebiyat
tenkitisi, deneme ve oyun yazar. Hmanistlik kltr kavramyla ilgili son yorumlar
T.S Eliotundur. K.s.37.

455

Taafff: fetli, temiz,ifetli grnme. Son zamanlarda tek hikayecimizin Taafff

neredilince her taraftan hakikiyyun tarznda yazlm bir eser, diye sesler ykseldi.
KA.s.298.
Taberi: Ebu Tayip Tahir Bin Abdullah Taberi (959-1058) afii meshebi fkr alimi.
Eseri, bn shakdan, Tabariden, Mesudiden, Danteden, Napolyondan, Renandan,
Hugodan alntlarlaDG.s.148.
Tabiatl Red: Cemelettin Efganinin telif ettii tek eser. Tabiatl Red,
Arapadan tercme eden Avukat Aziz Akpnar, Diyanet leri Reislii Yaynlar,
say:50, Ankara 1956 UU.s.68.
Tablas Poeticas. spanyol hmanist Francisco Cascales. (1564-1642)in 1617 ylnda
yazd yazd ve tarih ve edebiyat meseleleri hakkndaki grlerini dile getirdii
eserinin ad.. Nihayet 1617 de Francisco Cascalesin Tablas Poeticas,ilk edebiyat
tarihi tasla sayilabilir. KA.s.398.
Table Ronde: 1948 de ralarnda R.aron, A.Camus, A.Malraux, Th.Maulnier,
F.Mauriac, J.Roynn bulunduu bir grup yazar tarafndan kurulan edebiyat dergisi.
Derginin yayn hayat 1969 da sona erdi. Bu tarihten sonra deiik isimlerle yayn
hayatna devam etti. Table Ronde dergisi, 1950de hususi bir say kartm:
Aspects de IOccultimes. Jur.I.s.397.
Tabula Smaragdina: Bkz.Yahut Levha. Kitap Yahut Levha (Tabula smaragdina)
bahsiyle hitam bulur. IDG.s.208.
Tac Mahal: Hint Trk mparatoru ah Cihann kars Mntaz Mahal iin Akrada
Yamuna nehri kysnda, 1643 ylnda yaptrd eser. Lord Bentick de Tac Mahali
yktrp mermerlerini ak attrmayla satmay dnebilecek kadar Hint dmandr.
BED.s.47.
Tacet Tevarih: Seyhulslam koca Sadettin efendinin, Osmanl Devletinin
kuruluundan Yavuz Sultan Selimin lmne kadar olan dnemi anlatt tarh kitab.
Aik Pasa tarihi yahut Hoca Sadrettin Efendinin Tacet Tevarihi sadece sarayi anlatir.
SNK. s.167
Tacitus: Marcus Claudius Tacitus (200-276) Roma imparatoru (275-276). yi
ynetilen bir lke buras. Mill Savunma Bakan: Sezar. Tacitus.D leri Bakan.
Seutonius, mstear." K.s.303.
Tacitus: Publius Tacitus (MS. 55-120) latin tarihi. "Ciceron'un, Quintilien'in,
Nepos'un, Plautus'un, Martial'n, Ovid'in, Pline'in, Varon'nun, Tavitus'un ve daha az

456

tannm kiilerin yeni eserleri manastrlarda ve daha baka yerlerde yeni eserler
kevedildi. KA.s.108.
Tac-l Arus fi Lgat-l Okyanus. Firz Abdnin yazd lgat. Mtercim Asm eseri
cil olarak zetlemi ve Trkeye evirmitir. Tac-l Arus fi Lgat-l Okyanus
ondokuz cilt,Bulak (Msr). K.s.262.
Tagor: Rabindranath Tagor (1861-1941) Hint yazar ve air. Tagor da korkusu yok.
Sevgililer ondan ark bekliyor. br dnyay neden d.Sn? B.s. 242.
Tahmuras: Avesta, eh Name gibi ran efsanelerinde ad geen mitoloji kahraman.
"te Angremenyu'nun srtna binip dnyay dolaan Tahmurat, cinleri cehenneme tkan
Cemit.." K.s.295.
Tahran: rann ba ehri. Paa belki Buhara ve Tahranda bir iyi sadr- azam
olabilirdi. UU.s.46.
Tahsin Efendi: (1851-1916) Trk hattat, imam ve Beyazt ktphanesinin mdr.
Dilini anlamad o Babil kulesinde tek klavuzu Paris Bykeliliinde grevli imam
hoca Tahsin Efendinin , ok tonton bir adam diye kendisinden sz ettii A. Fanton
Ma.s.191.
Tahsin Ycel: (1933-.) Gnmz yazarlarndan. Hikye, deneme ve tenkit yazar ve
Profesr. Ahmet Mithatn pabular Tahsin Ycelden daha deerli. Jur.I.s.:363.
Taif: SuudiAarabistanda Mekke ehrine 90 km uzaklnda bir ehir. Birbirleriyle
yaran belde gryoruz: Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif. K.s.148.
Taine: Hipholyte Adolphe (1828-1893) Fransz filozof ve tarihi. Taine, dehay girift
bir varlk olarak vasflandryor.B.s.226.
Takrir-i Skn: Bkz Takrir-i Skn Kanunu 1923ten sonraki

Takrir-i Skn

kanununa da hibir itirazda bulunmalar.SNK.S.264

Taksila Racas: Taksila, Pakistanda bir sanayi merkezi. Eski Hindistann nemli
ehirlerinden biriydi. Taksila racas da skenderi memnun etmek iin ona sarayndaki
bilgelerden birini yollar. BDE.s.29.
Talat Paa: (1874-1921) Osmanl sadrazam ve ttihat ve Terakki Komitesi yesi.
Talat Paa , Gkalp bir memleketin dini ve iktisad hayat bilmeden

hibirey

yaplamaz demi. SNK.s.382.

Talebe-i Ulum syanlar: Medrese talebelerini stanbulda Sadrazam Mahmut Nedin
Paann grevden alnmas iin 10-12 Mays 1876 tarihinde yaptklar yry. Belki

457

Viyana bozgunu,belki Yenieri,Talebe-i Ulum isyanlar belki Tanzimat, belki

Cumhuriyetin kuruluu KA.s.354 .
Talleyrand: Charles Maurice De Talleyrant-Perigord (1754-1838) Fransz siyaset
adam. Talleyrand doru sylyor galiba: dilin grevi hakikati gizlemektir.
B.s.291.
Talmud kitaplar: Yahudiliin Tevrat sonras dneme ait, Torah yada yazl yasann
gerek yorumu saylan en nemli eseri. Talmut Musa yasasnn yorumlanmas ile ilgili
geni bir derlemedir. Mina kanunlar ile ilgili erhler ayn zamanda hem Filistinde
hem de Babilde hazrland. IDG.s.139.
Talmud: Bkz. Talmud kitablar. Kendi dillerine hapsedilmi olan bu kitaplar nihayet
Talmud kadar nem tard: sinagog krslerinde titizce muhafaza edilen bir Tora.Bu
garip kitaba umulmadk bir ans kazandran:Septant tercmesi. IDG.s.88.
Talut: Kuranda ad geen beni srail kral. Kitab- Mukaddesteki ad Samueldir.
Musa Peygamberden sonra srail oullarnn bana Talut gemitir. Talut, Davut, Delf
ehri, Endor maaras, her akam altn makasla kesilen mukaddes mum... llerin
arasnda Nemrutu gryorum. UU.s.343.
Tamara: Yahudi tarihi metinlerine gre Davuduun vey kz. vey kz kardei
Tamarann rzna geer IDG.s:95.
Tamu: Cehennem. Kr zincirlerini ara yksel. Erilik insan Tamuya srkler.
BDE.s.326.
Tamul Edebiyat: Sanskriteden sonra Hint kltrnn en nemli anlatmlarnn yer
ald Tamulca ile yazlm edebi metinler.

Mersiye yalnz Tamul edebiyatnda

karmza kar. BDE.s.285.

Tamul:Bkz. Tamulca Hint yarmadasnn gney yarsnda yaygn olan Dravitenin
drt byk lehesi var: Tamul, Malayalam, Kannada, Telugu. BDE.s.95.
Tamulca: Tamulca

veya Tamilce. Dravid dillerinin en nemlilerinden biri olan

Tamulca Tamil Nadu eyletinin resmi dilidir ve Sri Lankada Tamil aznl tarafndan
kullanlr. Hindistan dnda Birmanaya, Malezya ve Singapurda remi dilden biridir.
Ayrca, Hint Okyanusu adalarnda, Endonozyada ve Vietnamda da kullanlmaktadr.
Yirmi milyon insan konuur Tamulcay, edebiyat aa yukar yirmi asr kucaklar.
BDE.s.284.

458

Tank Binbas Demir: Aclan Saylgann 1977 ylnda yaymlad Deprem isimli
belgesel romannn kahraman. Ve birden tank binbas Demir, genlerin omzunda
kalabal selamlyor. KA.s. 353.
Tanpnar: Ahmet Hamdi Tanpnar 1901-1962, stanbul. Cumhuriyet dmemi air,
hikaye, deneme, roman yazar ve edebiyat aratrmacs.

Byk ly ebed

istirahatghna teyi eden bir ses duyduk: Tanpnarn sesi. B.s.122.

Tanrnn Belgesi inizdedir: "Gandhi'nin batdaki kaynaklarn da merak etmiyoruz.
Ne Tolstoy'u -Tanrnn Belgesi inizdedir-, ne Ruskin'i -Sonuncuyu da Kendin Gibi- ne
Thoreau'yu -Medeni taatsizlik- okuyan var."K .s.339.
Tantal: Lydia Kral

Tantalostur. Tanr Zeusun oludur. Plutondan domutur.

Efsanede dal budak salm lanetli bir soyun atas olarak kabul edilir. ller lkesinde
ektii ceza ile nldr. Tantolos, Sipylos danda bir krallk kurmu gl ve zengin
bir kii. Suu konusunda rivayetler oktur: Baka bir din ve dzen adna ba kaldrd,
tanrlarn kendine tevecchn ktye kullanarak marp ly kard, fnilere
tattrmak iin lmezler sofrasndan nektar ald gibi rivayetler vardr.Zeus, Tantala
fena halde fkelenip cehenneme yollam. Zebaniler bir adaya gtrp orada bulunan
bir aaca s.Sk balamlar. Susuzluktan yanmaktadr, dudaklar uzadka gl ekilir.
Baland aa altn meyvelerle ykldr ama Tantaln elleri uzadka rzgar aacn
dallarn bulutlara kadar uzatr. Bu ikence kyamete kyamete kadar srecektir.Tantal
kelimesi ngilizcede tantalize olarak kullanlr ve bouna mit vermek, umutlandrp
vermemek anlamna gelir. Tantal kencesi deyimiyle de: elinin altndaki nimetlere
eriemeyen veya arzular tam gereklemek zere iken beklenmedik engeller yznden
gereklemeyenlerin durumu iin kullanlr. Arzudan tutuan parmaklarnla dallara
bouna uzanma Tantal. B.s.275.
Tantralar: iva ile akti arasnda konumalar eklinde aktarlmkutsal saylan yazlar.
Tantralar `la adeta btnleen akti inanc Hint`in byk dini olan brahminizmi
,cainizmi ve budizmi, deiik lde de olsa, etkiler. BDE.s.159.
Tantrizm: Bir yoga okulu. Halk inanlarnda Devi, Durga, Kali, Parvati, Uma, Padma,
Kendi gibi binbir isimle anlan Ana Tanra`y batac eder tantrizm. BDE.s..161.
Tanyol: Cahit Tanyol (1914-.). Felsefe profesr. air ve yazar. Sosyalizm
slamiyetin cennetidir. Tanyolun grs. SNK.s.162.
Tanzimat: Osmanl Devleti tarihinde Abdlmecitin imzasn tayan Glhane Hatt
Hmayununun 3 Kasm 1839 tarihinde Mustafa Reit Paa tarafndan okunmasyla

459

balayan ve 1876 ylna kadar devam eden dnemin ad. Filhakika, intelijansiyamzn
erefine ampanya ieleri patlatt bu szde bkire, Tanzimattan beri tandmz
batllama mitinin ta kendisi. B.s. 97.
Taranto:talyada, Taranta krfezi kysnda bir ehir. Saint-Jeromeun tercme
hatasn Taranto ruhaniler meclisi kutsallatrm. UU.s.338.
Taras Bulba: Nikolay Vasilyevi Gogol (1809-1852)in hikye kitabnn ad. Taras
Bulba, savalarla geen bir hayatn, iki olunu savata kaybeden bir babann, bir Kazak
komutannn Lehlerle olan kavgasnn hikayesidir. Bu hikyelerin en gzeli: Taras
Bulba, mensur bir destanBDE.s.148.
Taraskonlu Tatarin: A. Daudetnin 1872 ylnda yazd roman. Eserin Tarascon
surlar iinde n kazanm kahraman cezaire arslan avna gitmeyi dler. Gittii
yerden aslan postundan ok hayal krklklaryla dner. Ama geriye kazand nam ve
kendi apnda bir dnya kurmasn salayan serap kalacaktr. Sonra, bu yaman
silahorlar aslan avna kan Taraskonlu Tatarin gibi-Dervi Bey sanarak masum
kaaky ldryorlar KA.s.350.
Tark Bura: (1918-1994) Hikye roman ve fkra yazar. Kvrak ve inzibat slubunu
her gn yeniden takdir etmek frsatn bulduumuz Tark Buraya, dosta.
Jur.II.s.196.
Tark: Bkz. Tark Bura. Tarka baylrm. KA.s.372.
Tarih zerine Yazlar: Fransz tarihi Fernand Braudel (1902-1985)in 1969 ylnda
yaymlad eseri. Oluan Dnya. Yazar Fernand Braudel, Collge de France
hocalarndan, Modern Medeniyet Tarihi okutuyor; Ecole Pratique des Hautes Etudesde
de kurulduu gnden beri blm bakan. Balca Eserleri: II.Flip Devrinde Akdeniz ve
Akdeniz Dnyas, Madd Medeniyet ve kapitalizm Sonra eitli makalelerini bir araya
getiren Tarih zerine Yazlar. UU.s.93.
Tarih-i Cevdet: Ahmet Cevdet Paann 1853'te de otuz ylda ikmal ettii 12 ciltlik
mehur eseri. "Tarih-i Cevdet" isimli tarih eseri.Medresenin bu son byk temsilcisi,
Tarih-i Cevdetin ifade selasetini Encmen-i Dniin telkinlerine balyacak kadar
mahviyetkrdr. UU.s.316.
Tarih-i Ebl Faruk: Asl ad Mehmet Murat olan Trk tariti ve siyaset adam Mizanc
Murat (1854-1917)n 12 cilt olarak tasarlad ancak 7 cilt olarak 1912 ylnda
yaymlanabilen eserinin ad. Tarih-i Ebul Faruk da mevcut olan intikadi ve tevzizkr

460

fikirlerin mhi bir ksm, mehaznn mellif olan Hammerindir ve Murat Bey kendine
mal etmemitir K.s.105.
Tarih-i Edebiyat- Arabiye: bkz. Arap Edebiyat tarihi. Cezmi Erturulun Dil ve
Edebiyat le Fehmi Efendinin Tarih-i Edebiyat- Arabiyesi ayn ylda yaymlanm.
K.s.281.
Tarih-i Tedenniyt- Osmaniye: Gazeteci Cell Nur lerinin 1915 ylnda yazd
eserin ad. Osmanlnn Gerileme ( aalanma) Tarihi anlamna gelir. kinci
Mertiyetin bir baka Le Bon perestide Cell Nuri. Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye
yazarna gre: Bizim ahvalimiz, hussiyle Merutiyetten sonra cerayan eden vakalar
nazar- dikkate alnrsa, G. Le Bon pek ziyade hak kazanr. B.s.161.
Tarihte Usl: Zeki Velid Togan (1890-1970)n 1950 ylnda yazd eserinin ad.
Z.V. Togann Tarihte Usul adl

nefis aratr.Snda M. emseddin

ismine

rastlayamadk. K.s.90.
Tarik-l

Necat: Kurtulu Yolu anlamnda ama Ebuzziyann ifdesine gre, Ali

Suavinn kendisine itibar salamak iin Arapa mellif ve eser isimleri uydurur ve
bunlardan tercme yaparak yazlarna alntlar yaparm. Ebuzziya, Tarik-l Necat
isminin de byle bir eser ismi olduunu sylyor. Abdrrafi Kendi Tarik-l Necat
n da dedi ki...diye uydurduu ibareyi tercme eder gibi yazmakt. Ma.s.150.
Tarpea: Bkz. Tarpeya. Bilirsin ki Kapitol ile Terpea yanyanadr.Jun.II.s.158.
Tarpeya: Tarpala kayas. Adn Tarpeiadan olan, Capitoliumun gneybat ucu. .S. I.
asra kadar lme mahkum edilen kiiler buradan aa atlrd. Her medeniyet
uuruma alan bir kap:Tarpeyas olan Kapitol. UU.s.112.
Tarzan: 1914te E.R. Burroughsun yazd ve 1929 ylnda Harold Foster tarafndan
izgi romana uyarlanan kahraman. Leopar derisinden donu ile yenilmez Tarzan silindir
sapkasi ile kursun islemez mandrakebu garip mitolojinin baslica kahramanlari .
K.s.322.
Tasann: Divan Edebiyatnda airin bilgisinigstermek, bakalarndan farkl
grnmek birbiriyle kafiyeli kelimeler bulabilmek gibi sebeplerle srklendii
samimiyetten uzak, yapmackl zorlama anlatm yolu. "Tasann (manierizm) tohumlar
belagatin iindedir". K.s.65.
Tasso: Tarquato Tasso (1544-1595). talyan air ve yazar. Ne Dante rahipti, ne Aristo,
ne Tasso. Rafaello, Michel Angelo, Leonardo da Vinci laiktiler. SSSS.s.93.

461

Taer: Bkz Dndar Taer. Sesimi Taerin sesiyle grletirerek haykryorum: Tarihte
tek mucize vardr: Osmanl mucizesi. Ma.s.260.
Tat Fizyolojisi: 1825, garip bir kitabn douuna ahit olur: Tat Fizyolojisi.
KA.s.433.
Tat Tvamasi: Tanr nedir? Diye soruyorsun. Tanr sensin: Tat Tvamasi BDE.s. 120
Tatar medeniyeti: ntelijansya Trk-slam medeniyeti yoktur. Hun medeniyeti, Tatar
medeniyeti vardr, ecdadmzdr diyor ve Osmanly tarihten kazmak istiyor.
SNK.s.293.
Tatar: Kazan Trkleri de denir. Kazan Cumhuriyetini kuran ve ou Tataristan zerk
Cumhuriyetinde yaayan Trkler. Skobolev ve Kaufmann Tatar lkesindeki
fetihlerinden sonra Rus istils Asyada da dizginlenmi oluyordu. BFH.s.76.
Tatarca: Kuzey-Bat Trkesi dahilinde bir Trk ivesi. Tatarcadan, Kpakadan,
aataaycadan l kelimeler devirildi. Jur.I.s.72.
Tataristan: Bakenti Kazan resmi Trke olan, Rusya federasyonunda zerk
cumhuriyet. Eskiden Trkistan iinde bu isim kullanlmakla birlikte Avrupallar,
XIV.asrda Kk Asya tabiri yerine de Tataristan kelimesini kullanrlard. Perunun,
Tataristann , Arabistann siyasi ve ahlaki hayatna gelir. K.s.75.
Tavernier: Jean-Baptiste Tavernier (1605-1689) Fransz tacir, seyyah ve seyahatname
yazar. Sylvestre de Sacy ile mnasebet kurdu. Marco Polonun, Taverniernin,
Chardinin seyahatnamelerini okudu. KA.s.33.
Tayf: Hayalet, ruh, grld zannedilen hayali varlk. Hem Marseyyez, hem Eil...
Tayf da orda melek de... Elektrin kapsnda Capanee beklemekte. Ve Lodi kprsnde
Bonapart ayaktadr. UU.s.344.
Teb: Yukar Msrda Nil kysnda bir ehir. Msrn gkleri altnda Menfis ve Tebde,
byk ehramn nnde, kutsal sisin ve kadimler kadimi Ebulhevlin huzurunda, ln
aydnl ve hameti iinde Ezeli Ruhun, Ruh-u cihann btn varlklarla, onlarn
istihalelerini halkeden yaratc Kelamn, konuan remizleri ile karlat. IDG. s.150
Tecrb Roman: (Le Roman Experimental). Natralizmin kurucusu Fransz Romanc
Emile Zola (1840-1902)nn 1880 ylnda kaleme ald Natralizmin bildirisi
niteliindeki yazs. nce Edebiyat belgelerini, tecrb romann, natralist
romanclarn okudum sonra Rougon Macguartlari KA.s.314.
Tedrisat- ptidaiye Mecmuas: 1868'de ilkokullara (sbyan okullarna) retmen
yetitirmek zere, stanbul'da kurulan "Darlmuallimin-i ptidaiye"okulunun II.

462

Merutiyetten sonraki mdr olarak Sati Bey tarafndan Bakanlk adna karlan
dergi. Muallim cevdet: Tedrisat-i Iptidaiye mecmuasinda Velidinin goruslerini tenkit
etmis.Cevdet Beyin itirazla karsiladigi dusunceler sunlarmis. Teokratizm, Turkler iin
babelas olan bir zihniyettir. Teokratizm, slam camiasinin oz sifati degildir.
IDG.s.232.
Tefekkr Sns: Sn, Arap Yarmadasnn Msr ile birletii yerde bir gen tekil
eden yarmadann ad. Baka bir tarifle Sn l. Tur- Snda buradadr. Hz.
Musann burada Allah ile konumas hadisesine atfta bulunarak, tefekkr kutsal
Snda yaplan konumaya benzetilmi Mbetler her ada ziyaretsiz kalm.
Tefekkr Sinas metruk bir manastr. B.s. 270.
Tefsir: rtl, kapal olan eyi ortaya karmak, amak, beyn etmek, beer kudret
dhilinde, Kur'n- kerm yetlerindeki murd- ilhyi

(Allah telnn murdn)

anlamak.Arapa gramer kaidelerinden, dini kaynaklardan, ilmi gr ve kuramlardan

faydalanarak yaplan Kuran yorumu. Tefsir,Hadis,Fkh vs slam hayatn btnn
kucaklyor,dnceye ihtiya brakmyordu. Jur.II.s.209
Tehlikeli Alakalar: Fransz hikaye, roman ve deneme yazar Pierre Choderlos de
Laclos (1741-1803)un 1782 ylnda yazd eserinin ad. Mesela Rousseaunun Yeni
Hloise

(1761), Diderotnun Rahibesi

(1760), Laclosnun Tehlikeli Alakalar

(1782). KA.s.237.
Teilhard de Chardin: (1881-1955) Fransz filozof yazar ve papaz. Filozof papaz,
Teilhard de Chardinin (1881-1955) Avrupalya tavsiyesi: Hristiyanla dn; daha
geni, daha uurlu, daha lim bir Hristiyanla. UU.s.105.
Tek Parti Devri: Cumhuriyetin kuruluundan 1946 ylna kadar deam eden sre.
Sonra, zaman zaman lklar duyulur, tek parti devrinin kesif ve kasvetli havasn
datmaya alan lklar. B.s.101
Tekvin: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmndeki
Torahn ilk kitabsr. Eserde nsanln yaradl, Adem ile Havvann Cennetten
uzaklatrl, brahim a.sn peygamber oluu, branilerin Msrdan klar
anlatlmaktadr. Kitablarn balcalar unlardr: Tekvin, k, Leviler, Saylar,
Tesniye, Yeu, Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.94
Telemak: Fenelonun veliaht devlet idaresine altrmak iin kaleme ald roman.
Hsrevnme siyas, ahlk ve asker bir hikye, bir para Telemak gibi. KA.s.153.

463

Telemaque: Bkz. Telemak. Gen eletirmen bu incileri Cevdet Kudretten derlemitir.

O da, Cevdet Kudret de ne Tercme-i Telemak okumulard, ne Telemaque.
KA.s.332.
Telugu Edebiyat: Telugu diliyle XI asrda zgn ekilde ekillenmeye balayan
edebiyat cereyan. lk yazt 633 tarihli. Telugu edebiyatnn Sanskritedeki ad Andra
Edebiyat. BDE.s.296.
Telugu: Dravid dili. Andhra Prade eyaletinde yaklak 70 milyon kii tarafndan
konuulan dil. Hint yarmadasnn gney yarsnda yaygn olan Dravitenin drt
byk lehesi var: Tamul, Malayalam, Kannada, Telugu. BDE.s.95.
Teluguce: Telugu dili. Bkz. Telugu. Teluguce, kelime hazinesi bakmndan
,Tamulcaya en uzak, Hint-Arya dillerine en yakn olan Dravit lehesi. BDE.s.296.
Temerkz Kamplar: Toplama kamplar. Temerkz kamplarndan ok daha insanca
bir zm yolu. BDE.s.25.
Temp Modernes: Bkz. Temps Modernes Dergisi. Aronun ilk eseri Alman
Sosyolojisi1933. Sartrela 1946da Temp Modernesi kurar. SNK.s.103.
Temps Modernes Dergisi: Jean Paul Sartre (1905-1980) ile Aronun 1946 ylnda
kurduu derginin ad. Varoluuluun kurucusu olan agdas Fransz filozofu. 19051980 Aron, Sartre ile Camusnn eski bir arkada. Temps Modernes dergisinin yaz
ailesinden. Ma.s.59.
Temsili Hkmet: Stuart Millin 1899 ylnda yazd eseri. Dier eserleri de unlar:
tilitaryanizm (1863), August Comte ve Pozitivizm (1865), Temsili Hkmet,
Kadnn Kleletirilmesi, Otobiyografi

(1899) , Din stnde Denemeler.

K.s.210.
Tenbih: Arap seyyah ve tarihi Ebul Ali bin Hseyin El Mesud (l.956)nin 930lardan
sonra kelema ald Kitab- t-tenbih vel irf adl eseri. "Eski arap yazarlar, slam
tarihileri, Mesudi, Tortui (Sra l Mlk), Mesudi (Tenbih) bn Haldun'un tabiriyle
av kovalam, fakat tutamamlardr.SNK.s.176.
Tenkidin Gelimesi: amza has bir zelliktir bu. lk konferans dizisinin bal da
Tenkidin Gelimesi`dir. K.s. 419.
Tennyson: Alfred Tennyson (1809-1892). ngiliz yazar.

Filhakika, Dou

Ktphanesi, Hugodan Nervale, Tennysondan Lamennaisye kadar bir ok bat

yazarlarnn bavurduu bir anakitaptr. IDG.s.83.

464

Tensiye: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn
Torah ksmndaki kitaplarndan birisi. Kitablarn balcalar unlardr: Tekvin, k,
Leviler, Saylar, Tesniye, Yeu, Hakimler, Samuel (1 ve 2) Krallar (1 ve2 ) IDG.s.94.
Tentation: ua eilim, sua meyil anlamnda Franszca bir hukuk terimi. Brdann
eei, byle bir paperasse maheri iinde eitli tentationlarn itip kakt bilgi
avcsndan daha az bedbahttr. UU.s.206.
Teodosyus. Roma mparatorluunda, Vali Antiokhosun tevikiyle II. Theodosiusun
435-438 yllarnda hazrlad kanun. Theodosiusun kanunlar bat Roma yklncaya
kadar etkisini srdrmtr. Bu son moda mitolojinin yerli rahipleri bana hap
Voltairanin bir tarifini hatrlatr: Avukat Parisin rf ve adbn

renmek iin

yllarca Teodosyus ve Justinianus kanunlarn ezberleyen, sonra efendim, kaydn

yaptrarak cretini mukabilinde mdafaaya kmak hakkn kazanan bir kimse, sesi
mnasipse tabi. B.s.184.
Teokrasi: Siyas iktidarn Tanrdan kaynakland, bu iktidarn Tantnn yeryzndeki
temsilcisi tarafndan kullanld inancna dayanan siyas sistem. Abdlhamit idarede
teokrasinin d ekillerini muhafaza etmeye alr. BFH 136
Teokratizm: Teokratlk. Bkz. Teokrasi. Cevdet Beyin itirazla karlad dnceler
unlarm. Teokratizm, Trkler icin basbelasi olan bir zihniyettir. Teokratizm, slam
camiasinin z sfat deildir. IDG.s.232.
Teoloji: lahiyat, tanr bilimi. Yeni teolojinin eknumu Le Bon ve Demolins gibi
yamaklaryla birlikte -ikinci merutiyetin en itibarl khinleri-. B.s.183.
Teophile Gautier: (1811-1872). Fransz airi ve mnekkidi. "Marcel Proust, ocukken
okuduu kitaplarn banda Teophile Gautier'nin Capitaine Fracassen hatrlyor.
K.s.307.
Tepedelenli l Paa: (1744-1822). Osmanl veziri. Bonapart'n karsna kabilecek
tek dhiyi Dou yetitirdi: Tepedelenli Ali Paa. KA.s.37.
Terakki Makalesi: Namk Kemalin bret Gazetesinde Hicri 12 Terinievvel1288
tarihinde yaymlad makalenin ad. Ve lkesinin insanlarn bir alma seferberliine
arr Namk Keml (Bkz. Terakki Makalesi, 12 terinievvel 1288, ibret) Ma.s.194.
Tercmann ncisi: 1955 ylnda yaymlanmaya balayan ve gnmze kadar eitli
inktalarla devam eden Tercman gazetesinin 1970li yllardaki eki. M. Nazm
Tercmann ncisinde
Jur.II.s.173.

(6 Ekim 1970) fakiri hakketmedii iltifatlara gark etti.

465

Tercman- Hakikat: 1878 senelerinde, Ahmed Midhat Efendinin kard

gazete.

Gazete, Ahmed Mithad Efendinin baarl kalemi, devleti tenkid etmeyen memleket
yanls tutumu, ciddi haberciliiyle bu devrin en uzun mrl ve itibarl gazetesi oldu.
Naciye Tercma-n Hakkatin ksm edebisini tevdi eden Efendi,airin inkar edilmez
kabiliyetlerini herkesten ok takdir ediyordu. Ma.s.236.
Tercman- ark Gazetesi:

1878 senelerinde arasnda, emseddin Saminin

bayazarln yapt ve Mihran Efendinin yaynlad ksa sreli gazete. Tercman-

ark gazetesi Ali Suavinin Londra ve Pariste anaristlere elebalk ettiini yazar.
SNK.s.310.
Tercme Odas: 1821de stanbulda kurulan tercme birimi. Bahoca shak
Efendinin yardmyla Tercme Odasna girer. K.s.269.
Tercme-i Telemak: Yusuf Kmil Paann Telemak Tercmesi. Bkz. Telemak. Gen
eletirmen bu incileri Cevdet Kudretten derlemitir. O da, Cevdet Kudret de ne
Tercme-i Telemak okumulard, ne Telemaque. KA.s.331.
Tereddi: Menfi gelime gsterme. Soysuzlama yozlamak. Onlar ararkan Nordau
kt karma, Nordau, Haeckel, Bchner ve btn mistisizmlerin birer arlatanlk, birer
tereddi olduunu haykrdlar. Jur.I.s.397.
Terrizm:Fertlerin ya da aznlklarn iddete dayanan ve kiilere mallara ya da
kurallara ynelik siyas eylemi; bu iddet eylemlerinin tamam. Terrizm, bir metot
veya metodun dayand teori.BFH.s.20.
Tertulian: 155-222e deoru. Nat kilisesinin kurucularndan ve Hristiyan yazarlarn
ilki. "O zamana kadar (renaeus ve Tertullian'a gre)hem Lyon hem Kartaca kutsal
kitap

olarak

ncilleri,

Paul'un

Mektuplarn

ve

daha

baz

mektuplar

okuyorlard."IDG.s.124.
Ter- magister: Kanun yapma gc, kanun koyma selahiyeti. Emr (ter- magister)
Kuranndr. Fkh (kaza- magister) btn mminlerindir.B.s. 171.
Tevetolu: Fethi Devetolu (1916-1989). Trk iyaset adam ve yazar. Bugn
ideolojik renkleri ne olursa olsun eski tecrbeleri verimli hale getirmemizi salayacak
kitaplar var.Tevetolu, Cerraholu veya Mete Tuncayn kitaplar.SNK.s.268.
Tevrat: Hz. Musaya inan Musevlerin Kuts kitab.Sa, kibar ve imtiyazl; Rabbin
sevgili kullar sanda yer oturacaktr, diyor Tevrat. B.s.78.

466

Tevratn Serseri Yahudisi: Bkz. Kitab- Mukaddesin Serseri Yahudisi. Marx,

Tevratn serseri Yahudisi gibi mr boyu bir lkeden brne kovulmutur.
SNK.s.144
Tezel: Adalet Aaolu (1929-.)nun 1979 ylnda yazd roman Dn Gecesinin
ana ahslarndan biri. Tezeli ok seviyorum. KA.s.363.
Th.Morus: Bkz.Thomas More: topya 1516 Th.Morus U-Topia:zamann ve mekann
dnda olan, hibir yerde olmayan. SNK.s.209.
Thackeray: William Makepeace Thackeray (1811-1863). ngiliz yazar. Thackereyi
Arnoldu, Thompsonu ise, Hint iirinden ok Binbir Gece Masallar byler.
BDE.s.44.
Thames: ngilterede 338 Km uzunluunda bir rmak. Ne varki gen air ne snf
atmalarnn farkndadr, ne de Thamesten ykselen kokularn. Ma.s.191.
The Hero in History: Sidney Hookun 1950 ylnda yazd eserinin ad. stadn en
dikkate layk eserlerinden biri, The Hero in History (Tarihte Kahraman). K.s.353.
Theodora: (VI.asrn balar-548). 527-548 aras Bizans paratoriesi. V. Haris,
Jstinyen tarafndan genel filark nasbedilmi, monofizist temayll bir Hristiyan
olduundan Theodorann iltifatna nail olmu. K.S.148.
Theokritos: (M.300-M.250 civar). Yunanl air. Thaokritosun Vergiliousun,
Racanin klasik cercevesi, ama ne buyuk ilham farki! BDE.s.203.
Theragatha: Bkz. Rahip Neideleri. Beinci tomarn bir baka eserinde, budizmden
ilham alan iirin en gzel rneklerini "Rahip Neideleri" (Theragatha) ile "Rahibe
neideleri"ni (Theragatha) buluyoruz. BDE.s.170.
Theragatha: Pali Edebiyatnda miladn hemen ncesinde veya balarnda yazld
sanlan Dusturun ikinci blmnde yer alan dini manzum metinlerden biri. Beinci
tomarn bir baka eserinde, budizmden ilham alan iirin en gzel rneklerini "Rahip
neideleri"

(Theragatha) ile

"Rahibe Neideleri"ni

(Theragatha) buluyoruz.

BDE.s.170.
Therive: Roger Puthoste Andre Therive (1891-1967). Fransz yazar ve Temps gazatesi
edebiyat tebkitisi. Therive yalnz kendi lkesini deil, bizim dertlerimizide ne gzel
sergilemi:Bir zamanlar bir kamuoyu,bir toplum,bir edebiyat dnyas vard.Bugn be
alt tane.Hepsininde burnu Kaf danda. Ma.s.245.
Thermidor: Fransz ihtilli dneminde Cumhuriyet takviminin 11. ayna verilen isimdir
ki 19 ya da 20 Temmuzdan 19 ya da 20 Austosa kadar olan sreyi kapsar.

467

Thermidordan sonra burjuvazi Il me faut une epee (bana bir kl lazm) der SNK.
s.235.
Thibaudet: Albert Thibaudet (11874-1936). Fransz edebiyat eletirmeni ve yazar.
Roman okuyucusu, tesadfen, bir vaya birka roman kartran bir insan deildir.
Thibaudetye gra romandaki dnyann gerek olduuna inanm bir roman
tiryakisidir. KA.s.144.
Thierry: Augustin Thierry (1795-1856). Fransz tarihisi Saint-Simon (1760-1825)n
sekreterliini yapt. Modern tarihin kurucularndan biri olarak kabul edilir. Thierry,
iin demekratik cumhuriyetlerin sonu ahlk bir alaltr. B.s.169.
Thiers tat: Fransada Ancien Regime dneminde din adamlar ve soylular snfna
mensup olmayan ve kralln nc snfn oluturan kiilerin tamam. Thiers tat
nce mcadelesinini dine kar verir, sonra 18. yzylda kilise ile taht beraber
zedelenir. SNK.s.145.
Thiers: Adolphe Thiers (1797-1877). Fransz siyaset adam, gazeteci ve tarihi.
Fransz demiryollar, devlete ve bavekil Thierse ramen, onlarn eseri. SSSS.s.107.
Thomas Moore: Thomas Moore (1779-1817). 1817 ylnda yazd ve kendisini
mehur eden Lalla-Rookh eseriyle meruf skoyal air. skoyal Thomas Moore
(1779-1817), 1817de dnya lsnde hret kazanan bir poem yazar: Lalla-Rookh.
BDE.s.44.
Thomas More: Thomas More ya da Morus (1478-1535). 1516 ylnda yazd topya
isimli eseriyle tanan,1535 ylnda, mrnn son senesinde aziz snfna kabul edilen
ngiliz ovalyesi. "Don-Quichotte bir ryy yaar. Thomas More bu ryy yaratr.
SNK.s.75.
Thomas Morus: Bkz.Thomas More. "O da saray adam, eli veya dostu Thomas Morus
gibi nazr olabilirdi."IDG.s.159.
Thompson: Franis Thompson (1859-1907). ngiliz air ve yazar Thackereyi
Arnoldu, Thompsonu ise, Hint iirinden ok Binbir Gece Masallar byler.
BDE.s.44.
Thoreau: Henry David Thoreau (1817-1862).Amerikal anarist, air ve

yazar.

iarlar: Pasif direnme. Ferdiyeti ve bar anarizm, hkmet mdahalesini kabul

etmeyen ve bu prensibi sonuna kadar gtren tek anarizmdir. En tannm temsilcisi:
Thoreau. Ma.s.171.

468

Thukudides: ( M.460e doru-395e doru). Yunanl tarihi.Paa eski Yunan ve

latin kaynaklarna dayanarak ilka kavimleri arasnda Trklerin ok geni bir yeri
olduunu iddia eder, sylediklerine delil olarak da Heredot, Strabon Thukudides v.b.
gibi klasik tarihilerin eserlerini gsterir."K. s.326.
Tbbiye: Hekim yetitiren Yksek okul. Tp fakltesi. 1821 Tercme Odas,1831
Tbbiye, Elilikler, Misyoner Mektepleri ile ulemnn karsna yepyeni bir zmre kar:
intelijansya. SNK.s.283.
Tfl- Ebcedhan: Ebced okuyan cocuk anlamna gelip, ok acemi, daha balangta
manasnda kullanlan bir terkiptir. Ve Kelam- Kadim her mminin hafzasnda veya
elindeydi.Avrupann en gzide alimleri,Osmanlnn arif-i mmileri yannda birer tfl-
ebcedhandr.K.s.384.
Tlsml Deri: Peau de Chagrin. Fransz romanc Balzacn 1830 ylnda yazd roman.
Balzacn Tlsml Derisi ahane bir kitap.Jur.II.s105.
Trpan: Fakir Baykurt (1929-1999)un 1970 ylnda yaymlad roman. Fakir
Baykurt Trpann banda yle der: KA.s.342.
Tibet: izang. indeki be zerk blgeden biri. inin, Japonyann, Tibetin,
Siyamn , Birmanyann, Seylann manevi vatan: Hint. BDE.s.21.
Tibl: Albius Tibullus (M50-M.19-18). Latin airi. "Sonra yamalarda sohbet
edenler: Virjil ve evresinde Menandr, Tibl, Terens, Fenelon. Az tede, bir baka
kafilenin eyhi Horas ve maiyeti : Pope'lar.Boileau'lar, Montaigne'ler". K.s.51
Tih Sahras: Sina yarmadasnn ortasnda, douda Akabe Krfezi, ve Vadi Araba
ukuru, batda uvey krfezi arasnda yer aolan talk ve kumluk l. Hz.Musann
liderliinde Msrdan ayrlan Musevlerin burada yllarca dolat varsaylarak Arap
cgrafyaclar tarafndan Sahra-yBen-i srail ad kullanlr. Fsldayan Dodon, Teb,
Raphidim, kutsalkaya, Arz- mevt, Musann kollarn semaya kaldran Harunla Hur,
cenkler ve Tih Sahras, Amosun kasrgayla alkalanan arabas. UU.s.342.
Tikkana: 13 arda yaam. Hintli mtercim. Sanskriteden Telugu diline tercmeler
yapmtr. Mahabharata tercmesini tamamlamak, 13. yzyln ortalarnda yaayan
,Tikkanaya nasip olmu. BDE.s.297.
Tilcik: Kelime karl uydurulan bir kelime. Ve o eci bc tilciklerle edeb
gzeli yaratmak iin rpnyordu. B.s.153.

469

Timur: (1336-1405). Timur Devletinin Kurucusu ve 1370-1405 yllar aras Devletin

ilk Hakan. "Timur'un byk iltifatlarna mazhar olur, ama bilir ki Kub-u sultan, ate-i
suzandr . SNK.s.68.
Tintagel: Byk Biritanyada Cornwalln kuzey bat kysnda bir yer Sevallarn
naalarn Tintagele gtrd gemisiyle. KA.s.166.
Tipitaka:Tripitaka.Pali dilinde sepet anlamna gelen ve Budhac hinayana
kanonunun tmn adlandran Sanskrite kelime. Palice yazlan en eski,en deerli
esrer,budizmin "Dstur"u kabul edilen"Tipitaka" ya da Sepet. BDE.s.170.
Tiran: Eski Yunanda zora bavurarak ele geirdii iktidar mutlak bir biimde
kullanan kii. Eski Yunan ve Romada kanun d yollardan iktidara geenlerin ad:
Tirand. K.s.385.
Tirikkural: Tamul vecizeler (Gromik iir) edebiyatnn nemli manzum eserlerinden
biri. Eserin konusu: Fazilet, para, ak. Eserin yazar ise Tiruvalluardr. Tirikkural
yazann annesi parya imi, iva karm ie Akademinin dalun bu anlayszla
balayanlar bile var. BDE.s.287.
Tirimetrik: Dzenleyici. Abdlhamidin ayrc vasf tirimetrik

(dzenleyici)

olmaktr, kombinezonlara baylr, kesin zmlemelerden holanmaz. BFH.s.128.

Tirso de Molina: (1583-1648). Entrika zerine kurulu komedileri ve romans dramlar
ile bilinen spanyol oyun yazar. "Lope de Vega, Gongora, Quevedo, Tirso de Molina,
Calderon.. onyedinci yzyln birinci yarsna prlt saarlar". K.s.67.
Tirtankara:Irmak geidini geen kii anlamnda Sanskrite bir kelime olup
Caynaclkta yeniden doular okyonusunu amay baaran ve baka insanlara yol
gsteren kiilere denir. Konularn ou Hint geleneinden alnma Tirtankaralar` ven
mersiyeler, kran neideleri BDE.s.167.
Tirukkural: Tamular tarafndan evrensel Veda olarak kabul edilen 1330 beyit ve
blmden oluan eserin ad. On sekiz byk vecize kitab var, en nemlilerinden biri
Tirukkural.BDE.s.287.
Tiruttakkadevar: Tamul romanesk edebiyatnn nemli manzum romanlarndan biri
olan Civakaintamaninin yazar. Beinci Romann ad: Civakaintamani. Yazar:
Tiruttakkadevar. BDE.s.290.
Tiruvalluar: Tamul airi. Hayat hakknda kesin bir bilgi yoktur. Tamul vecizeler
(Gromik iir) edebiyatnn nemli manzum eserlerinden biri olan Tirikkuraln yazardr.

470

Dokumac Tiruvalluarn dilden dile dolaan eserinden

birka rnek verelim.

BDE.s.287.
Tiruvaaga: VIII-IX asrlarda yaam, Tamul edebiyatnn en nemli ivac airi
Manikavaagann VIII asrda yazd eseri. Manikavaaga 8. yzylda yaam,
tekilerden dahaolgun, daha derli toplu.aheseri Tiruvaaga.ngilizcede Almancada
birok tercmeleri var bu kitabn. BDE.s.291.
Titan: Yunan mitolojisinde Olimposlulardan nceki tanrlar. Uranos ve Gaiadan doan
Titanlar alts erkek ve alts kadn on iki tanrdan olumaktadr. Sonsuz karanlklarn
barna hangi Titan izmiti bu tabloyu? UU.s.345.
Tite Live: Titus Liveus. (M59-.S.17) Romal terihi. Daha sonra Tite Live yeni bir
uslup kazandrr tarihe, drst ve hayale yer vermeyen bir romanl uslubu. KA.s.391.
Tite-Live zerinde Discorsi: Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio ( Titus
Liviusun on iki yl zerine konumalar). Niccola Machiavelli (1469-1527)nin 1519
ylnda yazd eserinin ad.Halk Calibandr henz. Daha ok Tite-Live zerinde
Discorsisinde cumhuriyetten yanadr. SNK.s.192.
Tit-liv: Bkz. Tite-Live. "Lkres, Katl, Virjil, Horas. hepsi de byk air; Sezar, TitLiv ve Ciceron KA.s.66.
Tiyatro zerine Mektup: Fransz Flozof ve sanatkar Jean-Jacques Rousseau (17111778)nun 1758 ylnda yazd eseri Tiyatro zerine mektup, tiyatroyu bir mekteb-i
edeb deil, bir mektep-i fehat olarak vasflandrr. B.s.196.
To be or not to be: To be or not to be that is the question ( Olamak ya da olmamak ite
btn mesele bu) William Shakespeare (1564-1616)nin kahramanlarndan Hamletin
monolounun ilk dizesi. "nsanln "to be or not to be" si burdadr". SNK.s.180.
Tobias Smollet: Tobias Smollet (1721-1771), Roderick Random (1748), Peregrine
Picklein Maceralar (1751) ve en deerlisi Humphry Clinker (1771) olan hikyelerinde
pikaresk bir hava iinde komik ve satirik roman gelitirmi. KA.s.220.
Tocqueville: Charles Alexis Henri Tocquevelle Clerel de (1805-1859).Fransz siyaset
adam ve tarihi yazar. 1790la 1848 aras: Burkein Fransz htilali zerine
Dnceleri,

Fichtenin

Alman Milletine Nutuku Tocquevellein Amerikada

Demokrasisi. UU.s170.
Tokadzade ekip: (1871-1932). Merutiyat dnemi airi. Tokadzade ekip Fikretin
bu iltifatn yavanlatrarak tekrar eder. K.S.235.

471

Tokugava: Minamotorlara dayanan J,apon soylu ile. 1603-1867 yllar arasnda

devam eden ogun Hanedanlnn kurucusu olan ile. Hi olmazsa Tokugavalar
dneminin balarna kadar (on yedinci yzyl)Avrupadan bamsz olarak gelien bir
edebiyat gelenei. KA.s.401.
Toledo: spanyada bir kent. Cervantes, Toledonun Yahudi mahallelerinde dolarken
bulmu kitabn, kesekad yaplmaktan kurtarm.KA.s.194.
Tolkappiyam:V. asrda yazlm Tamul dilbilgisi kitab. Tamulcann en eski abidesi
bir gramer: Tolkappiyam. BDE.s.285.
Tolstoy, Turgeniev, Gonarov'un Roman ve Hikayelerindeki Kadnlar: Rus
Edebiyat tenkitisi Dimitri Pisarev (1840-1868)in 1861 ylnda yazd eserinin
ad."Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar uyandran bir dizi yaymlam:
Tolstoy, Turgeniev, Goncarov'un Roman ve Hikayelerindeki kadnlar

(1861), Rus

Dramnn Dayanaklar (1864), Pukin ve Belinski (1865), Dnen proletarya (1865).

Ma.s.98.
Tolstoy: Lev Nikolayevi Tolstoy (1828-1910). Rus ve Dnya edebiyatnn en byk
romanclarndan biri ve Sava ve Bar, Anna karanina gibi tandnz bir ok romann
yazar. Ama vazgememi yaz yazmaktan: Yanklar uyandran bir dizi yaymlam:
Tolstoy, Turgeniev, Goncarov'un Roman ve Hikayelerindeki kadnlar

(1861), Rus

Dramnn Dayanaklar (1864), Pukin ve Belinski (1865), Dnen proletarya (1865)".

Ma.s.98.
Tom Amcann Kulbesi: Uncle Toms Cabin. Harriet Beecher-Stoweun 1852 ylnda
yazd roman. Bu realist ahesere Bengalin Tom Amcann Kulbesi adn verirler.
Ayn yl edebiyat gklerinde yeni bir yldz prldar: Madusun Datta (18241873).BDE.s.274.
Tom Jones: The History of Tom Jones a Founding. ngiliz Komedi, fars ve parodi
yazar Henry Fielding (1707-1754) 1750l yllarda yazd eserinin ad. Eserde, sokak
serserilerinin serveni anlatlmaktadr. Homerin Odisesindeki kiiler ve olaylar da
Fieldingin Tom Jonesunkindekiler kadar gerek bir anlamda. KA.s.134.
Tom Sawyer: Amerikan hikye, roman, otobiyografi ve seyahat yazar Mark Twain:
(1835-1910)in 1876 ylnda yaymd romannn ad.

Hazine adasinin

yayimlanmasindan bir yil sonra, dunyanin butun cocouklari icin bir dost oluveren bir
kahraman yaratiyordu Mark Twain:huckleberry finn (1884),Tom Sawyer (1876)nin

472

arkadasi idi bu hazine adasinin kahramanida Alice de yazarlarina pek benzemez.

K.s.319.
Tom: Amerikan hikye, roman, otobiyografi ve seyahat yazar Mark Twain (18351910)in 1876ylnda yazd Tom Sawyer romannn kahraman. Tom ile Huck ise
Mark Twainin ocukluk hatralarna baldr. K.s.319.
Topal Seytan: Diable Boiteux. Fransz yazar Alain Rene Lasage (1668-1747)nin 1707
ylnda yaz roman. Batnn ilk romanlarndan biri Topal eytan B.s.119.
Toplum Szlemesi zerine:Saint-Simon (1760-1825)n 1822 ylnda yaymlad
eserinin ad. Kitap beklenmedik bir adla yaymlanyor: Toplum Szlemesi zerine,
yazan: Saint Simon. SSSS.s.83.
Toplum Szlemesi: J.J.Rousseeaunun 1762 ylnda yaymlad ve devlet ve
vatandalarn karlkl vazifeleri konusunda fikirlerini ortaya koyduu eserinin ad.
1762de kan iki kitap Fransada hi yank uyandrmaz.Bunlardan biri Emile br
Toplum Szlemesidir. SNK.s.148.
Toplumu Yeni Batan Kurmak iin Gereken almalarnn Prospekts: Fransz
Flozofu, Saint-Simonun rencisi ve sekreteri ve Pozitivizmin kurucusu Auguste
Comte (1789-1857)un 1822 ylnda yazd eseri. Comte bu konudaki dncelerini
Toplumu Yeni Batan Kurmak iinGereken almalarnn Prospektf balkl bir
eserde topluyor ve bu defa imzalyor da. SSSS.s.83.
Toprak: Fransz Natralist sanat Emile Zola (1840-1902)nn 1887 ylnda yazd
romannn ad. Trk okuyucu Assomoir de, Nanay da, Germinali de yadrgayacakt
phesiz. Ahmet Midhat hibir kabiliyete, hibir hakikate dman deildi. Ama Toprak
yazarn sevmiyordu, sevemezdi de. KA.s.295.
Tora: Tora ya da Torah. branice kanun anlamna gelen bir kelime olup Kitab-
Mukaddesin ilk be kitabna verilen isimdir. kincisi nazil olan kitaplar: Tora, nciller,
kuran ve enbiyaya meleklerin ilhamyla sdir olan sayfalar. IDG.s.60.
Tortui: Eski arap yazarlar, slam tarihileri, Mesudi, Tortui (Sra l Mlk),
Mesudi (Tenbih) bn Haldun'un tabiriyle av kovalam, fakat tutamamlardr".
SNK.s.176.
Totalitarizm: Totaliter rejim ve doktrin. Btn vatandalarn tek bir blok halinde devlet
hizmetinde birlemelerini isteyen ve savunan gr. Totalitarien Dictatorship and
Autocracy adl kitabnda Brzezinski totalitarizm iin alt kstas kabul eder: UU.s.127.

473

Totaliter Rejimler: Karl Friedrichin Brzenskiye yazd Totaliter Rejimlerde bu

rejimler belli kstaslarla tannr: Resmi bir devlet ideolojisi mevcuttur, milli hayat bir
polis kontrol altndadr. SNK.s. 126.
Totaliter: Btn vatandalarn tek bir blok halinde devlet hizmetinde birlemesini
isteyen rejim sistemi. ''Totoliter rejimler sahneye kmtr''. BFH.s.102.
Totemizm:Baz toplumlarda insan gruplar ve ya da ahslar ile hayvan guruplarya da
bitkiler arasnda ritellemi adetleri ya da baz durumlarda onlar yemeden saknmay
gerektiren bir iliki. Frazer totemizm zerine oniki ciltlik deneme yazm: Altin Dal
K.S.58.
Toynbee: Arnold Toynbee (1889-1975). ngili tarihi yazar. "Toynbee'e gre 17 byk
medeniyet kurulmutur, bunlardan 7'si kalmtr, onlarn da iinde yaamaya nazmet
olan yanlz dou madeniyetleridir."SNK.s.175.
Tnnies: Ferdinand Tnnies (1855-1936). Alman sosyolog ve Alman Sosyoloji
derneinin kurucularndan biri. Tnniesn tasnifi yle (1887): Cemaatle. Cemiyet
ayr kavramlardr. Cemaatin kltr vardr. Bu kltr tr uzvidir. K.S.28.
Trablus. Libyann Kuzey Bat kesimidir ki lke insannn yaklak 3te ikisi burada
yaar. Bulgaristanda bag.Szik, Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristana kaiis..
Trablusgar Sava: 1911-1912. talyanlarn Trablusgarb igali zerine balayan
talyan savann zellikle kara savan oluturan blm iin kllanlr. Yani Balkan
Sava,Trablusgarb Sava, Dnya sava, Anadolu istiklal sava. SNK.s.393
Trablusgarp: Libyann bakenti. 1251de skenderiye ve Trablusgarpa Fransz
konsoloslar atanr. ki buuk asr sonra, Yavuz Sultan Selim, Msr fethedince -ilk i
olarak- 1251de Memluk sultanlarnn bahettii ferman tazeler.BFH.s.90.
Trade-Unioniste: Byk Britanyaada sileri meslek dallarna gre ayn sendikada
toplayan hareket. Sendika. Olsa olsa bir Trade-Unioniste uura varr.SNK. s.259.
Traite du physique et du morale de Ihomme: Fransz hekim ve filozof Georges
Cabanis (1757-1808)in 1802 ylnda yazd eserinin ad.

Cabanis Traite du

physique et du morale de Ihomme (1802) (insanda ruhla bedenin munasabetleri)adli

bir eser kaleme alr. SNK.s.37.
Trajedi: Konusunu tarihten yada mitolojiden alan nl kiileri sahneye koyan ve insan
tutkular ile bu tutkularn kanlmaz sonularn gzler nne sererek seyircilerde acm
ve dehet duygusunu uyandrmay amalayan tiyatro oyunu. Tarih, eserini iki defa
oynarm; nce trajedi, sonra komedi. B.s.85.

474

Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge: nsan Bilgisinin lkeleri

zerine nceleme anamna gelen rlandal pisikopos, tanr bilimci ve filozofu George
Berkeley (1685-1753)in 1710 ylnda yazd eseri. Baz Avrupal dnrlerin
kitaplar da bu dile evrilmi. Baconun Novum Organumu, Lockeun Essay
Concerning Human Understandingi, Berkeleyin Treatise Concerning the Principles
of Human Knowledge i gibi. BDE.s.241.
Trent Konsili: 1545-1549 arasnda 1551-1552de ve 1562-1563te talyann Trento
ehrinde toplanan piskoposlar meclisi. "Ama Roma Katolik Kilisesi Trent Konsilinde,
11 Esdas ve Manasses duas

hari Apokrifleri Eski Ahd'in paras olarak kabul

etmitir."IDG.s.126.
Treves: Rierin Franszca ad. Marxn doum yeri olan Trier (Treves), 1795den
1814e kadar Fransaya bal kalr. SSSS.s.112.
Trier:Almanyann Rheinland-Pfaiz Eyaletinde bir ehir. Marxn doum yeri olan
Trier (Treves), 1795den 1814e kadar Fransaya bal kalr. SSSS.s.112.
Trimalcion:

Bkz.

Trimalsiponun

leni.

Trimalcion

dnya

edebiyatnn

l.Szlerinden biri. KA.s.364.

Trimalsiponun leni: Petroniusun Satyrikon adl eserinin en nl blmlerinden
biri. Derken yeni bir nshas bulunmu ve 1664de Padovada baslm. Eserin en
nemli nshas epizodlar: Trimalsiponun leni, ve Efesin Matronu. KA.s.157.
Trimurti: Hunduculukta biim yani, Brahma, iva ve Vinu tarafndan
simgelenen Yce Varlkn l belirtisi anlamna gelen Sanskrite kelime.
Trimurtinin ilki Brahma, bugn bir isimden ibaret. BDE.s.136.
Trinity Koleji: ngilterede lise dzeyinde eitim veren bir okul. Trinity kolejinde
okur. SNK. s.120.
Trissino:Gian Georgia Trissino (1478-1550). talyan air ve oyun yazar. "Scaliger
(1561 ile Castelvetro (1571)'nun erhleri, Trissino'nun destan ve trajedide dzenli slup
hakkndaki

mdafaas,

hakikate

sadakat,

sanat eserinde

birlik mefhumlarn

yerletirdi". K.s.72
Tristanla Iseult: Tristan et Yseut. XII ve XIII.asrda manzum ya da dz yaz
uyarlamalarndan tannan ortaa efsanesi. Akn nne geilmez gcn anlatan
hikye Batnn en nl efsane iftini oluturur. Onikinci yzylda kaleme alnan bir
ak hikyesi Tristanla Iseult. KA.s.167.

475

Trivalluar: Dravit edebiyat airlerinden biri. hayat hakknda teferruatl bilgi yoktur.
Kapilar trivalluarn kardei imi, gelenek byle diyor. BDE.s.288
Troki: Lev Davidovi Bronstein Troki (1879-1940). Yahudi asll Rus siyaset adam
ve yazar. Bakumin, Blanqul,Georges, Sorel, Troki, Mussolini, Goebbels ayn
doktrinin devamclar. BFH.s.19.
Trubadur. Fransada XII ve XIII. asrda Oc dillerinden birinde eserler veren lirik air.
Trubadurlarun Hayat zerine yazlan kitaplarn en nls, onnc asrn ortalarnda
yaayan Uc De Saint-Circin.KA.s.394.
Truman:Harry S. Truman (1884-1972). Amerikan devlet adam. kinci Dnya
savandan sonra yeni putlar km ortaya: Truman,Marshall Pln ve Amerikan
sosyolojisi. B.s.184.
Trumurai: VII. ve XI. Asrda yazlm tTamul edebiyat kutsal metinlerinden
mteekkil eserin ad. Nayarlar eserlerini Tamul Vedasda denilen, Trumurai
isimli kutsal bir kitapta toplamlar. BDE.s.291.
Truva Harbi: Akhalar ile Turuva ehri halkn kar karya getiren sava. Bu sava
lyada ve birok erken dnem iirinde efsanevi ve manzum bir anlatmla dile
getirilmitir. 4 mhim elma var,Ademin elmas,Truva harbine sebep olan Parisin
elmas, Newtonun bana den elma ve kendi elmas. SNK.s.214.
Truvann at: Turava SavasndaOdysseusun sraryla Yunanllarn tahtadan yapt,
iine savaclar gizleyerek ehre soktuklar ve bylece sava kazanmalarn salayan
yapma at. Ama intelijansya tarihten ve halktan kopar, Fransz ve ngiliz burjuvazisinin
iimize soktuu tahta attr, Truvann atdr. SNK.s.284.
Tucker: Josiah Tuckar (1712-1799). Amerikadaki ngiliz smrgelerine hrriyet
verilmesinin ngilterenin menfaatine olduunu savunan ngiliz iktisat. Godwin,
Proudhon, Stirner, Tucker devleti kaysz artsz reddeder. BFH.s.41.
Tudor: 1485ten 1603e kadar ingilterede hkm sren hadedanln kaynakland
anglogalyal aile. ngiltereye gelindiinde Tudorlar bitmi, Stuart Hanedanndan
I.Jacques tahta gemitir. SNK.s.217.
Tufan Efsanesi: Kuranda, dier mukaddes kitaplarda ve Hint ve Yunan mitolojisinde,
Glgam destannda geen su baskn feleketi. Daniel kitabnda Tufan efsanesi, bu
inancn ifadesi. SNK.s.249.
Tuhfe-tz Zekiye: 1826 Yunan savas srasnda Rusyaya ltica eden G.Rasy isimli bir
Rumun Franszcadan Trkeye hazrlad 1828 ylnda Moskovada yaymlad

476

eseri. Rasy ii geni tutar. Lgat: Tuhfe-tz Zekiye. Franszcadan Trkeye 1828
Moskova. SNK.s.322.
Tulsi Das: Vinayapatrika ve Kavitavali isimli eserleriyle tannan Hint diliyle yazan
Hindistanl yazar. Onun iin, mesela Tulsidasn Hind dilinde yazm olduu
Ramayana veya ada Avrupa eserleri bugn hl Sanskriteye evrilmektedir.
BDE.s.240.
Tuna: Orta Avrupada sekiz devlerin snrlarndan gecerek Karadenize dklen rmak.
"Hayat kitabn okudu.10 Kasm 1619'da Tuna kysnda "pole'in iindedir.
SNK.s.73.
Tunus: Kuzey Afrikada Akdeniz kysnda Bakenti Tunus, Resmi dili Arapa olan
Arap devleti. lk defa slm lkelerinde anayasay Tunus yapar. SNK.s.295.
Tunuslu Hayrettin Paa: (1821- 1890). Abaza asll Osmanl Sadrazam.Tunuslu
Hayrettin Paa,Tunuslu Ahmet Paann yannda yetiir. SNK.s.295.
Tunuslu Hayrettin: Bkz. Tunuslu Hayerettin Paa. TunuslouHayrettinden sonra,ok
bekledii mh-r saderet kendisine verilmemitir. K.s.94.
Turan: Dnyadaki btn Trkleri bir arada toplanmas hayal edilen tahayyl yer.
Trkistan. Firdevsinin ahnamesindeki Trk lkesi. ntelijansya Osmanly inkar
etmek iin bazen rana, bazen Yunana, bazen Turana kat. SNK.s.293.
Turgeniev: Bkz. Turgenyev. u farkla ki, Cooperin

kahramanlar ikiyle

sarhoturlar. Turgenievinki Hegel ve Bchnerle. BFH.s.46.

Turgenyef:

Bkz.

Turgenyev.

Rus

Roman,

Gogoldan

sonra

Turgenyefi,

Dostoyefskiyi, Tolyosu anlatyor. KA.s.228.

Turgenyev: van Turgenyev (1818-1883). Rus hikye, Roman ve tiyatro yazar.
Geenlerde Turgenyev anlatt; Buloz, son hikyelerinin baz yerlerini makaslam...
B.s.103
Turgot: Anne Robert Jacgues Turgot (1727-1781). Fransz devlet adam. Ekonomik
tablo yazar Quesnay, Dupont de, Nemours, Mercier de la Rivire, Turgota gre bizim
dmzda bir tabiat dzeni vardr. SNK.s.145
Turhan Fevziolu: (1922-1988)Hukuk profesr ve siyaset adam. Yarm asr Avrupa
tefekkr ile uratktan sonra kendi gereklerine dnen eski bir mstaribin Bat-Dou
muhasebesini dikkat-i nazarlarnza takdim ediyorum, muhterem Turhan Fevziolu.
Jur.II.s.197.

477

Tur-i Sina: Bkz. SinaDa. Bir kelimeyle Paa, Tur- Sinada ilh nurdan gzleri
kamam bir Musa Peygamberin cezbesi iindedir. Ma.s.194.
Tutiname: ya da dier adyla Papaann Yetmi Hikyesi. Sanskripte arsaptati adl
kitaptan kaynaklanan bir ereve iinde bir dizi elendirici, ders verici masal ve
hikyeyi derleyen eser. Eser eitli defalar eitli yazarlar tarafndan yazlmtr.
Binbir Geceye Binbir Gne, Tutinmeye, halk arasnda dolaan yzlerce masala
ramen tanmyoruz. Jur.I.s.149.
Tdorlar:Bkz. Tudor. Tdorlarn usta ellerinden, Stuartlarn beceriksiz ellerine
deri beri sarsntdan kurtulamamt ngiltere. UU.s.199.
Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi:Prof. Dr. Osman Turann1968 ylnda
yaymlad eserinin ad. Osman Turan Trk Cihan Hkimiyeti Mefkiresi Tarihi Flora
Trisatn, George Sand, Comtess dAgoult (Daniel Stern) dnce tarihinin ilk kadnlar
deil. SNK.s.230.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi: Ezel Everdi, Mustafa Kutlu, smail Kara gibi
kiilerin nclnde ve Mehmet Kaplan, Ali Nihat Tarlan, Tahsin Banguolu, nci
Enginn. gibi bilim adamlarnn rehberliinde Dergah Yaynlar tarafndan 8 cilt
olarak yazmlanan edebiyet ansiklopedisi. (Bkz.Rekin Ertem,Trk Dili ve Edebiyat
Ansiklopedisi)KA.s.24.
Trk Dili: Trk Dili Dergisi. 1933 ylndan beri karmakta olan 1982 ylndan bu yana
yaym Trk Dil Kurumu tarafndan yaplan ilm, aylk dergi.Cumhuriyet, Varlk, Trk
Dili. Jur.II.s.200.
Trk Edebiyat Tarihi: Osmanl iiri ve Sanat tarihi 1836-1838)Avusturyal
arkiyeti ve tarihi Hammer Purgstall (1774-1856)in Trk edebiyat iiri yazd 4
ciltlik eseri. Eserleri arasnda bir Trk Edebiyat Tarihi de var. K.s.103.
Trk Edebiyat: Trk Edebiyat Dergsi.1972 ylndan Ahmet Kabakl ve arkadalar
tarafndan karlmaya balayan, gnmzde de devam eden, uzun yllar kesintisiz
devamedebilme muvaffakiyetini gstermi Trk edebiyat ve fikir dergisi. Hisar. Trk
Edebiyat,Hareket,yazlarma sayfalarn amak nezaketini gsteren dergi.
Jur.II.s.190.
Trk nklab: Gazeteci, yazar ve mebus Celal Nuri leri (1877-1939)nin 1926 yolnda
yazd En nemli eserleri. Turk Inkilabi, asrlk bir davann bir esit fezlekesi.
K.S.110.

478

Trk nklabna Bakslar: Peyami Safa (1899-1961)nn Peyami Safann1938 ylnda

yazd eserinin ad. Turk Inkilabina Bakislar Celel Nurininkine kyasla ok s ve
tarihi temelden mahrum bir karalamadr. K.s.113.
Trk slam Ansiklopedisi: Merutiyet dneminde yazlmas amalanan ancak baarl
olunamayan bir Ansiklopedi almasnn ad.Naim Bey, maalesef tamamlanmayan
Trk slam Ansiklopedisinin de yaz ailesindendir. K.s.219.
Trk Ocaklar Matbaas:1913 ylnda Kurulan Trk Ocaklar derneinin yayn Organ
oLan Trk Yurdu dergisini basmak ve dier Trk Yurdu reriyatlar yapmak maksadyla
mteakip yllarda kurulan basmevi. Trk Yurdu gibi milliyetilii bayraklatrm bir
dergide para para yaymlanan eser1928de Kitap olarak baslyor. (Trk Ocaklar
Matbaas). B.s.156.
Trk Romannn Douu: Gzin Dinonun 1978 ylnda Cem Yaynlar arasnda
yaymlad eseri. Gzin Dinonun Trk Romannn Douu adl kitabn okurken
Tanpnarn ne byk bir zirve olduunu bir kere daha anladm. KA.s..318
Trk Romannn Douu: Gzin Dinonun 1978 ylnda Cem yaynlar arasnda
yaymlad eserinin ad. Gzin Dino Trk Romannn Douunu , adl kitabn
okurken Tanpnarn ne byk bir zirve olduunu bir kere daha anladm. K.s.246
Trk Saz: Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944)un 1914 ylnda yazd iir kitab.
Edebiyatmzn en byk slm inklapsna yegne borcu Trk Saz airi de
deildir. UU.s.67.
Trk Teceddt Edebiyat: smail Habipin 1925lerde yaymlanan edebiyat tarihi.
Yazar bu kitapta Tanzimattan eserin yazld devre kadar uzanan bir edebiyatn
mdafaasn yapar. Daha sonra baz deiikliklerle bu kitap liselerde ders kitab olarak
okutulur. Eser, Edebi Yeniliimiz adyla da birka bask yapmtr. Trk Teceddt
Edebiyat asrlk bir kavgann airane bir fezlekesi. B.s.121.
Trk Yurdu: Yusuf Akcora ynetiminde 1911 ylnda 15 gnde bir yaymlanmaya
balayan dergi. 1913 ylnda Trk ocaklarnn almasyla Ocan yayn organ haline
gelir. Ayrica Yusuf Akcoraya da yollamis yazy.Akcora yaziyi Turk

Yurdu;na

koymamis;Bilgi dergisinde yayimlatmi. IDG.s.232.

Trk: Trk Milleti. Trk adleti, kimse tarafndan benimsenmeyen bu silik ve
haysiyetsiz kelimeyi pek ciddiye almaz. B.s.78.

479

Trkede Roman: Cumhuriyet dnemi edebiyat tarihisi Mustafa Nihat zn (18961980)n 1963 ylnda yazdeserinin ad. Mustafa Nihatn Trkede Romanndan
da haberleri yoktu. KA.s. 332
Trkede Hikaye ve Roman: Bkz. Trkede Roman. Sanyoruz ki Gzin Hanmin
balca kayna M.N.znn Trkede Hikaye ve Roman adl karalamasdr.
K.s.249.
Trkeden-Franszcaya Lgat: Fransz Trkolog Bianchi (1783-1864)nin. 18351837 yllarnda yazd 2 ciltlik Trke-Franszca szlk. Eserin asl ad: Dictionaire
tuck-franaistir.

1833de stanbulda 1834de Trke-ngilizce-Franszca Szlk

Bianchi Trkeden-Franszcaya Lgatn yaymlad iin Redhouseun kitab

baslmaz.K.s.269
Trkeden-ngilizceye Szlk: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyats Sir James
William redhouse (1811-1892)un 1855 ylnda yaymlad kk szlk. Bu eser cep
klavuzu eklinde hazrlanmtr. 1856da Trkeden-ngilizceye, ngilizcedenTrkeye iki kk szlk. K.s.270.
Trke-ngilizce Szlk: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyats Sir James William
redhouse (1811-1892)un 1855 ylnda yaymlad kk szlk. Bu eser cep klavuzu
eklinde hazrlananlardan daha farkl ve ka.Saml bir lgattr. 1861de ngilizceTrke Szlk, yaymlanr. 1890da Trke-ngilizce.K.s.270
Trke-ngilizce-Franszca Szlk: ngiliz dil aratrmacs ve arkiyats Sir James
William redhouse (1811-1892)un 1834 ylnda yazd ancak yaymlatmad eserinin
ad. 1834de Trke-ngilizce-Franszca Szlk Bianchi Trkeden-Franszcaya
Lgatn yaymlad iin Redhouseun kitab baslmaz. K.s.269.
Trkln Esaslar: Ziya Gkalp (1876-1924)n 1923 ylnda yazd eserinin ad.
Trkln esaslar. Ma.s.20.
Trkiye Cumhuriyeti: 29 Ekim 1923 ylnda kurulan Trk devleti. Ne varki, Turkiye
Cumhuriyetibahtiyar tesadufler iinde douyor. K.S.117.
Trkiye Defteri Dergisi: 1973 ylnda karlmaya balayan aylk edebiyat ve Siyaset
dergisi. Her lkenin sosyalistleri kendi yollarn kendileri bulmak, daha akas
sosyalizmlerini kendileri yaratmak zorundadrlar.

( Konumalarndan, Trkiye

Defteri, s.6) B.s.251.

Trkiye Milli Kltr Vakf:K1969 ylnda kurulan, Trk rencilere karlksz burs
salayanonlarn milli kltr ve geleneklere bal olarak yetimelerini amalayan vakf.

480

Kitap, ayn yl Trkiye Milli Kltr Vakf dln kazanr.Krk Ambar,tken

Yaynlar arasnda baslan son eseridir.Cemil Meriin ve bir daha baslmaz. KA.s.12.
Trkiye Yaynevi: Tahsin Demiraytarafndan stanbulda 1925 ylnda kurulan
Cumhuriyet dneminin ilk yaynevlerinden birinin ad. Trkiye yaynevi ninkine
birey ekliyecek mi byk bir eyekliyecek mi Jur1.s.179.
Trkiyede ada Dnce Tarihi: Hilmi Ziy lkenin 1966 ylnda yaymlad
eserinin ad. Hilmi Ziya lkene gre: Medreseden yetimi ateli bir devrimci
(Trkiyede ada Dnce Tarihi, 1966, C. I, s. 101).

Ma.s.145.

Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk: Kerim Sadi (Ahmet Nevzat Cerraholu)nin

1975 ylnda yazd eserinin ad. A. Cerraholu, Trkiyede Sosyalizmin Tarihine
Katk, s.75-76. Ma.s.181.
Trkiyede Sosyalizm: Kerim Sadi (AhmetNevzatCerraholu)nun 1965-68 ylnda
yazd 4 ciltlik eserinin ad.

A. Cerraholu, Trkiyede Sosyalizm, ikinci kitap,

stanbul 1966 nc not Ma.s.222.

Trkmenler: Byk bir blm Trkmenistanda bunun dnda, Irak, ran,
zbekistan, Afkanistan Sivastopol,Karakalpak zerk blgesi. Gibi yerlerde yaayan
Trk boyu. Ama mahallesindekiler baka bir dil konuuyorlard. erkezler vard,
Krtler vard, Trkmenler vard, Trk yoktu. Jur.I.s.78.
Ttnc Mehmet Efendi Caddesi: stanbulun Gztepe Semtinde Cemil meriin
uzun zaman kamet ettii cadde. Ttnc Mehmet Efendi Cad.2/4 Gztepe,stanbul.
Jur.II.s.188.
Tylor: Edward Burnett (1832-1917). ngiliz antropolog ve yazar. Tylorun kitabndan
biri ( Primitive Culture, 1871), ilkel medeniyetlerden deil, ilkel kltrlerden bahsetmek
det olur. UU.s.97.
Tyr: skandinav mitolojisinde sava tanrs. "am'la Tyr'i amayan bir dnya."
IDG.s.108.
Tzara: Tristan Tzara (1896-1963). Roman asll Fransz airi ve yazar.. Dadaizmin
kurucusudur. Merleau Ponty ile Tzara, Koestler zerinde tartmaya girimiler.
Jur.I.s.195.
Ueber die Neuere Deutsche Literatur: Yeni Alman Edebiyat zerine.Alman filozof
ve yazar Johhan Gottfried Herder (1744-1803)in 1767 ylnda yazd eserinin ad.
lk eserlerinden biri Lessingin Mektuplarna bir nevi zeyl

(Beilage): Ueber die

Neuere Deutsche Literatur (1767) (Yeni Alman Edebiyat zerine) KA.s. 408.

481

Ukulu aere: Aristotelesin yapt ayrma gre akln on basama. ve boylece ukul-u
asare dedikleri birbirinden tureyen on akil varl tevehhum edilerek dalalete
gidilmitir. IDG.s.196.
Ulemy- Rsm: slm Dini ile ilgili hkmleri yalnzca mantki karmlar olarak
formel balamda temellendiren bu hkmlerin muhtevasna, derinliine girmemi din
bilginleri iin kullanlan tabir.. Evet bir imparatorluk para para yklrken Ulem-i
Rsm ranin filozof-u tabisi uruna her fedakarl gze alyor her zillete
katalanyordu. B.s.148.
Ulis: Ulis Hileyi temsil eder; Asil erri. SNK.s.61.
Ulul emr: Padiah, kanun vz, hkmdar. Allah, her ul-l-emri otorite ile dorudan
doruya techiz eder. B.s. 170.
Ulu Nutku : Sayn Ulu Nutku, Hayam daha nce yaayan adamlarn tek msra ile
yolcu ediyor tarihe: masal sylediler ve uykuya daldlar. Jur.II.s.195.
Ulm- ctimaiyye ve iktisdiye Mecmuas: Ahmet uayp,Rza Tevfik ve Mehmet
Cvit tarafndan stanbulda 1908-1910 yllar arasnda karlan aylk dergi.Degi 26
saydan olumaktadr. kinci Merutiyetin ilanndan sonra Ahmet uayp, Rza Tevfik
ve Chit Beylerlerin byk iddialarla nerettikleri Ulum- ctimaiyye ve iktisadiye
Mecmuasnda da statla sk sk karlarz B.s.162.
Ulunay: Refi Cevad Ulunay (1890-1968). Cumhuriyet dnemi Roman, Tiyatro ve gezi
yazlar yazar. Evde babasndan duyduu Trkeyi konutu, okumaktan vazgeti,
yahut Ulunay, Burhan Feleki, V-Nyu okudu. Jur.I.s.140.
Ulus: Hakimiyet-i Milliyet Gazetesinin 1934ten sonraki ad.Sonra Ulusa yazar
oldu. Jun.II.s.159
Uma: Ik anlamnda bir kelime olup zel anlamda ivann karsnn adlarndan biridir.
Tanrlar ivaya Himalayann kz Umay gnderiyorlar.BDE.185.
Umrandan Uygarla: Cemil Meriin 1974ylnda yaymlad, Yunan Mucizesi
deyiminden Medeniyetlerin lmne, Nazizmden sosyalizme kadar eitli konularda
kaleme ald denemelerinden oluan eserinin ad. Hint Edebiyat, Saint- Simon, Bu
lke veya Umrandan Uygarla ayn kaynaktan fkrdlar. Ma.s. 284.
Unamuno: Miguel De Unamuno Y Jugo (1864-1936). spanyol yazar, filolog, air ve
romanc. Menndezy Pelayonun gerek akirtleri Unamuno ve daha da ok Ortega y
Gasset. KA.s.425.

482

Unesco: 4 Kasm 1946 tarihinde kurulan, merkezi Pariste bulunan, Birlemi Milletler
eitim,bilim ve kltr tekilt. Anlamnda BM uzman tekilat. UNESCO, kitap
ylnda kitap iin yazlm en byk eseri hatrlayamad. Susamlar ve Zambaklar B.
s.106
United Bible Society: 1946 ylnda kurulan ve Kitab- Mukaddes Cemiyetlerinin
faaliyetlerini dzenleyen kurum. United Bible Society tarafndan dzenlendi.IDG.s.
132.
Upaniadlar: Adak, Tanr, ruh gibi konularla ilgili mevzular kuaktan kuaa aktaran
ve Hint felsefesinin temelini oluturan mistik eserler. Kelime Upa (yannda) +ni+ad
(oturmak) fiilinin birleiminden olumakta ve Bir kimsenin dizinin dibinde oturmak
anlamn tamakatadr.Yani mrid bu gizli bilgileri yalnz yanndaki mrtlerine
bahetmekteydi. Upaniadlara Vedanta da denilmektedir. Upaniadlar zlmeye
yz tutan bir dzenin kara.Sar felsefesi. BDE.s.113
Upton Sinclair: Bkz. Uptain Sinclair. Oysa tannm Amerikan romancs Upton
Sinclir ,bir Amerikal ,bir Avrupalnn doarken sahip olduu kltr ancak elli
yalarnda elde ediyor diyordu. K.s.48.
Ural: Ural Dalar, Rusyada kuzeyde, Kuzey Buz denizinden Gneyde Hazar denizine
kadar 2000km boyunca uzanan ve Rus Platosunu Sibirya bilatosundan ayran dalar
btn. Ama Donetzde, Uralda, Manuride, Hintte, Gney Afrikada da kolayca
iletilebilir kol kmr madenleri vardr. BED.s.74.
Uranos. Yunan mitolojisinde en eski byk tanrdan biri. Uranos Gaia ile birleerek
Titanlar, Hokatogkheiroi Kyklopslar gibi birok tanrsal varlk tretir. Yunan
panayrndaki bir kitabeden anlaldna gre, Yunan mitolojisinin en eski tanrs,
Uranos, Kronos ve Zeus, nceleri adann hkmdarym. KA.s.153.
Urfa: Bugn Gneydou Anadolu Blgesinde bulunan tarih ve kltr ehri. Bizans
imparatoru, ranllara Nizip ehrini terk edince,Urfada (Edes) bir mektep kurulur.
IDG.s.221.
Usas: Tan anlamnda Sanskrite bir kelime olup Rigvedalardaki en gzel ilhilerden
birkann konusu olan Tan tanrsn temsil eder. Tan gn kzdr, hergn yeniden
doar. Bu sebeple hep gen kalr. Karanlklardan doar Usas,/Tle brnr.
BDE.s.303.

483

Usul Hakknda Nutuk: Discours de la Methode. Fransz filozof Rene Descartes (15961650). 1641 ylnda yazd eseri. Ne kadar garip, brahim Ethem Bey bir ar gaflet
uykusundan uyandran bu mrit kitab Usul Hakknda Nutuk diye evirir. UU.s.336.
Usul Hakknda Risle: Bkz. Usul Hakknda Nutuk. "Gerekte avrupa medeniyetinin
ilk Manifesto'su Dercarte'in "Usul Hakkndaki Risle"sidir. (bizde 1895, 1983 ve
Vekletin 2 basks "konuma" diye yanl evrilmitir.)SNK.s.72.
Usul- Meveret: Parlemento sistemi. Aff- ahaneye mazhar olmak iin her
fedakrl gze alan Suavi Efendi, Vakit gazetesine usul- meveret aleyhinde
uzunca bir bend yollar. Ma.s.151
Uas. Bkz. Usas. Has bahelerda nilferler, ltsler, vecd iinde selamlyor
Uas.BDE.s. 355.
Utopya: ngiliz ovalyesi Thomas More: Thomas More ya da Morus (1478-1535).
Yunanca u (yok), topia (yer) kelimelerinden trettii kelime ve 1516 ylnda yazd
eserinin ad. Hayalperestlerin en eskisi Eflatun (Devlet).Arkasndan gelenler hep onu
kopye etmi,deitirerek.Mesela Morus

(Utopya), mesela Companelle

(Gne

Bbeldesi). Ma.s.211.
Utrecht:

Hollandada

bir

il

merkezi.

"Utrecht

katedralinde

merhameten

bytlmt."IDG.s.159.
Uvenga: Canizmin Kutsal metinlerinden muhtelif zamanlarda yazlan Dstur iinde yer
alan ve Sudarman tarafndan keleme alnan eser. Bu Dstur`a dahil edilen kutsal
metinleri Cina`nn akirtleri kada geirmi, Dstur`un metinleri olan "Anga"ve
"Uvenga" lar Sudarman kaleme alm, dier metinler ise ok daha sonra yaam
Cainist rahipler tarafndan yazlm . BDE.s..166.
Uyank: John Bunyan (1628-1688)n Necata Doru isimli eserinindeki ahslardan biri.
atonun nbetisi Uyank, onu bilge kzlarna emnet eder. KA.s.215.
Uydurma Dil: Dilimizdeki Arapa ve Farsa kelimelerin yerine Tarihi olarak Trkede
grlmeyen bir ekilde baz kklerin zerine, eklerin fonksiyonlar dikkate alnmadan,
ekler getirilerek yani tretilen kelime. Bu uydurma dil in bir hain virs gibi, kanser
mikrobu gibi hepimizi sardn, kafamz tahrip ettiini, hayatm boyunca esefle
mahede ettim. K.S.290.
Uydurmaca: Bkz. Uydurma dil.mr boyu okumamt zavall dostum. Kelime
daarc fakirdi. Ve kendini bir uuruma atar gibi uydurmaclarn kucana frlatt.
B.s.152.

484

Bal Ejderha: Bkz. Dahhak. " ba ejderhann (Dahhak) ran lkesinde bin yl
sren saltanat, insan beyinleriyle beslenen o korkun canavara kar ykselen isyan ve
istiklal bayra: Demirci Kave, Feridun ve Demavant dalarnda zincire vurulan
Dahhak..." K.S.295.
medeniyet: Ahmet Aayef tarafndan kaleme alnan bir yaznn bal.
medeniyet serlevhal bu insafsz ithamnamede slam medeniyetine it her deer
ktlenir. B.s.159.
Sepet: Bkz. Tipitaka. Palice yazlan en eski,en deerli esrer,budizmin "Dstur"u
kabul edilen"Tipitaka" ya da Sepet. BDE.s.170.
silahrler: Alexandre Dumas Perein 1844 ylnda yazd roman.
Mesela Alexandre Dumasinin Silahrleri Walter Scottun orta a romanlar
veya Pompelnin Son Gnleri Rosnynin tarih ncesi hikayeleri. K.s.321.
ehir: Fransz romanc

Emile Zola (1840-1902)nn eseri. Trois Villes

(Lourdes,1894; Rome,1896; Paris1897.) Barbussein Zolas bylemiti beni. Sonra

ehirle Drt ncil hayranlm gittike artyordu. KA.s.314.
el: 1970li yllarda, stanbulda bir Lokanta. elde itik,el stanbulda seninle
son itiyimiz lokanta. Jur.II.s.87.
nc Dnya: Dnya nfsnn te ikisini oluturan, genellikle smrgelikten yeni
km,gelime yolundaki lkelere verilen isim. Bandoungda ise bir yandan nc
Dnyann kesin olarak uurlanna, yeni snrlar izmek iin sabrszlatna te
yandan iki bin yllk uykusundan uyanan inin btn gc, btn yaama irdesiyle
dnya sahnesinde yeniden boy gsteriine ahit oluruz. Jur.I.s.387.
nc Tabaka: Bkz. Thiers tat. Sz gelii Fransada realist edebiyatnn
temsilcileri (Villo ve Rabelaisden Molire, Diderot ve Voltairee kadar) daha ok
nc Tabakadan, romantizminkiler ise (Chateaubriand, Vigny, Lamartine, Musset)
kk zadegndan gelmektedir. KA.s.461.
lkeleri Tanmak iin En Emin Yol: Tunuslu Hayrettin Paa (1821-1890)in 1876
ylnda yazd eseri. Kapaktaki isim: lkeleri Tanmak iin En Emin Yol. UU.s.47.
mit Burnu: Gney Afrikada, Atlas Okyanusu kysnda 1487 ylnda B. Diasn
kefettii yksek burun. mit Burnunun kefi Asyay btn ihtiamyla Batya
tantt gn, Ortaa sona erer. BDE.s.31.
mit Yaar: mit Yaar Ouzcan (1926-1984). 1940 sonras Trk airi. mit
Yaarn iirleri ancak kerhanelerde ilgi toplyabilir. Jur.I.s.181.

485

mit: mit Meri Yazan (1946-.).Cemil Meriin kz ve Kurumlar Sosyolojisi

Profesr.

Olu Mahmut Ali ile kz mit liseyi bitirene kadar, yaz tatillerinde

babalarna yardmc olurlar. SNK. s.12.

niversite Genlii: Prof. Nephan Sarann 1975 ylnda ..E.F. Yaynlar arasnda
nerettii eserinin ad. Anomi hakknda tafsiltl bilgi iin Prof. Nephan Sarann
niversite Genlii, ..E.F. Yaynlar,1975, adl incelemesine bavurabilir. BFH.s.65.
nl Kiilerin Hayat: Yunanl yazar Plutarkhos (50-125)n

46 Yunanl ve Romal

nl kiiyi anlatt eseri. Demosthene ile Ciceron, Suetone, birka yl sonra, On ki

Sezarn Hayat ile beraber nl Kiilerin Hayatn da kaleme alr. KA.s.391.
reticilerin El Kitab: Saint-Simon (1760-1825)un 1823-1824 drt defter halinde
hazrlanan fakat 1.2. ve4. defter olarak yaymlanan eseri. 3. defter Comteun tarafndan
hazrlanmtr. Aralk 1823den Haziran 1824e kadarUreticilerin El Kitabibal
altnda drt kitap yaymlanr. SSSS.II.s.35.
reticilerin El Kitabna: Saint-Simon (1760-1825)n Auguste Comte ile birlikte18231824 yllarnda yazd drt defterden oluan eserinin ad. reticilerin El Kitabna
(182324) eklenen bir parada ise unlar okuyoruz: Proleterler snf da, zenginler
kadar yararl ve yaratc. SSSS.s. 135.
skdarl Talat Bey: skdarl Ahmet Talat (1858-1926). Merutiyet dnemi air ve
yazar. Ma.s.2041
slup-u sihrmiz: Byleyici slup. Bu rya ikliminin halik: tannan bir hassasiyet,
bir kalb-i redar ve slp-u sihrmizdir. B.s.122.
ss- nkilap:Ahmet Mitat Efendinin 1853 Krm Muharebesinden Sultan II.
Abdulhamit Hann culusuna kadar geen olaylar anlatt eseri. Eserin yazlmasn
Sultan II. Abdlhamit Han istemitir. Eser Sultan Abdlaziz dnemini sayg ifde eden
bir slpla ama iddetle tenkit etmektedir. Mithat efendiyi okumalyz ama Rakm
efendi ve Eflatun bey, Hasan Mellah,gibi hikayelerini deil Avrupada bir Cevelan,
ss- nkilab, Niza- ilim ve Din,gibi ciddi kitaplarn.. K.s.232.
stureler: Masal, Efsane. stureler ezelden beri karamsar. UU.s.104.
sturevi: Efsanev. Avrupann tamamen milli,mahalli hatta sturevi kymetlerini
btn dnyaya telkin etmesi zyor bizi.Jur.IIs.184
tilitarianizm: Felsefede faydaclk. tilitarianizme gre, insan, eleme de hazza da
yatkndr" KA.s.101.
1

skdarl Talat Bey ismi bir cmlede deil Bir beytin altnda yazar ad olarak zikredilmektedir.

486

tilitaryanizm: ngiliz filozof ve iktisat Stuart Mill (1806-1873)in 1863 ylnda

yaymlad kitabn ismi. Dier eserleri de unlar: tilitaryanizm (1863), August
Comte ve Pozitivizm

(1865), Temsil Hkmet, Kadnn Kleletirilmesi,

Otobiyografi (1899) , Din stnde Denemeler. K.s.210.

topyac Sosyalizm: Snf mcadelelerini ve snflar ortadan kaldrmaya ynelik
proletarya diktatrln temel alan bilimselsosyalizme kart olarak Saint-Simaoncu,
Fouriercilik gibi duygusal ve reformcubir ideale dayanan sosyalist retilere F.
Engelsin takt kmseyici ad. topyac Sosyalizm Engelsin Reybauddan ald
bir tabiridir. SNK.s. 147.
Vacherot: 1809-1897 yllar arasnda yaayan Fransz felsefecisi. Demokrasi adaletin
temelidir, Vacherotya gre. B.s.69.
Vafi Bey: Peyami Safann 1949 ylnda yazd Matmazel Noraliyann Koltuu isimli
romanndaki ahslardan biri. Dualar mrldanan Vafi Bey, Bursa canavarnn
baklad teyze, iyi saatte olsunlarn kard ermeni kadn, kaybolan anahtar,
merdivenlerde dolaan fotoraf. K.s.227.
Vaftiz: Hristiyanlkta Hz. sann kilisesine katlmann hukuk ve kuts gstergesi.
"sa'nn risalet hayat, vaftiz oluuyla ve lde eytan tarafndan batan karlma
teebbsyle devam eder."IDG.s.114.
Vahdaniyet: Birlik anlamnda olup slamda Allahn birliini ifade eder. slamda
vahdaniyet temel prensiptir. IDG.s.76.
Vahiy: Lgatlarda; gizli konuma, iaret etme, emretme, ilham etme, ima etme,
fsldama, mektup yazma, eli gnderme, acele etme, seslenme gibi anlamlar olan bu
kelimenin slm dininde ki istilah manas: Yce Allah'n vastasz olarak veya deiik
vastalarla (Cebril (as) vastasyla) emirlerini peygamberlerine bildirmesidir.
slmiyet gibi geleneksel bir medeniyette, kozmolojik ilimler sk skya vahiye baldr,
nk byle medeniyetlerde vahiy eseri olan ezel mebdeler, baka bir deyile egemen
dnce kendini her yerde gsterir. IDG.s. 73.
Vaiya: Hint Kast sisteminde nc kast. Brahmanlar ve Katriyalardan sonra gelen
ve zanaatkrlar, iftiler, ve obanlarn temsil ettii snf. yi ile kt ayrld
birbirinden. Azndan Brahman, kollarnda Katriyay, bacaklarndan Vaiyay,
ayaklarndan udray yaratt. BDE.s.324.
Viz: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn iirler
ve zdeyiler ksmnda yer alan kitaplarndan birisi. Eser, hayattan gam alma mantn

487

alayc konular iirmektedir."Viz, Eyyub'n zdd olan bir dnceyi sergiler."

IDG.s.110.
Vaka-i Hayriye: Yenieri Ocann kaldrlmas hdisesi iin kullanlan tbir. Yenieri
Ocann imh edildii 15 Haziran 1826 trihi iin Osmanllar ve trihiler Vaka-
Hayriyye tabirini kullandlar. Kaynarcadan Vaka-i Hayriyeye kadar geen zaman
iin, Hammeri tamamlayacak bir tarih yazmak vazifesini ona vermiti. UU.s.318
Vakit Gazetesi:1875 ylnda Filip Efendi tarafndan karlmaya balanan ve 1879
ylnda kapatlan gazete. Aff- ahaneye mazhar olmak iin her fedakrl gze
alan Suavi Efendi, Vakit gazetesine usul- meveret aleyhinde uzunca bir bend
yollar. Ma.s.151.
Vl Nurettin: (1901-1967). Cumhuriyet Devri air, gazeteci ve yazarlar..Vl
Nurettin ne kadar gazeteci, Reyyan ne kadar avukat,Trk burjuvazisi ne kadar burjuva
ise,mit Yaar da o kadar air. Jur.I.s.140.
Valance: Fransada Parisin 560 km gney dousunda bir ynetim merkezi spanyo
anaristleri, Valencedeki bir toplantda yle diyorlard: Toplum boyun eerse ne l.
BFH.s.37.
Valry: Paul Valry (18711945).Fransz Sembolist ve Engzistansiyalist airleri ve
deneme yazar. Flaubert romanlarn aar, kimine gre. Valry iirini aar. B.s.235.
Valmiki: Ramayana Destannn yazar olarak gsterilen bilge kii. Ayn zamanda
Valmiki destanda Zikredilen bir ahs. Bu ahs Destan kahraman Ramann kars
Sitay itrakutadaki ile yerinde korumu, ikiz ocuklar Kusa ve Lavaya destan
retmitir. Bat`nn varln daha dn fark ettii tabiat,Valmiki`nin gznne serdii
dnya yannda , bir tiyatro dekoru kadar cansz. BDE.s154.
Valois: 1328-1589 arasnda Fransada saltanat srm krallar hanedan. "Valois'lar
devrinde, Fransz edebiyatn nasl bir idealn yeniletirdiini gsterir:"KA.s.116.
Vandalizm: Sanat eserlerini gzel ve yararl eyleri tahrip etme zihniyeti. Vandaln
dnce ve davran biimini benimseme. Sonra tarihi tersine eviren ve alt yz yln
emeini yok eden Vandalizm. BFH.s.148.
Vankulu: Vankulu Mehmet Efendi. (?- 1592) Trk dil ve din limi. Arapadan
tercme ettii Sahhah Lgat Lle Devrinde brahim Mteferrikann stanbulda
kurduu, ilk Trk matbaada baslan ilk eser olmutur. Vankulu, Sahhah Lgatn
Trkeye evirir ve 1729da Mteferrika tarafndan baslr, bunu Esat Efendininki

488

takip eder. Arkasndan Firuzabadnin lgat Farsadan Trkeye evrilir: Kaamus-u

Okyanus. SNK.s.322.
V-N: Bkz.Vl Nurettin. Evde babasndan duysuu Trkeyi konutu, okumaktan
vazgeti, yahur Ulunay, Burhan Feleki, V-Nyu okudu. Jur.I.s.140.
Varlk ve Yokluk: Etre et le NeantJ.P.Sarten1943te yaymlad eseri. Bir Varlk ve
Yokluku ka bahtiyar okuyabildi? Oysa egzistansiyalist roman orta mektep
talebelerinin antasnda ve hafzasnda KA.s.137.
Varlk: 15 Temmuz 1933 tarihinden itibaren Yaar Nabi Nayrn karmaya balad
Trkiyenin en uzun mrl edebiyat dergisidir. Cumhuriyet,Varlk,Trk Dili.
Jur.II.s.200.
Varoluular:Varlktan ok insann yaantlar zerinde duran ve varoluun zden nce
geldiini savunan felsefe akmnn mensuplar. Varoluularn entelektel anlay da
mphem ve kaypak. Ma.s.20.
Varron: Marcus Terentius Varro (M.116-M.27). Latin yazar. Varronun
edebiyatla ilgili eserleri kaybolmu mesala yazarlarn hal tercmesi. KA.s.389.
Varuna: Rigvededa ad geen en byk tanrlardan biri. Genellikle Tanr Mitra ile
birlikte anlr. Varuna, Rigvedalarda cihanumul bir tanr olarak addedilir ve fizik ve
ahlk dzeni ayakta tumakla vlr. Sonra Mitra k oldu, btn ihtiam ile k.
Varuna da ay, yldzlar ile gece. BDE.s.101.
Varuni: Hint iki ve arap tanrs. nce Surapi kt denizden .sonras arap Tanras
Varuni, gzleri sarholuktan imek imek.BDE.s.157.
Vasavadatta: MS. VII asrda yaayan Hint yazar Subandunun roman. En taninmis
romani Vasavadatta. BDE.s.208.
Vasco da Gama: (1469-1524)
Portekizli

denizci.

Vasco

da

Hindistana giden deniz yolunu kefiyle maruf

Gamann

1498de

at

yoldan

Asyay

Hristiyanlatrmaya koan kiiler de, dikkati Uzakdouya ektiler. BDE.s.34.

Vassaf: Sefarettin Abdullahbin Fazlullah iraz Vassaf (1264/1265-1334). ranl air ve
tarihi. Tarih-i Vassaf isimli 5 ciltlik eseriyle n yapm olup devrinde otorite olark
kabul edilen bir ilim adamdr.Vassafln lhanllar Tarihini tantm Avrupaya.
K.s.103.
Vatikan: 11 ubat1929 tarihinde Papala mutlak ve gzle gmrlr bamszlk;
milletler aras alanda bile gvence altna alnmtartlmaz bir hkmranlk salamak
iin kurulan, bakan papa olan bamsz devlet. Vatikan'n yldrmlarylada. Ruh-l

489

Kuds adna, banda mihveri, sa solu bombalayan papay grnce basyor

kahkahay.IDG.s.162.
Vauban: (1633-1707) Fransz mimar, iktisat ve mareal. Lille ve Namur ehirlerinin
kuatlmasnda komutandr ve Fransa snrlarnda birok keleyi onartr. Vauban,
yorulma bilmeden amacn gereklemesi iin almad m? UU.s.225.
Veblen: Thorstein Veblen (1857-1929). Amerikan ktisat ve sosyolog. Birinci Cihan
Harbiden sonra Almanyada Mannheim ve Lukacs, Fransada Goldmann, Amerikada
Sorokin, Veblen, Znanieczki. SNK.s.204.
Veda lahileri: Marx Mler (1823-1900)in Dounun Kutsal Kitaplar isimli eserler
serisinde yer alan ve Hint kutsal metinlerini ngilizceye tercmesinden oluan eserinin
ad. Klliyatta Mllerin ngilizceye kazandrd Felsefi Upaniatlar, Sanskrit
Edebiyatlar Tarihi, Sakskrite Gramer ya da asl adyla Hintten Neler
renebiliriz? en nemli eserlerinden. BDE.s.68.
Vedalar zerine Deneme ya da Hindularn Kutsal Metinleri: On the Veda sor
Sacred Writings of the Hindus. Colebrookun 1805 ylnda yazd eseri. Vedalar
zerine Deneme

ya da Hindularn Kutsal Metinleri (1805) adl eseri bugn de

deerini kaybetmemitir. BDE.s.42.

Vedalar:Veda kelimesi bilgi anlamna gelmektedir.Vedalar kutsal bilgi kitaplardr.Hint
Aryalarnn en eski eserleri olup ounluklar ilahilerden oluur.Drt tane Veda kitab
vardr.Bunlar Rigveda,Yacurveda,Samaveda ve Atharvavedadr. Shelley (1792-1822)
kh Vedalara dalar, kh Binbir Gece Masallarna. BDE.s.44
Vedanga: Dilbilgisini, fonetii, etimolojiyi, astronomiyi ele alan, Vedalara bal
metinlerin genel ad. Sutralar Vedangann en nemli kolu, dilbilgisi de.BDE.s. 122.
Vedanta: Hintlilerin Upaniatlar iin kulland isim Vedalarn sonu anlamna
gelmektedir; Zira Upaniatlar Vedalarn sonuna ilve edilmitir. ankarann (788
820) Vedantasna dayanarak Batnn btn bilginlerini kmseyen Tolstoy
budizmin tesiri altnda her trl iddeti makm eder. BDE.s.70.
Vedat Gnyol: (1912-). Cumhuriyet sonras aratrmac, deneme ve tenkit yazar.
Sabahattin Eybolu ve Vedat Gnyola veryansn ediyor Naci Bey KA.s.341.
Vefayat l-Ayan: Vefeyt-l-Ayn ve Enbu Ebn-iz-Zemn On nc asrda
yetien fi mezhebi fkh ve trih limi Ibn Hallkan (1211-1282)n tarihi ve
Biyorafik bilgiler ihtiva eden mehur eseri. Ibn Hallkan, slamn Plutarque Vefayatl Ayan birok yazarn hal tercmesini intiva eder. KA.s.394.

490

Velet elebi: Konya 1868 - 1953 Ankara. Cumhuriyet dnemi Trk dili aratrmacs.
Velet elebi Doktor Knoun bir kitabna yazd nszde,Vefik Paann Lehe-i
Osmaniside emsettin Saminin Kamus-u Trkisi de, Redhouseun msveddelerinden
faydalanlarak tertip edilmitir,hkmn veriyordu. K.s.267
Veli Hasan Aa: Yaar Kemlin Demirciler ars Cinayeti romannda yer alan
roman kahramanlarndan birinin ad. Veli Hasan Aa, okuyucuya yakas almadk
kfrler dinletmek iin yle bir grnp kayboluyor. KA.s.349.
Velidi: Bkz. Zeki Velidi Togan. Muhakkak olan su ki, Bilgi dergisinde yayimlanan bu
makale Mustafa Kemal tarafindan okunmu ve beenilmi.1930da ankayada
cumhurbakan ile karlaan Velidi iltifata mazhar olmu. IDG.s.232.
Vemana: Xv. asrn ilk yarsnda yaamas muhtemel olan Tamul Edebiyat airi.
Telugu Edebiyatnn en tannm airi Vemana. BDE.s.297.
Venedik Taciri: William Shakespeare (1564-1616)in 1596 ylnda yazd komedisi.
Filhakika Venedik Taciri nin dayand iki hikayenin de kayna budizmdir.
BDE.s.40.
Venedik:talyada ,Venetonun merkezi olan ehir. Akdenizin Bat havzasndaki
Marsilya, Cenova, Piza, Venedik, Barselona ehirleriyle Kk Asyann, Suriye ve
Msrn limanlar arasnda uzun zamandan beri ticari mnasebetler vard. BFH.s.89.
Vens. Aphrodte (Vens) Gz kamatran bir gzelklie sahip olan Aphrodite (Vens
) gzellik tanrasdr. Efsaneye gre dalgalarn kpnden domutur. Bir ilk bahar
sabah, Kbrs adas kylarnda kprtsz olan deniz birden bire kpkl beyaz bir dalga
ile hareketlendi. Bu dalga ile birlikte bir sedef kabuu kyya vurdu. Sedefin kapa
aldnda iinden gzeller gzeli Aphrodite (Vens ) kmt. Beraberinde ak tanrs
olan olu Eros da vard. Kumsalda yrdke bast yerlerde renk renk gzel kokulu
iekler ayordu. Daha sonra onu ve olunu alp Olympos'a kardlar. Olympostaki
tanrlar bu gzeli grnce hayranlklarn gizleyemediler. Ognden sonra Aphrodite
gzellik ve ak tanras olarak Olymposta dier tanr ve tanralarla birlite yaamaya
balad. Gzellik, ak, mutluluk, servet Tanras Lakmi, alkalanmasndan domu.
Bir ad da Sri. Douuyla Vens hatrlatr, adyla Seresi. BDE.s.128
Vergilius: Publius Moro Vergilius (M.70-M.19)Latin airi. Racinein, gerek
seyircileri Homeros, Vergilius, Sofokles. KA.s.449.

491

Verhaeren: Emile Verhaeren (1855-1916) Eserlerini Franszca yazan Belikal

sembolist air. Verhaerenden manzum bir tercme: Emek, Ama, Yirminci Asr, v.s.
Ma.s.281.
Verite: Gerek, hakikat. Tarih Veritelerle mesgul olur. SNK.s.48.
Verlaine: Paul Verlaine1844-1896 Fransz airi. Sembolizminin nclerinden olan
Verlaine, empresyonist cizgide de deerlendirilmektedir. Max Nordau, Beethovenden
Tostoya, Verlaineden Rimbaudya kadar geen asrn btn hretlerini tereddi ile
damgalar. B.s.227.
Versailles Baheleri: Versailles ato ve XIII. Louis,1624te Versailles ky
yaknlarnda kk bir tepede bir av kk olarak yaptrd ve 10 yl sonra mimar Le
Roy, kk ato haline getirilen yer.

Baheleri Versailles Baheleri gibi tahtlara

ayrlm toplum ama tahtlarn snr belirsiz. B.s.217.

Versailles: Fransada Parisn 15km gney-batsnda department merkezi. nk Paris
veya Versailles edebiyat sosyetesi,bir neslin dar zaman snrlarna mahpustu ve kendi
kendine yeten bir topluluktu. KA.s.398.
Versay Anlamas: 28 Haziran 1919 tarihinde I. Dnya Sava sonunda Almanya ile
tilaf devletleri arasnda imzalanan bar anlamas. Versay anlamasyla btn
haklarndan mahrum braklan Cermenler bir yandan Ficthe, Herder Nasyonolizmini, bir
yandan yeni doan sosyalizmi kaynatrr. SNK.s.133.
Versay: Bkz. Versailles.Versaya yryenler kimlerdi biliyor musunuz?Yzbin
XVI.louis ile yzbin Marie-Antoinette. UU.s.176.
Veyl: Yazk, vah anlamnda kullanlan bir kelime. Veyl kuvveti olmayanlara.
BDE.s.335.
Veysi: Cemil Meriin mektuplat, grt ve sevdii ngilizce retmeni Lamia
atalolunun olu. Ben bu insan, Veysiyi, Ayeyi, Babr kltecek, bu
insann yzn kzartacak, onlar annelerinden utandracak her hareketi cinayet
sayarm. Jur.II.43.
Vezin: Dizeyi oluturan kelimelerdeki hecelerin nitelik (aruz) ya da nicelik
(hece)bakmndan denkliine dayanan ahenk unsuru. Kullandklar vezin renklerin
aleksandrenidir (6+6).Jur.II.172.
Vicayanagar: Karnataka Hint devleti snrlar iinde Tungabhadrann kysnda
bulunan ve ayn ad tayan byk bir imparatorluun (1336-1565) bugn harabe
eklindeki bakenti. 1565de, bir hindu krall olan Vicayanagara Mslmanlarn

492

eline geiyor ve Telugu edebiyatn ihtiam tarihe karyor, airler erotik konulara
iltifat ediyorlar,edebiyat da oyun oluyor. BDE.s.298.
Vico: Giambattista Vico (1668-1744) talyan tarihisi ve filozof. bn-i Haldun akl,
Vico sezi. kisi de zirvedir. B.s. 230.
Vicq dAzyr: Flix Vicq dAzyr (1748-1794).Fransz hekim ve anatomici. Volteirei,
Rousseauyu, deologlar takip eder: onlar da materyalisttir: dHolbach, Vicq dAzyr,
Cabanis. SNK.s.277.
Victor Hugo: (1802-1885) Fransz air, tiyatro ve roman yazar. Cromwell nsz ile
romantizmin ilkelerini ortaya koyan kii ve Sefiller yazar. Klasik Franszca, Amyot,
Rebelais, Montaigne ile Cheteaubriand, Victor Hugo, Honore de Balzac arasnda
balayp biten Franszca'dr... K.s.53.
Vidarba: Hint edebiyatndaki Nala ile Damayanti hikyesinde mekan. Yeni am bir
nilfer kadar temizmi, Vidarba hanmn kz aktan habersizmi. BDE.s.355.
Vidarbalar lkesi: Bkz. Vidarba. Vidarbalar lkesine uarm, sevgilisine akndan
sz aarm. BDE.s.355.
Vietnam: Gney Dou Asyada bakenti Hanoi, Resmi dili Vietnam dili olan devlet.
Sulu durumuna den kzlar m? Vietnam hakl m? KA.s.342
Vigny: Bkz. Alfred Comte de Vigny. Birok byk eserlerin ilk ekillerini bu dergide
buluruz: Mussetin Geceleri, Vignynin Kaderleri, Mrimnin Colombosu.
B.s.103.
Vikramaditya: Hindistanda IV. asrda hkmdar olan II. andraguptann lakab. 4.
yzyln sonlarnda tahta kan II. andragupta bu hanedann en nl hkmdar,
lakab: Yiitlik Gnei (Vikramaditya).BDE.s.184.
Viktorya:

Manuel

Felix

Fernandez

Victoria

(1786-1843).

Meksika

fedaral

Cumhuriyetinin ilk bakan. Zaman zaman gz kamatran alar: Firavunlarn,

Romann,

Charlemagnenn,

Charles

Quintin,

Napolyonun,

Bismarkn

ve

Viktoryann alar. Jur.I.s.387.

Vilambiyakanar: Tamul vecizeler (Gromik iir) edebiyatnn nemli manzum
eserlerinden biri olan Kymetli Talarisimli eserin yazar. Bir baka vecize kitab da
Vilambiyakanarnki. BDE.s.288.
Villon: Franaois Villon (1431-1463ten sonra) Fransz airi. Nitekim Chaucer veya
Villon gibi orta a yazarlar, matbaann icad srasnda yaadklar ve editr
bulabildikleri iin, gerek anlam ile edebiyatn mal olmulardr. KA.s.396.

493

Vina: Kaln bir deynek zerine monte edilmi,drt teli ve sesi yanklayan iki
asmakaba olan kithara. En nemli Hint telli alglarndan biri. Bazen bir lotsse
kurulup vina alar. BDE.s.126.
Vinaya-Pitaka: Pali Edebiyatnda miladn hemen ncesinde veya balarnda yazld
sanlan Dusturun ikinci blmn oluturan dini manzum metinlerden oluan tomarn
(sepet de denir) ad. Vinaya-Patika, sepetlerin ikincisi. BDE.s.170.
Vincinin Herodiad: Vincinin Herodiadna benziyordu.Jur.II.s.59.
Vipasit: Hayat bir fazilet destan olan hkmdar vipsit ,bilmeyerek iledii bir
hata yznden cehennemde kalmaya mahkm. BDE.s.156.
Virgile: Richelieu, DeLillein Akademiye giremeyecek kadar gen olduunu
syleyince, yelerden biri haykrm: ok mu gen? ki bin yanda, Virgile kadar
yal. B.s.117
Virginie: Virginia ya da Verginia, Romal kz ocuu (M449-441). Efsanevi hayat
syledir: Bir centurionun kzyd.kendisine kar cinsel bir istek duyan decemvir Appius
Claudius,amacna ulamak iin etkisini ve magistratuslukyetkisini kullanmaya kalkr.
Kznn namusunu kotumak isteyen baba onu ldrd ve Avantino tepesine snd.
Juliette kadar gesin.Virginie kadar ocuk.Ben de Romeonun kara sevdasyla
tutuuyorum. Jur.I.s.327.
Virilit: Erkeklik, ytlik anlamnda Franszca bir kelime. Virilitsi olmayan bir
snf, virilitsi olmayan bir air. Jur.I.s.139.
Virjil: "Konfiys de unutulmam. Sonra yamalarda sohbet edenler: Virjil ve
evresinde Menandr, Tibl, Terens, Fenelon. Az tede, bir baka kafilenin eyhi Horas
ve maiyeti : Pope'lar.Boileau'lar, Montaigne'ler". K.s.51.
Virtozluk: Virtzn mzkteki kabiliyet ve baars, ustalk. Ba kayglar
virtiozluk. KA.s.89.
Visuddhimagga: Arln yolu, V.asrda Budac yazar Buddhaghosann Pali Dilinde
yazd ve Tripitakayasasnn tamamn zetleyen eserin ad. Ayrca "Visuddhimagga"
adl eserinde , budizmin Pali dilindeki en sistematik aklamasna yer

vermi

,destanlara bavurmu bunun iin , iire bavurmu ve eser , edebiyat asndan da

nemli bir deere kavumu .BDE.s. 171.
Vinu Tarikat: ivaclk ve aktiilik ile birlikte Hinduculuun balca biimlerinden
biri. Vinucular, Vinuyu yce Brahmann kii olarak grn kabul ederler.
Hakkinda bilinen tek sey Visnu Tarikatindanbir Brahman olduu BDE.s.208.

494

Vinu: Hintin biyk tanrsnda biri. Deerleri: Brahma ve iva. Vinu, gne
tanrsdr, admda dnyay dolar. O aa eref veren sekiz telugu air var, hepsi de
ya Vinuyu terennm etmi, ya ivay, yani eserleri birer yank. BDE.s.298
Vinucu: Bkz. Visnu Tarikat. Bir ok din adam, Vinucu ve ivac birok air bu
tepkiyi bayraklatrmlar.BDE.s.148.
Vinuarman: Hint air ve yazar. Hayat hakknda bilgiler tahminidir. IV.asrda
Kemirde yaad sanlmaktadr. Dnya zerinda yazlm, bugn tandmz birok
masala kaynaklk yapan Pana-Tantray yazd tahmin edilmektedir. Yazar (byk
ihtimalle Vinuarman) belikli usta bir air. BDE.s.232.
Vivekananda: Ramakrinann izleyicisi Narendranath Data (1862-1902)nn dini ad.
Ramakrina: (1836-1886)Tek satr brakmam bir peygamber, mridi Vivekananda,
asl ad Narendranat Datt (1862-1902) ikiside Bengalli. BDE.s.279.
Vivian Derozio: (18091831).Hindistanl air. ngilizlerin Hindistandaki kltr
politikasnn neticesi olarak eserlerini ngilizce yazan ilk Hint airidir. ngilizce yazan
ilk Hint airi Vivian Derozio (18091831). BDE.s.94.
Viyana Bozgunu: II. Viyana Kuatmas, 14 Temmuz 1683 terihinde balayan ve
Osmanlnn yenilgisiyele sonulanan, nihayetinde 1699 Karlofa anlamasnn
imzaland ava. Belki Viyana bozgunu, belki Yenieri, Talebe-i Ulum isyanlar
belki Tanzimat, belki Cumhuriyetin kuruluu KA.s.354.
Vizigot: Gaolar grubuna bal olan en eski alman halk.O devirde, batda i bandaki
papalar, Fransa ve talyada tahta kan krallar, Bizans imparatorlar, spanyann
vizigot hkmdarlar, slam leminde hkm sren halifeler. K.s.153.
Voge: Eugene Melchior De

Voge (1848-1910) Fransz denemeci ve yazar.

Konusmayi kitabina alan Vogue,bayilir bu tesbihe Ma.s.82.

Vokabler: Sz varl. Esasen vokabler zerinde durmak, yani, yerleim yerleri
Arapadr diye atmaya kalkmak, sadece cehaletle kabil-i izahtr. Jur.I.s.72.
Volney: Costantin Franois De Chasse-Boeuf Volney (1757-1820). Arapa renmek
iin Lbnandaki bir Kpt manastrnda sekiz ay kaldktan sonra Msr ve Suriyeyi
dolaan ve bu seyahati neticesinde 1787 ylnda Msr ve Suriye Yolculuu kitabn
yazan Fransz filozof. Harflerimizi deitirmemizi ilk defa teklif eden slam dman
Volneydir. Mnif Paann hocasdr. SNK.s.295.
Voltaire: Franois Marie Arouet Voltaire (1694-1778) Fransz fikir adam ve yazar.
Katksz demokrasi ayaktakmnn despotizmidir, diyor Voltaire. B.s.169.

495

Von Hammer: Bkz. Hammer. Von Hammer Kurdugu dergi de oryantalizmin

gelismesinde buyuk bir rol oynayacaktir (1809-1818) K.s.62.
Voss: Johann Heinrich Voss (1751-1826). Alman mtercimi adam ve air. "Lessing'in,
Herde'in Homer mtercimi Voss'un, klasik filolojinin kurucusu F.A. Wolf'un, olgunluk
andaki Geothe'nin ve son yllarnda Schiller'in, Kant'n, filozof devlet adam
Wilhelmvon Humbolt'un klasisizmi Alman terbiyesini etkiler". K.s.74.
Votka: Tahl tanelerinden yaplan ve Rusya, Polonya vb. gibi lkelerede ok miktarda
tketilen damtk iki. Votka inhisar 130 milyon Rusa bir milyar ruble (2 milyon 660
bin frank) detiyor. BFH.s.81.
Vulgate:Asln merak ediyorum;ayn cmle Vulgateda da var:Et Spiritus Dei
ferebatur super aquas. (Vulgate,Tevratn branice asl kadar geerli saylan Latince
tercmesi.) UU.s.338
Vurun Kahpeye: Halide Edip Advar (1884-1964)n 1926 ylnda yazd romannn
ad. Halide Hanm, Vurun Kahpeyeyi, Yakup Kadri Yaban ve Panaromann ikinci
cildini kaleme alrken, kendi vatanlarndan ok Fransann bu gerip tara kasabasn
hatrlam deil midirler? KA.s.315.
Wagner: Richard Wagner (1813-1883). Alman bestecisi ve dramaturg (Dram yazar.)
Eserlerinde tarihsel kisiliklere, hayali kahramanlara mitolojiye yer vermesi ve sahne
eserlerini iir,dans, mzikle ssleyeyerk btnc bir sanat anlay ortaya koymaya
almas mihim bir zelliidir.

Ayrca, sanatlar ilk defa birletirmek fikri

Wagner'indir.Almanyada Gobienaunun en byk takdirkr Wagner (1813 1883),

Latin geleneine dman olduu iin Hint ve Cermen mitolojisi ile ilgilenir. BDE.s.69.
Walt Whitman: (1819-1892) Amerikan en byk airlerinden biri ve yazar. Zola,
Walt Whitman ile beraber bir gerek demokrasi peygamberi olmak edasn tar. KA.
s.312.
Walter Bagehot (1826-1877). ngiliz ktisats ve hukukusu.. E.B.Taylorun lkel
kltr yle Walter Bagehotun Fizik ve Politikas 1871-1872 de yaynlanr. K.s.21.
Walter Scott: (1771-1832) skoyal. Tarih romann nclerinden ve air. Talisman
adl romannda Aslan Yrk Riar ile Selahattin Eyyubnin mcadelesini, Robert Of
Paris isimli kitabnda da Bizans devri stanbulunu tasvir eder. skoya, walter Scottun
cazibesine yakalananlar iin kendi vatanlarndan daha canl, daha gerek,daha iyi
bilinen bir dnyadr. B.s.112.

496

Waterloo Sava: Naplyon Iin 18 Haziran 1815 ylnda ngiliz ve Prusyallara kadr
kaybettii savan ad."19. asr 1814 waterloo sava ile balar SNK.s.77.
Waterloo: Bkz. Waterloo Sava. Waterlooda sona eren kanl devreyi uzun bar
yllar takip etti. UU.s.34.
Way of Life: ngilizce bir kelime grubu olup hayat ekli, hayat tarz gibi anlamlara
gelmektedir. Amerikan hayat tarz (way of life)ile bat aydnlarnn ideoloji diye
adlandrdklar mefhum taban tabana zt birbirine. Ma.s.50.
Weber: Max Weber (1864-1920). nl Alman dnr ve sosyolou. Weber'in byk
nemi, onun Emile Durkheim'la birlikte, ayr ve bamsz bir disiplin olarak modern
sosyolojinin kurucusu olmas olgusundan kaynaklanmaktadr. O, sosyal bilimlere felsefi
bir temel, sosyolojiye de kavra.Sal bir ereve kazandrmtr. Weber, Protestan
insann yani Hristiyan Avrupann destancsdr. B.s.186.
Webster: Noah Webster (1758-1843). Amerikal gazeteci, dilbilim uzman ve szlk
bilimci. ngiliz ve ngiliz ve Amerikan ngilizcesi zerine yazd deiik szlklerle
bilinir. Kelimenin antropolojik manasn ilk belirten ngilizce szlk, Websterin New
Internatonal Dictionarysidir. K.s.39.
Weltanschanug: Almanca bir kelime olup dnya gr anlamna gelmektedir.
Kelimenin Franszcadaki karl: Conception du Monde ngilizce de ise: dir.
Byk kilisenin Hristiyan ortodoksluu ister istemez bu Weltanschanug`u yikmaya
alacakt. IDG.s.224.
Weltliteratr: Dnya edebiyat anlamnda gir kelime. Cemil Meriten kelimenin
banisinin Goethe olduunu reniyoruz. Kelimenin ngilizce karl: World literatere,
Franszcada ise Litterature universelldir. Milli edebiyatlar belli bir belli bir gelime
merhalesine varmadan, gittike younlaan alverilerle btnlemeden dnya
edebiyatndan sz edilebilir mi? Goethe etmi: Weltliteratr, Avrupa dillerine onun
armaan (Kunst and Altertum Dergisi,1827). KA.s.24.
Wertheimer: akirtleri bilhassa 1912den sonra Wertheimer, Gestalt diye tannan
psikolojik doktrini kardlar. KA.s.426.
Westfalya Antlamas1: Otuz Yl Savalar sonunda 1648 ylnda Almanya ile
muhaliflerinin

imzaladklar anlama. Almanya'ya gelince.. Otuz Yl Sava ile

Westfalya antlamas, Almaya tarihinin en karanlk devirleri: lke para paradr".

K.s.68.
1

Meydan Larousse anlamann adn: Westfelen anlamalar olarak zikretmektedir.

497

Westminister-Hall: Westminister- Hallde yanlmyorsam birinci Charles Stuartn

hatralaryla ilgili bir cmle hafzam rahatsz ediyor: baltayla oynamaynz. Jur.II.38.
Whitman :Walt Whitman (1819-1892). Amerikal air vr deneme yazar. Leaves of
Grass ( imen Yapraklar) isimli iiriyle kendisini Amerikann en byk airi olarak
kabul ettirdi. Amerikan iirinde, Hintin en byk temsilcisi Whitmandr (1819
1892). BDE.s.46.
Wieland:Christoph Martin Wieland (1733-1813). Alman air ve yazar.

Nihayet

romanesk edebiyat: Wielandn Agaton ve Abderiteni, Goethenin Werther ve Wilhelm

Meisteri, Klinger, Heinse ve F.H.Jacobinin romanlar. K.s.212
Wilhelm II: (1859-1941) Prusya kral ve Alman mparatoru. I. Wilhelmin torunu olup
1888 ylnda balad devlet bakanl grevi 1918 ylna kadar devam etti. II.
Wilhelm, Osmanl ile kurduu iyi ilikilerle bilinmektedir. Bu panjermanizm II.
Wilhelm zamannda Pazar ve mahre arayan panjermanizmden farkl. UU.s.134.
Wilhelm Meister: Alman yazar Johann Wolfgang Von Gothe (1749-1832)n Wilhelm
Meisterin raklk Yllar (1796) ve Wilhelm Meisterin yolculuk yllar (1821) isimli
iki eserinden oluan romannn ad. Eser,az sonra Goethenin nszyle Almancaya
evrilmi,1824de Goethenin Wilhelm Meisterin raklk Yllarn ngilizceye
kazandrm. K.s.368.
Wilhelm Meisterin raklk Yllar: Alman yazar Johann Wolfgang Von Gothe
(1749-1832)n Wilhelm Meisterin raklk Yllar (1796) ve Wilhelm Meisterin
yolculuk yllar (1821) isimli iki eserinden oluan romannn birinci eserinin ad. Eser,
az sonra Goethenin nszyle Almancaya evrilmi, 1824de Goethenin Wilhelm
Meisterin raklk Yllarn ngilizceye kazandrm.K.s.368.
Wilhelm von Schlegel: (1767-1845). Alman romantizminin en etkili savunucularnda
air aratrmac ve edebiyat tenkitisi. Wilhelm von Schlegel, Gitay aslndan okumak
iin Sanskrite ve bu esiz poemi Latinceye kazandrm. BDE.s.144.
Wilhelm: Bkz. Wilhelm von Schlegel. Ne var ki Dou Rnesansnn gerek kurucusu
Wilhelm deil, onun kk kardei Friedrich von Schlegeldir (1772-1828). BDE.s.56.
Wilhelm: II. Wilhelm 1859-1941 Prusya Kral ve Alman mparatoru (1888-1918).
Milletleraras sahnede nice oyunlar oynayan imparator Wilhelm, slm hamisi rolne
de zenmiti. BFH.s.147.
Wilkins: (1749-1836) ngiliz dou bilimci. Hintdistann kltr hazinelerinin dnyaca
tannmasna nclk eden insanlardan biri. Bir Hint irketinde memurken

Hint

498

kltrne merak sarar, Sankripe ve Farsa renir. Bhagavad-Gita (1785) ve

Mahabbaratta (1793)y ngilizceye o tercme etmitir. Endiyanizm saray drt byk
stun zerinde ykselir: William Jones, Colebrook, Wilkins, Wilson. BDE.s.40
William Blake: (1757-1827)ngiliz air ressam ve gravrc. Madhura enne Kannara
lkesinin William Blakei. Kailasam bsene benzetirler. BDE.s.296.
William Of Orange: Stuartlar iktidadayken bu anlay tehlikeli oluyodu da Lockeun
yakn dostu William of orange iktidardayken tehlikeli olmuyor muydu? UU.s. 236.
Wilson:Harece Harman Wilson (1786-1860). ngiliz dou bilimci. Bir Hint irketinde
doktorken Hint kltrne merek sarar. Sankripe renir. Bir Sankripe- ngilizce
Szlk (1819), Bir Sanskrite Dlbilgisi (1841) hazrlar. Vinu-purana (1940)ve Rigveda
(1850) y ngilizceye evirir. Endiyanizm saray drt byk stun zerinde ykselir:
William Jones, Colebrook, Wilkins, Wilson. BDE.s.40.
Winckelmann: Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) Alman sanat tarihisi ve
arkeolog. Yunan heykeltralarn inceleyen Winckelmann btn sanatlarn srrn
bulmutur artk. K.s.73.
Wintrop: JohnWintrop (1588-1649). ngiliz kolonici. Ateli priten Geleneklerine sk
skya ballii ve ngiliz kolonilerini bir fedarasyon altnda poplama almalar ile
bilinir. Kanun koyuculardan biri, Wintrop (1588-1649) tarifi yle aklar: ki trl
hrriyet var...Biri bozukhayvan da, insan da kullanabilir bu hrriyeti: Houna gideni
yapmak. Ma.s.201
Wirth: Joseph Wirth (1879-1956). Alman siyaset adam. Wirth gre ise: Sosyal
ynelilerin dayand temel zayflamsa (yani herkes baka bir telden alyorsa, fertler
arasnda dayanma kalmamsa, deerler levhs altst olmusa), toplum yaps
kmeye yz tutar. Ma.s.184.
Wolf: Frederich August Wolf (1759-1824).Alman filozof ve antika uzman.
Lessing'in, Herde'in Homer mtercimi Voss'un, klasik filolojinin kurucusu F.A.
Wolf'un, olgunluk andaki Geothe'nin ve son yllarnda Schiller'in, Kant'n, filozof
devlet adam Wilhelmvon Humbolt'un klasisizmi Alman terbiyesini etkiler."KA.s.74.
Wordsworth: William Wordsworrth (1770-1850). ngiliz air. Wordsworrthde de
(1770-1850) ayn byk ilhamn yanklar: Douumuz bir uykudan baka ne? Bir
uyku, bir unutu. BDE.s.44.
World literature: Dnya edebiyat anlamnda gelen ngilizce bir kelime. Kelimenin
Almanca karl: Weltliteratere, Franszcas ise Litterature universelldir. Carlyle

499

ngilizceye

World

literaturediye

evirmi

mefhumu,Franszlar

Litterature

universellediye. KA.s.24
Wlfflin: Heinrich Wlfflin (1864-1945)in svireli tarihi ve yazar. 1888de svire
sanat tarihisi Wlfflin, talyada ,Renaissance und Barock adl eserini yaymlad.
KA.s.426.
Wund: Hastings Encylopaedia of Religon and Ethics

(1912) Ansiklopedisinde

antropoglarn yazd makaleler ve ilkel dinler zerinde zengin malzemeler buluruz.

Ama kltr maddesini kaleme alan filozof C.G. Shaw antropolojik kavramndan hi
sz

etmez .Antropolog

olarak yalnz Wund`u anar. C.G.Shaw`a gre kltr

ngiltere`ye tantan Bacon`dr .Delil olarak da Bilginin lerlemesi. K.s.33.

Wundt: Wilhelm Wundt (1832-1920). Alman ruhbilimci ve fizyolog. Sonra dost
isimler janet, Spencer, Wundt. Bir kelimeyle btn Bat. B.s.104.
Wycliffe: John Wycliffe (1330 civar-1384). ngiliz ilhiyat ve Oxford niversitesi
kurucusu. Vulgat,1384de Wyclif tarafndan nglizceye evrilmi. IDG.s.137.
Xavier de Maistre: "Xavier de Maistre hikayecidir, Joseph de Maistre politikacdr (St.
Petersburg geceleri)". SNK.s.181.
Xavier de Montepin: (1823-1902). 1884 ylnda yazd Ekmeki Kadn romanyla
mehur 19. asr Fransz roman yazar. Kamil Paa byle bir fedakrla katlansa, yani
gazete okuyucularna hitap etse, Hugoyu Xavier de Montepinletirmeye kalksa (ki
buna ne irfan, ne izan, ne vekar msaitti) elbette ki bilinle, aklla sade anlatm
seerdi.KA.s.333.
XIX. Asrn Felsefesine Giri: Saint-Simon (1760-1825)un 1810 ylnda yazd
eserinin ad. XIX. Asrn Felsefesine Giride ise unlar okuyoruz:lk insanlar zekaca
teki hayvanlardan pek de stn deildiler. SSSS.s.131.
XIX. Asrin lmi almalarna Giri: Saint- Simon (1760-1825)un 1807-1808
yllarnda yazd eserinin ad. Eser, XIX. Asrin lmi almalarna Giri I, II, olmak
zere iki cilt olarak yaynlanr. XIX. Asrn lmi almalarna Giri, vefakar Didar,in
himmetiyle yaymlanr. SSSS. s.31.
XIX.Asr Trk Edebiyat Tarihi:Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962)n 1949 ylnda
yazd eserinin ad. XIX.Asr Trk Edebiyat Tarihi Btn danklna, btn
derbederliine ramen, ok zengin bir mahadeler ve olduka isabetli hkmler
mecmuas; bir talebe kitabndan ok, meselelerimize k getirmek isteyen serazad bir
dnce adamnn tereddtlerini, ifalarn sergileyen bir deneme. K.s.246.

500

Yaban: Yakup Kadri Karaosmanolu tarafndan 1932 yldanda yazlan, stikll Sava
yllarnn Anadolusunu ve Anadolu kylsn anlatt sosyal muhteval romann ad.
Halide hanm Vurun Kahpeyeyi, Yakup Kadri Yaban ve Panaromann ikinci cildini
kaleme alrken, kendi vatanlarndan ok Fransann bu gerip tara kasabasn hatrlam
deil midirler? KA.s.315.
Yabanc: IEtranger. Fransz Roman, deneme, tiyatro ve Makale yazar. Albert Camus
(1913-1960)un 1940 ylnda tamanlad, 1942 ylnda yaymlad ve samann
roman diye simlendirilen eseri. Sizif Masalnda, Anlamazlkta, Yabancda, cana
kylr veya intihar edilir. BFH.s.47
Yacur: Bkz. Yacur-Veda. Rig-Vedann iki, Samann on, Atharvann bir, Yacurun
iki Brahmanas var. BDE.s.112.
Yacur-Veda: Hint kutsal kitab Vedalarn Drt kitabndan birisidir.. Yacur-Vedada
adak trenlerinde okunacak dualarla Hint nesrinin ilk rnekleri saylan yorumlar
var.Kara Yacur da dualarla yorumlar yanyana, Ak Yacur da yalnz dualar
var.BDE.s.108-109.
Yahuda: skariotesde denir. On iki havariden birinin ad olup, Malta incili ve
Resullerin ileri kitabna gre Hz. say dmanlarna teslim ettikten sonra kendini
ldrr. Yoksa Enfantinin dediii gibi yeni bir Yahuda karsnda myz?
SSSS.s.78.
Yahuda: Kitab- Mukaddeste ad geen Yakupun olu. "Yusuf kssasnda Yahveciler,
Yahuda'y kardelerin ncs olarak tantrlar."IDG.s.105.
Yahudiler: Yuda krall halndan olan, kendilerine ait dini, sosyolojik ve kltrel
zellikleri olan ve bugn srail devleti bata olmak zere dnyann muhtelif yerlerinde
yaayan kavim. Padiah ayn atfeti Ermenilerden de esirgememiti. Yahudilerin de
kendilerine mahsus dalet dzeni aynen ibka edilmiti. BFH.s.89.
Yahut Levha: Abbasi Halifesi Memun zamannda, Mslman bir kii tarafndan
yazlan hermetik eser Srr el Halika isimli eserin netice blm. Kitap Yahut Levha
(Tabula smaragdina) bahsiyle hitam bulur. IDG.s.208.
Yahve: Yehova. Kitab- Mukaddese gre Sinada musaya kendini gzteren Yahudi
tanrs. "Bunlardan birinde Tanr'nn ad Yahve'dir, tekinde Elohim."IDG.s.102.
Yahveciler: Yehovac. Tevratn drt kaynan oluturan drt belgenin biri iindir. Bu
belgeye Yehovac yada yahveci denilmesinin sebebi Tanrnn Yahova olarak
zikredilmesidir. Bunlarn en deerlileri Yahvecilerle Elohaclara atfedilen belgeler.

501

Yahveciler iin srail kavminin milli tanrs Yahvedir. Elohaclar iin Elohin
IDG.s.95.
Yahya Bermeki: Fazl bin Yahya El-Bermak (739-805). nl Bermek ailesinden
Harun Reit dnemi Abbasi veziri. 786-803 tarihleri arasnda 17 yl baaryla vezirlik
yapmtr.Yahya Bermeki`nin dostu Fazl Ibn Sehl (Merv`in guneyindeki Sara);
Muhammed ibn Musa Harzemi, araplara atfedilen cebrin kurucusu (cebir kitabi 820
lerde yazilmi), Hiyre Mekkeden ne kadar uzaksa Harzemi de araplktan o kadar
uzaktr;

Marvarrudi; Mervli

Habes.

Ahmed Fergani; Ebu Mashar Belhi

(Bahtrian`li).IDG.s.224.
Yahya ibn Masuye: (l. 837). Arap bilgin ve mtercim. 832de halife El Memnun
Dar-l Hikmenin ilk mdr.Badat 765de kuruldu.832de halife El Memnun Dar-l
Himeyi tesis ederek mdrln Yahya ibn Masuyeye (lm 857) tevdi etti.
IDG.s.222.
Yahya Kemal: Yahya Kemal Beyatl, 1884te skpte-1 Kasm 1958de stanbulda
veft etti. Yirminci yzyl Trk air, yazar ve devlet adamlarndan. iirlerinde stanbul
ve Osmanl sevgisine geni yer verdi. Aruzu kullanmadaki baars bilinen bir
zelliibdir. 1884te skpte dodu. 1 Kasm 1958de stanbulda veft etti. Yahya
Kemal Btn hviyeti ile Trktr. Jntrk deil, gerek Trk! K.s.238.
Yajnavalkiya: Upaniatlarda adndan sk sk sz edilen bir filozof. Zerdtle Russell,
Yajnavalkiya ile sarte ayn insan. B.s.217.
Yaksa: Hint Zenginlik Tanrs Kuberenn hizmetilerinin ad. Damarlarda alevleen
kan ve kutsal gl brakp sevgilisine koan Yaksa... BDE.s.193.
Yaksalar: Hint Zenginlik Tanrs Kuberenn hizmetileri olan tabiatst bir yaratk
grubu. Aada Yaksalar diyar Alaka. BDE.s.381.
Yakup Kadri: Yakup Kadri Karaosmanolu (1889-1974), Mill Mcadele dnemi ve
Cumhuriyet sonras hikye ve roman yazar. Halide hanm Vurun Kahpeyeyi, Yakup
Kadri Yaban ve Panaromann ikinci cildini kaleme alrken, kendi vatanlarndan ok
Fransann bu gerip tara kasabasn hatrlam deil midirler? KA. s.315.
Yakup: Bkz. Yakup Kadri. Yakup hret avclna karken boynuna tlsml bir
muska takar: Nirvana. B.s.147.
Yakut: ihabettin Ebu Abdullah Yakut Rum (1179-1229). Arap orafyacs
ve biyografi yazar. Ondan biraz nce, Arap corafyacs Yakut, Mucem l-Buldan

502

adl eserinde edebiyata da yer vermi

ve

nl edebiyatlar lgat

de kaleme

almlardr. KA.s.394.
Yalta:Yatla konferans.4-11 ubat 1945te Roosevelt, Churchill ve Stalini Livadya
(Yalta)da bir araya getiren konferans. Birlemi milletler tekilatnn kurulaca San
Franciscoda bir konferansn toplanaca burada belirlendi. Bandoung olmasa Yalta
yarm kalrd. Jur.I.s.387.
Yama: Hint lm Tanrs. Gtr beni, Yamann hkm srd yere/ Gtr ndra
iin ak, boan,ala ey iksir. BDE.s.307.
Yamuna Irma: Cumna da denir. Hindistanda Ganj Irmann yukar ve orta
rndaki balca kolu. Yamuna rmann Hindistana ulat yer Hint inanna gre
kutsal kabul edilir. Yamuna Irmana yaklanca bir de ne grsn? BDE.s.129.
Yamuna Vadisi: Hindistanda Cumna rmann akt, ve Hintliler tarafnda mukaddes
kabul edilen Randavalarn hkm srd yer. Pandavalar Yamuna vadisinde hkm
srer. BDE.s.141.
Yanp yklmalar: Eski Ahitin sonunda, haciyografya da denilen Ketubin diye
isimlendirilen kitap iinde yer alan risalelerden birinin ad. "Sonra bunlara be tomar
daha eklenir: Neideler, Neidesi, Ruth, Yanp yklmalar, Esdras, Nhemie, Kronikler."
IDG.s.109.
Yanlzlar Burcu: Cemil Meriin Mehmet narlya gnderdii 30 Mart 1970 tarihli
mektupta yazd esere isim olarak vermeyi dndn ifde ettii isim. Yalnzlar
Burcu o zaman birinci blmde de bal olur bu: bn Haldun, Machiavel, Dante,
Camoens, Hobbes, Vico, Buckle ve Milton. Jur.II.s.167.
Yanya: Yunanistanda Yayma glnin bat kysnda yer alan emsettin Saminin
doduu ehir. Rum lisesini bitirdikten sonra stanbula gelen Yanyal emsettin Smi
iin sosyalizm, bugnk medeniyetin byk bir hareket-i meneviyesi dir. Ma.s.221.
Yaraya Tuz Basmak: Attila lhan (1925-2005).n 1978 ylnda yazd roman.
Acaba yazar Atilla lhann Yaraya Tuz Basmakn yeni mi okudu. KA.s.363.
Ya: Ya ya da ai ya da dier ismiyle Jassy, Romanyada bir ehir. 1807ye kadar
Yada konsolostur K.s.102.
Yaar Kemal: (1922-.) Asl Ad Kemal Sadk Gceli olan gnmz hikye ve
roman yazar. Bu romanlarn bir araya gelmesiyle Yaar Kemalin gereklerine tank
olduk. KA.s.342.

503

Yaar Nbi: Yaar Nabi Nayr (1908-1981). Cumhuriyet sonras air yazar ve
mtercimi Bir Sabri Esatn,bir Yaar Nabinin,bir Yusuf ZiyannTrk halkyla ne
ilgisi vard. Jur.II.s.171
Yaar: Bkz.Yaar Keml. Uzaktan sklan kurun ve btn boyalarn sayfalara boca
eden Yaar KA.s.350.
Yaayan Dou Dilleri Mektebi: Pariste 1795 ylnda alan yksek retim kurumu.
Pariste Yaayan Dou Dilleti Mektebi Konvansiyon tarafndan 1795te almtr.
K.S.62.
Yavuz Sultan Selim: (1466-1520), Dokuzuncu Osmanl Padiah. 1512-1520 yllar
arasnda 8 sene padiahlk yapmtr. 1251de skenderiye ve Trablusgarpa Fransz
Konsoloslar atanr. ki buuk asr sonra, Yavuz Sultan Selim, Msr fethedince -ilk i
olarak-1251de Memluk sultanlarnn bahettii ferman tazeler. BFH.s.90.
Yazlar: Bkz. Hacyografa. Hacyografa veya Yazlar ktlk ve lmn varlklar
zinciri iinde nasl bir yer tutuunu anlatr. IDG.s.94.
Ye-Me: Kurn- Kerimde, adlar birlikte zikredilen zararl ve bozguncu iki
kavim. Tanzimattan sonra kendi kabuuna ekilen snf- ulem, bu Ye-Me
taifesinin zaferi karsnda afallad. SNK.s.300.
Yedi Ask: Muallekat seba. Cahiliye devri Arap edebiyatnda Kabenin duvarna
aslan yedi nl kasidenin hepsine birden verilen ad. Kuran mensudur: Yedi ask
airlerini secdeye kapandran bir nesir. B.s.82.
Yedi Meale: Cumhuriyet Dneminde, 1928 ylnda yedi gen airin edebiayt cemiyeti.
Bizim hececiler ise (bilhassa Yedi Mealecileri kastediyorum) hece veznini halktan
deil Frenklerden aldlar.Jur.s.171.
Yedi Vezirler: Birbir Gece Masallarnda yer alan bir hikye ad. Sindbad Kitab,
Yedi Vezirler. hep Hikye Irmaklar Okyanusundan alnm. Purusapariksa da ho
bir hikye. BDE.s.237.
Yehova: Kitab- Mukaddeste tanr. Musann kavmi, Yehovann ocuu olduuna
inanr, ezelinin lkesinde yaamaktadr. Neden daha eski kaynaklaryla ilgilensin ?
BDE.s.27.
Yemen: Arap yarmadasnn gneyinde, Kzldeniz ve Aden Krfezi kysnda, bakenti
San, resmi dili Arapa olan devlet.

Yemen veya Fizanda

gz altnda

bulundurulmaktan tutunda Payitahttan az veya ok uzak vilayet veya kazalarda valilik

veya kaymakamla kadar. BFH.s.128.

504

Yeni Ahid: Kitab- Mukaddeste, Hristiyanlarca kutsal kabul edilen metinlerin

bulunduu blm, ncil. Havarilerin leri Kitab- Mukaddes zerinde alanlarca
zaman zaman ihmal edilmi ama Tarih Kitaplar Eski Ahit iin ne kadar nemli ise,
Havariler de Yeni Ahid iin o kadar nemlidir."IDG.s.115.
Yeni Eflatunculk: MS.III asrda skenderiyede ortaya kan felsefe sidtemi.V. yya
kadar retilen bu sistemin amac Platoncu anlaya mistik unsurlar katarak onu yeniden
canlandrmay

amalyordu.

stat

Aristo

felsefesiyle

onun

skenderiyeli

yorumcularn, bilhassa Yeni Efltuncular kaynatrm ve onlarn hepsini tevhid

inancyla uzlaacak tarzda yorumlamtr. K.s.186.
Yeni Heloise: .J. Rousseaunun 1761 ylnda yaymlad roman. Rousseau an
fetheden biricik ak roman Yeni Heloise bal ile sunmu." K.s.305.
Yeni Hristiyanlk: Saint Simon (1760-1825)un 1825 ylnda yazd eserinin ad. Bu
eser Saint-Simonun son eseridir. Saint-Simon lmnden az nce akirdi Olinde
Rodriguese Son eserimiz Yeni Hristiyanlk tekilerden daha ge anlalacak
diyordu. SSSS.s.93.
Yeni spanya Ktphanesi: spanyol rahip bibliyografac ve yazar Nicolas Antonio
(1617-1684)nun, spanyol Edebiyatnn XVI. ve XVII. Asrn

inceledii ve 1672

ylnda yaymlad bibliyografik eseri. Nicolas Antonio,Masal Tarihinin Tenkidini

yazar -manal bir balk- sonra 1672de Yeni spanya Ktphanesini (Bibliotheca
Hispana Vetus). K.s.404.
Yeni Lisan: mer Seyfettin ve arkadalarnn Gen Kalemlerde (Selnik 1911)
balattklar dilde sadeleme ve Trkecilik hareketi. ki yl Pazar akamlar beraber
geirdik. Beraber okurduk Yeni Lisan. B.s.151.
Yeni Odise: Bkz. Don Kiot. Cemil Meri,Homerosun Odysseia destan ile
Cervantesin Don Kiot romann deerlendirirken aralarndaki mnasebetten dolay
OdysseiaDestanna Eski Odise, Don Kiot romanna da Yeni Odise ismini verir. Yeni
Odisenin vaftiz babas byle bir herif ite. KA.s.194.
Yeni Osmanllar: Bkz. Jn Trkler. Ali Keml Yeni Osmanllarn son temsilcisidir.
B.s.164.
Yeni Trke-ngilizce Szlk: Redhouseun 1968 yaynlanan lgat. Biraz daha
aydnlk iin Redhouseun 1968 yaynlanan Yeni Trke-ngilizce Szlk okuyalm
Halk the common people, folk; people, nation, population; crowd. K.s.243.

505

Yenieri: Osmanl Devletinde Kurulduu 1362 ylndan ilga edildii 1826 ylna kadar
ordunun ana gvdesini oluturan yaya asker snf. Celal Nuriye gore Yeniceriligin
ilgasina kadar hicbir yenilik gerceklesemezdi.K.s.123.
Yeniehirli Avni Bey: (826-1883)., XIX. Asr divan airi. imdi de Divan edebiyatn
son byk temsilcilerinden birine soralm airi .te Yeniehirli Avni Beyin cevab:
Ma.s.236.
Yeremya: ncildeki byk peygamberlerden biri.ayn zamanda Yeremya

Biblia

(Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahitdeki kitaplarndan biri. Eser
Yeremya isimli Peygamberin hayat hikyesini ve mcadelesini anlatr.Eski Nebiler
(Yeu,

Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar.

Sonraki

Nebiler:

ya

Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun, Habakkuk,
sefanya, Haggay, zekarya, malaki.IDG.s.135-136.
Yerrapragada: XIV. asrda yaam Tamul edebiyat airi. Yerrapragada bir sonraki
en tannm airi. BDE.s.297.
Yesrib: Medine-i Mnevverein Hicretten nceki ismi. ehre Medine ismi
peygamberimiz tarafndan verilmitir. Birbirleriyle yaran belde gryoruz:
Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif. K.s.148.
Yesuh hazretleri : Derler ki,Yesuh hazretleri,tanrnn bir niyeti olarak insanl,nasl
katldn hibir zaman idrak edemediini ve edemeyeceim.Jur.II.s.180
Yeil Glge: Kemal Bilbaarn 1959 ylnda yazd romann ad. Roman Cumhuriyet
dnemi toplum hayatn konu alr. Kemal Bilbaar ve Yeil Glge adl hakknda Naci
elikin hkm u: Bilbaarn dorusu, Trkiyenin hl 1938den sonra
bozulduundan teye gidememitir. KA.s.341.
Yeu: Biblia (Bible)nin dier adyla Kitab- Mukaddesin Eski Ahit blmnn tarih
konulu kitaplarndan biri. Eser Yeu isimli kiinin komutasndaki ordunun Kenan
Blgesini fethetmesini anlatr. srail kavminin Yeuya, Davuta ve Sleymana borlu
olduu nimetler, Fransann XIV.Louisye borlu olduklarndan daha m bykt?
UU.s.213.
Yezdan: Zerdtlerde hayr tanrs. Ategedeyi ilh imekle tututuran cehalet iinde
kvranan alar a boan, yolunu kaybetmi milletlere doru yolu gsteren,
Yezdann nuruyla lleri gl bahesine eviren Zerdt B.s.147.
Yn Psikolojisi: Yn Psikolojisi ya da Kitle Psikolojisi. Fransz hekim ve sosyolog
Gustave Le Bon (1841-1931)in 1895 ylnda yazd eseri. Le Bonun eseri.Yn

506

Psikolojisi mi evrilmi? Nevzuhur mtercimlere yldrmlar yadrr ve kollar svayp

kitab kazandrr Trkeye. B.s.160.
Yldrm Beyazit: Namk Kemal (1840-1888)in 1871 ylnda yazd Evrak- Perian
ismli biyografi kitabnda bir blm. Kemlin Hal Tecrbeleri bir Selehaddin Eyybi,
bir Nevruz Bey, bir Yldrm Beyazit tarihten ok destandr. K.s.96.
Yldz Kk: Bkz. Yldz Saray. Saltanat yllar uzadka hkmdar, Yldz
Kkne daha ok kapanyor. BFH.s.127.
Yldz Saray: stanbulda Beikta Semtinde, Beikta ile Ortaky arasnda
bogaziine hakim bir mevkide bulunan Osmanl Saray. Btn iler Yldz Saraynda
zmlenir, btn pazarlklar orda yaplrd. BFH.s.126.
Ylmaz Altu: (1925-.). Trk siyaset adam ve hukuku. Husus Hukuk profesr.
Prof. Ylmaz Altu, Atatrk Devrimleri Aratrma Enstits Bakan, Bayrak
dergisinin bir muhabiriyle yapt konumada yle diyor: Trk inkilab hakknda ciddi
almalar gerekli. K.s.143.
Yiitlik Gnei: Bkz.Vikramaditya. 4. yzyln sonlarnda tahta kan II.
andragupta

bu

hanedann

en

nl

hkmdar,

lakab:

Yiitlik

Gnei

(Vikramaditya).BDE.s.184.
Yirmi Be Hortlak Hikyesi: Hikye Irmaklar Okyanusu anlamna gelen
Somadevann Gunadyann Brihatkata eserinden faydalanarak 1063-1081 yllarnda
yazd Kathasaritsagara isimli eserinde bir hikayenimn ad. Yirmi be Hortlak
Hikyesi de Kathasaritsagaraya sktrlm. BDE.s.237.
Yirminci Asr: Franszca yazan Belikal air Emile Verhaeren (1855-1916)in iiri.
Verhaerenden manzum bir tercme: Emek, Ama, Yirminci Asr, v.s. Ma.s. 281.
Yirminci Asrn Miti: Nazi rklnn kuramcs olarak kabul edilen Alman siyaset
adam Alfred Rosenberg (1893-1946)in 1930 ylnda yazd eseri. Rosenberg
kitabnn adn Yirminci Asrn Miti koyar. UU.s.132.
Yoel: M. IV asrda yaad kabul gtren Kitab- Mukaddeste ad geen nebilerden
biri.

Eski Nebiler

(Yeu,Hakimler,1.Samuel,2.Samuel,1.Krallar,2.Krallar. Sonraki

Nebiler: IDG.s.135-136.
Yoga: Birleme bir anlamnda Sanskrite bir kelime olup Hinduculukta insann maddi
ve manevi egzersizlerle Samsaradan kurtulma ve mistik hayata geebilmek iin
bavurulan her trl vasta iin kullanlr. Yoga, btn kayglardan soyunu.
BDE.s.363.

507

Yogi ile Komiser: The Yogi and The Commisar. ngiliz uyruuna geen ve ngilizce
yazan Macar muharriri. Arthur Koestler (1905-1983)in 1945 ylnda yaymlad
eserinin ad. Eserin asl ad: The Yogi and Comisser Yogi ile Komiser de Gn
Ortasnda Karanlkn bir uzants. B.s.210.
Yoksul Carudatta: Kalidasadan nce yaayaayan Hintli air Bhasann 1910 ylnda
bulunan eseri. Yoksul Carudatta adl piyesi Sudraka tarafndan Toprak Arabackta
ilenmi BDE.s.208.
Yolcu ve Glgesi: Nietzschenin 1879 ylnda yazd eserinin ad. "Nietzsche, Yolcu
ve Glgesi'inde sorar: Alman klasikleri var mdr? Cevap yoktur. K.s.69.
Yn: 1961-1967 aras stanbulda yaymlanan haftalk siyas dergi. Dncelerimle,
inanlarmla Yne yaknm. Jur.I.s.361.
Yudhisthira: Hint Mahabharata Destannda Be Pandava kardeten en by olup
nsan Babas Pandu, Tanr babas Dharmadr. Tpk Dharma gibi erdem sembol bir
kiidir. Yudhisthira ile zar atacaklardr. BDE.s.328.
Yudistira: Bkz. Yudhisthira Pandavalardan Yudistira yz be ehzadenin en
yals.BDE.s.141.
Yugoslavya:Gney

Avrapada

Balkan

Yarmadasnda

yer

alan

ki

federal

cumhuriyetten (Srbistan ve Karada) oluan, Bakenti Belgrad remi dili Srpa olan
devlet. Bugn Yugoslavyada ayr alfabe ayn dil iin kullanlyor.Hrvat--Latin
Slav Kiril. SNK.s.271.
Yunan Edebiyat Tarihi: Alfred ve Maurice Croiset`nin

(1887-1893) eseri.

Ondokuzuncu yzyl sona ererken aa yukar onbe senelik faslalarla, Alfred ve

Maurice

Croiset`nin

Yunan

Edebiyat

Tarihi

(1887-1893)

ile

Wilamowitz-

Mollendorff`un Die griechiche Literatur des Altertums`u yaymlanacaktr. K.s.422.

Yunan Tarih-i Edebiyat: Mehmet Rauf (1875-1931)n 1911 ylnda yazd eseri.
Resimli kitabn edebiyat tenkitisi Raif Necdet, arkada Mehmet Raufun Yunan
Tarih-i Edebiyatn byk bir muhabbetle selamlar. UU.s.12.
Yunan: Yunanl, Yunan milletine mensup olan kii. Yunanistanl. Btn tecesssleri
ile yaayan bir Olempli, gerek bir Fuast, ranl, Hintli, Barbar, Yunan,
talyan.Jur.II.s.65
Yunanca: Yunanllar tarafndan konuulan Hint Avrupa dil ailesinden bir dil. Polemik
Yunancadan geliyor: polemikash sava demek. B.s.126

508

Yunan- Kadim Tarihi: Kantantinidi Efendinin 1870 ylnda yazd eseri.

Kostantinidi Efendiye bir Yunan- Kadim Tarihi smarlar. UU.s.10-11.
Yunanistan: Avrupann Akdeniz blmnde yer alan Bakenti Atina, resm dili
Yunanca olan devlet. Oysa ekonomileri bizimkine benzeyen Bulgaristanda her Bulgar
33, Yunanistanda ise her Rum 45 altn frank demekteydi. BFH.s.81.
Yunus Emre: (l.1320/21?). Yunus Emre, XIII. asr dini tasavvuf Trk edebiyat airi
ve mutasavvf. Fuzulinin, Nedimin, Yahya Kemalin,Ahmet Haimin kulland
vezin en az Karacaolann,Dadalolunun,Yunus Emrenin kulland vezin kadar
bizimdir.Jur.II.s.171-172.
Yunus: Bkz. Yunus Emre. Peki Yunus , peki Karacaolan

peki o kayalardan

fkrrcasna cokun halk edebiyatmz diyecek oluyorum. KA.s.368.

Yusuf Akura: (1876-1935). Trklk akmnn nde gelen dnr ve tarihisidir.
1904'te Trk Gazetesinde kan Tarz- Siyaset balkl dizi makale zel nem
tar. Osmanl mparatorluu neden kt? Diye bir kitab vardr. Yusuf Akurann
Osmanl mparatorluunun k devri ile ilgili bir kitab vardr SNK. s.242.
Yusuf ile Zheyla: Kaynan Kuran- Kerimdeki Yusuf sresinden alan, Arap, ran
ve Trk edebiyatlarnda ska ilenen Yusuf Peygamberin Zleyha ya da Zeliha ile
olan kssas. Daha sonra yazar,Romandan nce klasik Osmanl yaznnda anlatan tr,
Farsadan kaynaklanan mesnevilerle kendini gsterir;bunlardan en ok bilinenler Leyla
ile Mecnun Yusuf ile Sheyla,Hsrev ile iirin dir K.s.248.
Yusuf Mardin : (1916 1995) Trk air ve yazar.. Doru drst bir kanalizasyon
sisteminden yoksun bulunan Londrann ak kanallarndan gelenkokular insan rahatsz
ettiinden, konaklarda oturanlar kap ve pencerelerini smsk kapamak zorundadrlar
(Yusuf Mardin). Ma.s.191.
Yusuf erif: fkeli yazardan fazla dikkat bekleyemezdik ama Mustafa Nihatn
Avrupada roman blmn srf baz hatrlatmalar yapmak iin Yusuf erifin Van
Tieghemden evirdii Muhtasar Avrupa Edebiyat Tarihinden aktardn nasl
grmeyebilir? KA.s. 340.
Yusuf Ziya Orta:(1895-1967). Be Hececiler grubuna dahil Cumhuriyet dnemi air
ve yazar. Sayn Yusuf Ziya Orta, Sizi Himalaya doruklarna aran bir kitap bu.
Jur.I.s.371.
Yusuf ziya: Bkz. Yusuf Ziya Orta Bir Sabri Esatn,bir Yaar Nabinin,bir Yusuf
ZiyannTrk halkyla ne ilgisi vard.Jur.II.s.171

509

Yusuf: Yusuf Peygamber. Kuran- Kerimde ad geen peygamberlerden birisi.

Kurann bir ok yetlerinde, brahimin, Yusufun, sann, Sokratn, Fisagorun
birok szlerinde bu mertebeye imalr vardr. IDG.s.43.
Yusufcuk Yusuf: Yaar Kemal (1922-.)in 1975 ylnda yazd roman. Filhakika,
Hilmi Yavuza gre, Yusufcuk Yusuf Yaar Kemalin ilk kez bilimseldnya gr
erevesi iinde tarihsel bir dnemi temellendirdii bir romandr.KA.s. 344.
Ycel: 23 ubat 1935 tarihinde Muhtar F. Enata tarafndan Atatrk bir dergi olarak
karlmaya balanan ve 1956 ylna kadar yayn hayatn srdren aylk siyasi dergi.
Ayn Bibliyografyasnda bir yl kadar yazdm. Konu: tercme tenkitleri. Oradan
Ycele gei. Ma.s.281.
Yceller: Prof. Dr.Tahsin Ycel (1930-.) Fransz

dilbilimci ve hikye yazar.

lde vaazlar vermiyordu Baydur. Arkasnda ilerici Trk basn vard.. Atalar,
Eyboullar, Ycelleri ve muhteem Dil Kurumuyla Trk basn. Ma.s.267.
Yz Gnler: Nopolyonun 20 Mart 1815 tarihinde Elbe Adasndan dnp ikinci kez
tahtan feragat ettii tarih olan 22 Haziran 1815 tarihine kadar sren son saltanat dnemi.
Elbe Adasndan Dn ya da yz Gnler: Restorasyon ve 1814 art, Devrimden
yana olanlar da liberalleri de rktmtr. SSSS.s.48.
Zafernme: Ziya Paa (1825-1880)nn1868 ylnda yazd mehur hicviyesi. Byk
bir kabiliyetin kk kinleri dikenletiren Zafernme B.s.124.
Zalolu Rstem: Ad ehnamede vgyle anlan rann Efsanev kahraman.
Sokaktaki adam alkanlklaryla Zalolu Rstem. Jur.I.s.389.
Zamanmz ve nsanlar: Faransz Hachette yayn evinin hazrlad kitap dizisinin
genel ad.. Hachette yaynevinin kard ve Collage de France Profesrlerinden Jean
Delumeaunun ynettii Zamanmz ve nsanlar dizisi bir kitabn da slmiyete
ayrm: slamn Byk nsanlar. K.s.163.
Zango: Kilise hizmetini gren, kutsal eyalarla ilgilenen, an alan ve grn olarak
korku veren kimse. Oryantalizmin zaferi iin kalabalklar mabede aracak bir
zango lzmd. Dou Rnesansnn zangocu Ecksteindir. BDE.s.62.
Zarmanoegas: Augustusun sarayna gelerek skenderin elisi Megasthenesin
nnde kendini yaktran kadn bilge. Augustusun sarayna Zarmanoegas adnda bir
Hint bilgesi gelir ve diri diri yaktrr kendini, Kalanos gibi. BDE.s.30.
Zavall Cell. Bkz. Celay Slay. Elinde ne Oscar Wildenin ngilizcesi gibi muhteem
bir piyano ne Mallermenin Franszcasna benzer ok sesli bir org var. B.s.153.

510

Zaza: Dou Anadolunun baz merkezlerinde, Kazakistan (Cambul), Grcistan (Batum)

gibi baz devletlerde yaayan bir kavim. Zaza,kurmanci ,Karahanlar birbirlerinin dilini
anlamyor. SNK.s.382.
Zebur: Allah tarafndan Davut Peygambere indirilen mukaddes kitap. ...yahut
Aristonun gizli Zeburu. Yl boyu felsefi len de vardr. IDG.s.57.
Zehi Hayali Muhal: mkansz hayal etmek ne gzel anlamnda bir terkip. Bu hadim
edilmi idrakle, bu izinli hrriyetle kalknmak mmkn m? Zehi tasavvur-u batl, zehi
hayali muhal. K.s.387.
Zehi Tasavvur-u Batl: Batl dnmek ne gzel anlamnda bir terkip. Bu hadim
edilmi idrakle, bu izinli hrriyetle kalknmak mmkn m? Zehi tasavvur-u batl, zehi
hayali muhal. K.s.387.
Zeitgeist: Hegel'in mehur ettii sonralar Kuhn ve Popperin de eserlerinde sz ettii
ve Almancada zamann ruhu anlamna gelen bir kelime. Rhinin her iki kysnda
peine dlen:bir devrin ruhudur hep bir Zeitgeist KA.s.416.
Zeka: Zek zerine (De IIntelligence). Fransz filozof ve tarihi Taine (1828-1893)in
1870 ylnda yazd eseri. Zeka yazar, felsefeciler dnda kalan aydnlar daha ok u
ynleriyle etkiler. KA.s.438.
Zekariya: Kurn- Kerimde ve Tevratta zikredilen paygamber isimleinden biri. Eski
Nebiler (Yeu, Hakimler, 1.Samuel, 2.Samuel, 1.Krallar, 2.Krallar. Sonraki Nebiler:
ya

Yeremya, Hezekiel, Hoa, Yoel, Amos, Abodya, Yunus, Mika, Nahun,

Habakkuk, sefanya, Haggay, Zekarya, Malaki. IDG.s.135-136.

Zeki Mren: (1931-1996). Trk ses sanats. Krk yanda bir tapet, bir nevi Zeki
Mren. Jur1.s :93.
Zeki Velidi Togan: 1890-1970. Bakrdstan devlet bakanlda yapm olan Tarihi
ilim adam. stanbul niversiteside tarih Profesr.

1890 tarihinde Bakurt ilinde

sterlitamak'a bal Kzen kynde domu olan Zeki Velidi Togan Rusa, Farsa,
Arapa bilmekteydi. Kazan Universitesi Arkeoloji Cemiyetine sunarak bir teblig
halinde ozetlemi.IDG.s.232.
Zemindari: Zemindari ve Ryotwari sistemleri dahi btn ktlklerine ramen
birbirinden ayr iki zel toprak mlkiyeti demektir, Asya cemiyetinin byk hasreti.
BDE.s.80.
Zemstvo: Avrupa Rusyasnda (1864-1917aras)) illerde yerel ynetimi salayan
meclis. Bir Zemstvolar genel meclisi kuracak, tesis edecegi koylu bankasiyla Mire

511

avans verecek, vergiyi azaltacak, fabrikalarda calisma saatini dusurecek, Sibiryaya

g teskilatlandracaktr. Ma.s.69.
Zemzem Kuyusu: Kabe Yaknlarnda bir noktada bulunan Zemzem Suyunun kt
kuyu. slamiyet politeizmin tanrlar silip sprm ama mabetlerine pek dokunmam,
onlar slamiyet iin mbarek yerler saym (Hacer-i Esved, Zemzem Kuyusu ve Hira
Da zerine malumat, bkz. sh. 49-50). K.s.151.
Zenon: (426-491). saurial Dou imparatoru. mparator Zenon 489da hocalarn
nasturi temayllerini bahane ederek mektebi kapatr.IDG.s.221.
Zenon: Kitionlu Zenon M.315-264) Stoac Yunanl Filozof. Fenikeli tccar Zenon,
Yunanistana yeni bir dnya gr getirir: lmeden nce lmeyi getrir. SNK. s.118.
Zent-Avesta: Zerdlerin kitab Avestann Avrupa literatrndeki addr. Refik Halit
yazlarn Zent- Avesta bal altnda sergiler. B.s.147.
Zente: rann eski dillerinden birisi. Sonra oryantalizmin olgunluk a Esrar
zlen Zente. B.s.146.
Zerdust Byle Dedi: Nietszchenin 1883-1885 yllar arasnda yazd eserinin ad.
Nietszchede Ahlakin Seceresi iyinin veya guzelin otesinde Zerdust boyle dedi
de Surhommeu (stn insan) anlatir. SNK.s.61.
Zerdlk: ranl Zerdt tarafndan kurulan tek tanrl inan sistemi. nanlan tek
tanrya verdikleri Ahura Mazda adyla balantl olarak Mazdeizm de denir. Sonraki
dnemlerde ise daha ok Mecusilik adyla anlmtr.Tek tanrl bir inan sistemi
getirdii iin kimilerince peygamber olarak kabul edilen Zerdt'n hayatyla ilgili
bilgiler daha ok efsanelere dayanr. Musevilik Zerdln damgasn tar: hayrla
er arasndaki ikililik meleklerle cinlerin sava kyamet gnnem man. B.s.145
Zerdt: (M.628-551) randa yaylan Zerdtlk ya da Mezdekiliin kurucusu
Tarihin mihver a: Boudha, Zerdt, Cania. SNK.s.117.
Zerdt: Byle Buyurdu Zedt veya sadece Zed diye de anlr. Bkz. Zerdst Byle
Dedi. Nietzschenin 1883-5 ylnda nerettii Eserinin ad Goethenin at rda
dikkate layk iki eser:Nietzschenin Zerdt ile Stefan Goergeun Asma Baheleri.
KA.s. 33
Zerdt: Zerdt dininden olan kimse, Mecusi ya da Ategede. Bir tarihi,
Bermekiler devrinde, zaman zaman tekrarlanan bu toplantlar anlatrken snn, i,
haric, mutezili, imam, Zerdti limler bir araya geliyordu, der. IDG.s.36.

512

Zeus: Yunan Mitolojisinde Eski Yunanllarn en byk Tanrs. Vedalarda gne:

Mitrann gz, Avestada Hrmzn, Orfiklerde Zeusun. BDE.s.106.
Zeydan: Bkz. Circi Zeydan. Geri, Zeydann Medeniyet- slmiye Tarihi ile Seyit
Emir Alinin iki ciltlik Tarih-i slam var. K.s.81.
Zeyil: Bir yazya ek olarak yazlan yazlar ya da bir eseri tamamlamak iin yazlan
baka bir eser anlamnda bir edebiyat terimi. Ayrca Visdelou ile Gallandn 284
sayfalk bir zeyli (1780). IDG.s.84
Zeytinburnu: stanbulun Avrupa yakasnda bir merkez ile. B. Zeytinburnulu
dostlaryla sarma dola olmutu. Jun.II.s.135.
Zimmer: Heinrich Zimmer (1890-1943) Hindistann Avrupada bilinen imajn
dzeltmek ve orada egemen olan yanl inan ve tasavvurlar bertaraf etmeyi
amalayan ABDli New Yorkdaki Columbia niversitesi Profesr. Pilpay (Beyd-i
Ba)'n hikyelerini yzyllardan beri zevkle okuyan Avrupa onlardaki derin ve gereki
hayat felsefesini anlyabilmi midir? Zimmer, hayr diyor bu soruya... K.s.309.
Zinovyev: Grigoriy Yevseyevi Radomiyslkiy Zinovyev (1883-1936). Rus ihtilalci ve
yazar. Pek ciddiye almaz kongreyi. Zinovyev1 bakandr. SNK.s.261.
Ziya Nur: Ziya Nur Aksun. 1930-, eserlerinden ziyade sohbetleriyle tannm olan tarih
yazar. Ziya Nurun en byk eseri "Osmanl Tarihi"dir. Ziya nur beyin kalemine
borlu oldugumuz mtaalar,

cada bir fazln kolay kolay bulunamayacak

aydnlatmalar. K.s.86.
Ziya Gkalp: (1876-1924) Milli Edebiyat dnemi ebebiyati ve sosyolou. Ayn
zamanda Trklk akmnn en byk temsilcilerinden biri. Sosyolog olarak Yahudi
Durkheimin taklidinden ileri gidemedii iin zelikle Nurettin Topu tarafndan ar
ekilde tenkit edilmitir. Ali Suaviden Ziya Gkalpe kadar hepsi Osmanly silmek
istedi. SNK.s. 303.
Ziya Kozanolu: Abdullah Ziya Kozanolu (1906-1966). Roman yazar. Kolsuz
Kahraman, Dalar Delisi, Hilal ve Hac, Kzl Tu, Patronalilar gibi tarih romanlar
ile bilinen bir yazardr. Dahi, hocasn iyi seendir. Scott, Balzac yaratr. Michel
Zevaco, Ziya Kozanolunu. KA.s.223.
Ziya Paa

Hakknda

Bir Aratrma: Kaya Bilgegilin 1979 ylnda Ankarada

yaymlad eserin ad. (Kaya Bilgegil, Ziya Paa Hakknda Bir Aratrma, Ankara
1979, s.180-181). Ma.s.149.
1

Metinde Zinovief olarak zikredilmektedir.

513

Ziya Paa: (1825-1880). Tanzimat dnemi airi ve devlet adam. Cemil Meriin
ifadesiyle Msrl bir ikbalpaerstin kalemrln Devlet-i Aliyyenin Kbrs
mutasarrflna tercih eden paa. Kk kinlerin harekete geirdii byk bir zeka.
Eref de minnack bir Ziy Paa. B.s.124.
Ziyaeddin Fahri Fndkolu: (1902-1974) Cumhuriyet dnemi felsefeci yazar ve
sosyoloji profesr. 1934-70 yllar arasnda yaynlad ve Dnce adl dergideki
yazlarnda, zel ve toplumsal mlkiyeti uzlatracak bir sosyo-ekonomik modeli
savundu. Bu devrin fikir adamlar iinde, bn Haldunla en ok megul olan Ziyaeddin
Fahri Fndkoludur. UU.s.143.
Ziyaeddin Fahri: Bkz. Ziyaeddin Fahri Fndkolu. 1922de Ziyaeddin Fahri Bey de
bu yaziyi takdirle zikretmis. IDG.s.232.
Znanieczki: Florian Witold Znaniecki (1882-1958). Polonya asll ABDli filozof ve
sosyolog. Birinci Cihan Harbiden sonra Almanyada Mannheim ve Lukacs, Fransada
Goldmann, Amerikada Sorokin, Veblen, Znanieczki. SNK.s.204.
Zohar: Zohar ya da Sephar Ha Zohar (Aydnln Kitab). Yahudi Kabala edebiyatnn
temel eseri. Gelenee gre byk bir blm Rabbi imon bar Yohaya mal edilir.
ada tenkitiler gerek yazarn 1270 ile 1300 yllar arasnda en byk blm
Kabalac Leonlu Moizin yazdn, nc blmnn de izleyicileri tarafndan
yazldn ortaya karmtr. Mayorkadaki inzivagahnda Zoharn ibranice metnine
eilen hurufi Raymond Luyle mi? IDG.s.154.
Zoil: Zoilos. M. IV asrlarda yaad sanlan Yunanl sofis ve tenkiti. nn,
sadece Homerosun iirlerindeki elikilere, karabetlere ve ztlklara yazd dokuz
kitaplk eserine borlu. Zoilosun ismi sonradan hrsl, kindar ve kt tenkitiler iin bir
cins isim gibi kullanlr olmu. Janus gibi iki ehreli. Kimine gre Aristark, kimine
gre Zoil. Ma.s.240.
Zola: Emile Zola (1840-1909). Fransz yazar. Natralizm akmnn kurucusu ve en
nemli temsilcisi. Naturalizm bir hisard Zola iin. KA.s.265.
Zooloji: Hayvan Bilimi. Ama Hintin tarihi ile, musikisi ile, zoolojisi ile de ilgilendi.
BDE.s.41.
Zul-Nun Msr: (796-859) IX. asr arap sfilerinden Abul-fayz Savbnn lakab.
Bu istilahlar (lm 859)aracl ile tassavufa da szar . IDG.s.207.
Zheyla: Yusuf ile Zleyha Mesnevilerinin kadn kahraman. Byron da (1788 1824)
selviler diyarna ktr, Asya ile Avrupay birletiren birer alt halkadr iirleri. Glnar,

514

Zheyla, Leyla Asyaldrlar, ama o mermer gslerin altnda arpan kalpler

Avrupal.

BDE.s.45

Zweig: (1881-1942). Avusturyal yazar. Deneme ve romanlaryla tannmtr.

Balzacla baladm yaz hayatna, Zweig mr boyu yaad. Balzac ve eserini
tamamlayamadan ld. B.s. 235

515

SONU
Cemil Meriin eserleri zerine yapm olduumuz almadaki malzeme 12 telif eserin
taranmasyla ortaya kt. Sayfa hesabyla yaklak 4000 sayfa zerinde altk.
Yaptmz almada 7300 zel isim ya da zel anlaml kelimeye rastladk. Bunlardan
3286s kii addr. Bu kii adlar ait olduklar millet ve lkelere gre yle bir dalm
gsterir.
Alman

: 276

Amerika

: 30

Arap

: 206

Bulgar

:5

Fransz

: 697

Hint, Bengal, vb.

: 434

ngiliz

: 315

ran

: 39

rlanda

:7

sko

: 51

spanyol

:5

Japon

:5

Pakistan

: 13

Polonya

: 12

Rus

: 335

Trk

: 551

Yahudi

: 47

Yunan

: 243

Hollanda

:5

Bu ahslarn mesleklerini, uratklar ilim dallarn tespit etmeye kalktmz zaman

karmza u ekil bir tablo kmaktadr.
Antropolog

:30

Asker

:45

Din adam

:151

Edebiyat tarihisi

:58

Edebiyat tenkitisi

:93

Felsefeci

:247

516

Gazeteci

:109

Gk bilimci

:16

Mitolojik sim

:180

Mtercim

:73

Padiah, kral, bakan

:98

Roman kahraman

:181

Roman vb. metin yazar

:1018

Siyaset ve devlet adam

:142

Sosyolog

:316

air

:349

Tarihi

:158

Mitolojik tanr veya tanra

:77

Dierleri

:123

Cemil Meriin eserlerinde yaklak 2973 adet eser ad zikredilmitir.

zel anlaml kelime

:300

Bunun dnda;
Gazete smi

:140

Dergi ad:139
Yaynevi :26
Tapnak, Heykel vs.

:27

Kta, lke, ehir vs.

:295

Millet ve medeniyet ad

:32

Resmi Kurum

:58dir.

Grld zere Cemil MERin eserleri bir isimler ve eserler kamusu. Onun kltr
hazinesi Amerikadan Japonyaya, Arap aleminden Norvee; Hint ktlrrnden,
spanyol, Petekiz kltrne; tp terminolojisinden felsef dokrinlere kadar kadar
uzanmtr.

Yukardaki rakamlar onun bir dnya edebiyat yazma sevdasna

kaplmasnn neticesidir.
Deerlendirmemizden anlalan bir dier nokta da Cemil MERin mesleki
kimliinidir. O her eyden nce bir edebiyatdr. nk szn ettii kiilerin %
46.1i

edebiyat dnyasyla alkal kiilerdir. Cemil MER bir sosyolog olarak

bilinmesine ve yllarca sosyoloji dersleri vermesine ramen eserlerinde sosyologji ile

517

ilgili ismlerin oran:

%10.5te kalmaktadr. Bunun dnda Cemil MERin

eserlerindeki kiilerin mesleki oranlar yledir:

Felsefeci

:%7.5

Siyaset ve devlet adamlar

:%7.3

Dini hviyet tayan isimler

:%6.9,

Mitolojik simler

: %5.4

Gazeteci

: %3.3

Dierleri

: %13

Cemil MERin eserlerinde kiilerin milliyetlerine gre oranlarn hesapladmz

zaman da karmza u ekil bir tablo kmaktadr.
Arap

:%6.2

Rus

:%10.2

Hintli

:%13.2

Fransz :%21.2
Yunan

:%7.4

Alman

:%8.4

ngiliz

:%9.5

Trk

:%16.8

Dierleri :%7.1
Bu tabloda bilinen ve tahmin edilen dorultuda veriler kyor karmza. Grld gibi
Cemil MERin en hakim olduu kltr Fransz kltrdr, eserlerinde kendi
milletinin kiilerinden daha fazla Franszlara yer vermitir. Franszlardan sonra Trk
ondan sonrada Hint kltrnn mensubu kiiler yer almaktadr.
Cemil Meri, ngilizce, Arapa ve Franszcay ok iyi bildii iin bu kltrlere it
eserlerin hemen hemen tamamn asl kaynaklarndan okuyordu. Bu dillerden Trkeye
yaplan tercmeleri ou zaman tenkit etmekte ve Ayn Bibliyografyas, Yurt ve Dnya,
Aa, Gn gibi dergilerde tercme hatalarn makaleletirmektedir. Bunun iindir ki
onun kltr hazinesini ekillendiren eserlerin birouna, zellikle Hindoloji terim ve
isimlerine Trke kaynaklardan ulamakta zorlandk. Ulaamadmz dolaysyla
hakknda bilgiler veremediimiz zel isimleri ve zel anlaml kelimeleri eserimizin
sonunda dikkatlere sunmay uygun bulduk.

518

EKLER
A Deo: A.Deo, Tanrdan; doru ama, Akinolu aziz Thomas, per populum, halk
araclyla, diye tasrih ediyor; Kilisenin ananevi akidesi budur. UU.s.219.
Aguru: imdi gsler Kaligayla ovuluyor. Salar siyah Aguruyla. Cmert bir
sareyle kabaran pirinler arasnda dii ceylanlar dolayor... BDE.s.192.
Akhakhaya: Kuru bir barsaa benzeyen kurbaa / Balad barmaya,/Bir curcuna ,
bir kyamet, bir vakvaka/Akhakhaya, Akhakhaya BDE.s.310.
Akino: A Deo, Tanrdan; doru ama, Akinolu aziz Thomas, per populum, halk
araclyla, diye tasrih ediyor;Kilisenin ananevi akidesi budur. UU.s. 219.
Ali bn Harn Zencn: Elimizdeki metinler Onuncu Asrdan kalm. Yazarlardan
bazlarnn adlarn tanyoruz: Eb Sleyman Musti, Mukaddes, Ali bn Harn Zencn,
Mehrcn, Awf. IDG.s.43.
Alsibiad: Eflatun sokratta ideay grd iin sever

onu, Alsibiad da Sokratta

Tanriyi sever. SNK.s.61.

An Sociologique: An Sociologique etrafnda toplar talebelerini. SNK.s.123.
Anquetil: Anquetilin Bat ktphanesine kazandrd Upaniadlar, bu Farsa
nshann tercmesidir. BDE.s. 61.
Apabramaca: Yaklak dokuz yz yldan beri, yeni Hint dilleri giderek praktrite ve
apabramacann yerine gemeye ve Sanskritenin yan sra edebiyat alannda
kullanlmaya balar. BDE.s.240.
Apolloncu: Antik medeniyetin Apolloncu bir ruhlar vardr, Bat medeniyetinin
Faustcu.UU.s.100.
Aulu-gelle: Sekiz asr sonra yaayan Aulu-Gelle, kelimeyi edebiyat dnyasna
aktarm: scriptor classicu, scriptor proletariusun zdd; klasik yazar, stn bir
itimai snfa hitap eder, proleter yazar, yna KA.s.62.
Beyaz iir: Bat dillerinde Beyaz iir,bir tabir vardr.Milton Kaybolan Cennet bu
beyaz nazmla kaleme almtr. K.s.238.
Bhagavata-Purana: En
Vinupurana ile

nlleri

tanr vinu`nun

maceralarn destanlatran

Krina`nun menkbelerini terennm eden Bhagavata-purana.

BDE.s.156.
Bhagirata: Zorlu bir ileketi Bhagirata;/ Yce bir hand. BDE.s.374.
Bhanumati: Senin hikyeleri de var, Bhanumatisi bu alanda bir aheser olarak
kabul ediliyor. BDE.s.276.

519

Bharata: Sen Vazifeni dn Bharata Katriya dvr, ah etmez. BDE.s.363.

Bhartirahi: Avrupanin tanidigi ilk Hint sairi:Bhartirahi. BDE.s.196.
Eb Sleyman Musti: Elimizdeki metinler Onuncu Asrdan kalm. Yazarlardan
bazlarnn adlarn tanyoruz: Eb Sleyman Musti, Mukaddes, Ali bn Harn Zencn,
Mehrcn, Awf. IDG.s.43.
Ebl Berekat Badad:lerde greceiz, tabiat- tamme temasndan bn Sinanin akl faal nazariyesinin neticelerini okaracaktr. IDG.s.208.
Edgar Morin: te sosyolog Edgar Morin ile yaplan bir mlakat: UU.s119.
Existence metafizii: Molla irazinin essencelar metafiziine kar ortaya att
existencemetafiziinde de stoacla yakn fikirler bulmaktayz. IDG.s.208.
Greko Oryantal: Yunan simyas ile Cabir ibn Hayyan simyas arasndaki balar
rann Greko-oryantal miras ile damgalanm merkezlerinde aramak lazm geldiini
gstermez mi? IDG.s.223.
Haezrahi Yehuda: Londra niversitesinde branice hocas olan bir edebiyat
ansiklopedisi (Cassells Encyclopedia of Literature) iin yazd branice Edebiyat
balkl makalenin tercmesidir. IDG.s.138.
Ikarya: Fransz komnist kuramc ve romanc Etienne Cabet(1788-1856)n1840
ylnda yaymlad felsef roman. Romann tam ad Voyage en cariedr. Cabet,
Ikaryayi yazmistir. SNK.s.160.
Irving Babitt: Nisard, Brunetiere, Maurras, Seilliere, Irving Babitt, T.E. Hulme,
T.S.Eliot ve bekalar, romantizmi yere batrmak iin klasii ycelymi. KA.s.63.
Ikt (Vi): Vedalar ann Vinusu btn kinata ileyen Ikt (Vi), admda
dolayordu evreni. BDE.s.127.
bn kil: Dncelerini savunurken rastgele bir devlat adamnn tanyamayaca bir
ok fakihlerden de iktibas yapar: Mavak, bn Abidin, Taftazani, bn Kayyim el
Cevziyye, ibn kil ve el Haraf gibi. UU.s.49.
John Mills. evirenler bir ngiliz banka memuru John Millsle, profesyonel bir
mtercim olan Alman G. Selluis idi. IDG.s.17.
John Purvey:1396da bu tercmenin tarafndan dzeltilen bir nshas baslr.
IDG.s.137.
Judeo Kretien: Batnn ezoterik gelenei de resmi dini gibi Judeo Kretiendir.
IDG.s.153.

520

Ludwig von Westphalen: Fakat gen Marxa Saint-Simonu btn ynleriyle tantan
ilk mrit, kendisinin de itiraf edecei gibi, kaynpederi Ludwig von Westphalen.
SSSS.s.112.
Marcelle: Mathieu kim ? Romana da , Marcellein odasna girer gibi , ayaklarnn
ucuna basarak giriyor. Jur.I.s .92.
Muhammed at Medina: 1958de Franszcaya evrilen kitaba Maxime Rodinson bir
nsz yazm. Muhammed at Medina, Londra 1956, 412 sayfa. K.s.154.
Physis: Psysiocratie, Physisnin , yani tabiat kanunlarnn hakimiyetidir. SNK.s.207.
Picavet: Picavetye gre ideoloji gzlemci ile konunun ba baa kalmasn salayan
grtr,aralarnda hibir pein hkm,hibir niversal prensip olmayacaktr.
SNK.s.200.
Raphael: 1693'te yle der: "Raphael'ler, Carrache'lar, Poussin'ler nasl resim
yapmlarsa, biz de yle yazmalyz". K.s.62.
Reit Yasimi: bn Haldunun tarih felsefesi, Kafiyecinin grlerinden , Ahmet Vefik
Paann, Gelenbevi Tevfikin

Mir, Kprl Fuadn Akuraolunun, Tah

Hseyinin , Reit Yasiminin tarihle ilgili dnceleri de bir nalatm. K.s.90-91.

Roinard: Roinardn Gelecek Asrdan Portreler adl kitabn resimlendirmesi iin
Henry de Grouxya telkinlerde bulunuyor: UU.s. 220.
Roland Knox: Roland Knox 1944,1947-50 yeni Vulgat tercmesi. IDG.s.137
Santa-croce:"1870'de, Santa-Croce'ye, byk talyanlar'a aiy kiliseye tanmtr
mezar". SNK. s.187
Santal:Santal ile ovulu gslerde sarho inciler. BDE.s.181.
Seres: Gzellik, ak, mutluluk, servet Tanras Lakmi, alkalanmasndan domu.
Bir ad da Sri. Douuyla Vens hatrlatr, adyla Seresi. BDE.s.128.

521

BBLYORAFYA

Alternatif Dnceler Szl, nsan Yaynlar, stanbul 2001.

AnaBritannica

Genel

Kltr

Ansiklopedisi,

C1-29,

Hrriyet

Gazetecilik,

stanbul,1994.
Arseven, Celal Esad; Sanat Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, stanbul 1998.
Banarl, Nihat Smi; Resimli Trk Edebiyat Tarihi,C1-2Mill Eitim Basmevi,
stanbul 1997.
Tsidit: Periklesi onlar yetitirdi, ripid dramlarnn, Tsidid tarihinin ilham kayna
onlar. Ma.s.28.
Beydilli, Celal; Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Yurt Kitap-yayn, Ankara 2005.
Bilmen, mer Nasuhi, Byk slm lmihali, pek Yaynlar, stanbul1998.
Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar,
Ankara 1997.
Byk Trk Klasikler, C.1-14 tken Yaynlar, stanbul,1994.
Can, efik, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap Kitabevi, stanbul 1997.
Cevizci, Ahmet, Felsefe Terimleri Szl, Paradigma, stanbul 2000.
Develliolu, Ferit; Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk, Aydn Kitabevi
Yaynlar, Ankara1993.
Dinolu, Onur, Trkede Yabanc Terimler Szl, nklap Kitabevi istanbul 2003.
Erhat, Azra; Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 2002.
Erzurumluolu, Prof.Dr. Kenan; niversiteler ve Demokrasinin Evrensel Hastal:
Jakobenizm, Orkun Dergsi, 95. say Ocak 2006.
Gkberg, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Yaynevi, stanbul,1999.
Hancerliolu, Orhan, Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul,1998.
slm Ansiklopedisi, C1-13 MEB Yaynlar. Eskiehir,1997.
slm Ansiklopedisi, C1-24 Trkiye Diynet Vakf Yaynlar.

522

Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat Ansiklopedisi, C1-4, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar,
stanbul 2004.
Kaya, Orhan, Hint Mitolojisi Szl, mge Yaynlar, Ankara 1997.
Kirman, Mehmet Ali, Din Sosyolojisi Terimleri Szl, Rabet Yaynlar, Ankara,
2004.
Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, TDK Yaynlar, Ankara 1992.
Kudret, Cevdet; Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman 3 cilt. nkilap Kitabevi,
stanbul 1990.
Marshall Gordon, Sosyoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999.
Meri, Cemil, Bir Dnyann Eiinde, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meri, Cemil, Bir Fcinn Hikyesi, Umran Yaynlar, 1981.
Meri, Cemil, Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meri, Cemil, Ik Doudan Gelir, nsan Yaynlar, stanbul 1984.
Meri, Cemil, Jurnal 1, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meri, Cemil, Jurnal 2, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meri, Cemil, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meri, Cemil, Kltrden rfna, nsan Yaynlar, stanbul 1985.
Meri, Cemil, Maaradakiler, letiim Yaynlar, stanbul, 1998.
Meri, Cemil, Saint- Simon lk Sosyolog lk Sosyalist, letiim Yaynlar, stanbul,
1998.
Meri, Cemil, Sosyoloji Notlar ve Konferanslar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998.
Meri, Cemil, Umrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul,1998.
Meydan Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C1-24, Milliyet Gazetecilik Anonim
irketi, stanbul,1986.
Necatigil, Behet, Edebiyatmzda Eserler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul 1997.
Necatigil, Behet, Edebiyatmzda simler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul 2004.
gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989.

523

zklml, Atilla; Edebiyat Ansiklopedisi C1-5, Cem Yaynlar, stanbul 1990.

Pala, skender, Divn iiri Ansiklopedik Szl, Aka Yaynlar Ankara 1995.
Sami, emsettin; Kamus-i Trk Enderun Kitabevi, stanbul 1989.
Sara, Tahsin, Byk Franszca- Trke Szlk, Adam Yaynlar, stanbul 2001.
Tekin, Dr. Arslan; Edebiyatmzda simler ve Terimler Szl, tken Yaynlar,
stanbul 1999.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C1-7,Dergh Yaynlar.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1998.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul 2001.
Yldz, Zekeriya, Politika Szl, Tima Yaynlar, stanbul 2003.

524

Z GEM
1975 ylnda Alanyann Toslak Kynde dnyaya geldi. Da, deniz, yamur lkokul
ve ortaokul tahsilini Alanyada tamamlad. Sonra gurbet ard onu. Aydn Ovasnn
lk rzgr ve Byk Menderesin kvrmlaryla tant.1993 Sarayky Lisesi
mezunu.1994 ylnda Atatrk niversitesi, Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Trk Dili
ve Edebiyat Blmne girdi. Kar, tipi, boran, sis Gurbetin souk akamlarnn
mellini Heminin iir ve edebiyat sohbetleriyle datma tesellisi.... En nihayet zlenen
gnler, ilmin zektn verme vakti, gelir. Yozgatn en mahrum ilelerinden birinde,
ekerekin Sarkynde yiyecek ekmek, iecek su bulur.
1999 ylnn 27 Kasmnda karl bir gnde Emine Kaplan ile evlenir. Ksa sren bir
vuslattr bu. Sonra vatan borcu: Krklareli ve Van. lk deildi bu gurbet, son da
olmayacakt. Yalnzdm, sevmeye mecburdum dedii Cemil Meriin eserleriyle
nsiyeti bu dnemlere tekbl eder. 2000 ylnn Ekim Aynda annesinin dar-l
bekaya irtihline yand gnlerde kz Ferhan Serra ile teselli bulur. Veren de O, alan
da.
2002

Kasmnda,

Kayseri

Kocasinan

itme

Engelliler

Meslek

Lisesinde

grevlendirilir. Erciyes Dann eteklerinde sessizlerin tercman olmaya alrken

Yce irde scaa, le ve mukaddese g nimetini baheder. imdi Riyad Uluslararas
Trk Okulunda Trk Dili ve Edebiyat retmeni olarak grev yapmaktadr.
letiim Adresleri:
Kayseri l Milli Eitim Mdrl
sahharun@hotmail.com
sahharun@mynet.com
Tel: 05352707230